________________
જૈન દર્શનમાં ઉપયાગ
અનાવૃત્ત – વગર ઢંકાયેલા રહે છે. તેનાં નામ મતિજ્ઞાન : શ્રુતજ્ઞાન: લબ્ધિ કહેવાય છે. દ્રવ્યેન્દ્રિયાની મદદ વિના તે લબ્ધિ, કામ આપી શકતી નથી, એવી તે નિર્માળ હોવાથી તેનું નામ ભાવેન્દ્રિય આપવુ' પડ્યું' છે. કેમકે તેને દ્રવ્યેન્દ્રિયાને આધીન રહેવુ પડે છે. જેથી લબ્ધિ તે જ્ઞાનશક્તિરૂપ હાવા છતાં તેને ઇન્દ્રિય તરીકેનું પણ નામ ધારણ કરવું પડે છે. દરેક ભાવેન્દ્રિય દરેક જીવને લબ્ધિરૂપે અને ઉપયેાગરૂપે હાય જ છે. અને કચિત્ તેને સૂક્ષ્મ ઉપયોગ પ્રવર્ત્તતા પણુ હોય છે. પરંતુ ખાસ કરીને તે જે જીવને જે જે દ્રવ્યેન્દ્રિયા હાય, તેની લબ્ધિ અને તેના ઉપયાગ વિશેષ પ્રવર્ત્ત છે. તે ઉપરથી તે જીવા એકેન્દ્રિયઃ એઇન્દ્રિય : વગેરે કહેવાય છે. એટલે કે દરેક જીવને પાંચેય ભાવેન્દ્રિયે તા હોય જ છે. અને મનસહિત ગણીએ તે છ ભાવેન્દ્રિયા હોય છે. છતાં દ્રવ્યેન્દ્રિયા અમુક અમુક જ હાવાના કારણે તે જીવ તેટલી ઇન્દ્રિયવાળા કહેવાય છે.
મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ક્ષયાપશમના અળ પ્રમાણે જે જે જીવના મતિજ્ઞાનમાં જેટલી જેટલી જાણવાની શક્તિ, વ્યક્ત એટલે મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્માથી અનાવૃત-નહિં ઢંકાયેલી હાય તેમાં કર્મના ક્ષયાપશમ હાઈ તે લબ્ધિ, ભાવેન્દ્રિય કહેવાય છે. તે લબ્ધિ ગમે તેટલી ખુલ્લી હાય પણ જો દ્રવ્યેન્દ્રિયની તેમાં મદદ ન મળે તે। તે લબ્ધિ, કામ આપી શકતી નથી. લબ્ધિ જે પ્રમાણે હોય તે પ્રમાણે દ્રવ્યેન્દ્રિય અને વિષયાના સમંધ થતાં જ તે લબ્ધિ
૬૨
