________________
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
માત્ર વિચાર કરવાથી જ તંદુલિયે મત્સ્ય, સાતમી નરકે જાય છે. શત્રુઓને ઘાત કરવાની કાયિક પ્રવૃત્તિ નહિં હેવા છતાં પણ મુનિષમાં શત્રુઓના સંહારને વિકલ્પ કરનાર પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિએ સાતમી નરકને એગ્ય કર્મ દલિકે તૈયાર કર્યા હતા. પરંતુ પાછળથી વિચારધારા બદલી જવાથી અર્થાત્ અશુદ્ધથી નિવ7ને શુદ્ધ વિકલ્પમાં બદલી જવાથી તે પાપદલિhથી બચી જવા ઉપરાંત પણ પૂર્વબદ્ધ અનેક કર્મોને આત્મામાંથી ખંખેરી નાખી કેવળજ્ઞાન પામ્યા હતા. એ રીતે કર્મબંધમાં બધે પ્રતાપ મનને જ હેઈ કર્મબંધનું મુખ્ય કારણ મનને જ ગણાવ્યું છે.
યોગિક પ્રવૃત્તિમાં પણ કર્મબંધમાં મુખ્યભાવ ભજવનાર તે મન જ છે. જે મન નથી તે, કર્મબંધ પણ નથી. રાગદ્વેષના કારણે કર્મ બંધ થાય છે. મનનના કારણે રાગદ્વેષ થાય છે. અને મનના કારણે મનન થાય છે. મન વિના મનન નથી. મનન વિના રાગદ્વેષ નથી. રાગદ્વેષ વિના કર્મબંધ નથી.
રાગ અને દ્વેષ એ ક્રોધાદિ કષાયથી ભિન્ન નથી. એ તે ક્રોધાદિ કષાયનું બે પ્રકારે વર્ગીકરણ છે. આ રાગ અને શ્રેષથી જ કર્મબંધ થાય છે. માટે જ પ્રતિક્રમણ સમયે “રાગેણ વા દોષણવા” દરેક વતન અતિચારે અંગે બેલાય છે.
