________________
७०
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
એટલે ત્યાંથી તે ખસી જાય છે. પરંતુ પાછું આવવું ન જોઈએ, એ રીતને વિચાર તે કરી શકતી નથી. એટલે કીડી-કૃમિ આદિ જમાં પણ અત્યંત સૂક્ષમ ભાવમન હોય તે છે જ. અને તેથી ઈષ્ટતરફ પ્રવૃત્તિ અને અનિટમાંથી નિવૃત્તિ કરે છે, પરંતુ તેઓનું તે કાર્ય ફક્ત દેહયાત્રાને જ ઉપયોગી છે, તેથી અધિક નથી.
અહિયાં તે એવા પુષ્ટ મનની વિવક્ષા છે કે નિમિત્ત મળતાં જેનાથી દેહયાત્રા ઉપરાંત બીજે પણ વિચાર કરી શકાય. તાત્પર્ય કે પૂર્વજન્મ શુદ્ધાં પણ થઈ શકે એટલી વિચારની યોગ્યતાને જ “સંપ્રધારણસંજ્ઞા” કહેવાય છે.
આ સંજ્ઞાવાળા તે દેવ–નારક–ગર્ભજમનુષ્ય અને ગર્ભજતિર્યંચ જ હોવાથી તેમને જ સમનસ્ક કહ્યા છે. આ જીવે ભૂતકાળ – વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળ, એ ત્રણેય કાળને વિચાર કરી શકતા હોવાથી તેઓને જ “સંજ્ઞા” કહેવાય છે. ચાર ઇંદ્રિયવાળા સુધીને જીવેમાં મન હોય તે છે, પણ કહેવા પૂરતું જ હોય છે. તેથી તેમને અસંસી કહેવાય છે.
સંજ્ઞા એટલે આભેગ (માનસિક ક્રિયા-વિશેષ) છે. તેના (૧) જ્ઞાન અને (૨) અનુભવ, એમ બે ભેદ છે. તેમાં મતિ, કૃત આદિ જ્ઞાન તે જ્ઞાનસંજ્ઞા કહેવાય છે. બીજી અનુભવ સંજ્ઞાના સેળ ભેદ છે. (૧) આહાર (૨) ભય (૩) મિથુન (૪) પરિગ્રહ (૫) ક્રોધ (૬) માન (૭) માયા
