________________
મનાયેગ અને ઉપયોગ
૧૧૫
મનની જે ભિન્ન ભિન્ન આકૃતિઓ થાય છે, તેને મનના પર્યાયે કહેવાય છે. આને દ્રવ્યમન કહેવાય છે.
દ્રવ્યમન એ એક પ્રકારનું પૌદ્ગલિક દ્રવ્ય છે. એટલે આ મનના પાંચ તે પુદ્ગલ દ્રવ્યના જ પર્યાયે છે. અને તે રૂપી છે. પરતુ રૂપી હાવા છતાં તે સૂક્ષ્મ હાવાને કારણે ઇન્દ્રિયગેાચર થઈ શકતા નથી, આ માનસિક આકૃતિરૂપ, પુદ્ગલદ્રવ્યના પર્યાયાને ઇન્દ્રિયાની અપેક્ષા વિના સાક્ષાત્ આત્માથી જાણી શકવાની ચૈતન્યશક્તિને મનઃ૫ વજ્ઞાન કહેવાય છે. એવા જ્ઞાનવિકાસને પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્ય મન:પર્યવજ્ઞાની કહેવાય છે:
મન:પર્યવજ્ઞાની તે માનસિક આકૃતિઓને પ્રત્યક્ષ કરે છે. પરંતુ તેના અજ્ઞાનને અર્થાત્ ચિ ંતનીય વસ્તુને પ્રત્યક્ષ કરી શકતા નથી. મનઃવજ્ઞાની જો મનના સૌંપૂર્ણ વિષચૈાનું સાક્ષાત્ જ્ઞાન કરી શકતા હોય તે તે અરૂપીદ્રવ્યપણુ મન:પર્ય વજ્ઞાનના વિષય બની જાય. અને એ રીતે અને તે કેવળજ્ઞાન અને મનઃપવજ્ઞાનમાં કાંઈ ફેર રહી શકે નહીં. પરંતુ મનઃપ`વજ્ઞાન તે રૂપીદ્રવ્યને જ સાક્ષાત્કાર કરે છે. અને તે પણ સવ રૂપીદ્રબ્યાને સાક્ષાત્કાર નહિ કરી શકતાં, સર્વાં રૂપીદ્રબ્યાના અન તમે ભાગ અર્થાત્ માનુષાત્તર-મર્યાદામાં જ મનની ભિન્ન ભિન્ન આકૃતિ રૂપ પુગલ પર્યંચાને જ પ્રત્યક્ષ કરે છે. અને તે ઉપરથી અથ જ્ઞાનનુ' એટલે કે ચિંતનીય વસ્તુનું' અનુમાન કરે છે. એટલે
