________________
-સમતા અને મમતા
૨૭
સારા અને બુરા એમ બન્ને જાતના સંસ્કારેથી જે જીવ સંસ્કારિત હોય છે તેમાં જે સંસ્કારો વધુ દ્રઢ બની રહ્યા હોય તે સંસ્કારોને, તે વૃત્તિને, ઉદ્ભવ વર્તે. દ્રિઢ સંસ્કારોથી વિપરીત સંસ્કારે તે ટાઈમે ગૌણ બની જાય. બાકી જેઓ બુરા જ સંસ્કારોથી વાસિત છે, તેને તે તેના મનમાં વર્તાતા બુરા મનનનો ખેદ જ ન હોય.
જીવની કેઈપણ પ્રવૃત્તિ (માનસિક, વાચિક કે કાયિક) તે તેની પછવાડે તેના સંસ્કારો તે જીવમાં મૂકતી જ જાય છે. પરંતુ તે સંસ્કારની ઘનિષ્ટતા અને ટકાવ તે, પ્રવૃત્તિમાં વર્તાતી લયલીનતા અને આસક્તિની ન્યૂનાધિકતાના જ આધારે બની રહે છે. લયલીનતા અને આસક્તિની મંદતાએ તે બધુસંસ્કાર જલદી વીલીન પામી જાય છે. ઘનિષ્ટ સંસ્કાર જ જીવમાં ટકી શકે છે. કષાયેની ઉત્તેજનામાં આ સંસ્કારને ઉદ્દભવ જ કામ કરે છે.
સારી અને બુરી અનેકવિધ વૃત્તિઓ સંસ્કાર સ્વરૂપે આત્મામાં સુષુપ્ત પડી રહેલી હોય છે. જીવના પ્રતિસમય વર્તતા ઉપયોગ સમયે જે જે ટાઈમે જે જે બાબત અંગેનો ઉપગ વર્તાતે હોય તે તે બાબતનું નિમિત્ત પામીને તેને અનુરૂપ વૃત્તિઓનું પ્રગટીકરણ થતું રહે છે. આ વૃત્તિએ સારી હોય તો સદુભાવે મનન ચાલે. અને વૃત્તિઓ બુરી હોય તે દુર્ભાવે મનન ચાલે. સારી અને બુરી વૃત્તિઓની અસર, જીવના મનન દ્વારા જ સાકાર બનતી હોઈ “મન પત્ર મનુષ્યાળાં વાળ વઘ મોક્ષ: બેલાય છે.
