Book Title: Pratikraman Ek Rahasyamai Yog Sadhna
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006249/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka khAsamayI yoga sAdhanA sambodhikA pUjyA pravarttinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna tu DooOOO 00OOOL -19-5-06-06-4 -45-46-4 43-03-6-436963-61963-6-5349-60-48 zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) mamamamamaHHHHHHHHHs PHHHHHHHHHHHHHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHH* zrI jinakuzalasUri mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura) zrI jinacandrasUri bilADA dAdAbAr3I (jodhapura) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) khaNDa-12 2012-13 R.J. 241 / 2007 gaNassasAramAyA zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM-341398ASKAR Aun OMGAHMAHAR Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) khaNDa-12 NANasasa sasAramAyArA svapna zilpI Agama marmajJA pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. mUrta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA) zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kRpA dIpa : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. maMgala dIpa : upAdhyAya pravara pUjya gurudeva zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. Ananda dIpa : Agamajyoti pravartinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma.sA. preraNA dIpa : pUjya guruvaryA zaziprabhA zrIjI ma.sA. vAtsalya dIpa : gurvAjJA nimagnA pUjya priyadarzanA zrIjI ma.sA. sneha dIpa : pUjya divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjya zubhadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya muditaprajJAzrIjI ma.sA., pUjya zIlaguNAzrIjI ma.sA., suyogyA kanakaprabhA jI; suyogyA saMyamaprajJA jI Adi bhaginI maNDala zodhakartI : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprabhA) jJAna vRSTi : DaoN. sAgaramala jaina prakAzaka : prAcya vidyApITha, dupADA roDa, zAjApura-465001 email : sagarmal.jain@gmail.com * sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, pAlItANA-364270 prathama saMskaraNa : san 2014 pratiyA~ : 1000 sahayoga rAzi : Rs 100.00 (puna: prakAzanArtha) kampoja : vimala candra mizra, vArANasI kaeNvara seTiMga : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA mudraka : Antartica Press, Kolkata ISBN : 978-81-910801-6-2 (XII) (c) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApti sthAna 11. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana | 8. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa,|| mahAvIra nagara, kempa roDa po. pAlItANA-364270 (saurASTra) po. mAlegA~va phona : 02848-253701 jilA- nAsika (mahA.) mo. 9422270223 2. zrI kAntilAlajI mukIma zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa ||7. 19. zrI sunIlajI botharA tallA galI, 31/A, po. kolakAtA-7|| TUlsa eNDa hArDaveyara, mo. 98300-14736 saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa po. rAyapura (cha.ga.) 3. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana phona : 94252-06183 M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO : VAPI |10. zrI padamacanda caudharI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, mo. 98255-09596 jauharI bAjAra 4. pArzvanAtha vidyApITha po. jayapura-302003 I.T.I. roDa, karauMdI vArANasI-5 (yU.pI.)| mo. 9414075821, 9887390000 mo. 09450546617 11. zrI vijayarAjajI DosI 5. DaoN. sAgaramalajI jaina jinakuzala sUri dAdAbAr3I prAcya vidyApITha, dupADA roDa 89/90 goviMdappA roDa po. zAjApura-465001 (ma.pra.) basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 94248-76545 mo. 093437-31869 phona : 07364-222218 saMparka sUtra 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara tIrtha, kaivalyadhAma zrI candrakumArajI muNota ___9331032777 po. kumhArI-490042 zrI rikhabacandajI jhAr3acUra jilA- durga (cha.ga.) 9820022641 mo. 98271-44296 zrI navInajI jhAr3acUra phona : 07821-247225 9323105863 17. zrI dharmanAtha jaina mandira zrImatI prItijI ajitajI pArakha 84, amana kovila sTrITa 8719950000 koNDI thopa, po. cennaI-79 (T.N.)| zrI jinendra baida phona : 25207936, 9835564040 044-25207875 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908 ATCH Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinakA jIvana mahodadhi ke samAna atula, agAdha evaM apAra hai| jinakA AcAra dharma mahApuruSoM ke samAna anukaraNIya, anumodanIya evaM abhivandanIya hai|| jinakA divya anubhava dedIpyamAna sUrya ke samAna satya prakAzaka, zrama vinAzaka evaM saMzaya nivAraka hai| jinakA adhyAtma ciMtana maMgala prakhyAta ke samAna navya unmeSaka,rahasya anveSaka svaMtattva vizleSaka hai|| sese mahA manasvI, parama yazasvI, jana jAgRti ke divya dUta pUjya AcArya pravara zrI rAjayaza sUrIzvarajI ma.sA. ke kara kamaloM meM zraddhApUrita dhAvoM se savinaya samarpita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana anubhUti ke bola isa bhautika duniyA~ meM paga-paga para svAgata karatA hai, pApa kA sAmrAjya mAnava mana meM chA rahA hai, rAga-dveSa kA Adhipatya jhUTha, mAyA aura corI se, mila rahA siddhi aura sAphalya taba kaise kI jAe Anti-corruption kI bAta kaise hogI Atma zuddhi kI zurUAta kaise milegA mukti ramaNI kA sAtha isIlie paramAtmA ne dI eka choTI sI saugAta jo dikhAegI samAja se burAIyoM ko bhagAne kA mArga pApoM se pIche haTakara hRdaya ko nirmala karane kA mArga svayaM ko zuddha banAkara jIvana mahakAne kA mArga maitrI bhAva ko akhila jagata meM phailAne kA mArga usI sanmArga ko prakAzita karane hetu yaha sarcalAITa..... Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anumodana bIkAnera haoNla kolakAtA nivAsI dharmaniSTha zrAvakaratna pitA zrI jJAnacaMdajI - mAtu zrI lakSmI devI kI puNya smRti meM suputra lalita - zIlA, gulAba - nIlama, nirmala- reNu, kirana - alakA, rAjakumAra- arpaNA suputrI candrA- sunIlajI muNota lAbhArthI koThArI parivAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta saujanya ke sahabhAgI zrI jJAnacandajI koThArI parivAra vyakti kA unnata AcAra, zreSTha vicAra aura mRdu vyavahAra sabhI diloM para amiTa chApa chor3a detA hai| vyakti kI yahI pravRttiyA~ use lokapriya, sukhI evaM guNa samRddha bhI banAtI hai| kalakattA jaina samAja kA aisA hI eka prabhAvI vyaktitva thA bIkAnera nivAsI zrI jJAnacaMdajI koThArI kaa| pUjya guruvaryA zaziprabhA zrIjI ma.sA. ke sadupadezoM se prabhAvita hokara Apake jIvana kI dhArA hI badala gaI thii| jIvana ke antima par3Ava meM Apako mAtra garuvA zrI kA hI dhyAna thaa| Apake parivAra vAloM kA mAnanA hai ki hamAre parivAra meM jo dharma saMskAroM kA paudhA dikhAI detA hai usakA bIja to jJAnacaMdajI kI mAtu zrI lakSmIbAI dvArA DAlA gayA thA paraMtu usameM khAda, pAnI evaM rozanI kA kArya pUjya guruvaryA zrI ne kiyaa| sevAbhAvI zrI nirmalajI koThArI ne apane pitA ke nakze-kadama para calakara parivAra kI paramparA ko akSuNNa banAe rakhA hai| ApakI janma sthalI bIkAnera hai parantu mukhya karmabhUmi kalakattA hI rhii| mAnava sevA evaM samAja utthAna meM ApakI vizeSa abhiruci hai| J.I.T.O., jaina kalyANa saMgha Adi saMsthAoM meM Apa niyamita rUpa se sevA pradAna karate haiN| svAdhyAya, prabhu bhakti, saMta samAgama Adi sadpravRttiyoM meM jur3e rahane kA sadA prayAsa rahatA hai| adhyayana-adhyApana, sAdharmika sahayoga Adi kAryoM meM ApakA yogadAna samAja meM anavarata rUpa se rahA hai| jIvana ke sama-viSama mArgoM meM nirmalacandajI kI ananya sahayoginI zrImatI reNukAjI koThArI saMyamita evaM parimita bhASI mahilA hai| jinapUjA, sAmAyika, svAdhyAya Adi ArAdhanAoM kA dRr3hatA ke sAtha pAlana karatI haiN| ApakI tIna putriyoM meM bhI Apake sadguNoM kA pratibimba spaSTa jhalakatA hai| ___ nirmalajI koThArI apane nAma ke anusAra chala evaM mala rahita jIvana ke dhAraka haiN| saMgha samAja meM ApakI chavi eka aise ImAnadAra vyakti ke rUpa meM hai jisakI sAkha dene ke lie koI bhI manA nahIM kregaa| jJAnArjana meM ApakI vizeSa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA abhiruci hai tathA usa kSetra meM sahayoga dene ke lie bhI Apa sadA agraNI rahate haiN| jJAna hI jIvana evaM rASTra vikAsa kA mukhya AdhAra hai tathA prAcya saMskRti ko cirasthAyI rakha sakatA hai| isI sadbhAvanA ke sAtha D. Lit hetu adhyayanarata, prajJA saMpanna sAdhvI saumyaguNAzrIjI ma.sA. ke adhyayana meM sahayoga karane kI ApakI prabala bhAvanA thii| jaba guruvaryyA zrI se adhyayana sambandhI viSayoM kI sUkSmatA evaM mahattA ko jAnA to Apane unheM jana sAmAnya meM lAne kI bhAvanA abhivyakta kii| sajjanamaNi graMthamAlA yahI hArdika kAmanA karatI hai ki dAdI lakSmIbAI dvArA ropA gayA yaha paudhA vaTavRkSa ke rUpa meM samAja ko uttama phala evaM chAyA pradAna kreN| anta meM koThArI parivAra se yahI kaheMge naI cetanA, naI sphUrti, nae karma kA patha apanAo, apane sarala AcaraNa dvArA, svarga dharA para le Ao, koThArI parivAra kI kula garimA ko, nabha A~gana meM tuma pahu~cAo, jJAna bhAvoM se kara jIvana nirmala, 'sajjana' pada ko pA jAo / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya zramaNAcAra kI prarUpaNA karate hue jaina Agama granthoM meM SaDAvazyaka ko Avazyaka karttavya kI saMjJA dI gaI hai| SaDAvazyakoM meM caturtha sthAna pratikramaNa Avazyaka kA hai| Aja yadyapi SaDAvazyaka pratikramaNa ke nAma se hI rUr3ha ho gayA hai paraMtu vastutaH pratikramaNa Avazyaka kA eka svataMtra aMga hai tathA Atma zodhana evaM doSa vighaTana kA jIvaMta sAdhana hai| ___ jaina vAGgamaya ke anusAra saMyama sAdhanA meM pramAda yA vismRti vaza kisI prakAra kI skhalanA ho jAe athavA vrata Adi kA atikramaNa ho jAe to unakI niMdA evaM AlocanA karanA pratikramaNa kahalAtA hai| pratikramaNa kA mUlArtha hai vApasa lauTa jAnA yA pIche httnaa| __ jainAcAryoM ke anusAra vibhAva dazA meM gaI huI AtmA kA apane svabhAva meM lauTa AnA hI vAstavika pratikramaNa hai| gaharAI se socA jAe to pratikramaNa kevala pApa pravRtti se pIche lauTanA bhI nahIM hai apitu puna: usa galatI ko na doharAne kI saMkalpanA bhI hai| pratikramaNa karate samaya pratyeka pApavRtti ke sAtha 'tassa micchAmi dukkaDam' pada bolA jAtA hai| sAmAnyatayA isakA artha hotA hai- merA duSkRt mithyA ho'| yaha eka taraha kA mAphInAmA hai kintu merI dRSTi meM isakA vAstavika abhiprAya hai galatI ko galatI rUpa meM svIkAra karanA aura usakI punarAvRtti na krnaa| sAdhanA kI saMsiddhi ke lie apane svabhAva meM lauTanA Avazyaka hai| isI kAraNa pratikramaNa sabhI ke lie nitAnta Avazyaka mAnA gayA hai| __ bhagavAna mahAvIra se pUrva kAla taka aparAdha yA galatI hone para hI pratikramaNa karane kA vidhAna thA paraMtu duSama kAla ke prabhAva ko dekhate hue prabhu mahAvIra ne isa niyama ko kaThora banAyA aura kahA- aparAdha na ho to bhI pratyeka sAdhaka ko ubhaya saMdhyAoM meM pratikramaNa avazya karanA cAhie, kyoMki sAdhakoM ke lie yaha anivArya hai| isI mArga para gamana karake Atmazuddhi kI prakriyA ko pUrNatA kI ora agrasara kiyA jA sakatA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xil... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA Avazyaka niyukti meM vividha apekSAoM se pratikramaNa ke ATha paryAyavAcI batalAe gae haiM- pratikramaNa,praticaraNa, pratiharaNa, vAraNA, nivRtti, nindA, gardA evaM shuddhi| pUrvakAla se aba taka yadyapi pratikramaNa ke svarUpa meM bahuta se parivartana Ae phira bhI usakA mUla rUpa yathAvata hai| zAstrakAroM ke anusAra tIrtha sthApanA hone ke bAda sarvaprathama AvazyakasUtra kI racanA hotI hai| cha: Avazyaka rUpa pratikramaNa ke mUla pATha isI sUtra meM gumphita hai| isI kAraNa isa sUtra kA nAma Avazyaka sUtra hai| uttarAdhyayana sUtra meM SaDAvazyaka kA mUla svarUpa prApta hotA hai| paMcavastuka meM pratikramaNa kI mUla vidhi kA ullekha dekhA jAtA hai| zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA meM pracalita vartamAna pratikramaNa vidhi sAdhuvidhiprakAza meM prApta hotI hai| pratikramaNa, yaha pApa vimukti kI kriyA hai ata: anya dharma sampradAyoM meM bhI kisI na kisI rUpa meM yaha prakriyA avazya vidyamAna honI cAhie kyoMki Atma vizuddhi ko hara dharma meM pramukhatA dI gaI hai| __ jaina dharma kI bhA~ti bauddha dharma meM pratikramaNa zabda kA ullekha to nahIM hai parantu isake sthAna para pratikarma pravAraNA aura pApa dezanA zabda kA prayoga milatA hai| bauddha saMghAcArya zAntideva ne pApa dezanA ke rUpa meM dina aura rAtri meM tInatIna bAra svayaM ke dvArA kRta durAcAroM kI AlocanA karane kA nirdeza diyA hai| pravAraNA vidhi ke daurAna sarva saMgha ke samakSa apane pApoM kA svIkAra kiyA jAtA hai| usakI tulanA jaina paramparA ke pAkSika yA cAturmAsika pratikramaNa se kara sakate haiN| jaina aura bauddha donoM hI paramparAoM meM pratikramaNa ke samaya AcAra niyamoM kA pATha kiyA jAtA hai tathA niyama bhaMga yA do, AcaraNa kA pazcAttApa bhAva prakaTa kiyA jAtA hai| vaidika paramparA meM saMdhyA karma kA vidhAna karate hae prAta:kAla aura sAyaMkAla meM Atma zuddhi evaM zarIra zuddhi kA hI upakrama kiyA jAtA hai| saMdhyA karma meM maMtroccAra karate hue sAdhaka saMkalpa karatA hai ki maiM Acarita pApoM ke kSaya ke lie paramezvara kI upAsanA sampanna karatA huuN| mana, vacana aura kAyA se durAcaraNa kA visarjana karatA huuN| yaha pratikramaNa kA hI rUpa suvidita hotA hai| IsAI dharma meM pAdarI ke Age kanphezana bhI eka taraha kA pApa svIkAra hI hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xili islAma dharma meM bhI paigambara abukkara ne apane gunAha kA saubA (pachAnavA) karane hetu cha: Avazyaka caraNa batAe haiM jo ki pratikramaNa kA hI eka svarUpa hai| sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jaina vidhi-vidhAnoM kA parizIlana karate hue aneka gUr3ha viSayoM kA prAmANika evaM prAsaMgika vizleSaNa kiyA hai| yadyapi pratikramaNa para vividha prakAra kA sAhitya upalabdha hai parantu eka sthAna para sabhI paramparAoM kA tulanAtmaka vivecana sarvaprathama hI jana sAmAnya ko upalabdha ho paaegaa| isI ke sAtha pratikramaNa sUtroM ke rahasya, prayojana, mudrA lAbha Adi kA varNana pratikramaNa kriyA se triyoga pUrNa jur3Ava meM sahayogI bnegaa| sAdhvIjI eka guDhAnveSI evaM kaThina parizramI sAdhikA hai| vinaya evaM laghutA guNa ke kAraNa gurujanoM kI kRpA pAtrI bhI haiN| ve apanI lagana evaM jijJAsA vRtti ko ciraMjIvI rakhate hue sadA kAla zruta sevA meM saMlagna raheM tathA apane amUlya avadAnoM dvArA jinazAsana ke dIpaka meM ghRta ApUrita karatI raheM yaha manokAMkSA hai| DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha, zAjApura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana bhAratIya vAMgamaya RSi-maharSiyoM dvArA racita lakSAdhika granthoM se zIbhAyamAna hai| pratyeka grantha apane Apa meM aneka navIna viSaya evaM navya unmeSa lie hue haiN| hara grantha anekazaH prAkRtika, AdhyAtmika evaM vyAvahArika rahasyoM se paripUrNa hai| ina zAstrIya viSayoM meM eka mahattvapUrNa pakSa hai vidhi-vidhaan| hamAre AcAra-pakSa ko sudRr3ha banAne evaM use eka samyaka dizA dene kA kArya vidhi-vidhAna hI karate haiN| vidhividhAna sAMsArika kriyA-anuSThAnoM ko sampanna karane kA mArga digdarzita karate haiN| jaina dharma yadyapi nivRttimArgI hai jabaki vidhi-vidhAna yA kriyAanuSThAna pravRtti ke sUcaka haiM paraMtu yathArthataH jaina dharma meM vidhi-vidhAnI kA guMphana nivRtti mArga para agrasara hone ke lie hI huA hai| Agama yuga se hI isa viSayaka carcA aneka granthoM meM prApta hotI hai| jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA vartamAna vidhi-vidhAnoM kA pRSThAdhAra hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne isa graMtha ke aneka rahasyoM ko udghATita kiyA hai| sAdhvI saumyAjI jaina saMgha kA jAjvalyamAna sitArA hai| unakI jJAna AbhA se mAtra jinazAsana hI nahIM apitu samasta Arya paramparAe~ zIbhita ho rahI haiN| sampUrNa vizva unake dvArA prakaTa kie gae jJAna dIpa se prakAzita ho rahA hai| inheM dekhakara pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI sahaja smRti A jAtI hai| saumyAjI unhIM ke nakze kadama para calakara aneka nae AyAma zruta saMvardhana hetu prastuta kara rahI hai| sAdhvIjI ne vidhi-vidhAnoM para bahupakSIya zodha karake usake vividha AyAmoM ko prastuta kiyA hai| isa zodha kArya ko 23 pustakoM ke rUpa meM prastuta kara unhoMne jaina vidhi-vidhAnoM ke samagra pakSoM ko jana sAmAnya ke lie sahaja jJAtavya banAyA hai| jijJAsu varga isake mAdhyama se mana meM udvelita vividha zaMkAauM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xv kA samAdhAna kara paaegaa| sAdhvIjI isI prakAra zruta ratnAkara ke amUlya mautiyoM kI khoja kara jJAna rAzi ko samRddha karatI rahe evaM apane jJAnAlIka se sakala saMgha ko rozana kareM yahI zubhAzaMsA... AcArya kailAsa sAgara sari nAkoDA tIrtha viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna sambandhI viSayoM para zodha-prabandha likha kara DI.liT upAdhi prApta karake eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| . saumyAjI ne pUrva meM vidhimArgaprapA kA hindI anuvAda karake eka guruttara kArya saMpAdita kiyA thaa| usa kSetra meM hue apane viziSTa anubhavI ko Age bar3hAte hue usI viSaya ko apane zodha kArya hetu svIkRta kiyA tathA datta-citta se puruSArtha kara vidhi-viSayaka gahanatA se paripUrNa grantharAja kA jI Alekhana kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai| hara gaccha kI apanI eka anUThI vidhi-prakriyA hai, jo mUlataH Agama, TIkA aura kramazaH paramparA se saMcAlita hotI hai| kharataragaccha ke apane viziSTa vidhi vidhAna haiM... maryAdAe~ haiM... kriyAe~ haiN...| hara kAla meM jainAcAryoM ne sAdhvAcAra kI zuddhatA ko akSuNNa banAye rakhane kA bhagIratha prayAsa kiyA hai| vidhimArgaprapA, AcAra dinakara, samAcArI zataka, praznottara catvAriMzata zataka, sAdhu vidhi prakAza, jinavallabhasUri samAcArI, jinapatisUri samAcArI, SaDAvazyaka bAlAvabodha Adi aneka grantha unake puruSArtha ko prakaTa kara rahe haiN| sAdhI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna saMbaMdhI bRhad itihAsa kI divya jhAMkI ke darzana karAte hue gRhastha-zrAvaka ke solaha saMskAra, vratagrahaNa vidhi, dIkSA vidhi, muni kI dinacaryA, AhAra saMhitA, yogIdahana vidhi, padArohaNa vidhi, Agama adhyayana vidhi, tapa sAdhanA vidhi, prAyazcitta vidhi, pUjA vidhi, pratikramaNa vidhi, pratiSThA vidhi, mudrAyoga Adi vibhinna viSayoM para apanA ciMtana-vizleSaNa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA prastuta kara ina sabhI vidhi vidhAnoM kI maulikatA aura sArthakatA kI Adhunika pariprekSya meM ujAgara karane kA anUThA prayAsa kiyA hai| vizeSa rUpa se mudrAyoga kI cikitsA ke kSetra meM jaina, bauddha aura hindu paramparAoM kA vizleSaNa karake mudrAoM kI viziSTatA ko ujAgara kiyA hai| nizcita hI inakA yaha anUThA puruSArtha abhinaMdanIya hai| maiM kAmanA karatA hU~ ki saMzodhana-vizleSaNa ke kSetra meM ve khUba Age bar3heM aura apane gaccha evaM guru ke nAma ko rozana karate hue U~cAIyoM ke naye sIpAnI kA ArohaNa kreN| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara mujhe yaha jAnakara prasannatA huI hai ki viduSI sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ne DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke nirdezana meM jaina vidhi-vidhAnI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' isa viSaya para 23 khaNDoM meM bRhadastarIya zodha kArya (DI.liT) kiyA hai| isa zodha prabandha maiM paraMparAgata AcAra Adi aneka viSayoM kA prAmANika paricaya dene kA suMdara prayAsa kiyA gayA hai| jaina paramparA meM kriyA-vidhi Adi dhArmika anuSThAna karma kSaya ke hetu se mokSa ko lakSya meM rakhakara kie jAte haiN| sAdhvIzrI ne yoga mudrAoM kA mAnasika, zArIrika, manIMvaijJAnika evaM AdhyAtmika dRSTi se kyA lAbha hotA hai? isakA ullekha bhI bahuta acchI taraha se kiyA hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne niHsaMdeha ciMtana kI gaharAI meM jAkara isa zodha prabandha kI racanA kI hai, jo abhinaMdana ke yogya hai| mujhe AzA hai ki vidvada gaNa isa zodha prabandha kA suMdara lAbha utthaayeNge| mairI sAdhvIjI ke prati zubhakAmanA hai ki zruta sAdhanA meM aura abhivRddhi prApta kreN| AcArya padmasAgara sari Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xvii vinayAdyaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA suravazAtA ke saath| Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtparthi ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa| Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnopAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| AcArya rAjazekhara sari bhadrAvatI tIrtha mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA! Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zodha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI shubhaashiirvaad| AcArya ratnAkarasari jI kara rahe sva-para upakAra antarhadaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na to sarala sIdhA rAjamArga (Straight like highway) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA hai na parvata kA sIdhA car3hAva ( ascent) na ghATI kA utAra (descent) hai apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rahatI / kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura mor3a to itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati pragati aura sanmati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH do prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhAna / bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhividhAna / 1. jAtIya vidhi-vidhAna - jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza ko svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya haiN| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita - anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA hai| 2. sAmAjika vidhi-vidhAna- naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcAra-saMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita karttavyoM kI AcAra saMhitA ko jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle sajjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jo ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna - anaitikatA - anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xix jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai' athavA 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| ___4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza, vidhi-niSedha, karttavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM "ANAe dhammI" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamoM meM sAdhaka ke lie jo vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi meM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jI arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akutIbhaya ho jAtA hai athati vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI sadvyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkarIpadiSTa vidhi-niSedha mUlaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna, apramatta svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vAGamaya kI anamIla kRti kharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA meM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga ( 23 khaNDauM) meM vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTataH ho jAtA hai ki sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne cetanA ke UrcIkaraNa hetu prastuta zodha grantha meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare se nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara pakti prajJA ke Aloka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna kI eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xx... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zruta nidhi Atma sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujjvalya kI niSpatti meM sahAyaka siddha hogii| alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA niSpAdana jaina vAGmaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci meM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA sadaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIvadi saha anekazaH anumodanA... abhinNdn| jinamahodaya sAgara sUri caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamola nidhi yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA "jaina-vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zodha prabandha sampAdita kiyA gayA hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana meM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe vaha vaidika ho yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai- jaina sNskRti| isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta zodha-prabandhA isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamIla nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xxi bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra niSTha bana skegii| sAdhvIzrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI mNglkaamnaa| muni mahendrasAgara 1.2.13 bhadrAvatI viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnoM para vividha pakSIya bRhada zodha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 khaNDoM meM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dUgunI rAta caugunI vRddhi ho| jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| yaha zodha grantha jJAna pipAsuoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilaassaa| mahattarA manohara zrI caraNaraja pravartinI kIrtiprabhA zrIjI dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai| kintu, dahI se makravana nikAlanA kaThina hai| isake lie dahI ko mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makkhana prApta hotA hai| isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstrI ko mathanA par3atA hai| sAdhvI saumyaguNA zrI ne jaina vidhi-vidhAnoM para racita sAhitya kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jo prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstramaMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana tor3ane meM sahAyaka bne| sAdhvI saMvaiganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zodha prabaMdha sAra saMprApta huaa| viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAjI ke zIdhasAra grantha ko dekhakara hI kalpanA hone lagI ki zodha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSoM ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahamukhI vikAsa hI! jinazAsana ke gagana maiM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda hii| kiM bahunA! sAdhvI maNiprabhA zrI bhadrAvatI tIrtha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harSanAda jaina sAdhanA meM pratikramaNa ArAdhanA kA mahattva pratyeka tIrthaMkara ke samaya meM vidyamAna rahA hai| kabhI yaha nitya kalpa rahA to kabhI aicchika jo ki Atma pariNAmoM ke AdhAra para nizcita kiyA jAtA thaa| muni evaM gRhastha jIvana kI yaha eka nitya dainika kriyA hai, jo sAbuna kI bhA~ti malina AtmA ke zuddhikaraNa kA kArya karatI hai| bhautika cakAcauMdha yukta isa kalikAla meM pratikramaNa alakanaMdA bhAgIrathI ke samAna AtmA kA vizuddhikaraNa kara use pApa mukta nirmala banAtI hai tathA pazcAttApa rUpI agni meM tapAkara AtmA ko sau TaMca sonA banAtI hai| isalie hamAre yahA~ pratikramaNa kI kriyA ko mahattvapUrNa sthAna dete hue Avazyaka kI saMjJA dI gaI hai| pUrvadhara AcAryoM ne pratikramaNa vidhi - rahasyoM ke bAre meM bahuta kucha likhA hai aura Aja bhI isa sambandha meM likhA jA rahA hai kintu sAdhvI saumyaguNAjI ne pAzcAtya saMskAroM se prabhAvita AbAla - yuvA varga ke manogata saMzayoM evaM praznoM kA sacoTa nivAraNa karate hue ise navInatA evaM samagratA pradAna kI hai / sAdhvIjI ne isa zodha kRti meM zvetAmbara evaM digambara kI vartamAna pracalita pratikramaNa vidhiyoM ko bhI ullekhita kiyA hai aura unameM chipe tathyoM kA spaSTIkaraNa, pratyeka sUtra ke bhAvArtha, unake abhiprAya, aitihAsika pRSThabhUmi Adi ko bhI spaSTa kiyA hai| isI ke sAtha vartamAna jIvana zailI meM isa kriyA kI upAdeyatA, prabaMdhana Adi ke kSetra meM upayogitA tathA vaiyaktika evaM vaizvika stara kI samasyAoM ke samAdhAna meM isakI sArthakatA aise virAT rUpa meM pramANika kArya kara isa grantha ko vidvadjana aura sAmAnya varga ke lie rucikara banAyA hai| sAdhvIjI kI sRjanazIla buddhi, adbhuta kArya kSamatA, zruta bhakti ke prati sajagatA evaM pUrNa niSThA kA hI pariNAma hai ki inhoMne sAdhu jIvana evaM sAmAjika karttavyoM kA vahana karate hue bhI bahuta alpa samaya meM isa vRhad kArya ko sampanna kiyA hai| maiM paramAtmA se prArthanA karatI hU~ ki saumyAjI isI bhA~ti zruta sAhitya ko samRddha kara guruvaryyA zrI kI kIrti jaga guMjita kreN| AryyA zaziprabhA zrI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA guru pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jypur| isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasudhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai- pUjyA pravartinI sajjana zrIjI m.saa.| ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| __ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huii| Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina huaa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paraduHkhakAtaratA Adi guNa to Apa meM janmataH parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravartita rhaa| saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyaa| antata: 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravartinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara choTA-bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xxv sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH| alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kii| ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa sadaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dUra rhii| ___ ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thii| upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiN| prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA prati mRdutA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka, ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRdu vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thii| ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravartinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| Apa meM samasta guNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadguNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| ___ Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hue upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyaa| mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiM / / Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA guru pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekaza: vIra yoddhAoM, paramAtma bhaktoM evaM RSi-maharSiyoM kA janma huA hai| isI raMga-raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phlaudii| nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thii| amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se darjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to ni:sandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara huii| apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravartita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huii| __ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravartinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se| 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvill... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai| ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai| ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA ne kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai| zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA'- ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNu hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiN| vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| ___ AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNata: saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya-kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| ___ ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai| adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ... xxix Apa sadaiva saceSTa rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hrIM aha' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai / jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla manaHsthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re / anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiM / ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSuNNa rakhane meM sahayogI anekazaH jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU.pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hue Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho / AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai| jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai| jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai / / aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise pAI saumyAjI ne apanI maMjila sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita haI ho| Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekaza: bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai| jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyaguNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi hetu mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai| ____ Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hue 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUDhAnveSI sAdhikA banate dekhA hai| eka pA~cavIM par3hI huI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai| vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha (Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI.liT kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogaa| lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liTa. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruvaryAzrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xxxi kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane kA yaha eka svarNima avasara thA ataH san 1995 meM gurvAjJA se maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phuNce| vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda se dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhuta zAMti kA anubhava karavA rahA thaa| adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryyA zrI sajjana zrIjI ma. sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bha~valAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thii| ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho / pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara pAI / viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryyA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAMjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huI / saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca. DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thI / jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kucha bhI karane meM asamartha the ataH pUjya guruvaryAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu puna: kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa puna: kalakattA nagarI meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyaa| jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ata: ugra vihAra kara hama loga jayapura phNceN| bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huaa| jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thaa| yadyapi banArasa meM pI-eca.DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa meM cAlU thaa| usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hue unhoMne apane kArya ko gati dii| ____ pI-eca.DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ataH saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thaa| yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyaa| tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAya: avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho paayaa| punaH sAdhu jIvana Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xxxiii ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~cate-pahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahu~ca cukI thI ata: cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gyaa| yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyaa| tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca.DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ata: use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ata: guruvaryA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phuNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L.D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huaa| saumyAjI ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole- "Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|" yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svata: manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI.liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI.liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA- pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| paranta jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thaa| zAjApura meM rahate hue inhoMne cha:sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a puna: guruvaryA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA huA thaa| DaoN.sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ata: kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghu bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa pahu~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina, hindU, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xxxv calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM heta bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha-samAja-samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| pUjya bar3e ma.sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ata: na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhii| paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI" ata: eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| cAturmAsa ke bAda guruvaryA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ata: unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thii| __jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna sinA tAne khar3A thaa| adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira puna: kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA par3hAI nahIMvata huii| yadyapi guruvaryAzrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ata: do mAha taka adhyayana kI gati para puna: breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai ki jo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha-samAja ko samaya hI nahIM apitu bhautikatA meM bhaTakate hue mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita haa| guruvaryAzrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa duganI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thii| paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ata: varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryA zrI punaH kolakAtA kI ora pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thii| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xxxvil gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryA zrI kA sAtha unake lie suvarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| zodha samaya pUrNAhuti para thaa| paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thaa| kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI pr| sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thaa| __pUjyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huaa| ata: aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa kI mUla kaoNpI guma ho gii| puna: eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapUjA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ata: use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hue eka bAra puna: Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra puna: cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huii| zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke nUtana baMgale meM honA nizcita huaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasari pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha-samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota (lAlAbAbU) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho| pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryAzrI ke pAsa pahuMcI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| ___ saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thii| pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvaryA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sar3Avazyaka kI upAdeyatA bhautika evaM AdhyAtmika sandarbha meM ...xxxix pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyaa| pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kI / saMgha-samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota (lAlAbAbU) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho / pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryyAzrI ke pAsa pahu~cI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gayA / saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thI / pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kintu guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvaryyA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xl... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA __ bhavAnIpura- zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thaa| zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gyaa| sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thaa| basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana paaii| Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara niHsandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravartinI ma.sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ata: kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyaa| zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukimajI ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kii| ___gurUvaryA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyAguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rhaa| __kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para pahuMca cuke haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM smaraNIya rhegaa| zruta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza rUpa rhegaa| loka paricaya evaM lokaprasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xli bRhad kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI hU~ ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtata: unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kahU~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, ___ kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha Tima-TimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai| samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika abhivyaMjanA kisI kavi ne bahuta hI sundara kahA hai dhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai| cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| sAdhvI saumyagaNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para paha~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gur3iyA ke rUpa meM huA thaa| vyavahAra meM laghutA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thii| gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya,karmagrantha, prAta:kAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma.sA. (pUjya zaziprabhA zrIjI ma.sA.) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa kI preraNA Aja bhI choTe ma.sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiN| sUtrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xliii mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryyA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI ? ' taba pUjyAzrI pharamAtI - 'saumyA ! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai ? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhii| guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kii| cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliv... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma.sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| __ pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| ___ tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma.sA. ne kahA- dekho! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rkhaa| Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai| jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrta svarUpa prApta huA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rhe| pUjya guruvaryA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hue ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA zruta ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha guru bhaginI maNDala Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUti ke bola pratikramaNa kI kriyA eka mahAyoga hai| yoga arthAta mokSa ke sAtha AtmA ko jor3ane vAlI saadhnaa| mokSa prApti rUpa yoga meM bAhya aura Abhyantara tapa kA samAveza hotA hai| usameM Abhyantara tapa utkRSTa hai aura Abhyantara tapa meM bhI prAyazcitta kA prathama sthAna hai| pratikramaNa meM pApoM kA prAyazcitta hotA hai isalie yogoM meM usakA ucca sthAna hone se pratikramaNa ko mahAyoga kaha sakate haiN| dUsarA kAraNa yaha hai ki pratikramaNa meM vinaya, dhyAna, kAyotsarga aura svAdhyAya bhI Ate haiM isase bhI yaha mahAyoga hai| kucha jana samajhate haiM ki pratikramaNa to vratadhArI zrAvaka-zrAvikAoM ke lie hI hai kyoMki unake dvArA gRhIta vrata meM aticAra lage hoM to usakI zuddhi pratikramaNa se hotI hai| parantu yaha samajha adhUrI hai| zAstra meM 'paDisiddhANaM karaNe...' isa gAthA meM cAra hetuoM se pratikramaNa karane kA nirdeza hai| tadanusAra pratikramaNa kriyA avratI ke lie bhI Avazyaka hai| ___saMsArI AtmA meM anekAneka malina vRttiyA~ haiN| una duSTa bhAvoM ko samApta karane ke lie unake pratirodhaka tattva caahie| eka pratikAra se sabhI doSa naSTa nahIM ho skte| jaise A~khoM meM rozanI kI kamI, kAna meM baharApana, svara kA bhaMga, paira darda Adi aneka rogoM ko dUra karane ke lie utanI hI davAIyoM kI AvazyakatA hotI hai vaise hI AtmA ke aneka jAti ke rogoM kA nivAraNa karane ke lie aneka upAya khojane hoNge| pratikramaNa kI kriyA meM tathAvidha aneka upAyoM kA samAveza hai isIlie pratikramaNa ko mahAyoga kahA hai| yadyapi pratikramaNa SaDAvazyaka meM samAviSTa hai phira bhI una chahoM meM pratikramaNa kA mahattva kucha viziSTa hai| SaDAvazyaka kI zeSa kriyAe~ pRthak-pRthak anya samaya meM bhI kI jA sakatI hai jaise- sAmAyika kI sAdhanA vyakti jaba cAhe taba kara sakatA hai| vaMdana kriyA, caturviMzatistava Adi bhI anya-anya samaya meM aura aneka bAra svecchA se kI jA sakatI hai kintu pratikramaNa kI kriyA kA samaya nirdhArita hai| paristhitivaza yA apavAda rUpa kabhI koI sAdhaka Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xivi... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA usase cyuta bhale hI ho jAe parantu use anya kAla meM kara nahIM skte| zeSa AvazyakoM meM paraguNoM kA ciMtana kiyA jAtA hai, vahIM isameM sva doSoM kA parizIlana evaM parizodhana kara svayaM ko zuddha banAyA jAtA hai| kaI logoM kI mAnyatA hai ki pratikramaNa kI kriyA pApoM kA kSaya kara punaH pApa kArya karane kI chuTa pradAna karatI hai kintu yaha bhramita mAnyatA hai| kyoMki kisI bhI galata kArya ko punaH punaH karate hue usakI mAphI mAMgate jAeM to yaha mAtra eka thothI paramparA kA raTana hogA, jabaki pratikramaNa kusaMskAroM ko vigalita karane kA acUka upAya hai| jaina dharma meM svakRta pApa AlocanA kI yaha kriyA anya dharmoM kI apekSA adhika mahattvapUrNa hai| itara dharmoM meM bhI dharma guruoM ke samakSa pApa prakaTa karane kA prAvadhAna hai jaise- IsAIyoM meM pAdarI (phAdara) ke samakSa kRta doSoM ko gupta rahakara prakaTa kiyA jAtA hai| bauddha paramparA meM bhI svakRta aparAdhoM kA prAyazcitta dharma guruoM se grahaNa kiyA jAtA hai parantu jo sUkSmatA evaM niyamitatA pApa Alocana ke lie jaina dharma meM hai vaha anyatra nahIM hai| isa zodha prabandha meM pratikramaNa sambandhI kaI zaMkAoM kA samAdhAna evaM vividha jana dhAraNAoM tathA praznoM kA nivAraNa karane kA prayAsa karate hue jaina dharma meM pracalita samasta paramparAoM kI pratikramaNa vidhiyA~ evaM unakA tulanAtmaka adhyayana kiyA gayA hai| sAtha hI vaidika evaM bauddha paramparAoM se bhI usakA tulanA pakSa ujAgara karate hue ise bahujana upayogI banAne kA prayAsa kiyA hai| isa taraha yaha zodha khaNDa nimna sAta adhyAyoM meM vibhakta hai| prathama adhyAya meM pratikramaNa artha kA vizleSaNa karate hue usakI aneka paribhASAe~ batAI gaI hai| isI ke sAtha pratikramaNa kaba karanA cAhie? isa sandarbha meM pratikramaNa ke do, tIna yAvata ATha prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai| . dvitIya adhyAya meM pratikramaNa Avazyaka kyoM, pratikramaNa kisakA, pratikramaNa kisalie? Adi kriyAvidhi ke gUr3ha rahasyoM kA aneka dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya pratikramaNa karane vAle ArAdhakoM ke lie atyanta mahattvapUrNa hai| kyoMki isameM pratikramaNa upayogI sabhI sUtroM kA bhAvArtha evaM usakI prAcInatA batAte hue kaunasA sUtra kisa mudrA meM aura una mudrAoM kA bAhya evaM Abhyantara prabhAva kyA hai? aise rucikara viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ... xlvii caturtha adhyAya pratikramaNa adhikAriyoM ke lie aura bhI mUlyavAna hai, kyoMki isameM samasta paramparAoM meM pracalita pratikramaNa vidhiyoM kA maulika svarUpa darzAyA gayA hai jisase ArAdhaka apanI sAmAcArI ke prati bhramita na hoN| isameM vartamAna pracalita pratikramaNa vidhiyoM kI pUrvavartI granthoM se tulanA bhI kI gaI hai, jisase pratikramaNa kA aitihAsika svarUpa spaSTa ho jAtA hai| paMcama adhyAya meM pratikramaNa kI pratyeka vidhi ke hetu batAe gae haiM tathA Adhunika sandarbhoM meM ubharate tatsambandhI jijJAsAoM kA saTIka samAdhAna kiyA gayA hai| isa adhyAya ke mAdhyama se pratikramaNa kI hara kriyA ke rahasyoM evaM usakI vaijJAnika kramikatA ko bhalIbhA~ti samajhA jA sakatA hai / SaSThama adhyAya pratikramaNa zuddhi para avalambita hai| pratikramaNa kriyA nirdoSa rItipUrvaka kaise kI jA sakatI hai ? isa sambandha meM kaI niyama-upaniyamoM kA digdarzana karavAte hue pratikramaNa kA samaya, vandanA ke Avazyaka, satraha pramArjanA Adi apekSita viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM pratikramaNa zuddhi kI dRSTi se chIMka doSa, billI doSa, sacitta - acitta raja doSa Adi kI nivAraNa vidhiyA~ bhI kahI gaI hai| saptama adhyAya kA prastutikaraNa upasaMhAra ke rUpa meM kiyA gayA hai| isa prakAra pratikramaNa kI mahattA, zreSThatA evaM upAdeyatA ko prastuta karate hue yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki Aja ke saMtrasta aura AtaMkamaya yuga meM pratikramaNa hiMsA se ahiMsA, bhautikavAda se adhyAtmavAda, bhogavAda se yogavAda aura saMtapta se zAnti kI ora bar3hane kA zreSThatama mArga hai| wrong side para calate jIvoM ke lie Path Diversion hai / AdhunikatA ke cakravyUha ko bhedana karane kA rahasya hai aura mithyAtva se samyaktva meM praveza pAne ke lie Turning point of life hai / yaha kRti apane uddezya meM saphala bane aisI maMgala kAmanA karate hue isa zodha Alekhana meM huI truTiyoM evaM AgamakAroM ke viruddha huI prarUpaNAoM ke lie aMta:karaNa pUrvaka micchAmi dukkaDaM kI yAcanA karatI huuN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandanA kI saragama Aja se satraha varSa pUrva eka choTe se lakSya ko lekara laghu yAtrA prAraMbha huI thii| usa samaya yaha anumAna kadApi nahIM thA ki vaha yAtrA vividha mor3oM se gujarate hue itanA vizAla svarUpa dhAraNa kara legii| Aja isa duruha mArga ke antima par3Ava para paha~cane meM mere lie parama AdhArabhUta bane jagata ke sArthavAha, tIna loka ke siratAja, akhila vizva meM jina dharma kI jyota ko pradIpta karane vAle, mArga divAkara, arihaMta paramAtmA ke pAda prasUnoM meM anekaza: zraddhA dIpa prajvalita karatI haiN| unhIM kI zreyaskArI vANI isa samyaka jJAna kI ArAdhanA meM mukhya AlaMbana banI hai| ratnatrayI evaM tattvatrayI ke dhAraka, samasta vighnoM ke nivAraka, sakArAtmaka UrjA ke saMvAhaka, siddhacakra mahAyaMtra ko antarhRdaya se vaMdanA karatI huuN| isa zrutayAtrA ke krama meM parama hetubhUta, bhAva vizuddhi ke adhiSThAtA, anaMta labdhi nidhAna gautama svAmI ke caraNoM meM bhI hRdayAvanata ho vaMdanA karatI haiN| dharma-sthApanA karake jaga ko, satya kA mArga batAyA hai| divAkara banakara akhila vizva meM, jJAna prakAza phailAyA hai| sarvajJa arihaMta prabhu ne, patavAra bana pAra lagAyA hai| siddhacakra aura guru gautama ne, viSamatA meM sAhasa bar3hAyA hai|| jinazAsana ke samuddhAraka, kalikAla meM mahAna prabhAvaka, jana mAnasa meM dharma saMskAroM ke unnAyaka, cAroM dAdA gurudeva ke caraNoM meM sazraddhA samarpita huuN| inhIM kI kRpA se maiM ratnatrayAtmaka sAdhanA patha para agrasara ho pAI huuN| isI zrRMkhalA meM maiM AsthA praNata hU~ una sabhI AcArya evaM muni bhagavaMtoM kI, jinakA Agama AloDana evaM zastra guMphana isa kArya ke saMpAdana meM ananya sahAyaka bnaa| datta-maNidhara-kuzala-candra guru, jaina gaganAMgaNa ke dhruva sitAre haiN| lakSAdhika ko jaina banAkara, laharAyI dharma dhvajA hara dvAre haiN| zruta AloDaka sUrijana munijana, Agama rahasyoM ko prakaTAte haiN| adhyAtma yogiyoM ke zubha paramANu, hara bigar3e kAja saMvAre haiN|| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...xlix jinake mana, vacana aura karma meM satya kA teja AplAvita hai| jinake AcAra, vicAra aura vyavahAra meM jinavANI kA sAra samAhita hai aise zAsana ke saratAja, kharataragacchAcArya zrI majjina kailAzasAgarasUrIzvarajI ma.sA. ke caraNAravinda meM bhAva praNata vNdnaa| unhIM kI antara preraNA se yaha kArya U~cAIyoM para pahu~ca pAyA hai| zraddhA samarpaNa ke ina kSaNoM meM pratipala smaraNIya, puNya prabhAvI, jyotirvida, praur3ha anubhavI , itihAsa ke ujjvala pRSThoM para zAsana prabhAvanA kI yazogAthAe~ aMkita kara rahe pUjya upAdhyAya bhagavanta zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke pAda padmoM meM zraddhAyukta namana karatI huuN| ApazrI dvArA pradatta preraNA evaM anubhavI jJAna isa yAtrA kI pUrNatA meM ananya sahAyaka rahA hai| . isI zrRMkhalA meM asIma upakAroM kA smaraNa karate hue zraddhAnata hU~ anubhava ke zveta navanIta, ucca saMkalpanAoM ke svAmI, rASTrasaMta pUjya padmasAgarasUrIzvara jI ma.sA. ke pAdAravinda meN| ApazrI dvArA pradatta sahaja mArgadarzana evaM kobA lAibrerI se pustakoM kA bharapUra sahayoga prApta huaa| ApazrI ke nizrArata sahajamanA pUjya gaNivarya prazAMtasAgarajI ma.sA. evaM sarasvatI upAsaka, bhrAtA muni zrI vimalasAgarajI ma.sA. ne bhI isa jJAna yAtrA meM hara taraha kA sahayoga dete hae kArya ko gati pradAna kii| ___ maiM hRdayAvanata hU~ prabhutvazIla evaM snehazIla vyaktitva ke nAyaka, chattIsa guNoM ke dhAraka, yuga prabhAvaka pUjya kIrtiyazasUrIzvarajI ma.sA. ke caraNa kamaloM meM, jinakI asIma kRpA se isa zodha kArya meM navIna dizA prApta huii| Apa zrI ke vidvad ziSya pUjya ratnayaza vijayajI ma.sA. dvArA prApta dizAnirdeza kArya pUrNatA meM viziSTa AlambanabhUta rhe| __ kRtajJatA jJApana kI isa kar3I meM vinayAvanata hU~ zAsana prabhAvaka pUjya rAjayaza sUrIzvarajI ma.sA. evaM mRdu vyavahArI pUjya vAcaMyamA zrIjI ma.sA. (bahana mahArAja) ke caraNoM meM, jinhoMne ahamadAbAda pravAsa ke daurAna hRdayagata zaMkAoM kA samyaka samAdhAna kiyaa| maiM bhAvapraNata hU~ saMyama anupAlaka, jaga vallabha, navya anveSaka pUjya AcArya zrI guNaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNoM meM, jinhoMne apratyakSa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA rUpa se jijJAsAoM ko upazAMta kiyA evaM acalagaccha paramparA sambandhI sUkSma vidhAnoM ke rahasyoM se avagata krvaayaa| ___ maiM AsthA praNata hU~ lADanUM vizva bhAratI ke svarNa puruSa, zruta sAgara ke gUr3ha anveSaka, kuzala anuzAstA, AcArya zrI mahAprajJajI evaM AcArya zrI mahAzramaNajI ke pada paMkajoM meM, Apa zrI kI sRjanAtmaka saMracanAoM ke mAdhyama se yaha kArya atha se iti taka pahu~ca pAyA hai| isI krama meM maiM natamastaka hU~ zAsana unnAyaka, saMgha prabhAvaka, tristutika gacchAdhipati pUjya AcAryapravara zrI jayaMtasena sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNa puMja meM, jinhoMne yathAyogya sahAyatA dekara kArya pUrNAhuti meM sahayoga diyaa| maiM zraddhApraNata hU~ zAsaka prabhAvaka, krAntikArI saMta zrI taruNasAgarajI ma.sA. ke caraNa saroja meM, jinhoMne apane vyasta kAryakramoM meM bhI mujhe apanA amUlya samaya dekara yathAyogya samAdhAna die| ___maiM aMta:karaNa pUrvaka AbhArI hU~ zAsana prabhAvaka, madhura gAyaka pa.pU. pIyUSasAgarajI ma.sA. evaM prakhara vaktA pa.pa. samyakaratna sAgarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne hara samaya samucita samasyAoM kA samAdhAna dene meM ruci evaM tatparatA dikhaaii| saca kahUM to jinake saphala anuzAsana meM, vRddhiMgata hotA jinazAsana / mAlI banakara jo karate haiM, saMgha zAsana kA anupAlana // kailAsa girI sama jo karate rakSA, bhautikatA ke AMdhI tUphAnoM se| amRta pIyUSa barasAte haradama, maNi apane zAMta vicAroM se // kara saMzodhana kiyA kArya pramANita, diyA sadgranthoM kA jJAna / kIrtiyaza hai ratna sama jaga meM, padma kRpA se kiyA jJAnAmRta pAna // sakala vizva meM gUMja rahA hai, rAjayaza jayaMtasena kA nAma / guNaratna kI taruNa sphUrti se, mahAprajJa bane zramaNa vIra samAna // isa zruta gaMgA meM cetana mana ko sadA AplAvita karate rahane kI parokSa preraNA dene vAlI, jIvana nirmAtrI, adhyAtma gaMgotrI, Azu kavayitrI, cauthe kAlakhaNDa meM janma lene vAlI bhavya AtmAoM ke samAna prAjJa evaM RjusvabhAvadhAriNI, pravartinI mahodayA, guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. ke Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...|| pAda-prasUnoM meM anantAnanta vaMdana karatI hU~, kyoMki yaha jo kucha bhI likhA gayA hai vaha saba unhIM ke kRpAzISa kI phalazruti hai ata: unake pavitra caraNoM meM punazca zraddhA ke puSpa arpita karatI huuN| __upakAra smaraNa kI isa kar3I meM maiM AsthA praNata hU~ vAtsalya vAridhi, mahatarA pada vibhUSitA pUjyA vinitA zrIjI ma.sA., pUjyA pravartinI candraprabhA zrIjI ma.sA., sneha puMja pUjya kIrtiprabhA zrIjI ma.sA., jJAna praur3hA pUjya divyaprabhA zrIjI ma.sA., saralamanA pUjya candrakalAzrIjI ma.sA., marudhara jyoti pUjya maNiprabhA zrIjI ma.sA., sneha gaMgotrI pUjya manohara zrIjI ma.sA., maMjula svabhAvI pUjya sulocanA zrIjI ma.sA., vidyA vAridhi pUjya vidyutaprabhA zrIjI ma.sA. Adi sabhI pUjyavAoM ke caraNoM meM, jinakI maMgala kAmanAoM ne mere mArga ko niSkaMTaka banAne evaM lakSya prApti meM setu kA kArya kiyaa| ____ guru upakAroM ko smRta karane kI isa velA meM athAha zraddhA ke sAtha kRtajJa hU~ tyAga-tapa-saMyama kI sAkAra mUrti, zreSTha manobalI, pUjyA sajjanamaNi zrI zaziprabhA zrIjI ma.sA. ke prati, jinakI antara preraNA ne hI mujhe isa mahat kArya ke lie kaTibaddha kiyA aura viSama bAdhAoM meM bhI sAhasa juTAne kA Atmabala pradAna kiyaa| canda zabdoM meM kahU~ to Agama jyoti guruvaryA ne, jJAna pipAsA kA diyA varadAna / anAyAsa kRpA vRSTi ne jagAyA, sAhasa aura aMtara meM lakSya kA bhAna / / zazi caraNoM meM rahakara pAyA, Agama-granthoM kA sudRr3ha jJAna / sneha AzISa pUjyavAoM kA, saphalatA pAne meM banA saupAna / / kRtajJatA jJApana ke isa avasara para maiM apanI samasta guru bahinoM kA bhI smaraNa karanA cAhatI hU~, jinhoMne mere lie sadabhAvanAe~ hI saMpreSita nahIM kI, apitu mere kArya meM yathAyogya sahayoga bhI diyaa| merI nikaTatama sahayoginI jyeSTha gurubahinA pU. priyadarzanA zrIjI ma.sA., saMyamaniSThA pU. jayaprabhA zrIjI ma.sA., sevAmUrti pU. divyadarzanA zrIjI ma.sA. jApa parAyaNI pU. tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pravacanapaTu pU. samyakadarzanA zrIjI ma.sA., saralahRdayI pU. zubhadarzanA zrIjI ma.sA., prasannamanA pU. muditaprajJA zrIjI ma.sA., vyavahAra nipuNA zIlaguNA jI, madhurabhASI kanakaprabhA zrIjI, haMsamukha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ii... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA svabhAvI saMyamaprajJA zrIjI, saMvedanahRdayI zrutadarzanA jI Adi sarva ke avadAna ko bhI vismRta nahIM kara sakatI huuN| sAdhvIdvayA saralamanA sthitaprajJAjI evaM mauna sAdhikA saMvegaprajJAjI ke prati vizeSa AbhAra abhivyakta karatI hU~ kyoMki inhoMne prastuta zodha kArya ke daurAna vyAvahArika aupacArikatAoM se mukta rakhane, prUpha saMzodhana karane evaM hara taraha kI sevAe~ pradAna karane meM advitIya bhUmikA adA kii| sAtha hI gurvAjJA ko zirodhArya kara jJAnopAsanA ke paloM meM nirantara merI sahacarI banI rhii| isI ke sAtha alpa bhASiNI suzrI monikA bairAThI (jayapura) evaM zAnta svabhAvI suzrI sImA chAjer3a (mAlegA~va) ko sAdhuvAda detI huI unake ujjvala bhaviSya kI tahedila se kAmanA karatI hU~ kyoMki zodha kArya ke daurAna donoM mumukSu bahinoM ne hara taraha kI sevAe~ pradAna kii| antarvizvAsa bhaginI maMDala kA, detI duAe~ sadA mujhako / priya kA nirdezana aura samyaka buddhi, mudita kare antara mana ko| sthita saMvega kI zruta sevAe~, yAda rahegI nita mujhko| isa kArya meM nAma hai merA, zreya jAtA sajjana maNDala ko / / isa zodha prabandha ke praNayana kAla meM jinakA mArgadarzana aham sthAna rakhatA hai aise jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharmadarzana ke niSNAta vidvAna, prAcya vidyApITha, zAjApura ke saMsthApaka, pitR vAtsalya se samanvita, AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI jaina ke prati antarbhAvoM se hArdika kRtajJatA abhivyakta karatI huuN| Apa zrI mere sahI arthoM meM jJAna guru haiN| yahI kAraNa hai ki ApakI niSkAma karuNA mere zodha patha ko AdyaMta Alokita karatI rahI hai| ApakI asIma preraNA, ni:svArtha saujanya, saphala mArgadarzana aura suyogya nirmANa kI gaharI ceSTA ko dekhakara hara koI bhAvavihvala ho uThatA hai| Apake bAre meM adhika kucha kaha pAnA sUrya ko dIpaka dikhAne jaisA hai| divAkara sama jJAna prakAza se, jAgRta karate saMgha samAja sAgara sama zruta ratnoM ke dAtA, diyA mujhe bhI lakSya virATa / mArgadarzaka banakara mujha patha kA, sadA bar3hAyA kaaryollaas|| isa dIrgha zodhAvadhi meM saMghIya kartavyoM kA nirvahana karate hue aneka sthAnoM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ... Iiii para adhyayanArtha pravAsa huaa| ina dinoM meM hara prakAra kI choTI-bar3I sevAe~ dekara sarva prakAreNa cintA mukta rakhane ke lie zAsana samarpita sunIlajI maMjujI botharA (rAyapura) ke bhakti bhAva kI anuzaMsA karatI huuN| apane sadbhAvoM kI UrjA se jinhoMne mujhe sadA sphurtimAna rakhA evaM dUrastha rahakara yathocita sevAe~ pradAna kI aisI svAdhyAya niSThA, zrImatI prItijI ajitajI pArakha (jagadalapura) bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| sevA smRti kI isa kar3I meM paramAtma bhakti rasika, sevAbhAvI zrImatI zakuMtalAjI candrakumArajI (lAlA bAbU) muNota (kolakAtA) kI ananya sevA bhakti evaM AtmIya snehabhAva kI smRti sadA mAnasa paTala para banI rhegii| isI kar3I meM zrImati kiraNajI khemacaMdajI bAMThiyA (kolakAtA) tathA zrImatI nIlamajI jinendrajI baida (TATA nagara) kI nisvArtha sevA bhAvanA evaM mudrAoM ke citra nirmANa meM unake athaka prayAsoM ke lie maiM unakI sadA RNI rhuuNgii| banArasa adhyayana ke daurAna vahA~ ke bhelupura zrI saMgha, rAmaghATa zrI saMgha tathA nirmalacandajI gAMdhI,kIrtibhAI dhruva, azvina bhAI zAha, lalitajI bhaMsAlI, dharmendrajI gAMdhI, divyezajI zAha Adi parivAroM ne amUlya sevAe~ dI, etadartha una sabhI ko sahRdaya sAdhuvAda hai / isI pravAsa ke daramyAna kalakattA, jayapura, mumbaI, jagadalapura, madrAsa, beMgalora, mAlegA~va, TATAnagara, vArANasI Adi ke saMghoM evaM tat sthAnavartI kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dusAja, vimalacandajI mahamavAla, mahendrajI nAhaTA, ajayajI botharA, pannAlAla dugar3a, navaratanamalajI zrImAla, mayUra bhAI zAha, jItezamalajI, navInajI jhAr3acUra, azvinabhAI zAha, saMjayajI mAlU, dharmacandajI baida Adi ne mujhe antaprerita karate hue apanI sevAe~ dekara isa kArya kI saphalatA kA zreya prApta kiyA hai| ataeva sabhI guru bhaktoM kI anumodanA karatI huI unake ujjvala bhaviSya kI kAmanA karatI huuN| isa zreSThatama zodha kArya ko pUrNatA dene aura use prAmANika siddha karane meM L.D. Institute ahamadAbAda zrI kailAzasAgarasUri jJAnamaMdira - kobA, prAcya vidyApITha- zAjApura, kharataragaccha saMgha lAyabrerI - jayapura, pArzvanAtha vidyApITha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IIv... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA vArANasI ke pustakAlayoM kA ananya sahayoga prApta huA, etadartha kobA saMsthAna ke ketana bhAI, manoja bhAI, arUNajI Adi evaM pArzvanAtha vidyApITha ke omaprakAza siMha ko bahuta-bahuta dhanyavAda aura zubha bhAvanAe~ preSita karatI huuN| prastuta zodha kArya ko janagrAhya banAne meM jinakI puNya lakSmI sahayogI banI hai una sabhI zruta saMvardhaka lAbhArthiyoM kA maiM ananya hRdaya se AbhAra abhivyakta karatI huuN| isa bRhada zodha khaNDa ko kampyUTarAIjDa karane evaM use jana upayogI banAne hetu maiM aMtara hRdaya se AbhArI hU~ mitabhASI zrI vimalacandrajI mizrA (vArANasI) kI, jinhoMne isa kArya ko apanA samajhakara kuzalatA pUrvaka saMzodhana kiyaa| unakI kArya niSThA kA hI pariNAma hai ki yaha kArya Aja sAphalya ke zikhara para pahu~ca pAyA hai| isI krama meM jJAna rasika, mRdusvabhAvI zrIraMjanajI koThArI, suputra rohitajI koThArI evaM putravadhu jyotijI koThArI kA bhI maiM AbhAra vyakta karatI hU~ ki unhoMne jimmedArI pUrvaka sampUrNa sAhitya ke prakAzana evaM kaMvara DijAIniMga meM sajagatA dikhAI tathA use loka raMjanIya banAne kA prayAsa kiyaa| zodha prabandha kI samasta kaoNpiyoM ke nirmANa meM apanI puNya lakSmI kA sadupayoga kara zruta unnayana meM nimittabhUta bane haiN| Last but not the least ke rUpa meM usa sthAna kA ullekha bhI avazya karanA cAha~gI jo mere isa zodha yAtrA ke prAraMbha evaM samApana kI pratyakSa sthalI bnii| san 1996 ke kolakAtA cAturmAsa meM jisa adhyayana kI nIMva DAlI gaI usakI bahumaMjila imArata satraha varSa bAda usI nagara meM Akara pUrNa huii| isa pUrNAhuti kA mukhya zreya jAtA hai zrI jinaraMgasUri pauzAla ke TrasTI zrI vimalacaMdajI mahamavAla, kAntilAlajI mukIma, kamalacaMdajI dhAMdhiyA, maNilAlajI dusAja Adi ko jinhoMne adhyayana ke lie yathAyogya sthAna evaM suvidhAe~ pradAna kI tathA saMgha samAja ke kAryabhAra se mukta rakhane kA bhI prayAsa kiyaa| isa zodha kArya ke antargata jAne-anajAne meM kisI bhI prakAra kI truTi raha gaI ho athavA pratyakSa-apratyakSa rUpa meM sahayogI bane hue logoM ke prati kRtajJa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...lv bhAva abhivyakta na kiyA ho to sahRdaya micchAmi dukkaDam kI prArthI huuN| pratibimba indU kA dekha jala meM, AnaMda pAtA hai bAla jyoN| Apta vANI manana kara, Aja prasannacitta maiM huuN| satguru janoM ke mArga kA, yadi satprarUpaNa nA kiyA / kSamatva hU~ maiM sujJa janoM se, ho kSamA mujha gltiyaaN|| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAmi dukkaDaM Agama marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravartinI pada suzobhitA, kharataragaccha dIpikA pU. guruvaryA zrI sajjana / zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI huuN| yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzaya yukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhU~gI sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandardhita viSaya meM apUrNatA thI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAe~ haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogodavahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai| ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta evaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? ___ isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki 'jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvadavara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai| tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni bhagavaMtoM ko hai kintu prAyazcitta vidhi adhikAra meM jIta (pracalita) vyavahAra ke anusAra prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki bhavya jIva pApa dhIla baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita hoveN| koI bhI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...lvii isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAe, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI hU~ / kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA bhI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUr3ha adhyayana kyoM? mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo bhI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke rUpa meM hI hotI hai| prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya bhI rahA hai ataH inake sadapakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para bhI gUr3ha anveSaNa kiyA hai| yahA~ yaha bhI kahanA cAhU~gI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa sabhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM bhI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa pannoM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMbha mAtra hai| antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hue alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prarUpaNA kI ho, AcAryoM ke gUr3hArtha ko yathArUpa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hue jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA rUpa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdarbha na diyA ho athavA anya kucha bhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie trikaraNatriyogapUrkaka zruta rUpa jina dharma se micchAmi dukkar3am karatI huuN| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA adhyAya-1 : pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa 1-23 1. pratikramaNa zabda kA artha vinyAsa 2. pratikramaNa kI vibhinna paribhASAe~ 3. pratikramaNa ke ekArthavAcI nAma 4. pratikramaNa ke prkaar| adhyAya-2 : pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna 24-78 1. pratikramaNa kriyA Avazyaka kyoM? * krodha Adi kaSAyoM kA nirAkaraNa karane ke lie . mithyAtva Adi doSoM kA prakSAlana karane ke lie . bhaloM kA saMzodhana karane ke lie * samyagdarzana Adi kI puSTi ke lie * pApa karmoM kA kSaya karane ke lie| ____ 2. pratikramaNa kauna, kisakA kareM? 3. pratikramaNa kaba kiyA jAe? 4. aticAra ke hetu 5. asaMbhava aticAroM kA pratikramaNa kyoM? 6. pratikramaNa pratidina karanA jarUrI kyoM? 7. chaha Avazyaka rUpa kriyA ko pratikramaNa kI saMjJA kyoM dI gaI? 8. pratikramaNa kriyA ke prati bhAvollAsa kaise utpanna kareM? 9. SaDAvazyaka meM pratikramaNa kA mahattva sarvAdhika kyoM? 10. pratikramaNa ko Avazyaka kyoM kahA gayA? 11. pratikramaNa sUtroM ke racayitA kauna? 12. sarvaprathama pratikramaNa ke sUtroM kA hI jJAna kyoM ho? 13. pratikramaNa kI cAra bhUmikAe~ 14. SaDAvazyaka krama kI svAbhAvikatA evaM rahasyamayatA 15. Avazyaka kriyA kI AdhyAtmikatA 16. pratikramaNa kA adhikArI aura usakA vidhi vimarza 17. pratikramaNa aura shuddhi| ___18. pratikramaNa kA vaiziSTya . dasa kalpa kI dRSTi se . prAyazcitta kI dRSTi se * laukika-lokottara dRSTi se * maitrI Adi bhAvanAoM kI dRSTi se . vividha dRSTiyoM se 19. vividha mUlyoM ke sandarbha meM pratikramaNa kI prAsaMgikatA 20. pratikramaNa kA hArda 21. pratikramaNa ke lAbha 22. pratikramaNa yAda karane ke Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ...lix kucha lAbha 23. kisane-kaunasA pratikramaNa kiyA? 24. micchAmi dukkaDaM : eka vimrsh| adhyAya-3 : pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? 79-97 pratikramaNa sUtroM ke zAstrIya nAma 2. kaunasA sUtra kisa mudrA meM aura kyoM? 3. daivasika pratikramaNa sambandhI sUtroM meM chaH Avazyaka kaise? 4. pAkSika Adi pratikramaNa sambandhI sUtroM meM cha: Avazyaka kaise? 5. pAkSika Adi pratikramaNoM meM paMcAcAra kaise? 6. dainika jIvanacaryA meM cha: Avazyaka kisa taraha? 7. pratikramaNa satroM kA saMkSipta artha evaM unakI prAcInatA 8. prAta:kAlIna pratikramaNa meM chaH Avazyaka kahA~ se kahA~ taka? 9. devasika pratikramaNa meM chaH Avazyaka kahA~ se kahA~ taka? 10. pratikramaNa sUtroM para racita ttiikaaeN| adhyAya-4 : pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA 98-152 ___ 1. rAtrika pratikramaNa kI vidhi (kharataragaccha paramparA ke anusAra) 2. zvetAmbara mUrtipUjaka kI anya paramparAoM meM rAtrika pratikramaNa (tapAgaccha, acalagaccha, pAyacchaMdagaccha, tristutikagaccha ke anusAra) 3. daivasika pratikramaNa kI vidhi (kharataragaccha paramparA ke anusAra) 4. zvetAmbara mUrtipUjaka kI anya paramparAoM meM daivasika pratikramaNa vidhi (tapAgaccha, acalagaccha, pAyacchaMdagaccha, tristutikagaccha ke anusAra) 5. pAkSika pratikramaNa kI vidhi (kharataragaccha paramparA ke anusAra) 6. zvetAmbara mUrtipUjaka kI anya paramparAoM meM pAkSika pratikramaNa vidhi (tapAgaccha, acalagaccha, pAyacchaMdagaccha, tristutikagaccha ke anusAra) 7. cAturmAsika pratikramaNa kI vidhi 8. sAMvatsarika pratikramaNa kI vidhi 9. maNDalI sthApanA vidhi 10. sthAnakavAsI paramparA meM pracalita paMca pratikramaNa vidhi 11. terApaMthI paramparA meM pracalita paMca pratikramaNa vidhi 12. digambara paramparA meM pracalita paMca pratikramaNa vidhi 13. digambara paramparA mAnya pAkSika Adi pratikramaNa vidhi 14. zvetAmbara aura digambara pratikramaNa ke pAThoM kI tulanA 15. bauddha paramparA aura pratikramaNa kI tulanA 16. vaidika paramparA aura pratikramaNa kI tulanA 17. anya paramparAe~ aura prtikrmnn| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ix... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA adhyAya - 5 : pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA samAdhAna 153-217 1. daivasika pratikramaNa vidhi ke hetu 2. pratyAkhyAna ke viSaya meM kucha dhyAtavya bindu 3. rAtrika pratikramaNa ke hetu 4 pAkSika pratikramaNa ke hetu * pAkSika Adi pratikramaNa karane ke uddezya ? * pAkSika Adi pratikramaNa kI.. vidhiyA~ adhika kyoM? * saMbuddhA kSamAyAcanA kA tAtparya ? * bRhad aticAra evaM usakI prAyazcitta dAna vidhi kA svarUpa evaM hetu * pratyeka kSamAyAcanA kyoM ? * pAkSika sUtra sunAne kI paramparA kaba se aura kisalie ? * pakSa sambandhI aticAroM kI vizeSa zuddhi kA kAyotsarga * samApti kSamAyAcanA kA artha evaM uddezya * pAkSika pratikramaNa kI zeSa vidhi 5. vartamAna sandarbha meM uThate prAsaMgika prazna ? adhyAya - 6 : pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ 218-233 1. pratikramaNa vidhi ke Avazyaka niyama 2. rAIya mu~hapatti kA pratilekhana kyoM? 3. chIMka doSa nivAraNa vidhi 4. billI doSa nivAraNa vidhi 5. sacittaacitta raja ohaDAvaNI kAyotsarga vidhi| adhyAya-7 : upasaMhAra sahAyaka grantha sUcI 234-236 237-242 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-1 pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa SaDAvazyakoM meM pratikramaNa caturtha Avazyaka hai| yaha sabhI meM pradhAna evaM pramukha hai isalie vartamAna vyavahAra meM chahoM AvazyakoM kI saMyukta kriyA ko hI pratikramaNa kahA jAtA hai| dainika kartavya rUpa ina Avazyaka kriyAoM kA pAlana karate hue Ama taura para sabhI paramparAoM meM yahI bolA jAtA hai ki maiM pratikramaNa kara rahA hU~, pratikramaNa karane jA rahA hU~, Aja saMvatsarI kA pratikramaNa hai| isakI jagaha Avazyaka kara rahA hU~ yA Avazyaka karanA cAhie, ina zabdoM kA prayoga nahIvata hI kiyA jAtA hai| vastutaH pratikramaNa Avazyaka kA eka svatantra aMga hai| Atma saMzaddhi evaM doSa pariSkAra kA jIvanta sAdhana hai, nirmala vicAroM ko saMpuSTa karane kA parama amRta hai tathA apanI AtmA ko parakhane evaM nirakhane kA amogha upAya hai| __zAstrIya dRSTikoNa se saMyama dharma kI sAdhanA karate hue pramAdavaza kisI taraha kI skhalanA ho jAe yA vrata Adi kA atikramaNa ho jAe, to use virUddha-mithyA samajhakara antarbhAvanA se usakI nindA karanA, usa akRtya ke lie pazcAttApa karanA aura bhaviSya meM una doSoM se bacane ke lie jAgarUka rahanA pratikramaNa hai| pratikramaNa kA sambandha tInoM kAloM se hai| bhUtakAla meM kie gae sAvadha yoga (hiMsAjanya kArya) kI mana, vacana, kAyA se gardA karanA bhUtakAla kA pratikramaNa hai, vartamAna meM saMbhAvita sAvadha yoga kA mana-vacana-kAyA se saMvara karanA arthAta sAmAyika kI ArAdhanA karanA vartamAna kA pratikramaNa hai tathA anAgata kAla ke sAvadha yoga kA parityAga karane ke lie pratyAkhyAna karanA bhAvI pratikramaNa hai| pratikramaNa zabda kA artha vinyAsa pratikramaNa zabda kI vyutpatti 'pratikramaNa pratikramaNa' aisI hai| isa vyutpatti ke anusAra usakA artha 'pIche phiranA' itanA hI hotA hai, parantu rUr3hi Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA se 'pratikramaNa' zabda cauthe Avazyaka kA tathA chaha Avazyaka ke samudAya kA bhI bodha karAtA hai| dUsare artha meM isa zabda kI prasiddhi itanI adhika ho gaI hai ki Ajakala 'Avazyaka' zabda kA prayoga na karake saba koI chahoM AvazyakoM ke lie 'pratikramaNa' zabda kA prayoga karate haiN| isa taraha vyavahAra meM aura arvAcIna graMthoM meM 'pratikramaNa' zabda eka prakAra se 'Avazyaka' zabda kA paryAya ho gayA hai| prAcIna granthoM meM sAmAnya Avazyaka ke artha meM 'pratikramaNa' zabda kA prayoga lagabhaga kahIM nahIM hai| pratikramaNahetugarbha, pratikramaNavidhi, dharmasaMgraha Adi arvAcIna granthoM meM 'pratikramaNa' zabda sAmAnya 'Avazyaka' ke artha meM prayukta hai aura sarva sAdhAraNa bhI sAmAnya 'Avazyaka' ke artha meM pratikramaNa zabda kA prayoga karate hue dekhe jAte haiN| pratikramaNa kA zAbdika artha hai- puna: lauTanA, asaMyama se saMyama meM lauttnaa| 'prati' upasarga pUrvaka 'krama' dhAtu se 'lyuT' pratyaya jur3akara pratikramaNa zabda banA hai| prati kA artha hai- punaH, kramaNa kA artha hai- lauTanA arthAta pApa kAryoM se puna: lauTanA pratikramaNa hai| pratikramaNa eka prazasta kriyA hai, ata: pratyeka sthiti meM puna: lauTanA yaha artha yukti saMgata nahIM hotA hai, isalie yaha spaSTa karanA Avazyaka hai ki kauna? kisase? kina uddezyoM se puna: lauTe? ina praznoM kA saMkSipta uttara yaha hai ki AtmA ko pramAda sthAna yA pApasthAna se pIche lauTanA hai| isa prasaMga ko adhika spaSTatA ke sAtha kahA jAe to aisA hai ki ananta catuSTya rUpa sva sthAna se pramAda Adi para sthAna meM gayI huI AtmA ko phira se mUlasthAna meM lauTA lAne kI kriyA karanA, pratikramaNa kahalAtA hai| jJAna, darzana aura cAritra- ye tInoM AtmA ke sva sthAna haiM aura prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, rati-arati, para-parivAda, mAyAmRSAvAda aura mithyAtvazalya- ye aThAraha pApa parasthAna haiN| __ saMsArI AtmA pramAdavaza svasthAna ko chor3akara parasthAna kI ora abhimukha hotI hai| yahA~ 'pramAda' zabda se mithyAtva, avirati, pramAda aura kaSAya- ina catuSka kA grahaNa karanA cAhie, kyoMki pApakarma kI pravRtti karane meM ye sabhI sahakArI kAraNa haiN| mithyAtva kA artha- viparIta zraddhAna, avirati kA arthaasaMyama, pramAda kA artha- dhyeya ke prati udAsIna-nirapekSa aura kaSAya kA artha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ...3 adhyavasAyoM kI malinatA hai| isa AtmA ko muhUrta mAtra ke lie yaha bhAna ho jAe ki 'maiM pramAdavaza svayaM ko bhUla gayA hU~ aura asata mArga kA anugAmI bana cukA hU~' to vaha puna: svasthAna kI ora lauTa sakatA hai| isa prakAra svayaM ke mUlasthAna kI ora gamana karane kI kriyA athavA pravRtti pratikramaNa kahalAtA hai| ____ AcArya hemacandra ne yogazAstra TIkA meM isakA vyutpatti artha karate hue darzAyA hai ki zubha yogoM meM se azubha yogoM meM pravRtta cetanA ko punaH zubha yogoM meM lauTA lAnA pratikramaNa hai| digambara AcAryoM ne isakA niruktyartha karate hue batalAyA hai ki pramAda ke dvArA kiye gaye doSoM kA jisa kriyA ke dvArA nirAkaraNa kiyA jAtA hai vaha pratikramaNa hai| pratikramaNa kI vibhinna paribhASAe~ jaina paramparA ke prabuddha AcAryoM ne pratikramaNa Avazyaka para vistRta vyAkhyAe~ likhI hai| yadi una vyAkhyA sAhitya kA samyak avalokana kiyA jAe to kiMcid mahattvapUrNa paribhASAe~ nimna prakAra upalabdha hotI haiM____ bhASyakAra saMghadAsagaNi ne pratikramaNa kA artha bhUtakAla ke sAvadya yogoM se nivRtta honA batalAyA hai tathA yaha nivRtti anumodana viramaNa rUpa hotI hai| cUrNikAra jinadAsagaNi ke anusAra sevita doSoM ko puna: na karane kA saMkalpa karanA, doSa zaddhi ke lie yathAyogya prAyazcitta svIkAra karanA aura guru pradatta prAyazcitta ko vahana karanA pratikramaNa hai| pratikramaNa kI vyAkhyA karate hue AvazyakacUrNi meM tIna mahattvapUrNa prAcIna zloka uddhRta kiye gaye haiM, jinake anusAra pratikramaNa ke nimna artha hote haiM__ 1. pramAdavaza zubhayoga se cyuta hokara azubhayoga ko prApta karane ke pazcAta phira se zubhayoga ko prApta karanA pratikramaNa hai| 2. audayika bhAva se kSAyopazamika bhAva meM lauTanA pratikramaNa hai| jaina siddhAnta ke anusAra rAga-dveSa, moha-IrSyA Adi audayika bhAva kahalAte haiM aura samatA, kSamA, dayA, namratA Adi kSAyopazamika bhAva kahalAte haiN| audayika bhAva ko saMsAra bhramaNa kA hetu aura kSAyopazamika bhAva kA mokSa prApti kA janaka mAnA gayA hai| astu, kSAyopazamika bhAva se audayika bhAva meM pariNata huA sAdhaka jaba punaH audayika bhAva se Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kSAyopazamika bhAva meM lauTa AtA hai, taba yaha bhI pratikUla gamana ke kAraNa pratikramaNa kahalAtA hai| 3. azubha yoga se nivRtta hokara niHzalya bhAva se uttarottara zubha yogoM meM pravRtta honA pratikramaNa hai| dazavaikAlikacUrNi ke anusAra samiti-gupti kA AcaraNa karate hue. athavA Avazyaka kriyA karate hue atikramaNa ho jAne para, acAnaka atikramaNa hone para, dUsare ke dvArA kahe jAne para athavA svayaM ke dvArA atikramaNa ko yAda kara 'micchAmi dukkaDaM'- aisA uccAraNa karanA, pratikramaNa hai| isase doSa zuddhi hotI hai| ____ anuyogadvAracUrNi ke anusAra mUlaguNoM aura uttaraguNoM meM skhalanA hone para jaba puna: saMvega kI prApti hotI hai usa samaya muni bhAva vizuddhi ke kAraNa pramAda kI smRti karatA huA Atma nindA aura gurusAkSI pUrvaka gardA (nindA) karatA hai, vaha pratikramaNa hai|' digambarAcArya pUjyapAda ne isa viSaya kA nirUpaNa karate hue kahA hai ki 'merA doSa mithyA ho'- guru ke samakSa isa prakAra nivedana karake apanI pratikriyA vyakta karanA, pratikramaNa hai| __AcArya akalaMka, AcArya vIrasena, AcArya aparAjita Adi ne doSa nivRtti ko pratikramaNa kahA hai jaise- rAjavArtika kA pATha hai ki kRtadoSoM se nivRtta honA pratikramaNa hai| dhavalATIkA kA pAThAMza hai ki caurAzI lakSa guNoM se saMyukta paMca mahAvratoM meM lage hue doSoM kA zodhana karanA, nivartana karanA, pratikramaNa hai|10 vijayodayA TIkA meM likhA gayA hai ki acelakatva Adi dasa sthira kalpa kA paripAlana karate hue muni ke dvArA jina aticAroM kA sevana kiyA jAe unake nivAraNArtha pratikramaNa karanA AThavA~ sthitikalpa hai|11 ___ mUlAcAra Adi katipaya granthoM ke ullekhAnusAra kRta doSoM ke lie mithyAduSkRta denA pratikramaNa hai| mUlAcAra meM kahA gayA hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke viSaya meM kiye gaye aparAdhoM kA mana, vANI evaM zarIra ke dvArA nindA aura gardA pUrvaka zodhana karanA, pratikramaNa hai|12 isakA spaSTArtha yaha hai ki AhAra, zarIra Adi dravya ke viSaya meM; vasati, zayana, Asana aura gamanaAgamana Adi mArga rUpa kSetra ke viSaya meM; pUrvAhna, aparAhna, divasa, rAtri, pakSa, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa...5 mAsa, saMvatsara tathA bhUta-bhaviSya-vartamAna Adi kAla ke viSaya meM aura mana ke pariNAma rUpa bhAva ke viSaya meM athavA ina dravyAdi catuSka ke dvArA vratoM meM jo doSa utpanna hote haiM unakA nindA-garhApUrvaka nirAkaraNa karanA athavA apane dvArA kiye gaye azubha yoga se pratinivRtta honA, gRhIta yA grAhya vratoM meM sthira ho jAnA athavA azubha pariNAma pUrvaka kiye gaye doSoM kA parityAga karanA, isakA nAma pratikramaNa hai| ___ yahA~ apane doSoM ko AtmasAkSI pUrvaka prakaTa karanA nindA hai aura guru Adi ke samakSa doSoM kA prakAzana karanA gardA hai| niyamasAra meM vAcika pratikramaNa ko svAdhyAya kahA hai|13 dhavalA TIkAkAra vIrasenAcArya ne pUrvokta bAtoM kA anusaraNa karate hue kahA hai ki sadguru ke samakSa AlocanA kie binA, saMvega aura nirveda se yukta hokara, pUrvakRta doSoM ko dubArA na karane kA saMkalpa kara apane aparAdha se nivRtta honA pratikramaNa nAma kA prAyazcitta hai|14 AcArya kundakunda nizcaya dRSTi se pratikramaNa kA svarUpa darzAte hue kahate haiM ki pUrvakAla se Abaddha zubha evaM azubha karma se apanI AtmA ko vilaga rakhanA, Atma pratikramaNa hai|15 AcArya kundakunda ke niyamasAra meM varNita hai ki vAcika prayoga ko chor3akara evaM rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa karake jo kevala AtmA ko dhyAtA hai, use pratikramaNa hotA hai| jo bhavya jIva virAdhanA kA parihAra karake ArAdhanA meM pravartana karatA hai, vaha jIva pratikramaNa kahalAtA hai, kAraNa ki vaha pratikramaNamaya hai|16 isI prakAra anAcAra ko chor3akara AcAra meM, unmArga kA tyAga karake jinamArga meM, zalyabhAva ko chor3akara ni:zalya bhAva se, Artta-raudra dhyAna kA varjana karake dharma yA zukla dhyAna meM, mithyAdarzana Adi parityAga karake samyagdarzana ko dhyAtA hai, vaha jIva pratikramaNa haiN|17 isakA Azaya hai ki rAga-dveSa yukta adhyavasAyoM se rahita AtmA hI pratikramaNa kI adhikArI hotI hai aura usake dvArA kiyA gayA pratikramaNa hI yathArtha pratikramaNa kahalAtA hai| AcArya amitagati ne yogasAra meM pratikramaNa kI eka naI vyAkhyA kI hai| unake anusAra pUrvakAla meM kie gae duSkarmoM ke pradatta phala ko apanA na mAnanA, pratikramaNa hai|18 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pravacanasAra ke anusAra AtmA ke mUla svarUpa ko prakaTa karane vAlI kriyA bRhad pratikramaNa kahalAtI hai|19 zabda vinyAsa kI dRSTi se pratikramaNa kA artha isa prakAra bhI spaSTa kiyA gayA hai| prati pratikUla, krama pada nikssep| isakA Azaya hai ki jina padoM (kAraNoM) se maryAdA ke bAhara gayA ho unhIM padoM se vApasa lauTa AnA pratikramaNa hai| jaisA ki pUrva meM kahA bhI gayA hai svasthAnAd yatparasthAnaM, pramAdasyavazAd gataH / tatraiva kramaNaM bhUyaH, pratikramaNamucyate / / uparyukta vyAkhyAoM kA samIkaraNa kareM to nimna niSpattiyA~ upalabdha hotI haiM * vrata, niyama yA maryAdA kA ullaMghana huA ho to puna: usa maryAdA meM AnA pratikramaNa hai| * zubhayogoM meM se azubha yogoM meM pravRtta huI AtmA kA vApasa zubhayogoM meM AnA pratikramaNa hai| * pramAda vaza vibhAva kI ora unmukha huI AtmA kA punaH svabhAva meM AnA pratikramaNa hai| * mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yogoM se AtmA ko haTAkara samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra meM pravRtta karanA pratikramaNa hai| * kiye hue pApa kAryoM kI AlocanA evaM unakA pazcAttApa karate hue, unheM phira se na doharAne kA saMkalpa karanA pratikramaNa hai| isa taraha pratikramaNa eka prakAra kA Atma snAna hai jisake mAdhyama se AtmA karmarahita hokara halkI evaM pavitra banatI hai| pratikramaNa ke ekArthavAcI nAma chaH Avazyaka, durvicAroM evaM kusaMskAroM ke parimArjana kI eka adhyAtma pradhAna sAdhanA hai| yahI vAstavika adhyAtmayoga hai| pratikramaNa-isI adhyAtmayoga kA pramukha aMga hai| AcArya bhadrabAhu svAmI ne pratikramaNa ko vividha dRSTiyoM se samajhAne kA prayAsa kiyA hai| isI uddezya se Avazyakaniyukti meM isake samAnArthaka ATha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ...7 paryAyavAcI batalAye gaye haiN|20 ina nAmAntaroM kA spaSTa bodha ho sake, ata: Avazyaka niyukti, AvazyakacUrNi, AvazyakaTIkA Adi prAmANika granthoM meM pratyeka ke kathAnaka bhI diye gaye haiN| tadanusAra sAmAnya varNana isa prakAra prastuta hai21 ____ 1. pratikramaNa- 'prati' upasarga aura 'krama' pAdanikSepe dhAtu se yaha zabda vyutpanna hai| prati kA artha hai- pratikUla aura kramu kA tAtparya hai- pada nikssep| jina pravRttiyoM ke dvArA AtmA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa svasthAna se haTakara mithyAtva, ajJAna aura asaMyama rUpa parasthAna meM gamana kara cukA ho, usakA punaH apane sthAna meM lauTa AnA pratikramaNa kahalAtA hai|22 isa sambandha meM rAjA aura do rAhagIra kA dRSTAnta prasiddha hai eka rAjA apane nagara ke bAhya bhAga meM prAsAda kA nirmANa karAnA cAhatA thaa| usane zubha muhUrta meM kArya prArambha kiyaa| usa kSetra ke saMrakSaNa ke lie kucha rakSakoM ko niyukta kiyA aura unheM kahA- jo isa maryAdita kSetra meM praveza kara le, use mRtyu ke dvAra para pahu~cA denA tathA jo unhIM pairoM se lauTa jAe use mRtyudaMDa mata denaa| eka bAra do grAmINa vyakti ajJAnatAvaza usa kSetra meM A phuNce| ArakSakoM ne unheM pakar3a liyaa| unameM se eka vyakti ne udaMDatA pUrvaka javAba dete hue kahA- bhItara A gae to kyA ho gayA? rakSakoM ne use mAra ddaalaa| dUsare ne vinamratA pUrvaka kahA- Apa jaisA. kaheMge, vaisA kara lUMgA, mujhe mata maaro| rakSakoM ne Age jAne se niSedha kara diyaa| vaha unhIM pairoM lauTa aayaa| usake pratikramaNa ne use bacA liyaa| Avazyaka rUpa pratikramaNa se bhI AtmA UrdhvagAmI evaM saMrakSita bana jAtI hai| 2. praticaraNa- 'prati' upasarga pUrvaka 'cara' dhAtu se 'lyuT' pratyaya jur3akara praticaraNa zabda banA hai| prati-pratikUla, cara- gati aura bhakSaNa artha vAcaka hai| isakA tAtparya hai ki azubha yoga meM se zubha yoga meM gati karanA yA zubhayoga kA Asevana karanA praticaraNa hai|23 cUrNikAra ke zabdoM meM akArya kA parihAra aura kArya meM pravRtti karanA praticaraNa hai| isa sandarbha meM vaNika patnI aura prAsAda kI upekSA kA dRSTAnta ullekhita hai Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA eka dhanADhya vaNika ne vizAla havelI bnaaii| eka bAra vaha vaNika apanI havelI patnI ko supurda kara dezAntara calA gyaa| kucha samaya vyatIta huaa| havelI kA eka khaMDa galita-palita hokara gira gyaa| vaNika patnI ne socA- itane vizAla makAna kA eka konA gira jAne se bhalA kyA anartha hogA? usane usakI upekSA kara dii| idhara usI makAna ke eka ora pIpala kA aMkura prasphuTita ho gyaa| seThAnI ne lAparavAha kI / kAlAntara meM usake vistAra se sArA harmya ha gyaa| seThAnI ne socA- yadi maiM prArambha se hI sAvaceta rahatI to yaha sthiti paidA nahIM hotii| isa kathA kA sArAMza hai ki nyUnatama doSa kI bhI upekSA nahIM karanI caahie| jo atyalpa doSoM kI upekSA karatA hai vaha vaNik patnI kI bhA~ti saMyama dharma se bhraSTa hokara duHkhI ho jAtA hai| 3. pratiharaNa- 'pari' upasarga pUrvaka 'hR' dhAtu (haraNa karanA) se 'lyuT ' pratyaya lagakara pratiharaNa zabda banA hai / samyaka prakAra se virAdhanA kA parihAra karane vAlI kriyA, azubha yoga kA pariharaNa karane vAlI kriyA athavA jisa -kriyA ke dvArA azubha yogoM kA athavA aticAroM kA parihAra (nivarttana) ho, vaha pariharaNa kahalAtA hai| 24 pratikramaNa ke isa nAma para kulaputra aura dugdha ghaTa kI kApotI kA udAharaNa draSTavya hai eka kulaputra ne do vyaktiyoM ko do-do ghar3e die aura unase kahA- gokula se dUdha le aao| donoM usa ora cala die / ghar3oM ko dugdha se bharakara kAvar3a meM rakha die aura puna: ghara kI ora prasthita hue| gRha-gamana ke do bhAga the| eka Rju kintu Ubar3a-khAbar3a tathA dUsarA vakra kintu Apatti rhit| eka Rju mArga se Age bar3hA, kintu patha U~cA - nIcA hone se Thokara lagI aura donoM ghar3e phUTa ge| dUsarA vakra mArga se lauTA, kintu mArga nirApada hone se surakSita ghar3oM sahita ghara pahu~ca gyaa| isakA bhAvArtha hai ki viSama sthAnoM arthAta azubha yogoM kA parihAra karane vAlA dvitIya puruSa kI bhA~ti sukhapUrvaka antima lakSya ko prApta kara letA hai| 4. vAraNA - vAraNA zabda vAri (vR + Nic) rokanA, niSedha karanA, isa arthavAn dhAtu se lyuT pratyaya saMyukta hokara banA hai| isakA zAbdika artha hainiSedha karanA aura tAtparya hai- pramAda Adi doSoM kA niSedha karanA, apane Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ...9 Apako doSoM se dUra rakhanA, niSiddha AcaraNa kI ora pravRtti nahIM karanA vAraNA kahalAtA hai|25 bauddha dharma meM pratikramaNa ke samAna kI jAne vAlI kriyA ko 'pravAraNA' kahA gayA hai| isa sandarbha meM rAjA aura viSa mizrita tAlAba kA udAharaNa hai- eka rAjA ne nikaTa ke rAjya para AkramaNa kiyaa| usa par3osI rAjA ne sabhI prakAra ke khAdya padArthoM aura pAnI ke srotoM-tAlAba, vApI, sarovara Adi meM viSa milA diyaa| AkramaNakArI rAjA ko yaha jJAta ho gyaa| usane apane skaMdhAvAra meM yaha ghoSaNA karavAI ki yahA~ kA sampUrNa khAdya aura peya viSa mizrita hai| koI bhI use khAepIe nhiiN| jina subhaToM ne ghoSaNA ke anusAra baratAva kiyA, ve jIvita raha gae aura jinhoMne ghoSaNA kI avahelanA kI, ve mRtyu ko prApta ho ge| ___tAtparya hai ki jo doSoM se dUra rahatA hai vaha cAritra kI samyak anupAlanA karatA hai| 5. nivRtti- nivRtti zabda 'ni' upasarga pUrvaka 'vRt' dhAtu evaM 'ktin' pratyaya ke saMyoga se banA hai| azubha bhAvoM se nivRtta honA nivRtti kahalAtA hai|26 pramAdavaza azubha kAryoM meM pravRtti ho jAe to atizIghra punaH zubha meM pravRtta ho jAnA caahie| azubha se nivRtta hone ke lie hI pratikramaNa kA paryAya zabda 'nivRtti' hai| ___ isa prasaMga meM kaulika sutA kA udAharaNa diyA gayA hai- eka gaccha meM aneka muni the| eka tarUNa muni buddhi sampanna thaa| AcArya use gaNadhAraNa ke yogya samajhakara sadaiva svAdhyAya Adi uttama kAryoM meM saMlagna rkhte| ekadA vaha Aveza ke vazIbhUta hokara gaNa se nikala gyaa| mArga meM calate hue usane gIta sunA taritavvA ya patiNNayA, maritavvaM vA samare samatthaeNaM / __ asarisavayaNupphesayA, na hu sahitavvA kule pasUyaeNaM / / isa padya para manana kara usane socA- 'vyakti ko satya pratijJa honA cAhie, sAmAnya vyaktiyoM kA apalApa sahane se yuddha meM mara jAnA acchA hai|' vaha utprerita hokara punaH muni gaNa meM A gyaa| 6. nindA- svayaM ke dvArA AtmA kI sAkSI se pUrvakRta azubha AcaraNa ko burA samajhanA tathA usake lie pazcAttApa karanA, nindA kahalAtA hai| kahA bhI gayA hai 'AtmasAkSikI nindA'- nindA AtmasAkSI pUrvaka hotI hai|27 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA isa viSaya meM rAjA aura citrakAra kanyA kA dRSTAnta kahA gayA hai- eka rAjA ne citrazAlA kA nirmANa karane hetu dUra- sudUra se citrakAroM ko bulaayaa| kucha citrakAra sthAnIya the| eka bAra usa nagara ke citrakAra kI kanyA apane pitA ke lie bhojana lekara jA rahI thI / rAjA ghor3e ko sarapaTa daur3AtA huA udhara se niklaa| lar3akI ne sar3aka se haTakara apanI jAna bcaaii| vaha citrazAlA meM pitA kI pratIkSA karane lgii| usa samaya usane mayUrapiccha kA citra banAyA / itane meM hI rAjA paribhramaNa karatA huA vahA~ AyA aura usa citragata mayUrapiccha ko asalI samajhakara hAtha se uThAnA cAhA / nakhoM para AghAta lagA to kanyA ha~sa pdd'ii| rAjA ne ha~sane kA kAraNa pUchA to vaha bolI- merI maMcikA ke tIna hI pAye haiM, Aja tuma cauthe mila ge| rAjA ke dvArA isakA rahasya pUche jAne para usane spaSTa to kiyA kintu chaha mahInoM taka kathAoM meM ulajhAe rakhA / kiMcid samaya bItane ke pazcAta kanyA ne ekAnta meM apane Apase kahA - 'tU yaha garva mata karanA ki tUM rAjA kI priyA hai|' rAjA ne yaha sunA aura usake yathArtha para prasanna hokara use agramahiSI banA diyaa| yaha dravya niMdA hai| sArAMza hai ki svayaM ke dvArA kiye gaye duSkAryoM kI nindA (pazcAttApa ) karane se citrakAra kanyA kI taraha uccapada kI prApti hotI hai| 7. garhA- gurujana, variSThajana Adi kI sAkSI pUrvaka kRta pApoM kA pazcAttApa karanA athavA guru ke samakSa duSkAryoM kA nivedana karanA, athavA azubha AcaraNa ko garhita samajhanA, garhA kahalAtA hai| 28 'pareSAM jJApanaM garhA'sAmAnyatayA nindA AtmasAkSI pUrvaka kI jAtI hai aura garhA gurusAkSI evaM AtmasAkSI ubhaya pUrvaka hotI hai| AvazyakaTIkA meM isa viSaya para parimAraka strI kA udAharaNa nirdiSTa hai - eka brAhmaNa adhyApaka kI patnI kisI piMDAraka ke prati Asakta thii| vaha narmadA nadI ke usa pAra rahatA thaa| brAhmaNa patnI vaizyadeva kI bali karatI thii| usane pati se kahA- mujhe kauoM se bhaya lagatA hai / brAhmaNa ne usakI rakSA ke lie chAtroM ko niyukta kara diyaa| eka dina eka chAtra ko yaha jJAta huA ki yaha brAhmaNa patnI pratidina magaramacchoM se bharI huI narmadA nadI ko taira kara jAtI hai aura kahatI hai maiM kauoM se DaratI huuN| usa chAtra ne eka bAra use kahA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ...11 divA kAgANa bIbhesi, rattiM tarasi nammadaM / kutitthANi ya jANAsi, acchINaM DhakkaNANi ya / / brAhmaNa patnI ne jAna liyA ki chAtra ne merA sArA rahasya avagata kara liyA hai| vaha usake prati Asakta ho gaI aura bhaya ke kAraNa apane pati ko maravA DAlA kAlAntara meM vaha vikSipta huI ghara-ghara bhikSArtha jAtI aura kahatI___'maiM patimAraka hU~, maiM patimAraka hU~, mujhe bhikSA do'- isa prakAra gardA karatI huI Atma sAdhanA meM saMlagna ho gii| tAtparya hai ki gardA karane se brAhmaNa patnI ke sadRza Atma pariNAmoM kI vizuddhi hotI hai| ___8. zuddhi- zuddha kA artha hai- nirmalIkaraNa yA pvitriikrnn| pratikramaNa, AlocanA, nindA Adi ke dvArA AtmA ko doSoM se mukta karanA zuddhi kahalAtA hai|29 jaise sone para lage hue maila ko agni meM tapAkara zuddha kiyA jAtA hai, vaise hI hRdaya ke maila ko pratikramaNa karake dUra kiyA jAtA hai isalie use zuddhi kahate haiN| isa prasaMga meM rAjA zreNika aura rajaka kA dRSTAnta prasiddha hai- ekadA rAjA zreNika ne rajaka ko do rezamI vastra dhone ke lie die| usa dina kaumudI mahotsava thaa| rajaka ne utsava kA dina socakara donoM vastra apanI donoM patniyoM ko de die| ve unhIM rezamI vastroM ko pahanakara mahotsava meM gii| usa kSetra meM bhramaNa karate hue rAjA ne apane vastra pahacAna lie| donoM patniyoM ne tAmbUla se una vastroM ko bigAr3a diyA thaa| rajaka ne unheM upAlaMbha diyaa| phira kSAra padArtha se tAmbula ke dhabboM ko miTAkara rAjA ko supurda karane lgaa| taba rAjA ke pUchane para usane sahI-sahI jJApita kara diyaa| yaha dravya zodhi hai, jabaki pratikramaNa dvArA bhAvavizodhi hotI hai| saMkSepa meM kahA jAe to uparokta paryAyavAcI zabda bhinna-bhinna apekSA se pratikramaNa ke vividha arthoM kA hI bodha karAte haiN| pratikramaNa ke prakAra 'prati prati kramaNaM pratikramaNaM'- isa nirvacana se azubha yoga se nivRtta hokara ni:zalya bhAva se zubha yoga meM pravartana karanA pratikramaNa hai| jo azubhayoga se nivRtta hokara zubha yoga meM rahatA hai vaha pratikrAmaka (kartA) hai tathA jisa azubha yoga kA pratikramaNa hotA hai vaha pratikrAntavya (karma) kahalAtA hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pratikramaNa kA mUla uddezya-Atmavizodhana evaM bhAvavizuddhi hai ata: isa apekSA se pratikramaNa ke mUla yA avAntara bheda nahIM ho sakate haiM, yadyapi kartA aura karma kI vividhatA evaM bhAvanAtmaka taratamatA ke AdhAra para isake bhedaprabhedoM kI carcA isa prakAra jJAtavya hai dvividha- anuyogadvAra meM AcaraNa kI dRSTi se pratikramaNa ke do prakAra batalAye gaye haiM- 1. dravya pratikramaNa aura 2. bhAva pratikramaNa30 dravya pratikramaNa- eka sthAna para avasthita hokara binA upayoga ke, mAtra yazaprApti kI abhilASA se pratikramaNa karanA, dravya pratikramaNa hai| isa pratikramaNa ke antargata pAThoM kA uccAraNa yaMtra kI taraha calatA hai, tyAgane yogya doSoM ke cintana kA abhAva hotA hai,pApa karma ke prati mana meM glAni nahIM hotI aura bArabAra kRta skhalanAoM kA punarAvartana calatA rahatA hai ata: yaha pratikramaNa zuddha pratikramaNa nahIM kahalAtA hai| dravya Avazyaka ke vividha rUpoM ko samajhanA Avazyaka hai jaise- bhAva Avazyaka ke mUlya ko samajhane ke lie jisa sAdhaka ke dvArA sUtra pAThoM kA samyaka uccAraNa kiyA gayA ho, jise sUtra pATha smRti meM ho, jo akSaroM se maryAdita ho, zikSita Adi pA~coM se yukta ho, hrasva-dIrgha rUpa se zuddha uccarita karatA ho, eka akSara bhI kama-adhika nahIM kahatA ho, akSaroM kA uccAraNa gUMthI huI mAlA ke samAna karatA ho, askhalita bolatA ho, dUsare padoM ke sAtha milAtA nahIM ho, aise udAtta Adi ghoSoM se sahita, kaNTha aura hoTha se bAhara nikalA huA tathA vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, dharmakathA se yukta hone para bhI pratikrAmaka (pratikramaNakartA) upayoga zUnya ho to, usakA vaha pratikramaNa dravya pratikramaNa kahalAtA hai|31 isakA sAra yaha hai ki pratikramaNa karate samaya sUtra pAThoM kA uccAraNa zuddha rUpa se kiyA jA rahA ho aura tadyogya kriyA bhI nirdiSTa mudrA Adi pUrvaka kI jA rahI ho usa kriyA meM tanmayatA aura taccittatA na ho, to vaha dravya rUpa hai| isa sandarbha meM prazna uThatA hai ki upayoga rahita pratikramaNa karane para lAbha kyoM nahIM hotA hai? aisA nahIM hai, kintu binA pathya kI auSadhi ke samAna kama hotA hai| jitanA samaya pratikramaNa kriyA meM vyatIta hogA utane samaya taka nizcita hI pApa kriyA se virata hone kA lAbha milegaa| dravya kriyA bhAva kA mUla kAraNa hai, kyoMki bAhya kriyA karate-karate kaba virati bhAva paidA ho jAe aura kSaNa bhara meM pApamala ko naSTa kara deM, isalie dravya pratikramaNa heya nahIM hai, apitu nizcita Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ... 13 rUpa se karane yogya hai| kintu bazarte dravya pratikramaNa karate hue bhAva pratikramaNa meM praveza karane hetu prayAsarata rheN| bhAva pratikramaNa - loka-paraloka kI kAmanA evaM kIrti, yaza, sammAna, Adi kI abhilASA se rahita, ekAMtika karma nirjarA kI bhAvanA, aMtaraMga upayoga tathA jinAjJAnusAra kiyA jAne vAlA pratikramaNa, bhAva pratikramaNa hai | 32 bhAva pratikramaNa ke dvArA AtmA punaH apanI zuddha sthiti meM pahu~ca jAtI hai| cUrNikAra jinadAsagaNI kahate haiM ki samyagdarzana Adi guNayukta jo pratikramaNa hotA hai vaha bhAva pratikramaNa hai| 33 AcArya bhadrabAhu likhate haiM ki bhAva pratikramaNa tIna karaNa evaM tIna yoga se hotA hai / 34 AcArya haribhadrasUri ne ukta niyukti gAthA para vivecana karate hue eka prAcIna gAthA ko uddhRta kara kahA hai ki mana, vacana evaM kAyA se mithyAtva, kaSAya Adi durbhAvoM meM na svayaM gamana karanA, na dUsaroM ko gamana karane kI preraNA denA aura na gamana karane vAloM kA anumodana karanA, yahI bhAva pratikramaNa hai | 35 vastutaH bhAva pratikramaNa karate samaya zarIra ko sthira kara Avazyaka sUtroM kA cintana, unake arthoM kA manana evaM pUrvakRta doSoM kA avalokana karate hue AlocanA pUrvaka zuddhikaraNa kiyA jAtA hai| bhAva pratikramaNa karane vAle ke antarmAnasa meM pApoM ke prati glAni hotI hai tathA kRta aparAdhoM ko punaH na duharAne kA dRr3ha saMkalpa hotA hai| anuyogadvArasUtra meM prastuta 'bhAva' zabda kA vizleSaNa karate hu usake nimna artha kiye gaye haiM- 1. 'taccitte' = tat + cit meM citta kA artha sAmAnya upayoga hai| aMgrejI meM ise Attention ( aTeMzana - usakA upayoga usameM lagAnA) kahA jA sakatA hai| 2. 'tammaNe' - tanmana meM mana zabda kA artha- vizeSa upayoga se hai| aMgrejI meM ise Intrest (inTresTa - rUci) kahA jA sakatA hai| 3. 'tallesse' - tallezyA zabda kA artha - upayoga vizuddhi se hai| aMgrejI meM ise Desire (DijAyara - icchA) kahA jA sakatA hai| 4. 'tadajjhavasie' - tadadhyavasAya kA artha - jaisA bhAva vaisA hI bhASita svara hai athavA jaisA svara vaisA hI dhyAna karanA hai / aMgrejI meM ise Will (vilaAtmabala / AMtarika lagana) kahA jA sakatA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 5. 'tattivvajjhavasANe' - tat + tIvra + adhyavasAya kA artha - pUrvokta dhyAna kA tIvra honA hai| aMgrejI meM ise Power of imagination (pAvara oNpha imejinezana-kalpanA zakti) ke samakakSa kahA jA sakatA hai| 6. 'taddaTThovautte'- tadartha + upayukta kA artha hai - usI ke artha meM upayoga yukt| ise aMgrejI meM Visualisation (vijuelAijezana - dUradRSTi ) kahA jA sakatA hai| 7. 'tadappiyakaraNe'. tadarpitakaraNa kA artha hai- sabhI karaNoM ko usI ke viSaya meM arpita krnaa| aMgrejI meM ise I dentification (AiDenTIphikezanausase sAkSAtkAra karanA) kahA jA sakatA hai| 8. 'tabbhAvaNabhAvie'- tadbhAvanA + bhAvita kA artha hai - usI kI hI bhAvanA se bhAvita honaa| ise aMgrejI meM Complete Absorption (kampalITa ebjorpazana-sampUrNa rUpa se grahaNa karanA) kahA jA sakatA hai| yahA~ bhAva zabda ke aneka artha ullekhita karane kA abhiprAya usake vividha rUpoM ko darzAnA evaM pratikrAmaka dvArA bhAva ke utkRSTa svarUpa ko prApta karanA hai | 36 trividha- pratikramaNa tInoM kAla se sambaddha hai ataH kAla kI apekSA se pratikramaNa ke tIna bheda haiM 1. atIta kA pratikramaNa - Atma nindA dvArA azubha yoga se nivRtta honA, atIta kAla kA pratikramaNa hai| 2. vartamAna kA pratikramaNa- saMvara dvArA azubha yoga se nivRtta honA, vartamAna kAla kA pratikramaNa hai| 3. anAgata kA pratikramaNa - pratyAkhyAna dvArA azubha yoga se nivRtta honA, anAgata kAla kA pratikramaNa hai| 37 sAdhAraNatayA yaha samajhA jAtA hai ki pratikramaNa atItakAla meM lage hue doSoM kI parizuddhi karatA hai, kintu prastuta varNana se spaSTa hotA hai ki pratikramaNa kevala atIta kAla meM lage doSoM kI hI zuddhi nahIM karatA, apitu isase vartamAna aura bhaviSyakAla ke doSoM kI bhI zuddhi hotI hai| mUlAcAra ke tRtIya adhikAra meM akasmAta hone vAle samAdhi maraNa se sambaddha tIna prakAra ke pratikramaNoM kA ullekha kiyA gayA hai - 1. sarvAticAra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ...15 pratikramaNa 2. trividha AhAra tyAga pratikramaNa 3. uttamArtha prtikrmnn|38 ___1. sarvAticAra pratikramaNa- dIkSAkAla se lekara antima samaya taka lage doSoM se nivRtta honA, sarvAticAra pratikramaNa hai| sallekhanA grahaNa karane vAlA tapasvI muni sarvaprathama sarvAticAra pratikramaNa karatA hai| 2. trividha AhAra tyAga pratikramaNa- sarvAticAra kA pratikramaNa karane ke pazcAta trividha AhAra kA tyAga kara denA, trividha tyAga pratikramaNa hai| 3. uttamArtha pratikramaNa- antima samaya meM pAnI-AhAra kA bhI tyAga kara denA, uttamArtha pratikramaNa hai| caturvidha- mUlAcAra ke TIkAkAra AcArya vasunandi ne ArAdhanA zAstra ke AdhAra para cAra prakAra ke pratikramaNoM kA nirUpaNa kiyA hai- 1. yoga 2. indriya 3. zarIra aura 4. kssaay|39 1. yoga pratikramaNa- mana, vacana evaM kAyA- ina yogoM kA nigraha karanA, yoga pratikramaNa hai| ___ 2. indriya pratikramaNa- pA~ca prakAra ke indriyoM kA nigraha karanA, indriya pratikramaNa hai| 3. zarIra pratikramaNa- audArika Adi pA~ca prakAra ke zarIra ko kRza karanA, unake prati mamatva buddhi ko nyUna karanA, zarIra pratikramaNa hai| 4. kaSAya pratikramaNa- anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI evaM saMjvalana- ina pratyeka ke krodha Adi cAra-cAra bheda rUpa solaha kaSAyoM aura hAsya Adi nokaSAyoM kA nigRha karanA, unheM kuza karanA, kaSAya pratikramaNa hai| samAdhimaraNa kAla meM hAtha-paira Adi kI ceSTAoM kA nirodha kara zarIra ko sthira karanA bhI pratikramaNa kahalAtA hai| . paMcavidha- jaina AgamoM meM pratikramaNa ke pA~ca bhedoM kI carcA do prakAra se kI gaI hai| karma bandha ke kAraNoM kA uccheda karane kI dRSTi se pratikramaNa ke pA~ca bheda nimna haiM-40 1. Asrava pratikramaNa- karmoM ke Agamana kA mArga athavA mana, vacana aura kAya kA kriyA rUpa yoga Asrava kahalAtA hai| jaise ghaTa ke nirmANa meM miTTI aura vRkSa ke lie bIja kAraNa hotA hai vaise AtmA ke sAtha karmoM kA saMyoga hone meM Asrava kAraNa hai| Asrava ke nimitta se hI zubhAzubha karma AtmA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA meM praviSTa hote haiN| Asrava kAraNa hai aura karmabaMdha kArya hai| Asrava ke dvAra prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha se nivRtta hone kA saMkalpa karanA, AsravadvAra pratikramaNa hai| 2.mithyAtva pratikramaNa- jIva Adi nava tattvoM ke prati viparIta zraddhA utpanna karanA mithyAtva kahalAtA hai, jaise madirApAna ke kAraNa buddhi mUrcchita ho jAtI hai vaise hI mithyAtva ke udaya se AtmA kA viveka lupta ho jAtA hai| vaha anAtmIya padArthoM ko AtmIya samajhatA hai| isa mithyAtva ke kAraNa hI vastu svarUpa meM bhrAnti banI rahatI hai aura jIva ko tattva evaM atattva kA bheda vijJAna nahIM ho paataa| AtmA ke pariNAma upayoga, anupayoga yA sahasA kAraNavaza mithyAtva rUpa meM prApta hone para usase nivRtta honA, mithyAtva pratikramaNa hai|42 3. kaSAya pratikramaNa- kaSAya zabda kaS + Aya se niSpanna hai| kaSa kA artha- saMsAra aura Aya kA artha- lAbha arthAta jisase saMsAra kI abhivRddhi ho, use kaSAya kahate haiN| saMsAra abhivarddhana kA mUla kAraNa kaSAya hai| kaSAya mukhya rUpa se rAga aura dveSa rUpa hotA hai|43 ina donoM meM krodha Adi cAra kA samanvaya ho jAtA hai| rAga meM mAyA aura lobha tathA dveSa meM krodha aura mAna kA antarbhAva hotA hai|44 kaSAya pariNAma se AtmA ko nivRtta karanA, kaSAya pratikramaNa hai| 4. yoga pratikramaNa- mana, vacana aura kAya ke nimitta se AtmA ke pradezoM meM parispandana honA, yoga kahalAtA hai| jaina granthoM meM yoga ko Asrava (karmoM ke Ane kA dvAra) kahA gayA hai| zubha yoga se puNya kA Asrava (Agamana) hotA hai aura azubha yoga se pApa kA Asrava hotA hai| mana, vacana aura kAyA kA azubha vyapAra hone para unase AtmA ko pRthak karanA yoga pratikramaNa hai| 5. bhAva pratikramaNa- mithyAtva, kaSAya aura yoga- inameM tIna karaNa evaM tIna yoga se pravRtti na karanA, bhAva pratikramaNa hai| prakArAntara se mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubhayoga ke bheda se bhI pratikramaNa pA~ca prakAra kA kahA gayA hai, kintu vAstava meM ye pA~coM bheda eka hI haiN| avirati aura pramAda ina donoM kA samAveza 'AsravadvAra' meM ho jAtA hai| ye pA~coM karmabaMdha ke mukhya hetu haiM, ina doSoM se nivRtta hone kA saMkalpa karane vAlA sAdhaka apane jIvana ko nirmala banA detA hai| isa prakAra pApa karma ke mahAroga ko vinaSTa karane ke lie pratikramaNa amogha auSadhi hai|45 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ...17 kAla kI apekSA se pratikramaNa ke pA~ca prakAra nimna haiM 1. daivasika- dina ke anta meM sAyaMkAla ke samaya dinabhara kI pApAlocanA karanA, daivasika pratikramaNa hai| 2. rAtrika- rAtri meM jo doSa lage hoM, una pApoM kI nivRtti hetu rAtri ke anta meM AlocanA karanA, rAtrika pratikramaNa hai| 3. pAkSika- pratyeka pakSa (pandraha dina) ke anta meM caturdazI yA amAvasyA aura pUrNimA ke dina usa pakSa meM Acarita pApoM kA samyaka vicAra kara unheM guru ke samakSa prakaTa karanA, pAkSika pratikramaNa hai| ____4. cAturmAsika- cAra-cAra mAsa ke pazcAta kArtikI pUrNimA, phAlgunI pUrNimA aura ASAr3hI pUrNimA yA caturdazI ke dina cAra mahInoM meM lage hue doSoM kI AlocanA karanA, cAturmAsika pratikramaNa hai| 5. sAMvatsarika- ASAr3hI pUrNimA ke unapacAsa yA pacAsaveM dina varSa bhara meM lage hue doSoM kI AlocanA karanA, sAMvatsarika pratikramaNa hai|46 SaDvidha- sthAnAMgasUtra meM bhinna-bhinna dRSTiyoM se pratikramaNa ke chaha prakAra upadiSTa haiM 1. uccAra pratikramaNa- viveka pUrvaka mala visarjana ke pazcAta upAzraya meM lauTakara gamanAgamana Adi meM lage doSoM kI zuddhi (IryApatha pratikramaNa) karanA, uccAra pratikramaNa hai| . 2. prasravaNa pratikramaNa- viveka pUrvaka mUtra visarjana ke pazcAta upAzraya meM lauTakara gamanAgamana Adi meM lage doSoM kI zuddhi (IryApatha pratikramaNa) karanA, prasravaNa pratikramaNa hai| 3. itvara pratikramaNa- daivasika, rAtrika Adi svalpakAlIna pratikramaNa karanA athavA kisI prakAra kI bhUla ho jAne para tatkAla mithyAduSkRta denA, itvarika pratikramaNa hai| 4. yAvatkathika pratikramaNa- yAvatkAla (sampUrNa jIvana) ke lie grahaNa karane yogya mahAvrata Adi meM lage hue doSoM se nivRtta hone kA saMkalpa karanA athavA jIvana ke antima kAla meM saMlekhanA yA anazana vrata dhAraNa karate hue samasta pApoM kA mithyA duSkRta denA, yAvatkathika pratikramaNa hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 5. yatkiMcita mithyA pratikramaNa- sajagatA pUrvaka jIvana yApana karate hue bhI pramAda athavA asAvadhAnI vaza kisI bhI prakAra kA asaMyama rUpa AcaraNa ho jAe to usI kSaNa usa bhUla ko svIkAra kara, usake prati pazcAttApa karanA, yatkiMcita mithyA pratikramaNa hai| 6. svapnAntika pratikramaNa - nidrAkAla meM vikAra yA vAsanAjanya kusvapna Ane para usa pApa kI zuddhi ke lie nirdhArita zvAsozvAsa parimANa kAyotsarga karanA, svapnAntika pratikramaNa hai| uparokta pratikramaNa ke chaha prakAroM kA mukhya sambandha zramaNa kI jIvana caryA se hai| 47 digambara paramparA ke mUlAcAra meM nikSepa dRSTi se pratikramaNa ke chaha prakAra batalAye gaye haiM, jo nimnAnusAra hai 1. nAma pratikramaNa - ayogya nAmoM kA uccAraNa na karanA athavA pratikramaNa sambandhI pAThoM kA uccAraNa karanA, nAma pratikramaNa hai| 2. sthApanA pratikramaNa - sarAgI devoM kI mUrttiyoM yA anya AkAroM se apane pariNAmoM ko haTAnA athavA pratikramaNa meM pariNata hue pratibimba kI sthApanA karanA, sthApanA pratikramaNa hai| 3. dravya pratikramaNa - makAna, kheta Adi dasa prakAra ke parigrahoM kA, udgama, utpAdana aura eSaNA doSoM se dUSita vasatiyoM kA, ayogya upakaraNa evaM bhikSA Adi kA tathA jo tRSNA, mada aura saMkleza ke kAraNa haiM una dravyoM kA tyAga karanA athavA pratikramaNa zAstra ke jJAtA dvArA usameM upayogavAna na rahate hue pratikramaNa karanA, dravya pratikramaNa hai| 4. kSetra pratikramaNa - jala, kIcar3a aura trasa - sthAvara jIvoM se saMkula kSetra meM Ane-jAne kA tyAga karanA athavA jisa kSetra meM rahane se ratnatraya kI hAni ho usakA tyAga karanA, kSetra pratikramaNa hai / 5. kAla pratikramaNa - kAla ke Azraya yA nimitta se hone vAle aticAroM se nivRtta honA, kAla pratikramaNa hai| 6. bhAva pratikramaNa - mithyAtva, asaMyama, kaSAya, rAga-dveSa, AhAra Adi saMjJA, nidAna, Artta - raudra Adi azubha pariNAma aura puNyAzravabhUta zubha pariNAma se nivRtta honA bhAva pratikramaNa hai| 48 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ...19 saptavidha- digambara granthoM meM kAla ke AdhAra para pratikramaNa ke sAta prakAra bhI nirdiSTa haiM 1. daivasika- divasa bhara meM hae doSoM kI AlocanA karanA athavA Upara varNita nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke Azraya se lage hue doSoM kA triyoga se zodhana karanA, daivasika pratikramaNa hai| 2. rAtrika- rAtri bhara meM hue doSoM athavA pUrvavata dravyAdi chaH prakAra ke Azrita lagane vAle doSoM kI AlocanA karanA, rAtrika pratikramaNa hai| 3. IryApatha- bhikSA, sthaNDila, vandana Adi ke lie mArga meM calate hue SaDkAya jIvoM ke viSaya meM kisI prakAra kI virAdhanA huI ho, to unase nivRtta honA, IryApatha pratikramaNa hai| . 4. pAkSika- sampUrNa pakSa meM lage hue doSoM kI nivRtti ke lie pratyeka caturdazI yA amAvasyA aura pUrNimA ko unakI AlocanA karanA, pAkSika pratikramaNa hai| ____5. cAturmAsika- cAra mAha ke daramyAna lage hue doSoM kI nivRtti hetu kArtika, phAlguna evaM ASAr3ha mAha kI caturdazI yA pUrNimA ko smaraNa pUrvaka AlocanA karanA, cAturmAsika pratikramaNa hai| 6. sAMvatsarika- varSa bhara meM lage hue aticAroM kI nivRtti hetu pratyeka varSa ASAr3ha mAha ke anta meM caturdazI yA pUrNimA ke dina cintana pUrvaka AlocanA karanA, sAMvatsarika pratikramaNa hai| ___7. uttamArtha- uttama+artha kA tAtparya hai zreSTha prayojana se| saMthArA grahaNa karane ke lie yAvajjIvana ke lie cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA, uttamArtha pratikramaNa hai|49 aSTavidha- zvetAmbara paramparA kA saprasiddha grantha Avazyakaniyukti meM pratikramaNa ke ukta bhedoM ke AdhAra para ATha prakAra bhI ullikhita haiM __1. daivasika pratikramaNa 2. rAtrika pratikramaNa 3. itvarika pratikramaNa 4. yAvatkathika pratikramaNa 5. pAkSika pratikramaNa 6. cAturmAsika pratikramaNa 7. sAMvatsarika pratikramaNa 8. uttamArtha pratikramaNa-anazana ke samaya kiyA jAne vaalaa|50 3. itvarika pratikramaNa- uccAra-prasravaNa aura zleSma kA pariSThApana Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA karane ke pazcAta kiyA jAne vAlA pratikramaNa tathA jJAta-ajJAta meM aura sahasA galatI hone para kiyA jAne vAlA pratikramaNa, itvarika pratikramaNa kahalAtA hai|51 4. yAvatkathika pratikramaNa- pA~ca mahAvrata, rAtribhojana virati, bhaktaparijJA tathA iMginImaraNa- ina saba meM lage aticAroM kI vizuddhi karanA, yAvatkathika pratikramaNa kahalAtA hai|52 yadi uparyukta bheda-prabhedoM kA tulanAtmaka dRSTi se manana kiyA jAe to unameM svarUpa Adi kI apekSA se lagabhaga samAnatA hai, kintu pratikramaNa ke prakAroM ke sambandha meM saMkhyA bheda haiM yadyapi unameM bhI daivasika, rAtrika Adi bheda samAna hai| sandarbha-sUcI 1. pratIpaM kramaNaM pratikramaNam, ayamarthaH zubhayogebhyo' zubhayogAntaraM krAntasya zubheSu eva kramaNAtpratIpaM krmnnm| yogazAstra svopajJavRtti 3, pR. 688 2. pratikramyate pramAdakRtadaivasikAdidoSo nirAkriyate aneneti prtikrmnnN| gommaTasAra jIvakANDa, bhA.2 367 kI TIkA, pR. 613 3. neyaM paDikkamAmi tti, bhUya sAvajjao nivttaami| tatto ya kA nivatti?, tadaNa maIo viramaNaM jN|| vizeSAvazyakabhASya, 3572 4. paDikkamAmi nAma apuNakkaraNatAe abbhuTThami ahArihaM pAyacchittaM pddivjjaami| AvazyakacUrNi, bhA. 2, pR. 48 5. svasthAnAd yatparasthAnaM, pramAdasya vazAda gtH| tatraiva kramaNaM bhUyaH, pratikramaNamucyate // kSAyopazamikAdvApi bhAvAdaudayikaM gataH / tatrApi hi sa evArtha:, pratikUlagamAt smRtaH // pati pati pavattaNaM vA, subheSu jogesu mokkhphldes| nissallasya jatisyA jaM, teNaM taM pddikkmnnN|| AvazyakacUrNi, bhA. 2, pR. 52 6. paDikkamaNaM puNa...pavayaNamAdikAdisu AvassagAikkame vA... 'micchAmi dukkaDaM' kareti, evaM tassa suddhii|| dazavaikAlika -agastyacUrNi, pR. 13 7. mUluttarAvarAhakkhalaNAe kkhalito paccAgatasaMvege visujjhamANabhAvo pamAtakaraNaM saMbharaMto appaNo jiMdaNa garahaNaM kreti| anuyogadvAracUrNi, pR. 18 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ... 21 8. mithyAduSkRtAbhidhAnAdabhivyakta pratikriyaM prtikrmnnm| 9. atIta doSa nivarttanaM pratikramaNam / 10. paMcamahavvaesu caurAsIdilakkhaNa pakkhAlaNaM paDikkamaNaM NAma / sarvArthasiddhi, 9/22, pR. 346 tatvArtha rAjavArtika, 6/23, pR. 530 guNagaNakalaliesu samuppaNNakalaMka dhavalA TIkA, 8/2, 31/83/6 11. bhagavatI ArAdhanA, gA. 313 kI TIkA, pR. 331 12. davve khette kAle, bhAve ya kayAvarAhasohaNayaM / NiMdaNagarahaNa jutto, maNavacakAyeNa paDikamaNaM / / mUlAcAra, 1/26 13. vayaNamayaM paDikkamaNaM niyamasAra, 153 14. gurUNamAlo ca NAe viNA ... paDikkamaNaM NAma pAyacchittaM / dhavalATIkA, 13/5,3, 26/60/8 jANa sjjhaayN| 15. kammaM jaM puvvakayaM, suhAsuhamaNeyavittharavisesaM / tatto NiyattaNa appayaM, tu jo so paDikkamaNaM // samayasAra, 383 16. mottUNa vayaNarayaNaM, rAgAdIbhAvavAraNaM kiccA / appANaM jo jhAyadi, tassadu hoditti paDikkamaNaM // ArAhaNAMi vaTTai, mottUNa virAhaNaM viseseNa / so paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jamhA // 17. vahI, 85-91 18. kRtAnAM karmaNAM pUrvaM sarveSAM pAkamIyuSAm / AtmIyatvaparityAgaH pratikramaNamIryate // niyamasAra, 83-84 yogasAra prAbhRta, 5/50 19. nija zuddhAtmapariNati lakSaNA yA tu kriyA sA nizcayena bRhatpratikramaNA bhnnyte| pravacanasAra tAttvika vRtti, gA. 207 kI TIkA, pR. 405 20. paDikamaNaM paDiyaraNA, pariharaNA vAraNA niyattI ya / niMdA garihA sohI, paDikamaNaM aTThahA hoi // Avazyakaniyukti, 1233 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 21. addhANe pAsAe, duddhakAya visa bhoyaNatalAe / do kannAo paimAriyA, ya vatthe ya agae y|| (ka) vahI, 1242 (kha) AvazyakacUrNi, bhA. 2, pR. 53-61 (ga) Avazyaka hAribhadrIya TIkA, bhA. 2, pR. 43-48 22. paDikkamaNaM punraavRttiH| AvazyakacUrNi, bhA. 2, pR. 53 23. prati prati teSvartheSu, atyAdarAt crnnaa| paDicaraNA akArya, parihAra: kArya pravRttizca / / . vahI, pR. 53 24. pariharaNA caraNapramAda dosehiNto| vahI, pR. 53 25. AtmanivAraNA vaarnnaa| vahI, pR. 53 26. asubha bhAva-niyattaNaM niyttii| vahI, pR. 53 27. niMdA Atma sNtaapH| vahI, pR. 53 28. gardA prkaashy| vahI, pR. 53 29. sohI visohnnN| vahI, pR. 53 30. anuyogadvAra, sU. 13 31. vahI, sU. 14 32. jinavANI, pR. 59 33. bhAva paDikkamaNaM jaM sammadaMsaNAiguNa juttassa paDikkamaNaM ti| ___ AvazyakacUrNi gA. 2, pR. 53 34. bhAva paDikkamaNaM puNa, tivihaM tiviheNa neyvv| Avazyakaniyukti 1251 35. micchattAi gacchae, Na ya gacchAvei NANu jANei / jaM maNavaikAehiM, taM bhaNiyaM bhAva pddikkmnnN| vahI, 1251 kI TIkA 36. anuyogadvAra, sU. 28 37. paDikkamaNaM...tIe paccuppanne, aNAgae ceva kaalNmi| Avazyakaniyukti, 1235 38. paDhamaM savvadicAraM, bidiyaM tivihaM bhave paDikkamaNaM / pANassa pariccayaNaM, jAvajjIvAyamuttamaTuM ca // mUlAcAra, 3/120 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa Avazyaka kA svarUpa vizleSaNa ...23 39. vahI, 3/120 kI TIkA 40. paMcavihe paDikkamaNe paNNatte, taM jahA- AsavadAra paDikkamaNe. micchatta paDikkamaNe, kasAya paDikkamaNe, joga paDikkamaNe, bhAva pddikkmnne| sthAnAMgasUtra, madhukara muni, 5/3/222 41. sarvArthasiddhi, 6/2 42. paMcAdhyAyI, 2/98-6-7 43. uttarAdhyayanasUtra, 32/7 44. pravacanasAra, gA. 95 45. tattvArthasUtra, 8/1 46. devasiya, rAiya pakkhiya cAummAse ya varise yA pravacanasAroddhAra, 3/183 47. chavihe paDikkame paNNatte, taM jahA-uccAra paDikkamaNe pAsavaNa paDikkamaNe, ittarie, Avakahie jaM kiMci micchA, somnnNtie| sthAnAMgasUtra, 6/125 48. nAmaTThavaNA davve, khette kAle taheva bhAve y| eso paDikkamaNage, Nikkhevo chavviho nneo|| mUlAcAra, 7/614 kI TIkA 49. paDikkamaNaM devasiyaM, rAdiyaM iriyApadhaM ca bodhavvaM / pakkhiya cAdummAsiya, saMvacchara muttamaTuM ca // (ka) mUlAcAra, 7/615 kI TIkA ' (kha) Avazyakaniyukti, 1235 50. paDikamaNaM devasiyaM rAiyaM ca, ittariyamAva kahiyaM c| pakkhiya caummAsiya, saMvacchara uttimaDhe y|| Avazyakaniyukti, 1247 51. vahI,1249 52. vahI, 1248 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-2 pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna jaina sAdhanA paddhati meM pratikramaNa ko mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai| parantu pratikramaNa meM aisI kyA vizeSatAe~ haiM, jisake kAraNa use yaha sthAna milA yaha eka vicAraNIya tathya hai| isameM antarbhuta rahasyoM kA jJAna evaM unakI anubhUti sAdhaka ko taba hI ho sakatI hai, jaba vaha usakI gaharAI meM praveza kreN| isa zAzvata jaina paramparA meM tIrthaMkaroM evaM anekazaH sAdhakoM ne inakI AtmAnubhUti kara isakA svarUpa zruta evaM guru paramparA ke dvArA hameM navanIta ke rUpa meM diyA hai| usI navanIta ke dvArA hama apane AtmasvarUpa ko nirmala banA sakate haiN| AvazyakatA hai to usa viSaya meM jAnane kii| pratikramaNa kriyA Avazyaka kyoM? pratikramaNa eka antarmukhI sAdhanA hai| anAdikAla se AtmA ke andara jo kAmanA Adi viSaya aura krodha Adi kaSAya hamAre apane ajJAna, asAvadhAnI athavA pramAda se praviSTa ho gaye haiM, unakA niSkAsana kara bhItara meM soye hue Izvaratva ko jagAne kI sAdhanA hai| AptavANI ke AdhAra para hamAre andara pazutva, asuratva, dAnavatva kI jo vRtti A gaI hai, vaha svabhAvajanya nahIM hai, idhara-udhara bAhara se AI hai, yaha apanA mUla svarUpa nahIM hai| jaina darzana kahatA hai ki he Atman! tUM abhI ghanaghora ghaTAoM se ghire hue, bAdaloM meM chupe hue sUrya ke samAna hai| tujhe bAhara se bhale hI bAdaloM ne ghera rakhA ho, para tUM andara se tejasvI sUrya hai, sahasrarazmiyoM se hI nahIM, ananta razmiyoM se yukta hai| terI cetanA zakti ke Upara karmoM ke bAdala chA gaye haiM, vAsanAoM kI kAlI ghaTAe~ A gaI haiM, kaSAya rUpI grahoM ne grasita kara liyA hai, usI ke kAraNa terA anirvacanIya teja, ananta prakAza lupta ho gayA hai| pratikramaNa isakA virodhI tattva hai| ata: Atma prakAza ko anAvRtta karane ke lie pratikramaNa kiyA jAtA hai| maulika cintana ke anusAra pratikramaNa ke kucha hetu nimnalikhita haiM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...25 1. krodhAdi vikRtiyoM kA nirAkaraNa karane ke lie ___sAmAnya taura para mAnasa cetanA kI choTI-bar3I sabhI vikRtiyA~ jo kisI na kisI rUpa meM pApa kI zreNI meM AtI haiM unake pratikAra ke lie pratikramaNa eka mahauSadhi ke rUpa meM hai| jaise tana kI vikRti roga hai vaise hI krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vikRtiyA~ mana evaM AtmA ke roga haiN| roga kI cikitsA Avazyaka hai, anyathA usake dIrghagAmI duSpariNAma bhogane par3a sakate haiN| dasare, zArIrika bImAriyoM ko dUra karane ke lie ailopaithika, homyopaithika, Ayurvedika Adi kA ilAja Avazyaka hotA hai| usI taraha mAnasika vikRtiyoM kA upacAra (parimArjana) karane ke lie pratikramaNa kA vidhAna batalAyA gayA hai| 2. mithyAtva Adi doSoM kA prakSAlana karane ke lie pratikramaNa pApa-prakSAlana kI adabhUta kriyA hai, isalie isa Avazyaka karma ko pratidina karane kA nirdeza hai, jisase hara dina meM lage doSoM kI zuddhi usI dina ho jaaye| pratikramaNa kI niyamita sAdhanA karane se vrata pAlana meM tejasvitA AtI hai| pApazalya vrata-pAlana meM avarodhaka hai ata: pApazalya ko nikAlane hetu pratikramaNa kiyA jAtA hai| ___ sAdhanA ke kSetra meM mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura azubhayoga- ye pA~ca bhayaMkara doSa haiN| sAdhaka ko ina doSoM se parimukta hone ke lie prAta:-sAyaM apane jIvana kA antarnirIkSaNa karate hue cintana karanA cAhie ki vaha samyaktva ke prazasta mArga ko chor3akara mithyAtva ke Ubar3a-khAbar3a aprazasta mArga meM to nahIM bhaTakA hai? vrata niyama ko vismRta kara avrata ko grahaNa karane meM to nahIM lagA hai? apramattatA ke sthAna para pramAda kA sevana to nahIM kara rahA hai, upazama Adi AnaMdamayI sthiti kA tyAga kara krodhAdi ke bhayAvaha mArga kA sevana to nahIM kara rahA hai? yogoM kI pravRtti zubha adhyavasAyoM ke sthAna para IrSyAdi azubha bhAva rUpa to nahIM bana gaI hai? yadi aisA ho gayA hai to azubha ko tyAga kara zubha kI ora pravRtti karanI caahie| isI bhAvanA ko mUrta rUpa pradAna karane hetu pratikramaNa kI sAdhanA kI jAtI hai| 3. bhUloM kA saMzodhana karane ke lie saMsAra dazA meM jIte hue bhUla honA svAbhAvika hai| sAMsArika pravRttiyoM meM racA-pacA vyakti chadmastha kahalAtA hai| bhUla honA chadmastha mAnava kI prakRti hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA vaha kitanA hI sAvadhAna hokara cale, phira bhI kabhI vAsanA-vikAra meM, kabhI krodha-lobha meM, to kabhI moha-mAyA meM ulajha kara bhUla kara hI letA hai aura usase cAritra evaM niyama rUpI cadariyA malIna ho jAtI hai| bhale hI hama saMsArI prANI kitane hI saMbhala kara cleN| eka kahAvata hai kAjala kI koTar3I meM, lAkha hu~ sayAno jAya / kAjala kI eka rekha, lAge puni lAge haiN|| AtmakRta bhUloM kA nirIkSaNa evaM puna: na duharAne kA saMkalpa karane hetu pratikramaNa kiyA jAtA hai| bhUla yA galatI jIvana kI vikRti hai| isa vikRti se zIghratayA mukta ho sakeM, etadartha bAhya bhUloM ko cAra bhAgoM meM bA~TA gayA hai, kyoMki isa vargIkaraNa ke AdhAra para unakA sudhAra tvarAgati se kiyA jA sakatA hai| galtiyoM ke cAra rUpa ye haiM- 1. ajJAnajanya ajJAta bhUleM 2. Aveza pUrNa bhUleM 3. yojanAbaddha bhUleM aura 4. nahIM cAhate hue bhI hone vAlI bhuuleN| * ajJAnajanya bhUleM- jisakI buddhi avikasita hai, samajha kama hai, umra se nAdAna hai, aise baccoM Adi ke dvArA kI gaI bhUleM ajJAnajanya kahalAtI haiN| nAsamajhI ke kAraNa, jaise bacce dvArA pitAjI kI mUMche khIMca lenA, mAtA ke mukha para tamAcA mAra denA, nAdAnI meM lAta mAra denA, goda meM lene vAle ke kImatI vastroM ko malamUtra se gaMdA kara denA tathA pAgala vyakti ke dvArA mAtA ko bahina aura patnI ko mAtA kaha denA, ye ajJAnajanya bhUle haiN| vyAvahArika stara para isa prakAra kI bhUleM kSamya mAnI gaI haiN| dharma ke kSetra meM bhI inakA koI mahattva nahIM hai| ____ yadi samajhadAra vyakti ke dvArA isa prakAra kI bhUleM kI jAyeM to use pratikAra svarUpa daNDa bhI diyA jA sakatA hai| lekina nAdAna zizu ke lie aisA nahIM hai, kAraNa ki usake mana meM apamAnita karanA, badalA lenA athavA svArtha siddha karanA jaisI koI manovRtti nahIM hotI hai| vaha kevala nAdAnI ke kAraNa ukta prakAra kI ceSTAe~ karatA hai| * Avezajanya bhUleM- jisakI buddhi vikasita ho uThI hai, samajhadAra hai, umra se kucha paripakva hai, aise vyaktiyoM ke dvArA Avega, Aveza yA kSaNika uttejanA ke dvArA kI gaI bhUleM Avezajanya kahalAtI haiN| isa prakAra kI bhUleM prAya: pratikUla vyavahAra, aghaTita ghaTanA, abhIpsita vAMchA kI apUrti, apekSA kI upekSA yA abhimAna para Thesa pahuMcane para hotI haiN| kyoMki ukta sthitiyoM meM vyakti Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...27 svAbhAvikatayA bhAna bhUla jAtA hai, jisake phalasvarUpa gAlI denA, mAranA, pITanA, kucha kA kucha kaha denA Adi viSama rUpa pragaTa ho uThate haiN| sAmAjika kSetra meM isa koTi kI bhUloM kA adhika mUlya to nahIM hai aura samajhadAra prAyaH isa para dhyAna bhI nahIM dete haiM, phira bhI AdhyAtmika kSetra meM yaha bhUla kSamA mA~gane, dUsare kA kheda miTAne aura pazcAttApa karane yogya hai| jaise AMkha meM girA huA choTA sA tinakA yA rajakaNa bhI khaTakatA hai, paira meM lage hae choTe kA~Te ko bhI nikAle binA gati nahIM miltii| isI taraha vivekI, mokSalakSI evaM AtmajayI puruSoM ko Avezajanya bhUla kI bhI tatkAla kSamAyAcanA kara antarhRdaya se pazcAttApa kara lenA cAhie, jisase ye bhUleM Age nahIM bddh'eN| yaha ullekhya hai ki Avezajanya bhUleM jAna bUjhakara nahIM hotI, phira bhI dUsaroM ke dila ko Thesa pahu~cAne evaM Atma bhAvoM ko dUSita karane ke kAraNa pazcAttApa karane yogya hai| ___ * yojanAbaddha bhUleM- jo bhUleM jAna-bUjhakara evaM saMkalpapUrvaka kI jAtI hai, ve yojanAbaddha kahalAtI haiN| isa prakAra kI bhUleM prAya: dveSa, IrSyA, vAsanApUrti, saMgrahavRtti, arthasaMgraha, pratikAra, pratikriyA Adi sthitiyoM meM hotI haiN| sAmAjika, vyAvahArika evaM AdhyAtmika sabhI dRSTiyoM se isa zreNI kI bhUleM kSamya nahIM hai, ataeva daNDanIya mAnI gaI haiN| isa zreNI ke antargata hatyA karanA, dhokhA denA, jAlasAjI karanA, vyabhicAra, dezadroha, rizvatakhorI, kalaMka denA Adi bhUloM kA samAveza hotA hai| vyavahAra kSetra meM isa prakAra ke kukarma karane vAlA kaThora daNDa kA adhikArI hotA hai aura sAdhanA ke kSetra meM ugra prAyazcitta kaa| adhyAtma dRSTi se ye bhUleM kaSAyajanita, pratikriyAtmaka, saMsArasarjaka evaM bhayaMkara dveSa varddhaka hotI haiN| tana ke kaiMsara kI gA~Tha to eka janma ko samApta karatI hai, jabaki mana ke kaSAya kI gA~The janma-janmAntara taka du:kha detI haiN| gaharA pazcAttApa, ugra tapa aura dIrghakAla kA saMyama bhI kabhI-kabhI ina bhUloM ke parimArjana meM paryApta nahIM hotA ata: aisI bhUleM samyagdRSTi sAdhaka ke jIvana meM nahIM hotI haiM athavA ina bhUloM ke hone para zrAvakatva aura sAdhutva ke bhAva nahIM rahate haiN| kadAca pUrva karmodaya ke kAraNa anacAhe bhI saMkalpabaddha bhUleM ho jAe to usake lie pratikramaNa rUpa prAyazcitta se bhI bar3hakara tapa Adi ke prAyazcitta diye jAte haiN| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA * anacAhI bhUleM - isa zreNi kI bhUleM pUrvadharoM, chadmastha sAdhakoM yA mumukSu zrAvakoM Adi kisI ke bhI dvArA ho sakatI haiM aura hotI bhI haiM, jaise- svAdhyAya karate hue citta kA skhalana ho jAnA, pratilekhana karate hue dRSTi viparyAsa ho jAnA, kAyotsarga karate hue dehabhAva jAgRta ho jAnA Adi bhUleM anAyAsa yA anabhyAsa dazA meM sahaja hotI haiM, inake lie pahale se mAnasikatA nahIM hotii| ataH ina bhUloM kA parimArjana 'micchAmi dukkaDaM' yA sAmAnya 'pazcAtApa' ke dvArA kiyA jA sakatA hai| 4. samyagdarzana Adi kI puSTi ke lie sAmAyika Adi chaha AvazyakoM meM eka Avazyaka pratikramaNa hai| pratikramaNa kA artha hai- aparAdhoM se pIche haTanA, pApa kI nindA, garhA aura pazcAttApa krnaa| aisA pazcAttApa karane se pahale sAmAyika, devavaMdana, guruvaMdana Adi Avazyaka hai| usake pazcAta pratikramaNa dvArA pApoM kA kSaya sampUrNa rUpa se ho sake, tadartha kAyotsarga aura pratyAkhyAna karanA jarUrI hai| isalie chaha AvazyakoM ke ekatrita nAma ko bhI pratikramaNa kahA jAtA hai| yaha eka mokSa sAdhanabhUta mahAna yoga hai| jIva anAdikAla se mithyAdarzana, avirati, kaSAya aura mana-vacana-kAyA kI azubha pravRtti ke kAraNa saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai| isase svAbhAvika hai ki jIva saMsAra ke pratipakSI kAraNoM samyagdarzana, pApa virati, upazama aura zubhapravRtti kA AlaMbana le to saMsAra ke tuoM se mukta hokara mokSa prApta kara sakatA hai| pratikramaNa kriyA ke dvArA samyagdarzana Adi kI ArAdhanA uttama prakAra se hotI hai kyoMki sAmAyika Adi chaha AvazyakoM meM samyagdarzana Adi kI sAdhanA kA isa prakAra samAveza hotA hai 1. sAmAyika Avazyaka meM sarva sAvadya yogoM kA tyAga karane kI pratijJA karate haiN| isase virati aura samabhAva kI ArAdhanA kA saMkalpa pUrvaka svIkAra hotA hai| 2. caturviMzati Avazyaka meM caubIsa tIrthaMkaroM kI stavanA aura prArthanA karate haiN| isase deva Adi tattva kI samyag zraddhA rUpa samyagdarzana nirmala hotA hai| 3. vaMdana Avazyaka meM guru kI vistAra pUrvaka sukhapRcchA karate hu unake prati huI AzAtanAoM kI kSamA mAMgane se ahaMkAra Adi kaSAyoM kA nAza Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...29 tathA zubha pravRtti bhI hotI hai| 4. pratikramaNa Avazyaka meM kRta doSoM kI niMdA, gardA evaM pazcAtApa kiyA jAtA hai| isase mithyAtva Adi hetuoM se baMdhe hue pUrva pApoM kA kSaya, nae mithyAtva Adi meM preraka anubaMdhoM kI nirjarA tathA samyagdarzana aura sarvavirati ke bhAva prabala banate haiN| 5. kAyotsarga Avazyaka meM samasta mana-vacana-kAyA kI pravRtti kA nirodha pratijJA pUrvaka kiyA jAtA hai| isase samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra aura kiMcit ayoga avasthA kI ArAdhanA hotI hai| 6. pratyAkhyAna Avazyaka meM upavAsa Adi tapa kA saMkalpa kiyA jAtA hai| isase isa Avazyaka dvArA tapadharma evaM virati kI sAdhanA hotI hai| isa prakAra pratikramaNa ke mAdhyama se samyagdarzana Adi mokSamArga kI ucca sAdhanA hotI hai ataeva yaha eka mahAna yoga sAdhanA hai| ___ saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki pratikramaNa pratyeka vyakti ke lie avazya karaNIya hai| jaise jala-snAna se zarIra kA maila dhulakara vaha nirmala svaccha bana jAtA hai usI prakAra pratikramaNa karane se AtmA ke sAtha lagI huI pApa kriyAoM kA karma mala dhula jAtA hai aura Atmapradeza zuddha bana jAte haiN| vizeSa yaha hai ki bAhya mala to zarIra zobhA ko kSaNika vikRta karatA hai, kintu pApa kriyA rUpa maila AtmA ko anaMta saMsAra meM bhaTakAtA evaM duHkhI banAtA hai| ataH krodha Avega, IrSyA, vAsanA, pramAda Adi rUpa Abhyantara mala kA jar3amUla se vinAza karane ke lie pratikramaNa kiyA jAnA caahie| yaha isa maila ko dhone kA acUka sAdhana hai, jo pratyeka vyakti ke lie Avazyaka hai| 5. pApa karmoM kA kSaya karane ke lie __arhata puruSoM ne mukhya upadeza diyA hai ki "pApakammaM neva kujjA na kAravejjA" pApakarma na karanA cAhie aura na hI karavAnA caahie| buddha kA Adeza hai ki "savvapAvassa akaraNaM" koI bhI pApakarma nahIM karanA caahie| vaidika zrutiyA~ kahatI hai ki "prazastAni sadA kuryAt aprazastAni varjayet" puNya kArya sadA karo aura pApa kAryoM ko chor3a do| jarathuSTa dharma meM kahA gayA hai ki 'tamAma khada vicAra, khada sukhakArI hai aura khadakAma kA tyAga kro|' isI prakAra khristI dharma aura islAma dharma meM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA bhI pApa karma nahIM karane kI AjJA dI gaI hai| isa jagata meM koI bhI saMta- maharSi aisA nahIM hai jisane pApa karma ko chor3ane para bala na diyA ho, isalie pApa karma avazya varjanIya hai| yahA~ prazna kiyA jA sakatA hai ki pApakarmoM kA tyAga kyoM karanA cAhie ? isakA uttara yaha hai ki pApakarma karane se AtmA bhArI karma baMdhana karatI hai aura usakA kaTuphala bhogane ke lie usa jIva ko cAra gati aura caurAzI lAkha jIva yoni rUpa saMsAra meM nirantara paribhramaNa karanA par3atA hai jahA~ sadaiva kaSTa yA ApattiyoM kA hI anubhava hotA hai / to kyA buddhimAna manuSya upAdhi yukta sthiti kI icchA karegA ? isa duniyA~ meM prANiyoM ko duHkha rUpa jo kucha anubhava hotA hai vaha pApa karmoM ke hI adhIna hai ataH kahA gayA hai - "duHkhaM pApAt" / dUsarA prazna yaha upasthita hotA hai ki pApakarmoM kA varjana karanA ho to pApakarma kise kahA jAye ? pApakarma ke sAdhana kaunase haiM ? pApa ke prakAra kitane haiM? jaina maharSiyoM ne pApa kI vyAkhyA meM kahA hai- "pAyati zoSayati puNyaM, pAMzayati guNDayati vA jIva vastramiti pApam" arthAta jo puNya kA zoSaNa kareM athavA jIva rUpI vastra ko malIna kareM vaha pApa hai / jaise - vastra kIcar3a Adi se malIna hotA hai vaise hI jIva pApa kAryoM se vikArI banatA hai / , pApa karma ke tIna sAdhana haiM mana, vacana aura kAyA / duSpravRttiyA~ vacana Adi tInoM sAdhanoM se hotI haiN| yahA~ itanA jAna lenA jarUrI hai ki jahA~ mAnasika pApa ho vahA~ vAcika aura kAyika pApakarma ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI, kintu jahA~ vAcika yA kAyika pApa ho, vahA~ mAnasika pApa prAyaH hotA hai kyoMki mana meM duSTa vicAra utpanna hue binA vANI yA kAyA kI duSTa pravRtti nahIM ho sakatI hai| pApa ke prANAtipAta-mRSAvAda - adattAdAna Adi aThAraha prakAra batAye gaye haiN| ina 18 sthAnoM kA sevana karane se AtmA pApayukta banatI hai| vaidika dharma meM kAyika pApa tIna prakAra ke kahe gaye haiM- 1. corI, 2. hiMsA aura 3. parastrIgamana / vAcika pApa cAra prakAra ke batAye gaye haiM- 1. kaThora bhASaNa 2. jhUTha bolanA 3. cugalI karanA aura 4. asaMbaddha pralApa krnaa| mAnasika pApa tIna prakAra kA batalAyA gayA hai - 1. paradravya kI icchA karanA 2. mana se aniSTa ciMtana karanA aura 3. kadAgraha rkhnaa| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ... 31 isa prakAra ukta varNana se siddha hotA hai ki pApakarma karane yogya nahIM hai, pApasthAna sevana yogya nahIM hai phira bhI saMsArI AtmAe~ mUr3hatA, pramAda, ahaMkAra Adi doSoM ke adhIna hokara pApakarmoM kA nirantara sevana kara rahI haiN| yadi abhimAna pUrvaka pApa pravRtti calatI rahe to Atma uddhAra kI saMbhAvanA kaise kI jA sakatI hai? jaise adhika bhAra se ladA huA vAhana samudra meM DUba jAtA hai vaise hI ghanIbhUta pApakarmoM se yukta AtmA saMsAra sAgara meM DUba jAtI hai aura use anaMtakAla taka bhava-bhramaNa karanA par3atA hai| isa paristhiti meM pApa kI zuddhi karanA Avazyaka hai| yaha zuddhikaraNa pratikramaNa ke dvArA hI saMbhava hai| jainAcAryoM ke anusAra pApakSaya, pApahAni, pApamocana yA pApazuddhi kA mukhya hetu pratikramaNa hI hai| isalie pratikramaNa kA eka prayojana pApa karmoM kA kSaya hai| pratikramaNa kauna, kisakA kareM? pratikramaNa, Atmavizuddhi kI amogha sAdhanA hai isIlie yaha sabhI ke lie avazya karaNIya hai| yahA~ mahattvapUrNa pakSa yaha hai ki pratikramaNa kina - kina kRtyoM kA karanA cAhie? aura usake adhikArI kauna hai? AcArya bhadrabAhu svAmI ne isa sandarbha meM samyak prakAza DAlA hai| ve sAdhaka ko utprerita karate hue pratikramaNa meM pramukha rUpa se cAra viSayoM para anucintana karane kA nirdeza karate haiN| pratikramaNa yogya viSayoM kA pratipAdana isa prakAra hai - 1. zramaNa aura zrAvaka ke lie kramazaH mahAvratoM aura aNuvratoM kA vidhAna hai| yadyapi zramaNa aura zrAvaka gRhIta vratoM ke prati satata sAvadhAna rahate haiM phira bhI kabhI - kabhI pramAdavaza ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha meM skhalanA ho jAtI hai athavA 1. 'paDisiddhANaM karaNe' - zramaNa evaM gRhastha ke lie hiMsA Adi pA~ca prakAra ke pApa karmoM kA niSedha kiyA gayA hai, unakA AcaraNa kara lene para pratikramaNa karanA caahie| 2. 'kiccANamakaraNe' - Agama zAstra meM jina kAryoM ke karane kA vidhAna kiyA gayA hai una vihita kAryoM kA AcaraNa na karane para pratikramaNa karanA caahie| jaina paramparA meM zramaNa aura zrAvakoM ke lie eka nizcita AcAra saMhitA hai usameM zramaNa ke lie svAdhyAya, dhyAna, pratilekhana Adi kriyAoM kA vidhAna haiM aura zrAvaka ke lie prabhu pUjA, guru sevA, jinavANI zravaNa Adi anuSThAnoM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kA prAvadhAna hai| yadi ina vidhAnoM kI paripAlanA meM skhalanA ho jAye, to usa sambandha meM pratikramaNa karanA caahie| kartavyoM ke prati jarA sI asAvadhAnI bhI sAdhaka ke lie ucita nahIM hai| __3. 'asaddahaNe'- zAstra pratipAdita AtmA Adi amUrta tattvoM kI satyatA ke viSaya meM sandeha, zaMkA, azraddhA utpanna hone para pratikramaNa karanA caahie| spaSTa hai ki AtmA Adi amUrta padArthoM ko pratyakSa pramANa ke dvArA siddha karanA saMbhava nahIM hai, ve to Agama Adi pramANoM ke dvArA hI siddha kiye jA sakate haiN| una amUrta tattvoM ke sambandha meM yaha socanA ki 've haiM yA nahIM' yadi isa prakAra mana meM azraddhA utpanna huI ho to usakI zuddhi ke lie AtmArthI ko pratikramaNa karanA caahie| 4. "vivarIya parUvaNAe'- Agama viruddha evaM asatya siddhAntoM kA pratipAdana karane para pratikramaNa karanA caahie| ____ tIrthaMkara puruSoM ne hiMsA Adi duSkRtyoM ke sevana kA niSedha kiyA hai, una duSpravRttiyoM kA pratipAdana karanA Agama viruddha hai| yadi asAvadhAnI vaza kabhI pratipAdana kara diyA ho, to usakI pratikramaNa dvArA zuddhi kareM aura bhaviSya meM punarAvarttana na ho isakA saMkalpa kreN| __ jaina vicAraNA ke anusAra kaunasA pratikramaNa kisake dvArA kiyA jAnA caahie| usakA saMkSipta vargIkaraNa nimna prakAra hai* paccIsa mithyAtvoM, caudaha jJAnAticAroM aura aThAraha pApasthAnoM kA pratikramaNa gRhastha aura zramaNa sabhI ko karanA caahie| paMca mahAvratoM, tIna yogoM kA asaMyama evaM gamana, bhASaNa, yAcanA, samiti, gupti, mala-mUtra visarjana Adi se sambandhita doSoM kA pratikramaNa sAdhu-sAdhviyoM ko karanA caahie| pA~ca aNuvratoM, tIna guNavratoM evaM cAra zikSAvratoM ke 75 aticAroM kA pratikramaNa vratI gRhastha ko karanA caahie| * saMlekhanA ke pA~ca aticAroM kA pratikramaNa saMlekhanA vrata dhAraNa karane vAle sAdhakoM ko karanA caahie|4|| ukta varNana ke AdhAra para yaha tathya spaSTa rUpa se jJAta hotA hai ki pratikramaNa mAtra atItakAla meM lage hue doSoM kI parizuddhi hI nahIM karatA hai, Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ... 33 apitu vartamAna aura bhaviSya ke doSoM kI bhI zuddhi karatA hai| AcArya bhadrabAhu ne isa mata kA pUrNa rUpa se samarthana kiyA hai| unhoMne itanA bhI kahA hai ki atItakAla meM lage hue doSoM kI zuddhi to AlocanA - pratikramaNa meM kI jAtI hai, kintu saMvara sAdhanA meM lage rahane se sAdhaka vartamAna ke pApoM se bhI nivRtta ho jAtA hai| isI ke sAtha pratikramaNa karate hue pratyAkhyAna grahaNa karatA hai, jisake kAraNa bhAvI doSoM se bhI baca jAtA hai / isa prakAra pratikramaNa ke mAdhyama se tIna kAloM kI zuddhi hotI hai| ataH sAdhaka ke lie pratidina ubhaya sandhyAoM meM pratikramaNa karanA paramAvazyaka hai| pratikramaNa kaba kareM? pratikramaNa svazuddhi kI eka amUlya vidhA hai| hamAre dvArA jJAta-ajJAta rUpa se atikramaNa kI aneka kriyAe~ hotI hai, jinase dUsaroM ko kaSTa pahu~catA hai evaM apanI AtmA malina banatI hai ataH jisa samaya aticAroM (doSoM) kA sevana ho jAye athavA jaba usakA jJAna evaM bhAna ho jAye usI samaya sAdhaka ko antarmana se 'micchAmi dukkaDaM' kahakara pratikramaNa kara lenA caahie| jaina zAstroM ke nirdezAnusAra sevita aticAroM kA jitanA zIghra pratikramaNa kiyA jAyegA utanI hI jaldI Atmazuddhi hogii| hama jaba taka pratikramaNa nahIM karate, hamArI AtmA dUSita hI banI rahatI hai tathA usa doSa kI anumodanA rUpa pApa kA baMdha bhI calatA rahatA hai| jaina gagana ke vizruta AcArya haribhadrasUri ke anusAra muni ko nimna sthitiyoM meM pratikramaNa karanA cAhie 1. vastra, pAtra evaM vasati Adi kI pratilekhanA aura pramArjanA karane para / 2. AhAra- pAnI zeSa baca gayA ho, to usakA pariSThApana karane pr| 3. upAzraya ke kUr3e-karkaTa (kAjA) kA visarjana karane para / 4. upAzraya se sau hAtha kI dUrI taya kara muhUrta bhara usI sthAna meM Thaharane para / 5. vihAra, sthaMDilagamana, bhikSAcaryA Adi gamanAgamana rUpa pravRtti se nivRtta hone pr| 6. naukA dvArA jalamArga pAra karane pr| 7. pratiSiddha kA AcaraNa karane para / 8. svAdhyAya Adi nahIM karane para / 9. tIrthaMkara dvArA upadiSTa siddhAntoM ke prati azraddhA hone para / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 10. jina mata ke viparIta prarUpaNA (kathana) karane pr| zrAvaka ko kina sthitiyoM meM pratikramaNa karanA cAhie, isa sambandha meM pRthak rUpa se koI ullekha prApta nahIM hotA hai, yadyapi pracalita paramparA evaM paravartI kRtiyoM ke AdhAra para unake lie pratikramaNa yogya sthAna nimna prakAra haiM1. pauSadhavratI yA upadhAnavAhI ho to- vasati ke kUr3e-karkaTa kA pariSThApana karane pr| 2. vastra Adi kI pratilekhanA aura pramArjanA karane pr| 3. upAzraya se sau hAtha kI dUrI taka gamanAgamana karane pr| 4. mala-mUtra Adi kA pariSThApana yA tadyogya kriyA karane pr| 5. sAmAnya zrAvaka ke lie sAmAyika Adi dhArmika anuSThAna prArambha karate smy| 6. dina, rAtri, pakSa, cAturmAsa yA varSa meM lage hue doSoM se nivRtta hone ke lie pratikramaNa karanA caahie| aticAra ke hetu __vrata jIvana ko saMyamita, maryAdita evaM akSuNNa banAtA hai jabaki aticAra use khaNDita, vizrRMkhalita kara detA hai| vrata cikitsA hai aura aticAra jakhma hai| bAhya jakhma ko ThIka karane ke aneka upacAra haiM kintu bhAva jakhma ko dUra karane kA eka mAtra upacAra pratikramaNa rUpa prAyazcitta hai| yahA~ mananIya hai ki aticAra kaba, kina sthitiyoM meM lagate haiM? taba niyuktikAra bhadrabAhu svAmI isa sandarbha meM ullekha karate hue kahate haiM ki sahasA, ajJAna, bhaya, anya preraNA, vipatti, roga AtaMka, mUr3hatA aura rAga dveSa- ina kAraNoM se aticAra lagate haiN| . isa varNana kA spaSTa Azaya yaha hai ki hamAre jIvana meM jaba kabhI kisI prakAra ke doSoM kA sevana ho jAe yA kara liyA jAe to unameM ukta hetu hI mukhya haiN| ___oghaniyukti ke anusAra jina hetuoM se aticAra lagate haiM una aticAroM kA pratikramaNa isa prakAra se karanA cAhie ki puna: doSoM kA samAcaraNa na ho aura unakI smRti bhI bhArarUpa meM na rheN| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...35 asaMbhava aticAroM kA pratikramaNa kyoM? __ jaina sAdhakoM ke lie yaha bhI dhyAtavya hai ki daivasika aura rAtrika pratikramaNa karate samaya aise aticAroM kA bhI uccAraNa kiyA jAtA hai, jinakA Asevana dina-rAta meM sambhava nahIM hai, aisA kyoM? cUrNikAra ne isake mukhya tIna hetu batalAye haiM- 1. saMvegavRddhi 2. apramAda kI sAdhanA aura 3. nindaa-grdaa| __asevita aticAroM kA nAmoccAraNa yA smaraNa karane se vairAgya bhAva kI abhivRddhi hotI hai, apramatta dazA kA jAgaraNa hotA hai tathA una doSoM ko kabhI bhI na karane ke prati saMkalpa dRr3ha banatA hai| yadi pUrvakAla meM aise doSoM kA AcaraNa kara liyA gayA ho, to guru sAkSIpUrvaka unakI AlocanA karane se utanI Atma vizuddhi bhI ho jAtI hai| pratikramaNa pratidina karanA jarUrI kyoM? mithyAtva, ajJAna, avirati, pramAda, kaSAya Adi doSoM ke kAraNa jAneanajAne meM mana-vacana-kAyA kI azubha pravRttiyA~ avirata cAlU hI rahatI hai| aisI sthiti meM pratikramaNa karanA hI cAhie, jisase jIva pApa kArya karate hue rUka jAe tathA kie hue duSkRtyoM ke liye pazcAtApa ho aura pApAcaraNa na karane ke liye jAgRta rhe| isase citta kI vizuddhi bhI hotI hai, purAne karma khapate haiM aura cAritra guNa kI uttarottara vizuddhi hotI hai| ___ yadi pApa kArya pratidina hote haiM to unheM kSINa karane ke lie pratikramaNa bhI hara roja karanA hI caahie| pratikramaNa kA dUsarA nAma 'Avazyaka' hai| zAstrIya paribhASA meM ise 'Avazyaka' nAma se hI kahA gayA hai| yaha 'Avazyaka' zabda avazya se banA hai| avazya arthAta jarUrI karane yogy| isIlie pratyeka jaina ko yaha kriyA karanI caahie| saMsArI AtmA doSoM se bharapUra hai| bhUla karanA aura use chipAnA, yaha Aja kA bhayaMkara mAnasika roga hai| isa roga se chuTakArA pAne kA saralatama upAya 'pratikramaNa' hI hai| chaha Avazyaka rUpa kriyA ko pratikramaNa kI saMjJA kyoM? __ chaha AvazyakoM meM pratikramaNa cauthA Avazyaka hai,parantu Ajakala SaDAvazyaka rUpa saMyukta kriyA ko 'pratikramaNa' hI kahA jAtA hai| isake kucha kAraNa nimna ho sakate haiM pratikramaNa caturtha Avazyaka hai aura saba AvazyakoM meM akSara pramANa meM bar3A hai ataH sabhI AvazyakoM ko pratikramaNa nAma se pukArA gayA hai| dUsarA hetu Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA yaha hai ki bhagavAna mahAvIra kA sapratikramaNa dharma hai| ataH sAdhaka ke lie pratidina donoM samaya pratikramaNa karanA Avazyaka hai| spaSTa hai ki prAtaH evaM sAyaM pratikramaNa Avazyaka kA niyata kAla hai| vandana Adi anya Avazyaka pratikramaNa Avazyaka kI pUrva bhUmikA evaM uttarakriyA ke rUpa meM hI hote haiM / isalie sabhI AvazyakoM ko 'pratikramaNa' nAma se sambodhita karanA ucita hai| pratikramaNa kriyA ke prati bhAvollAsa kaise utpanna kareM? pratikramaNa kriyA ke prati mana ko anuraMjita karane ke lie yaha samajhanA jarUrI hai ki yaha pApa nivAraNa kI kriyA hai aura jaina zAsana meM pApa nivRtti hetu kaI upAya batAye gaye haiN| kyoMki caudaha guNasthAnoM kI sIr3hiyoM para ArohaNa una-una pApoM ke nivAraNa pUrvaka hotA hai| jaise- mithyAtva pApa kA nivAraNa ho to hI samyaktava rUpa cauthe guNasthAna para car3ha sakate haiM, alpa mAtrA meM avirati pApa kA nivAraNa hone para hI pA~cave dezavirati guNasthAna ko prApta kiyA jA sakatA hai, aise hI samasta avirati ke pApoM kA nivAraNa hone para chaTheM sarvavirati guNasthAna ko prApta kara sakate haiN| isI taraha pramAda rUpI pApa kA nivAraNa ho to sAtaveM apramatta guNasthAna, krodhAdi kaSAya amuka-amuka parimANa meM ghaTate jAyeM to AThaveM, nauveM Adi guNasthAnoM para ArohaNa hotA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jaina dharma meM pApa nivAraNa kI kriyA ko bahuta mahattva diyA gayA hai| pratikramaNa ke prati mana ko rasa vibhora karane ke lie prathama upAya yaha hai ki pratikramaNa kriyA prArambha karane se pUrva hRdaya meM ullAsa honA cAhie, isameM 'kheda' nAmaka doSa kA abhAva hotA hai| dUsare, pratikramaNa se hone vAle lAbhoM para vicAra karanA caahie| tIsare krama para yaha socanA cAhie ki saMsArI karmabaddha AtmAe~ pratisamaya sAta karma bhI bAMdhatI haiM aura vaha kArmaNa vargaNAe~ Atma pradezoM ke sAtha kSIranIravata ekameka ho jAtI haiN| zAstrakAroM ne karmabaMdha kI prakriyA ko aneka rItiyoM se samajhAyA hai| unameM 1. spRSTa karmabaMdha 2. baddha karmabaMdha 3. nidhatta karmabaMdha aura 4. nikAcita karmabaMdha - ye cAra prakAra mukhya haiN| ina cAra prakAroM meM se spRSTa aura baddha- ina donoM se baMdhe hue karma pazcAtApa aura pratikramaNa se naSTa ho jAte haiN| ajJAnatA, pramAda, mAyA Adi kaSAyoM kI paravazatA, indriyAdhIna Adi ke dvArA kiye gaye karmoM se mukta hone ke lie arihanta upadiSTa pratikramaNa kI kriyA atyanta mahattvapUrNa hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...37 bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM sAdhu aura gRhastha ko pApoM kI zuddhi evaM guNoM kI vRddhi ke lie ubhaya sandhyAoM meM avazya pratikramaNa karanA caahie| kyoMki jisa prakAra bhArI bojha uThAyA huA majadUra bhAra utArane ke pazcAta halkepana kA anubhava karatA hai vaise hI pratikramaNa ke dvArA pApa bhAra utara gayA hai, aisA anubhava hotA hai| SaDAvazyaka meM pratikramaNa kA mahattva sarvAdhika kyoM? samasta zrutajJAna kA sAra cAritra hai aura cAritra kA phala mokSa hai| yadi jJAna cAritra kI sAdhanA meM preraka kAraNa na bane to vaha ajJAna hai, prakAza nahIM aMdhakAra hai| yadi cAritra grahaNa ke pIche mokSa kA lakSya nahIM ho to vaha kevala kAyakaSTa rUpa hai| isa dRSTi ko lakSita karate hue jJAna aura kriyA kA samanvaya sAdhanA caahie| 'jJAna kriyAbhyAM mokSaH' sUtra ke samAna 'paDhamaM nANaM tao dayA' yaha sUtra bhI pUrva mata ko puSTa karatA hai| dayA cAritra rUpa hai ise jIvana kA Adarza mAnate hue tadhetu jJAna kA abhyAsa karanA caahie| dayAdharma ke pAlanArtha jIvAdi tattvoM kA jJAna prApta karanA caahie| jisa prakAra cAritra ke binA mokSa nahIM, usI prakAra pramAda yukta cAritra se bhI mokSa nahIM hotaa| pramAda ko dUra karane evaM cAritra ko zuddha banAne ke lie bAra-bAra pratikramaNa karanA caahie| isake uparAnta jaba taka pramAda hai taba taka pratikramaNa atyanta jarUrI hai| jJAnI aura saMyamI sAdhakoM ko bhI pramAda hotA hai| use nirgamita karane kA eka mAtra sAdhana pratikramaNa hai ataeva jinazAsana meM isakA sarvAdhika mahattva hai| pratikramaNa kA nAma Avazyaka kyoM? * pratikramaNa kA mUla nAma Avazyaka hai| * yaha kriyA muni evaM gRhastha donoM ke lie divasa aura rAtri ke aMta meM avazya karane yogya hone se isakA nAma Avazyaka hai| * yaha kriyA sabhI prakAra ke jIvoM meM jJAna-darzana Adi guNoM ko prakaTa karatI hai isalie ise Avazyaka kahA jAtA hai| * jo guNoM se AtmA ko vAsita karatA hai vaha Avazyaka, AvAsaka kahalAtA hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA * prabhAta aura sandhyAkAla kI Avazyaka dharma kriyAoM ke lie pratikramaNa zabda pracalita hai kyoMki isakI samagra kriyA meM pApoM kI nindA, gardA aura pazcAtApa mukhya hai| jaise pratikramaNa ke dvArA pUrvokta cAra doSoM kI zuddhi hotI hai vaise hI samyagdarzana, pApa virati, upazama bhAva, saMvaranirjarA Adi mokSa sAdhaka yogoM kI uttama prakAra se ArAdhanA hotI hai| ___ paMca pratikramaNa ke sUtroM meM duSkAryoM kI nindA, gardA aura pazcAttApa ke sAtha-sAtha samyagdarzana, pApa virati Adi mokSa sAdhaka yogoM kI ArAdhanA kA atyanta bhAvabharA varNana hai| pratikramaNa sUtroM ke racayitA kauna? prathama aura aMtima tIrthaMkara ke zAsana meM sAdhu evaM gRhastha ke lie donoM sandhyAoM meM pratikramaNa karane kA autsargika niyama hai isalie jaba tIrtha kI sthApanA hotI hai usa samaya pratikramaNa sUtroM kI racanA avazya hotI hai| tIrthaMkara paramAtmA tripadI ke upadeza meM pratikramaNa kA svarUpa artha rUpa meM kahate haiM use gaNadhara sUtrarUpa meM racate haiN| pratikramaNa sUtroM kI bhASA atyanta rasamaya hai, artha mahAgaMbhIra hai, racanA maMtramaya hai| isake racayitA sarvotkRSTa cAritra ke dhAraka, nirmala buddhi ke nidhAna aura karUNA bhaMDAra gaNadhara puruSa haiN| yaha hakIkata dhyAna meM rahe tathA sUtroM ke prati pUrNa zraddhA bhAva TikA rahe to pratikramaNa kriyA meM nirasatA yA kaMTAlA nahIM A sktaa| eka niSNAta maMtra jJAtA yA kuzala vaidya zarIra meM vyApta viSa ko maMtra yA jar3I-bUTI se samApta kara detA hai| jisa maMtra ko viSa pIr3ita dardI samajhatA nahIM hai aura usake prabhAva ko jAnatA bhI nahIM, vahI maMtra use zAMti kA anubhava karAtA hai| isI bhA~ti pratikramaNa ke maMtra rUpa sUtroM kI mahimA acintya hai| una sUtroM ke sunane mAtra se bhI mahAna lAbha hotA hai| yadi artha kA jJAna ho jAye taba to sAdhaka ke AtmAnaMda kI koI sImA nahIM rhtii| sarvaprathama pratikramaNa ke sUtroM kA hI jJAna kyoM? zvetAmbara sampradAya meM sabase pahale tattvajJAnamUlaka granthoM kA nahIM, apitu kriyA meM upayogI sUtroM kA jJAna diyA jAtA hai usameM bhI sarvaprathama pratikramaNa sambandhI sUtroM kA jJAna dete haiN| yahA~ prazna hotA hai ki jJAna mukhya hai yA kriyA? kyoMki jinazAsana meM 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH' kI ukti prasiddha hai| isa vAkyAMza meM jJAna kI pradhAnatA dikhatI hai| isakA samAdhAna yaha hai ki jaba taka jIvana meM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...39 pA~ca prakAra ke pramAda haiM taba taka mukhya upakArI kriyA hai, jJAna usakA eka sAdhana hai| kriyArahita akelA jJAna AtmA ko adhika pramAdI aura pApa parAyaNa banAtA hai| jIvana meM jahA~ taka pramAda bhAva hai kriyA dharma kI ArAdhanA nirantara karanI cAhie tathA kriyA kI saphalatA hetu usa prakAra kA pUrNa jJAna prApta karanA caahie| lokavyavahAra meM pramAda kA tAtparya Alasya, sustI, khAlI baiThanA, kAma-kAja nahIM karanA Adi samajhA jAtA hai kintu jina zAsana meM pratikramaNa ke sandarbha meM pramAda pA~ca prakAra kA mAnA gayA hai jo AtmA ke doSa rUpa haiN| yaha jIva anAdikAla se paMcavidha pramAda doSoM se sampRkta hai| pramAda kA sevana usa cetanA ke lie sahaja bana gayA hai| isake adhIna huA jIva anekavidha pApa pravRttiyA~ karatA hai| una pApoM se bacane evaM pApoM kA prAyazcitta karane ke lie pratikramaNa karanA hI caahie| pramAda ke pA~ca prakAra nimna haiM 1. madya- nazIlI vastuoM kA sevana karanA 2. viSaya- pA~ca indriyoM ke viSayoM meM Asakta honA 3. kaSAya- krodha Adi kI pravRtti karanA 4. nidrAsote, baiThate, khar3e hote, calate hue Adi meM nIMda lenA 5. vikathA- rAjA, deza, bhojana evaM strI Adi kI kathA krnaa| ukta pA~ca prakAra ke pramAda Atma guNoM kA ghAta karane vAle hone se inheM zatru yA mRtyu kI upamA dI gaI hai| chaThaveM guNasthAna taka pramAda hotA hai isalie jahA~ taka pramAda ho usa sImA taka pratikramaNa karanA hI hotA hai| isa prakAra pramAda doSa ko dUra karane kA mukhya sAdhana pratikramaNa kI kriyA hai| pratikramaNa na kareM to pramAda doSa anaMta guNA viparIta phala dene vAlA hotA hai| pramAda doSa ke kAraNa hI jIva dharma aura guNoM se bhraSTa hotA hai| eka bAra bhraSTa hone ke pazcAta phira se dharma kI bhUmikA prApta karane ke lie pratikramaNa kI kriyA amogha upAya hai| pratikramaNa kI cAra bhUmikAe~ pratikramaNa kI kriyA meM 'paDikkamAmi, niMdAmi, garihAmi, appANaM vosirAmi'- zabda bole jAte haiM jo pratikramaNa sAdhanA kI anukrama se cAra bhUmikAe~ haiM koI pravRtti galata, pApamaya yA sAvadha ho to usameM Age bar3hate hue rUka Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA jAnA cAhie aura 'maiM kyA kara rahA hU~' ? isa bindu para gaMbhIratA se vicAra karanA cAhie tathA jIvana kI dizA badalanI caahie| jIvana dizA ko parivartita karanA, use AtmAbhimukha karanA 'paDikkamAmi' pada kA paramArtha hai| yaha AtmA anAdikAla se pApa karma kara rahA hai isalie use pApa karane kI Adata par3a gaI hai| vaha bAra-bAra pApakarma na kara sakeM, usa hetu upAlambha denA cAhie, usa para anuzAsana rakhanA caahie| jaise ki he Atman! tUM kyA kara rahA hai, jahA~ nahIM jAnA cAhie usa ora gamana kara rahA hai, jahA~ jAnA cAhie vahA~ se udAsIna hai, pApa kA phala duHkha hai, aisA jAnate hue pApamArga kA tyAga kara aura dharma mArga kI ArAdhanA kara ! ityAdi bodha vAkyoM se AtmA ko anuzAsita karanA 'niMdAmi' pada kA paramArtha hai| pApa se pIche haTane yA AtmA ko niyantrita karane mAtra se pApa kI pUrNa zuddhi nahIM hotii| usake lie pazcAttApa honA cAhie aura vaha mastaka para eka prakAra ke bhArI bojha jaisA laganA caahie| pApa bhAra ko halkA karane ke lie guru sammukha AlocanA karanI cAhie tathA usa yogya prAyazcitta grahaNa karane kI tatparatA dikhAnI cAhie, yahI 'garihAmi' pada kA paramArtha hai| pratikramaNa, niMdA aura garhA karane ke pazcAta sAdhaka kI AtmA kaSAya yukta na ho, tatsambandhI sAvadhAnI rakhanI cAhie, kyoMki samasta prakAra ke pApa AtmA se hI utpanna hote haiM aura isake mAdhyama se hI vikAsa ko prApta karate haiN| kaSAyavAna AtmA kA tyAga karanA hI 'appANaM vosirAmi' pada kA paramArtha hai| isa prakAra pratikramaNa dvArA Atma zuddhi kI cAra bhUmikAe~ haiM / SaDAvazyaka krama kI svAbhAvikatA evaM rahasyamayatA jo antardRSTi vAle haiM, unake jIvana kA pradhAna uddezya samabhAva kI prApti karanA hai / isalie unake pratyeka vyavahAra meM samabhAva kA darzana hotA hai / antardRSTi vAle jaba kisI ko samabhAva kI pUrNatA ke zikhara para pahu~ce hue jAnate haiM, taba ve usake vAstavika guNoM kI stuti karane lagate haiN| isI taraha ve samabhAva sthita sAdhu puruSa ko vandana - namaskAra karanA bhI nahIM bhulate / antardRSTi se jAgRta sAdhakoM meM aisI apramattatA hotI hai ki kadAcita ve pUrva vAsanAvaza yA kusaMsargavaza samabhAva se gira jAeM, taba bhI usa apramattatA ke kAraNa pratikramaNa karake apanI pUrva-prApta sthiti ko phira se pA lete haiM aura kabhI-kabhI to pUrva Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ... 41 sthiti se Age bhI bar3ha jAte haiN| dhyAna hI AdhyAtmika jIvana ke vikAsa kI kuMjI hai| isake liye antardRSTivAna bAra-bAra dhyAna - kAyotsarga kiyA karate haiN| dhyAna dvArA citta zuddhi karate hue ve AtmasvarUpa meM vizeSatayA lIna ho jAte haiN| ataeva jar3a vastuoM ke bhoga kA parityAga - pratyAkhyAna bhI unake liye sAhajika kriyA hai| isa prakAra yaha spaSTa hotA hai ki AdhyAtmika puruSoM ke ucca evaM svAbhAvika jIvana kA pRthakkaraNa hI 'Avazyaka kriyA' ke krama kA AdhAra hai| jaba taka sAmAyika prApta na ho, taba taka caturviMzatistava bhAvapUrvaka kiyA hI nahIM jA sakatA, kyoMki jo svayaM samabhAva ko prApta nahIM hai, vaha samabhAva meM sthita mahAtmAoM ke guNoM ko jAna nahIM sakatA aura na unase prasanna hokara unakI prazaMsA kara sakatA hai| isaliye sAmAyika ke pazcAta caturviMzatistava kA adhikArI vandana vidhipUrvaka kara sakatA hai| kyoMki jisane caubIsa tIrthaMkaroM ke guNoM se prasanna hokara unakI stuti nahIM kI hai, vaha tIrthaMkaroM ke mArga ke upadezaka sadguru ko bhAvapUrvaka vandana kaise kara sakatA hai? isI kAraNa vandana ko caturviMzatistava ke bAda rakhA gayA hai| vandana ke pazcAta pratikramaNa ko sthAna dene kA Azaya yaha hai ki AlocanA guru ke samakSa kI jAtI hai| jo guru ko vandana nahIM karatA, vaha AlocanA kA adhikArI hI nhiiN| guru vandana ke binA kI jAne vAlI AlocanA nAmamAtra kI AlocanA hai, usase koI sAdhya siddhi nahIM ho sktii| saccI AlocanA karane vAle adhikArI ke pariNAma itane namra aura komala hote haiM ki jisase vaha mana hI mana guru ke pairoM meM sira namAtA hai / kAyotsarga kI yogyatA pratikramaNa kara lene para AtI hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaba taka pratikramaNa dvArA pApa kI AlocanA karake citta zuddhi na kI jAe, taba taka dharmadhyAna yA zukladhyAna ke liye ekAgratA saMpAdana karane kA, jo kAyotsarga kA uddezya hai, vaha kisI taraha siddha nahIM ho sktaa| AlocanA ke dvArA citta zuddhi kiye binA jo kAyotsarga karatA hai, usake dila meM ucca dhyeya kA vicAra kabhI nahIM aataa| vaha anubhUta viSayoM kA hI cintana kiyA karatA hai| kAyotsarga karake jo vizeSa citta zuddhi, ekAgratA aura Atmabala prApta karatA hai, vahI pratyAkhyAna kA saccA adhikArI hai| jisane ekAgratA prApta nahIM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kI hai aura saMkalpa bala bhI paidA nahIM kiyA hai, vaha yadi pratyAkhyAna kara bhI le to bhI usakA samucita nirvAha nahIM kara sktaa| pratyAkhyAna sabase Upara kI 'Avazyaka kriyA' hai| usake liye viziSTa citta zuddhi Avazyaka hai, jo kAyotsarga ke binA paidA nahIM ho sktii| isI abhiprAya se kAyotsarga ke pazcAta pratyAkhyAna Avazyaka rakhA gayA hai| SaDAvazyaka kI kramikatA ke kucha rahasya aura bhI kahe jA sakate haiM jaise ki samabhAva kI prApti honA 'sAmAyika' hai| mamatva buddhi ke kAraNa AtmA anAdikAla se caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa kara rahI hai| aisI AtmA ko samabhAva meM sthira karane ke lie sAvadya yogoM se nivRtti Avazyaka hai, jo ki sAmAyika se sambhava hai| sarala zabdoM meM sAmAyika kA nirvacana hai- Atma svarUpa meM ramaNa krnaa| samyakadarzana, samyakajJAna, samyakacAritra aura samyakatapa meM tallIna honA / samyakadarzana, samyakajJAna, samyakacAritra aura samyakatapa hI mokSamArga hai| mokSamArga meM sAmAyika mukhya hai yaha batAne ke lie bhI sAmAyika Avazyaka ko sabase prathama rakhA gayA hai| dUsarI dRSTi se AtmotthAna ke lie sAmAyika mukhya prayoga hai| sAtha hI samasta dhArmika kriyAoM ke lie bhI AdhArabhUta hone se sAmAyika ko prathamaM sthAna diyA gayA hai| tIsarA kAraNa hai ki sAmAyika kI sAdhanA utkRSTa hai| ataH sAmAyika ke binA AtmA kA pUrNa vikAsa asaMbhava hai| sabhI dhArmika sAdhanAoM ke mUla meM sAmAyika rahI huI hai| ataH samatA bhAva kI dRSTi se hI sAmAyika Avazyaka ko prathama sthAna prApta hai|10 sAvadya yoga se nivRtti prApta karane ke lie evaM jIvana ko rAga-dveSa rahita banAne ke lie sAdhaka ko sarvotkRSTa jIvana jIne vAle mahApuruSoM ke Alambana kI AvazyakatA rahatI hai| isI uddezya se sAmAyika ke pazcAta caturviMzatistava Avazyaka kA krama rakhA gayA hai| jo vyakti apane iSTadeva tIrthaMkara bhagavaMtoM kI stuti karatA hai, guNa-smaraNa karatA hai vahI tIrthaMkara bhagavAna ke batAe hue mArga para calane vAle, jinavANI kA upadeza dene vAle guruoM ko bhakti bhAva pUrvaka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...43 vaMdana-namaskAra kara sakatA hai ataeva caturviMzatistava ke bAda vaMdanA Avazyaka ko sthAna diyA gayA hai| vaMdanA Avazyaka ke pazcAta pratikramaNa ko rakhane kA Azaya yaha hai ki jo rAga-dveSa rahita samabhAvoM se guru kI stuti karane vAle haiM, ve bhavya jIva hI guru sAkSI se apane pApoM kI AlocanA kara sakate haiN| jo guru ko vaMdana hI nahIM karegA, vaha guru ke prati bahumAna kaise rakhegA aura apanA hRdaya spaSTatayA kholakara kRta pApoM kI AlocanA kaise karegA? jo pApa mana se. vacana se aura kAyA se svayaM kiye jAte haiM, dUsaroM se karavAye jAte haiM aura dUsaroM ke dvArA kie hue pApoM kA anumodana kiyA jAtA hai una saba pApoM kI nivRtti ke lie kRta pApoM kI AlocanA karanA, nindA karanA pratikramaNa hai| pratikramaNa karane se AtmA apane zuddha svarUpa meM AtI hai| pratikramaNa ke dvArA vratoM ke aticAra rUpI chidroM ko baMda kara dene vAlA tathA pazcAttApa ke dvArA pApa karmoM kI nivRtti karane vAlA sAdhaka hI kAyotsarga kI yogyatA prApta kara sakatA hai| jaba taka pratikramaNa ke dvArA pApoM kI AlocanA karake citta zuddhi na kI jAe, taba taka dharmadhyAna yA zukladhyAna ke lie ekAgratA saMpAdana karane kA kArya siddha nahIM ho sktaa| anAbhoga Adi se lagane vAle aticAroM kI apekSA aviveka, asAvadhAnI Adi se lagane vAle bar3e aticAroM kI zuddhi kAyotsarga dvArA hotI hai isIlie kAyotsarga ko pAMcavA~ sthAna diyA gayA hai| __aviveka Adi se lagane vAle aticAroM kI apekSA jAnate hue ahaMkAra Adi se lage bar3e aticAroM kI zuddhi pratyAkhyAna karatA hai ataH pratyAkhyAna ko chaThavA~ sthAna diyA gayA hai| spaSTa rUpa se kahA jAe to pratikramaNa aura kAyotsarga ke dvArA kRta aticAra kI zuddhi ho jAne para bhI pratyAkhyAna dvArA tapa rUpa nayA lAbha hotA hai| jo sAdhaka kAyotsarga dvArA vizeSa citta zuddhi, ekAgratA aura Atma bala prApta karatA hai vaha pratyAkhyAna kA saccA adhikArI hai yAnI pratyAkhyAna ke lie viziSTa cittazuddhi aura vizeSa utsAha kI apekSA hai, jo kAyotsarga ke binA sambhava nahIM hai| ata: kAyotsarga ke pazcAta pratyAkhyAna ko sthAna diyA gayA hai| pratyAkhyAna ke dvArA sAdhaka mana, vacana, kAyA ko duSTa pravRttiyoM se rokakara zubha pravRttiyoM para kendrita karatA hai| aisA karane se icchA nirodha, tRSNA kA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA abhAva, sukha zAMti Adi aneka sadguNoM kI prApti hotI hai| isa prakAra kahA jA sakatA hai ki chaha 'AvazyakoM' kA jo krama hai, vaha vizeSa kAryakAraNa bhAva kI zRMkhalA para sthita hai| usameM ulaTa-phera hone se usakI vaha svAbhAvikatA nahIM rahatI, jo ki usameM hai / Avazyaka kriyA kI AdhyAtmikatA jo kriyA AtmA ke vikAsa ko lakSya meM rakhakara kI jAtI hai, vahI AdhyAtmika kriyA hai| AtmA ke vikAsa kA tAtparya usake cAritra Adi guNoM kI kramazaH zuddhi karane se hai / isa kasoTI para kasane se yaha nirvivAdataH siddha hotA hai ki sAmAyika Adi chahoM 'Avazyaka' AdhyAtmika haiN| kyoMki sAmAyika kA phala pApa janaka vyApAra kI nivRtti hai, jo ki karma nirjarA dvArA AtmA ke vikAsa kA kAraNa hai| caturviMzatistava kA uddezya guNAnurAga kI vRddhi karate hue guNoM ko prApta karanA hai, jo ki karma-nirjarA dvArA AtmA ke vikAsa kA sAdhana hai| vandana kriyA ke dvArA vinaya kI prApti hotI hai, mAna khaNDita hotA hai, gurujanoM kI pUjA hotI hai, tIrthaMkaroM kI AjJA kA pAlana hotA hai aura zrutadharma kI ArAdhanA hotI hai, jo ki anta meM AtmA ke kramika vikAsa dvArA mokSa ke kAraNa hote haiN| vandana karane vAloM ko namratA ke kAraNa zAstra sunane kA avasara milatA hai| zAstra zravaNa ke mAdhyama se kramazaH jJAna, vijJAna, pratyAkhyAna, saMyama, Asrava, tapa, karmanAza, akriyA aura siddhi - ina nau lAbhoM kI prApti hotI hai| isaliye vandana kriyA AtmA ke vikAsa kA asaMdigdha kAraNa hai / 11 AtmA vastutaH pUrNa zuddha aura pUrNa balavAna hai, parantu vaha anAdikAla se aneka doSoM kI tahoM se daba gayA hai, isaliye jaba vaha Upara uThane kA kucha prayatna karatA hai, to usake dvArA anAdi abhyAsavaza bhUleM ho jAnA sahaja hai| vaha jaba taka una bhUloM kA saMzodhana na kareM, taba taka iSTa siddha ho hI nahIM sktaa| isalie paga-paga para kI huI bhUloM ko yAda karake pratikramaNa dvArA phira se unheM na karane ke liye nizcaya kara letA hai| isa taraha se pratikramaNa kriyA kA uddezya pUrva doSoM ko dUra karate hue punaH se una doSoM ko nahIM karane kA saMkalpa karanA hai, jisase ki AtmA doSa mukta hokara dhIre-dhIre apane zuddha svarUpa meM sthita ho jaaye| isI se pratikramaNa kriyA AdhyAtmika hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...45 kAyotsarga, citta kI ekAgratA paidA karatA hai aura AtmA ko apanA svarUpa vicArane kA avasara detA hai jisase AtmA nirbhaya bana kara apane kaThinatama uddezya ko siddha kara sakatA hai| isI kAraNa kAyotsarga kriyA bhI AdhyAtmika hai| ___duniyA~ meM jo kucha hai, vaha saba na to bhogA jA sakatA hai aura na bhogane ke yogya hai tathA vAstavika zAnti aparimita bhoga se bhI sambhava nahIM hai| isalie pratyAkhyAna kriyA ke dvArA sAdhaka apane ko vyartha ke bhogoM se bacAte haiM aura usake dvArA cirakAlIna Atma zAnti pAte haiN| ataeva pratyAkhyAna kriyA bhI AdhyAtmika hI hai| pratikramaNa kA adhikArI aura usakA vidhi vimarza . isa adhyAya meM pratikramaNa zabda kA abhiprAya chaha AvazyakoM se hai| yahA~ usake sambandha meM mukhya do praznoM para vicAra kareMge- 1. pratikramaNa ke adhikArI kauna haiM? aura 2. pracalita pratikramaNa zAstrIya evaM yuktisaMgata hai yA nahIM? ___prathama prazna kA uttara yaha hai ki sAdhu-zrAvaka donoM 'pratikramaNa' ke adhikArI haiM, kyoMki zAstra meM sAdhu-zrAvaka donoM ke liye sAyaMkAlIna aura prAta:kAlIna avazya karttavya rUpa se 'pratikramaNa' kA vidhAna hai12 aura aticAra Adi lage ho yA nahIM, parantu prathama aura carama tIrthaMkara ke zAsana meM 'pratikramaNa' sahita hI dharma batalAyA gayA hai|13 dUsarA prazna sAdhu aura zrAvaka- donoM kI 'pratikramaNa' vidhi se sambandha rakhatA hai| yadyapi muniyoM kA cAritra viSayaka kSayopazama alpAdhika ho sakatA hai parantu sAmAnya rUpa se ve paMca mahAvrata ko trividha-trividha pUrvaka dhAraNa karate haiN| ataeva sabhI sAdhuoM ko apane paMca mahAvratoM meM lage hue aticAroM ke saMzodhana hetu AlocanA yA 'pratikramaNa' nAmaka cauthA Avazyaka samAna rUpa se karanA cAhie aura isake liye sAdhuoM ko eka jaisA AlocanA sUtra par3hanA caahie| kintu zrAvakoM ke sambandha meM tarka paidA hotA hai aura vaha yaha ki zrAvaka aneka prakAra ke hote haiN| koI avratI hai, to koI vratI hai| isa prakAra koI adhika se adhika bAraha vrata taka dhAraNa kara sakatA hai to koI saMlekhanA bhii| vrata bhI kisI ko dvividha-trividha se, kisI ko ekavidha-trividha se, kisI ko ekavidha-dvividha se, aise aneka prakAra se dilAyA jAtA hai| ataeva zrAvaka vividha abhigraha vAle Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kahe gaye haiN| bhinna abhigraha vAle sabhI zrAvaka cauthe 'Avazyaka' ke sivAya zeSa pA~ca 'Avazyaka' jisa rIti se karate haiM aura unameM jo jo sUtra par3hate haiM, isa viSaya meM to zaGkA ko sthAna nahIM hai, parantu ve cauthe 'Avazyaka' ko jisa prakAra se karate haiM aura usa samaya jina sUtroM ko par3hate haiM, usake viSaya meM zaGkA avazya hotI hai| ___zaMkA yaha hai ki cauthA 'Avazyaka' aticAra saMzodhana rUpa hai| grahaNa kiye hue vrata-niyamoM meM hI aticAra lagate haiM aura vrata-niyama sabake samAna nahIM hote| ataeva 'vaMdittu sUtra' ke dvArA sabhI zrAvaka- vratI ho yA avratI bAraha vrata Adi ke aticAroM kA jo saMzodhana karate haiM, vaha nyAya saMgata kaise kahA jA sakatA hai? jisane jo vrata grahaNa kiyA ho, usako usI vrata ke aticAroM kA saMzodhana 'micchAmi dukkaDaM' dvArA karanA caahie| grahaNa nahIM kiye hue vratoM ke sambandha meM to unakA saMzodhana na karake vratoM ke guNoM kA vicAra karanA cAhie aura guNa-bhAvanA dvArA una vratoM ko svIkAra karane ke lie Atma sAmarthya paidA karanA caahie| ___ grahaNa nahIM kiye hue vratoM ke aticAroM kA saMzodhana yadi yukta samajhA jAe to phira zrAvaka ke lie 'paMca mahAvrata' ke aticAroM kA saMzodhana bhI yukta mAnanA pdd'egaa| grahaNa kiye hue yA grahaNa nahIM kie hue vratoM ke sambandha meM zraddhAviparyAsa ho jAne para 'micchAmi dukkaDaM' Adi dvArA usakA pratikramaNa karanA, yaha to saba adhikAriyoM ke lie samAna hai| parantu yahA~ jo prazna hai, vaha aticAra-saMzodhana rUpa pratikramaNa ke sambandha kA hI hai| isa zaGkA kA samAdhAna yaha hai ki aticAra-saMzodhana rUpa 'pratikramaNa' to grahaNa kiye hue vratoM kA hI karanA yukti saMgata hai aura tadanusAra hI sUtrAMza par3hakara 'micchAmi dukkaDaM' Adi denA caahie| grahaNa nahIM kie hue vratoM ke sambandha meM zraddhA-viparyAsa kA 'pratikramaNa' bhale hI kiyA jAe, para aticAra-saMzodhana ke lie usa-usa sUtrAMza ko par3hakara 'micchAmi dukkaDaM' Adi dene kI apekSA una vratoM ke guNoM kI bhAvanA karanA evaM guNAnurAga ko puSTa karanA hI yukti saMgata hai| ____ aba prazna yaha hai ki jaba aisI sthiti hai, taba vratI-avratI, choTe-bar3e sabhI zrAvakoM meM eka hI 'vaMdittusUtra' ke dvArA samAna rUpa se aticAra kA saMzodhana karane kI jo prathA pracalita hai, vaha kaise cala par3I hai? Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...47 isakA khulAsA yaha hai ki prathama to sabhI ko 'Avazyaka sUtra' pUrNatayA yAda nahIM hotA aura agara yAda bhI ho, taba bhI sAdhAraNa adhikAriyoM ke liye akele kI apekSA samudAya meM sammilita hokara 'Avazyaka' karanA lAbhadAyaka mAnA gayA hai| jaba koI variSTha zrAvaka apane liye sarvathA upayukta sampUrNa 'vaMdittu sUtra' par3hatA hai, taba prAthamika aura mAdhyamika- sabhI adhikAriyoM ke lie upayogI AlocanA pATha usameM A hI jAte haiN| ina kAraNoM se aisI sAmudAyika prathA cala par3I hai ki eka vyakti sampUrNa 'vaMdittu sUtra' bolatA hai aura zeSa adhikArI zrAvaka kA anukaraNa karake saba vratoM ke sambandha meM aticAroM kA saMzodhana kara lete haiN| isa sAmudAyika prathA ke rUr3ha ho jAne ke kAraNa jaba koI prAthamika yA mAdhyamika zrAvaka akelA pratikramaNa karatA hai, taba bhI vaha 'vaMdittu sUtra' ko sampUrNa hI par3hatA hai aura grahaNa nahIM kie hue vratoM ke aticAra kA bhI saMzodhana karatA hai| isa prathA ke rUr3ha ho jAne kA eka kAraNa yaha bhI mAlUma hotA hai ki sAmAnya jana samudAya meM paryApta viveka nahIM hotaa| isaliye vaMdittusUtra meM se apane-apane liye upayukta sUtrAMzoM ko cuna kara bolanA aura zeSa sUtrAMzoM ko chor3a denA, yaha kAma sarva sAdhAraNa ke lie kaThina hI nahIM, apitu viSamatA paidA karane vAlA bhI hai| isa kAraNa yaha niyama rakhA gayA hai ki sUtra akhaNDita rUpa se hI par3hanA caahie|14 yahI kAraNa hai ki jaba samudAya ko yA kisI eka vyakti ko 'paccakkhANa' karAyA jAtA hai, taba aisA sUtra par3hA jAtA hai ki jisameM aneka 'paccakkhANoM' kA samAveza ho aura sabhI adhikArI apanI-apanI icchA ke anusAra 'paccakkhANa' kara skeN| isa dRSTi se yaha kahanA hogA ki vaMdittasUtra akhaNDita rUpa se par3hanA nyAya evaM zAstra saMgata hai| jahA~ taka aticAra saMzodhana meM viveka rakhane kA prazna hai, usameM vivekI adhikArI svatantra hai| isameM prathA bAdhaka nahIM hai| pratikramaNa aura zuddhi pratikramaNa arthAta pApa kA praayshcitt| pratikramaNa sambandhI eka-eka sUtrapATha AtmA ko karmarUpI bandhana se mukta karatA hai| vastutaH pratikramaNa karate hue yaha jIva tIna prakAra kI zuddhi karatA hai- 1. AcArazuddhi 2. pApazuddhi aura 3. aatmshuddhi| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ___cha: AvazyakoM meM prathama sAmAyika Avazyaka se cAritrAcAra kI zuddhi hotI hai| sAmAyika sthita AtmA sAdhu ke samAna kahalAtI hai ata: yaha do ghar3I kI sAmAyika bhI sarvavirati cAritra pradAna karane kA sAmarthya rakhatI hai| - dvitIya caturviMzatistava Avazyaka se darzanAcAra kI zuddhi hotI hai| caubIsa tIrthaMkara bhagavAna kI stuti ke sAtha samyaktva zuddhi kA mahattva isa logassasUtra meM samAviSTa haiN| tRtIya vandana Avazyaka jJAna Adi tIna AcAroM kI zuddhi karatA hai| kyoMki isa Avazyaka ke aMtargata mukhavastrikA ke bola dvArA samagra doSoM kI zuddhi kA ciMtana tathA guru nizrA evaM guru zaraNa ke bhAvapUrvaka AzAtanAoM kA mithyAduSkRta diyA jAtA hai| ukta tInoM AvazyakoM se AcArazuddhi hotI hai| caturtha pratikramaNa Avazyaka se pApazuddhi hotI hai, kyoMki kRta aticAroM kA bhAva zuddhi pUrvaka mithyA duSkRta dene se adhika lAbha milatA hai| paMcama kAyotsarga Avazyaka ke dvArA vizeSa rUpa se Atmazuddhi hotI hai| SaSThama pratyAkhyAna Avazyaka pApavirAma rUpa hone ke kAraNa isase bhI Atma zuddhi hotI hai| jaina zAsana kI isa pavitra kriyA dvArA AtmazreyArtha sabhI ko tatpara honA caahie| pratikramaNa kA vaiziSTya jainAgamoM meM pratikramaNa ko Avazyaka kahA gayA hai| 'avazyaM karaNIyatvAd Avazyakam' arthAta jo avazya karaNIya ho, vaha Avazyaka kahalAtA hai| yaha sAdhu aura zrAvaka donoM kI Avazyaka kriyA rUpa hai| sAdhu sarvavirati aura zrAvaka dezavirati kahalAtA hai| isalie sAdhu ke lie to pratidina donoM samaya pratikramaNa karanA anivArya hai, parantu zrAvaka ko bhI pratidina ubhaya sandhyAoM meM pratikramaNa karanA caahie| isa sambandha meM yaha prazna uThatA hai ki jisane zrAvaka ke bAraha vrata grahaNa kiye hoM use to pratikramaNa karanA ucita hai, parantu jisane vrata svIkAra nahIM kiyA ho use tatsambandhita vratoM ke doSoM kA laganA asambhava hai isalie avratI ko pratikramaNa karane kI kyA AvazyakatA hai? prajJAvAna puruSoM ne isakA sundara samAdhAna karate hue kahA hai ki vratI evaM avratI donoM ko pratikramaNa karanA cAhie, kyoMki mAtra aticAroM kI zaddhi ke lie hI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...49 pratikramaNa nahIM kiyA jAtA, apitu vaMdittusUtra kI 48vIM gAthA 'paDisiddhANaM karaNe, kiccANamakaraNe a paDikkamaNaM' ke anusAra niSiddha kArya karane para, upadiSTa yA karaNIya kArya na karane para, jinavacana meM azraddhA karane para evaM jinezvaroM ke dvArA pratipAdita tattvajJAna ke viruddha vicAroM kA pratipAdana karane para pratikramaNa karanA caahie| pratikramaNa karane sambandhI ina cAroM hetuoM meM mithyAdRSTi, avirata samyagdRSTi, dezavirati aura sarvavirati saba A jAte haiN| ata: avirati ho athavA viratidhara sabake lie pratikramaNa Avazyaka hai| isa varNana se pratikramaNa kI sArvakAlika mahattA siddha ho jAtI hai|15 yadi gaharAI se anucintana kiyA jAe to isa sAdhanA kA mUlya vividha dRSTiyoM se AMkA jA sakatA hai dasa kalpa kI dRSTi se- zramaNa ke vividha kalpa haiN| kalpa kA sAmAnya artha AcAra yA muni jIvana kI sAmAcArI pradhAna maryAdA hai| prazamarati ke anusAra jo kArya jJAna, zIla, tapa Adi kA upagraha karatA hai aura doSoM kA nigraha karatA hai vaha nizcaya dRSTi se kalpa hai aura zeSa akalpa haiN|16 tattvArthasUtra kI TIkA meM kalpa zabda kA artha 'kAla' bhI kiyA hai, kintu yahA~ para isakA artha-muni kI AcAra maryAdA evaM sAdhu sAmAcArI meM avasthAna hai|17 yaha suvidita hai ki caubIsa tIrthaMkara ke sAdhu evaM sAdhviyoM ke lie dasa kalpa kA vidhAna hai, jinakA yathokta paripAlana sarvakAla meM anivArya hai| dasa kalpa ke nAma ye haiM- 1. Acelakya 2. auddezika varjana 3. zayyAtarapiNDa varjana 4. rAjapiNDa parihAra 5. kRtikarma 6. vrata 7. jyeSTha 8. pratikramaNa 9. mAsakalpa aura 10. pryussnnaaklp|18 ina dazavidha kalpoM meM pratikramaNa bhI eka kalpa hai| zramaNa apane aparAdha kA nirAkaraNa karane ke lie jo anuSThAna karatA hai, usako 'pratikramaNa' nAma kA kalpa kahA gayA hai| yahA~ yaha bhI spaSTata: dhyAtavya hai ki ukta dasa kalpoM meM nimna cAra kalpa caubIsoM tIrthaMkaroM ke sAdhuoM ke lie anivArya haiM- 1. zayyAtarapiNDa varjana 2. vrata 3. paryAya jyeSTha aura 4 kRtikrm| nimna chaha kalpa prathama aura antima tIrthaMkara ke ziSyoM ke lie anivArya haiM kintu madhyavartI bAIsa tIrthaMkara ke sAdhuoM ke lie inakA paripAlana kAla Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA sApekSa hai- 1. acelaka 2. auddezika varjana 3. rAjapiNDa parihAra 4. pratikramaNa 5. mAsakalpa aura 6. pryussnnaaklp| isa prakAra AcArasaMhitA ke pariprekSya meM pratikramaNa kI mUlyavattA pratyakSa siddha hai| prAyazcitta kI dRSTi se pratikramaNa eka prakAra kA prAyazcitta hai| Abhyantara tapa meM prAyazcitta kA mukhya sthAna hai| isakA tAtparya yaha hai ki Abhyantara tapa ke dvArA jitanI Atma vizuddhi hotI hai utanI hI bhAva vizuddhi pratikramaNa ke dvArA bhI zakya hai| prAyazcitta zabda meM prAyas aura citta ina do kA sAMyogika mela hai| prAyas kA artha hai- pApa yA aparAdha aura citta kA artha hai- usakA saMzodhana arthAta aparAdha kA saMzodhana karanA prAyazcitta hai / pUjyapAda ne yahI artha kiyA hai - vaha prakriyA jisake dvArA aparAdha kI zuddhi hotI hai, prAyazcitta kahalAtA hai| 19 dUsare zabdoM meM kaheM to jisase pApa kA chedana ho, vaha prAyazcitta hai| dhavalA TIkA ke anusAra 'prAyaH ' pada lokavAcI hai arthAta vyakti kA bodhaka hai aura 'citta' se abhiprAya usakA mana hai ataH citta kI zuddhi karane vAlA karma prAyazcitta kahA 120 yahA~ 'prAyazcitta' zabda ke artha vizleSaNa kA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra viveka pUrvaka dharmAcaraNa karate hue bhI pramAdavaza vrata AcaraNa meM yadi kisI prakAra kA koI doSa laga jAye to usakA parihAra prAyazcitta dvArA kiyA jAtA hai usI taraha pUrvagata doSoM kI zuddhi pratikramaNa ke dvArA bhI hotI hai| pratikramaNa prAyazcitta ke tulya balavAlA evaM vizuddhi karane vAlA hai| jainAgamoM meM prAyazcitta dasa prakAra kA kahA gayA hai - 1. AlocanA yogya 2. pratikramaNa yogya 3. tadubhaya yogya 4. viveka yogya 5. vyutsarga yogya 6. tapa yogya 7. cheda yogya 8. mUla yogya 9. anavasthApanA yogya 10. pArAMcika yogy| 21 ina dasavidha bhedoM meM 'pratikramaNa' kA dUsarA sthAna hai| isase nitAnta spaSTa hotA hai ki pratikramaNa prAyazcitta rUpa hai aura yaha prAyazcitta ke samAna bhava (janma-janmAntara) aura bhAva donoM kA vizuddha karttA hai| pratikramaNa prAyazcitta kA abhiprAya yaha hai ki adhyAtma jagata meM doSa (aparAdha) ko roga kahA gayA hai aura prAyazcitta ko usakI 'cikitsaa'| cikitsA kA uddezya rogI ko kaSTa denA nahIM hotA hai, apitu usake roga kA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...51 nivAraNa karanA hotA hai usI taraha doSayukta sAdhaka ko pratikramaNa prAyazcitta karane kA uddezya kaSTa yA kleza prApti nahIM hai, apitu use doSa mukta karanA hai| isa prakAra bhAvanAtmaka uccastarIya parivartana evaM mAnasika vizodhana kI apekSA bhI pratikramaNa kA mUlya sarvopari siddha hotA hai| laukika-lokottara dRSTi se- bhAva Avazyaka yaha lokottara-kriyA hai, kyoMki yaha kriyA lokottara (mokSa) ke uddezya se upayoga pUrvaka kI jAtI hai| isaliye pahale usakA samarthana lokottara dRSTi se karate haiM aura usake bAda vyAvahArika dRSTi se bhI usakA samarthana kiyA jaayegaa| kyoMki 'Avazyaka hai lokottara-kriyA, para usake adhikArI vyavahAraniSTha hote haiN| jina tattvoM ke hone para manuSya kA jIvana anya prANiyoM ke jIvana se ucca samajhA jA sakatA hai aura anta meM vikAsa kI parAkASThA taka pahu~ca sakatA hai ve tattva nimna haiM 1. samabhAva arthAta zuddha zraddhA, samyaka jJAna aura samyaka cAritra kA sNmishrnn| 2. jIvana ko vizuddha banAne ke lie sarvopari jIvana jIne vAle mahAtmAoM ko Adarza rUpa meM svIkAra karake unakI ora sadA dRSTi rakhanA 3. guNavAnoM kA bahumAna evaM vinaya karanA 4. karttavya kI smRti aura kartavya pAlana meM hone vAlI galatiyoM kA avalokana karake niSkapaTa bhAva se unakA saMzodhana karanA aura phira se vaisI galatiyA~ na hoM, isake lie AtmA ko jAgRta rakhanA 5. dhyAna kA abhyAsa karake pratyeka vastu ke svarUpa ko yathArtha rIti se samajhane ke lie viveka-zakti kA vikAsa karanA aura 6. tyAga vRtti ke dvArA saMtoSa evaM sahanazIlatA ko bddh'aanaa| ina tattvoM ke AdhAra para Avazyaka kriyA kA mahala khar3A hai| isalie zAstra kahatA hai ki 'Avazyaka kriyA' AtmA ko prApta bhAvoM (zuddhi) se girane nahIM detI, balki apUrva bhAva prApta karavAtI hai tathA kSAyopazamika bhAva pUrvaka kI jAne vAlI kriyA se patita AtmA kI bhI phira se bhAva vRddhi hotI hai| isa kAraNa guNoM kI vRddhi ke liye tathA prApta guNoM se skhalita na hone ke lie 'Avazyaka kriyA' kA AcaraNa atyanta upayogI hai|22 __ vyavahAra meM Arogya, kauTumbika nIti, sAmAjika nIti ityAdi viSaya sammilita haiN| Arogya ke lie mukhya mAnasika prasannatA caahie| yadyapi duniyA~ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA meM aise aneka sAdhana haiM, jinake dvArA kucha na kucha mAnasika prasannatA prApta kI jAtI hai, parantu vicAra kara dekhane se yaha mAlUma par3atA hai ki sthAyI mAnasika prasannatA una pUrvokta tattvoM ke sivAya kisI taraha prApta nahIM ho sakatI, jinake Upara 'Avazyaka kriyA' kA AdhAra hai| ___ kauTumbika nIti kA pradhAna sAdhya sampUrNa kuTumba ko sukhI banAnA hai| isake liye choTe-bar3e sabhI meM eka dUsare ke prati yathocita vinaya, AjJA pAlana, niyamazIlatA aura apramAda kA honA jarUrI hai| ye saba guNa 'Avazyaka kriyA' ke AdhArabhUta pUrvokta tattvoM ke poSaNa se sahaja hI prApta ho jAte haiN| sAmAjika nIti kA uddezya samAja ko suvyavasthita rakhanA hai| isake lie vicArazIlatA, prAmANikatA, dIrghadarzitA aura gambhIratA Adi guNa jIvana meM Ane cAhie, jo 'Avazyaka kriyA' ke prANabhUta pUrvokta chaha tattvoM ke sivAya kisI taraha nahIM A skte| __isa prakAra zAstrIya tathA vyAvahArika- donoM dRSTi se 'Avazyaka kriyA' kA yathocita anuSThAna parama lAbhadAyaka hai| maitrI Adi bhAvanAoM kI dRSTi se- pratikramaNa pApa zuddhi kI kriyA hai| pApa kA sambandha hiMsAdi doSoM se hai| ina doSoM kA mukhya kAraNa prajJAparAdha hai aura prajJAparAdha kA nivAraNa karane ke lie maitrI Adi cAra bhAvanAoM jaisA uttama sAdhana anya koI nahIM hai isalie pratikramaNa icchuka ko maitrI Adi cAra bhAvanAoM kA bAra-bAra Azraya lenA caahie| cAra bhAvanAoM kA mUla maitrI bhAvanA meM rahA huA hai aura vaha maitrI bhAva nimna gAthA meM suspaSTa rUpa se vyakta hotA hai isalie isa gAthA kA bArambAra smaraNa karanA caahie| khAmemi savvajIve, savve jIvA khamaMtu me| mittI me savva bhUesu, verai majjhaM na keNai / / saMkSepa meM pratikramaNa kevala sUtra bolane kI kriyA nahIM hai, parantu pApa se mukta hone kI eka gaMbhIra kriyA hai| pratikramaNa kA dhyeya nizcita ho jAye to isake mAdhyama se bhavodadhi samudra ko pAra kara sakate haiM, isameM koI saMdeha nhiiN| vividha dRSTiyoM se- lekhikA DaoN. vimalA bhaNDArI ne eka anya vidvAn ke mata kA uddharaNa dete hue pratikramaNa ko dhyAna kA pahalA caraNa batalAyA hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...53 unake vicAroM ke AdhAra para yaha kahanA atizayokti pUrNa nahIM hogA ki pratikramaNa se hI jIvanacaryA meM saccI sAmAyika, saccI samatA aura saccI samAdhi AtI hai| samatA jIvana kA paryAya banatA hai, vyakti nija svarUpa ke unmukha pravRtti karatA hai, phalataH pravRtti bhI use nivRtti kI ora agrasara karatI hai|23 pratikramaNa ke mahattva ko AkhyAyita karate hue zAstrakAroM ne kahA hai ki isa bharata kSetra ke jambUdvIpa meM merU Adi jitane parvata haiM ve saba sone ke bana jAyeM aura jambUdvIpa kSetrAntargata jitanI bAlU hai vaha saba ratnamaya bana jAye tathA utane svarNa aura ratna kA sAta kSetroM meM dAna diyA jAye, to bhI Atma pariNAmoM kI utanI zuddhi nahIM hotI, jitanI bhAvapUrvaka AlocanA karake prAyazcitta vahana karane para hotI hai|24 . prAyazcitta mUlaka granthoM meM kahA gayA hai ki kisI vyakti ne AlocanA pUrvaka prAyazcitta grahaNa karane ke lie sadguru kI prApti hetu prasthAna kiyA ho aura prAyazcitta lene ke pahale hI vaha bIca mArga meM mRtyu ko prApta ho jAe, to bhI ArAdhaka kahalAtA hai tathA azuddha AlocanA karane vAlA virAdhaka mAnA gayA hai|25 isakA sAra yaha hai ki jaba kevala aparAdha zuddhi kA bhAva rakhane vAlA vyakti bhI ArAdhaka kahA jA sakatA hai aisI sthiti meM prAyazcitta svIkAra karane vAle ke sambandha meM to jo koI lajjA se athavA 'maiM itanA bar3A hU~' 'pApa prakaTa karane se merI laghutA hogI'- isa prakAra garva se athavA bahuzruta ke mada se guru ke samakSa apane duzcaritra kA nivedana nahIM karatA, vaha vAstava meM ArAdhaka nahIM kahalAtA hai|26 isakA tathya yaha hai ki AlocanA evaM prAyazcitta karane vAle hI ArAdhaka kI koTi meM Ate haiN| pratikramaNa meM AlocanA aura prAyazcitta donoM kA antarbhAva ho jAtA hai| ata: ArAdhaka bhAva kI dRSTi se bhI pratikramaNa kA mUlya anirvacanIya hai| zAstrakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke anusAra pratikramaNa kI kriyA sampUrNa cAritraguNa kA saMgraha rUpa hai| jJAna, darzana yA cAritra dharma se jur3I huI koI kriyA aisI nahIM hai jisakA pratikramaNa Avazyaka meM vicAra na kiyA gayA ho| isalie pratikramaNa ati gaMbhIra artha vAlA hai| isa kriyA ke rahasya ko samajhane hetu jiMdagI bhI kama par3a sakatI hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA vividha mUlyoM ke sandarbha meM pratikramaNa kI prAsaMgikatA pratikramaNa eka Avazyaka karma hai| Atma zuddhi ke lie jo avazya karaNIya hai, use Avazyaka kahA gayA hai| Avazyaka chaha mAne gaye haiM1. sAmAyika (sAvadyayoga virati) 2. caturviMzatistava (utkIrtana) 3. vandanA (guNavatpratipatti) 4. pratikramaNa (skhalita nindA) 5. kAyotsarga (vraNacikitsA) aura 6. pratyAkhyAna (gunndhaarnnaa)| ina chaha AvazyakoM meM pratikramaNa kA prAdhAnya hone se SaDAvazyakoM ko 'pratikramaNa' zabda se abhihita kiyA jAtA hai ata:pratikramaNa meM ina chahoM AvazyakoM kA samAveza hai| pratikramaNa kI upAdeyatA isa kathana se hI siddha ho jAtI hai| yadi hama vivecya viSaya kA gaharAI se mUlyAMkana kareM to isakI upayogitA vividha dRSTiyoM se parilakSita hotI hai AdhyAtmika mUlya- jIva kA svabhAva se vibhAva meM jAnA atikramaNa hai tathA punaH svabhAva meM sthita honA pratikramaNa hai| athavA dUsaroM para AkramaNa karanA atikramaNa hai aura svayaM para AkramaNa karanA pratikramaNa hai| jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya evaM azubhayoga ke kAraNa svabhAva se vibhAva meM gamana karatA hai use punaH samyaktva, virati, apramAda, akaSAya evaM zubha yoga meM lAnA pratikramaNa kahA jAtA hai| yaha pratikramaNa kA vAstavika svarUpa hai| isake anusAra jaba taka AtmA pUrNa zuddha nahIM hotI taba taka pratikramaNa kI AvazyakatA banI rahatI hai|27 nagarapAlikA dvArA 'atikramaNa haTAo' kA abhiyAna kaba se cala rahA hai| Ajakala mAphiyA ke sahakAra se atikramaNa nivAraNa kA daura cala rahA hai kintu hamArI cetanA anAdikAla se atikramaNa kara rahI hai| atikramaNa ke mukhya kAraNa mithyAtvAdi pA~ca haiN| yadi inheM saMkhyA dekara 1,2,3,4,5 likheM to 12345 hotA hai| isameM sabase jyAdA tAkata eka (mithyAtva) kI hai, usake haTate hI 2345 raha jAte haiM aura avrata ke haTate hI 345 raha jAte haiN| isakA sAra yaha hai ki vyakti ke jIvana meM sabase adhika atikramaNa mithyAtva se hotA hai, jaise zarIra ko apanA mAnanA, dhana-sampatti ko apanA mAnanA, daihika sukha-suvidhA yA dhanasampadA juTAne ke lie jIvoM kA ghAta karanA, svArtha pUrti hetu chala-kapaTa karanA, eka vyakti kI galatI kA badalA cukAne ke lie sthAnIya nAgarikoM ko hI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...55 aNubama dvArA dharAzAyI kara denA, artha prApti ke nimitta pitA ko jela meM DAla denA, beTe kA katla karavA denA, bahU ko sTova Adi se jalA denA Adi mithyAtva rUpa, atikramaNa haiN| pratikramaNa ke dvArA ukta prakAra kI manovRtti ko samApta kiyA jAtA hai| jaina paramparA ke tattvacintaka phUlacandajI mehatA prAsaMgika viSaya para bala dete hu kahate haiM ki samyaktva dRr3ha vajramaya, uttama evaM gaharI AdhAra zilA rUpa nIMva hai, isa para cAritra evaM tapa kA mahAna parvatAdhirAja sudarzana merU TikA huA hai aise ratna ke viSaya meM anabhijJa rahanA mithyAtva hai| para padArthoM ke upabhoga karane kA bhAva ekAMta pApa hai aura unake bhoga meM Ananda yA sukha mAnanA ekAMta mithyAtva hai| mithyAtva bhAva se atikramaNa hotA hai| atikramaNa Asrava rUpa prakriyA hai jabaki pratikramaNa saMvara rUpa prakriyA hai / eka saMsAra mArga ko puSTa karatI hai aura dUsarI mokSa mArga ko prazasta karatI hai| pratikramaNa ke mAdhyama se jIva vaibhAvika rAga, dveSa, moha, ajJAna Adi bhAvoM se ratnatraya rUpa svabhAva meM praveza karatA hai, jo saMvara rUpa hai| pratikramaNa saMvara rUpa hone ke sAtha prAyazcitta tapa kA aMga hone se nirjarA rUpa bhI hai | 28 punazca ullekhya hai ki pApAsrava ke pA~ca dvAra haiM unameM mukhya sthAna mithyAtva kA hai| saMsArI jIva sabase pahale mithyAtva se jur3atA hai phira kramazaH avirati, pramAda, kaSAya aura yoga se jur3atA hai to chUTane kA krama bhI isI taraha hotA hai| isa niyama ke anusAra sabase pahale mithyAtva se chUTane kA puruSArtha karanA cAhie, usake lie pratikramaNa hI sazakta upAya hai, kyoMki mithyAtva rUpI Asrava kA pratirodhaka tattva evaM nirjarA pradhAna tattva pratikramaNa hI hai| pratikramaNa hone para saMsAra alpa raha jAtA hai aura mokSamArga kA prArambha ho jAtA hai| pratikramaNa ke AdhyAtmika mUlya ko samajha sakeM, isa uddezya se yaha jJAta kara lenA bhI Avazyaka hai ki vaha mAtra kuTumba - parivAra, dhana-vaibhava Adi ko chor3ane kI kriyA nahIM hai tathA pApAcAra se puNyAcAra meM Ane kI zubha kriyA bhI nahIM hai, balki sarva kaSAyoM se kramaza: chUTane kI evaM AtmA kI zuddha pariNati kI kriyA hai| yahI pAramArthika pratikramaNa hai jaba bhAva pratikramaNa sadha jAtA hai taba vaha jIva yathAkhyAta cAritra prApta kara ghAti karmoM se mukta ho jAtA hai| 29 bhAvanAtmaka mUlya- sthAnAMgasUtra meM pA~ca prakAra ke pratikramaNa batAye gaye Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA haiN| hara pratikramaNa eka dUsare kA pUraka hai, kintu kaSAya kA pratikramaNa bhAva zuddhi kI apekSA viziSTa sthAna rakhatA hai| hamArI rAga-dveSAtmaka pariNatiyoM kA mUla sambandha kaSAya se hai| kaSAya ke manda hone para rAga-dveSa janya vaibhAvika pariNatiyA~ bhI manda ho jAtI hai kahA bhI gayA hai 'kaSAyamukti kila muktirev'| ataH kaSAya bhAvoM se nivRtta honA jIvana zuddhi kI prayogazAlA hai| Atma-zuddhi ke lie kaSAya kA pratikramaNa Avazyaka hai, kyoMki kaSAya hI janma-maraNa rUpa saMsAra vRkSa ko harA-bharA rakhatA hai aura samasyA meM vRddhi karatA hai| isa kaSAya ke kAraNa se hI ghara, parivAra aura samAja meM dUriyA~ bar3hatI jAtI hai aura vyaktiza: jIvana azAnta banatA jAtA hai| yadi gaharAI se socA jAe to zArIrika rogoM kA mUla kAraNa bhI kaSAya hai| prasannatA ke bhAga meM Aga lagAne vAlA, samarasatA kI saritA meM viSa gholane vAlA, dhairya kI dharatI meM bhUkampa lAne vAlA yadi koI hai to vaha kaSAya hI hai| jIvana zAnta, prazAnta, samAdhivanta banA rahe, usakA ekamAtra upAya kaSAya pratikramaNa hI hai|30 ___ yadi vartamAna sthiti para vicAra kareM to jJAta hotA hai ki Aja bAhya dharma sAdhanA to bahuta bar3hatI jA rahI hai| pahale itanI tapazcaryAe~, zivira, sAmUhika Ayojana Adi nahIM hote the, jitane Aja dekhate haiM, kintu isake pariNAmasvarUpa bhAvanAtmaka parivartana bahuta kama najara A rahA hai| mUlya gaNanA kA nahIM, guNAtmaka svarUpa kA hai| mUlya saMkhyA kA nahIM, jIvana parivartana kA hai| Aja lakSya sAdhana ko sAdhya samajhane kA nahIM, jIvana parivartana kA hai| Aja sAdhana ko hI sAdhya samajhane kI bhUla ho rahI hai| AtmalakSI dharma kriyAe~ gauNa ho rahI haiM mAtra bAhya kriyAoM ko hI pradhAnatA dekara AdamI saMtuSTa ho jAtA hai ki ho gayA dhrm| jabaki kaSAya kA pratikramaNa antazcetanA ko jAgRta karatA huA yaha preraNA detA hai ki jo dharma kriyAe~ hama kara rahe haiM ve kitanI AtmalakSI bana pAI haiM? kitanA kaSAya maMda huA? kitanA upazAMta bhAva jagA? dravya rUpa se to isa jIva ne dravya kriyAe~ karane meM aneka bhavoM meM aneka prayAsa kiye, lekina bhAvazuddhi ke sUcaka kaSAya pratikramaNa ko lekara antarAtmA meM koI jAgRti nahIM rhii| yahI kAraNa hai ki dharma-kriyAe~ karate hue bhI sAdhanA kI siddhi meM maMjila nahIM mila rahI hai| ina sabakA mukhya kAraNa kaSAya kI upasthiti hai, jisakA nivAraNa pratikramaNa ke dvArA hI sambhava hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...57 pratikramaNa pATha ke antargata 'khAmemi savva jIve' kA pATha bolate haiM, vaha vastutaH kaSAya nirodha aura bhAva zuddhi kA pATha hai| isa pATha ke prathama caraNa kA bhAvArtha hai ki maiM sabhI jIvoM ko kSamA karatA hU~ athavA mere krodha bhAva kA zamana karatA huuN| ___ dUsare caraNa meM vaha cintana karatA hai ki sabhI jIva mujhe kSamA kreN| prathama bhAvArtha to yahI ki dUsaroM meM doSa na dekhane vAlA, dUsaroM ke avarNavAda ko yAda na karane vAlA hI vinamra bhAva se kSamAyAcanA karane kA adhikArI hai| yadi krodha bhAva chUTa jAye to vyakti svayaM ko sAmAnya samajhane lagegA aura svayaM meM hI doSa dekhegA, phalata: ahaMkAra chUTa jAyegA aura usake chUTane para vinamratA kA guNa prakaTa ho utthegaa| aisI sthiti meM hI kSamAyAcanA aura kSamAdAna sArthaka bana sakatA hai| tIsare caraNa meM paha~cane taka krodha chUTa jAe, ahaMkAra vigalati ho jAe aura svadoSa darzana evaM paraguNa dRSTi vikasita ho jAe to phira mAyA ko kahA~ sthAna mila sakatA hai? dUsaroM ke guNoM kA varNana evaM dUsaroM ke guNoM kA cintana karate hI jIva mAtra ke sAtha baMdhutva bhAva, maitrI bhAva sthApita ho jAtA hai taba sahaja hI niHsRta hotA hai ki 'sabhI jIva mere mitra haiM' - 'mittI meM savva bhuuesu|' caturtha caraNa sabase mahattva kA hai| adhikAMza vyakti svArthapUrti meM hI jIvana khapA dete haiM tathA svArthapUrti ke lie hI parivAra, mitra, paDausI Adi se sambandha rakhate haiN| usa svArthapUrti meM jo vastue~ yA vyakti bAdhaka banate haiM, vaha jIva usake sAtha vaira kara letA hai, lekina jahA~ maitrI bhAva vikasita ho jAtA hai vahA~ saMtoSa vRtti jaga uThatI hai aura svArtha bhAva samApta ho jAtA hai| pariNAmata: vaha jIva lobha kA parihAra karatA huA kisI ke prati vaira bhAva nahIM rakhatA hai| usake antarmana meM hI yaha AvAja uThatI hai ki 'merA kisI se vairabhAva nahIM haiM'- veraM majjhaM na kennii|31 isa vivecana kA tAtparya yaha hai ki Atma rogoM ke upacAra kA eka mAtra upAya pratikramaNa hai| pratikramaNa sAdhanA se hI cAroM kaSAyoM kA abhAva hotA hai aura kaSAya ke abhAva se hI saMsAra bhAva kA abhAva hotA hai| vastuta: saMsAra bhAva kA abhAva honA hI mokSa hai, nirvANa hai| isa prakAra pratikramaNa kA mahattva anirvacanIya hai| pratikramaNa kartA isa sAdhanA kI upayogitA ko samajhate hue yaha Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA dhyAna rakheM ki jaba bhI pratikramaNa kareM aura 'micchA mi dakkaDaM' deM to AtmA kI AvAja ke sAtha deN| kahAvata hai ki 'khamatakhAmaNA kArDa se nahIM, hArTa se honA cAhie' -'lar3AI to ho bhAI se aura khamatakhAmaNA kareM byAhI se' to kyA matalaba? niyamata: jisakA dila du:khAyA hai usase jAkara kSamAyAcanA karanI caahie| khamatakhAmaNA isa taraha ho ki pratikUlatA kA vartana karane vAle ke prati bhI samarasatA bar3he, madhuratA bar3he, maitrI aura apanatva meM vRddhi ho| yahI kaSAya pratikramaNa hai| jaina siddhAnta ke anusAra kaSAya dezavirati (zrAvakadharma) aura sarvavirati (zramaNadharma) kI prApti meM bhI bAdhaka mAnA gayA hai| karmagrantha ke anusAra anantAnubandhI kaSAya evaM darzana mohanIya ke rahate hue samyagdarzana, apratyAkhyAna kaSAya ke rahate hue zrAvaka dharma, pratyAkhyAnAvaraNa ke rahate hue saMyatapanA aura saMjvalana kaSAya ke rahate hue yathAkhyAta cAritra prakaTa nahIM hotaa| yathAkhyAta cAritra ke pazcAta hI ghAtikarmoM kA kSaya aura siddha pada kI prApti hotI hai| ata: kaSAya pratikramaNa dvArA bhAvazuddhi karanA paramAvazyaka hai| kaSAya pratyakSa-apratyakSa donoM hI prakAra se AtmA ke upayoga guNa yA zuddha svarUpa ko AcchAdita karate haiN| isIlie uttarAdhyayanasUtra meM kaSAya ko agni kahA gayA hai aura usako bujhAne ke lie zruta, zIla, sadAcAra aura tapa rUpI jala batAyA hai|32 caturvidha kaSAya punarjanma rUpI bela ko pratikSaNa khIMcate rahate haiM33 tathA krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra kaSAyoM se kramaza: prIti, vinaya, saralatA aura saMtoSa rUpI sadguNoM kA nAza hotA hai|34 sadguNoM kA nAza hone para AtmA sarvaguNa ko prApta nahIM karatA hai|35 jainAgamoM meM jahA~ AtmaguNoM ke ghAta kI carcA kI gaI hai, vahA~ Atma guNoM ke prakaTIkaraNa ke upAya bhI darzAye gaye haiM- krodha ko kSamA se, mAna ko mRdutA se, mAyA ko RjutA se aura lobha ko saMtoSa se jItanA caahie| yadi antarmana se kSamA-zAMti, mRdutA-vinamratA, RjutA-saralatA, saMtoSa ko samyag rUpa se dhAraNa kiyA jAye to nizcaya hI hamArI AtmA kaSAya rahita ho sakatI haiM aura isa prakAra kA samyak upakrama pratikramaNa dvArA hI adhika saMbhava hai| sAra rUpa meM kaSAya pratikramaNa dvArA sAdhaka atIta kAla meM lage doSoM kA zodhana kara vartamAna meM pazcAttApa evaM bhaviSya meM naye pApa karma na karane kA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...59 saMkalpa karatA hai| isa taraha kA saMkalpa karate hue bhAvazuddhi meM yadi utkRSTa rasAyana A jAye to tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha ho jAtA hai| manovaijJAnika mUlya- jaina avadhAraNA ke anusAra vizva evaM kAla anAdi hai, isalie jIva bhI anAdikAla se hai| jIva anAdikAlIna hone se karmabaMdha bhI anAdikAlIna hai| yadyapi jIva meM ananta zakti hai kintu jIva ko bAMdhane vAle karma bhI ananta zaktizAlI hai| ata: usake prabhAva se vyakti ke dvArA kisI prakAra kA aparAdha ho jAnA pUrNata: saMbhava hai| pratikramaNa doSa nivAraNa kA amogha upAya hai| pratikramaNa prAyazcita ke dvArA doSa parimArjana hone ke sAthasAtha cittazuddhi bhI ho jAtI hai| jisake phalasvarUpa mAnasika evaM zArIrika bImAriyA~ bhI upazAnta ho jAtI hai| . vartamAna meM manovaijJAnika cikitsakoM ke dvArA aneka rogoM kI cikitsA pratikramaNa, prAyazcita, svadoSa svIkAra Adi vidhi se kI jA rahI hai| mUlataH adhikAMza roga tanAva se utpanna hote hai| tanAva kA mUla kAraNa asata AcaraNa, anaitika kriyAkalApa, IrSyA, ghRNA, dveSa Adi rUpa cittavRttiyA~ hai| ina kAraNoM se avacetana mana meM eka prakAra kA mAnasika asaMtulana evaM vikSobha utpanna hokara kuNThita mAnasikatA kI evaM vikRta bhAvanAoM kI granthi par3a jAtI hai| ye granthiyA~ hI zArIrika evaM mAnasika rogoM kA kAraNa banatI hai| manovaijJAnika dRSTi se jaba taka Atma nirIkSaNa, svadoSa svIkAra, Atma vizleSaNa, pazcAttApa, nindA, gurU sAkSI pUrvaka AlocanA nahIM kI jAtI taba taka mAnasika tanAva, bhAvanAtmaka granthiyA~ evaM tatsambandhI rogoM kA nivAraNa mUlasthAna se nahIM ho sktaa| elopaithika Adi bAhya upacAra se kucha samaya ke lie bImArI zAnta ho sakatI hai kintu sthAyI rUpa se kadApi saMbhava nahIM hai| hama ajJAna vaza bAhya upacAra ko hI Abhyantara upacAra mAna baiThe haiM, yahI kAraNa hai ki anantakAla se saMsAra kI yAtrA karate-karate aba taka kinAre para pahu~ca nahIM pAye haiM asala to yaha hai ki kinArA dikhA hI nahIM hai|36 pratikramaNa ke dvArA kRta bhUloM ko svIkAra kiyA jAtA hai ataH pratikramaNa kartA kI antazcetanA anyAyapUrNa, anucita, anaitika, adhArmika kRtyoM ko yathAvata jAna letA hai| usake pariNAmAnusAra mAnasika tanAva evaM zArIrika asvasthatA donoM se bhI mukta ho jAtA hai| isalie bhAva pariSkAra hI yathArtha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA upacAra hai| eka mahilA apane pati ke kaTu vyavahAra se atyanta du:khI thii| isa duHkha ke kAraNa usakI mRtyu ho gii| pati ko mAnasika AghAta lagA, jisase vaha kSayaroga se grasta ho gyaa| manovaijJAnika parIkSaNa huaa| parIkSaNa se patA calA ki isa roga kA kAraNa zArIrika na hokara mAnasika hai aura mAnasika kAraNa hai aatmglaani| DAkTaroM ne mAnasika cikitsA se kucha hI dinoM meM use kSayaroga se mukta kara diyaa|37 Adhunika vidvAnoM ne anusaMdhAna ke AdhAra para yaha siddha kiyA hai ki bhaya se atisAra roga, ciMtA se apasmAra roga evaM raktacApa meM vRddhi, tIvra IrSyA aura ghRNA se alsara roga, AtmaglAni se kSayaroga, adhika strI-saMbhoga se TI.vI, napuMsakatA, kuSTharoga Adi hote haiN| ciMtA, krodha, ghRNA bhAva Adi se mAnasika vikRtiyA~ utpanna hotI haiM jisase manuSya ko aneka zArIrika rogoM ke sAtha-sAtha pAgalapana jaisA mAnasika roga bhI ho jAtA hai|38 vaijJAnika khoja ke anusAra gussA, udAsI, cintA, ghRNA Adi bhAva hamArI tvacA para gaharA prabhAva DAlate haiN| jisa samaya krodha AtA hai usa samaya zarIra ke bhItara eka aise rakta kA saMcAra zurU ho jAtA hai jo cehare kI tarapha ke rakta saMcAra ko rokatA hai, isI ke kAraNa tvacA kA raMga pIlA yA vivarNa ho jAtA hai| adhika krodha kI sthiti meM cehare para bahuta jaldI jhurriyA par3a jAtI haiM jabaki prasanna rahane para ceharA oja evaM teja se camakatA rahatA hai| isa prakAra kahA jA sakatA hai ki ciMtA yA tanAva se kevala zArIrika kSati hI nahIM hotI, apitu Antarika vyavasthA bhI asta-vyasta ho jAtI hai| phalata: pAcana kriyA para bhI duSprabhAva par3atA hai aura pAcana kriyA bigar3ane lagatI hai| phalataH hRdaya kI anyAnya bImAriyA~ paidA ho jAtI hai| isa prakAra mAnasika dUSita bhAva zarIra, mana, AtmA aura dUsaroM para bhI dUSita prabhAva DAlate haiN| ina dRSita bhAvoM se bahirloka evaM antarloka donoM da:khamaya banate haiN|39 tattvajJapurUSoM ne ina samasyAoM ke nirAkaraNa hetu pratikramaNa prAyazcitta kA vidhAna batalAyA hai| pratikramaNa prAyazcitta sarvaprathama mAnasika zaddhi karatA hai| jahA~ mana zuddha hai vahA~ kisI taraha ke rogoM ko sthAna mila pAnA hI asaMbhava hai| ata: manovaijJAnika pakSa se bhI pratikramaNa kI upAdeyatA sarvAdhika hai zArIrika mUlya- pratikramaNa svayaM dvArA svayaM ke doSoM kA nirIkSaNa, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...61 parIkSaNa aura samIkSA kI vyavasthita prakriyA hai| bhUla honA mAnava kA svabhAva hai, bhUla ko usa rUpa meM svIkAra karanA mAnavatA hai| pratikramaNa bhUla ko bhUla rUpa meM mAnane, jAnane evaM chor3ane kA purUSArtha hai| manovijJAna kI dRSTi se galatI ko galatI rUpa meM svIkAra karane para bhaviSya meM puna: galatiyA~ hone kI saMbhAvanAe~ kama rahatI hai| ___yadi pratikramaNa se zArIrika svAsthya kI tulanA kI jAye to usake mUla marma ko nahIM apanAne vAlA antaraMga dRSTi se bhayabhIta, tanAvagrasta evaM duHkhI rahatA hai| svastha kA artha hai- sva meM sthita honA, svayaM para svayaM kA niyNtrnn| svAsthya kA artha hai- rogamukta jiivn| svAsthya tana, mana aura AtmotsAha ke samanvaya kA nAma hai| yadi zarIra, mana aura AtmA tInoM sammilita rUpa se kArya kareM, zarIra kI sArI praNAliyA~ evaM sabhI avayava sAmAnya rUpa se svataMtratA pUrvaka kArya kareM, taba vyakti svastha rahatA hai| jaina paramparA ke svarUpajJa caMcalamalajI coraDiyA ke anusAra AtmA kI abhivyakti ke tIna sazakta mAdhyama haiM- mana, vacana aura kaayaa| AtmA hI jIvana kA AdhAra hai| AtmA kI anupasthiti meM zarIra, mana aura mastiSka kA koI astitva nahIM hotA aura na svAsthya kI koI samasyA hotI hai| AtmA ke vikAra hI roga ke pramukha kAraNa hote haiN| Atma vikAra ke nirgamita hone para zarIra, mana, vANI aura mastiSka svata: svastha hone lagate haiN| pratikramaNa Atma vikAra ke nirasana kA sabala sAdhana hai yaha mahattvapUrNa ullekha hai ki AdamI jitane kaSTa bhogatA hai vastuta: duniyA~ meM utane kaSTa nahIM hai| vaha svayaM ke ajJAnavaza kaSToM ko bhogatA hai| jJAnI ke lie zarIra meM, prakRti meM, vAtAvaraNa meM, vanaspati jagata meM, samyak jIvana zailI meM saba jagaha samAdhAna hai| kintu usa vyakti ko kahIM samAdhAna nahIM milatA, jisameM ajJAna bharA ho| pratikramaNa ajJAna ko dUra karane meM sahAyaka hai|40 chaha Avazyaka kI dRSTi se- yahA~ vivecya yaha hai ki pratikramaNa aura svAsthya kA ghaniSTa sambandha hai| pratikramaNa karate samaya usameM AvazyakoM kA bhI samAveza ho jAtA hai kyoMki pratikramaNa cha: Avazyaka rUpa hI hotA hai| yadi eka bhI Avazyaka kama ho, to pratikramaNa adhUrA kahalAtA hai| ata: SaDAvazyakoM ke Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA sandarbha meM svAsthya kA mahattva nimna prakAra hai pratikramaNa kAla meM prathama sAmAyika Avazyaka meM citta kI ekAgratA pUrvaka doSoM kI samIkSA kI jAtI hai arthAta Atmika rogoM ke kAraNoM kA nidAna kiyA jAtA hai| dUsare caturviMzatistava Avazyaka meM jo sarva prakAra ke rogoM se pUrNata: mukta ho cuke haiM, una tIrthaMkaroM ke Alambana ko samakSa rakhakara stuti karane se svastha banane kA upAya samajha meM AtA hai| tIsare vandanA Avazyaka meM Atma cikitsaka pA~ca mahAvratadhArI sadgurU ko vinayapUrvaka vaMdana kara AtmA ko vikAra mukta banAne evaM svastha rahane kA mArgadarzana prApta kiyA jAtA hai| caturtha pratikramaNa Avazyaka meM mana, vacana aura kAyA ke yogoM se jina doSoM kA sevana svayaM ke dvArA kiyA gayA hai, dUsaroM se karavAyA gayA hai evaM dUsaroM dvArA kiye gaye akaraNIya kAryoM kA anumodana kiyA gayA hai una saba doSoM se nivRtta hone ke lie kRta doSoM kI nindA, gardA evaM AlocanA kI jAtI hai| isI ke sAtha prANImAtra ke sAtha pratyakSa-parokSa rUpa se kisI prakAra kA durvyavahAra huA ho, to kSamAyAcanA kara maitrI bhAva vikasita kiyA jAtA hai jisase tanAva, cintA aura bhaya dUra hote haiM tathA mAnasika svAsthya kI prApti hotI hai| pA~caveM kAyotsarga Avazyaka ke dvArA saMyama rUpa zarIra ke doSa rUpI ghAvoM kA marahama kiyA jAtA hai| isIlie isakA zAstrIya nAma vraNa cikitsA hai isa Avazyaka dvArA AtmA zalya rahita ho jAtA hai| dravyata: zarIra kI pratirodhaka kSamatA bar3hatI hai, jisase samasta prakAra kI thakAna dUra ho jAtI hai| zalya rahita hone se halkepana kA anubhava hotA hai| chaThaveM pratyAkhyAna Avazyaka ke dvArA bhaviSya meM roga ke kAraNoM se bacane evaM svayaM kI pratirodhaka kSamatA bar3hAne hetu prAyazcitta ke rUpa meM AtmA kA ahita karane vAlI icchAoM kA nirodha kiyA jAtA hai| indriyoM ke viSaya bhogoM se anAsakta hone kA saMkalpa lekara prANoM kA apavyaya rokA jAtA hai| bAhyataH isase Avega, udvega, unmAda Adi chUTa jAte haiM aura mana parama zAMti kA ahasAsa karatA hai| Asana-mudrAdi kI dRSTi se- pratikramaNa karate samaya tadviSayaka sUtra pAThoM ke uccAraNa karate hue bhinna-bhinna AsanoM meM baiThane, jhukane athavA khar3e hone ke pIche bhI svAsthya kA rahasya samAyA huA hai| pratyeka Avazyaka ke prAraMbha Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...63 meM usa Avazyaka kriyA kI anumati lene hetu vaMdana kiyA jAtA hai| vaMdana karane se jor3oM ke darda kI saMbhAvanA kama rahatI hai| mAMzapeziyoM meM lacIlApana banA rahatA hai, zarIra meM UrjA kA pravAha saMtulita hotA hai evaM zarIra kI pratirodhaka kSamatA bar3hatI hai| __paMcAMga praNipAta pUrvaka namaskAra mudrA meM zarIra saMtulita evaM snAyu saMsthAna svastha ho jAtA hai| bAyA~ ghuTanA U~cA karake jo pATha bole jAte haiM usase ahaMkAra vilina hokara sakArAtmaka soca vikasita hotI hai tathA guNagrAhakatA meM bhI abhivRddhi hotI hai| dAyA~ ghuTanA khar3A rakhate hue jo pATha uccarita kiye jAte haiM usase manobala dRr3ha, gRhita saMkalpoM ke pAlana ke prati utsAha evaM pratyeka kArya meM sajagatA banI rahatI hai| khar3e hokara AlocanA Adi ke pATha bolane se pramAda meM nyUnatA, bhAvoM meM samarasatA evaM zarIra meM saMtulana banA rahatA hai| kAyotsarga (dhyAna) mudrA meM sthita hone se mana ke sAre Avega zAMta ho jAte haiM, prANa zakti kA apavyaya rUka jAtA hai aura sahana zakti kA uttarottara vikAsa hotA hai| __mithyAtva Adi pratikramaNa kI dRSTi se- jaina cintana meM karmabaMdha ke mukhya pA~ca kAraNa mAne gaye haiM- 1. mithyAtva 2. avirati 3. pramAda 4. kaSAya aura 5. yog| ye pA~coM hetu pApa pravRtti rUpa haiM evaM AtmA ko rAga-dveSAdi rUpa Abhyantara rogoM se vikArI banAte haiM ataH inakA pratikramaNa karanA Avazyaka hai| mithyAtva Adi pA~ca kA pratikramaNa karane se AtmA to rogamukta evaM nijasvabhAva meM sthira banatI hI hai kintu bAhya dRSTi se bhI aneka lAbha hote haiN| 1. satya ko satya ke rUpa meM svIkAra karanA mithyAtva kA pratikramaNa hai| isa pratikramaNa ke dvArA svadoSoM ko svIkAra kara lene se sahanazIlatA evaM dhairya abhivRddha hotA hai, pratikUlatA meM dUsaroM para doSAropaNa kI pravRtti samApta ho jAtI hai| vyakti svayaM ke prati itanA sajaga ho jAtA hai ki kisI prakAra kA bAhya upacAra karane se pUrva ahiMsaka upacAra ko sarvAdhika mUlya detA hai| isI ke sAtha kRtya-akRtya kA viveka jAgRta hone se tInoM yogoM kI asatpravRttiyA~ chUTane lagatI haiM, jisase dehastarIya rogoM kI saMbhAvanAe~ samApta ho jAtI haiN| mithyAtva ke pratikramaNa se zarIra evaM AtmA kA bhedajJAna hone lagatA hai aura samyagdRSTi sthira hotI hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 2. ahiMsA Adi vratoM ko samyak rUpa meM svIkAra karanA avrata kA pratikramaNa hai| vidvavarya caMdanamalajI ke ullekhAnusAra vrata se zarIra evaM indriyA~ saMyamita hotI haiN| svacchanda vRttiyoM para niyaMtraNa hotA hai| saMyama evaM maryAdita jIvana svAsthya kA mUlAdhAra hai, jabaki svacchandatA rogoM kA pramukha kAraNa hai| ataH jo vrata nirvAha pUrvaka jIvana jIte haiM ve apekSAkRta adhika svastha hote haiN| 3. anAvazyaka, anupayogI evaM arthahIna kAryoM se nivRtta honA evaM kSamatAoM kA pUrNa sadupayoga karanA pramAda pratikramaNa hai| pramAda kA pratikramaNa karane se AtmajAgRti kA saMcAra evaM Atma vikAra dUra hone lagate haiM, phira AtmA rUpI mAlika jAgRta ho to zarIra rUpI makAna meM rAga Adi roga rUpI cora ke praveza kI kabhI bhI saMbhAvanA nahIM rahatI hai| isa prakAra Abhyantara rogotpatti ke kAraNoM kA abhAva hone para bAhya roga bhI svayaM samApta ho jAte haiM usase svAsthya lAbha hotA hai| 4. krodha Adi bhAvoM se nivRtta honA kaSAya pratikramaNa hai| kaSAya kA pratikramaNa karate samaya krodhAdi ke svarUpa kA cintana karane se ina AvegoM ke duSprabhAvoM kA bodha hotA hai, kaSAya bhAvoM meM maMdatA AtI hai, bhAva vizuddhi hone se karma nirjarA hotI hai tathA sakArAtmaka soca kA AvirbhAva hone se mAnasika rogoM kA udaya nahIM hotA hai| 5. azubha yoga kA pratikramaNa karane se akaraNIya azubha pravRttiyA~ manda ho jAtI haiM tathA karaNIya zubha kAryoM meM pravarttana hotA hai| karaNIya zubha kAryoM meM pravRtti hone se anyoM ko preraNA dene evaM samyak purUSArtha karane vAloM kI anumodanA karane kA sahaja avasara upalabdha ho jAtA hai| isa taraha dUsaroM para acchA prabhAva par3ane se caitasika prasannatA meM dina dugunI abhivRddhi aura usake pariNAma svarUpa zArIrika svasthatA meM bhI parivardhana hotA hai 142 sAmAjika Adi vividha pakSoM se- pratikramaNa jIvana-zuddhi kA zreSTha upakrama hai| isa upakrama meM Atma doSoM kI AlocanA karane se pazcAttApa kI bhAvanA jAgRta hone lagatI hai aura usa pazcAttApa kI agni se sabhI doSa jalakara naSTa ho jAte haiN| pApAcaraNa zalya ke samAna hai, yadi usakA unmUlana na kiyA jAe aura antarmana meM hI chipAkara rakhA jAe to usakA viSa aMdara hI aMdara vRddhi pAtA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...65 huA samagra jIvana ko khaNDita kara sakatA hai| ataH pApa zalya kA uddharaNa karanA atyAvazyaka hai aura vaha pratikramaNa ke dvArA sahaja ho jAtA hai| pratikramaNa karane se sarvaprathama kAya yoga kI caMcalatA kA avarodha hotA hai, phira indriyoM para niyantraNa hotA hai| isameM sAdhaka samasta vaibhAvika pariNatiyoM se virata hokara antarmukhI bana jAtA hai| pratikramaNa AlocanA pUrvaka hotA hai| guru ke samakSa kRta doSoM ko prakaTa karanA AlocanA hai| Alocaka ko jJAta honA cAhie ki vaha choTe-bar3e sabhI aparAdhoM kA guru ko nivedana kreN| jaise koI rogI cikitsaka ke pAsa jAkara yadi apane roga ko sApha-sApha prakaTa nahIM kare to vaha apanA hI aniSTa karatA hai| isI prakAra jo sAdhaka guru ke nikaTa apane doSoM ko jyoM kA tyoM prakAzita nahIM karatA hai to vaha bhI apanI AtmA kA aniSTa karatA hai ataH pApazuddhi ke lie AlocanA pUrvaka pratikramaNa karanA parama zreyaskara hai| pratikramaNa kI upayogitA ko samajhane ke lie yaha bhI mananIya hai ki jaise paira meM kAMTA cubha jAye to manuSya ko caina nahIM par3atA hai, vaha satata vedanA kA anubhava karatA hai aura zIghra se zIghra usa kAMTe ko nikAla denA cAhatA hai usI prakAra sacce sAdhaka ke dvArA gRhIta vratoM meM kisI prakAra kA aticAra laga jAye to use taba taka caina nahIM lenA cAhie jaba taka apane guru ke samakSa nivedana kara prAyazcitta na kara leN| aticAra rUpI zalya ko nikAlane vAlA hI vAstavika zAnti kA anubhava karatA hai isalie pratikramaNa karane vAlA sAdhaka hI cAritra kA akhaMDa paripAlana karate hue kevalajJAna ko prApta kara sakatA hai / nyAya praNAlI meM aparAdhI ke doSa dUsare batAte haiM, para dharma - zAsana meM doSI svayaM apane doSa nizchala bhAva se guru ke samakSa kahakara Atma zuddhi karatA hai| dharma - zAsana meM prAyazcitta ko bhAra nahIM mAnA jaataa| AtmArthI ziSya prAyazcitta ke dvArA Atma zuddhi karane vAle guru ko upakArI mAnatA hai aura saharSa prAyazcitta (daNDa) kA anupAlana karatA hai| isase pratikramaNa prAyazcitta kA mahattva nirvivAda siddha ho jAtA hai| 43 isa avasarpiNI kAla ke antima tIrthaMkara prabhu mahAvIra kI antima dezanA ke rUpa meM saMkalita uttarAdhyayanasUtra, adhyayana 29 kI pRcchA saMkhyA 11 meM gautama gaNadhara dvArA pUche gaye prazna kA javAba dete hue kahA gayA hai ki azubha yoga se vratoM meM cheda ho jAte haiM jo pratikramaNa karane se punaH nirUddha ho sakate haiN| prastuta Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA sUtra meM vrata cheda ke nirodha se hone vAle pA~ca lAbha batalAye gaye haiM1. Asrava kA nirodha ho jAtA hai| 2. azubha pravRtti se hone vAle cAritra ke dhabbe samApta ho jAte haiN| 3. ATha pravacana mAtAoM meM jAgarUkatA bar3ha jAtI hai| 4. saMyama ke prati ekarasatA yA samApatti sadha jAtI hai| 5. samAdhi kI upalabdhi hotI hai| jo indriyA~ bAhyonmukhI haiM ve antarmukhI ho jAtI haiM aura mana AtmA meM lIna ho jAtA hai| isa prakAra jo pratikramaNa vApasa lauTane kI prakriyA se zurU huA thA, vaha dhIre-dhIre Atma svarUpa kI sthiti meM pahu~ca jAtA hai| yahI pratikramaNa kA pUrNa phala hai aura pUrNa upalabdhi hai| samAhArataH pratikramaNa nIr3a meM lauTane kI prakriyA hai| 'The coming back' Antarika vyaktitva ke vikAsa kI samagratA hai| bhava roga miTAne kI parama auSadha hai| yaha auSadhi itanI mUlyavAna hai ki jisakA pratidina sevana karane se vidyamAna kaSAya Adi roga zAnta ho jAte haiM aura yadi roga nahIM ho, to usa auSadhi ke sevana se bhaviSya meM roga nahIM hote aura doSa nahIM lage hoM, to pratikramaNa bhAva aura cAritra kI vizeSa zuddhi karatA hai| pratikramaNa kA hArda sAdhu evaM gRhastha donoM ke lie pratidina karaNIya chaha AvazyakoM meM pratikramaNa eka zreSTha Avazyaka hai| jaina dharma kI mAnyatA hai ki vyakti ko apane atikramI arthAta asata vyavahAra kA patA cala jAe to usakA turanta pratikramaNa karanA caahie| jisake prati galata vyavahAra ho, kisI prakAra kA mana-muTAva ho gayA ho yA jinake prati mana meM durbhAva Ae hoM, unase pratyakSa meM upasthita hokara kSamA mAMganI caahie| yadi lajjA yA bhaya Adi ke kAraNa vaisA na bana sakeM to guru ke samakSa kRta doSoM ke lie svayaM ko dhik mAnakara daMDa (prAyazcitta) lenA caahie| jo doSa vyakti ke svayaM ke bhI dhyAna meM na AyeM athavA jo svAbhAvika rUpa se ho rahe haiM athavA jo anacAheM bhI karane par3a rahe haiM isa prakAra kI dinabhara meM huI bhUloM kA smaraNa kara divasAnta (sAyaMkAla) meM pratikramaNa karanA caahie| isI taraha rAtrikAla meM hue doSoM, svapna Adi meM kie gae durvicAroM evaM viSaya-kaSAya Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...67 Adi rUpa duSkRtyoM ko dhyAna meM lAkara rAtrikAla ke anta (prAta:kAla) meM pratikramaNa karanA caahie| yadi aisA sambhava na hoM yA jo bhUleM pramAdavaza zeSa raha gaI ho to unheM pandraha dina (pakSa) ke aMta meM dhyAna meM lAkara pAkSika pratikramaNa karanA caahie| yadi vaha bhI na ho pAyeM athavA daivasika Adi pratikramaNa karane ke bAvajUda bhI bhUleM raha gayI hoM to cAturmAsika pratikramaNa karanA caahie| yadi yaha bhI sambhava na ho athavA pUrvakrama se pratikramaNa karate hue bhI kucha sUkSmasthUla bhUleM raha gaI hoM to saMvatsarI pratikramaNa kara svayaM ko nizcita rUpa se doSamukta karanA caahie| isa prakAra pratikramaNa kriyA ke dvArA apane purAne khAte ko barAbara kara lenA, kaSAyoM ko upazAMta kara lenA tathA hRdaya ko sarala evaM vinamra banAkara saumyabhAva kI zItala dhArA meM snAna kara lenA- yahI pratikramaNa kA hArda hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki doSamukti kI yaha kriyA dila se ho, nizchala bhAvoM se ho, pavitratama vicAroM se ho tAki jina doSoM kA eka bAra sevana kiyA gayA ho evaM jina doSoM kI niMdA-gardA kara svayaM ko dhikkArA ho una doSoM kI punarAvRtti na ho sakeM, anyathA yaha pratikramaNa mAtra aupacArika banakara hI raha jaayegaa| yadi pratikramaNa karake bhI phira se unhIM doSoM kI punarAvRtti hotI rahe to vahI kahAvata caritArtha hogI ki makkA gayA haja kiyA, banakara AyA haajii| Ajamagar3ha meM ghusate hI, phira vahI pAjI kA paajii|| aisA pratikramaNa Atmazodhana kI dRSTi se kiMcita mAtra bhI arthakArI nahIM hotA, vaha to pratikramaNa ke ucca evaM pavitra bhAva ke sAtha khilavAr3a aura ghinaunI harakata karanA hai| uttarAdhyayanasUtra ke 29veM adhyayana meM prAyazcitta kA AdhAra pApakarmoM se zuddhi batAyA hai|44 prAyazcitta ke tIna rUpa haiM- 1. svAlocanA 2. svaniMdanA 3. svgrhnnaa| ina tInoM tarIkoM ko apanAkara svAtma zuddhi karanA hI pratikramaNa kA marma hai| yadi sacce dila se prAyazcitta kiyA jAye to jIvana ke sAre zalya samApta hokara vyakti ke pariNAma sarala evaM nirmala bana jAte haiM phira dubArA pApayukta karma ko doharAte nahIM hai| dazavaikAlikasUtra kI cUlikA ke anusAra hama nirdoSa isalie nahIM bana pAte ki pramAda dazA ke vazIbhUta hokara galatI karate Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA samaya bebhAna rahate haiN| hameM usa vakta yaha AbhAsa hI nahIM hotA ki hama koI doSapUrNa pravRtti kara rahe haiM yA hamArI vajaha se kisI prANI kA dila duHkha rahA hai? ata: yaha sArvabhauma siddhAnta hai ki hama svakRta doSoM ko dekhate hI turanta usakA nivAraNa kareM, use bhaviSya para na ttaaleN|45 svayaM ke doSoM ko jAnanA evaM tatkSaNa unakA nivAraNa kara AtmA ko zuddha, nirmala aura pAvana banAnA hI pratikramaNa kA hArda hai| isI ko bhAva pratikramaNa kahate haiN|46 pratikramaNa ke bahupakSIya lAbha jaina dharma meM pratikramaNa Atmazuddhi hetu eka ucca AdhyAtmika prakriyA hai| sAmAnyatayA yaha upakrama samasta ArAdhakoM ke lie hai| jinhoMne kisI prakAra ke vrata-niyama grahaNa nahIM kiye haiM, unake lie bhI yaha Avazyaka hai| isa caturtha Avazyaka kA vidhivata pAlana karane se nimna lAbha hote haiM* pratikramaNa kartA ko mUlaguNa rUpI bAraha vrata Adi ke svarUpa kI jAnakArI hotI hai tathA avratI meM vrata-grahaNa karane kI bhAvanA balavatI banatI hai| * pratikramaNa se vratoM meM sthiratA evaM dRr3hatA AtI hai| * karmAdAna Adi akaraNIya kAryoM kI jAnakArI evaM unase bacate rahane kI bhAvanA dRr3ha banatI hai| * cAritra dharma kI vizeSa abhivRddhi hotI hai| * AvazyakasUtroM kA uccAraNa evaM manana karane se svAdhyAya hotA hai| * pracalita mAnyatAnusAra niyatakAla meM pratikramaNa karane se tIrthaMkara gotra kA upArjana hotA hai| * pratikramaNa ke lie jitanA samaya vyatIta hotA hai, utane samaya yogoM kI pravRtti zubha rahatI hai tathA azubha karmoM ke bandhana se bhI utane samaya ke lie bacAva ho jAtA hai| chaha AvazyakoM meM caturtha pratikramaNa Avazyaka meM hI vratoM kA prAdhAnya hai| zeSa pA~ca Avazyaka avratI ke lie bhI lAgU hote haiM, kintu chaha Avazyaka kI kriyA pUrva paramparA se eka hI kAla meM kramabaddha rUpa se kI jAtI rahI hai arthAta chahoM Avazyaka kramazaH eka samaya meM pUrNa kiye jAte haiM isalie vratI-avratI kA bheda na rakhate hue sabhI ke lie yaha anuSThAna karaNIya hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ... 69 * pratikramaNa ke pAThoM meM samyaktva, bArahavrata evaM jJAna Adi paMcAcAra ke aticAroM tathA aThAraha pApasthAna kI AlocanA Adi ke pATha haiM, pratikramaNa dvArA ina vrata Adi meM lage doSoM kI zuddhi ho jAtI hai / * pratikramaNa se pApoM kA prAyazcitta hone ke atirikta isameM devavandana, guruvandana, vinaya, svAdhyAya, kAyotsarga, dhyAna Adi dharma kriyAe~ bhI kI jAtI hai ataH unake suphala bhI prApta hote haiN| * pratikramaNa meM prathama sAmAyika Avazyaka hotA hai usake paripAlana se samabhAva kI prApti aura ananta jIvoM ke abhayadAna kA lAbha hotA hai| isI taraha pratikramaNa kI pratyeka kriyA se aneka phAyade haiN| * zubha bhAvollAsa ke lie pratikramaNa kriyA eka adbhuta sAdhana hai| pratikramaNa meM prabhubhakti, guruvinaya, samabhAva, pApoM kA pazcAttApa, jIvadayA, kSamApanA, upazama, sthira zubha dhyAna, saMlInatA Adi zubha bhAvoM ko avakAza milatA hai| * dina yA rAtri sambandhI duSkRtyoM se baMdhe hue pApa samUha kA nirgamana hotA hai| * pApa kAryoM ke prati saccA tiraskAra utpanna hotA hai| * donoM sandhyAoM ke lie dharma ArAdhanA nizcita ho jAtI hai| duSkRtyoM ke smaraNa aura pazcAttApa se acche saMskAroM kA aMkuraNa hotA hai| * pratikramaNa yAda karane ke kucha lAbha pratikramaNa- jaina anuyAyiyoM kA Avazyaka karma hai / ubhaya sandhyAoM meM kiyA jAne vAlA karaNIya karma hai ataH isake mUla pATha kaNThAgra honA Avazyaka hai| prabuddha vicArakoM kA mAnanA hai ki jo vyakti pratikramaNa sUtra kaNThastha kara letA hai, vaha jIvana upayogI jJAnavarddhaka evaM Agamika aneka tathyoM kA jAnakAra ho jAtA hai| pratikramaNa ke sUtra pATha mUlata: prAkRta meM haiM, kyoMki yaha pUrva kAla kI mUla bhASA hone se tIrthaMkaroM kI vANI isI bhASA meM prakaTa huii| ata: unakA uccAraNa maMgalakArI mAnA jAtA hai| jahA~ niyamita sAmAyikapratikramaNa kI ArAdhanA hotI ho, vahA~ aneka azubha Tala jAte haiN| pUrvAcAryoM ne jahA~ prathama sAmAyika Avazyaka ko hI dvAdazAMgI kA sAra aura caudaha pUrva kA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA arthapiNDa kahA hai to chaha Avazyaka sahita sampUrNa pratikramaNa kA mahattva ni:sandeha bahuta adhika hai| jise pratikramaNasUtra yAda haiM1. vaha paMca parameSThI ke svarUpa aura unake guNoM kA jJAtA ho jAtA hai| 2. chaha Avazyaka vidhi evaM usake tathyoM kA jAnakAra ho jAtA hai| 3. vaha aThAraha pApasthAnoM kA svarUpa samajha letA hai| 4. use pratyAkhyAna pATha yAda ho jAte haiM, jisase vaha svayaM pratyAkhyAna pUrvaka koI niyama le sakatA hai aura guru Adi ke abhAva meM dUsaroM ko bhI pratyAkhyAna karavA sakatA hai| 5. pratikramaNa kA mUla pATha vaMdittusUtra yAda hone se zrAvaka ke bAraha vrata (pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata evaM cAra zikSAvrata) kA viziSTa jJAtA ho jAtA hai| 6. bArahavrata ke svarUpa kI samagra jAnakArI hone se unameM lagane vAle doSoM kA bhI parijJAtA ho jAtA hai| isase vaha kRtadoSoM se zIghra mukta ho sakatA hai| 7. pratikramaNa yAda karane se AvazyakasUtra nAma kA eka Agama kaNThastha ho jAtA hai| 8. yadi artha samajhate hue mUla pATha yAda kie jAeM to chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa kI ArAdhanA samagra rUpa se sArthaka bana sakatI hai|47 kisane-kaunasA pratikramaNa kiyA? AcArya ASAr3hAbhUti ne mithyAtva kA pratikramaNa kiyA thaa| ekadA ASAr3habhUti ne aMtima samaya meM apane ziSyoM ko saMlekhanA karavAyI aura kahAyadi devagati ko prApta karo to mujhe sUcita krnaa| una ziSyoM ne gurU vacana ko vismRta kara diyaa| idhara ASAr3hAbhUti kI zraddhA vicalita ho gii| jisake phalasvarUpa unhoMne gRhasthavAsa svIkAra kara liyaa| deva gati ko prApta hue ziSyoM ne Akara saceta kiyaa| to phira se ASAr3habhUti kI zraddhA dRr3ha banI, yaha mithyAtva kA pratikramaNa huaa| zreNika rAjA ke putra meghakumAra paramAtmA mahAvIra kI dezanA sunakara pravrajita hue| dIkSA ke pahale dina hI sone kA sthAna Ane-jAne ke dvAra para Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ... 71 milaa| rAtribhara zArIrika saMjJA kI nivRtti, dhyAna Adi ke lie muniyoM kA AvAgamana calatA rahA, megha muni ko pala bhara bhI nidrA na aaii| vicAra badalA aura prAta: hote hI rajoharaNa Adi upakaraNa bhagavAna mahAvIra ko saMbhalAne gye| prabhu ke mukha se pUrva janma kI ghaTanA sunakara jAtismaraNa jJAna ho gayA aura phira se mahAvratoM meM sthira bne| isa prakAra avrata kA pratikramaNa kiyaa| bhagavAna mahAvIra ke zAsanakAla meM Ananda zrAvaka ne bhikSArtha padhAre hue gautama gaNadhara ke caraNoM meM vandana kara pUchA- he bhagavan! zrAvaka ko avadhijJAna ho sakatA hai? hA~! ho sakatA hai| bhagavan mujhe bhI itane itane kSetra parimANa vAlA avadhijJAna huA hai| gautama svAmI ne upayoga lagAye binA kaha diyA ki gRhastha ko itanA vistRta avadhijJAna nahIM ho sktaa| paramAtmA mahAvIra ke samakSa AlocanA karate hue unake mukhAravinda se yathArtha jJAna huA, taba bele kA pAraNA kiye binA hI punaH Ananda zrAvaka se kSamAyAcanA karane pahu~ce aura pramAda kA pratikramaNa karane ke pazcAta pAraNA kiyaa| prathama tIrthaMkara prabhu AdinAtha ke putra bAhubalI ne saMyama jIvana svIkAra kiyaa| unase pahale unake 98 bhAI dIkSita ho cuke the| 'maiM umra meM bar3A hU~ kintu ve mujhase pUrva pravrajita hue haiN| yadi AdinAtha bhagavAna ke caraNoM meM jAtA hU~ to laghu bhrAtAoM ko vandana karanA pdd'egaa|' isa mAna kaSAya vaza bAhubalI eka varSa taka kaThora sAdhanA karate rahe / antataH dIkSita bahineM brAhmI aura sundarI ne unheM saceta kiyaa| unake ahaMkAra rUpI mada kA vilaya huA aura jyoMhi Age bar3hane ke lie kadama uThAyA tyoMhI kaSAya kA pratikramaNa hone se kevalajJAna utpanna ho gyaa| prasannacandra rAjarSi ne azubha yoga kA pratikramaNa kiyA thaa| ve dIkSita bana eka paira para khar3e hokara evaM sUrya ke sammukha dRSTi rakhakara dhyAna kara rahe the| magadhAdhipati zreNika ne dekhA, unheM vinaya pUrvaka namana kiyaa| phira bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM pahu~ce / bhagavAna ko savinaya vandana kara pUchA- he bhagavan! nagarI ke bAhara jo muni dhyAna meM khar3e haiM, abhI Ayu pUrNa kareM to kaunasI gati meM jAyeM? prabhu ne kahA- sAtavIM naraka meN| zreNika cakita ho gye| kucha dera bAda phira pUchA to uttara milA- chaThIM, pA~cavIM, cauthI... sunate-sunate kevalajJAna kI duMdubhiyA~ bajane lgii| zreNika ne pUchA- itanA antara kyoM ? prabhu bole- tumane Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pahale pUchA thA taba dhyAnastha muni zatru ke sAtha mAnasika yuddha kara rahe the aura bAda meM bhUloM ke pazcAttApa pUrvaka azubha mana ko zubha yoga meM lagAne se isa pratikramaNa kA phala kevalajJAna taka pahu~ca gyaa| Azaya hai ki mithyAtva Adi meM se eka-eka kA pratikramaNa karane vAlI AtmAoM kA bhI jIvana saphala ho gayA, taba jo pA~coM prakAra ke pratikramaNa kI samyak sAdhanA kara letA hai usakA jIvana niHsandeha dhanya evaM sArthaka hogA hii| micchAmi dukkaDaM : eka vimarza jina zAsana meM 'micchAmi dukkaDaM' kA AdaraNIya sthAna hai| yaha zAstra vacana jana sAmAnya meM atyanta prasiddha hai| isa sambandha meM logoM kI bhinna-bhinna dhAraNAe~ haiN| kucha socate haiM ki 'micchA mi dukkaDaM' ke uccAraNa mAtra se kiye gaye pApa vinaSTa ho jAte haiM ataH pratikramaNa Adi anya kriyAe~ karanA Avazyaka nahIM hai| kucha mAnate haiM ki 'micchAmi dukkaDaM' jainAcAra kA sAra hai| kucha kahate haiM ki 'micchA mi dukkaDaM' Atmazuddhi kA sarvopari maMtra hai isalie jaba bhI kisI prakAra kA aparAdha ho yA vrata Adi khaMDita ho, to 'micchAmi dukkaDaM' kaha denA caahie| 'micchAmi dukkaDaM' aparAdhoM kI svIkRti evaM kRtadoSoM ko punaH puna: na duharAne kA bIja sUtra hai isIlie yaha pratikramaNa rUpa prAyazcitta kA mukhya aMga hai| jahA~ taka yaha prazna hai ki 'micchAmi dukkaDaM' kahane mAtra se pUrvabaddha karma nirjarita ho jAte haiM to aisI bAta nahIM hai| isakA samAdhAna pAne ke lie yaha nizcita rUpa se jJAtavya hai ki zabda jar3a hai, pudgala kA eka bheda hai, caitanya nhiiN| zabda jar3a rUpa hone ke kAraNa usameM svayaM meM kisI ko pavitra yA apavitra karane kI zakti nahIM hai| parantu zabda ke pIche rahA haA mana kA bhAva hI sabase baDI zakti hai| vANI ko mana kA pratIka kahA jA sakatA hai| ataeva 'micchA mi dukkaDaM' isa vAkya ke pIche jo Antarika pazcAttApa kA bhAva rahA huA hai, usI meM acintya zakti nihita hai| yadi sAdhaka sacce mana se pazcAttApa kareM, pApAcAra ke prati ghRNA vyakta kareM, to vaha kaluSita mana ko sahaja hI dhokara sApha kara sakatA hai, AtmA para lage hue pApa-mala ko bahAkara sApha kara sakatA hai| aparAdha ke lie kiyA jAne vAlA tapazcaraNa yA anya kisI taraha kA daNDa bhI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ... 73 mUla meM pazcAttApa hI hai / yadi mana meM pazcAttApa na ho aura kaThora se kaThora prAyazcitta svIkAra bhI kara liyA jAye to Atmazuddhi nahIM ho sakatI hai| daNDa kA uddezya deha-daNDa nahIM hai apitu mana kA daNDa hai apanI bhUla svIkAra kara lenA aura pazcAttApa kara lenA hai / daNDa prAya: bAhya stara para AdhArita hotA hai jabaki prAyazcitta sAdhaka kI svayaM apanI taiyArI hai| 48 prAyazcitta karane vAlA pApa kA zodhana karane ke lie antarmana se utsAhita hotA hai aura usa Antarika utsAha ke vega se aparAdhI kI cetanA svayaM vinamra, sarala aura niSkapaTa bana jAtI hai| 'micchAmi dukkaDaM' bhI eka prAyazcita hai| yadi vartamAna sthiti para vicAra kareM to jJAta hotA hai ki Aja pratikramaNa kA mUlabhUta abhiprAya samajhane vAle alpa raha gae haiN| kaI jana aise haiM jo pratikramaNa to karate haiM, 'micchAmi dukkaDaM' bhI dete haiM, parantu phira usI pApa ko karate rahate haiN| usase nivRtta nahIM hote / pApa karanA aura 'micchAmi dukkaDaM' denA, phira pApa karanA aura 'micchA mi dukkaDaM' denA, yaha jIvana ke anta taka calatA rahatA hai| parantu isase Atmazuddhi ke mahAmArga para sAmAnyataH pragati nahIM ho pAtI hai| isa prakAra kI bAhya sAdhanA ko 'dravya sAdhanA' kahA jAtA hai| upAdhyAya ramezamuni jI zAstrI kI varNana zailI ke anusAra kevala vANI se 'micchAmi dukkaDaM' kahanA aura phira usa pApa ko karate rahanA, ucita nahIM hai| mana ke maila ko sApha kie binA aura punaH usa pApa ko nahIM karane kA dRr3ha nizcaya kie binA khAlI Upara se 'micchAmi dukkaDaM' kahane kA kucha artha nahIM hai| eka ora dUsaroM kA dila duHkhAne kA kAma karate raheM, hiMsA karate raheM, jhUTha bolate raheM aura dUsarI ora 'micchAmi dukkaDaM' dete rheN| isa prakAra kA yaha 'micchAmi dukkaDaM' AtmA ko zuddha banAne ke bajAya adhika azuddha banA detA hai| 49 prastuta sandarbha meM yaha bhI jJAtavya hai ki pApakarma karane ke bAda jaba pratikramaNa avazya karaNIya hai taba sarala mArga to yaha hai ki pApakarma kiyA hI na jaae| AdhyAtmika dRSTi se yahI saccA pratikramaNa hai| 50 Avazyakaniyukti meM kahA gayA hai ki jo sAdhaka trividha yoga se pratikramaNa karatA hai, jisa pApa ke lie 'micchAmi dukkaDaM' detA hai| phira bhaviSya meM usa pApa ko nahIM karatA hai, usI kA duSkRtya niSphala hotA hai arthAta vahI kRtadoSoM se mukta hotA hai| 51 yadi Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA eka bAra 'micchAmi dukkaDaM' dene ke pazcAta punaH usa pApa kA AcaraNa kara liyA jAe to vaha pratyakSataH jhUTha bolatA hai, dambha kA jAla bunatA 152 isa prakAra ke sAdhakoM ke lie kaThora bhASA meM bhartsanA kI gaI hai| 53 siddhAntataH jo vyakti jaisA bolatA hai, yadi bhaviSya meM vaisA nahIM karatA hai to vaha sabase bar3hakara mithyAdRSTi hai| vaha tatvataH kathanI-karanI meM bheda rakhatA huA sIdhe - sarala yA nAstika logoM ke mana meM zaMkA paidA karatA hai aura isa rUpa meM mithyAtva kI vRddhi karatA hai ata: 'micchAmi dukkaDaM' ke anurUpa AcaraNa karanA caahie| vahI vAstava meM prAyazcitta aura pratikramaNa hai, anyathA viparIta AcaraNa karane para mithyAtva kA doSa lagatA hai| isa vivecana ke paripArzva meM 'micchAmi dukkaDaM' kA akSaraza: artha samajha lenA atyanta Avazyaka hai| Agamika vyAkhyA sAhitya kA sarvamAnya grantha Avazyakaniryukti meM 'micchAmi dukkaDaM' kA artha isa prakAra batalAyA gayA hai 'micchA mi dukkaDaM' meM 'mi' ke do artha haiM- mRdutA yA mArdava / zArIrika namratA ko mRdutA kahate haiM aura bhAvAtmaka namratA ko mArdava kahate haiN| athavA kAyA kI RjutA (saralatA) mRdutA hai aura bhAvoM kI RjutA mArdava hai| 'chA' kA artha hai- asaMyama yoga rUpa doSoM kA nirodha karanA, unheM roka denaa| 'mi' kA artha maryAdA bhI hai arthAta maiM cAritra rUpa maryAdA meM avasthita huuN| 'du' kA artha hai - nindA | maiM duSkRta karane vAle bhUtapUrva Atma paryAya kI nindA karatA huuN| 'ka' kA artha- pApa karma kI svIkRti hai arthAta maiMne pApa karma kiyA hai| 'Da' kA artha- upazamabhAva hai| AtmA meM kAraNavaza karma kI zakti kA anudbhUta honA, sattA meM rahate hue bhI udaya prApta na honA upazama bhAva kahalAtA / upazama bhAva ke dvArA pApakarma kA pratikramaNa karanA caahie| isakA Azaya hai ki maiM saMyama meM sthita huuN| mere dvArA jo anAcIrNa kA AcaraNa huA hai, use maiM kAyA aura bhAvoM kI RjutA se svIkAra kara usakA prAyazcitta karatA huuN|54 samAhArataH pratikramaNa jaina sAdhanA kI eka sarvotkRSTa Practical kriyA hai aura isake Best Result ko pAne ke lie use ekadama Perfect karanA bahuta Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ...75 jarUrI hai| isa yoga sAdhanA ke aneka aise pakSa haiM jinakA AsvAda yadi eka bAra sAdhaka ke dvArA liyA jAe to use anekazaH rahasyamayI anubhUtiyA~ svayameva hone lagatI hai| kisI bhI kriyA ke uddezya Adi jJAta ho to use karane kA tarIkA, najariyA mahatvAkAMkSA badala jAtI hai| pratikramaNa ke vividha pahaluoM kA yaha rahasyodghATana sAdhakoM ke lie eka amRta nidhi hogii| sandarbha-sUcI 1. jinavANI, pR. 56 2. vahI, pR. 17-18 3. paDisiddhANaM karaNe, kiccANamakaraNe paDikkamaNaM / asaddahaNe ya tahA, vivarIya parUvaNAe y|| Avazyakaniyukti, 1271 4. jaina, bauddha aura gItA ke AcAradarzanoM kA tulanAtmaka adhyyn| bhA. 2, pR. 401 5. paDileheGa pamajjiya, bhattaM pANaM vA vosireuunnN| vasahI kaya varameva u, NiyameNa paDikkame sAhU // hatthasayA AgaMtu gaMtuM ca, muhattagaM jahiM ciddh'e| paMthe vA vaccaMto NAdisaMtaraNe paDikkamai // . Avazyaka hAribhadrIya TIkA, bhA. 2, pR. 50 6. sahasA aNNANeNa ya, bhIeNa va pillieNa va pareNa / vasaNeNAyaMkeNa va, mUDheNa va rAgadosehiM / / oghaniyukti, 799 7. jaM kiMci kayama kajjaM, na hu taM labbhA puNo smaayriuN| tassa paDikkamiyavvaM, na hu taM hiyaeNa vodavvaM // vahI, 800 8. divasA asaMbha viNovi...vibhAvejjA / AvazyakacUrNi, bhA. 2, pR. 75 9. jinavANI, pR. 144 10. jinavANI, pR. 142 11. Avazyakaniyukti, 1215 kI vRtti Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 12. samaNeNa sAvaeNa ya, avassakAyavvaM havai jmhaa| ante ahoNisassa, tamhA AvassayaM nAma // Avazyakaniyukti, pR. 53 13. sapaDikkamaNo dhammo, purimassa ya pacchimassa ya jinnss| . majjhimayANa jiNANaM, kAraNajAe paDikkamaNaM // Avazyakaniyukti, 1244 14. akhaNDaM sUtraM paThanIyamiti nyAyAt / ___ dharmasaMgraha, pR. 223 15. jinavANI, (pratikramaNa vizeSAMka), san 2006, navambara, pR. 98 16. prazamarati prakaraNa, zlo. 143 17. tattvArtha-zrutasAgarIya vRtti, 3/27 18. (ka) Avazyakaniyukti, gA. 121 kI malayagiri TIkA (kha) bhagavatI ArAdhanA, 423 19. tattvArtha rAjavArtika, 9/22, pR. 620 20. prAya ityucyate lokazcittaM tasya mano bhavet / taccittagrAhakaM karma, prAyazcittamiti smRtam // dhavalATIkA 21. (ka) sthAnAMgasUtra, 10/73 (kha) mUlAcAra, 362 22. guNavadvahumAnAde, nityasmRtyA ca stkriyaa| jAtaM na pAtayedbhAva, majAtaM janeyadapi / kSAyopazamike bhAve, yA kriyA kriyate tyaa| patitasyApi tadbhAva, pravRddhirjAyate punaH / / guNavRddhya tataH kuryA, tkriyAmaskhalanAya vaa| ekaM tu saMyamasthAnaM, jinAnAmavatiSThate / jJAnasAra, kriyASTaka 23. jinavANI, pR. 98 24. jaMbudIve je huMti pavvayA, te ceva huMti hemss| dijjati sattakhitte na, chuTTae divasa pacchittaM / / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa ke gUr3ha rahasyoM kA vividha pakSIya anusaMdhAna ... 77 jaMbUddIve jA hujja bAluA, tAu huMti rayaNAI / dijjati sattakhittena, chuTTae divasapacchittaM / / jinavANI, pR. 99 25. AloyaNa pariNao sammaM saMpaTThio guru sagAse / jai aMtarA kAlaM, karei ArAhao tahavi // zrAddhajItakalpa, 39 26. lajjA gAraveNa bahussuyamayeNa vAvi duccariyaM / jena kahaMti guruNaM, na hu te ArAhaNA huMti || 27. jinavANI, pratikramaNa vizeSAMka, pR. 9 28. vahI, pa. 111 29. vahI, pR. 1.11 30. vahI, pR. 232-233 31. vahI, pR. 237-238 32. uttarAdhyayana, 23/53 33. cattAri kasAyA sicaMti mUlAI punnbbhvss| 34. dazavaikAlikasUtra, 8/38 35. jinavANI, pR. 241 36. jinavANI, pR. 251 37. vahI, pR. 251 38. vahI, pR. 253 39. vahI, pR. 253-254 40. vahI, pR. 258 41. vahI, pR. 259 42. vahI, pR. 260-262 para avalambita 43. namo purisavaragaMdhahatthINaM, pR. 426 44. uttarAdhyayanasUtra, 29/16 45. dazavaikAlika cUlikA, 1/12, 13, 14 zrAddhajItakalpa, gA. 24 dazavaikAlikasUtra, 8/40 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 46. jinavANI, pR. 67 47. jinavANI, pR. 288 48. pratikramaNa Avazyaka: svarUpa aura cintn| ramezamuni zAstrI, pR. 41, uddhRta jinavANI (pratikramaNa vizeSAMka) 49. vahI, pR. 42 50. Avazyakaniyukti, 683 51. vahI, 684 52. vahI, 685 53. upadezamAlA, 506 54. mitti miumaddavatte chatti a, dosANa chAyaNe hoi / mitti ya merAe Thio, dutti duguMchAmi appANaM / katti kaDaM me pAvaM, Datti ya Devemi taM uvasameNaM / eso micchA dukkaDa, payakkhara tyo samAseNaM // (ka) Avazyakaniyukti, 686-687 (kha) prazamaratiprakaraNa, 219 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-3 pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? ___ sampUrNa pratikramaNa kI ArAdhanA meM lagabhaga 30 se 40 sUtroM kA prayoga hotA hai| pratyeka sUtra kA apanA mahattva, uddezya evaM rahasya hai| kucha sUtra paramAtma bhakti ke haiM to koI unakI gaNa garimA kA guMjana karatA hai| kisI sUtra meM aticAroM kA varNana kiyA gayA hai to kisI meM una doSoM kI kSamAyAcanA kA bhAva gumphita hai| kisI sUtra ke dvArA guru ko vaMdanA kI jAtI hai to kisI ke dvArA tIrthoM ko| chahoM Avazyaka meM praveza karane ke sUtra bhI alaga-alaga haiN| ina sUtroM kA mArmika svarUpa jJAta ho jAe to pratikramaNa kI ArAdhanA mokSa mArga kI sAdhanA ke rUpa meM phalIbhUta ho sakatI hai| isI dhyeya ko lakSya meM rakhakara prastuta adhyAya meM pratikramaNa sUtroM kI prayoga vidhi evaM unake vividha pakSoM ko ujAgara kiyA jA rahA hai| pratikramaNa sUtroM ke zAstrIya nAma pracalita nAma zAstrIya nAma 1. namaskAra sUtra paMcamaMgala mahAzrutaskandha sUtra 2. paMciMdiya sUtra guru sthApanA sUtra 3. khamAsamaNa sUtra thobhavaMdana sUtra evaM praNipAta sUtra 4. icchakArI bhagavan sUtra sukhapRcchA sUtra 5. abbhuTThio sUtra guru kSamApanA sUtra 6. IriyAvahI sUtra airyApathikI pratikramaNa sUtra 7. tassauttarI sUtra kAyotsarga hetu sUtra 8. annattha sUtra kAyotsarga AgAra sUtra 9. logassa sUtra caturviMzati jinastava, udyotakara sUtra 10. karemi bhaMte sUtra sAmAyika grahaNa sUtra 11. sAmAiya vayajutto sUtra sAmAyika pAraNa sUtra 12. bhayavaM dasaNNabhaddo sUtra sAmAyika pAraNa sUtra Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 13. jagaciMtAmaNi sUtra 14. jayausAmiya sUtra 15. jaM kiMci sUtra 16. namotthuNaM sUtra 17. jAvaMti ceiAI sUtra 18. jAvaMta kevisAhU sUtra 19. namo'rhata sUtra 20. uvasaggaharaM stotra 21. jayavIyarAya sUtra 22. arihaMta ceIyANaM sUtra 23. kallANa kaMdaM stuti 24. saMsAra dAvAnala stuti 25. pukkharavaradI sUtra 26. siddhANaM buddhANaM sUtra - 27. savvassavi sUtra 28. suguru vandana sUtra 29. icchAmi ThAmi sUtra 30. vaMdittu sUtra 31. Ayariya uvajjhAya sUtra 32. namo'stu vardhamAnAya stuti 33. vizAla locana dalaM stuti 34. aDDAijjesu sUtra 35. laghuzAnti pATha 36. caukkasAya sUtra 37. mannaha jiNANaM sajjhAya 38. sakalArhata stotra prabhAta caityavaMdana sUtra prabhAta pratikramaNa sUtra tIrtha vandanA sUtra zakrastava sUtra, praNipAta daNDaka sUtra sarva caityavaMdana sUtra sarva sAdhUvaMdana sUtra paMca parameSThi namaskAra sUtra upasargahara stotra praNidhAna sUtra caityastava paMca jinezvara stuti zrI mahAvIra stuti zrutastava siddhastava pratikramaNa sthApanA sUtra dvAdazAvarta vandana sUtra aticAra AlocanA sUtra zrAvaka pratikramaNa sUtra AcAryAdi kSamApanA sUtra vardhamAna stuti prAbhAtika stuti sAdhuvandana sUtra zAnti stavaH pArzvanAthajina stuti zrAvaka nitya kRtya svAdhyAyaH caturviMzati jina namaskAra, pAkSika caityavaMdana sUtra pAkSika caityavaMdana sUtra ajita zAntistavaH bRhatzAnti 39. jayatihuaNa stotra 40. ajitazAMti 41. bar3I zAnti Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? ...81 pratikramaNa sambandhI sUtroM meM prayukta chaMda aura usakA vivaraNa chaMda nAma sUtra nAma 1. zloka, anuSTup zrI navakAra sUtra ke aMtima cAra pada, jayavIyarAya sUtra gA. 5, logassa sUtra gA. naM. 1, vaMdittu sUtra gA. naM. 38,39,49,50, namo'stusUtra gA. naM. 1, vizAla locana sUtra gA. naM. 1, laghu zAMti sUtra gA. naM. 18, sakalArhata stotra 1 se 27, 31 bRhata zAMti stotra 13,14,23,241 2. gIti/udgAthA zrI paMciMdiya sUtra gA. naM. 1 3. gAhA, gAthA, AryA zrI paMciMdiya sUtra gA. naM. 2, logassa sUtra gA. naM. 2-7, sAmAiyavayajutto sUtra gA. naM. 1-2, jagaciMtAmaNi sUtra gA. naM. 4-5, jaM kiMci sUtra, namutthuNaM sUtra gA. naM. 10, jAvaMti ceiyAiM sUtra, jAvaMta kevi sAhU sUtra, uvasaggaharaM stotra, jayavIyarAya sUtra gA. naM. 1-4, pukkharavaradI sUtra gA. naM. 1-2, siddhANaM buddhANaM sUtra, vaMdittu sUtra gA. naM. 1-37, 40, 48, Ayariya uvajjhAya sUtra, suadevayA sUtra, khitta devayA sUtra, bhuvanadevayA sUtra, laghu zAMti sUtra, bharahesara sUtra, mannaha jiNANaM sUtra, namo'stu sUtra gA. naM. 1, vizAla locana sUtra gA. naM. 1, aDDhAijjesu sUtra, sakalArhata stotra gA. naM. 28, zrI saMtikara stotr| 4. rolA chaMda zrI jaga ciMtAmaNi sUtra gA. naM. 1 5. vastu (raDDA) chaMda zrI jagaciMtAmaNi sUtra gA. naM. 2-3 6. indravajrA chaMda zrI kallANa kaMdaM sUtra gA. naM. 1 7. upajAti chaMda zrI kallANa kaMdaM sUtra gA. naM. 2,3,4 8. vasaMtatilakA chaMda zrI pukkharavaradI sUtra gA. naM. 3, saMsAradAvA sUtra gA. naM. 2 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 9. mandAkrAntA chaMda 10. sragdharA chaMda 11. zArdUla vikrIDita chaMda zrI saMsAradAvA sUtra gA. naM. 3, bRhat zAMti stotra gA. naM. 1 12. aupacchandasika chaMda 13. vaMzastha chaMda 14. pAdA kulaka chaMda 15. aDilla chaMda 16. copAI chaMda 17. mAlinI chaMda zrI saMsAradAvA sUtra gA. naM. 4, snAtasyA 0 stuti gA. naM. 3-4 zrI pukkharavaradI sUtra gA. naM. 4, snAtasyA. stuti gA. naM. 1-2, zrI sakalArhata stotra 29,32,33 zrI namo'stu sUtra gA. naM. 2 vizAla locana sUtra gA. naM. 2 zrI namo'stu sUtra gA. naM. 3, vizAla locana sUtra gA. naM. 3 zrI cauksAya sUtra gA. naM. 1 zrI cauksAya sUtra gA. naM. 2 zrI sakala tIrtha sUtra gA. naM. 1-15 zrI sakala kuzala vallI, zrI sakalArhata stotra gA. naM. 30 18. zrI ajita zAMti stava meM aneka chanda haiM unake nAma prabodha TIkA se jAnanA caahie| 19. gadyAtmaka sUtra zrI khamAsamaNa, icchakAra, abbhuTThio, IriyAvahiyaM, tassa uttarI, annattha, karemi bhaMte, namutthuNaM, namo'rhata, arihaMta ceIyANaM, veyAvaccagarANaM, savvassavi, icchAmi ThAmi, suguru vAMdaNA, sAta lAkha, aThAraha pApasthAna, jJAna-darzana-caritra / kaunasA sUtra kisa mudrA meM aura kyoM? 1. namaskAra mahAmaMtra - yaha sUtra namaskAra mudrA meM bolA jAtA hai kyoMki isa mudrA se hRdaya meM vinamrabhAva aura laghutA prakaTa hotI hai jo saccI prArthanA evaM usakI acchI phalazruti pAne ke lie parama Avazyaka hai| 2. paMciMdiya sUtra - yaha sUtra kisI vastu ko rakhane yA sthApita karane kI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise ? ...83 mudrA meM bolA jAtA hai| hathelI bAhara kI tarapha kucha jhukI huI hotI hai| isa mudrA kA prayoga karate samaya ArAdhaka ke mana meM sAkSI rUpa meM guru kI upasthiti ke bhAva utpanna hote haiM jisase dharma kriyA meM sphUrti evaM jAgRti rahatI hai| 3. khamAsamaNa sUtra- yaha sUtra paMcAMga praNipAta mudrA meM bolA jAtA hai kyoMki yaha mudrA ahaMkAra kA visarjana kara namratA bhAva utpanna karatI hai tathA isase samarpaNa kA guNa vikasita hotA hai| 4. sukhapRcchA sUtra - ise ardhAvanata mudrA meM bolate haiM kyoMki guru ke tapa-saMyama-svAsthya kA kuzala kSema kiMcita jhukakara hI pUchA jA sakatA hai| isa mudrA se ahaMkAra kA nAza aura vinaya guNa kA sarjana hotA hai jo yathArtha sukhapRcchA ke lie Avazyaka hai| 5. abbhuTThiomi sUtra - yaha sUtra hathelI nIce rakhate hue praNipAta mudrA meM bolA jAtA hai| isa mudrA ke dvArA AtoM aura jaThara kI nirbalatA, yakRta kI vikRti tathA svAdupiNDa kI zithilatA dUra hotI hai| rIr3ha kI sthAyitva zakti bar3hatI hai aura peTa evaM sIne ke snAyu balavAna banate haiM jo guruvandana Adi dharma kriyAoM ke lie upayogI hai| isa mudrA se zraddhA guNa vikasita hotA hai jisase guru prati sahI rUpa meM kSamAyAcanA kI jA sakatI hai| isa mudrA meM dAyIM hathelI ko bhUmi para sIdhA rakhate hue guru ke caraNa sparza ke bhAva vyakta kiye jAte haiN| 6. IriyAvahI, tassa uttarI, annattha, pukkharavaradI, siddhANaM buddhANaM, arihaMta ceiyANaM Adi sUtra - ye sabhI sUtra Urdhvasthita ( khar3e hone kI ) mudrA meM bole jAte haiN| isa mudrA se pITha sazakta aura ceharA tejasvI banatA hai tathA ina sUtroM ke bIca-bIca meM hRdaya evaM mana ko jhukAne se vinamra guNa bhI paidA hotA hai jo devavandana evaM aticAra vizuddhi Adi ke lie atyanta jarUrI hai| ina sUtroM ko bolate vakta sIdhe khar3e rahane se duSkRta kI svIkRti meM vIratA kA bhAva prakaTa hotA hai| 7. karemibhaMte sUtra - yaha sUtra ardhAvanata athavA yAcaka mudrA meM bolA jAtA hai kyoMki isa sUtra ke dvArA antarmana se sAvadya vyApAra kA tyAga aura sAmAyika cAritra ko grahaNa karate haiN| isa mudrA se pApa kAryoM ke prati glAni evaM samatA dharma ke prati ahobhAva sahaja utpanna hotA hai| 8. logassa sUtra - yaha sUtra namaskAra mudrA aura kAyotsarga mudrA meM bolA jAtA hai| kAyotsarga mudrA meM dRSTi ko nAsikA ke agra bhAga para kendrita karane se Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA mana vyApAra kA nirodha hotA hai, Atma vizvAsa meM abhivRddhi tathA Abhyantara vyaktitva vikAsonmukha hotA hai| sAtha hI zarIra aura mana svastha rahane se aticAroM kI pUrNa vizuddhi ho jAtI hai| 9. sAmAiyavaya jutto, bhayavaMdasaNNa bhaddo evaM savvassavi sUtra - ye tInoM pATha dAhine hAtha ko muTThI rUpa banAkara use bhUmi para rakhate hue praNipAta mudrA meM bole jAte haiM, kyoMki muTThI vIratA kI sUcaka hai| ukta tInoM sUtra 'micchAmi dukkaDaM' se sambandhita hone ke kAraNa ina sUtroM ke dvArA kRta aparAdhoM se mukta huA jAtA hai| sAhasI evaM parAkramI puruSa hI doSoM ko svIkAra evaM unakA parihAra kara sakatA hai ataH uparyukta sUtra pATha amuka mudrA meM hI bole jAte haiN| 10. jayausAmiya, jagaciMtAmaNi, jaM kiMci, namutthuNaM, uvasaggaharaM, caukkasAya, jayatihuaNa, sakalArhat, ajitazAMti Adi- ye sUtra yoga mudrA (caityavaMdana mudrA) meM bole jAte haiN| kyoMki isa mudrA se mAnasika prasannatA aura Antarika ullAsa kA bhAva paidA hotA hai jo ki paramAtmA kI stuti karate vakta honA jarUrI hai| harSa evaM utsAha pUrvaka kI gaI stuti pUrNataH sArthaka hotI hai| isa mudrA se vIrya Urdhvaretas aura brahmacarya kA naiSThika pAlana hotA hai| ghuTane, paira evaM paMjoM kA darda dUra hokara pramAda dazA kama hotI hai tathA anta: srAvI granthiyA~ kAryakSama banatI haiN| 11. jAvaMti ceiAI, jAvaMta kevisAhU evaM jayavIyarAya sUtra- ye sUtra muktAzukti mudrA meM bole jAte haiN| ina sUtroM ke mAdhyama se tIna loka ke caityoM aura sarva sAdhuoM ko vandana kiyA jAtA hai tathA svayaM ke lie zreSTha prArthanA kI jAtI hai| isa taraha kI dharma kriyA ke lie zarIra evaM mana kA svastha honA jarUrI hai jo muktAzukti mudrA se hI pUrNa sambhava hai| isa mudrA prayoga se prANoM kI Urdhvagati hotI hai, vIrya nAr3I ke doSa dUra hote haiM tathA kaNTha madhura banatA hai| isase yoga mudrA ke lAbha bhI prApta hote haiN| 12. namo'rhat sUtra - yaha sUtra baiThe hue yoga mudrA meM tathA khar3e hue sAmAnya meM bolA jAtA hai| mudrA 13. kallANa kaMdaM stuti - isa pATha kI cAroM stutiyA~ khar3e hokara sAmAnya mudrA meM kahI jAtI hai| stuti ke samaya eka jana mukha ke Age Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? ...85 mukhavastrikA rakhate hue stuti bolatA hai aura zeSa prAya: kAyotsarga mudrA meM sthita hokara sunate haiN| isa mudrA se antaHsrAvI granthiyA~ kriyAzIla aura ceharA tejasvI banatA hai tathA Atmabala meM vRddhi evaM mana kI kaluSitAe~ dUra hotI hai| ___14. suguruvandana sUtra- yaha sUtra utkaTAsana (yathAjAta) mudrA meM bolA jAtA hai| yahA~ yathAjAta kA abhiprAya jisa mudrA meM bAlaka janmatA hai usa taraha kI mudrA karane se hai| yathAjAta mudrA meM vandanArthI ziSya sarvathA nagna to nahIM hotA, parantu colapaTTa, rajoharaNa aura mukhavastrikA ke atirikta anya koI upakaraNa apane pAsa nahIM rakhatA hai tathA donoM hAthoM ko mastaka se lagAkara vandana karane kI mudrA meM guru ke samakSa khar3A rahatA hai| prAcIna kAla meM isI mudrA meM muni dIkSA dI jAtI thii| isa mudrA se hAthoM kI kalAIyA~ aura pairoM ke paMje majabUta banate haiM, paira ke sabhI jor3oM aura snAyuoM kA ucita vyAyAma hotA hai, prANa suSumnA meM saMcarita hone lagatA hai tathA kuNDalinI zakti jAgRta hotI hai| isase malAvarodha, udara roga, carmaroga, ajIrNa, saMdhivAta Adi roga naSTa hote haiN| zarIra phUla kI taraha halkA ho jAtA hai| guru ko vidhiyukta vaMdana karane ke lie zarIra kI nirogatA evaM halkApana Avazyaka hai, jo prastuta mudrA se sahaja saMbhava hotA hai| 15. icchAmiThAmi sUtra- yaha sUtra kiMcita vinamra mudrA athavA svadoSa svIkRta karane kI mudrA meM bolA jAtA hai| kyoMki isa sUtra ke dvArA bAraha vrata Adi meM lage doSoM kA smaraNa pUrvaka micchAmi dukkaDaM diyA jAtA hai| isa mudrA se mana zAMta aura tanAva dUra hote haiM tathA pIyUSa graMthi ke sucArU saMcAlana se Antarika anubhUtiyA~ prApta hotI hai| jisake phalasvarUpa pApoM kI samyaka AlocanA karane meM sahayoga milatA hai| ___16. vaMditu sUtra- yaha pATha vIrAsana yA vIra mudrA meM bolate haiM kyoMki isa sUtra ke dvArA bAraha vrata Adi meM lage doSoM kA pratikramaNa kiyA jAtA hai, usake lie antas se zUravIratA aura sAhasa kA honA jarUrI hai| isa mudrA se vIratva ke bhAva svayaM prakaTa ho jAte haiN| isake atirikta isa Asana meM baiThane se vIryanAr3I para acchA prabhAva par3atA hai, jisa kAraNa madhuprameha jaise vikAra dUra hote haiN| isase zvAsa niyantraNa kI zakti paidA hotI hai, hakalAnA-tutalAnA Adi vANI sambandhI roga dUra hote haiM tathA jIvana zakti meM vRddhi hotI hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 17. Ayariya uvajjhAya sUtra- yaha pATha mastaka jhukAkara namaskAra mudrA meM bolA jAtA hai, kyoMki isa satra ke dvArA AcArya Adi zreSTha muniyoM evaM sAdharmI bandhuoM se kSamAyAcanA kI jAtI hai aura usake lie laghutA bhAva utpanna honA Avazyaka hai| yaha mudrA laghutA guNa kI sUcaka hai| isa mudrA se mAnasika tanAva zAMta hote haiM aura Antarika ullAsa meM abhivRddhi hotI hai| ___ 18. laghuzAMti-bar3IzAnti- ye donoM sUtra pATha sukhAsana meM baiThakara bolesune jAte haiN| tapAgaccha Adi kucha paramparAoM meM bar3I zAMti kA pATha kAyotsarga mudrA meM sunA jAtA hai| isa mudrA meM sunane se vIrya zakti kA UrdhvArohaNa hotA hai, manas kendra kI sthiratA bar3hatI hai aura granthiyoM kA srAva saMtulita hotA hai| daivasika pratikramaNa sambandhI sUtroM meM chaha Avazyaka kaise? 1. karemibhaMte sUtra sAmAyika Avazyaka 2. logassa sUtra caturviMzatistava Avazyaka 3. suguruvaMdanA evaM icchAmi vandana Avazyaka khamAsamaNo sUtra 4. pagAma sijjhAya (muni sambandhI), pratikramaNa Avazyaka vaMdittusUtra, icchAmiThAmisUtra, IriyAvahi Adi sUtra 5. pukkharavaradI, siddhANaM buddhANaM, kAyotsarga Avazyaka arihaMta ceIyANaM, tassauttarI, annatthasUtra 6. uggae sUre namokkArasahiyaM pratyAkhyAna Avazyaka Adi sUtra pAkSika Adi pratikramaNa sambandhI sUtroM meM chaha Avazyaka kaise? 1. pAkSikasUtra se pUrvakathita karemibhaMte sUtra sAmAyika Avazyaka 2. kAyotsarga ke pazcAta kahe jAne ___vAlA logassasUtra caturviMzati Avazyaka 3. dvAdazAvarttavandana sUtra vaMdana Avazyaka Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? 87 4. bRhad aticAra, zramaNasUtra, vaMdittusUtra Adi 5. 12,20 yA 40 logassa ke kAyotsarga ke pUrva kahe jAne vAlA pratikramaNa Avazyaka kAyotsarga Avazyaka pratyAkhyAna Avazyaka annattha sUtra 6. pAkSikasUtra pAkSika Adi pratikramaNoM meM paMcAcAra kaise? 1. jJAnI, guNI evaM saMbuddha muniyoM se kSamAyAcanA karanA jJAnAcAra kA pAlana hai| 2. kAyotsarga karate samaya evaM prakaTa meM logassasUtra bolanA darzanAcAra kA pAlana hai| 3. aticAra pATha, pAkSika sUtra, zramaNa sUtra, vaMdittu sUtra, `pratyeka khAmaNA sUtra, samApti khAmaNA sUtra Adi bolanA cAritrAcAra kA pAlana hai| 4. pratikramaNa meM zarIra ko hilAnA nahIM, sUtroM ko manoyoga pUrvaka dhAraNa karanA, 12 logassa kA kAyotsarga karanA tapAcAra kA pAlana hai| 5. pratikramaNa ko yathokta vidhipUrvaka karanA, kriyAoM meM apramatta bhAva rakhanA Adi vIryAcAra kA pAlana hai| dainika jIvanacaryA meM chaha Avazyaka kisa taraha? daivasika Adi pratikramaNa se to chaha Avazyaka kA pAlana hotA hI hai, kintu dainika jIvana meM bhI isakA anupAlana kiyA jA sakatA hai vaha isa prakAra hai 1. dina meM eka, do yA tIna sAmAyika karanA, prathama sAmAyika Avazyaka hai| 2. dina meM sAta bAra caityavandana karanA, jina pUjA, snAtra pUjA Adi karanA, caturviMzati Avazyaka hai| 3. prAta:kAla pratyAkhyAna grahaNa karane se pUrva, pravacana sunane se pUrva, sAmAyika lene se pUrva, sandhyAkAlIna pratyAkhyAna se pUrva dvAdazAvartta vandana karanA, isI taraha trikAla vandanA karanA, vandana Avazyaka hai| 4. dinakRta yA pUrvakRta doSoM kA bAra-bAra pazcAttApa karanA, micchAmi dukkaDaM denA, gamanAgamana kriyA kA pratikramaNa karanA, ubhaya sandhyAoM meM SaDAvazyaka kA pAlana karanA, pratikramaNa Avazyaka hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 5. jJAnAcAra, darzanAcAra evaM cAritrAcAra kI vizuddhi nimitta eka, do, cAra Adi logassasUtra kA cintana karanA, kAyotsarga Avazyaka hai| 6. prAta:kAla meM navakArasI Adi ke, dina ke dUsare bhAga meM gaMThasI, muTThasI ____ Adi ke tathA sandhyA meM cauvihAra, tivihAra Adi ke pratyAkhyAna karanA, pratyAkhyAna Avazyaka hai| pratikramaNa sUtroM kA saMkSipta artha evaM unakI prAcInatA namaskAra mahAmantra- isa mahAmaMtra meM arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhU ina pA~ca parameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai| isa mantra ko mahAmaMgalakArI evaM pApoM kA nAza karane vAlA kahA gayA hai| yaha sUtra gaNadhara dvArA racita hai aura ise zAzvata sUtra mAnA jAtA hai| paMciMdiya sUtra- isa sUtra meM AcArya ke 36 guNoM kA varNana kiyA gayA hai| isa sUtra ke dvArA parokSa AcArya kI sAkSI rUpa meM sthApanA kI jAtI hai ise bhAva sthApanA kaha sakate haiN| isIlie isakA dUsarA nAma gurusthApanA sUtra hai| prabodha TIkA meM yaha sUtra gaNadhara racita kahA gayA hai ataH prAcIna hai| khamAsamaNa sUtra- isa sUtra ke dvArA zarIra ke pA~coM aMgoM ko jhukAkara deva-guru ko vaMdana kiyA jAtA hai isalie ise paMcAMga praNipAta kahate haiN| isake dvArA kSamAzramaNoM (sAdhu-sAdhviyoM) ko vaMdana kie jAne se ise khamAsamaNa sUtra tathA yaha sUtra sAmAnya vaMdana meM upayogI hone se ise thobhavaMdana sUtra kahA jAtA hai| prabodha TIkAnusAra yaha sUtra gaNadharakRta hai tathA isakA sarvaprathama ullekha oghaniyukti TIkA meM prApta hotA hai| sukhapRcchA sUtra- isa sUtra ke dvArA sAdhu-sAdhvI ke tapa, saMyama evaM zarIra sambandhI sukhapRcchA kI jAtI hai aura AhAra Adi se lAbhAnvita hone het nimaMtraNa diyA jAtA hai| prabodha TIkA ke anusAra yaha sUtra bhI gaNadhara racita mAnA jAtA hai| isakA ullekha sarvaprathama bhagavatIsUtra meM guru nimaMtraNa ke rUpa meM kiyA gayA hai| ___ anbhuTTiomi sUtra- isa sUtra ke mAdhyama se hamAre dvArA guru ke sAtha huI choTI-bar3I avinaya Adi AzAtanAoM kI kSamAyAcanA kI jAtI hai ata: ise kSamApanA sUtra kahate haiN| guru ke samakSa kSamApanA hetu upasthita hone ke kAraNa ise abbhuTThiomi sUtra bhI kahate haiN| prabodha TIkAnusAra isa sUtra kA ullekha Avazyaka sUtra ke pA~caveM adhyayana meM prApta hotA hai| ata: yaha prAcIna sUtra hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? ...89 iriyAvahi sUtra - isa sUtra ke dvArA gamanAgamana sambandhI kriyAoM meM 563 prakAra ke kisI bhI jIvoM kI virAdhanA yA hiMsA huI ho to usa pApa se nivRtta hone ke lie 1824120 prakAra se micchAmi dukkaDaM diyA jAtA hai| yaha pATha Avazyaka sUtra ke cauthe adhyayana meM prApta hotA hai, ataH yaha gaNadhara racita hai| tassa uttarI sUtra - isa sUtra ke dvArA pApa karmoM kA prAyazcitta karane ke lie, usakI vizuddhi karane ke lie, una karmoM se AtmA ko zalya rahita karane ke lie aura unakA nAza karane ke lie kAyotsarga karane kA saMkalpa kiyA jAtA hai| isa sUtra kA ullekha AvazyakasUtra ke pA~caveM kAyotsarga adhyayana meM hai| annattha sUtra - isa sUtra ke dvArA kAyotsarga ke samaya anaicchika (svAbhAvika) rUpa se hone vAlI chIMka, khAMsI, jaMbhAI Adi zArIrika kriyAoM kA AgAra (chUTa) rakhA jAtA hai| gaNadhara racita yaha sUtra Avazyaka nAmaka Agama ke pA~caveM adhyayana meM milatA hai| logassa sUtra- isa sUtra meM caubIsa tIrthaMkaroM ko nAma smaraNa pUrvaka unake vaMdana kiyA gayA hai aura unase Arogya bodhi evaM samAdhi prApti hetu prArthanA kI gaI hai| isa sUtra ko gaNadharakRta mAnA jAtA hai tathA mahAnizItha, Avazyaka, uttarAdhyayana Adi kaI sUtroM meM isakA ullekha milatA hai| karemi bhaMte sUtra - isa sUtra ke dvArA eka nizcita avadhi ke lie do karaNa evaM tIna yoga se sAvadya kAryoM kA parityAga kiyA jAtA hai| yaha sUtra gaNadhara racita aura zAzvata mAnA jAtA hai| sAmAiyavayajutto sUtra - isa sUtra ke dvArA sAmAyika ke daurAna jJAtaajJAta meM lage hue doSoM kA ciMtana kara unakI niMdA kI jAtI hai| isa sUtra kI dUsarI gAthA vikrama kI 15vIM zatI ke Avazyaka niryukti meM evaM pahalI gAthA AcAra dinakara meM prApta hotI hai| bhayavaM dasaNNabhaddo sUtra - isa sUtra meM sAmAyika vrata evaM sAmAyika karttA sAdhu evaM zrAvakoM kI mahimA batAte hue sAmAyika meM lage doSoM kI AlocanA kI gaI hai| isa sUtra kA prathama ullekha 14vIM zatI ke vidhimArgaprapA meM milatA hai| jagaciMtAmaNi sUtra - isa caityavaMdana sUtra meM tIrthaMkaroM kA guNagAna karate hue unake caitya evaM pratimAoM ko vaMdana kiyA gayA hai| isI ke sAtha zAzvata Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pratimAe~ aura zAzvata tIrthoM kI saMkhyA batAI gaI hai| yaha sUtra prabhAtI caityavaMdana ke rUpa meM sarvaprathama 14vIM zatI ke tarUNaprabhasUrikRta SaDAvazyaka bAlAvabodha meM prApta hotA hai| gaNadhara gautama svAmI ne aSTApada parvata para isI sUtra se caityavaMdana kiyA thA, aisA ullekha hai| jayausAmiya sUtra - isa sUtra meM utkRSTa 170 jina, utkRSTa kevalajJAniyoM sAdhu-sAdhviyoM, zAzvata pratimAoM evaM zAzvata bimboM kI saMkhyA batAte hue unheM vaMdana kiyA gayA hai| kharataragaccha paramparA meM prAtaH kAla pratikramaNa karate samaya caityavaMdana ke rUpa meM yahI pATha bolA jAtA hai| jaM kiMci sUtra - isa sUtra ke dvArA sampUrNa vizva meM rahe hue jina bimboM ko vaMdana kiyA jAtA hai| namutthuNaM sUtra - isa sUtra meM arihaMta paramAtmA ko aneka vizeSaNoM se upamita karate hue tInoM kAla meM hone vAle tIrthaMkaroM kI stuti aura unheM vaMdana kiyA gayA hai| yaha sUtra zakrendra dvArA racita hai ataH ise zakrastava bhI kahA jAtA hai| isameM arihaMta paramAtmA ko viziSTa rUpa se praNipAta (vaMdana) kiye jAne ke kAraNa isakA dUsarA nAma praNipAta daNDaka hai| yaha prAcIna evaM zAzvata sUtra hai| jAvaMti ceiAI sUtra - isa sUtra meM tInoM lokoM ke samasta caityoM ko vaMdana kiyA gayA hai| jAvaMta kevisAhU sUtra - isa sUtra meM bharata, airAvata evaM mahAvideha ina tIna kSetroM meM rahe hue sabhI sAdhu-sAdhviyoM ko vaMdana kiyA gayA hai| ukta donoM pATha vaMdittusUtra para AdhArita hai / namo'rhat sUtra - isa sUtra meM paMca parameSThI ko namaskAra kiyA gayA hai| yaha navakAra mantra kA saMkSipta rUpa hai tathA 5vIM zatI meM AcArya siddhasena divAkara ne isakI racanA kI hai| isakA prathama ullekha vidhimArgaprapA meM milatA hai| uvasaggaharaM stotra - isa sUtra meM bhagavAna pArzvanAtha kI aneka vizeSaNoM stuti karate hue unake nAma sumiraNa kI mahimA batAI gaI hai| yaha stotra IsA pUrva cauthI zatI meM caudaha pUrvadhara bhadrabAhu svAmI dvArA marakI roga nivAraNa hetu racA gayA thaa| yaha pATha mUla rUpa se sattAIsa gAthAoM meM gumphita hai| utkRSTa prabhAva ke kAraNa zeSa gAthAoM ko prakSipta kara diyA gayA hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? ...91 jayavIyarAya sUtra- isa sUtra ke dvArA arihaMta paramAtmA se bhavanirveda, iSTa phala siddhi, loka viruddha kAryoM kA tyAga, sadguruoM kI sevA aura paropakAra karane kI prArthanA kI jAtI hai| Sar3Avazyaka bAlAvabodha ke anusAra isakI prathama do gAthAe~ gaNadhara kRta tathA zeSa gAthAe~ pUrvAcArya racita haiN| arihaMta ceiyANaM sUtra- isa sUtra ke dvArA tIna loka ke caityoM kA vaMdanapUjana-satkAra Adi karane ke lie bar3hatI huI zraddhA Adi se kAyotsarga karane kA saMkalpa kiyA jAtA hai| yaha sUtrapATha AvazyakacUrNi ke pA~caveM kAyotsarga adhyayana meM milatA hai| isase yaha sUtra prAcIna siddha hotA hai| saMsAradAvAnala stuti- isameM antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kI anupama vizeSatAoM kA ullekha karate hue unakA guNagAna kiyA gayA hai| yaha stuti vikrama kI 8vIM zatI ke AcArya haribhadrasUri dvArA racita hai tathA unake dvArA race gaye 1444 granthoM meM se yaha antima kRti hai| pukkharavaradI sUtra- isa sUtra meM DhAI dvIpa meM vicaraNa kara rahe tIrthaMkaroM ko vandana tathA zruta kA svarUpa evaM usake guNoM kA varNana kiyA gayA hai| isameM mukhya rUpa se zrutadharma rUpa Agama kI stuti hone se isakA dUsarA nAma zrutastava hai| isakA mUla pATha AvazyakasUtra ke pA~caveM adhyayana meM milatA hai isalie ise gaNadharakRta mAnA gayA hai| siddhANaM-buddhANaM sUtra- isa sUtra ke dvArA samasta siddhoM, bhagavAna mahAvIra, bhagavAna neminAtha evaM aSTApada tIrtha para virAjita caubIsa tIrthaMkaroM ko vandana kiyA jAtA hai| prabodha TIkA ke anusAra isa sUtra kI Adima tIna gAthAe~ gaNadharakRta tathA zeSa do pUrvAcArya racita haiN| ___ savvassavi-sUtra- isa sUtra ke dvArA tIna yogoM se jo kucha azubha kiyA ho usakA micchAmi dukkaDaM diyA jAtA hai| yaha sUtra pUrvAcArya kRta hai| suguruvaMdana sUtra- isa sUtra meM guru ke caraNa sparza Adi karane ke bhAva se bAraha prakAra kI Avarta vidhi kahI gaI hai| isI ke sAtha guru sambandhI AzAtanAoM kI kSamAyAcanA kI gaI hai| isa pATha kA ullekha AvazyasUtra ke tIsare vaMdana Avazyaka meM hai| isase yaha prAcIna-gaNadharakRta siddha hotA hai| icchAmiThAmi sUtra- isa sUtra ke dvArA ahorAtri meM lage hue pA~ca AcAra evaM bAraha vrata sambandhI doSoM kI AlocanA kI jAtI hai| yaha gaNadharakRta Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA AlocanA pATha AvazyakasUtra ke cauthe adhyayana meM prApta hotA hai| vaMdittu sUtra- isa sUtra ke mAdhyama se gRhastha ke 12 vratoM meM lagane vAle 124 aticAroM kA pratikramaNa kiyA jAtA hai| yaha sUtra vikrama kI 10vIM zatI ke paravartI granthoM meM prApta hotA hai| Ayariya uvajjhAya sUtra- isa sUtra ke dvArA AcArya, upAdhyAya, saMgha evaM samasta jIvarAzi se kSamAyAcanA kI jAtI hai| prabodha TIkAnasAra isa satra kI prathama do gAthA AvazyakacUrNi evaM tInoM gAthAe~ Avazyaka hAribhadrIya TIkA meM prApta hotI hai| namo'stu vardhamAnAya stuti- isameM carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kI stuti kI gaI hai| yaha stuti chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa ke pUrNa hone para harSa abhivyakti ke nimitta bolI jAtI hai| isa stuti pATha ko pUrvo se uddhRta kiyA gayA mAnate haiM tathA yaha 13vIM zatI kI tilakAcArya sAmAcArI meM prApta hotI hai| vizAlalocanadalaM stuti- isameM bhagavAna mahAvIra kI vizeSa upamAoM dvArA stuti kI gaI hai| yaha sUtra pUrvo se uddhRta evaM paramparAgata mAnA jAtA hai| yaha stuti prabhAtakAlIna chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa ke pUrNa hone para prasannatA kI abhivyakti ke lie bolI jAtI hai| aDDAijjesu sUtra- isa sUtra ke dvArA DhAI dvIpa meM virAjita sarva sAdhasAdhviyoM ko vaMdana kiyA jAtA hai| isa sUtra kA ullekha Avazyaka sUtra ke cauthe adhyayana meM zramaNasUtra ke eka vibhAga rUpa meM prApta hotA hai| caukkasAya sUtra- isa sUtra meM pArzvanAtha bhagavAna kI stuti karate hue unakI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| yaha pArzvanAtha prabhu kA ati prAcIna sUtra mAnA jAtA hai| mannaha jiNANaM sajjhAya- isa pATha meM zrAvaka-zrAvikAoM ke karane yogya chattIsa kartavyoM kA varNana kiyA gayA hai| isake racayitA lagabhaga vikrama kI 13vIM zatI ke AcArya mahendrasUri haiN| laghu zAnti- isa stava meM mantra garbhita padoM ke dvArA zAntinAtha bhagavAna kI stuti evaM unake nAma smaraNa mAtra se abhimantrita jala kA chir3akAva karane para mahAmArI jaise upadravoM kI zAnti ho jAtI hai tatsambandhI varNana kiyA gayA hai| sAtha hI adhiSThAyikA deviyoM ke rUpa meM vijayA,padmA, jayA aura aparAjitA kA nAmollekha hai| isa stotra kI racanA vIra nirvANa kI 7vIM zatI ke mAnadevasUri Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? ...93 ne zAkambharI nagarI meM zAkinI devI dvArA kiye gaye mahAmArI jaise bhayaMkara upadrava ko miTAne hetu kI thii| sakalArhat stotra- isa caityavaMdana sUtra meM caubIsa tIrthaMkaroM kI alagaalaga stutiyA~ kI gaI hai| yaha sUtra AcArya hemacandra (12vIM zatI) dvArA racita hai| triSaSTizalAkApuruSa caritra kA prArambha isI sUtra ke zlokoM se kiyA gayA hai| - jayatihuaNa sUtra- isa sUtra meM pArzvanAtha bhagavAna ke nAma smaraNa kI mahimA evaM unake advitIya guNoM kA varNana hai| yaha sUtra navAMgI TIkAkAra AcArya abhayadevasUri (11-12vIM zatI) dvArA racita hai| isa stotra kI racanA karate hae staMbhana pArzvanAtha kI pratimA prakaTa haI thI, jo Aja bhI khaMbhAta meM virAjamAna hai| isake 32 zlokoM meM se do mahAprabhAvI gAthAoM ko lupta kara diyA gayA hai| zrI ser3hI sUtra- isa caityavaMdana sUtra meM pArzvanAtha prabhu kA guNagAna hai| isake racayitA bhI AcArya abhayadevasUri haiN| isa sUtra ke smaraNa pUrvaka staMbhana pArzvanAtha kA kiye gae abhiSeka jala se unakI zArIrika pIr3A zAnta huI thii| sakalatIrtha vaMdanA- isa stotra ke nAmAnurUpa isameM zAzvata-azAzvata sabhI caityoM, tIrthoM, siddha bhagavantoM evaM sAdhuoM ko vaMdanA kI gaI hai| isakI racanA prAcIna gAthAoM ke AdhAra para muni jIvavijayajI (18vIM zatI) ne kI hai| yaha stotra tapAgaccha Adi kucha paramparAoM meM rAtrika pratikramaNa ke samaya bolA jAtA hai| sadbhaktyA sUtra- isa sUtra ke dvArA tIna lokoM ke samasta zAzvataazAzvata jina pratimAoM evaM tIrthoM ko vaMdana kiyA jAtA hai| kharataragaccha paramparA meM prAbhAtika pratikramaNa ke daurAna sakalatIrtha vaMdanA ke rUpa meM yahI sUtra bolA jAtA hai| zrutadevatA stuti- (kamaladala)- isameM zrutadevI ke alaukika svarUpa kI stuti kI gaI hai| isakI racanA mallavAdI (5vIM zatI) ne kI hai| ___(suvarNa zAlinI)- isameM zrutadevI ke adhyAtma svarUpa ko batAte hue unase zrutadAna kI prArthanA kI gaI hai| isa stuti kA ullekha prAcIna sAmAcArI meM milatA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kSetradevatA stuti- isameM kSetra adhiSThAyaka devoM se caturvidha saMgha kI rakSA karane kA anurodha kiyA gayA hai| yaha prAcIna sAmAcArI se uddhRta stuti AcAra dinakara meM milatI hai| . bhavanadevatA stuti- isa stuti meM bhavana meM rahane vAle cAroM jAti ke devoM se dUritoM kA nAza evaM akSata sukha dene kI prArthanA kI gaI hai| pAkSika aticAra- isa sUtra ke dvArA zrAvaka ke samyaktvavrata, bArahavrata evaM paMcAcAra sambandhI aticAroM kI AlocanA kI jAtI hai| ___ vaiyAvaccagarANaM sUtra- isa sUtra ke dvArA vaiyAvRtya karane vAle, upadrava zAnta karane vAle, samAdhi prApta karavAne vAle samyagdRSTiyoM kI ArAdhanA nimitta kAyotsarga karane kI bhAvanA vyakta kI jAtI hai| ___ ajitazAntistava- isa stava meM ajitanAtha evaM zAntinAtha bhagavAna kI stuti kI gaI hai| isakI racanA 22veM tIrthaMkara neminAtha bhagavAna ke gaNadhara naMdiSeNa muni ne kI hai| bRhadzAnti- isa stava meM zAMti, tuSTi aura puSTi karane vAle tIrthaMkaroM, yakSa-yakSiNiyoM, vidyAdeviyoM, navagrahoM Adi kA nAmollekha kiyA gayA hai| isake racayitA vAdivetAla zAMtisUri hai| kucha pratiyoM meM isake bRhacchAntiparvastava, bRhacchAnti-stotra, vRddha-zAMtistava nAma bhI prApta hote haiN| yaha sUtra jinabimba kI pratiSThA, rathayAtrA aura snAtra pUjA ke anta meM bolA jAtA hai, aisA ullekha isI pATha meM hai| yaha pATha maMgala vRddhi kI kAmanA se pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika pratikramaNa kI samApti para bhI bolA jAtA hai| niSkarSata: pratikramaNa eka zAzvata kriyA hai jisameM prayukta kucha sUtra anAdi zAzvata haiM, kucha gaNadhara racita to kucha pUrvAcAryoM kI kRti haiN| ina sUtroM ke zabdoM kI racanA hI isakI eka viziSTatA hai| pUrvAcAryoM ne choTe-choTe sUtroM meM apane vizada jJAna ko samAhita kara diyA hai ata: sUtroM ke artha evaM bhAvoM ko dhyAna meM rakhate hue ina sUtroM kA paThana aura zravaNa karanA caahie| prAtaHkAlIna pratikramaNa meM chaha Avazyaka kahA~ se kahA~ taka? prathama sAmAyika Avazyaka- sAmAyika vidhi, prArambhika caityavaMdana, dhammomaMgala, bharahesara sajjhAya athavA tIna namaskAra mantra rUpa sajjhAya, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? ...95 pratikramaNa kI sthApanA, namutthuNaM sUtra, khar3e hokara karemibhaMte sUtra kahane taka sAmAyika Avazyaka hai| dUsarA caturviMzatistava Avazyaka- cAritrAcAra kI zuddhi nimitta eka logassa kA kAyotsarga aura prakaTa meM logassasUtra bolanA, caturviMzatistava Avazyaka hai| tIsarA vaMdana Avazyaka- tIsare Avazyaka ke nimitta mukhavastrikA kA pratilekhana evaM do bAra dvAdazAvarta vandana karanA, vaMdana Avazyaka hai| cauthA pratikramaNa Avazyaka- dvAdazAvarta vandana ke pazcAta rAtrika AlocanA se lekara Ayariya uvajjhAya sUtra taka, pratikramaNa Avazyaka hai| pAMcavA~ kAyotsarga Avazyaka- chahamAsI tapa Adi kA ciMtana karanA, kAyotsarga Avazyaka hai| - chaThavA~ pratyAkhyAna Avazyaka- kAyotsarga karane ke pazcAta mukhavastrikA pratilekhana, do bAra dvAdazAvarta vandana, sakalatIrtha vandanA stava aura pratyAkhyAna grahaNa karanA, chaThavA~ Avazyaka hai| daivasika pratikramaNa se chaha Avazyaka kahA~ se kahA~ taka? prathama sAmAyika Avazyaka- 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavana! devasiya paDikkamaNe ThAuM' isa sUtra se pratikramaNa kA prArambha hotA hai| usake bAda karemibhaMte sUtra se aticAra kI ATha gAthA ke kAyotsarga taka, pahalA sAmAyika Avazyaka hai| isa Avazyaka ke dvArA cAritrAcAra meM lage doSoM kI zuddhi hotI hai| sAmAyika meM pApa pravRtti ke tyAga kI pratijJA karane se viratidharma aura saMkalpapUrvaka samabhAva kI ArAdhanA hotI hai| sAdhaka ke dvArA pratikramaNa kriyA ke mAdhyama se duSkRta kA pazcAttApa kiyA jAtA hai jo samabhAva meM sthita hone para hI saMbhava hai isalie pahalA sAmAyika Avazyaka hai| dvitIya caturviMzati Avazyaka- aticAra ciMtana kI ATha gAthA yA ATha navakAra mantra kA kAyotsarga karane ke pazcAta logassasUtra bolA jAtA hai vaha dUsarA Avazyaka hai| isa Avazyaka ke mAdhyama se mahAna upakArI tIrthaMkara prabhu ke adbhuta guNoM kI stavanA aura prArthanA hotI hai jisase darzanAcAra meM lage doSoM kI zuddhi aura samyagdarzana nirmala hotA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA tRtIya vandana Avazyaka- logassasUtra ke pazcAta mukhavastrikA kA pratilekhana kara do bAra vandana kiyA jAtA hai yaha tIsarA Avazyaka hai| isa Avazyaka ke mAdhyama se jJAna, darzana, cAritra, tapa Adi guNa ratnoM ke bhaMDAra guru ko vaMdana hotA hai jisase svayaM ke jJAna Adi guNoM kI zuddhi hotI hai| AzAtanAoM kI kSamA mAMgane pUrvaka vaMdana karane se ahaMkAra Adi kaSAyoM kA nAza aura cittavRtti zubha hotI hai| ___caturtha pratikramaNa Avazyaka- guru ko vaMdana karane ke pazcAta daivasika AlocanA ke pATha se lekara Ayariya uvajjhAya sUtra taka cauthA Avazyaka hai| pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa cauthe Avazyaka meM samAviSTa hote haiN| isa Avazyaka ke dvArA AtmA ke mUlaguNoM evaM uttara guNoM meM huI skhalanAoM kI vidhipUrvaka niMdA, gardA aura prAyazcitta hotA hai, jisase mUlauttara guNoM kI zuddhi hotI hai| mithyAtva kI ora prerita karane sambandhI pApAnubandha kA nAza hotA hai jisase samyagdarzana aura sarvavirati ke bhAva dRr3ha banate haiN| - paMcama kAyotsarga Avazyaka- Ayariya uvajjhAya sUtra ke pazcAta kramaza: do, eka, eka logassa kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| isI ke sAtha eka-eka namaskAra mantra kA smaraNa bhI karate haiM yaha pAMcavA~ Avazyaka hai| ___ isa pA~caveM kAyotsarga ke dvArA cAritrAcAra kI vizeSa zuddhi hotI hai| kAyotsarga meM nizcita dhyAna aura mana, vacana, kAyA kI pravRtti kA pratijJA pUrvaka nirodha hotA hai jisase kAyotsarga meM jJAna, darzana, cAritra kI aura kucha aMza meM ayoga avasthA kI ArAdhanA bhI hotI hai| SaSThama pratyAkhyAna Avazyaka- kAyotsarga Avazyaka ke pazcAta pratyAkhyAna Avazyaka kiyA jAtA hai, parantu daivasika pratikramaNa meM usa samaya pratyAkhyAna kA samaya bIta gayA hone se pratikramaNa ke prArambha meM hI pratyAkhyAna kara lete haiN| isalie isa samaya chaThe Avazyaka ke nimitta mukhavastrikA kA paDilehaNa kara 'vandana pUrvaka pratyAkhyAna kiyA hai' aisA guru ko jJApita kiyA jAtA hai| pratyAkhyAna guNoM kA AdhAra rUpa hai isa kAraNa chaThe Avazyaka se tapAcAra kI zuddhi hotI hai| upavAsa Adi tapoM kA saMkalpa hone se tapa dharma aura virati dharma kI sAdhanA hotI hai| chahoM Avazyaka se vIryAcAra kI zuddhi hotI hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa sUtroM kA prayoga kaba aura kaise? ...97 pratikramaNa sUtroM para racita TIkAe~ vartamAna paramparA meM mAnya 45 AgamoM meM AvazyakasUtra kA mahattvapUrNa sthAna hai| chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa ke mUla pATha isI sUtra meM gumphita hai, isIlie isa Agama kA nAma Avazyaka sUtra hai| yadi isa sUtra kI TIkAoM kA anuzIlana kiyA jAe to isase sambandhita kaI TIkA grantha prApta hote haiM, jinakA nAmollekha nimna prakAra hai ___ 1. Avazyakaniyukti 2. AvazyakacUrNi- AcArya bhadrabAhu evaM AcArya haribhadra ne isa TIkA sAhitya meM chaha Avazyaka sambandhI sUtroM kA vistRta pratipAdana kiyA hai| isameM niyukti gAthA prAkRta meM aura cUrNi saMskRta meM hai| 3. lalita vistarA- AcArya haribhadrasUri racita isa grantha meM namutthuNaM Adi caityavandana evaM logassa Adi devavandana sambandhI sUtroM kA vivecana kiyA gayA hai| isameM namutthuNaM sUtra ke pratyeka zabda kI vizada vyAkhyA hai| isa para AcArya municandrasUri ne rahasya prakAzaka nAmaka 'paMjikA' TIkA racI hai| 4. SaDAvazyaka bAlAvabodha vRtti- AcArya taruNaprabhasUri (14vIM zatI) kRta yaha TIkA grantha apane nAma ke anusAra bAla jIvoM ko samajhAne ke uddezya se chaha Avazyaka para racI gaI hai| isameM 949 gAthAoM kI vyAkhyA gujarAtI bhASA meM kI gaI hai jise hara prAnta bhASI sulabhatA se samajha sakatA hai| 5. zrI zrAddha pratikramaNa sUtra- tapAgacchIya somasuMdarasUri ke praziSya upAdhyAya ratnazekharagaNi ne yaha grantha artha dIpikA nAma kI TIkA ke AdhAra para racA hai tathA isameM kevala vaMdittusUtra para hI vizleSaNa kiyA gayA hai| isakA sarva graMthAgra 6644 hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya - 4 pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA pratikramaNa kahane ko eka choTA sA nAma hai yA kaheM to zrAvaka kI eka dainika kriyA hai paraMtu jo loga isakI nitya ArAdhanA karate haiM ve isakI sUkSmatAoM evaM vividhatAoM ke viSaya meM jAnate haiN| jaise ki subaha kA pratikramaNa alaga hotA hai aura zAma kA alg| zAma ke pratikramaNa meM bhI pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika meM aMtara hai| isI ke sAtha vividha jaina paramparAoM meM bhI aneka prakAra ke bheda dekhe jAte haiN| prastuta adhyAya meM inhIM vidhiyoM ke aMtara Adi ko spaSTa karane hetu isake tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka pakSoM para vicAra kiyA jA rahA hai| rAtrika pratikramaNa vidhi Avazyakaniryukti, paMcavastuka, pravacanasAroddhAra, yogazAstra, tilakAcArya sAmAcArI, subodhAsAmAcArI, yatidinacaryA, vidhimArgaprapA, AcAradinakara, sAdhuvidhiprakAza Adi meM ullikhita evaM vartamAna paramparA meM pracalita rAtrika pratikramaNa vidhi isa prakAra hai pratikramaNa se pUrva kI vidhi * muni sthApanAcArya athavA guru ke samakSa eka khamAsamaNa dekara gamanAgamana meM lage doSoM se nivRtta hone ke lie IryApatha pratikramaNa kreN| gRhastha vidhivata prAta:kAlIna sAmAyika grahaNa kreN| * usake bAda eka khamAsamaNa dekara 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan! kusumiNa dusumiNa ohaDAvaNiyaM rAiya pAyacchitta visohaNatthaM kAussagga karUM? icchaM' kusumiNa dusumiNa rAiya pAyacchitta visohaNatthaM karemi kAussaggaM' pUrvaka annatyasUtra kahakara cAra logassa (sAgaravaragaMbhIrA taka) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...99 athavA solaha navakAra kA kAyotsarga kreN| phira 'namo arihaMtANaM' pUrvaka kAyotsarga pArakara prakaTa meM logassa sUtra kheN| * tadanantara eka khamAsamaNa dekara icchAkAreNa saMdisaha bhagavan caityavandana karU~? guru- kreh| ziSya- icchaM kahakara evaM bAyAM ghuTanA U~cA karake jayau sAmiyaH, jaM kiMciH , namutthuNaM., jAvaMti ceiAI., jAvaMta kevisAhU., namo'rhat., uvasaggaharaM. aura jayavIyarAya. taka sUtra pATha boleM * usake bAda eka khamAsamaNa dekara ziSya kahe- 'icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAya saMdisAuM? guru- sNdisaaveh| ziSya- icchaM khe| puna: dUsarA khamAsamaNa dekara kahe- 'icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAya karUM? guru- kreh| ziSya- icchaM kahakara yadi guru ho to eka navakAra mantra bolakara 'dhammomaMgala mukkiTTha' kI pA~ca gAthA aura phira se eka navakAra mantra kheN| tadanantara pratikramaNa karane kA abhI samaya na huA ho to dhyAna, jApa athavA svAdhyAya kreN| prathama sAmAyika evaM dvitIya caturviMzatistava Avazyaka- pratikramaNa kA samaya hone para cAra khamAsamaNasUtra ke dvArA pratikramaNa kI sthApanA kreN| pahalA khamAsamaNa dekara kaheM- AcArya mizraM, dUsarA khamAsamaNa dekara kaheMupAdhyAya mizraM, tIsarA khamAsamaNa dekara kaheM- vartamAna guru mizraM, cauthA khamAsamaNa dekara kaheM- sarva sAdhu mizrausake bAda ghuTane ke sahAre mastaka jhukAkara, dAhinI hathelI ko muTThI rUpa meM rajoharaNa yA caravale para rakheM tathA bAyeM hAtha meM muhapatti grahaNa kara use mukha ke Age rakhate hue 'savvassa vi rAiya sUtra' boleN| parantu isa sUtra ke Age 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan! icchaM' itanA pada nahIM bolanA caahie| * usake bAda bAyAM ghuTanA U~cA karake 'namutthuNasUtra' khe| * phira khar3e hokara cAritrAcAra kI zuddhi ke lie karemi bhaMte, icchAmiThAmi, tassa uttarI, annatthasUtra kahakara eka logassa athavA cAra navakAra kA kAyotsarga kreN| . phira kAyotsarga pUrNakara darzanAcAra kI zuddhi ke lie logassa, savvaloe arihaMta ceiyANaM, annatthasUtra bolakara eka logassa athavA cAra navakAra kA kAyotsarga kreN| * phira kAyotsarga pUrNakara jJAnAcAra kI zuddhi ke lie pukkharavaradI, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA vaMdaNavattiyAe, annatthasUtra bolakara kAyotsarga meM rAtrikRta aticAroM kA anukrama se ciMtana kreN| yahA~ sAdhu-sAdhvI sAdhuvidhiprakAza (pR. 2) ke anusAra nimna gAthA kA eka yA tIna bAra artha sahita ciMtana kreN| sayaNA saNa'nna pANe, cei jaDa sijja kAya uccAre / samii bhAvaNA gutti, vitahAya'raNe ya aiyaaro|| vartamAna paramparA meM ATha navakAra ginane kI pravRtti hai| kAyotsarga pUrNakara siddhANaM buddhANaM sUtra pddh'eN| tRtIya vandana Avazyaka- tadanantara zarIra pramArjanA karate hue utkaTAsana meM baiThe aura tIsare Avazyaka ke parilApana hetu 50 bola pUrvaka mukhavastrikA evaM zarIra kI pratilekhanA kreN| phira sthApanAcArya ke Age do bAra dvAdazAvarta vandana kreN| __caturtha pratikramaNa Avazyaka- usake bAda khar3e hokara 'icchA. saMdi. bhagavan rAiyaM AlouM?' guru kahe- 'aaloeh'| ziSya- icchaM Aloemi jo me rAiyo sUtra par3hakara pUrva kAyotsarga meM dhAraNa kie gae rAtrika aticAroM kI guru ke samakSa AlocanA kreN| . usake bAda sAdhuvidhiprakAza (pR. 5) evaM paravartI paramparAnusAra sAdhu-sAdhvI saMthArA uvaTTaNakI pATha tathA gRhastha sAta lAkha pRthvIkAya, aThAraha pApasthAnaka, jJAna-darzana-cAritra Adi AlocanA pATha boleN| * phira 'savvassavi rAiya duciMtiya dubbhAsiya duciTThiya.' itanA kahane ke bAda 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan!' yaha vAkya bolakara Alocita aticAroM kA prAyazcitta maaNge| taba guru 'paDikkameha' zabda kahate hue prAyazcitta dete haiN| usake bAda ziSya 'icchaM tassa micchAmi dukkaDaM' kheN| . tadanantara saMDAzaka sthAnoM kI pramArjanA kara donoM paMjoM ke bala baiThate hue dAhine ghuTane ko U~cA kreN| phira rajoharaNa yA caravalA aura mukhavastrikA ko donoM hAthoM se mukha ke Age rakhakara ziSya kaheM- bhagavan! sUtra kaDDe? guru khekddddeh| taba ziSya- icchaM khe| * sAdhu-sAdhvI dvArA 'zramaNasUtra saMdisAhUM' 'zramaNasUtra bhaNUM' tathA gRhastha ke dvArA 'zrAvaka sUtra saMdisAhUM' 'zrAvaka sUtra bhaNUM- aise do Adeza lene kI paripATI bhI hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...101 * usake bAda sAdhu-sAdhvI vartamAna paramparAnusAra tIna navakAra, tIna karemi bhaMte; cattArimaMgala; icchAmi paDikkamiuM jo me rAiyo; icchAmi paDikkamiuM iriyAvahiyAe ityAdi sUtra bolakara pagAmasijjhAya kA pATha kheN| .yahA~ gRhastha tIna navakAra, tIna karemi bhaMte evaM icchAmi ThAmi. kA pATha par3hakara vaMdittusUtra boleN| vaMdittusUtra kI 43 vI gAthA meM 'abbhuTThiomi' pada Ane para zeSa vaMdittu sUtra ko khar3e hokara pUrNa kreN| - sAdhuvidhiprakAza (pR. 2) meM navakAra mantra aura karemi bhaMte ke lie eka bAra athavA tIna bAra aise donoM saMkhyAoM kA ullekha hai| vartamAna kI kharatara paramparA meM ukta donoM pATha sUtra tIna bAra evaM tapAgaccha Adi sampradAyoM meM eka bAra bolate haiN| __ * usake bAda svakRta aparAdhoM kI kSamAyAcanA karane ke lie sthApanAcArya ko do bAra dvAdazaAvarta se vandana kreN| phira guru yA jyeSTha sAdhu abbhuTThiomi sUtra bolakara sthApanAcArya se kSamAyAcanA kreN| usake bAda ziSya mastaka jhukAkara abbhuTTiomi sUtra dvArA upasthita guru se kSamAyAcanA kreN| * yahA~ itanA vizeSa hai ki pratikramaNa meM pA~ca se adhika sAdhu ho to guru sahita tIna sAdhuoM se kSamAyAcanA kareM tathA sAmAnya sAdhu varga ho to bhI sthApanAcArya se kSamAyAcanA karane ke bAda tIna sAdhuoM se kSamApanA kreN| vartamAna meM sthApanAcArya sahita tIna se micchAmi dukkaDaM dene kI pravRtti dekhI jAtI hai| usake pazcAta do bAra dvAdazAvarta vandana kreN| ___paMcama kAyotsarga Avazyaka- tadanantara jur3e hue donoM hAthoM ko mastaka se lagAkara 'Ayariya uvajjhAya' kI tIna gAthAe~ boleN| * AcAra dinakara (pR. 326) evaM sAdhuvidhiprakAza (pR. 3) ke anusAra kucha sAdhu ukta tIna gAthAe~ bolate haiM aura kucha paramparA ke sAdhu nahIM bolate haiN| isakA rahasya jJAnIgamya hai| sAmAcArI zataka meM to muniyoM ke lie 'Ayariya uvajjhAya' pATha bolane kA hI niSedha hai kintu Ajakala prAya: sabhI sAdhu-sAdhvI yaha sUtra bolate hI haiN| . usake bAda pratikramaNa kartA karemi bhaMte, icchAmi ThAmi, tassauttarI, annatthasUtra bolakara tapa ciMtana kA kAyotsarga kreN| usa kAyotsarga meM bhagavAna mahAvIra kRta chaha mAsika tapa kA cintana isa prakAra kareM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA he cetana! saMyama yoga kI hAni na ho vaisA tapa karanA cAhatA huuN| svayaM apane mana se hI prazna kareM ki cha: mAsa meM eka dina kama chamAsI tapa karoge? zakti nahIM hai... do dina kama chamAsI tapa karoge? zakti nahIM hai... tIna dina kama kA tapa karoge? zakti nahIM hai... isI taraha cAra dina kama...pA~ca dina kama yAvata 29 dina kama chamAsI tapa karoge? zakti nahIM hai... pA~ca mAsI tapa karoge? zakti nahIM hai... 1,2,3,4,5 dina kama pA~ca mAsI tapa karoge? zakti nahIM hai... 6,7, 8,9,10 dina kama pA~ca mAsI tapa karoge? zakti nahIM hai... isI taraha pA~ca pA~ca dina eka sAtha kama karate karate 26,27,28,29 divasa kama pA~ca mAsI tapa karoge? zakti nahIM hai.. phira cAra mAsI tapa karoge? zakti nahIM hai.. phira se pA~ca-pA~ca dina kama karate hue tIna mAsI tapa, do mAsI tapa yAvata mAsakhamaNa karoge? zakti nahIM hai... 1 upavAsa nyUna mAsakhamaNa karoge? zakti nahIM hai... 2 upavAsa nyUna mAsakhamaNa karoge? zakti nahIM hai... isI taraha 13 upavAsa nyUna mAsakhamaNa karoge? zakti nahIM hai... phira 34 abbhataTTha karoge? zakti nahIM hai... phira do-do abbhattaTTha kama karate jAnA arthAta 32 abbhattaTTha karoge? zakti nahIM hai... 30 abbhattaTTha karoge?... isa prakAra cha8 abbhattaTTha karoge?... cauttha abbhattaTTha karoge?... phira kramazaH AyaMbila ekAsaNA, biyAsaNA, purimaDDa, sADha porisI, porisI, navakArazI karoge? inameM se jo tapa pUrva meM kara cuke ho vahA~ se kramaza: zakti hai aisA khnaa| yadi Aja ke dina vaha tapa nahIM karanA ho to pariNAma nahIM hai aisA bhI kahate rahanA.. arthAta zakti hai para pariNAma nhiiN| * aisA kahate hue jisa tapa ko karane kA sAmarthya ho use hRdaya meM avadhArita kara kAyotsarga pUrNa kareM aura prakaTa meM logassasUtra boleN| vartamAna meM tapa ciMtana ke sthAna para chaha logassa yA caubIsa navakAra ginane kI paripATI bhI hai| __SaSThama pratyAkhyAna Avazyaka- usake bAda utkaTAsana meM baiThakara 50 bola pUrvaka mukhavastrikA kI pratilekhanA kareM aura sthApanAcArya ko dvAdazAvata vandana kreN| * usake bAda kharataragaccha kI vartamAna paramparA meM sakala tIrtha vaMdanA ke rUpa meM 'sadbhaktyA' stotra tathA tapAgaccha Adi AmnAyoM meM 'sakalatIrtha vaMda kara jor3a' stavana bolA jAtA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...103 * usake bAda (sAdhuvidhiprakAza ke anusAra 'jAiM jiNa biMbAiM tAI savvAiM vaMdAmi' itanA kaha) 'icchakAra bhagavan! pasAya karI paccakkhANa karAvo jI' aisA bolakara manonirdhArita pratyAkhyAna guru ke mukha se yA sthApanAcArya ke samakSa svayaM kreN| * tadanantara ziSya 'icchAmo aNusahri' kahakara caityavandana mudrA meM baiTha jaayeN| phira guru ke dvArA 'namo'rhat' pUrvaka 'parasamayatimira taraNim' pATha kI eka stuti kaha dI jAe usake pazcAta sabhI ziSya 'namo khamAsamaNANaM' isa vAkya pada pUrvaka 'parasamayatimirataraNim' pATha kI tInoM gAthAe~ boleN| vartamAna meM yaha stuti guru aura ziSya donoM ke dvArA eka sAtha bhI bolI jAtI hai| yahA~ striyoM ke lie 'saMsAradAvAnala' stuti bolane kI paramparA hai| * tatpazcAta bAyA~ ghuTanA U~cA kara namutthuNaMsUtra khe| phira khar3e hokara cAra stutiyoM se devavandana kreN| puna: namutthuNasUtra bolakara tIna khamAsamaNa ke dvArA kramaza: AcArya, upAdhyAya evaM sarva sAdhuoM ko vandana kreN| yahA~ rAtrika pratikramaNa vidhi samApta ho jAtI hai| paravartI kAla meM sammilita kI gaI vidhi pUrvokta vidhi karane ke pazcAta yadi sthiratA ho to maMgala ke lie uttara dizA yA IzAna koNa kI tarapha mukha karake tIna khamAsamaNa dekara kahe- 'icchA. saMdi. bhagavan! sImaMdhara svAmI ArAdhanArthaM caityavandana karU~? icchaM' kahakara sImaMdhara svAmI kA caityavandana kreN| tadanantara jaM kiMci., namutthuNaM., jAvaMti ceiAI., jAvaMta kevisAhU., namo'rhat., stavana, jayavIyarAya., arihaMta ceiyANaM., annatthasUtra kahakara eka navakAra mantra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara 'namo'rhat' pUrvaka sImaMdhara svAmI kI stuti kheN| isI taraha tIna khamAsamaNa pUrvaka siddhAcalajI kA caityavandana kreN| isameM siddhAcala kA stavana aura stuti kheN| * ukta donoM caityavandana prAta:kAlIna pratikramaNa kA mukhya bhAga nahIM hai kintu pracalita paramparA meM inheM Avazyaka mAna liyA gayA hai| jIta vyavahAra ke anusAra donoM caityavandana karanA caahie| kucha ArAdhaka jJAnapada, sammeta zikhara tIrtha, siddhacakra Adi kI ArAdhanA nimitta bhI caityavaMdana karate haiN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA tadanantara sAdhu yA pauSadhadhArI ho to vastra, vasati Adi kI pratilekhanA kreN| ___tulanA- jaba hama vartamAna pracalita pratikramaNa vidhi kA pUrva-paravartI granthoM se tulanA karate haiM to unameM samAnatA aura bhinnatA kyA hai? kaunasI vidhi kaba jur3I? kina granthoM meM pratikramaNa kA kyA svarUpa hai? tathA isameM kAlakrama se kyA-kyA parivartana Ae? ityAdi jAnakArI bhI spaSTa ho jAtI hai| sarvaprathama SaDAvazyaka se sambandhita Avazyaka sUtra meM chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa sambandhI sUtroM ke mUla pATha hI prApta hote haiN| isa Agama meM pratikramaNa vidhi kI carcA nahIM hai| tadanantara uttarAdhyayanasUtra meM rAtrika pratikramaNa vidhi kA svarUpa batalAte hue yaha kahA gayA hai ki jJAna, darzana, cAritra aura tapa sambandhI rAtrika aticAra kA anukrama se cintana kreN| kAyotsarga ko pUrNakara guru ko vandanA kreN| phira anukrama se rAtrika aticAra kI AlocanA kreN| pratikramaNa se ni:zalya hokara guru ko vandanA kareM, phira sarva duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kareM aadi| isa uddharaNa se spaSTa hotA hai ki uttarAdhyayanasUtra meM rAtrika pratikramaNa kA mUla svarUpa mAtra dikhalAyA gayA hai tatsambandhI vidhi kI carcA nahIM hai| ___ isake pazcAta AcArya haribhadrasUri racita paMcavastuka meM yaha vidhi kiMcita vistAra se prApta hotI hai| kisa AcAra kI zuddhi nimitta kitane ucchvAsoM kA kAyotsarga karanA cAhie? kisa kAyotsarga meM kyA cintana karanA cAhie? isa viSayaka carcA Avazyaka niyukti, Avazyaka haribhadrIya TIkA ke pazcAta isI grantha meM prApta hotI hai| vartamAna meM pratikramaNavidhi kA jo svarUpa pracalita hai vaha lagabhaga paMcavastuka meM prApta hai| isameM pratikramaNa sthApanA, sakalatIrtha vaMdanA Adi kucha kriyAoM kA nirdeza nahIM hai| ___tatpazcAta hemacandrAcAryakRta yogazAstra meM pratikramaNa sthApanA (savvassavisUtra) se lekara devavandana paryanta kI vidhi pUrvavata hI kahI gaI hai| isameM prArambhika kusvapna-duHsvapna kA kAyotsarga, jayausAmiya kA caityavaMdana Adi evaM paravartI sImaMdhara svAmI kA caityavaMdana Adi kriyAoM kA ullekha nahIM hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...105 isake pazcAta AcArya nemicandrakRta pravacanasAroddhAra meM bhI pratikramaNa sthApanA se devavandana taka kI vidhi pUrvavata hI hai kevala pUrvavartI evaM paravartI caityavaMdana tathA AcArya Adi cAra ko vandana karane kA nirdeza nahIM hai| isI krama meM zrIcandrAcAryakRta subodhA sAmAcArI kA ullekha kiyA jA sakatA hai| isameM rAtrika pratikramaNa vidhi tIna gAthAoM meM nibaddha hai jise vartamAna pracalita-vidhi ke lagabhaga samarUpa kahA jA sakatA hai| jaise ki isameM IryApatha pratikramaNa, kusumiNadusumiNa kA kAyotsarga, caityavandana, guruvandana, sajjhAya, savvassavi Adi se.... devavaMdana taka kA nirUpaNa hai| __ isameM antargata kriyAoM evaM sUtra vizeSoM kA nirdeza na hote hue bhI adya pravartita pratikramaNa-vidhi kA sAmAnya svarUpa spaSTa ho jAtA hai| isase paravartI tilakAcArya sAmAcArI meM yaha vidhi subodhA sAmAcArI ke anurUpa hI kahI gaI hai, uparAnta kucha vizeSatAe~ nimna haiM1. pratikramaNa kI sthApanA karate samaya yadi zrAvakavarga bhI sAtha ho to 'zrAvakoM ko vandUM' aisA kahanA caahie| yaha ullekha sarvaprathama isI sAmAcArI grantha __ meM dekhA jAtA hai| kucha paramparAoM meM Aja bhI yaha vAkya bolate haiN| 2. isameM kusumiNa dusumiNa kA kAyotsarga caityavandana ke pazcAta karane kA nirdeza hai| vartamAna kI kucha paramparAoM meM yaha kAyotsarga pahale bhI kiyA jAtA hai| apanI-apanI sAmAcArI ke anusAra donoM vidhiyA~ yukta hai| tadanantara jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA meM AcArya Adi cAra ko vandana karane se lekara puna: antima meM cAra ko vandana karane taka kI vidhi kahI gaI hai jo yathAvata rUpa se vartamAna paramparA meM bhI pracalita hai| pratikramaNa kI sthApanA karane se pUrva AcAryAdi cAra ko vandana karane kA ullekha sarvaprathama isI grantha meM prApta hotA hai| isase pUrvavartI yogazAstra Adi meM pratikramaNa sthApanA kA hI nirdeza hai| isake bAda AcArya vardhamAnasUrikRta AcAra dinakara meM rAtrika pratikramaNa kI vidhi, vidhimArgaprapA ke samAna hI kahI gaI hai| kucha vizeSatAe~ isa prakAra hai1. pratikramaNa se pUrva kuHsvapna-duHsvapna sambandhI doSoM kI nivRtti ke lie kAyotsarga karane kA ullekha sAmAcArI granthoM ke bAda isI meM dekhA jAtA hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 2. Ayariya uvajjhAya kA pATha gRhastha ke lie hai| sAdhu ke sambandha meM vaikalpika kathana karate hue kahA gayA hai ki gaccha paramparA ke anusAra kahIM-kahIM sAdhu bhI ye tIna gAthAe~ bolate haiN| isa prakAra muniyoM ke lie yaha pATha Avazyaka nahIM mAnA hai| 3. tapa ciMtana sambandhI kAyotsarga meM chaha mAsika evaM vardhamAna tapa donoM ke sambandha meM eka bAra cintana karane kA ullekha hai| 10 zeSa vidhi pracalita vidhi ke sadRza hI hai / tatpazcAta kSamAkalyANopAdhyAya viracita sAdhuvidhiprakAza meM kahI gaI rAtrika pratikramaNa kI vidhi vartamAna pracalita vidhi ke samAna hI hai / 11 vartamAna meM rAtrika pratikramaNa karate samaya prArambha meM 'jayau sAmiya' kA caityavandana karate haiM, usake bAda sajjhAya bolate haiM, pratyAkhyAna se pUrva sakala tIrthoM ko vaMdana karate haiM, anta meM sImaMdharasvAmI evaM siddhAcalajI kA caityavaMdana karate haiN| ina kriyAoM evaM pAThoM kA ullekha sarvaprathama isI prati meM kiyA gayA hai| tadanusAra kahA jA sakatA hai ki pracalita pratikramaNa vidhi pUrvavartI granthoM kA anusaraNa karate hue sAdhuvidhiprakAza ke AdhAra para kI jAtI hai| gRhastha evaM sAdhu-sAdhvI kI rAtrika pratikramaNa vidhi prAya: samAna hai, sUtra pAThoM meM kucha bhinnatAe~ isa prakAra hai kevala 1. donoM meM karemibhaMte sUtra evaM icchAmiThAmi sUtra ke pATha bhinna haiM / 2. gRhastha caturtha Avazyaka meM vaMdittusUtra bolatA hai aura sAdhu-sAdhvI 'pagAmasijjhAya sUtra' bolate haiN| 3. chaTTe Avazyaka ke anantara zrAvaka varga 'parasamayatimira' aura zrAvikAe~ 'saMsAradAvAnala' kI stuti bolatI haiM tathA sAdhu-sAdhvI 'parasamaya timira ' kI stuti bolate haiN| zeSa pATha evaM vidhi meM lagabhaga samAnatA hai / zvetAmbara mUrtipUjaka kI anya paramparAoM meM rAtrika pratikramaNa tapAgaccha-- isa paramparA meM rAtrika pratikramaNa kI vidhi pUrva kathita kharatara gaccha paramparA ke anusAra hI hai| kucha sUtra pAThoM meM isa prakAra bheda haiM 1. prArambha meM 'jayausAmiya' ke sthAna para 'jagaciMtAmaNi' kA pATha bolate haiN| 2. kharatara paramparA meM caityavandana ke bAda gRhastha sajjhAya ke rUpa meM tIna Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...107 namaskAramantra aura sAdhu 'dhammomaMgala' kI 5 gAthA bolate haiM jabaki tapAgaccha paramparA meM gRhastha 'mannaha jiNANaM' sajjhAya aura sAdhu 'dhammo maMgala' kI hI 5 gAthA kahate haiN| 3. kharatara paramparA ke anusAra pratikramaNa kI sthApanA karate samaya nimna cAra ko vandana kiyA jAtA hai- 1. AcArya mizraM 2. upAdhyAya mizraM 3. vartamAna mizraM 4. sarvasAdhu mishrRN| jabaki tapAgaccha paramparA meM nimnokta cAra ko vandana karate haiM1. bhagavAnaham 2. AcAryaham 3. upAdhyAyaham aura 4. srvsaadhuhm| pratikramaNa vidhiyoM meM yaha antara jAnanA caahie| 4. kharatara AmnAya meM cAritrAcAra kI zuddhi nimitta kiye jAne vAle kAyotsarga meM aticAroM kA cintana karate haiM athavA ATha namaskAra mantra kA dhyAna karate haiM vahA~ tapAgaccha AmnAya meM paMcAcAra viSayaka nimnokta ATha gAthAoM kA smaraNa kiyA jAtA hai nANammi saNammi a, caraNammi tavammi taha ya vIriyammi / AyaraNaM AyAro, ia eso paMcahA bhaNio / / 1 / / kAle viNae bahumANe, uvahANe taha aninnhvnne| vaMjaNa-attha-tadubhae, aTThaviho nANa mAyAro / / 2 / / nissaMkiya nikkaMkhia, nivvitigicchA amUDhadiTThI y| uvavaha-thirIkaraNe, vacchalla-pabhAvaNe aTTha / / 3 / / paNihANa joga-jutto, paMcahiM samiIhiM tIhiM guttIhiM esa carittAyAro, aTThaviho hoi nAyavyo / / 4 / / bArasavihammi vi tave, sanbhiMtara-bAhire kusl-diddhe| agilAi aNAjIvI, nAyavvo so tavAyAro / / 5 / / aNasaNamRNoariA, vittI saMkhevaNaM rasa ccaao| kAya-kileso saMlINayA ya, bajjho tavo hoi / / 6 / / pAyacchittaM viNao, veyAvaccaM taheva sajjhAo jhANaM ussaggo via, anbhiMtarao tavo hoi / / 7 / / aNigUhia bala vIrio,parakkamai jo jahuttamAutto / juMjai a jahAthAma, nAyavvo viiriaayaaro||8|| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA uparyukta ATha gAthAe~ vastuta: paMcAcAra se sambandhita haiM, kintu aticAroM kA ciMtana karane meM parama hetubhUta hone se aticAra kI gAthAe~ mAnI jAtI hai| 6. kharatara paramparA meM AlocanA sUtroM ke antargata sAtalAkha, aThArahapApasthAna evaM jJAna darzana cAritra- ye tIna pATha kahe jAte haiM vahA~ tapAgaccha sampradAya meM sAta lAkha aura aThAraha pApasthAna- ye do pATha hI bole jAte haiN| 7. kharatara AmnAya meM vaMdittusUtra se pUrva tIna-tIna bAra namaskAra mantra evaM karemi bhaMte sUtra kahA jAtA hai vahA~ tapAgaccha paramparA meM namaskAra mantra evaM karemi bhaMte sUtra eka-eka bAra par3hA jAtA hai| yaha niyama pAkSika Adi sabhI pratikramaNa vidhiyoM meM jAnanA caahie| 8. kharatara paramparA ke anusAra kAyotsarga Avazyaka meM bhagavAna mahAvIra ke chaha mAsI tapa kA ciMtana athavA 24 namaskAra mantra kA ciMtana kiyA jAtA hai vahA~ tapAgaccha paramparA meM tapaciMtana athavA solaha namaskAra mantra kA smaraNa karate haiN| 9. kharatara paramparA meM chaThe Avazyaka ke anantara 'sadbhaktyA devaloke' aisA saMskRta stotra bolA jAtA hai vahA~ tapAgaccha paramparA meM sakala tIrthoM ko vandanA karane nimitta 'sakalatIrtha vandUM kara jor3a' aisA hindI pATha kahA jAtA hai| 10. kharatara AmnAya meM chaha Avazyaka pUrNa hone ke pazcAta maMgala stuti ke rUpa meM zrAvaka 'parasamayatimira0' evaM zrAvikAe~ "saMsAradAvAnala0' bolatI haiM vahA~ tapAgaccha paramparA meM zrAvaka 'vizAlalocana0' aura zrAvikAe~ 'saMsAradAvAnala0' bolatI haiN| 11. kharatara paramparA meM chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa kriyA pUrNa hone ke bAda aDDAijjesu pATha bolane kI sAmAcArI nahIM hai, jabaki tapAgaccha sAmAcArI ke anusAra yaha pATha bolA jAtA hai| zeSa vidhi lagabhaga samAna hai|12 acalagaccha- isa paramparA meM rAtrika pratikramaNa kI dUsare Avazyaka taka kI vidhi isI AmnAya meM pracalita daivasika pratikramaNa ke samAna jAnanI caahie| * usake bAda eka khamAsamaNa pUrvaka khar3e hokara kahate haiM ki Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...109 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan! abhibhava azeSa dukkhakhaya kammakkhaya nimittaM karemi kAussaggaM' phira annatthasUtra bolakara pA~ca logassa kA kAyotsarga karate haiN| * tatpazcAta puna: eka khamAsamaNa pUrvaka khar3e hokara kahate haiM ki 'icchAkAreNa saMdi. bhagavan! kusumiNa dusumiNa uDDAmaNI nimittaM rAI pAyacchitta visohaNatthaM karemi kAussaggaM' phira annatthasUtra kahakara 'sAgaravaragaMbhIrA' taka cAra logassa kA kAyotsarga karate haiN| * cauthe Avazyaka ke bAda AMcala pratilekhanA se lekara sajjhAya taka kI vidhi inameM pracalita daivasika pratikramaNa ke samAna kI jAtI hai| vizeSa itanA hai ki stavana ke sthAna para 'kevalanANI' kA stavana tathA sajjhAya ke sthAna para 'bharahesara bAhubalI' kI sajjhAya bolate haiN|13 . pAyacchaMdagaccha- isa AmnAya meM rAtrika pratikramaNa lagabhaga tapAgaccha paramparA ke anusAra hI kiyA jAtA hai| kucha bhinnatAe~ nimnokta haiM1. isa paramparA meM vaMdittu sUtra ke pUrva navakAra mantra evaM karemibhaMte sUtra ke pazcAta cattAri maMgalaM, icchAmi ThAmi sUtra aura iriyAvahi sUtra bhI bole jAte haiN| 2. vaMdittu sUtra kI 43vIM gAthA hI bolate haiN| 3. pA~caveM Avazyaka meM praveza karane se pUrva suguru vaMdana nahIM karate haiN| 4. tIrtha vaMdanA karane ke pazcAta vizAla locana kA caityavaMdana, vartamAna jina stuti kI 10 gAthA, jaMkiMci, namutthuNasUtra bolakara sammetazikhara tIrtha kA stavana aura anta meM AcArya Adi cAra ko vaMdana pUrvaka pratikraNa karate haiN|14 tristutikagaccha- isa paramparA meM rAtrika pratikramaNa kI vidhi prAya: tapAgaccha ke samAna hI kI jAtI hai| ina donoM meM pATha bheda yA vidhi bheda bhI nahIMvata hai|15 daivasika pratikramaNa vidhi uttarAdhyayana, Avazyakaniyukti, paMcavastuka, yogazAstra, pravacanasAroddhAra subodhAsAmAcArI, yatidinacaryA, vidhimArgaprapA, AcAradinakara, sAdhuvidhiprakAza Adi meM pratipAdita evaM vartamAna paramparA meM daivasika pratikramaNa-vidhi kA pravartita svarUpa yaha hai Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pratikramaNa se pUrva kI kriyA sandhyAkAlIna pratikramaNa prArambha karane se pUrva sAdhu-sAdhvI caubIsa mAMDalA (sthaMDila pratilekhana) vidhi evaM gocaracaryA pratikramaNa vidhi sampanna kara leN| gRhastha sandhyAkAlIna sAmAyika grahaNa kreN| divasa carima pratyAkhyAna- yadi upavAsa hoM aura pAnI piyA ho, to eka khamAsamaNasUtra se vandana karake kahe- 'icchA0 saMdisaha bhagavan! muhapatti paDilehaM? icchaM' kaha mukhavastrikA kA pratilekhana kreN| yadi ekAsana Adi ho yA khule mu~ha bhojana kiyA ho, to mukhavastrikA kA pratilekhana karane ke pazcAta do bAra dvAdazAvarta vaMdana kreN| phira khar3e hokara 'icchakArI bhagavan! pasAya karI paccakkhANa karAo jI' aisA kheN| yadi isa samaya guru ho to gurumukha se athavA anubhavI jyeSTha vyakti ke mukha se athavA svayaM hI divasa carima kA pATha bolakara pratyAkhyAna grahaNa kreN| usake bAda upasthita munigaNa bar3e-choTe ke krama se do khamAsamaNa pUrvaka sukhapRcchA karate hue pratikramaNa maNDalI meM Akara IryApatha pratikramaNa kreN| guru mahArAja kA yoga ho to ziSyoM evaM gRhasthoM ko unake sAtha hI pratikramaNa karanA caahie| AcArya haribhadrasUri ne sAmUhika pratikramaNa para bala dete hue kahA hai ki guru upadeza Adi kAryoM se nivRtta ho to sabhI ziSya guru ke sAtha hI Avazyaka kreN| yadi guru nivRtta na ho to bAda meM bhI pratikramaNa maMDalI ke sthAna para Akara hI pratikramaNa kreN|16 yahA~ nirjarA kI icchA rakhane vAle azakta, bAla, vRddha yA rogI sAdhu bhI maMDalI meM Akara hI pratikramaNa kreN| hA~! zakti na ho to baiThakara bhI kara sakate haiN|17 devavandana- isI sAmAcArI ke anusAra muni yA gRhastha guru mahArAja ke sAtha athavA ekAkI eka khamAsamaNa pUrvaka bAyAM ghuTanA U~cA karake kaheM'icchA. saMdi. bhagavan! caityavandana karU~?' guru- kareha, ziSya- icchaM khe| usake bAda 'jayatihuaNa stotra' kI pA~ca gAthA yoga mudrA meM aura 'jayamahAyasa' pATha muktAzukti mudrA meM boleN| * punaH yogamudrA meM namutthuNasUtra kahane ke pazcAta khar3e hokara arihaMtaceiyANaM sUtra evaM annattha sUtra kahakara eka navakAra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara 'namo'rhat0' pUrvaka eka sAdhu prathama stuti kaheM, zeSa kAyotsarga mudrA meM suneM tathA stuti ke anta meM sabhI 'namo arihaMtANaM' boleN| yaha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ... 111 niyama pratyeka kAyotsarga ke anta meM jAnanA cAhie / * tadanantara logassa, savvaloe arihaMta ceiyANaM, annatthasUtra kahakara eka navakAra kA kAyotsarga kareM, pUrNakara dUsarI stuti kheN| * usake bAda pukkharavaradI, suassa bhagavao, annatthasUtra kahakara eka navakAra kA kAyotsarga kareM, pUrNakara tIsarI stuti kheN| * tadanantara siddhANaM buddhANaM, vaiyAvaccagarANaM, annatthasUtra kahakara eka navakAra kA kAyotsarga kareM, pUrNakara 'namo'rhat0' pUrvaka cauthI stuti boleN| usake bAda yogamudrA meM baiThakara namutthuNasUtra khe| pratikramaNa sthApanA - tatpazcAta cAra khamAsamaNa ke dvArA pratikramaNa kI sthApanA kareM arthAta pratikramaNa meM upasthita hone kA saMkalpa kreN| yahA~ prathama khamAsamaNa se- AcArya mizra, dvitIya khamAsamaNa se - upAdhyAya mizra, tRtIya khamAsamaNa se vartamAna gurUM mizraM tathA caturtha khamAsamaNa se sarvasAdhU mizraM kaha kara AcArya Adi cAroM ko vandana kreN| * tadanu hetugarbha (pR. 4) evaM dharmasaMgraha TIkA ( bhA. 2, pR. 249) ke anusAra eka jyeSTha zrAvaka 'icchakAri samasta zrAvakoM ko vaMdUM aisA boleN| vartamAna kI kucha paramparAoM meM yaha vAkya Aja bhI bolA jAtA hai| * usake bAda ghuTanoM ke bala sthita hokara, mukhavastrikA ko mukha ke Age dhAraNakara evaM mastaka jhukAkara 'savvassa vi devasiya sUtra' boleM, kintu 'icchAkAreNa saMdisaha icchaM' itanA pada na kheN| * vartamAna meM mu~hapatti pUrvaka bAyeM hAtha ko mukha ke Age evaM dAyeM hAtha ko caravalA para rakhate hue 'savvassavi sUtra' bolate haiN| yaha paravartI paramparA mAlUma hotI hai| pahalA evaM dUsarA Avazyaka - tadanantara khar3e hokara karemi bhaMte, icchAmi ThAmi, tassauttarI, annatthasUtra bolakara cAritrAcAra kI vizuddhi ke lie donoM bhujAoM ko phailAkara, kohaniyoM ko colapaTTa yA dhotI se saTAte hue, 19 doSoM se rahita hokara kAyotsarga kreN| * isa kAyotsarga meM muni 'sayaNA saNanna' isa gAthA ke AdhAra para prAbhAtika pratilekhana se lekara dinakRta sarva aticAroM kA cintana kareM aura unheM mana meM dhAraNa kreN| Bei AcArya haribhadrasUri (paMcavastuka, 450 ) ne isa sambandha meM kahA hai ki Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA guru daivasika aticAroM kA do bAra aura anya sAdhu eka bAra ciMtana kareM, kyoMki guru ke gamanAgamana Adi kI pravRtti adhika nahIM hotI hai isalie zeSa muni doSoM kA eka bAra ciMtana kareM utane samaya meM guru do bAra smaraNa kara sakate haiN| * gRhastha bhI divasakRta aticAroM kA hI ciMtana kreN| vartamAna meM aticAra ciMtana ke sthAna para ATha navakAra yA paMcAcAra kI ATha gAthAoM kA smaraNa karane kI bhI pravRtti hai| 'namo arihaMtANaM' zabda pUrvaka kAyotsarga pUrNakara prakaTa meM logassa sUtra boleN| tIsarA Avazyaka- tadanantara saMDAzaka Adi sthAnoM kI pramArjanA karate hue utkaTAsana meM baiThakara evaM donoM bhujAoM se zarIra kA sparza na karate hue, guru vandana ke lie mukhavastrikA aura zarIra kI 25-25 boloM se pratilekhanA kreN| phira suguruvaMdana sUtra pUrvaka do bAra dvAdaza Avarta pUrvaka vandana kreN| cauthA Avazyaka- usake bAda vandArUvRtti Adi granthoM ke anusAra avagraha meM hI sthita hokara, zarIra ko kiMcita jhukAte hue 'icchA. saMdisaha bhagavana! devasiyaM AlouM? icchaM' jo me devasiyo sUtra kA uccAraNa karate hue pUrva kAyotsarga meM avadhArita daivasika aticAroM kI guru ke samakSa AlocanA kreN| * usake pazcAta sAdhu-sAdhvI 'ThANe kamaNe sUtra' boleM tathA gRhastha ke lie sAta lAkha, aThAraha pApasthAna, jJAna darzana cAritra Adi AlocanA sUtra bolane kI paramparA hai| tadanu 'savvassavi devasiya' se 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan' taka kheN| guru- 'paDikkameha' zabda dvArA pratikramaNa rUpa prAyazcitta kA Adeza deN| * tatpazcAta saMDAzaka sthAnoM kI pramArjanA pUrvaka donoM paMjoM ke bala baiThate hue dAhine ghuTane ko U~cA kareM tathA rajoharaNa (caravalA) aura mukhavastrikA ko donoM hAthoM se mukha ke Age dhAraNa karate hue ziSya kaheM- 'bhagavan! sUtra kaDaM?' guru bole- 'kddddeh'| * usake bAda sAdhu-sAdhvI pracalita sAmAcArI ke anusAra tIna bAra navakAra, tIna bAra karemibhaMte, cattAri maMgalaM, icchAmi ThAmi, icchAmi paDikkamiuM, pagAmasijjhAya ityAdi sUtra boleN| yahA~ gRhastha tIna bAra navakAra, tIna bAra karemibhaMte evaM vaMdittusUtra kheN| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...113 * usake bAda svakRta aparAdhoM kI kSamAyAcanA karane ke lie sthApanAcArya guru ko dvAdazAvarta vandana kreN| * usake bAda guru yA jyeSTha sAdhu abbhuTThiomi sUtra bolakara sthApanAcArya guru se kSamAyAcanA kreN| tadanantara jyeSTha ziSya abbhuTThiomi sUtra dvArA upasthita guru se kSamAyAcanA kreN| yahA~ itanA vizeSa hai ki pA~ca se adhika sAdha hoM to guru sahita tIna se kSamAyAcanA kareM tathA sahavartI sAdhuoM kI apekSA sthApanAcArya ke atirikta tIna muniyoM se kSamAyAcanA kareM, yaha pUrvAcArya vihita sAmAcArI hai| * usake pazcAta puna: sthApanAcAryajI ko dvAdaza Avarta pUrvaka do bAra vandana kreN| pAMcavA~ Avazyaka- tadanantara khar3e hokara gRhastha Ayariya uvajjhAya pATha kI tIna gAthA boleN| gaccha-paramparAe~ hone se kucha sAdhu bhI yaha sUtra bolate haiN| kintu vartamAna paramparA meM lagabhaga sabhI gacchoM ke sAdhu-sAdhvI yaha sUtra bolate haiN| . usake bAda karemi bhaMte, icchAmi ThAmi, tassa uttarI, annatthasUtra kahakara cAritrAcAra kI zuddhi nimitta do logassa athavA ATha navakAra kA kAyotsarga * phira pUrNakara darzanAcAra kI zuddhi nimitta logassa, savvaloe arihaMta ceiyANaM, annatthasUtra bolakara eka logassa yA cAra navakAra kA kAyotsarga kreN| * phira pUrNakara jJAnAcAra kI zuddhi nimitta pukkharavaradI, suassa bhagavao, annatthasUtra kahakara eka logassa yA cAra navakAra kA kAyotsarga kreN| * phira pUrNakara jJAna Adi kA niraticAra AcaraNa karane se paramAtmA rUpI phala ko prApta hue siddhAtmAoM ko vandana karane hetu siddhANaM buddhANaM sUtra boleN| * usake bAda zrutasamRddhi ke lie zrutadevatA kI ArAdhanA nimitta annatthasUtra bolakara eka navakAra kA kAyotsarga kreN| phira guru bhagavanta 'namo'rhat.' pUrvaka 'suvarNazAlinI' stuti kaheM, zeSa sabhI kAyotsarga mudrA meM hI stuti ko suneM aura usake bAda kAyotsarga pUrNa kreN| phira kSetra devatA kI ArAdhanA hetu annatthasUtra bolakara eka navakAra kA kAyotsarga kreN| phira use pUrNakara guru bhagavanta 'namo'rhat' pUrvaka 'yAsAM kSetragatA:' stuti pddh'eN| phira Urdhvasthita (khar3I) mudrA meM hI eka navakAra mantra kA uccAraNa kreN| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA chaThA Avazyaka- tadanantara saMDAzaka sthAnoM kI pramArjanA karate hue utkaTAsana mudrA meM vidhiyukta mukhavastrikA aura zarIra kI pratilekhanA kreN| phira guru ko dvAdazAvarta pUrvaka vandana kreN| usake bAda yadi pratikramaNa prArambha karane se pUrva pratyAkhyAna na kiyA ho aura sUryAsta hone vAlA ho to pahale pratyAkhyAna kreN| phira pracalita paramparAnusAra 'sAmAiyaM, cauvvisattho, vaMdaNayaM, paDikkamaNaM, kAussaggo, paccakkhANaM'- ina chaha Avazyaka kriyAoM ko karate hue avidhi huI ho to mana, vacana, kAyA se micchAmi dukkaDaM, aisA kheN| ___maMgala stuti- phira 'icchAmo aNusaDiM' bolakara evaM bAyeM ghuTane ke bala sthita hokara 'namo'rhat.' pUrvaka sAdhu evaM zrAvaka 'namostu vardhamAnAya' kI tIna gAthAe~ boleN| yahA~ guru dvArA eka stuti bola dI jAe usake pazcAta zeSa sabhIjana mastaka para aMjali karake 'namo khamAsamaNANaM' zabda boleM, phira jisameM akSara aura svara bar3hate hue hoM vaisI pUrvokta tIna stutiyA~ kheN| yahA~ paramparAnusAra sAdhvIjI evaM zrAvikAe~ saMsAradAvAnala kI tIna gAthAe~ bolatI haiN| usake bAda namutthuNasUtra pddh'eN| phira eka khamAsamaNa dekara 'icchA. saMdi. bhagavan! stavana bhaNuM? icchaM' kaha 'namo'rhat.' pUrvaka madhura svara se gyAraha gAthAoM se adhika eka sau ATha zloka taka guNagarbhita stavana boleN| anya sabhI hAtha jor3e hue sAvadhAna citta se use suneN| vartamAna meM kama se kama 11 gAthA kA stavana bolane kI paripATI hai| ___ tatpazcAta eka-eka khamAsamaNa dekara kramaza: AcArya mizra, upAdhyAya mizraM, sarvasAdhUna mizraM kahakara ina tInoM ko vandana kreN| daivasika pratikramaNa meM prakSipta kI gaI vidhi isake pazcAta kucha paramparAoM meM stotra kI samApti ke anantara nimna gAthA bhI bolate haiM varakanakazaMkhavidduma, marakataghanasannibhaM vigata mohN| saptatizataM jinAnAM, samira pUjitaM vande / / tadanantara kucha gRhastha dAhine hAtha ko caravale para rakhakara aura mukhavastrikA ko bAyeM hAtha se mu~ha ke Age rakhakara aDDAijjesu kA pATha bolate haiN| kintu pratikramaNa sambandhI vidhi granthoM meM isa viSayaka koI ullekha nahIM hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...115 prAyazcitta vizuddhi kAyotsarga- tatpazcAta eka khamAsamaNa dekara 'icchA. saMdi. bhagavan! devasiyapAyacchitta visohaNatthaM kAussaggaM karU~? icchaM' kahakara punaH 'devasiya pAyacchitta visohaNatthaM karemi kAussaggaM' pUrvaka annatthasUtra bolakara cAra logassa athavA solaha navakAra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassasUtra kheN| usake bAda gItArtha AcaraNA vaza eka khamAsamaNa dekara 'icchA. saMdi. bhagavan! khuddopaddava ohaDAvaNatthaM kAussaggaM karUM? icchaM' kahakara punaH 'khuddopaddava ohaDAvaNatthaM karemi kAussaggaM' pUrvaka annatthasUtra kahakara cAra logassa athavA solaha navakAra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassasUtra boleN| sajjhAya- tatpazcAta ziSya yA gRhastha eka khamAsamaNa dekara kaheM'icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAyaM saMdisAvemi? icchaM' punaH dUsarA khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan! sajjhAyaM karemi?' isa prakAra sajjhAya bolane kI anumati prApta kara sAdhu-sAdhvI hoM to eka navakAra mantra pUrvaka Agama sUtra sambandhI svAdhyAya kareM aura punaH eka navakAra mantra boleN| vartamAna meM sAdhu-sAdhvI lagabhaga mahApuruSoM, satiyoM evaM aupadezika pada se sambandhita sajjhAya bolate haiM tathA gRhastha svAdhyAya ke rUpa meM tIna navakAra mantra kahate haiN| caityavandana- tadanantara vighnoM ko dUra karane ke lie yogamudrA meM zrI seDhItaTinItaTe0, namutthuNaM0, jAvaMti ceiAiM0, jAvaMta kevisAhU0, namo'rhat0, uvasaggaharaM0, muktAzukti mudrA meM jayavIyarAya Adi sUtra boleN| usake bAda eka khamAsamaNa pUrvaka mastaka jhukAkara evaM mukha ke Age mukhavastrikA rakhakara 'sirithaMbhaNaTThiyapAsa sAmiNo' pATha kI do gAthAe~ boleM aura vaMdaNavattiyAe sUtra evaM annatthasUtra kahakara cAra logassa athavA solaha navakAra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassasUtra pddh'eN| gurudeva kAyotsarga- usake bAda upakArI gurudevoM kI ArAdhanA nimitta eka khamAsamaNa dekara 'zrI caurAsI gaccha zrRMgArahAra jaMgama yuga pradhAna bhaTTAraka zrI jinadattasUri, maNidhArI jinacandrasUri, jinakuzalasUri, akabarapratibodhaka jinacandrasUri ArAdhavA nimittaM karemi kAussaggaM' pUrvaka annatthasUtra bolakara cAra logassa athavA solaha navakAra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassasUtra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kheN| yahA~ pratyeka gurudeva ke nimitta pRthak-pRthak eka-eka logassa kA kAyotsarga bhI kara sakate haiN| ___ caityavandana evaM zAnti pATha- paravartI paramparAnusAra gRhastha zrAvaka bAyA~ ghuTanA U~cA kara 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan! caityavandana karU~? icchaM' kahakara caukkasAya caityavaMdana, arhantobhagavanta stuti, phira namutthuNaM se jayavIyarAya taka sUtra boleN| phira sukhAsana meM baiThakara 'laghuzAMti' kheN| phira pUrvokta vidhi se sAmAyika pUrNa kreN| tulanA- yadi vartamAna pracalita daivasika pratikramaNa-vidhi kA Agamika evaM Agametara granthoM ke pariprekSya meM tulanAtmaka evaM aitihAsika adhyayana kiyA jAe to kucha vizeSatAe~ nimna prakAra spaSTa hotI haiM jahA~ taka Agama granthoM kA savAla hai vahA~ Avazyaka sUtra meM daivasika pratikramaNa ke sUtra pAThoM kA hI ullekha milatA hai| tatpazcAta usake TIkA sAhitya meM una sUtroM para vistRta carcA kI gaI hai kintu vartamAna pracalita vidhi kA nirdezana nahIM hai| tadanantara uttarAdhyayanasUtra meM isa vidhi kA saMkSipta rUpa prApta hotA hai| tadanusAra daivasika pratikramaNakartA jJAna, darzana, cAritra aura tapa sambandhI daivasika aticAroM kA anukrama se cintana kreN| kAyotsarga pUrNakara guru ko vandanA kreN| phira anukrama se daivasika aticAra kI AlocanA kreN| pratikramaNa se ni:zalya hokara guru ko vandana kreN| phira sarva du:khoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kreN|18 jahA~ taka Agametara sAhitya kA prazna hai vahA~ sarvaprathama paMcavastuka meM yaha vidhi cAritrAticAra sambandhI kAyotsarga se lekara maMgala stuti (namostu vardhamAnAya) paryanta kahI gaI hai| isameM pratikramaNa sthApanA se pUrva evaM chaha Avazyaka pUrNa hone ke bAda kI vidhi kA ullekha nahIM hai| isI taraha 'Ayariya uvajjhAya' ke pahale vandana karane kA nirdeza bhI nahIM hai tathA zrutadevatA, kSetradevatA aura bhavana devatA kA kAyotsarga gItArtha AcaraNA se karane kA nirUpaNa hai|19 tadanantara pravacanasAroddhAra meM yaha vidhi pratikramaNa sthApanA se lekara stavana taka yathAvata dekhI jAtI hai| isase pUrva evaM paravartI vidhi-pAThoM kA ullekha nahIM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...117 hai|20 tatpazcAta yogazAstra TIkA meM yaha vidhi prArambhika caityavandana se lekara daivasika prAyazcitta sambandhI kAyotsarga paryanta yathAvata kahI gaI hai|21 tadanu zrI candrAcAryakRta subodhA sAmAcArI meM caityavandana se stavana taka daivasika pratikramaNa karane kA nirdeza hai| isameM yaha vidhi gAthAoM ke dvArA saMkSepa meM darzAyI gaI hai jo vartamAna pracalita vidhi kI tulanA meM kSetradevatA ke kAyotsarga ko chor3akara zeSa vidhi-krama meM samAna hai|22 tatpazcAta tilakAcArya kI vidhi sAmAcArI meM daivasika pratikramaNa caityavandana se lekara sajjhAya taka batalAI gaI hai| usameM kSetra devatA kI ArAdhanA ko Avazyaka nahIM mAnA hai| isI ke sAtha stavana ke pazcAta daivasika prAyazcitta sambandhI kAyotsarga ke sthAna para duHkha kSaya karma kSaya kA kAyotsarga, phira AcAryAdi tIna ko vandana, phira do Adeza pUrvaka sajjhAya- isa krama se bAda kI vidhi kA ullekha hai| zeSa vidhi isase pUrvavartI granthoM evaM pracalita svarUpa ke anurUpa hI upadiSTa hai|23 ___isI krama meM vidhimArgaprapAkAra ne caityavandana se lekara zrI ser3hI taTinI taTe caityavandana taka daivasika pratikramaNa kA nirdeza kiyA hai|24 tadanantara AcAradinakara meM caityavaMdana se lekara sajjhAya taka daivasika pratikramaNa batalAyA gayA hai tathA isameM kSetradevatA ke kAyotsarga sthAna para gacchAntara paramparA se zAsanadevatA, vairoTyA Adi ke kAyotsarga evaM stuti karane kA bhI nirdeza kiyA hai|25| ___bhAvadevasUrikRta yatidinacaryA meM daivasika vidhi muni sAmAcArI ke anusAra caityavandana se sajjhAya taka kahI gaI hai|26 usake pazcAta sAdhuvidhiprakAza meM yaha vidhi vartamAna meM pracalita vidhi ke samAna hI darzAyI gaI hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki isa samaya meM pravartita daivasika-pratikramaNa vidhi prAcIna granthoM ke AdhAra se saMyojita sAdhuvidhiprakAza ke anusAra kI jAtI hai| pUrvavartI granthoM kI apekSA isameM kucha navIna tathya isa prakAra haiM1. prArambhika caityavandana ke rUpa meM jayatihuaNa stotra bolnaa| 2. devavandana karate samaya pahalI-cauthI stuti ke pUrva 'namo'rhat.' khnaa| 3. namostu vardhamAnAya stuti ke pahale 'namo'rhat.' khnaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 4. chaha Avazyaka kI kriyA pUrNa hone ke pazcAta AcAryAdi tIna ko hI vandana krnaa| 5. donoM hAtha jor3ate hue evaM bhUmi para mastaka rakhate hae pratikramaNa kI sthApanA krnaa| vartamAna meM dAyeM hAtha ko muTThI rUpa meM sthApita karane kI paramparA paravartI mAlUma hotI hai| 6. tIsare evaM chaThe Avazyaka meM praveza karane hetu mauna pUrvaka mukhavastrikA kA pratilekhana karanA ityAdi sAmAcAriyoM kA ullekha sarvaprathama isI grantha meM prApta hotA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki pratikramaNa kI upavidhiyA~ kAlakrama se sammilita huI haiM jinheM Aja mukhya vidhi ke rUpa meM bhI mAna liyA jAtA hai|27 yahA~ yaha avagata kara lenA bhI paramAvazyaka hai ki gRhastha evaM sAdhu donoM kI daivasika pratikramaNa vidhi lagabhaga eka samAna hai yadyapi pratikramaNa prArambha ke pUrva kI aura SaDAvazyaka kriyA ke bAda kI vidhiyoM evaM sUtra pAThoM ko lekara kvacita bheda isa prakAra haiM1. pratikramaNa prArambha karane se pUrva gRhastha sAmAyika grahaNa karatA hai aura utkRSTa (dvAdazAvarta) vandana pUrvaka divasacarima cauvihAra Adi ke pratyAkhyAna letA hai vaisA muni ke lie nahIM hai, kyoMki sAdhu-sAdhvI ke yAvajjIvana ke lie sAmAyika hotI haiM ata: unheM pRthaka se sAmAyika lene kI jarUrata nahIM hotI tathA cauvihAra Adi pratyAkhyAna sAyaMkAlIna pratilekhanA vidhi ke anta meM karane kA AcAra hai| 2. sAdhu-sAdhvI daivasika pratikramaNa karane se pUrva divasa sambandhI AhAra Adi kriyAoM meM lage doSoM kI AlocanA evaM usake prati jAgarUka rahane ... ke prayojana se nimna vidhi karate haiM eka khamAsamaNasUtra se vandana kara 'icchA. saMdi. bhagavan! goyaracariyAI paDikkama-icchaM' khe| punaH eka khamAsamaNasUtra se vaMdana kara 'icchA. saMdi. bhagavan! goara cariyAi paDikkamaNatthaM karemi kAussaggaM' evaM annatthasUtra bolakara eka namaskAra mantra kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara evaM prakaTa meM eka namaskAra mantra bolakara nimna gAthA boleM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...119 kAlo goyaracariyA thaMDillA vattha patta paDilehA / saMbharau so sAhU, jassa vi jaM kiMciNuvauttaM / / AcArya haribhadrasUri ke matAnusAra pratikramaNa ke pUrva eka muni ke dvArA ukta gAthA bulavAkara yaha udghoSaNA kI jAtI hai ki daivasika pratikramaNa kA samaya ho cukA hai, kisI bhI zramaNa kI dina sambandhI sthaMDila prekSA, vastrAdi pratilekhanA, svAdhyAya, pratikramaNa Adi koI bhI kriyA zeSa raha gaI ho,to vaha usake prati upayogavAna bane tathA zeSa rahI kriyA smRti meM A jAye to use pUrNa kara leisa prakAra divasa sambandhI Avazyaka kriyAoM ko sampanna kara sakeM tadhetu yaha gAthA bolI jAtI hai| vartamAna meM yaha uddezya nahIMvata raha gayA hai| 3. gRhastha dUsare Avazyaka ke antargata dinakRta yA paMcAcAra sambandhI aticAroM kA cintana athavA ATha namaskAramantra kA kAyotsarga karate haiM vahA~ sAdhu-sAdhvI 'sayaNAsaNanna' gAthA kA artha sahita eka bAra athavA mUla pATha kA tIna bAra cintana karate haiN| 4. gRhastha cauthe Avazyaka meM 'vaMdittu sUtra' bolate haiM vahA~ sAdhu-sAdhvI 'pagAmasijjhAya sUtra' bolate haiN| 5. gRhastha chaha Avazyaka pUrNa hone ke pazcAta, caukkasAya kA caityavandana aura zAMtipATha bolate haiM jabaki sAdhu-sAdhvI rAtri meM saMthArA paurUSI kI vidhi karate samaya caukkasAya kA caityavandana karate haiN| zeSa vidhi evaM pATha lagabhaga samAna hai| zvetAmbara mUrtipUjaka kI anya paramparAoM meM daivasika pratikramaNa vidhi tapAgaccha- isa paramparA meM daivasika pratikramaNa kharatara paramparA kI vidhi ke anusAra hI kiyA jAtA hai kintu kucha sUtra-pAThoM evaM prakSipta vidhi meM isa prakAra antara hai1. yahA~ 'jayatihuaNa stotra' ke sthAna para 'sakala kuzalavallI' evaM dUja Adi tithi ke anusAra caityavandana bolate haiN| 2. jayamahAyasa kA pATha nahIM bolate haiN| 3. vaMdittusUtra ke pUrva navakAra mantra aura karemibhaMte sUtra eka bAra bolate haiN| AcArya mizra, upAdhyAya mizraM, vartamAna mizra, sarvasAdhu mizraM ke sthAna para Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA bhagavAnahaM, AcAryahaM, upAdhyAyahaM, sarvasAdhuhaM aisA kahakara vandana karate haiN| 4. zrutadevatA evaM kSetradevatA ke kAyotsarga meM kramazaH puruSa varga suadevayA bhagavaI' evaM zrAvikAvarga 'kamaladala vipula nayanA' kI stuti bolate haiM tathA dUsare meM puruSa varga 'jise khitte' evaM zrAvikA varga 'yasyA kSetra' kI stuti bolate haiN| 5. isameM prakSipta vidhi ke antargata 'khuddopaddava uDDAvaNI' kA kAyotsarga na karake sajjhAya ke pazcAta duHkhakSaya-karmakSaya nimitta cAra logassa kA __ kAyotsarga karate haiN| 6. isa paramparA meM zrIser3hI kA caityavaMdana aura gurudeva kA kAyotsarga nahIM karate haiN| 7. isa AmnAya meM laghuzAMti pATha pahale aura caukkasAya kA caityavaMdana bAda meM karate haiN| zeSa kriyA vidhi lagabhaga samAna hai|28 acalagaccha- isa paramparA kI mAnyatAnusAra khaNDa-11 ke adhyAya-2 meM kahI gaI vidhi pUrvaka sAmAyika grahaNa karanA, pratikramaNa kA prathama Avazyaka hai| sAmAyika lete samaya IryApatha pratikramaNa meM logassa sUtra bolanA dUsarA Avazyaka hai| tIsare Avazyaka meM Adeza pUrvaka uttarIya vastra kA cher3A yA rUmAla kI 50 bola pUrvaka pratilekhanA kara guru ko dvAdazAvarta vaMdana karate haiM aura Atma sAkSI se cauvihAra Adi kA pratyAkhyAna lete haiN| cauthe Avazyaka meM anumati pUrvaka khar3e-khar3e eka navakAra mantra ginakara laghu aticAra pATha bolate haiN| pA~caveM Avazyaka meM gurvAnumati pUrvaka yogamudrA meM 'jaya-jaya mahAprabhu' kA caityavaMdana, aSTottarI athavA anya cAra stavana kahate haiN| phira khar3e hokara uvasaggaharaM aura jaM kiMci sUtra tathA yoga mudrA meM namutthuNasUtra bolate haiN| ___ tadanantara eka khamAsamaNa pUrvaka ghuTanoM ke bala sthita hokara guru ko vaMdana karate haiN| usake bAda do Adeza pUrvaka dazavaikAlika Adi Agama sUtra kI sajjhAya bolate haiN| tadanu daivasika prAyazcitta kI vizuddhi nimitta cAra logassa kA kAyotsarga aura abhibhava azeSa dukkhakhaya kammakkhaya nimitta pA~ca logassa kA kAyotsarga karate haiN| chaThe Avazyaka meM guru ko dvAdazAvata vaMdana kara divasacarima pratyAkhyAna grahaNa karate haiN| phira gRhasthajana sAmAyika pUrNa karate haiN|29 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ... 121 ukta vidhi se jJAta hotA hai ki isa AmnAya meM gRhastha ke lie vaMdittu sUtra evaM laghuzAMti pATha bolanA Avazyaka nahIM hai| inameM zrutadevatA evaM kSetradevatA kA kAyotsarga bhI nahIM karate haiM tathA parasamaya timira yA saMsAradAvA kI stuti bhI nahIM bolate haiN| pAyacchaMdagaccha-- isa paramparAgata daivasika pratikramaNa kI vidhi nimna hai - 1. sarvaprathama 'zrI pArzvanAtho bhavapApatApa' 6 gAthA kA caityavandana, phira 'annANakoha' kA pATha, phira khar3e hokara 'siririsahesara' kI 5 gAthA rUpa stuti bolate haiN| 2. phira devavandana ke rUpa meM jaM kiMci sUtra evaM namutthuNaM sUtra kahate haiN| 3. phira AcArya, upAdhyAya evaM sarva sAdhU - ina tIna ko vaMdana kara pratikramaNa sthApanA ke rUpa meM eka navakAra bolate haiN| 4. phira pahale Avazyaka se chaThe Avazyaka taka kI vidhi tapAgaccha paramparA ke anusAra karate haiN| unameM vizeSa yaha hai ki vaMdittusUtra ke pUrva cattArimaMgala., icchAmiThAmi aura icchAmi paDikkamiuM. kA pATha bhI bolate haiM aura vaMdittusUtra kI 43 gAthA hI par3hate haiN| 5. 'namostu vardhamAnAya' ke sthAna para 'namodurvArarAgAdi' kI stuti kahate haiN| 6. stavana ke pazcAta jayavIyarAya bolate haiM aura zAMti pATha nahIM bolate haiN| zeSa vidhi tapAgaccha ke samAna hai | 30 tristutika gaccha - isa AmnAya meM zrutadevatA evaM kSetradevatA kA kAyotsarga nahIM karate haiM tathA zAnti pATha bhI nahIM bolate haiN| zeSa vidhi prAyaH tapAgaccha ke samAna hI hai| 31 pAkSika pratikramaNa vidhi Avazyakaniryukti, paMcavastuka, yogazAstra, pravacanasAroddhAra, tilakAcArya sAmAcArI, subodhA sAmAcArI, vidhimArgaprapA, AcAradinakara, sAdhuvidhiprakAza Adi meM varNita evaM vartamAna paramparA meM pracalita pAkSika pratikramaNa - vidhi nimna prakAra hai yahA~ jJAtavya hai ki pAkSika pratikramaNa, chaha AvazyakoM meM cauthe pratikramaNa Avazyaka ke antargata kiyA jAtA hai isalie yaha pratikramaNa cauthe Avazyaka ke rUpa meM vaMdittu sUtra ke bAda prArambha hotA hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pAkSika pratikramaNa se pUrva kI vidhi- pAkSika pratikramaNa karate samaya prArambhika vaMdittu sUtra taka kI vidhi daivasika pratikramaNa ke samAna hotI hai| usameM vizeSa yaha hai ki isa pratikramaNa ke prArambha meM 'jayatihaaNa stotra' kI tIsa gAthAe~ bolate haiM tathA devavandana meM 'deM deM ki dhapamapa0' athavA 'avirala kamala0' kI cAra stutiyA~ kahate haiN| pAkSika pratikramaNa praveza- tadanantara eka khamAsamaNa dekara kahe'devasiyaM AloiyaM paDikkaMtaM icchA. saMdi. bhagavan! pakkhiyaM muhapattiM paDilehuM?' guru- 'paDilehehA' ziSya- 'icchaM' khe| * phira dUsarA khamAsamaNa dekara mukhavastrikA kI vidhivata pratilekhanA kara sthApanAcArya ko dvAdazAvarta vandana kreN| * phira guru yA jyeSTha sAdhu kahe- 'puNyavantoM! devasI ke sthAna para pAkSika kahanA, chIMka kI jayaNA karanA, madhura svara se pratikramaNa pUrNa karanA, upayoga pUrvaka khAMsanA, maMDalI meM sAvadhAna rahanA' taba pratikramaNa karane vAle sabhI 'tahatti' kheN| saMbuddha kSamAyAcanA- tatpazcAta viziSTa jJAnI guruoM se kSamApanA karane ke lie khar3e hokara evaM donoM hAthoM ko mastaka para rakhate hue kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan! saMbuddhA khAmaNeNaM abbhuTThiomi abbhiMtara pakkhiaM khAmeuM? icchaM khAmemi pakkhiyaM' phira ghuTanoM ke bala bhUmi para mastaka rakhate hue aura mukhavastrikA ko mukha ke Age rakhakara 'panarasaNhaM divasANaM panarasaNhaM rAINaM ega pakkhassa- jaM kiMci sUtra' boleN| yahA~ abbhuTThiomisUtra bolate samaya jJAnI guruoM se kSamApanA karane kA bhAva rakhanA caahie| * sAdhuvidhiprakAza ke anusAra guru dvArA saMbuddhA khAmaNA kara lene ke pazcAta sabhI ko pUrvavata pratyakSa guru se kSamAyAcanA karanI caahie| pAkSika meM jyeSTha Adi krama pUrvaka guru sahita tIna muniyoM se micchAmi dukkaDaM karanA caahie| vartamAna meM tIna muniyoM se kSamAyAcanA karane kI vidhi pratyeka khAmaNA ke samaya kI jAtI hai jo Adhunika pravRtti dikhatI hai|32 pAkSika aticAra evaM tapa dAna- tadanantara guru ke avagraha se bAhara hokara 'icchA0! saMdi. bhagavan! pakkhiyaM AlouM? icchaM, Aloemi jo me pakkhio aiAro kao...sUtra' kahane ke pazcAta ziSya kahe- 'icchA. saMdi. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...123 bhagavan! pakkhiya AlouM?' guru-'aaloeh'| tadanu ziSya 'icchaM' Aloemi sUtra kheN| phira sAdhu evaM gRhastha apane-apane vratoM se sambandhita bRhad pAkSika aticAra boleN| * vartamAna paramparA meM guru yA jyeSTha sAdhu aticAra ke anta meM 'evaM prakAre sAdhu ke 140 aticAra evaM zrAvaka ke 124 aticAra meM sUkSma yA bAdara rUpa se jo koI aticAra lagA ho to mana-vacana-kAyA se micchAmi dukkaDaM' itanA kahate haiN| * usake bAda 'savvassavi pakkhia ducciMtiya dubbhAsia ducciTThia icchaM, tassa micchAmi dukkaDaM' khe| isa pATha ke madhya meM ziSya 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavana!' kahakara pAkSika aticAroM kA prAyazcitta maaNge| taba guru yA variSTha zrAvaka isa prakAra kaheM- 'eka upavAsa, do AyaMbila, tIna nIvi, cAra ekAsaNA, ATha biAsaNA athavA do hajAra sajjhAya karI peTha puurjo'| yadi tapa kara liyA ho to pratikramaNa karane vAle 'paiTThio' kahe, tapa karanA ho to 'tahatti' kaheM, yadi na karanA ho to mauna rheN| * vartamAna kI kharataragaccha paramparA meM pAkSika tapa kI yaha vidhi samApti khAmaNA ke bAda kI jAtI hai, kintu pAkSika aticAra ke bAda karanA hI vidhiyukta hai| sAdhuvidhiprakAza meM samApti khAmaNA ke bAda bhI pAkSika tapa dene kA ullekha hai isase jJAta hotA hai ki arvAcIna paramparA meM saMbhavata: isa sAmAcArI grantha kA anukaraNa kiyA jAtA ho|33 pratyeka kSamAyAcanA- pAkSika AlocanA grahaNa karane ke pazcAta sthApanAcArya ko dvAdazAvarta vandana kreN| usake bAda khar3e hokara sarvaprathama guru 'icchA. saMdi. bhagavana! devasiyaM AloiyaM paDikkaMtA patteya khAmaNeNaM abbhuTThiomi abbhitara pakkhiyaM khAmeU? icchaM, khAmemi pakkhiyaM' phira saMbuddhA khAmaNA kI taraha 'panarasaNhaM divasANaM se abbhuTThiomi sUtra' taka pUrA pATha boleN| usake bAda ziSya bhI ratnAdhika sAdhuoM aura zrAvakoM se kSamAyAcanA kreN| usake bAda vidhimArgaprapA ke anusAra sAdhu-sAdhvI paraspara meM hI sukhatapa Adi pUchate haiM zrAvakoM se nhiiN|34 pAkSika satra zravaNa- tatpazcAta sthApanAcArya ko dvAdazAvarta vandana kreN| usake bAda guru khar3e hokara kahe-'bhagavan! devasiyaM AloiyaM paDikkaMtaM pakkhiyaM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA paDikkamAvehA' tadanu ziSya kahe- 'bhagavan! devasiyaM AloiyaM paDikkaMtA pakkhiyaM paDikkamuM?' guru kahe- 'sammaM pddikkmeh| taba ziSya 'icchaM- samma paDikkamAmi' kahakara karemi bhaMte sUtra evaM icchAmi ThAmi sUtra pddh'eN| * tatpazcAta pAkSika sUtra bolane ke lie muni eka khamAsamaNa dekara kahe- 'icchA. saMdi. bhagavan! pakkhiya suttaM saMdisAvemi?' guru khe'sNdisaaveh|' phira dUsarA khamAsamaNa dekara kahe- 'icchA. saMdi. bhagavan! pakkhiya suttaM kaDDemi?' guru kahe- 'kaDDheha' * usake bAda anujJA prApta muni 'icchaM' pUrvaka tIna navakAra mantra kahakara pAkSikasUtra boleN| zeSa sAdhu evaM zrAvaka tassa uttarI evaM annattha sUtra kahakara pakkhIsUtra ko kAyotsarga mudrA meM suneN| yadi kAyotsarga mudrA meM sthira rahane kA sAmarthya na ho to baiThakara bhI suna sakate haiM kintu anta meM sabhI 'namo arihaMtANaM' pUrvaka kAyotsarga pUrNakara Urdhva sthita (khar3I) mudrA meM hI tIna navakAra mantra ginakara baitthe| * yadi guru kA yoga na ho to zrAvaka tIna navakAra kahakara vaMdittusUtra boleN| * pakkhIsUtra ke pazcAta sAdhu-sAdhvI tIna navakAra, tIna karemi bhaMte, cattAri maMgalaM, icchAmi paDikkamiuM jo me pakkhio, icchAmi paDikkamiuM iriyAvahiyAe aura pagAmasijjhAya ityAdi sUtra boleM tathA gRhastha tIna navakAra, tIna karemi bhaMte, icchAmi ThAmi aura vaMdittusUtra kheN| pAkSika doSa zuddhi kAyotsarga- tadanantara eka khamAsamaNa dekaramUlaguNa-uttaraguNa aticAravizuddhi nimittaM kAusaggaM karU~? icchaM' kahakara karemi bhaMte., icchAmi ThAmi., tassa uttarI. evaM annatthasUtra bolakara bAraha logassa athavA ar3atAlIsa navakAra kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassa kheN| samApti kSamAyAcanA- tatpazcAta nIce baiThakara evaM mukhavastrikA kA pratilekhana kara sthApanAcArya ko dvAdazaAvarta se vandana kreN| usake bAda 'icchA. saMdi. bhagavan! samApti khAmaNeNaM abbhuTThiomi abbhiMtara pakkhiyaM khAmeU~? icchaM, khAmemi pakkhiaM sUtra' pUrvavata boleN| usake bAda puna: 'icchA. saMdi. bhagavan! pakkhI khAmaNA khAD?' guru-khAmeha, ziSya- 'icchaM' kaha cAra bAra pakkhI samApti kSamAyAcanA kreN| samApti kSamAyAcanA karane ke lie sabhI jana eka khamAsamaNa dekara, ghuTanoM ke bala sthita ho, bAyeM hAtha se mukhavastrikA ko Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...125 mukha ke Age rakheM tathA dAhine hAtha ko sthApanAcArya yA guru sammukha karake jyeSTha sAdhu 'icchAmi khamAsamaNo piyaM ca me jaMbhe' ityAdi prathama AlApaka bole| phira eka khamAsamaNa dekara pUrvavata mudrA meM 'icchAmi khamAsamaNo puvviM ceiyAiM vaMdittA' ityAdi dUsarA AlApaka khe| phira eka khamAsamaNa dekara pUrvavata mudrA meM 'icchAmi... abbhaTThiomi tubbhaNhaM saMtiyaM' ityAdi tIsarA AlApaka khe| __phira eka khamAsamaNa dekara pUrvavata mudrA meM 'icchAmi... ahamapuvvAI' ityAdi cauthA AlApaka bole| __ina cAroM AlApakoM ke anta meM guru kramaza: 1. tubbhehiM samaM 2. ahamavi vaMdAmi ceiyAI, 3. AyariyasaMtiyaM 4. nitthArapAragA hoha- ina vacanoM kA prayoga kreN| yahA~ zrAvaka bhI khamAsamaNa pUrvaka mastaka ko bhUmi para rakhate hue cAra bAra tIna-tIna navakAra mantra boleN| caturtha kSamAyAcanA ke bAda guru 'nitthArapAragA hoha' kheN| taba sabhI 'icchAmo aNusalui' boleN| tadanantara pracalita paripATI ke anusAra guru bhagavanta pAkSika prAyazcitta ke rUpa meM eka upavAsa athavA utane tapa ke parimANa meM AyaMbila Adi tapa karane kA nirdeza karate haiN| yahA~ pAkSika pratikramaNa kI mUla vidhi samApta ho jAtI hai| isake bAda kI sampUrNa vidhi zeSa daivasika pratikramaNa ke samAna hI kI jAtI hai| kintu unameM kucha antara isa prakAra haiM1. jahA~ daivasika pratikramaNa ko virAma diyA thA, usake Age dvAdazAvarttavandana se puna: zurU karate haiN| 2. zrutadevatA ke kAyotsarga meM 'kamaladala' kI stuti, bhavana devatA ke kAyotsarga meM 'jJAnAdiguNa yutAnAM' kI stuti aura kSetradevatA ke kAyotsarga meM 'yasyA kSetra samAzritya' kI stuti bolate haiN| 3. stavana kI jagaha 'ajita zAMti' aura laghuzAnti kI jagaha namo'rhat pUrvaka 'bRhadazAnti' kahate haiN| tulanA- yadi hama pAkSika pratikramaNa vidhi kA tatsambandhI pUrva-paravartI granthoM se tulanAtmaka yA aitihAsika adhyayana karate haiM to kucha maulikatAe~ isa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA prakAra jJAta hotI hai jahA~ taka AgamavartI sAhitya kA prazna hai vahA~ kisI bhI Agama meM pAkSika pratikramaNa vidhi prApta nahIM hotI hai| jahA~ taka Agametara TIkA sAhitya kA savAla hai vahA~ Avazyakaniyukti evaM cUrNi meM pAkSika Adi pratikramaNa kyoM karanA cAhie? pratikramaNa ke sthAna kitane haiM? pratikramaNa ke prakAra kaunase haiM? ityAdi carcA kI gaI hai kintu pAkSika vidhi kA spaSTa svarUpa nahIM milatA hai|35 tadanantara vikrama kI dasavIM zatI paryanta granthoM kA adhyayana karate haiM to AcArya haribhadrakRta paMcavastuka meM pAkSika Adi pratikramaNa vidhi kA ullekha to nahIM milatA hai, kintu kSetradevatA aura bhavanadevatA ke kAyotsarga ke sambandha meM yaha avazya kahA gayA hai ki cAturmAsika aura sAMvatsarika pratikramaNa meM kSetradevatA kA tathA pAkSika pratikramaNa meM bhavanadevatA kA kAyotsarga karanA caahie| kucha gaccha-paramparA ke sAdhu cAturmAsika pratikramaNa meM bhI bhavanadevatA kA kAyotsarga karate haiN| isase sUcita hotA hai ki vikrama kI AThavIM zatI taka pAkSika pratikramaNa-vidhi kA eka svarUpa nizcita ho cukA thaa|36 jaba hama madhyakAlIna sAhitya kA manana karate haiM to vahA~ hemacandrAcAryakRta yogazAstra,37 nemicandrasUrikRta pravacanasAroddhAra,38 zrIcandrAcArya saMkalita sabodhAsAmAcArI,39 tilakAcArya sAmAcArI,40 jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA,41 vardhamAnasUrikRta AcAradinakara+2 Adi granthoM meM pAkSika pratikramaNa kA eka vidhivata svarUpa avazya prApta hotA hai| isase dhvanita hotA hai ki yaha vidhi kAla ke prabhAva se granthoM ke astitva meM AI hai| ina sabhI AcAryoM ne pAkSika vidhi kA svarUpa lagabhaga samAna rUpa se hI ullikhita kiyA hai| hA~! zrutadevatA Adi ke kAyotsarga, sAdhu evaM gRhastha kI pArasparika kSamAyAcanA, pAkSika tapa dAna Adi ke sambandha meM AMzika bheda jarUra hai| jaise ki pravacanasAroddhAra meM bhavanadevatA kAyotsarga kA ullekha nahIM hai| tilakAcArya sAmAcArI meM zrAvaka dvArA kSamAyAcanA karane kI pRthak vidhi batalAI gaI hai kintu ajitazAMti pATha kA nirdeza nahIM hai, jabaki yogazAstra, vidhi prapA, AcAradinakara Adi meM ajitazAnti bolane kA ullekha kiyA gayA hai| jaba hama uttarakAlIna sAhitya kA AloDana karate haiM to sAdhuvidhiprakAza Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ... 127 (18vIM zatI) ke nAma se eka kRti prApta hotI hai jisameM pAkSika-pratikramaNa kI vartamAna pracalita sampUrNa vidhi ullikhita hai| isakA avalokana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki paravartI paramparA meM yatkiMcit parivartana isI grantha ke anukaraNa rUpa hai| yadyapi isa kRti kA nAma sAdhuvidhiprakAza hai kintu isameM pratikramaNa vidhiyoM kA ullekha karate hue zrAvaka-zrAvikA sambandhI vidhi-pAThoM ko bhI kendra meM rakhA gayA hai| isa kRti ke kucha maulika bindu nimnalikhita haiM1. kharatara paramparAnusAra pAkSika pratikramaNa ke prArambha meM 'jayatihuaNa stotra' kI 30 gAthA bolnaa| 2. pAkSika vidhi zuru hone ke pazcAta 'puNyavaMto devasI ke sthAna para pAkSika bhaNajo, madhura svara meM pratikramaNa karajo Adi vAkyoM kA prayoga / 3. saMbuddhA, pratyeka evaM samApti kSamAyAcanA ke pUrva 'panarasahaM divasANaM... Adi zabdoM kA prayoga / 4. pAkSika aticAra evaM samApti kSamAyAcanA ke pazcAta aise donoM jagaha pAkSika tapa dene kA varNana Adi kaI navIna kriyA- vAkyoM kA ullekha sarvaprathama isI kRti meM upalabdha hotA hai / 43 zvetAmbara mUrtipUjaka kI anya paramparAoM meM pAkSika pratikramaNa vidhi tapAgaccha-- isa paramparA meM pAkSika pratikramaNa pUrvokta kharatara sAmAcArI ke anusAra hI kiyA jAtA hai kucha vidhi pAThoM meM nimna antara hai 1. 'jayatihuaNa stotra' kI jagaha 'sakalArhat stotra' bolate haiN| 2. 'deM deM ki dhapamapa' kI jagaha 'snAtrasyApratimasya' kI stuti kahate haiM / 3. zrutadevatA ke sthAna para 'jJAnAdiguNa yutAnAM' aura kSetradevatA kI jagaha 'yasyAH kSetraM samAzritya' kI stuti kahate haiM / 4. sajjhAya ke sthAna para uvasaggaharaM aura saMsAradAvAnala kI cAroM stutiyA~ bolate haiN| zeSa vidhi kriyA evaM pATha samAna haiN| 44 acalagaccha-- isa AmnAyavartI sAdhu evaM gRhastha pAkSika pratikramaNa karate samaya pahale Avazyaka se tIsare vaMdana Avazyaka taka kI vidhi pUrvakathita daivasika pratikramaNa ke samAna hI karate haiN| usake bAda khar3e hokara cauthe Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA Avazyaka meM eka khamAsamaNa dekara kahate haiM- 'icchA. saMdi. bhagavan! guru parva bhaNI pAkhI savizeSa bRhad aticAra AlouM?' guru kahe- 'aaloeh|' ziSya 'icchaM' kaha kara navakAra mantra pUrvaka bRhad aticAra par3hate haiN| usake bAda eka khamAsamaNa pUrvaka caityavaMdana mudrA meM 'jaya-jaya mahAprabhu' kA caityavaMdana bolate haiN| phira 'icchA. saMdi. bhagavan! aSTottarI tIrthamAlA bhaNuMjI' icchaM kaha 111 gAthA yukta 'aSTottarI tIrthamAlA' kA stavana kahate haiN| tadanantara khar3e hokara uvasaggaharaM aura jaM kiMci, phira yoga mudrA meM namutthuNaM sUtra, phira khar3e hokara gurvAnumati pUrvaka pAkSika pratikramaNa sambandhI bAraha logassa kA kAyotsarga karate haiM tathA pUrNakara prakaTa meM logassa bolate haiN| tatpazcAta pA~caveM Avazyaka meM cAra aura pA~ca logassa kA kAyotsarga karate haiM tathA guru ke Adeza pUrvaka nIce baiThakara navakAramantra kA smaraNa karate hue navasmaraNa pATha bolate haiN| usake pazcAta chaThe Avazyaka kA pAlana karate hue guru ko dvAdazAvarta vandana kara pratyAkhyAna grahaNa karate haiN| tadanantara eka khamAsamaNa ke dvArA pAkSika kSamAyAcanA hetu anumati prApta kara puna: do bAra dvAdazAvarta vandana karate haiN| phira guru se abbhuTThiosUtra pUrvaka kSamAyAcanA kara sakala saMgha se bhI kSamApanA karate haiN| ___ usake bAda sAmAyika pUrNakara inameM pracalita pakkhI khAmaNA ke pATha se arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, zrAvaka-zrAvikA Adi se kSamAyAcanA karate haiN|45 uparokta vidhi kA anuzIlana karane se jJAta hotA hai ki acalagaccha paramparA meM zrutadevatA-kSetradevatA-bhavanadevatA kI ArAdhanA nimitta kAyotsarga nahIM hotA hai| sAdhvI ananta kiraNA zrIjI ke batAe anusAra sAdhu-sAdhvI zruta evaM kSetra donoM devatAoM kA kAyotsarga karate haiN| ajitazAMti aura bar3I zAMti stavana kI jagaha na bolakara pA~caveM Avazyaka meM navasmaraNa ke antargata bolate haiN| isa paramparA meM namostu vardhamAnAya., saMsAradAvA., vizAlalocanadalaM. Adi stutiyA~ nahIM bolI jAtI hai| ___pAkSika Adi pratikramaNa pUnama yA amAvasa ko tathA sAMvatsarika pratikramaNa paMcamI ke dina karate haiN| vartamAna meM muhapatti rakhate haiM lekina sAmAcArI meM isakA prAvadhAna nahIM hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...129 pAyacchaMdagaccha- isa paramparA meM pAkSika pratikramaNa lagabhaga tapAgaccha paramparA ke anusAra kiyA jAtA hai kucha vidhi-pAThoM meM bheda isa prakAra hai1. prArambha meM caubIsa tIrthaMkaroM ko namaskAra karane hetu sakalArhat stotra ke sthAna para 'arhataM jagadIzvaraM guNanidhiM' nAma kA caityavaMdana bolate haiN| phira khar3e hokara 'svarbhUmermAtRgarbhe' prArambha hone vAlI mahAvIra svAmI kI cAra stutiyA~ eka sAtha kahate haiN| 2. tadanantara devavandana ke rUpa meM namutthuNaM sUtra hI bolate haiN| 3. pratikramaNa sthApanA ke pUrva AcArya Adi tIna ko vandana karate haiN| 4. pAkSika pratikramaNa meM praveza karate samaya karemi bhaMte Adi sUtra kahakara kAyotsarga meM paMcAcAra kI ATha gAthAoM kA smaraNa karate haiN| 5. mUlaguNa-uttaraguNa kI vizuddhi nimitta kAyotsarga karane ke pUrva 'puDhavAIsu patteyaM' kI 6 gAthA kahate haiN| 6. zrutadevatA evaM kSetradevatA kA kAyotsarga nahIM karate haiN| 7. sajjhAya ke sthAna para saMbodhasattarI kI pA~ca gAthA bolate haiM tathA anta meM bar3I zAMti nahIM kahate haiN| zeSa vidhi lagabhaga tapAgaccha ke samAna hai|46 tristutika gaccha- isa paramparA meM zrutadevatA Adi tIna kI stutiyA~ evaM sajjhAya karate samaya saMsAradAvAnala kI cauthI stuti 'AmUlAloladhUlI'. nahIM bolate haiN| zeSa sampUrNa-vidhi tapAgaccha paramparA ke anusAra hI karate haiN|47 cAturmAsika pratikramaNa vidhi yogazAstra, pravacanasAroddhAra, subodhAsAmAcArI, tilakAcArya-sAmAcArI, vidhimArgaprapA, AcAradinakara, sAdhuvidhiprakAza Adi meM varNita cAturmAsika pratikramaNa vidhi isa prakAra hai caumAsI pratikramaNa karate samaya sampUrNa vidhi pAkSika pratikramaNa ke samAna hI karate haiM lekina kAyotsarga, kSamAyAcanA, tapadAna Adi ke viSaya meM sAmAnya antara nimna prakAra hai * pratikramaNa icchuka yaha dhyAna rakheM ki jisa sthAna para 'pakkhI' zabda AtA ho usa jagaha 'caumAsI' zabda kaheM, jaise ki- "paDikkame caumAsiaM savvaM, caumAsI vaikkaMtA, jo meM caumAsio aiAro' ityaadi| * pAkSika meM bAraha logassa kA kAyotsarga karate haiM usa jagaha bIsa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA logassa athavA assI navakAra kA kAyotsarga kreN| * caumAsI prAyazcitta hetu eka belA, do upavAsa, cAra AyaMbila, chaha nIvi, ATha ekAsanA, solaha biyAsaNA athavA cAra hajAra gAthAoM kA svAdhyAya kreN| (uparyukta tapa caumAsI pratikramaNa karane ke pUrva yA usake bAda cAra mAha ke . bhItara kara lenA caahie| itanA tapa karane se cAturmAsika doSoM kI zuddhi ho jAtI hai|) * saMbuddhA kSamAyAcanA karate samaya sAta se adhika sAdhu hoM to sthApanAcArya ke atirikta, pA~ca sAdhuoM se abbhuTThiomi sUtra pUrvaka kSamAyAcanA karanI caahie| * saMbuddhA, pratyeka evaM samApti khAmaNA karate vakta abbhuTTiomi khAmaNe ke pATha meM 'cauNhaM mAsANaM, aTThaNhaM pakkhANaM, eka sau bIsa rAi-divasANaM jaM kiMci apattiyaM.' kheN| ___(yadi pA~ca mahIne kA caumAsA ho to 'paMcaNhaM mAsANaM, dasaNhaM pakkhANaM, eka sau pacAsa rAi-divasANaM' kahanA caahie|) tapAgaccha Adi sabhI paramparAoM meM caumAsI pratikramaNa kI vidhi milatIjulatI hai aura vaha uparyukta jAnanI caahie|48 sAMvatsarika pratikramaNa vidhi yogazAstra, pravacanasAroddhAra, subodhAsAmAcArI, vidhimArgaprapA, AcAradinakara, sAdhuvidhiprakAza Adi granthoM meM pratipAdita evaM vartamAna paramparA meM mAnya sAMvatsarika pratikramaNa-vidhi nimnokta hai___sAMvatsarika pratikramaNa bhI pAkSika pratikramaNa ke samAna hI kiyA jAtA hai| kevala AlApaka, tapadAna, kSamAyAcanA Adi ke sambandha meM kiMcit bheda nimna rUpa se jJAtavya hai- * saMvatsarI pratikramaNa karate samaya jisa sthAna para 'pakkhI' zabda AtA ho vahA~ 'saMvaccharI' zabda khe| jaise ki- 'saMvaccharI vaikkaMto, jo me saMvaccharIo aiyAro kao, saMvaccharIaM AloUM, paDikkame saMvaccharIaM savvaM' ityaadi| * pAkSika meM bAraha logassa kA kAyotsarga karate haiM saMvaccharI pratikramaNa meM cAlIsa logassa aura eka navakAra kA athavA eka sau sATha navakAra kA kAyotsarga kreN| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...131 * saMvatsara (varSabhara) meM hue aparAdhoM evaM bhUloM se AtmA ko vizuddha karane hetu eka telA, tIna upavAsa, chaha AyaMbila, nau nIvi, bAraha ekAsanA, caubIsa biAsanA athavA chaha hajAra gAthAoM kA svAdhyAya kreN| * tIna upavAsa parimANa jitanA tapa karane se varSabhara meM kiye gaye sAmAnya pApa naSTa ho jAte haiN| * saMbuddhA khAmaNA karate vakta nau se adhika sAdhu hoM to sthApanAcArya ke sivAya sAta muniyoM se abbhuTThiomisUtra pUrvaka kSamAyAcanA karanI caahie| * saMbuddhA, pratyeka evaM samApti khAmaNA karate samaya abbhuTThiomi pATha ke prArambha meM 'bArahasaNhaM mAsANaM, cauvIsaNhaM pakkhANaM, tIna sau sATha rAi-divasANaM jaM kiMci apattiaM' khe| yadi teraha mahIne hote hoM taba 'terasaNhaM mAsANaM, chabbIsaNhaM pakkhANaM, tIna sau nabbe rAidivasANaM' kahanA caahie| vidhimArgaprapA ke anusAra saMvatsarI pratikramaNa meM bhavana devatA kA kAyotsarga nahIM karanA cAhie aura stuti bhI nahIM bolanI caahie| vartamAna meM yaha sAmAcArI niyama kucha paramparAoM meM mAnya hai to kisI meM nahIM bhii| vidhiprapAkAra ke matAnusAra sAdhu-sAdhviyoM ko saMvatsarI pratikramaNa ke pazcAta 'asajjhAya ohaDAvaNiyaM' kA kAyotsarga bhI nahIM karanA caahie| sAtha hI pAkSika Adi tInoM parva dinoM meM vardhamAna svAmI (namo'stu vardhamAnAya) kI tInoM stutiyA~ guru ke dvArA bola dI jAe usake pazcAta zeSa sabhI ko puna: bolanI caahie|49 maNDalI sthApanA vidhi pratikramaNa pUrvAbhimukha athavA uttarAbhimukha hokara karanA caahie| yadi pUrvAbhimukha pratikramaNa kara rahe hoM to usa dizA meM vatsAkAra maMDalI karanI cAhie arthAta pratikramaNa karane vAle AcArya Adi ko usa AkAra meM baiThanA caahie| vidhimArgaprapA meM vatsAkAra maMDala racanA kI vidhi darzAte hue kahA hai ki AyariyA iha purao, do pacchA tinni tayaNu do tatto / tehiM pi puNo ikko, navagaNa mANAi mA rayaNA / / pratikramaNa maMDalI meM AcArya sabase Age baiTheM, phira AcArya ke pIche do sAdhu baiThe, una do sAdhuoM ke pIche tIna sAdhu baiThe, una tIna ke pIche puna: do sAdhu aura do ke pIche punaH eka sAdhu baiThe- isa prakAra nau gaNa (samUha) parimANa kI yaha racanA hotI hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA vatsAkAra racanA kA yantra isa prakAra hai AcArya vatsAkAra maMDalI meM pratikramaNa karane kA hetu yaha hai ki isase tatsambandhI sarva kriyAe~ yathAvidhi sampanna kI jA sakatI hai| sAdhu samudAya adhika ho to vatsa AkAra meM eka sAtha baiThane para bhI eka-dUsare se dUrI rakhI jA sakatI hai jisase dharma kriyA meM sulabhatA rahatI hai| vizeSaM tu jnyaaniigmym| ___muniyoM ke sAta maMDalI hotI haiM- 1. sUtra maMDalI 2. artha maMDalI 3. bhojana maMDalI 4. kAla maMDalI 5. Avazyaka maMDalI 6. svAdhyAya maMDalI aura 7. saMthArA mNddlii|50 sAdhuvidhiprakAza ke anusAra ukta sAtoM maNDaliyA~ vatsAkAra meM honI caahie|51 sthAnakavAsI paramparA meM pracalita paMca pratikramaNa vidhi sthAnakavAsI paramparA meM pA~coM pratikramaNa kI vidhi evaM usameM bole jAne vAle sUtrapATha samAna haiN| mukhya antara yaha hai ki sandhyAkAlIna pratikramaNa meM devasiya, devasiyo, devasiyaM Adi zabda kA uccAraNa kiyA jAtA hai tathA prAta:kAlIna pratikramaNa meM rAiya,rAIyo, rAiyaM zabdoM kA uccAraNa kiyA jAtA hai| isI taraha pAkSika ke dina 'pakkhiyo' Adi, cAturmAsa ke dina 'caumAsiyaM' Adi aura saMvatsarI ke dina 'saMvacchariyo' Adi zabdoM kA prayoga karate haiN| AlocanA kI zuddhi nimitta pratyeka pratikramaNa meM kAyotsarga kI saMkhyA bhinnabhinna rahatI hai| yahA~ daivasika pratikramaNa ko mukhya karake pratikramaNa vidhi prastuta kareMge Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...133 cauvIsatthava karane kI vidhi sarvaprathama pUMjanI dvArA yogya sthAna kA pramArjana evaM pratilekhana kara Asana bichaaeN| phira sAmAyika vezabhUSA meM mukha para mukhavastrikA baaNdhe| phira sAdhusAdhvI ho to unake samakSa athavA IzAna koNa (pUrva-uttara dizA ke madhya kI dizA) kI ora mukha karake sImaMdhara svAmI ko tIna bAra vidhipUrvaka vandana kreN| phira 'daivasika pratikramaNa cauvIsatthava kI AjJA hai'- aisA kheN|| phira namaskAra maMtra, (athavA arihaMto mahadevo) iriyAvahi, tassauttarI evaM annatthasUtra kahakara 'iriyAvahiyAe' ke pATha kA dhyAna kreN| phira 'namo arihaMtANaM' aisA bolakara dhyAna pUrNa kreN| tatpazcAta logassasUtra kA uccAraNa kreN| phira bAyA~ ghuTanA U~cA karake evaM baddhAMjali yukta hokara do bAra 'NamutthuNaM sUtra' kA pATha kreN| phira dUsarI bAra cauvIsatthava ke kAyotsarga meM 'logassasUtra' kA ciMtana kreN| prathama Avazyaka- tadanantara tikkhutto ke pATha se tIna bAra vandanA kreN| phira 'daivasika pratikramaNa kI AjJA hai'- isa prakAra khe| phira icchAmi NaM bhaMte aura namaskAramantra kA uccAraNa kreN| tatpazcAta tikkhutto pATha se tIna bAra vandana karane ke bAda 'prathama Avazyaka karane kI AjJA hai'- aisA kheN| prathama Avazyaka meM karemi bhaMte, icchAmi ThAmi aura tassa uttarI pATha kA uccAraNa kara kAyotsarga kreN| kAyotsarga meM nimnokta 17 pAThoM kA ciMtana kareM___1. Agame tivihe kA pATha 2. darzana samyaktva kA pATha 3-14 bArahavrata evaM pandraha karmAdAna ke aticAroM kA pATha 15. saMlekhanA pATha 16. aThAraha pApasthAna kA pATha 17. icchAmi ThAmi suutr| phira 'namo arihaMtANaM' kahakara dhyAna pUrNa kreN| isI ke sAtha 'prathama sAmAyika Avazyaka samattaM' aisA bhI kheN| dvitIya Avazyaka- tadanantara tikkhutto ke pATha se tIna bAra vaMdanA kara 'dUsare Avazyaka kI AjJA hai'- aisA khe| isa Avazyaka meM logassa ke pATha kA uccAraNa kreN| phira 'sAmAyikacauvIsatthava do Avazyaka samattaM'- aisA khe| tRtIya Avazyaka- tatpazcAta tikkhutto ke pATha se tIna bAra vaMdanA kara 'tIsare Avazyaka kI AjJA hai'- aisA khe| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA isa Avazyaka meM donoM ghuTane U~ce kara evaM baddhAMjali yukta hokara do bAra 'suguruvaMdana' kA pATha kreN| phira 'sAmAyika caDavIsatthava vaMdana tIna Avazyaka samattaM'- aisA kheN| caturtha Avazyaka - usake bAda punaH tikkhutto ke pATha se tIna bAra vaMdanA kara 'cauthe Avazyaka kI AjJA hai - aisA kheN| isa Avazyaka meM pUrvokta 17 pAThoM kA prakaTa uccAraNa kreN| phira tikkhutto ke pATha se tIna bAra vaMdanA kara 'zrAvaka sUtra kI AjJA hai' aisA kahakara ' tassa savvassa' kA pATha uccarita kreN| tatpazcAta dAhinA ghuTanA U~cA kara, donoM hAtha jor3akara evaM eka bAra namaskAra maMtra kA smaraNa kara nimnokta 31 uccAraNa kareM pAThoM kA 1. karemi bhaMte 2. cattAri maMgalaM 3. icchAmi ThAmi 4. iriyAvahiyAe 5. Agame tivihe 6. darzana- samyaktva kA pATha 7-30 bAraha vrata ke pratijJA pATha evaM unake pratyeka ke aticAra pATha 31. bRhad saMlekhanA paatth| phira samyaktva mUlaka bAraha vrata Adi meM kisI taraha kA doSa lagA ho, to anaMta siddhoM kI sAkSI se mithyAduSkRta deN| phira aThAraha pApasthAna aura icchAmi ThAmi kA pATha boleN| phira khar3e hokara 'tassa dhammassa' kA pATha uccarita kreN| phira donoM ghuTane U~ce kara evaM hAtha jor3akara 'icchAmi khamAsamaNo' kA pATha do bAra vidhipUrvaka uccarita kreN| usake bAda punaH donoM ghuTanoM ko U~cA kara, mastaka ko bhUmi para sparzita kara evaM donoM hAtha jor3akara pA~ca padoM ko vaMdana kreN| tatpazcAta 'arihaMta, siddha AcArya, upAdhyAya, sAdhu - jo bhagavAna mahAvIra svAmI kI AjJA meM vicaraNa kara rahe haiM, una sabhI ko hamArI vaMdanA ho / ' aisA kahakara Asana para baiThakara 'anaMta cauvIsI' kA pATha boleN| phira AcArya, upAdhyAya, sAdhu Adi se kSamAyAcanA karane hetu 'Ayariya uvajjhAe' kA pATha kheN| zrAvaka-zrAvikAoM se kSamAyAcanA karane hetu 'aDhAI dvIpa pandraha kSetra' kA pATha kheN| phira 'caurAsI lAkha jIvayoni' kA pATha kahakara 'sarva jIva rAzi se kSamAyAcanA' karane kA pATha uccarita kreN| pazcAta 'sAmAyika, cauvIsatthava, vaMdana, pratikramaNa - cAra Avazyaka samattaM' - aisA kheN| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ... 135 paMcama Avazyaka - tadanantara tikkhutto ke pATha se tIna bAra vandana kara 'pA~caveM Avazyaka kI AjJA hai'- aisA kheN| isa Avazyaka meM 'divasa sambandhI jJAna darzana carittAcaritaM tapa aticAra pAyacchitta vizodhanArthaM karemi kAussaggaM' aisA kahakara namaskAra maMtra, karemi bhaMte evaM icchAmiThAmi kA pATha par3hakara cAra logassa kA kAyotsarga kreN| phira ' Namo arihaMtANaM' bolakara prakaTa meM logassasUtra kheN| tatpazcAta pUrvavata mudrA karake 'icchAmi khamAsamaNo' kA pATha do bAra uccArita kreN| phira 'sAmAyika, cauvIsatthava, vaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga pA~ca Avazyaka samattaM' - aisA kheN| SaSThama Avazyaka- tadanantara tikkhutto ke pATha se tIna bAra vaMdanA kara 'chaThe Avazyaka kI AjJA hai' - aisA kheN| isa Avazyaka meM khar3e hokara sAdhu-sAdhvI kI upasthiti ho to zakti ke anusAra unake mukhAravinda se pratyAkhyAna kareM tathA unakI anupasthiti meM 'samuccaya paccakkhANa' ke pATha se pratyAkhyAna kreN| phira 'sAmAyika, cauvIsatthava, vaMdana, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna chaH Avazyaka samattaM' - aisA kheN| phira anta meM chaH Avazyaka karate hue jAnate - anajAnate jo koI doSa lagA ho tathA sUtra pAThoM kA uccAraNa karate hue akSara, pada, mAtrA, anusvAra Adi hIna yA adhika bolA ho, to tassa micchAmi dukkar3a | mithyAtva, avrata, pramAda, azubha yoga aura kaSAya - ina pA~coM kA pratikramaNa nahIM kiyA ho, to tassa micchAmi dukkaDaM / atIta kAla kA pratikramaNa, vartamAna kAla kA saMvara aura anAgata kAla kA pratyAkhyAna - ina tInoM meM kisI prakAra kA doSa lagA ho, to tassa micchAmi dukkar3a | thaI thuI maMgalaM, hiyAe suhAe khamAe nisesAe bhavijiNaM ca- tassa micchAmi dukkaDaM / phira baddhAMjali yukta hokara evaM bAyA~ ghuTanA U~cA karake do bAra namutthuNaMsUtra boleN| tatpazcAta sImaMdhara svAmI, vartamAna AcArya evaM upasthita sAdhusAdhvI ko tikkhutto pATha se vidhiyuta vaMdana kreN| phira vidyamAna zrAvaka-zrAvikAoM se kSamAyAcanA kreN| tadanantara cauvIsI stavana kA uccAraNa kreN| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA rAtrika, pAkSika, cAturmAsika evaM sAvatsarika pratikramaNa kI vidhi bhI pUrvavata hI jAnanI cAhie / kevala pApoM kI zuddhi nimitta kiye jAne vAle kAyotsarga kI saMkhyA meM bhinnatA hai 1 52 terApaMthI paramparA meM pracalita paMca pratikramaNa vidhi sthAnakavAsI paramparA ke samAna terApaMthI paramparA meM bhI pA~coM pratikramaNa kI vidhi eka hI hai aura una sabhI meM kahe jAne vAle sUtrapATha bhI samAna haiN| dUsarA, sthAnakavAsI aura terApaMthI donoM paramparAoM kI pratikramaNa vidhi meM bhI paraspara samarUpatA hai kevala bhinna-bhinna sAmAcArI kI dRSTi se kucha maulika antara dekhe jAte haiM jo svAbhAvika hai| isa paramparA meM bhI pUrvavata bhinna-bhinna pratikramaNoM ke anusAra sUtra pAThoM meM devasika, rAiya, pakkhiya Adi zabdoM kA prayoga kiyA jAtA hai zeSa vidhi aura pATha sabhI pratikramaNoM meM samAna haiN| tIsarA, AlocanA zuddhi ke kAyotsarga pratyeka pratikramaNa meM bhinna-bhinna hote haiN| yahA~ pratikramaNa vidhi kA nirUpaNa daivasika pratikramaNa ko lakSita karake kiyA jaayegaa| zeSa rAtrika, pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa kI vidhi usI ke samAna smjheN| zrAvaka kI apekSA pratikramaNa kI pUrva vidhi sarvaprathama mana, vacana evaM kAyA ko sthira kara tikkhutto ke pATha se guru ko tIna bAra vandana kreN| phira caturviMzatistava kI anumati lekara IryApathikasUtra tathA kAyotsarga pratijJAsUtra kA uccAraNa kara logassasUtra kA kAyotsarga kreN| phira 'namo arihaMtANaM' kahakara kAyotsarga pUrNa kreN| usake bAda 'caturviMzatistava' pATha kA uccAraNa kara dAeM ghuTane ko bhUmi para TikAte hue evaM bAeM ghuTane ko bhUmi se cAra aMgula U~cA rakhakara 'zakrastava' kA pATha khe| prathama Avazyaka - tadanantara tikkhutto ke pATha se tIna bAra vandana kara pratikramaNa kI AjJA leM aura 'matthaeNa vaMdAmi' pUrvaka prathama sAmAyika Avazyaka kI AjJA' - aisA kahe / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...137 sAmAyika Avazyaka meM khar3e hokara pratikramaNa pratijJA, namaskAra sUtra, maMgala sUtra, sAmAyika pratijJA, prAyazcitta sUtra evaM kAyotsarga pratijJA kA pATha bolakara kAyotsarga kreN| kAyotsarga meM nimna sUtroM kA cintana kareM jJAna ke aticAra, darzana ke aticAra, cAritra ke aticAra, saMlekhanA ke aticAra, pApasthAna, prAyazcitta sUtra, phira namaskAra sUtra kahakara dhyAna pUrNa kreN| dvitIya Avazyaka- tatpazcAta 'matthaeNa vaMdAmi dvitIya caturviMzatistava Avazyaka kI AjJA'- aisA kahakara caturviMzatistava pATha kA uccAraNa kreN| tRtIya Avazyaka- usake bAda 'matthaeNa vaMdAmi tRtIya vaMdanA Avazyaka kI AjJA'- aisA kahakara do bAra suguru vaMdanA sUtra kA vidhivata uccAraNa kreN| .. caturtha Avazyaka- usake pazcAta 'matthaeNa vaMdAmi caturtha pratikramaNa Avazyaka kI AjJA'- aisA kheN| phira dAyeM ghuTane ko U~cA rakhate hue donoM hAtha jor3akara nimna pAThoM kA uccAraNa kareM 1. AlocanAsUtra (savvassavi devasiya), 2. prAyazcittasUtra (icchAmiThAmi), 3. IryApathikasUtra (iriyAvahi), 4. jJAna, darzana, cAritra kA svarUpa evaM unake aticAra (cAritra ke antargata bArahavrata kA svarUpa aura unake aticAra pAThoM kA samAveza hotA hai) 5. saMlekhanA kA svarUpa aura usake aticAra kA pATha 6. abhyutthAna sUtra meM 'abbhuTThiomi' zabda Ate hI khar3e hokara 'viraomi virAhaNAe' Adi zeSa pATha kheN| usake bAda khar3e rahakara kSamAyAcanA sUtra evaM jIva yoni kA pATha kheN| paMcama Avazyaka- tadanantara 'matthaeNa vaMdAmi paMcama kAyotsarga Avazyaka kI AjJA'- aisA kheN| phira khar3e hokara kAyotsarga saMkalpa sUtra, prAyazcitta sUtra evaM kAyotsarga pratijJA pATha bolakara cAra logassa kA kAyotsarga kreN| phira namaskAra sUtra kahakara logassasUtra kA prakaTa uccAraNa kareM tathA eka bAra 'vaMdana sUtra' ke pATha kA uccAraNa kreN| SaSThama Avazyaka- tatpazcAta "matthaeNa vaMdAmi SaSThama pratyAkhyAna Avazyaka kI AjJA'- aisA kheN| usake bAda atIta kA pratikramaNa, vartamAna kAla kI sAmAyika aura bhaviSya kAla kA pratyAkhyAna karatA hU~, aisA kahakara yathAzakti daivasika aura rAtrika meM eka dina taka, pAkSika meM eka pakSa taka, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA cAturmAsika meM cAra mAsa taka tathA sAMvatsarika pratikramaNa meM eka varSa taka koI pratyAkhyAna kreN| phira sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna- ina chahoM AvazyakoM meM jAnate - anajAnate jo koI doSa lagA ho tathA pATha kA uccAraNa karate samaya mAtrA, anusvAra, akSarahIna, adhika, Age-pIche kahA ho to tassa micchAmi dukkaDaM - aisA kheN| aisA kahakara pUrvokta vidhi se do bAra 'zakra stuti' kheN| dUsarI bAra 'zakra stuti' bolate samaya 'ThANaM saMpattANaM' ke sthAna para 'ThANaM saMpAviukAmANaM' aisA kheN| usake bAda 'maiM siddhoM ko namaskAra karatA hU~, arihaMto ko namaskAra karatA hU~, vartamAna AcArya ko namaskAra karatA hU~' aisA kheN| usake pazcAta pA~ca bAra namaskAra mantra kA uccAraNa kreN| rAtrika pratikramaNa meM pA~ca bAra namaskAra sUtra kA pATha caturviMzatistava kI Adi meM kareM aura parameSThI vaMdanA ke pATha se pratikramaNa samApta kareM 153 zramaNa kI apekSA terApaMtha paramparA ke sAdhu-sAdhviyoM se sambandhita pA~coM pratikramaNa kI vidhiyA~ evaM una sabhI meM kahe jAne vAle sUtra eka samAna haiN| inameM kAyotsarga Adi ke sAmAnya antara pUrvavata jAnane caahie| isa paramparA meM pracalita daivasika pratikramaNa vidhi nimna prakAra hai pratikramaNa prArambha kI pUrva vidhi sarvaprathama guru sammukha athavA IzAna koNa meM mu~ha karake baittheN| phira IryApathikasUtra evaM tassauttarI sUtra kahakara eka logassa kA dhyAna kreN| phira kAyotsarga pUrNakara logassasUtra kA prakaTa uccAraNa kreN| phira pUrvokta mudrA meM sthita hokara zakrastava boleN| prathama Avazyaka-- usake bAda pahale Avazyaka meM khar3e hokara namaskArasUtra, sAmAyikasUtra, pratikramaNasUtra evaM kAyotsargasUtra kahakara kAyotsarga meM nimna sUtroM kA ciMtana kareM 1. jJAnAticAra sUtra 2. darzanAticArasUtra 3. cAritrAticAra sUtra 4. pratikramaNa sUtra 5. namaskAra sUtra / dvitIya Avazyaka - isa Avazyaka meM caturviMzatistava kA uccAraNa kreN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...139 tRtIya Avazyaka- isa Avazyaka meM do bAra suguruvaMdana sUtra kA vidhivata uccAraNa kreN| caturtha Avazyaka- tadanantara caturtha Avazyaka kI AjJA leN| phira donoM hAtha jor3akara dAeM ghuTane ko U~cA rakhate hue nimna pATha boleM1. jJAnAticArasUtra 2. darzanAticArasUtra 3. cAritrAticArasUtra 4. pratikramaNasUtra 5. tassa savvassasUtra 6. namaskArasUtra 7. sAmAyikasUtra 8. maMgalasUtra 9. pratikramaNasUtra 10. IryApathikasUtra 11. zayyA-aticAra pratikramaNasUtra 12 gocaryA aticAra pratikramaNasUtra 13. svAdhyAya Adi aticAra pratikramaNasUtra 14. ekavidha Adi aticAra pratikramaNasUtra 15. nigrantha pravacana meM sthirIkaraNa sUtra 16. kssmaayaacnaasuutr| phira do bAra suguruvaMdana sUtra bolate hue vidhivata vandana kreN| phira pA~ca padoM ko vandana kreN| kSamAyAcanAsUtra kaheM aura caurAsI lAkha jIvayoni kA pATha uccarita kara zuddha bhAvoM se kSamAyAcanA kreN| __paMcama Avazyaka- phira pA~cave Avazyaka kI AjJA leM aura daivasika aticAra kI vizuddhi nimitta khar3e hokara namaskArasUtra, sAmAyika sUtra, pratikramaNasUtra, kAyotsargasUtra kahakara cAra logassa kA kAyotsarga kreN| phira namaskArasUtra bolakara logassasUtra kA prakaTa uccAraNa kareM tathA do bAra vandanasUtra ke pATha kA vidhipUrvaka uccAraNa kreN| SaSThama Avazyaka- tatpazcAta chaThe pratyAkhyAna Avazyaka kI AjJA leN| usake bAda 'atIta kAla kA pratikramaNa, vartamAna kAla kA sAmAyika aura bhaviSya kAla kA pratyAkhyAna karatA hU~' aisA kahakara yathAzakti pratyAkhyAna kreN| phira chaha Avazyaka meM lage doSoM kA micchAmi dukkaDaM deN| usake bAda pUrvokta vidhi se do bAra zakrastava kheN| kucha niyama- 1. terApaMtha sAmAcArI ke anusAra pratikramaNa kartA daivasika yA rAtrika meM cAra, pAkSika meM bAraha, cAturmAsika meM bIsa aura sAMvatsarika pratikramaNa meM cAlIsa logassa kA dhyAna kreN| 2. kisI bhI dhyAna yA kAyotsarga ko pUrNa karane ke pazcAta eka logassa kA prakaTa uccAraNa kreN| 3. pratyeka kAyotsarga kI sampannatA namaskAramaMtra ke smaraNa pUrvaka kreN| 4. chaThe Avazyaka ke aMta meM do bAra 'namutthuNasUtra' kA pATha bolate haiN| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA isameM pahalA siddha bhagavAna ke prati aura dUsarA arihaMta ke prati kahA jAtA hai|54 digambara paramparA meM pracalita paMca pratikramaNa vidhi digambara paramparA meM rAtrika evaM daivasika pratikramaNa kI vidhi evaM una sabhI se sambandhita sUtrapATha eka samAna haiN| prApta jAnakArI ke anusAra digambara saMgha meM pratikramaNa kI paramparA sAdhu-sAdhviyoM meM hI dekhI jAtI hai, gRhastha varga meM usakA abhAva hai| ata: yahA~ zramaNa kI apekSA evaM rAtrika pratikramaNa ko mukhya karake pratikramaNa vidhi kahI jA rahI hai___sarvaprathama svAdhyAya pratiSThApana aura svAdhyAya niSThApana vidhi kreN| usake bAda 'humbuja zramaNa bhakti saMgraha' ke anusAra kramaza: pratijJAsUtra, uddezyasUtra, saMkalpasUtra, rAgaparityAgasUtra, pazcAttApasUtra boleN| prathama Avazyaka- phira 'sarvAticAra vizuddhyarthaM rAtrika pratikramaNakriyAyAM, kRta doSa nivAraNArthaM pUrvAcAryAnukrameNa, sakalakarmakSayArthaM bhAva pUjAvandanA stava sametaM AlocanA siddha bhakti kAyotsargaM kurve'hN|' ___ itanA pATha bolakara namaskAra kareM tathA tIna Avarta aura eka zironati karake nimna sAmAyika daNDaka par3heM 1. namaskAramantra 2. maMgalasUtra cattArimaMgalaM 3. aDDAIjjesu, NamutthuNaM, karemi bhaMte evaM annatthasUtra- ina cAroM sUtroM ke sammilita svarUpa ko darzAne vAlA suutr| dvitIya Avazyaka- tadanantara tIna Avarta aura eka zironati karake 27 ucchvAsa pUrvaka kAyotsarga kreN| pazcAta namaskAra kara tIna Avarta aura eka zironati pUrvaka caturviMzatistava pddh'eN| caturtha Avazyaka- tatpazcAta tIna Avarta aura eka zironati karake kramaza: nimna pATha par3heM- 1. mukhya maMgala 2. siddha bhakti 3. AlocanA pATha 4. pratikramaNa pIThikA daNDaka 5. chedovaTThAvaNaM hou majjhaM prtijnyaasuutr| phira bhUmi sparza karate hue namaskAra kreN| pazcAta tIna Avarta aura eka zironati karake punaH sAmAyika daNDaka par3heM aura usakI pUrNatA para tIna Avarta evaM eka zironati karake 27 ucchvAsa kA kAyotsarga kreN| ___ pazcAta bhUmisparza karate hue namaskAra kreN| phira punaH tIna Avarta aura eka zironati karake caturviMzatistava pddh'eN| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...141 usake bAda tIna Avarta aura eka zironati karake tIna bAra namaskAra mantra kA smaraNa kara 'Namo jiNANaM Namo jiNANaM' aisA niSiddha daNDaka pddh'eN| phira rAtri yA divasasambandhI doSa AlocanA kA pATha pddh'eN| isI ke sAtha sArvakAlika doSoM kI AlocanA kA daNDaka bhI pddh'eN| paMcama Avazyaka- tadanantara vIrabhakti ke nAmoccAraNa pUrvaka kAyotsarga kI AlocanA kA pATha par3heM tathA 'chedovaTThAvaNaM hou majjhaM- isa pATha ke dvArA saMkalpa kreN| phira bhUmisparza karate hue namaskAra kreN| pazcAta tIna Avarta aura eka zironati karake pUrvavata sAmAyika daNDaka pddh'eN| punaH tIna Avarta aura eka zironati karake rAtrika pratikramaNa meM 54 ucchvAsa pUrvaka do kAyotsarga aura daivasika pratikramaNa meM 108 ucchvAsa pUrvaka cAra logassa kA kAyotsarga kreN| tatpazcAta bhUmi sparza pUrvaka namaskAra karate hue puna: tIna Avarta aura eka zironati karake caturviMzatistava pddh'eN| SaSThama Avazyaka- tatpazcAta puna: tIna Avarta aura eka zironati kara vIrabhakti pddh'eN| phira 'cheovaTThAvaNaM hou majjhaM- isa pATha dvArA pratijJA kreN| phira bhUmisparza pUrvaka namaskAra karate hue tIna Avarta aura eka zironati karake pUrvavata sAmAyika daNDaka pddh'eN| pazcAta tIna Avarta aura eka zironati karake 27 ucchvAsa kA eka kAyotsarga kreN| phira bhUmisparza pUrvaka namaskAra karake punaH tIna Avarta aura eka zironati kara pUrvavata caturviMzatistava pddh'eN| phira punaH tIna Avarta aura eka zironati karake 'caturviMzati tIrthaMkara bhakti' pddh'eN| tadanantara anukramaza: aJcalikA, cheovaThThAvaNaM hou majjhaM (pratijJA sUtra), atheSTa prArthanA evaM AlocanA pATha par3hakara pratikramaNa samApta kreN|55 digambara paramparA mAnya pAkSikAdi pratikramaNa vidhi __humbujazramaNabhaktisaMgraha ke anusAra pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa karane vAle sAdhaka sarvaprathama laghusiddha bhakti, zrutabhakti evaM AcArya bhakti dvArA vartamAna AcArya ko vandana kreN| tatpazcAta 'samatA sarva bhUteSu' ityAdi pATha boleM tathA tIna Avarta, eka zironati karake 27 ucchvAsa pUrvaka kAyotsarga kreN| anantara namaskAra karake puna: tIna Avarta aura eka zironati karake caturviMzatistava pddh'eN| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA tadanantara punaH tIna Avartta aura eka zironati karake bRhadsiddha bhakti aJcalikA sahita pddh'eN| usake bAda punaH Avartta vidhi, sAmAyika daNDaka evaM 'thossAmi stava' Adi kahakara AlocanA pATha pUrvaka cAritra bhakti boleN| phira bRhad AlocanA kA pATha boleN| isI krama meM AcArya bhagavanta laghusiddha bhakti, laghu yogibhakti, kAyotsarga Adi karake arihaMta paramAtmA ke samakSa apane doSoM kI AlocanA kareM tathA aparAdha ke anusAra svayaM prAyazcitta grahaNa karate hue ziSyoM ko bhI yogya prAyazcitta deN| usake pazcAta guru bhakti kA pATha bolakara kAyotsarga kreN| tadanantara ziSya varga AcArya ke sammukha tIna bAra 'chedovaTThAvaNaM hodu majjhaM' kA pATha kheN| phira pratikramaNa bhakti pUrvaka 27 ucchvAsoM kA kAyotsarga kara thossAmi daNDaka pddh'eN| tadanantara AcArya gaNadhara valaya kA pATha pddh'eN| usake bAda AcArya pratikramaNa daNDaka (pAkSikasUtra ) boleM aura ziSya gaNa kAyotsarga mudrA meM sthita rahakara suneN| phira vIrabhakti Adi pATha bolakara pAkSika pratikramaNa meM 300, cAturmAsika pratikramaNa meM 400 tathA sAMvatsarika pratikramaNa meM 500 zvAsozvAsa kA kAyotsarga kara prakaTa meM caturviMzatistava kheN| tatpazcAta zAnti caturviMzati tIrthaMkara bhakti' Adi pATha bolakara 27 zvAsozvAsa kA kAyotsarga kareM tathA prakaTa meM logassasUtra evaM kucha bhaktiyA~ par3hate hue pUrvavata 'namo arihaMtANaM' ityAdi daNDaka bolakara kAyotsarga kreN| usake bAda sarva aticAroM kI vizuddhi ke 'laghu cAritra AlocanA kA pATha par3heM tathA pUrvavata 'namo arihaMtANaM' ityAdi daNDaka bolakara 27 ucchvAsoM kA kAyotsarga kreN| tadanantara 'madhyama AcArya bhakti' evaM 'bRhad AlocanA pATha' bolakara pUrvavata 27 ucchvAsoM kA kAyotsarga kreN| usake pazcAta 'laghu AcArya bhakti' evaM 'kSullaka AlocanA pATha' par3hakara pUrvavata 27 ucchvAsoM kA kAyotsarga kreN| usake bAda 'samAdhi bhakti' par3hakara kAyotsarga kreN| isI krama meM 'siddhabhakti' par3hakara kAyotsarga kareM tathA 'AcArya bhakti' par3hakara kAyotsarga kareM aura AcArya ko vandana kareM / isa prakAra digambara paramparA meM pAkSika Adi pratikramaNa ke antargata 27 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...143 ucchvAsoM (kAyotsarga) pUrvaka 17-18 bhakti pATha, bRhad AlocanA pATha, laghu AlocanA pATha, pratikramaNa daNDaka Adi bole jAte haiN| zvetAmbara aura digambara pratikramaNa ke pAThoM kI tulanA zvetAmbara mUrtipUjaka paramparAoM meM pratikramaNa ke jo pATha upalabdha haiM ve kiMcid bheda ke sAtha digambara paramparA kI pratikramaNa vidhiyoM meM bhI prApta hote haiN| jaise1. digambara paramparAvartI pratikramaNa vidhi kA 'pazcAttApasUtra' zvetAmbara paramparA ke sAmAyika pArane ke sUtra meM gumphita 'jaM jaM maNeNa ciMtiya' vAlI gAthA evaM iriyAvahisUtra ke samakakSa haiN| 2. digambara paramparAvartI pratikramaNa vidhi kA 'sAmAyika daNDaka' zvetAmbara - paramparA ke maMgala pATha (cattArimaMgalaM), aDDAIjjesu, karemibhaMte evaM ____ annatthasUtra se kramazaH milate julate haiN| 3. digambara paramparAgata AlocanA pATha kA prArambhika aMza zvetAmbara mAnya 'icchAmiThAmi' (AlocanAsUtra) se tathA usakA paravartI bhAga zvetAmbara prasiddha 'iriyAvahi pATha' ke sadRza hai| 4. digambara AmnAyavartI 'pratikramaNa pIThikA daNDaka' ke pRthak-pRthak aMza zvetAmbara ke pAkSikasUtra, pagAmasijjhAya aura IriyAvahi sUtra ke samAna haiN| 5. digambara paramparA kA 'pratikramaNa daNDaka' zvetAmbara ke pAkSikasUtra se milatA-julatA hai tathA laghu evaM bRhad AlocanA pATha bhI zvetAmbara ke __ AlocanA (aticAra) pATha se milate haiN|56 isI taraha anya sUtra pAThoM meM bhI samAnatAe~ haiN| bauddha paramparA aura pratikramaNa pratikramaNa doSa mukti kI sAdhanA hai| yadi tulanAtmaka dRSTi se adhyayana kiyA jAe to avagata hotA hai ki jaina paramparA kI bhA~ti anya paramparAoM meM bhI pApa mukti ke alaga-alaga upAya batAye gaye haiN| jahA~ taka jaina dharma ke samakAlIna bauddha dharma kA prazna hai vahA~ 'pratikramaNa' isa zabda kA ullekha to prApta nahIM hotA hai, kintu isake sthAna para ye tIna nAma milate haiM- 1. pratikarma 2. pravAraNA aura 3. pApa deshnaa| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA bauddha mAnyatAnusAra pratikarma kA artha hai- pUrvakRta doSoM kA punarAvartana na karanA, asatkarma nahIM karanA athavA Atma svabhAva ke pratikUla AcaraNa nahIM krnaa| pApadezanA kA artha hai- svayaM ke dvArA kiye gaye durAcaraNoM kI AlocanA krnaa| buddhavacana hai ki jIvana kI nirmalatA evaM doSa rahitatA ke lie pApa dezanA Avazyaka hai| pApamaya AcaraNa kA pazcAttApa pUrvaka pragaTana karane se vyakti pApa ke bhAra se halkA ho jAtA hai aura khulA huA yAnI Atma bhAvoM se pRthak huA pApa kabhI cipakatA nahIM hai|57 bauddha saMghAcArya zAntideva ne pApadezanA ke rUpa meM dina aura rAtri meM tIna-tIna bAra pratikramaNa kA nirdeza kiyA hai| ve kahate haiM ki tIna bAra rAtri meM aura tIna bAra dina meM triskandha arthAta pApadezanA, puNyAnumodanA aura bodhi pariNAmanA kI AvRtti karanI caahie| isase anajAna meM huI ApattiyoM kA usase zamana ho jAtA haiN|58 pravAraNA kA zAbdika artha hai- kRta pApoM kA vizeSa prakAra se niSedha karanA athavA sarvathA prakAra se dUra krnaa| bodhicaryAvatAra meM pApadezanA ke prakRti sAvadya aura prajJapti sAvadha ye do prakAra batAye gaye haiN| prakRtisAvadha vaha hai, jo svabhAva se hI nindanIya hai, jaise hiMsA, asatya, corI Adi aura prajJapti sAvadha hai- vrata grahaNa karane ke pazcAta usakA bhaMga karanA, jaise- vikAla bhojana. abrahma sevana, adattagrahaNa, parigraha saMcaya aadi| bauddha-paramparA meM ukta donoM prakAra ke durAcaraNoM kA pratikramaNa kiyA jAtA hai| jaina-paramparA meM bhI prakRti sAvadya aura prajJapti sAvadha kA hI pratikramaNa kiyA jAtA hai| DaoN. sAgaramala jaina ke cintana pradhAna Alekha ke anusAra paccIsa mithyAtva, caudaha jJAnAticAra aura aThAraha pApasthAna kA AcaraNa athavA mUlaguNoM kA bhaMga karanA prakRti sAvadha hai, kyoMki inase darzana, jJAna aura cAritra rUpa sAdhanA mArga kA mUloccheda hotA hai| gRhastha aura zramaNa jIvana ke gRhIta vratoM meM lagane vAle doSa yA skhalanAe~ prajJapti sAvadha hai|59 ___ bauddha-darzana meM pravAraNA kI tulanA jainoM ke pAkSika pratikramaNa se kI gaI hai| pravAraNA kI vidhi isa prakAra hai- varSAvAsa ke pazcAta bhikSu-bhikSuNI saMgha ekatrita hotA hai aura sabhI apane kRta aticAroM ke sambandha meM gaharAI se Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...145 anucintana karate haiM ki vigata varSAvAsa meM kyA-kyA aparAdha hue? gRhIta niyama kisa-kisa taraha se khaMDita hue? kina paristhitiyoM meM AcaraNIya kA sevana kiyA? aadi| isa samaya svayaM dvArA dRSTa, zruta, parizaMkita evaM parijJAta duSkRtyoM kA vizodhana kiyA jAtA hai|60 __sarvaprathama variSTha bhikSu apane saMgha meM sUcanA detA hai ki 'Aja pravAraNA hai|' phira apane kaMdhe para uttarAsaMga (dupaTTA) ko dhAraNa kara evaM kurkuTa Asana meM baiThakara baddhAMjali pUrvaka saMgha se nivedana karatA hai ki- 'maiM duSTa, zruta evaM parizaMkita aparAdhoM kA pazcAttApa pUrvaka Alocana kara rahA hU~, saMgha mere duSkRtyoM ko batAe, maiM unakA spaSTIkaraNa kruuNgaa|' isa bAta ko tIna bAra doharAyA jAtA hai| tatpazcAta usase kaniSTha bhikSu, phira kramaza: sabhI bhikSu apane kRta pApoM ko prakaTa karate haiN| isa prakAra pravAraNA se pAkSika zuddhi kI jAtI hai| isa mata meM yahI pAkSika pratikramaNa kahalAtA hai|61 sAmAnyata: pravAraNA kArtika mAsa kI caturdazI yA parNimA ke dina karate haiM isa vidhi-prakriyA meM pUrvakAla meM kama se kama pA~ca bhikSuoM kA ekatra honA Avazyaka mAnA gayA thaa| phira kAlakrama se cAra, tIna, do evaM aba eka bhikSu bhI pravAraNA kara sakatA hai- aisI anumati dI gaI hai| inake niyamAnusAra vizeSa sthiti meM aparAdhoM kA prakaTana (pravAraNA) ati saMkSepa meM aura anya samaya meM bhI kI jA sakatI hai, kintu yaha vidhAna ApavAdika evaM paravartI hai| __ bauddha AcAra-saMhitA meM pravAraNA ke lie yaha bhI Avazyaka mAnA gayA hai ki vaha saMgha ke sAnidhya meM hI honI caahie| jaina paramparA meM bhI vartamAna meM sAmUhika pratikramaNa kI praNAlI dekhane meM AtI hai| AdaraNIya DaoN. sAgaramala jaina ne apane amUlya zodha grantha meM prastuta viSaya para prakAza DAlate hue kahA hai ki jaina aura bauddha donoM paramparAoM meM pratikramaNa ke samaya para AcAra niyamoM kA pATha kiyA jAtA hai aura niyama bhaMga yA doSAcaraNa ke lie pazcAttApa prakaTa kiyA jAtA hai| bauddha-paramparA kI vizeSatA yaha hai ki usameM pravAraNA ke samaya variSTha bhikSu AcaraNa ke niyamoM kA pATha karatA hai aura pratyeka niyama ke pATha ke pazcAta upasthita bhikSuoM se isa bAta kI apekSA karatA hai ki jisa bhikSu ne kisI bhI niyama kA bhaMga kiyA ho vaha saMgha ke samakSa use prakaTa kara deN| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA jaina-paramparA meM Acarita doSoM ke prAyazcitta ke lie guru athavA gItArtha muni se nivedana (Alocana) to kiyA jAtA hai, lekina saMgha ke samakSa azubhAcaraNa ko prakaTa karane kI paramparA usameM nahIM hai| sambhavata: saMgha ke samakSa doSoM ko prakaTa karane se doSI bhikSu yA bhikSuNI kI badanAmI yA avahelanA kI sambhAvanA ko dhyAna meM rakhakara hI aisA vidhAna kiyA gayA pratIta hotA hai| itanA hI nahIM, jaina paramparA saMgha kI apekSA kisI yogya sAdhaka ke samakSa hI pApa Alocana kI anumati detI hai|62 jaina sAhitya meM AlocanA kartA evaM AlocanA dAtA kina guNoM se yukta ho, isakA nirdeza bhI kiyA gayA hai| isakA tAtparya hai ki viziSTa guNa sampanna guru ke samakSa hI AlocanA kI jA sakatI hai aura viziSTa guNI hI AlocanA kara sakatA hai| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki bauddha dharma meM prakArAntara se pratikramaNa kI vyavasthA sajIva hai| vaidika paramparA aura pratikramaNa vaidika paramparA meM pratikramaNa ke samAna sandhyA karma kA vidhAna hai, jo prAtaH evaM sAyaM donoM samaya kiyA jAtA hai| sandhyA kA sAmAnya artha hai sam - uttama prakAra se, dhyai - dhyAna karanA yAnI viziSTa prakAra se iSTa deva kA krnaa| dvitIya artha ke anusAra dina aura rAtri kI sandhi-velA meM kiyA jAne vAlA dhArmika anuSThAna sandhyA karma kahalAtA hai| isa nirvacana ke anusAra saMdhyA kRtya meM yajurveda ke maMtra (viSNumaMtra) dvArA zarIra para jala chir3aka kara use pavitra banAne kA upakrama kiyA jAtA hai| phira pRthvI mAtA kI stuti se abhimaMtrita kara jalAcchoTana dvArA Asana ko pavitra kiyA jAtA hai| usake pazcAta sRSTi ke utpattikrama para vicAra kiyA jAtA hai| isa samaya sUrya ko jala ke dvArA tIna bAra arghya diyA jAtA hai| prathama arghya meM tIna rAkSasoM kI savArI kA, dUsare meM rAkSasoM ke zastroM kA aura tIsare meM rAkSasoM ke nAza kI kalpanA kI jAtI hai| tadanantara gAyatrI mantra par3hA jAtA hai| ina stutiyoM meM jala chir3akane kI bhI prathA hai|63 AdaraNIya DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra vaidika paramparA ke sandhyA karma meM eka mantra usa prakAra kA bolA jAtA hai, jo jaina pratikramaNa vidhi kA saMkSipta rUpa mAlUma hotA hai| usa mantra kA uccAraNa karate hue sAdhaka yaha saMkalpa karatA hai ki maiM Acarita pApoM ke kSaya ke lie paramezvara ke prati isa upAsanA ko Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...147 sampanna karatA huuN| yajurveda ke isa mantra kA pAThArtha hai ki 'mere mana, vANI aura zarIra se jo bhI durAcaraNa huA ho, usakA maiM visarjana karatA huuN|' isa prakAra hindU dharma meM pracalita sandhyA karma eka dRSTi se pratikramaNa kA hI milatA-julatA rUpa hai|64 anya paramparAe~ aura pratikramaNa isa vizva kI jana pracalita adhikAMza paramparAoM meM pratikramaNa ke sAMketika ullekha prApta hote haiM jaise-pArasI dharma ke mukhya grantha khoradeha avastA meM kahA gayA hai ki maiMne mana se bure vicAra kiye hoM, vANI se tuccha bhASaNa kiyA ho aura zarIra se halkA kArya kiyA ho, jo bhI maiMne duSkRtya kiye hoM maiM una sabake lie pazcAttApa karatA huuN| isI ke sAtha ahaMkAra, mRta logoM kI nindA, lobha, lAlaca, tIvra roSa, IrSyA, svacchandatA, Alasya, kAnAphUsI, jhUThI gavAhI, cauryakarma, vyabhicAra, durvicAra Adi jo bhI gunAha mujhase jAnateanajAnate hue hoM aura jina duSkRtyoM ko nizcala bhAva se prakaTa na kiyA ho una sabase maiM pavitra hokara alaga hotA huuN|' isa prakAra pApa ko prakaTa kara doSoM se mukta hone kA upAya batalAyA gayA hai, jo pratikramaNa ke kiMcid samarUpa hai|65 IsAI dharma meM pApa mukti ke lie 'kanphezana kriyA' kA vidhAna hai| isakA abhiprAya Acarita duSkRtyoM ko svIkAra karate hue dharmaguru, popa yA pAdarI ke samakSa unheM prakaTa karanA aura unase yathAyogya prAyazcitta (daNDa) svIkAra karanA hai| isa prakAra IsAI dharma ke praNetA mahAtmA yIzu ne pApa ko prakaTa karanA Avazyaka mAnA hai|66 islAma dharma meM mahAtmA abUbakara ne kahA hai- taubA, kheda, pachatAvA (prAyazcitta) cha: bAtoM se pUrA hotA hai- 1. pichale pApoM para lajjita hone se 2. phira pApa na karane kA prayatna (pratijJA) karane se 3. mAlika kI jo sevA chUTa gaI ho, use pUrA karane se 4. apane dvArA huI hAni kA ghATA bhara dene se 5. harAma ke khAne se jo lohU aura carbI bar3hI hai, use tapa ke dvArA dho DAlane se 6. zarIra ne pApa karmoM ke dvArA jitanA sukha uThAyA hai, satya dharma meM use utanA hI duHkha dene se taubA hotA hai|67 samAhArataH kahA jA sakatA hai ki prAyaH sabhI dharmoM ne pratikramaNa ko kisI na kisI rUpa meM avazya svIkAra kiyA hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA sandarbha sUcI 1. zrI jinapati sAmAcArI ke anusAra sajjhAya pATha bolane ke pazcAta guru mahArAja sthApanAcArya ke Age 'aNujANaha icchakAra suharAI sukhatapa zarIra nirAbAdha saMyama yAtrA sukhe niravaho cho jI ?' itanA vAkya bole| anya sAdhu pratikramaNa ke bAda guru ko vandana karate samaya yaha pATha boleN| vartamAna meM guru sambandhI sAmAcArI kahIM pracalita to kahIM apracalita hai| sAdhuvidhiprakAza, pa. 1 2. kucha paramparAoM meM yadi gRhastha sAtha meM pratikramaNa kara rahA ho to 'icchakArI `samasta zrAvakoM ko vandUM' yaha vAkya bhI bolA jAtA hai| 3. rAiyaM ca aiyAraM, ciMtijja aNupuvvaso / nANaMmi daMsaNaMmI, caritaMmi tavaMmi ya // pAriya kAussaggo, vaMdittANa tao gurUM / rAiyaM tu aiyAraM, Aloejja jahakkamaM // paDikkamittu nissallo, vaMdittANa tao guruM / kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhavimokkhaNaM // uttarAdhyayanasUtra, 26/47-49 4. paMcavastuka, 494 505, 552 5. yogazAstra, prakAza 3, zlo. 129 kI TIkA 6. micchAdukkaDaM pANivAya, daMDayaM kAusaggatiyaM karaNaM / puttiya vaMdaNa Aloya, sutta vaMdaNaya khAmaNayaM // vaMdaNayaM gAhAtiha pADho, chammAsiyassa ussaggo / puttiya vaMdaNA niyamo, thuitiya cii vaMdanA rAo // pravacana sAroddhAra, 3/177-178 7. iriyA kusumiNussaggo, jiNamuNi vaMdaNa taheva sajjhAo / savvassavi sakkatthau, tinni u ussagga kAyavvA // caraNe daMsaNanANe dusu, logujjoya taiya aiyaaraa| pottI vaMdaNa Aloya, sutta taha vaMda khAmaNayaM || vaMdaNa tava uvasaggo, potI vaMdaNaya paccakkhANaM tu / aNusaTThi tinni, thuI vaMdaNa bahuvelaM paDilehA // subodhA sAmAcArI, pR. 15 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA... 149 8. sAmAiriussaggo, devaguru vaMdaNaM ca sajjhAo / ussagga tiyaM puttI, vaMdaNa mAloyaNaM suttaM // vaMdaNayaM khAmaNaM, vaMdaNaM ca chammAsiyaM ca muhapattI / vaMdaNapaccakkhANaM, titti thuI devavaMdaNayA / / tilakAcArya sAmAcArI, pR. 26 9. vidhimArgaprapA, pR. 24 10. AcAra dinakara, bhA. 2, pR. 325-326 11. sAdhuvidhi prakAza, pR. 1-4 12. paMca pratikramaNa sUtra, preraka - muni pradhAnavijayajI, pR. 255-259 13. zrI vidhipakSagacchIya paMca pratikramaNa sUtra, saMyo. guNasAgarasUrIzvarajI, pR. 53-54 14. zrI mannAgapurIya bRhattapAgacchIya zrI devasI - rAI pratikramaNasUtra, pR. 65-106 15. zrI saudharma bRhattapAgacchIya pratikramaNAdi svAdhyAya samuccaya, saMpA. AcArya jayaMtasenasUri, pR. 13-59 16. paMcavastuka, 445 17. vahI, 447 18. devasiyaM ca aiyAraM, ciMtijja aNupuvvaso / nANe daMsaNe ceva, carittammi taheva ya // pAriyA kAussaggo, desiyaM tu aiyAraM, paDikkamittu nissallo, vaMdittANa kAussaggaM tao kujjA, savva dukkha vaMdittANa tao guruM / Aloejja jahakkamaM // tao guruM / vimokkhaNaM // uttarAdhyayanasUtra, 26/39-41 19. paMcavastuka, 445-491 20. ciivaMdaNa ussaggo, pottiyapaDileha vaMdaNAloe / suttaM vaMdaNa khAmaNa, vaMdaNaya cAritta ussaggo // daMsaNanANussaggo, suyadevayakhetta devayANaM ca / puttiyavaMdaNa thuitiya, sakkatthaya thottaM devasiyaM / / 21. yogazAstra, 3/129 kI TIkA pravacanasAroddhAra, 3/175-176 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 22. jiNamuNivaMdaNa, aiyArUssaggo putti vaMdaNA''loe / suttaM vaMdaNa khAmaNa, vaMdaNa tinneva ussaggA / / caraNe daMsaNanANe, ujjoyA dunni ekka ekko y| suyadevayAdusaggA, pottI vaMdaNa tithuithottaM / / . subodhA sAmAcArI, pR.15 23. saMgraha gAthA subodhAsAmAcArI pATha ke samAna hai| tilakAcArya sAmAcArI, pR. 29 24. vidhimArgaprapA, pR. 22-23 25. AcAradinakara, bhA.2, pR. 327-328 26. yatidinacaryA, bhAvadevasUri, pR. 65-67 27. sAdhuvidhiprakAza, pR. 10-12 28. paMca pratikramaNasUtra, preraNA pradhAnavijayajI, pR. 251-255 29. zrI vidhipakSa gacchIya paMca pratikramaNa sUtra, pR. 27-53 30. zrI mantrAgapurIya bRhattApAgacchIya zrI devasIrAI pratikramaNasUtra, pR. 13-62 31. zrI saudharma bRhattapAgacchIya pratikramaNAdi svAdhyAya samuccaya, pR. 65-120 32. sAdhuvidhiprakAza, pR. 14 33. vahI, pR. 16 34. vidhimArgaprapA, pR. 65 35. (ka) AvazyakacUrNi, bhA. 2, pR. 64 (kha) Avazyaka niyukti, 1250-1251 (ga) vahI, 1247 36. paMcavastuka, 492 37. yogazAstra, 3/129 kI TIkA 38. muhapottIvaMdaNayaM, saMbuddhAkhAmaNaM tahA loe| vaMdaNa patteyaM khAmaNANi, vaMdaNayasuttaM ca // suttaM abbhuTThANaM, ussaggo puttivaMdaNaM taha y| pajjaMte khAmaNayaM, esa vihI pakkhi paDikkamaNe // pravacanasAroddhAra, 3/181-182 39. subodhA sAmAcArI, pR. 15 isakI saMgraha gAthA ukta pATha ke samAna hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kI maulika vidhiyA~ evaM tulanAtmaka samIkSA ...151 40. tilakAcArya sAmAcArI, pR. 30-31 isakI saMgraha gAthA lagabhaga pUrva pATha ke samAna hI hai| 41. vidhimArgaprapA, pR. 23 42. AcAra dinakara, bhA. 2, pR. 328-330 43. sAdhuvidhiprakAza, pR. 14-16 44. paMca pratikramaNa sUtra, pre. pradhAnavijayajI, pR. 412-415 45. zrI vidhipakSagacchIya paMca pratikramaNasUtra, pR. 63-115 46. zrI pArzvacandragacchIya paMca pratikramaNasUtra (vidhi sahita), pR. 123-132 47. zrI saudharma bRhattapAgacchIya pratikramaNAdi svAdhyAya samuccaya, pR. 131-220 48. (ka) yogazAstra, 3/129 kI TIkA cattAri do duvAlasa, vIsaM cattA ya huMti ujjoyaa| desiya rAiya pakkhiya, cAummAse ya varise y|| paNavIsa addhaterasa, saloga pannatarI ya boddhvvaa| sayamegaM paNavIsa, be bAvaNNA ya varisaMmi // sAya sayaM gosaddhaM, tinneva sayA havaMti pakkhaMmi / paMca ya cAummAse, varise aTThottara sahassA // devasiya-cAummAsiya-saMvacchariesu pddikkmnn-mjjhe| muNiNo khAmijjaMti, tinni tahA paMca satta kamA / (kha) pravacanasAroddhAra, 3/183-86 (ga) subodhA sAmAcArI, pR. 15-16 (gha) tilakAcArya sAmAcArI, pR. 31 (ca) vidhimArgaprapA, pR. 23 (cha) AcAradinakara, pR. 330 (ja) sAdhuvidhiprakAza, pR. 14-16 49. vidhimArgaprapA, pR. 23 50. vidhimArgaprapA, pR. 24 51. sAdhuvidhiprakAza, pR. 17 52. zrI pratikramaNa sUtra, pR. 34-40 53. sacitra zrAvaka pratikramaNa, pR. 45-48 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 54. zramaNa pratikramaNa, pR. 1-59 55. humbuja zramaNa bhakti saMgraha (pra. kha.), pR. 38-74 56. vahI, pR. 361-460 57. udAna, 5/5 58. bodhicaryAvatAra, 5/98 59. (ka) bodhicaryAvatAra, 2/64-66 (kha) jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhA. 2, pR. 403 60. anujAnAmi bhikkhave, vassaM, vuhAnaM, bhikkhUnaM tIhi ThAnehi pakAretuM diTThana vA sutena vA parisaMkAya vaa| mahAvagga pAli, pR. 167 61. AvazyakasUtra, prastAvanA, pR. 38 62. jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhA. 2, pR. 403 63. AvazyakasUtra, prastAvanA, pR. 39 64. mamopAttaduritakSayAya zrI paramezvara prItaye prAta: sandhyopAsanamahaM kariSye / saMkalpa sUtra kRSNayajurveda- uddhRta jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka ____ adhyayana, bhA. 2, pR. 404 65. khoradeha avastA, pR. 7/23-24 uddhRta-darzana aura cintana, bhA. 2, pR. 193-194 66. jinavANI, pR. 16 67. vahI, pR. 16 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna pratikramaNa jaina AcAra pakSa kA atyaMta mahattvapUrNa siddhAnta hai| Avazyaka kriyAoM kA saMpAdana yadi mAtra paramparA anukaraNa yA loka pravAha ke rUpa meM kiyA jAe to vaha yathocita phala nahIM de sktaa| eka sAmAnya kriyA meM bhI yadi usake mahattvapUrNa rahasyoM Adi kA patA ho to use karane ke hAva-bhAva evaM ruci meM bahuta aMtara A jAtA hai| anyathA vahI dainika kriyAe~ bhArarUpa lagane lagatI hai| jaise ki jo grAhaka moTI AsAmI kA ho use dukAnadAra jisa utsAha se mAla dikhAtA hai usake pariNAma mAla nahIM kharIdane vAle grAhaka ke prati vaise nahIM dekhe jaate| isI taraha sAdhya kriyAoM ke mahattva evaM lAbha ke bAre meM patA ho to kriyA karane kA AnaMda hI alaga hotA hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhate hue prastuta adhyAya meM pratikramaNa vidhi ke rahasyoM ko ujAgara kiyA jA rahA hai| daivasika pratikramaNa vidhi ke hetu pratikramaNa hetu sarvaprathama sAmAyika grahaNa karanA anivArya kyoM? virati jIvana meM kI gaI kriyA puSTikAraka aura phaladAyI hotI hai| sAmAyika ke dvArA pApoM kA pratijJA pUrvaka tyAga kara samabhAva kI sthiti ko prApta kiyA jA sakatA hai| samabhAvayuta sthiti meM hI pApoM kA yathArtha pazcAttApa aura micchAmi dukkaDaM pUrvaka vAstavika pratikramaNa hotA hai isalie pratikramaNa ke prArambha meM sAmAyika lI jAtI hai| pApa pravRti chUTe binA duSkAryoM kA pazcAttApa nahIM ho sktaa| sAmAyika pApa pravRtti ko chor3ane kA pramukha caraNa hai| jisa prakAra kacarA nikAlane ke pahale yadi dhUla Adi ke andara Ane kI sambhAvanA ho to makAna ke khir3akIdaravAjoM ko baMda kara diyA jAtA hai, DAIbiTIja ke rogI ko zUgara ghaTAne kI davA ke sAtha-sAtha naI zUgara bane nahIM isalie miSThAnna Adi khAne kA niSedha kara diyA jAtA hai usI taraha naye pApa kAryoM ko rokane ke lie pApa vyApAra ke tyAga rUpa pratikramaNa ke pUrva sAmAyika lenA anivArya hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA sAmAyika lene ke pazcAta divasacarima pratyAkhyAna kA grahaNa kyoM? * daivasika pratikramaNa ho yA rAtrika, pratikramaNa kartA ko donoM samaya divasa evaM rAtri ke pratyAkhyAna lene caahie| sandhyA ke samaya lie jAne vAle pratyAkhyAna divasacarima kahalAte haiN| * koI bhI pratyAkhyAna lene se pUrva guru ko vandana karanA Avazyaka hai| guru ko vaMdana karate samaya zarIra ke hilane-Dulane se jIva hiMsA na ho etadartha zarIra kI pratilekhanA evaM guru kA vinaya karane hetu mukhavastrikA kA pratilekhana kiyA jAtA hai| usake bAda dvAdazAvarta pUrvaka guruvandana kara pratyAkhyAna lete haiN| * chaha Avazyaka ke krama meM pratyAkhyAna chaThavA~ Avazyaka hai| parantu zAstrokta samaya para pratikramaNa na karane se isa Avazyaka taka pahu~cate divasacarima pratyAkhyAna karane (sUryAsta pUrva) kA samaya bIta jAtA hai| isI ke sAtha eka kAraNa yaha bhI hai ki chaThe Avazyaka taka pahu~cane taka apratyAkhyAna kI avasthA meM kyoM rahe? isalie sAmAyika ke turanta bAda eka bAra pratyAkhyAna le lenA caahie| vartamAna paramparA meM liyA bhI jAtA hai| saMdhyAkAla meM kise kauna sA pratyAkhyAna lenA cAhie? * jisane upavAsa meM pAnI nahIM piyA ho, use cauvihAra upavAsa kA pratyAkhyAna karanA caahie| * upavAsa meM pAnI pIyA ho athavA AyaMbila, nIvi, ekAsanA yA biyAsanA Adi tapa kiyA ho to pANahAra kA pratyAkhyAna karanA caahie| * dina meM chUTA khAyA ho aura rAtri meM kucha bhI khAnA-pInA nahIM ho to cauvihAra kA pratyAkhyAna lenA caahie| yadi ThAma cauvihAra pUrvaka AyaMbila, ekAsanA Adi kiyA ho to bhI cauvihAra kA pratyAkhyAna karanA caahie| . rAtri meM kevala pAnI pInA ho to tivihAra kA pratyAkhyAna karanA caahie| asvasthatA Adi kAraNoM se sUryAsta ke pazcAta davA, mukhavAsa yA pAnI pInA ho to duvihAra kA pratyAkhyAna karanA caahie| * cauvihAra upavAsa meM cAroM AhAroM kA tyAga kara diyA jAtA hai isalie sandhyA ko vahI pratyAkhyAna mAnya hotA hai, alaga se pratyAkhyAna lene kI jarUrata nahIM hai| devavandana- pratyAkhyAna lene ke pazcAta devavaMdana kI kriyA hotI hai Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...155 kyoMki sabhI dharmAnuSThAna arihaMta paramAtmA evaM guru ke vaMdana pUrvaka saphala hote haiN| pratikramaNa pApoM ke prAyazcitta kA eka mahAna zubha kArya hai aura mokSa kA kAraNa hai| ataH pratikramaNa maMgala ke binA nirvighna pUrNa nahIM ho sakatA, isa kAraNa maMgala avazya karanA caahie| sRSTi jagata meM maMgala aneka prakAra ke haiM kintu deva- guru ko vaMdana karane ke samAna dUsarA koI maMgala nahIM hai| isalie prathama zakrastava pUrvaka cAra stutiyoM ke dvArA devavaMdana karate haiN| guruvandana - devavandana ke pazcAta pratikramaNa jaisI viziSTa ArAdhanA nirvighna rUpa se sampanna ho usa hetu guru ko vandana karanA cAhie / ataeva bhagavAna-AcArya-upAdhyAya - sarvasAdhu ina cAroM ke nAmoccAraNapUrvaka khamAsamaNa dekara guruoM ko vandana kiyA jAtA hai| pratikramaNa sthApanA - pratikramaNa kI nirvighna sampannatA ke lie deva- guru ke vandana rUpa maMgala karane ke pazcAta pratikramaNa sthApana kI kriyA hotI hai| pratikramaNa meM mana, vacana aura kAyA se sthira hone ke lie 'icchA. devasiya paDikkamaNe ThAuM ?' isa pada se pratikramaNa kI sthApanA karane kA Adeza mAMgA jAtA hai| athavA pratikramaNa ke anuSThAna hetu praNidhAna kiyA jAtA hai kyoMki praNidhAna yukta anuSThAna saphala aura sundara hotA hai| gurvAjJA prApta hone ke pazcAta dAhinA hAtha evaM mastaka caravale para sthApita kara pratikramaNa kA bIja rUpa 'savvassa vi devasia sUtra' bolA jAtA hai| * yahA~ dAyeM hAtha ko caravale para sthApita karate samaya 'guru ke caraNoM kA sparza kara rahA hU~' aisI bhAvanA rakhanI cAhie tathA mastaka jhukAte hue 'pApa bhAra se avanata ho rahA hU~' aisA ciMtana karanA caahie| * isa sUtra ke dvArA divasa sambandhI sarva duSkRtoM kA micchAmi dukkaDaM diyA jAtA hai| isalie yaha sUtra pratikramaNa kA bIjaka sUtra mAnA jAtA hai| jaise sampUrNa vRkSa kA AkAra usake bIja meM nihita rahatA hai vaise hI sampUrNa pratikramaNa, isa sUtra meM samAviSTa hai| prathama sAmAyika Avazyaka - pratikramaNa sthApanA ke pazcAta mUla rUpa se chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa kA prArambha hotA hai isalie pratikramaNa kI mukhya zurUAta yahA~ se hotI hai / viratibhAva meM kI gaI sabhI kriyAe~ zubha hotI hai, ataH pratikramaNa prArambha karane se pahale prathama Avazyaka ke rUpa meM yahA~ sAmAyikasUtra 'karemibhaMte sUtra' bolA jAtA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA * AtmA ke jJAna Adi sarva guNoM meM mukhyaguNa cAritra hai usameM lage aticAroM kI zuddhi hetu tathA sabhI kriyAe~ viratibhAva meM upasthita rahane se zuddha hotI hai isa kAraNa 'karemibhaMte sUtra' kA uccAraNa karate haiN| aticAroM kA ciMtana- usake bAda dina bhara meM kiye gaye jina-jina pApoM kA pratikramaNa karanA hai unakA pUrva meM smaraNa kara lenA caahie| vaha anusmaraNa kAyotsarga meM zAntipUrvaka ho sakatA hai tadhetu icchAmi ThAmi, tassa uttarI evaM annattha- ina tIna sUtroM ko bolakara kAyotsarga kiyA jAtA hai| * pratikramaNa kA mukhya hetu paMcAcAra kI vizuddhi hai isalie isa kAyotsarga meM divasa sambandhI pA~coM AcAroM meM lage aticAroM kA sUkSmatA se vicAra kara unheM mana meM dhAraNa kiyA jAtA hai| isa kAyotsarga meM kharatara paramparA ke anusAra divasa saMbaMdhI aticAroM kA smaraNa athavA ATha namaskAra mantra kA ciMtana kiyA jAtA hai| tapAgaccha Adi paramparAoM meM nANammi Adi ATha gAthAoM ke AdhAra para dinakRta pApoM (aticAroM) kA smaraNa kiyA jAtA hai tathA sAdhu-sAdhvI nimna gAthA dvArA aticAroM kA cintana karate haiM sayaNAsaNa-nna-pANe, ceia-jai-sijja-kAya uccAre / samiI bhAvaNA guttI, vitahAyaraNe aIArA / / . dUsarA caturviMzati Avazyaka- jaina dharma meM vinaya kI pradhAnatA hai| isalie yaha kriyA deva-guru ke vandana pUrvaka karanI caahie| tadhetu kAyotsarga pUrNa karane ke bAda dUsare Avazyaka ke rUpa meM logassasUtra bolA jAtA hai| isa satra ke dvArA caubIsa tIrthaMkaroM ko vandana karate haiM jisase paramAtmA ke prati vinaya kA pAlana hotA hai aura isase darzanAcAra kI zuddhi bhI hotI hai| tIsarA vandana Avazyaka- tadanantara guru kA vinaya karane ke lie do bAra dvAdazAvarta pUrvaka vandana karate haiN| vandana karane kI pUrva taiyArI ke rUpa meM pacAsa bola pUrvaka mukhavastrikA evaM zarIra kA pratilekhana kiyA jAtA hai| heya kA parimArjana aura upAdeya kI sthApanA karane hetu yaha kriyA atyanta rahasyamayI hai| isalie pratilekhana kI mUla vidhi guru yA anubhavI vyakti se sIkha lenI cAhie aura tadanusAra sAvadhAnI baratanI caahie| guruvandana meM paccIsa Avazyaka kA pAlana aura battIsa doSoM kA tyAga karane meM vizeSa upayoga rakhanA caahie| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA samAdhAna ...157 jainAcAra meM cAritradharma kA mukhya sthAna hai, usameM ahiMsA kA pAlana karanA atyadhika mahattvapUrNa hai| vandana karate samaya zarIra ke jo-jo bhAga mur3ate ho unheM saMDAsA kahate haiN| una aMgopAMgoM ko mor3ate vakta jIva hiMsA na ho, isa dRSTi se pratilekhita mukhavastrikA dvArA saMDAsaka sthAnoM kI pramArjanA kI jAtI hai aura vAMdaNA dete samaya rajoharaNa yA caravalA se satraha saMDAsakoM (zarIra ke mur3ane yogya sthAnoM) kA yathocita pramArjana kiyA jAtA hai| cauthA pratikramaNa Avazyaka - guru ko dvAdazAvartta vandana karane ke pazcAta cauthe Avazyaka meM praveza karate haiM jisameM mukhya rUpa se pApoM kI AlocanA aura prAyazcitta kiyA jAtA hai| jaina paramparA meM pratyeka dharmakriyA guru ke samakSa unakI svIkRti pUrvaka kI jAtI hai| isalie yahA~ divasa sambandhI pApoM kI AlocanA karane hetu zarIra aura mastaka jhukAkara 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan devasiyaM AlouM ? " aisA guru mahArAja se Adeza mAMgate haiM aura usake bAda pUrva kAyotsarga meM avadhArita (yAda kie gae ) aticAroM kI AlocanA karane ke uddezya se 'jo me devasio sUtra' bolA jAtA hai| gaNadhara racita isa sUtra ke dvArA samasta pApoM kA kathana hotA hai| phira isI krama meM sAta lAkha, aThAraha pApa sthAna, jJAna - darzana - cAritra kA pATha bolate haiN| ina sUtroM ke dvArA bhI divasa sambandhI doSoM kI AlocanA kI jAtI hai| usake bAda 'savvassavi sUtra' kahA jAtA hai| isa sUtra ke madhya 'icchAkAreNa saMdisaha bhagavan' isa vAkya se guru ke sammukha pApoM kA prAyazcitta mAMgate haiM taba guru 'paDikkameha' zabda se pratikramaNa nAmaka prAyazcitta kI AjJA dete haiM taba pratikramaNa karane vAle ArAdhaka 'tassa micchAmi dukkaDaM' zabda kA uccAraNa karate haiN| isa antima vAkya kA artha yaha hai ki 'maiM bhI pratikramaNa karane kI icchA karatA hU~ isalie kRta pApoM kA micchAmi dukkaDaM detA huuN|' isa prakAra svakRta pApoM kA pratikramaNa prAyazcitta karane ke lie guru se AjJA mAMgate haiM aura guru svIkRti dete haiN| yahA~ gurvAnumati pUrvaka pratikramaNa prAyazcitta kiyA jAtA hai| yadi sAdhaka 'icchaM tassa micchAmi dukkaDaM' bolanA bhUla jAe to pratikramaNa ke lie upasthita hone para bhI unake pApoM kA pratikramaNa prAyazcitta nahIM hotA hai| isalie dhyAnapUrvaka ukta vAkya bolanA hI caahie| * isa prakAra saMkSepa meM pratikramaNa prAyazcitta karane ke bAda pratyeka pApoM kA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA vistAra se 'micchAmi dukkaDaM' dene hetu 'vaMdittu sUtra' bolate haiN| yahA~ sAdhu-sAdhvI 'ThANe kamaNe caMkamaNe' evaM 'savvassa vi'- ye do pATha kahate haiM tathA vaMdittu sUtra ke sthAna para 'pagAmasijjhAya' kA pATha bolate haiN| / vaMdittu sUtra kisa prakAra bolanA cAhie? __yaha sUtra saMDAsaka sthAnoM ke pramArjana pUrvaka vIrAsana meM baiThakara bolanA caahie| pratyeka gAthA meM mana kA upayoga rakhanA caahie| pratyeka pada para saMvega bhAva kI vRddhi ho usa rIti se bhAvapUrvaka yaha sUtra bolanA caahie| zrAvaka dinacaryA meM kahA gayA hai ki pratikramaNavAhI zrAvaka vaMdittusUtra isa prakAra bole ki sunane vAloM kI romarAji bhI saMvegarasa kI vRddhi se praphullita ho jAe aura unakI A~khoM se bhI pUrvakRta pApoM kI vizuddhi hone ke kAraNa harSAzru bahane lge| ___ vaMdittu sUtra bolate vakta sarvaprathama maMgala nimitta namaskAra maMtra, phira samatA bhAva kI vRddhi hetu karemibhaMte sUtra, phira daivasika aticAroM kI saMkSepa AlocanA karane hetu 'icchAmi paDikkamiuM jo me devasio sUtra' bolate haiN| usake bAda 'vaMdittusUtra' bolA jAtA hai| isameM 'AloyaNA bahuvihA'- isa gAthA se vismRta pApoM kI nindA-gardA karanI caahie| 'tassa dhammassa'- gAthA bolate hue pApa kA bhAra kama huA ho aura AtmA halkI huI ho aisA anubhava karate hue ArAdhaka ko khar3e ho jAnA caahie| isI gAthA meM 'viraomi virAhaNAe' bolate hue virAdhanA se dUra haTane ke lie kadamoM ko pIche kI tarapha karanA caahie| gurujanoM se kSamAyAcanA- vaMdittu sUtra bolane ke pazcAta mahAna upakArI gurujanoM ke prati dina bhara meM hue aparAdhoM kI kSamAyAcanA ke lie do bAra dvAdazAvarta vandana pUrvaka 'abbhuTThiomi sUtra' bolate haiN| dvAdazAvarta vandana do bAra kyoM? jaise sevaka rAjA kI AjJA sunane ke lie pahale mastaka jhukAkara phira khar3e rahatA hai tathA dI gaI AjJA ko amala karane ke pahale bhI namaskAra karake phira lauTatA hai isI taraha do bAra vandana karane kA vidhAna hai| yahA~ prathama vAMdaNA meM kSamAyAcanA ke bhAva lekara upasthita hote haiM tathA dUsarI bAra jinAjJA ko amala karane ke rUpa meM vaMdana karate haiN| isI taraha pratyAkhyAna Adi se sambandhita dvAdazAvarta vandana kA svarUpa bhI samajhanA caahie| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...159 pratikramaNa meM dvAdazAvarta vandana aneka bAra kyoM kiyA jAtA hai? __ pratikramaNa meM kula cAra bAra dvAdazAvarta vandana karate haiM- 1. vaMditu sUtra ke pahale divasakRta pApoM kI AlocanA karane ke lie 2. vaMdittu sUtra ke turanta bAda dinabhara meM evaM pratikramaNa ke daurAna huI guru AzAtanA Adi kI kSamAyAcanA karane ke lie 3. pA~caveM kAyotsarga Avazyaka ke pUrva AcArya-upAdhyAya Adi sakala saMgha ke prati hue kaSAyoM ko dUra karate hue unakI zaraNa svIkAra karane ke lie 4. chaThaveM pratyAkhyAna Avazyaka se pUrva divasacarima pratyAkhyAna lene ke lie- isa prakAra AlocanA, kSamApanA, zaraNa svIkAra aura pratyAkhyAna grahaNa ke uddezya se cAra bAra dvAdazAvarta vandana kiyA jAtA hai| guru ko kitane prayojanoM se dvAdazAvartta vandana karanA cAhie? guruvandana bhASya meM kahA gayA hai ki paDikkamaNe sajjhAe, kAussaggAvarAha-pAhuNae / AloyaNa-saMvaraNe, uttamaDhe ya vaMdaNayaM / / pratikramaNa, svAdhyAya, kAyotsarga, aparAdhoM kI kSamAyAcanA se pUrva, atithi sAdhu ke Ane para, AlocanA, pratyAkhyAna aura anazana svIkAra karate samaya- ina ATha prasaMgoM ke upasthita hone para dvAdazAvarta vandana karanA caahie| sakala saMgha se kSamAyAcanA- abbhuTThiomi sUtra bolane ke pazcAta guru ko puna: dvAdazAvarta vandana karate haiN| isakA rahasya yaha hai ki jo pApa AlocanA prAyazcitta aura pratikramaNa prAyazcitta se bhI zuddha nahIM hue haiM unakI vizuddhi kAyotsarga se karate haiN| kAyotsarga bhI guruvandana pUrvaka hI hotA hai ata: dvAdazAvata vaMdana ke dvArA guru ko utkRSTa vandana karate hue kAyotsarga kI pUrva bhUmikA nirmita kI jAtI hai| yahA~ dUsare vandana ke anta meM AtmA ko kaSAya bhAva se mukta karane ke lie avagraha ke bAhara khar3e ho jAnA caahie| usake bAda 'Ayariya uvajjhAya sUtra' bolate haiN| Ayariya uvajjhAya sUtra bolane kA hetu kyA hai? dinabhara kiye gaye duSkarma ghAva ke samAna hai tathA kAyotsarga marahamapaTTI ke tulya hai| isalie pratikramaNa kI kriyA meM kAyotsarga Avazyaka kA prArambha hotA hai| usameM cAritrAcAra meM lage doSoM kI zuddhi ke lie sarvaprathama do logassasUtra kA kAyotsarga karate haiN| usake pUrva kaSAyoM kA upazama karanA caahie| yadi Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA AtmasattA meM tIvra kaSAya ho to usakA cAritra selar3I ke phUla jaisA niSphala ginA jAtA hai isalie 'Ayariya uvajjhAya sUtra' dvArA sakala saMgha ke sAtha rahe hue kaSAya bhAvoM kI kSamA mAMgakara AtmA ko kaSAya mukta kiyA jAtA hai| kAyotsarga kI siddhi ke lie kaSAya janita pariNAmoM kI zAMti Avazyaka hai| yaha sUtra bolate vakta karabaddha aMjali ko mastaka para rakhate haiM jo sAdhaka ke ati namra bhAva kI sUcaka hai| pAMcavA~ kAyotsarga Avazyaka- tadanantara karemi bhaMte sUtra, icchAmi ThAmi sUtra, tassa uttarI sUtra evaM annatthasUtra bolakara cAritrAcAra meM lage doSoM kI zRddhi ke lie do logassasUtra kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| yahA~ kAyotsarga karane se pahale jo sUtra bole jAte haiM unake artha kA vicAra karane se cAritra kA zuddha svarUpa samajha AtA hai tathA usameM kaunase vratAdi aticAra rUpa haiM unakA spaSTa bodha hotA hai| usake pazcAta darzanAcAra kI zaddhi nimitta logassasUtra, savvaloe arihaMta ceIyANaM sUtra evaM annatthasUtra kahakara eka logassa kA kAyotsarga karate haiN| tatpazcAta jJAnAcAra kI zuddhi nimitta pukkharavaradI sUtra evaM annattha sUtra bolakara eka logassa kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| prastuta vidhi krama meM eka prazna hotA hai ki pratikramaNa meM karemi bhaMte sUtra aneka bAra kyoM bolA jAtA hai? Avazyakaniyukti (1696) meM kahA gayA hai ki samabhAvaMmi ThiapyA, ussaggaM karia to a paDikkamai / emeva samabhAve, Thiassa taiaMpi ussgge|| __ arthAta sabhI anuSThAna samabhAva pUrvaka karane se saphala hote haiM isalie samatva kI prApti, sthiratA aura vRddhi ke lie pratikramaNa ke prArambha meM (pratikramaNa sthApanA ke pazcAta), madhya meM (vaMdittusUtra bolane ke pahale) aura anta meM (Ayariya uvajjhAya sUtra ke bAda) karemi bhaMte sUtra bolA jAtA hai| isa prakAra karemi bhaMte sUtra tIna bAra uccarita kiyA jAtA hai| kintu isameM punarukti doSa nahIM hai| Avazyakaniyukti meM kahA bhI gayA hai ki sajjhAya jhANa tavosaheSu, uvaesa thuippayANesu / saMtaguNa kittaNesu, na huti punarutta dosAuM / / 16-97 / / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...161 cAritrAcAra kI zuddhi hetu do logassa kA tathA darzanAcAra evaM jJAnAcAra kI zuddhi hetu eka-eka logassa kA kAyotsarga kyoM? dina ke daramyAna samiti-gupti Adi ke bhaMga se cAritrAcAra meM adhika doSa lagate haiM isalie tatsambandhI pApoM se nivRtti ke lie do logassa kA kAyotsarga karate haiM jabaki darzanAcAra aura jJAnAcAra meM alpa virAdhanA kI sambhAvanA hone se usake lie eka-eka logassa kA kAyotsarga kahA gayA hai| tadanantara sabhI AcAroM kA niraticAra pAlana karane se utkRSTa phala prApta karane vAle sarva siddhoM ko vandana kiyA jAtA hai| tanimitta siddhANaM buddhANaM sUtra bolate haiN| zruta devatA aura kSetra devatA kA kAyotsarga kyoM? pratikramaNa vidhi meM darzana, jJAna evaM cAritra kI zuddhi karane ke anantara zruta devatA evaM kSetra devatA kI ArAdhanA nimitta eka-eka navakAra mantra kA kAyotsarga aura unakI stuti bolI jAtI hai| Atmazuddhi ke lie dharma kA Alambana jarUrI hai| vaha dharma do prakAra kA kahA gayA hai- cAritradharma aura shrutdhrm| cAritra dharma saMyama kI ArAdhanA rUpa hai aura zrutadharma samyagjJAna kI ArAdhanA svarUpa hai| yaha samyakajJAna sarvajJoM dvArA upadiSTa evaM gaNadharoM dvArA gamphita AgamavANI ke rUpa meM upalabdha hai| zrata kI upAsanA manozuddhi meM hetubhUta hone se sadaiva karaNIya hai ataH zrutabhakti ke uddezya se zrutadevatA kI ArAdhanA kI jAtI hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki sabhI dharmAnuSThAnoM meM zrutajJAna hetubhUta hai usa zruta kI vRddhi ke lie zrutadevatA kI ArAdhanA karate haiN| tIsarA tathya yaha hai ki devI-devatA alpabhakti yA dravya arpaNa se prasanna ho jAte haiM isalie eka namaskAra mantra kA kAyotsarga karate haiN| isa kAyotsarga meM zrutadevatA kA smaraNa karane se zruta jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai aura usase jJAna prApti hotI hai| zrutadevatA kI ArAdhanA kA eka hetu yaha bhI hai ki zruta ke mAdhyama se samyakadarzana-samyakajJAna-samyakacAritra rUpa mArga kA bodha hotA hai tathA zruta dvArA hI ina AtmaguNoM para lage aticAroM kI zuddhi hetu pratikramaNa jaise mahata anuSThAna kI prApti hotI hai| pratyeka kSetra ke bhinna-bhinna adhiSThAyaka deva hote haiN| unheM tuSTa rakhane se ve svayaM ke kSetra meM rahe hue sAdhu-sAdhvI aura zrAvaka-zrAvikAoM ke aniSTa upadravoM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA evaM vighnoM ko dUra karate haiN| isI ke sAtha jaina saMgha kI prabhAvanA evaM ArAdhanA meM bhI sahAyaka banate haiM ataH kSetra devatA ke prati kRtajJatA darzAne hetu unakI ArAdhanA evaM stuti kI jAtI hai / . tIsarA kAraNa yaha hai ki sAdhuoM ko acaurya mahAvrata ke nirmala pAlana ke lie bAra-bAra avagraha kI yAcanA karanI cAhie arthAta jisa kSetra meM rahanA ho usakI anujJA prApta karanI caahie| kSetra devatA kI ArAdhanA se yaha prayojana pUrNa ho jAtA hai tathA isase tIsare mahAvrata kI dUsarI bhAvanA kA paripAlana bhI hotA hai| virati bhAva meM upasthita zrAvaka-zrAvikAe~ Adi avirata devI - devatA kA kAyotsarga kaise kara sakate haiM? yaha kAyotsarga aucitya vRtti ke kAraNa karate haiN| devI-devatA vighna nivAraNa Adi dvArA ArAdhanA meM sahAyaka banate haiM tathA jinazAsana kI prabhAvanA meM nimittabhUta hote haiM, isalie pratikramaNa meM kRtajJa bhAva ke sAtha inakA kAyotsarga karanA ucita hai| jaba hama kAyotsarga kareM usa samaya devatAoM kA upayoga hamArI tarapha ho hI, aisA jarUrI nahIM? taba unakA smaraNa karane para bhI ve sahAyaka kaise bana sakate haiM? isakA samAdhAna yaha hai ki yadi yaza nAmakarma kA udaya ho to apane puNya se dUsaroM ke mana meM yazogAna ke bhAva svataH uThate haiN| usa samaya 'amuka kA puNya hai isalie mujhe yazogAna karanA cAhie, aisA dhyAna AnA jarUrI nahIM hai' usI taraha devatAoM ke smaraNa ke lie kiyA gayA kAyotsarga jinokta hone se kAyotsarga arthI ko tadrUpa puNya kA upArjana hotA hai / phira bhale hI devatA kA upayoga usa tarapha na bhI ho, taba bhI ArAdhaka kA puNya devatA ko sahAyatA karane hetu utpreritaM karatA hai| isalie zruta devI-devatA Adi kA kAyotsarga sArthaka hai| tadanantara maMgala rUpa meM eka namaskAra mantra bolA jAtA hai| pratikramaNa meM bAra-bAra maMgala ke lie paMca parameSThI ko namaskAra kyoM? tathA punaH punaH maMgala kI AvazyakatA bhI kyoM hai? sarvaprathama kAraNa to yaha hai ki zubha kriyAoM meM vighna kI sambhAvanA adhika rahatI hai| yahA~ yaha prazna uTha sakatA hai ki pratikramaNa to dainika kriyA hai usameM vighna kaise ? vighna tIna prakAra ke hote haiM- mAnasika, vAcika aura Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA samAdhAna ... 163 kaayik| kAyika vighna khamAsamaNa Adi ke dvArA evaM vAcika vighna sUtroccAra ke dvArA dUra ho jAte haiM isalie unakA anubhava nahIM hotA lekina mAnasika vighna, jaise ki mana kA bhaTakanA, rAga-dveSa karanA Adi zubha kAryoM meM bAdhaka banate rahate haiM jabaki bAra-bAra maMgala karane se mana kI sthiratA meM sahayoga milatA hai| dUsarA kAraNa yaha kahA jA sakatA hai ki AlocanA, prAyazcitta evaM pratikramaNa jaisI uttama ArAdhanA paMca parameSThI kI kRpA se hI prApta huI hai ataH unake prati kRtajJatA abhivyakta karane hetu bhI bAra- bAra namaskAra karate haiN| tIsarA kAraNa yaha mAnA jAtA hai ki deva guru kA smaraNa karane se asaMbhava kArya bhI saMbhava ho jAte haiN| / isa taraha navakAra mantra kA smaraNa kaI prayojanoM se kiyA jAtA hai| chaThA pratyAkhyAna Avazyaka- navakAra mantra bolane ke pazcAta chaThe Avazyaka rUpa pratyAkhyAna lene ke sUcanArtha mukhavastrikA kA pratilekhana kara dvAdazAvartta pUrvaka guru ko vandana karate haiM / prazna hotA hai ki sAmAyika lene ke turanta bAda vidhivata pratyAkhyAna kara liyA jAtA hai to phira punaH pratyAkhyAna hetu muhapatti paDilehaNa kyoM? isakA javAba yaha hai ki pUrvakRta pratyAkhyAna ko yahA~ smRta kiyA jAtA hai kyoMki pAMcavA~ kAyotsarga Avazyaka cAritra Adi guNoM meM lage hue doSa rUpI ghAva ko dUra karane hetu marahamapaTTI ke samAna hai jabaki pratyAkhyAna Avazyaka guNadhAraNa rUpa hai arthAta zakti rUpa davA ke samAna hai| pratyAkhyAna svIkAra karane se pahale guru ko vaMdana karane kA dUsarA hetu yaha hai ki jaise rAjA sevaka ko kisI kArya kI AjJA detA hai taba sevaka rAjA ko praNAma karake usa kArya ke lie prasthAna karatA hai aura tadanusAra kArya pUrNa hone para punaH praNAma pUrvaka 'kArya pUrNa ho gayA hai' aisA nivedana karatA hai vaise hI pratikramaNa icchuka pahalA vaMdana guru AjJA ko svIkAra karane ke rUpa meM karatA hai tathA aMtima vandana kara 'sAmAyika, caDavIsattho, vandana, paDikkamaNa, kAussagga, paccakkhANa karyu' aisA bolakara tadrUpa pravRtti kA nivedana karatA hai| yahA~ SaDAvazyaka sambandhI pratikramaNa kI kriyA pUrNa hotI hai| stuti - stavana- chaha Avazyaka kI kriyA pUrNa hone ke pazcAta ziSya Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 'icchAmo aNusaTuiM' aisA vacana bolate haiN| isakA pAribhASika artha yaha hai ki guru ke sabhI Adeza pUrNa hone ke bAda aba hitazikSA ke rUpa meM nayI AjJA ho to usake paripAlana kI icchA karatA huuN| isakA dUsarA Azaya yaha hai ki ziSya ne pratikramaNa karane kI gurvAjJA ko apanI icchApUrvaka pUrNa kiyA hai, usakA svecchA se anupAlana kiyA hai, rAjAjJA ke samAna aupacArikatA nahIM kI hai| ___'icchAmo aNusaTuiM' ke pazcAta 'namo khamAsamaNANaM' bolA jAtA hai| pUrvakAla meM 'namo'stu vardhamAnAya' kI tInoM stuti ke anta meM guru ke vacanoM kA bahumAna aura use svIkAra karane ke rUpa meM yaha vacana bolA jAtA thaa| Ajakala prAyaH 'icchAmo aNasarvhi' eka bAra kahA jAtA hai| ___ tadanantara vardhamAna (U~ce) svara meM, vardhamAna (bar3hate hue) akSara yukta, zrI vardhamAna svAmI kI stuti bolI jAtI hai| isameM samAcArI yaha hai ki guru kA vinaya karane ke lie pahale eka stuti guru bolate haiM phira tIna stutiyA~ sabhI sAtha meM bolate haiN| pAkSika Adi pratikramaNa meM gurujanoM kA evaM parva kA vizeSa bahumAna karane ke lie guru dvArA tInoM stutiyA~ bolane ke pazcAta sabhI ziSyajana punaH ina stutiyoM ko sAtha meM bolate haiN| vartamAna meM isa sAmAcArI kA pAlana nahIMvata raha gayA hai| __yahA~ stuti ke sambandha meM yaha bhI dhyAtavya hai ki daivasika pratikramaNa meM puruSa 'namo'stu vardhamAnAya' tathA striyA~ 'saMsAradAvAnala' kI stuti bolatI haiN| rAtrika pratikramaNa meM kharatara paramparA ke anusAra puruSa 'namo'stu vardhamAnAya' evaM tapAgaccha Adi paramparAoM ke anusAra 'vizAlalocana' kI stuti par3hate haiM tathA sabhI paramparAoM meM bahine 'saMsAradAvAnala' kI stuti bolatI haiN| puruSa aura striyoM ke lie bhinna-bhinna stutiyoM kA prAvadhAna kyoM? ___ namo'stu vardhamAnAya' kI stuti 14 pUrvo meM se uddhRta hai aisA mAnA jAtA hai aura pUrvo ko par3hane kA adhikAra puruSoM ko hI prApta hai| zAstroM meM isakA dUsarA hetu yaha bhI batAyA gayA hai ki bAlastrImandamUrkhANAM, nRNAM cAritrakAMkSiNAM / anugrahArthaM sarvajJaiH, siddhAntaH prAkRtaH kRtaH / / (hetugarbha, patra-13) arthAta striyoM ko saMskRta par3hane kA adhikAra nahIM hai isalie tIrthaMkaroM ne anugraha karane hetu prAkRta bhASA meM hI upadeza diyA hai| nATaka Adi meM bhI prAyaH Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...165 striyoM ke AlApaka prAkRta Adi bhASAmaya hote haiN| isI prayojana se sAdhviyoM aura zrAvikAoM ko 'namo'rhatsUtra' bolane kA adhikAra nahIM hai| ata: bahinoM ke lie 'namo'stu vardhamAnAya' ke sthAna para 'saMsAradAvAnala' kI alaga stuti kahI gaI hai| chaha Avazyaka kI samApti ke pazcAta kramazaH bar3hate hue akSaroM vAlI stutiyA~ bolane kA mukhya prayojana kyA hai? vartamAna meM bhagavAna mahAvIra kA zAsana pravarttamAna hai aise parama tAraka arihaMta prabhu kI AjJA pUrvaka chaha Avazyakamaya pratikramaNa kI pavitra kriyA nirvighna pUrNa huI, isalie pramoda bhAva se AplAvita ziSya uttarottara bar3hate hue harSollAsa ke sAtha ucca svara meM prasannatA kI abhivyakti evaM mAMgalika rUpa meM tIna stutiyA~ bolatA hai| kRtajJa puruSoM kA vyavahAra hotA hai ki koI bhI zubha kArya nirvighnatayA pUrNa ho taba deva-guru kI stuti krnaa| jaise koI rAjA zatru para vijaya prApta kara lauTe athavA vivAha Adi kA prasaMga ho to usa samaya janamedinI harSa se vividha vAjiMtroM kA nAda karatI haiM, Anandita hokara U~ce svara se gAte haiM, nRtya karate haiM, pUjyajanoM kI pUjA karate haiM vaise hI yahA~ harSa se ucca svara meM vardhamAnasvAmI kI stuti bolate haiN| tadanantara namutthuNasUtra bolakara anumati pUrvaka pUrvAcArya racita stavana bolA jAtA hai| yahA~ tapAgaccha Adi kucha paramparAe~ 170 tIrthaMkaroM kI stuti rUpa 'varakaNaya saMkha' kI gAthA bolate haiN| usake bAda AcArya Adi tIna evaM kucha paramparAoM meM 'bhagavAna'haM' Adi ke nAma se cAra ko thobhavaMdana kiyA jAtA hai| phira dAyeM hAtha ko caravalA yA bhUmi para sthApita kara 'aDDAijjesu sUtra' bolate haiN| SaDAvazyaka kI pUrNAhati ke anantara kI jAne vAlI ukta sabhI kriyAe~ pratikramaNa ke pUrNa hone para deva-guru ko vaMdana karane ke artha meM samajhanI caahie| divasa sambandhI aticAroM kA vizeSa zodhana kyoM? _uparyukta vidhi ke pazcAta prAyazcitta vizuddhi ke nimitta cAra logassa kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| isakA hetu yaha hai ki do-tIna gA~Tha lagAkara bA~dhA gayA sAmAna majabUta rahatA hai isa nyAya se cAritrAcAra kI zuddhi hetu pUrva meM do logassa kA kAyotsarga karane ke uparAnta bhI prANAtipAta Adi mahAvratoM meM lage hue aticAroM kI vizuddhi ke lie puna: se daivasika prAyazcitta kA kAyotsarga Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA karate haiN| isake bAda sampUrNa aticAroM kI zuddhi ho jAne para kRtajJatA aura khuzI darzAne ke lie maMgala ke rUpa meM logassasUtra bolate haiN| paravartI kAla meM saMyukta kI gaI vidhi tatpazcAta kharataragaccha kI vartamAna sAmAcArI ke anusAra sakala zrI saMgha meM kisI prakAra kA mAnasika kSobha, vAcika saMgharSa Adi choTe-choTe upadrava na ho, tadahetu 'kSudropadrava uDDAvaNArthaM karemi kAussaggaM' bolakara cAra logassa kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| usake bAda zvetAmbara mUrtipUjaka kI sabhI paramparAoM meM do khamAsamaNa pUrvaka svAdhyAya kA Adeza lekara sajjhAya bolI jAtI hai| yadi sAdhu-sAdhvI ho to aupadezika sajjhAya bolate haiN| gRhastha ke lie sajjhAya ke rUpa meM tIna navakAra mantra bolane kI paramparA hai| pratikramaNa ke anta meM sajjhAya bolane kA abhiprAya kyA hai? muni aura gRhastha ko rAtri ke prathama prahara meM svAdhyAya karanA cAhie, aisI arhata AjJA hai| pramAda vaza skhalanA na ho jAe, isa tathya ko dhyAna rakhate hue pUrvAcAryoM ne pratikramaNa kI kriyA ke sAtha svAdhyAya ko jor3a diyA hai tAki isa niyama kA pUrNata: khaNDana na ho / yadyapi pratikramaNa kAla meM pUrNa prahara svAdhyAya nahIM hotA hai phira bhI sajjhAya ke rUpa meM dazavaikAlika Adi AgamoM kI 5 gAthA athavA tIna navakAra mantra kahakara prabhu AjJA kA bahumAna kiyA jAtA hai| usake bAda kharataragaccha kI pracalita paramparA meM zrI staMbhana pArzvanAtha kA caityavandana tathA zrI saMgha kI zAMti nimitta cAra logassa kA kAyotsarga karate haiN| phira cAroM gurudeva kI ArAdhanA nimitta eka sAtha cAra logassa athavA pratyeka kA nAma lete hue cAra-cAra navakAramantra kA kAyotsarga karate haiN| tatpazcAta caukkasAya kA caityavandana evaM laghuzAMti pATha bolakara sAmAyika pUrNa karate haiN| tapAgaccha Adi paramparAoM meM sajjhAya taka kI vidhi karane ke pazcAta duHkhakSaya evaM karmakSaya nimitta cAra logassa kA kAyotsarga kara sakala saMgha kI zAMti ke lie kisI eka ke dvArA laghu zAMtistava bolA jAtA hai aura dUsare sabhI kAyotsarga mudrA meM sthita rahakara sunate haiN| usake bAda prakaTa logassa bolate haiN| phira sAmAyika pUrNa karane kI vidhi prArambha kara bIca meM 'caukkasAya' kA caityavandana karate haiN| daivasika - prAyazcitta sambandhI kAyotsarga ke pazcAta kI Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ... 167 jAne vAlI vidhi paramparAgata sAmAcArI ke anusAra samajhanI caahie| prAcIna granthoM meM ina kriyAoM kA ullekha nahIM hai / pratikramaNa ke anta meM caukkasAya kA caityavandana kyoM kiyA jAtA hai? isa caityavandana kA mukhya kAraNa yaha hai ki sAdhu-sAdhvI kI taraha zrAvakazrAvikAoM ko bhI eka ahorAtra meM sAta bAra caityavaMdana karanA caahie| inameM antima caityavandana rAtri meM zayana karane se pUrva karane kA nirdeza hai vaha pramAdavaza chUTa na jAye, isalie pratikramaNa ke aMta meM kara liyA jAtA hai| isa prakAra gRhastha ke lie prAta:kAlIna pratikramaNa ke prAraMbha meM bolA jAne vAlA 'jayau sAmiya' athavA 'jagaciMtAmaNi' kA pahalA, prAtaH kAlIna prabhu darzana kA dUsarA, bhojana karane se pUrva tIsarA, madhyAhna aura sAyaMkAlIna prabhu darzana kA cauthA - pAMcavA~, daivasika pratikramaNa ke prArambha kA chaThA aura daivasika pratikramaNa ke anta kA sAtavA~ - aise sAta caityavaMdana kA niyama hai| isa sAmAcArI ke anukaraNArtha caukkasAya kA caityavandana karate haiN| sAdhu evaM pauSadhadhArI gRhastha sAtavA~ caityavandana saMthArA pauruSI par3hate samaya karate haiN| pratyAkhyAna ke viSaya meM kucha dhyAtavya bindU zaMkA- daivasika pratikramaNa zurU karane se pUrva divasacarima pratyAkhyAna grahaNa karate haiM usa samaya cauvihAra upavAsa karane vAle mukhavastrikA kA pratilekhana aura dvAdazAvartta vandana nahIM karate haiM aisA kyoM ? samAdhAna- isakA hetu yaha hai ki cauvihAra upavAsa karane vAlA vyakti prAta:kAla hI cAroM AhAroM kA tyAga kara detA hai ataH use sandhyA meM punaH se pratyAkhyAna lene kI AvazyakatA nahIM rahatI / isa kAraNa mukhavastrikA pratilekhana aura vandana donoM jarUrI nahIM hai kyoMki ukta donoM kriyAe~ nayA pratyAkhyAna lene ke uddezya se hI hotI hai| * tivihAra upavAsa karane vAle ke lie kevala mukhavastrikA pratilekhana kA niyama hai, dvAdazAvartta vandana karane kA nhiiN| isakA hetu paramparAgata sAmAcArI hI samajhanA caahie| * sandhyA ko cauvihAra, pANAhAra, duvihAra Adi pratyAkhyAna karane vAloM ke lie mukhavastrikA pratilekhana aura vandana karane kA prayojana spaSTa hI hai / * AyaMbila, nIvi, ekAsaNA, biAsaNA Adi karane vAloM ko AhAra karane ke bAda tivihAra kA pratyAkhyAna kara lenA cAhie arthAta pAnI pIne kI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA chUTa rakhakara zeSa tIna AhAra kA tyAga kara denA caahie| isase pratyAkhyAna kA adhika lAbha milatA hai| phira pAnI kA bhI tyAga kara dene ke lie zAma ko pANAhAra kA pratyAkhyAna karanA caahie| * yadi kisI gRhastha ko tivihAra kA pratyAkhyAna nahIM AtA ho to tIna navakAra mantra ginakara dUsare dina ke sUryodaya taka kucha bhI khAnA-pInA nahIM hai aisA saMkalpa karake utthe| isase tivihAra pratyAkhyAna kA lAbha mila jAtA hai| daivasika pratikramaNa saMbaMdhI vizeSa spaSTIkaraNa ___ zaMkA- kAyotsarga aura stuti amuka-amuka sUtroM ke bAda hI kyoM? sUtroM ke pUrva kyoM nahIM? samAdhAna- pahalI stuti kA kAyotsarga paramAtmA kA caityavandana-stavana karake karate haiM kyoMki kAyotsarga se hajAroM bhaktoM dvArA kie jAne vAle vandanapUjana-satkAra-sammAna kI anumodanA kA lAbha prApta karanA hai aura usa lAbha kI anubhUti pahale svayaM vandana karake hI prApta kI jA sakatI hai| dUsarI stuti kA kAyotsarga samasta loka ke arihaMta caityoM ko bhaktoM dvArA kI jAne vAlI vaMdanA, arcanA Adi kI anumodanA lAbha ke uddezya se karate haiN| tIsarI stuti kA kAyotsarga arihaMta paramAtmA ke pazcAta upakAraka zrutaAgama ke prati kiyA jAne vAlA vandana-pUjana Adi kI anumodanA ke nimitta karate haiN| cauthI stuti kA kAyotsarga zAnti samAdhi ke preraka samyagdRSTi devoM ke smaraNa ke artha meM karate haiN| zaMkA- daivasika pratikramaNa ke prArambha meM aura rAtrika pratikramaNa ke anta meM cAra stutiyoM dvArA devavandana karate samaya eka-eka navakAra mantra kA kAyotsarga kisalie kiyA jAtA hai? samAdhAna- sarvaprathama eka namaskAra mantra kA kAyotsarga jisa tIrthaMkara prabhu kI stuti bolanI hai aise arihaMta paramAtmA kI ArAdhanA nimitta kiyA jAtA hai, kyoMki arihaMta kA hamAre jIvana meM sabase adhika upakAra hai| dUsarA kAyotsarga zAzvata-azAzvata biMba ke rUpa meM pratiSThita sabhI tIrthaMkaroM evaM siddhAtmAoM kI ArAdhanA nimitta karate haiM, kyoMki una sabhI ke vandana-pUjana se AtmA kI pariNati atyanta nirmala banatI hai| tIsarA kAyotsarga zruta kI anumodanA ke uddezya se karate haiM isase jinavANI evaM Agama granthoM ke prati bahumAna utpanna Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ..169 hotA hai tathA cauthA kAyotsarga samyagdRSTi devoM ke smaraNa rUpa meM karate haiM, kyoMki unake sahayoga se mAnasika samAdhi prApta hotI hai aura aniSTakArI saMbhAvanAe~ samApta ho jAtI hai| zaMkA- namo'stu vardhamAnAya' athavA 'saMsAra dAvAnala' kI stuti ucca svara se kyoM bolate haiM? samAdhAna- isakA mukhya kAraNa yaha hai ki bhagavAna mahAvIra dvArA sthApita zAsana ko pAkara chaha Avazyaka jaisI mahAn yoga sAdhanA prApta huI hai, usakI kRtajJatA ke rUpa meM prabhu kI stuti kI jAtI hai tathA duniyA~ ke kisI bhI dharma meM SaDAvazyaka jaisA adbhuta yoga nahIM hai jo mujhe prApta huA hai usa harSa kI abhivyakti karane ke uddezya se yaha stutiyA~ ucca svara meM bolate haiN| zaMkA- devavaMdana karate samaya prathama aura antima stuti se pahale 'namo'rhat' kyoM? samAdhAna- devavandana karate vakta prathama aura antima stuti se pUrva 'namo'rhat' Adara evaM sammAna bhAva kA sUcaka hai / jisa prakAra koI sevaka yA dUta rAjA ke samIpa Ate samaya aura lauTate samaya donoM bAra praNAma karatA hai / yahI tathya devavandana ke sambandha meM bhI samajhanA cAhie / zaMkA- devavandana ke pazcAta punaH namutthuNaM sUtra kyoM bolate haiM ? samAdhAna- devavandana ke turanta bAda chaha Avazyaka rUpa pratikramaNa prArambha karate haiN| isa kriyA meM bhAvadhArA jur3I rahe tadhetu punarmaMgala ke rUpa meM yaha sUtra bolA jAtA hai| isase paramAtmA kI stuti evaM unheM vaMdana hotA hai| zaMkA- daivasika aura rAtrika pratikramaNa kI sthApanA ke pUrva cAra khamAsamaNa dene cAhie yA pA~ca ? samAdhAna- pratikramaNa hetu garbha (pR. 4) meM pA~ca khamAsamaNa kA ullekha hai| pA~caveM khamAsamaNa meM 'samasta zrAvakoM ko vandUM' aisA kahane kA nirdeza hai| zvetAmbara mUrtipUjaka kI pracalita adhikAMza paramparAoM meM cAra aura kucha meM pA~ca khamAsamaNa bhI diye jAte haiN| zaMkA- pratikramaNa sthApanA ke pUrva die jAne vAle cAra khamAsamaNoM meM AcArya Adi guru tattva ko hI vandana karate haiM arihaMta evaM siddha rUpa devatattva ko kyoM nahIM? samAdhAna- rAjA kA maMtrI pradhAna hotA hai| jaise rAjA ke pradhAna kA bahumAna Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA karane se samIhita siddhi ho jAtI hai vaise hI arihaMta evaM siddha ke pradhAna AcArya Adi ko vandana karane se iSTa siddhi hotI hai| zaMkA- pratikramaNa kI sthApanA karate samaya dAyeM hAtha ko muTThI rUpa meM kyoM bAMdhate haiM? samAdhAna- muTThI ke rUpa meM kI gaI mudrA dRr3ha saMkalpa kI sUcaka hotI hai| jisa taraha hamArI mAMgeM pUrI karake hI hama dama leMge... aisA dRr3ha nirdhAraNa karane ke lie relI meM muTThI havA meM uchAlate hue nAre bole jAte haiN| isI taraha 'savvassavi sUtra' dvArA dina bhara meM hue eka-eka pApa kA vizeSa prakAra se, vistArapUrvaka pratikramaNa kruuNgaa| aisA dRr3ha saMkalpa vyakta karane meM AtA hai isalie muTThI rUpa meM yaha sUtra bolate haiN| pratikramaNa kI sthApanA karate samaya dila meM kheda evaM kSobha kA anubhava honA caahie| inhIM bhAvoM ko darzAne hetu yaha sUtra mastaka jhukAkara bolA jAtA hai| 'pApa ke bhAra se jhuka gayA hU~' yaha abhivyakta karane ke lie bhI mastaka jhukAte haiN| isa kriyA ke daurAna mana, vacana, kAyA kI azubha pravRttiyoM ke pazcAttApa ke rUpa meM mAphI mAMgane ke lie aura guru caraNa ke sparza kI bhAvanA se bhI mastaka jhukAyA jAtA hai| isa taraha yahA~ mastaka jhukAne ke aneka abhiprAya haiN| zaMkA- pA~ca AcAra meM prathama to jJAnAcAra hai, taba daivasika pratikramaNa meM sabase pahale cAritrAcAra kI zuddhi kyoM kI jAtI hai? samAdhAna- pA~ca AcAroM meM apekSA se cAritrAcAra kA adhika mahattva hai kyoMki yahI mukti kA anantara kAraNa hai, jabaki jJAnAcAra Adi pAramparika kAraNa hai| Avazyakaniyukti (1179, 1174) meM kahA gayA hai ki jamhA daMsaNanANA,saMpuNNaphalaM na diti patteyaM / cArittajuyA diti a, visissae teNa cArittaM / sammattaM acarittassa, hujja bhayaNAi niyamaso Natthi / jo puNa carittajutto, tassa u niameNa saMmattaM / / jJAna aura darzana bhI cAritra yukta ho to hI sampUrNa phala pradAna kara sakate haiM isake binA nhiiN| Avazyakaniyukti meM yaha bhI kahA gayA hai ki samyagdRSTi meM cAritra dharma vaikalpika hai niyamA nahIM, kintu jo cAritra yukta hotA hai usameM niyama Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA samAdhAna ... 171 se samyagadarzana rahatA hI hai / isa prakAra cAritra kA adhika mahattva hone se isakI zuddhi pahale kI jAtI hai| zaMkA- dinakRta aticAroM (doSoM) kI AlocanA karane se pUrva una doSoM kA cintana yA avadhAraNa karanA Avazyaka kyoM ? - samAdhAna- jisa prakAra rogI DaoNkTara ke pAsa jAne se pahale zarIra meM kaunasI kharAbI hai? kisa roga kA upacAra karavAnA hai? yaha saba kucha dhyAna meM kara letA hai| isI bhA~ti prAimaminisTara Adi viziSTa vyaktiyoM ko kucha kahanA ho to mulAkAta se pUrva hI usakI pUrva bhUmikA taiyAra kara lI jAtI hai usI prakAra divasakRta jina duSkRtyoM kA pratikramaNa karanA ho unakA pahale se hI avadhAraNa kara liyA jAe to doSoM kI AlocanA aura pratikramaNa jyAdA acchI taraha se ho sakatA hai isase kisI bhI duSkRta kI AlocanA chUTane kI sambhAvanA kama rahatI hai| jaise roga kI pahicAna kiye binA davA nahIM dI jA sakatI, kapar3e para lage dAga ko dekhe binA acchI taraha sApha nahIM kiyA jA sakatA, vaise hI Atma pradezoM para kahA~, kaisA maila jamA hai yaha jAne binA usakI saphAI kaise kI jA sakatI hai? isalie sabhI pApoM kA vicAra pahale hI kara lenA jarUrI hai| zaMkA- daivasika pratikramaNa meM divasagata aticAroM ke cintana kA abhiprAya kyA hai? yahA~ dinakRta doSa kahA~ se kahA~ taka mAnane cAhie? samAdhAna- yatidinacaryA (gA. 330) meM kahA gayA hai ki pAbhAia paDikkamaNANaMtara, muhaputti pamuha kajjesu / jAva imo ussaggo, aiAre tAva ciMtejjA / / prAbhAtika pratikramaNa karane ke bAda se lekara sandhyAkAlIna pratikramaNa kI mu~hapatti pratilekhana karane se pUrva samaya taka kiye gaye doSoM ko divasakRta mAnanA caahie| zaMkA - gurujanoM se sAr3he tIna hAtha dUra rahakara vaMdana Adi kyoM karanA cAhie? samAdhAna- cAroM dizAoM meM guru kA zarIra parimANa kSetra sAr3he tIna hAtha kA hotA hai ise avagraha kahA jAtA hai| guru ke avagraha se bAhara upasthita hokara vandana, svAdhyAya Adi karane se guru ko kisI taraha kI parezAnI nahIM hotii| ve icchAnusAra uTha baiTha sakate haiM aura AvazyakatA hone para zayana bhI kara sakate haiN| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA guru se sAr3he tIna hAtha dUra rahane para hAtha-paira ke sparzAdi dvArA evaM thUkAdi ke dvArA hone vAlI AzAtanAoM se bhI bacAva ho jAtA hai| aise kaI kAraNoM se guru avagraha kA pAlana karanA caahie| zaMkA- dvAdazAvartta vandana karate samaya rajoharaNa yA muhapatti para guru caraNoM kI sthApanA kI jAtI hai, yadi guru pratyakSa meM ho to kyA karanA cAhie? samAdhAna- guru pratyakSa meM upasthita hoM aura sabhI loga guru caraNa kA sparza karane AeM to eka-dUsare meM pahale caraNa sparza karane kI hor3a laga sakatI hai| isase anuzAsana bhI khaMDita hotA hai aura samUha meM aisA karane para to pUrNa vyavasthA hI bhaMga ho jAtI hai / guru sAdhanArata ho to caraNa sparza karane se unakI sAdhanA meM vighna A sakatA hai| adhika samudAya meM viveka na rakhA jAe to guru kI pIr3A kA kAraNa bhI bana sakatA hai| ataH guru caraNoM kA sparza na karake mu~hapatti yA rajoharaNa meM tadrUpa sthApanA hI karanI caahie| zaMkA- dvAdazAvartta vandana utkaTAsana mudrA meM hI kyoM ? samAdhAna- yaha vaMdana karate samaya guru caraNoM ko sparza karane kI abhivyakti kaI bAra kI jAtI hai jo khar3e hokara yA pAlathI meM baiThakara sambhava nahIM hai| dUsare, guru ke samakSa baiThane kA yaha mukhya Asana hai| isI kAraNa vAcanA, svAdhyAya Adi vidhiyA~ bhI ubhar3aka Asana meM hI kI jAtI haiM, pAlathI lagAkara baiThanA apavAda mArga hai / zaMkA- dvAdazAvartta vandana kramazaH do bAra hI kyoM kiyA jAtA hai ? samAdhAna- jaise rAjasevaka rAjA kI AjJA prApta karane se pUrva namaskAra karake unake samIpa khar3A rahatA hai| usake bAda rAjA kI AjJA ko zirodhArya karane se pahale punaH namaskAra karake jAtA hai isI prakAra guru AjJA ko sunane ke lie pahalA vaMdana evaM dUsarA vaMdana guru AjJA ko dhAraNa karane ke lie kiyA jAtA hai| vaMdanArthI pahalI bAra vandana karate hue 'me miuggahaM' kahakara guru ke sAr3he tIna hAtha ke avagraha meM praveza kara tathA AdhA vaMdana karane ke pazcAta 'AvassiyAe paDikkamAmi' kahate hue avagraha se bAhara ho jAtA hai / yahA~ ziSya gurvAjJA prApta kara pahalI bAra meM avagraha se bAhara huA / usake bAda dUsarI bAra meM vaMdana karate samaya 'AvassiyAe' zabda na bolate hue avagraha meM hI sthita rahakara vandana pUrNa hone ke bAda AjJA ko amala karane ke rUpa meM pratyAkhyAna yA AlocanA karatA hai / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...173 zaMkA- dvAdazAvarta vandana karate samaya sAdhu-sAdhvI mukhavastrikA ko bAyeM ghuTane para rakhate haiM, kharataragaccha paramparA ke zrAvaka-zrAvikAe~ mukhavastrikA ke donoM pATa kholakara use caravale kI phaliyoM para rakhate haiM tathA tapAgaccha Adi paramparAvartI gRhasthajana mu~hapatti ko binA khole hI caravalA para rakhate haiM, yaha antara kyoM? samAdhAna- guru caraNoM kI kalpanA karate hue dvAdazAvarta vandana kiyA jAtA hai| sAdhu-sAdhvI rajoharaNa kI DaMDI para caraNayugala kI kalpanA karate haiM jabaki gRhastha mukhavastrikA para guru caraNoM kI kalpanA karatA hai| usameM bhI kharataragaccha paramparA meM mu~hapatti khulA rakhane kA jo vidhAna hai usakA hetu yaha hai ki mu~hapatti ke donoM hissoM meM yugala caraNa kI kalpanA kI jAtI hai tathA tapAgaccha meM mu~hapatti kholakara nahIM rakhate, yaha paramparAgata sAmAcArI samajhanA caahie| zaMkA- zvetAmbara paramparA meM AcArya Adi padastha sAdhu-sAdhviyoM ko dvAdaza AvarttapUrvaka vandana kiyA jAtA hai to yahA~ 'Avarta' kA abhiprAya kyA hai? samAdhAna- jisa prakAra vaidika mantroM meM svara aura hasta saMcAlana kA dhyAna rakhA jAtA hai usI prakAra isa vaMdana pATha meM bhI Avarta ke rUpa meM svara evaM caraNa sparza ke lie kI jAne vAlI hasta saMcAlana kriyA ke sambandha meM lakSya diyA gayA hai| svara ke mAdhyama se vANI meM eka vizeSa prakAra kA oja evaM mAdhurya paidA ho jAtA hai jo anta:karaNa para adbhuta prabhAva DAlatA hai| Avarta ke sambandha meM vizeSa yaha hai ki jisa prakAra vara aura kanyA agni kI pradakSiNA karane ke bAda pArasparika kartavya-nirvAha ke lie Abaddha ho jAte haiM usI prakAra Avarta kriyA guru aura ziSya ko eka dUsare ke prati karttavya-baMdhana meM bA~dha detI hai| Avartana karate samaya ziSya gurujanoM ke caraNa kamaloM kA sparza karane ke bAda aMjalibaddha donoM hAthoM ko apane mastaka para lagAtA hai| isakA abhiprAya hai ki vaha gurudeva kI AjJAoM ko sadaiva mastaka para vahana karane ke lie kRtapratijJa hai| yahI Avarta kA mUla hArda hai| zaMkA- vaMdittu sUtra meM vistAra se aticAroM kA micchAmi dukkaDaM de diyA jAtA hai| usake bAda turanta abbhuTThiomisUtra kyoM? Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA samAdhAna- vaMdittu sUtra ke dvArA cAra prakAra ke duSkRtyoM se pIche haTate haiM jabaki isa sUtra ke mAdhyama se mahAna upakArI gurujanoM ke prati jo kucha avinayaaparAdha kiyA ho usakA mithyAdRSkRta diyA jAtA hai| zaMkA- abbhuTThiomisUtra kI vidhi taka sabhI duSkRtyoM kA pratikramaNa ho jAtA hai phira 'Ayariya uvajjhAya sUtra' kyoM bolate haiM? samAdhAna- samasta doSoM kA mUla rAga-dveSa hai ataH kaSAyoM kA unmUlana karane ke lie 'Ayariya uvajjhAya sUtra' kahate haiN| jaina zAsana meM kaSAya nivRtti sarvAdhika mahattvapUrNa hai kyoMki kaSAya se saMsAra hai aura kaSAya mukti se mokSa hai| vaise to dvAdazAvarta ke vaMdana meM dUsarA vAMdaNA dekara guru ke avagraha meM hI khar3e rahate haiM kintu yahA~ dUsarA vAMdaNA dekara kaSAyoM ko niSkAsita karane ke lie avagraha se bAhara ho jAte haiN| usake bAda mastaka para aMjali rakhane kA dhyeya haiM ki kaSAyoM kA sevana karate hue abhimAna kiyA ho to use nirasta karane ke lie laghutA kA guNa honA jarUrI hai jo vinaya mudrA se prakaTa ho sakatA hai| yahA~ cauthA pratikramaNa Avazyaka pUrNa hotA hai| zaMkA- sAdhu-sAdhviyoM ko 'Ayariya uvajjhAya sUtra' bolanA cAhie yA nahIM? kyoMki sAmAcArIzataka Adi kucha granthoM meM niSedha hai| samAdhAna- yogazAstra vRtti meM 'kAUNa vaMdaNaM to' aisA gAthA pATha zrAvaka ke lie hI kahA gayA hai| yadi 'azaTha' zabda ho to sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie samAna mAnA jA sakatA hai kintu yahA~ 'saDho' zabda kA prayoga hai| bhAvadevasUrikRta sAmAcArI kI avacUrNi meM ullikhita hai ki kucha paramparAoM meM sAdhu-sAdhvI Ayariya uvajjhAya kI tIna gAthA nahIM bolate haiN| isa prakAra AcAra dinakara Adi granthoM meM bhI yahI kahA gayA hai ki gaccha-paramparA ke bheda se kinhIM meM bolate haiM to kisI meM nhiiN| merI dRSTi se yaha paramparAgata sAmAcArI bheda hai isalie jisa samudAya kA jo niyama ho vaisA kara lene meM koI Apatti nahIM hai| zaMkA- pAMcavA~ kAyotsarga Avazyaka kyoM karate haiM? samAdhAna- yaha Avazyaka Atma sattA para lage hue aticAra rUpI ghAva ke Upara malama lagAne jaisA hai| isake dvArA pratikramaNa se bhI azuddha raha gaye sUkSma aticAroM kA vizuddhikaraNa hotA hai tathA kIla rUpa doSoM kA AMtarika aMza bhI samApta ho jAtA hai| kAyotsarga Avazyaka ke dvArA cAritra, darzana aura Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...175 jJAna kI virAdhanA kA bhI parimArjana kiyA jAtA hai| uparokta sabhI kArya samabhAva meM upasthita rahakara hI ho sakate haiM etadartha isa Avazyaka meM sarvaprathama karemibhaMte satra bolate haiN| zaMkA- kAyotsarga Avazyaka meM ratnatraya ke krama kI apekSA pahale darzanAcAra zuddhi kA kAyotsarga honA cAhie, parantu cAritrAcAra zuddhi kA hotA hai aura vaha bhI do logassasUtra kA, jabaki darzanAcAra kI zuddhi nimitta eka logassa kA hI ciMtana karate haiM aisA kyoM? samAdhAna- jisa taraha laMgar3A manuSya A~khoM se ThIka dekha sakatA hai phira bhI yadi use kisI sthAna para pahu~canA ho to usakA laMgar3Apana rUkAvaTa banatA hai usI prakAra cAritra ke binA jJAna bhI laMgar3A hai| cAritra mokSa kA anantara kAraNa hone se viziSTa hai aura cAritra meM doSoM kI sambhAvanA adhika hotI hai isalie cAritra kI vizuddhi hetu do logassasUtra kA dhyAna karane kI sAmAcArI hai| isI prakAra jJAnAcAra kI zuddhi se pUrva darzanAcAra kI zuddhi karane kA hetu yaha hai ki jaise phiTakarI pAnI ko nirmala karatI hai vaise hI samyagdarzana jJAna ko nirmala karatA hai| isalie darzanAcAra kI zuddhi pahale hotI hai aura jJAnAcAra kI bAda meN| zaMkA- zruta devatA zruta kI samRddhi dene vAle evaM zruta bhakti karane vAle jIvoM ke jJAnAvaraNa Adi karmoM kA kSaya karane meM nimittabhUta hone se inakA kAyotsarga karanA ucita hai kintu zruta adhiSThAtR devatA vyantara Adi prakAroM ke antargata hone se tathA dUsaroM ke karmoM kA kSaya karane meM asamartha hone se unakA kAyotsarga yuktiyukta nahIM hai| dUsarI zaMkA yaha hotI hai ki jJAnAticAra kI zuddhi rUpa tIsare kAyotsarga meM zruta rUpa devatA kA smaraNa ho jAtA hai phira zruta devatA kA pRthak se kAyotsarga kyoM? samAdhAna- hetugarbha (pR. 12) meM isakA samAdhAna dete hue kahA gayA hai ki zruta adhiSThAtR devatA kA smaraNa 'gocara zubha praNidhAnasyApi' isa vacana se . karmakSaya kA hetu haiN| isa sambandha meM zAstra vacana bhI hai suyadevayAi jIe, saMbharaNaM kammakkhayakaraM bhaNiyaM / nasthitti akajjakarI, ca evamAsAyaNA tIe / / zaMkA- zrutadevatA-kSetradevatA Adi ke kAyotsarga se mithyAtva kA prasaMga AtA hai isalie yuktisaMgata nahIM hai? Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA samAdhAna- aisA mAnanA anucita hai, kyoMki pUrvadhara AcAryoM ke samaya se yaha kAyotsarga kiyA jAtA hai| phira Avazyaka TIkA aura paMcavastuka Adi meM zrutadevatA Adi ke kAyotsarga evaM unheM namaskAra karane ke spaSTa ullekha prApta hote haiM jisakA pramANa isa prakAra hai Avassaya lahuguru, vitticuNNi bhAsesu pkkhiyaaiisu| pavayaNasArUdvAre, suyadevayAi ussggo|| praNipatya jinavarendra, vIraM zrutadevatAM gurun sAdhUn / Avazyakasya vivRttiM, gurupadezAdahaM vakSye / / AyaraNA suyadevaya, mAINaM hoI ussaggo / / ukta sandarbho se zruta devatA Adi ke kAyotsarga kI suspaSTa siddhi ho jAtI hai| zaMkA- pratikramaNa eka AdhyAtmika kriyA hai aura vaha viratidhara muni evaM gRhasthoM ke dvArA hI kI jA sakatI hai taba usa kriyA ke antargata avirata samyagdRSTi devoM kA smaraNa evaM stuti kyoM? samAdhAna- samyagadRSTi devI-devatA viratidhara nahIM hai phira bhI arihaMta paramAtmA evaM unake zAsana ke prati bhakti niSTha hote haiN| jisa taraha viziSTa prasaMgoM meM sattAdhikAriyoM ko yAda karane para, AmantraNa dene para yA unakA ullekha karane para unakI tarapha se pratyeka kArya meM sahayoga prApta hotA hai tathA aniSTa AzaMkAe~ dUra hotI hai| isI taraha jinadharma samarpita devoM kA smaraNa karane se unakI adbhuta zakti kA hamArI ora saMcaraNa hotA hai jisase zubha kAryoM meM saMbhAvita vighna dUra ho jAte haiM isalie samyaktvI devoM ko yAda karanA anucita nahIM hai aura smaraNa karane mAtra se virati bhAva dUSita nahIM ho jaataa| yadi unheM vandana kiyA jAe to vrata Adi meM doSa laga sakatA hai lekina vandana nahIM karate haiN| yahI vajaha hai ki 'vaiyAvaccagarANaM sUtra' bolane ke pazcAta sIdhA antthasUtra bolakara kAyotsarga kara lete haiM, vaMdaNavattiyAe sUtra nahIM bolate haiN| zaMkA- daivasika pratikramaNa prArambha karane se pahale hI divasa carima pratyAkhyAna kara lete haiM phira chaThe Avazyaka ke rUpa meM muhapatti pratilekhana evaM dvAdazAvarttavaMdana Adi kyoM? samAdhAna- pAMcavA~ kAyotsarga Avazyaka ghAva ko samApta karane ke lie marahamapaTTI rUpa hai| isase ghAva miTa jAtA hai kintu usake Upara pratyAkhyAna Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...177 Avazyaka guNadhAraNa artha meM Energy Tonic rUpa hai / ataH Avazyaka ke krama meM pratyAkhyAna Avazyaka kA smaraNa kara lenA caahie| kramAnusAra isakA sthAna bhI yahI hai| daivasika pratikramaNa ke prAraMbha meM to sUryAsta se pUrva pratyAkhyAna lene kA niyama hone se evaM adhika se adhika pratyAkhyAna dazA meM rahane ke bhAva se pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| usake bAda hitazikSA kI kAmanA rUpa meM 'icchAmo aNusaTThi' bolA jAtA hai| phira 'namo khamAsamaNANaM' isa pada ke dvArA bhI guru ko namana karane pUrvaka anuzAsti kI prArthanA kI jAtI hai| tadanu 'namo'rhat sUtra' kahakara 'namostu vardhamAnAya sUtra' bolate haiM / prazna - saMsAra dAvAnala kI cAra stutiyoM meM se tIna stuti hI kyoM bolate haiM? uttara- saMsAradAvAnala kI tIna stutiyA~ AcArya haribhadrasUri dvArA racita hai tathA cauthI stuti kI racanA karate-karate unakA prANAnta hone se vaha adhUrI raha gaI aura use zrIsaMgha ne pUrNa kiyaa| saMgha kRta evaM zoka sUcaka hone ke kAraNa ise daivasika pratikramaNa meM bolane kI paramparA nahIM hai| tapAgaccha paramparA meM pAkSika Adi pratikramaNa ke samaya evaM AcArya Adi ke kAla dharma hone para devavandana karate samaya cAroM stutiyA~ kahI jAtI hai / zaMkA- pUrva pratikramaNa meM jJAna - darzana evaM cAritra AcAroM kI zuddhi hetu kAyotsarga kara cuke haiM phira daivasika prAyazcitta sambandhI kAyotsarga kI kyA AvazyakatA hai? samAdhAna- 'dvirbaddhaM subaddhaM bhavatI' - isa nyAya se prANAtipAta Adi viramaNa aticAroM kI vizuddhi nimitta daivasika prAyazcitta rUpa kAyotsarga karate haiN| jisa prakAra important documents aura gahanoM ko Lock kI tijorI meM rakhane ke bAda bhI use surakSita kamare meM rakhA jAtA hai vaise hI AtmA ko bhI aticAra evaM doSa rUpa coroM se surakSita rakhane ke lie bAra-bAra prAyazcitta rUpa kAyotsarga se usakI zuddhi kI jAtI hai| hetugarbha (pR. 15) meM kahA bhI gayA hai ki guruthuigahaNe thuitiNi, vaddhamANakkharassarA paDhai / sakkatthavaM thavaM paDhiya, kuNai pacchitta ussaggaM / / pANivaha musAvAe, adattamehuNa pariggahe ceva / sayamegaMtu aNUNaM, UsAsANaM havijjAhi / / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA sAmAcArI ke anusAra yaha kAyotsarga kucha jana pratikramaNa ke anta meM to kucha paramparAe~ prArambha meM karatI haiN| sambhavataH granthakartA jayacandrasUri ke samaya meM yaha kAyotsarga kucha paramparAoM ke dvArA pratikramaNa ke prArambha meM bhI kiyA jAtA hogaa| vartamAna meM to prAya: chaha Avazyaka kI mUla-vidhi sampanna hone ke bAda hI karate haiN| zaMkA- daivasika pratikramaNa ke prArambha meM tathA chaha Avazyaka ke pUrNa hone para AcArya Adi athavA bhagavAnahaM Adi ko cAra khamAsamaNa dvArA vaMdana kyoM karate haiM? samAdhAna- jisa taraha sArthavAha vividha prakAra kA vyApAra karane ke lie paradeza jAtA hai to usase pahale bheMTa lekara rAjA aura maMtrI ke samIpa pahu~catA hai aura apanA kArya nirvighna saphala ho aisA AzIrvAda cAhatA hai tathA jaba vyApAra karake puna: lauTatA hai taba bhI kRtajJatA vyakta karane ke lie rAjA va maMtrI ke nikaTa jAkara bheMTanA detA hai tathA namaskAra pUrvaka kahatA hai ki ApakI kRpA se merA iSTa kArya acchI taraha se siddha huaa| isI taraha pratikramaNa bhI eka mahattvapUrNa vidhAna hai| usakI sampUrNa siddhi hetu kriyA ke prArambha meM rAjA ke samAna arihaMta paramAtmA aura maMtrI ke samAna AcArya Adi guru ko isalie vaMdana karate haiM ki ApakI kRpA se merI yaha sAdhanA nirvighna rUpa se ullAsa pUrvaka sampanna ho tathA cha: Avazyaka ke aMta meM ApakI kRpA se yaha mahAna yoga utsAha pUrvaka pUrNa huA, isa kRtajJatA bhAva ko vyakta karane ke lie vaMdana karate haiN| zaMkA- daivasika pratikramaNa meM dvAdazAvarta vandana cAra bAra kyoM? samAdhAna- dharmasaMgraha TIkA (bhA. 2, pR. 254) ke anusAra prathama vandana AlocanA hetu, dUsarA vandana kSamAyAcanA karane hetu, tIsarA vandana AcArya Adi sarva saMgha se viziSTa kSamAyAcanA karane hetu tathA cauthA vandana pratyAkhyAna grahaNa karane hetu kiyA jAtA hai| ___zaMkA- daivasika pratikramaNa meM cAritrAcAra kI zuddhi hetu do bAra kAyotsarga kyoM? samAdhAna- pratikramaNa hetu garbha (pR. 12) ke anusAra cAritrAcAra kI zuddhi hetu pahalI bAra divasa sambandhI aticAroM kA cintana kiyA jAtA hai, jabaki Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...179 dUsarI bAra meM do logassasUtra kA kAyotsarga karate haiN| isa prakAra donoM kAyotsarga meM cAritrAcAra kI zuddhi kA abhiprAya bhinna-bhinna hai| prathama kAyotsarga meM dinakRta doSoM kI zuddhi hetu unakA smaraNa kara pUrva bhUmikA banAI jAtI hai, kintu dUsare meM isa kAyotsarga ke pUrva taka kI gaI pratikramaNa kriyA meM kisI prakAra kI vidhi yA AlocanA samyak prakAra se na huI ho usakI vizuddhi kI jAtI hai| pratikramaNa hetu garbha (pR. 12) meM kahA bhI gayA hai namukkAra cauvvIsaga-kiikammA loaNaM paDikkamaNaM / kiikamma durAloiya, duSpaDikkaMte ya ussggo|| __esa crittussggo...| zaMkA- daivasika pratikramaNa ke anta meM gurudeva kA kAyotsarga kyoM kiyA jAtA hai? samAdhAna- pratikramaNa meM SaDAvazyaka ke bAda kI prakSipta vidhi apanIapanI paramparA ke anusAra sammilita kI gaI hai| sabhI paramparAoM meM guru ko ananya upakArI mAnA hI gayA hai, phira cAroM gurudevoM kA upakAra saMgha abhyudaya kI apekSA se vizeSa rahA huA hai| ata: guru upakAroM ke smaraNArtha tathA isase sva paramparA kA bodha bhI hotA hai isalie gurudeva kA kAyotsarga karate haiN| rAtrika pratikramaNa ke hetu virati bhAva meM kI gaI kriyA nirdoSa evaM vizuddha phalavAlI hotI hai isalie pratikramaNa ke prArambha meM sAmAyika grahaNa karate haiN| sAmAnyatayA rAtrika pratikramaNa ke sabhI hetu daivasika pratikramaNa ke samAna hI hai| jina hetuoM meM vizeSatA hai ve nimnAnusAra haiM sAmAyika lene ke pazcAta sarvaprathama ku:svapna-duHsvapna sambandhI aticAroM kA prAyazcitta karane ke lie cAra logassasUtra kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| kucha paramparA meM yaha kAyotsarga caityavaMdana ke bAda bhI kiyA jAtA hai, kintu donoM kA uddezya eka hI hai| strI-puruSa Adi ke viSaya meM rAga yukta svapna dekhanA ku:svapna kahalAtA hai aura lar3AI, saMgharSa Adi se yukta dveSamaya svapna dekhanA duHsvapna kahA jAtA hai| yadi strI ko Asakti pUrvaka dekhA ho to usa doSa kI nivRtti ke lie 100 zvAsozvAsa parimANa 'caMdesu nimmalayarA' taka cAra logassa kA kAyotsarga karanA caahie| yadi svapna meM abrahma kA sevana kiyA ho to 'sAgaravara gaMbhIrA' taka cAra logassa kA ciMtana karanA caahie| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kuHsvapna-duHsvapna kA yaha adhikAra mukhyatayA strI saMga se rahita muni ko anulakSita karake kahA gayA hai aura usake nimitta jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha pAtaka kI zuddhi ke artha meM prAyazcitta rUpa hone se Avazyaka ke atirikta hai| zaMkA- rAtrika pratikramaNa se pUrva kusumiNa - dusumiNa ke kAyotsarga kA rahasya kyA hai? samAdhAna- pratikramaNa eka bhAvasparzI kriyA hai| isameM AMtarika jagata kA jur3Ava Avazyaka hai| abrahma Adi ko ghora pApa mAnane vAle sAdhaka ko aisA svapna A jAye to vaha apane Apa ko gunAhagAra mAnane lagatA hai aura caityavandana, svAdhyAya Adi viziSTa kriyAoM meM svastha mana se jur3a nahIM sktaa| lekina yaha kAyotsarga kara lene se pApa kA prAyazcitta ho gayA hai aisI pratIti mana ko halkA kara detI hai| usake phalasvarUpa sabhI kriyAoM meM mana ThIka taraha se jur3A rahatA hai| caityavandana - sabhI dharmAnuSThAna deva - guru ke vaMdanapUrvaka saphala hote haiM / etadartha prAta:kAla sabase pahale iSTa tattvoM ko vandana karanA cAhie / yahA~ isIlie prathama caityavandana kiyA jAtA hai aura usameM kharatara paramparAnusAra 'jayausAmiya sUtra' tathA tapAgaccha Adi paramparAoM meM 'jagaciMtAmaNi sUtra' se 'jayavIyarAya sUtra' taka sabhI pATha bole jAte haiN| usake bAda AcArya Adi cAra ko vaMdana karate haiN| isa prakAra deva aura guru donoM ko vaMdana hotA hai / svAdhyAya-- daivasika pratikramaNa karate samaya 'sajjhAya' anta meM kI jAtI hai jabaki rAtrika pratikramaNa meM 'sajjhAya' prArambha meM karate haiN| isake mukhya kaI kAraNa haiN| prathama to yaha hai ki muni aura gRhastha ko rAtri ke aMtima prahara meM uThakara rAtrika pratikramaNa kA samaya na hone taka svAdhyAya karane kI AjJA hai jo isa taraha svAdhyAya nahIM kara sakate haiM unake lie jinAjJA ke samAcaraNa evaM paramparA ke nirvahana kI dRSTi se pratikramaNa ke prArambha meM hI svAdhyAya ko jor3A gayA hai| dUsarA hetu yaha hai ki prAtaH kAlIna pratikramaNa ke lie yathokta samaya kI pratIkSA karanI caahie| isa pratIkSA ke daramyAna svAdhyAya karane kA nirdeza hai| svAdhyAya meM bharata Adi mahApuruSoM tathA sulasA, caMdana bAlA Adi mahAsatiyoM kA smaraNa kiyA jAtA hai kyoMki unhoMne jaisA jIvana jIyA vaha hamAre lie bhI adhyAtma kA U~cA Adarza hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...181 pratikramaNa sthApanA- usake bAda 'icchakAra suharAI sUtra' dvArA guru ko sukhazAtA pUchakara 'savvassavi sUtra' se pratikramaNa kI sthApanA kI jAtI hai| tatpazcAta pratikramaNa ke prArambha meM devavandana rUpa maMgala ke abhiprAya se 'namutthuNaM sUtra' bolA jAtA hai / prathama Avazyaka- isake pazcAta prathama sAmAyika Avazyaka ke lie karemi bhaMte ... sUtra Adi kahakara kramaza: cAritrAcAra - darzanAcAra - jJAnAcAra meM lage doSoM kI zuddhi ke lie anukrama se eka logassa, eka logassa aura paMcAcAra kI ATha gAthAoM kA ciMtana kiyA jAtA hai| zaMkA- daivasika pratikramaNa meM cAritrAcAra kI zuddhi ke lie do logassa kA kAyotsarga kiyA jAtA hai taba rAtrika pratikramaNa meM eka logassa kA kAyotsarga kyoM ? samAdhAna - dina kI apekSA rAtri meM alpa pravRtti hone se alpa doSa kI sambhAvanA rahatI hai| ataH eka logassa sUtra ke ciMtana se utane doSa dUra ho jAte haiM isalie eka logassa kA hI dhyAna karate haiN| zaMkA- paMcAcAra sambandhI doSoM se vimukta hone ke lie ATha gAthAoM ( aticAroM) kA ciMtana prathama kAyotsarga meM na karake tIsare kAyotsarga meM hI kyoM kiyA jAtA hai ? samAdhAna- isakA uttara yaha hai ki prathama kAyotsarga meM nidrA kA kucha udaya honA sambhava hai jisa kAraNa aticAroM kA acchI taraha se ciMtana nahIM kiyA jA sktaa| isIlie tIsare kAyotsarga meM cintana karate haiN| zaMkA- cAritra sambandhI aticAroM kA ciMtana to tIsare kAyotsarga dvArA hotA hai, phira bhI cAritra zuddhi ke kAyotsarga meM eka logassa ke kAyotsarga kyoM kiyA jAtA hai ? samAdhAna- zuddhi ke lie kAyotsarga Avazyaka hai| kAyotsarga meM zubha ciMtana kI pradhAnatA hai phira vaha cAhe namaskAra mantra kA ho, logassasUtra kA ho yA tapAdi kA ho| doSoM ke ciMtana pUrvaka kiyA gayA kAyotsarga jJAna evaM cAritra sambandhI doSoM kI bhI zuddhi kara sakatA hai| isalie uparyukta tarka nirAzrita hai| tIsarA- cauthA Avazyaka - tadanantara tIsare aura cauthe Avazyaka kI kriyA hotI hai| inake prayojana daivasika pratikramaNa kI vidhi hetu ke samAna hI jAnane caahie| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pAMcavA~ Avazyaka- usake bAda pUrvakRta jJAnAcAra Adi ke kAyotsarga se bhI azuddha raha gaye aticAroM kI eka sAtha zuddhi karane kI dRSTi se tapa ciMtavana kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| yadi tapa ciMtana kI vidhi nahIM AtI ho to cha: logassa athavA caubIsa navakAra mantra ginane kI paramparA hai| zaMkA- rAtrika pratikramaNa ke prArambha meM cAritrAdi pratyeka AcAroM kI pRthak-pRthak kAyotsarga ke dvArA zuddhi kara lI gaI hai phira chahamAsI tapa ciMtana kA kAyotsarga kyoM? samAdhAna- cAritra Adi meM lage hae sarva prakAra ke aticAra jinakI zaddhi pratikramaNa ke dvArA bhI nahIM huI hai una sakala aticAroM kA yugapad zodhana karane ke lie yaha kAyotsarga kiyA jAtA hai| chaThavA~ Avazyaka- isa Avazyaka meM logassa sUtra kahakara mukhavastrikA kA pratilekhana, dvAdazAvarta vandana aura sakala tIrtha namaskAra stavana bolakara pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| yadi pratyAkhyAna na AtA ho to usakI dhAraNA kara lenI caahie| yaha chaThe Avazyaka rUpa kriyAe~ haiN| tatpazcAta chaha Avazyaka pUrNa hone kA harSa vyakta karane ke lie daivasika pratikramaNa ke samAna 'icchAmo aNusaTuiM' kahakara bar3hate hue akSaroM vAlI stuti bolanI caahie| tapAgaccha Adi paramparAoM meM isa jagaha puruSa varga vizAla locana dalaM' kI tIna gAthA bolate haiN| kharatara sAmAcArI meM puruSa varga 'parasamayatimira'kA pATha bolate haiM tathA bahinoM ke dvArA 'saMsAradAvA' kI tIna stutiyA~ kahI jAtI hai| ukta stuti manda svara meM bolanI cAhie, kyoMki ucca svara meM bolane para hiMsaka jIva-jantu uTha jAye aura hiMsAjanya pravRtti karane lage to usa doSa meM nimitta banate haiN| isI kAraNa rAtrika pratikramaNa maMda svara meM kiyA jAtA hai tathA guru dvArA Adeza Adi bhI U~ce svara meM nahIM diye jaate| yahA~ 'vizAla locana' athavA 'parasamayatimira' Adi kI tIna stutiyA~ laghu caityavandana rUpa haiM tathA SaDAvazyaka kI vidhi meM aMtima maMgala ke rUpa meM bolI jAtI haiN| isake anantara prabhAtakAla kI maMgala zurUAta ke rUpa meM cAra stutiyoM se devavandana kiyA jAtA hai| isI krama meM cAra khamAsamaNa dekara AcArya Adi ko Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...183 thobha vandana kiyA jAtA hai tathA zrAvaka 'aDDAIjjesu sUtra' bolate haiN| ukta sarva vidhiyA~ maMgala kAraka samajhanI caahie| __tadanantara vartamAna sAmAcArI ke anusAra sImaMdharasvAmI aura siddhAcalajI kA sampUrNa caityavandana kiyA jAtA hai| kucha loga pArzvanAtha bhagavAna, sammeta zikhara tIrtha, jJAnapada Adi kA bhI caityavandana karate haiN| pAkSika pratikramaNa ke hetu pAkSikAdi pratikramaNa kyoM? samAdhAna- dina aura rAtri sambandhI doSoM kA hara dina pratikramaNa karane para bhI yadi koI aticAra chuTa gayA ho, athavA smaraNa karane para bhI bhaya Adi ke kAraNa guru samakSa usakA pratikramaNa na kiyA ho, athavA maMda pariNAma ke kAraNa usakA yogya rIti se pazcAttApa na kiyA ho to usa prakAra ke aticAroM kA pratikramaNa karane tathA vizeSa zuddhi ke lie pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika pratikramaNa kiye jAte haiN| 'Aja pakkhI caumAsI yA saMvatsarI pratikramaNa hai' yaha pratIti hI dila meM saMvega, vairAgya, pApabhIrUtA Adi ke bhAva paidA kara detI hai| isIlie dainika pratikramaNa meM jina pApoM kI AlocanA ke lie sAhasa yA udyama ke bhAva na bane ho, ve isa pratikramaNa ke samaya A sakate haiM tathA inake prabhAva se una pApoM kI bhI AlocanA-prAyazcitta vagairaha kiyA jA sakatA haiN| zAstroM meM kahA bhI gayA hai jaha gai paI-divasaM pi, sohiyaM tahavi pavva saMdhIsu / sohijjai savisesaM, evaM ihayaM pi nAyavvaM / / jisa taraha ghara pratidina sApha kiyA jAtA hai lekina parvAdi ke dinoM meM vizeSa prakAra se saphAI karate haiM usI prakAra ubhaya sandhyAoM meM hara dina pratikramaNa karane para bhI pAkSika (caturdazI) ke dina choTe-bar3e aticAroM kI vizeSa zaddhi kI jAtI hai| pAkSikAdi pratikramaNa kI vidhiyA~ adhika kyoM? dAga jitanA purAnA hotA hai use miTAne ke lie utanA hI viziSTa prayatna karanA hotA hai usI prakAra pAkSika Adi dinoM meM jina aticAroM kI zaddhi kI jAtI hai ve pandraha dina ke antarAla ke doSa hone se purAne hote haiN| isa prakAra Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA aneka dinoM ke ekatrita aticAroM kI saMkhyA adhika hone ke kAraNa unake zuddhikaraNa kA prayAsa vizeSa rUpa se Avazyaka bana jAtA hai| ina saba kAraNoM se pAkSika Adi pratikramaNa kI vidhiyA~ lambI hai aura kAyotsarga bhI uttarottara bar3e hote haiN| pAkSika pratikramaNa kI mUla vidhi kA prArambha pAkSikAdi pratikramaNa kI prArambhika vidhi ' vaMdittusUtra' taka daivasika pratikramaNa ke samAna jAnanI cAhie aura usake hetu bhI tadanusAra samajhane caahie| usake bAda turanta pakkhI pratikramaNa zurU karane kA hetu yaha hai ki pAkSika pratikramaNa cauthA Avazyaka hai aura isase pUrva vaMdittu sUtra Adi ke dvArA cauthA Avazyaka hI kiyA jA rahA thA, isalie usI krama meM vaMdittu sUtra ke pazcAta pAkSika Adi pratikramaNa karate haiN| saMbuddhA (jJAnaprApta, Atma jAgRta AcArya Adi se) kSamAyAcanA kyoM? sabhI anuSThAna guru Adi se kSamAyAcanA karane para hI saphala hote haiM, isalie pAkSika pratikramaNa meM praveza karane ke sAtha hI mukhavastrikA pratilekhana aura dvAdazAvartta vandana pUrvaka AcArya Adi zreSTha muniyoM se kSamApanA kI jAtI hai| yahA~ saMbuddhA zabda samyak prakAra se jJAna prApta kiye hue, antarjAgRta, viziSTa jJAnI, Atmadharma ke prati saceta AcArya Adi kA sUcaka hai / vartamAna sAmAcArI ke anusAra pAkSika praveza nimitta mukhavastrikA kA pratilekhana yadi sakala saMgha ke sAtha kiyA jAtA hai to vaha vyakti pratikramaNa kI maMDalI meM ginA jAtA hai / isa kAraNa jisane pratikramaNa kI sthApanA bAda meM kI ho tathA mukhavastrikA kA pratilekhana bhI pIche se kiyA ho vaha vyakti maMDalI meM nahIM mAnA jAtA aura use chIMka A jAye to usakA vikSepa saMgha meM nahIM ginA jaataa| isa paramparAgata sAmAcArI ko dhyAna meM rakhate hue jisa vyakti ko chIMka Ane kI saMbhAvanA ho use pAkSika mukhavastrikA kA pratilekhana 'samudAya ke sAtha nahIM karanA caahie| isI taraha nAsamajha bAlaka-bAlikAoM ko bhI chIMka Adi kI saMbhAvanA hone para pAkSika Adi pratikramaNa ke samaya mukhavastrikA kA pratilekhana evaM pratikramaNa kI sthApanA pRthak se karanA cAhie / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...185 bRhad aticAra evaM usakI prAyazcitta dAna vidhi tatpazcAta saMkSepa AlocanA ke lie 'icchAmi ThAmi' kA pATha bolate haiN| phira vistAra se AlocanA karane ke lie pAkSika aticAra (yaha pATha gujarAtI evaM hindI bhASA meM hai) bole jAte haiN| yahA~ eka vyakti aticAra bolatA hai aura zeSa upasthita samudAya ekAgracitta ho sunatA hai| usake bAda kRta aticAroM kA prAyazcitta mAMgane hetu 'savvassavisUtra' bolate haiN| isa sUtra ke dvArA sarva doSoM kA pratikramaNa prAyazcitta grahaNa kiyA jAtA hai| isake bAda guru bhagavanta tapa prAyazcitta ke rUpa meM eka upavAsa, do AyaMbila, tIna nIvi, cAra ekAsaNA, ATha biyAsaNA athavA do hajAra svAdhyAya karane kA pravedana karate haiN| taba jisane pAkSika tapa kara liyA ho vaha 'paiTThio' zabda bolatA hai| isakA artha yaha hai ki "maiM abhI tathAvidha tapa meM sthita huuN|' jise ati nikaTa meM pAkSika tapa pUrNa karane kI bhAvanA hai vaha 'tahatti' zabda bolatA hai| kucha mauna meM rahate haiM to kucheka 'yathAzakti' kahakara usa tapa ko aMzata: svIkAra karate haiN| pandraha dina ke daramyAna kiye gaye pApoM kA prAyazcitta karane ke lie isa tapa kI yojanA hai| nirdhArita tapa meM se yathAzakti koI bhI tapa karane para hI yaha AtmA pandraha dina ke pApoM se mukta banatI hai isalie eka upavAsa parimANa jitanA tapa avazya karanA caahie| saMvatsarI pratikramaNa telA se athavA sampUrNa varSa meM eka telA jitanA tapa karake karanA caahie| eka telA karane se varSabhara meM kiye gaye doSoM se AtmA halkI ho jAtI hai| kharataragaccha paramparA meM tapa dene kI paripATI samApti khAmaNA ke bAda hai| pratyeka kSamAyAcanA kyoM? pandraha dina meM kie gae pApoM kA prAyazcitta svIkAra karane ke bAda pratikramaNa maMDalI meM upasthita pratyeka vyakti ke dvArA pRthak-pRthak kSamAyAcanA kI jAtI hai| ___ yahA~ saMgha ke pratyeka ArAdhaka dvArA kSamAyAcanA karane kA Azaya yaha hai ki isa vidhi se pUrva pratikramaNa karane vAloM ne pakSakRta pApoM se vimukta hone ke lie prAyazcitta grahaNa kiyA hai yAnI unhoMne apane samasta duSkAryoM ko guru ke samakSa prakaTa kara Atma dazA ko nizchala-nirmala banA liyA hai| usase pUrva vyaktigata Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA rUpa se kisI ke sAtha mana muTAva rahA ho to use samApta karane ke lie pratyeka se Atmavata bhAva jor3A jAtA hai, kyoMki pApoM kA prAyazcitta svIkAra karane ke bAda manobhUmi urvarA bhUmi ke samAna polI bana jAtI hai aura usa sthiti meM kI gaI kSamAyAcanA hI vAstavika phaladAyI hotI hai| isa prakAra prAyazcitta svIkAra ke pazcAta pratyeka kSamAyAcanA karane se vyakti dravya aura bhAva donoM se pApa mukta bana jAtA hai| dUsare, manoyoga pUrvaka pratikramaNa karane vAle hI isa vidhi kA rahasyagata anubhava kara sakate haiM isalie pratyeka kSamAyAcanA yathAkrama meM aura manobhAva pUrvaka karane jaisI hai| ___pratyeka kSamAyAcanA karane se pUrva tathA pazcAta vinaya ke paripAlanArtha guru ko dvAdazAvata vaMdana kiyA jAtA hai| svayaM ke dvArA hue aparAdhoM ko svIkAra kara usakI vaiyaktika rUpa se kSamA mAMganA atyanta muzkila hai, lekina guru kRpA se saba kucha zakya ho jAtA hai| yahA~ isIlie vaMdana vidhi kI jAtI hai| pAkSikasUtra sunAne kI paramparA kaba se aura kyoM? / - pratyeka kSamAyAcanA ke bAda pakkhI sUtra bolA jAtA hai| yaha sUtra muni AcAra se sambandhita hai| isameM sAdhu-sAdhvI ke dvArA anupAlita pA~ca mahAvrata, chaThavA~ rAtri bhojana viramaNavrata, taiMtIsa sthAna Adi meM kisI prakAra kA doSa lagA ho to usakA mithyA duSkRta diyA jAtA hai| isa sUtra ko bhAva pUrvaka par3hane para munijana vrata doSa se rahita ho jAte haiN| isa prakAra yaha vrata aticAroM kI zuddhi karane vAlA sUtra hai| parva vizeSa meM viziSTa zuddhi karane ke uddezya se hI isakA smaraNa kiyA jAtA hai| yaha sUtra AcArya hemacandra (12vIM zatI) ke samaya pratikramaNa vidhi meM praviSTa ho cukA thA, isase pUrva kA koI pramANa prApta nahIM hotA hai| 12vIM zatI se Aja taka yaha pAkSika Adi dinoM meM niyamita bolA jAtA rahA hai| isa sUtra ko bolane ke adhikArI muni hI hote haiM, kyoMki yaha sUtra muni dharma kI AcAra saMhitA se saMbaddha hai| isalie sAdhu-sAdhvI kI nizrA ho to pAkSika Adi dina meM pratikramaNa kartA ise suna sakate haiM anyathA zrAvakazrAvikAe~ isa jagaha 'vaMdittusUtra' bolate haiN| isameM eka sAdhu pakkhI sUtra bolatA hai aura zeSa sabhI dhyAna mudrA meM sunate haiM aisI vartamAna paripATI hai| pAkSika sUtra kI samApti para sAmUhika rUpa se zrutadevatA kI stuti bolI Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...187 jAtI hai| usake bAda vrata aticAroM kI zuddhi hetu sAdhu-sAdhvI 'pagAmasijjhAya' kA pATha evaM gRhastha 'vaMdittu sUtra' par3hate haiN| pakSa sambandhI aticAroM kI vizeSa zuddhi kaise kI jAtI hai? mUlaguNa-uttaraguNa meM lage aticAroM kI vizeSa zuddhi karane ke lie bAraha logassasUtra kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| yaha kAyotsarga pAkSika AlocanA ke antargata mAnA gayA hai| isa kAyotsarga ke dvArA pakSa kRta sarva aticAroM kA doSa samApta ho jAtA hai| samApti kSamAyAcanA kisalie? ___kAyotsarga ke anantara mukhavastrikA kI pratilekhanA kara dvAdazAvarta vandana pUrvaka 'samatta khAmaNA' kI vidhi kI jAtI hai| isameM cAra kSamApanA sUtroM dvArA guru se kSamA mAMgate haiN| jaise kisI viziSTa kArya ke pUrNa hone para sattAdhArI viziSTa adhikAriyoM kA bahumAna karane evaM unheM prasanna rakhane ke lie ApakA itanA samaya acche se vyatIta huA aura zeSa samaya bhI isI prakAra pravarttamAna rahe, aisI maMgala kAmanA vyakta karate haiM usI prakAra eka pakSa kI ArAdhanA acchI taraha sampanna huI tadhetu guru kA vinaya karane ke lie ApakA amuka (vigata) pakSa ArAdhanA pUrvaka sampanna huA aura Age bhI aisA hI pravartita rahe, isa taraha kI kAmanA prathama kSamApanA sUtra bolate samaya vyakta kI jAtI hai| dUsarA kSamApanA sUtra bolate hue- vigata pakSa ke daramyAna svayaM ke dvArA caityoM aura sAdhuoM kI vandanA kA nivedana kiyA jAtA hai| tIsarA kSamApanA sUtra bolate hue- guru ke dvArA diyA gayA zrutajJAna evaM vastra Adi ke upakAra kA smaraNa kara unheM svIkArane meM kiye gae avinaya Adi AzAtanAoM kA micchAmi dakkaDaM diyA jAtA hai| cauthA kSamApanA sUtra kahate hue- ziSya dvArA avinaya karane para bhI guru ne hita zikSA dI hai isa upakAra kI kRtajJatA vyakta kI jAtI hai| ina cAroM kSamApanA sUtroM ke aMta meM guru bhagavanta kramazaH tubbhehiM samaM, ahamavi vaMdAvemi ceiAI, Ayaria saMtiaM aura nitthArapAragAhoha vacana kahate haiN| ina vacanoM ke aMta meM ziSya 'icchaM' kahate haiM tathA cAroM sUtroM ke anta meM 'icchAmo aNusaTuiM' kahA jAtA hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA yahA~ ullekhanIya hai ki ukta kSamApanAsUtra sAdhu-sAdhvI hI bolate haiN| yadi unakI nizrA na ho to gRhastha kSamApanA sUtra ke sthAna para cAra bAra eka-eka yA tIna-tIna navakAra mantra ginate haiN| samApti khamatakhAmaNA kA mukhya hetu yaha hai ki yadyapi saMbuddhA khAmaNA ke dvArA sAmAnya rUpa se aura pratyeka kSamApanA ke dvArA vizeSa rUpa se pAkSika aparAdhoM kI kSamA mAMga lI jAtI hai| taduparAnta zubha ekAgra bhAva se bAraha logassa sUtra kA kAyotsarga karate hue koI vizeSa aparAdha yAda A gayA ho to usase pRthak hone ke lie samApti khAmaNA karanA caahie| isakA eka hetu yaha bhI hai ki yahA~ para pAkSika pratikramaNa pUrNa hotA hai aura isa pAkSika pratikramaNa ke daurAna kucha avidhi huI ho to usa bhUla ko svIkAra karate hue usakA pazcAttApa karane ke lie bhI yahA~ kSamApanA kI jAtI hai| pAkSika pratikramaNa kI zeSa vidhi isake bAda kI sarva vidhi daivasika pratikramaNa ke samAna hI hai| isalie unake uddezya bhI pUrva nirdiSTa hI jAnane caahie| - vizeSa yaha hai ki isameM zruta devatA evaM kSetra devatA ke sAtha bhavana devatA kA bhI kAyotsarga kiyA jAtA hai| usakA prayojana yaha hai ki kSetradevatA kA pratidina smaraNa karane para makAna kA kSetra bhI usake antargata hone se tattvata: bhavana devatA kI smRti hara dina ho jAtI hai phira bhI parva dina meM unakA vizeSa smaraNa aura bahumAna ke lie svatantra kAyotsarga aura stuti karate haiN| pAkSika pratikramaNa meM stavana ke sthAna para vizeSa maMgala ke lie ajita zAnti bolI jAtI hai| usI prakAra laghuzAMti ke sthAna para bar3I zAMti kahI jAtI hai| tapAgaccha Adi kucha paramparAoM meM pratikramaNa ke anta meM 'saMtikaraM' pATha bhI bolA jAtA hai| cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa ke uddezya pAkSika pratikramaNa ke samAna hI samajhanA cAhie, kyoMki ina tInoM meM mukhya bheda kAyotsarga, AlocanA tapa evaM sambuddhA khAmaNA kI saMkhyA ko lekara hI hai| pAkSika Adi pratikramaNa saMbaMdhI vizeSa spaSTIkaraNa zaMkA- jaba pratidina donoM samaya vidhi yukta pratikramaNa karane kA vidhAna hai to phira pAkSika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa kI AvazyakatA kyoM? samAdhAna- isake samAdhAna meM kahA jA sakatA hai ki mAnava svabhAva se Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...189 vicitra hai, phira chadmastha hone se jJAta-ajJAta meM bhUla ho jAnA svAbhAvika hai| kabhI-kabhI vaha bhUla karake bhI turanta usa para pazcAttApa nahIM karatA hai| ahaMkAra vaza krodha kI Aga antara meM dhadhakatI rahatI hai aura use zAnta hone meM kabhIkabhAra kucha divasa yA mahInoM taka laga jAte haiN| jaba dhIre-dhIre mana zAnta hotA hai taba manuSya ko apanI bhUla kA bhAna hotA hai, isalie ukta pA~coM samayoM meM pratikramaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai| jo kevala sAMvatsarika pratikramaNa hI karate haiM una logoM ko yaha nahIM socanA cAhie ki varSabhara ke pApa karma eka sAtha naSTa kara DAleMge, taba anya cAra samayoM ke pratikramaNa kI kyA jarUrata? vastuta: yaha anucita hai, kyoMki varSa bhara meM kiye gaye pApa kAryoM kA smaraNa varSa ke anta meM eka sAtha nahIM A sktaa| smaraNa zakti kamajora hone se bahuta sAre pApa AlocanA evaM zodhana karane ke uparAnta bhI raha sakate haiN| jaise pratidina ghara kI saphAI karanA Avazyaka hai varanA bahuta dinoM kI dhUla yA kacare se bhare hue sthAna ko eka bAra meM svaccha nahIM kiyA jA sakatA, vaise hI varSa bhara ke antarAla meM lage hue pApa rUpI kacare ko eka bAra ke pratikramaNa se sApha kara denA asambhava hai ata: pA~coM samayoM meM pratikramaNa karanA caahie| dUsarA tarka yaha hai ki yadi ghara kA sArA kacarA sirpha dIpAvalI ke dina hI sApha kareM aura varSa bhara ekatrita hone deM to kyA sthiti ho sakatI hai, ata: pratikramaNa jitanA zIghra kiyA jAye utanA hI zreyakara hai isase mana kI kaluSatA zIghra samApta ho jAtI hai| Agama granthoM meM kahA gayA hai ki sAdhu ke dvArA pramAdavaza yA jAna-bUjhakara kisI prakAra kA aticAra (doSa) laga jAye athavA paraspara kalaha Adi ho jAye to usakI zuddhi turanta kara lenI cAhie, kyoMki jaba taka vaha sAdhukRta doSoM kA pratikramaNa yA prAyazcitta na kara leM taba taka use AhAra karanA, vihAra karanA aura yahA~ taka ki zAstra svAdhyAya karanA bhI niSiddha mAnA gayA hai| zaMkA- sAMvatsarika pratikramaNa meM 40 logassa Upara eka navakAra mantra kA kAyotsarga kyoM kiyA jAtA hai? samAdhAna- eka navakAra kA atirikta smaraNa karanA 'maMgala nimitta hai| aisA sunane meM AtA hai, kintu hamArI dRSTi se nirdhArita zvAsozvAsa kI ginatI pUrNa karane hetu kiyA jAtA hai| vizeSaM tu jnyaaniigmym| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA zaMkA- kharatara paramparAnusAra pAkSika pratikramaNa ke prArambha meM jayatihuaNa stotra kA caityavaMdana hI kyoM bolA jAtA hai? samAdhAna- isa sambandha meM aisA mAnA jAtA hai ki isa stotra kI racanA kharataragaccha ke AcArya abhayadevasUri ne svagaccha ke uddezya se kI tathA yaha stotra atizaya pradhAna hone ke kAraNa bhI ise pratikramaNa ke prArambha meM sthAna diyA gayA hai| daivasika pratikramaNa meM bhI yahI stotra bolA jAtA hai| zaMkA- pratikramaNa sUtroM ko bolate evaM kAyotsarga Adi karate samaya bhinna-bhinna AsanoM kA prayoga kyoM? samAdhAna- isakA hetu yaha hai ki lambe samaya taka eka Asana meM baiThane se vyAkulatA evaM pramAda Ane kI pUrNa saMbhAvanA rahatI hai ata: usakA nivAraNa karane ke lie| dUsare, vIrAsana, utkaTAsana Adi aise Asana haiM ki jinase svAsthya lAbha hone ke sAtha-sAtha pramAda Adi doSa naSTa hokara cittavRtti sAttvika banI rahatI hai aura usase uttarottara vizuddha pariNAma bane rahate haiN| zaMkA- pAkSika Adi pratikramaNa meM saMbuddhA khAmaNA, pratyeka khAmaNA evaM samApti khAmaNA aise tIna bAra kSamAyAcanA kyoM? samAdhAna- isa prazna kA eka samAdhAna Age kara cuke haiN| dUsarA yaha hai ki jaise malIna vastra ko svaccha karane ke lie sarvaprathama use sarpha, soDA Adi meM bhIgokara rakhate haiN| tadanantara dUsare krama para sAbuna-braza Adi ke dvArA ragar3akara usakI vizeSa zuddhi kI jAtI hai tathA anta meM pAnI se nikAlakara usakI pUrNa saphAI kI jAtI hai| isI taraha ukta tIna kSamApanAoM kA Azaya samajhanA caahie| isameM chobha (thobha) vandana Atma pariNati ko nirmala karane kI antima sIr3hI hai| zaMkA- pAkSika pratikramaNa meM pauSadhavAhI ho to vaMdittu sUtra kA Adeza unheM hI kyoM diyA jAtA hai? ___samAdhAna- pAkSika pratikramaNa ke mukhya sUtra pauSadhavAhiyoM se hI bulavAne cAhie, aisA vRddha puruSoM kA kahanA hai| lekina isa dhAraNA meM koI Agraha nahIM hai| niyamata: upadhAna kiyA huA gRhastha hI pratikramaNa sUtroM ko bolane kA adhikArI hai| zaMkA- pAkSika Adi pratikramaNa guru se pRthaka karane para pratikramaNa ke kitane dina bAda taka kSamAyAcanA aura nirdhArita tapa pUrNa kara sakate haiM? Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA samAdhAna ... 191 samAdhAna- paramparAgata sAmAcArI ke anusAra kSamAyAcanA aura tapa vahana pAkSika pratikramaNa ke pazcAta dUja taka, cAturmAsika pratikramaNa ke pazcAta paMcamI taka aura saMvatsarI pratikramaNa ke pazcAta dazamI taka kara sakate haiN| paristhiti vizeSa meM pAkSika Adi pratikramaNa ke pahale bhI zuddhi bhUta tapa ko pUrNa kara sakate haiN| zaMkA- daivasika Adi pA~coM pratikramaNa ke kAyotsarga meM logassa sUtra kA dhyAna bhinna-bhinna saMkhyA meM kyoM ? samAdhAna- daivasika aura rAtrika pratikramaNa meM lagabhaga cAra prahara (12 ghaNTe) jitane alpa samaya meM lage doSoM kI hI zuddhi karanI hotI hai| usa zuddhi ke lie cAra logassa kA dhyAna paryApta hotA hai, parantu pAkSika cAturmAsika evaM sAMvatsarika pratikramaNa meM kramaza: paMdraha dina cAra mahIne aura bAraha mahIne ke aticAroM kA ciMtana evaM vizodhana kiyA jAtA hai| jaise-jaise samayAvadhi bar3hatI hai vaise-vaise usakI zuddhi hetu lagane vAlI kAlAvadhi bhI bar3hatI jAtI hai ataH pAkSika pratikramaNa meM cAra logassa se tigune bAraha logassa, cAturmAsika meM usake pA~ca gune bIsa logassa evaM sAMvatsarika pratikramaNa meM daivasika pratikramaNa se dasa gune arthAta cAlIsa logassa sUtra kA dhyAna Avazyaka hotA hai| kAyotsarga kI yaha saMkhyA gItArtha AcAryoM dvArA nirdhArita kI gaI hai| zaMkA- yadi pratikramaNa kA mukhya phala mokSa kI prApti hai to nirantara pratikramaNa hI karate rahanA cAhie, phira anya kriyAnuSThAna kyoM kareM ? koI bhI kriyA ucita kAla meM karane para hI phaladAyI hotI hai| jaise pathya sevana Adi niyamoM kA pAlana karate hue lI gaI auSadha roga kA samucita upacAra karatI hai paraMtu vahI auSadha vidhiyuta na lene para anya vikAroM ko utpanna kara detI hai ata: nirdhArita kAla meM kiyA gayA pratikramaNa hI doSoM kA nivAraNa karatA hai| samAdhAna- pratyeka kriyA yathocita kAla meM kI gaI phaladAyI hotI hai| jaise ki yathokta kAla, pathya sevana Adi niyamoM kA pAlana karate hue lI gaI auSadha roga kA samucita upacAra karatI hai vaise hI yathokta kAla meM kiyA gayA pratikramaNa hI doSoM kA nivAraNa karatA hai| ataH pratikramaNa ke atirikta anya kriyAoM kI bhI jarUrata hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA zaMkA- pUrva meM sAmAnya aura vizeSa rUpa se pAkSika aparAdhoM kI kSamAyAcanA kara lI hai phira punaH samApti khAmaNA kyoM? / samAdhAna- hetu garbha (pR. 23) meM samApti khAmaNA ke kaI hetu batAye gaye haiN| prathama yaha hai ki mUlaguNa-uttaraguNa vizuddhi nimitta kAyotsarga meM sthita evaM zubha-ekAgra bhAva ko prApta hone para bhI kiMcita aparAdha vismRta raha gaye hoM, to isa kSamApanA ke dvArA unakI punaH zuddhi kara lI jAtI hai| dUsarA hetu yaha hai ki isa pAkSika pratikramaNa kI parisamApti ke pUrva taka kiMcid aprIti huI ho, vitatha kriyA huI ho, to samApti khAmaNA se usakI zuddhi kI jAtI hai| tIsarA prayojana yaha hai ki tIrthaMkaroM ke dvArA samApti khAmaNA vidhi ko tIsare vaidya kI auSadha ke samAna mAnA gayA hai ata: usa kartavya kA nirvahana karane ke lie bhI tIsarI bAra kSamAyAcanA karate haiM kyoMki 'AjJaiveha bhAgavatI prmaannm|' zaMkA- pAkSika pratikramaNa ke pahale dina maMgalika pratikramaNa kyoM kiyA jAtA hai? samAdhAna- pAkSika, cAturmAsika yA sAMvatsarika pratikramaNa karane se pahale dina mAMgalika pratikramaNa karane kA hetu yaha hai ki pAkSika Adi pratikramaNa meM pakSa, cAturmAsa yA varSa kI vizeSa AlocanA kI jAtI hai tathA pAkSika Adi dharma kriyAoM ke viziSTa dina haiM aura una dinoM kI ArAdhanA nirvighna rUpa se ho, isalie pUrva dina se hI maMgala kI kAmanA kara lI jAtI hai| zaMkA- ajitazAnti aura bar3I zAnti meM kyA antara hai tathA pAkSika pratikramaNa meM donoM hI pATha kyoM bole jAte haiM? samAdhAna- ajitazAnti stava paramAtmA ke guNagAna evaM stavanA rUpa hai| isameM ajitanAtha bhagavAna aura zAntinAtha bhagavAna- ina donoM tIrthaMkaroM kI mahimA kA varNana hai tathA isa pATha meM 'zAnti' kA abhiprAya zAntinAtha bhagavAna hai| . yaha stava chaha Avazyaka kI kriyA pUrNa hone para harSa kI abhivyakti hetu stavana ke sthAna para bolA jAtA hai| jabaki bar3I zAMti kA pATha samasta saMgha evaM vizva kI zAnti ke lie pratikramaNa ke antima caraNa meM bolA jAtA hai| bar3I zAMti meM tInoM covIzI, vartamAna covIzI ke mAtA-pitA, yakSa-yakSiNI, solaha vidyA deviyA~ Adi kA smaraNa kiyA gayA hai| isa prakAra pratikramaNa meM donoM pATha bhinna-bhinna sthAnoM para bhinna-bhinna hetuoM se bole jAte haiN| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA samAdhAna ... 193 vartamAna sandarbha meM uThate prAsaMgika prazna zaMkA- pratikramaNa sUtroM ke artha samajha meM nahIM Ate aura laMbe samaya taka baiThane meM Alasa bhI AtA hai isalie yadi pratikramaNa kI apekSA prabhu bhakti kI jAe to kyA doSa? samAdhAna- jinheM pA~ca indriyoM ke prati atyadhika AkarSaNa hai, jo zarIra ke prati sukhazIla hai, ve loga manuSya jIvana ke karttavyoM kA bhAna na hone se eka ko chor3a dUsare karttavya kA sahArA lete haiN| dUsare kartavya ( prabhu bhakti Adi) ke nAma para prathama karttavya ko pUrNa rUpa se chor3a hI dete haiN| thor3e dinoM meM prabhu bhakti Adi bhI nIrasa lagatI hai kyoMki unheM asala meM Atma dharma ke prati rUci nahIM hai| Atma rUcivanta to pratikramaNa jaisI kaThina kriyA ko prathama sthAna degA tathA pratikramaNa karake pApa se bhAra mukta hone kA bhI ahasAsa kregaa| adhika samaya vAlI kriyAe~ karake vaha apane utane samaya ko sukRta maanegaa| vastutaH pratikramaNa, prabhu bhakti Adi kriyAoM kA apanA-apanA mahattva hai| zaMkA- sUtroM ke artha jAne binA totA raTana kI taraha pratikramaNa karane se kyA phAyadA? samAdhAna- DAkTara dvArA dI gaI davAI ke ghaTaka tattva na bhI patA ho to bhI vaha roga nidAna meM sahAyaka banatI hai| prabhAvI mantroM kA arthajJAna nahIM hone para bhI saphalatA detA hai| kyoMki vahA~ zraddhA aura vizvAsa hai| vaise hI bhAvapUrvaka kiyA gayA pratikramaNa artha ke abhAva meM bhI phaladAyI hotA hai| pratikramaNa sUtroM ke artha kI pustakeM sarvatra upalabdha hai ataH artha pipAsu gurugamapUrvaka athavA una pustakoM se arthajJAna kara sakate haiM aura karanA bhI caahie| parantu usake abhAva meM pratikramaNa ko lAbhahIna mAnanA sarvathA anucita hai| zaMkA- pratikramaNa ke sUtra prAkRta mAgadhI bhASA meM na hokara mAtR bhASA meM ho to use yAda karane aura samajhane meM AsAnI hogI tathA antarruci bhI bar3hegI ? samAdhAna- ApakA kathana satya hai lekina isake pIche aneka prazna khar3e hote haiM jaise kAlakrama meM mAtRbhASA meM pheraphAra hone para sUtroM meM pheraphAra karanA par3egA, thor3e-thor3e pheraphAra ke kAraNa eka hI bhASA meM aneka racanAe~ astitva meM A jAyegI aura jise jo pasaMda ho vaha use bolegA - to sabhI sUtroM meM bhinnatA hone ke kAraNa eka sUtratA kA abhAva ho jaayegaa| isa sthiti meM ye sUtra gaNadharakRta hai, aisA bahumAna nahIM rahegA / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kisI tIrthayAtrA, upadhAna Adi prasaMga para ikaTThe hue bhinna-bhinna mAtRbhASA ke zrAvakoM kI pratikramaNa kriyA meM samarUpatA nahIM rahegI aura phira sabhI ko alagaalaga sUtra vagairaha bolate dekhakara, jinako mAtra prazna hI uThAnA ho, ve to nayA prazna yaha bhI uThAeMge ki apane jaina zAsana meM koI vyavasthA, ziSTatA athavA eka sUtratA hI nahIM hai, koI aise bolatA hai to koI aise ? jinheM prazna hI uThAne haiM ve to roja nae-nae prazna uThA sakate haiM isalie gaNadhara kRta sUtroM meM aisI koI Apatti bhI nahIM hai aura una sUtroM se zAsana cirakAla taka vyavasthita bhI calatA hai| yahA~ para samajhane jaisI mukhya bAta yaha hai ki saMskRta bhASA devatAoM aura paMDitoM kI bhASA tathA zrI gaNadhara bhagavanta saMskRta racanA karane meM sampUrNa samartha haiM phira bhI unhoMne pratikramaNa sUtroM kI racanA prAkRta mAgadhI bhASA meM kii| isakA mukhya kAraNa yahI thA ki sAmAnya manuSya bhI use samajha skeN| kyoMki usa samaya kI janabhASA ArdhamAgadhI prAkRta hI thI / kAla ke anusAra jainoM ke sthAna aura bhASA badalatI gaI aura agara isa AdhAra para naI-naI bhASAoM meM sUtra banAe jAte to Upara batAI ApattiyA~ to khar3I hotI hii| sAtha-sAtha saikar3oM hajAroM kI saMkhyA meM sUtra milate jisase eka bhI sUtra para saccI zraddhA na rahatI aura isake pariNAma rUpa pratikramaNa jaisA mahAna anuSThAna apanA astitva hI kho detA / isalie gaNadharakRta sUtroM kI bhASA badalane ke viSaya meM vicAra karanA vyartha hai, pratyuta sUtroM ke artha sIkhane meM hI tattva hai / jisa taraha vyApAra Adi ke lAbha ke lie mAtR bhASA mAravAr3I, gujarAtI chor3akara aMgrejI ke zabda Adi sIkha lete haiM usI prakAra sUtroM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| zaMkA- pratikramaNa meM Ananda nahIM AtA aura usake abhAva meM kI gaI kriyA kA kyA phala ? samAdhAna - vastu ke aisI hone para usameM rasa AtA hai aura aisI hone para nahIM, isa prakAra Ananda vastu para AdhArita nahIM hotA balki vyakti kI Asakti evaM mAnasika jur3Ava ke anusAra hI rasa kI anubhUti hotI hai| jaise bhojana karate samaya pahale miThAI para rasa hotA hai, bhAta para nahIM lekina miThAI khA lene ke bAda mana badala jAtA hai, aba rasa miThAI para rahakara bhAta para A jAtA hai aura yadi koI aisA mAnatA ho ki cAvala kyA khAnA ? zakti to mAla (miThAI ) khAne Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...195 se AtI hai, usako to cAvala parosa rahe ho taba bhI miThAI meM hI rasa hotA hai| isa prakAra rasa vastu meM nihita na hokara vastu upabhoga karane vAle ke dila meM hotA hai| yadi pratikramaNa kI upayogitA aura usake mahAlAbha samajha meM A jAe to usake sAmane sabhI tarka asAra hai aura tabhI pratikramaNa meM rasa paidA ho sakatA hai| bAkI to rUci binA bhI gAr3I meM baiThA huA yAtrI jaise agale sTezana para pahu~ca jAtA hai, usI prakAra rasa binA pratikramaNa karane vAle ko bhI utane samaya taka pApa se dUra rahane kA avasara milatA hai aura zubha kriyA ke saMskAra par3ate haiM jo usake lie bhaviSya meM upayogI banate haiN| zaMkA- Ajakala dhyAna zivira Adi meM dhyAna Adi se kaSAya ghaTane kA anubhava hotA hai... to pratikramaNa Adi kriyA ke sthAna para dhyAna kyoM nahIM kiyA jA sakatA? samAdhAna- dhyAna ziviroM meM jAne vAle jisa taraha vahA~ ke niyamoM kA pAlana karate haiM, vahA~ batAI gaI vidhioM ko kaThoratA se apanAte haiM, usI prakAra yadi pratikramaNa Adi kriyA meM bhI rasa aura utsAha se jur3e to dhyAna Adi se bhI adhika lAbha prApta kara sakate haiM kyoMki yaha kriyAe~ jinezvara paramAtmA kI AjJA rUpa hai| aise to yugalikoM ke bhI viSaya-kaSAya atyanta maMda hote haiM lekina jaba taka vairAgya utpanna nahIM hotA taba taka yaha alpa kaSAya bhI Atmahita meM pariNamita nahIM hote| Ajakala ke dhyAna ziviroM ke upAsaka, pahale jo prabhu pUjA, tapazcaryA Adi karate the use bhI chor3a dete haiM, kyoMki unheM aba ina saba meM kaSTa dikhAI detA hai| jIva ke rAga kA sabase bar3A pAtra hai zarIra aura isakI Asakti ghaTAne ke lie kriyA tapa Adi na kareM to vairAgya saMyama kahA~ se jAgRta hogA aura usake binA Atmahita kaise hogA? yadi zarIra kA mamatva bhAva banA rahegA to jIva ko Aja nahIM to kala yaha mamatva bhAva phira se pApa meM khIMca lAegA usase durgati kI paramparA to khar3I hI rhegii| isa jIvana meM jo viSaya-kaSAya nukasAna kartA ke rUpa meM spaSTa pratIta hote haiM una viSaya kaSAyoM ke maMda hue jJAta hone para eka prakAra kA saMtoSa A jAtA hai| paraMtu viSaya-kaSAya alpa hone kI pratIti vAlI avasthA bhI Akhira saMsAra kI hI avasthA hai aura isase bhI chuTakArA to pAnA hI hai, nahIM to puna: saMsAra Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA bhramaNa kA cakkara zurU ho sakatA hai| deva Adi gati meM rahane kA kAla parimita hone se punaH durgati bhI hone hI vAlI hai| isa prakAra kaSAyoM kI alpatA vAlA kAla bhI parimita hone se punaH karma udaya ke kAraNa kaSAyoM kI pracuratA bhI hone hI vAlI hai| ina sabakA khyAla na hone se hI dhyAna abhyAsI apanI isa avasthA meM hI itizrI mAnate hue dikhAI dete haiN| yadi viSaya-kaSAya para sampUrNa vijaya prApta karane kA lakSya A jAe, to phira tIrthaMkara kI batAI huI ye kriyAe~ unheM bhI Avazyaka lagegI hii| yaha bAta hamezA khyAla meM rakhanI cAhie ki tIrthaMkara paramAtmA ne jaba itanA suMdara rAjamArga batAyA hai to yadi isase bhI sarala, saphala aura sulabha anya koI mArga hotA to usase prabhu ajJAta na rahate aura jAnate hue na batAeM yaha to zakya hI nahIM kyoMki ve ananta karuNA ke sAgara haiN| isalie unakA batAyA huA jJAna kriyA kA mArga hI ArAdhanA kA rAjamArga hai aisI zraddhA rakhakara adhika se adhika lAbha uThAne meM prayatnazIla bananA caahie| jaina dharma meM mAnasika ekAgratA ko hI dhyAna nahIM batAyA, vacana aura kAyA kI azubha pravRttiyA~ chor3akara zubha pravRttiyoM meM vacana aura kAyA ko sthira karanA bhI dhyAna hI hai| arthAta pratikramaNa Adi kriyAoM meM jitanI sthiratA AtI hai utanA hI dhyAna sthira banatA hai aura sAtha-sAtha saMsAra ke paribhramaNa kA mahattvapUrNa kAraNa, dehAdhyAsa (zarIra kI tIvra Asakti) ko ghaTAne kA vizeSa lAbha hotA hai, jo Ajakala ke ziviroM se prApta nahIM hotaa| isalie dhyAna vagairaha ke nAma para pratikramaNa jaisA mahAna anuSThAna chor3a denA kisI prakAra se hitakArI nahIM hai, yaha sabhI hitecchuoM ko samajha lenA caahie| zaMkA- vartamAna meM kucha loga pratikramaNa Adi kriyAoM ko chUTa yA apavAda mArga mAnakara nitya duSkRtyoM kA sevana karate jAte haiM aura phira pratikramaNa ke dvArA usakI AlocanA kara lete haiM yaha kitanA ucita evaM sArthaka hai? samAdhAna- pratikramaNa doSa parizodhana evaM pApa prakSAlana kI apUrva kriyA hai, parantu isakA hArda yaha nahIM ki AvazyakatA evaM icchAnusAra pApavRtti karate jAeM aura pratikramaNa se unakI zuddhi kreN| pratikramaNa meM aisA koI vidhAna nahIM hai| pratikramaNa apramatta dazA meM jIne evaM satarka rahane kI zikSA detA hai, pApa kAryoM se pIche haTAtA hai| jaina dharma meM kahIM bhI galata kAryoM meM chUTa yA atyAga Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...197 kI svIkRti nahIM hai| pApa ko to sarvathA tyAjya hI mAnA hai isIlie navatattva meM pApa rUpa Asrava tattva ko bhI heya kI koTi meM rakhA hai ata: kisI bhI dRSTi se pApAcaraNa karane yogya nahIM hai| eka jagaha kahA gayA hai___'prathama pade paDikkamaNuM bhAkhyaM, pApa taNuM aNa karavU'- utsarga mArga se pApatyAga karanA hI pratikramaNa hai tathA apavAda rUpa meM pApAlocanA, pApa prAyazcitta, micchAmi dukkaDaM Adi kriyAe~ pratikramaNa hai| zaMkA- pratikramaNa prAyazcitta se hI sarva pApa kSINa ho jAte haiM to phira pApa tyAga kI AvazyakatA kyA hai? samAdhAna- yadi isa tathya ko mAna leM ki pratikramaNa se sabhI pApoM kA nirjaraNa ho jAtA hai ata: pApa tyAga Adi kI AvazyakatA nahIM hai| usa sthiti meM brahmacarya vrata Adi grahaNa karane kA bhI koI artha nahIM rhegaa| dIkSA dharma aMgIkAra karanA bhI nirarthaka ho jaayegaa| ghara baiThe-baiThe pratikramaNa karane mAtra se duSkarmoM kA kSayakara jIva siddha ho jAyegA, parantu AcaraNa se sarva pApoM kA tyAga kie binA mokSa sambhava nahIM hai| isIlie to bharata cakravartI ko kevalajJAna hone ke bAda bhI sAdhu veza na hone se vandana nahIM kiyA gyaa| ata: unheM bhI sAdhu dharma aMgIkAra karanA pdd'aa| isa varNana se yaha siddha hotA hai ki pApa kArya karate rahane aura tadanantara pratikramaNa kara lene se pApakarma halke aura kamajora ho sakate haiM, magara pUrNa rUpa se naSTa honA asambhava hai| zaMkA- pratikramaNa kriyA' se kauna se pApoM kA nAza hotA hai? samAdhAna- pratikramaNa karane se pApakarma naSTa hote haiM yaha satya hai| parantu koI vyakti manamarjI se duSkAryoM meM pravRtta rahe aura pratikramaNa karake nirjarA kara le, aisA koI niyama nahIM hai| pApa prakSAlana kI kriyA bhAvoM kI taratamatA ke AdhAra para hotI hai| isalie yaha samajha lenA Avazyaka hai ki yadi AtmapariNati ucca koTi kI ho to isa kriyA se sabhI karmoM ko kSINa kiyA jA sakatA hai aura manda-mandatara ho to tadrUpa karma nirjarA hotI hai| isa prakAra nizcita rUpa se yaha kahanA zakya nahIM ki pratikramaNa Avazyaka se amuka pApa dUra hote haiN| zaMkA- bhava AlocanA kyoM? samAdhAna- svayaM ke dvArA ihabhava meM kiye gaye samasta pApoM ko sadguru ke Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA samakSa prakaTa kara una doSoM se mukta hone ke lie prAyazcitta svIkAra karanA, bhava AlocanA kahalAtA hai| bhava-AlocanA nahIM karane se kRtapApa yathAvata raha jAte haiM, phira bhavAntara meM phala bhogane ke pazcAta hI unakA nAza saMbhava hai| yadi mAnahAni, abhimAna yA bhaya vaza kRta pApoM ko guru ke sammukha ujAgara na karake unheM hRdaya meM chupAte hue usake nivAraNArtha bar3I tapasyA bhI kara le to koI phAyadA nahIM hotaa| abhiprAya yaha hai ki duSkRtya utane bure nahIM hote jitanA mAna kaSAya hAnikAraka hai| mAnakaSAya kI oTa meM palane vAle choTe-choTe doSa bhI ananta anubandha vAle ho jAte haiN| jaba anubandha janya karma udaya meM Ate haiM usa sthiti meM pApa karma kA vedana ho aura samatva na rakheM athavA puNya karma kA udaya kAla ho aura taTastha na raheM to eka satata paramparA calatI rahatI hai jo anaMta saMsAra paribhramaNa ke rUpa meM phalita hotI hai| prazna ho sakatA hai ki guru samakSa anAlocita duSkRtya ananta anubaMdha kA kAraNa kaise banate haiM? isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki jo duSkRtya bure nahIM lagate aura jina pApoM se glAni nahIM hotI ve svabhAvata: pragAr3ha baMdhana ke rUpa meM pariNamita ho jAte haiM tathA unake saMskAra bhI yathAvata rUpa se dRr3ha ho jAte haiN| kintu jahA~ doSoM ke prati heya buddhi aura pazcAttApa vRtti ho to pragAr3ha bandhana bhI zithila aura kSINa ho jAte haiN| tatphalasvarUpa ve karma bhavAntara meM bhI durbhAva yA durbuddhi ke utpanna hone meM nimitta bhUta nahIM bnte| prAyazcitta karane se pUrvakRta kA nAza aura nUtana kA baMdha nahIM hotaa| pratikramaNa, prAyazcitta kA hI dUsarA rUpa hai| isa kriyA se rAga Adi kaSAyoM se baMdhI huI karmagAMTha DhIlI hotI hai| isI taraha bhava AlocanA karane se pApa anubandha kI paramparA samApta ho jAtI hai| ataeva pratyeka AtmArthI ke lie bhava AlocanA karane yogya hai| __ zaMkA- yadi sUtra pApa smaraNa meM sahAyaka banate haiM taba to sUtroM se prAyazcitta ho sakatA hai phira pratikramaNa kriyA kA kyA lAbha? samAdhAna- yahA~ yaha tathya dhyAna dene yogya hai ki mAtra vAcika kriyA yA raTana kriyA se pApa nAza nahIM hotA, pratyuta jo bolA jA rahA hai tadanusAra mAnasika ciMtana evaM bhAva dhArA banane se koI bhI kArya sampanna hotA hai| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...199 pratikramaNa mAtra sUtroM kA uccAraNa nahIM apitu eka aisI manovaijJAnika vidhi hai ki eka caraNa dUsare caraNa kI bhUmi kA nirmANa karane meM sahAyaka banatA hai| binA bhAvoM ke mAtra sUtroccAraNa kabhI bhI pApa nivRtti meM hetubhUta nahIM bana sktaa| vidhipUrvaka pratikramaNa karate hae jina pApa-kriyAoM kA pazcAttApa kiyA jA rahA hai usa samaya meM kama se kama unase nivRtti ho jAtI hai tathA samabhAva kI sthiti hone para hI mamattva bhAva kama hokara nindA-gardA Adi bhAva utpanna ho sakate haiN| jaise saMgIta ke sAta svara yadi vidhipUrvaka unake niyama anusAra na bole jAeM to ve eka suMdara rAga ke sthAna para karkaza, besurI cIkha ke samAna lagate haiM, vaise hI vidhi evaM bhAva rahita sUtroccAraNa mAtra zabdoM kA jAla lagatA hai| dUsarA hetu yaha hai ki Arambha-samArambha rUpa pApa vyApAra kA tyAga karane evaM jIva hiMsA Adi se virakta hone para hI duSkRtyoM kA sacoTa saMtApa ho sakatA hai ityAdi kAraNoM se kriyAyukta pratikramaNa hI sArthaka hai| zaMkA- kaI loga prazna karate haiM ki Aja kI bhAga-daur3a vAlI jindagI meM yadi pratikramaNa, pUjA-pATha Adi dharmakRtyoM meM hI samaya ko bitAyA jAe to vyakti apane kartavyoM aura dainika kAryoM ke lie kaba samaya nikAlegA aura kaise sukha-suvidhApUrNa jindagI jI pAegA? samAdhAna- sarvaprathama saMsArI jIva kA lakSya mAtra bhautika sukhoM kI prApti hI nahIM apitu Atmika Ananda kI anubhUti karanA bhI hai jo eka mAtra dharma kriyA yA satkAryoM se hI ho sakatI hai| dUsarI bAta, ina kriyAoM ko karane se aMtarAya karma kA nAza hotA hai jisase svata: hI alpa zrama aura thor3e vyApAra se bhI adhika lAbha kI prApti ho jAtI hai| jisa prakAra guru vaiyAvacca, vinaya Adi se jJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya hokara alpa prayAsa se adhika jJAna prApta ho jAtA hai, vaise hI paramAtma pUjana, pratikramaNa, guru sevA, tapasyA Adi zubha kriyAoM dvArA aMtarAya Adi vividha karmoM kA kSaya hone se alpa vyApAra ke dvArA bhI adhika Rddhi-samRddhi hAsila ho jAtI hai| prAcIna yuga meM adhikAMza loga sukRta meM adhika samaya dekara bhI samRddhizAlI hote the aura alpa vyavasAya se bahata kucha arjita kara lete the| yathArthata: ve saMtoSa priya hote the| vahIM Aja vyakti bAhya kriyAkalApoM se jitanA adhika vyasta hotA jA rahA hai, azAnti aura asantoSa utanA hI usa para hAvI ho rahe haiN| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA dharma kriyAoM ke AcaraNa se Abhyantara sukha evaM anahada santoSa kI anubhUti hotI hai, puNya vRddhi aura sukha-samRddhi bar3hatI hai ata: dharma meM bItA samaya hI sArthaka aura saphala hai| __ zaMkA- yadi pratikramaNa ke dvArA pApa naSTa nahIM hote, to phira pratikramaNa prAyazcitta kI upayogitA kyA? samAdhAna- pratikramaNa se pApoM kA kSaya nahIM hotA aisA nahIM hai| kitane hI prakAra ke karma pratikramaNa prAyazcitta se hI samApta hote haiN| lekina hamArI yaha dhAraNA mithyA hai ki pratikramaNa karate raheM to pApa kArya karane meM koI dikkata nahIM, kyoMki pratikramaNa se tayogya baMdhe hue karma to naSTa hoMge hI kintu usa jJAna zUnya kriyA se pApabhIrUtA utpanna nahIM hotI aura usake abhAva meM jar3amUla se karma kSINa nahIM hote| jabaki duSkRtyoM ke prati glAni utpanna karate hue bhAvoM se pratikramaNa karane para bure saMskAra sthAyI rUpa dhAraNa nahIM karate aura saMskAroM se burAIyA~ aura anaitikatA samApta hone lagatI hai| anyathA vahI ukti hogI ki galatI karate jAo aura mAphI mAMgate jaao| jaise ghI, tela, namaka Adi svAdiSTa bhojana icchAnusAra khAte jAo tathA Cholestrol aura B.P. kI davAI lete jAo, para yaha kriyA kabhI bhI roga nivAraNa nahIM kara sktii| isI taraha avidhi yukta pratikramaNa kabhI bhI karmoM kA sampUrNa kSaya nahIM kara sktaa| pratikramaNa prAyazcitta kI saphalatA ke lie samyagdarzana kI prApti honA prAthamika caraNa hai| samyaktva kA mahattva batAte hue kahA gayA hai ki 'dAnAdika kriyA navi die, samakita bina zivazarma' samyaktva rahita dAnAdika kriyAe~ mokSa sukha pradAna karane meM samartha nahIM hai to phira pratikramaNa rUpI prAyazcitta karmanAza meM kaise sahAyaka ho sakatA hai? ___jinezvara paramAtmA ne jisa vastu kA jaisA svarUpa batAyA hai use svIkAra kara vaisI hI zraddhA karanA tathA AcaraNa ke rUpa meM apanAne kA mAnasika yatna karanA samyagadarzana hai| yadi pApa kriyAoM ke prati glAni paidA ho jAye to samajha lenA cAhie ki samyaktva kA bIjAropaNa ho cukA hai aura vahI yathArtha pratikramaNa hai| zaMkA- pApa kriyAoM ke prati saMtApa aura pazcAttApa utpanna hoM, aise zubha bhAvoM ke lie pratikramaNa eka mahattvapUrNa kriyA hai| kiMtu yadi pApa kriyAe~ pravarttamAna rahe to pratikramaNa karane kA artha kyA? Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...201 samAdhAna- jo loga yaha zaMkA karate haiM ki pApa kAryoM meM saMlagna rahane se pazcAttApa yA pratikramaNa kA kyA artha? ve yaha nahIM jAnate ki pratikramaNa, pApa kriyAoM ke pazcAttApa aura usake duSpariNAma Adi ke viSaya meM ciMtana karane evaM zubha bhAvoM ko utpanna karane kA samyak upAya hai| jisa prakAra kar3avI auSadhi arUcikara hone para bhI svAsthya lAbha karavAtI hai| anicchApUrvaka skUla jAte bacce ko kucha samaya bAda apane Apa vaha sthAna acchA lagane lagatA hai, vaise hI pratikramaNa karate-karate pApa kriyAe~ svayaM kama hone lagatI hai| pazcAttApa aura glAni pradhAna vicAra hI asadkAryoM se pIche haTane meM nimittabhUta bana sakate haiM, duSkriyAoM ke prati heya buddhi utpanna kara sakate haiN| jaina dharma bhAvanA pradhAna dharma hai ata: mana meM rahe glAni evaM pazcAttApa bhAva anaMta karmoM kI nirjarA meM sahAyaka banate haiN| isa prakAra atyAvazyaka pApa kriyAe~ hotI rahe taba bhI pratikramaNa karate rahanA yuktiyukta hai| zaMkA- pApa-saMtApa kI kriyAe~ pratikramaNa ke binA kyoM nahIM kI jA sakatI? isake lie pratikramaNa kA Agraha kyoM? samAdhAna- kisI bhI viSaya meM vicAra karanA ho to tatsambandhI jJAna honA jarUrI hai| usI prakAra pApa kI pahacAna, saMtApa karane ke hetu Adi kA jJAna hone para hI bhAvoM meM utanI prazastatA A sakatI hai| udAharaNa ke rUpa meM koI vyakti apane zrama se arjita dhana dvArA vastu kharIda kara lAye aura vaha kho jAe to use duHkha yA saMtApa honA svAbhAvika hai| isa samaya saMsAra meM racA-pacA vyakti usa duHkha ko ucita mAnegA, vahIM pratikramaNa ArAdhaka ise ArtadhyAna athavA raudradhyAna ke rUpa meM svIkAra kara pApa rUpa mAnegA tathA aisI sthiti meM duHkha yA saMtApa nahIM kregaa| to kahane kA tAtparya hai ki vAstavika pApa-saMtApa kisa sambandha meM karanA cAhie aura kahA~ nahIM? yaha samajha pratikramaNa jaisI zubha kriyAoM ke dvArA hI utpanna ho sakatI hai| isalie pratikramaNa kaI dRSTiyoM se Avazyaka hai| dUsarI bAta yaha hai ki divasa bhara meM vyakti aneka pApa kArya karatA hai| unakA smaraNa evaM pazcAttApa karane ke lie use vaisA mAhaula aura ekAnta bhI caahie| pratikramaNa kramaza: eka-eka sUtra ke rUpa meM unheM dhyAna meM lAtA hai jaise ki 'devasiaM AlouM' sUtra ke dvArA divasa sambandhI aticAroM kA ciMtana kiyA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA jAtA hai| 'vaMditta sUtra' ke dvArA kina vratoM meM kauna se aticAra lagate haiM? una sabhI duSkRtyoM kA micchAmi dukkaDaM diyA jAtA hai| isI prakAra pratyeka kriyA ke apane-apane hetu haiM, jo ki pratikramaNa kie binA pUrNa rUpa se sAdhe nahIM jA skte| ata: kaI tathyoM se pratikramaNa Adi kriyAoM kI upayogitA svayameva samajha A jAtI hai| zaMkA- pratikramaNa sAmAyika pUrvaka hotA hai, sAmAyika kA kAla 48 minaTa hai, kisI vyakti ko itanA samaya na mile, to pratikramaNa ko saMkSipta karake alpa samaya meM nahIM kiyA jA sakatA? samAdhAna- AvazyakasUtra meM pratikramaNa ko Avazyaka kahA gayA hai| Avazyaka chaha batAe gae haiM, jinheM vidhivata sampanna karane se hI pUrNa lAbha prApta kiyA jA sakatA hai, jaise bar3e rogoM aura asAdhya rogoM ke lie dIrghakAla kA upacAra batAyA jAtA hai, use saMkSipta nahIM kiyA jA sktaa| usI prakAra bhava rogoM ke nivAraNa hetu nizcita samaya kA pratikramaNa karanA bhI Avazyaka hai| zaMkA- hamArA pratikramaNa prAya: dravya pratikramaNa hI hotA hai jabaki bhAva pratikramaNa hI kara lenA paryApta hai, dravya pratikramaNa karane kI kyA AvazyakatA hai? samAdhAna- vAstavikatA yaha hai ki dravya pratikramaNa, bhAva pratikramaNa ke lie preraka banatA hai aura bhAva pratikramaNa dravya pratikramaNa ke lie preraka banatA hai| dUsare, chaH Avazyaka kI kriyAoM evaM tatsambandhI sUtra pAThoM ko par3hane-sunane se bhAva pratikramaNa kI preraNA milatI hai ata: dravya 'bhAva' meM sahAyaka hai| dravya pratikramaNa se bhAva-pratikramaNa puSTa hotA hai| ataH dravya evaM bhAva pratikramaNa donoM kI samyak ArAdhanA Avazyaka hai| zaMkA- bhagavAna RSabhadeva evaM bhagavAna mahAvIra ke zAsana ke sAdhusAdhviyoM ke lie donoM samaya pratikramaNa karanA anivArya mAnA gayA hai| jabaki madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke sAdhu-sAdhviyoM ke lie dainika pratikramaNa kA vidhAna nahIM hai, ve doSa lagane para hI pratikramaNa karate haiM, aisA kyoM? ___ samAdhAna- dUsare tIrthaMkara ajitanAtha se lekara tIIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha taka ke sAdhu-sAdhvI sarala aura buddhimAna hote haiM, jabaki prathama tIrthaMkara evaM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA samAdhAna ... 203 aMtima tIrthaMkara ke zramaNa- zramaNI Rju jar3a aura vakra jar3a svabhAvI hote haiN| ataH ve kRta doSoM kA zuddha mana se zIghra pazcAttApa nahIM karate isI kAraNa unake lie prAta: aura sAyaMkAla donoM samaya pratikramaNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai| madhyavartI 22 tIrthaMkara ke sAdhu-sAdhvI kRta aparAdhoM kA turanta 'micchAmi dukkaDa' kara lete haiN| zaMkA- pratikramaNa Avazyaka se pUrva sAmAyika, caturviMzatistava aura vandanA Avazyaka karanA jarUrI kyoM hai? sIdhA pratikramaNa hI kara liyA jAye to samaya kI bacata hogI aura pratikramaNa bhI ho jAyegA ? samAdhAna- sAmAyika Adi tIna AvazyakoM kI kriyA ke pazcAta pratikramaNa Avazyaka kA vidhAna isalie hai ki sAmAyika yA samabhAva Ae binA pratikramaNa rUpa prAyazcitta kI yogyatA hI nahIM AtI hai| sAtha hI caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti evaM guru AzAtanA kI kSamA mAMge binA bhAva - pratikramaNa nahIM kiyA jA sktaa| pApoM kI AlocanA karane se pUrva samabhAva evaM vinayazIlatA kA honA paramAvazyaka hai| ata: pratikramaNa se pUrva tInoM Avazyaka kI ArAdhanA jarUrI hai| zaMkA- pratikramaNa sabhI pApoM ke prAyazcitta rUpa meM kiyA jAtA hai, phira mithyAtva Adi pA~ca kA hI pratikramaNa kyoM batalAyA gayA hai ? samAdhAna- mithyAtva Adi pA~ca prakAra ke pratikramaNoM meM sabhI pApoM kA samAveza ho jAtA hai, jaise avrata ke pratikramaNa meM prANAtipAta Adi sabhI pApoM kA samAveza ho jAtA hai, pramAda meM Atma svabhAva ke viparIta sabhI vibhAvoM kA antarbhAva ho jAtA hai| isa prakAra ukta pA~coM meM sabhI pApa pravRttiyoM kA pratikramaNa ho jAtA hai| zaMkA- pratikramaNa kisI bhI samaya kyoM nahIM kiyA jA sakatA ? samAdhAna - tIrthaMkara paramAtmA kI AjJA hai ki dinabhara meM lage doSoM kI AlocanA, divasa ke anta meM (sAyaMkAla meM) aura rAtribhara meM lage doSoM kI AlocanA rAtri ke anta meM sUryodaya se pUrva karanI caahie| isIlie pratikramaNa kA eka nizcita samaya rakhA gayA hai| dUsarA, koI bhI kArya nirdhArita samaya yA eka samaya para karane se adhika lAbhakArI bhI hotA hai tathA usameM bhAvoM kI zrRMkhalA bhI adhika jur3atI hai / yoM to bhAva pratikramaNa kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA zaMkA- pratikramaNa Avazyaka kyoM hai? samAdhAna- saMsArI prANI chadmastha hai ata: usake dvArA pratyeka kriyA meM ajJAna yA pramAdavaza doSa laga jAnA svAbhAvika hai| una doSoM se nivRtta hone ke lie pratikramaNa eka apUrva kalA hai| pratikramaNa ke dvArA sAdhaka svayaM ke jIvana kI pratyeka pravRtti kA avalokana-nirIkSaNa karate hue kRta doSoM se nivRtta hokara halkA ho jAtA hai| isIlie pratikramaNa ko Avazyaka kahA gayA hai| __isake pIche dUsarA tathya yaha hai ki tana kA roga adhika se adhika eka janma taka pIr3A de sakatA hai, kintu mana kA roga eka bAra prArambha hone ke bAda, yadi vyakti asAvadhAna rahe to lAkhoM janmoM taka parezAna karatA hai| isalie bhI pratikramaNa ko Avazyaka kahA gayA hai| zaMkA- vartamAna caubIsI ke zAsanakAla meM pravartita pratikramaNa kI paramparA kA spaSTIkaraNa kIjie? samAdhAna- prathama evaM antima tIrthaMkara kI paramparA ke sAdhu-sAdhviyoM ke lie aticAra (doSa) lage yA na lage, kintu doSa zuddhi hetu pratidina donoM saMdhyAoM meM pratikramaNa karane kA vidhAna hai aura karate bhI haiN| madhya ke bAIsa tIrthaMkaroM kI paramparA ke sAdhu-sAdhvI doSa lagane para hI pratikramaNa karate haiN| ina donoM meM AcAra bheda kA pramukha kAraNa yaha hai ki prathama evaM antima tIrthaMkara ke ziSya caMcala cittavAle aura jar3abuddhi vAle hone se apanI galatI ko jaldI se svIkAra nahIM karate haiM jabaki madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke ziSya prakhara buddhi, ekAgramanA evaM zuddha cAritrI hote haiN| ata: bhUloM ko tatkSaNa svIkAra kara lete haiN| isI kAraNa prathama evaM antima tIrthaMkara ke zAsana meM pratikramaNa avasthita kalpa hai, jabaki madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke zAsana meM yaha anavasthita (aicchika) kalpa thaa| zaMkA- jaba dinabhara pApakArI pravRttiyA~ cAlU rahatI hai phira subaha-zAma pratikramaNa karane se kyA lAbha? samAdhAna- jisa prakAra kue~ meM DAlI gaI bAlTI kI rassI yA AkAza meM ur3AI gaI pataMga kI Dora apane hAtha meM ho, to bAlTI evaM pataMga ko hama prayAsa karake punaH prApta kara sakate haiN| vahIM yadi rassI yA DorI ko pUrNatayA hAtha se chor3a deM to bAlTI evaM pataMga ko kho deNge| AdhyAtmika kSetra meM bhI yahI niyama Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...205 lAgU hotA hai| pratidina kie gae abhyAsa se satsaMskAroM kA sRjana hotA hai| sAtha hI pApakAryoM meM anurakta AtmA ina sRjita saMskAroM ke mAdhyama se kabhI na kabhI tapa-saMvara rUpI sAdhana apanAkara zuddha bhI bana sakatI hai| zaMkA- saoNrI (Sorry) kahanA evaM pratikramaNa karanA- ina donoM meM kyA antara hai tathA jaina dharma meM saoNrI ke anurUpa kaunasA zabda hai? samAdhAna- jaina jagata meM saoNrI ke anurUpa 'micchAmi dukkaDaM' zabda hai| zaMkA- sAmAyika lene se pUrva guru ko vidhivata vaMdana karate haiM, jabaki pArate samaya nahIM karate aisA kyoM? samAdhAna- sAmAyika lene se pUrva yaha uddezya hai ki hama Asrava ko chor3akara saMvara kI ora jA rahe haiN| isameM guru kI AjJA hai, jabaki sAmAyika pArate samaya saMvara ko chor3akara puna: Asrava kI ora bar3hate haiM, jisake lie guru bhagavaMtoM kI AjJA nahIM hai, isalie vandana nahIM karate haiN| zaMkA- zrAvaka dvArA mukhya rUpa se bAraha vratoM meM lage doSoM kA pratikramaNa kiyA jAtA hai, ina vratoM meM kitane svataMtra haiM evaM kitane parataMtra haiM? samAdhAna- pahale ahiMsA aNuvrata se lekara gyArahaveM pauSadhopavAsa vrata paryanta sabhI vrata svatantra haiM tathA bArahavA~ atithi saMvibhAga vrata paratantra hai, kyoMki bArahaveM vrata kI sAdhanA supAtra dAna dene se sambandhita hai| supAtrI anya hotA hai, jisake upalabdha hone para hI bArahavA~ vrata sampanna hotA hai| zaMkA- chahoM AvazyakoM meM deva-guru-dharma kA antarbhAva kaise hai? samAdhAna- dUsarA caturviMzatistava-deva tattva hai, tIsarA vandana-guru tattva hai tathA pahalA sAmAyika, cauthA pratikramaNa, pAMcavA~ kAyotsarga evaM chaThavA~ pratyAkhyAna-dharma tattva hai| zaMkA- anya matoM meM pracalita saMdhyA Adi meM aura jainoM ke Avazyaka meM kyA antara hai? samAdhAna- dUsare matoM meM pracalita saMdhyA Adi karma meM kevala IzvarasmaraNa aura prArthanA Adi kI mukhyatA rahatI hai vahA~ jJAna AcAra dharmoM kI smRti evaM apane pApoM ke pratikramaNa kI mukhyatA nahIM rahatI, parantu jainoM ke Avazyaka meM jJAna Adi paMcAcAra kI smRti tathA apane pApoM ke pratikramaNa kI mukhyatA hai, jo Abhyantara pariNAmoM kI dRSTi se adhika Avazyaka hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kucha logoM kA kahanA hai ki jinhoMne gRhastha jIvana kA tyAga kara diyA aura sadaiva Atma sAdhanA meM magna rahate haiM aise sAdhu-sAdhviyoM ke lie donoM samaya pratikramaNa karanA jarUrI hai kyoMki dharmasAdhanA ke mukhya adhikArI ve hI kahe jAte haiM aura unake pAsa paryApta samaya bhI hai| gRhastha ke lie pratikramaNa karanA muzkila hai kyoMki mahilAoM kA adhikatama samaya ghara-gRhasthI ke kAryoM evaM puruSoM kA samaya vyApAra Adi meM bIta jAtA hai taba pratikramaNa kaba kareM? pratikramaNa pApa zuddhi kI zreSTha kriyA hai| isa sambandha meM socanA hogA ki adhika pApa kauna karatA hai? adhika doSa kise lagate haiM? sAmAnyatayA pApa Adi kI kriyAe~ gRhastha jIvana meM adhika hotI hai isalie gRhastha ko to pratikramaNa karanA hI caahie| dUsarA, chaha Avazyaka nitya karma rUpa hone se gRhastha evaM zramaNa donoM ke lie nizcita rUpa se karaNIya hai| zaMkA- pratikramaNa ko Avazyaka karma kyoM kahA gayA hai? samAdhAna- jisa prakAra zarIra nirvAha hetu AhAra Adi kriyA pratidina karanA Avazyaka hai, usI prakAra AdhyAtmika kSetra meM AtmA ko sabala banAne ke lie pratikramaNa karanA Avazyaka hai isIlie pratikramaNa ko Avazyaka karma kahA hai| zaMkA- chaha Avazyaka ke sUtra pAThoM kA pratipAdana karane vAle AvazyakasUtra ko utkAlika sUtra kyoM kahA gayA hai? samAdhAna- yaha sUtra akAla (utkAla) meM arthAta dina aura rAtri ke saMdhikAla meM bhI bole jA sakate haiM, inake lie nizcita samaya kA vidhAna nahIM hai yAnI dina aura rAtri meM ye sUtra kisI bhI samaya par3he jA sakate haiM isalie ina sUtroM kA pratipAdana karane vAle AvazyakasUtra ko utkAlikasUtra kI koTi meM rakhA gayA hai| * zaMkA- aticAra aura anAcAra meM kyA antara hai? samAdhAna- vrata yA niyama kA ekAMza khaNDita honA aticAra kahalAtA hai tathA vrata kA sarvathA khaNDita ho jAnA anAcAra kahalAtA hai| pratikramaNa aticAra kA hotA hai, anAcAra kA nhiiN| zaMkA- zvetAmbara paramparA meM zramaNa pratikramaNa aura zrAvaka pratikramaNa meM mUlabhUta antara kyA hai? Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...207 samAdhAna- zvetAmbara paramparA ke zramaNa pratikramaNa aura zrAvaka pratikramaNa meM mukhya bheda aNuvratoM evaM mahAvratoM ke aticAra pAThoM ko lekara hai| zramaNa pratikramaNa kA mUla AdhAra AvazyakasUtra hai tathA zrAvaka pratikramaNa kA mukhya AdhAra upAsakadazAsUtra hai| AvazyakasUtra meM varNita iriyAvahi, annattha, logassa, pratyAkhyAna pATha Adi kucha sUtra aise haiM, jo donoM ke lie pratikramaNa hetu upayogI haiM, yadyapi pratikramaNa Avazyaka kA mUlapATha zramaNa kI apekSA se hI kahA gayA hai| upAsakadazAsUtra meM pA~ca aNuvratoM tIna guNavratoM aura cAra zikSAvratoM kA svarUpa evaM unake aticAroM kA ullekha kiyA gayA hai, jo mUlataH zrAvaka pratikramaNa se hI sambandhita hai| zaMkA- pratikramaNasUtra meM prAyazcitta kA pATha kaunasA hai? . samAdhAna- devasiya-pAyacchitta-visohaNatyaM karemi kAussaggaMarthAta maiM divasa sambandhI prAyazcitta kI zuddhi ke lie kAyotsarga karatA huuN| zaMkA- gRhastha pratikramaNa ke sUtroM meM upasaMhAra sUtra kaunasA hai? samAdhAna- 'tassa dhammassa kevalipannatassa' kA pATha hai| zaMkA- pratikramaNa kA mUla uddezya kRta doSoM kA zodhana karanA hai, isa apekSA se pratikramaNa kA mukhya sambandha aticAroM se hai, taba sAmAyika grahaNa kie binA bhI aticAroM kA pratikramaNa kyoM nahIM kiyA jA sakatA? samAdhAna- jainAgamoM meM sAmAyika pUrvaka hI pratikramaNa karane kI AjJA hai kintu ApavAdika sthitiyoM jaise Trena Adi meM yAtrA karate hue saMvara pUrvaka bhI pratikramaNa kiyA jA sakatA hai| donoM meM antara yaha hai ki sAmAyika meM sAvadha pravRtti kA do karaNa-tIna yoga se tyAga hotA hai, jabaki saMvara ke dvArA eka karaNa aura eka yoga se bhI sAvadha pravRtti kA tyAga kiyA jA sakatA hai tathA usameM Trena Adi dvArA gamanAgamana kI chUTa rakha sakate haiN| zaMkA- jIvAdi navatattvoM meM pratikramaNa kA antarbhAva kisameM haiM? samAdhAna- pratikramaNa prAyazcitta kA eka prakAra hai aura prAyazcitta kI gaNanA Abhyantara tapa ke cha: bhedoM meM kI gaI hai| 'tapasA nirjarA ca'- tapa se saMvara aura nirjarA hotI hai isa prakAra pratikramaNa kA samAveza saMvara aura nirjarA tattva meM hotA hai| zaMkA- yadi hama pratidina pratikramaNa karate haiM aura usake pazcAta puna: Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA punaH aticAroM kA sevana karate raheM to aise pratikramaNa karane se kyA lAbha? isase to pratikramaNa na karanA hI acchA hai? samAdhAna- ApakA kathana ucita nahIM hai, kyoMki punaH punaH pratikramaNa karane se pUrva saMcita pApakarma to naSTa hote hI hai| sAtha hI naye karmoM kA Asrava bhI rUka jAtA haiM jaisA ki uttarAdhyayanasUtra meM pratikramaNa Avazyaka kA phala batAte hue kahA gayA hai ki isase vratoM ke chidra Dhaka jAte haiM yAnI vratAdi meM jo doSa lage haiM ve dUra ho jAte haiN| dUsare, pratikramaNa ke mAdhyama se dRSkRta kI guru samakSa AlocanA karane para lajjAnubhava hotA hai aura vaha punardoSoM se bacane kA saMkalpa karatA hai, jabaki pratikramaNa na karane vAlA ni:saMkoca doSa sevana karatA hai aura usake Asrava ke dvAra pratikSaNa khule rahate haiN| zaMkA- pratikramaNa karane ke sthAna para ghaMTAbhara paropakAra ke kArya meM lagAyA jAye to adhika acchA hai, kyoMki rUr3hi pravAha se pratikramaNa karane vAle ko samaya kI sArthakatA ke atirikta kucha bhI lAbha nahIM hotA hai? samAdhAna- samajhie, pratikramaNa meM pahalA sAmAyika Avazyaka hai| sAmAyika karane se 48 minaTa paryanta pApAsrava kA nirodha hotA hai evaM samasta jIvoM ko abhaya milatA hai, jabaki paropakAra meM eka yA kucha vyaktiyoM kA hI sahayoga kara pAte haiN| phira paropakAra ke kAryoM meM hiMsaka pravRtti bhI ho sakatI hai, jo pApa baMdha kA kAraNa hotI hai, jabaki pratikramaNa meM kisI taraha kI pApa pravRtti nahIM hotI hai| zaMkA- aSTamI-caturdazI Adi tithiyoM ke dina nayA pATha kyoM nahIM lenA cAhie? samAdhAna- pUrvAcAryoM ne dUja, aSTamI evaM caudasa ko cAritra tithi mAnA hai| ata: ina tithiyoM meM samyaka cAritra kI vizeSa ArAdhanA karanI cAhie, isIlie jJAna kI ArAdhanA para kama bala diyA gayA hai| zaMkA- caturdazI pratikramaNa ke pazcAta Agama adhyayana, zAstra-svAdhyAya Adi kyoM nahIM karate? samAdhAna- pUrva paramparA se yaha pracalita hai ki pAkSika pratikramaNa ke bAda Agama evaM sUtra-pAThoM kA adhyayana Adi nahIM kiyA jaataa| yadi isake pIche asajjhAya ko kAraNa mAne to usa dina pratikramaNa ke pazcAta asajjhAya Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...209 nivAraNa kA kAyotsarga kiyA jAtA hai jisakA abhiprAya svAdhyAya Adi prArambha karane se hai ataH isa paramparA kA koI prAmANika hetu samajha meM nahIM AyA hai| parantu guru paramparA se yaha AcaraNA dekhI jAtI hai| sAdhu sAmAcArI ke anusAra pAkSika pratikramaNa ke bAda svAdhyAya kiyA jA sakatA hai, kyoMki dina bhara cAritra tithi hone se cAritra ArAdhanA ko pramukhatA dI gaI aura rAtri meM sAdhvAcAra ke samyaka nirvahana hetu svAdhyAya ko / zaMkA- pratikramaNa prArambha kA zuddha samaya batAte hue kahA gayA hai ki jaba AdhA sUrya dikhAI deM aura AdhA asta ho jAye usa samaya vaMdittu sUtra bolA jAnA cAhie, aisA kyoM ? samAdhAna- prAcIna kAla meM jaba ghar3I Adi sAdhanoM kA AviSkAra nahIM huA thA taba sUrya kI chAyA ke AdhAra para hI samaya kA nirNaya kiyA jAtA thA ataH samaya jJAna kI apekSA se aisA kahA gayA hai| dUsarA hetu yaha ho sakatA hai ki pratikramaNa kI mukhya kriyA sUrya kI sAkSI yA upasthiti meM ho jAnI cAhie kyoMki aMdhere meM upayoga pUrvaka uTha-baiThakara kriyA nahIM ho sakatI aura jIva hiMsA kI sambhAvanA bhI bar3ha jAtI hai| vaMdittu sUtra lagabhaga sabhI paramparAoM meM bolA jAtA hai aura usa sUtra ke pUrNa hone taka AdhA pratikramaNa ho jAtA hai isa prakAra sUrya ke AdhAra para batAyA gayA yaha samaya ucita mAlUma hotA hai| zaMkA- koI bhI dhArmika kriyA karane yA usakI AjJA lene se pUrva khamAsamaNa kyoM diyA jAtA hai ? samAdhAna-- khamAsamaNa vinaya bhAva kA pratIka hai, ataH khamAsamaNa dene se vinaya bhAva evaM laghutA prakaTa hotI hai jo ki sarva dRSTi se ucita evaM lAbhadAyaka bhI hai ataH kisI bhI zubha kriyA se pUrva khamAsamaNa diyA jAnA cAhie / zaMkA- sthApanAcAryajI ko tIna yA pA~ca mu~hapatti meM lapeTakara kyoM rakhate haiM ? samAdhAna- sthApanAcAryajI ke nIce meM do yA cAra mu~hapatti Asana ke pratirUpa meM unheM bahumAna evaM ucca Asana dene ke bhAva rUpa tathA Upara meM eka muhapatti chatra yA caMdaravA pUThiyA ke bhAva rUpa rakhI jAtI hai| isase AcArya kI mahimA pratipAdita hotI hai / kucha paramparAoM meM tIna mu~hapatti ratnatrayI ke pratirUpa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA meM to kinhIM paramparAoM meM pA~ca mu~hapatti, pA~ca mahAvrata yA paMcAcAra ke pratirUpa meM rakhI jAtI hai| zaMkA- daivasika pratikramaNa ke pUrva caubIsa mAMDalA kI vidhi karate vakta rajoharaNa se cAroM dizAoM meM saMketa karane kA abhiprAya kyA hai? samAdhAna- mAMDale ke samaya cAroM dizAoM meM oghe ke saMketa dvArA rAtri meM Avazyaka kriyAoM ke AvAgamana evaM mala-mUtrAdi ke visarjana hetu sau-sau hAtha kI bhUmi kA avagraha (chUTa) rakhA jAtA hai| zaMkA- daivasika pratikramaNa karate vakta zrAvaka yA gRhastha sajjhAya bola sakate haiM yA nahIM? samAdhAna- sajjhAya upadeza rUpa hotI hai ata: ise bolane kA Adeza gRhastha ko nahIM diyA gayA hai| gRhastha ke AcaraNa meM utanI zuddhatA evaM dRr3hatA nahIM hotI jo sAdhu ke jIvana meM hotI hai| Acarita upadeza jIvana meM jaldI utaratA hai| gRhastha kA kisI se ApasI manamuTAva ho to vaha hAsya yA upahAsa kA kAraNa bhI bana sakatA hai| ata: sAdhu ko hI sajjhAya kA Adeza diyA gayA hai| zaMkA- pratyeka kriyA meM mukhavastrikA Avazyaka kyoM? tathA bAra-bAra usakA pratilekhana kyoM karanA cAhie? samAdhAna- mu~hapatti yaha jIva rakSA kA upakaraNa hai| bolane se vAyukAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai isalie sAdhu ko pratyeka samaya mu~hapatti kA upayoga rakhanA caahie| muhapatti rakhane se sAdhu ko saMyamI jIvana kA bhAna rahatA hai| pratyeka kriyA meM mu~hapatti paDilehaNa karate hue sAdhu bAra-bAra jo kriyA karatA hai usase pramAda dUra hotA hai| zArIrika sphUrti banI rahatI hai| bhAvoM se kaSAya Adi ke bhAva dUra hote haiM tathA ukaDu Asana meM baiThane se zArIrika roga bhI upazAMta hote haiN| zaMkA- sthApanAcArya rakhane kA uddezya kyA hai? tathA sAdhu pratyeka kriyA sthApanAcArya ke sammukha kyoM kareM? samAdhAna- jisa taraha pratyakSa jinezvara ke abhAva meM jinapratimA kA vandana-pUjana phaladAyI hotA hai, vaise hI pratyakSa guru mahArAja ke abhAva meM sthApanAcArya ke sammukha kriyA karane se vaha avazyameva phaladAyI hotI hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...211 adhika ziSya hone para yA guru ke zAsana kAryoM meM vyasta hone para pratyeka choTIbar3I kriyA ke lie bAra-bAra guru se AjJA lenA sambhava nahIM hai| aisI sthiti meM sthApanAcArya ke samakSa pratyeka kriyA karane se ziSyoM meM svacchaMdatA kI vRddhi nahIM hotii| sAtha hI guru sAkSI meM kriyA karane se vaha sthiratA, apramattatA aura vidhi pUrvaka hotI hai| isalie pratyeka kriyA guru ke abhAva meM sthApanAcArya ke sammukha hI karanI caahie| zaMkA- sthApanAcArya kI sthApanA kisa satra se aura kyoM kI jAtI hai? sthApanA ke abhAva meM kisI anya vastu kI sthApanA ho sakatI hai kyA? / samAdhAna- sthApanAcArya kI sthApanA kharatara paramparAnusAra tIna navakAra evaM AcArya ke teraha bola pUrvaka tathA tapAgaccha Adi paramparAnusAra eka navakAra evaM paMciMdiya sUtra ke dvArA kI jAtI hai| navakAra mantra mahAmaMgala rUpa hai tathA isameM paMca parameSThI ko vaMdana kiyA gayA hai| ata: isa mantra ke smaraNa dvArA paMca parameSThI kI sthApanA hotI hai aura yaha sthApanA devavandana Adi meM upayogI hai| teraha bola evaM paMciMdiya sUtra meM AcArya ke chattIsa guNoM kA varNana hai| inake dvArA guru kI sthApanA kI jAtI hai aura yaha sthApanA kAyotsarga, gurvAnumati, pratikramaNa Adi kAryoM meM upayogI hai| sthApanAcArya ke abhAva meM pustaka, mAlA Adi anya jJAna-dhyAna ke upakaraNoM kI sthApanA kI jA sakatI hai| gRhastha sthApanAcArya ko sthApita karane ke lie dAhinI hathelI ko sthApanAjI ke sanmukha rkheN| isa mudrA se sthApanAcArya meM AcArya ke 36 guNoM kA AhvAna kiyA jAtA hai kyoMki AhvAna mudrA kI AkRti vaisI hI hotI hai| sthApanAcArya ke sanmukha hAtha karate hue navakAra maMtra aura paMciMdiya sUtra bolate haiN| zaMkA- iriyAvahi sUtra se pApoM kI AlocanA ho jAtI hai taba tassauttarI sUtra evaM anattha sUtra bolane kA prayojana kyA? samAdhAna- IryApatha pratikramaNa karane ke uparAnta bhI zeSa bace hae pApa tassauttarI sUtra kA ciMtana karane se dUra ho jAte haiN| pApa mukta hone se sAdhaka dvArA kI gaI saMvara kriyAe~ vizeSa phalIbhUta hotI hai| usake bAda zeSa pApoM kA nAza karane ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai| jaise kSetra rakSaNa ke lie vAr3a banAI jAtI hai vaise hI kAyotsarga ke rakSaNArtha vAr3a rUpa AgAra (chUTa) kI AvazyakatA hai usa hetu annatthasUtra par3hate haiN| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA zaMkA- iriyAvahiyaM Adi kaI sUtroM ko par3hane se pahale usakA Adeza kyoM mAMgate haiM? samAdhAna- kisI bhI kArya ko karane se pUrva AjJA grahaNa karanA vinaya guNa kA prakaTIkaraNa hai| vinaya dharma kA mUla hai / vinaya ke dvArA kArya meM saphalatA evaM jIvana kA vikAsa hotA hai| isase pUjyajanoM kA sammAna evaM guru-ziSya aura bar3oM-choToM ke bIca apanatva tathA maitrI kA sambandha banA rahatA hai| sAtha hI gurvAjJA pUrvaka kisI kArya ko karane para vaha nirvighna hotA hai aura guru kA citta prasanna rahane se kaThina kArya bhI sugama ho jAte haiM / dUsarA tathya yaha hai ki Adeza mAMgane ke jo AlApaka pATha haiM usameM sarvaprathama 'icchAmi' zabda kA prayoga hotA hai| usakA abhiprAya yaha hai ki jaina dharma icchA pradhAna hai| yahA~ kisI AtaMka yA dabAva se kArya karane hetu prerita nahIM kiyA jAtA, vyakti kI icchA ko mahattva diyA gayA hai| isI vajaha se sarva prakAra ke vidhisUtroM meM 'icchAmi paDikkamAmi' 'icchAmi khamAsamaNo' Adi vAkyoM kA prayoga hai| icchAmi kA artha hai - maiM svayaM cAhatA huuN| 'icchAmi' kA dUsarA hArda yaha hai ki ziSya - gurudeva ke caraNoM meM vinamra bhAva se prArthanA karatA hai ki bhagavan! maiM Apako vandana karane kI icchA rakhatA hU~ ataH Apa ucita samajheM to AjJA diijie| isa prakAra dharma kriyAoM hetu svIkRti prApta karane ke kaI prayojana haiN| zaMkA- IryApatha pratikramaNa Adi kA kAyotsarga khar3e-khar3e hI kyoM karanA cAhie? samAdhAna- kAyotsarga arthAta kAyA kA utsarga karanA yA usake prati mamattva kA tyAga karanA / kAyotsarga meM Atmacintana kiyA jAtA hai| baiThe-baiThe kAyotsarga karane se pramAda Adi Ane kI sambhAvanA rahatI hai| anya kisI kaThina Asana meM lambe samaya taka sthiratA nahIM raha sakatI, jabaki khar3e-khar3e kAyotsarga adhika sthiratA evaM apramattatA pUrvaka kiyA jA sakatA hai| ataH khar3e-khar3e kAyotsarga karanA cAhie / zaMkA- sAdhu-sAdhvI pagAmasajjhAya sUtra bolate samaya oghA kaMdhe ke samIpa kyoM rakhate haiM? samAdhAna- pagAma sajjhAya, yaha sAdhu-sAdhvI ke dainika kriyAoM meM lage hue aticAroM kI AlocanA pATha hai / svakRta pApoM kI AlocanA meM vIratA kI Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ...213 AvazyakatA hai| isI ke sAtha AlocanA ke mAdhyama se antara bhUmi ko doSa rahita aura polI karane kA prayAsa kiyA jAtA hai| jisa prakAra raNabhUmi meM yoddhA zastra ko uThAkara calatA hai aura usa bAhya mudrA se hI usameM vijaya bhAvanA uttarottara panapatI hai, ThIka usI prakAra rajoharaNa ko kaMdhe ke samIpa uThAkara dhAraNa karane se hI kaSAya zatruoM ko parAjita karane kI bhAvanA balavatI banatI hai| rajoharaNa jo ki abhayadAna evaM jIva rakSA kA preraka hai, usake Alambana se sAdhu svayaM kA krodha Adi vaibhAvika durguNoM se rakSaNa karatA hai tathA unase chuTakArA pAne hetu prayatna bhI karatA hai| zaMkA- gRhastha ke lie daivasika aticAroM kA avadhAraNa karane hetu paMcAcAra kI ATha gAthAoM ke ciMtana kA nirdeza hai, ve gAthAe~ kaunasI aura kisa sUtra meM kahI gaI haiM? samAdhAna- dazavaikAlika niyukti (181, 184, 182, 185, 186, 47, 48, 187) ke anusAra paMcAcAra kI gAthAe~ nimnokta hai nANammi daMsaNammi a, caraNammi tavammi taha ya vIriyammi / AyaraNaM AyAro, ia eso paMcahA bhnnio||1|| kAle viNae bahumANe, uvahANe taha aniNhavaNe / vaMjaNa-attha-tadubhae, aTThaviho nANa mAyAro / / 2 / / nissaMkiya nikkaMkhia, nivvitigicchA amUDhadiTThI ya / uvavUha-thirIkaraNe, vacchalla-pabhAvaNe aTTha / / 3 / / paNihANa joga-jutto, paMcahiM samiIhiM tIhiM guttIhiM esa carittAyAro, aTThaviho hoi naayvvo||4|| bArasavihammi vi tave, sabmiMtara-bAhire kusala-diTTe / agilAi aNAjIvI, nAyavvo so tavAyAro / / 5 / / aNasaNamUNoariA, vittI saMkhevaNaM rasa ccaao| kAya-kileso saMlINayA ya, bajjho tavo hoi / / 6 / / pAyacchittaM viNao, veyAvaccaM taheva sajjhAo jhANaM ussaggo via, agbhiMtarao tavo hoi / / 7 / / aNigUhia bala vIrio,parakkamai jo jhuttmaautto| juMjai a jahAthAmaM, nAyavvo vIriAyAro / / 8 / / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA zaMkA- sAmAyika Avazyaka ko pUrNa karate samaya sUtrapATha bolane kI AvazyakatA kyA hai? samAdhAna- jaise do taToM ke bIca bahane vAlA pAnI nadI kahalAtA hai aura donoM taTa hI usake astitva evaM upayogitA ko pramANita karate haiM vaise hI sAmAyika lene rUpa prathama taTa ke sAtha usakA dUsarA kinArA sAmAyika pUrNa karanA bhI Avazyaka hai| dUsare, sAmAyika ke daurAna sAmAnya rUpa se 32 doSoM ke sevana kI sambhAvanA rahatI hai, unakA nirIkSaNa-parIkSaNa karake kRta aticAroM kA nirAkaraNa kara sakeM tathA bhaviSya meM una doSoM se bacane kA dhyAna rakha sakeM, etadartha sAmAyika pUrNa karane kA pATha bolanA Avazyaka hai| tIsare, sAmAyika kI smRti va zuddhi ke lie sAmAyika pUrNa karanA anivArya hai| zaMkA - rAtri meM kusvapna Aye to prAtaH kAlIna usakA pratikramaNa prAyazcitta kara liyA jAtA hai, para dina meM yadi kusvapna Ae to kyA karanA ? samAdhAna - sarvaprathama to sAdhu ko dina meM nidrA lene kA niSedha hai ataH svapna Ane kI saMbhAvanAe~ kama ho jAtI hai| dUsarA rAtri yA prAtaH velA ke svapnoM ko jitanA phaladAyI mAnA hai, divasa sambandhI svapna utane phaladAyI nahIM hote, dina meM koI pApa kriyA hone yA duHsvapna Ane para usakA prAyazcitta usI samaya kiyA jA sakatA hai| rAtri meM nidrA kI avasthA meM yaha nahIM ho sakatA tathA rAtri ke svapna ke durvicAra pUre dina mana ko azAMta rakha sakate haiM, ataH unake nivAraNa ke lie kAyotsarga Avazyaka ho jAtA hai| yadi divasa meM kisI kA mana azAMta ho rahA ho to vaha guru se isa viSaya meM carcA kara sakatA hai aura yadi kAyotsarga kara bhI liyA jAe to koI doSa yA avajJA pratIta nahIM hotI / zaMkA- kabhI caityavandana ke bAda 'jaMkiMci sUtra' bolA jAtA hai aura kabhI nahIM, aisA kyoM? samAdhAna- jaba arihaMta aura siddha pada kI ArAdhanA hetu caityavandana kiyA jAtA hai taba jaMkiMci sUtra bolate haiM kintu jaba kisI tIrtha pramukha yA AcArya Adi padoM ke nimitta caityavaMdana kiyA jAtA hai taba jaMkiMci sUtra bolane kI paramparA nahIM hai, kyoMki isa sUtra meM samasta tIrthoM evaM pratimAoM ko vandana kiyA gayA hai AcArya Adi kA pada unase nimna hai| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA-samAdhAna ... 215 zaMkA- prAtaH kAlIna pratikramaNa meM devavaMdana bAda meM aura sandhyAkAlIna pratikramaNa meM prArambha meM kiyA jAtA hai aisA kyoM ? samAdhAna- devavaMdana yaha pratikramaNa kI eka atirikta kriyA hai| SaDAvazyaka meM isakA samAveza nahIM hai| yaha trikAla caityavandana kI apekSA se donoM bAra pratikramaNa meM kiyA jAtA hai| paramparAgata rUpa se devavaMdana sUrya devatA kI sAkSI meM karane kA niyama hai| tadanusAra prabhAta meM pratikramaNa zurU karane ke bAda sUryodaya hotA hai isalie pratikramaNa ke anta meM karate haiM tathA sandhyA ko pratikramaNa pUrNa hote-hote sUryAsta ho jAtA hai ataH prArambha meM karate haiN| zaMkA- pratikramaNa meM zAMti pATha bolanA ucita hai ? samAdhAna- pratikramaNa mUlarUpa meM to chaha Avazyaka kI ArAdhanA hai| zeSa vidhi paravartI kAla meM sammilita huI hai, jise pUrvAcAryoM ne usa samaya kI AvazyakatA ke anusAra hI sAmAcArI meM saMyukta kiyA hai| zAMti pATha maMgalakArI evaM vighna nivAraka hai| isake dvArA samasta saMgha ke kalyANa kI bhAvanA kI jAtI hai| ata: ise bolane meM kisI prakAra kI avidhi hotI ho aisA nahIM lgtaa| samasta prANiyoM ke maMgala rUpa yaha pATha jaina dharma kI vizva kalyANa kI bhAvanA ko bhI pradarzita karatA hai| ataH pratikramaNa kI samApti meM zAMti pATha bolanA anucita pratIta nahIM hotA / zaMkA - vrata aura pratyAkhyAna meM kyA antara hai? samAdhAna - vidhirUpa pratijJA vrata kahalAtI hai aura niSedha rUpa pratijJA pratyAkhyAna kahalAtA hai / vrata mAtra cAritra meM hI hotA hai jabaki pratyAkhyAna cAritra aura tapa ubhaya rUpa hotA hai / vrata vikalpa pUrvaka grahaNa kiyA jAtA hai jabaki pratyAkhyAna vikalpa ke binA bhI hotA hai| zaMkA- dravya, kSetra, kAla evaM bhAva pratikramaNa kA kyA svarUpa hai ? samAdhAna- pratikramaNa ke sUtra pATha kA uccAraNa karanA dravya pratikramaNa hai| pratikramaNa yogya sthAna, kSetra pratikramaNa hai| yahA~ chaTheM vrata evaM dasaveM vrata ke dvArA bhI kSetra pratikramaNa hotA hai| pratikramaNa meM jitanA samaya bItatA hai, vaha kAla pratikramaNa hai| pratikramaNa kriyA meM taccitta- tanmaya ho jAnA, bhAva pratikramaNa hai| zaMkA- gyArahavA~ pauSadhavrata nauveM sAmAyika vrata se viziSTa hai phira bhI gyArahaveM meM nidrA, nihAra Adi kI chUTa hai aura nauveM meM nahIM hai| yaha virodha kyoM? Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA samAdhAna- sAmAyika kA kAla 48 minaTa kA hai ata: ukta chUToM ke binA bhI ho sakatA hai| yadi alpakAla ke lie bhI AgAra rakhe jAyeM to phira sAmAyika meM ratnatraya Adi kI koI ArAdhanA hI nahIM ho paayegii| jabaki pauSadhavrata ahorAtri yA nyUnatama cAra prahara kA hotA hai ata: AgAra rakhanA jarUrI hai| zaMkA- 'icchAmi ThAmi kAussaggaM' ke pATha meM yogoM kA krama kAio, vAio, mANasio isa prakAra se kyoM rakhA gayA hai? samAdhAna- jisa pATha meM mana kI pradhAnatA ho arthAta ciMtana-manana-niMdAAlocanA kI ho vahA~ prathama sthAna manoyoga ko diyA jAtA hai| jaise bAraha vratoM meM lage doSoM kI AlocanA ke samaya maNasA-vayasA-kAyasA bolA jAtA hai, jabaki logassa ke pATha meM kittiya-vaMdiya-mahiyA kahA gayA hai, yahA~ vacana yoga ko pradhAnatA dI gaI hai| 'icchAmiThAmi' pATha kAyotsarga kI sAdhanA ke pUrva bolA jAtA hai aura kAyotsarga meM kAyika vyApAra ke utsarga kI pradhAnatA rahatI hai ata: yahA~ kAiyo-vAio-mANasio kahA gyaa| isI prakAra 'tassauttarI kA pATha bhI kAyotsarga se pUrva bolA jAtA hai ataH vahA~ bhI ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM pATha hai| zaMkA- 'icchAmi ThAmi' ke pATha meM kabhI 'icchAmi ThAmi kAussaggaM' to kabhI 'icchAmi ThAmi AlouM' to kabhI 'icchAmi ThAmi paDikkamiuM' bolA jAtA hai, yaha aMtara kyoM? samAdhAna- jahA~ kAyotsarga kI pradhAnatA ho vahA~ 'icchAmiThAmi kAussagaM' isI taraha jahA~ aticAroM ke AlocanA kI pradhAnatA ho vahA~ 'icchAmi AlouM' aura jahA~ pratikramaNa kA prAdhAnya ho vahA~ 'icchAmi paDikkamiuM' bolA jAtA hai| zaMkA- paravartI paramparAnusAra kAyotsarga meM navakAramantra yA logassasUtra kA dhyAna (smaraNa) kyoM kiyA jAtA hai? samAdhAna- Agama sammati se kAyotsarga karate samaya amuka-amuka saMkhyA meM zvAsozvAsa kA hI avalokana karanA caahie| kAlakrama ke prabhAva se jaba zvAsozvAsa para mana ko kendrita karanA muzkila hone lagA taba utane ucchavAsoM kI paripUrti hetu logassasUtra evaM navakAramantra ko sthAna diyA gayA, kyoMki logassa kA pratyeka pada eka zvAsozvAsa parimANa jitanA hai| suspaSTa hai ki eka ucchavAsa meM jitanA samaya pUrNa hotA hai utanA hI kAla eka pada kA smaraNa karane meM lagatA hai| yadi 25 zvAsocchvAsa kA kAyotsarga karanA ho to Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa vidhiyoM ke prayojana evaM zaMkA samAdhAna ... 217 - 'caMdesu nimmalayarA' taka paccIsa pada hone se vahA~ taka smaraNa karanA caahie| jise logassasUtra mukhAgra na ho usa vyakti ko logassa ke sthAna para cAra navakAra mantra ginanA cAhie, parantu yaha apavAda mArga hai| eka navakAra kI ATha saMpadAe~ haiN| eka-eka saMpadA eka-eka zvAsozvAsa parimANa kahI gaI hai ataH paccIsa ucchavAsoM ke sthAna para cAra navakAra ginane se battIsa zvAsozvAsa hote haiM isI kAraNa ise apavAda mArga kahA hai| niSkarSata: jaina paramparA meM pratikramaNa sAdhanA kA sarvopari sthAna hai| sAdhu evaM zrAvaka donoM ke lie hI isakA sthAna zarIra meM hRdaya ke samAna hai| pratikramaNa aura AlocanA se rahita muni evaM gRhastha jina dharma ke marma ko Atmastha kara hI nahIM skte| itanI mahattvapUrNa kriyA yadi mAtra dekhA-dekhI yA karttavya nirvAha ke rUpa meM kI jAe to vaha kabhI bhI sampUrNa sArthaka nahIM ho sktii| isI pahalU ko dhyAna meM rakhate hue Ama janatA ke mana meM uThatI anekavidha zaMkAoM kA nivAraNa karate hue unake mUlabhUta prayojanoM evaM rahasyoM ko yahA~ spaSTa kiyA hai| isase sAdhaka varga zaMkA evaM tarka rahita hokara uttama bhAvoM se karma nirjarA hetu agrasara ho skegaa| sAtha hI pratikramaNa jaisI apUrva kriyA kA Atmika AnaMda anubhUta kara skegaa| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-6 pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ SaDAvazyaka sAdhanA meM pratikramaNa yadyapi mAtra caturtha Avazyaka rUpa hai paraMtu vartamAna meM yaha SaDAvazyaka kA yathArtha bana cukA hai| jaina zramaNa evaM gRhastha donoM ke lie hI yaha eka mukhya dainika AcAra hai| jisa prakAra School, Office yA ghara ke dainika kArya karate hue aneka prakAra kI sAvadhAniyA~ rakhI jAtI hai tathA tatsambandhI maryAdAoM evaM niyamoM kA bhI pAlana kiyA jAtA hai| sardI ho yA barasAta Time para Avazyaka sAmagrI ke sAtha hama vahA~ pahu~ca jAte haiM vaise hI SaDAvazyaka rUpI mokSa sAdhaka kriyA kI ArAdhanA bhI pUrNa jAgarUkatA evaM sAvadhAnI ke sAtha kI jA sake isalie pratikramaNa sambandhI niyamoM ko jAnanA paramAvazyaka hai| pratikramaNa vidhi ke Avazyaka niyama 1. sinemA, meca yA sarakasa dekhane ke lie jAnA ho to usakI taiyArI kucha dinoM yA ghaMToM pUrva ho jAtI hai jaise ki TikaTa kharIdanA, dekhane kA umaMga honA, mitroM meM usakI carcA karanA aadi| pratikramaNa eka mahAna yoga hai, kRta pApoM ke prAyazcitta kA mArga hai isalie isakI pUrva taiyArI ke rUpa meM moha cheda ke lie, pApoM kA prAyazcitta karane ke lie, karmabhAra se mukta hone ke lie jA rahA hU~ aisA manobhAva jAgRta kara pratikramaNa karanA caahie| 2. sAmAyika-pratikramaNa samudAya ke sAtha baiThakara kiyA jAtA ho, taba apane . se bar3oM kA yathocita vinaya aura ziSTatA kA pAlana karanA caahie| 3. sUtra saMhitA pUrvaka bolanA cAhie aura usa samaya artha kA bhI dhyAna rakhanA caahie| 4. jahA~ jaisI mudrAe~ karane ke lie kahA gayA ho vahA~ usa prakAra kI mudrAe~ karanA caahie| 5. pratikramaNa vidhi ke hetuoM ko barAbara samajhakara evaM unake anusAra lakSya rakhakara vartana karane kA prayatna karanA caahie| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~... 219 6. Antarika ullAsa- - pUrvaka kiyA gayA pratikramaNa karma ke kaThina bandhanoM ko zIghra tor3a DAlatA hai yaha lakSya meM rakhanA cAhie / 7. pratikramaNa meM laghu zaMkA ke lie jAnA ho to kisI ko Ar3a na par3e usa taraha bAhara nikalanA caahie| yadi akAla kA samaya ho to sira para garama zAla or3hanI cAhie tathA zaMkA dUra karane ke pazcAta zAla ko halke se TAMga denI caahie| vartamAna meM kucha jana bichAyA Asana bhI or3hate haiM jo niyama viruddha hai, kyoMki Asana para turanta baiThane se tamaskAya (AkAza meM se barasane vAle apakAya ke jIva) Adi jIvoM kI virAdhanA kA doSa lagatA hai kAraNa ki apane zarIra ke sparza se una jIvoM kA hanana hotA hai| hai| ataH sAmAyika yA pauSadha Adi meM ochAyA TAlane hetu UnI zAla kA hI upayoga karanA cAhie, jisase pUrA zarIra DhakA jA ske| khulI jagaha ho to pezAba pyAle meM karake miTTI meM thor3A-thor3A karate hue DAlanA caahie| 8. pratikramaNa karate samaya bijalI Adi kA prakAza zarIra para nahIM par3e, dhyAna rakhanA caahie| 9. sAmAyika lene ke pazcAta caravalA ke binA nahIM uThanA caahie| 10. pratikramaNa japa yA dhyAna kA prakAra nahIM hai, yaha to pApa vimocana kI eka apUrva aura pavitra kriyA hai / yaha kriyA prAtaH evaM sAyaMkAla do bAra kI jAtI hai| sAmAnyataH isa kriyA kA kAla 40 se 60 minaTa kA hotA hai parantu hara pandraha dina meM eka dina, hara cAra mahIne meM eka dina tathA bAraha mahIne meM eka dina - isa prakAra varSa meM aTThAIsa dina aise hote haiM jaba saMdhyAkAla kI kriyA kAphI lambI hotI hai, jo do se tIna ghaMTe taka calatI hai| yaha kriyA upAzraya meM athavA ghara meM kahIM bhI ho sakatI hai| isa kriyA ko mandira yA derAsara meM nahIM kiyA jaataa| 11. rAtrika pratikramaNa maMda svara meM karanA cAhie, kyoMki U~ce svara meM bolane se chipakalI Adi hiMsaka jIva uTha jAe to hiMsA karane meM pravRtta hote haiN| mithyAtvI athavA nAstika loga par3osa meM rahate hoM to ve pApAcaraNa meM pravRtti kreNge| isalie ina doSoM se bacane - bacAne ke lie maMda svara meM pratikramaNa karane kA upayoga rakhanA caahie| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA 12. pratikramaNa eka vyakti bole tathA dUsare usake sUtroM ko lakSya meM rakhakara suneM athavA mana meM par3heM aura ciMtana-manana kreN| aisA karane se artha kI ciMtanA barAbara ho sakatI hai aura upayoga bhI raha sakatA hai| 13. kAyotsarga karate samaya nAsikA ke agrabhAga para dRSTi rakhanI cAhie, yadi aisA na ho sake to sthApanAcArya para rakhanI caahie| 14. pratikramaNa karate samaya dRSTi sthApanAcArya para rakhanI caahie| dRSTi ko asthira rakhane se athavA anyacitta se pratikramaNa karane para avidhi doSa lagatA hai tathA kRta kriyA niSphala ho jAtI hai| isalie upayoga pUrvaka pratikramaNa karanA caahie| 15. pratikramaNa karate samaya AvazyakatA ke binA Asana para baiThanA nahIM caahie| jahA~ taka bana par3e vahA~ taka kAyotsarga, vandana Adi sabhI Avazyaka yatanA pUrvaka khar3e-khar3e karane caahie| yadi zarIra meM becainI ho to hI baiThe-baiThe karanA caahie| pratikramaNa kI sthApanA ke bAda chaha Avazyaka kriyA khar3e hokara kI jAtI hai| kevala vaMdittu sUtra tathA chaha Avazyaka se pahale aura pIche kI jAne vAlI kriyA meM nIce baiThate haiN| khar3e hokara dhyAna karane vAloM ko caravalA dAe~ hAtha meM aura mu~hapatti bAeM hAtha meM ghuTane kI tarapha jhukAkara rakhanI caahie| donoM pairoM ke madhya Age ke bhAga meM cAra aMgula kA aura pIche kI tarapha cAra aMgula se thor3A kama antara rakhanA caahie| 16. kAyotsarga meM ginatI ke lie aMguliyoM ke pauravoM kA upayoga nahIM karanA caahie| isake lie hRdaya meM nau khaNDa yukta aSTadala kamala kI kalpanA karake una para saMkhyA kI dhAraNA kI jAtI hai| adhika jAnakArI ke liye citroM ke sAtha unakA varNana bhI dekha lenA caahie| 17. yadi macchara Adi kA upadrava ho to zarIra ko bAra-bAra hilAye nahIM, use - sahana karanA caahie| saMvatsarI pratikramaNa ke 40 logassa ke kAyotsarga meM chIMka nahIM AnI caahie| 18. kAyotsarga pUrNa karane ke bAda yadi dUsare loga kAussagga kara rahe hoM to samatA pUrvaka pratIkSA karanI caahie| 19. khamAsamaNa AdhA nahIM denA caahie| kyoMki yaha kriyA paMcAMga praNipAta pUrvaka hotI hai, isameM zarIra ke pA~coM aMga bhUmi taka chUne cAhie, isaliye Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ ... 221 mastaka ko anta taka jhukAnA caahie| jisake hAtha meM caravalA ho unheM hara eka khamAsamaNa khar3e hokara hI denA cAhie jisase kriyA ke prati Adara - bahumAna jAgRta ho| isase kriyA kA pUrNa phala prApta hotA hai| jo loga baiThe-baiThe kriyA karate haiM unheM apanA mastaka pUrI taraha jamIna taka jhukAnA caahie| adhikatara loga mAthA namAte hI nahIM hai, kucha AdhA sira jhukAte haiM to kucha AdhA zarIra hI namAkara raha jAte haiM, parantu aisA nahIM karanA caahie| vidhi hamezA pUrI honI cAhie / 20. ziSya aura zrAvaka guru se sAr3he tIna hAtha dUra rahakara kriyA kareM tathA sAdhvI aura zrAvikA moha prasaMga nivAraNa karane ke liye sAdhu athavA zrAvaka se teraha hAtha dUra rahakara kriyA kreN| isI prakAra sAdhvI se anya sAdhviyoM evaM zrAvikAoM ko bahumAnArtha sAr3he tIna hAtha tathA sAdhvI se sAdhu evaM zrAvaka ko moha prasaMga nivAraNArtha teraha hAtha dUra rahanA caahie| yaha utkRSTa avagraha hai| 21. zuddhipUrvaka kI gaI kriyA atyanta phaladAyaka hotI hai isaliye sAmAyika pratikramaNa karane vAle sAdhakoM ko zarIra, vastra aura upakaraNa kI zuddhi kA dhyAna rakhanA caahie| 22. sAmAyika-pratikramaNa ke lie kaTAsana bichAne se pUrva caravale se bhUmi kA pramArjana karanA caahie| 23. sAdhu aura zrAvaka ko prAta: aura sAyaM niyamita pratikramaNa karanA caahie| jo gRhastha vratadhArI na ho usako bhI pratikramaNa karanA cAhie,kyoMki vaha tRtIya vaidya kI auSadhi ke samAna atyanta hitakArI hai| eka rAjA ke pAsa tIna vaidya aaye| unameM pahale vaidya ke pAsa aisA rasAyana thA ki jisake sevana se vyAdhi ho to miTa jAe aura nahIM ho to nayA roga utpanna kara de| dUsare vaidya ke pAsa aisI auSadhi thI ki jisake prayoga se vyAdhi ho to miTa jAe aura na ho to nayA roga utpanna nahIM kre| tIsare vaidya ke pAsa aisI auSadhi thI ki jisase vyAdhi ho to miTa jAe aura na ho to sarva aMgoM ko paripuSTi kara bhaviSya meM hone vAle rogoM ko bhI ThIka kara deN| isI taraha pratikramaNa bhI doSa lageM to unakI zuddhi karatA hai aura na lageM to cAritra dharma kA poSaNa karatA hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pratikramaNa kA utkRSTa aura ApavAdika kAla * daivasika pratikramaNa dina ke antima bhAga meM arthAta sUryAsta ke samaya meM karanA caahie| isakA nizcita kAla batAte hue pratikramaNa hetu garbha (pR. 2) meM zAstra vacana ko uddhRta kara kahA gayA hai ki addha nivuDDhe 'bimbe, suttaM kaDDhaMti gIyatthA / ia vayaNa-pamANeNaM, devasiyAvassae kAlo / / sUrya bimba kA AdhA bhAga asta ho usa samaya pratikramaNa sUtra bolanA cAhie arthAta ardha sUryAsta ke samaya vaMdittusUtra A jAe usa samaya kA dhyAna rakhate hue pratikramaNa prArambha karanA caahie| yaha daivasika pratikramaNa kA utsarga kAla hai| * zrAddhavidhi dvitIya prakaraNa meM bhI aisA hI kahA gayA hai| puSTi ke lie mUla pATha isa prakAra hai apavAdastu daivasikaM divasa tRtIya praharAdanvarddharAtraM yAvat / yogazAstravRttau tu madhyAhnAdArabhyArddharAtriM yAvadityuktam / rAtrikamarddharAtrAdArabhya madhyAhnayAvat / / * bhAvadevasUrikRta yatidinacaryA (pR. 65) meM daivasika pratikramaNa kA prArambhika evaM samApti kAla donoM kA ullekha kiyA gayA hai| tadanusAra pratikramaNa usa samaya kA dhyAna rakhate hue zurU karanA cAhie ki jaba vaMdittu sUtra bola rahe ho taba sUrya AdhA DUbA huA aura AdhA prakaTa ho tathA pratikramaNa pUrNa hone para AkAza meM do yA tIna tAre dikhAI dete hoM, aise samaya kI tulanA karake daivasika pratikramaNa karanA caahie| * apavAdataH daivasika pratikramaNa dina ke tIsare prahara se lekara madhya rAtri hone se pUrva taka ho sakatA hai| yogazAstravRtti ke anusAra madhyAhna se ardharAtri paryanta ho sakatA hai| . daivasika pratikramaNa ke samAna rAtrika pratikramaNa bhI usa samaya zurU karanA cAhie ki vaMdittu sUtra bolane ke vakta sUryodaya ho jaaye| yaha rAtrika pratikramaNa kA utsarga kAla hai| * apavAdata: Avazyaka cUrNi ke anusAra rAtrika pratikramaNa madhya rAtri se ugghAr3A pauruSI taka arthAta dina kA prathama prahara pUrNa hone taka tathA vyavahArasUtra ke matAnusAra madhyAhna taka kara sakate haiN| isa sambandha meM mUlapATha yaha hai Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ ...223 ugghADA porisiM jA, rAiamAvassayassa cunnIe / vyavahArAbhippAyA, bhaNaMti jAva purimaDDhe / / (hetugarbha pR. 3) spaSTa hai ki Avazyaka cUrNi ke abhiprAya se rAtrika pratikramaNa ugghAr3A porisI arthAta sUtra pauruSI pUrNa ho vahA~ taka aura vyavahArasUtra ke anusAra dina ke madhyAhna taka kiyA jA sakatA hai| * vidhimArgaprapA (pR. 24) ke anusAra vartamAna kA jo mahInA ho usase tIsare mahIne ke nAma kA nakSatra jaba mastaka para Aye usa samaya rAtrika pratikramaNa karanA caahie| jaise ki vartamAna meM zrAvaNa mAsa cala rahA ho to usase tIsarA mahInA Azvina (Asoja) AtA hai| isakA tAtparya hai ki jaba AkAza ke madhya azvinI nAma kA nakSatra Aye taba rAtrika pratikramaNa kA samaya jAnanA caahie| isakA mUla pATha nimna hai jo vaTTamANa mAso, tassa ya mAsassa hoi jo tio| tannAmaya nakkhatte, sIsatthe gosa paDikamaNaM / / * pAkSika pratikramaNa pakSa ke anta meM caturdazI ke dina kiyA jAtA hai| Agama yuga meM amAvasa yA pUnama ko pakkhI pratikramaNa hotA thA, jisa samaya se saMvatsarI pratikramaNa kI tithi paMcamI se cautha huI usa samaya se pakkhI pratikramaNa bhI caturdazI ke dina karate haiN| lekina sthAnakavAsI, terApaMthI, pAyacchaMdagaccha vAle Aja bhI paMcamI ko saMvatsarI tathA pUrNimA-amAvasyA ko pakkhI karate haiN| pratikramaNa yogya sthAna - apane nagara meM guru mahArAja kA yoga ho to pratikramaNa unake sAtha, anyathA pauSadhazAlA yA apane ghara para karanA caahie| AvazyakacUrNi meM kahA hai ki "asai-sAha-ceiyANaM posaha sAlAe vA sagihe vA sAmAiyaM vA AvassayaM vA kareI" arthAta sAdhu aura caitya kA yoga na ho to zrAvaka pauSadhazAlA meM athavA apane ghara para sAmAyika aura Avazyaka (pratikramaNa) kreN| cirantanAcAryakRta pratikramaNa vidhi kI gAthA meM bhI yahI kahA gayA hai ki paMcavihAyAra visuddhi, heumiha sAhu sAvago vA vi| paDikkamaNaM saha guruNA, guru virahe kuNai ikko vi / / sAdhu aura zrAvaka pA~ca AcAra kI vizuddhi ke lie guru ke sAtha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA pratikramaNa kareM aura vaisA yoga na ho to akele bhI kreN| parantu usa samaya guru kI sthApanA avazya kreN| satraha pramArjanA ___ khamAsamaNa dete evaM vaMdana karate samaya zarIra ke 17 sthAnoM kI pramArjanA avazya karanI caahie| isakI vidhi isa prakAra hai3 -dAhine paira ke kamara ke nIce ke bhAga se prArambha kara pIche meM er3I taka kA pUrA __bhAga, pIche kI kamara kA madhya bhAga tathA bAe~ paira ke kamara ke nIce se er3I taka kA pUrA bhAga-aise tIna sthaan| 3-uparokta prakAra se dAhine pA~va kA agrima bhAga, madhya bhAga tathA bAyeM pA~va kA agrima bhAga- aise tIna sthaan| 3-nIce baiThate samaya tIna bAra Age ke sthAna kA pramArjana krnaa| 2-dAhine hAtha meM mu~hapatti lekara lalATa (mastaka) ke dAhinI tarapha se pramArjana karate hue sampUrNa lalATa, sampUrNa bAyAM hAtha nIce kohanI taka, vahA~ se usI prakAra bAyeM hAtha meM mu~hapatti lekara bAyIM tarapha se pramArjana karate hue sampUrNa lalATa, sampUrNa dAhinA hAtha nIce kohanI tk| phira caravale kI DaMDI ko ma~hapatti se pramArjana krnaa| 3-phira tIna bAra caravale ke gucche kA mu~hapatti se pramArjana krnaa| 3-avagraha se bAhara nikalate samaya tIna bAra Asana kA pramArjana krnaa| isa prakAra 3+3+3+2+3+3=17 sthAnoM para pramArjanA kI jAtI hai| dvAdazAvarta vandana meM antarnihita paccIsa Avazyaka 1. 'icchAmi khamAsamaNo vaMdilaM jAvaNijjAe nisIhiAe aNujANaha' isa pada se avagraha meM praveza ke lie AjJA mAMga kara vahA~ mastaka jhukAnA- yaha pahalA aavshyk| 2. isI taraha dUsarI bAra ke vAMdaNA meM mastaka jhukAnA, dUsarA aavshyk| 3. 'khamaNijjo bhe kilAmo' yaha pada bolate hue donoM hAthoM ko mastaka para lagAnA- tIsarA aavshyk| 4-6. 'aho kAyaM kAya' ye tIna pada bolanA- tIna aavshyk| 7-9. dUsarI bAra ke vandana meM bhI yahI tIna pada bolane se- tIna aavshyk| isa sUtra meM 'aho kAyaM kAya'aura jattAbhe? javaNi jjaM ca bhe?' ye Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ ...225 zabda viziSTa rIti se isa prakAra bole jAte haiMa-Asana para sthApita rajoharaNa, (caravale) athavA mu~hapatti ko donoM hAthoM kI dasoM aMguliyoM se sparza karate hue bolA jAtA hai| ho-dasoM aMguliyoM se lalATa ko sparza karate hue bolA jAtA hai| kA-caravale Adi ko sparza karate hue bolA jAtA hai| yaM-lalATa ko sparza karate hue bolA jAtA hai| kA-caravale Adi ko sparza karate hue bolA jAtA hai| ya-lalATa ko sparza karate hue bolA jAtA hai| ja-anudAtta svara se bolA jAtA hai aura usI samaya gurucaraNa kI sthApanA ko donoM hAthoM se sparza kiyA jAtA hai| ttA-svarita svara se bolA jAtA hai aura usa samaya caraNa sthApanA se uThAye hue hAtha caravale aura lalATa ke bIca meM caur3e karane meM Ate haiN| bhe-udAtta svara se bolA jAtA hai aura usa samaya dRSTi guru ke samakSa rakha kara donoM hAtha lalATa para lagAye jAte haiN| ja-anudAttasvara se caraNasthApanA ko sparza karate hue bolA jAtA hai| va-svarita svara se madhya meM Ate hue hAtha caur3e karake bolA jAtA hai| Ni-udAtta svara se lalATa ko sparza karate hue bolA jAtA hai| jjaM-anudAtta svara se caraNasthApanA ko sparza karate hue bolA jAtA hai| ca-svarita svara se madhya meM Ate hue hAtha caur3e karake bolA jAtA hai| bhe-udAtta svara se lalATa ko sparza karate hue bolA jAtA hai| 10-12. 'jattAbhe javaNi jjaM ca bhe ye tIna pada bolanA - tIna aavshyk| 13-15. dUsarI bAra ke vandana meM bhI yahI tIna pada bolane se - tIna aavshyk| 16-17. 'kAya saMphAsaM' pada bolakara karabaddha hAthoM ko mu~hapatti para sthApita karate hue usa para mastaka lagAnA- yaha eka aavshyk| dUsarI bAra ke vAMdaNA meM bhI isI taraha karane se- eka aavshyk| 18-21. 'khAmemi khamAsamaNo' - yaha pada bolate hue puna: mastaka jhukAnA aise do aavshyk| isI taraha dUsarI bAra ke vAMdaNA ke do milAne se- kula cAra aavshyk| 22. 'AvassiAe' yaha pada kahate hue avagraha se bAhara niklnaa| dUsarI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA ___ bAra bolate samaya 'AvassiAe' nahIM kahanA, isalie eka aavshyk| 23-25. vAMdaNA dete hue mana-vacana-kAyA ko sthira rakhanA- ye tIna aavshyk| isa prakAra paccIsa Avazyaka hote haiN| dvAdazAvarta vandana karate samaya inakA dhyAna rakhanA caahie| IriyAvahi sUtra dvArA 1824120 vikalpoM se micchAmi dukkaDaM kaise? . iriyAvahi pratikramaNa ke dvArA aThAraha lAkha, caubIsa hajAra, eka sau bIsa vikalpoM se micchAmi dukkaDaM diyA jAtA hai| usakI gaNanA isa prakAra hai jIva ke 563 bhedoM ko 'abhihayA se jIviyAo vavaroviA' taka dasa padoM se guNA karane para 5630 bheda hote haiN| inako rAga aura dveSa do se guNA karane para 11260 bheda hote haiN| inako mana-vacana-kAyA se guNA karane para 33780 bheda hote haiN| inakA kRta, kArita aura anumodita se guNA karane para 101340 bheda hote haiN| inako atIta, anAgata aura vartamAna kAla se guNA karane para 304020 bheda hote haiN| inako arihaMta, siddha, sAdhu, deva, guru aura AtmA kI sAkSI- ina chaha se guNA karane para 1824120 bhAMge hote haiN| isa prakAra saba jIvoM ke sAtha sarva prakAra se micchAmi dukkaDaM dene para saccI kSamAyAcanA hotI hai| ___vicAra sattarI prakaraNa kI TIkA meM uparyukta bhAMgoM meM jAnate-ajAnate ina do padoM dvArA guNA karake 3648240 bhAMge kahe gaye haiN| caurAsI lAkha yoniyoM kI ginatI- jIva ke utpanna hone kA sthAna yoni kahalAtA hai| saba jIvoM ke milAkara caurAsI lAkha utpatti sthAna haiM yadyapi sthAna to anaginata haiM parantu varNa-gaMdha-rasa-sparza dvArA jitane sthAna samAna hoM ve saba milakara eka hI sthAna kahalAte haiN| inakI ginatI isa prakAra hai__pRthvIkAya ke mUla bheda 350 haiN| inako pA~ca varSoM se guNA karane para 1750 bheda hote haiN| inheM do gaMdha se guNA karane para 3500 bheda hote haiN| ina bhedoM kA pA~ca rasa se guNA karane para 17500 bheda hote haiN| ina bhedoM kA ATha sparza se guNA karane para 140000 bheda hote haiN| isI taraha pA~ca saMsthAna se guNA karane para pRthvIkAya ke 700000 (sAta lAkha) bheda hote haiN| isI prakAra apkAya ke sAta lAkha, teukAya ke sAta lAkha, vAukAya ke sAta lAkha, pratyeka vanaspati ke dasa lAkha, sAdhAraNa vanaspati ke caudaha lAkha, beindriya-teindriya-caurindriya ke do-do lAkha, devatA-nArakI-tiryaMca ke cAra Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ ... 227 cAra lAkha tathA manuSya ke caudaha lAkha bheda haiN| ina sabakI ginatI karane para 8400000 jIva yoniyA~ hotI hai| sUtroccAra karate samaya dhyAna meM rakhane yogya bAteM * paMcAMga praNipAta sUtra meM, icchAmi khamAsamaNo bolakara rukanA nahIM cAhie, 'icchAmi khamAsamaNo vaMdiu~' itanA eka sAtha bolanA caahie| isameM bhI uM para anusvAra hai isalie ise spaSTa bolane ke lie u para bhAra denA caahie| * iriyAvahiyaM sUtra meM paNagadaga... maTTimakkaDA... isa taraha se na bolakara, paNaga... dagamaTTI... makkaDA saMtANA... isa taraha bolanA cAhie, kyoMki paNaga arthAta lIlana, phUlana Adi aura dagamaTTI arthAta gIlI miTTI hai| * annattha sUtra kA prathama zabda annattha hai, anattha nhiiN| yahA~ na akSara do haiM, eka nahIM / annattha 'sivAya ' aisA artha hotA hai lekina anattha 'anartha' aisA artha abhipreta nahIM hai| sUtroM meM aise saMyukta akSaroM ke zuddha uccAraNa do tarIke se ho sakate haiN| eka to pUrva ke akSara ko bhAra pUrvaka bolane se pIche kA uccAra saMyukta akSara vAlA ho jAtA hai / athavA saMyuktAkSara ke prathama vyaMjana ko pUrva ke svara ke sAtha boleM, phira dUsarA vyaMjana bolane se bhI saMyuktAkSara kA uccAra ho jAtA hai| jaise ki an- nat-tha / isI taraha kAussaggo - kAussaggaM Adi zabdoM meM sa aura ga donoM saMyukta akSara hai| paccakkhAmi Adi zabdoM meM cca aura kkha donoM ko saMyukta akSara ke rUpa meM bolanA cAhie, isakA khyAla rkheN| * - isI prakAra namutthuNaM meM savvanUNaM bolA jAe to usakA artha hotA hai - sarva se nyUna arthAta jo ayogya hai, isalie aise na bolakara savvannUNaM bolanA cAhie yahA~ va aura na donoM ko saMyuktAkSara ke rUpa meM bolanA caahie| isakA artha hai- sarvajJoM ko jo yogya hai| * annatthasUtra meM jAva arihaMtANaM meM jAva zabda arihaMta ke sAtha saMkalita nahIM hai, lekina Age Ane vAle tAva zabda ke sAtha saMkalita hai| isalie jAva... arihaMtANaM isa prakAra jAva bolakara thor3A rUkakara arihaMtANaM kahanA caahie| usI taraha Age bhI tAvakAyaM na bolakara tAva bolakara thor3A rUkeM phira kAyaM boleN| sUtroM meM jahA~ bhI vaMde, vaMdAmi, Namo Adi zabda Ate haiM vahA~ zIza * Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA jhukAnA caahie| bolane aura sunane vAle donoM kA isa viSaya para dhyAna jAe isalie pUrva kA zabda bolakara thor3A rukate hue vaMde Adi zabda bhAra pUrvaka bolane caahie| * ' jaMkiMci nAma titthaM' isameM nAma aura titthaM alaga-alaga bolane caahie| yahA~ nAma kA artha hai- vAstava meN| * namutyu aura NaM alaga-alaga bolane cAhie tathA usa samaya jor3e hue donoM hAthoM ko jamIna para sparza karake zIza jhukAnA caahie| * dhammasAra - hINaM aise nahIM bolanA cAhie, kyoMki isakA artha hotA hai - bhagavAna dharma ke sAra se rahita hai| dhamma - sArahINaM (dhamma - sArahI - NaM) aise bolane se isakA artha 'bhagavAna dharma ke sArathI haiM' aisA hotA hai| * isI taraha paNAsiyAse sakuvAI na bolakara paNAsiyAsesa kuvAI bolanA caahie| kuMdiMdugokkhI ratusAravannA na bolakara kuMdiMdugokkhIratusAravannA bolanA caahie| isI prakAra pukkharavaradI vaDDe na bolakara pukkharavara dIvaDDhe bolanA caahie| * sAraMvIrA... gamajalanidhiM na bolakara rAga meM gAte hue bhI sAraM... vIrAgamajalanidhiM bolanA caahie| * vaMdittu sUtra meM jeNa na niddhaMdhasaM bolanA cAhie, jeNUMna sAtha meM nahIM bolanA caahie| aDDAijjesu pATha meM divasa muddesu na bolakara, dIva samuddesu bolanA cAhie, kyoMki yahA~ para dina sambandhI bAta na hokara dvIpa samudroM kI bAta hai| * isI taraha ajitazAMti meM dIva samudda... maMdara... bolanA caahie| dIvasa... mudda... maMdara nahIM / * jAvaMti ceiAI kI taraha jAvaMti kevi sAhu nahIM bola sakate, kyoMki isalie jAvaMta kevi sAhuM... bolnaa| isameM jAvaMta pulliMga zabda hai / * * vAMdaNA sUtra meM memi uggahaM... na bolakara me... miuggahaM bolanA caahie| tathA bahusu... bheNabhe na bolakara bahusubheNa... bhe bolA jAtA hai| isameM bahusubheNa bahuta acchI taraha se, bhe- ApakA, divaso vaikkaMto - dina vyatIta huA ? aisA arthabodha hotA hai jabaki ApakA dina bahuta acchI taraha se pasAra huA ? aisA prazna pUchA jAnA cAhie / isalie divaso vaikkaMto? ina zabdoM ko - Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ ...229 praznAtmaka Tona meM bolanA caahie| isI taraha ja...ttA...bhe? ja...va...Nij...jaM...ca... bhe? ye donoM bhI prazna hone ke kAraNa praznAtmaka rUpa meM hI bole jAne caahie| * vaMdittu sUtra meM viraomi virAhaNAe hai virIomi... nahIM..... * kallANakaMdaM sUtra prAkRta bhASA meM hai| isameM kalyANakaMdaM aura siri vardhamAnaM na bolakara kallANa kaMdaM aura siri vaddhamANaM bolanA caahie| isakI dusarI gAthA meM apAra zabda hai, appAra saMyuktAkSara nahIM hai| isalie a bhArapUrvaka na bolakara dhIre se uccAra karanA caahie| * jagacintAmaNi sUtra meM saMpai jiNavara vIsa yaha bolakara thor3A rUkakara muNi bihu~ koDihiM... bolanA cAhie, varanA vIsa muNi ina donoM zabdoM ko eka sAtha bolane para 20 sAdhuoM aisA artha samajhA jA sakatA hai| * sakalatIrtha stotra meM lAMbA so yojana...vistAra pacAsa...U~cA bahotera dhAra... isa taraha bolane se isakA sahI artha samajha meM AtA hai| nahIM to lAMbA so yojana vistAra... pacAsa U~cA bahotera dhAra bolane para- 'ye mandira 50 yojana U~ce haiM isa prakAra artha pratIti hone kI sambhAvanA rahatI hai, jo galata hai| * zrI sImaMdhara svAmI ke dohe meM viSaya-kaSAya nA gaMjiyA aisA bolane kA koI artha nahIM hotA hai| isalie viSaya kaSAyanAgaMjIyA aise bolanA caahie| isase nAga-hAthI arthAta viSaya kaSAyarUpI hAthI ko jItane vAle paMcAnana siMha jaise muni... yaha artha banatA hai| * laghuzAnti meM kuru kuru zAntiM ca kuru kuru sadeti aise bolanA caahie| sadeti ke sthAna para sadetiM nahIM bolanA cAhie, kyoMki usakA artha sadA itiM - sadA upadrava karo aisA hotA hai, jo ayogya hai| * bar3I zAnti meM strilokamahitA strilokapUjyA... Adi nahIM bolanA cAhie, kyoMki isakA artha hotA hai ki bhagavAna strIloka meM pUjya hai Adi... isa taraha artha kA anartha na ho isalie s ko pUrva zabda ke sAtha bolanA caahie| sarvadarzinas trilokanAthAs triloka mahitAs bolanA caahie| * zAMti kI udghoSaNA ke samaya zrI zramaNasaMghasya zAMtirabhavatu meM ra sAtha meM bolane se 'zAMti na ho' aisA anartha pratIta hotA hai| isalie yogya tarIke se ise bolate samaya ti para bhAra dekara r ko isake sAtha jor3akara bolanA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA cAhie... zAMtir bhavatu jisakA artha hai 'zAMti ho|' rAIya mu~hapatti kA pratilekhana kyoM? ___yadi sAdhvI AcArya Adi kI nizrArata ho athavA sAdhvIvarga meM yogodvahana cala rahe hoM athavA gRhastha upadhAna tapa kara rahA ho, una dinoM subaha AcArya athavA gItArtha muni ke samakSa rAIya mu~hapatti kA pratilekhana kiyA jAtA hai| ___yaha vidhi guru se pRthak pratikramaNa karane para usako adhikRta karane ke uddezya se karate haiM tathA sAdhviyA~ evaM upadhAnavAhI bahine rAtrika pratikramaNa AcArya Adi gurujanoM ke sAtha nahIM kara sakatIM, isalie unake dvArA rAtri sambandhI doSoM kI AlocanA ke rUpa meM bhI yaha vidhi kI jAtI hai| ise choTA pratikramaNa bhI kahate haiN| isa vidhi meM sarvaprathama IryApatha pratikramaNa karate haiM, phira rAtri meM lage doSoM se mukta hone ke lie mukhavastrikA kA pratilekhana kara do bAra dvAdazAvarta vandana karate haiN| phira icchAmi ThAmi sUtra bolakara thobha vandana karate haiN| chIMka doSa nivAraNa vidhi zubha kAryoM meM chIMka ko amaMgala kA sUcaka mAnA gayA hai| parva vizeSa ke dina kiyA jAne vAlA pAkSikAdi pratikramaNa Atmazuddhi kI apekSA apanA viziSTa sthAna rakhate haiN| isa ArAdhanA ko parama maMgalakArI kahA gayA hai isalie pAkSika Adi pratikramaNa meM chIMka nahIM karanI caahie| vizeSa rUpa se 'pAkSika praveza nimitta kI jAne vAlI 'mukhavastrikA pratilekhana se lekara samApti khAmaNA... Adi' kaheM, vahA~ taka chIMka nahIM karanI caahie| paramparAgata sAmAcArI ke anusAra pAkSika pratikramaNa meM yadi aticAra ke pahale chIMka A jAye to caityavaMdana se punaH pratikramaNa karanA cAhie aura aticAra ke bAda chIMka Aye to sajjhAya bolane ke pazcAta athavA bar3I zAMti bolane ke pUrva chIMka kA kAyotsarga karanA caahie| jisa vyakti ko chIMka AI ho use maMgala ke lie jinAlaya meM snAtrapUjA athavA AyaMbila tapa karanA cAhie, aisI pUrvAcArya anamata paripATI hai| kharataragaccha kI paramparAnusAra kAyotsarga vidhi nimna hai* pratikramaNa karane vAle sabhI ArAdhaka eka khamAsamaNa dekara kaheM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ ...231 'apazakuna durnimittAdi ohaDAvaNatyaM karemi kAussaggaM karUM? icchN|' puna: apazakuna durnimittAdi karemi kAussaggaM pUrvaka annattha sUtra kahakara eka navakAra mantra kA kAyotsarga kareM, pUrNakara prakaTa meM eka navakAra boleN| * phira eka khamAsamaNa dekara pUrvavata Adeza mAMgate hue do navakAra kA kAyotsarga kareM, pUrNakara prakaTa meM tIna navakAra mantra kheN| * tapAgaccha kI paramparAnusAra IryApathika pratikramaNa kreN| phira eka khamAsamaNa dekara kaheM- kSudropadrava ohaDAvaNatthaM kAussaggaM karU~? icchN| punaH kSudropadrava ohaDAvatthaM karemi kAussaggaM pUrvaka annatthasUtra bolakara 'sAgaravaragaMbhIrA' taka cAra logassa kA kAyotsarga kreN| kAyotsarga pUrNakara guru yA variSTha vyakti 'namo'rhat' pUrvaka nimna stuti kaheM- . sarve yakSAmbikAdyo ye, vaiyAvRtyakarA jine / kSudropadrava-saMghAtaM, te drutaM drAvayantu naH / / phira 'namo arihaMtANaM' pUrvaka kAyotsarga pUrNa kreN| usake bAda prakaTa meM logassasUtra boleN| prazna- pakkhI pratikramaNa meM aticAra taka chIMka A jAe to puna: zurU se pUrA pratikramaNa karanA aura usake bAda chIMka Ae to usakA kAyotsarga mAtra hI kiyA jAtA hai aisA kyoM? devasI-rAI pratikramaNa meM devavaMdana karate samaya chIMka A jAye to puna: se devavandana karate haiM isakA kAraNa kyA hai? uttara- jisa taraha sAmAnya dinoM meM kAle vastra pahanane kA niSedha nahIM hone para bhI dIkSA, pratiSThA, mahApUjana Adi mAMgalika avasaroM para unheM dhAraNa karane kA niSedha kiyA gayA hai usI taraha daivasika pratikramaNa meM chIMka kA nivAraNa na karane para bhI pakkhI vagairaha kA pratikramaNa mahattvapUrNa hone se unameM chIMka ko TAlA jAtA hai| isase yaha siddha hotA hai ki pAkSika Adi kI ArAdhanA eka viziSTa anuSThAna rUpa hai| ___ dUsarA, pakkhI pratikramaNa meM aticAra pATha aura savvassavi pakkhiaM - ye donoM pratikramaNa ke pradhAna pATha mAne jAte haiM isalie yahA~ taka chIMka Ane para sampUrNa kriyA punaH kI jAtI hai| isake bAda sajjhAya taka chIMka Ae to dubArA sampUrNa vidhi karane meM jIva kA sattva nahIM hotA, isalie kAyotsarga kA vidhAna kiyA gayA hai| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA daivasika pratikramaNa meM arihaMta paramAtmA evaM samyagdRSTi devoM kI stuti karate samaya chIMka TAlane kI paramparA hai isIlie laghuzAMti, bar3I zAMti, zAnti kalaza Adi meM chIMka kA niSedha hai / devavaMdana meM bhI isI kAraNa chIMka TAlane kA rivAja hai| ina saba niyamoM meM sampradAyagata sAmAcArI aura AcaraNa hI pramANa hai| billI doSa nivAraNa vidhi jaina dharma meM zakuna zAstra kI apekSA loka vyavahAra ko bhI sthAna diyA gayA hai| tadanusAra viziSTa dharma kriyAoM meM billI kI Ar3a honA, usakA Age se hokara nikalanA yA bAra-bAra idhara se udhara ghUmanA apazakunakArI mAnA jAtA hai| laukika jagata meM isa sambandhI apazakuna kI kaI ghaTanAe~ sunane milatI hai| yahA~ prazna hotA hai ki pratikramaNa karate samaya mukhya rUpa se billI kI Ar3a ko hI doSa rUpa meM kyoM svIkArA gayA hai kyoMki anya kaI pazu-pakSI bhI apazakuna rUpa haiM? isakA tarka saMgata javAba yaha hai ki apazakuna rUpa dUsare pazu-pakSI prAyaH AvAja karate hue Ate haiM ataH unakA nivAraNa Ane se pUrva bhI kara sakate haiM lekina billI cupacApa AtI hai| isalie daivasika Adi pA~coM pratikramaNa karate hue sthApanAcAryajI aura pratikramaNa karttA ke bIca meM se billI nikala jAye to kisI aniSTa yA upadrava Adi kI sambhAvanA bana sakatI hai| usakA nivAraNa karane ke lie pUrva paramparAgata sAmAcArI ke anusAra chIMka doSa nivAraNa vidhi ke samAna kramazaH eka navakAra, do navakAra aura tIna navakAra aise tIna kAyotsarga kreN| tIsarA kAyotsarga pUrNakara tIna navakAra mantra uccAraNa pUrvaka boleN| usake pazcAta nimnalikhita gAthA ko bhI tIna bAra boleM aura bhUmi ko bAyeM (DAbA) paga se tIna bAra dabAyeMjA sA kAlI kabbaDI, akkhahi kakkaDI yArI / maMDala mAhe saMcarI, haya paDihaya majjArI / / ukta vidhi karane se billI doSa samApta ho jAtA hai| vidhimArgaprapA (pR. 24) ke anusAra billI doSa kA parihAra karane ke lie uparyukta gAthA ke cauthe pada ko tIna bAra bolakara 'khuddopaddava ohaDAvaNiyaM' nimitta cAra logassa kA kAyotsarga karanA cAhie / phira anta meM 'zrI zAntinAtha bhagavAna ko namaskAra ho' aisI ghoSaNA karanI caahie| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa kriyA meM apekSita sAvadhAniyA~ evaM ApavAdika vidhiyA~ ...233 sacitta-acitta raja ohaDAvaNI kAyotsarga vidhi / ___ Agamika TIkAoM ke anusAra sAdhu-sAdhviyoM ko prativarSa caitra zuklA gyArasa, bArasa aura terasa, athavA bArasa, terasa aura caudasa athavA terasa, caudasa aura pUnama aise tIna dina sacitta-acitta vRSTi raja ke doSa ko dUra karane nimitta kAyotsarga karanA caahie| zvetAmbara kI kucha paramparAoM meM Aja bhI yaha kAyotsarga kiyA jAtA hai| __isa kAyotsarga ke pIche mukhya hetu yaha diyA gayA hai ki kadAcita ekAdazI aura dvAdazI ke dina se kAyotsarga karanA bhala jAyeM to trayodazI, catardazI aura pUrNimA ke dina avazya karanA caahie| yadi trayodazI ke dina se bhI kAyotsarga karane meM bhUla ho jAye to dUsare varSa kI caitrI pUnama taka jaba bhI rajovRSTi ho usa dina svAdhyAya nahIM kiyA jA sktaa| spaSTa hai ki AgAmI eka varSa paryanta rajovRSTi kA asvAdhyAya rahatA hai| vizeSaM tu jJAnI gmym| yaha kAyotsarga pratikramaNa ke pazcAta kiyA jAtA hai isalie ise pratikramaNa-vidhi ke antargata kahA gayA hai| daivasika pratikramaNa ho jAne ke bAda eka khamAsamaNa dekara kaheM- 'icchA. saMdi. bhagavan! sacitta acittaraja ohaDAvaNatthaM kAussagga karUM? icchaM,' kahakara punaH sacitta acitta raja ohaDAvaNatthaM karemi kAussaggaM pUrvaka, annatthasUtra bolakara cAra logassa kA kAyotsarga kreN| pUrNakara prakaTa meM logassasUtra kheN| yahA~ kahA jA sakatA hai ki SaDAvazyaka jo ki vartamAna meM pratikramaNa ke nAma se pahacAnA jAtA hai jaina sAdhanA kI eka pramukha kriyA hai| isIlie jainAgamoM meM ise Avazyaka kI upamA dI gaI hai| vyavahAra jagata meM bhI Avazyaka caryA kA samyaka rUpa se saMpAdana honA jarUrI mAnA jAtA hai| varanA sAmAnya pratIta hone vAlI rojamarrA kI kriyAe~ pUre jIvana ko asta-vyasta kara detI haiN| aise hI pratikramaNa yadyapi eka dainika kriyA hai paraMtu isameM apekSita sAvadhAniyoM ke prati thor3I sI lAparavAhI sampUrNa AdhyAtmika pragati para Break lagA detI hai| ata: mokSa patha para ArUr3ha bhavya jIvoM kI nirAbAdha gati ke lie pratikramaNa kI ApavAdika vidhiyoM evaM apekSita sAvadhAniyoM ko digdarzita karate hue sAdhakoM kA mArga prazasta kiyA gayA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-7 upasaMhAra karate jina zAsana meM pratikramaNa Atma vizuddhi kA adbhuta yoga hai / pratikramaNa hue agaNita AtmAoM ne kevalajJAna prApta kiyA hai| vividha kArya paramparAoM koI bhakti yoga ko, to koI karmayoga ko, koI jJAna yoga ko, to koI dhyAnayoga ko, to koI kriyAyoga ko pramukhatA dete haiM aura dUsaroM ko usa yoga meM pravRtta karane kA prayAsa karate haiN| parantu mahattvapUrNa bAta yaha hai ki Atmazuddhi jaisA mahAna koI yoga nahIM hai tathA bhUta aura bhAvI pApoM kA pratikramaNa kiye binA Atmazuddhi saMbhava nahIM hai isalie pratikramaNa ko zreSTha yoga mAnA gayA hai| malina vastra para aMkita kI gaI zreSTha kArIgarI bhI zobhA nahIM detI hai, DijAIna se pahale vastra komala rahita karanA jarUrI hai, isI bhA~ti AtmA ko bhI pratikramaNa se svaccha karanA caahie| isIlie jaina dharma meM prAtaH aura sandhyA donoM samaya pratikramaNa karane kA tathA varSa bhara meM pA~ca prakAra ke pratikramaNa karane kA upadeza hai / pratikramaNa kA pahalA caraNa Atma nirIkSaNa hai| jo Atma-nirIkSaNa karanA nahIM jAnatA, vaha AdhyAtmika to kyA, zAyada dhArmika bhI nahIM ho sakatA / dhArmika hone kA sabase bar3A sUtra hai apane Apako dekhnaa| hama prAyaH dUsaroM ko hI dekhane, jAnane evaM samajhane kA prayAsa karate haiN| anAdikAlIna kusaMskAroM ke prabhAva se hamArI ruci para padArthoM meM adhika hai| vyAvahArika stara para jIte hue svayaM kI burAIyoM kA AropaNa bhI dUsaroM para hI karate haiM / jahA~ taka ho apanI bhUla kA doSI anyoM ko ThaharAte haiM jaise kisI ne jhagar3A kiyA, gAlI dii| usase pUchA jAe ki aisA kyoM kiyA ? vaha yahI kahegA ki maiM kyA karU~? usane mujhe gAlI dI to maiMne bhI dI / vaha apanI galatI kabhI bhI svIkAra nahIM kregaa| sadA yahI kahegA ki pahale usane dI isalie maiMne bhI dI / vyakti hara bAta meM, usameM bhI galata bAta meM to dUsaroM ko hI doSI mAnatA - samajhatA hai| yaha saba Atma nirIkSaNa ke abhAva meM hotA hai| Atma nirIkSaNa kI bhAvanA jaga jAe to phira svayaM kI bhUloM ko dekhane meM dera nahIM lgegii| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...235 jo svayaM kI bhUloM ko dekhatA hai vahI AdhyAtmika hai| jahA~ dUsarA AtA hai, adhyAtmavAda samApta ho jAtA hai| yadi koI vyakti aisA kahe ki dUsare ne mere sAtha aisA kiyA isalie hama bhI vaisA kara rahe haiM to mAnanA cAhie ki vaha dhArmika banA hI nahIM hai| vaha to kevala dharma kriyAoM kA dikhAvA mAtra kara rahA hai| vastuta: usakI antazcetanA meM dharmabIja kA vapana nahIM huA hai| pratikramaNa apane Apako dekhane kA saMdeza detA hai| eka bAra Atma avalokana karanA prArambha kara deM to jIvana meM eka apUrva parivartana kI anubhUti hone ke sAtha-sAtha jIvanagata bahuta sArI samasyAe~ sulajhanI zurU ho jAyegI / isa prakAra Adhunika jIvana kI sabhI samasyAoM kA samAdhAna pratikramaNa Avazyaka meM samAhita hai| hama dekhate haiM ki laukika jagata meM vahI vyApArI kuzala kahalAtA hai, jo pratidina sAyaMkAla dekhatA hai ki Aja ke dina maiMne kitanA lAbha prApta kiyA hai? jisa vyApArI ko apanI AmadanI kA jJAna nahIM hai, vaha saphala vyApArI nahIM ho sktaa| usI taraha jo sAdhaka pratidina kA apanA lekhA-jokhA karatA hai, apane karttavyoM kA smaraNa karatA hai tathA sat-asat pravRtti kA nirIkSaNa karatA hai vahI sAdhanA ke kSetra meM saphala ho sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ne Atma nirIkSaNa kI sundara vidhi pratipAdita kI hai| pratyeka vyakti yaha anuzIlana kareM- kiM me kaDaM - Aja maiMne kyA kiyA hai? kiM ca me kiccasesaM- mere lie kyA kArya karanA zeSa hai? kiM sakkiNijjaM na samAyarAmi - vaha kaunasA kArya hai jise maiM kara sakatA hU~, para pramAdavaza nahIM kara rahA hU~? kiM me paro pAsai kiM va appA- kyA mere pramAda ko koI dUsarA dekhatA hai athavA maiM apanI bhUla ko svayaM dekha letA hU~ ? kiMvA haM khaliyaM na vivajjayAmi - vaha kauna sI skhalanA hai, jise maiM chor3a nahIM rahA hU~? yaha Atma nirIkSaNa kA eka prArUpa hai| jo vyakti isake anusAra Atma nirIkSaNa karatA hai vaha sacamuca pratikramaNa kI dahalIja para pA~va rakha detA hai| isa varNana se samajhanA hogA ki pratikramaNa Avazyaka meM praveza karane se pUrva yA isa Avazyaka kriyA ko sArthakatA pradAna karane ke lie AtmanirIkSaNa karanA yA usakA abhyAsa karanA paramAvazyaka hai| pratikramaNa karane kA mUla lakSya hai- duSkRta ko mithyA karanA, pApa kA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA prAyazcitta krnaa| isIlie pratikramaNa meM 'micchAmi dukkaDaM' arthAta mithyA meM duSkRtaM- merA duSkRta samApta ho yaha kathana kiyA jAtA hai| isa vivecanA ke krama meM yaha nizcita rUpa se ullekhanIya hai ki pratikramaNa ke mukhya tIna aMga haiM- 1. pratikrAmaka-pramAda Adi ke dvArA lage hue doSoM se nivRtta hone vAlA athavA dravya, kSetra, kAla aura bhAva viSayaka aticAroM se nivRtta hone vAlA sAdhaka, pratikrAmaka kahalAtA hai| 2. pratikramaNa- mahAvrata Adi meM lage hue aticAroM kI nivRtti hetu tatpara hokara aticAra vizuddhi ke lie tInoM yogoM se apane guru ke samakSa yA svayaM kI AtmA ke samakSa pratyarpaNa karanA, athavA jisa pariNAma se mUlaguNa Adi meM lage aticAroM se nivRtta hokara zubha yoga meM pravRtti hotI hai, vaha pariNAma pratikramaNa hai| 3. pratikramitavya- mithyAtva, asaMyama (hiMsA Adi), kaSAya (krodhAdi), aura aprazasta yoga athavA bhAva, gRha Adi kSetra, divasa, muhUrta Adi doSajanaka kAla tathA pApAsrava ke kAraNa bhUta sacitta Adi dravya pratikramitavya arthAta pratikramaNa karane yogya haiN| adhika spaSTa kaheM to kie hue doSoM ko dUra karane vAlA yAnI pratikramaNa karane vAlA pratikrAmaka, jina pariNAmoM se vratoM meM hue aticAroM kA prakSAlana karake puna: pUrva vrata kI zuddhi meM lauTanA pratikramaNa tathA jina dravyoM, kSetroM aura kAloM se pApa kA Agamana hotA hai ve dravya-kSetra Adi pratikramitavya- tyAgane yogya kahalAte haiN| isa prakAra pratikramaNa sva-nirIkSaNa evaM Atma vizuddhikaraNa kI abhUtapUrva kriyA hai| isake dvArA eka tarapha sAdhaka AdhyAtmika utkarSa ko prApta karatA hai vahIM dUsarI ora bauddhika evaM mAnasika ekAgratA bar3hane tathA svayaM meM sthira hone ke kAraNa vyavahArika kSetra meM bhI pragati karatA hai| sAdhaka kA zuddha AcAra evaM vicArayukta jIvana ihaloka meM use Adarza evaM anukaraNIya banAtA hai vahIM paraloka meM bhI ucca sthAna ko prApta karavAtA hai| isIlie pratikramaNa eka nitAMta Avazyaka evaM ArAdhya kriyA hai, jisakI sAdhanA apramatta hokara sabhI ko karanI caahie| sandarbha-sUcI 1. jinavANI, pR. 49-50 2. paDikamao paDikamaNaM, paDikamidavvaM ca hodi nnaadvvN| edesiM patteyaM parUvaNA, hodi tiNhapi / / mUlAcAra, 7/616-18 kI TIkA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI grantha kA nAma / lekhaka/saMpAdaka prakAzaka varSa 1. anuyogadvArasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1987 byAvara 2. anuyogadvAra cUrNi | zrI RSabhadevajI kezarImalajI zve. saMsthA, ratalAma 33. AcAradinakara (bhA.2) AcArya vardhamAnasUri nirNayasAgara presa, kolabhATa 1922 lena, mumbaI 4. AcArasAra vIranandi saiddhAntika |mANikacanda digambara jaina vi.saM. cakravatI granthamAlA, bambaI 1974 5. AvazyakasUtra saMpA. madhukaramuni zrI Agama prakAzana samiti, 1994| byAvara 6. Avazyaka cUrNi (bhA.2) jinadAsagaNi mahattara | zrI RSabhadeva kesarImala 1929 | zve. saMsthA, ratalAma 7. Avazyaka niyukti bherUlAla kanaiyAlAla koThArI vi.saM. (bhA.1-2) dhArmika TrasTa, mumbaI 2038] Avazyaka malayagiri AcArya malayagiri Agamodaya samiti, muMbaI 1928 | TIkA 9. Avazyaka hAribhadrIya AcArya haribhadrasUri | bherUlAla kanaiyAlAla vi.saM. TIkA koThArI dhArmika TrasTa,muMbaI |2038 | 10. AvazyakIya vidhi saMgraha saMyo.muni buddhisAgarajI | jaina presa, koTA vi.saM 1993 | 11. uttarAdhyayanasUtra saMpA. madhukaramuni zrI Agama prakAzana samiti, 1990 | byAvara Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA lekhaka/saMpAdaka racita dharmadAsa gaNi umedacandra rAyacandra kra. grantha kA nAma 12. upadezamAlA bhASAMtara 13. udAna 14. oghaniyukti 15. kalyANamaMdira stotra | pAMjarApola, ahamadAbAda anu. jagadIza kAzyapa mahAbodhisabhA, sAranAtha 17. gommaTasAra (jIvakANDa anu. DaoN. AdinAtha bhA. 1-2) neminAtha upAdhye 19. jaina, bauddha aura gItA ke DaoN. sAgaramala jaina AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana (bhA. 1-2) 20. tattvArthasUtra prakAzaka 16. kara paDikkamaNuM bhAvazuM A. abhayazekharasUri bhuvane dharmajayakara prakAzana vi.saM. gopIpurA, sUra 2058 21. tattvArtha sUtra 22. tattvArtha rAjavArtika (bhA. 1-2) 23. tilakAcArya sAmAcArI racita tilakAcArya | puNya suvarNa jJAnapITha, jayapura zrutasAgarIya vRtti saMpA. mahendra kumAra jaina varSa Agamodaya samiti, bambaI 1919 1923 18. jinavANI, pratikramaNa saMpA. DaoN dharmacandra jaina samyakjJAna pracAraka maMDala, 2006 vizeSAMka | jayapura 1985 bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1997 dillI paM. sukhalAla saMghavI pArzvanAtha vidyAzrama zodha 1976 saMsthAna, vArANasI bhAratIya jJAnapITha, kAzI bhAratIya jJAnapITha, naI dillI | DAhyAbhAI mokamacanda | pAMjarApola, ahamadAbAda prAkRta bhAratI akAdamI, 1982 jayapura 1932 1993 vi.saM. 1990 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI...239 kra./ grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka varSa 24./ dazavaikAlikasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1985 byAvara 25. dazavaikAlika cUrNi agastyasiMha sthavira prAkRta TeksTa sosAyaTI, 1973 ahamadAbAda 26./ darzana aura ciMtana |paM. sukhalAla saMghavI sukhalAla sammAna samiti, |1957 | (khaM. 2) gujarAta vidhAsabhA, ahamadAbAda | 27. dharmasaMgraha (adhikAra muni mAnavijaya, saMpA. zrI jinazAsana ArAdhanA 1984 1-3) municandra vijaya . TrasTa bhUlezvara, muMbaI | 28./ dhavalA vIrasenAcArya jaina sAhityoddhAraka phaMDa |1939 amarAvatI |-58 29./ niyamasAra TIkA. padmaprabhamaladhArI | paM. ToDaramala smAraka TrasTa, 1984 deva |jayapura | 30./ pArzvacandra gacchIya paMca pArzvacandra gaccha jaina saMgha, |1992 pratikramaNa sUtra mumbaI | (vidhi sahita) | 31. pratikramaNavidhi saMgraha saMpA. zrI mAMDavalA jaina saMgha, 1973 | kalyANavijaya gaNi mAMDavalA | 32. pratikramaNa mahAyoga le. bhuvanabhAnusUri divyadarzana TrasTa, dholakA |vi.saM. |2060 | 33. pravacanasAra(tAttvikavRtti)|jayasenAcArya paramazruta prabhAvaka maMDala, vi.saM. bambaI 1969 34. pravacanasAroddhAra(bhA.1-2) anu. sAdhvI hemaprabhAzrI prAkRta bhAratI akAdamI, 2000 jayapura Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240...pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kra.] grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka | varSa 35. pravacanasAroddhAra TIkA TIkA. siddhasenasUri | (bhA.1-2) 36. prazamaratiprakaraNa AcArya umAsvAti bhAratIya prAcya tattva prakAzana 1979 | samiti, piMDavADA vI.saM. | paramazruta prabhAvaka maMDala, agAsa \2514 vi.saM. 37.| paMcavastuka anu.rAjazekharasUri arihaMta ArAdhaka TrasTa | (bhA.1-2) bhivaMDI, mumbaI 38./ paMcapratikramaNasUtra saMyo. maNiprabhasAgarajI | kAnti prakAzana, bAr3amera vi.saM. (kharataragaccha) |2047 39./ paMcapratikramaNasUtra sArtha | muni prabhAkarasAgarajI |Ananda jJAnamaMdira, sailAnA |1970 40. paMcapratikramaNasUtra saMpA.munipradhAna vijayajI bIkAnera zrI saMgha vi.saM. 41., paMcAdhyAyI 42. bodhicaryAvatAra kavi rAjamalla varNI jaina granthamAlA, vArANasI zAntideva bauddha bhAratI, vArANasI, saM. svAmI dvArikAdAsa zAstrI AcArya aparAjita sUri jaina saMskRti saMrakSaka, 2057 43./ bhagavatI ArAdhanA (vijayodayA TIkA) solApura 1979 44. mannAgapurIya bRhattapAgacchIya zrI devasI-rAI pratikramaNa zrI pArzvacandragaccha jaina saMgha, muMbaI | 45. mahAvaggapAli pAlI pablikezana borDa 1956) saMzo. bhikkhu jagadIsakassapo Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI...241 kra.| grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka | prakAzaka varSa 46. mUlAcAra (bhA. 1-2) TIkA. jJAnamatI bhAratIya jJAnapITha, vi.saM. mAtAjI naI dillI 1992 | 47. maMgalaM jinazAsanam mitrAnandasUri zrI padmavijayajI gaNivara vi.saM. saMpA.bhavyadarzana vijaya jaina granthamAlA TrasTa, 2053 ahamadAbAda | 48./ yatidinacaryA saMkalita-bhAvadevasUri |zrI harSapuSpAmRta jaina saMpA.zrI vijayajinendra-granthamAlA, lAkhAbAvala 1997 1999 mukhtAra 2004 | 49. yogazAstra-svopajJavRtti racita hemacandrAcArya jaina sAhitya vikAsa maMDala, 1981 saMpA.muni jambUvijayajI| mumbaI 50. yogasAra prAbhRta saMpA. jugalakizora |bhAratIya jJAnapITha, 1999 naI dillI 51. vasunandi zrAvakAcAra AcArya vasunandI bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1952 52. vidhimArgaprapA AcArya jinaprabhasUri prAkRta bhAratI akAdamI, 2000 jayapura | 53. vidhimArgaprapA(sAnuvAda) anu.sAdhvI saumyaguNAzrI mahAvIrasvAmI derAsara pAyadhunI, bambaI |54. vizeSAvazyakabhASya divyadarzana kAryAlaya, vI.saM. ahamadAbAda | 55. vidhipakSagacchIya saMpA.guNodayasAgarasUri zrI akhila bhArata vi.saM. (paMcapratikramaNa sUtra) acalagaccha zve. jaina saMgha, 1969 ahamadAbAda 56. zramaNa pratikramaNa saMpA. AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM |1997| 57. zramaNa AvazyakasUtra saMpA. pArzva mehatA samyagjJAna pracAraka maMDala, 1986 jayapura 12489 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242...pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA kra.| grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka 58. zrAvaka sAmAyika saMpA.pArzvakumAra mehatA samyagjJAna pracAraka maNDala, 2002 pratikramaNa sUtra jayapura 59. zrAddhajItakalpa zrI divyadarzana TrasTa, dholakAvi.saM. 2063 60. zrI pratikramaNa sUtra saMpA. jJAnacanda caupar3A lAkhana koTaDI, nolakhA vi.saM. galI, ajamera 2037 61. samayasAra saMpA.paM. pannAlAla jaina | zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, 1982 AgAsa 62. sacitra zrAvaka pratikramaNa gaNAdhipati tulasI jaina vizva bhAratI, lADanUM |1997 63. sarvArthasiddhi zrI pUjyapAda | bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1955 64. sAdhuvidhiprakAza upA. kSamAkalyANa jI Agamodaya samiti, sUrata 1916 65. subodhA sAmAcArI zrI candrAcArya devacandra lAlabhAI jaina 1924 pustakoddhAra phaMDa, mumbaI 66. sUtronAM rahasyo (bhA. 2) muni meghadarzanavijaya akhila bhAratIya saMskRti rakSaka dala, ahamadAbAda 67. saudharma bRhattapAgacchIya saMpA. jayaMtasenasUri rAja rAjendra prakAzana TrasTa, vi.saM. pratikramaNAdi (svAdhyAya samuccaya) 68. sthAnAMgasUtra saMpA. madhukaramuni Agama prakAzana samiti, 1992 ahamadAbAda 12056 byAvara 69. humbuja zramaNa bhakti |saMgraha (pra.khaM.) 70. jJAnasAra saMpA. kunthusAgarajI zrI digambara jaina divya dhvani vI.saM. prakAzana, jayapura 2521 upA. yazovijaya, zrI vizvakalyANa prakAzana |vi.saM. vivecana. muni bhadragupta TrasTa, mehasAnA 2042 vijaya Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra kra. nAma le./saMpA./anu. mUlya 1. sajjana jina vandana vidhi sAdhvI zaziprabhAzrI sadupayoga 2.. sajjana sadjJAna pravezikA sAdhvI zaziprabhAzrI sadupayoga 3. sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha) sAdhvI zaziprabhAzrI sadupayoga 4. sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI sadupayoga 5. sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI sadupayoga 6. sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI sadupayoga 7. sajjana jJAna vidhi sAdhvI priyadarzanAzrI sadupayoga sAdhvI saumyaguNAzrI sadupayoga 8. paMca pratikramaNa sUtra sAdhvI zaziprabhAzrI sadupayoga 9. tapa se sajjana bane vicakSaNa sAdhvI maNiprabhAzrI sadupayoga (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI sadupayoga 10. maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI sadupayoga 11. sajjana sadjJAna sudhA sAdhvI saumyaguNAzrI sadupayoga 12. caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya) sAdhvI saumyaguNAzrI sadupayoga 13. sajjana gIta guMjana (aprApya) sAdhvI saumyaguNAzrI sadupayoga 14. darpaNa vizeSAMka sAdhvI saumyaguNAzrI sadupayoga 15. vidhimArgaprapA (sAnuvAda) sAdhvI saumyaguNAzrI sadupayoga 16. jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM sAdhvI saumyaguNAzrI 50.00 samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra 17. jaina vidhi vidhAna sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI 200.00 sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gRhastha ke solaha saMskAroM sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 kA tulanAtmaka adhyayana jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana jaina muni ke vratAropaNa sambandhI sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 vidhi-vidhAna kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sAdhvI saumyaguNAzrI sarvAGgINa adhyayana 150.00 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244... pratikramaNa eka rahasyamayI yoga sAdhanA jaina muni kI AhAra saMhitA kA samIkSAtmaka adhyayana padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi kA zAstrIya anuzIlana tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika anuzIlana, AgamoM se aba taka prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM 22. 23. 24. 25. 26. 27. sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM sAdhvI saumyaguNAzrI 35. bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA rahasyAtmaka parizIlana 36. yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka sAdhvI saumyaguNAzrI saphala prayoga sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM AdhyAtmika saMdarbha meM 38. 39. pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM pratiSThA vidhi kA maulika vivecana Adhunika saMdarbha meM mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke Aloka meM nATya mudrAoM kA manovaijJAnika anuzIlana jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM Adhunika samIkSA 37. Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, kaba aura kaise ? sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sajjana tapa pravezikA zaMkA navi citta dharie 100.00 100.00 150.00 100.00 100.00 150.00 100.00 150.00 200.00 50.00 100.00 100.00 100.00 150.00 50.00 50.00 100.00 50.00 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MBOBOBARINORITERA P EUROHOTSPORTOONPOROPOPORORS20203ORGEORGEORGEORGEBOBJPORORSROPORORSPORORORAN vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya racaya DESCORRECTOBOORCBECEMEDIORDEREDEORRRRRRRRRRRRREDEODada vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvrgvrvk B URDEDIODOORDARY DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) nAma nAraMgI urpha nizA mAtA-pitA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa janma : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA dIkSA : vaizAkha sudI chaTTha, san 1983, gar3ha sivAnA dIkSA nAma : saumyaguNA zrI dIkSA guru : pravartinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. zikSA guru : saMgharanA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. adhyayana jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jnyaan| racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa evaM sampAdita pravacana, tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) sAhitya vicaraNa : rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevaadd'| viziSTatA : saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nishraart| tapArAdhanA : zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTa dasa doya, gyAraha, aTTAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tp| rajajajajajajaja Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana anubhUti kI prakhara maNiyA~ VA * pratikramaNa kise kahate haiM? * pratikramaNa eka Avazyaka yA chaha Avazyaka kA samUha ? 'bhUloM kA saMzodhana pratikramaNa dvArA kaise saMbhava? * pratikramaNa ko Avazyaka kyoM kahA gayA? *SaDAvazyaka ko pratikramaNa saMjJA kyoM dI gaI? * kauna sA sUtra kitanA prAcIna? vividha jaina paramparAoM kI pratikramaNa vidhi meM sAmya vaiSamya kyoM? * pAkSika Adi pratikramaNa kI vidhiyA~ adhika kyoM? * pratikramaNa sAmAyika pUrvaka hI kyoM karanA cAhie? zuddha pratikramaNa ArAdhanA ke Avazyaka caraNa? kaise kareM pratikramaNa sambandhI doSoM kA nivAraNa? * aparAdhoM kI bar3hatI saMkhyA ko pratikramaNa dvArA nyUna kaise kara sakate haiM? SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com,E-mail : vidhiprabha@gmail.com ISBN 978-81-910801-6-2 (XII)