________________
પ્રસ્તાવના
જ્ઞાન એ આત્માને ગુણ છે. શેયને જાણવું તે જ્ઞાનને ધર્મ છે. જે જીવને જેટલી જ્ઞાનશક્તિ ખુલ્લી હોય, તેને. તે જ્ઞાનલબ્ધિ કહેવાય છે. ખુલ્લી થયેલ જ્ઞાનમાત્રાની બે અવસ્થાઓ હોય છે. (૧) લબ્ધિરૂપે અને (ર) પ્રવૃત્તિરૂપે. તેમાં પ્રવૃત્તિરૂપ જ્ઞાનને ઉપયોગ કહેવાય છે. જીવને શેયપદાર્થને ખ્યાલ, માત્ર લખ્યિરૂપે સ્થિત જ્ઞાન દ્વારા જ થતું નથી. પરંતુ પ્રવૃત્તિરૂપ જ્ઞાનદ્વારા જ થાય છે. પ્રવૃત્તિ તે લબ્ધિની જ છે. એટલે લબ્ધિવિના પ્રવૃત્તિરૂપ ઉપગજ્ઞાન હઈ શકતું જ નથી. માટે જ જ્યાં જ્યાં જ્ઞાનમાત્રાને ઉપt છે, ત્યાં ત્યાં તેની લબ્ધિ તે છે જ, પરંતુ જ્યાં લબ્ધિ છે, ત્યાં તેને ઉપગ હોય પણ ખરે અને ન પણ હોય. કેટલાક પદાર્થોના જ્ઞાનને ઉપગ પ્રવર્તતે ન હોય, તે પણ તે વિષેનાં ઘણાં જ્ઞાને તેને શક્તિરૂપે-લબ્ધિરૂપે તે હેઈ શકે છે..
ઉપ” એટલે સમીપ અને “ગ” એટલે જ્ઞાનદર્શનનું પ્રવર્તન. અર્થાત્ જેનાવડે આત્મા, જ્ઞાનદશનનું પ્રવર્તન કરવાની અભિમુખતાવાળો થાય, એ જે ચેતનાવ્યાપાર, તે ઉપયોગ કહેવાય છે. ચેતનાશક્તિના પ્રવર્તાનમાં જ, જીવ હોવાનું માલુમ પડતું હોવાથી શાસ્ત્રકારોએ તે ઉપગને જ જીવનું લક્ષણ માન્યું છે. આ હકીકત “વ્યાખ્યાપૂર્વક ઉપયોગની સ્પષ્ટ સમજ” નામે પહેલા પ્રકરણમાં દર્શાવી છે..
જ્ઞાન અને દર્શન તે ઉપગના જ બે પ્રકારે છે. વિશેષરૂપે પદાર્થબોધ કરાવનારી ચૈતન્યશક્તિ તે જ્ઞાન છે. અને સામાન્યરૂપે પદાર્થ બંધ કરાવનારી ચૈતન્ય શક્તિ તે દર્શન છે. આ બન્ને પ્રકારની ચિતન્યશક્તિને અનુક્રમે (૧) જ્ઞાને
