________________
જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની વિવિધતા ઉપયોગની વિવિધતા ૨૩ સીમિત હોવાથી તેને સીમિત–સીમા યા અવધિ કહેવાય છે. એટલે અવધિશબ્દ તે સીમાસૂચક છે. અરૂપી પદાર્થોમાં અવધિની પ્રવૃત્તિ હોઈ શકતી નથી. જગતના મૌલિક છે દ્રવ્યમાં એક પુદ્ગદ્રવ્ય જ રૂપી છે. એટલે પુદ્ગલદ્રવ્ય જ, અવધિનો વિષય થઈ શકે છે પુદ્ગલદ્રવ્ય સિવાય, આત્મા આદિ પાંચદ્રવ્ય, અવધિને વિષય થઈ શકતાં નથી.
અવધિજ્ઞાનસ્વરૂપ જ્ઞાનલબ્ધિ ઉપરાંત, અઢી દ્વીપ (મનુષ્યક્ષેત્રોમાં રહેલ સંક્ષિપર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિય પ્રાણિઓના ચિતિત અર્થને જાણી શકવાવાળી જ્ઞાનલબ્ધિને મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે.
દીર્ઘકાલપદેશિકી સંજ્ઞાવાળે જીવ, જ્યારે ચિંતન કરે છે, ત્યારે બ્રહ્માંડમાં રહેલી અર્થાત કાકાશમાં વ્યાપ્ત, અતિસૂમ એવી મને વગણા નામે ઓળખાતા પુદ્ગલના જથ્થાને ઉપયોગ કરે છે. આમ જીવને વસ્તુ અંગે મનન કરવા માટે આ મવર્ગણરૂપ પુદ્ગલજથ્થાની સહાયતા આવશ્યક છે. તેની મદદથી જ – તે સાધનથી જ જીવને જે બાબતનું ચિંતન કરવું હોય તે થઈ શકે છે. અને પછી તે જીવ, જેવું ચિંતન કરે, તેવી આકૃતિ, તે જીવે ગ્રહિત મને વગણના પુગલ જથ્થામાં ખડી થાય છે. અને તે આકૃતિ મન:પર્યવજ્ઞાનીની નજર સમક્ષ ખડી થાય છે. આ મને વર્ગણાના પુદગલનું ગ્રહણ, પરિણમન, ચિંતિત–વસ્તુની આકૃતિ, અને ગ્રહિત તે પુદ્ગલેનું વિસર્જન, આ બધું અતિ ઝડપથી અલ્પ ટાઈમમાં બની રહે છે, આ રીતે જીવે
