________________
ભૌતિક દ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૪૫
પક્ષીઓમાં પણ તે જ ભય રહેલે છે. બંદુકની એક ગોળી છૂટે છે કે સેંકડો પક્ષીઓ ભાગવા માંડે છે. આ ઉપરથી માલુમ પડે છે કે પશુપક્ષી જેવાં પ્રાણિઓ કે જેનામાં વિવેકને અંશ પણ નથી, તેવા પ્રાણિઓમાં ભૂતકાળનાં સંસ્મરણો અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે પછી એવાં જ ભૂતકાળનાં સંરકરણે મનુષ્યમાં હસ્તિ ધરાવતાં હોય એમાં કંઈ પણ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. આ સંબંધમાં તે મનુષ્ય, જાનવર, પશુ, ઈત્યાદિ સઘળાં એક કક્ષાએ છે.
અનિષ્ટ કારણેને જોઈને પશુઓ ડરે છે. અનિષ્ટ કારણને જોઈને આપણે પણ ડરીએ છીએ. જાનવર દુઃખના કારણે થી દૂર રહે છે. પક્ષીઓ પણ દુખના કારણોથી દૂર રહે છે. અને તે જ પ્રમાણે આપણે પણ દુઃખના કારણોથી દૂર રહીયે છીયે. વળી માણસો જેમ સુખ તરફ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે પ્રમાણે પશુઓની પણ સુખના માગે પ્રવૃત્તિ ચાલુ જ હોય છે. ઉનાળે ચાલતું હોય, પ્રચંડ તાપ પડતે હોય, જમીન ધગધગી ઉઠી હોય, એ પ્રસંગે પશુઓ પણ ઝાડની છાયા શોધે છે, અને ઝાડના છાંયડામાં બેસે છે. એ જ પ્રમાણે સખત ઠંડી વખતે તે તડકામાં જઈને વિશ્રાંતિ લે છે. વરસાદની ધારાઓ વહેતી હોય તે વેળાએ તે વરસાદના મારથી નિવૃત્ત થવા માટે કોઈ ઢાંકેલ જગ્યાને આશ્રય લે છે. આ ઉપરથી એમ સ્પષ્ટ થાય છે કે પશુપક્ષીઓને પણ ટાઢ-તાપ અંગેનું દુઃખ લાગે છે. અને
જે. ૧૦
