________________
ભૌતિકદ્રષ્ટિ અને આધ્યાત્મિકદ્રષ્ટિ
૧૫૧
સંગ્નિ જેમાં તર્ક કરવાની શક્તિ છે. અનુભવે તથા અનુમાનોને આધારે તર્ક કરી નિર્ણ લઈ શકે છે. શરીરાદિ અનુકુળતાના અને પ્રતિકુળતાના ભૂતભવિષ્ય તથા વર્તમાન એમ ત્રણે કાળ અંગેના વિચાર પૂર્વક પ્રતિકુળતાને હટાવી અનુકુળતાને સરલ બનાવવાની
જના ઘડી શકે છે. આવી શક્તિ પ્રાપ્ત થવામાં જીવને જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમની વિશેષતા જ છે. તે શક્તિને સદુપયોગ જ આત્મિક ઉત્થાન કરાવી શકે છે, અધ્યાત્મ માર્ગને વિકસાવી શકે છે, ગુણસ્થાનકમાં આગળ વધારી શકે છે, કર્મને સંવર અને નિર્જરા કરાવી શકે છે, જિનેશ્વરદેવે પ્રરૂપિત માર્ગને જ યથાયોગ્ય સમજાવી શકે છે, અને મોક્ષ જેવી પરમપદની સ્થિતિને પણ પમાડી શકે છે. એ રીતે તે, આત્મિક ઉત્થાનમાં આ શક્તિને વપરાસ - ઉપગ – વ્યય એ સદ્દગુણ છે. પરંતુ આત્મિક ઉત્થાનની ઉપેક્ષા કરી માત્ર ભૌતિક-દૈહિક-પગલિક – સાંસારિક વૃત્તિને પોષણ માટે તે વ્યય તે દુર્ભય છે, દુર્ગણ છે. દુર્ભય એ કુદરતી ગુન્હ છે. જે વસ્તુને દુર્વ્યય થાય તે જ વસ્તુની હીનતા જીવ પામે છે. એટલે ભૂત–વર્તમાન અને ભવિષ્ય એ ત્રણે કાળ અંગે. પિતાની અનુકુળતા તથા પ્રતિકુળતા વિચારી શકે એવી જ્ઞાનશક્તિ – ચૈતન્યશક્તિ ધરાવનાર પ્રાણિ જે પિતાને પ્રાપ્ત આ શક્તિને દુર્વ્યય કરે તે ભવાંતરે જીવ પુનઃ અસંજ્ઞિ– પણને પ્રાપ્ત કરે છે. માણસ માને કે ન માને પણ પ્રકૃતિને આ
