________________
૪૬
જૈન દ્દનમાં ઉપયાગ
શકિત ઉત્પન્ન થાય છે. પણ તે ક્રિયામાં અને આ ક્રિયામાં ઘણા મેટો તફાવત છે. કારણ કે યાંત્રિક ક્રિયામાં ઉપયાગ સ્વરૂપ સંજ્ઞા, વિચાર, લાગણી કે ઇચ્છા જેવું કાંઈ નથી. માત્ર એકધારી ગતિ હાય છે. અને તે વેગ પુરો થતાં અટકી પડે છે. જ્યારે આત્મા વડે થતી ક્રિયામાં સ’જ્ઞા, વિચાર, લાગણી કે ઇચ્છાનું તત્ત્વ હાય છે, અને તેથી તેમાં વિવિધતા દેખાય છે. જે આત્માએ હજી અવિકસિત સ્થિતિમાં છે, તેમની ક્રિયાઓમાં વિચાર નહિં, પણ, સંજ્ઞા, મુખ્ય હાય છે. આહાર–ભય મૈથુન અને પરિગ્રહ, એ ચાર મુખ્ય સ`જ્ઞાએ છે. પ્રકારાંતરે દશ અને સાળ સ ́જ્ઞાઓને પણ શાસ્ત્રમાં ઉલ્લેખ છે. સ'જ્ઞા એટલે અનાદિકાળથી જીવમાં વતી
'
વાસના.
સજ્ઞા–વિચાર–લાગણીનું હાવા પણું, આત્માના જ્ઞાન ગુણુ કરીને જ હેાય છે. જ્યાં જ્ઞાન નથી, ત્યાં ઉપયાગ, સંજ્ઞા આદિ પણ નથી. અને તેના અભાવે, જાણુવા દેખવા માટે થતી ક્રિયાપ્રવૃત્તિ પણ નથી. જ્યાં ક્રિયાપ્રવૃત્તિ જ નથી, ત્યાં તે ક્રિયાપ્રવૃત્તિના સહકાર સ્વરૂપ, વીર્ય પણું નથી. માટે સ્પષ્ટ થાય છે. કે જ્ઞાન, દશન, ચારિત્ર, વીય આદિ ગુણ્ણાનુ અસ્તિત્વ જીવમાં જ સ‘ભવે, અજીવમાં નહિ. અજીવમાં વતી ક્રિયા, તે ઇચ્છાપૂર્વકની નથી. વિશેષતાએ કરીને તે જીવના પ્રયત્ને,અને યંત્રાદ્ધિના પ્રયાગથી અજીવમાં ક્રિયા પ્રવર્તે છે. માટે સ્પષ્ટ થાય છે કે ક્રિયાશક્તિ, તે આત્માને જ ગુણુ છે. સવ આત્માએ ક્રિયાશકિત ધારક છે. સંસારી
