________________
૬૮
જૈન દર્શનમાં ઉપયો?
યમાં દેવ, નારક, અને ગર્ભજ, મનુષ્ય તથા ગર્ભજ તિયને જ મન હોય છે. બાકીના છ મન વગરના છે.
ક્યા જીવને મન છે, અને ક્યા જીવને મન નથી તે, તે જીવમાં સંજ્ઞા હોવા યા નહિ હોવા ઉપરથી જાણી શકાય છે. સંજ્ઞા એટલે વૃત્તિ. અને વૃત્તિ તો ન્યૂનાધિકરૂપે કોઈને કઈ પ્રકારની પણ બધા જીવમાં દેખાય જ છે. જેમકે કૃમિ, કીડી, આદિ જંતુઓમાં પણ આહાર–ભય આદિની વૃત્તિઓ દેખાય છે. છતાં તે જીવને મન વગરના કહેવાય છે,
અહિં મન વિનાના એટલે બહુ ઓછા મનવાળા સમજવા. ભિખારી પાસે પણ બે પાંચ પૈસા તે હોય જ છે. તેથી તે કંઈ પૈસાદાર ન કહેવાય. જેની પાસે બહુ ઓછા પૈસા હોય તેને ધનવાન કહેવાય જ નહિં. વ્યવહાર ચલાવી શકતે હોય, કુટુંબ નિર્વાહ ચલાવી શકતા હોય, એવા માણસને પણ લોકો ધનવાન નહિં કહેતાં “આ તે સામાન્ય માણસ છે” એમ કહે છે. એ રીતે ચઉરિન્દ્રિય સુધીના અને તંદુપરાંત સમૂર્છાિમ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિ અને સમૂર્ણિમ મનુષ્યોને અતિ અ૬૫ મન હોવાથી તે. બધા મન વિનાના-સંજ્ઞા વિનાના કહેવાય છે.
અહિં સંજ્ઞાને અર્થ, સાધારણ વૃત્તિ નહિં કરતાં વિશિષ્ટવૃત્તિ કરે. વિશિષ્ટ વૃત્તિ એટલે ગુણદેષની વિચા રણા, કે જેનાથી હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતને પરિહાર થઈ શકે છે એ વિશિષ્ટ વૃત્તિને શાસ્ત્રમાં “સંપ્રધારણ
