________________
૨૭
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
જ છે. સ`જીવા સુખની ચાહનાવાળા હેાવા છતાં, આત્મિક સુખથી અનભિજ્ઞજીવા, માત્ર શબ્દ-રૂપ-રસ–ગંધ-સ્પ આદિ જે ઇંદ્રિયથી અનુભવાતા વિષયેા છે, તેની અનુકુ ળતામાં જ માત્ર સુખ પ્રાપ્તિ માની લે છે.
પર'તુ જ્ઞાનિએ તે કહે છે કે શબ્દાદિ પ'ચ વિષયેા. પૈકી એવા કોઈ પણ વિષય નથી કે જેનું પુનઃપુનઃઆસેવન કરવા વડે, શબ્દાદિ અનેક ભેદમાં આસકત થયેલી અને સદાય સતે।ષ વગરની ઇંદ્રિયે તૃપ્તિ પામે. કેમકે ઇષ્ટ લાગતી વસ્તુ કયારેક અનિષ્ટ, અને અનિષ્ટ લાગતી વસ્તુ કયારેકઃ ઈષ્ટ પણ ખની રહે છે. એટલે પ ંચેન્દ્રિયના આ વિષયેામાં સદાના માટે સુખ જ હેાય એવું નક્કી નથી. વેણુ-વીણાગાયનાદિકના ધ્વનિ, રાગપરિણામવશાત્ પ્રથમ ઈષ્ટ છતાં ભૂખ કે તૃષાથી પીડાતા પ્રાણિને, પાછળથી દ્વેષ પરિણામ વશાત્ અનિષ્ટ થઈ પડે છે. અનિષ્ટ થઈ પડેલા તેજ વિષય,. પુન:કાળાન્તરે રાગપરિણામથી ઇષ્ટ થઇ જાય છે. એવી રીતે વિષયા પ્રત્યે ઇન્દ્રિયાનો પ્રેમ, અનવસ્થિત હેાવાથી, તે વિષયજનિત સુખ પણ, અનિત્ય-કૃત્રિમ જ છે. જે શબ્દાકિ વિષયે કોઇ તીવ્રરાગીને સ્વમનઃપરિણામવશાત્ સ તાષદાયી થાય છે, તેજ શબ્દાદિક વિષયને અન્ય પુરૂષ! પ્રબલ દ્વેષવશાત્ પેાતાની મતિકલ્પનાથી અનિષ્ટ માનીને ધિક્કારે છે.
સ્વજનાદિ સ્નેહી વર્ગ પ્રત્યે વતા રાગ પણુ, આ પચેન્દ્રિયના વિષયની અનુકૂળ પ્રાપ્તિને અનુલક્ષીને જ છે. આ વિષયેાની પ્રતિકૂળતા સર્જનમાં નિમિત્તભૂત બની રહેનાર ગમે તેવા સ્નેહી પણુ ઘડીભરમાં દુશ્મન માની લેવાય છે.
