________________
૫૪
જૈન દર્શનમાં ઉપયોગ
કુરિત થઈ શકતું નથી. માટે કર્મનું શુભાશુભપણું, ઉપયોગના અનુસારે જ થાય છે. આ ઉપગની પ્રવૃત્તિ જ્યારે શુભ કાર્યમાં હોય છે, ત્યારે શુભ ઉપગ કહેવાય છે. અશુભ તથા અશુદ્ધ ભાવે પ્રવૃત્તિ હોય છે, ત્યારે અશુભ યા અશુદ્ધ ઉપગ કહેવાય છે. ધર્મધ્યાનાદિ શુભમાં પ્રવૃત્તિ, તે શુભ ઉપયોગ છે. વિષયવાસનાદિ ઇંદ્રિાના વિષયમાં થતી પ્રવૃત્તિ, તે અશુભ ઉપગ છે. અને રૌદ્રધ્યાન–તીવ્ર ક્રોધાદિ વિચાર તથા વર્તનમાં, અશુદ્ધ ઉપયોગ છે. શુભ ઉપયોગ પ્રવૃત્તિથી દેવ અને મનુષ્યની ગતિ, તથા અશુભ ઉપયોગથી તિર્યંચની ગતિ અને અશુદ્ધ ઉપગથી નરકગતિને એગ્ય કર્મ બંધાય છે. શુભ-અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપગ ઉપરાંત ચે શુધ્ધ ઉપગ પણ છે. સહજ વરૂપથી નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપમાં પરિણમિત રહેવાની સ્થિતિ તે શુધ્ધઉપગ છે. શુદ્ધ ઉપગની પ્રવૃતિમાં કર્મનિર્ભર અને મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે.
કેવા ભાવથી ઉપગને પરિણમિત કરે, અગર ન કરે, તેની જાગૃતિની ક્ષણે ક્ષણે જીવને અતિ અગત્યતા છે. શુદ્ધ ઉપગ જે નિરાકાર અને નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપ છે, તેમાં જ શાંતિ, આનંદ અને કર્મક્ષય કરવાનું સામર્થ્ય છે. તે સિવાય શુભ, અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપગમાં,દુઃખની ઉત્પતિ થાય છે. જેમ જેમ શુભ, અશુભ અને અશુદ્ધ ઉપગમાં લીન થવાય છે, તેમ તેમ આત્માને વિકાસ રોકાઈ જાય છે. શુદ્ધ ઉપગમાં સ્થિરતા રહી ન શકે તે પણ શુદ્ધ ઉપ
