________________
ઇન્દ્રિય અને મન ઇન્દ્રિય જેવું કહ્યું છે. આ મન તે કેઈ નેત્ર આદિની માફક શરીરના કોઈ સ્થાનમાં જ માત્ર નહિ રહેતાં શરીરની અંદર સર્વત્ર વર્તમાન છે. કહ્યું છે કે આથી તેને આખા દેહમાં માની શકાય છે.
વળી મન તે સ્પર્શન આદિની માફક બાહ્ય સાધન ન હોઈ આંતરિક સાધન છે; એથી તેને અંતઃકરણ પણ કહેવાય છે. મનને વિષય, બાહ્ય ઇન્દ્રિયની માફક પરિચિત નથી. કારણ કે બાહ્ય ઇન્દ્રિયે તે ફક્ત મૂર્ત–રૂપી (વર્ણગંધ-રસ-સ્પર્શ યુક્ત પદાર્થ)ને ગ્રહણ કરે છે, અને તે પણ અંશરૂપે. જ્યારે મન તે મૂર્ત—અમૂર્ત બધા પદાર્થોનું તેનાં અનેક રૂપ સાથે ગ્રહણ કરે છે. મનનું કાર્ય માત્ર વિચાર જ કરવાનું છે. વસ્તુને સ્પર્શવાનું–જેવાનું–ચાખવાનું -સુંઘવાનું કે સાંભળવાનું નથી. તે તે ઇન્દ્રિયદ્વારા ગ્રહણ કરાયેલા અને નહિગ્રહણકરાએલા વિષયમાં વિકાસની ચેગ્યતા પ્રમાણે વિચાર કરી શકે છે.
કેઈ વિવક્ષિત સમયે ઈન્દ્રિયસ્કૃષ્ટ યા ઇન્દ્રિય સન્મુખ વસ્તુ અંગે તેને અવગ્રહાદિથી ધારણા સુધીનો બોધ, ઈન્દ્રિય અને મનથી થાય છે તે વિવક્ષિત સમયે થયેલ વિષયોધની અન્ય દીર્ઘટાઈમે પણ સ્મૃતિ કરનાર તે મન જ હોય છે. સ્મૃતિ ટાઈમે વસ્તુ, ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ નહિં હોવા છતાં તેની સ્મૃતિ તે મનદ્વારા જ થઈ શકે છે. તે સમયે જીવને ઉપગ, પૂર્વે જાણેલા પદાર્થવિષય
