________________
જૈન દર્શીનમાં ઉપયોગ
૫૮
પદાર્થ પ્રત્યે જીવનું લક્ષ જોડાવામાં એટલે જીવને (કેવલી વિનાના છદ્મસ્થ જીવાને) ઉપયેગ પ્રવર્ત્તનમાં જીવનું પેાતાનું મન અને ઈન્દ્રિયા જ કામ કરે છે. પરંતુ ઇન્દ્રિય અને મન અંગેની સમજ જો જૈનશાસ્ત્રાનુસારે મેળવી શકાય તે જ તે માબત અતિસ્પષ્ટતાથી અને સરલતાએ સમજી શકાય. અહિ' ઉપયાગ લાગુ થવા ટાઈમે ભાવના તથા પરિણામ તે ચિંતવનરૂપ હોઈ તે ટાઈમે મન કામ કરે છે.
(૧) સ્પર્શે°ન્દ્રિય (ત્વચા) (૨) રસનેન્દ્રિય (જીભ) (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય (નાસિકા) (૪) ચક્ષુરિન્દ્રિય (આંખ) અને (૫) શ્રાÀન્દ્રિય (કાન), એમ પાંચ પ્રકારે ઇન્દ્રિયા છે. આ ક્રમે ઇન્દ્રિયાનાં નામ કહેવાના હેતુ એ છે કે, એકેન્દ્રિય જીવને કઈ એક ઇન્દ્રિય હાય અને એઇન્દ્રિયાદિ જીવાને કઈ કઈ એ-ત્રણ–ચાર અને પાંચ ઇન્દ્રિય હાય તે સ્પષ્ટ જાણી શકાય.
ઇન્દ્રિયેાના પાંચે પ્રકારે તે (૧) દ્રવ્યેન્દ્રિય અને (૨) ભાવેન્દ્રિય, એમ મન્ને પ્રકારે છે. તેમાં પાંચ દ્રવ્યેન્દ્રિયા તે નિવૃત્તિરૂપ તથા ઉપકરણરૂપે, અને ભાવેન્દ્રિય તે લબ્ધિરૂપ અને ઉપયેાગરૂપ એમ બબ્બે પ્રકારની છે.
ખરી રીતે કોઈપણ વિષય કે પદાર્થને જાણવાની મૂળભૂત શક્તિ તેા ભાવેન્દ્રિયામાં જ છે. નિવૃČત્તિ અને ઉપકરણરૂપ દ્રવ્યેટ્રિન્ચ, તે તે શરીરના અવયવરૂપ હાવાથી જેમાંથી શરીર બન્યું છે, તે જ મસાલામાંથી બનેલી હાય
