________________
૫. ઇન્દ્રિય અને મન
જીવને પ્રત્યેક ક્ષણના ઉપયોગ પ્રર્વતનમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયે પશમ (કેવલીને જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષય) અને જે પ્રકારે જ્ઞાનરૂપે અને દર્શનરૂપે ઉપગ ઉત્પન્ન કરે હેય તેને અનુરૂપ અનુકુળ નિમિત્તોને સદ્ભાવ હવે જોઈએ. આ બન્ને કારણે પૈકી જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષપશમ તે ઉપાદાન યા અત્યંતર કારણ છે, અને વસ્તુને ઈન્દ્રિય સાથે સંગ-સર્ષિ ઈત્યાદિ બાહાકારણ યા નિમિત્તકારણ છે.
છઘસ્થ જીવને જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષેપશમરૂપ અત્યંતર કારણે તે વિષયબેધ તે ઈન્દ્રિય અને મનની સહાયથી થાય છે. ઇન્દ્રિય શબ્દ અને તેને અર્થ પ્રસિદ્ધ હેવા છતાં તેના સ્વરૂપ સંબંધી લેકમાં ઘણા મતભેદો છે. એટલે તેની વાસ્તવિક સમજ તે જૈનશાસ્ત્રાનુસારે જ મગજમાં સરલતાથી બેસી શકે છે. વળી દરેક જીવની જ્ઞાનશક્તિનું માપ પણ જૈનશાસ્ત્રાનુસારે જ સમજી શકાય છે આવું સ્પષ્ટ જીવવિજ્ઞાન અને ઈન્દ્રિયવિજ્ઞાન, તે, જૈનદર્શન સિવાય અન્ય કોઈ દાર્શનિક શાસ્ત્રોમાં કે વર્તમાન વિજ્ઞાનમાં દ્રષ્ટિગોચર થતું નથી.
ઉપગ પ્રવર્તન અંગે અથત કોઈપણ વિષય કે.
