________________
ઉપગ, ભાવના, પરિણામ અને પ્રવૃત્તિ
૪૧
પરિણામને મન તરીકે પણ વ્યવહારય છે. પરંતુ ઉપરોક્ત ઉપગ શબ્દના કથનની માફક વિવિધ પ્રસંગમાં વપરાતા મન” શબ્દના કથનમાં પણ ભાવના અને પરિણામ અંગે ખ્યાલ હવે જોઈએ. મન શબ્દનો ઉપયોગ કરવા ટાઈમે કઈ જગ્યાએ ઉપગ (લક્ષ) સ્વરૂપ મન બેલાય છે, કઈ જગ્યાએ ભાવના (લક્ષ્ય ધ્યેય) સ્વરૂપ મન બેલાય છે, અને કઈ જગ્યાએ પરિણામ સ્વરૂપ મન બેલાય છે, તે પોતે સ્વયં સમજી લેવું જોઈએ. મન અંગે જૈન દર્શનમાં કહેલી એક હકીકત સમજવી જરૂરી છે કે “મન:પર્યાપ્તિ” નામ કર્મોદયથી, મોગ્ય પુદ્ગલ દ્રવ્યને ગ્રહણ કરીને, મનપણે પરિણાવેલાં જ પુગલ દ્રવ્ય, તે “ દ્રવ્યમન” કહેવાય છે. અને તે મનપણે પરિમિત પુદ્ગલદ્રવ્યના આલંબન વાળ જીવને ચિન્તન સ્વરૂપ જે વ્યાપાર, તેને “ભાવમન” કહેવાય છે. અહિં હૃદયેસ્થિત ભાવના અને પરિણામ તે ભાવ મન છે. એ ભાવમન તે આત્માના અત્યંતર પુરૂષાર્થ સ્વરૂપ હોઈ તેની ગણત્રી ઉપગ તરીકે પણ કરી શકાય. અને વાણી તથા વર્તન, તે બાહ્ય પુરૂષાર્થ સ્વરૂપ હોઈ તેને યેગ તરીકે ગણાય. તથા હૃદયસ્થિત ભાવસૂચક મનના પર્યા–મનના તરંગને પણ વેગ કહેવાય. વાણુ તે વચન
ગ છે. વર્તન તે કાયા છે. અને મનના તરગે તે મન ચોગ છે. વળી વેગને આચાર તરીકે અને ઉપયોગને વિચાર તરીકે પણ બેલાય. મનુષ્યના આચાર-વિચાર તે બંને શુદ્ધ રાખવાં જોઈએ. સગવશાત્ આચાર શુદ્ધિ સચવાઈ ન
