________________
૧૮૦
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
" કઈ પણ સત્ પદાર્થ (મૂળદ્રવ્ય) ઉપનિષદ્વાદિયેની માન્યતા મુજબ ફૂટસ્થ નિત્ય નથી, અને બૌદ્ધના દીપનિ. વણવાદી પક્ષની માફક ક્ષણિક પણ નથી. ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવે તે બતાવ્યું છે કે પ્રત્યેક વસ્તુ પિતાના “સ” રૂપને ત્રણેકાળમાં કદાપી છેડતી નહિં હોવાથી, ધારાદ્રષ્ટિથી તે શાશ્વત છે. પરંતુ પર્યાય રૂપમાં પ્રતિક્ષણ પલટો પામતી હોવાના કારણે ક્ષણિક છે. તે સંતતિ વિચછેદ રૂપથી ક્ષણિક નથી. અને હંમેશાં અવિકારી ફૂટસ્થના અર્થમાં શાશ્વત નથી.
પ્રત્યેક સમાં પ્રતિક્ષણ પરિણમન થતું જ રહે છે. તે પૂર્વપર્યાયને છોડીને ઉત્તરપર્યાયને ધારણ કરે છે. તેની આ પૂર્વવ્યય તથા ઉત્તરોત્પાદની ધારા, અનાદિ અને અનન્ત છે. ક્યારેય પણ તે ધારાની પરમ્પરા, વિચ્છિન્ન હોઈ શકતી જ નથી. ચાહે ચેતન હોય કે અચેતન, કેઈપણ સત્, આ ઉત્પાદ અને વ્યયના ચક્રથી અલિપ્ત હેતું જ નથી. એ તેને, નિજ સ્વભાવ છે, તેને મૌલિક ધર્મ છે, કે તેણે પ્રતિક્ષણ પરિણમન કરવું જ જોઈએ, અને પિતાની અવિચ્છિન્ન ધારામાં અનાદિ અનંતરૂપમાં પરિણત હેતા રહેવું જ જોઈએ. એ પરિણમન ક્યારેક સદ્રશ પણ હોય છે, અને ક્યારેક વિદ્રશ પણ હોય છે. તે કયારેક એક બીજાના નિમિ. ત્તથી પ્રભાવિત પણ થાય છે. એ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધવ્યરૂપ પરિણમનની પરંપરા કેઈ વખતે પણ દીપનિર્વાણની માફક બુઝાઈ જતી નથી.
