________________
મન એવ મનુષાણાં કારણું બધ મેક્ષઃ
૧૦૯
ધર્મને પ્રાપ્ત કરાવનાર બાહ્ય અનુષ્ઠાનેને પણ કારણમાં. કાર્યના ઉપચારથી ધર્મ કહેવાય છે.
સંસ્કારરૂપ બની રહેલ તે વૃત્તિઓને હટાવવાને માર્ગ તે એ જ છે કે જ્યારે મનમાં એવી વૃત્તિઓ ઉદ્ભવે ત્યારે તેની ઉપેક્ષા કરવી. અર્થાત્ તે વૃત્તિને આધિન નહિ બનતાં ફકત જોયા જ કરવી. આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ તેની અધમતાને વિચારવી. તે પ્રત્યેના સદ્દભાવ રહિત બનવું. તેને અનુકુળ નહિં બનવું. મનથી તેને ધિક્કારવી. એ રીતે બની રહેલ તેના પ્રત્યેના વર્તનથી તેની દ્રઢતા–ઘનિષ્ટતા શીથીલ બની જશે. અને ધીમે ધીમે નષ્ટ પામશે. ઘર આંગણે આવેલ મેમાનને આપણે સત્કાર મળી રહે તે જ તે વારંવાર આવતા રહે છે. પરંતુ આવનાર મેમાનને આવકાર જ ન મળે, ઉપેક્ષા કરાય, તે પણ કદાચ કઈ ધીઠ માણસ નકટો થઈને ફરી આવે તે વખતે પણ તેને છેવટે તે સમજવું પડે કે અહિં આવવું કે રહેવું નકામું છે. ફરી તેને આવવાનું મન જ થતું નથી.
એવી રીતે અનાદિ કાળથી આત્માને અનર્થકર સંસ્કારિત વૃત્તિને જે આપણા તરફથી સ્થાન મળે તે તે પિતાની હકુમત, આત્મા ઉપર વધુને વધુ જમાવે છે. પછી તે આપણું મનની તે માલિક બની જાય છે. અને એવી વૃત્તિઓની ભીડ, આપણું અંતઃકરણમાં એટલી બધી વધી. જાય છે કે આત્માને હિતકારી સદુવૃત્તિઓને સ્થાન જ
