________________
૧૮. અનુષ્ઠાન પંચક
આંતરિક પરિણતિસ્વરૂપ ઉપગની શુદ્ધતા અને અશુદ્ધતાને અનુલક્ષીને પૂર્વમહર્ષિઓએ સદનુષ્ઠાનનું વર્ગી. કરણ આશય ભેદે પાંચ પ્રકારે કર્યું છે. તે પાંચ પ્રકારોને ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજે સવરચિત અધ્યાત્મસારમાં નીચે મુજબ જણાવ્યા છે.
विषंगरोऽननुष्ठान, तद्धेतुरमृत परम् ।
गुरुसेवाद्यनुष्ठान, मितिपंचविध जगुः ।। વિષાનુષ્ઠાન, ગરાનુષ્ઠાન, અનનુષ્ઠાન, તબ્ધતુ અનુષ્ઠાન, અને અમૃતાનુષ્ઠાન, એ પાંચ પ્રકારે ગુરૂસેવાદિક અનુષ્ઠાને કહેલ છે.
(૧) આહારાદિની ઈચ્છાએ, સંસારના તુચ્છ અને ક્ષણિક સુખની અભિલાષાએ પોતાના માન-મરતબાની વૃદ્ધિના કારણે, કારકીદીના ફેલાવા માટે, વાહવાહ કહેવરાવવાની ઈચ્છાએ,
કેમાં પૂજાવાની આશાએ, અર્થાત્ વર્તમાનકાલીન બાહ્ય વૈભવ મેળવવા, અને સસ્તી કીર્તિ ખાટવા કે પિતાની પાપ પ્રવૃત્તિઓને છુપાવવા, ઠાઠમઠારો–દાકદિમાક વધારવા પૂર્વક થતાં, અનુષ્ઠાનને વિષાકિયા અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આ ક્રિયાથી ફક્ત ચાલુ ભવમાં જ આહારાદિક લેશ માત્ર ફળે.
