________________
ઇન્દ્રિયા અને મન
૭૧
(૮) લેાભ (૯) આઘ (૧૦) લેાક (૧૧) મેહ (૧૨) ધમ (૧૩) સુખ (૧૪) દુઃખ (૧૫) જુગુપ્સા (૧૬) શાક. ભગવતી સૂત્ર તથા પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં તે આ સેાળમાંથી દશ જ ભેદ દર્શાવ્યા છે.
આ સંજ્ઞાઓ સર્વ જીવામાં ન્યૂનાધિકપણે પણ વત્તતી જ હોય છે. કોઈકમાં અવ્યક્ત તે કોઈકમાં વ્યક્ત હોય છે. શાસ્ત્રોમાં જે સન્ની અને અસન્નીના ભેદ બતાવ્યા છે, તે ઉપરાક્ત સેળ સત્તાએની અપેક્ષાએ નહિ, પરંતુ અન્ય સત્તાઓની અપેક્ષાએ બતાવ્યા છે. એકેન્દ્રિયથી પ્રાર’ભી પચેન્દ્રિય સુધીના જીવામાં ચૈતન્યને વિકાસ ક્રમશઃ અધિકાધિક છે. તે વિકાસના તરતમ ભાવને સમજાવવા માટે જ શાસ્ત્રમાં તેની સ્થૂલ રીતિએ ચાર વિભાગ કર્યા છે.
(૧) પહેલા વિભાગમાં જ્ઞાનના અત્યન્ત અવ્યક્ત વિકાસ વિવક્ષિત છે; તે વિકાસ એટલે બધા અલ્પ છે કે તે વિકાસયુક્ત જીવ, મૂઋિતની માફક ચેષ્ટારહિત હોય છે. એ અન્યકતતર ચૈતન્યને “એઘસના” કહેલી છે. એકેન્દ્રિય જીવ તે આઘસ જ્ઞાવાળા જ છે.
(૨) ખ’જા વિભાગમાં ચૈતન્ય (જ્ઞાનશકિત)ના વિકાસની માત્રા એટલી વિવક્ષિત છે કે જેનાથી દીઘ ભૂતકાળનુ નહિ. પણ કઈક-સામાન્ય માત્ર-નહિવત્ ભૂતકાળનું સ્મરણ કરી શકાય છે. અને જેથી ઈષ્ટવિષયામાં પ્રવૃત્તિ અને
