________________
જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની વિવિધતા ઉપયોગની વિવિધતા ર૫ જેટલા જ્ઞાનના ભેદો દર્શાવ્યા છે, તેટલા જ ભેદે દર્શનના પણ હેવા જોઈએ. કારણ કે જ્ઞાનની પ્રારંભ ભૂમિકામાં દર્શન છે જ. એટલે જ્ઞાનને જેમ પાંચ ભેદે દર્શાવ્યું છે, તેમ દર્શન પણ પાંચભેદે દર્શાવવું જોઈએ. પરંતુ આ રીતની સમજણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે શાસ્ત્રોમાં આત્માના જ્ઞાન અને દર્શનનું સ્વરૂપ સમજાવવા સાથે જ્ઞાનના પાંચભેદ દર્શાવી, દર્શનના ચારભેદ દર્શાવ્યા છે. અને તે જ વ્યાજબી છે. તેની સમજણ નીચે મુજબ વિચારવાથી સ્પષ્ટ સમજી શકાશે. '
' (૧) ચક્ષુદર્શન (૨) અચક્ષુદર્શન (૩) અવધિદર્શન અને (૪) કેવલદર્શન, એમ ચારભેદે દર્શન છે. અહિં જ્ઞાનમાં જેમ મતિ અને શ્રુતસંજ્ઞા આવી તેમ દર્શનમાં તે અનેમાંથી એકેય સંજ્ઞાવાળું દર્શન નથી. એવી રીતે જેમ મન પર્યવની સંજ્ઞાવાળું જ્ઞાન છે, તેમ તે સંજ્ઞાવાળું પણ દર્શન નથી. તેની સ્પષ્ટતા દર્શાવતાં કહ્યું છે કે, ચક્ષુદર્શન અને અચક્ષુદર્શન એ મતિજ્ઞાનની જ ભૂમિકાઓ છે. પરંતુ તે બનેનાં નામ મતિદર્શન નહિ હોવાનું કારણ એ જ છે કે દર્શનમાં ચક્ષુઈન્દ્રિયનું મહત્ત્વ અધિક છે. ચક્ષુના મહત્વના કારણે એક ભેદ ચક્ષુના નામે અને બીજે ભેદ તે શેષ ઈન્દ્રિયે અને મનના હિસાબે અચક્ષુ નામે રાખે છે. વળી શ્રતપ્રાપ્તિમાં વર્તતી જ્ઞાનલબ્ધિ હંમેશાં સવિકલ્પક હેવાથી શ્રુતજ્ઞાનની માફક શ્રદર્શન પણ હોઈ શકતું નથી. સવિકલ્પકપણું તે વિશેષ ધગ્રાહ્યા છે. એ
