________________
ઈન્દ્રિ અને મન ઈન્દ્રિમાં જાણવાની પ્રવૃત્તિ જાગૃત થાય છે, તેને જ ઉપગ કહેવાય છે. જેને જીવના લક્ષણ તરીકે જણાવેલ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે આત્મામાં મતિજ્ઞાનના ક્ષયપામરૂપ શક્તિભાવે ઇન્દ્રિયલબ્ધિ છે. તેને જ ઉપયોગ પ્રવર્તે છે. અને તે ઉપગ પ્રવર્તાવામાં શરીરની ઇન્દ્રિયેરૂપ અભ્યન્તર અવયવે મદદ કરે છે. અને તે અવયવોના રક્ષણ માટે બાહ્ય આકારે પણ હોય છે.
આ પ્રમાણે ઉપગ એ લબ્ધિ-નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એ ત્રણની સમષ્ટિનું કાર્ય છે. આ ઉપગ તે તે જ્ઞાનવિશેષ છે, અને ઇન્દ્રિયનું ફળ છે. તેમ છતાં તે ઉપગને ઉપચારથી અર્થાત્ કાર્યમાં કારણને આરોપ કરી, એને પણ ઈન્દ્રિય કહી છે. જેથી લબ્ધિ અને ઉપયોગ એ બનેને ભાવેન્દ્રિય કહી શકાય. એટલે આ બને પ્રકારની ભાવેન્દ્રિય તે મતિજ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મના ક્ષપશમાનુસારે વર્તતે એક પ્રકારને આત્મિકભાવ છે. અને નિવૃત્તિ તથા ઉપકરણ એ બન્ને પ્રકારની દ્રવ્યેન્દ્રિય તે પુદ્ગલમય જડ વસ્તુ છે.
બનેય દ્રવ્યેન્દ્રિમાં સમાવેશ પામતા શારીરિક અવયવે અને જ્ઞાનતંતુઓના જથ્થાઓ વગેરે, શરીરના જ એક જાતના સૂમ અવયવે છે. આ અવયની રચના વિવિધ પ્રકારના નામકર્મના ઉદયે કરી, જીવ પ્રયત્ન વડે જ “શરીર ગ્રહણ ગ્ય” નામે કહેવાતી પુદ્ગલ જથ્થાની
