Book Title: Mishrabandhu Vinod Athva Hindi Sahitya ka Itihas tatha Kavi Kirtan Part 03
Author(s): Ganeshbihari Mishra
Publisher: Ganga Pustakmala Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032634/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukavi-mAdhurI-mAlA-paMcama puSpa mizrabaMdhu-vinoda athavA hiMdI sAhitya kA itihAsa tathA kavi-kIrtana ' lekhaka "mizrabaMdhu" Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 // uSA sAhitya kI suMdara pustakeM bihArI-ratnAkara ) sauMdaranaMda mahAkAvya ), 3) hiMdI-navaratna . 4 // ), 1) sAhityAlocana deva aura vihArI // ), 2)) satasaI-saMjIvana bhASya 1), 2) (padmasiMha zarmA parAga // "," kAvya-nirNaya na) kAlidAsa aura zeksabhArata-gIta __ __ pIyara 2), 2 // ) vAtmArpaNa meghanAda-vadha nibaMdha-nicaya 1), 1m) bhASA-bhUSaNa vizva-sAhitya 1 // ), 2): jAyasI-graMthAvalI bhavabhUti // 2), 2) bhUSaNa-graMthAvalI veNIsaMhAra 2), zrAlama-keti adbhuta aAlApa ), ) zivasiMha-saroja sAhitya-sumana ), 2) vraja-mAdhurI-sAra sau ajAna aura eka kAvya-prabhAkara sujAna . 1), 1) | sAhitya-prabhAkara prAcIna paMDita aura sUkti-sarovara kavi =), 2). vidyApati kI padAvalI matirAma-graMthAvalI 21), 3) sUrasAgara . sAhitya-saMdarbha saMkSipta sUrasAgara (dvivedIjI) 1 // ), 2) hiMdI-kAvya meM navarasa sukavi-saMkIrtana ), ry | jarAsaMdha-mahAkAvya / milane kA patAprabaMdhaka, gaMgA-pustakamAlA-kAryAlaya 26-30, amInAbAda-pArka, lakhanaU ECCEE UPeeCE EE Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *AMMA mizrabaMdhu-vinoda athavA hiMdI-sAhitya kA itihAsa tathA kavi-kIrtana -1 (tRtIya bhAga) lekhaka gaNezavihArI mizra mAnanIya rA0 ba0 zyAmavihArI mizra ema0 e0 rA0 ba0 zukadevavihArI mizra bI0 e0 "te sukRtI rasasiddha kabi baMdanIya jaga mAhiM ; jinake sujasa-sarIra kaha~ jarA-marana-bhaya nAhiM / " prakAzaka gaMgA-pustakamAlA-kAryAlaya 29-30, amInAbAda pArka .. lakhanaU . dvitIyAvRtti / sajilda 27 } saM0 1985 { sAdI 2) / Vacancy Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zrIdulArelAla bhArgava adhyakSa gaMgA-pustakamAlA - kAryAlaya lakhanaU mudraka zrIdulArelAla bhArgava adhyakSa gaMgA- phAina ArTa presa lakhanaU Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI ajJAta-kAlika prakaraNa pRSTha adhyAya 31-ajJAta kAla 951-1013 kalasa 151-652 khamaniyA~ 152-652 vrajamohana 653-653 bhavAnIprasAda pAThaka 153-14 manasA 154-654 rAma kavi 154-14 vahAba 154-655 sabalazyAma 155-655 isa adhyAya ke zeSa kavigaNa acaratalAla nAgara 155-656 ajItasiMha 156-656 anurAgIdAsa 656-656 oMkAra 618-618 porIlAla 658-958 uttamarAma 656-656 RNadAna cAraNa 160-160 / kavimada paMDita 160-160 karaneza 660-660 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 161-661 162-662 162-662 662-663 663-663 164-664 karuNAnidha kAlikAprasAda kAlIdIna kAzI qAsima kizorIlAla rAjA kuMjavihArI kezodAsa kRSNalAla vAkIpura gajeMdrazAha gurudIna gopAlasiMha gopIcaMda gaMgAdhara buMdelakhaMDI jayanArAyaNa jaimaladAsa mahArAjA TAmasana ToDaramalla tasvakumAra muni dayAkRSNa devarAya devIdatta devIdatta rAya devIprasAda dharaNIdhara ::::::::::::::::::::::::: 667-667 168-668 668-668 161-666 173-673 . 174-674 174-174 175-675 175-675 178-178 178-178 178-978 178-178 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nehI palaTU sAhaba pUraNa mizra pRthvInAtha priyAdAsa kerana bAbA sAhaba nepAla bAlakRSNadAsajI vAsudevalAla vAhida vinAyakalAla vihArIlAla * pRSTha 181-18 183-183 183-183 184-184 184-984 985-181 ttid6-ttid6 187-987 188-88 dd-dd- 188-188 189-981 biMdAdatta 189-986 990-910 - 662-112 962-662 194-114 665-665 vRMdAvana brahmabilAsa bhaDDarI zAhAbAda bhavana kavi matirAmajI mIrana mizra mohanadAsa raNachor3ajI rAmajImalla bhaTTa rAmabakhza upanAma rAma lorika magahI kavi 0 198-998 00-1000 1001-1001 1005-1005 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha zrIdhara svAmI ..: 1006-1006 sarUpadAsa ... 1008-1008 harisiMha ... 1012-1012 parivartana-prakaraNa adhyAya 32-parivartana-kAlika hiMdI 1014-1020 adhyAya 33-dvijadeva-kAla 1020-1114 mahArAjA mAnasiMha ... 1020-1022 mahArAjA vizvanAthasiMha ... 1022-1023 umAdAsa 24-1024 jIvanalAla 24-1025 zakara kavi 26-1027 deva kavi kASThajihvA 1028-1028 kizoradAsa 1026-1026 kRSNAnaMda 26 -1030 gaNezaprasAda 30-1033 navIna 1031-1033 brajanAtha 33-1034 mAdhava rIvA-nivAsI 35-1035 kAsima zAha 1035-1035 jAnakIcaraNa 35-1036 paramAnaMda 36-1036 giridharadAsa 36-1037 pajanesa 38-1036 sevaka 1031-1042 :::::::::::::::::: Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ y y 1049 pRSTha pratApaku~vari 1042-1043 mahArAjA raghurAjasiMhajUdeva rIvA~-nareza 1043-1040 zaMbhunAtha mizra 48-1048 dalapatirAya -1041 saradAra -1050 birejIvari 1051-1051 jAnakIprasAda 1011-1052 baladevasiMha kSatriya 1012-1052 paMDita pravIna ThAkuraprasAda ... 1052-1053 anIsa 1053-1054 zivaprasAda rAjA sitArehiMda 1054-1015 gulAbasiMhajI 1015-2016 bAbA raghunAthadAsa rAmasanehI 1056-1058 lekharAja (naMdakizora mizra) 1058-1060 lalita kizorIzAha lalita mAdhurIzAha 1061-1065 unnaDajI 1065-1065 udayacaMda 1065-1065 saMtoSasiMha 1066-1066 bhAvana pAThaka 1067-1067 ajabesa bhATa 1067-1067 kRSNadatta 1067-1068 benIdAsa 1068-1068 rAma kavi 1068-1068 gadAdhara datiyA-vAsI ... Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (..) ::::::::: pRSTha 1066-1066 1070-1070 1071-1072 1072-1073 1073-1073 1075-1075 1075-1076 1076-1076 1076-1076 1077-1077 0 . 1077-1077 bAlakRSNa caube gaNeza revArAma haridAsa bihArIlAla tripAThI hariprasAda dhIrajasiMha rasAnaMda bhaTTa uddhava upanAma aughar3a kRpA mizra khema bhANa - lacchanadAsa rAjA zaMkara kAyastha haridanasiMha umApati tripAThI gokula kAyastha dulIcaMda caturbhuja mizra pradhAna banAdAsa baMsagopAla bhAratIdAna madanagopAla zukla ratanasiMha - ::::::::::::: 1079-1076 1081-1081 1081-1061 1082-1082 1082-1083 1084-1084 1082-1081 1085-1085 1086-1086 1086-1086 1087-1087 1087-1087 1087-1087 1088-1088 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmanAtha upAdhyAya lakSmaNa harijana kAyastha ( 99 ) rAmajU jaya kavi vaMzIdhara vAjapeyI rAmagupAla dvivedI gajarAja upAdhyAya julaphrikAraqhA~ amIra bu~delakhaMDI caMda kavi karpUra vijaya fAz2ila zAha haribhaktasiMha rAmalAla naMdana pAThaka chatrapatI ThAkuraprasAda bhAnunAtha jhA dhIrajasiMha mahArAjA sadAsukha pannAlAla caudharI bhAgacaMdra zrIdhara bhaTTa ajabesa :: : : : : : :: ... : ... : pRSTha 1088-1088 10851088 1086 -- 1086 1086 - 1086 1060 - 1060 1060 - 1060 1060-1061 1062 - 1062 1062 - 1062 1063 - 1063 1063 - 1063 1034 - 1064 1065- 1065 1065 - 1065 1065- 1065 1066- 1036 1066 - 1066 1066 - 1066 1067- 1067 1067-1067 1068 - 1068 1068 - 1066 1066 - 1066 1100-1100 1100-1100 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha aughar3a IzvarIprasAda gaNeza guNasiMdhu dAsa nAthUrAma zukla maMgaladAsa kizorIzaraNa TIkArAma bihArIlAla vaizya chatradhArI nareMdrasiMha mahArAja paTiyAlA brajajIvana uradAma kAzI gaNezapurI rAjapUtAnA kRpAludatta manoharavallabha gosvAmI ... mahezadAsa adhyAya-34 dayAnaMda-kAla maharSi dayAnaMda sarasvatI bacamaNasiMha rAjA zaMkarasahAya gadAdhara bhaTTa bAbadatta mizra .1101-1101 1101-1101 1102-1102 1101-1102 1103-1103 1104-1104 1105-1105 1107-1107 1101-1106 1101-1104 1110-1110 1110-1110 1110-1110 1111-1112 1112-1112 1113-1113 1114-1114 1115-1170 .1115-1120 1120-1123 1123-1125 1125-1126 1126-1128 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) sItArAmazaraNa rUpakalA pherana mohana murAridAsa prabhurAma zradha (ayodhyAprasAda ) rAma bhaTTa ... vraja zivadayAla pAMDe ( bheSa ) isa samaya ke anya kavigaNa sakaMdagiri bA~dA gopAlajI caMpArAma ... ... ... baladeva dvija gaMga bar3adasiMhajI upanAma mAdhava lakhanesa DaoNkTara ruDAlfa navInacaMdra rAya bAlakRSNa bhaTTa AtmArAma : bhAnupratApa mahArAjA bijAvara mAdhavasiMha ameThI ke rAjA muni AtmArAma amRtarAya ... ... pRsstth 1128- 1128 1128-1130 1130-1130 1130 - 1131 1132 - 1132 1132 - 1134 1134 - 1136 1136 - 1141 1136 - 1141 1141-1141 1142-1143 1143 - 1143 1144 - 1144 1144 - 1145 11451145 1145 - 1146 1146 - 1146 1146 - 1147 1147-1147 1147 - 1147 1148-1146 1146 - 1146 1146 -- 1143 1146 - 1146 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 1151-1151 1151-1151 1152-1152 1152-1152 152-1953 153-1153 154-1154 155-1155 155-1155 1156-1156 khUbacaMda rATha gaMgArAma buMdelakhaMDI nAthUlAla dosI pArasadAsa phatahalAla jayapurI vrajacaMda jaina mihiracaMda dillI-vAsI yugalaprasAda kAyastha lakSmaNasiMha zivaprakAzasiMha madanasiMha kAyastha dIpaku~ari rAnI * ... ThAkuraprasAda tripAThI ... svAmI harisevaka sAhaba aditarAma kAThiyAvAr3a ... gulAbasiMha dhAUjI parameza baMdIjana mathurAprasAda mahezadatta zukla raghunaMdana bhaTTAcArya gumAnasiMha aughar3a urfa uddhava gopAlajI zivaprakAza dIpasiMha ::::::::::::::: 1157-1157 1156-1156 1160-1161 1163-1163 1163-1164 1164-1164 1164-1165 1165-1165 1165-1165 1166-1166 1166-1167 1167-1168 1168-1168 1168-1168 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) W pRSTha rasa aAnaMda 1168-1166 raNamala siMha 1166-170 hiradeza jhA~sI 117.-1170 vartamAna prakaraNa adhyAya 35--vartamAna hiMdI evaM patra-patrikAe~ 1171-1191 adhyAya 36-pUrva harizcaMdra-kAla ... 1191 -1244 bhArateMdu harizcaMdrajI 1961-1165 totArAma 15-1165 devIprasAda muMzI 15-1167. jagamohanasiMha : ... 17-1137 gadAdharasiMha bAbU .... 18-1118 zrInivAsadAsa lAlA ... / 1111-1188 rAmapAlasiMhajI rAjA kAlAkA~kara 1161-1201 goviMda gillA bhAI ... 12 01-1202 rasikeza upanAma rasikavihArI 12 02-1202 nRsiMhadAsa 03-1203 mahArAnI vRSabhAnu ku~ari 1203-1204 lalitAprasAda trivedI lalita 1204-1205 goviMdanArAyaNa mizra 05-1201 sahajarAma 1206-1208 jIvanarAma bhATa 08-1206 ziva kavi bhATa 1209-1206 hanumAna 1208--1206 . naMdarAma 1210-121 . . . . . . . . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16 ) ... pRSTha lakSmIzaMkara mizra .. 1211-1211 gaurIdatta 1212-1212 mohanalAla viSNulAla paMDyA 1212-1213 rAdhAcaraNa gosvAmI 1213-1213 jagadIzalAlajI 1213-1214 kArtikaprasAda khatrI 1214-1215 kezavarAma bhaTTa 1215-1215 tulasIrAma zarmA 1215-1215 goviMda kavi 1215-1216 ayodhyAprasAda khatrI 1216-1217 muMzIrAma mahAtmA 1217-1218 raNajorasiMha mahArAja ... 1218-1218 zivasiMha seMgara 1218-1220 isa samaya ke anya kavigaNa devakInaMdana tripAThI 1223-1224 balabhadra kAyastha 1224-1224 ratnacaMda bI0 e0 1224-1225 sarayUprasAda mizra 1226-1226 paramAnaMda kAyastha 1227-1228 khaDgabahAdura malla 1228-1226 jAnI vihArIlAla 1226-1230 jAnI mukuMdanAla 1230-1230 dAmodara zAstrI 1230-1230 devakInaMdana tevArI 1230-1230 dvija kavi 1231-1231 ::::::::::: Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) mahAnaMda vAjapeyI raghunAthaprasAda lakSmInAtha hanumaMtasiMha haridAsa sAdhu dUlanadAsa jAlimasiMha baladevaprasAda sAdhogira kRSNasiMha rAjA bhinagA devadatta zAstrI bhagavAnadAsa jadudAnajI janakesa baMdIjana ravidatta zAstro adhyAya 37-uttara harizcaMdra-kAla bhImasena zarmA baladevadAsa phreDarika pinakATa aMbikAdatta vyAsa badarInArAyaNa caudharI ... lakSmInArAyaNa siMha ... trilokInAthajI ( bhuvaneza) DaoN. sara jI0 e0 griyarsana gadAdharajI brAhmaNa pRSTha 1232-1232 1233-1233 1234-1234 1231-1235 1235-1235 1237-1237 1237-1237 1238-1236 1231-1236 1240-1240 1240-1240 1241-1241 1243-5243 1243-1243 1243-1244 1244-1314 1244-1245 1245-1245 1246-1246 1246-1247 1247-1248 1241-246 1250-1250 1250-1255 1251-1252 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . ( 18 ) nAthUrAmazaMkara zarmA caMDIdAna rAva amAna durgAprasAda mizra nakachedI tivArI rAmakRSNa varmA jAnakIprasAda pavAra lAlavihArI mizra (dvijarAja) sudhAkara dvivedI rAmazaMkara vyAsa jAmasutA jAr3ecIjI Arya munijI maheza rAjA bastI pratApanArAya jagannAthaprasAda bhAnu zivanaMdana sahAtha umAdattajI rAmanAthajI kavirAja sItArAma bI. e. phatehasiMhajI rAjA pavA~yA dInadayAlu zarmA mahAvIraprasAda dvivedI ... naMdakizora zukla ratnaku~vari bIbI jvAlAprasAda mizra pRSTha 1252-1252 1252-1253 1253-1253 1254-1254 1254-1255 1255-1256 1256-1256 1256-1257 1257-1258 1258-1258 1218-1256 1256-1256 1251-1260 1260-1262 1263-1263 1264-1265 1265-1266 1266-1266 1267--1266 1266-1266 1266 -1270 1270-1271 1271-1271 1271-1272 1272-1272 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) pRSTha ... mAnanIya madanamohana mAlavIya 1272-1273 mAdhavaprasAda mizra 1273-1274 jugulakizora mizra ... 1274-1276 gopAlarAmajI gahamara ... 1276-1277 amRtalAla cakravartI ... 1277-1277 zrIdhara pAThaka 1277-1276 gaurIzaMkara-hIrAcaMda zrojhA rAyabahAdura12 8-1276 vinAyakarAva paMDita 1271-1276 vizAla kavi 1280-1284 rAmarAva ciMcolakara 1284-1284 zivasaMpattisujAna 1284-1285 lAjapatarAya lAlA 1285-1281 jagannAthasahAya 1286-1286 devIsiMha rAjA 1286-1287 mathurAprasAda brAhmaNa 1287-1287 mahArAjA vijayasiMha zivapura-bar3audA 1287-1287 bholAnAtha lAla 1286-1281 kuMjalAla 1263-1263 jagannAtha avasthI 1264-1264 ThAkuraprasAda trivedI 5-1265 nArAyaNarAya 1265-1265 vRdAvana semarItA 1266-1266 baMdana pAThaka 1266-1266 brajabhUSaNalAla 1217-1267 raNajItasiMha rAjA IsAnagara 1218-1218 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) pRSTha : : rUpalAlasiMha zarmA ... 1218-1261 sumerasiMha sAhabajAde-paTanA 1300-1300 pattanalAla 1301-1302 rAmaratna sanADhya 1302-1302 guptarAnI bAI 1303-1303 ratnacaMdra 1304-1305 hIrAlAla kAvyopAdhyAya 1306-1306 rAya bahAdura hIrAlAla bI0e0 em0 prAra0 e0 esa0 1306-1307 jIvArAma zarmA 1308-1308 ayodhyAprasAda audha 1311-1311 mAdhurIzaraNa 1312-1313 maMgaladIna upAdhyAya 1313-1313 ... .. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu - vinoda ajJAta -kAlika prakaraNa ikatIsavA~ adhyAya ajJAta kAla bahuta-se kaviyoM ke viSaya meM prayatna karane para bhI kAla-nirUpaNa nahIM ho sakA, paraMtu isI kAraNa unheM chor3a denA anucita samajhakara hamane unake liye yaha zradhyAya niyata kara diyA hai| inameM khaganiyA kI kavitA kucha acchI pratIta hotI hai / ina kaviyoM meM do-cAra kA sUkSmatayA hAla samAlocanAoM dvArA likhakara cakra-dvArA zeSa kA varNana kara deveMge / isa saMskaraNa meM jinakA hAla vidita ho sakA unake nAma yathAsthAna rakha die gae haiM, paraMtu naMbara na bigar3ane ke kAraNa nahIM haTAe gae / nAma - ( 32 ) anaMta kavi / phuTakara chaMda goviMdagillAbhAI ke pustakAlaya meM haiM / nAma --- ( 1322 ) kalasa / dekho naM0 ( 535 ) vivaraNa -- kavi kalasa zaMbhAjI ke kAvya-guru aura pradhAna amAtya the / zaMbhAjI inakI bar3I iz2z2ata karate the / yaha aura kalasa sAtha-hI-sAtha pakar3e gae aura mAra DAle gae / kalasa vIra puruSa para viSayI thA / kahate haiM, zaMbhAjI kI durdazA aura adhaHpatana iso ke kAraNa huA / mahArASTra loga zaMbhAjI ko ghRNA kI dRSTi se dekhate haiM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda dekho pUrvAlaMkRta prakaraNa (535 ) saMvat 1756 inakI kavitA toSa kI zreNI kI hai| udAharaNaaMga bharasauhai chaSi adharana sauhaiM, car3hI Alasa kI bhauM haiM dhare AmA ratiroja kI ; sukabi kalasa taise locana page haiM neha, jinamaiM nikAI arunodaya saroja kii| mAchI chavi chAki maMda-maMda musakAna nAgI, bicala biloki tana bhUSana ke phoja kI; rAja rada maMDalI kapola maMDalI maiM, mAno rUpa ke khajAne para mohara manoja kii| (1323) khaganiyA unnAva-z2ille meM raNajItapuravA-nAmaka eka kasbA hai / isI meM bAsUnAmaka eka telI rahatA thA, jisakI putrI khaganiyA ne grAmINa bhASA meM bahuta-sI acchI paheliyA~ banAI haiM / haiM to ye bahuta hI sAdhAraNa bhASA meM, paraMtu inameM kucha aisA svAda hai ki ye kavigaNa ko bhI pasaMda bhAtI haiM / isake samaya kA nirUpaNa hama nahIM kara sake haiM, udAharaNArtha isa strI-kavi kI tIna kahAniyA~ hama nIce likhate haiM AdhA nara AdhA mRgarAja ; juddha bidhAhe Avai kAja / prAdhA dUTi peTa mA~ rahai ; bAsU keri khaganiyA khai| (narasiMhA) laMbI-caur3I A~gura cAri ; duhU ora te DArini phAri / jIva na hoya jIva kA gahai ; bAsU keri khaganiyA kahai / (kaMghI) bhItara gUdara Upara nA~gi ; pAnI piyai parArA maaNgi| tihi kI likhI karArI rahai ; bAsU keri khaganiyA kahai / (dAvAta) nAma-(1323 ) khyAlIlAla / inake chaMda goviMdagillA bhAI ke pustakAlaya meM haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta -kAlika prakaraNa 23 1323 nAma - ( 33 ) khUbI / phuTakara racanAe~ saMgrahoM meM pAI jAtI haiM / nAma - ( 1323 ) gajAnaMda / inake phuTakala chaMda goviMdafreebhAI ke pustakAlaya meM haiM 1 nAma- - ( 1323 ) giridhArana / paramAnaMda ke SaTRtu haz2ArA meM inake chaMda haiN| 4 nAma - ( 1324 ) brajamohana | vivaraNa - inakI kavitA sarasa hai / inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM kI jAtI hai / kesari ko mukha rAga dhare jehi kI upamA na koU samatulyo ; jobana maiM bikasai bilasai lakhi mIta sugaMdha piyai ali bhUlyo / komala aMga manohara raMga supauna kI jhoka lage vana mUlyo ; nAri naI nirakhI brajamohana nAri nahIM manauM paMkaja phUlyo // 1 // nAma - ( 1325 ) paMDita, bigahapUra / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI ke kavi the / inhoMne grAmINa bhASA meM acchI paheliyA~ kahIM haiM / yathA gahanu paTha caita ke pyATa ; tehi para paMDita kareM pyATa / hai nere paihau nA here ; paMDita kahaiM bigahapura kere / ( kacaurI ) nAma -- - ( 1326 ) bhavAnIprasAda pAThaka / vivaraNa - ye mahAzaya maujJA maurAvA~ jilA unnAva ke vAsI the / inhoMne kAvyaziromaNi - nAmaka kAvya kA rItigraMtha tathA kAvya-kalpadruma banAyA / isameM kula 300 chaMda haiM, jinameM lakSaNA, vyaMjanA, dhvani, vyaMgya ityAdi ke varNana haiM / inakI bhASA baisavAr3I tathA vrajabhASA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda mizrita hai| inako gaNanA sAdhAraNa zreNI meM kI jAtI hai / udAharaNabAma dhare sama dekhikai mAraga U~ca au nIca parai paga nAhina ; ekahi hAtha kaThora karI kRti eka karauTa pare kahaiM pAhina / pUrana premamaI anukUlatA dekhi lagai mana maiM ruci kAhi na ; bhAvana bhAvatI ke sukhadAyaka aura kahU~ hara so hara tAhina / nAma-(1327) mnsaa| vivaraNa-toSa shrennii| udAharaNamalayaja gArA kareM aMgana siMgArA kareM, gahi ura DArA kareM mAla mukatAna kI; AratI utArA kareM paMkhA caura DhArA kareM, chA~ haiM bisatArA karai bisada bitAna kii| mukha so nihArA kareM dukha ko bisArA kareM, ___manasA isArA kareM sArA a~khiyAna kI; mAnika pradIpana soM thArA sAji tArAjU kI, bhAratI utArA karaiM dArA devatAna kI // 1 // nAma-( 1328) rAma kavi / dekho naM0 ( 1832 ) graMtha-rasikajIvanasaMgraha / hanumAn nATaka [ dvi0 0 ri0] vivaraNa-isa saMgraha meM dasa mahAtmAoM kI vANI tathA pada saMgraha kie gae haiN| yaha eka bar3A graMtha hai, paraMtu kisI kA bhI samaya isameM nahIM kahA gayA hai / yadi samaya ityAdi bhI de die jAte, to bar3A hI upayogI ho jAtA / yaha saMgraha hamane darabAra chatarapUra meM dekhA hai| nAma-(1329) vahAba / grNth-baarhmaasaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa vivaraNa-bArahamAsA kI racanA khar3I bolI meM acchI hai| sAdhAraNa zreNI ke kavi the| udAharaNa asAr3haba sAji ke dala mujhako gherA ; kahau ghanazyAma se jA hAla merA / nagAre megha ke bAje gagana para; biraha kI coTa mArI mere mana para / jage jhIMgura naphIrI-sI bajAvana ; piyA bina kAna kI cinagI ur3Avana / nAma-(1330) sabala zyAma / vivaraNa-ina mahAzaya kA baravai SaTRtu hamane dekhA hai, jisameM 122 chaMda haiM / inakA isase vizeSa hAla nahIM mAlUma hai / isa kavi kI bhASA vrajabhASA hai aura kAvya-garimA meM ye toSa-zreNI ke haiN| udAharaNa tapana sapai ritu grISama tIkhana dhAma / tAki taruni tana sItala sovai kAma // 1 // chA~ha saghana taru bhAvai bAlama sAtha / kI priya parama sarovara sItala pAtha // 2 // isa adhyAya ke zeSa kavigaNa nAma-(1331 ) akhayarAma / dekho naM0 ( 1210) graMtha-sphuTa kvitaa| nAma-(1332) agnibhU / graMtha-bhaktibhayahara stotra [ khoja 16..] nAma-(1332) acaratalAla nAgara / graMtha-prema-pravAha / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda vivrnn-nriyaad-nivaasii| nAma-(1333) ajItasiMha / graMtha-baMsAvalI somvNshiirii| vivaraNa-rAjapUtAne ke kavi haiN| nAma-(333) attA kavi / graMtha-sphuTa kAvya / vivaraNa-ApakI kavitA bhar3auvA-saMgraha meM milatI hai| udAharaNabaiThie na panaghaTA paiThie na jala dhAya, rodhie na bala pAya vidyA ko sudhArie ; gAie na maga rAga chAie na paradeza, jAie na sUma dvAra bRthA guna hArie / bolie na pha~ThI bAta kholie na aibana ko, Dolie na kheta car3hi sAhasa sa~bhArie ; apane parAe ko sikhAya cahe yAro kavi, attA ko bacana yaha mana meM bicArie / nAma-(1334 ) adhIna (bhAgIrathIprasAda ), baaNkiibhaulii| grNth-shNbhupciisii| vivaraNa-sAdhAraNa zreNI ke kavi the| nAma-(1334 ) anurAgIdAsa / graMtha-(1) DagaDaMDI, (2) dInavirudAvalI, (3) jugala virudAvalI, (4) guruvirudAvalI, (5) bhaktavirudAvalI / vivaraNa-Apa kRSNagar3ha-rAjyAMtargata godhyANA grAma-nivAsI cAraNa manoharadAsa ke putra the| nAma-(1335) anaMgacUra paMDita / graMtha-navamaMgala / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-(1336) abhaya / graMtha-sphuTa kavitA / nAma-(1337 ) amIcaMdajI yatI / graMtha-jotisAra / nAma-(1338) arjuna ( upanAma llit)| graMtha-sphuTa kavitA [dvi0 trai0 ri0] vivaraNa-sAdhAraNa zreNI nAma-( 1339) arjuna cAraNa / graMtha-(1) kavitta salaMkhI jIvarAjAjI rA, (2) mahakamasiMha jIrA kavitta / vivaraNa-rAjapUtAnI bhaassaa| nAma-(1340) arjunasiMha kSatriya, kaashii| graMtha-kRSNarahasya (pRSTha 14 pdy)| nAma-(1341) ADAkisanA cAraNa, mAravAr3a / graMtha-phuTakara giit| vivrnn-viirrs| nAma-(1342 ) AtmAdAsa / dekho naM0 (660) graMtha-harirasa / nAma-(1342) AnaMdaghana dUsare / graMtha sphuTa pd| vivaraNa-rAdhAvallabhIya beTI ke vaMzaja / nAma-(1342) AnaMdadAsa / graMtha-AnaMda-vilAsa / [ tR. 10 ri0] vivaraNa-niMbArka-saMpradAya ke vaiSNava the| nAma-(1342) AnaMdaghana / graMtha-kRpAkaMda, viyogbelii| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda nAma-(1342 ) AnaMdabihArI / aMtha-sphuTa chNd| nAma-(1343) oMkAra, muqAma aSTA (mAlavA ), bhaTTa jyotissii| graMtha-bhUgolasAra (pR0 74 gadya ) / [dvi0 0 ri0] vivaraNa-bhUpAla ke poliTikala ejeMTa karanala vilakinasana kI AjJAnusAra rcaa| nAma-(1344) orIlAla kAyastha, alIpura, jilA prtaapgddh'| graMtha-zaivI nidhi, zivazAkta / nAma-(1345) aughar3a / dekho naM0 2024 / graMtha-turaMgavilAsa / vivaraNa-kAzI-nareza kI AjJA se graMtha bnaa| nAma-(1345) auserii| graMtha-sphuTa rcnaa| nAma-(1345) aMgadaprasAda / graMtha-sphuTa kvitaa| udAharaNa rAma nAma lInho nAhiM dAna kachu dIno nAhi, ' saMtana ko cInho nAhiM mAyA ke gumAna meM ; kUpa jina khode nAhiM vRkSa jina rope nAhi, viprana jimAya rahe tApai atimAna meM / RSi-RNa, deva-RNa, pitR-RNa, tore nAhi, bIta gaI vaya sabai svArtha ke sayAna meM ; aMgadaprasAda kahe Izvara ke dhyAna binA, paihe mukha mero so kalama kaha kAna meM / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa 15 nAma-(1346) aMcha / graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1347) inAyatazAha musalamAna / graMtha-bhajana / nAma-(1347 ) izkadIna, gujraatii| graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1347 ) Izvaramuni / graMtha sphuTa kvitaa| nAma-(147) uttamarAma, gujarAta, ahamadAbAda / graMtha-bAbI-vilAsa / nAma-(1348) iMdu / vivrnn-nimn-shrennii| nAma-(1348) iMdu ( jAnakIprasAda tivArI), sUryapurA, ahamadAbAda ke nivaasii| graMtha-phuTakara rcnaa| nAma-(1348 ) ujiyArelAla / graMtha-gaMgAlaharI [ca. trai0 ri0] nAma-(1349) udayabhAnu kAyastha / graMtha-gaNezakathA / nAma-( 1346 ) udymnni| vivaraNa-bhadauvA-saMgraha meM inake chaMda haiN| nAma-(1350) uditaprakAzasiMha, banArasa / graMtha-gItazatrujaya / [ khoja 1604 ] nAma-(1350) ummaradAna cAraNa, jodhapura / graMtha-sphuTa bhar3auvA tathA madirA-niSedha ke chaMda / nAma-(1351) umAdatta / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha - - bArahamAsA / [ khoja 1603 ] nAma - (1351 ) umApati zarmA / graMtha - pada / [ ca0 trai0ri0 ] nAma - ( 1351 ) UdhavadAsa, paTiyAlA ke bAbA rAmadAsa ke ziSya / graMtha - gaNaprastAra - prakAza / nAma - ( 1352 ) UmA / graMtha - sphuTa kavitA | nAma - ( 1353 ) RNadAna cAraNa / graMtha - siddharAya satasaI / mizrabaMdhu vinoda nAma - (1354 ) kanakasena / kavitta 1 graMtha - phuTakara nAma - ( 1355 ) kanIrAma / graMtha - phuTakara kavitta 1 nAma - (1355) kavimada paMDita / vivaraNa -- ye karaulI ke brAhmaNa the aura gosvAmI - bhakti- prakAza graMtha kI racanA kI hai| nAma - ( graMtha - phuTakara kavitA | noma - ( 1356 ) kamodasiMha kAyastha, 1355 ra graMtha-sphuTa / nAma- - ( ) kamanIya / bijAvara | 1 356 ) karaneza / 1 vivaraNa - kAThiyAvAr3a ke rahanevAle "zraudhar3a" ke ziSya the / graMtha - karNamaMjumaNi / nAma- - ( 1356 ) kalaka / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 kssmaabaaji mkssy graMtha--sphuTa rcnaa| nAma-(1357 ) karuNAnidhi / vivrnn-bhktkvi| nAma--(1358 ) kartArAma / grNth-daanliilaa| nAma-(1358 ) kAnhIrAma / vivaraNa-nAgara-samuccaya meM inakI kavitA pAI jAtI hai| rAjA majhaulI ke yahA~ the| nAma-(1359) kAmatAprasAda, asothara / graMtha-nakhazikha / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1360) kAlikAprasAda, lakhanaU / grNth-prphullaa| vivrnn-gdy-lekhk| nAma-(1361) kAlikA baMdIjana / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1362) kAlidAsa / grNth-bhrmr-giit| [dvi0 0 ri0] nAma-( 1363 ) kAlIdIna / grNth-durgaa-bhaassaa| vivaraNa-durgA-bhASA bar3I ojasvinI bhASA meM likhI hai aura sphuTa chaMda bhI inake sunane meM Ate haiN| inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM kI jAtI hai| nAma-(1364) kAlUrAma / graMtha-phuTakara kvitaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 1365 ) kaashii| grNth-jnyaanshelii| vivaraNa-ciMtAmaNi ke sAtha bnaayaa| [pra0 trai0 ri0 ] nAma-( 1365 ) kaashii| graMtha-alaMkAra-prAzaya, kaviratnamAlikA / nAma-(1366) kAzIrAja-balavAnasiMha / dekho naM0 1244 nAma-(1367 ) k'aasim| graMtha-(1) rasikapriyA kI ttiikaa| (2) kuMDaliyA [pra. trai ri0] dUsarI traivArSika khoja kI riporTa meM yaha pustaka saMvat 1648 kI likhI honA likhA hai, paraMtu yaha azuddha hai; kyoMki kezavadAsa ne saMvat 1648 se 1655 taka rasikapriyA likhI thii| vivaraNa-vAjida ke putra the| nAma-(1367 ) kiNkrsiNh| graMtha-chaMda-prabhAkara / nAma-(1368 ) kilola / graMtha-DholA mArU rA dohA / [ khoja 1602 ] nAma-(1368 ) kizanasiMha guNAvata / graMtha-gaMgASTaka / [pra. trai ri0] nAma-(1369 ) kishoriijii| grNth-baanii| vivaraNa-yaha pustaka hamane darabAra chatarapUra meM dekhii| sAdhAraNa shrennii| nAma-(1370) kizorIdAsa / dekho naM0 (605) nAma-(1371 ) rAjA kizorIlAla kAyastha, ghanazyAmapUra jilA jaunpur| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrajJAta-kAlika prakaraNa graMtha - yugulazataka vivaraNa - pitA kA nAma ayodhyAprasAda thA / nAma - ( 1372 ) kizorIzaraNa / graMtha - ( 1 ) aSTayAmapadaprabaMdha, ( 2 ) abhilASamAlA [ dvi0 0 ri0 ], (3) vizuddha rasadIpikA-nAmnI bhAgavata kI TIkA / vivaraNa - inakA prathama graMtha hamane darabAra chatarapUra meM dekhA / kavitA sAdhAraNa zreNI kI hai| kula 56 pada isa graMtha meM haiM / - nAma - ( 1373 ) kisaniyA cAkara, mAravAr3a / graMtha - kisaniyA rA dohA ( zloka saMkhyA 200 ) / vivaraNa -- upadeza / nAma - ( 1374 ) kulapati sikkha, AgarA / - graMtha - sphuTa / nAma - ( 1375) kulamaNi / graMtha-sphuTa | nAma - ( 1376 ) kubera | TEX inakA ThIka naMbara ( 2106) hai| graMtha - mahAbhArata bhASA / nAma - ( 1377 ) kuzala siMha / graMtha-nakhazikha ( pR0 20 ) / [ dvi0 trai0ri0 ] nAma - ( 1378) kuMja gopI, jayapuravAsI, gaur3a brAhmaNa / nAma - ( 1376 ) kuMjavihArIlAla kAyastha, dillI / graMtha - ( 1 ) cittavinoda, ( 2 ) brahmadarzana, (3) premasarovara, ( 4 ) siddhAMtasarovara, ( 5 ) brahmaprakAza, (6) brahmAnaMda, (7) jJAnasAgara, (8) sarvasaMgraha, ( 8 ) nirNaya siddhAMta | Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda nAma-(1380 ) kUbo / vivaraNa-bhakta kavi the| nAma -( 138deg ) kevl| graMtha-phuTakara chNd| nAma-(5380) kezava / graMtha-prema-chatIsI tathA zabda-vibhUSaNa / nAma-(935) kesr| graMtha-phuTakara / nAma-( 1381 ) kezava kavi / dekho naM0 ( 1836) nAma-( 1382 ) kezavagiri / dekho naM0 (2137) nAma-(1383) kezavamuni / graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1384 ) kezavarAma / graMtha-bhramara-gIta / vivaraNa-hIna shrennii| nAma-(1385 ) kezavarAya, buMdelakhaMDa, kAyastha / grNth-gnneshkthaa| [pra. 0 ri0] nAma-( 1386 ) kezodAsa, grAma picIyAka (maarvaadd')| grNth--keshvbaavnii| vivaraNa-jJAna-viSaya / nAma-(1386 ) koka / inakI phuTakara kavitA goviMdagillAbhAI ke saMgraha meM haiN| nAma-(1386) kosala / graMtha-izka-maMjarI / [pra0 trai0 ri0] nAma-( 1386 ) kovida kavimitra / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azAta-kAlika prakaraNa graMtha-inhoMne 'bhASA-hitopadeza' graMtha banAyA hai| nAma-(1387 ) kRpAnAtha / graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1388) kRpA skhii| graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1386) kRpA sahacarI / graMtha-rahasyopAsya graMtha [pra. trai0 ri0] vivaraNa-vaiSNava, skhii-upaasnaa| nAma-( 1369) kRssnndaasbhaavukjii| graMtha-sphuTa pada / vivrnn-raadhaavbbhii| nAma-(1366) kRSNadAsa rAdhA bAlahita / graMtha sphuTa pd| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(358) kRSNadAsa sAdhu / graMtha-jJAna-prakAza / nAma-(1366) kRSNavihArI zukla / graMtha-jJAnAbhUSaNa / . nAma-(1360) kRSNalAla, bA~kIpUra / graMtha-(.) mudrAkulIna, (2) samudra meM girIMdra / vivrnn-gdy-lekhk| nAma-(1360) kRSNAvatI / graMtha-vivAha-vijAsa / [ tR* trai ri0] nAma-( 1361) khusAla pAThaka, rAyabarelIvAle / nAma-(1362) khUkhI / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mizrabaMdhu-vinoda graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1363 ) khUbacaMda / vivaraNa sAdhAraNa zreNI / rAjA gaMbhIrasiMha IdaravAle ke samaya nAma- ( 1364 ) khetala / nAma-( 1365) khemarAya kAyastha, bA~dA / graMtha-sphuTa kavitA / nAma-(1365) khairAzAha / graMtha-bArahamAsA / [tR0 trai0 ri0 ] nAma-( 1366 ) khojI sAdhu, pAlaDI (gA~va), maarvaadd'| graMtha-phuTakara baanii| vivaraNa-dharmopadeza / nAma-( 1367 ) gajeMdrazAha gajarAjasiMha, haldI / graMtha-rAmAyaNa / nAma--(1367 ) gnneshdtt| graMtha-bhagavata avataraNikA / [ca0 0 ri0] nAma-(1368) gayAprasAda kAyastha / graMtha-(1) mAlAvirudAvalI / nAma-(1368) gaMgAprasAda / graMtha-kalikAla-caritra / [ca0 0 ri0] nAma-(1366 ) giridhara / dekho naM0 1054 nAma-(1400) giridhara gosvAmI / grNth-muhuurtmuktaavlii|[pr. 0 ri0] vivaraNa-jAdUnAtha gosvAmI ke vaMzaja / nAma-(1401 ) giridhArI brAhmaNa, sultaaNpur| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrajJAta-kAlika prakaraNa nAma - ( 401 ) giridhArI, sAtanapura / 1 Bao vivaraNa - zAMta aura zrRMgArarasa ke acche kavi the I nAma - ( 1402 ) mirivaradAna, cAraNa, mAravAr3a / * graMtha - DiMgalabhASA ke phuTakara gIta kavitta / nAma - ( 1403 ) gIdha / vivaraNa - pahelI vagairaha chaMdoM meM kahI haiM / nAma - ( 1404 ) guNasAgara jaina / graMtha - zrIsatrahabheda pUjA / [ khoja 1100 ] . nAma - ( 1405 ) gumAnI, paTanAbAsI / nAma --- ( 1406 ) gurudAsa / graMtha - ratnaparIkSA / [ pra0 trai0ri0 ] nAma - ( 1407 ) gurudIna / graMtha - ( 1 ) zrIrAmacaritra rAga sairA / [ khoja 1605 ( 2 ) rAmAzvamedha yajJa 1. [ dvi0 bai0ri0 ] vivaraNa--zrAlhA-chaMda meM varNana hai / sAdhAraNa zreNIM / nAma - ( 1408 ) gulAbarAma / vivaraNa- sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 1409 ) gulAbalAla / graMtha-sabhAmaMDalasAra / aSTaka [ tR0 trai ri0 ] vivaraNa- - gosvAmI / 66 nAma - ( 1410 ) gulAlasiMha / nAma - ( 1411 ) goDIdAsa sAdhu / graMtha- -bhajana / nAma - ( 14,11 ) gopAla / graMtha -- paramAdI binatI / [ ca0 trai0ri0 ] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizra baMdhu vinoda nAma - ( 1412 ) gopAladatta / graMtha - zRMgArapacIsI / [ pra0 trai0ri0 ] nAma - ( 1413 ) gopAlasiMha vrajavAsI / graMtha - ( 1 ) tulasIzabdArthaprakAza, ( 2 ) aSTachApa saMgraha | nAmama - ( 1414 ) gopIcaMda magahI kavi / 368 vivaraNa - inakA nAma DaoNkTara griyarsana sAhaba ne liMgvisTika sarve meM likhA hai / nAma - ( 1415 ) govardhanadAsa kAyasthaH / graMtha - sphuTa / nAma - ( 1435 ) goviMdaprabhu / graMtha -- gItaciMtAmaNi / [ tR0 trai0ri0 ] vivaraNa - gaur3a saMpradAya ke vaiSNava the / nAma - ( 1416 ) goviMdasahAya kAyastha, sikaMdarAbAda | graMtha -- zyAmakeli / nAma - ( 1417 ) gosAIM rAjapUtAnAvAle / vivaraNa - nimna zreNI / nAma - ( 1418 ) gaurI | dekho naM0 ( 1614 ) graMtha - AdityakathA bar3I / [ khoja 1600 1 -( ) gaMga / 1418 nAma: graMtha -- sudAmAcarita / [ khoja 1600 ] vivaraNa - dAdUpaMthI / nAma - ( 1419) gaMgana / graMtha - phuTakara kavitA / nAma - ( 1420 ) gaMgala / graMtha -- phuTakara kavitA / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-(1421 ) gNgaa| graMtha-(1) sudAmAcaritra, (2.) viSNupada / [pra. 0 ri*] vivaraNa-strI-kavi buMdelakhaMDa kii| nAma-(1422) gaMgAdhara, buNdelkhNddii| graMtha-upasatasaiyA ( satasaI para kuMDaliyA likhI hai)| vivaraNa-sAdhAraNa zreNI ke kavi haiN| nAma-(1423) ghamarIdAsajI sAdhu / graMtha-nAmamAhAtmya / nAma-( 1424) ghamaMDIrAma sAdhu / graMtha-bhajana / nAma-( 1425 ) ghATamadAsa sAdhu / / graMtha-phuTakara kavitta / nAma--( 1426 ) ghAsI bhaTTa / nAma-(1427 ) ghAsIrAma upAdhyAya, samathara, buMdelakhaMDa / graMtha-RSipaMcamI ko kathA / [pra. trai0 ri] vivaraNa-(dohA caupAI ) sAdhAraNa / nAma-(1428).cakrapANi maithila / nAma-(1428 ) caturaali / graMtha-samayaprabaMdha / [ tR0 trai0 ri0.] . vivaraNa-gosvAmI dhanazyAmalAna ke ziSya taya 21 sapradAya nAma-(1429) caturbhuja maithila / : graMtha-bhavAnIstuti / [pra0 0 ri0] : nAma-(1426 ) catura sujaan| . graMtha-phUla cetaavnii| [pra. trai0 ri0 ] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mizrabaMdhu-vinoda nAma-(436 ) caturasAla / graMtha-inake banAe hue nimnalikhita do graMtha haiM-(1) vRttA lakAramaMjarI, (2) padyasArodara / nAma-(1430) carapaTa jogii| graMtha-phuTakara bAnI jJAnamArga kii| nAma-(1431 ) caanii| grNth-dohe| nAma-(1432) cAlakadAna cAraNa / . graMtha-zrAbU rAThaura kA yaza / vivaraNa-AbU rAThaurajI kA yaza aura itihAsa kA varNana / nAma-(1433 ) ciMtAmaNi / grNth-jnyaanshelaa| gItagoviMdArtha sUcanikA / battIsa akSarI / [pra0 trai0 ri0] vivaraNa-kAzI ke sAtha banAyA / nAma-(1433 ) cimmanasiMha / graMtha-praznottara nItizataka / [pra0 trai0 ri0] nAma-(1434 ) cetanadAsajI svAmI / grNth-baanii| nAma-(1434 ) cen| graMtha-sphuTa dohA / [pra. trai0 ri0] nAma-(1435) cokhe| . graMtha-nimna shrennii| nAma-(1436 ) caMda / graMtha-piMgala / [khoja 1605 ] vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-(1437 ) caMdradAsa / graMtha-rAmAyaNa bhASA (pR0 10 padya) nAma-(1438) caMdrarasakuMda / graMtha-guNavatIcaMdrikA (pR0 164 ) ( zRMgAra ) [dvi0 0 ri0] vivaraNa-hIna zreNI / / nAma-(1439) caMdrAvala / graMtha-phuTakara bhajana / nAma-(1440) ciMtAmaNidAsa / graMtha-aMbarISacaritra / [ dvi0 0 ri0] vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / nAma-(1441 ) chattana / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1442) chatrapati / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1443) chem| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1444 ) chemakarana aMtarvadI / inakA ThIka naM0 (1137 ) hai| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| naam-(1445)chottaalaal| . graMtha-phuTakara kavitA / . nAma-(1446 ) choTUrAma, bA~kIpUra / graMtha-rAmakathA / vivrnn-gdy-lekhk| nAma-(1447) jaganesa / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 'minabaMdhu-vinoda nAma-(1448 ) jagannAtha / grNth-cauraasiibol| nAma-(1448 ) jagannAtha bhaTTa / .graMtha-rasaprakAza / [ca0 0 ri0] nAma-(1446 ) jagannAtha mizra, jaunapura / graMtha-rAjA haricaMdra kI kathA (pR0 36 pdy)|[dvi0 0 ri0] nAma-(1450) jagannAthaprasAda kAyastha, kusI ji0 mthuraa| graMtha-10 varSa kI phalarIti / nAma-(1451) jagannAthaprasAda kAyastha, samathara (ba~0kha0) grNth-vrjdrshmaalaa| vivaraNa-isa graMtha meM samathara-nareza kI vrajayAtrA kA varNana hai| nAma-(1451 ) jagavaMzarAya / graMtha-saMgraha / [ca. trai0 ri0] nAma-(1451 ) jatanA svAmI / grNth-pdyaavlii| vivrnn--raadhaavllbhii| nAma-(1452) janagUjara / grNth-kRssnnpciisii| [pra0 trai0 ri0] . nAma-(1453) janachItama / vivaraNa-kavi va bhakta the| nAma-( 1454) janajagadeva / graMtha-dhruvacaritra / [pra. 0 ri0] nAma-(1455 ) jntulsii| vivaraNa-bhakta va kavi the| nAma-(1456) jana hmiir| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa graMtha-rAmarahasya / [pra0 0 ri0] nAma-(1457) janaharajIvana sAdhu / graMtha-phuTakara bhajana / nAma-(1957) japujI sAhaba / graMtha-zabda haz2ArA / [pra. trai0 ri0] nAma-(1458) jayanaMda maithila kAyastha / nAma--(1459 ) jyraam| .. pratha-phuTakara kavitta / nAma-(1460 ) jayamaMgalaprasAda / graMtha-gaMgASTaka / [ dvi0 trai0 ri0] nAma-(1461) jayanArAyaNa / graMtha-kAzIkhaMDa bhaassaa| [dvi0 0 ri0] . nAma-(1462) jayAnaMda kaaysth| graMtha-maithila bhASA meM sphuTa racanA kI hai| nAma-(1462 ) jAdo bhakta / graMtha-phuTakara baanii| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(1463 ) jAnarAya sAdhu / graMtha-phuTakara bhajana / nAma-(2463 ) jinadAsa paMDita / / grNth-yogiiraasaa| [ca0 0 ri0] nAma-(1464) jIvanadAsa / grNth-kkhraa| [dvi0 0 ri0] nAma-(1465) jugarAja / vivaraNa-nimna shrennii| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda nAma -- (1466 ) jugala kizora / graMtha - jugala zrAhnika / [ pra0 trai0ri0 ] nAma - ( 1467 ) jugaladAsa / inakA ThI ha naM0 ( graMtha - nimna zreNI kI padya racanA kI hai| I nAma - ( 1467 ) jugalaprasAda caube graMtha - rAmacaritra dohAvalI / [ pra0 trai0ri0 ] nAma - ( 1468) jaimaladAMsa mahArAjA / graMtha - ( 1 ) jaimaladAsa ( 2 ) jaimalajIrA- pada / nAma - ( 1469 ) jodhAcAraNa, mAravAr3a / graMtha - phuTakara gIta kavitta / 374 nAma - ( 1466 ) jaMtrIjI / 1 graMtha -padyAvalI | vivaraNa- rAdhAvallabhI / 628 1 mahArAjAjIrI padabaMdha nAma graMtha - sphuTa / nAma - ( 1471 ) jvAlAsvarUpa kAyastha, - ( 1470 ) jvAlAsahAya ( sevaka ) kAyastha | graMtha - rAmAyaNa | nAma - ( 147 1 1 ) hai / ) bhaMDUdAsa | graMtha - bArAmAsA / [ pra0 trai0ri0 ] nAma - ( 1472 ) Tahakana, paMjAbI / inakA ThIka naM 0 graMtha - pAMDava kA yajJa / bAnI, sikaMdarAbAda | (452) hai nAma - ( 1473 ) TAmasana / graMtha - ( 1 ) golAdhyAya, [ khoja 1604 ] ( 2 ) hiMdI - a~ga rejI koSa / * Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJAta-kAlika prakaraNa .. nAma-(1473 ) TuDarasa kavi purabiyA / ... . caturanAyikA zizira Rtumadhye krIDA karata tatacchana aina ; aAyo subhama cahU~ disi citavata kara gahe kanaka banaka sukhadaina / roke mAsa pravAsa aMbudhara sAraMga bhavanan ' para baina ; TuDarasa kavi acaraja yaha dITho phiri gayo catura samajhakara bain| nAma-(1473 ) ttoddrmll| graMtha-zRMgAra saurabha, rasacaMdrikA / [ca0 0 ri* ] nAma-(1474) ThAkurarAma / vivaraNa-hIna shrennii| nAma-(1475) DhAkana vivaraNa-sAdhAraNa zreNI ke kavi haiN| nAma- (1475 ) tattvakumAra muni / graMtha-zrIgala caupaaii| udAharaNa___zrAdi puruSa zrAdIsarU, zrAdi rAya zrAdeya ; paramAtmA paramesarU, namo-namo naabhey| . tAsi sIsa muni tattvakumAra ; tina e gAyo carita rasAla / nAma-( 1476) tAra ( tAhara) khAna musalamAna / graMtha-phuTakara kavitta / nAma-( 1477 ) tArapAni / grNth-bhaagiirthii-liilaa| [pra. trai0 ri0] nAma-(1410 ) tArAcaMda rAva / graMtha-brajacaMdra caMdrikA / [ca. trai0 ri0] nAma-(1478) tIkama (TIkama ) dAsa sAdhu / graMtha-phuTakara kavitta / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. . mizrabaMdhu-vinoda nAma-(1479) tulacharAya / nAma-(1480) tejasI rAjapUta, maarvaadd'| aMtha-phuTakara gota kavitta / nAma-(1481 ) tailaMga bhaTTa, jaislmer| graMtha-raNajIta-ratramAlA vaidyaka / vivaraNa-ye mahArAvala raNajItasiMha jaisalamera-nareza ke darabAra meM the| sAdhAraNa zreNI saMvat 1820 taka vahA~ koI mahArAjA raNajItasiMha nahIM hue / zAyada isake pIche ke hoN| nAma- (1481 ) trivikramadAsa / graMtha-vasaMtarAja zakuna zAstra bhASA / nAma--(1482) datta / inakA ThIka naMbara (617 ) hai| graMtha-svarodaya / nAma-(1483) dayAkRSNa / [pra0 trai0 ri0 ] graMtha-(1) padAvalI, (2) sphuTa kavitta / piMgala, baladeva tilAsa saM0 1602 meM mare / graMtha saM0 1868 meM rcaa| nAma-(1484) dayAdAsa / graMtha-(1) janakapacAsA, (2) vinayamAlA [pra. trai * ri.] nAma-(1484) dayAnidhi / graMtha-sphuTa pd| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(1485 ) dayAla kAyastha, banArasa / grNth-raashimaalaa| nAma-(1486) dayAsAgara sUri / ( dekho naM0 35 ) grNth-dhrmdttcritr| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa vivaraNa-jaina kavi haiN| [khoja 16..] vivaraNa-gadya-lekhaka the| nAma-(1487 ) darzanalAla kAyastha / graMtha-rAmAyaNa tulasI-kRta / [vi. trai0 ri0] vivaraNa-banArasa-nareza mahArAjA IzvarIprasAdasiMha ke yahA~ / naukara the| nAma-(1588 ) dasAnaMda / graMtha-haradaulajI ko qhyAla / nAma-(1489) dAka / vivaraNa khetI-saMbaMdhI kAvya hai| nAma-( 1490) dAsa anaMta / nAma-( 1491 ) dAsa goviMda / vivaraNa-bhakta va kavi the| nAma-( 1492) daasii| vivaraNa-bhaktina kavi / nAma-(1463 ) divAkara / nAma-(1493 ) dInadAsa / (dekho naM. 1221) graMtha-gokulnakAMDa [pra. 0 ri0] nAma-(1463 ) dIhala / vivaraNa-kuMDalA grAma kAThiyAvAr3a-nivAsI / joti ke musala mAna the| nAma-(1494) durgAprasAda / graMtha-ajItasiMha phateharasa arthAt naaykraaso| [khoja 1600 ] nAma-(1495) durjanadAsa sAdhu / graMtha-rAgamAlA [pra. trai0 ri0] . Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 mizra baMdhu - vinoda nAma - ( 1496 ) dUlanadAsa / graMtha--zabdAvalI ( pR0 154 ) inakA ThIka naM0 ( 2303 ) hai / vivaraNa - rAmanAmamAhAtmya | nAma - ( 1497 ) devanAtha | nAma - ( 1498 ) devamaNi / graMtha - (1) cANakyanIti bhASA ( 16 adhyAya taka ), [ pra0 0ri0 ] ( 2 ) caranAyake [ dvi0 trai0ri0 ] ( pR0 12 ) / vivaraNa - rAjanIti | nAma - ( 1499 ) devarAma | graMtha - phuTakara kavitta / dhunika saMgraha graMthoM meM inakI kavitA bahuta chapI hai / jaise ki hafIz2a lAqhA~ kA haz2ArA / suMdarI sarvasva / nakhazikha haz2ArA / SaT Rtu haz2ArA / manojamaMjarI | manoraMjana saMgraha Adika chupe hue graMthoM inakI kavitA bahuta I nAma - ( 1500 ) devIdatta / graMtha -- naraharicaMpU | - nAma - ( 1501 ) devIdattarAya / graMtha -- mahAbhArata bhASA / nAma - ( 1502 ) devodAsa / (dekho naM0__ 1260 1 graMtha - ( 1 ) bhASA bhAgavata dvAdaza skaMdha, [ khoja 1304 ] (2) dAmodara - lIlA ( pR0 66 padya ) / vivaraNa - kRSNa - viSayaka | nAma - ( 1503 ) devIprasAda mujaffarapura / graMtha - pravINa - pathika / vivaraNa - gadya lekhaka the / deg) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-( 1504 ) dvArikAdAsa sAdhu raadhaavllbhii| graMtha--phuTakara bhajana / nAma-(1505 ) dvArikeza (brj)| graMtha -dvArikezajI kI bhAvanA / [pra. trai0 ri0 ] nitya kRtya [tR* trai0 ri0] nAma-(1506 ) dvijakizora / grNth-terhmaasii| nAma-(1507 ) dvijanadAsa / grNth-raagmaalaa| nAma-( 1508) dvijanaMda / vivaraNa-nimna shrennii| nAma-(1506 ) dvijarAma / vivaraNa-nimna shrennii| nAma-( 1510 ) dharaNIdhara / graMtha-zabdaprakAza (pR. 270) / [dvi0 trai0 ri0] vivaraNa-jJAna-bhakti kA varNana hai| nAma-(1511) dharamapAla / graMtha-chachadari raayso| nAma-(1512.) dhoNdhii| graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1513 ) dhyAnadAsa sAdhu / [ khoja 1901] graMtha-(1) haricaMdazata, (2) dAnalIlA, (3) mAnalIlA / [pra0 trai0 ri0] nAma-(1514) nakula / graMtha-sAlihotra / [ dvi0 trai0 ri0] Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitravadhu-vinoda vivaraNa-18vIM zatAbdI ke jJAta hote haiM / ' nAma-(1515 ) njmii| nAma-(1516 ) narapAla / graMtha--samarasiMdhu / nAma-(1517 ) naramala / graMtha-phuTakara kavitta / nAma-( 1518 ) naraharidAsa bakhzI / graMtha-bArahamAsI / [pra0 trai0 ri0 ] nAma-( 1519) nriNd| . graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-( 1520 ) navanidhi-ziSya kbiir| graMtha-saMkaTamocana (pR0 12, padya ) / [dvi0 trai0 ri0 ] nAma-(1521 ) navalakizora / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii|| nAma-(1521 ) navalasakhI / grNth-pdyaavlii| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-( 1522) nApAcAraNa, mAravAr3a / graMtha-phuTakara gIta, kavitta / nAma-( 1523) nArAyaNadAsa sAdhu / graMtha-bhajana / . nAma-(1524 ) nArAyaNarAva bhaTTa, banArasa / graMtha-bhASAbhUSaNa kA tilaka / vivaraNa-ye bhaTTa saradAra kavi ke ziSya the| inakA samaya saradAra kavi ke kavitA kAla ke kucha pIche hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EN prazAta-bAvika karata ___ nAmaH-(1525 ) nityanAtha / dekho ne. (2411) grNth-mNtrkhNdd-rsrtnaakr| vivrnn-tNtr| [khoja 1603 ] nAma-( 1526 ) nirguNa sAdhu / graMtha-bhajanakIrtana / nAma-( 1527 ) nehii| - vivaraNa-toSa-zreNI / saMbhava hai, yaha nehI vahI hoM, jinakA chaMda alaMkAraratnAkara meM pAyA hai| nAma-( 1528 ) nainUdAsa sAdhu / graMtha-bhajana / nAma-( 1529) naubatarAya kAyastha / grNth-tttvjnyaandrshaavnii| nAma-(1526 ) naMdakavi / / graMtha-sagAratha liilaa| [pra. trai0 ri0] nAma-( 1526 ) / naMdakumAra gosvAmI / premamaMjarI [tR* trai0 ri0] nAma-(1530) naMdakizora / graMtha-rAmakRSNa-guNamAla / vivrnn-toss-shrennii| nAma-(1530 ) naMdadAsa / graMtha-rUpamaMjarI / [pra.zre. ri0] nAma~~(1531) naMdIpati / graMtha-maithila kvi| nAma-(1532) pakhAna / nAma-( 1533 ) pajana ku~vari / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 * mizrabaMdhu-vinoda graMtha-bArahamAsI [pra. trai0 ri0 ] vivaraNa-buMdelakhaMDI bolii| nAma-(1533) padumadAsa / inakA banAyA huaA "kAvya-maMjarI" nAma kA eka choTA-sA graMtha hai| nAma-(1533 ) padhAna / "zAlihotra" graMtha banAyA nAma-( 1534 ) panajI cAraNa, mAravAr3a / graMtha-phuTakara gIta, kavitta / nAma-(1534) parabata dhrmaarddh| grNth-smaadhitNtr| [ca. trai0 ri0] nAma-(1535 ) paramalla, zaMkara ke putra / graMtha-zrIpAlacaritra / nAma-(1536 ) paramAnaMda bhaTTa / graMtha-~-sUdanacaritra nAma-(1537) parazurAma mahArAjA / inakA ThIka naM. (306 ) hai| graMtha-(1) hariyazabhajana, (2) bAlanacaritra, (3) mahA rAjA parasarAmajI kI bAnI, (4) nakhazikha (1) khoja 1602 (2) khoja 1603 nAma-(153.8 ) parAgIlAla kAyastha / grNth-bhvaaniistotr| nAma-( 1539 ) pripuurnndaas| graMtha-tirajA ( sAkhI hiMDolA Adi kA gadyAnuvAda hai ) [dvi0 trai ri0] Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 ajJAta-kAlika prakaraNa 183 vivrnn-kbiirpNthii| nAma-(1540) palaTU sAhaba ( kbiirpNthii)| graMtha-kuMDaliyA palaTU sAhaba (pR0 10)[ dvi0 0 ri0 ] bAnI / vivaraNa-kabIrapaMthI haiN| nAma-(1541) pADaSAna cAraNa, Ar3A, maarvaadd'| grNth-gogaadelpk| vivaraNa-rAThaura gogAde rAjA kA yaza / nAma-(1542) pArasarAma / graMtha-nakhazikha / nAma-(1543) pItho cAraNa / graMtha-phuTakala gIta, kvitt| nAma-(1544 ) piipaajii| graMtha-pIpAjI kI bAnI / [ dvi0 0 ri0] vivaraNa-dAdUpaMthI / ye 1457vAle pIpAjI se pRthak jAna nAma-(1544 ) puruSottama / graMtha-utsave, bhaktamAla mAhAtmya / vivaraNa-rAdhAvallabhI the| nAma-(1545) pUrana caMda / graMtha-rAmarahasya raamaaynn| nAma-(1546 ) pUraNa mizra / graMtha-(1) rAganirUpaNa [ khoja 1604 ], (2) nAdodadhi (nAdArNava ) / nAma-(1546 ) pUraNa mizra / inhoMne 'rAjanirUpaNa' nAmaka graMtha banAyA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 mizrabaMdhu-vinoda nAma-(1547 ) pRthvInAtha / graMtha-(.) sisamodha aAtmapracAra paricaya [ khoja 1602] yogagraMtha, (2) phuTakara chaMda / nAma-(1548) pRthvIrAja cAraNa / graMtha-gaNa abhyvilaas| nAma- ( 1549) pRthvIrAja pradhAna kAyastha, buMdelakhaMDI / grNth-shaalihotr| vivaraNa-hIna zreNI / [pra0 0 ri0] nAma-( 1550) pradhAna kezavarAya / graMtha-zAlihotra bhaassaa| nAma-( 1550 ) prayAgadatta / graMtha-rAmacaMdra ke vivAha kA bArahamAsA / [tR0 trai ri0] vivaraNa-hIna shrennii| nAma-( 1551) priyA skhii| graMtha-rasaratnamaMjarI / [ dvi0 trai0 ri0 vivaraNa-ayodhyA ke mahaMta, rAmAnujI saMpradAya ke the| nAma-(1552) priyAdAsa / (rAdhAvallabhI saMpradAya) graMtha-(1) priyAdAsajI kI vArtA, (2) sphuTa pada TIkA, (3) sevAdarpaNa, (4) tithinirNaya, (5) bhASAvarSotsava, [dvi0 0 ri0] (6) cAhabela / vivaraNa-pitA kA nAma thA zrInAtha / pahale paTanA meM rahate the phira vRdAvana meM rahane lge| nAma-(1553) premakezvaradAsa / graMtha-dvAdaza skaMdha bhAgavata bhASA / nAma-( 1554 ) premanAtha iMdrAvatI / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 985 ajJAta-kAlika prakaraNa graMtha-padAvalI (pR. 276 pdy)| vivaraNa-Apa yogI the| ApakI samAdhi riyAsata pannA meM hai| nAma-(1554 ) faqIruddIna / graMtha--sphuTa kavitta / vivaraNa-sUratavAsI sipAhI the| nAma-(1555 ) phtehsiNh| nAma-( 1556 ) phUlI bAI, upanAma anaMtadAsa / graMtha-phUlI bAI kI prcii| nAma-(1557 ) pherana / vivrnn-toss-shrennii| nAma-( 1558) bksii| vivaraNa-hIna shrennii| nAma-(1559) vakhatAjI cAraNa, (khiDiyA) maarvaadd'| graMtha-phuTakara giit| nAma-(1560) bjrNg| vivaraNa-hIna shrennii| nAma-(1561 ) vajahana / vivaraNa-sAdhAraNa zreNA / nAma-(1562) badrIdAsa sAdhu / graMtha-phuTakara bhajana / nAma-(1563) banAnAtha jogii| atha-bAnI ( eka chNd)| vivaraNa-zloka-saMkhyA 287 / viSaya upadeza jJAna / nAma-(1563 ) bnaarsii| graMtha-sAdhuvaMdanA / [ca0 0 ri0] Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 . mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 1564 ) baragarAya / grNth-gopaaclkthaa| vivaraNa-gvAliyara kI kathA isameM hai / nAma-(1565) barajora pradhAna kAyastha, lugAsI buMdelakhaMDa / grNth-rukminniimNgl| nAma-( 1566 ) baladevaprasada kAyastha, maeNjholI, jilA . gorakhapura / grNth-citrguptpciisii| nAma-(1566 ) ballabha / graMtha-gUr3ha zataka / [ca0 0 ri0] nAma-(1566 ) balavaMtasiMha / graMtha-citravinoda / [pra0 0 ri0] vivrnn-ajygddh'vaasii| nAma-(1567 ) balidAsa / graMtha-dAnalIlA [pra. 0 ri0] nAma-(1568 ) ballU cAraNa, maarvaadd'| graMtha-phuTakara gIta / nAma-(1569) bAghA cAraNa, mAravAr3a / graMtha-phuTakara giit| nAma-(1570) bAja / graMtha-phuTakara kavitA / nAma-( 1571 ) bAjArAma / graMtha-bhajana / nAma-( 1572 ) vaajidjii| aMtha-vAjidajI ke bhrlaa| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta kAlika prakaraNa ) bAnI / 1572 1 nAma - ( graMtha - bhUpAla bhUSaNa / vivaraNa - uniyArA jayapUra ke ThAkura bhUpAlasiMha ke yahA~ the / - nAma - ( 1573 ) bAbAsAhaba, nepAla | 1850 graMtha - ( 1 ) upadaMzAri ( pR0 70 gadya ), (2) amRtasaMjIvanI ( pRSTha 46 gadya ), ( 3 ) jvaracikitsAprakaraNa ( pR0 252 gadya ), ( 4 ) strIrogacikitsA ( pR0 147 gadya ) / vivaraNa - vaidyaka viSaya zrApane kahA hai / nAma - ( 1574 ) bAbU bhaTTa / nAma - ( 1575 ) bAlakadAsa sAdhu / graMtha - (1) phuMTakara bhajana, (2) sudAmA caritra ( graMtha - kAla ajJAta / graMtha kA lekhana kAla 1833 A. D.) sAmudrika vivaraNa - qadama ke ziSya / [ pra0 trai0ri0 ] nAma - ( 1576 ) bAlakRSNadAsajI sAdhu / graMtha - rAjaprazasti kA ulthA / vivaraNa - ye viSNusvAmI - saMpradAya ke vaiSNava the / nAma - ( 1577 ) bAlagoviMda kAyastha, ilAhAbAda / graMtha - zrImAnaMdalaharI / vivaraNa - jilA jaunapura ke mauje parazurAmapura meM z2amIMdArI / inakI prAcIna jAgIra thI / nAma - ( 1578 ) bAlacaMda jaina / dekho naM0 (67) graMtha - rAmasItAcaritra | nAma - (1578) bAlasanehIdAsa / graMtha - sahaja mAnalIlA / [ tR0 trai0ri0 ] Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. mizrabaMdhu-vinoda vivaraNa-gosvAmI samajha par3ate haiN| nAma--(1578) bAvarI skhii| grNth-pdyaavlii| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(1579) vAsudevalAla / graMtha-hiMdI-itihAsasAra / nAma-(1580) vAhida / vivrnn-toss-shrennii| nAma-(1581 ) viTThala kavi / vivaraNa-zRMgArarasa kI kavitA kI hai, jo nimna zreNI kI hai| nAma-(1582 ) vidyAnAtha aMtarvedI / nAma-(1583) vinAyakalAla kAyastha, chaparA siunI, mdhyprdesh| graMtha-(1) caMdrabhAgA, (2) vIravinoda upanyAsa / nAma-(1584) vizvanAtha baMdIjana, TikaI jilA rAya brelii| vivaraNa-nimna shrennii| nAma-( 1585 ) vizvezvara / vivaraNa-nimna zreNI, vaidyaka kA graMtha banAyA hai| nAma-(1586 ) vizvezvaradatta pA~De, bilAsapura / graMtha-(1) hitopadezasAra, (2) dattAtreyopadeza, (3) hanu mAnastotra, (4) rAmarakSA / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1587 ) viSNudatta mahApAtra, viMdhyAcala / graMtha-durgAzataka (pR. 28 padya ) / [dvi0 0 ri0] Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-( 1588 ) viSNusvAmI baalkRssnnjii| graMtha-ajitodaya-bhASA / nAma-( 1589 ) bisaMbhara / nAma-(1586 ) vihArIlAla / graMtha-satasaI pustaka khaMDita hai| kevala nakhazikha varNana kA bhAga upalabdha hai| vivaraNa-Apa jAti ke khare kAyastha haiM / Apake pitA kA nAma mohanalAla hai| Apake vaMza-nAyaka lAharajI, zAhajahA~ ke darabAra meM dIvAna the| udAharaNalai sumanA suta cIkanI, kAre bAra sa~vAri / mana bichalana mana harana bakhi, gaeNthI benI nAri // 1 // sava mukha aru zazi meM sakhI, rahyo eka hI cInha / zyAma biMdu daikai sanika, bhalo iMdu sama kInha // 2 // bhalI karI cUMghaTa arI, lopana gopana kaaj| caTaka cauguno hota hai, Dhape A~khate bAja // 3 // ravi zazi au tava rUpa ko, taulyo taulanahAra / tUM gaMbhIra jaga meM rahI, uThige zroche bhAra // 4 // nahiM bacAta cubhi jAta hiya, adhika cubhAta sohAta / bali tava citavana bAna kI, naI anokhI bAta // 5 // nAma- 1586 ) vihArIdAsa / graMtha-rAdhAkRSNa kI rati / nAma-(119 ) vihArIlAla bhaTTa / grNth-sNgiitdrpnn| vivrnn-dtiyaavaasii| nAma-(1590) biMdAdatta / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 mizrabaMdhu-vinoda mAma-(1591) bIThU (jI) cAraNa, grAma jAgalU, jilA bIkAnera / graMtha-rAva khImasI aura kavarasI kI vArtA / vivaraNa-AzrayadAtA rAva khImasI ( sAkhala ) nAma-( 1592 ) buddhisena / vivaraNa-nimna zreNI ke kavi the| nAma-(1593 ) budhAnaMda / graMtha-phuTakara kvitaa| vivaraNa-bhakta the| nAma-(1594 ) bulAkIdAsa / nAma-(1595 ) benImAdhava bhaTTa / nAma-(1596 ) besAhUrAma / graMtha-nAmamAlA / [ khoja 1603] nAma-(1597 ) baijanAtha dIkSita, badarakA baisavAr3A / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / nAma-(1598 ) baina / nAma-(1599) bodha / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / nAma-(1600 ) vRdAvana kAyastha, tAIkuA~, jhaaNsii| graMtha-(1) kRSNacaritAvanI, (2) dohAvalIpradIpikA, (3) rAmacaritAvalI / nAma-(1601 ) bNkaa| . graMtha-kRSNavilAsa (pdy)| [pra. 0 ri0] vivaraNa sAdhAraNa zreNI / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-(1602) vyktteshjuu| graMtha-prAtmAprabodha / nAma-(1602 ) brajagopAladAsa / graMtha-(1) rAdhAsudhAnidhi kI TIkA, (2) hita phuTakara pANI kI ttiikaa| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-( 1603) vrajanaMda / graMtha-phuTakara kvitaa| nAma---( 1604 ) brajavallabhadAsa / graMtha-(.) prahalAdacaritra, (2) sudAmAcaritra, (3) ajA milacaritra / [ dvi0 trai0 ri0] vivaraNa-hIna shrennii| nAma-(1604) vrajabhAnu dIkSita / graMtha-vallabhAkhyAna kI TIkA / [ca. trai0 ri0] nAma-( 1605 ) brajeza, buNdelkhNddii| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1606) brahmadAsa / graMtha-brahmadAsajI ke chaMda / nAma-(1606 ) brahmavilAsa / graMtha-brahmavilAsa ke kavitta / [ca0 0 ri0] nAma-(1607) brahmajJAneMdra / graMtha-brahmavilAsa / [ dvi0 0 ri0] vivaraNa-hIna shrennii| . nAma-(1608) bhagata / graMtha-bhaktacAlIsA / (pR06)[dvi0 0 ri0] Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 1609) bhagavAnadAsa / nAma-( 1610 ) bhaDDarI, zAhAbAda (vihaar)| grNth-mdduriipuraann| vivaraNa-jyotiSa zakunAvalI banAI / inakI bhASA avadhI grAmINa hai| isa kAraNa ye bihAra ke nahIM jAna par3ate / nimna zreNI / [ khoja 1600] nAma-(1611) bhdr| graMtha-nakhazikha / [khoja 160 nAma-(1612 ) bhadrasena / graMtha-chaMdasaMgraha / caMdana malayAgira vArtA / [khoja 1602 ] nAma-( 1613 ) bharatha (bhrt)| graMtha-hanUmAnabiradAvalI ( pR. 24 padya) / uSA aniruddha kI kthaa| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| [dvi0 0 ri0] nAma-(1613 ) bhavana kavi, beMtI / grNth-shRNgaarrtnaakr| nAma-(1614 ) bhavAnIdatta / graMtha-dughariyA muhUrta bhaassaa| nAma-(1614 ) bhAU kavi / graMtha-zrAditya kathA bdd'ii| vivaraNa-malUka ke putra jaina the| inakI mAtA kA nAma gaurI thaa| nAma-( 1615 ) bhAUdAsa sAdhu / graMtha-phuTakara bhajana / nAma-(1615) bhikhaMjana dAsa / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAliMka prakaraNa graMtha-sauraMga kI kthaa| [pra. 0.ri0] nAma-(1616 ) bhIkhajana brAhmaNa / grNth-baavnii| vivaraNa-nIti, jJAnopadeza / zloka-saMkhyA 100 / nAma-(1617) bhiikhuujii| grNth-huddiiraabol| vivaraNa-rAjapUtAnI bhASA ke kvi| . nAma-( 1618) bhUdharamala / graMtha-bhUpAla caubiisii| [khoja 1600 ] nAma-(1616 ) bhUpa, zahajAdapura / graMtha-caMpU sAmudrika bhASA / [khoja 1903 ] nAma-(1620) bhekh| graMtha-phuTakara kavitta / nAma-(1621 ) bhairauM kavi, luhAra siikr| graMtha-sphuTa / vivaraNa-khetar3I ke rAjA bAghasiMha kI prazaMsA meM bahuta-se chaMda banAe the / sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1621 ) bhorI skhii| grNth-pdyaavlii| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-( 1622 ) bholAnAtha, knnauj| graMtha-(1) baitAlapacIsI, (2) bhASA lIlAvatI [pra0 0 ri0] vivaraNa-dIkSita the| nAma-(5633 ) makasUdana gira gosvaamii| graMtha-vaidyakasAra / [paM0 trai0 ri0] Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda nAma - ( 1623 ) matirAmajI / graMtha - kaviratnamAlikA / 664 nAma - ( 1624 ) madanagopAla, carakhArIvAle / vivaraNa - hIna zreNI / nAma - ( 1625 ) madanasiMha kAyastha, ajayagar3ha / graMtha -- sphuTa / vivaraNa - rAjakumAroM ke saMrakSaka the| nAma - ( 1626 ) mananidhi | ' vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 1626 ) manamohana / 1 graMtha - rasaziromaNi / [ paM0 trai0ri0 ] nAma - ( 1627 ) manarasa / graMtha -- phuTakara kavitta / nAma - ( 1628 ) manya / graMtha - rasakuMDa / [ dvi0 trai0ri0 ] vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 1629 ) mahAvIraprasAda kAyastha, bhAgalapUra 1 graMtha - jJAnaprabhAkara / nAma - ( 1630 ) mahAsiMha rAjapUta / graMtha - sphuTa kavitA | nAma - ( 1631 ) mahIpati maithila / nAma - ( 1632 ) mAtAdIna kAyastha, lakhanaU / graMtha - ( 1 ) qhayAlAta mAtAdIna, ( 2 ) qhayAla rAjA bharatharI / nAma - ( 1633 ) mAdhavaprasAda / graMtha - kAzIyAtrA / [ dvi0 trai0ri0 ] Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-( 1634) mAdhavarAma / graMtha-mAdhavarAma-kuMDaliyA (pR0 180) / nAma-( 1635 ) mAdhavanArAyaNa, upanAma kezana maithila / vivaraNa-rAjA pratApasiMha ke yahA~ the / nAma-( 1636) mAnikadAsa mAthura kavi / graMtha-(1) mAnikabodha, (2) kavittaprabaMdha / [khoja 110] vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1636 ) miirn| inakI kavitA chape hue bahuta-se saMgraha graMthoM meM hai| inakI kavitA kA namUnAhoM manamohana soM mili kai karatI uhA~ keli dhanI taru chAhI; so sukha "mIrana" kAsoM kahauM mana mAri misUsani hI murmaahiiN| pAta gae jhari dhUma ke puMjana kUha parI sigare bana mAhIM; grAma ke loga mahA niradai jo palAsana koDa bujhAvata naahiiN| "mIrana" bichurata hI piyA, ulaTa gayo saMsAra ; caMdana, caMdA, cA~dinI, bhae jarAvanahAra / nAma-(1636 ) mizra / graMtha-zAhanAmA / [khoja 1904 ] vivaraNa-yudhiSThira se zAhamAlama paryaMta rAjya-paraMparA tathA usakA samaya nirUpaNa / nAma-(1636) miitthaajii| grNth-pdyaavlii| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(1637 ) mukuMdalAla ( jauharI ) kAyastha kAkorI, lakhanaU Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda graMtha-karImA bhASA padya / vivaraNa-phArasI ke do-do padyoM ke anaMtara hiMdI kA eka-eka dohA mana prasannakAraka banAyA hai| nAma-(1638 ) muni, brAhmaNa phatehapura / graMtha-rAma-rAvaNa kA yuddha / sItArAma viveka / [ dvi0 0 ri0] nAma-(1639) munilAla / inakA ThIka naMbara aba nAma-(1640) munii| graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1641 ) muralIdAsa sAdhu / graMtha-phuTakara bhjn| nAma-(1641 ) muralIdhara / graMtha-zrIsAhibajI kI kavitA / [pra0 0 ri0 ] vivaraNa-pranAmI saMpradAya ke the| nAma-( 1642 ) muralIrAma sAdhu / graMtha-(1)citAvanI sArabodha, (2)sAkhiyA~ jJAna brahma ko aNg| nAma-(1643 ) muralIrAma / graMtha-mahArAja muralIrAma jIrA pada / [ khoja 1602] nAma-(1643 ) muralI skhii| grNth-bhaavnaashtk| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-( 1644 ) murArodAsa sAdhu / graMtha-phuTakara bhajana-kIrtana / nAma-(1645) mUratirAma / aMtha-sArdhA zrImUratirAma jIrA pada / [khoja 1602] Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 abaar`ik sk nAma-(1646) megharAja muni, mu0 phgvaadd'aa| graMtha-meghavinoda (pR0 418 padya ) [dvi0 0 ri0] vivaraNa-vaidyaka / nAma-(1647 ) meNA bhATa / graMtha-phuTakara kvitt| nAma-(1647 ) molavI sAhaba / graMtha-dUSaNa ullAsa / [pra. 0 ri0] . nAma-(1648) mohakama / graMtha-phuTakara kavitta / nAma-(1649) mohanadAsa / graMtha-(.) kRSNacaMdrikA, (2) bhAgavata dazama skaMdha bhaassaa| vivaraNa-zAyada rAjA madhukarazAha ke vaMzadharoM ke purohita the| nAma-(1650 ) mohanadAsa bhaMDArI / grNth-pd| [pra. trai0 ri0] nAma-( 1650 ) mohana matta / grNth-maaNjh| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(1651) mohanalAla kAyastha, haridvAra / graMtha-gorakSA meM sarvasammati / nAma--(1652) maMgada / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1653 ) maMgalarAja / graMtha-mahAbhArata bhASA / nAma-( 1654 ) maMgalIprasAda kAyastha, phaijAbAda / graMtha-rAmacaritra nATaka / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __mizrabaMdhu-vinoda nAma-(1655 ) yugalaprasAda caube / grNth-dohaavlii| vivaraNa-nimna shrennii| nAmaM-(1656 ) raghunAthadAsa / graMtha-haradAsa kI paracaI (pR0 20) / [dvi0 trai0 ri0] vivaraNa- 18vIM shtaabdii| nAma-(1657 ) rghuvr| vivaraNa-phuTakara kavitta / nAma-( 1658 ) raghuvarazaraNa / inakA ThIka naM0 ( 2302) graMtha-(1) jAnakI jU ko maMgalAcaraNa, (2) bnaa| [pra. 0 ri0 nAma-(1659 ) raghukula / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1660 ) raghuzyAma / graMtha-phuTakara kavitta / nAma-(1660 ) rnnchodd'jii| graMtha-(1)zivarahasya, (2)zivapurANa bhASA, (3) kAma dahana, (4) sadAziva vivAha, (5) zivastuti / vivaraNa-jAti ke nAgara zaivamatAnuyAyI jUnAgar3ha ke navAboM ke darabAra meM pradhAnAdhyakSa the| inakA samaya 16800 1860 ke aMdara hai| nAma-( 1661 ) rasakaTaka / graMtha-phuTakara kavitta / nAma-(1662 ) rasaTUka / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta kAlika prakaragra graMtha --- phuTakara kavitta | nAma - ( 1663 ) rasaneza / graMtha - phuTakara kavitta / nAma - ( 1664 ) rasikanAtha brAhmaNa / graMtha - rasikaziromaNi / nAma - ( 1665 ) rasika pravIna / graMtha - phuTakara kavitta / nAma - ( 1665 ) rasikamukuMda / 9 graMtha - zraSTakA / [ tR0 trai0ri0 ] vivaraNa - gosvAmI viThThaladAsa ke ziSya rAdhAvallabhI vaiSNava the / nAma - ( 1665 ) rasikalAla / graMtha - caurAsI kI TIkA / [ tR0 trai0 ri0 ] vivaraNa - rAdhAvallabhI the / nAma - ( 1666 ) rAghavajana / graMtha - rAmAyaNa / [ dvi0 trai0ri0 ] vivaraNa - ayodhyA ke mahaMta / 33 nAma - ( 1667 ) kizorIlAla kAyastha rAjA, ghanazyAmapura jilA jaunapUra | dekho naM0 1371 graMtha --- jugulazataka ( pR0 48 padya ) / [ dvi0 trai0ri0 ] vivaraNa - pitA kA nAma ayodhyAprasAda thA / nAma - ( 1668 ) rAjA musAhaba, bijAvaravAle | graMtha - ( 1 ) vinayapatrikA para TIkA, ( 2 ) rasarAja para TIkA / - ( 1668) rAjeMdraprasAda / nAma- graMtha - dAnalIlA / [ pra0 trai0ri0 ] nAma - ( 1666 ) rAdhikAprasAda kAyastha, bijAvara | Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1000 mizrabaMdhu - vinoda graMtha - sphuTa | vivaraNa - riyAsata bijAvara meM nAz2ima the / nAma - ( 1670 ) rAmakaraNa / graMtha - hammIrarAso kA ulthA / nAma - ( 1671 ) rAmacaraNa brAhmaNa, gaNezapura bArAbaMkI / graMtha - ( 1 ) kAyasthakula bhAskara ( saMskRta ), ( 2 ) kAyasthakulabhUSaNa / vivaraNa[- sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 1671) rAmajImalla bhaTTa / graMtha - zRMgArasaurabha, rasacaMdrikA / toSa kavi kI zreNI ke / nAma - ( 1672 ) rAmacaMdra svAmI / graMtha - ( 1 ) pAMDavagItA, (2) rAdhAkRSNa vinoda / [ pra0 0ri0 ] nAma - ( 1673 ) rAmadatta / nAma -- ( 1674 ) rAmadayA / graMtha - rAgamAlA, sabhAjItasAra / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 1675 ) rAmadAna / graMtha - phuTakara kavitta / nAma - (1676 ) rAmadeva / graMtha - ayodhyA biMdu ( pR0 82) / [ dvi0 0ri0 ] nAma - ( 1677 ) rAmadevasiMha, kha~DAsAvAle / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 1677 ) rAmanArAyaNa upanAma viSNusakhI / graMtha - yugalakizora sahasranAma / [ ca0 trai0ri0 ] / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrajJAta-kAlika prakaraNa nAma - ( 1678 ) rAmaprasAda kAyastha, kar3A, jilA ilAhAbAda / dekho naM0 (651 ) graMtha - sphuTa / nAma - ( 1678 1 graMtha - gItAmAhAtmya | vivaraNa - cunAra vAsI, ThAkura ke putra the / ) rAmaprasAda / nAma - ( 1679 ) rAmabakhza upanAma rAma / graMtha - (1) rasasAgara, ( 2 ) bihArI satasaI kI TIkA / vivaraNa- padmAkara - zreNI, rAnA ziramaura ke yahA~ the / nAma- ( 1680 ) rAmabharose, brAhmaNa baharAica / -padya vyAkaraNasAra ( pR0 31 ) / graMtha nAma - ( 1680) rAmaratna graMtha - siyAlAlarasavarddhinI kavitA- dAma / [ ca0 trai0ri0 ] nAma - ( 1681 ) rAmarAya / graMtha - lailA majanU / [ pra0 trai0ri0 ] nAma - ( 1682 ) rAmaraMga khAna / graMtha - phuTakara kavitta / kaI nAma - ( 1683 ) rAmasajjanajI / graMtha - jJAnarasika guNavilAsa / nAma - ( 1684 ) rAmasanehI, caraNadAsa ke putra / graMtha - haThajogacaMdrikA ( 240 pRSTha ) / vivaraNa - chatrapura meM dekhA / sAdhAraNa kavi / baliyA / 1001 nAma - ( 1685 ) rAmasahAya kAyastha, graMtha - bhajanAvalI / - nAma - ( 1686 ) rAmasiMha kAyastha, buMdelakhaMDa / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda graMtha-dastUramAlikA / [pra. 0 ri0] vivaraNa sAdhAraNa / nAma-(1687) rAmasiMharAva brahmabhaTTa, maMDalA, madhya prdesh| grNth-nrmdaapcciisii| vivaraNa-viSaya narmadA nadI kI mahimA / prAzrayadAtA rAjA admshaah| nAma-(1688 ) rAmasevaka / graMtha-akharAvalI (pR0 24) / [dvi0 0 ri0] nAma-(1689) raamaa| vivaraNa-bhakta kavi the| nAma-(1690 ) rAmAkAMta / nAma-(1691) rAmacaMdra brAhmaNa nAgara / graMtha-vicitramAlikA (pR0 82)|[dvi0 0 ri0] vivrnn-brjvilaaskthaa| nAma-( 1692 ) rAyajU / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1693) rAhiba / graMtha-phuTakara kavitta / nAma-(1663 ) rAyasAhibasiMha / graMtha-koSa / [ ca0 0 ri0] nAma-(1694 ) rivadAna cAraNa, maarvaadd'| graMtha-phuTakara giit| nAma-(1695) rUghA sAdhu / graMtha-brahmastuti / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa naam-(1696)ruup| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1697 ) ruupmNjrii| graMtha-aSTayAma / [dvi0 0 ri0] vivaraNa-caitanya mahAprabhu ke anuyAyI vA sakhIsaMpradAya ke the| nAma-( 1698) rUpasakhI vaiSNava / grNth-horii| [pra. 0 ri0] nAma-(1699) raMgakhAni / vivaraNa-inhoMne koI graMtha banAyA hai, para usakA nAma yAda ___ nhiiN| nAma-( 1700) lakSmaNa / grNth-nirvaannrmainii| [pra0 trai0 ri0] vivaraNa-kabIrapaMthI mAlUma hote haiN| nAma-( 1701 ) kRSNazaraNa sAdhu, ayodhyA / graMtha-rAmalIlAvihAranATaka (pR0 270 gadya pdy)| nAma-( 1701 ) lakSmaNazaraNa / graMtha-rAmalIlAvihAranATaka / [ dvi0 trai0 ri0] vivaraNa-ayodhyA ke mahaMta the / nAma-(1702) lkssmii| nAma-( 1703 ) lakSmInArAyaNa, grAma bhayaharanagara (vitastA nadI ke tIra ) sArasvata brAhmaNa / dekho naM ( 2680) graMtha-(1) vidyArthI bAlalIlA (pR0 6 patha), (2) gorakSAzataka (pR0 36 pdy)| nAma-(1704) lakSmIprasAda kAyastha, kar3A jilA ilaahaabaad| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10.4 . mizrabaMdhu-vinoda graMtha-sphuTa / nAma-(1705 ) laghukezava sAdhu / graMtha-phuTakara bhajana / nAma-(1706 ) laghumati / graMtha-caranAyake / [pra0 0 ri0] nAma-(1707 ) laghurAma / graMtha-(1) kavitta, (2) bhaktavirudAvalI / [pra. 0 ri0 ] nAma-(1708) laghulAla / graMtha-sphuTa bhajana / nAma-(1708) llitaadikjii| graMtha-sphuTa pd| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(1709) lalitA skhii| graMtha-bhajana / nAma-( 1710) laajb| nAma-(1711) lAbhavarddhana jainii| graMtha-upapadI (jainshikssaa)| nAma-(1711) lAla / graMtha-lAlakhyAla / [ca. trai0 ri0] nAma-(1712) lAla gopAla / graMtha-phuTakara kavitA / nAma-(1712 ) lAlacaMda / graMtha-nAbhiku~arajI kI AratI / [ca0 0 ri0 ] nAma-( 1713 ) lAlabujhakkar3a / grNth-kisse| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlikaM prakaraNa 1.05 nAma-( 1714 ) lAlasiMha bhAu / graMtha-phuTakara kvitaa| vivaraNa-prAzrayadAtA sivanI ke kAyastha tathA musalamAna aura amIra / sivanI chaparA (mdhyprdesh)| nAma-( 1715) zaMkarAcArya / graMtha-(,) badrInAtha stotra, (2) brajabhUSaNa stotra, (3) bhavAnI stotr| nAma-(1716) lukamAna musalamAna / graMtha-vaidyaka (pR0 56 gdy)| [dvi0 0 ri0 ] nAma-(1717)lekharAja kAyastha, akabarapUra ( kAnapUra ) / graMtha-citragupta-utpatti / nAma-( 1718 ) lorika, magahI kavi / vivaraNa-inakA nAma DaoNkTara priyarsana sAhaba ne liMgvisTika sarve meM likhA hai| nAma-(1719) zaMbhuprasAda / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1720) zivacaraNa / graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1721 ) zivadAna, cAraNa, maarvaadd'| graMtha-phuTakara giit| nAma-(.1722 ) zivadIna kAyastha, gaurahAra / graMtha-sphuTa / nAma-( 1723) zivarAja / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1006 mizrabaMdhu vinoda nAma-(1724) zivarAsa, jayapuravAle / graMtha-(.) ratnamAla, (2) zivasAgara / nAma-(1725) zivAnaMda brAhmaNa, haldI / graMtha-zivarAmasaroja / nAma-(1725 ) zIlamaNi rAjakumAra / graMtha-izkalatikA / [ca. trai0 ri0] nAma-(1726) zekha sulemAna / graMtha-khAlikanAmA / [dvi0 0 ri0] vivaraNa-muhammada sAhaba kA hAla / nAma--- (1727 ) zobha / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1728) shrRNgaarcNdr| grNth-bldevdaasmaalaa| nAma-(1729) zyAmarAya kAyastha, jypur| graMtha-durgA-vinoda / vivaraNa-durgAjI kI stuti / nAma-(1726 ) zyAmalAla, ajayagar3ha / graMtha-(1) vayAnasvara, (2) nItisAra / [pra. trai ri0 ] nAma-( 1730 ) zyAmasanehI / graMtha-(1) dhyAna, ( 2 ) dhyAnasvarodaya, (3) svarodayayoga vrnnn| vivaraNa-chatrapUra meM ye choTe-choTe graMtha dekhe / sAdhAraNa shrennii| nAma-(1731) zrIdhara svaamii| graMtha-zrImadbhAgavata prathama se saptama skaMdha taka, harideva saneha ke kavitta / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-(1732) zrIrAma / aMtha-chaMda-maMjarI / [pra0 trai0 ri0] nAma-(1733) satIdAsa sAdhu graMtha-bhajana / nAma-(1734 ) satIprasAda / grNth-jycNdvNshaavlii| [pra0 0 ri0] vivaraNa-kamolI jilA banArasa ke jamIMdAra baTukabahAdurasiMha inake AzrayadAtA the| nAma-(1735 ) satIrAma / grNth-stgiitaa| [pra. trai0 ri0] nAma-(1736) sadArAma, citrakUTa / dekho naM0 (1213) nAma-(1737 ) sbljii| graMtha-iMdarasiMharI kamAla / vivaraNa-rAjapUtAnI kavitA / nAma-( 1738) sabalazyAma / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1738 ) samara / graMtha-rAmasujasapatAkA / [ tR* trai0 ri0 ] nAma-(1739) samorala rasarAja / graMtha-maoNDa aura Tappe / [khoja 1602] nAma-(1740) samudra / graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1740) sarayUdAsa upanAma sudhAmukhI / graMtha-(.) padAvalI, (2) sarvasAropadeza, (3) rasika vastuprakAza / [ca0 0 ri0] Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 mizrabaMdhu-vinoda nAma-(1540 ) srvsukhdaas| graMtha-(1) caurAsI kI TIkA, (2) sphuTa pd| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(1741 ) sarasadAsa / grNth-baanii| vivaraNa-svAmI haridAsa yA bihArinadAsa ke anuyaayii| nAma-(1742) sarasarAma / vivaraNa-maithila kavi / nAma-(1743) sarUpadAsa / graMtha-pAMDava-yaza-caMdrikA / vivaraNa-mahAbhArata kA sAra / AzrayadAtA rAjA balavaMtasiMha ratalAma / nAma-(1744 ) sarUparAma / nAma-(1744 ) sahacarIsukha / graMtha--sphuTa pd| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(1744) sahajarAma nAjira / graMthasahajarAmacaMdrikA ( kavipriyA kI ttiikaa)| [ khoja 1604 ] nAma-(1745 ) sAdhurAma sAdhu / graMtha-bhajana / nAma-(1746 ) sAha / grNth-sphutt| nAma-(1746 ) svAmIdAsa baaNdaavaasii| graMtha-rAmaakSarI / [pra. 0 ri0] Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta-kAlika prakaraNa 10.8 nAma-(1747 ) sikadAra / graMtha-phuTakara kvitaa| . nAma-( 1747 ) siyArAmazaraNa / graMtha-jJAnopadeza / [ca. trai0 ri0] nAma-(1748 ) siNgaar| graMtha-baladevarAsamAlA / [pra. trai0 ri0] nAma-(1749 ) siMgImegharAja / graMtha-phuTakara kavitta / nAma-(1746 ) sItArAmAnanyazIla / graMtha-siyAkaramudrikA / [ca0 trai0 ri0 ] nAma-(1750) sukhanidhAna / graMtha-dohe aura pada / [pra. trai0 ri0] nAma-(1751) sukhazaraNa / graMtha-mIrAbAI rI prcii| rAjapUtAnI bhaassaa| nAma-(1752) sujAna / graMtha-zikhanakha / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1753) sutharA naanksaahii| graMtha-caubolA ( phuTakara kvitaa)| malUka prcyii| nAma-(1754) suNdrklii| graMtha-(1) bAraha bAru / (2) suMdara kalI kI khaanii| vivaraNa-yavanI thiiN| nAma-( 1755) suMdara baMdIjana, asanI jilA phatehapura / graMtha-(1) bArahamAsI, (2) rasaprabodha / nAma-(1756) sumatagopAla / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1010 mizrabaMdhu-vinoda graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-( 1756 ) surjn| grNth-bttiisvrii| nAma-(1756 ) sUrakizora / graMtha-chappaya / [ ca0 0 ri0] nAma-( 1757 ) sUrasiMha / graMtha-bhajana / nAma-(1757) semjii| graMtha-semajI kI cetAvanI ( khoja 1602) / nAma-( 1758) sevakarAma paramahaMsa / graMtha-(1) paramahaMsajI kI vANI, (2) jhuulnaa|| nAma-(1759) sevAdAsa / dekho naM0 (928) graMtha-(1) sevAdAsa kI vANI (pR0 244), (2) parabrahma kI bArAmAsI, (3) paramArtharamainI / [pra. trai0 ri0] vivaraNa-kar3A-mAnikapUravAsI malUkadAsa ke ziSya / nAma-(1760) somadeva / graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1761) sohanalAla / graMtha-vrajagopikA-vinaya / [ dvi0 0 ri0 ] vivaraNa-mAthura caube| nAma-( 1762) saMgrAmadAsa / graMtha saMgrAmadAsajI kI phuTakara kuMDaliyA / nAma-(1763) saMtoSa vaidya / graMtha-viSanAzana / [pra0 trai0 ri0 ] nAma-(1764) skaMda giri / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. " ajJAta-kAlika prakaraNa graMtha-rasamodaka / vivaraNa-graMtha dekhaa| nAma-(5764 ) svayaM prakAza / graMtha-nAma rAma mAhAtmya / [ca0 0 ri0] nAma-( 1765) hakIma pharAsIsa / graMtha-aMjulIpurAna / [ khoja 1602 ] nAma-(1766 ) hanumAnaprasAda kAyastha, maihr| graMtha-hanumAnanakhazikha / nAma-( 1767 ) haratAlikAprasAda trivedii| graMtha-hanumAnaaSTaka / [ dvi* trai0 ri0] - vivrnn-bhojpur-nivaasii| nAma-(1768) haradayAla / vivaraNa-nimna shrennii| nAma-(1769) hararAja / dekho naM0 (72) graMtha-(1) DholAmArU bAnI, (2) caupahI / racanAkAla 1607 / vivaraNa-yAdorAja kI AjJA se bnaaii| nAma-(1770) haricaMda barasAnevAle / graMtha-(1) chaMdasvarUpiNI piMgala, (2) haricaMdrazataka / vivaraNa-nimna shrennii| [dvi0 trai0 ri0 ] nAma-(1771 ) harijIvana / pora bNdrvaasii| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1772) haribhAnu / graMtha-naMdabhAnu / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1012 mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 1773 ) hriyaa| graMtha-phuTakara kavitA / nAma- ( 1774 ) hriraam| dekho naM0 (16") nAma-(1774) harisiMha / grNth-jnyaankttaarii| vivaraNa-khAna koTaDA kaccha-nivAsI jaDevA ThAkura the| nAma-(1775 ) hitanaMda raadhaavllbhii|, vivaraNa-yamakayukta kAvya hai / inakI gaNanA sAdhAraNa zreNI nAma-(1775 ) hitaprasAda / graMtha-hitapaMcaka / [tR0 0 ri0 ] vivaraNa-rAdhAvallabhI the| nAma-(1775) hitvllbhalii| grNth-pthaavlii| vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-( 1776 ) himmatarAja / graMtha-phuTakara kvitaa| nAma-(1777 ) harisUri jainii| graMtha-phuTakara DhAla (giit)| nAma-(1778) hemacAraNa / graMtha-mahArAjA gajasiMha jIrA guNa rUpaka / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1776 ) hemanAtha / vivaraNa-kalyANasiMha khIrI ke yahA~ the / sAdhAraNa zreNI ke kavi haiN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1013 ajJAta-kAlika prakaraNa nAma-( 1780 ) haMsavijaya jtii| graMtha-kalpasUtra kI ttiikaa| vivaraNa-jaina / nAma-(1781) jJAnavijaya jatI / grNth-mhvmlyaacritr| . nAma-(1782) jJAnIrAma / aMtha-sphuTa kvitaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana prakaraNa ( 1890-1925) battIsavA~ adhyAya parivartana-kAlika hiMdI boM to praur3ha mAdhyamika kAla hI meM hiMdI bhASA paripakka ho cukI thI, para alaMkRta kAla meM use hamAre kavijanoM ne prAbhUSaNoM se susajita kara aisI manamohinI banA dI ki usameM kisI prakAra kI kamI na raha gaI, baran yoM kahanA cAhie ki uttarAlaMkRta kAja meM bhUSaNoM kI aisI bharamAra maca gaI ki usake komala kalevara para unakA bojha prAyaH asA pratIta hone lgaa| hama svIkAra karate haiM ki koI zazibadanI cAhe jitanI svarUpavatI ho, para kucha AbhUSaNa pinhA dene se usakI zobhA bar3ha jAtI hai / phira bhI kahanA hI par3atA hai ki jaise aMga-pratyaMgoM ko prAbharaNoM se AcchAdita kara dene se kucha grAmINatA evaM bhaddApana bodha hone lagatA hai, usI prakAra kavitA ko bhI vizeSa rUpa se alaMkRta karane para usakI naisargika sugharAI meM baTTA laga jAnA svAbhAvika hI hai / anya bhASAoM meM prAyaH mAdhyamika kAna ke pIche hI parivartana samaya A jAtA, aura kucha hI dinoM ke bAda unakI vartamAna dazA kA varNana hone lagatA hai, para hiMdI meM yaha vilakSaNa vizeSatA hai ki mAdhyamika aura parivartana kAja ke bIca meM do zatAbdiyoM se bhI kucha adhika samaya taka hamAre kavijana bhASA ko alaMkRta karane hI meM lage rhe| isakA pariNAma yaha avazya huA ki hiMdI-jaisI madhura evaM alaMkArayukta Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 104 dUsarI bhASA kA DhU~DhanA kaThina hai, aura isa aMga kI praur3hatA hamArI bhASA meM prAyaH ekadama advitIya aura abhUtapUrva hai, to bhI mAnanA hI par3egA ki kama-se-kama uttarAlaMkRta kAla meM isa aMga kI pUrti meM AvazyakatA se kahIM adhika zrama kara DAlA gayA / isake atirikta usa samaya kaviyoM kA jhukAva zRMgAra-rasa kI ora itanA adhika rahA ki unameM se adhikAMza kA rujhona dUsare viSayoM para na ho sakA / hamArI samajha meM pUrvAlaMkRta kAla taka hiMdI ko jitane AbhUSaNa pinhAe jA cuke the, una para yadi hamAre kavijana saMtoSa kara lete, aura zRMgAra-rasa ko chor3a upakArI bAtoM kA ucita Adara karate, to bhAjadina hameM apane bhASA-bhaMDAra meM nUtana viSayoM kI nyUnatA para zoka na prakaTa karanA par3atA / smaraNa rakhanA cAhie ki uttarAlaMkRta kAla meM, jaba ki hamAre yahA~ loga bhASA ko bAhyADaMbaroM se hI susajjita karane meM vizeSa rUpa se baddhaparikara the / anya dezI bhASAe~ aura hI chaTA dikhalAne lagI thIM / baMgalA meM bhI hamAre pUrvAlaMkRta kAla evaM uttarA.. laMkRta kAla ke vizeSAMza meM bhASA alaMkRta rahI, paraMtu vahA~ saMvat 1875 meM hI zrIrAmapura ke pAdariyoM dvArA eka samAcAra-patra nikalA aura isI samaya se gadya kA pracAra bar3hane lgaa| saMvat 1885 ke lagabhaga mRtyuMjaya-nAmaka lekhaka ne ba~galA kA prabodhacaMdrikA-nAmaka prathama, gadya-graMtha likhA / isI kavi ne puruSa-parIkSA-nAmaka eka dvitIya gadyagraMtha racA / isI samaya IzvaracaMdra gupta ne saMvAda-prabhAkara-nAmaka eka utkRSTa patra nikAlA, aura rAjA rAmamohana rAya ne sudhAvarSiNI. lekhanI se saMsAra ko pavitra kiyaa| IzvaracaMdra vidyAsAgara aura akSayakumAradatta baMgAlI gadya ke mukhya unAyaka ho gae haiN| inakA racanAkAla 1110 ke lagabhaga thaa| inhoMne bahuta hI utkRSTa gadyagraMtha race, aura inake samaya se prAyaH sabhI viSayoM meM ba~galA bhASA ne bahuta acchI unnati kI / isI samaya ke baMkimacaMdra caTarjI, madhusUdana Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1016 mizrabaMdhu-vinoda datta aura dInabaMdhu bar3e bhArI lekhaka aura kavi the| ramezacaMdradatta ne bhI acche graMtha race / aAjakala ravIMdranAtha Taigora bahuta bar3e kavi haiM, aura unake bhAI dvijeMdranAtha tathA yatIMdranAtha paramotkRSTa gadya-lekhaka tathA nATaka-racayitA haiN| ba~galA ne vartamAna unnata viSayoM meM bar3I acchI unnati kara lI hai| gujarAtI evaM marAThI bhASAe~ bhI unnata dazA meM haiM / astu / caMda ke samaya se unnati karate-karate itane dinoM meM hiMdI ne vaha utkarSa prApta kara liyA thA ki jisake sahAre anya bhASAoM kI apekSA usake kAvyAMga itane dRr3hatara haiM ki prAyaH una sabhoM ko isake sAmane sira jhukAnA par3atA hai| para navIna upayogI viSayoM kI aba taka kucha bhI saMtoSadAyaka unnati nahIM ho pAI thii| isa parivartana-kAla meM aneka lekhakoM kA dhyAna isa ora AkarSita huA, aura vividha viSayoM para lekhanI caMcala karane kI prathA par3ane lgii| yoM to prAjadina taka anya bhASAoM ko dekhate hiMdI meM isa vibhAga kI nyUnatA agatyA svIkAra karanI hI par3atI hai| para jo prathA parivartana-kAla ke katipaya vicArazIla hiMdI-hitaiSiyoM ne calAI, usa para kramazaH unnati hotI hI AI hai| uttarAlaMkRta kAla meM kathA-prAsaMgika graMthoM ke likhane kI rIti prAyaH jaisI-kI-taisI joroM para rahI thii| para parivartana-kAla meM usakA kucha hAsa ho calA / zrRMgAra-rasa evaM rIti-graMthoM kA prAdhAnya bhI aba ghaTane lagA, para usI ke sAtha kAvyotkarSa meM bhI vizeSa nyUnatA A gaI, aura ThAkura, dUlaha, sUdana, bodhA, rAmacaMdra, sItala, thAna, benIprabIna aura parasApa ke jor3avAle prAyaH koI bhI kavi isa parivartanakAla meM dRSTigocara nahIM hote / itanA hI nahIM, baran yoM kahanA cAhie ki lekharAja, lalitakizorI, pajanesa Adi ko chor3a prAyaH koI bhI vAstava meM bar3hiyA kavi isa samaya meM na huaa| isI ke sAtha itanA avazya smaraNa rakhanA cAhie ki yaha parivartana-kAla kevala 36 varSa kA hai aura uttarAlaMkRta kAla prAyaH eka sau varSa para vistRta hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 107 bhakti-pakSa kI kavitA prauda-mAdhyamika kAla meM pUre joroM para thI, aura tatpazcAt usameM kamI ho calI / pUrvAlaMkRta samaya kI apekSA uttarAlaMkRta kAla meM usane phira kucha-kucha unnati kI, para parivartana-kAla meM sivA mahArAjA raghurAjasiMhajI, lekharAja aura lalitakizorI ke aura kisI bhI nAmI kavi ne usakI ora dhyAna na diyA / isa kAla meM lalitakizorI ( sAha kuMdanalAlajI) ne usa DhaMga kI kavitA kI, jo prAyaH tIna sau varSa pahale pracalita shrii| vIra-kAvya aba baMda-sA ho gayA, aura gadya likhane kI prathA pahalepahala joroM ke sAtha clii| TIkA likhane kI rIti sabase pahale prasiddha mahArANA kuMbhakarNa ne calAI thI, aura unake bahuta dinoM pIche alaMkRta kAla meM isa para katipaya logoM ne dhyAna diyA thaa| kRSNa aura sUrati mizra ne bihArI-satasaI para aneka prakAra se TIkAe~ kI, para aba taka do-cAra ko chor3a kisI dUsare bhASA-kavi ko utkRSTa TIkAkAra banane kA gaurava nahIM prApta huA thaa| isa parivartana kAla meM saradAra kavi ne sUra, kezava Adi anya nAmI kaviyoM ke uttamottama graMthoM para bhI TIkAe~ banAI, aura anya aneka lekhakoM ne bhI TIkAoM para zrama kiyaa| isa kAla meM sabase bar3A parivartana yaha huA ki hiMdI-sAhitya se cAra-pA~ca sau varSa ke bAda vrajabhASA aura padya-vibhAga kA Adhipatya haTane lagA / jahA~ taka hamako vidita hai, sabase pahale sAraMgadhara ne saMvat 1350 ke lagabhaga brajabhASA kA hiMdI-kavitA meM prayoga kiyA / prAyaH tIsa varSa pIche amIra khusaro ne bhI ise apanAyA, para ve pahalepahala khar3I bolI meM bhI kavitA karate the| 1450 ke AsapAsa nArAyaNa deva ne vrajabhASA hI meM harizcaMdrapurANa-nAmaka graMtha racA, aura 1480 meM nAmadeva ne usameM aneka graMtha nirmANa kie / inake pazcAt caraNadAsa aura vallabhAcAryajI ne vrajabhASA ko hI pradhAnatA dI aura tadanaMtara sUradAsa aura aSTachApa ke anya kavIzvaroM ne THHHHHHHHHHH Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1018 mizrabaMdhu-vinoda usakA sikkA hamArI bhASA para mAno aTala kara diyaa| avazya hI bIcabIca meM koI-koI lekhaka avadhI, khar3I bolI aura anya prakAra kI bhASAoM meM kavitA karate rahe, aura svayaM gosvAmI tulasIdAsajI ne apanI adhikAMza racanAoM meM avadhI bhASA ko hI vizeSa Adara diyA, to bhI prAyaH 60 saikar3e kavijana barAbara vrajabhASA hI se anurakta rahe / uttarAlaMkRta kAla meM lallUlAla ne premasAgara kI racanA vrajabhASAmizrita khar3I bolI meM kI, para usameM bhI unhoMne chaMda brajabhASA hI ke rakkhe / unhIM ke sAtha sadala mizra ne khar3I bolI meM uttama racanA kii| parivartana-kAla meM gaNezaprasAda, rAjA zivaprasAda, rAjA macamaNasiMha, svAmI dayAnaMda, bAlakRSNa bhaTTa Adi mahAnubhAvoM ke prayatna se logoM ko samajha par3ane lagA ki hiMdI gadya evaM padya taka meM yaha AvazyakatA nahIM ki brajabhASA kA hI sahArA liyA jAya / padya meM to kacha-kucha aAjadina taka vrajabhASA kA prabhutva kaI aMzoM meM vartamAna hai, aura abhI kucha samaya taka hamAre purAnI prathA ke kavijana isakI mamatA chor3ate nahIM dikhAI par3ate / para gadya meM isI parivartanakAla se khar3I bolI kA pUrNa prabhutva jama gayA aura padya meM bhI usakA yatheSTa Adara hone lagA hai| a~garejI sAmrAjya sthApita hone se jahA~ deza ko anya aneka lAbha hue, vahA~ sAhitya hI kaise vimukha raha jAtA / jIvana-hor3a ke prAdurbhAva se hI unnati kA suvizAla dvAra khunA karatA hai / jaba taka kisI ko vinA hAtha-paira hilAe milatA jAtA hai, taba taka vizeSa unnati kI ora usakA citta nahIM AkarSita hotA, para jaba manuSya dekhatA hai ki aba to vinA parizrama ke kAma nahIM calatA aura AlasI bane rahane se anya unnata puruSoM ke sAmane use nityaprati nIce hI khisakanA par3egA, tabhI usameM unnati ke vicAra jAgRta hote haiM, aura jAtIya evaM vyaktigata hor3a meM use kramazaH saphalatA prApta hone lagatI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . parivartana-prakaraNa hai| jaba hama logoM meM a~garejI rAjya sthApita hone para anya prakAra ke unnata vicAra Ane lage, tabhI apanI bhASA kI upayogI unnati kI icchA bhI aMkurita huI / basa, bhASA meM parivartana-kAla upasthita ho jAne kA yahI eka pradhAna kAraNa thaa| __isa samaya meM mahArAjA mAnasiMha, zaMkara dariyAbAdI, navIna, pajanesa, sevaka, lekharAja, lalitakizorI, gadAdhara bhaTTa, audha, lachirAma, baladeva prabhRti prAcIna prathA ke satkaviyoM meM hue, tathA umAdAsa, nihAla, jIvanalAla, sUrajamala, mAdhava, kAsima, giridharadAsa, pratApaku~ari, mahArAjA raghurAjasiMha, zaMmu~nAtha mizra aura raghunAthadAsa rAmasanehI ne kathA-prAsaMgika kavitA kI / lalitakizorIjI ne eka bAra saura kAla kI chaTA phira se dikhalA dI, aura kAsima ne apane haMsa javAhira meM jAyasI ke pairoM para paira rakhanA cAhA, para kAsima kI racanA tAdRza prazaMsanIya nahIM hai| mahArAjA raghurAjasiMhajI ne aneka viSayoM para aneka bhArI graMtha nirmANa karake hiMdI kA acchA upakAra kiyA / svAmI kASThajihvA, bAbA raghunAthadAsa aura mahaMta sItArAmazaraNa isa samaya ke una mahAtmAoM meM haiM, jinhoMne hiMdI ko apanI lekhanI dvArA punIta kiyA / kRSNAnaMda vyAsa ne padoM kA eka saMgraha graMtha bnaayaa| gaNezaprasAda pharrukhAbAdI ke khar3I bolIvAle pada aura lAvaniyA~ prasiddha haiM, aura unakA etaddeza meM acchA pracAra hai / TIkAkAroM meM saradAra aura gulAbasiMha kA zrama vizeSatayA prazaMsanIya hai / ye donoM mahAzaya acche kavi bhI the| rAjA zivaprasAda sitArehiMda, maharSi dayAnaMda sarasvatI, DaoNkTara ruDAlpha hArnalI, navInacaMdrarAya aura bAlakRSNa bhaTTa navIna prakAra ke lekhakoM meM haiM, aura saca pUchie, to vizeSatayA aise hI mahAnubhAvoM ke zrama kA yaha phala huA ki hiMdI meM prAcIna alaMkRta kAla dUra hokara parivartana hote-hote vartamAna unnati kA samaya hama logoM ko nasIba huaa| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizra baMdhu vinoda rAjA zivaprasAda kA hiMdI para yaha RNa sadA banA rahegA ki yadi vaha samucita udyoga na karate, to saMbhava hai ki zikSA vibhAga meM hiMdI bilakula sthAna hI na pAtI, aura nitAMta Adhunika bhASA urdU hI uttarIya bhAratavarSa kI eka mAtra dezI bhASA bana baiThatI | maharSi dayAnaMda sarasvatI ne deza aura jAti kA jo mahAn upakAra kiyA, use yahA~ para likhane kI koI zrAvazyakatA nahIM hai / aneka bhUloM aura pAkhaMDoM meM phase hue logoM ko sIdhA mArga dikhalAkara unhoMne vaha kAma kiyA hai, jo apane-apane samaya meM mahAtmA gautama buddha, svAmI zaMkarAcArya, rAmAnaMda, kabIradAsa, bAbA nAnaka, ballabhAcArya, caitanya mahAprabhu aura rAjA rAmamohana rAya samaya-samaya kara ge| hama AryasamAjI nahIM haiM, to bhI hamArI samajha meM aisA AtA hai ki hama logoM kA jo vAstavika hita isa RSi ke prayatnoM dvArA huA aura honA saMbhava hai, utanA uparyukta mahAtmAoM meM se bahutoM ne nahIM kara pAyA / dayAnaMdajI ne hiMdI meM satyArthaprakAza, RgvedAdibhASyabhUmikA, ityAdi anupama graMtha sAdhu aura sarala bhASA meM likhakara usakI bhArI sahAyatA kI, aura unake dvArA sthApita zrArya-samAja se usakA dinoMdina hita ho rahA hai / 1020 teMtIsavA~ adhyAya dvijadeva kAla (1890 - 1915 ) ( 1783 ) mahArAjA mAnasiMha, upanAma dvijadeva ye mahArAjA ayodhyA - nareza tathA avadha pradezAMtargata tAllukredAroM kI esosiezana ( sabhA ) ke sabhApati the / inakA svargavAsa saMvat 1630 meM saMbhavataH pacAsa varSa kI avasthA meM huA thA / ye mahAzaya kaviyoM ke kalpavRkSa the / inake zrAzraya meM bahuta-se Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 021 kavi rahate the / isI kAraNa bahutere dveSI manuSyoM ne ur3A diyA thA ki ye mahArAja svayaM kavi na the, baran lachirAma kavi se banavAkara apane nAma se kavitA prakAzita karate the| yaha bAta sarvathA azuddha thI aura isase aisI bAteM ur3AnevAloM kI cudratA prakaTa hotI hai| vAstava meM inakI kavitA ke barAbara lachirAma kA koI bhI graMtha yA chaMda nahIM pahu~catA / ye mahArAja zAkadvIpI brAhmaNa the| apane maraNa-kAla meM ye apane dauhitra mahAmahopAdhyAya mahArAjA sara pratApanArAyaNasiMha ke0 sI0 AI0I0 upanAma 'daduzrA sAhaba' ko apanA uttarAdhikArI niyata kara gae the| kucha samaya bItA, jaba mahArAja daduzrA sAhaba ne 'rasakusumAkara' nAmaka eka bhASA-sAhitya kA manoraMjaka sacina saMgraha prakAzita kiyA thaa| isameM dvijadevajI ke bahuta se chaMda haiN| inake bhatIje bhuvanezajI ne likhA hai ki inhoMne zRMgAra-battIsI aura zrRMgAralatikA-nAmaka do graMtha banAe / inakA dvitIya graMtha hamAre pAsa vartamAna hai, jisameM 105 pRSTha haiN| ye mahArAja vrajabhASA meM hI kavitA karate the| inakI bhASA bar3I lalita aura kavitA paramamanohara hotI thii| inhoMne anuprAsa kA acchA prayoga kiyA hai / inakA SaTRtu bahuta hI bar3hiyA banA hai, aura zeSa graMtha meM zrRMgAra-rasa ke sphuTa chaMda haiN| inakI kavitA meM bahuta-se paramottama chaMda haiM, jinake barAbara bar3e-bar3e kaviyoM ke atirikta sAdhAraNa kaviyoM ke chaMda nahIM phuNcte| inake zeSa chaMda bhI bure nahIM haiN| hama inako padmAkara kI zreNI meM rakhate haiN| udAharaNa lIjiesoMdhe samIrana ko saradAra, maliMdana ko manasA phaladAyaka ; kiMsuka-jAlana ko kalapadruma, mAninI bAlana hU~ ko manAyaka / kaMta ikasa anaMta kalIna ko, dInana ke mana ko sukhadAyaka ; sA~co manobhava rAja ko sAja, su zrAvata Aju itai RtunAyaka / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1022 mizrabaMdhu-vinoda cahaki cakora uThe sora kari bhauMra uThe , boli Thaura-Thaura uThe kokila sohAvane ; khili uThI ekai bAra kalikA apAra , hili-hili uThe mAruta sugaMdha sarasAvane / palaka na lAgI anurAgI ina nainana pai, . palaTi gae dhauM kabai saru mana bhAvane ; umaeNgi anaMda a~suvAna lauM cahU~ghA lage, phUli-phUli sumana maraMda barasAvane / inakA kavitA-kAla saMvat 1906 ke idhara-udhara thaa| inakI bhASA bahuta acchI thii| nAma- (1784) caMda kavi / saMvat 1860 ke lagabhaga the koI-koI inheM zAha jahA~gIra ke samaya kA samajhate haiM / nAma-(1784 ) mahArAjA vizvanAthasiMha zrApa mahArAjA jayasiMha ke putra aura mahArAjA raghurAjasiMha ke pitA the| apane pitA ke pIche Apa saMvat 1861 (san 1833) meM bAMdhava (rIvA~ )-nareza hue aura saMvat 1911 (san 184) taka rAja karate rahe / ye mahArAja acche kavi the aura kaviyoM evaM vidvAnoM kA inhoMne acchA sammAna kiyaa| inakI bhASA vrajabhASA aura kavitA prazaMsanIya hai| inhoMne aneka graMtha banoe, jinake nAma nIce likhe jAte haiM (1) aSTayAma kA Ahnika, (2) AnaMdaraghunaMdana nATaka, (3) uttama kAvyaprakAza, (4) gItA raghunaMdanazatikA, (5) rAmAyaNa, (6) gItA raghunaMdana prAmANika, (7) sarvasaMgraha, (8) kabIra ke bIjaka kI TIkA, (6) vinaya patrikA kI TIkA, (10) rAmacaMdra kI savArI, (11) bhajana, (12) padArtha, (13) dhanuvidyA, (14) paramatattvaprakAza, (15) AnaMdarAmAyaNa, (16) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1023 paramadharmanirNaya, (17) zAMtizataka, (18) vedAMtapaMcakazatikA, (16) gItAvalI pUrvArddha, (20) dhruvASTaka, (21) uttama . nIticaMdrikA, ( 22 ) abAdha nIti, ( 23 " pAkhaMDakhaMDinI, (24) Adi maMgala, (25) vasaMta, (26) cauMtIsI, (27) . caurAsI ramainI, (28) kaharA, (26) zabda, (30) vizvabhojanaprakAza aura (31) saakhii| ApakA kevala eka kavitta diyA jAtA hai, jisase kavitA-camatkAra prakaTa hai| udAharaNa bAjI gaja sora ratha sutura katAre jete, . pyAde aiMDavAre je sabIha saradAra ke; ku~ara chabIle je rasIle rAjavaMzavAre, sUra aniyAre ati pyAre sarakAra ke / kete jAtivAre kete-kete dezavAre jIva, zvAna siMha Adi sailavAre je zikAra ke ; DaMkA kI dhukAra dvai savAra sabai eka bAra, rAjai vAra pAra kAra kozala kumAra ke / nAma-( 1785 ) gosvAmI gulAlalAla, vRdAvanavAsI, ananya saMpradAyavAle / graMtha-ananya sabhAmaMDala / kavitAkAla-saMvat 1862 / vivaraNa-pahale pUjA ityAdi kA varNana kiyaa| usake pIche sAla. bhara ke utsava kahe haiM / graMtha 700 zlokoM ke barAbara hai| yaha hamane darabAra chatarapura meM dekhA / kAvya isakA nimna zreNI kA hai| samaya jA~ca se milA hai| [dvi0 0 kho0] Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1024 mizrabaMdhu-vinoda nAma-(1786 ) umAdAsa / graMtha-(1):mahAbhArata-bhASA, (2) kurukSetra-mAhAtmya (1864), (3) navaratna, (4) paMcaratna, (5)paMcayajJa, (6) mAlA ( 1864) kavitAkAla-1864 / [ khoja 1904 ] vivaraNa-mahArAjA karaNasiMha paTiyAlA nareza ke yahA~ the| inakI kavitA sAdhAraNa zreNI kI hai| udAharaNakRpAhU ke pArAvAra guNa jAke haiM apAra, suMdara vihAra mana hAra hai udAra hai; jAke bala ko nihAra cIra nA dharai sa~bhAra, arina kI nAra bega car3hata pahAra hai| zrIguru goviMdasiMha sor3ha baMsa mahA bAhu, bAra-bAra sevaka ko sadA rakhavAra hai| narAkAra nirAkAra nirAdhAra asadhAra, bhU-udhAra jagadhAra dharma dhAra dhAra hai| nAma-(1787 ) jIvanalAla brAhmaNa nAgara, buuNdii| graMtha-(1) uSAharaNa, (2) durgAcaritra, (3) bhAgavata-bhASA, (4) rAmAyaNa, (1) gaMgAzataka, (6) avatAramAlA, (7) sNhitaa-bhaassy| jnmkaal-1870| rcnaakaal-1865| mRtyu-1626 / vivaraNa---ye saMskRta, phArasI aura bhASA ke acche jJAtA the / saMvat 1818 meM ye rAvarAjA bUMdI ke pradhAna niyukta hue, jisa pada kA kAma inhoMne bar3I yogyatA se kiyaa| saMvat Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1025 1614 ke g2adara meM inhoMne bahuta acchA prabaMdha kiyA, jisa para darabAra se inako tAjIma hAthI, kaTArI ityAdi milI / saMvat 1916 meM Agare meM darabAra huA, jisameM inheM jI0 sI0 ema0 AI0 kA khitAba milA / saMvat 1923 meM darabAra meM mahArudrayAga huA, jisakA prabaMdha Apane uttama kiyA / Apa dastakArI meM bhI bar3he catura the| kavitA bhI ApakI sarasa tathA prazaMsanIya hotI thI, ApakI gaNanA toSa kI zreNI meM kI jAtI hai| udAharaNabadana mayaMka pai cakora hai rahata nita, paMkaja nayana dekhi bhauMra lauM gayo phirai adhara sudhArasa ke cAkhibe ko sumanasa , pUsarI hai nainana ke tArana chayo phirai / aMga-aMga gahana anaMga ko subhaTa hota , bAni gAna suni Thage mRga lauM uyo phirai ; tere rUpa bhUpa Age piya ko anUpa mana , dhari bahu rUpa bahurUpa so bhayo phirai // 1 // caMdra misa jA ko caMdrasekhara car3hAveM , sIsa paTa misa dhArai girA mUrati sabAba kI ; caMdana ke misa cAru carcata agara mAra , ramA misa hari hiya dhArai sita prAva kii| bhUpa rAmasiMha terI kIrati kalA kI kA~ti , bhA~ti-bhA~ti bar3he chabi kavi ke kitAba kI; mitra sukha saMgakArI prAba mAhatAba kI tyauM , satru-mukha-raMgahArI tAba AphatAba kI // 2 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda ( 1788 ) zaMkara kavi ye mahAzaya kavi dhanIrAma ke putra aura kavi sevakarAma ke jyeSTha bhrAtA, asanI nivAsI the / Apa bAbU romaprasannasiMha raIsa kAzI ke yahA~ rhe| inakA janmakAla nizcita rUpa se vidita nahIM hai, paraMtu sevakarAma ke pUrvaja hone se anumAna kiyA jA sakatA hai| ki ye lagabhaga saMvat 1866 meM utpanna hue hoMge / inake vaMza ityAdi kA vizeSa vivaraNa kavi sevakarAma ke varNana meM draSTavya hai / inakA koI graMtha hamAre dRSTigocara nahIM huA, paraMtu sevakaz2I kI jIvanI se vidita hotA hai ki inhoMne graMtha bhI banAe haiM / yaha samAlocanA inakI sphuTa kavitA ke AdhAra para likhI gaI hai| inakI racanA rasa- pUrNa evaM bhASA prazaMsanIya hai / ye mahAzaya toSa kavi kI zreNI ke haiN| udAharaNa-svarUpa tIna chaMda uddhRta kie jAte haiMsohata prakAsa maiM zraniMda iMdu rUpa sAji, saMkara bakhAnai dIha duti ko dharata sItala bimala gaMga-jala hai mahItala maiM, parama punIta pApa-paMjani darata hai / paiThi ke patAla maiM rasAla sesa rUpa rAjai, kahA~ lauM ganAU~ yauM samaMta biharata rAvaro sujasa bhUpa rAmaparasanasiMha, zroka bhoka tIno loka pAvana karata hai // 1 // kaidhauM teja bAr3ava kI sohai dhUma dhAra kaidhauM, dInhIM upahAra bajra bAsava pramona kI; saMkara bakhAnai Dasai khala ko bhuaMginI-sI, dekhI cAru kIrati niketa yA vidhAna kI / tAribe ko sura-pura jAna kI; 1026 kaidhauM tere bairina ke baMsa rana-sAgara maiM setu maga Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana - prakaraNa rAmaparasana tere kara maiM kRpAna phate kI pharamAna rAkhai sAna hiMduzAna kI // 2 // maMju malayAcala ke pauna ke prasaMgana te, lAla-lAla pallava latAna lahakai lage; phUlai lage kamala gulAba zrAbavAre ghane, saMkara parAga bhU - akAsa bahakai lage / bolai lage kokila bhanaMta bhauMra Dolai lage, copa soM amolai makaraMda cahakai lage nekau nA aTaka car3hayoM kAma ko kaTaka cAru, cArayau zrora caTaka sugaMdha mahakai lage // 3 // 'vivaraNa- -inakA kavitAkAla 1865 jAna par3atA nAma - ( 1789 ) nihAla / graMtha - (1) mahAbhArata bhASA, ( 2 ) sAhityaziromaNi (1863), (3) sunItipaMthaprakAza (1816 ), (4) sunItiratnAkara ( 1602 ) / -racanAkAla - 1816 / [ khoja, 1603, 1604 ] vivaraNa - ye rAjA, karamasiMha aura nareMdrasiMha donoM paTiyAlAnarezoM ke yahA~ the / hama inheM sAdhAraNa zreNI meM rakkheMge / udAharaNa - 1027 jala binu sara jaise, phala binu taru jaise, suta binu ghara jaise, guna binu rUpa hai; sana binu bIra jaise, phara binu tIra jaise, khA~r3a binu khIra jaise, dina binu dhUpa hai| - dayA binu dAna, guna binu jyoM kamAna, jaise tAna binu gAna, jaise nIrahIna kUpa hai; Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda budhi binu nara jaise, paMchI binu para jaise, sevA binu Dara jaise, nIti binu bhUpa hai| (1790) deva kavi kASTha-jihvA, banArasI ye mahArAja saMskRta ke bar3e bhArI vidvAn the / Apane eka dafe guru se vivAda karake prAyazcittArtha apanI jIbha para kASTha kI khola car3hAkara sadA ko bolanA baMda kara diyaa| inhoMne ye graMtha banAevinayAmRta, rAmalagana [pra0 trai0 ri0 ], rAmAyaNaparicaryA [ khoja 1604 ], vairAgyapradIpa aura padAvalI sAta kAMDa / (khoja 1101) (1897) / inakI kavitA vizeSatayA bhagavadbhakti ke viSaya para hotI thii| vaha prazaMsanIya hai / inakI gaNanA toSa kI zreNI meM kI jAtI hai / mahArAjA banArasa ke yahA~ inakA bar3A Adara hotA thaa| udAharaNa ___ jaga maMgala siya jU ke pada haiM / ( Teka) jasa tirakoNa yaMtra maMgala ke asa taravana ke kada haiN| majahi gamAvahiM te tana mana ke jinakI aTaka virada haiN| maMgana hU ke maMgala hari jaha sadA base e hada haiM // 1 // nAma-(1791) rtnhri| graMtha-satyopAkhyAna, arthAt rAmarahasya kA bhASA ulthA / racanAkAla-1866 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI | graMtha dohA, caupAiyoM meM hai| kahIM kahI aura chaMda bhI hai| isameM 125 pRSTha haiM / yaha graMtha hamane darabAra pustakAlaya chatarapura meM dekhaa| ca0 trai0 ri0 meM inake dAzarathI dohAvalI, rArArtha dohAvallI, jamaka-damakadohAvalI, rAmarahasya pUrvArddha tathA rAmarahasya uttarArddha-nAmaka graMtha mile haiN| udAharaNa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa yaha rAmarAya rahasya duralabha parama pratipAdana kiyo; zrIrAma karunA kari lahiya / bina sAsu nahiM pAvana biyo| zrutisAra sarvasu sarva sukRta bipAka jiya jAno yahI; raghubIra byAsa prasAda te pAyo kahyo |tumasoM shiiN| nAma-(1761) kRSNasiMha / 1865, ke pUrva-graMtha udadhi maMthinI ttiikaa| nAma-( 1792) kizoradAsa, pItAMbaradAsa ke ziSya .. niMbArka saMpradAya ke / graMtha-(1) nijamanasiddhAMtasAra, (2) gaNapatimAhAlya, ' (3) adhyAtmarAmAyaNa / [pra. 0 ri0] rcnaakaal-1100| vivaraNa-prathama graMtha meM bhaktoM ke vistArapUrvaka. kathana, evaM mana ke siddhAMta varNita haiN| isake tIna khaMDa 158 sanA phulaskaipa sAiz2a ke haiN| yaha graMtha hamane darabAra chatarapUra meM dekhA hai| kAvya-lAlitya sAdhAraNa zreNI kA hai| udAharaNa lakhi dArA saba sAra sukha, parasata hasata udAra; marakaTa jimi niratata hasata sikili utAri-utAri / bar3hata adhika tAte rasa rItI; ghaTata jAta gurujana para priitii| sIkhata sunata viSaya kI bAteM; aiMThata calata nirakhi nija gaateN| bala dai bA~dhata pAga bisAlA; paMca ra~ga kusuma guccha ura mAlA / hAsa karata pitu mAtu te, aTata karata utapAta dhana dai kari nija bAma ko, pitu jananI saji bhrAta / nAma-( 1763 ) kRSNAnaMda vyAsa, gokul| graMtha-rAgasAgarodbhava rAgakalpadruma saMgraha / rcnaakaal-1100| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1030 ... mizrabaMdhu-vinoda ina mahArAja ne saMvat 1600 ke lagabhaga rAgasAgarodbhava-nAmaka eka bRhat graMtha saMgRhIta karake kalakatte meM mudrita karAyA thA, jisameM 205 bhakta tathA kaviyoM ke pada saMgRhIta the / isameM bahuta-se aise kaviyoM ke pada saMgRhIta haiM, jinakI kavitA anyatra prAyaH nahIM milatI / isa saMgraha se itihAsa-sAhitya kA ,bhI bar3A upakAra huA hai / yadi yaha saMgraha na huA hotA, to zAyada itane saba kaviyoM ke nAmoM kA milanA asaMbhava thaa| inakI kavitA toSa kavi kI zreNI kI samajhanI caahie| udAharaNa____sainani bisarai bainani bhora / baina kahata kAsoM, piya hiya te bihasata kAhi kisora / dukha meTata bheTata tumako nahi cuMbana deta na thora / (1794) gaNezaprasAda pharukhAbAdI ye mahAzaya jAti ke kAyastha the aura pharrukhAbAda meM halavAI kA vyApAra karate the| aisA sAdhAraNa vyApAra karake bhI inhoMne kavitA kI ora dhyAna diyA / ye paramottama racanA karane meM samartha hue| inhoMne phrisAnecamana, bArahamAsA, RtuvarNana, zikhanakha aura chaMdalAvanInAmaka graMtha race haiM, jo prAyaH saba prakAzita ho cuke haiM aura sabhI pustaka becanevAloM ke yahA~ milate haiM / inakI samasta kavitA bahuta karake padoM meM hai, aura usakA vizeSAMza khar3I bolI ko lie hue hai| inakI lAvaniyA~ itanI prasiddha haiM ki utane bar3e-bar3e kaviyoM taka ke kAvya nahIM haiN| unameM alaukika svAda, anUThApana evaM bala hai| aisI sajIva kavitA bar3e-bar3e kavi racane meM samartha nahIM hue haiN| hamane inake kaI graMtha dekhe haiM, para isa samaya hamAre pAsa inakA phrisAnecamana-mAtra hai| inakI racanA ke hamane bar3e-bar3e camatkArika tathA ur3ate hue pada dekhe haiM, para isa samaya sAdhAraNa hI pada hameM upalabdha haiM / Apake chaMda bahuta Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * parivartana-prakaraNa pracalita haiM, so hamane utkRSTa udAharaNa DhU~r3hane kA zrama bhI nahIM kiyaa| inakI bhASA sAdhAraNa bola-cAla ko lie hue bar3I z2oradAra hai / hama inako padmAkara kavi kI zreNI meM rakhate haiM / saMvat 1930 ke lagabhaga taka ye vidyamAna the / inakA kavitAkAla saMvat 1600 se 1630 taka samajhanA cAhie / inakA hAla inake milanevAloM ne sarAyamIrA meM hamase kahA thaa| udAharaNa kiyA piya kina sautina ghara bAsa ; bikala una bina jiya bAraha mAsa / garaja aAlI asAr3ha pAyA ; ghaTA nA g2ama dukha dikhlaayaa| abara ho bara bidesa chAyA. ; kahIM barasA kahiM tarasAyA // 1 // jobana para jisake zamsokamara vArI hai; hara gulzana meM usa gula kI gulaz2ArI hai| jaMjIra julfa jAnA ne laTakAlI hai; kAlI hai fidA jisa para nAgina kAlI hai| abarU kamAna qudarata ne parakA kI hai| vaha A~kha, A~kha pAhU ne jhapakA lI hai| badana sasi madanabharI pyArI ; adA kI bA~kI brajanArI / sIsa dhara gorasa kI gagarI rUpa rasa jobana kI agrii| bajA chamachama pAyala pagarI ; gaI gvAlini gokula-nagarI // 2 // (1795 ) navIna ye mahAzaya nAbhA-nareza mahArAjA deveMdrasiMhajI ke yahA~ the| inhoMne apane ko brajavAsI kahA hai, paraMtu kula-kuTuMba kA kucha bhI hAla nahIM likhA / inhoMne nAbhA-nareza ke yahA~ gaja, grAma evaM rupayA-paisA sabhI kucha pAyA / inakA vahA~ pUrA sammAna huA / inhoMne mahArAjA sAhaba kI prAjJA se bhASA-sAhitya ke sudhAsara, sarasarasa, nehanidAna [ khoja 1605 aura raMgataraMga-nAmaka cAra graMtha banAe / hamAre pAsa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1032 mizrabaMdhu-vinoda inakA tRtIya graMtha hai aura usI meM uparyukta bAtoM kA varNana hai / yaha raMgataraMga saMvat 1866 meM sabase pIche banA thaa| navIna kavi ne isa graMtha meM rasoM kA varNana kiyA hai / isameM anuprAsoM kA bAhulya hai / isa kavi kI kavitA-zailI padmAkara se bahuta kucha milatI hai, aura uttamatA meM bhI usI kavi ke samAna hai| isa kavi kI racanA bahuta hI prazaMsanIya hai / hama inheM padmAkara kI zreNI meM rakhate haiM / udAharaNArtha inake kucha chaMda nIce likhe jAte haiM rAjai gajarAja aise dAruna darAja duti, jinakI garAja parai bairI ke tahalake ; suMDAdaMDa maMDita jaMjIra jhakajhorai guna, jIrana lauM to je jharaiyA mada jala ke| zrImani nariMda mAlaveMdra deva iMdrasiMha, terI pauri pekhie hajArana ke halake ; aoja ke si~gAra bar3I mauja ke siMgAra, nija phauja ke si~gAra jaitavAra para-dala ke // 3 // sUraja ke ratha ke se patha ke calaiyA cAru, na thake thirAhiM thAna caukarI bharata haiM; phA~data alaMgaiM jaba bA~dhata chalaMgaiM, jina jonana te jAhira javAhira jharata haiN| mAlaveMdra bhUpa kI savArI ke anUpa rUpa, gauna maiM dapeTi paunahU ko pakarata haiM ; kari-kari bAjI jinhaiM lAjai capalAjI dekhi, tere teja bAjI para-bAjI-sI karata haiM // 2 // capaka ke causara camelina kI caMpakalI, gajare gulAbana ke galate umAha ke ; kadama taraunA tare kiMjalaka jhUmakA kI, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1033 jhalaka kapolana pai bAjU juhI jAha ke| benI bIca mAdhurI eguhI hai bAra-bAra tApa, raMga pahirAe haiM basana aMga lAha ke; bIna-bIna kusuma-kalIna ke navIna sakhI, bhUkhana race haiM brajabhUSana kI cAha ke // 3 // ( 1796) rasaraMga ye mahAzaya lakhanaU ke rahanevAle the| inakA samaya saMvat 1600 ke lagabhaga thA / inakI kavitA sarasa aura manohara hai| inakA koI graMtha hamane nahIM dekhA hai, paraMtu sphuTa chaMda dekhane meM Ae haiN| inakI racanA-zreNI sAdhAraNa kaviyoM meM hai / inhoMne brajabhASA meM kavitA kI hai| sukhamA ke siMdhu ko siMgAra ke samuMdara te, ___mathi kai sarUpa sudhA sukhasoM nikAre haiM; kari upacAre tAsoM svacchatA utAre tAmaiM, saurabha sohAga zrI so hAsa-rasa DAre haiN| kabi rasaraMga tAko sata jo nisAre, tAsoM rAdhikA badana besa bidhi ne sa~vAre haiM; badana sa~vAri bidhi dhoyo hAtha jamyo raMga, tAsoM bhayo caMda, karajhAre bhae tAre haiN| nAma- 1797) brajanAtha bArahaTa cAraNa, jypur| racanA-sphuTa / kavitAkAla-1600 / mRtyu-1934 / vivaraNa-ye jayapura-darabAra ke kavi mahArAja rAmasiMha ke samaya meM the / kavitA inakI sAdhAraNa zreNI kI hai / nIce likhA kavitta inhoMne mahArAja takhatasiMha jodhapura ke marane para banAyA thaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda Aju chiti chatrina ko bhAnu so asata bhayo, Aju pAta paMchina ko pArijAta parigo ; Aju bhAna siMdhu phUTo maMgana marAlana ko, ___ zrAju guna gAr3ha ko garIsa gaMja garigo / prAju paMtha punni ko patAkA TUTo bijainAtha, zrAju hausa harakha hajArana ko harigo; .. hAya-hAya jaga ke abhAga takhatesa rAja, Aju kalikAla ko kanhaiyA kUca krigo| nAma-( 1798 ) bAbA raghunAthadAsa mahaMta, ayodhyA / brAhmaNa pA~r3e paitepura, jilA baaraabNkii| grNth-hrinaamsumirnii| janmakAla-1873 / maraNakAla-1939 / kvitaakaal-1600| vivaraNa-ye mahArAja bar3e tapasvI, bhagavadbhakta, mahAtmA hue haiN| inakI siddhatA kI bahuta-sI janazrutiyA~ vikhyAta haiM / ye sarayUjI ke nikaTa chAvanI meM rahA karate the / inhoMne bhakti saMbaMdhI kAvya kiyA hai, jo sAdhAraNa zreNI kA hai| udAharaNamArA-mArA kahe te munIsa brahmalIna bhayo, rAma-rAma kahe te na jAnauM kauna padda hai; jamana harAma kahyo rAmaju ko dhAma pAyo, pragaTa prabhAva saba pothina meM gadda hai / kAsihU marata upadesata mahesa jAhi, sUjhi na parata tAhi mAyA moha madda hai ; aisahU samujhi sItArAma nAma jo na bhane, . jana raghunAtha jAnau tAsoM pheri hada hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNaH (1799) mAdhava rIvA-nivAsI inhoMne prAdirAmAyaNa-nAmaka graMtha saMvat 160 ke lagabhaga rIvAnareza mahArAja vizvanAthasiMha kI AjJAnusAra banAyA / mAdhavajI ne apane ko kAzIrAma kA putra aura gaMgAprasAda kA nAtI kahA hai| inakA graMtha chatarapura meM hai| isameM 316 bar3e pRSTha haiN| yaha graMtha panapurANa ke AdhAra para banA hai| isameM brahmA aura kAkabhuzuMDa kA saMvAda hai| graMtha suMdara hai / ye chatra kavi kI zreNI meM haiN| udAharaNaati suMdara naina suraMga raMge mada jhUmata nIke sanIMda saiM; aMgirAta jamhAta au torata gAta doU jhaki jAta nihAri hseN| arujhI natha kuMDala mAlani maiM mukatA mani phUlani auli khasaiM ; laghu brahma sukhau tinako darasAta lubhAta je prAta ke dhyAna rasaiM / (1800) kAsimazAha inhoMne haMsajavAhira graMtha saMvat 1600 ke lagabhaga banAyA / Apa dariyAbAda, jilA bArahabaMkI ke nivAsI the / graMtha kI vaMdanA jAyasI-kRta padmAvata kI bhA~ti uThI hai / kAzI-nAgarIpracAriNI sabhA ko isakI apUrNa prati khoja (1602) meM prApta huI hai, jisameM alsakaipa AkAra ke 200 pRSTha haiM / graMtha dohA-caupAiyoM meM kahA gayA hai, jisameM racanA-camatkAra madhusUdanadAsa kI zreNI kA hai| isameM eka prema-kahAnI varNita hai| (1801) jAnakIcaraNa upanAma priyA sakhI . inhoMne 'zrIrAmaratnamaMjarI' nAmaka 115 pRSThoM kA eka graMtha racA, jo chatarapura meM hai / isameM kaI chaMda haiM, para vizeSatayA dohe haiN| isameM sAdhAraNa kavitA meM rAma kA varNana hai| inakA kavitAkAla jA~ca se saMvat 1600 jAna par3A / inhoMne jugalamaMjarI aura bhagavAnAmRtakAdaMbinI-nAmaka do graMtha aura race the, jo chatarapura meM haiN| inameM caturtha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda traivArSika riporTa meM inakA eka aura graMtha premapradhAna bhAva-saMbaMdha rasakaraNa milA hai| inameM bhI rAmacaMdra kA hI rasAtmaka varNana hai| udAharaNa- nAnA vidhi lIlA lalita, gAvata madhure raMga ; nRtya karata sakhi suMdarI, bAjata tAla mRdaMga / caMdana carace aMga saba, kuMkuma atara kapUra ; raci sumanana ko mAla bahu, pahirAI bharapUra / (1802 ) paramAnaMda inake kevala do chaMda hamane dekhe haiN| inakA koI bhI hAla hameM jJAta na huaa| inakI kavitA aura bolacAla acchI hai| sunate haiM ki isa nAma ke do kavi ho gae haiM, eka ajayagar3ha riyAsata (buMdelakhaMDa) ke rahanevAle saMvat 1600 ke aAsapAsa hue haiM, aura dUsare padmAkaravaMzI datiyA meM saMvat 1930 meM rahate the| prathama traivArSika riporTa meM ajayagar3havAle paramAnaMda kA hanumannAkaTa dIpikA-nAmaka graMtha likhA hai| jo kavitta hamane dekhe haiM, ve kisa paramAnaMda ke haiM, so hama nahIM kaha sakate / ye mahAzaya sAdhAraNa zreNI ke kaviyoM meM haiN| chAI chavi amala junhAI-sI bichaunana pai, tApara junhAI judI dIpati rahI umaMga ; kavi paramAnaMda junhAI avalokiyata, jahA~-tahA~ nIla kaMja paMjana parai prasaMga / sonajuhI mAla kidhauM mAla mAlatI kI, pahicAniyata kaise sanI paMkaja sugaMdha saMga ; Avata nihArI hauMtihAre seja pyAre, - paga dharata cubhoI parai gahaba gulAbI raMga // 1 // (1803 ) giridharadAsa suprasiddha bAbU harizcaMdra ke pitA kAzI-nivAsI bAbU gopAlacaMdrajI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' parivartana-prakaraNa. isa upanAma se kAvya karate the| kahIM-kahIM inhoMne apanA nAma giridhArI evaM giridhArana bhI rakkhA hai / yaha hiMdI ke acche kavi the| choTe-bar3e saba milAkara inhoMne cAlIsa graMtha race haiM, jaisA ki harizcaMdrajI ne bhI likhA hai- "jina zrI giridharadAsa kavi race graMtha cAlIsa / " inake graMthoM meM "jarAsaMdhabadha" prasiddha hai| inhoMne dezAvatAra, bhAratIbhUSaNa, bArahamAsa, SaTRtu evaM anya aneka viSayoM para graMtha nirmANa kie haiN| inakI kavitA sarasa aura acchI hotI thii| inheM yamaka kA bahuta jyAdA zauka thA, jisase kabhI-kabhI padmAkarajI kI bhA~ti apane bhAva taka bigAr3a dene evaM bharatI padoM ke rakhane meM bhI / koI saMkoca na hotA thaa| inakA samaya saMvat 1600 ke lagabhaga thaa| inakA dehAMta 26 yA 27 varSa kI hI avasthA meM ho gyaa| ye kAzI ke pratiSThita raIsoM meM se the| hama inheM toSa kI zreNI kA kavi mAnate haiN| udAharaNaAnana kI upamA jo Anana ko cAhe saU, bhAna na milaigI caturAnana bicAre ko ; kusumakamAna ke kamAna ko gumAna gayo, kari anumAna bhauMha rUpa ati pyAre ko| giridharadAsa doU dekhi naina bArijAta, bArijAta bArijAta mAna sara vAre ko; rAdhikA ko rUpa dekhi rati ko lajAta rUpa, jAtarUpa jAtarUpa jAtarUpa vAre ko.||1|| bAla gulAla sameta arI jaba soM yaha aMbara ora uThI hai ; dekhata haiM taba soM titahI lakhi caMda cakora kI cAha jhuThI hai| DArata hI giridhArana dIThi abIrana ke kana sAtha luThI hai; mohana ke manamohana ko bhaTU mohana mUThi-sI terI muThI hai // 2 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizra baMdhu vinoda aura do graMtha 104) pajanesa zivasiMhajI ne likhA hai ki ye mahAzaya pannA ThAkura inhoMne madhupriyA [ khoja 1605 ] aura nakhazikha-na - nAmaka banAe haiM / unhoMne inakA janma saMvat 1872 likhA hai / inakA kavitAkAla 1600 jAna par3atA hai / buMdelakhaMDa meM jA~ca karane se bhI jAna par3A ki ye mahAzaya pannA ke rahanevAle the / hamane inake uparyukta graMthoM meM eka bhI nahIM dekhA hai aura na ye graMtha aba sAdhAraNatayA milate haiM / bhAratajIvana- presa ke svAmI ne inake 56 chaMdoM kA eka graMtha pajanesapacAsA nAma se prakAzita kiyA thaa| phira bahuta khoja karake pIche unhoMne pajanesaprakAza meM inake 127 chaMda chApe / isase adhika inake chaMda dekhane meM nahIM aate| inakI kavitA bar3I sojasvinI hai / itanI uddaMDatA bahuta kama kaviyoM meM pAI jAtI hai, paraMtu inhoMne uddaMDatA ke sneha meM madhura bhASA ko tilAMjali de dI, aura isI kAraNa inakI kavitA meM Tavarga evaM milita varNoM kA bAhulya hai / inhoMne anuprAsa kA bar3A Adara kiyA tathA jamakAnuprAsa kA bhI vizeSa prayoga inakI racanA meM huA hai, paraMtu bhASA vrajabhASA hI hai / phira bhI ekAdha sthAna para fArasI milI kavitA bhI zrApane bnaaii| inakI racanA dekhane se vidita hotA hai ki ye fArasI aura saMskRta ke paMDita the / inakI kavitA meM azlIlatA kI mAtrA vizeSa hai / inhoMne upamAe~ bahuta acchI khoja-khojakara dI haiM / kula milAkara hama inako sukavi samajhate haiM, kyoMki inake chaMda bahuta lalita bane haiM / itane kama chaMdoM meM itane uttama chaMda bahuta kama kavijana banA sake haiN| hama inako padmAkara kI zreNI meM rakhate haiN| inake chaMda thor3e hone para bhI bahuta phaile hue haiM, ataH hama inakA eka hI chaMda yahA~ likhate haiMmAnasI pUjA maI pajanesa malicchana hIna karI ThakurAI; roke udota sabai sura gota baserana pai sikarAlI basAI / 1038 meM hue Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa ; jAni paraina kalA kachu zrAju ki kAhe sakhI zrajayA yaka lAI pose marAla kahau kehi kArana erI bhujaMgini kyoM posavAI / inake chaMda dekhane se anumAna hotA hai ki inhoMne eka nakhazikha bhI banAyA hogA / 1036 ( 1803 ) sevaka inakA janma saMvat 1872 vi0 meM huA thA aura chAchaTha varSa kI avasthA bhogakara saMvat 1138 meM kAzIpurI meM inhoMne svargavAsa pAyA / ye mahAzaya asanI ke brahmabhaTTa the / inake pUrva puruSa devakInaMdana sarayUpArINa payAsI ke mizra the, paraMtu unhoMne rAjA ma~jhaulI ke yahA~ barAta meM bhAToM kI bhA~ti chaMda par3he aura unakA puraskAra bhI liyA, ataH unake svajanoM ne unheM jAticyuta kara diyA / isa para vivaza hokara unhoMne sanI ke bhATa narahari kavi kI lar3akI ke sAtha apanA vivAha karake asanI meM hI rahanA svIkAra kiyA / usa samaya se ve aura unake vaMzaja sacamuca bhATa ho ge| unhIM ke vaMza meM RSinAtha kavi parama prasiddha hue / inhIM mahAzaya ke putra suprasiddha ThAkura kavi hue / ThAkura kavi kAzI ke bAbU devakInaMdana ke yahA~ rahate the / ThAkura ne inhIM ke nAma para satasaI kA tilaka banAyA thA / ThAkura ke putra dhanIrAma hue, jo devakInaMdana ke putra jAnakIprasAda ke kavi the aura jinhoMne unhIM ke yahA~ rAmacaMdrikA tathA rAmAyaNa ke tilaka evaM rAmAzvamedha tathA kAvyaprakAza ke ulthA banAe / inhoMne bahuta-se sphuTa chaMda bhI race / inake zaMkara, sevakarAma, zivagopAla aura zivagoviMdada-nAmaka cAra putra utpanna hue / zaMkarajI bhI acche kavi the / sevaka ke putra mAna aura unake kAzInAtha hue, jo Ajakala asanI meM vaidyaka karate haiM / zivagopAla ke putra muralIdhara aura pautra devadatta hue / zivagoviMda ke zrIkRSNa, nAgezvara aura mUlacaMda nAmaka tIna putra hue| inhIM zrIkRSNa ne sevaka- kRta vAgvilAsa aura graMtha meM unakA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1040 . mizrabaMdhu-vinoda jIvanacaritra aura uparyukta vaMza-varNana likhA hai / svayaM sevaka ne bhI apane kuTuMba kA varNana nimna chada dvArA kiyA haizrIRSinAtha ko hauM maiM panAtI au nAtI hauM zrI kavi ThAkura kero; zrIdhanIrAma ko pUta maiM sevaka zaMkara ko laghu baMdhu jyoM cero / mAna ko bApa babA kasiyA ko cacA muralIdhara kRSNa hU hero ; azvinI maiM ghara kAzikA maiM harizaMkara bhUpati racchaka mero / sevaka uparyukta jAnakIprasAda ke pautra harizaMkara ke yahA~ rahate the| so ina pAzrayadAtA evaM prAzrayI, donoM ke kaMTuboM kI sthiracittatA prazaMsanIya hai ki jinhoMne cAra puztoM taka apanA saMbaMdha nibAha diyaa| sevaka mahAzaya harizaMkarajI ko chor3akara kisI bhI anya rAjA-mahArAjA ke yahA~ nahIM jAte the| yahA~ taka ki mahArAjA kAzI nareza vahIM rahate the, paraMtu isa kuTuMba ne unase AzrayadAtA se bhI saMbaMdha kabhI nahIM jor3A / sevaka kA yaha bhI praNa thA ki kAzI meM cAhe jitA bar3A mahArAja bhI Ave, paraMtu ye usase milane nahIM jAte the, aura bAbU harizaMkarajI ke hI zrAzraya se saMtuSTa rahate the| eka bAra kAzI ke prasiddha RSi svAmI vizuddhAnaMdajI sarasvatI ne inake Upara kRpA karake apane ziSya mahArAjA kazmIra ke yahA~ inheM le jAne ko khaa| svAmIjI kahate the ki sevaka kI bidAI vahA~ paccIsa hajAra rupae se kama kI na hogI, paraMtu sevaka ne apane bAbU sAhaba ke rahate vahA~ jAnA ucita na samajhA / dhanya hai, isa saMtoSa ko| inhoMne vAgvilAsa-nAmaka nAyikA bheda kA eka bar3A graMtha banAyA hai, jisameM 198 pRSTha haiN| isameM nRpayaza, rasa-rUpa, bhAvabheda aura usake aMtargata nAyikAbheda, nAyakabheda, sakhI, dUtI, SaTRtu, anubhAva aura daza dazAoM kA varNana kiyA gayA hai| sevaka ne nAyikA. bheda kI bhA~ti bar3e vistAra pUrvaka nAyakabheda bhI kahA hai, aura usameM bhI lagabhaga utane hI bheda likhe haiM, jitane ki nAyikAbheda meM / inake Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana prakaraNa 1041 banAe hue pIpAprakAza, jyotiSaprakAza aura baravai nakhazikha graMtha bhI haiM / inameM se vAgvilAsa aura baravai nakhazikhaM hamAre pAsa prastuta haiM / ara nAyikAbheda bhI acchA hai / isameM 68 chaMdoM meM nAyikAbheda kA saMkSepa meM varNana hai / paMDita aMbikAdatta vyAsa ne likhA hai ki ye mahAzayaH eka chaMdograMtha bhI likhate the, paraMtu usakA kahIM patA nahIM hai / 1 inhoMne saba viSayoM para acchI kavitA kI hai| inakA paTaRtu to bahuta hI prazaMsanIya hai / ye apane pitAmaha ThAkura kI bhA~ti prAzika na the, aura inakI kavitA meM vaisI tallInatA nahIM dekha par3atI, paraMtu inake savaiyA ThAkura kI bhA~ti prasiddha haiM, evaM bahuta loga inheM vaisA hI Adara dete haiM / inakI bhASA vrajabhASA hai aura vaha sarAhanIya hai / ye mahAzaya apane graMthoM meM TIkA ke DhaMga para vArtAoM meM zaMkAe~ likhalikhakara unakA samAdhAna bhI karate gae haiN| inake graMthoM meM camatkArika chaMda bhI pAe jAte haiM, paraMtu unakI bahutAyata nahIM hai| inakI kavitA meM prazasta chaMdoM kI apekSA sAdhAraNa chaMda bahuta adhika haiM / hama inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM karate haiM / udAharaNArthaM inake kucha chaMda nIce likhe jAte haiM ; unae ghana dekhi rahaiM unae dunae se latAdruma phUlo kareM suni sevaka matta mayUrana ke sura dAdura U anukUlo kareM | tara dara dafar dAmini diih| yahI mana mA~ha kabUlo kareM ; manabhAvatI ke sa~ga mainamaI ghanasyAma sabai nisi bhUlo kareM // 1 // dadhi prAchata- zrAchata bhAla maiM dekhi gae a~ga ke ra~ga chIna se hai dukha aucaka vAro kahe na banai bidhu sevaka sauMha: zrarIna se hai / mRgarAja ke dAbe biMdhe banasI ke bicAre male mRgamIna se hai hari ; bidA ko bhaTU ke tahIM bhari Ae doU haga dIna se hvai // 2 // baMsI bajAvata zrAni kar3he banitA dhanI dekhana ko anurAgIM ; hauM hU~ prabhAga bharI DagarI magarI gire cauMki sabai Dari bhAgIM / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda bAgai kalaMka sevaka soM inhaiM phori hauM sauti subhAva lai jAgI; hAya hamArI jarai a~khiyA~ viSa bAna hai mohana ke ura lAgIM // 3 // jahA~ joma kai anIna kIna kaThina kanIna kana, lohe maiM bilIna jinhaiM ghUmata vimAna ; jahA~ dhopana dhamaki ghAva bolata bamaki nahIM, lohU kI lamaki lena lAgI laharAna / jahA~ ruMDana pai ruMDamuMDa muMDana ke jhuMDa kareM, koTina bituMDa biMdhya baMdhu kI samAna ; tahA~ sevaka disAna bhIma rudra ke samAna, harizaMkara sujAna jhuki jhArI kiravAna // 4 // ( 1806) pratApaku~vari baaii| ye jAkhaNa gA~va paraganA jodhapura ke bhATI ThAkura goyaMdadAsajI kI putrI aura mAr3avAra ke mahArAjA mAnasiMhajI kI rAnI thiiN| inakA vivAha saMvat 1886 meM huA thaa| inhoMne kaI maMdira banavAe aura ye bahuta dAna-puNya kiyA karatI thIM / 70 varSa kI avasthA meM, saMvat 1643 meM, inakA svargavAsa huA / inhoMne apane pitA ke yahA~ zikSA prApta kI thI aura saMvat 1600 meM vidhavA ho jAne para devapUjana tathA kAvya kI ora adhika dhyAna lagAyA / inakI kavitA devapakSa kI hai, jo manohara hai| inake nimnalikhita graMtha haiM jJAnasAgara, jJAnaprakAza, pratApapaccIsI, premasAgara, rAmacaMdranAmamahimA, rAmaguNasAgara, raghuvarasnehalIlA, rAmapremasukhasAgara, rAmasujasapaccIsI, patrikA saMvat 1923 caitrabadI 11 kI, raghunAthajI ke kavitta aura bhajanapadaharajasa / inakI gaNanA madhusUdanadAsa kI zreNI meM hai| udAharaNArtha hama inake kucha chaMda nIce dete haiM dhari dhyAna raTau raghubIra sadA dhanudhAri ko dhyAnu hie dharu re ; para pIra meM jAya kai begi parau karate subha sukRta ko karu re / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.43 parivartana-prakaraNa taru bhavasAgara ko bhaji ke baji kai agha auguna te uru re . paratApaku~vAri kahai padapaMkaja pAva gharI jani bIsare / horI khelana kI ritu bhArI // Teka // nara tana pAya bhajana kari hari ko hai ausara dina caarii| are aba cetu anaarii| jJAna gulAla abIra prema kari prIta taNI picakArI ; sAsa usAsa rAma ra~ga bhari-bhari surati sarI sI nArI / khela ina saMga rcaarii| sulaTo khela sakaja jaga khelai ulaTo khela khelArI; satagura sIkha dhAru sira Upara satasaMgati cali jaarii| __ bharama saba dUri gNvaarii| dhruva pahalAda vibhIkhana khele mIrA~ karamA nArI ; kahe pratApa ku~vari imi khele so nahiM Avai haarii| sIkha suni lehu hmaarii| ( 1807 ) mahArAjA raghurAjasiMhajU deva jI0 sI0 es0 AI0 rIvA~-nareza rIvA~-narezoM meM mahArAjA jayasiMha, unake putra mahArAjA vizvanAtha siMha aura tatputra mahArAjA raghurAjasiMha tInoM bahuta acche kavi the| ye mahArAjAgaNa baghela ThAkura the| mahArAjA vIradhvaja solaMkI ke putra mahArAjA vyAghradeva ne gujarAta se Akara bhoroM, goDoM, lodhiyoM Adi se baghelakhaMDa jItakara vahA~ zAsana jmaayaa| kahate haiM ki isa kuTuMba ke pUrva puruSa brahmacolaka aMjalI ke pAnI evaM sUyIMza se utpanna hue the aura isIliye sUryavaMzI kahalAe / brahmacolaka se karaNazAha paryaMta 507 puzteMcolakavaMzI kahalAtI rhiiN| karaNazAha kA putra sulaMkadeva huaa| taba se vIradhvaja paryaMta 182 pIr3hiyA~ solaMkI khlaaii| vIradhvaja ke putra Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1044 mizrabaMdhu-vinoda vyAghradeva se vartamAna mahArAjAdhirAja zrIvyaMkaTaramaNa rAmAnujaprasAdasiMhajU deva bahAdura taka 32 puzteM huI haiM / ye loga baghela kahalAte haiN| brahmacolaka se aba taka 1121 pIr3hiyA~ huI haiN| __mahArAjA vyAghradeva kA janma saMvat 606 meM huA aura Apa saMvat 631 meM gaddI para baiThe / inake utpanna hone para jyotiSiyoM ne inake pratikUla bahuta kucha kahA thA, aura ye jaMgala meM chor3a die gae the| kahate haiM ki vahA~ yaha zizu eka bAghinI kA stana pAna karatA pAyA gayA thaa| isI se yaha baghelA kahalAyA / vAstava meM yaha nAma bAghela grAma se nikalA hai, jo riyAsata barodA meM hai, jahA~ se yaha vaMza baghelakhaMDa gayA thA / vyAghradeva ne apanA paitRka rAjya apane bhAI sukhadeva ko dekara kaThera deza ko jItA, jo inake nAma para baghelakhaMDa kahalAne lagA / kahate haiM ki yahA~ ke rAjA rAmacaMdra ne eka dina meM prasiddha gAyaka tAnasena ko dasa karor3a rupae die the| mahArAjA vikramAditya ne bAMdhavagar3ha chor3akara rIvA~ ko rAjadhAnI bnaayaa| mahArAjA jayasiMha ja deva ( naMbara 1132) kA janma saMvat 1821 meM huzrA, aura saM0 1865 meM Apa gaddI para baiThe / saMvat 1860. vAlI basIna kI saMdhi dvArA pezavA ne baghelakhaMDa kA vaha bhAga a~garez2oM ko diyA jo bA~dA ke navAba alIbahAdura ne jItA thaa| a~garejoM ne kahA ki isa saMdhi dvArA rIvA-rAjya bhI unheM mila gayA thA. kiMtu unheM yaha dAvA chor3anA par3A aura saM0 1866 se do varSa taka tIna saMdhiyA~ a~garez2oM se huIM, jinase rIvA-rAjya sthira huaa| mahArAjA jayasiMha ne saM0 1866 meM nAmachor3a rAjya ke prAyaH saba adhikAra apane putra vizvanAthasiMha ko de die / rAjya meM pahalI adAlata (dharmasabhA ) saM0 1884 meM kacaharI mitAkSarA ke nAma se sthApita huii| usakA mAna bar3hAne ko eka bAra svayaM vizvanAthasiMha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1045 deva prativAdI ke svarUpa meM usameM padhAre / mahArAjA jayasiMha kA svargavAsa saM0 1861 meM huaa| mahArAjA vizvanAthasiMha jU deva ( naMbara 1874 ) kA janma saMvat 1846 meM huA thA aura apane pitA ke svargavAsa honepara Apa saM0 1891 meM gaddI para baiThe / Apane saMvat 1991 taka rAjya kiyaa| Apa prasiddha rAdhAvallabhIya priyadAsa ke ziSya the| ina mahArAja ke samaya meM utkoca kI cAla phailI aura kaI kAraNoM se inake putra raghurAjasiMha se inakA vaimanasya ho gayA / jhagar3oM . se inhoMne kaI bar3e saradAroM ko dezanikAle kA daMDa diyA / aMta ko saMvat 1866 meM Apane apane pitA kI bhA~ti rAjya-prabaMdha apane putra raghurAjasiMha ko de diyA, jo bar3I-bar3I bAtoM meM inakI sammati le lete rahe / raghurAjasiMha ne dezanirvAsita saradAroM ko lauTane kI AjJA dI aura kSatriyoM meM kanyAvadha kI prathA haTAI / ApakA vivAha udayapUra ke mahArANA saradArasiMha kI putrI se huaa| Apake zAsana se krUra daMDa aura satI kI prathAe~ uTha gii| ___ naMbara (1874) ke nIce likhe hue graMthoM ke atirikta mahArAjA vizvanAthasiMha ne paramatattva, saMgItaraghunaMdana, gItaraghunaMdana, tatvamasya siddhAMta bhASA, dhyAnamaMjarI aura vizvanAthaprakAza-nAmaka anya graMtha bhI race / zrApane nimnalikhita graMtha saMskRta bhASA meM bhI banAe-rAdhAvallabhabhASya, sarvasiddhAMta, zrAnaMda raghunaMdana (dUsarA), dIkSAnirNaya, bhuktimuktisadAnaMdasaMdoha, rAmacaMdrAhnika satilaka, rAmaparatva, dhanurvidyA aura saMgItaraghunaMdana (dUsarA ), bhASA AnaMdaraghunaMdana banArasa meM chapa cukA hai| ina mahArAja ke graMtha aprakAzita bahuta haiM / ApakA vizAla pAMDitya anekAneka utkRSTa hiMdI aura saMskRta-graMthoM se prakaTa hai, aura itane adhika graMthoM kI racanA se ApakA bhArI sAhitya-prema evaM zramazIlatA pratyakSa pramANita hotI hai| Apa bar3e dAnI the aura Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1046 mizrabaMdhu-vinoda kaviyoM kA sadaiva acchA mAna karate the| apane putra raghurAjasiMha ke janmotsava meM Apane sone kI z2aMjIra sameta eka bhArI hAthI de DAlA thaa| mahArAjA raghurAjasiMha kA janma saMvat 1880 meM huA thA aura apane pitA ke svargavAsa para Apa saM0 1611 meM gaddI para baitthe| ApakI mRtyu 1636 meM huI / Apake bAraha vivAha hue the| zrApa pUrNa paMDita, hiMdI aura saMskRta ke acche kavi aura magayAvyasanI the| Apane anekAneka choTe-bar3e graMtha banAe aura 11 zera, eka hAthI, 16 cIte aura haz2AroM anya mRga bhI apane hAtha se mAre / Apa bar3e dAnI aura bhArI bhakta bhI the aura 20000 viSNunAma nityaprati japate the / upayukta bAtoM meM samaya adhika lagAne ke kAraNa Apa rAjyaprabaMdha kama kara sakate the| maraNakAla ke 5 varSa pUrva Apane rAjyaprabaMdha bilakula chor3a diyA aura a~garejI sarakAra kI ora se prabaMdha hone lagA / sipAhIvidroha meM Apane sarakAra kA sAtha diyA thaa| rIvA~ ke vartamAna mahArAjA kA janma saM0 1933 meM huaa| mahArAjA raghurAjasiMhajI bar3e hI kavitArasika aura kaviyoM ke kalpavRkSa ho gae haiN| inhoMne kavitA prakRSTa banAI hai| inake race hue graMthoM ke nAma ye haiM suMdarazataka (saM0 1603 ), vinayapatrikA (1906), rukmiNIpariNaya ( 1906 ), zrAnaMdAMbunidhi (1910), bhaktivilAsa (1926), rahasyapaMcAdhyAyI, bhaktamAla , rAma-svayaMvara ( 1926), yadurAjavilAsa (1931), vinayamAlA, rAmarasikAvalI ( 1621), [ khoja 1064 ] gadyazataka, citrakUTa-mAhAtmya, mRgayA-zataka, padAvalI, raghurAjayilAsa, vinayaprakAza, zrImadbhAgavata-mAhAtmya, rAmaaSTayAma, bhAgavata-bhASA, raghupatizataka, gaMgAzataka, dharmavilAsa, zaMbhuzataka, rAjaraMjana, hanumatacaritra, bhramara-gIta, paramaprabodha aura jagannAthazataka / [khoja 1604 ] inameM se saba graMtha inhIM mahArAja ne nahIM banAe haiM, kiMtu Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1047 do-eka ke kucha bhAga inhoMne svayaM race aura kucha unake Azrita kavIzvaroM ne banAe, jinake nAma rasikanArAyaNa, rasikavihArI, zrIgoviMda, bAlagoviMda, aura rAmacaMda zAstrI haiN| ina logoM kA patA inake likhita graMthoM tathA nAgarIpracAriNI-sabhA ke khoja kI riporTa [1600 ] se lagA hai / inameM se kaI graMtha bahuta bar3e-bar3e haiN| inakI kavitA bahuta vizada aura manamohanI hotI hai| inhoMne vividha chaMdoM meM kavitA kI hai| uparyukta graMthoM meM se kaI hamane dekhe haiN| rukmiNIpariNaya meM rAsa, zikhanakha, jarAsaMdha aura daMtavakra ke yuddha acche haiM / phAga Adi bhI bar3hiyA kahe gae haiM / ye mahArAja rAma ke bhakta the, so inakA rAmASTayAma rukmiNIpariNaya se bar3hakara hai / inakI bhakti dAsa bhAva kI thii| inakI kavitA meM chaMdoM kI chaTA aura anuprAsa darzanIya haiM, sathA yuddha, mRgayA aura bhakti ke varNana suMdara haiM / ye parama prazaMsanIya kavi the| inake anekAneka graMtha bar3e hI suMdara haiN| anala udaMDa ko prakAza nava khaMDa chAyo, jvAlA caMDa mAno brahamaMDa phorai jAya-jAya ; purI nA lakhAta jvAlamAlai darasAti eka, lohita payodhi bhayo chAvA eka chAya-chAya / devatA munIsa siddha cAraNa gaMdharba jete, mAni mahApale vegi vyoma ora dhAya-dhAya; dekhi rAmarAya heta dInhI laMka lAya sabai, cAya bhare cale kapi rAya yaza gAya-gAya // 1 // basudhA dhara maiM basudhA dhara maiM tyauM sudhAdhara maiM tyau sudhA maiM lasai; ali buMdana maiM ali bUMdana maiM ali bUMdana maiM atisai srsai| hiya hArana maiM hara hArana maiM himi hArana maiM raghurAja basai ; braja bArana bArana bArana bArana bArana bAra basaMta basai // 2 // mA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.48 mizrabaMdhu-vinoda ( 1808 ) zaMbhunAtha mizra ye mahAzaya kAnyakubja brAhmaNa khajuragA~va ke rAnA yadunAthasiMha ke yahA~ the, aura unhoM ko AjJAnusAra inhoMne zivapurANa ke caturtha khaMDa kA bhASAnuvAda saMvat 1901 meM vividha chaMdoM meM kiyA / zivasiMhasaroja meM inakA eka graMtha baisavaMzAvalI kA banAnA likhA hai / yaha hamane nahIM dekhA / zivapurANa ko bhASA bahuta uttama va madhura hai, jisameM vrajabhASA va baisavAr3I mizrita haiN| yaha graMtha bahuta hI lalita aura vividha chaMdoM meM zivakathA-rasikoM va kAvya-premiyoM ke par3haneyogya hai / hama isa graMtha ko kathA-viSayaka graMthoM meM bahuta hI bar3hiyA samajhate haiM / isa graMtha meM 1000 anuSTup chaMdoM kA zrAkAra hai / hama ina mahAzaya kI gaNanA kavi chatra kI zreNI meM karate haiM / udAharaNa ke liye kucha chaMda yahA~ uddhRta kie jAte haiM iMdravajrA dvaigo turaMtai soi bAla nIko ; jAke lakhe lAgata caMda phIko / anUpa jAke saba aMga sohai ; biloki ke rUpa anaMga mohai / aise mahA suMdara naina rAjai ; jAke lakhe khaMjana kaMja lAjai / nikAsi kai sAra manau sasI ko ; racyo bidhAtai nija hAtha jI ko| harigItI zubha zravana naina kapola kuMtala bhRkuTi bara nAsA banI; ati aruna adhara bisAla cibuka rasAlaphala sama chabi ghanI / kara carana navala saroja taha~ nakha joti ur3agana rAjahIM ; janu paduma baira bicAri ura kari sarana tinakI bhrAjahIM / nAma-( 1808 ) dalapatirAya / kavitAkAla-1600-1960 taka / dalapatirAya DAmA bhAI sI0 AI0 I0 kAThiyAvAr3a ke dezAMtargata jhAlAvAr3a prAMta meM SaDhavANa-zahara meM dalapatirAyajI saMvat Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2046 parivartana-prakaraNa 1876 meM janme the / svAmI nArAyaNadharma ke sAdhu zrIdevAnaMdajI se kavitA pddh'ii| usake bAda ahamadAbAda meM inake guru ne apane maMdira meM saMskRta par3hAne ke liye rakha diyaa| ahamadAbAda ke jaja sAhaba alekjeMDara kivaloM ke phAravarDa sAhaba ko isa deza kI kavitA jAnane kI icchA huI / bholAnAtha sArAbhAI ke z2arie se dalapatirAya ko sAhaba ne rakha liyA aura inakI sahAyatA se sAhaba ne gujarAta deza kA itihAsa likhanA zurU kiyA aura 'rAzamAlA' nAma se chapAkara prakaTa kiyA aura IsvI san 1888 I0 meM ahamadAbAda meM 'gujarAta varnAkyUlara sosAyaTI' kI sthApanA kara kavi ko unakA sekreTarI banAyA aura hiMdI bhASA kI kavitA chur3Ake apanI dezabhASA ( gujarAtI |bhASA) meM kavitA karane ko khaa| taba se ye apanI bhASA meM kavitA karane lge| dalapatirAya kA 'kAvyasaMgraha' nAma se bRhat graMtha chapAyA hai| inhIM mahAzaya ne svAmI nArAyaNa ke mUlapuruSa sahajAnaMda svAmI ke nAma se unakA 'puruSottamamAhAtmya' nAma kA graMtha banAyA hai| tathA dUsarA balarAmapura ke mahArAjA ke liye 'zravaNAkhyAna' nAma kA graMtha hiMdI meM acchA banAyA hai| (1809) saradAra ye mahAzaya mahArAja IzvarIprasAda nArAyaNasiMha kAzI-nareza ke yahA~ the| inakA kavitAkAla saMvat 1602 se 1940 paryaMta rhaa| inhoMne kavipriyA, rasikapriyA [khoja 1604 ], sUra ke dRSTakUTa aura bihArIsatasaI para paramottama TIkAe~ gadya meM likhI haiN| padya meM inhoMne sAhityasarasI, vyaMgyavilAsa ( 1616 ), SaTRtu, hanumatabhUSaNa, tulasIbhUSaNa, mAnasabhUSaNa, gaarsNgrh|(1905), rAmaranaratnAkara, rAmarasajaMtra, [ khoja 1604 ] sAhityasudhAkara ( 1902 ) aura rAmalIlAprakAza [ khoja 1603 ] ( 1606 )-nAmaka adbhuta graMtha banAe haiM / inakI racanA meM eka alaukika svAda milatA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1050 mizra baMdhu - vinoda hai / inake bhAva aura bhASA donoM prazasta haiN| inakI kAvyapaTutA TIkAoM se vidita hotI hai / vartamAnakAla meM inhoMne apanI kavitA purAne satkaviyoM meM milA dI hai / inake zRMgArasaMgraha meM ghanazrAnaMda ke qarIba 150 bA~ke chaMda mileMge / inhoMne azlIla viSaya ke bhI do-cAra chaMda kahe haiN| hama inakI gaNanA padmAkara kI zreNI meM kareMge / udAharaNa vA dina te nikaso na bahori kai jA dina Agi dai aMdara paiTho ; hakita hU~kata tAkata hai mana mAkhata mAra marora umaiTho / pIra sahIM na kahauM tuma soM saradAra vicArata cAra kuTaiTho ; nA kuca kaMcukI chorau lalA kuca kaMdara aMdara baMdara baiTho / mani maMdira caMdramukhI citavai hita maMjula moda mavAsina ko kamanIya karorina kAma kalA kari thAmi rahI piya pAsina ko / saradAra cahU~ disi chAya rahe saba chaMda karA rasa rAsina ko mana maMda usAsana lena lagI mukha dekhi udAsa khavAsina ko / ; ; - ( ( 1810 ) pUranamala bhATa upanAma pUrana inakA janma saMvat 1878 ke lagabhaga huA / ye darabAra alavara ke kavi the / kavitA acchI kI hai| inake pautra jayadevajI abhI alavara - darabAra meM haiN| inakI kavitA sAdhAraNa hai 1 udAharaNa - lalita lavaMga lavalIna malayAcala kI, maMju mRdu mAruta manoja sukhasAra maulasirI mAlatI sumAdhavI rasAla maura, phaurana pai guMjata maliMdana ko bhAra hai / kokila kalApa kala komala kulAhala kai, pUrana praticcha kuhU kuhU kilakAra hai ; ; Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1051 bATikA bihAra bAga bIthina binoda bAla, bipina bilokie basaMta kI bahAra hai // 1 // (1811 ) biraMjIku~vari ye gA~va gar3havAda z2ile jamanapUra ke durgavaMzI ThAkura sAhabadIna kI dharmapatnI thiiN| inhoMne saMvat 1605 meM satIvinAsa [ khoja 1904]nAmaka graMtha satI striyoM ke viSaya meM banAyA, jisase vidita hotA hai ki inhoMne usI bhASA meM kavitA kI hai, jisameM gosvAmI tulasIdAsa ne kii| inakI racanA prAyaH dohA-caupAiyoM meM hai| savaiyA Adi meM inhoMne vrajabhASA bhI likhI hai / inakI kavitA kA camatkAra sAdhAraNa hai aura hama inheM madhusUdanadAsajI kI zreNI meM rakhate haiM / inakA eka savaiyA nIce likhA jAtA hai hoya malIna kurUpa bhayAvani jAhi nihAri ghinAta haiM loga ; soU bhaje pati ke padapaMkaja jAya karai sati loka maiM bhoga / tAhi sarAhata haiM vidhi zeSa maheza bakhAna bisAri kai joga : yAte biraMji bicAri kahai pati ke pada kI tiya kiMkari hojU / (1812 ) jAnakIprasAda ye mahAzaya bhavAnIprasAda ke putra pa~vAra ThAkura jilA rAyabarelI ke nivAsI the| zivasiMhajI ne inheM vidyamAna likhA hai| inakA "nItivinAsa" nAmaka graMtha hamane dekhA hai, jo saM0 1606 kA chapA huA hai| isameM aneka chaMdoM meM nIti varNita hai / isameM 46 pRSTha aura 361 chaMda haiM / isa graMtha kI kavitA-chaTA sAdhAraNa hai / zivasiMhajI ne inake raghuvIradhyAnAvalI, rAmanavaratna, bhagavatIvinaya, rAmanivAsa rAmAyaNa aura rAmAnaMdavihAra-nAmaka graMtha aura likhe haiM / inhoMne urdU meM eka hiMdustAna kI tArIkha bhI likhI hai| hama inako sAdhAraNa zreNI kA kavi samajhate haiM / udAharaNArtha eka chaMda nIce dete haiM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizra baMdhu - vinoda bIra balI saradAra jahA~ taha~ joti bijai nita nUtana chAjai ; durga kaThora suDaura jahA~ taha~ bhUpati saMga so nAhara jai 1 pAlai prajAhi mahIpai jahA~ taha~ saMpati zrIpati-dhAma-sI rAje hai caturaMga camU savAra pa~vAra tahA~ chiti chatra birAjai / nAma - ( 1813) baladevasiMha kSatriya, avadha / ; 1 1022 racanAkAla - 16307 / vivaraNa - ye dvijadeva mahArAjA mAnasiMha aura rAjA mAdhavasiMha ameThI ke kavitAguru the| inakI kavitA toSa kI zreNI kI hai, jo bar3I uttama, manohara, sAnuprAsa evaM yamaka-yukta haicaMdana camelI copa causara car3hAya cAru, ---- madhu madanAre sAre nyAre rasa kAre haiM ; sugati samIra mada sveda makaraMda buMda, basana parAga soM sugaMdha gaMdha dhAre haiN| bArana bihIna suni maMjula maliMda dhuni, baladeva kaise pikavAre lAja hAre haiM ; phUlamAlavAre rati ballarI pasAre dekhau, kaMta matavAre kai basaMta matavAre haiM / (1814 ) ( paMDita prabIna ) paM0 ThAkuraprasAda mizra ye mahAzaya avadha pradezAMtargata payAsI ke nivAsI brAhmaNa the aura mahArAjA mAnasiMha ayodhyA- nareza ke yahA~ rahate the| inakI kavitA joradAra aura sarasa / hama inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM karate haiM / hamane inakA koI graMtha nahIM dekhA / [ dvi0 trai0ri0 ] se inake sArasaMgraha - nAmaka graMtha kA patA calatA 1 udAharaNa- bhAje bhujadaMDa ke pracaMDa coTa bAje bIra, suMdarI sameta seveM maMdara kI kaMdarI ; Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana - prakaraNa mugala paThAna sekha saiyada aseSa dhari, zrAvata hajArana bajAra kaise caudharI / paMDita prabIna kahai mAnasiMha bhUpati, kamAna pai aropata yoM tIkho tIra kaibarI ; siMgha ke saseTe gaja bAja ke lapeTeM lavA, taise bhUlai bhUtala cakattana kI caukarI // 1 // yo riturAja Aju dekhata banairI zrAlI, chAyo mahAmoda soM pramoda banabhUmi-bhUmi nAcata mayUra mana mudita mayUrani ko, madhura manoja sukha cAkhai mukha cUmi - cUmi / paMDita pravIna madhulaMpaTa madhupa puMja, ; kuMjani maiM maMjarI ko cA rasa ghUmi - dhUmi helI pauna prerita nabelI-sI drumana belI, phailI phUla dolana maiM bhUla rahIM bhUmi-bhUmi // 2 // sAnI zivarAja kI na mAnI mahArAja bhayo, 103 ; dAnI rudradeva so na sUrata sitArA lauM dAnA mavalAnA rUma sAhibI maiM babbara lauM, zrAkila zrakabbara lauM balakha bukhArA lauM / paMDita prabIna khAnakhAnA lauM nabAba, navaseravA~ lauM zrAdila darAjadila dArA lauM ; bikrama samAna mAnasiMha sama sA~cI kahauM, prAcI disi bhUpa hai na pArAvAra dhArA lauM // 3 // nAma - ( 1815 ) anIsa / racanAkAla - 1611 / 1 vivaraNa - inake chaMda digvijayabhUSaNa meM haiM / kavitA sarasa aura prazaMsanIya hai| inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda hai| inakA nimnalikhita anyokti kA chaMda parama prasiddha haisunie biTapa prabhu sumana tihAre saMga, rAkhihI hamaiM to sobhA rAvarI bar3hAya haiM ; sajihI harakhi kai tau bilagu na mAneM kachU, jahA~-jahA~ jaihaiM tahA~ dUno jasu chAya haiN| surana car3heMge nara sirana car3heMge bara, sukavi anIsa hATa-bATa maiM vikAya haiM; desa maiM raheMge paradesa maiM raheMge, kAhU besa maiM raheMge taU rAvare kahAya haiN| (1816) zivaprasAda rAjA sitAre hiMda, kAzI ye mahAzaya saMvat 1880 meM utpanna hue the aura 1952 meM inakA svargavAsa huA / inhoMne sikkha-yuddha ke samaya a~garez2oM kI sahAyatA jI tor3akara kI thii| isa para Apa zikSA-vibhAga ke sarakArI ucca karmacArI arthAt iMspekTara niyata hue, aura inheM rAjA tathA sI0 esa0 AI0 kI upAdhiyA~ milIM / ye mahAzaya hiMdI ke bar3e hI pakSapAtI the, vizeSatayA urdU aura saMskRta mizrita khicar3I hiMdI ke| isI khicar3I hiMdI kA unnata svarUpa khar3I bolI hai| inhoMne anekAneka pAThya-pustakeM likhoM aura zikSA vibhAga meM hiMdI ko sthira rakhakara usakA bar3A hI upakAra kiyaa| usa samaya yaha vicAra uThA thA ki zikSA vibhAga se hiMdI uThA hI dI jAya / aise avasara para rAjA sAhaba ke hI parizrama se vaha ruka gaI / inako racI huI pustakoM ko nAmAvalI yaha hai varNamAlA, bAlabodha, vidyAMkura, bAmAmanaraMjana, hiMdI-vyAkaraNa, bhUgolahastAmalaka, choTA hastAmalaka bhUgola, itihAsa-timira-nAzaka, guTakA, mAnavadharmasAra, saiMDaphorDa aiMDa mAraTisa sTorI, sikkhoM kA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1055 udaya aura asta, svayaMbodha urdU, a~garez2I akSaroM ke sIkhane kA upAya, baccoM kA inAma, rAjA bhoja kA sapanA aura vIrasiMha kA vRttAMta / ina graMthoM meM se kaI saMgraha-mAtra haiM, aura adhikatara rAjA sAhaba ke hI banAe haiM / rAjA sAhaba kI bhASA vartamAna bhASA se bahuta milatI hai, kevala vaha sAdhAraNa bola-cAla kI ora adhika jhukatI hai, aura usameM kaThina saMskRta athavA phArasI ke zabda nahIM haiM / usameM urdU-zabdoM kA bhI kucha prAdhikya hai / inhoMne kucha chaMda bhI banAe haiM, para vizeSa. sayA gadya hI likhA hai / ye mahAzaya jainadharmAvalaMbI the| (1817) gulAbasiMhajI kavirAva (gulAba) inakA janma saM0 1887 meM bUMdI meM huA / ye saMskRta ke bar3e vidvAn tathA DiMgala, prAkRta aura bhASA ke acche jJAtA, bUMdI darabAra ke rAjakavi evaM kAmadAra the / ye bUMdI ke sTeTa kauMsila aura vAlTara-kRta rAjaputrahitakAriNI sabhA ke sabhAsada tathA rajisTarI ke hAkima the| bhApa bhASA kI kavitA sarasa aura madhura karate the / inake racita ye graMtha haiM gulAbakoSa 1 nAmacaMdrikA 2 nAmasiMdhukoSa 3 vyaMgyArthacaMdrikA 4 bRhadvyaMgyArthacaMdrikA 5 bhUSaNacaMdrikA 6 lalitakaumudI 7 nItisiMdhu 8 nItimaMjarI 1 nIticaMdra 10 kAvyaniyama 11 vanitAbhUSaNa 12 bRhadvanitAbhUSaNa 13 ciMtAtaMtra 14 mUrkhazataka 15 kRSNacaritra 16 AdityahRdaya 17 kRSNalIlA 18 rAmalIlA 16 sulocanAlIlA 20 vibhISaNalIlA 21 nakSaNakaumudI 22 kRSNacaritra meM goloka-khaMDa, vRdAvana-khaMDa, mathurA-khaMDa, dvArikA-khaMDa, vijJAna-khaMDa aura sUcI 23 tathA 6 choTe-choTe aSTaka tathA pAvasa aura premapacIsI ityAdi / inakI kavitA sarasa tathA manohara hoto thI / inakI gaNanA padmAkara kI zreNI meM kI jAtI hai| saMvat 1958 meM inakA dehAMta huaa| . udAharaNa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda pUrana gaMbhIra dhIra bahu bAhinI ko pati, dhArata ratana mahA rAkhata pramAna hai| jakhi dujarAja karai haraSa apAra mana, . pAnipa vipula ati dAnI chamAvAna hai| sukavi gulAba saranAgata abhayakArI, hari uradhArI upakArI hU mahAna hai; balAbaMdha zailapati sAha kavi kaula bhAnu, rAmasiMha bhUtaleMdra sAgara samAna hai // 1 // mRdutA balAI mA~hi pallava katala kareM, ___ sucisubhatAneM kare kamala nikAma haiM; lAlI ne luTAya diyo lAlana prabAlana ko, sukhamAnai sokhe thala kamala tamAma haiN| sukavi gujAba to sI tuhI hai tiloka mA~ha, sumirata tohi ghanazyAma pAThau jAma haiM; kIrati kisorI terI samatA karai ko zrAna, carana kamala tere kamalA ke dhAma haiM // 2 // chaihaiM bakamaMDalI umar3i nabha maMDala maiM, jUgunU camaka brajanArina jaraihaiM rI; dAdura mayUra jhIne jhIMgura macaihaiM sora, dauri-dauri dAminI disAna dukha daihai rii| sukavi gulAba haihaiM kiracai karejana kI, cauMki-cauMki copana soM cAtaka cicaihaiM rI; haMsini lai haMsa udi jai haiM ritu pAvasa maiM, .. aihaiM ghanazyAma ghanazyAma jo na aihaiM rI // 3 // (1818 ) bAbA raghunAthadAsa rAmasanehI ina mahAzaya ne saMvat 1111 vikramIya meM vizrAmasAgara-nAmaka Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1017 eka bRhat graMtha bnaayaa| ye mahAzaya rAmAnuja saMpradAya ke mahaMta the| isa saMpradAya ke mahaMta goviMdarAma agradAsa ke dvArA meM hue / unake ziSya saMtarAma, unake kRpArAma, unake rAmacaraNa, unake rAmajana, unake kAnhara aura unake harIrAma hue / raghunAthadAsa ke guru devAdAsajI inhIM mahAtmA harIrAmajI ke ziSya the| inhoMne phakIra hone ke pratirikta apane kula gotra Adi kA kucha byorA nahIM likhA hai / ye saba mahAtmA ayodhyA meM bar3e mahaMta the| ayodhyA meM rAmaghATa ke rAste para rAmanivAsa-nAmaka eka sthAna hai| usI para ye loga rahate the aura usI sthAna para isa mahAtmA ne yaha graMtha banAnA prAraMbha kiyA / inhoMne bhASA kA lakSaNa aura apane graMtha kA saMvat isa prakAra kahA hai saMskRta prAkRta phArasI, bibidha desa ke baina / bhASA tAko kahata kavi, tathA kInha maiM aina / saMvat muni vasu nigama zata, rudra adhika madhu mAsa ; zukla pakSa kavi naumi dina, kInhIM kathA prakAsa / vizrAmasAgara rAyala aThapajI AkAra meM chapA huA 613 pRSThoM kA eka bar3A graMtha hai| isameM tIna pradhAna khaMDa haiM, arthAt pRSTha 286 taka itihAsa, 374 taka kRSNAyana aura 608 taka rAmAyaNa / isake pIche pRSTha 613 taka praznAvalI hai / prathama khaMDa meM maMgalAcaraNa ke atirikta nArada, kRSNadatta, vAlmIki, gaja, gaNikA, yavana, ajAmila, yamadUta, vadhika kapota, yamapurI, karmavipAka, subartA, gautamI subartA, mudgala, bIrabhadra, harizcaMdra, sudhanvA, zivi, devadatta, sudarzana, bahulA, moradhvaja, dhruva, prahlAda, nRsiMha, brahmA, ayodhyA, svAyaMbhuva manu, sasadvIpa navakhaMDa, gaMgA-utpatti, ekAdazI-tulasI, yudhiSThira-yajJa, jAjulya tulAdhAra, makkI dattAtreya, pitAputra, zayanajIta, satsaMga, aMbarISa, caMdrahAsa, saMtalakSaNa, kAsa navadhA bhakti aura SaTzAstra kA varNana hai| dvitIya meM kRSNa kI utpatti se lekara rukmiNI-vivAha aura pradyamna Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda utpatti evaM vivAha taka kI kathA varNita hai / tRtIya khaMDa meM rAvaNa kI utpatti aura vijaya tathA rAma kI utpatti se lekara rAma-rAjya taka kA varNana hai| pratyeka khaMDa ke aMta meM isa kavi ne usa khaMDa ke chadoM kI saMkhyA kaha dI hai / yaha graMtha vizeSatayA dohA-caupAiyoM meM kahA gayA hai| isameM yatra-tatra aura chaMda bhI haiM / raghunAthadAsa ne baMdanA meM gosvAmI tulasIdAsa kA anukaraNa kiyA hai, yahA~ taka ki kaI sthAnoM para gosvAmIjI ke bhAva bhI vizrAmasAgara meM A gae haiM / isa graMtha ke par3hane se jAna par3atA hai ki raghunAthadAsajo pUre bhakta the, aura unhoMne bhaktoM ke vinodArtha yaha graMtha banAyA thaa| isakI racanA vrajavilAsa aura rAmAzvamedha ke samAna hai / ina tInoM graMthoM kA racanAcamatkAra sAdhAraNa hai, paraMtu inameM kathAe~ rocaka varNita haiM / isa graMtha ke udAharaNasvarUpa hama kucha chaMda nIce likhate haiMpaihaiM sukha saMpati yaza pAvana ; haihaiM hari hari jana mana bhAvana / kalpita graMtha kahai jo koU ; yAcauM tAhi jori kara doU / rAmakathA zubha ciMtAmani-sI ; dAyaka sakala padAratha jana-sI / abhimata phalaprada deva dhenu-sI ; svaccha karana gurucarana-renu-sI / haribhaya haraNi bibhAva sutA-sI ; dukhada avidyA tUla hutaa-sii| dharma karma bara bIja rasA-sI ; sumati bar3hAvana sukha sudsaa-sii| isa mahAtmA ne saMskRta ke graMthoM kI bahuta-sI kathAe~ likhI haiM aura kucha zloka bhI banAe haiN| isase vidita hotA hai ki ye saMskRta ke jAnanevAle the| inakI bhASA gosvAmI tulasIdAsa kI bhASA se milatI-julatI hai aura uttamatA meM vrajavilAsa ke samAna hai| inake varNana sAdhAraNa uttamatA ke haiN| (1819 ) lekharAja (naMdakizora mizra ) ye mahAzaya bhagavaMtanagara ke mizra saMvat 1888 meM utpanna hue the| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1026 inakI pitAmahI lakhanaU ke vAjapeyiyoM ke gharAne kI thIM / unake mAtAmaha bhaTTAcArya pA~r3e the jo avadha ke bAdazAha ke yahA~ se ilAhAbAda prAMta ke zAsaka niyata the / jaba vaha prAMta a~garez2oM ko mila gayA taba vaha lakhanaU meM rahane lge| unake donoM putra bar3e vikhyAta cakaledAra the / inake yahA~ karor3oM kI saMpatti thI / koI anya uttarAdhikArI na hone se lekharAja kI pitAmahI isa saMpatti kI uttarAdhikAriNI huiiN| inakA mahala vahIM thA jahA~ aba vikToriyA pArka banA huA hai / samaya pAkara yaha saba dhana lekharAja ke hAtha AyA aura ye mahAzaya sukhapUrvaka lakhanaU meM rahate rahe / saMvat 1614 vAle sipAhI vidroha kI gar3abar3a meM inheM lakhanaU se bAharI z2imIMdArI ga~dhaulI jilA sItApura meM saba saMpatti chor3a kucha dinoM ko bhAga jAnA par3A / daivavaza vidrohiyoM ne inakA mahala khodakara sagha prajJAnA tathA mAla asabAba rakSakoM ke rahate hue bhI lUTa liyA / inake hAtha jo kucha dhana ye le gae the vahI lagA aura ga~dhaulI tathA siMhapUra kI z2imIMdArI inake pAsa raha gii| phira bhI ye mahAzaya aise zAMtacitta aura saMtoSI the ki kabhI yaha isa Apatti kA nAma bhI nahIM lete the / I inako kavitA kA sadaiva zauka rahA aura bahuta prakAra ke uttama padArtha apane hAtha se ye banA sakate the / inake yahA~ kavigaNa prAyaH AyA karate the / ye tathA inake anuja banavArIlAla kAvya ke pUrNa jJAtA the / inhoMne rasaratnAkara ( nAyikAbheda ), rAdhAnakhazikha, gaMgAbhUSaNa zraura laghubhUSaNa- nAmaka cAra graMtha banAe the / gaMgAbhUSaNa meM inhoMne gaMgAjI kI stuti meM hI saba zralaMkAra nikAle haiM / laghubhUSaNa meM baravai chaMdoM dvArA alaMkAroM ke lakSaNa tathA udAharaNa kahe gae haiM / ina graMthoM ke atirikta sphuTa chaMda bahuta haiM / inakA zarIrapAta kAzIjI meM maNikarNikA ghATa para zivarAtra ke dina saMvat 1648 meM huA / inake lAlavihArI ( dvajarAja kavi ) jugula kizora ( brajarAja Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1060 mizrabaMdhu-vinoda kavi) aura rasikavihArI-nAmaka tIna putra hue, jo aba tInoM hI svargavAsI ho gae / inake tInoM putra kavitA meM pUrNajJa hue aura prathama do ne utkRSTa kavitA bhI kii| hamAre pitA ke ye mahAzaya mitra the aura inake pitAmaha hamAre pitAmaha ke vimAtra bhAI the| hamako kavitA kI bahuta bAteM ye mahAzaya batAyA karate the| inako gaNanA hama kisI zreNI meM nahIM kara skte| udAharaNa rAti ratiraMga piya saMga so umaMga bhari, ____ uraja utaMga aMga-aMga jaMbUnada ke lalaki lalaki lapaTAta lAya-lAya ura, balaki-balaki bola bolata ulada ke| lekharAja pUre kie lAkha lAkha abhilASa, loyana lakhAta lakhi sUkhe sukha svada ke ; doU hada rada ke sudeta chada rada ke, bibasa maina mada ke kahai maiM gaI sadake / gAji kai ghora kar3ho guphA phorika pUri rahI dhuni hai cahu~ desa rI; doU kagAra bagArikai pAnana pApa mRgAna ko khAta ju besarI / tApai aghAta kabau na lakhyo gani neku sakai nahiM sArada sesa rI; so lekharAja hai gaMga ko nora jo adbhuta kesarI besarI kesrii| (1820) raghuvaradayAla ye mahAzaya madhyapradezAMtargata durga jilA rAyapUra ke vAsI the / inhoMne saMvat 1912 meM chaMdaratnamAlA-nAmaka eka graMtha banAyA, jisameM pratyeka chaMda kA lakSaNa tathA udAharaNa usI chaMda meM kaha diyA / inakI bhASA saMskRta-mizrita hai aura kahIM-kahIM inhoMne zloka bhI kahe haiN| isa graMtha meM kula milAkara 162 chaMda haiM / ye mahAzaya acche paMDita the| hama inheM sAdhAraNa zreNI meM rkkheNge| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa mAlatI savaiyA udAharaNa ; suMdara sAta nivAsa jahA~ gaNa iMdu amaMgala karSa livaiyA hai puna karNa sabai pada aMtani mo mana nAcata moda divaiyA / teisa varNa padaka zubhrAjata yo bidhi cArihu carNa racaiyA ; kAvya cicchana te suka haiM yaha lacchana mAlati chaMda savaiyA / ( 1821 ) lalitakizorI sAha kuMdanalAla 1061 ( 1822 ) tathA lalita mAdhurI sAha phuMdanalAla inakA janma-sthAna lakhanaU thA / ye jAti ke vaizya prasiddha sAha vihArIlAlajI ke pautra the / ye saMvat 1613 meM zrIvRMdAvana cale gae aura vahA~ gosvAmI rAdhAgoviMdajI ke ziSya ho gae / saMvat 1617 meM inhoMne vRMdAvana meM prasiddha sAhajI kA maMdira banavAnA AraMbha kiyA, jisakI sthApanA saM0 1925 meM huI / saM0 1630 kArtika zu0 2 ko inakA svargavAsa huA / inhoMne kaI bar3e-bar3e graMtha nirmita kie, jinakA varNana nIce kiyA jAyagA / unameM viSaya prAyaH eka hI hai / sabameM zrIkRSNacaMdra kA aSTayAma yA samayaprabaMdha vizeSatayA varNita hai / samaya prabaMdha va aSTayAma meM yaha bheda hai ki aSTayAma meM zrIkRSNacaMdrajI ke hara ghar3I aura pahara kA zRMgArapUrNa varNana hai aura samayaprabaMdha meM dina kI pRthak-pRthak pUjA aura upAsanAoM kA savistara kathana hai / isake atirikta zrIkRSNajI kI vividha lIlAoM kA varNana bhI inhoMne vistArapUrvaka kiyA hai / zrIsUradAsajI ke va ina logoM ke kathanoM meM yaha bheda hai ki sUra ne sUkSmatayA samasta bhAgavata kI aura mukhyatayA pUrvArddha dazama skaMdha kI kathAe~ kahI haiM, jisase unake graMtha meM vividha viSaya A gae haiM, paraMtu ina logoM ne sivA vraja-varNana ke aura kucha bhI nahIM kahA, aura usameM bhI kRSNa kI bAla lIlA ityAdi kI -kathAe~ chor3a dI haiM / isa kAraNa inake kathanoM meM sivA premAlApa, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda mAna, mAnamocana, rAsa, bhojana, sone, jAgane Adi ke aura viSaya bahuta kama Ae haiN| ye kavigaNa vizeSa bhakta tathA bhakti-viSaya meM lIna the, so inako itane hI viSaya alam the, paraMtu sarvasAdhAraNa to isa lIlA tathA vihAra meM utanA zrAnaMda nahIM pA sakate, ataH ina gosAIM saMpradAyavAle kaviyoM kI kavitA utanI rucikara nahIM hotI / ina logoM kI racanAoM se sarvasAdhAraNa ko kyA zikSA milatI hai ? isa prazna para vicAra karane se zokapUrvaka kahanA hI par3atA hai ki isa kavitA samudAya se sAdhAraNa janoM ke caritra zuddha hone kI jagaha biga ne kI adhika saMbhAvanA hai / isa prathA ke saMcAlaka loga bahudhA bhakta aura virakta the / unako ye varNana bAdhA nahIM kara sakate the, paraMtu sarva - sAdhAraNa to ina varNanoM ko paThana karake apane cittoM ko vaza meM nahIM rakha sakate / hama loga saMsArI jIva haiM / hamAre vAste jo kavitA yA prabaMdha race jAya~, ve zikSApUrNa hone cAhie / aisA na hokara yaha kAvya usakA ulaTA prabhAva hama logoM para chor3atA hai / tisa para bhI bhASAsAhitya ko ina logoM se lAbha hI huA, kyoMki yadi isa saMpradAya ke kavigaNa itanI kAvya-racanA na kie hote, to hiMdI - sAhitya Aja itanA paripUrNa tathA manoraMjaka na hotA, astu / inake choTe bhAI sAha phuMdanalAla bhI kavi the aura inake jo graMtha apUrNa raha gae the unakI pUrti unhoMne kara dI thI, paraMtu unhoMne apanA nAma pRthak kahIM nahIM likhA, na koI graMtha hI alaga bnaayaa| unakI yaha mahAnubhAvatA prazaMsanIya hai / kisIkisI chaMda meM lalitamAdhurI nAma par3A hai / yahI unakA upanAma thA / lalita kizorIjI kA kAvya bar3A hI sarasa, madhura aura premapUrNa hai / inakI racanA se jAna par3atA hai ki ye bhASA, fArasI tathA saMskRta ke acche jJAtA the| jagaha-jagaha para inhoMne fArasI, arabI aura saMskRta ke zabdoM kA prayoga kiyA hai| khar3I bolI kI bhI kavitA inhoMne yatra tatra kI hai aura kahIM-kahIM kUTa bhI kahe haiM / saba bAtoM para nigAha 1062 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1063 karane se inakI racanA bahuta hI uskRSTa aura prazaMsanIya hai| hama inako dAsa kI zreNI kA kavi mAnate haiM / inake race ye graMtha haiM aSTayAma 1 se 6taka 1 jilda) aSTayAma 7 se 11 taka 2., lIlAsaMgraha aSTayAma 3 .. 1086 pRSTha jvAlAdika mAnalIlA 4 ,, rasakalikAdala 1 se 24 taka 4 jilda 17 pRSTha phalaskaipa sAija / kahIM-kahIM gadya bhI inhoMne likhA hai / dvi0 0 ri0 meM inakA eka aura graMtha sphuTa pada-nAmaka milA hai| udAharaNa g2az2ala maTakI ko AbarU kI caTa caurahe meM phor3e ; kyA bhAI-baMda gurajana saba durjanoM ko chodd'e| ulphata jahA~ ki tina-sI lalitAkizorI tohai; caMcala chabIle jAlima jAnA~ se naina jodd'e| isa rasa ke pAve casake jehi lokalAja khoI ; maiM beMcatI hU~ mana ke mAkhana ko leve koI // 1 // cAlisa hai adha caMda thke| caMcala cAru cAri khaMjana bara citai parasapara rUpa chake / dAmini tIni aneka madhupagana lalita bhujaMgama saMga jake; aSTAdasa arabiMda acala ali lalitakizorI bhAju Take // 2 // dohA aMga-aMga soM aMbukana jhari-jhari zrIvata nIra / caMda sravana pIyUSa ke barasata dAmini bIra // 3 // nIla barana jala jamuna tiya capala itai uta jaahiN| dhasIM anekana dAminI siMdhu syAma ghana mAhi // 4 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1064 mizrabaMdhu-vinoda pada kamala mukha kholau aAju piyaare| bikasita kamala kumodini mukulita aligana matta guMjAre ; prAcI disi rabi thAra aAratI lie ThanI nivachAre / lalitakizorI suni yaha bAnI kurakaTa bisada pukAre ; rajanI rAja bidA mA~gai bali nirakhau palaka ughAre // 5 // keko kora kokilA koyala sAmuhi karai juhAra ; parasana hugani kaMja hita bolaiM bhRgI jaijai kAra / ma do raMdhra begi prAcI disi iti aba kahata pukAra ; lalitakizorI nirakhyo cAhata rabi nava kuMja bihAra // 6 // lAbha kahA kaMcana tana paae| bacanani mRdula kamaladalalocana dukhamocana hari harakhi na dhyaae| tana mana dhana arapana nahiM kIno prAna prAnapati gunani na gAe ; yobana dhana kaladhauta dhAma saba mithyA sigarI Ayu ga~vAe / gurajana garaba vimukha raMga rAne Dolata sukha saMpati bisarAe / lalitakizorI miTai tApa nahiM bina dRr3ha ciMtAmani ura lAe // 7 // priyA mukha rAjata kuTilI alkaiN| mAnahu~ cibuka kuMDa rasa cAkhana dvai nAgini ati umagIM thnke| benI chuTi parI eMDI lauM bithuri laRs ghughurArI halake ; yaha araviMda sudhArasa kArana bha~vara vRda juri mAnahu~ llkaiN| caMdana bhAla kuTila bhra morI tA para yaka upamA hai jhalakai ; gai car3hi aradha caMda taTa ahinI amI lUTibe mana kari clkaiN| puhupa sacita uramAla birAjata caranakamala parasata DhalaDhalake; manahu~ taraMga uThata puni ThiThukata rUpa sarovara mAhi~ bimalakai / lalita mAdhurI badanasarojahi rAma karata piya zramakana jhalaka ; bhaMga gani piya chabi makaraMdahi khUTata mudita parata nahi~ palakeM // 8 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1065 parivartana-prakaraNa madhukara mere Dhiga jani prAya / se harajAI baMsakalaMkI saba phUlana basijAya / kAre sabai kuTija jaga jAne kapaTI nipaTa lavAra ; amRta pAna kareM viSa ugilaiM ahikula pratacha nihaar| dekhata cimanI subhaga camakanI rAkhI maMju banAya; . . kArI anI bAna kI painI lagata pAra hai jaay| kArI nisi corana ko pyArI auguna bharI aneka ; lalitakizorI prIti na karihauM kAre soM yaha Teka // 1 // - isa samaya ke anya kavijana nAma-(1822 ) unnddjii| graMtha-(1) bhagavata piMgala, (2) meghADaMbara, (3) khusavo kumArI, (4) bhagavadgItA bhASA, (5) unnaDa bAvanI, (6) brahmachattIsI, (7) Izvarastuti, (8) nItimaryAdA / racanAkAla-1860 ke puurv| vivaraNa-kaccha dezAMtargata khAkharagrAma ke ThAkura the / inakA svargavAsa saM0 1892 meM huA thaa| nAma-(1823) Ajama / graMtha-(.) SaTRtu, (2) nkhshikh| kvitaakaal-1860|.. nAma-( 1824 ) udayacaMda osavAla bhNddaarii| graMtha-(1) rasanivAsa, (2) rapazRMgAra, (3) dUSaNadarpaNa) (4) brahmaprabodha, (5) brahmavilAsa, (6) bhramavihaMDana / kavitAkAla-1860 / vivaraNa-AzrayadAtA mahArAjA mAnasiMha nAma -(1825) dAsadalasiMha / graMtha-dalasiMhAnaMdaprakAza / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 066 mizrabaMdhu-vinoda kavitAkAla-1860 / [khoja 1603 ] nAma-(1826 ) paramezvarIdAsa kAyastha, kAliMjara graMtha- sphuTa / kavittAvalI / [ca0 trai0 ri0] janmakAla-1860 / mRtyu 1612 / kvitaakaal-1860| vivaraNa-caube nAthUrAma jAgIradAra mAladeva ke buMdelakhaMDa ke darabArI kavi the| nAma-(1826 ) raadhekRssnn| graMtha-auSadhisaMgraha / [ paM0 trai0 ri0] racanAkAla-10 nAma-(1827) lakSmaNasiMha, bijAvara ke rAjA / graMtha-(.) nRpanItizataka, (2) samayanItizataka, (3) bhaktizataka, (4) dharmaprakAza / janmakAla-1867 / racanAkAla-1890 se 1904 taka / [pra. 0 ri0] vivaraNa-sAdhAraNa shrennii|| nAma-(1828 ) saMtoSasiMha, pttiyaalaa| graMtha-vAlmIkIya rAmAyaNa bhASA / rcnaakaal-1860| nAma-( 1829) gaNezabakhza, rAmapUra mathurA, jilA .. sItApUra / pratha-priyAprItamavilAsa / racanAkAla-1861 ke pUrva / [ khoja 1603 ] vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1830) navalasiMha pradhAna / graMtha-adbhuta rAmAyaNa / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1060 racanAkAla-1861 / vivrnn-mdhusuudndaas-shrennii| / nAma-( 1831) bhAvana pAThaka, maurAvA, jilA unnaav| graMtha-kAvyaziromaNi yA ( kaavyklpdrum)| racanAkAla--1811 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(831) ajabesa bhATa (dvitiiy)| graMtha-baghelavaMzavarNana / (1892) kavitAkAla-1812 / [khoja 16..] vivaraNa-mahArAjA vizvanAthasiMha bAMdhava-nareza ke yahA~ the| toSa shrennii| nAma-(1831) paM0 kRSNadatta pAMDeya / graMtha-kRSNapadyAvalI, bhArata kA g2adara / janmakAla-1862 / mRtyu kAla 1616 / rcnaakaal-1812| vivaraNa-ApakA janma bhojapuraM grAma meM huA thaa| Apake donoM graMtha jalakara naSTa ho gae haiN| Apa bar3e zivabhakta the| udAharaNa laMbodara kI mAtu ke pati jo bhaMjanahAra ; ' kara jore tehi vinaya karU~ jinane mArA mAra / kali ke karAla vara vyAla sama duHkhahU se, nekaha na tana mana * mero ghabarAta hai; punya pATha taji ke par3hAya pATha pApahU ko, vyAla sama kali mero ghAtaka apAra hai| mero mana tana apanAya yaha kali nIca, bar3oM se chor3Aya sAtha nIcahU~ te bAyo hai, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1068 mizrabaMdhu-vinoda are kali chalI chali bali na sakega moMko, mero nAtha ziva aba mopara khuza rAjI hai| nAma-( 1832) benodAsa baMdIjana / janmakAla-1865 / rcnaakaal-1862| vivaraNa-mevAr3a itihAsa ke lekhaka the / nAma-(1832 ) rAma kavi / graMtha-(1) vijaya sudhAnidhi, (2) hitAmRtajatikA, (3) hanumAnanATaka, (4) rasikajIvanasaMgraha / [ca. trai ri0] racanAkAla-1862 ke bagabhaga / nAma-(1833) zaMkara pAMDe / graMtha--sArasaMgraha pR0 80 / racanAkAla-1862 / [ dvi0 0 ri0] vivaraNa-nIti / nAma-(1834 ) zaMkaradayAla driyaabaadii| graMtha-alaMkRtamAlA / [ dvi0 0 ri0] rcnaakaal-1812| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1834 ) gaMgArAma / graMtha-zabda brahma jijJAsu / [ca. trai ri0]. racanAkAla-1893 ke pUrva / nAma-(1835 ) nainyoginii| grNth-saavrtNtr| [dvi0 0 ri0] racanAkAla-1863 ke pUrva / nAma-(1836) zivadayAla khatrI, prayAga / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa . 1066. graMtha-() siddhisAgarataMtra (1893 saM0)(2), zivaprakAza (1610-32) [ dvi0 trai0 di.] kavitAkAla-113 / vivaraNa-taMtra aura Ayurveda / nAma-(1836 ) kezava kavi / graMtha-hanumAnajanmalIlA, bAlacaritra / [ dvi0 0 ri0] . racanAkAla-1814 ke pUrva / nAma-(1836 ) gadAdhara dtiyaavaasii| graMtha-(1) vRttacaMdrikA ( 1864 ), (2) kAmaMdaka (1895), (3) birudAvalI ( 1898), (4) vijeMdrabilAsa ( 1903), (5) kaisarasabhAvinoda (1936), (6) dezATanavinoda / [pra. 0 ri* ] rcnaakaal-1864| vivaraNa-padmAkara ke pautra the| nAma-( 1837 ) bAlakRSNa caube, buuNdii| graMtha-sphuTa kAvya / kavitAkAla-1894 / vivaraNa-vihArIlAla ke vaMzaja / nAma-(1838 ) sotalarAya baMdIjana, bauMDI, baharAyaca / kavitAkAla-1864 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / rAjA gumAnasiMha ke yahA~ the| . nAma-(1839) uttamadAsa mitra / graMtha-(1) svarodaya, (2) zAlihotra [pra. trai0 ri0] sAmudrika / kavitAkAla-115 ke pUrva / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda nAma-(1840) ghanazyAmadAsa kAyastha / graMtha-(.) azvamedhaparva, (2) vasudevamocinIlIlA, (3) saaNjhii| kvitaakaal-1865| [pra. trai0 ri0] vivaraNa-mahArAjA ratnasiMha carakhArIvAle ke yahA~ the| nAma-(1840) natthAsiMha / graMtha-padmAvata / [ tR0 trai0 ri0] racanAkAla-1815 / nAma-( 1841 ) prANasiMha kAyastha, crkhaarii| graMtha-sphuTa / janmakAja-1870 / mRtyu 1607 / kavitAkAla-1895 vivaraNa-riyAsata carakhArI meM phauja ke baqhzI the| nAma-- (1841) gaNeza / karaulI ke caube gaNeza kavi ne madhya saMpradAya ke gosvAmI zrIharikizora ke putra mukuMdakizora ke kahane se saMvat 1865 meM eka bar3A 'rasacaMdrodaya' nAma kA graMtha satraha adhyAya kA banAyA aura bhI kaI graMtha hai, jinameM 1-rasacaMdrodaya, 2-kRSNabhakticaMdrikA nATaka, 3sabhAsUrya, 4-mAhAtmya, 5-namrazataka nAbhA ke rAjA deveMdrasiMha ke liye racA hai| karaulI ke yaduvaMzI mahArAjA zrImadanapAlasiMhajI ke samaya meM gaNeza kavi hue aura saMvat 1911 meM svargavAsI hue / nAma-(1842 ) viSNudatta, caimalapurA / graMtha-(1) rAjanIticaMdrikA (khoja 1604 ), (2) durgA zataka / kavitAkAla-18 vivaraNa-ThAkura jaigopAlasiMha ke yahA~ the| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa nAma-(1843 ) budhajana jaina / graMtha-yogIMdrasAra bhaassaa| [ khoja 1600 ] kavitAkAla-1815 nAma--(1843 ) laghumati / graMtha-(1) vivekasAgara, (2) caranAyake / racanAkAla-895 nAma-(1844) lAladAsa / aMtha-(1) uSAkathA, (2) vAmanacaritra / [vi0 0 ri0 ] kavitAkAla-1896 ke pUrva / vivaraNa-manoharadAsa ke putra / nAma-(1845) gaNezaprasAda / graMtha-hanumatapaccIsI (pR012)| [dvi0 0 ri0] kavitAkAla-1816 / vivaraNa-zrIkAzI-narezajI kI AjJA se racanA kii| ' nAma-(1846) baladeva brAhmaNa, crkhaarii| graMtha-vicitra rAmAyaNa (1903)|[c. trai0 riM0] kvitaakaal-1866| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1847) bholAsiMha, pannA / kavitAkAla-1866 / nAma-( 1847) revArAma / graMtha-(1) vikramavilAsa (1866), (2) dohAvalI (1603), (3 ) rAmAzvamedha, (4) brAhmaNastotra, (5) narmadASTaka, (6) gaMgAlaharI, (7) ratnaparIkSA, (8) mAtA ke bhajana, (1) kRSNalIlA ke gIta, (10) rakhapura kA itihAsa, (11)bokalAvaNya vRttAMta / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1072 mizrabaMdhu-vinoda jnmkaal-1860| mRtyukAla-1930 / racanAkAla-1866 / vivaraNa-Apa ratnapura-nivAsI jaiminI golIya kAyastha the| nAma-( 1848 ) haridAsa kAyastha, pnnaa| graMtha-(1) nakhazataka, (2) rasakaumudI (1897) [pra0 0 ri0 ], (3) rAdhikAbhUSaNa, ( 4 ) itihAsasUryavaMza, (5) alaMkAradarpaNa (1868) [pra0.0 ri0] (6) zrIrAdhAkRSNajI ko caritra, (7) lIlA mahimA samaya barasaina ko, (8) gopaalpcciisii| [pra0 0 ri0] janmakAla-1876 / mRtyukaal-1600| kavitAkAla-1866 / vivaraNa-pannA-nareza mahArAjA haravaMzarAya ke yahA~ the| saMvat 188havAle sUryamalla-nAmaka kavi ne nIce likhe hue kaviyoM ke nAma apane 1867 meM bane hue graMtha meM likhe haiM / isase prakaTa hotA hai ki ye kavi 1867 taka hue the / nAma ye haiM(1846) ajitA, ( 1850) atIta, ( 1851) prAsa, ( 1852) udaya, (1853) kamalAnAtha, (1854) karanI, (1855) kalaMka, (1856) kalyAnapAla, (1857) kRpAna cAraNa, (1858) kaMkAlI, (1856) kaMjulI, (1860) gajAnana, (1861 ) cakradhara, (1862) cAmuMDa, (1863) cimana, (1864) dayAlAla, (1865) dAna, (1866) devaka, ( 1867) devamaNi (Apane 16 adhyAya taka cANakyanIti bhASA racI), (1868) dhanapati, (1866) dhanasukha, (1870) dhanaMjaya, (1871) dharAdhara, (1872 ) dharmasiMha yatI (sphuTa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1073 kAvya), (1873) nala, (1874) nAz2ira, (1875) nirmala [khoja 1605] (bhakti kavitA), (1876) naMdakesarIsiMha (sagArathalIlA racI, jisameM sAdhAraNa zreNI kA kAvya hai ), (1877 ) paricAraNa, (1878) purAna, ( 1876) borI, (1880) bhagaMDa, (1881) bharatesa, (1882 ) bhAgu, ( 1883) bhairava cAraNa ( baTukapacAsA), (1884) madana, (1885) madhukara, (1886) madhupa, (1887) ranchaNala, (1888) rAmakRSNa kI vadhU, (1881) zivapAla, (1890) sarUpadAsa, (1861) savAIrAma, (1892) sirA, (1893) suMdarikA, (1864) harisukha, (1865) hUna aura (1866) hRdayAnaMda, ( 1867 ) jayalAla kA bhI nAma sUryamala ne likhA hai| ye unake bhAI the| inakA samaya 1817 samajhanA caahie| nAma-(1897) baMdAvalI / graMtha-kokasAra vaidyaka / [paM0 trai0 ri0] / racanAkAla-1867 ke pUrva / nAma-(1898) vihArI upanAma bhojarAja ( bhoja ) / graMtha-(1) bhojabhUSaNa, (2) rasavilAsa / kavitAkAla-1867 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / mahArAjA ratanasiMha carakhArI-nareza ke yahA~ the| nA--(1899) bihArIlAla tripAThI, TikamApura, jilA kAnapUra / kavitAkAla-1817 / vivaraNa-ye matirAma kavi ke vaMzadhara haiM / toss-shrennii| nAma-(1900) buddhasiMha kAyastha, buNdelkhNddii| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1074 mizrabaMdhu-vinoda graMtha-(1) sabhAprakAza [pra. trai0 ri0 ], (2) mAdhavAnala / kavitAkAla-1867 / nAma-( 1901) rAmadIna tripAThI tikavApUra, kAnapUra / kavitAkAla-1867 / vivaraNa-matirAmavaMzI sAdhAraNa kavi / nAma-( 1902) rAvarAnA baMdIjana / kvitaakaal-1867| vivaraNa-sAdhAraNa zreNo / ratanasiMha carakhArI-nareza ke yahA~ the| nAma-(1903) zivarAma / graMtha-tata vilAsa / kavitAkAla-1867 / [ khoja 1602 ] nAma-(1904) sAhabarAmajI joshii| graMtha-(.) roz2anAmacA, (2) lAlA sAhaba rI mulAkhAta / kavitAkAla-1867 / / nAma-(1605 ) sItala, tikavA~pUra, kAnapUra / kavitAkAla-1867 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / matirAmavaMzI / nAma-(1905) sudrshn| graMtha-bArahamAsA / [ca0 0 ri0] nAma-(1906) sevaka, carakhArIvAle / kavitAkAla-1817 / vivaraNa--rAjA ratanasiMha carakhArI-nareza ke yahA~ the| nAma-(1907) haraprasAda kAyastha, pannA tathA ttiikmgddh'| graMtha-(1) rasakaumudI [ khoja 1605 ], (2) hisAba / [pra.ri01 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa kavitAkAla-11 . vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / kar3A meM janma huA thaa| hisAba kA __ graMtha bnaayaa| nAma- ( 1908) ajitadAsa jaina, jaunapara / graMtha-jainarAmAyaNa / kavitAkAla-1898 / vivaraNa-vRdAvana, jaina kavi ke putr| , nAma-(1909) bAderAya bhATa, DalamaU, jilA raaybrelii| jnmkaal-1882| kavitAkAla-1898 / vivaraNa-rAjA dayAkRSNarAya lakhanauvAle ke yahA~ the| sAdhAraNa shrennii| nAma-(1906) mohana / graMtha-(.) citrakUTa mAhAtmya, (2) kenikalola / [ca. trai0 ri0 ] racanAkAla-1818 / nAma-(1910) hariprasAda / grNth-alNkaardrpnn| kavitAkAla-1818 / vivaraNa-mahArAjA harivaMza ke yahA~ the| nAma--(1911:) zrInivAsa / graMtha-jAnakIsahasranAma / [pra. 0ri0] varSotsava mAnaMdanidhi / kavitAkAla-1816 ke pUrva / nAma-(1912 ) dhIrajasiMha kAyastha / graMtha-(1) gaNitacaMdrikA [pra0 0 ri0 ], (2) dastura Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda citAmaNi [ pra0 0ri0 ], (3) daftaramodataraMga | - 1866 ke pUrva / vivaraNa- ghoravAI urachA rAjya / Apa dasiyA meM bhI the / 1076 kavitAkAla - 1 nAma - (1913 ) rasAnaMda bhaTTa / graMtha - saMgrAmaratnAkara || dvi0 trai0ri0 ] ( rasAnaMdaghana 1885) / kavitAkAla - 1866 / vivaraNa - bharatapura- nareza mahArAjA balavaMtasiMha kI zrAjJAnusAra rcaa| - ( 1914 ) AzutoSa / nAma kavitAkAla - 1600 ke pUrva / vivaraNa - inake pada rAgasAgarodbhava meM haiM / nAma-( 1614 ) uddhava upanAma aughar3a / 1 graMtha - ( 1 ) karNajaktamaNi, (2) kukavikuThAra / kavitAkAla - 1600 ke pUrva / vivaraNa - lakhatara kAThiyAvAr3avAsI praudIcya brAhmaNa the / nAma - (1915) kamalAkara / kavitAkAla - 1300 ke pUrva / vivaraNa - inake pada rAgasAgarodbhava meM haiM / nAma - ( 1916 ) karatAliyA / kavitAkAla - 1600 ke pUrva / vivaraNa - inake pada rAgasAgarodbhava meM haiM 1 nAma- - ( 1917 ) karuNAnidhAna / kavitAkAla - 1600 ke pUrva / vivaraNa - inake pada rAgasAgarodbhava meM haiM / nAma - (1918) kalyAna svAmI rAdhAvallabhI / graMtha - sphuTa pada / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1077 parivartana-prakaraNa kavitAkAla-1600 ke pUrva / nAma-(1919) kRpA mizra / graMtha-(1) rasapaddhati, (2) savaiyAprabodha / kavitAkAla-1600 ke pUrva / nAma-( 1920) kRpAsiMdhulAla / graMtha-sphuTa pada / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa- sAdhAraNa zreNI / rAdhAvallabhI saMpradAya ke prAcArya / nAma-(1620) khem| kavitAkAla-1600 ke pUrva / graMtha-bhaktasAracaMdrikA / inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma-(1921) gopAlanAyaka / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma- (1922) gopIlAla / graMtha- sphuTa pd| kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1923) cNdskhii| graMtha-sphuTa pd| kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-jayapUravAsI / saMbhava hai ki ye 1638vAlI caMda sakhI hoN| nAma-( 1924) jagarAja / kavitAkAla-1600 ke prathama / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1078 mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 1925 ) janArdana bhaTTa / graMtha-(1) kaviratna (2) vaidyaratna, [khoja 1902], (3) bAlaviveka, (4) hAthI ko sAlihotra / [pra. 0 ri0] kavitAkAla-1600 ke prathama / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1926 ) jitaU / kavitAkAla-1600 ke pUrva / nAma-(1926) jIvAbhakta rAjapUta / graMtha-sphuTa chNd| kavitAkAla-1100 ke pUrva / vivrnn-bhaavngr-nivaasii| vivaraNa-inake pada rAgasAgarogava meM haiN| nAma-(1927 ) ThaMDhI sakhI / kavitAkAla-1900 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma-(1928) dhuraMdhara / graMtha-zabdaprakAza / kavitAkAla-1900 ke pUrva / vivaraNa-inakI racanA digvijayabhUSaNa meM hai| sAdhAraNa shrennii| nAma-(1929) narasiMhadayAla / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM hai / nAma-( 1930) nIlamaNi / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivavaMca-pAsa nAma-(163. ) pItamalAla / graMtha-sphuTa pd| racanAkAna-16.. ke pUrva / vivaraNa-rAdhAvallabhIya beTI-baMzaja / nAma--(1931) bhrthrii| kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM saMgRhIta haiN| nAma-(1935) bhaann| graMtha-(.) bhANa-vilAsa, (2) bhAgavAvanI / kavitAkAla-1600 ke pUrva / / vivaraNa-mAMDavI-nivAsI, girinArA brAhmaNa maunajI ke putra the| nAma-(1932) mAnanidhi / kavitAkAla-1600 ke pUrva / nAma-(1933 ) miitthaajii| graMtha-sphuTa pd| kavitAkAla-1900 ke pUrva / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1934 ) murArIdAsa / graMtha-guNavijaya vivAha / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1935) maMdini zrIpati / grNth-jnkpciisii| kavitAkAla-1900 ke pUrva / nAma-(1936) yuglmNjrii| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1080 mizrabaMdhu-vinoda graMtha-bhAvanAmRta / [pra. trai. ri0] nRpakeli kAdaMbinI / [ca0 0 ri0] kavitAkAla-1600 ke pUrva / nAma-(1636 ) ramaNalAla gosvAmo / graMtha-hitamArgagaveSiNI / racanAkAla--.1600 ke pUrva / vivaraNa-rAdhAvallabhAya saMpradAyAcArya / nAma-(1937) raghu mahAzaya / kavitAkAla-1400 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiM / nAma-(1938 ) rAmajasa / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma-(1939) rAmarAya raatthaur| kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1940) rAyamohana / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma-( 1941 ) rUpa sanAtana / graMtha-zrRMgArasukha / kavitAkAla-1600 ke pUrva / [pra0 0 ri0] vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| kahate haiM ki rUpa aura sanAtana do bhAI the / rUpa rahate the rAdhAkuMDa para aura sanAtana vRMdAvana meN| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa nAma-(1942) raMgIlA prItama / kavitAkAla-1600 ke pUrva / . vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma-(1943) ra~gIlI sakhI / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma-(1944) lacchanadAsa rAjA khemapAla' rAThaura ke putr| kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / pada-racayitA / . nAma-( 1945) zivacaMdra / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma-(1946) zaMkara kAyastha, bijAvara / graMtha-sphuTa / kavitAkAla-1600 ke kucha pUrva / vivaraNa-kavi ThAkura ke pautra / nAma-( 1947 ) zyAmamanohara / kavitAkAla-1600 ke pUrva / vivaraNa-hIna zreNI / nAma-( 1948 ) zyAmasuMdara / kavitAkAla--1600 ke pUrva ! vivaraNa----inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma---(1949) saguNadAsa / kavitAkAla-1600 ke pUrva / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1081 mizrakaMdhu-vinoda vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - (1950) sA~varI sakhI / graMtha - bhajana | kavitAkAla- - 1300 ke pUrva / vivaraNa- inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma - ( 1951 ) sonAdAsI / kavitAkAla - 1600 ke pUrva / vivaraNa - inake pada rAgasAgarodbhava meM haiN| nAma - (1952) haridattasiMha brAhmaNa / graMtha - rAdhAvinoda | [ pra0 trai0ri0 ] kavitAkAla - 1600 ke pUrva / vivaraNa- zAkadvIpI brAhmaNa, mahArAjA prayodhyA ke vaMzaja / nAma - ( 1953 ) aMbuja / graMtha-nakhazikha / 4 janmakAla - 1872 / kavitAkAla - 1600 / vivaraNa -- inake nIti ke chaMda bhI acche haiM / sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 1954 ) icchArAma kAyastha, chatarapUra / graMtha - (1) draupadIvinaya, (2) rAdhAmAdhavazataka / janmakAla - 1876 / mRtyu 1645 / kavitAkAla - 1600 / nAma - (1955) umApati tripAThI, upanAma kovida / graMtha - (1) dohAvalI, ( 2 ) ratnAvalI | kavitAkAla - 1600 / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / ye mahAzaya ayodhyA meM rahate the 1 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartanazrAva . inakI saMskRta kI kavitA hai| mahArAja mahAtmA aSiyoM kI taraha mAne jAte the aura ye saMvat 1925 taka jIvita rahe haiN| ataH inakA kavitAkAla saMvat 11.. ho sakatA hai| bhASA-kavitA bhI bhakti-patra meM uttama kI hai| khoja [...] meM inakA prayodhyA mAhAtmya-nAmaka eka aura graMtha milA hai| jisakA racanAkAla 1924 hai| nAma-( 1956 ) RSijU / janmakAla-1872 / kvitaakaal-1..| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1957 ) kamaleza / graMtha-nAyikAbheda kA eka graMtha / janmakAla-1870 / kvitaakaal-1600| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1958) kRSNa / grNth-vidurprjaagr| jnmkaal-1870| kvitaakaal-1600| vivaraNa sAdhAraNa zreNI / yaha kRSNa kavi bihArIsatasaI ke TIkAkAra kI racanA hai| nAma-(1959) gulAla / grNth-shaalihotr| janmakAla-1975 kavitAkAla-11.. / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1058 mizra baMdhu vinoda vivaraNa- sAdhAraNa zreNI / nAma - (1960) gokula kAyastha, balarAmapura / graMtha - (1) nAmaratnAkara ( pR0 62 ), ( 2 ) bAma - vinoda | ( pR0 204 ) ( 1626 ) kavitAkAla - 1600 / [ dvi0 trai0ri0 ] vivaraNa - dharma evaM nIti kahI / nAma - ( 1961 ) gopAla kAyastha, rIvA~ / dekho naM0 1304 / graMtha - gopAlapacIsI / kavitAkAla - 1600 / vivaraNa - mahArAja meM the / vizvanAthasiMha rIvA~- nareza ke samaya nAma - (1962) gopAla kAyastha, pannA | graMtha - (1) zAlihotra, ( 2 ) gaja-vilAsa / [ pra0 trai0ri0 ] kavitAkAla - 1100 / mRtyu 1620 / vivaraNa - pannA- nareza haravaMzarAya aura narapatisiMha ke samaya the / ye jayagar3ha meM bhI rahe the / nAma - ( 1963 ) gopAlarAya bhATa / graMtha - daMpativAkyavilAsa, rasasAgara, vana-yAtrA, vRMdAvana-mAhAtmya, dhunivilAsa, rAsapaMcAdhyAyI, bhAvavilAsa, dUSaNavilAsa, bhUSaNavilAsa, sIlIlA, varSotsava, vRMdAvanadhAmAnurAgAvalI | [ tR0 0ri0 ] kavitAkAla - 1600 / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - (1964) caturbhuja mizra, AgarA / graMtha - (1) vrajaparikramA satasaI, ( 2 ) vaMzavinoda | kavitAkAla - 1600 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa vivaraNa-ye mahAzaya prasiddha kavi kulapati mizra ke vNshjthe| kavitA sAdhAraNa zreNI kI hai| nAma-(1965) javAhirasiMha kAyastha, pannA / inakA ThIka ' - naM0 (835) hai| grNth-vaidypriyaa| kvitaakaal-1600| vidaraNa-mahArAjA mAnasiMha ke samaya meM the| nAma-(1966) dInAnAtha adhvaryu, mohAra / graMtha----brahmottarakhaMDa bhaassaa| janmakAla-1876 / kvitaakaal-1900| nAma-( 1967 ) dulIcaMda, jayapUra / graMtha-mahAbhArata bhaassaa| kavitAkAla-1100 ke lgbhg| vivaraNa-mahArAja rAmasiMha jayapUra-nareza kI AjJA se banAyA thaa| nAma- (1667) caturbhuja mizra / vivaraNa-bharatapura-nivAsI ne bharatapura ke mahArAjA balavaMtasiMhajI kI AjJAnusAra saM0 1816 meM saMskRta graMtha kuvalayAnaMda kA hiMdI-kavitA meM bhASAMtara kiyA hai, jisakA nAma "alaMkAra AbhA" rakkhA hai| usake dohAsaMvata rasa nidhi vasu zazI, zizira makaragata bhAnu / mAgha asita tithi paMcamI, suru guru same pramAna // 1 // maina paThyau bhASA vizada, pai DhiThauna citavAni / bhUpa sumasa aru bAlahita, lakhi baranyo rasamAni // 2 // nAma-(1968 ) naMdakumAra kAyastha, baadaa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ foet kavitAkAla - 1600 ke lagabhaga / vivaraNa - pannA se kucha peMzana pAte the / nAma - (1969) paramabaMdIjana mahobAvAle / graMtha - nakhazikha | nibaMdhu vinoda janmakAla - 1801 / kavitAkAla - 1600 / vivaraNa -toSa zreNI / nAma - ( 1970 ) pradhAna / graMtha - kavitta rAjanIti | janmakAla - 1872 / kavitAkAla - 1100 / [ dvi0 0 ri0 ] vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - (160) banAdAsa / graMtha - (1) vivekamuktAvalI, ( 2 ) arajapatrikA, (3) nAmanirUpaNa, ( 4 ) rAmachaTA, (5) mAtrA muktAvalI, ( 6 ) hanumadvijaya, (7) sArazabdAvalI, (8) inachAvalI, ( 8 ) brahmajJAnavijJAnachattIsA, (10) paramAtmabodha, (11) brahmajJAnaparAbhaktiparatva, ( 12 ) brahmajJAnazAMtisuSupti, (13) brahmajJAnajJAnamuktAvalI, (14) brahmajJAnatattvanirUpaNa, (15) khaMDanakhAdya, ( 16 ) brahmajJAnadvAra, (17) Atmabodha, (18) ubhayaprabodhaka rAmAyaNa / [ paM0 trai0ri0 ] racanAkAla - 1600 / nAma - ( 1971 ) balirAmadAsa / graMtha - cittavilAsa / janmakAla - 1870 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kvitaakaal-16..| vivaraNa-nimna shrennii| nAma-(1 ) brjgopaaldaas| . graMtha-phuTakaravAnI kI bhAvanAbodhinI ttiikaa| [tR* trai0 ri.] rcnaakaal-1100| vivaraNa-gosvAmI rAsabihArIlAla ke ziSya the| nAma-( 1972 ) basagopAla, buNdelkhNddii| graMtha-bhASAsiddhAMta (gadya brjbhaassaa)| kvitaakaal-1600| vivaraNa-sAdhAraNa bhASA / graMtha chatarapura meM hai, jAlavana-vAsI baMdIjana / nAma-(1973) bhAratIdAna, jodhapUravAsI / kvitaakaal-1600| vivaraNa-ye mahAzaya murAridAna ke pitA the| inakI kavitA anu. prAsavibhUSita sAdhAraNa zreNI kI thii| nAma-(1974) madanagopAla zukla, phatUhAbAdI / graMtha-(1) arjunavilAsa, (2) vaidyaratna / janmakAla-1876 / kvitaakaal-1600| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1975) mAkhana / janmakAla-1870 / kvitaakaal-1600| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1976) raNajItasiMha dhaMdhere kSatriya, paMcamapura / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizra baMdhu vinoda graMtha - kAlabhAskara / [ pra0 trai0ri0 ] kavitAkAla -- 1600 / vivaraNa - hIna zreNI / nAma - ( 1676 ) ratanasiMha / graMtha - naTanAgara - vinoda | 1088 racanAkAla - 1600 / vivaraNa - sItAmaU - nareza mahArAja rAmasiMha ke putra the / ( khoja 1602 ) nAma - ( 1977 ) rAmanAtha upAdhyAya / graMtha - ( 1 ) rasabhUSaNa graMtha ( khoja 1903 ), ( 2 ) mahAbhArata bhASA, (3) jAnakIpaccIsI [ ca0 trai0ri0 ] ( 4 ) zrIrAmasudhAnidhi | kavitAkAla - 1600 / vivaraNa - mahArAjA nareMdrasiMha paTiyAlevAle ke samaya meM the / nAma - ( 1978 ) lakSmaNa / graMtha - (1) dharma prakAza (1105), (2) bhaktaprakAza (1602 ), (3) nRpanItizataka (100), (4) samayanItizataka ( 1901 ), ( 5 ) zAlihotra, (6) rAmalIlA nATaka, (7) bhAvanAzataka, (8) muktimAla ( 1307 ) / kavitAkAla - 1600 / vivaraNa - bhAvanAzataka va zAlihotra hamane darabAra chatarapura ke pustakAlaya meM dekhe haiM / nAma - ( 1979 ) lakSmaNaprasAda upAdhyAya, bA~dA / graMtha - nAmacakra | [ dvi0 trai0ri0 ] kavitAkAla - 1300 / vivaraNa - gunnUlAla ke putra / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa nAma-(1980) lone baMdIjana, buNdelkhNddii| janmakAla-1876 / kvitaakaal-1600| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1980) zivaprasAda / graMtha Teka-caritra / [ca. trai0 ri0 ] rcnaakaal-1600| nAma-( 1981 ) saMpati / jnmkaal-1870| kvitaakaal-1100| vivaraNa-hIna shrennii| nAma--(1982) harijana kAyastha, TIkamagar3ha / graMtha-(1) kavipriyA TIkA, (2) tujasIciMtAmaNi [pra. trai0 ri0] (1903) / kvitaakaal-1600| nAma-(1983) himaMcalasiMha kAyastha, chatarapUra / graMtha-satasaI kI ttiikaa| kvitaakaal-1600| nAma-(1984) rAmajU / graMtha-bihArIsatasaI TIkA / kavitAkAla-1601 ke pUrva / nAma-( 1985 ) avadhesa, carakhArI buMdelakhaMDa / kvitaakaal-160|| vivaraNa-ye mahArAja ratanasiMha carakhArI-nareza ke yahA~ the| sarojakAra ne bhUpAvAle buMdelakhaMDI kA eka aura nAma Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda diyA hai| jAna par3atA hai ki ye donoM nAma eka hI hai| sAdhAraNa shrennii| nAma-(1985) gopaalsiNh| graMtha-ajaba maMjarI / [pra. trai0 ri0 ] rcnaakaal-110|| nAma-(1986) jaya kavi / kvitaakaal-01| vivaraNa-lakhanaU ke navAba vAjidaalIzAha ke yahA~ the| brajabhASA va khar3I bolI mizrita racanA kI hai / sAdhAraNa shrennii| nAma-( 1987 ) vaMzodhara vAjapeyI, ciMtAkher3A jilA raaybrelii| jnmkaal-1874| kvitaakaal-160| vivaraNa-sphuTa kAvya / nAma-(1988) vaMzIdhara bhATa, bnaarsii| graMtha-(1) bidura prajAgara ( sAhitya vaMzIdhara ) / janmakAla-1870 / kavitAkAla-1601 / nAma-(1989) baMsarUpa, banArasI / jnmkaal-1874| kvitaakaal-1101| vivaraNa-sphuTa kavitA kAzIrAja mahArAja kI hai, aura nAyikAbheda bhI kahA hai / sAdhAraNa zreNI / nAma-(1990) rAmagulAma dvivedii| graMtha-(.)saMkaTamocana, (21) prabaMdharAmAyaNa, (3) kiSkiMdhA kAMDa,[dvi0 0 ri0] (4) vinynvpNck| [pra. 0 ri0] Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartaka pakA kvitaakaal-160| vivaraNa-miraz2Apura nivaasii| pApa tulasI-kRta rAmAyaNa ke prasida anusaMdhAnakartA hai| Apake pada rAgasAgarodbhava meM bhI hai| nAma-(1660 ) haradevagiri / graMtha-gotA bhASA / [ca0 0 ri0 / racanAkAla-1601 / nAma-(1991) cainadAna cAraNa / graMtha-bisU (mrsiyaa)| kavitAkAla-1602 ke prathama / / nAma-(1992) bhairavavallabha / graMtha-yuddhavilAsa / [ dvi0 0 ri0] kavitAkAla-1602 ke pUrva / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / ' nAma-(1993 ) ayodhyAprasAda zukla, golA gokaraNanAtha, jilA khiirii| kavitAkAla-1902 / vivaraNa-ye rAjA bhUba ke yahA~ the| kavitA sAdhAraNa zreNI kI hai| nAma-(1994 ) kAlIcaraNa vAjapeyI, bigahapura, jilA unnaav| graMtha-vRdAvanaprakaraNI kavitAkAla-1602 / ( khoja 1604) nAma -(1664 ) nArAyaNadAsa / graMtha-nArI-parIkSA / [pra. ri0 ] rcnaakaal-1602| nAma-(1995) bhavAnIdAsa / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mimabaMdhu-vinoda janmakAla-1875 / kvitaakaal-1602| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(1996) sukhalAla bhATa, odd'chaa| graMtha-(1) dastUraamala, (2) nasIhatanAmA, (3) rAdhA kRSNa-kaTAkSa / kavitAkAla-1902 / [pra. trai0 ri0 vivaraNa-sAdhAraNa shrennii|| nAma-( 1997 ) harI AcArya / graMtha-aSTayAma / [pra. trai0 ri0] kavitAkAla-1903 ke pUrva / nAma-( 1998 ) gajarAja upAdhyAya / graMtha-(.) vRttAhAra piMgala, (2) suvRttahAra, (3) rAmAyaNa / jnmkaal-1874| kavitAkAla-1903 / ( khoja 1903) vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / banArasa-vAsI / nAma-(1999) sarvasukhazaraNa / graMtha-tasvabodha / [ dvi0 0 ri0 ] bArAmAsAvinaya / kavitAkAla-1903 ke pUrva / vivaraNa-ayodhyA ke mahaMta jJAta hote haiN| nAma-( 1666 ) julaphikArakhA~ / graMtha-julaphrikArasatasaI / ( khoja 1904) rcnaakaal-1903| vivaraNa- delakhaMDa ke zAsaka alIbahAdura ke putra the / nAma-(2000) nareMdrasiMha / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana prakaraNa graMtha-bAlaka-cikitsA kavitAkAla-1903 / nAma-(2001) amIra, buNdelkhNddii| grNth-risaalaatiirNdaajii| kavitAkAla-1604 / [pra0 trai0 ri0] nAma-(2002) avadhabaksa / jnmkaal-1880| kavitAkAla-1904 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2003) caMda kavi / graMtha-bhedaprakAza / [pra. 0 ri0 ] mahAbhArata bhASA (1919) (khoja 1604) kavitAkAla-1904 / vivaraNa-savAI rAjA rAmasiMha jayapUra-nareza inake zrAzrayadAtA the| nAma-(2004 ) janakalADilIzaraNa sAdhu, ayodhyA / graMtha-(.) nehaprakAzikA [dvi0 0 ri0] (pR084), (2) nehaprakAza, bAlaalI racita para TIkA, (3) dhyaanmNjrii| kvitaakaal-1604| nAma-(2004 ) naMdarAma / graMtha-(1) yogasArakcanikA, (2) yazodharacaritra, (3) .. trailokyasAra puujaa| rcnaakaan-1604| nAma-(2005) bhISamadAsa / graMtha-rAmaratna dohAI / [pra. trai0 ri0] kavitAkAla-19011 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mi-vinoda nAma-(2005) hRdeza, jhaaNsii| graMtha-vizvavazakarana / rcnaakaal-1904| udAharaNaghora ghana saghana madAMdha matavAre phire, dhuravA dhukArana soM dharA dhamakata hai; garaja garajakara larajata bhUmi cUmi, jhUmata jhukata mada buMda jhamakata hai| bhanata hRdeza lakhai lADilI aTA pai cadi, aMga-aMga naga jagamaga damakataM hai; nIlapaTa umari ghaTA-sI baharAta kAma, tarapha chaTA-sI caMcalA-sI camakata hai| nAma-(2005 ) karpUra vijaya yA cidAnaMda / graMtha-svarodaya, mAdhyAsmika sphuTa pada / racanAkAla-1605 ke pUrva / vivaraNa-saMvegI sAdhu tathA apane raMga meM masta rahA karate the| udAharaNa- jau lau tattva na sUjha pdd'ere|| sau bauM mUr3ha bharama basa bhUlyau mata samatA gahi jaga soM bahere / akara roga zubha kaMpa azubha lakha bhavasAgara iNa bhA~ti mddhere| dhAna kAja jima mUrakha khitahar3a usara bhUmi ko kheta khdere| ucita rIti aolakha bina cetana nisa dina khoTo ghATa ghare ; mastaka mukuTa ucita maNi anupama paga bhUSaNa prajJAna jaDaire / kumatA vaza mana vakra turaga jima gahi vikalpa maga mA~hi are ; cidAnaMda nija rUpa magana bhayA taba kusarka mohi nAhiM nre| nAma-(2006) paramasukha / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa grNth-siNhaasnbttiisii| kavitAkAla -1105 ke pUrva / (khoja 1100) nAma-(2007) kRSNAkara cAraNa, kraulii| grNth-sphutt| kavitAkAla-1905 ke lagabhaga / nAma-(2008), thAnasiMha ( kAnha ) kAyastha, crkhaarii| graMtha-hayagrIva nakhazikha / jnmkaal-1882| kavitAkAja-1655 / mRtyu 16141 vivaraNa-carakhArI-nareza ratanasiMha ke samaya meM the| nAma--(2009) phrAjilasAha baniyA, chtrpur| * aNsh-premrn| / kavitAkAla-1905 / (khoja 1905) vivaraNa-madhusUdanadAsa shrennii| nAma-(2010) haribhaktasiMha, bhingaa-nresh| graMtha-(1) jJAnamahodadhi [dvi0 0 ri0 ] (50 40), (2) dAnamahodadhi / kvitaakaal-1101| nAma-(2011) alakhasanehI nainadAsa / grNth-giitaasaar| kavitAkAla-106 ke pUrva / [pra. 0 ri*] , nAma-(2011) rAmalAla / graMtha-rukminImaMgala / [tR0 0 ri0] racanAkAla-1906 ke pUrva / nAma-(2011) jayadayAla / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda graMtha-kRSNapremasAgara / [ca0 0 ri0] racanAkAna-1906 / nAma-(2011) naMdana pAThaka / graMtha-mAnasazaMkAvalI / [paM0 0 ri. ] rcnaakaal-1606| nAma-(2012) sukhavihAra sAdhu ! graMtha-sukhavihAra / kavitAkAla-1906 / nAma-( 2012 ) gaMgAprasAda vyAsa / graMtha-vinayapatrikA tilaka / [ca0 0 ri0] racanAkAla-1907 ke lagabhaga / nAma-(2012) amajada / grNth-sgunbttiisii| [paM0 0 ri0] racanAkAla-1607 / nAma-( 2012 ) chatrapatI ( padmAvatI pukhAra ) graMtha-(1) dvAdazAnuprekSA ( 1607 ), (2) manamodanapaMcA zikA (1916), (3) udyamaprakAza (1922), (4)shikssaaprdhaan| rcnaakaal-1607| nAma-(2012 ) jinarAja mahaMta / graMtha-(1) padAvalI, (2) aSTayAma / (ca0 0 khoja) racanAkAla-1907 / nAma-(2013) ThAkuraprasAda ( upanAma paMDita pravIna ) pyaasii| kavitAkAla-1907 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa vivrnn-toss-shrennii| ayodhyA ke mahArAjA mAnasiMha ke yahA~ the| nAma-(2014) bhAnunAtha jhA / graMtha-prabhAvatIharaNa / . janmakAla-1880 / ' .. kvitaakaal-1600| . .. vivaraNa-mahArAjA mahezvarasiMhajI darabhaMgA ke yahA~ the| maithilI bhASA meM kavitA kI hai| .. nAma-(2015) ramaiyA baabaa|| graMtha-(1) ramaiyA kI kavitA, (2) ramaiyA pASA kI kavitA, (3) ramaiyA ke kavitta / (khoja 1604 ) sevya svarUpa / kavitAkAla-1907 / nAma-(2016) sAhabadIna sAdhu, banArasI / graMtha-saMdehabodha / kavitAkAla-1907 / (khoja 1904) vivaraNa-mahArAjA IzvarIprasAda nArAyaNasiMha, kAzI ke samaya meM the / nAma-( 2016 ) harabakhzasiMha / graMtha-(1) rAmAyaNazataka (1907), (2) rAmaramAvalI / [ca0 0 ri0] racanAkAla-1907 / nAma-(2017) dhIrasiMha, mhaaraajaa| grNth-alNkaarmuktaavlii| kavitAkAla-1608 ke pUrva / (khoja 1605) . vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2017) bAlakRSNa bhaTTa, gokulvaasii| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda graMtha-vaidyamAtaMga / [ tR* trai0 ri0] racanAkAla-1908 ke pUrva / nAma-(2017 ) gopAladAsa / graMtha-rAmAyaNamAhAtmya / [ ca0 0 ri0] racanAkAla-1908 / nAma-(2018) viSNusiMha cAraNa, karaulI / graMtha--sphuTa / kvitaakaal-1608| vivaraNa-ye bhASA tathA saMskRta ke acche kavi aura paMDita the| karaulI darabAra ke Apa vaMzaparaMparA se kavi the| nAma-(2018) sadAsukha / graMtha-(1) ratnakaraMDa zrAvakAcAra, (2) arthaprakAzikA, (3) bhagavatI ArAdhanA kI TIkA, ( 4 ) samayasAra kI TIkA, (5) nityapUjA TIkA, (6) akalaMkASTaka kI TIkA / rcnaakaal-1908| vivaraNa-bIsavIM zatAbdI ke purAne DhaMga ke prasiddha lekhaka / nAma-(2019) devIdatta / grNth-arkpciisii| kvitaakaal-160| nAma-(2019 ) daulatarAma / graMtha-(1) chahaDhAlA, (2) sphuTa pada / racanAkAla-bIsavIM zatAbdI kA prAraMbha / vivaraNa-sAsanI-nivAsI pallIvAla the| nAma-( 2016 ) patrAlAla caudhrii| graMtha-(1) vasunaMdizrAvakAcAra, (2) subhASitArNava, (3) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa praznottarazrAvakAcAra, (4) jinadattacaritra, (5) tatvAthasAra, (6) sadbhASitAvalI, (7) bhaktAmarakathA, (8) aArAdhanAsAra, () dharmaparIkSA, (10) yazodharacaritra, (1) yogasAra, (2)pAMDavapurANa, (13) samAdhizataka, (14) subhASitaratnasaMdoha, (15) prAcArasAra, (16 ) navatakha, (17) gautamacaritra, (18) jaMbUcaritra, (11) jIvaMdharacaritra, (20) bhaviSyadattacaritra, (21) tasvArthasAradIpaka, (22) zrAvakapatiprakAza, ( 23 ) svAdhyAyarATha, (24 ) vividha bhaktiyA~ evaM stotra / racanAkAla-bIsavIM zatAbdI kA prAraMbha / vivaraNa-saMskRta graMthoM ke bar3e bhArI anuvAdaka the| nAma-(2016) bhaagcNdr| graMtha-(11) jJAnasUryodaya, (2) upadezasiddhAMtaratnamAlA, (3) amitagatizrAvakAcAra, (4) pramANaparIkSA, (1) nemi nAtha puraann| racanAkAla-bIsavIM zatAbdI kA praarNbh| vivaraNa-IsAgar3ha, gvAliyara-nivAsI zrosavAla jaina the| nAma-(2020) manarAja / graMtha-sphuTa / kavitAkAla-1101 / vivaraNa-bhaMgArasaMgraha meM kAvya hai| nAma-(2021) lakSmIprasAda / graMtha-(1) zrRMgArakuMDalI (khoja 1901), (2) nAyikA bhed| kavitAkAla-1906 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... mizrabaMdhu-vinoda vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / ye mahArAjA bhAnupratApa chatrasAlavaMzI ke musAhaba the| nAma-(2021) zrIdhara bhaTTa, jypuurvaasii| graMtha-(.) bhAratasAra (1901), (2) rAjeMdracitAmaNi / racanAkAla-1606 / [pra. 0 ri0] vivaraNa-padmAkara-vaMzaja / nAma-(2022 ) suMdaralAla ( upanAma rasika ) jayapura nivaasii| graMtha-(1) suMdaracaMdrikArasika, (2) kuMjakautuka, (3) pUjA vibhAsa / kavitAkAla-1606 / (khoja 1600) vivaraNa-sAdhAraNa shrenno| nAma-(2022 ) nArAyaNadAsa (upanAma rasamaMjarI) graMtha-aSTayAma / [ tR* trai0 ri0] racanAkAla-1610 ke pUrva / nAma-(2022 ) rAmanevAja tivaarii| graMtha-rasamaMjarI vaidyaka / [ca0 0 ri0] racanAkAla-1610 ke pUrva / nAma-(2023) ajabeza (dvitIya) bhATa / grNth-bghelvNshvrnnn| janmakAla-1886 / kvitaakaal-1610| vivaraNa-mahArAjA vizvanAthasiMha bAMdhava-nareza ke yahA~ the / toSa kavi kI zreNI / mAma-( 2023 ) abdulahAdI maulavI / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa . ... grNth-vsNtvihaarniiti| rcnaakaal-1610| (khoja 1904)' vivaraNa-naM0 2026 ke sAtha yaha graMtha bnaayaa| nAma-(2024 ) aughar3a / graMtha-taraMgavilAsa / kavitAkAla-1910 ke lagabhaga / [pra. 0 ri0] vivaraNa-kAzI nareza IzvarIprasAda nArAyaNasiMha ke yahA~ the| nAma-(2025 ) IzvarIprasAda kAyastha, kannauja / graMtha-(1) bihArIsatasaI para kuMDaliyA, (2) jIvarakSAvalI, (3) vyAkaraNamUlAvanI, (4) nATakarAmAyaNa, (1) uSA-aniruddha nATaka, (6) tavArIkha mahovA / janmakAla-1886 / kavitAkAna-1810 nAma-(2026) RturAja / graMtha-vasaMtavihArInIti / kvitaakaal-1610| (khoja 1904) naM0 (2021) ke sAtha yaha graMtha bnaayaa| nAma-( 2027 ) RSirAma mizra, paTTIvAle / grNth-vNshiiklpltaa| kavitAkAna-161 vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| khakhanaU ke mahArAjA bAlakRSNa ke yahA~ the| mAma-(2028) ku~vara rAnAjI kSatriya, balarAmapura / graMtha-phrIlAnAmA (106 gaya, tathA pR0 46 pc)| [dvi. trai ri0] Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1102 mizrabaMdhu-vinoda kvitaakaal-1610| nAma-(2028) gaNeza / graMtha-vyAhavinoda / [ca. trai0 ri0] rcnaakaal-1610| nAma-(2029) gadAdharadAsa, samogarAvAle / graMtha-dvigvijayacaMpU (pR. 278) / [dvi0 0 ri0] kvitaakaal-1610| vivaraNa-AzrayadAtA balarAmapura ke mahArAja digvijysiNh| nAma-(2030 ) guNasiMdhu, ba~delakhaMDa / jnmkaal-1882| kavitAkAla-1610 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma- (2031 ) gauracaraNa gosvAmI, zrIvRMdAvana / graMtha-(1) jAlIkuMjalAla, (2) bhUSaNadUSaNa,(3) vicitra jAla, (4) zrIgaurAMgacaritra, (5) corI hai ki dagAbAjI, (6) caitanyavijaya kI samAlocanA para AlocanA, (7) abhimanyu-vadha, (8) bhvaanii| pApakA ThIka naM0 (2863 ) hai| kavitAkAla-1610 / vartamAna / nAma-(2032) cainasiMha khatrI, lakhanaU ( upanAma * haracaraNa) graMtha-(1) bhaMgArasArAvalI, (2) bhAratadIpikA, (3) bRhatkavivallabha / kvitaakaal-1910| vivaraNa-ninna shrennii| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1103 / nAma-(2033) jadunAtha / janmakAla-1881 / kvitaakaal-1610| vivaraNa-inake kavitta tulasI ke saMgraha meM haiM / sAdhAraNa shrennii| nAma-(2033) jamunAcArya / graMtha-ramala bhASA / [paM0 trai0 ri0] rcnaakaal-1610| nAma-(2034) daas| graMtha-kedArapaMtha prakAza / kavitAkAna-1910 / (khoja 1603 ) vivaraNa-rAjA nareMdrasiMha paTiyAlAvAle kI kedAranAtha-yAtrA kA varNana hai| nAma-(2035 ) droNAcArya trivedI / graMtha-priyAdAsacaritAmRta / kavitAkAla-1610 / (khoja 1901) vivaraNa-mahArASTra brAhmaNa vAsudeva ke putra tathA bAMdhava-nareza . vizvanAthasiMha ke guru the| nAma-(2035) nityavallabha / graMtha-(1) dharmArthadarzana, ( 2 ) sphuTa pada / rcnaakaal-1610| vivaraNa-rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma-(2036 ) baladevadAsa maathur| / kvitaakaal-1910| graMtha-(1) kRSNakhaMDa bhASA, (2) karImA hiNdii| [pra..ri.] nAma-(2037 ) bhairavaprasAda kAyastha, pannA / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1104 graMtha - sphuTa / janmakAla - - 1884 / mizrabaMdhu vinoda kavitAkAla - 1610 / nAma - ( 2037 ) nAthUrAma zukla / vivaraNa - bhAjAvAr3a prAMta ke bIkAnera sthAna ke nivAsI jhAlA vAr3I zradIcya brAhmaNa the, yaha IgvI san 1861 meM janme the aura IsvI san 1913 meM guz2ara ge| inakI kavitA kA namUnA --- proSitapatikA nAyikA chAya chAya bAdara suraMgavAre zraya zrAya, dhAya dhAya zrAvata dhuMdhAre kAre puravA ; jhillI nakAre vikarAre cahu~oora hota, Thaura-Thaura bolata DarAvane daduravA | kahe 'nAthUrAma' bhUma dhUma-sI dikhAta prAlI, ajahU na Ae dalAlajU niThuravA ; puravA nihAra sAtha lAgI paMcasara vAkI, muravA ke suravA teM phATa jAta uravA / nAma--(2038) makaraMda rAya, puvA~yA~, zAhajahA~pura / graMtha - hAsyarasa / janmakAla - 1880 / kavitAkAla - 1610 / nAma - (2038) manorathalAla / graMtha - (1) padyAvalI, (2) sphuTa pada / racanAkAla 1610 / vivaraNa - rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma 2038 2 - ) mohanalAla gosvAmI / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa graMtha-(1.) hita zikSAsAra, (2) sphuTa pada / : rcnaakaal-1110| vivaraNa- rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma-(2039) maMgaladAsa kAyastha, paiMtepura ji0 baaraabNkii| graMtha-(1) jJAnataraMga, (2) vijaya-caMdrikA, (3) kRSNa priyA, (4) shsrsaakhii| janmakAla-18 kavitAkAla-1600 / mRtyu 1664 / vivaraNa-ye ThAkura mahezvarabakhza tAllukedAra rAmapura mathurA ke yahA~ the| inhoMne choTe-bar3e 48 graMtha nirmita kie the| sAdhAraNa shrennii| nAma-(2040) rasAla, bilagrAma hrdoii| graMtha-(.) baravai alaMkAra, (2) nakhazistra, (3) bAraha mAsA / (1886) anmakAla-1880 / kavitAkAla-1910 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / nAma-(204deg ) rasikasuMdara kAyastha, jayapUra / nAma-(2041 ) rAmaprasAda agaravAla, mirjApUra / graMtha-(1) dharmatatvasAra, (2) cauMtIsa praharI, (3) zrIbhakta rscauNtiisii| kvitaakaal---1610| nAma-(2041 ) laalvllbhjii| graMtha-sphuTa pd| racanAkAla-1910 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1106 mizrabaMdhu-vinoda vivaraNa-rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma-( 2042 ) haladhara / graMtha-sudAmAcaritra / [dvi0 trai ri0] kavitAkAla-1911 ke pUrva / nAma-(2042) gumAnIlAla / graMtha-bhakta-mAlamahimA / [ca0 0 ri0] racanAkAla-6 / nAma- ( 2043 ) tulasIrAma agaravAla, mIrApura / graMtha-bhaktamAla ( urdU akSaroM meM ) / kavitAkAla-1911 / nAma-( 2044 ) dInAnAtha, buNdelkhNddii| graMtha-bhaktimaMjarI / [ dvi0 0 ri0 ] kavitAkAla--1911 / vivaraNa-nimna shrennii| nAma-(2044) vihArIprasAda / graMtha-(1) nItiprakAza, (2) dNptidhyaantrNginnii| [pra0 0 ri0] vivaraNa--nau gA~va ejeMsI meM riyAsata orachA kI tarapha se vakIla the| nAma-( 2045) bhUmideva / kavitAkAla-1911 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2046) bhUsura / jnmkaal-1885| kvitaakaakh-1611|| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa .. .. vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| , nAma-(2047) kizorIzaraNa (upanAma rasika vArasika vihArI) graMtha-(.) raghuvara kA karNAbharaNa [pra. 0 ri0 ], (2) sItArAmarasadIpikA [pra. 0 ri0], (3) kavitAvalI [pra. 0 ri0], (4) sItArAmasiddhAMtamuktAvalI [pra. trai0 ri0], (5) bArahakhar3I (khoja 1904) / kavitAkAja-1612 ke pUrva / vivaraNa-sudAmApura ke gujarAtI brAhmaNa, sakhI-saMpradAya ke vaiSNava ___ the / ayodhyA meM base the| nAma-(2048) rsiksNdr| graMtha-priyAbhaktirasabodhinI rAdhAmaMgala / kavitAkAla-112 ke pUrva (khoja 1100) vivrnn-raadhaaullbhii| nAma-(2049) guruprasAda kSatriya, Ajamagar3ha / graMtha-sanipAtacaMdrikA / (pR0 50 padya) [ dvi0 trai* ri0] kvitaakaal-1612| vivrnn-vaidyk| nAma-(2050) naraharidAsa / graMtha-(.) narahariprakAza, (2) naraharidAsa kI bAnI [pra. trai* ri0 ], (3) naraharimAlA / kavitAkAla-1912 / ' vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(2051) mRgeNdr| graMtha-(1) premapayonidhi ( 1612), (2) kavi ttakusuma vATikA (1617) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M.. . minabaMdhu-vinoda kavitAkAla-12 / (khoja 1104) nAma-(2051) raghuvaMzavallabhadeva / graMtha-manasaMbodha [ca0 trai0 ri0 ] racanAkAla-1612 / nAma-(2052) rAmanAtha mizra, Ajamagar3havAle / graMtha-prastutacikitsA / [dvi0 trai0 ri0] kavitAkAla-1912 nAma-(2052 ) zaMkararAma / graMtha-rAmamAlA / [ca0 0 ri0 ] racanAkAla-1912 / nAma-(2052 ) harivilAsa / graMtha-(1) nAmAvalI, (2) rogAkarSaNa / [ca0 trai0 ri0] racanAkAna-1612 / nAma-(2053) dhyAnadAsa / graMtha-(.) dAnalIlA, (2) mAnalIlA, ( 3 ) hari cNdsht| kavitAkAla-1913 ke pUrva / nAma-(2053 ) bhavAnI baksarAya / graMtha-jyotiSarata / [paM trai0 ri0] racanAkAla-1913 ke pUrva / nAma-(2054) dAmodarajI (dAsa) tailaMgabhaTTa, alvr| graMtha--sphuTa kAvya / janmakAla-1887 / kvitaakaal-193| vivaraNa-ye alavara darabAra ke Azrita the / sAdhAraNa shrennii| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa nAma-(2054 ) TIkArAma, phiirojaabaadii| graMtha--sphuTa / racanAkAla-1114 ke pUrva / vivaraNa-bodhA phrIrojAbAdI ke bhatIje the| udAharaNacopa so kAma gar3hau cita dai nija paMkaja se kara kuMdana nAyau; jaMtrana-maMtrana taMtra bar3e kari muktani gudi ke bhopa bddh'aayo| bAla kI nAsikA bIca bar3I natha tAhi mUni urojana chAyau; so upamA kahai TIkama mAnahu, Iza ke sIsa pai chatra car3hAyo / nAma-(2054 ) bihArIlAla vaizya / janma-1860 mRtyu-1937 / graMtha-(1) amRtadhvanichaMdAvanI, (2) prahenakAdi ravAkara, (3) rasAyanAnaMda, (4) vANIbhUSaNa, (5) vRtta-. " kalpataru, (6) chaMdArNava, (7) chaMdaprakAza, (8) vaidyAnaMda, (6) nAmaprakAza, (10) doSanivAraNa (1913), (11) gaNezakhaMDa (1913), (12) gaMgASTaka (1916) / [ca0 0 ri0] . kvitaakaal-1613| nAma-(2055) devIsiMha / [pra. trai0 ri0] graMtha-(1) arbudavilAsa, (2) devIsiMhavilAsa, (3) mAyurvedavilAsa, (4) rahasalIlA, (5) nRsiNhliilaa| kavitAkAla-11 ke pUrva / nAma-(2056) goviMda, gopAlapUra, jilA gorakhapura / graMtha-vilAsataraMga (koksaar)| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1110 mizrabaMdhu-vinoda kavitAkAla-1614 / vivaraNa-bajave meM mAre ge| nAma-(2057 ) ghanazyAma brAhmaNa, aajmgddh'| graMtha-vaidyajIvana (pR. 44) / [dvi0 0 ri0 ] kavitAkAla-1914 / nAma-(2058 ) chatradhArI, rAmajIvana ke putra / graMtha-vAlmIkIya rAmAyaNa bhASA / kavitAkAla-1914 / (khoja 1604) nAma-(2059) thirapAla, sAmara gA~va, maarvaadd'| grNth-gulaabcNpaa| kavitAkAla-1614 / vivaraNa-kahAnI (zloka-saMkhyA 410) / nAma-(2060) nareMdrasiMha, paTiyAlA ke mahArAja / kavitAkAla-1914 / nAma-(2061 ) brajajIvana / graMtha-(1) bhaktarasamAla, (2) arillabhaktamAla, (3) caurAsIsAra, (4) caurAsIjI ko mAhAtmya, (5) chadamacauvanI, (6) hitajI mahArAja kI badhAI, (7) / harisahacarIvilAsa, (8) harirAmavilAsa, (1) mAjhabhaktamAja, (10) priyAjI kI badhAI, (11) rAmacaMdrajI kI savArI, (12) satasaMgasAra / kavitAkAla-1614 / [dvi0 0 ri01 vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2062) zAligrAma caube, buuNdii| graMtha-sphuTa / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa kavitAkAla - 1614 / vivaraNa - bUMdI - darabAra meM the / sAdhAraNa zreNI / nAma - (2063) acchelAla bhATa, knnauj| -1886 / - 1111 janmakAla kavitAkAla -- 1615 nAma - ( 2063 ) uradAma / 1 vivaraNa - mathurA ke caudharI aTaka ke caube / vyAsa kavi ke ziSya / inakA 'uradAmaprakAza' graMtha banAyA huA hai / ye saMvat 1915 taka jIte the / gvAla kavi ke ziSya the / jobana mulaka lahI madana mona chApa dekeM rAkhe mahIpajU ne, bhaTajuga joradAra ; uraja - buraja meM mavAsI chala rAzi mAnoM, priyamana aMtara banaka nIke aura dAra | 'uradAma' zizutA zahara car3hi lUTi lie, zarama dharama kar3hayo ekahU na zraura dAra; ye na kaMja khaMjana, cakora bhauMra gaMjana ye, karata kajAkI kajarAre naina koradAra | nAma - ( 2064 ) kAzI / graMtha - ( 1 ) gadara rAyaso, (2) ghU~sA rAyaso, (3) chacha - dara rAyo / kavitAkAla - 1611 / [ pra0 au0ri0 ] nAma - ( 2064 ) gaNezapurI / vivaraNa - jodhapura aMtargata parvatasana praganA ke 'cAravAsa' nAmaka grAma ke hissedAra aura vahIM ke rahanevAle / rohaDiyA vArahaTa yatAvata khAMya ke padamajI cArana ke do putra bhae / bar3e kA nAma 'rUpadAna' aura choTe kA 'guptajI' yaha Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 mizrabaMdhu-vinoda gupta jI saMvat 1883 meM janme the / jaba inakI umara 27 varSa kI huI, taba sAdhu ho gae aura apanA nAma 'gaNezapurI' rakkhA, aura kAzI meM jAke saMskRta pddh'ii| ye bhASA meM acchI kavitA karate the / sunane meM AtA hai ki 'kAvyaprakAza' sArA graMtha unake jihvAgra thaa| inhIM mahAzaya ne mahAbhArata ke karNaparva ko bhASA meM 'vIravinoda' nAma se chapAyA hai| kavitA meM apanA nAma na rakhake apane pitA zrIpadmajI ke nAma kavitA karate the| gaNezapurIjI sAre rAjapUtAne meM prakhyAta haiM / paraMtu jodhapura aura udayapura meM vizeSa rahate the| kyoMki jodhapura ke mahArAjA jasavaMtasiMha inako bahuta mAnate the| nAma-( 2065 ) kRpAludatta, kaashii-vaasii| kavitAkAja-1915 / vivaraNa-ye mahAzaya mahAmahopAdhyAya paM0 sudhAkara dvivedI ke pitA aura eka acche kavi the| nAma-(2066) kRSNa / janmakAla-188 kavitAkAla-1611 / nAma-(2067) gayAdIna kAyastha, bA~dA / graMtha-citraguptavRttAMta / jnmkaal--1860| kvitaakaal-1615| vivaraNa-phatehapura meM tahasIladAra the| yaha graMtha jJAnasAgara presa meM chapA hai| nAma-(2068 ) gomatIdAsa, avadha / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-pakaraNa 13 graMtha rAmAyaNa / kavitAkAla-1615 / (khoja 1903) nAma-(2069) gurudatta / janmakAla-1887 / kavitAkAla-1615 / vivaraNa-zivasiMha savAI ke putra ke parakAra meM the / sAdhAraNa shrennii| ' nAma-(2070) khumAnasiMha kAyastha, akurAsa ke putra,, crkhaarii| graMtha-() rAmamayama, (-2) gobrddhnliilaa| [pra0 0 ri0] janmakAla-1860 ke lagabhaga / mR0 saM0 1955 / kavitAkAla-1616 / vivaraNa-zrImAn carakhArI-narezajI ne kavitA para-prasanna hokara . pAritoSika diyA thaa| nAma--(2070 ) jauharIlAla zAha / graMtha-padmanaMdapaMcaviMzatikA kI vacanikA / rcnaakaal-1615|| nAma-(2051) tulasIrAma mizra, kAnapUra / graMtha-satyasiMdhu / jnmkaal-1888| kavitAkAla-1915 se 28 taka / nAma-(2072) nirbhayAnaMda svaamii| graMtha-zikSA vibhAga kI kucha pumskeN| kavitAkAla-1615 / nAma-( 2072 ) manoharavallabha gosvAmI / graMtha-(1) rAdhApremAmRtataraMgiNI, (2) kIradUta, (3) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1114 mizrabaMdhu vinoda gopikAgIta, (4) chaMdapayonidhi, (5) alaMkAramayUkha, (6) hitabhASA, (7) hitazikSA, (8) zrAstikanAstika-saMvAda, ( 8 ) caurAsI kI TIkA / racanAkAla --- 1615 / vivaraNa - rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma - (2073) mahezadAsa / graMtha - ekAdazImAhAtmya | [ dvi0 trai0ri0 ] kavitAkAla - 1615 / nAma - (2074) zivadIna, bhinagA, baharAica / graMtha - kRSNadattabhUSaNa / kavitA kAla - 1615 / vivaraNa - rAjA bhinagA ke nAma graMtha racA / sAdhAraNa zreNI / nAma - ( ) zivalAla kAyastha, orachA | graMtha - (1) annapUrNAstuti ( 1615 ), ( 2 ) nItizRMgAra maMjarI | [ pra0 0ri0 ] 2074 1 racanAkAla - 1615 / nAma - (2075) haridAsa baMdIjana, bA~dA / graMtha - rAdhAbhUSaNa / janmakAla -- 1861 / kavitAkAla - 1615 / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 2075 ) TIkArAma | 1 graMtha - vaidyasikaMdarI / [ tR0 trai0ri0 ] racanAkAla - 1616 ke pUrvaM / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa cauMtIsavA~ adhyAya dayAnaMda-kAla ( 1916-25) (2076) maharSi svAmI dayAnaMda sarasvatI aura Arya-samAja svAmIjI kA janma saMvat 1881 meM audIcya brAhmaNa aMbAzaMkara ke yahA~ moravI zahara kAThiyAvAda pradeza meM huA thA jahA~ para inakA nAma mUlazaMkara rakkhA gayA / inake pitA ne 21 barasa kI avasthA meM inakA vivAha karanA cAhA, paraMtu inhoMne chipakara ghara se prasthAna kara diyaa| eka brahmacArI ne inako zuddha cetana nAma kA brahmacArI bnaayaa| pIche se zrIpUrNAnaMda sarasvatI se saMnyAsa lekara svAmIjI ne dayAnaMda sarasvatI nAma dhAraNa kiyA / inhoMne kRSNa zAstrI se vyAkaraNa par3hA aura yogAnaMda svAmI tathA do aura mahAtmAoM se yoga sIkhakara prAbU parvata para usakA abhyAsa kiyaa| idhara-udhara bhramaNa karate hue ye 30 varSa kI avasthA meM haridvAra pahu~ce aura bahuta dina taka himAlaya parvata para ghUmate rahe / jahA~-jahA~ jo koI vidvAn inako milA, usase ye vidyA grahaNa karate ge| inhoMne saM0 1617 se 20 taka svAmI virajAnaMdajI zAstrI se mathurApurI meM vidyAdhyayana kiyA aura unhIM ke upadeza se loka-sudhAra kA bIr3A utthaayaa| saM0 1920 se inhoMne logoM se zAstrArtha karanA prAraMbha kiyaa| Apane zaiva, vaiSNava, vallabhIya, jaina, rAmAnaMdI Adi matoM kA khaMDana aura ina matoM ke bahuta-se paMDitoM ko parAsta karake saM0 1923 taka nimna bAtoM ko azuddha ThaharAyA-mUrtipUjA, vAmamArga, vaiSNava-mata, colImArga, bIjamArga, avatAra, kaMThI, tilaka, chApa, purANa, gaMgA Adi tIrtha sthAnoM kI pavitratA aura nAma smaraNa tathA vrata Adi / isake pIche 1923 meM haridvAravAle kuMbha mele ke avasara para Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1116 mizrabaMdhu-vinoda pAkhaMDa-khaMDinI dhvajA sthApita karake Apane bahuta-se paMDitoM aura sAdhuoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyaa| isake bAda pharrukhAbAda, kAnapUra ityAdi meM svAmIjI se bar3e-bar3e zAstrArtha hote rahe, jahA~ hara jagaha inakI jIta hotI rahI / aMtatogatvA saM0 1926 meM isa mahAtmA ne AryAvarta kI keMdrasvarUpA zrIkAzIpurI meM pahu~cakara vahA~ ke mahAtmAoM aura paMDitoM ko zAstrArtha ke vAste lalakArA / Apa tIna varSa ke bhItara 5 yA 6 dafA kAzI dhAma meM gae / kAzI ke bhArI zAstrArtha meM hiMdU loga vizuddhAnaMda svAmI ko aura samAjI loga ina svAmIjI ko jItA huaA kahate haiM / isake bAda svAmIjI paTanA, kalakattA, muMgera ityAdi pUrvI zaharoM meM ghUma-ghUmakara zAstrArtha karate rahe / anaMtara inhoMne dakSiNa kI yAtrA kI, aura ye jabalapUra, pUnA ityAdi hote hue baMbaI hokara kAThiyAvAr3a phuNce| vahA~ bhI khUba zAstrArtha hue / inakA vicAra bahuta dinoM se "AryasamAja" sthApita karane kA thA, paraMtu usake sthApana meM vighna par3ate rahe / aMta meM caitra zu0 5 saM0 1932 ko baMbaI ke muhallA giragAma meM DaoNkTara mAnikacaMdajI kI vATikA meM pahale-pahala Arya-samAja kI sthApanA huI aura usake 28 niyama banAe ge| phira vahA~ se pUnA Adi ghUmate hue ye mahAzaya dillI paha~ce / vahA~ se paMjAba ke prAyaH sabhI zaharoM meM Apane zAstrArtha karake hara jagaha vijaya pAI / isake bAda Apane madhyapradeza, rAjapUtAnA ityAdi meM ghUma-ghUmakara dharma-pracAra kiyaa| isa samaya taka anya dharmavAle kucha kaTTara mUrkha inake ghora zatra ho ge| unake SaDyaMtroM se 26 sitaMbara saM0 1940 ko svAmIjI ko dUdha meM pIsakara kA~ca diyA gayA / jisase bahuta vyathita hokara ye ajamera ko cale gae aura bahuta samaya taka pIr3ita rahe / aMta ko yaha bhArata-bhAnu kArtika badI 15 saM0 1940 ko 56 barasa taka bhArata ko prakAzita rakhakara isa asAra saMsAra ko chor3a 6 baje saMdhyA ko asta ho gyaa| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa ina mahAzaya kI racanA ke ye graMtha haiM-- satyArthaprakAza, vedAMga - prakAza, paMcamahAyajJavidhi, saMskAravidhi, gokaruNAnidhi, zrAryoddezyaratnamAlA, bhramocchedana, bhrAMtinivAraNa, zrAryAbhivinaya, vyavahArabhAnu, vedaviruddha matakhaMDana, svAmInArAyaNamatakhaMDana, vedAMtadhvAMtanivAraNa, RgvedAdibhASya bhUmikA, RgvedabhASya aura yajurvedabhASya / inhoMne jitane bhASA-graMtha likhe, unameM vartamAna zuddha hiMdI kA prayoga kiyA / zrApakI bhASA bahuta hI sarala hotI thI / 1:1.17 saMskRta ke bar3e bhArI vidvAn hone para bhI Apane vizeSatayA hiMdI ko zrAdara diyA aura apane prAyaH sabhI graMtha hiMdI meM likhe / aise mahAtmA puruSa isa saMsAra meM bahuta kama hue haiM / inhoMne yAvajIvana akhaMDa brahmacarya vrata rakkhA aura sadaiva paropakAra tathA deza-sevA kii| apane upadezoM meM Apa bhAratonnati kA bahuta bar3A dhyAna rakhate the / yadi inakA mata pUrA-pUrA sthira ho jAve, to bhArata kI bahuta-sI avanatikAriNI rasmeM ekabAragI miTa jAveM / jaise mahAtmA buddhadeva ne apane samaya kI bhAratamUlocchedanakAriNI sabhI cAloM ko haTAkara sIdhA-sAdA bauddhadharma calAyA thA, usI prakAra isa maharSi ne bhAratamukhojjvalakArI zrArya-samAja ke siddhAMtoM ko sthira kiyA hai / yaha eka aisI auSadha hai, jisake bhale prakAra sevana se bhArata ke sabhI bhArI roga-doSa zAMta ho sakate haiM / arthazAstra ko dharmasiddhAMtoM se milAkara ihaloka aura paraloka donoM meM sukhada mata sthApita karane meM yaha mahAtmA samartha huA / vedoM ko isI mahAtmA ne punarjanma- sA diyA / bhAratavarSa meM buddhadeva, zaMkara svAmI aura svAmI dayAnaMda yahI tIna mukhya dharmapracAraka hue haiM / isa mahAtmA se saMskRta tathA hiMdI pracAra ko bhI bahuta bar3A lAbha pahu~cA aura Arya samAja ke Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1118 mizrabaMdhu-vinoda niyamAnusAra hiMdI kI unnati karanA bhI eka dharma hai| ye mahAzaya gujarAtI the, tathApi rASTra-bhASA samajhakara inhoMne hiMdI hI ko Adara diyA / yadi saMsAra ke sarvotkRSTa mahAnubhAvoM kI gaNanA kI jAve, to usameM svAmI dayAnaMdajI kA naMbara acchA hogaa| isa prabaMdha ke lekhaka Arya-samAjI nahIM haiM aura pratimA pUjana tathA zrAddha ityAdi para pUrA vizvAsa rakhate haiM, tathApi unhoMne aucitya na chor3ane ke kAraNa uparyukta bAteM kahI haiN| 42 varSoM meM hI Arya-samAja ne bahuta bar3I unnati kara lI hai, aura isa samaya lAkhoM manuSya paMjAba, yuktaprAMta, rAjapUtAnA, madhyadeza Adi meM pAyeM-samAjI haiN| isa mata ko vizeSa unnati paMjAba meM hai| paMjAbiyoM hI ne thor3e dina hue kA~gar3I meM gurukula sthApita kiyA, jisameM prAcIna prathA ke anusAra zikSA dI jAtI hai| dayAnaMda-aiMglo-vaidika kaoNleja bhI svAmIjI ke anuyAyiyoM kA sthApita kiyA huA bahuta hI uttamatA se cala rahA hai| usameM bahuta bar3I saMkhyA meM vidyArthI vidyAdhyayana kara rahe haiN| isake atirikta bahuta-se skUla, anAthAlaya, kanyA-pAThazAlA, samAja dvArA sthApita aura paricAlita ho rahe haiN| bhAratonnati meM samAjiyoM ne khUba acchA kAma kiyA hai aura kara rahe haiM / jAti ko karmabhava mAnakara svAmIjI aura samAja ne patita jAtiyoM ke uddhAra meM bahuta sahAyatA dii| bhAratadharmamahAmaMDala ko bhI hiMduoM ne svAmojI evaM Arya-samAja hI ke kAraNa sthApita kiyA, jisase saMskRta aura bhASA-pracAra ko bahuta lAbha huA aura hone kI AzA hai / yadi samAja dvArA hiMdU-dharma kI burAiyoM kA kathana na hotA, to hiMdU usake rakSaNArtha koI upAya kabhI na karate, aura na sanAtanadharmamahAmaMDala sthApita hotA / isa maMDala kI utte. janA se haridvAra meM eka RSikula kholA gayA hai, jisameM hiMdU-dharma ke anusAra vidyArthiyoM kI zikSA hotI hai| samAja evaM maMDala ne Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa upadezakoM dvArA sarvasAdhAraNa ke jJAna-vRddhi kI rIti calAI hai, jisase hiMdI meM vaktRtA denevAloM aura vaktRtA-zakti kI acchI unnati ho rahI hai / isa prathA ke kAraNa bahuta-se upadezaka aura vyAkhyAnadAtA hue haiM, jinakA varNana yathAsthAna kiyA jAvegA / hameM kheda ke sAtha yaha bhI likhanA par3atA hai ki aise bar3e-bar3e prasiddha evaM pravINa vyAkhyAnadAtAoM meM bhI paMDitamohinI vidyA ke sthAna para mUrkhamohinI vidyA adhika pAI jAtI hai| isakA kAraNa zAyada bhAratavarSa ke sAdhAraNa janasamudAya kI mUrkhatA hI ho, aura unake yuktipUrNa vyAkhyAna na samajhane ke kAraNa ho mUrkhamohaka vyAkhyAna die jAte hoM, paraMtu phira bhI bar3e-bar3e vidvAnoM ke vyAkhyAnoM meM bhI mUrkhamohinI zakti kA prayoga dekhakara parama zoka hotA hai / upadezakoM kI prazaMsA meM itanA avazya kahanA cAhie ki bahutoM kI jihvA meM Izvara ne itanA bala diyA hai ki ve apane zrotAoM ko rulA taka sakate haiN| samAja aura maMDala donoM ke sahAyaka hiMdI kI acchI unnati kara rahe haiM, aura unhoMne acche-acche graMtha bhI race haiM / samAja aura maMDala dvArA kaI acche-acche patra bhI paricAlita ho rahe haiM / isa nibaMdha ko hama svAmIjI kI bhASA kA eka namUnA dekara samApta karate haiM / udAharaNa 1116 jo asaMbhUti arthAt anutpanna anAdi prakRti kAraNa kI brahma ke sthAna meM upAsanA karate haiM, ve aMdhakAra arthAt zrajJAna aura duHkhasAgara meM DUbate haiM aura saMbhUti jo kAraNa se utpanna hue kAryarUpa pRthvI Adi bhUti, pASANa aura vRkSa Adi avayava aura manuSyAdi ke zarIra kI upAsanA brahma ke sthAna meM karate haiM, ve usa aMdhakAra se bhI adhika aMdhakAra arthAt mahAmUrkha cirakAla ghora duHkharUpa naraka meM girake mahAza bhogate haiN| jo saba jagat meM vyApaka hai, usa nirAkAra Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1120 mizrabaMdhu-vinoda paramAtmA kI pratimA parimANa sAdRzya vA mUrti nahIM hai| jo vANI kI iyattA, arthAt yaha jala hai lIjie, vaisA viSaya nahIM aura jisake dhAraNa aura sattA se vANI kI pravRtti hotI hai, usI ko brahma jAna aura upAsanA kara, aura jo usase bhinna hai, vaha upAsanIya nahIM / jo mana se iyattA kara mana meM nahIM pAtA, jo mana ko jAnatA hai, usI brahma ko tU jAna aura usI kI upAsanA kara, jo usase bhinna jIva aura aMtaHkaraNa hai, usakI upAsanA brahma ke sthAna meM mata kara / (2077 ) lakSmaNasiMha rAjA ___ ye mahAzaya AgarA ke rahanevAle the / inakA kavitAkAla saMvat 1616 ke idhara-udhara hai| ye saMvat 1613 meM DipuTI kalekTara niyata hue, aura 1646 meM inheM peMzana milI / saMvat 1627 meM sarakAra se inheM rAjabhakti ke kAraNa rAjA kI padavI milii| inakA janma saMvat 1883 meM huA, aura 1953 meM inakA svargavAsa huzrA / rAjA sAhaba ne pahalepahala khar3I-bolI meM kAlidAsa-kRta "zakuMtalAnATaka" kA anuvAda gadya meM karake saMvat 1616 meM prakAzita kiyaa| isa pustaka kA hiMdI-rasikoM meM bahuta bar3A sammAna huA, aura prathama saMskaraNa kI saba pratiyA~ bahuta jalda bika gaI / rAjA zivaprasAda sitArehiMda ne zikSA-vibhAga ke liye bane hue apane guTakA meM ise bhI uddhata kiyA / saMvat 1932 meM vilAyata ke prasiddha hiMdI-premI phreDarika pinakATa mahAzaya ne ise iMgalistAna meM chapavAyA / isa pustaka ko iMgalaiMDa meM yahA~ taka aAdara milA ki yaha iMDiyana sivilasarvisa kI parIkSA-pustakoM meM sammilita kI gaI / saMvat 1953 meM yaha phira prakAzita kI gaI / isa bAra rAjA sAhaba ne mUla zlokoM kA anuvAda gadya ke sthAna para padya meM kara diyA / saMvat 1934 meM rAjA sAhaba ne raghuvaMza kA anunAda gadya meM mUla zlokoM ke sAtha prakAzita kiyaa| yaha eka bahuta bar3I pustaka hai| isake anuvAda kI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1121 bhASA sarala evaM lalita hai, aura usameM eka vizeSatA yaha bhI hai ki anuvAda zuddha hiMdI meM kiyA gayA hai| yathAsAdhya koI zabda phArasIarabI kA nahIM Ane pAyA hai / saMvat 1938 meM ina mahAzaya ne prasiddha meghadUta ke pUrvArddha kA padyAnuvAda chapavAyA aura saMvat 1640 meM usake uttarArddha kA bhI anuvAda prakAzita karake graMtha pUrNa kara diyaa| yaha graMtha caupAI, dohA, soraThA zikhariNI, savaiyA, chappai, kuMDaliyA aura ghanAkSarI chaMdoM meM banAyA gayA hai, jinameM savaiyA aura ghanAkSarI adhika haiN| inhoMne dohA, soraThA aura caupAiyoM meM tulasIdAsa kI bhASA rakkhI hai aura zeSa chaMdoM meM vrajabhASA / inake gadha meM bhI do-cAra sthAnoM para vrajabhASA mila gaI hai, paraMtu usakI mAtrA bahuta hI kama haiN| inakI bhASA madhura evaM nirdoSa hai, paraMtu inakA padya-bhAga utanA adhika prazaMsanIya nahIM hai, jitanA ki gadyabhAga / inake padya-bhAga ko gaNanA chatra kavi kI zreNI meM kI jAtI hai, aura gadya ke liye inakI jitanI prazaMsA kI jAya, vaha saba yogya hai| vartamAna hiMdI-bhASA kA pracAra jaba taka mAratavarSa meM rahegA, taba taka vidvanmaMDalI meM rAjA sAhaba kA nAma bar3e Adara ke sAtha liyA jaavegaa| inakI racanA meM se kucha udAharaNa nIce uddhRta kie jAte haiM zakuMtalA nATaka "anasUyA-(haule priyaMbadA se ) sakhI, maiM bhI isI socavicAra meM huuN| aba isase kucha pUcha gI-(prakaTa ) mahAtmA, tumhAre madhura vacanoM ke vizvAsa meM prAkara merA jo yaha pUchane ko cAhatA hai ki tuma kisa rAjavaMza ke bhUSaNa ho? aura kisa deza kI prajA ko viraha meM vyAkula chor3a yahA~ padhAre ho ? kyA kAraNa hai, jisase tumane apane komala gAta ko isa kaThina tapovana meM Akara pIr3ita kiyA hai ?" "(172) pRthvI aisI jAna par3atI hai, mAno upara ko uThate hue Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1122 mizrabaMdhu-vinoda pahAr3oM kI coTI se nIce ko khisalatI jAtI hai / vRkSoM kI pIr3eM jo pattoM meM DhakI huI sI thoM, khulatI pAtI haiM / nadiyoM kA patalApana miTatA jAtA hai aura bhUmaMDala hamAre nikaTa AtA huA aisA dIkhatA hai, mAno kisI ne Upara ko uchAla diyA hai|" meghadUta rasa bIca maiM lai caliyo nira viMdha ko jo maga tero nihAratI haiM; kaTi kiMkina mAno vihaMgama pA~ti taraMga uThe jhanakAratI haiN| manaraMjani cAla anokhI caleM aru bhauMra sI nAbhi ughAratI haiN| batarAta hai mIta soM Adi yahI tiya vibhrama mohanI DAratI haiN| mIta ke maMdira jAti calI milihaiM taha~ ketika rAti meM nArI; mAraga sUjha tinhaiM |n parai jaba sUcikA-bheda jhukai a~dhiyArI / kaMcana rekha kasauTI-sI dAmini ta camakAi dikhAi agArI; kIjiyo nA kahu~ meha kI ghora mareM abalA akulAi bicArI / ___ raghuvaMza mUla vAgarthAviva sampRktau vAgartha pratipattaye / jagataH pitarau vande pArvatIparamezvarau // 1 // anuvAda vANI aura artha kI siddhi ke nimitta maiM vaMdanA karatA hU~ / vANI aura artha kI nAIM mile hue jagat ke mAtA-pitA ziva pArvatI ko // 1 // __ka sUryaprabhavo vaMzaH ka cAlpaviSayA matiH / sitIrghaTuMrataraM mohAduDupenAsmi sAgaram // 2 // anuvAda kahA~ vaha vaMza jisakA pitA sUrya hai aura kahA~ thor3e vyavahAravAlI ( merI) buddhi, maiM ajJAnatA se kaThina samudra ko phUsa kI nAva se utaranA cAhatA huuN|| 2 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1123 mUla mandaH kaviyazaHprArthI gamiSyAmyupahAsyatAm / prAMzu labhye phale lobhAdudbAhuriva vAmanaH // 3 // anuvAda kaviyoM ke yaza kA abhilASI maiM maMdabuddhi ha~sI ko pahu~cU~gA, jaise laMbe manuSya ke hAtha lagane yogya phala kI ora lobha se U~cI bA~ha karanevAlA baunA // 3 // (2078 ) zaMkarasahAya agnihotrI (zaMkara ) ye mahAzaya dariyAbAda jilA bArahabaMkI-nivAsI kAnyakubja brAhmaNa haiM / inakA janma saMvat 1892 vikramIya kA hai| chaH sau varSa se inake pUrva-puruSa isI grAma meM rahe / inake pitA kA nAma paMDita baccUlAla aura mAtAmaha kA paM0 rAmabaksa tivArI thA / 11 varSa kI avasthA meM inakA vivAha huA / inake koI putra nahIM hai, paraMtu do putrI va do dauhitra vartamAna haiM, jinake nAma saMgamalAla aura kRSNadatta haiM / ye donoM inhIM ke sAtha rahate haiN| saMgamalAla kavitA bhI karate haiM / zaMkarasahAyajo ne 32 varSa kI avasthA se kAma karanA prAraMbha kiyaa| pahale 16 varSa taka inhoMne pAThazAlAoM meM adhyApakI kI aura phira 22 varSa paryaMta rAya zaMkarabalI taallukadAra ke yahA~ z2iledArI ko / aba tIna sAla se peMzana pAte haiM / inhoMne kavitA-maMDana-nAmaka eka alaMkAra-graMtha banAyA hai, jisameM 378 chaMda haiM, jinameM savaiyA bahutAyata se haiM aura ghanAkSarI kama / yaha graMtha abhI mudrita nahIM huA hai aura na kramabaddha likhA hI gayA hai| hama inase milane dariyAbAda gae the, jahA~ uparyukta hAla inhIM mahAzaya ke dvArA hameM vidita huA, paraMtu apanA graMtha ye hameM nahIM dikhA sake / isake atirikta inhoMne sphuTa chaMda bhI banAe haiN| isa kavi meM samAlocanAzakti bahuta tIvra hai| hamAre karIba 3 ghaMTe bAtacIta karane meM agni Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1124 mizrabaMdhu-binoda hotrIjI ne bahuta kama kaviyoM ke viSaya pUjya bhAva prakaTa kiyaa| ye mahAzaya tulasIdAsa aura senApati ko bahuta acchA samajhate aura padmAkara evaM ThAkura ko bahuta niMdya mAnate the / inakI samAlocanA meM riyAyata kA nAma nahIM hai| Apa pratyeka viSaya para apanA svataMtra vicAra prakaTa kie vinA nahIM rahate the. cAhe vaha zrotA ko apriya hI kyoM na ho| kavitA ke itane premI the ki jaba // baje dina ko hama inake yahA~ gae, taba Apa snAna ke liye jA rahe the, paraMtu vinA snAna kie hI 3 ghaMTe taka hamAre pAsa baiThe rahe aura hamAre bahuta kahane para bhI hamAre cale Ane ke prathama Apane snAna karanA svIkAra na kiyA / inase bAta karane meM hameM nizcaya huA ki inake citta meM kavitA-prema-pAdapa kA saccA aMkura hai, paraMtu ina saba bAloM ke hote hue bhI inako prAcIna kaviyoM ke pada tathA bhAva ur3A lene kI ailI kucha bAni sI par3a gaI hai ki inake uttama chaMdoM meM bhI corI kA saMdeha upasthita rahatA hai| phira bhI inakI bhASA uttama aura kavitA prazaMsanIya hai| hama inakI gaNanA kavi toSa kI zreNI meM karate haiN| udAharaNaa~ga pArasI se jupai bhAkhata hau hari pArasI hI ko mihArA karau; sama naina jo khaMjana jAnata tau kina khaMjana hI soM isArA ksai| bhani saMkara saMkara se kaca to kara saMkara hI para dhArA karau; mukha mero kahau jo sudhAkara so to sudhAkara kyoM na nihArA karau // 1 // pravAla se * pAyeM cunI-se lalA nakha daMta dipaiM mukatAna samAna ; prabhA pukharAja-sI aMgani maiM bilasai kaca nIlama se dusimAna / kahai kavi saMkara mAnika se adharAruna horaka-sI musakAna ; vibhUSana pAna ke pahire banitA banI jauharI kI-sI dukAna // 2 // krodha meM pAkara isa kavi ne bahuta-se bha~DotrA bhI banAe haiN| thor3e Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1125 dinoM se ye becAre kucha bipita se ho gae the aura saMvat 1667 meM svargavAsI hue| (2079) gadAdhara bhaTTa ye mahAzaya mihIlAla ke putra aura prasiddha kavi padmAkara ke pautra , the| inakA svargavAsa datiyA meM, 80 varSa kI avasthA meM, saMvat 1955 ke lagabhaga huA thA / jayapura, datiyA aura suThAliyA ke mahArAjAoM ke yahA~ inakA vizeSa mAna thaa| jayapura ke mahArAjA savAI rAmasiMha kI icchAnusAra inhoMne saMvat 1942 meM kAmAMdhaka-nAmaka saMskRta-nIti kA bhASA-chaMdoM meM anuvAda kiyA / alaMkAracaMdroDaya, mahAdhara bhaTTa kI bAnI, kaisarasabhAvinoda, aura chaMdomaMjarI-nAmaka inake graMtha prasiddha hai| aMtima graMtha kavijI ne suThAliyA ke rAjA mAdhavasiMha ke Azraya meM bnaayaa| isakI kavi ne vArtika vyAkhyA bhI likhI thii| gadAdharajI kA kAya parama prazaMsanIya aura manohara hai| inakI bhASA khUba sApha, sAnuprAsa aura atimadhura hai| hama inako toSa kavi kI zreNI meM rkkheNge| udAharaNacAroM ora aTavI aTUTa zravanI pai banI, saTinI tar3Aga dhenusiMhana magara hai| gadAdhara kahai cAru Azrama barana cAra, sIla satyavAdI dAnI bhUpati sagara hai| zrApagA duraga gaja bAji stha pyAde ghane, aMbikA mahesa prabhu bhakti meM pagara hai, UmaTa nareza mAdhaveza mahArAja jahA~, bairina ko mAriyA suThAriyA nagara hai // jaulauM janhukanyakA kalAnidhi kalAnikara, jaTila jaTAni bica bhAla chabi chaMda 3 gadAdhara kahai jaulauM azvinI kumAra, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1126 - mizrabaMdhu-vinoda hanumAna nita gA rAma sujasa anaMda pai| jaujauM alakesa besa mahimA suresa sura, ___saritA sameta sura bhUtala phaniMda pai; ___ bijai-nRpa naMda zrIbhavAnIsiMha bhUpa mani bakhata bilaMda taulauM rAjau masanaMda pai // 2 // (2060) bAladatta mizra (pUrana ) ApakA janma saMvat 1865 meM bhagavaMtanagara jilA haradoI meM prasiddha mA~jhagA~va ke mizroMvAle devamaNi-vaMza meM huA thaa| Apake pitA paMDita bAlagoviMda mizra bar3e hI dRr3ha AcaraNa ke manuSya the aura prAcIna prathA ke aise vikaTa anuyAyAM the ki gurujanoM kI lAja nibhAne ko inase unhoMne yAvajjIvana saMbhASaNa nahIM kiyA / inake bar3e bhAI mukhalAlajI ke koI putra jIvita nahIM rahA, so inakI strI ne apane eka-mAtra putra bAladattajI ko apanI jeThAnI ko de diyaa| isa samaya ApakI avasthA sAta varSa kI thii| isI samaya se apane kAkA ke sAtha Apa iTauMjA z2ilA lakhanaU meM rahane lage / kAkA ke pIche Apane unakA kAma-kAja sa~bhAlA aura apanI vyApArapaTutA se thor3I sI saMpatti ko bar3hAkara acchA dhana upArjana kiyaa| Apane saMvat 1956 meM apane mRtyukAla taka sAdhAraNatayA bar3I z2imIMdArI paidA kara lii| yAvajovana Apane gaMbhIratA ko nibAhA / suraloka-yAtrA se 3 varSa prathama zrApa iTauMjA chor3a sakuTuMba lakhanaU meM rahane lage the / bAlakapana meM Apane hiMdI tathA saMskRta kA kucha abhyAsa kiyA aura kucha gItA ko bhI par3hA, paraMtu inake kAkA ko inakA gItA par3hanA isa kAraNa arucikara huA ki gaMbhIra svabhAva ko bar3hAkara kahIM ye saMsAra-syAgI na ho jAveM / kAkA kI AjJA mAnakara inhoMne gItA chor3a diyaa| gadhaulI ke lekharAja kavi inake eka anya kAkA ke pautra the / gadhaulI iTauMjA se kevala 12 mIla para hai, so ina donoM mahAzayoM meM prIti Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa . bahuta thI, aura jAnA-mAnA bhI bahudhA rahatA thA / lekharAjajI inase 3 varSa bar3e the| ina kAraNoM evaM svabhAvataH ruci hone se ApakA kavitA kI ora bhI rujhAna ho gayA aura saikar3oM chaMda bana gae, para pIche se vyApAra meM vizeSa rUpa se par3a jAne ke kAraNa bhApakI kavitAracanA bilakula chUTa gaI, yahA~ taka ki prAcIna chaMdoM ke rakSita rakhane kA bhI Apane prayatna na kiyA / phira bhI prAcIna kaviyoM ke graMtha dekhane kI ruci zrApakI vaisI hI rahI / aura hama logoM ko kAvya-tasva batAne meM Apa sadaiva cAva rakhate rhe| ApakI racanA meM aba kevala thor3ese chaMda surakSita haiM, jinameM se udAharaNa-svarUpa do chaMda yahA~ likhe jaaveNge| Apake cAra putra aura do kanyAe~ dIrghajIvI huI kheda hai ki aba Apake bar3e putra aura bar3I kanyA kA dehAMta ho gayA hai| zeSa choTe tIna putra isa itihAsa-graMtha ke lekhaka haiN| vizAla kavi Apake choTe jAmAta the / inakI bar3I putrI ke do putra haiM, jinameM choTA bhAI anaMtarAma vAjapeyI gadya-lekhana kA bar3A utsAhI hai| vaha koApareTivasosAiTI meM naukara hai / inakA pautra lakSmIzaMkara mizra bairisTara hai| vaha bhI kucha-kucha chaMda banAne aura gadya likhane meM ruci rakhatA hai| Apa kavitA meM apanA nAma pUrNa athavA pUrana rakhate the| udAharaNalAna-se lAla bane ga lAla ke, jAvaka mAla bisAla rahyo phabi; syoM adharAna maiM aMjana lIka hai, pIka bhare kahi deta mahAbi / pIta paTI badalI kaTi maiM lakhi, nAri sakoca nahIM so rahI dabi; pUrana prIti kI rIti yahI piya, dacchina jhUTha kahaiM tumako kavi / pAnI dhUma iMdhana masAlA saMga bhAtasa ke, hikamati koTharI anUpa haharAnI hai; uThata prabhaMjana ke dhana ghaharAta Thaura Thaura ThaharAta jAta jora kI nisAnI hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizra baMdhu - vinoda cAla kI na thAha jAkI pUrana vicAri kahai, ; pavana vimAna bAna gati tarasAnI hai nara lai samUha jUha bhAra lai apAra kUha, karata na rUha pheri tAkI darasAnI hai / ( 2081 ) sItArAmazaraNa bhagavAnaprasAda ( rUpakalA ) ApakA janma saMvat 1867 meM, sArana jilA ke aMtargata govA paragane ke subArakapUra grAma meM, kAyastha - kula meM huA / inhoMne fArasI, urdU, hiMdI aura a~garez2I kI zikSA pAI / ye pahale hI zikSA vibhAga ke saba-iMspekTara niyata hue| Apa rAmAnaMdI saMpradAya ke vaiSNava the / inhoMne san 1863 I0 taka bahuta yogyatA ke sAtha asisTeMTaiMspekTarI kA kAma kiyA / usa samaya ApakA mAsika vetana 300 ) thA / isI samaya Apane peMzana le lI / Apake koI saMtAna na thI, gRhiNI kA svargavAsa pahale hI ho cukA thA aura citta meM bhagavadbhakti tathA vairAgya kI mAtrA pahale hI se adhika thI, zrataH peMzana lene ke pazcAt zrApa zrIayodhyAjI meM jAkara sAdhunoM kI taraha vAsa karane lage / inake banAe kula 13 graMtha haiM, jinameM se 4 urdU ke haiM aura zeSa 8 hiMdI ke| Apa bar3e hI milanasAra tathA sarala hRdaya aura bhakta haiM / Apake racita graMthoM ke nAma ye haiM- 1 tana mana kI svacchatA, 2 zarIra pAlana, 3 bhAgavata guTakA, 4 pIpAjI kI kathA, 5 bhagavadvacanAmRta, 6 bhaktamAla kI TIkA, 7 sItArAmamAnasapUjA, 8 bhagavannAmakIrtana, 6 zrIsItArAmIya prathama pustaka, 10 mIrAbAI kI jIvanI | ( 2082 ) pherana 1128 inakA janma-sthAna, samaya ityAdi kucha jJAta nahIM hai, paraMtu inakI kavitA se vidita hotA hai ki ye mahArAja vizvanAthasiMhajI bAMdhava nareza ke kavi the / kavitA inakI sAragarbhita aura prazaMsanIya hai| hama inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM karate haiN| mahArAjA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1.121 vizvanAthasiMhalI saM0 1920 meM rAjya para the| usI samaya yaha bhI vidyamAna the| inakA kavitAkAla 1620 ke lagabhaga samajhanA caahie| amala anAra arabiMdana ko bUMda vAri, bibAphala bidruma nihAri rahe tUli-tUli . geMdA au gulAba gulalAlA gulAbAsa, zrAva jAmaiM jIva jAvaka japA ko jAta bhUli-bhUni / pherana phabata taisI pAyana lalAI bola, iMgura bhare se Dola umar3ata bhUli-yUli ; cA~danI-sI caMdamukhI dekhau brajacaMda uThe, cA~danI bichaunA gulacA~danI-sI phUli-phUli // 1 // gRhina daridra gRha-syAgina bibhUti diyo, pApina pramoda punyavaMtana chalo gayo; . : asita graheza kiyo sani ko sucitta, laghu / byAlana anaMda zeSa bhArana dalo gyo| pherana phirAvata gunIna nita nIca dvAra, gunana vihIna tinhaiM baiThe hI bhalo bhayo, kahA~ nau ganAU~ dokha tere eka prAnana soM, nAma caturAnana pai cUkatai calo gayo // 2 // janama samai maiM braja-racchana samai maiM, saji samara samai maiM jJAna yajJa japa jUTa maiM ; deva devanAtha raghunAtha vizvanAtha karI, phUla jala dAna bAna barakhA aTUTa maiM / pherana vicArapo zubha bRSTi ko bicAra yaza, pArihU janena ko prasiddha cAri khUTa maiM ; avadha akUTa maiM gobaradhana kUTa maiM, sutarana trikUTa maiM vicinna citrakUTa maiM // 3 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ minabaMdhu-vinoda caMdana cahala covA cA~danI caMdokA cAra, ghano ghanasAra dhera sIMca mahabUbI ke; atara usIra sIra saurabha gulAba nIra, gajaba gujAre aMga ajaba ajUbI ke| pherana phabata phaili phUlana pharasa tAmaiM, phUja-sI phabI hai bAla suMdara su khUbI ke ; visada bitAne tAne sAmaiM tahakhAne bIca, baiThI khasakhAne maiM khajAne kholi khUbI ke // 4 // (2083 ) mohana isa nAma ke cAra kavi hue haiM, jinameM se hama isa samaya carakhArIvAle mohana kA varNana karate haiM, jinhoMne 1916 meM zRgArasAgara nAmaka graMtha banAyA / yaha graMtha hamane dekhA hai| inakI kavitA acchI hotI thii| ye sAdhAraNa zreNI ke kavi haiN| caMda-so badana cAru caMdramA-sI hA~sI pari pUrana umA-sI khAsI surati sohAtI hai| nIti prIti rIti rati rIti rasa rIti gIta, gIta guna gIta sIna sukha sarasAtI hai| mohana masAla dIpa mAla mani mAla jAti, ___ jAla mahatAba bAba duri-duri jAtI hai; mAcho ati amala anUpa anamola tana, atana atola AmA aMga uphanAtI hai| (2084 ) murAridAsajI kavirAja ye sUrajamala kavirAja ke dattaka putra the| inakA janma saMvat 1895 meM, bUMdI meM, huA aura mRtyu saMvat 1664 meM / ye saMskRta, prAkRta, DiMgala tathA hiMdI bhASA ke acche jJAnA aura kavi the| inhoMne bUMdI-nareza rAmasiMhajI kI prAjJA se vaMza-bhAskara ko pUrA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1 kiyA, jisa para inheM bar3A puraskAra diyA gyaa| inakI jAgIra meM pA~ca gA~va the| inhoMne vaMzasamuccaya tathA DiMgalakoSa-nAmaka graMtha banAe / inakI kavitA prAkRta-mizrita vrajabhASA meM hotI thii| inakI gaNanA toSa kI zreNI meM kI jAtI hai| udAharaNakIrati tihArI seta satruna ke Anana maiM, Thaura-Thaura aho nisi mecaka milAvai hai; bahuta pratApa sapta sAdhu jana mAnasa ko, aiso sIra mRta jyoM sItala karAve hai| prabhu se pratApI prajApAlana pracaMDa daMDa, uttama prajAda citta sajana curAvai hai; mahArAva rAjA zrIdivAna raghubIra dhIra, rAvare guna ke ravi lacchana svabhAvai hai // 1 // sesa amaresa au ganesa pAra pAvaiM nahiM, . jAke pada dekhi-dekhi AnaMda liyo kareM; akSara hai mUla pheri vyakta au avyakta bheda, tAhI ke sahAya saba upamA diyo kreN| avyaya hai saMjJA tInau kAla maiM amogha kriyA, vAke rasalIna hoya pIyuSa piyo kareM; racanA racAvai kehi bhA~ti se murAridAsa, aise zabda Izvara ko manana kiyo kareM // 2 // nAma-(2085) zAligrAma zAkadvIpI (brAhmaNa ) kopA. gaMja, jilA Ajamagar3ha / graMtha-(.) kAvyaprakAza kI samAlocanA, (2) bhASAbhUSaNa kI smaalocnaa| vivaraNa-inakA janma saMvat 1816 meM humA thA, aura 116. meM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 mizrabaMdhu-vinoda svargavAsa ho gayA / kavitA sAdhAraNa zreNI kI hai / inakA kavitAkAla saMvat 1620 mAnanA caahie| udAharaNarahure basaMsa sohi pAvasa karauMgI aAju, ____ kokila ke racanA ke mora soM nacAvauMgI ; TUka-TUka caMdra kai ke jugunU ur3Aya dehauM, tAni nabhalIlapaTa ghaTA drsaavauNgii| kahaiM zAligrAma yaha caMdrikA dhanuSa jyoti, ___svedana ke kanikA se buMda jharilAyauMgoM ; kapaTI kuTila jina bhAla meM likho hai aisau, ____ Aja karatAra-mukha kArakha lgaavauNgii| nAma-(2085) prabhurAma / vivaraNa-ye kAThiyAvAr3a meM jhAlAvAr3a prAMta ke dhA~gadharA-rAjya ke rahanevAle the, unhIM ne dhA~gadharA ke zrImAnasiMhajI ke nAma se "mAnavinoda" nAmaka graMtha banAyA hai| dUsarA graMtha vIra samAja ke dhanADhya rAvavaMdIjana trikamadAsa ke nAma se "trikamaprakAza" banAyA hai / yaha prabhurAma saMvat 1860 meM janme the aura saMvat 1649 meM svargavAsI hue| (2086 ) audha ( ayodhyAprasAda vAjapeyI) .. ye mahAzaya sAtana puravA, jilA rAyabarelI ke rahanevAle mahAkavi aura sabhA-catura ho gae haiM / inakA svargavAsa vRddhAvasthA meM abhI saM0 1950 ke lagabhaga huA hai| inhoMne sAhitya-sudhAsAgara, chaMdAnaMda, rAsasarvasva, rAmakavitAvalI, aura zikAragAha-nAmaka uttama graMtha banAe haiN| inako anuprAsa se vizeSa prema thaa| inake milanevAloM ne hamase Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa "33 inake viSaya meM bahuta-sI maz2Aka kI bAteM kahI hai / eka bAra eka rAjA ne inheM makhamalI acakana aura pAyajAmA diyA, para sara ke liye koI vastu TopI aAdi kA denA vaha bhUla gae / isa para Apane kahA ki "vAha mahArAja ! Apane mujhe aisA siropAva diyA hai ki ghaTA ttop|" isa para logoM ne jhaTa Topa kA bhI ghaTA pUrA kara diyaa| inakA kAvya prazaMsanIya aura sarasa hotA thaa| hama inheM padmAkara kavi kI zreNI meM rkkheNge| udAharaNabATikA bihaMgana pai, bAri gAta raMgana pai, . vAyu vega gaMgana pai basudhA bagAra hai; bA~kI benu tAnana pai, ba~gale bitAnana pai, - besa audha pAnana pai bIthina bajAra hai| bRdAbana belina pai, banitA nabelina pai, brajacaMda kelina pai baMsI baTa mAra hai; bAri ke kanAkana pai, bahalana bA~kana pai , bIjurI balAkana pai baraSA 'bahAra hai||1|| cAro ora rAja audha rAjai dharmarAjai, dusamana kI parAjai hai sadAjai khatarAna kI , brAhmayaca vAsI bhagavAna te udAsI kahaiM, bIbiyA~ miyA~ hai tumheM khatA khaphakAna kii| jAnakI jahAna kI imAna kI kharAbI hAya, DUbA manasUvA tUbA kasama kurAna kI; rAmajI kI sAdI phiragAna kI manAdI, hiMduvAna kI prabAdI barabAdI turakAna kii|| 2 // AI dekhi guyyA~ maiM nareza a~ganaiyA jaha~, kheleM cArau bhaiyA raghuraiyA sukha pAya-pAya; Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu -vinoda lonI larikaiyA dai kaiyA maiM balaiyA jAu~, baiyA~ baiMyA~ calata ciraiyA~ gardai dhAya dhAya / pIche-pIche maiyA heta laiyA jaine gaiyA hAtha, mevA miThayA gahi detIM mukha nAya nAya ; vAreM nona raiyA audha zrAnaMda badaiyA, mere nidhanI ke chaiyA dularAtreM guna gAya-gAya // 3 // inakA rAsasarvasva hamane chatrapura meM dekhA hai / usameM 13 bar3hiyA baMda haiM / 1134 (2057) lavirAma brahmabhaTTa ye mahAzaya saMvat 1868 meM sthAna zramodA, jilA bastI meM utpanna hue the / inake pitA kA nAma palaTanarAya thA / inakA eka 26 pRSTha kA jIvana caritra DumarAva~ nivAsI paMDita nakachedI tivArI ne likhA hai, jo hamAre pAsa vartamAna hai| dasa varSa kI avasthA meM lachirAmajI ne lAsAcaka, jilA sulatAnapUra-nivAsI Iza kavi se kAvya sIkhanA AraMbha kiyA / solaha varSa kI avasthA meM ye zravadha- nareza mahArAjA mAnasiMha ke yahA~ gae aura unhoMne kRpA karake inheM kavitA meM aura bhI paripakka kiyaa| mahArAjA sAhaba kI ina para usI samaya se bar3I kRpA rahatI thI / unhoMne pIche se inheM kavirAja kI padavI bhI dI aura sadaiva inakA mAna kiyA / yoM to lachirAmajI bahuta-se rAjAoM-mahArAjAoM ke yahA~ gae, paraMtu ye mahArAjA ayodhyA aura rAjA bastI ko apanI sarakAra samajhate the / rAjA sItalA baqhzasiMha ( rAjA bastI ) ne inheM 500 bIghA kA carathI grAma, hAthI zrAdi bhI diyA / inakA mAna bar3e-bar3e mahArAjAoM ke yahA~ hotA thA aura inhoMne nimna mahAzayoM ke nAma graMtha bhI banAe I 1 mAnasiMhASTaka, 2 pratAparatnAkara ( mahArAjA pratApanArAyaNasiMha ayodhyA nareza ke nAma ), 3 premaratnAkara ( rAjA bastI ke nAma ), Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1139 4 lakSmIzvararatnAkara ( mahArAjA darabhaMgA ke nAma ), 5 rAvaNezvara kalpataru ( rAjA giddhaura ke nAma ), 6 mahezvaravilAsa ( tAlluqadAra rAmapura mathurA jilA sItApura ke nAma ), 7 munIzvara - kalpataru ( rAva mallApura ke nAma ), 8 maheMdrabhUSaNa ( rAjA TIkamagar3ha ke nAma ), raghuvIra - vilAsa ( bAbU guruprasAdasiMha giddhaura ke nAma ), aura 10 kamalAnaMdakalpataru ( rAjA pUrniyA ke nAma ) / in graMthoM ke atirikta inhoMne nIce likhe hue aura bhI graMtha banAe 11 rAmacaMdrabhUSaNa, 12 hanumatarAtaka, 13 sarayUlaharI, 14 rAmaratnAkara, aura 12 nAyikAbheda kA eka aura apUrNa graMtha / inameM se bahuta-se rIti, alaMkAra, bhAva-bheda, rasabheda tathA sphuTa viSayoM para bar3e-bar3e graMtha haiM / premaratnAkara meM inhoMne bastI ke rAjA paTezvarIprasAdanArAyaNa kA bhI nAma likhA hai / inakA svargavAsa saMvat 1661 meM, zrayAbhyA meM huA thA / inake eka putra bhI hai / " lachirAma kI bhASA vrajabhASA hai aura vaha sarAhanIya hai / inake vartamAna kavi hone ke kAraNa inakI khyAti bar3I vistIrNa hai| inakI kavitA uttama aura lalita hotI thI / hama inako toSa, kavi kI zreNI meM rakhate haiM / udAharaNa pannAlAla mAle gaja-gauhara dusAla sAle, hIrAlAla motI mani mAle parasata haiM mahA matavAle gajarAjana ke jAle bara, bAjI khetavAle jar3e jIna darasata haiN| afe lahirAma sanamAni kai luTAvai nita, sAvana sumegha sAhibI te sarasata mahArAja sItalA kasa kara maujana soM, bArida lauM bArahau mahIne barasata haiM / ; Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda caita caMda cA~danI prakAza chora chiti para, ___maMjula marIcikA taraMga raMga baraso; kokanada, kiMsuka, anAra, kacanAra, lAla, belA, kaMda, bakula, camelI, motIlara so / zrIpati sarasa syAma suMdarI vihArathala, ____ lachirAma rAjai duja aAnaMda amara so; yoMhI vrajabAgana vithorata ratana phailyo, ____nAgara basaMta ratanAkara sughara so / lachirAmajI ke graMtha prAyaH saba prakAzita ho cuke haiM, aura ve bahuta karake bhAratajIvana presa meM mudrita hue haiN| hamAre pAsa inake premaratnAkara aura rAmavaMdrabhUSaNa-nAma do graMtha vartamAna haiM / ye donoM bar3e graMtha haiN| prathama traivArSika riporTa meM inake eka aura graMtha pratAparasabhUSaNa kA patA calatA hai, tathA [ paM0 0 ri0 ] meM siyArAmacaraNacaMdrikA kaa| (2088 ) baladeva . (2088 ) dvija gaMga paMDita baladevaprasAda avasthI upanAma dvija baladeva kAnyakubja brAhmaNa kArtika badI 12 saMvat 1867 ko maujA mAnapUra z2ilA sItApura meM utpanna hue the| inake pitA kA nAma vrajalAla thaa| ve kRSi-kArya karate the / baladevajI ke tIna vivAha hue, jinase inake chaH putra aura tIna kanyAe~ huii| inake gaMgAdhara-nAmaka eka aura putra thA jo dvija gaMga ke upanAma se kavitA karatA thA aura jisane zRMgAra. caMdrikA, mahezvarabhUSaNa, aura pramadApArijAta-nAmaka tIna graMtha saMvat 1911, 1954 aura 1957 meM banAe the| paraMtu durbhAgyavaza saMbhavataH saMvat 1661 meM karIba 35 varSa kI avasthA meM apane pitA ke sAmane vaha golokavAsI huA / ina tIna graMthoM meM se prathama meM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 13. sphuTa rasa-kAvya, dvitIya meM alaMkAra evaM tRtIya meM bhAvabheda aura rasabheda kA varNana hai| prathama meM 20 aura dvitIya meM 114 pRSTha haiN| tRtIya graMtha abhI prakAzita nahIM huA hai / dvija baladevajI ne prathama jyotiSa, karmakAMDa aura vyAkaraNa ko par3hA thaa| inake citta meM prema kI mAtrA vizeSa thI, isI kAraNa inako kAvya karane kA zauka huA / inhoMne 18 varSa kI avasthA meM dAsApura kI bhaktezvarI devI para apanI jihvA kATakara car3hA dI thii| apanI jihvA kA kaTA huzrA zeSa bhAga bhI inhoMne hameM dikhAyA hai| aba vaha ThIka ho gaI hai, paraMtu usameM kATane kA cihna aba bhI banA huA hai| inhoMne kAzI-vAsI svAmI nijAnaMda sarasvatI se 32 varSa kI avasthA meM kAvya pddh'aa| isake pahale bhI ye mahAzaya kAvya karate the / saMvat 1626 meM bhArateMdu harizcaMdra, baMdanapAThaka, zAstrI becanarAma, saradAra, sevaka, nArAyaNa, ratnAkara, gaNezadatta vyAsa Adi kaviyoM ne inheM uttama kavi hone kI sanada dii| isa para ina saba mahAzayoM ke hastAkSara haiM aura yaha avasthIjI ne hameM dikhAI hai| saMvat 1933 meM inake pitA kA dehAMta huzrA / ye mahAzaya kAvya se hI apanI jIvikA prApta karate the aura bar3e-bar3e rAjA-mahArAjoM ke yahA~ jAte the / ye mahAzaya kAzirAja, rIvA~nareza, mahArAjA jayapUra aura mahArAjA darabhaMgA ke yahA~ krama se gae haiM aura una sabake yahA~ inakA sammAna huA / rAmapura mathurA (z2ilA sItApuravAle) aura iTauMjA (jilA lakhanaU) ke rAjAoM ne inakA vizeSa sammAna kiyaa| ina rAjAoM ke nAma baladevajI ne graMtha bhI banAe / inakI kavitA se prasanna hokara bahuta-se rAjAoM ne inheM bhUmi aura anya vastuoM kA puraskAra diyA / basa isI prakAra pAI huI do hajAra bIghA bhUmi inhoMne paidA kI, jisameM se 500 bIghA bArA lagAne ko milii| rAmapura ke ThAkura mahezvarabakhzajI ne saMvat 1954 meM eka hAthI bhI inheM diyA thaa| bahuta sthAnoM para inheM hajAroM rupae Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1138 mizrabaMdhu-vinoda mile / vartamAna athavA thor3e hI dinoM ke mare hue kaviyoM meM nimna. likhita kavigaNa inake mitra athavA mulAkAtI the--odha, lachirAma, sevaka, saradAra, harizcaMdra, lekharAja, dvijarAja, vrajarAja, dIna, prAnaMda, aniruddhasiMha, vizAla, lacchana, devIdatta, jaMgalI, mahArAja raghurAjasiMha (rIvA), gurudIna ityAdi / ye mahAzaya hama logoM para bhI kRpA karate the aura apane banAe hue saba graMthoM ko eka-eka prati Apane hameM dI thii| Apa jaba lakhanaU Ate the taba hamAre hI yahA~ Thaharane kI kRpA karate the| apanA uparyukta vRttAMta evaM apane graMthoM kA hAla hameM inhIM ne batAyA thA, jo yathAtathyarUpeNa hamane yahA~ likha diyaa| kheda hai, aba inakA svargavAsa ho gayA / inake do putra cakradhara aura padmadhara bhI kavitA karate haiN| zoka kA viSaya hai ki padmadhara kA dehAMta hAla meM ho gayA / inake graMthoM kA hAla hama nIce likhate haiM (1) pratApa-vinoda meM piMgala, alaMkAra, citrakAvya, rasabheda aura bhAvabheda kA varNana hai| yaha 176 pRSTha kA graMtha saMvat 1626 meM rAmapUra mathurA jilA sItApura ke ThAkura rudrapratApasiMha ke nAma para banA thaa| (2) zRMgAra-sudhAkara meM zRMgArarasa, zAMtarasa, sajanoM aura asajanoM kA varNana hai| yaha hathiyA ke pavAra dalathaMbhanasiMha kI AjJA se saMvat 1930 meM banA thaa| isameM pacAsa pRSTha haiM / ina dalathaMbhanasiMha ke putra bajaraMgasiMha hamAre mitra the| ye mahAzaya bhI acchA kAvya karate the aura kAzI-kotavAla kI pacIsI-nAmaka eka graMtha bhI inhoMne banAyA hai| .. (3) muktamAla meM zAMtirasa ke 108 chaMda haiN| yaha saMvat 1931 meM rAnI kaTesara jilA sItApura ke kahane se banA thaa| isI graMtha ke sAtha inhIM rAnI sAhabA kI AjJA se rAgASTayAma aura samasyAprakAza-nAmaka 58 sane ke do graMtha aura bhI banakara tInoM eka hI graMtha Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa kI bhA~ti 67 pRSTha meM chape the / rAgASTayAma meM ATha pahara ke cauMsaTha rAga haiM aura yaha saMvat 1931 meM banA thaa| samasyAprakAza saMvat 1932 meM chapA thA aura isameM sphuTa samasyAoM kI pUtiyA~ hai| (4) bhaMgArasaroja 11 pRSTha kA eka choTA-sA graMtha hai, jisameM zRMgArarasa ke kavitta haiM aura jo saMvat 1910 meM banA thaa| (5) hIrAjubilI meM 13 pRSThoM dvArA saMvat 1953 meM mahArAnI ke sATha varSa rAjya karane kA prAnaMda manAyA gayA hai| (6) caMdrakalAkAvya meM bUMdI kI caMdrakalA bAI kI prazaMsA hai| yaha bhI saMvat 1953 meM banA thA aura isameM 20 pRSTha haiN| (7) anyoktimahezvara saMvat 1954 meM rAmapura mathurA ke ThAkura mahezvarabaqhza ke nAma para banA thaa| isameM 56 pRSThoM dvArA anyoktiyA~ kahI gaI haiN| (8) vajarAjavihAra 270 pRSTha kA eka bar3A graMtha iTauMjA ke rAjA iMdravikramasiMha kI AjJAnusAra saMvat 1954 meM samApta humA / isameM zrIkRSNacaMdra kI kathA vividha chaMdoM meM savistara varNita hai|| (1) premataraMga baladevajI kI kavitA kA saMgraha-sA hai| isameM 23 pRSTha haiM, aura yaha saMvat 1918 meM banA thA / isa graMtha meM sphuTa viSayoM kI kavitA hai| (10) banadevavicArArka ekasau pRSTha kA gadya-padyamaya graMtha saMvat 1965 meM banA thaa| isameM padya kA bhAga bahuta hI nyUna hai| isa graMtha meM avasthIjI ne bahuta-se viSayoM para apanI anumati prakaTa kI hai, aura saba viSayoM meM inakA yahI mata hai ki asaMbhava bAtoM ke dikhAnevAle, jyotiSa ke kahanevAle, bar3I-bar3I bhar3akIlI davAiyoM ke becanevAle Adi prAyaH vaMcaka huA karate haiM / inhoMne yatra-tatra aise logoM se bacane ke bhI acche upAya likhe haiN| yadyapi avasthIjI a~garez2I nahIM par3he haiM, to bhI yaha graMtha vartamAna kAna ke Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 mizrabaMdhu-vinoda vicAroM ke anukUla hai / isase avasthIjI kI svAbhAvika buddhi-prakharatA prakaTa hotI hai| avasthIjI ne samasyA pUrti para bhI bahuta-sI racanA kI hai| zrAzu kavitA kA bhI inheM acchA abhyAsa thA, yahA~ taka ki inhoMne bIsa-paccIsa sAla se yaha darpokti kA vacana kaha rakkhA thA ki "dei jo samasyA tApai kavita banAU~ caTa; kalama rukai tau kara kalama karAie / " isa kathana ke puSTayartha inhoMne bahuta-se chaMda bahuta sthAnoM para banAe, paraMtu kahIM inakI kalama nahIM rukI / inhoMne brajabhASA meM kavitA kI hai aura vaha acchI hai| inakI kavitA ke udAharaNa nIce likhe jAte haiM (dvija baladeva-kRta) kahA dvai hai kachU nahiM jAni parai saba aMga anaMga soM jori jare ; utai bIthina maiM baladeva acAnaka dIThi prakAzaka prema pare / haSi kai ge ayAna dayA na daI hai sayAna sabai hiyare ke hare ; cale kauna ye jAta lie mana mo sira mora kI caMdrakalA ko dhre| sAgara saneha sIla sajjana siromani tyoM, haMsa kaiso nyAva loka nAyaka ke lekhyo hai ; guna pahicAnive ko kaMcana kasauTI manau, dvija baladeva vizva vizada vizekhyo hai| mAche raho jauloM loka lomasa sujasa jUha, ___ dharama dhuraMdhara rucira rIti rekhyo hai; rAdhAkRSNa premapAtra mahArAja rAjana maiM, ___iMdravikaramasiMha jaMbUdIpa dekhyo hai| khurda ghaTai badai rAhu gasai birahI hiyare ghane dhAya ghalA hai; 'so tau kalaMkita tyoM viSa baMdhu nisAcara bArija bAri balA hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana prakaraNA ; t prema samudra badai baladeva ke citta cakora ko copa calA hai kAvya sudhA baraSai nikalaMka udai jasasI tuhI caMda kalA hai ( dvija gaMga-kRta ) damakata dAminI lauM dIpati ducaMda 3 duti, taiM darasai zramaMda mani maMdira ke dara bhA~ti jharokhe cali bAja brajarAjajU ko, sArI seva suMdari saraki gaI sara dvija gaMga aMga para alake~ kuTila lureM, muktamAla sahita sudhAre kaMja kara taiM mAno kadayo caMda lai ke pannaga nachatra bR Mda, maMda-maMda maMjula manoja mAnasara haiM / hama inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM kareMge / * ( 2089 ) bir3ada siMhajI ( upanAma mAdhava ) 1141 thA / zrApa jAti ke alavara se mile haiM, kavitA sarasa hotI hai| inakA janma saMvat 1867 meM alavara ke aMtargata kizunapura meM huA cauhAna haiN| Apake pUrvajoM ko 3 gA~va darabAra jo aba taka inake adhikAra meM haiM / ApakI 1 udAharaNa koyala kUkatai huka hie uThi hai capalAna taiM prAna DareMge 3 dekhi kai buMdana kI jhari locana socana soM subAna kareMge / mAdhava pIva kI yAda divAya papIharA citta ko ceta hareMge ; prIti chipI aba kyoM rahihai sakhie badarA badanAma kareMge // 1 // kalaMka dharai puni doSa karai nisi maiM bicare rahi baMka hamesa ; udai lakhi mitra ko hota malIna kamodini ko sukhadAni bisesa | rakhai ruci mAdhava bArunI kI bapure birahIna ko deta kalesa ; na jAnie kAha vidhAri biraMci dharayo yahi caMda ko nAma dujesa // 2 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda ( 2090 ) lakhanesa pAMDe lakSmaNaprasAdajI upanAma lakhanema kavi rIvA- nareza mahArAjA vizvanAthasiMha ke maMtrI paMDita baMsIdhara pAMDeya sarayUpArINa brAhmaNa ke putra the / ye paMDitajI mahArAjA ke bar3e hI kRpA pAtra the aura inheM senApati aura mitra kA bhI pada prApta thaa| mahArAjA vizvanAthasiMhajI ke putra prasiddha kavi mahArAjA raghurAjasiMhajI hue / inhIM ke zrAzraya meM lakhane sajI rahate the / inhoMne saMvat 1921 meM rasataraMga nAmaka 116 pRSThoM kA eka graMtha kRSNacaritAmRta ke gAna meM banAyA, jisameM kula milAkara 572 chaMda haiM / yadyapi yaha kathAprAsaMgika graMtha hai, tathApi isa rIti se banAyA gayA hai / ki zrRMgArarasa ke anya kAvyoM meM isase bahuta aMtara nahIM hai / isameM vividha chaMda hai, jaise ki kezavadAsa kI rAmacaMdrikA meM pAe jAte haiM, paraMtu phira bhI savaiyAnoM aura ghanAkSariyoM kA prAdhAnya hai / isakI bhASA vrajabhASA kI ora adhika jhukatI hai, yadyapi isameM avadha kI bhASA bhI mila jAtI hai / graMthAraMbha meM kavi ne apane 1142 zrayadAtA ko prazaMsA kI hai, aura phira kramazaH rAjanagara aura zrIkRSNa kI utpatti se lekara uddhava-saMdeza- paryaMta kathA kA acchA varNana kiyA hai| rAsa kA bhI varNana bar3A vizada huA hai| inakI kavitA meM jahA~ kahIM alaMkAra athavA rasa A gae haiM, vahA~ unakA nAma likha diyA gayA hai / inhoMne citra kAvya bhI thor3A-sA kiyA hai, aura use bhI eka prakAra se kathA meM hI sammilita kara diyA hai| inakI bhASA acchI aura kavitA prazaMsanIya hai / bhASA meM rIti kAvya aura kathAprasaMga banAne kI do bhinna-bhinna praNAliyA~ haiM, paraMtu lakhanesajI ne una donoM ko milA diyA hai| inake graMtha se korI kavitA aura kathA prasaMga, donoM kA svAda milatA hai / inakA parizrama saMtoSadAyaka hai / hama inako toSa kavi kI zreNI meM rakhate haiM / udAharaNa nIce likhate haiM -- Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1143 rAjai jaitavAra raghurAja nara nAhana maiM, cAhata panAha mukha sAha hU sake haiM; vicarai praphullita prajAni-puMja bA~dhau rAja, ___duSTa kI kahA hai banarAja hU jake haiN| baranai ko pAra lakhanesa kRpA kora jana, pota sama pAya dukhasiMdhu ke thake rahaiM; jAsu kara kaMja makaraMda dAna pAna ke ke, hamase maliMda guna gAna maiM chake rhaiN| kuMjani maiM, bana puMjani maiM, ali guMjani maiM subha sabda suhAta haiM; dhenu dhanI, dharanI, dhana, dhAma maiM ko baranai jakhanesa vikhyAta haiN| thAvara jaMgama jIvana ko dina jAmini jAni na jAta bihAta haiN| hai gayo kAnhamaI braja hai saba dekheM tahA~ naMdanaMda dekhAta haiN| khoja meM lakSmIcaritra-nAmaka inake eka dUsare graMtha kA bhI varNana hai| (2091 ) DaoNkTara ruDAlpha hArnalI sI0 AI0 I0 inakA janma saMvat 1818 meM, prAgarA jile meM, sikaMdarA ke pAsa hanA thaa| ye mahAzaya kaoNlejoM meM adhyApaka rahe, aura aMta meM sarakAra ne inheM purAtatva kI jA~ca para bhI niyata kiyaa| inakA uttarIya bhAratavarSIya bhASA samudAya ke vyAkaraNoMvAlA lekha parama prasiddha evaM vidvattApUrNa hai| inhoMne yaha siddha kara diyA hai ki hiMdI saMskRta evaM prAkRta se nikalI hai aura anArya bhASAoM kI zAkhA nahIM hai / inhoMne bihArI-bhASA kA koSa evaM caMda-kRta rAso kA bhI saMpAdana kiyA, para ye graMtha apUrNa raha ge| DaoNkTara sAhaba ne jaina graMtha "uvAsagadasarAvo" bhI prakAzita kiyA / inakA hiMdI-bhASA se pragAr3ha prema hai aura vyAkaraNa evaM bhASAoM kI utpatti ke viSaya meM inakA pramANa mAnA jAtA hai ? aba ye vilAyata cale gae haiN| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1144 mizrabaMdhu-vinoda (2092) AnaMda kavi ThAkura durgAsiMha Apa DikoliyA z2ilA sItApUra-nivAsI hiMdI ke eka prAcIna aura prasiddha kavi the| Apane 70 varSa kI avasthA bhoga kI / Apane kucha graMtha race the, aura sphuTa chaMda saikar3oM banAe haiN| ApakI kavitA acchI hai| kAvyasudhAdhara meM ApakI samasyA-pUrtiyA~ chapA karatI thiiN| Apa sAdhAraNatayA eka bar3e z2amIMdAra the / hameM AnaMdajI ne apane bahuta-se chaMda sunAe the| " ( 2093 ) navInacaMdra rAya inakA janma saMvat 1864 meM huA thaa| pitA kI zaizavAvasthA meM hI mRtyu ho jAne se inakI zikSA acchI na ho sakI, para inhoMne apane hI kauzala se 16) mAsika se lekara 700) mAsika taka kA vetana bhogA, aura vidyAvyasana ke kAraNa a~garez2I ke atirikta saMskRta aura hiMdI kI bhI bahuta acchI yogyatA prApta kara lI / navIna bAbU ne ina donoM bhASAoM meM prakRSTa graMtha banAe aura vidhavA-vivAha para bhI eka pustaka racI / inhoMne paMjAba meM strI-zikSA-pAdapa kA bIja boyA aura lAhaura meM nArmala phrImela-skUla sthApita kiyaa| hiMdI meM Apane jJAnapradAyinI patrikA bhI nikaalii| paropakAra meM ye sadA lage rhe| inakA dehAMta saMvat 1947 meM huaa| ' (2094 ) bAlakRSNa bhaTTa bhaTTajI kA janma saMvat 1601 meM, prayAga meM, huA thA / ye mahAzaya saMskRta ke acche vidvAn aura bhASA ke eka parama prAcIna lekhaka the| bhArateMdujI inake lekha pasaMda karate the / saMvat 1934 meM prayAga se hiMdI-pradIpa-nAmaka eka suMdara mAsika patra prAyaH 32 varSa taka nikalatA rahA / bhaTTajI usake sadaiva saMpAdaka rahe / inakI gadyalekhana-paTutA evaM gaMbhIratA sarvatobhAvena sarAhanIya hai| kalirAja kI sabhA, rena kA vikaTa khela, bAla-vivAha nATaka, sau ajAna kA eka Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa sujAna, nUtana brahmacArI, jaisA kAma vaisA pariNAma prAdi dekha inake camatkArika haiM / padmAvatI, zarmiSThA aura caMdrasena-nAmaka uttama nATakagraMtha bhI bhaTTajI ne race / nAma-(2095 ) AtmArAma / graMtha-zRMgArasaptazatI (sNskRt)| vivaraNa-1625 ke pIche inhoMne bihArIsatasaI kA saMskRta meM anuvAda kiyA / bhArateMdujI ne inako 100) usakI :: pAritoSika bhI diyA / ataH inakA racanAkAla saMvat 1625 ke lagabhaga hai| yathA apanaya bhavabAdhAbhayaM rAdhe tvaM kuzatAsi / harirapi dharati hariyurti yadi mAdhavamupayAsi / . (2096) braja . gokula upanAma braja kAyastha kA janma saMvat 1877 meM humA tathA saMvat 1962 meM ye svargavAsI hue / inakA 'saMvat 1648 ke lagabhaga kavitAkAla hai / ye balarAmapUraM z2ilA goMDA meM hue haiM / ye mahArAjA digvijayasiMha ke yahA~ rahe / inhoMne paMcadevapaMcaka ( 1924), nItimAtaMDa (1926), sutopadeza (1930),vAmAvinoda, (1930), caubIsa avatAra (1931), zokavinAza (1932), zaktiprabhAkara (1936), TiTTibha pAkhyAna (1937), suhRdopadeza, (1937), mRgayAmayaMka (1937), digvijayaprakAza ( 1936), mahArAnIdharmacaMdrikA, ekAdazomAhAtmya, kRSNadattabhUSaNa, acalaprakAza, mahAvIraprakAza, digvijayabhUSaNa saMgraha (1925), aSTayAmaprakAza (1918), citrakalAdhara ( 1923 ), dUtIdarpaNa, nItiratnAkara (1921), aura nItiprakAza-nAmaka 22 graMtha banAe haiM / inakA koI graMtha hamAre dekhane meM nahIM pAyA. para pUcha-pA~cha se ina graMthoM ke nAma nizcaya-pUrvaka bAna Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1146 mizrabaMdhu-vinoda pdd'e| inakI kavitA anuprAsa-pUrNa parama vizada hotI thI / hama inheM toSa kI zreNI meM rakhate haiN| udAharaNatama nAsi pravAsa prakAsa karai guna eka ganai nahiM auguna sArai ; dina aMta pataMga daI prabhutA ina saMga pataMga aneka na jaarai| ati mitra ke drohI bichohI saneha ke yAte sakhA sikha merI vicArai ; mani maMju dharai braja maMdira maiM rajanI maiM janI jani dIpaka bArai / nAma- ( 2097 ) zivadayAla kavi pAMDe ( upanAma bheSa) lkhnuu| graMtha-(1) sphuTa kavitA (2) dazama skaMdha bhAgavata bhASA karIba 1000 vividha chaMdoM meM apUrNa / janmakAla-1866 / kvitaakaal-1625| vivaraNa-ye lakhanaU rAnIkaTarA nivAsI kAnyakubja pAMDe the| inheM jyotiSa meM acchA abhyAsa thA aura zrApa kavitA bhA sohAvanI karate the / inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM hai| cita kI hama Udhau ju bAteM kahaiM avakAsa prakAsa na pAi hai jU; yaha tuMga ke tuMga taraMgana ke umahe mana kauna samAi hai jU / duri hai haga kora ju bheSa kahU~ to aba braja pheri bahAi hai jU , sigarI yaha rAvarI jJAnakathA kahi kauna ko kauna sunAi hai jU // 1 // isa samaya ke anya kavigaNa nAma-(2068 ) asakaMdagiri, bA~dA / graMtha-(1) asakaMdavinoda, (2) rasamodaka (khoja 1905) (1901) / kavitAkAla-1616 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 parivartana-prakaraNa 1147 vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / ye mahArAja himmatabahAdura gosAI bA~dA ke ziSya va navAba g2anIbahAdura bA~dA ke naukara the / kavitA bhI acchI karate the| nAma-(2068) gopAlajI / janmakAla-1882 / racanAkAla-1616 / graMtha-caMDIvilAsa / vivaraNa-kAThiyAvAr3a ke bhaTTa kavi the| nAma-(2068) govardhanalAla / graMtha-sphuTa pd| racanAkAla-1616 / vivaraNa-rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma-(2068) caMpArAma, paattn-nivaasii| graMtha-(1) gautamaparIkSA, (2) vasunaMdizrAvakAcAra, (3) yogasAra, (4) carcAsAgara / racanAkAla-1616 / nAma-(2099 ) dilIpa, cainapura / graMtha-rAmAyaNa ttiikaa| kavitAkAla-1916 / / nAma-(2066) vRdAvanadAsa / graMtha-sAmudrika / [ca. trai0 ri0] racanAkAla-2616 / nAma-(2066 ) bhavAnIprasAda zukla / graMtha-(1) dInavyaMgazata, (2) upAlaMbhazata / [ca0 trai* ri0] rcnaakaal-1916| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda mAma-(2066) mannAlAla, bainaadd'aa| grNth-prdyumncritrvcnikaa| rcnaakaal-1916| nAma-( 2100) lallU brAhmaNa (pAMDe), gaajiipur| graMtha-uSAcaritra (pR0 110), lAlaratna / kavitAkAla-1916 / ( khoja 1903) nAma-( 2101 ) hIrAlAla caube, buuNdii| graMtha-sphuTa / kavitAkAla-1916 / vivaraNa-ye bhI ba do-darabAra meM the / nAma-(2101) gaMgAprasAda, bhadAvara / graMtha-vizvabhojanaprakAza / (ca. trai0 ri0) racanAkAla-1917 ke pUrva / nAma-(2102 ) sudAmAjI / graMtha-(1) bArahakhar3I, (2) sphuTa / kavitAkAja-1917 ke pUrva / nAma-(2103) haajii| aMtha-premanAmA / [pra0 trai ri0] kavitAkAla-1917 ke pUrva / nAma-(2104) gaMgAdatta brAhmaNa rAjApUra, jilA bA~dA / grNth-vissnnodvishdstotr| jnmkaal-1862| kavitAkAla-1917 / nAma-(2105) bhAnupratApa, bijAvara mahArAja / graMtha-(1) zRMgArapacAsA,(2) vijJAnazataka / [pra0 0 ri0] Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakarayu kavitAkAla - rAjasvakAla 1617 se 1958 taka | nAma - ( 2105 ) mAdhavasiMha, ameThI ke rAjA / 1 vivaraNa- -bar3e kavitA- premI the, inhIM kI sahAyatA se mahAbhAratadarpaNa navalakizora- presa meM chapA / nAma- - ( 2105 ) muni AtmArAma / 2 graMtha - ( 1 ) jainatastvAdarza, (2) tatvanirNayaprasAda, (3) zrajJAnatimira bhAskara / 1146 racanAkAla - 1618 / janmakAla - 1863 / mRtyukAla - 1623 / nAma- - ( 2106 ) suMdaralAla kAyastha, rAjanagara, chatrapura / graMtha --- sphuTa | kavitAkAla - 1618 / nAma - ( 2106 ) amRtarAya / 1 graMtha - mahAbhArata bhASA / ( khoja 1604 ) racanAkAla - 1616 ke pUrvaM / vivaraNa - nareMdrasiMha paTiyAlA- nareza ke yahA~ the / inhoMne yaha anuvAda umAdAsa, kuberacaMdra, devIdattarAya, nihAla, maMgalarAya, rAmanAtha tathA haMsarAja ke sAtha milakara kiyaa| nAma - ( 2106 ) kubera / 2. graMtha - mahAbhArata bhASA / Upara likhA huA / kaI logoM ke sAtha rcaa| racanAkAla - 1113 ke pUrva / nAma - ( 106) devIdatta rAya / graMtha--mahAbhArata bhASA / uparyukta / racanAkAla - 1616 ke pUrva / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda nAma-(2106 ) maMgalarAya / graMtha-mahAbhArata bhASA uparyukta / racanAkAla-1616 ke pUrva / nAma-(2106 ) haMsarAja / graMtha-mahAbhArata bhASA / uparyukta / racanAkAla-1616 ke pUrva / nAma-( 2107 ) gopAlagava harI, pharrukhAbAda / grNth-dyaanNddigvijyaark| janmakAla-1864 / kavitAkAla-1616 / racanAkAla-1616 ke pUrva / nAma-(2107 ) bhavAnIdIna / vivaraNa-taallukadAra sItApUra / nAma-( 2108 ) lAlacaMda / graMtha-satkarma, upadeza-ratnamAlA / kavitAkAla-1616 / nAma-(2108) harideva / nAma-(2109) kRSNadAsa brAhmaNa, ujjaina / graMtha-siMhAsanabattIsI / [pra. trai0 ri0] kavitAkAla-1120 ke pUrva / .. vivaraNa-AzrayadAtA rAjA bhIma / nAma-(2110 ) mAkhana caube, kulapahAr3a, jilA hamIrapUra / graMtha-(1) zrIgaNezajI kI kathA, (2) zrIsatyanArAyaNa kathA / kavitAkAla-1920 ke pUrva / [pra0 trai0 ri0] vivaraNa-kulapahAr3a, hamIrapUravAle / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa nAma-(2111) khUbacaMda rATha, hamIrapura / ( upanAma rasole, raseza) graMtha-terahamAsI / [pra0 trai0 ri0] aMgacaMdrikA, horIpaMkaja, prema patrikA, avadhasAgara, kRSNa kusumAkara, mAkhanacorI, ghor3A vRSabha-vivAda, vAkyavilAsa, rasikabasIkaraNaM / kavitAkAla-1920 / nAma-(2112 ) gaNezaprasAda kAyastha, aiMcavArA, jilA bA~dA / graMtha-sphuTa / janmakAla-1866 / kavitAkAla-1620 / mRtyu 1956 / nAma-( 2113 ) gaMgArAma, buNdelkhNddii| graMtha-(1) siMhAsanabattIsI, (2) devIstuti, (3) rAma caritra / (khoja 1603) [ dvi0 0 ri0] janmakAla-1864 / kavitAkAla-1920 / vivaraNa-nimna shrennii| nAma-(2114 ) Tera, mainpurii| jnmkaal-1888| kavitAkAla-1920 / nAma-( 2115) dInadayAla kAyastha, koyala, jilA - aliigddh'| graMtha-sphuTa / janmakAla-1865 / kavitAkAla-1920 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda nAma-(2116 ) narottama, aMtarveda / jnmkaal-1866| kavitAkAla-1920 / * vivaraNa-sAdhAraNa kavi / nAma- (2016) nAthUlAla dosI / graMtha-(1) sukamAjacaritra, (2) mahIpAlacaritra, (3) samAdhitaMtra, (4) darzanasAra, (1) paramAtmAprakAza, (6) siddhapriyastotra, (1) rakhakaraMDazrAvakAcAra / jaina saMpradAya kI strI thii| racanAkAla-1920 ke lagabhaga / nAma- ( 2117 ) paramAnaMdalallA paurANika, ajayagar3ha, bNdelkhNdd| graMtha-(1) nakhazikha, (2) hanumAnanATakadIpikA / jnmkaal-1867| kavitAkAla-1920 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2117) pannAlAla, dUnIvAle / graMtha-(1) vidvajjanabodhaka, (2) uttarapurANavacanikA / racanAkAla-1920 ke lagabhaga / nAma-- ( 2117) pArasadAsa, jypuur-vaasii| graMtha-(1) pArasavilAsa, (2) jJAnasUryodaya, (3) sAra caturvizanikA kI vacanikA / racanAkAla-1920 ke lagabhaga / nAma-(2117 ) phatahalAla, jypurii| graMtha-(1) vivAhapaddhati, (2) dazAvatAra nATaka, (3) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa .1153 rAjavArtikAlaMkAra, (4) ratnakaraMDanyAyadIpikA, (5) tasvArthasUtra kI vcnikaa| racanAkAla-1920 ke lagabhaga / jaina lekhaka the| nAma-(21.17 ) bakhtAvaramala ( upanAma ratanalAla) . graMtha-(3) jinadattacaritra, (2) neminAthapurANa, (3) caMdraprabhApurANa, (4) bhaviSyadattacaritra, (5) prIti karacaritra, (6) pradyumnacaritra, (7) vrata kathA koSa / racanAkAla-1920 ke lagabhaga / jaina kavi the| nAma-(2017) zivacaMdra / / graMtha-(1) nItivAkyAmRta, (2) praznottarazrAvakAcAra, (3) taravArthasUtra kI vcnikaaeN| racanAkAla-1920 aNdaaj'ii| jaina kavi the| nAma-(2117) zivajIlAla, jypuurvaasii| graMtha-(1) ratnakaraMDa, (2) carcAsaMgraha, (3) bodhasAra, (4) darzanasAra, (1) adhyaatmtrNginnii| racanAkAla-1920 aMdAz2I / nAma-(2118) brajacaMda jana / graMtha-zrIrAmalIlA kaumudii| janmakAla-1860 / kavitAkAla-1920 se 1960 taka / vivaraNa-inakA yaha graMtha vArtika hai aura kahIM-kahIM isameM chaMda bhI haiN| 70 bar3e pRSThoM kA vrajabhASA kA graMtha hai| sAdhAraNa zreNI ke kavi the / graMtha hamane chatarapura meM dekhA hai| nAma-(2118 ) svarUpacaMda jain| graMtha-(.) madanaparAjayavacanikA, (2) trailokyasAra / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1954 mizrabaMdhu-vinoda racanAkAla-1920 aNdaaj'ii| nAma-(2118) hIrAcaMdra amolaka / graMtha-(.) paMcapUjA, (2) sphuTa pada / racanAkAla-1620 aMdAz2I / nAma-(2116 ) madanamohana / janmakAla-1818 / kavitAkAla-1920 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma- ( 2120 ) manIrAma mizra, sAThI, kAnapUra / graMtha-sItA kA darpaNa / janmakAla-1866 / kavitAkAla-1620 / nAma-(2120) mahAcaMdra jaina / graMtha-(1) mahApurANa, (2) sAmayika pATha, (3) sphuTa pd| racanAkAla-1620 / nAma-( 2121) mAkhana lakherA, pannAvAle / grNth-daancauNtiisii| [pra. trai0 ri0 ] janmakAla-1891 / kavitAkAla-1920 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2121 ) mihiracaMdra, dillIvAsI / graMtha-(1) sajjanacittavilAsa, (2) gulistA~ kA anuvAda, (3) bostA~ kA anuvAda / racanAkAla-1920 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1155 nAma-(2122) yugalaprasAda kAyastha, rIvA~ / graMtha-baghelavaMzAvalI, vinayavATikA / kavitAkAla-1920 / vivaraNa-rAmarasikAvalI raghurAjasiMha rIvA~-nareza-kRta kI vaMzAvalI inhIM kI racanA hai / nAma-(2123) rAmakRSNa / graMtha-nAyikAbheda / janmakAla-1886 / kavitAkAla-1620 / [khoja 1605 ] meM nAyikAbheda kI saMvat 1907 kI prati milI hai| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2124) rAmadIna baMdIjana, alIgaMja, ittaavaa| jnmkaal-1810| kavitAkAla-1920 / , vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / nAma-(2125) lakSmaNasiMha (pratItarAya) kAyastha, dtiyaa| graMtha-(1) jaimini-azvamedhabhASA, (2) rAmabhUSaNa, (3) lokeMdravrajotsava / janmakAla-1896 / kavitAkAla-1920 / vivaraNa-mahArAja bhavAnIsiMha datiyA-nareza ke yahA~ the| nAma-(2126) lekharAja / grNth-raamkRssnngunnmaanaa| kavitAkAla-1920 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda nAma-(2127 ) lonesiMha, mitaulI, khiirii| graMtha-dazama skaMdha bhAgavata bhASA / janmakAla-1862 / kavitAkAla-1120 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / nAma-( 2128 ) zivaprakAzasiMha bAbU, DumarAva, zAhA. baadvaale| graMtha-rAmatattvabodhinI ( TIkA vinayapatrikA kii)| / janmakAla-1865 / kavitAkAla--- 1620 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2129) kuzalasiMha / graMtha-nakhazikha / raamrtngiitaa| kavitAkA-1921 ke pUrva / vivaraNa-zivanAtha ke sAtha likhA / nAma-(2120 ) daMpatAcArya / grNth-rsmNjrii| kavitAkAla-1921 ke pUrva / [ dvi0 trai0 ri0 ] nAma-(2131 ) dvArikAdAsa / graMtha-mAdhavanidAna bhASA ( vaidyaka grNth)| kavitakAla-1921 ke pUrva / ( khoja 1600) nAma-(2132 ) anunaina / graMtha-nakhazikha / janmakAla-1886 / kavitAkAla-1921 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa vivaraNa-kavitA sAnuprAsa aura yamakayukta uttama hai| sAdhAraNa shrennii| nAma-(2132 )gopAla kvi| graMtha- samasyA-camana / [ca. trai* ri0 ] rcnaakaal-1921|| nAma-( 2132 ) madanasiMha kAyastha / graMtha-(1) madanacaMdrikA (1921), (2) madanamudrikA (1923), (3) hammIraprakAza (1923), (4) madanapratApa zAlihotra (1931), (5) phArasI kI bAta / [pra0 0 ri0] racanAkAla-1621 / vivaraNa-orachA-nareza hammIrasiMha tathA pratApasiMha ke yahA~ the| nAma-(2133 ) rAdhAcaraNa kAyastha, rAjagar3ha, buMdelakhaMDa / graMtha-(1) yamunASTaka, (2) rAdhikAnakhazikha, COME pcaasaa| janmakAla-1816 / kavitAkAla-1121 / mRtyu 1951 / nAma-(2134 ) zrIkRSNacaitanyadeva / graMtha-sauMdaryacaMdrikA / [ dvi0 0 ri0] kavitAkAla-1922 ke pUrva / nAma-(2134 ) dIpaku~ari rAnI / graMtha-dIpavilAsa / [pra. 0 ri0 ] racanAkAla-1622 / vivaraNa-ajayagar3ha-nareza mahArAjA mAdhavasiMha kI rAnI thiiN| nAma-(2135 ) bakhtAvarakhA~, bijAvara / grNth-dhnusssvaiyaa| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda kavitAkAla-1622 / [pra. trai0 ri0] . nAma-(2136 ) benI, bhiNdd-nivaasii| graMtha-zAlihotra / [pra. trai0 ri0] kavitAkAla-1623 ke prathama / vivaraNa-khageza ke putra / nAma-( 2137 ) mAnasiMha avasthI, giravA~, jilA bA~dA / graMtha-zAlihotra / kavitAkAla-1923 ke pUrva / [pra0 trai0 ri0] vivaraNa-sAdhAraNa / nAma-(2137 ) kezavagiri / graMtha-(1) AnaMdalaharI, ( 2 ) prmodnaattk| [pra0 trai0 ri0 ] racanAkAla-1923 / nAma-(2137 ) majabUtasiMha, buNdelkhNddii| graMtha-nIticaMdrikA / [pra0 0 ri0] racanAkAla-1923 / nAma-(2138 ) rAmacarana ciragA~va / graMtha-(1) hiMDolakuMDa, (2) rahasyarAmAyana, (3) sItArAma daMpativilAsa / [ dvi. trai0 ri0] nAma-(2938 ) locanasiMha kAyastha / graMtha-locanaprakAza / [ca. trai0 ri0] racanAkAla-1923 / kavitAkAla-1923 / vivaraNa-maithilIzaraNa gupta ke pitaa| nAma-(2139) bhUre, bijAvara / graMtha-bArahamAsA / [pra. trai0 ri0] Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1151 parivartana-prakaraNa kavitAkAla-1924 ke vN| nAma-( 2136 ) kezavadAsa, ttiikmgddh'vaasii| graMtha-(1) muhUrtapradIpa (1924), (2) gaNitasAra (1930), [pra. trai0 ri0] racanAkAla-1924 / vivaraNa-mahArAjA hamIrasiMha morachA-nareza ke yahA~ the| nAma-(2140) jayagoviMdadAsa / graMtha-hanumatsAgara (pR. 326 ) / [dvi0 0 ri0] kavitAkAna-1924 / nAma-(2141) ThAkuraprasAda tripAThI, kizunadAsapUra, raaybrelii| graMtha-rasacaMdrodaya, ( koI saMgraha bhii)| jnmkaal-1882| kavitAkAla-1924 taka / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / inake pAsa bhASA-sAhitya kA acchA pustakAlaya thaa| nAma-(2142) dalapatirAma / graMtha-zravaNAkhyAna / kavitAkAla-1924 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2143) paMcama, DalamaU, raaybrelii| kavitAkAla-1924 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2143 ) rasarUpa / graMtha-(.) zyAmavilAsa (1924), (2) vinayarasAmRta, (3) rAdhikAjU ko nakhazikha / [pra0 trai0 ri0] Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ minabaMdhu-vinoda racanAkAla-1924 / vivaraNa-piparI-rAjya chtrpuurvaasii| nAma-(2143 ) zaMkaralAla / graMtha-kRSNacaMdrikA / [pra. 0 ri0] racanAkAla-1924 / vivaraNa-rajadhAna jilA kaanpuurvaasii| nAma-(2143 ) svAmo harisevaka sAhaba saMta / graMtha--sevakabahara, sevakataraMga / racanAkAla-1624 / janmakAla-saM0 1886 / mRtyukAla-1956 / vivaraNa-Apa baliyA-nivAsI zivagopAla ke putra the / Apa yogazAstra ke acche jJAtA the| udAharaNabacana visvAsa do madada guru zrAsale, triguNa pistaula baMdhUma karu grAma ko; lopa saMtoSa aru jJAna golA banA, bIra nA gane raNa zIta aura dhAma ko| baMdhu suta nAri parivAra saba bahara bano hai, DhAla kara bAla araha jAma ko; kaheM harisevaka pada zIza de garU' ko, viSaya ko mAri lalakAri le rAma ko| jai jai jai vAlamIka baliyA jo prakaTa kiyo, ___cAroM dizi khAI jAkI caukI munIzvara kI ; pUraba parAzara dakSiNa gaMgAgarga dara dara bhRgu, dakSiNa haiM kapiladeva uttara de kulezvara kii| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa madhyapurI rAje vipula sAdhu saMta gAje tAmeM, dhAma chabi chAjeM hukma rAnI balezvara kI; gAdI hai vajAra baMsa kAyastha, vajIrApura, tAmaha harisevaka khAsa kiMkara paramezvara kii| nAma-(2144) khAna / kavitAkAla-1925 ke pUrva / vivaraNa-sAdhAraNa zreNo / nAma-(2145) hanumAnadAsa / grNth-gaatmaalaa| kavitAkAla-1625 ke pUrva / nAma-(2146) kamalAkAMta vakIla, gorakhapura / graMtha-hAlAvihAra / jnmkaal-1600| kavitAkAla-1925 vartamAna / nAma-(2147 ) kamalezvara kAyastha,maMdarA, jilA gaajiipuur| graMtha-(1) satyanArAyaNa, (2) sphuTa / kavitAkAla-1925 / mRtyu 1668 / nAma-(2147) kAlidAsa cAraNa / kvitaakaal-1625| vivaraNa-mUlI kAThiyAvAda ke nivAsI tathA rAjA yazavaMta siha ke yahA~ the| inakI kavitA vIrarasa-pUrNa hai| nAma-(2147 ) kesarIsiMha / kvitaakaal-1625|| vivaraNa-bhrola-nivAsI bhUpasiMha ke putra the / pAlItAne meM bhI rhe| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1162 mizrabaMdhu-vinoda nAma-(2148) caMDIdatta / jnmkaal-1868| kavitAkAla-1925 / vivaraNa-mahArAjA mAnasiMha ke darabArI kavi the| sAdhAraNa shrennii| nAma-(2149 ) caMDIdAna kavirAjA cAraNa, koTA / graMtha-sphuTa kvitaa| kvitaakaal-1625| vivaraNa-ye bhI acchI kavitA karate the aura devIjI kA ekAdha kavitta roz2a banA lete the, taba bhojana karate the| isa kAraNa devIjI ke kavitta inake haz2AroM haiM / sAdhAraNa shrennii| nAma-(2146 ) jyeSThAlAla / kavitAkAla-1925 / vivaraNa-bIjApUra-nivAsI cAraNa the| nAma-(2146 ) ThAkuraprasAda lAlA / graMtha-(1) praznacaMdrikA (1925), (2) mAdhavavilAsa (1925), (3) bhASedurazmi (1938) / racanAkAla-1625 / [pra. trai ri0] vivrnn-orchaavaasii| nAma-(2150) tapasIrAma kAyastha, mubArakapUra, sArana / graMtha-(1) ramUz2a maharavanA, (2) premagaMgataraMga, (3) banAyA dehlii| kavitAkAla-1625 / mRtyu 1642 / nAma-( 2151 ) devIprasAda kAyastha, maU, chatrapUra / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa graMtha-vaidyakalpa / janmakAla-1867 / kavitAkAla-125 / mRtyu 1646 / nAma-(2152) nArAyaNadAsa bhATa / graMtha-Udhavavrajagamanacaritra / [ dvi0 trai0 ri0 ] kavitAkAla-1925 / vivaraNa-banArasa / nAma- (2152 ) AditarAma / yaha kAThiyAvAr3a ke dezAMtargata 'navAnagara'-zahara ke nivAsI.. praznorA brAhmaNa the / inhoMne "saMgItyAdita" nAmaka bahuta acchA graMtha banAyA hai / inakA svargavAsa saM0 1945 meM huaa| kavitta yaha jagajAla mA~hi magana raho hoM tAhi, deke satasaMga bhakta jana bhAva kIjie, mana kI e vAsanA vinAsanA karAmo kachu, hoU~ yaha sumati kumati mati chiijie| kahata 'aditarAma' suno yaha merI pAsa, chori jaga pAsa khAsa dAsapada dIjie; eho brajanAtha mohiM kIjie sanAtha bhava, pAtha sAtha haoNtha gahi, nAtha gahi liijie| nAma-(2152 ) gulAbasiMha dhaauujii| bharatapUra ke rahanevAle jAti ke gUjara the| yaha saMvat 1878 meM janme aura saMvat 1145 meM svargavAsI hue| ye bharatapura ke mahA. rAjA jasavaMtasiMha ke dhAbhAI hone se bharatapUra rAjya ke bar3e umarAva the| unake banAe graMthoM ke nAma -premasatasaI sAta sau dohA meM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1164 mizrabaMdhu vinoda chape haiM / 2 - kArttikamAhAtmya / phuTakara chappaya 500 aura phuTakara pada 500 banAyA hai / aura kavi rasazrAnaMda ke pAsa 'hitakalpadruma' (hitopadeza bhASA ) banAke chapavAyA hai tathA 'sAmudrikasAra ' graMtha narottama kavi ke pAsa banAkara chupAyA hai / racanAkAla - 1625 / nAma - ( 2153 ) parameza baMdojana, satAvA~, rAyabarelI / graMtha - kRSNavinoda ( pR0 78 ) / janmakAla - 1866 / kavitAkAla - 1625 | thor3e dina hue svargavAsa huA / vivaraNa -toSa zreNI / nAma - ( 2154 ) premasiMha udAvata rAThor3a, khaDelA gA~va, mAravAr3a | graMtha - rAjA kAmaketu kI vArtA ( itihAsa ) / kavitAkAla - 1625 / mRtyu 1656 / vivaraNa - zrAzrayadAtA mahArAja yazavaMta siMha / zloka saM0 600 / nAma - ( 2155 ) budhasiMha ( rasIle ) kAyastha, berI / graMtha -- sphuTa / janmakAla - 1600 / kavitAkAla - 1625 / mRtyu 1650 / nAma - ( 2156 ) mathurAprasAda ( upanAma laMkeza) kAyastha, kAlapI / graMtha - ( 1 ) rAvaNadigvijaya, (2) rAvaNavRMdAvanayAtrA, ( 3 ) rAvaNa zivasvarodaya, ( 4 ) dohAvalI / janmakAla - 1866 / kavitAkAla - 1625 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa 1995 vivaraNa-Apa kAlapI meM vakIla the| rAmalIlA ke rasika hI na the, baran rAvaNa banate bhI the, aura apane ko rAvaNa kA avatAra kahate the / upanAma bhI laMkeza rakkhA thaa| nAma-(2157 ) mahezadatta zukla avadharAma ke putra dhanaulI, jilA baarhbNkii| graMtha-(1) viSNupurANa bhASA gadya-padya, (2) amarakoSa TIkA, (3 ) devI bhAgavata, (4) vAlmIkIya rAmAyaNa, (5) nasiMhapurANa. (6) padmapurANa,(.) kAvyasaMgraha, (8) umApati digvijaya, (6) udyogaparva bhASA, (10) mAdhavanidAna, (1) kavittarAmAyaNa TIkA / janmakAla-1817 / kavitAkAla-1925 / mRtyu 1160 / nAma-(2158) mUlacaMda kAyastha, khairAbAda, jilA sItApUra / graMtha-(.) dharma-sAgara, (2) bhajanAvalI 7 bhAga / jnmkaal-1600| kavitAkAla-1925 / mRtyu 1950 / / nAma-(2159 ) raghunaMdana bhttttaacaary| graMtha-(.) sanAtanadharmasiddhAMta, (2) dharmasiddhAMtasaMhitA, (3) digvijayAzvamedha, (4) pAkhaMDamuMDinidarzana, (5) kRtyavAda, (6) zabdArthanirUpaNa, (7) dAnanirUpaNa, (8) lakSaNAvAda, (6) sadUSaNa, (10) sadAzivAstuti / janmakAla-1816 / kavitAkAla-1625 / nAma-(2160) raghunaMdanalAla kAyastha, banArasa / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1166 mizrabaMdhu-vinoda graMtha-citragupta zvara purANa / janmakAla-1867 / kavitAkAla-1625 / nAma-(2160 ) gumAnasiMha / vivaraNa- mevAr3a udayapUra rAjyAMtargata bATaraDA gA~va nivAsI, udayapUra rAjya ke paTAvata, bATaraDA gA~va ke pAsa ThAkura ke bhayAta the| lakSanapurA gAMva nivAsI gumAnasiMhajI kA janmakAla saMvat 1867 kA thaa| inakA racanAkAla saMvat 1925 hai| inake banAe hue graMthoM ke nAma(1) maniSAlakSacaMdrikA, (2) mokSabhuvana, nava khaMDoM meM, (3) yogabhAnuprakAzikA ( bhagavadgItA kI TIkA ), (4) gItAsAra (bhAgavata adhyAya 50 zloka kI ttiikaa| (5) pAtaMjala sUtra para chaMdabaddha TIkA / ye pA~ca chape hue haiM aura bAkI (6) yogAMgazataka, (7) rAjanIti, (8) jaMtrI ityAdi graMtha banAe haiN| nAma- (2161 ) rAmakumAra kAyastha, bA~dA / graMtha-sphuTa / jnmkaal-1600| kavitAkAla-1925 / mRtyu 1655 / nAma-(2162 ) rAmapratApajI, jayapUra / graMtha-sphuTa / kvitaakaal-1925| nAma-( 2162 ) aughar3a urpha uddhava / vivaraNa-inakA janmasthAna kAThiyAvAr3a ke jhAlAvAr3a prAMta ke sakhatara gA~va meM huA / jAti ke audIcya / janma saMvat 1817 vaizAkha sudI 1 budhavAra / inhoMne sakhatara darabAra Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa / meM zrIkaraNasiMhajI ke nAma se eka graMtha karNa-jatta. maNi-nAmaka banAyA hai / dUsarA graMtha kukavikuThAra nAmaka hai| kavitAkAla-1625 / svayaM dUtikA dina hai gharIka eka neka to baTohI suna, merI kahI mAna nA tau pAche pachitAi hai| naskara cahU~ghA phire taskara tamAma dhAma, ___rahata akelI dhAma kAhU na sahAi hai| bAlama bidesa chAyo jobana nareza udhau, pAyo nA sa~desa yAte mAgata sahAi hai| Akhira karoge kahU~ rajani niberA DerA, __yAte ita raho berA DerA cita cAi hai| nAma-( 2163 ) rAjabhajanabArI, gajapura, jilA gorkhpur| graMtha-sphuTa kAvya / kavitAkAla-1925 / vivaraNa-rAjA bastI ke yahA~ the| nAma-(2063) gopaaljo| vivaraNa-kAThiyAvAr3a dezAMtargata jehisavAra prAMta meM svasthAna bhAvanagara rAjya ke tAve sihora-nAmaka kissA meM the| rAva (bhATa) mAlasiMha ke gopAla nAma kA putra huA / inhoMne lokA gaccha ke jainasAdhu pAnAcaMdajI kI saMgati se kavitA siikhii| inakA janmakAla 1882 kA thA / aura saMvat 1620 meM svargavAsI hue / inakA caMDIvilAsa-nAmaka devI-stuti kA graMtha hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1168 . mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 2164) zivaprakAza kAyastha, apahara, jilA . chpraa| graMtha-(1) upadezapravAha, (2) bhAgavatarasasaMpuTa, (3) lIlArasataraMgiNI, (4) satasaMgavilAsa, (5) bhajanarasAmRtArNava, (6) bhAgavatatasvabhAskara, ( 7 ) vinayapatrikA TIkA, (8) gItAvalI TIkA, (6) rAmagItA TIkA, (10) vedastuti kI TIkA, (11) itihAsa laharI / jnmkaal-1600| kavitAkAla-1625 / vivaraNa-DumarAva ke prasiddha dIvAna jayaprakAzalAla ke laghu bhrAtA the| nAma-(2165 ) zyAma kavi mizra, AgarA / graMtha-sphuTa / kvitaakaal-1125| vivaraNa-ye kulapati mizra ke vaMzadhara haiN| nAma-( 2165 ) dopsiNh| vivaraNa-ku~varadIpasiMhajI dhAvaI karaulI ke gujAredAra (mAravAr3a) the| yaha saMvat 1936meM guz2ara ge| unake banAe hue graMtha(1) dIpasAgara, (2) jagannAthadhyAnamaMjarI, (3) dhyAnapaMcAzikA, (4) karuNApacIsI, (5) jJAna shtk| nAma-( 2165 ) rasaAnaMda / vivaraNa-bharatapura tAvA ke vezayA grAma ke rahanevAle jAti ke jATa the| yaha saMvat 1892 meM paidA hue aura saMvat 1926 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana-prakaraNa meM svargavAsI hue arthAt 77 varSa kI Ayu bhoga kara mre| graMtha--(1) hitakalpadruma (saMskRta hitopadeza bhASA meM kiyA hai), (2) saMgrAmakalAdhara (virATaparva ), (3) samararatnAkara (azvamedha ), (4) vijayavinoda (karaulI ke rAjA kI lar3AI ke viSaya meM ), (1) maujaprakAza, (6) zikhanakha, (7) gaMgA bhU bhAgamana / inakI kavitA kA namUnA kavitta kekI bhekI kaThinahu TIko mari jaiyo zira, aura paragAta jari jaiyo kokilAna ko; ketakI sakula kula anala vitala jaiyo, hUjiyo katala kula lalita latAna ko / bhane "rasAna~da" yoM bIja nirabIja jaiyo, teja hata vikrama nigor3e paMcabAna ko; piya raTi-raTi papihA ko kaMTha kaTi jaiyo, . yaza miTi jaiyo bajamAre badarAna ko| nAma-(2166) hanumAnadona mizra, rAjApura, jilA baaNdaa| graMtha-(1) vAlmokAya rAmAyaNa, (2) dIpamAlikA / jnmkaal-1812| kvitaakaal-1925| nAma-(2166 ) raNamalasiMha rAjA sAhaba / vivaraNa-jhAlAvAr3a prAMta meM dhrAMgadharA sthAna ke jhAlA rAjA sAhaba zrIraNamalasiMha jI amarasiMha ke kumAra the| amarasiMha san 1848 meM svargavAsI ho ge| pIche unake kumArajI 32 varSa kI prAyu meM gaddI para baiThe aura san 1866 meM Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1970 mizrabaMdhu-vinoda 26 varSa rAjya karake svargavAsI hue| rAjA sAhaba acche vidvAn the| nAma-( 2167 ) harIdAsa bhaTTa, baaNdaa|| graMtha-rAdhAbhUSaNa / vyAdhaharana / [pra. trai0 ri0] jnmkaal-1101| kvitaakaal-1625| vivaraNa-zRMgAraviSaya / nAma-(2168 ) hiradesa baMdIjana, maasii| grNth---shRNgaarnaurs| janmakAla-1601 / kvitaakaal-1925| vivaraNa-inakI kavitA uttama aura manohara hai, toSa zreNI ke kavi haiN| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa paiMtIsavA~ adhyAya vartamAna hiMdI evaM patra-patrikAe~. ( 1926 - 1945) bhArateMdu bAbU harizcaMdra ke atirikta koI paramottama kavi isa samaya meM nahIM huA / unake atirikta utkRSTa kaviyoM kI gaNanA meM mahArAjA raghurAjasiMha aura sahajarAma hI ke nAma A sakate haiM, para ye bhI prathama zreNI ke na the, yadyapi inakI kavitA AdaraNIya avazyaH hai / inake atirikta sAdhAraNatayA utkRSTa kaviyoM meM goviMda gillAbhAI, dvijarAja, vrajarAja, vizAla, pUrNa, zrIdhara pAThaka, hanumAn, murAridAna aura lalita kI bhI gaNanA ho sakatI hai / isa samaya meM caMdrakalA Adi kaI striyoM ne bhI manohAriNI kavitA kI hai, jaisA ki zrAge samAlocanAoM se prakaTa hogaa| prAcIna prathA ke kaviyoM meM nAyikAbheda, alaMkAra, SaTRtu aura nakhazikha ke hI graMthoM ke banAne kI kucha paripATI-sI par3a gaI thii| acche kavigaNa prAyaH inhIM viSayoM para racanA karate the aura kathAprasaMga athavA anya viSayoM para kama dhyAna dete the / isa kAla meM prAcIna prathAnuyAyI kavigaNa to purAne hI Dharre - para vizeSatayA cala rahe haiM, para bahuta-se navIna prathA ke loga isa rIti ko anucita samajhane lage haiN| thor3e hI viSayoM ko le lene se zeSa uttama viSaya chUTa jAte haiM aura kavitA kA mArga saMkucita ho jAtA hai / Ajakala rela, vAra, DhAka, chApeqhAnoM Adi ke vizada Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1172 mizrabaMdhu-vinoda prabaMdhoM ke kAraNa hama logoM ko dUra-dUra ke manuSyoM taka se milane aura bhAva-prakAzana kA pUrA subhItA ho gayA hai| a~garez2o rAjya ke pUrNa rIti se sthApita ho jAne se bhI kavitA ko bar3A lAbha pahuMcA hai| isa rAjya ne acchI zAMti sthApita kara dI, jisase bhASA ne bhI unnati pAI / itane para bhI kucha pUrva-prathAnuyAyiyoM ne naI subhotAvAlI bAtoM se kevala samasyApUrti ke patra calAne kA kAma liyA / samasyApUrti meM camatkArika kAvya prAyaH kama milatA hai / pA~ca-cha: varSoM se aba samasyApUrti ke patroM kA bala kSINa hotA dekha par3atA hai| aura vividha viSayoM ke patroM kI unnati dikhAI detI hai / bahuna dinoM se hiMdI meM bArahamAsAnoM ke likhane kI cAla calI AtI hai / inameM pratyeka mAsa meM virahiNI striyoM kI viraha-vedanA kA varNana hotA hai| sabase pahalA bArahamAsA khusaro kA kahA jAtA hai aura dUparA, jahA~ taka hameM jJAta hai, kezavadAsa ne bnaayaa| inake pIche kisI bhArI pracIna kavi ne bArahamAsA nahIM kahA / idhara zrAkara vajahana, vahAba, gaNezaprasAda Adi ne manohara bArahamAse likhe haiN| aise graMthoM meM khar3I-bolI kA vizeSa prayoga hotA hai / inake atirikta saikar3oM bArahamAse bane haiM, para inakI racanA adhikatara zithila hai / bahutoM meM racayitAoM ke nAmoM taka kA patA nahIM lgtaa| aba taka kavitA bhI vizeSatayA vrajabhASA meM hI hotI thI, para aba paMDitoM kA vicAra hai ki eka prAMtAya bhASA parama manohAriNI hone para bhI samasta dezIya hiMdI-bhASA kA sthAna nahIM le sktii| unakA mata hai ki kevala aiso sAdhu bolI jo ekadezIya na ho aura jo una saba prAMtoM meM vyavahRta ho, jahA~ hiMdI kA pracAra hai, vAstava meM hamArI bhASA kahalAne kI yogyatA rakha sakatI hai / unake mata meM khar3Ibolo aisI hai aura kavitA isI meM likhI jAnI caahie| 17vIM zatAbdI meM gaMga evaM jaTamala ne khar3I-bolI meM gadya likhA / para gadya Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 1173 vartamAna prakaraNa kAvya meM isakA pracAra jallUlAnna tathA sadala mitra ke samaya se vizeSa huA / rAjA laghamAmaha tathA rAjA zivaprasAda ne ise aura bhI unnati do| bhArateMdu harizcaMdra tathA pratApanArAyaNa mizra ke samaya se gadya kI bahuta hI saMtoSadAyinI unnati huI, aura isa samaya saikar3oM utkRSTa gadya-lekhaka vartamAna haiN| inameM badarInArAyaNa caudharI, gaMgAprasAda agnihotrI, bhuvanezvara mizra, mehatA najArAma, zivanaMdanasahAya, vrajanaMdanasahAya, sAdhuzaraNaprasAdasiMha, kizorIlAlagosvAmI zyAmasuMdaradAsa, goviMda nArAyaNa mizra, gadAdharasiMha, amRtalAla cakravartI, ayodhyAsiMha, devIprasAda, jagannAthadAsa (ratnAkara), gaurIzaMkara-hIrAcaMda aojhA, gopAlarAma, mahAvIraprasAda dvivedI, madanamohana mAlavIya, somezvaradatta sukula evaM anyAnya aneka parama pratibhAzAlI lekhaka haiM / prAyaH sATha varSoM se hiMdI meM samAcAra-patra bhI nikalane lage haiN| aura inakI dinoMdina uttarottara vRddhi hotI jAtI hai / isa samaya kaI dainika patra bhI hiMdI meM nikala rahe haiM / gadya meM vividha prakAra ke acche aura upakAro graMtha likhe gae, aura anuvAdita hue tathA hote jAte haiM / a~garez2o rAjya kA prabhAva aba baiTha cukA hai| isase bhA~tibhA~ti ke navAgata lAbhakArI bhAva deza meM phaila rahe haiN| a~garejI-zikSA kA bhI yahI prabhAva par3atA hai / isane dezabhakti kI mAtrA bahuta bar3hA dI hai| a~garez2A rAjya se jIvana-hor3a-prAbalya dinoMdina bar3hatA jAtA hai| isase dezavAsiyoM kA dhyAna upayogI viSayoM kI ora khiMca rahA hai| ina kAraNoM se hiMdI meM navIna vicAroM kA samAveza khUba' hotA jAtA hai aura vividha viSayoM ke graMtha dinoMdina banate jAte. haiN| yadi yahI hAla sthira rahA, jaisI ki dRr3ha pAzA kI jAvIta pacAsa varSa ke bhItara hiMdI kI bahuta bar3I unnati ho jAvegI aura isameM.. kisI prakAra ke graMthoM kI kamI na rhegii| padya meM khar3I-bolI kA kucha-kucha pracAra bahuta kAla se calA AtA hai, jaisA ki Upara sthAna Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1174 mizrabaMdhu-vinoda sthAna para dikhalAyA gayA hai, para pUrNabala se pahalepahala khar3I-bolI kI padya-kavitA sItala kavi ne banAI / isa mahAkavi ne apane 'guljAra-camana' nAmaka graMtha meM sivA khar3I-bolI ke aura kisI bhASA kA prayoga hI nahIM kiyaa| isake tInoM camana mudrita hamAre pAsa haiN| sItala ke pIche zrIdhara pAThaka ne khar3I-bolI kI prazaMsanIya kavitA kI, aura mahAvIraprasAda dvivedI, ayodhyAsiMha upAdhyAya, maithilIzaraNa gupta, sanehI, bAlamukuMda gupta, nAthUrAmazaMkara, mannana dvivedI Adi ne bhI isI prathA para acchI racanAe~ kI haiN| hamane bhI 'bhAratavinaya'-nAmaka prAyaH eka sahasra chaMdoM kA graMtha evaM eka anya choTI-sI pustaka khar3I-bolI meM banAI hai| abhI kucha kavi khar3I-bolI meM kavitA nahIM karate aura kucha ko isameM uttama kavitA bana sakane meM aba bhI saMdeha hai, para isakI bhI unnati hone kI aba pUrNa prAzA hai| thor3e dinoM se hiMdI meM upanyAsoM kI bar3I cAla par3a gaI hai| inase itanA upakAra avazya hai, ki inakI rocakatA ke kAraNa bahuta-se hiMdI na jAnanevAle bhI isa bhASA kI ora jhuka par3ate haiM ! upanyAsalekhakoM meM devakInaMdana khatrI, gopAlarAma, kizorIlAla gosvAmI, gaMgAprasAda gupta Adi pradhAna haiM / isa samaya premacaMdajI ke upanyAsa aura kahAniyA~ bahuta lokapriya haiN| nATaka-vibhAga hiMdI meM bahuta dinoM se sthApita nahIM hai aura na isakI abhI taka acchI unnati huI hai| sabase pahale nevAja kavi ne zakaMtalA nATaka banAyA, para vaha svataMtra graMtha nahIM hai, baran vizeSatayA kAlidAsa-kRta zakuMtalA nATaka ke AdhAra para likhA gayA hai| yaha pUrNarUpa se nATaka ke lakSaNoM meM bhI nahIM pAtA, kyoMki isameM yavanikAdi kA yathocita samAveza nahIM hai| brajavAsIdAsa-kRta prabodhacaMdrodaya nATaka bhI isI taraha kA hai| kezavadAsa-kRta vijJAnagItA bhI nATaka Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1975 ke DhaMga para likhA gayA hai, para usameM ina graMthoM se bhI kama nATakapana hai, yahA~ taka ki use nATaka kahanA hI vyartha hai / devamAyAprapaMca nATaka meM bhI yavanikA zrAdi ke prabaMdha nahIM haiN| ise deva kavi ne bnaayaa| prabhAvatI aura AnaMdaraghunaMdana bhI pUrNa nATaka nahIM haiN| sabase pahalA. nATaka bhArateMdu harizcaMdra ke pitA giradharadAsa ne saM0 1914 meM banAyA, jisakA nAma "nahuSa nATaka' hai| rAdhAkRSNadAsa ne usakA saMpAdana kiyaa| isake pIche rAjA lakSmaNasiMha ne zakuMtalA kA bhASAnuvAda kiyaa| nATakoM kA pracAra hiMdI meM pradhAnatayA harizcaMdra hI ne kiyA / unhoMne bahuta-se uttama nATaka banAe, jinameM se kaI kA abhinaya bhI huA / inake atirikta zrInivAsadAsa, totArAma, gopAlarAma, kAzInAtha khatrI, purohita gopInAtha, lAlA sItArAma Adi ne bhI noTaka banAe aura anuvAdita kie haiN| paM0 rUpanArAyaNa pAMDe ne TI0 ela0 rAya ke bahuta-se nATakoM ke anuvAda kie haiN| bAbU jayazaMkara prasAda ne kaI uttama maulika nATaka likhe haiN| zrIyuta jI0 pI0 zrIvAstava aura paM0 badarInAtha bhaTTa ke hAsyarasAtmaka nATaka loga pasaMda karate haiN| rAdhAkRSNadAsa, pratApanArAyaNa mizra, devakInaMdana tripAThI, bAlakRSNa bhaTTa, gaNezadatta, rAdhAcaraNa gosvAmI, caudharI badarInArAyaNa, gadAdhara bhaTTa, jAnI bihArIlAla, aMbikAdatta vyAsa, zItalaprasAda tivArI, dAmodara zAstrI, ThAkuradayAlasiMha, ayodhyAsiMha upAdhyAya, gadAdharasiMha, lalitAprasAda trivedI, rAya devIprasAda pUrNa, bAlezvaraprasAda, mahArAjakumAra khaDga lAlabahAdura malla prAdi kavigaNa isa samaya ke nATakakAra haiN| zoka hai ki inameM kucha mahAzaya aba nahIM haiN| bihAra-prAMta meM hiMdI-bhASI anya prAMtoM ke dekhate nATaka-vibhAga bahuta dinoM se acchI dazA meM hai / svayaM vidyApati ThAkura ne 'drahavIM zatAbdI meM do nATaka-graMtha likhe / lAla jhA ne saM0 1837 meM gaurI-pariNaya Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1176 mizrabaMdhu-vinoda nATaka banAyA, tathA saM0 1907 meM bhAnunAtha jhA ne prabhAvatIharaNa nATaka nirmANa kiyA, jisameM maithila bhASA ke atirikta prAkRta tathA saMskRta kA bhI prayoga kiyA gayA / harSanAtha jhA ne bhI isI samaya kaI graMtha banAe, jinameM USAharaNa mukhya hai / vrajanaMdanasahAya aura zivanaMdanasahAya ne bhI nATaka race haiM / ___ phira bhI kahanA hI par3atA hai ki hiMdI meM nATaka-vibhAga abhI bilakula saMtoSadAyaka dazA meM nahIM hai / bhArateMdu, zrInivAsadAsa Adi ke racita nATakoM ke atirikta adhikAMza zeSa uttama nATaka-graMtha yA to nATaka haiM hI nahIM, athavA kevala anuvAda-mAtra haiN| hiMdI-itihAsa-viSayaka abhI taka koI acchA graMtha nahIM hai| sabase prathama prayatna isa viSaya meM bhUSaNa ke samakAlika kAlidAsa kavi ne kiyaa| para unhoMne kevala haz2Ara chaMdoM kA haz2ArA-nAmaka eka saMgraha banAyA / isa graMtha se itanA lAbha avazya huA ki jina kaviyoM ke nAma isameM Ae haiM, unake viSaya meM jJAta ho gayA ki ve yA so kAlidAsa ke samakAlika the, athavA pUrva ke| bahuta-se kaviyoM kI racanAe~ bhI isI graMtha ke kAraNa surakSita rhiiN| saMvat 1660 ke lagabhaga pravINa kavi ne sArasaMgraha-nAmaka eka graMtha saMgRhIta kiyA, jisameM prAyaH 110 kaviyoM kI kavitA pAI jAtI hai / yaha amudrita graMtha paMDita yugalakizora ke pAsa hai / dalapatirAya baMsIdhara ne saMvat 1762 meM alaMkAraratnAkara-nAmaka eka saMgraha banAyA, jisameM unhoMne apane atirikta 44 kaviyoM ke chaMda likhe / bhaktamAla, kavimAjA (1718), satkavigirAvilAsa (1803), vidvanmodataraMgiNI (1874) aura rAgasAgarodbhava (1600) bhI kucha prAcIna saMgraha haiM / sUdana ne bhI prAyaH 110 kaviyoM ke nAma likhe haiM / bhASAkAvyasaMgraha skUloM kI eka pAThya-pustaka-mAtra thii| saMvat 1930 ke lagabhaga ThAkura zivasiMha seMgara ne zivasiMhasaroja-nAmaka eka anamola graMtha banAyA, jisameM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1177 vartamAna prakaraNa unhoMne prAyaH eka sahasra kaviyoM kA sUkSma hAla pracura zrama dvArA ekatra kiyA / di mADarna va. kulara liTarecara oNpha hiMdustAna aura 'kavikIrtikalAnidhi' ko bhI DaoNkTara griyarsana tathA paMDita nakachedI tivArI ne likhA / para ye graMtha vizeSatayA 'saroja' para hI avalaMbita haiM / sarakAra hAla meM Arthika sahAyatA dekara kAzInAgarI-pracAriNI sabhA dvArA hiMdI pustakoM kI khoja saM0 1957 se karA rahI hai| isase bahuta-se uttama graMthoM aura kaviyoM kA patA laga rahA hai / khoja pUre isa prAMta tathA rAjasthAna ityAdi meM ho jAne para usase itihAsa kI uttama sAmagrI mila skegii| hiMdI meM samAlocanA kI cAla bahuta thor3e dinoM se calI hai| prAcIna prathA ke loga samajhate the ki samAlocanA karane meM kisI bhI kavi kI niMdA na karanI caahie| isa vicAra ke kAraNa samAlocanA kI unnati prAcIna kAla meM na huI / sabase prathama hiMdI meM mahAkavi dAsa ne samAlocanA kI bhora kucha dhyAna diyA, para bahuta dabI kalama se kahane ke kAraNa unhoMne kisI ke viSaya meM adhika na khaa| bhArateMdujI bhI isa ora kucha jhuke the, yahA~ taka ki uttarI hiMda ke ve eka-mAtra vartamAna samAlocaka kahalAte the| samAlocaka-nAmaka eka patra bhI nikalA thA, aura chattIsagar3ha-mitra bhI samAlocanA para vizeSa dhyAna detA thA, para kAla-gati se ye donoM patra asta ho ge| anya patrapatrikAe~ bhI samaya-samaya para samAlocanA karatI haiN| brajanaMdanaprasAda evaM mahAvIraprasAda dvivedI ne kucha samAlocanAe~ likhI haiM / "hiMdInavara' nAmaka samAlocanA graMtha thor3e hI dina hue hamane bhI banAyA thaa| isa samaya mAsika patroM meM samAlocanA likhI jAtI hai aura do sAla se kRSNavihArI mizra hiMdI samAlocaka nAma kA eka patra nikAla rahe haiM / yadi usakA zrAkAra kucha bar3hAkara use mAsika kara diyA jAya, to usase isa aMga ke pUrNa hone kI vizeSa prAzA hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda Ajakala rAmalIlA aura rAsalIlA se bhI hiMdI kA pracAra kucha-kucha hotA hai| inameM rAma aura kRSNa kI kathAoM kA abhinaya kiyA jAtA hai / rAmalIlA prathama to sAdhAraNa janoM ke hI dvArA vijayadazamI ke avasara para aura kahIM-kahIM dIvAlI paryaMta kI jAtI thI, para thor3e dinoM se rAsa-maMDaliyoM kI bhA~ti rAmalIlA kI bhI abhinaya maMDaliyA~ sthira huI haiM, jinhoMne rAsa-maMDaliyoM se bahuta adhika unnati kara lI hai aura jo vartamAna thieTaroM ke kucha-kucha barAbara pahu~ca gaI haiM / rAsamaMDaliyA~ bhI prAcIna rIti para thieTara kI-sI lIlAe~ karatI haiM; yadyapi inase aba taka bahuta kama unnati ho sakI hai| samaya-samaya para grAmoM meM kahIM-kahIM bahuta dinoM se varSA Rtu meM AlhA gAne kI paripATI calI AtI hai / isakA chaMda tukAMtahIna bar3A hI aojakArI hotA hai| isameM mahobe ke rAjA parimAla tathA vIravara AlhA-Udana kA varNana hotA hai, jo prAyaH lar3AiyoM se bharA hai / pAlhA kI pratiyA~ thor3e hI dinoM se chapI haiM / yaha nahIM jJAta hai ki isakI racanA kisa kavi ne kaba kI thii| kahA jAtA hai ki caMda ke samakAlIna jaganika vaMdIjana ne pahale-pahala AlhA banAyA, para usa samaya kI bhASA kA koI aMza bhI aba AlhA meM nahIM hai / kahate haiM ki kannauja ke kisI kavi ne vartamAna AlhA banAyA, para isakA koI pramANa nahIM hai| jo kucha ho, AlhA kI kavitA sthAna-sthAna para parama projasvinI aura manohara hai| pa~vArA bhI eka prAcIna kAvya samajha par3atA hai| para isake racayitA kA bhI patA nahIM hai aura na isakI koI mudrita athavA likhita prati hI milatI hai / pa~vArA vizeSatayA pAsI loga gAte haiM aura usameM dezIya rAjAoM evaM z2imIMdAroM kA hAla rahatA hai / jahA~ jo pa~vArA pracalita hai vahA~ ke bar3e AdamiyoM kA yaza usameM varNita hotA hai / yaha pa~vAra rAjAoM ke yazovarNana se prAraMbha huaA jAna par3atA hai, jaisA ki isake nAma se prakaTa hotA hai| yadi koI manuSya zrama karake pAsI Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 1174 vartamAna prakaraNa . 1976 AdikoM se ise ekatra kare, to vidita ho ki isakI racanAe~ kaisI haiN| abhI to pa~vArA aisA nIrasa samajhA jAtA hai ki loga niMdA karane meM kisI nIrasa aura laMbe prabaMdha ko pa~vArA kahate haiN| hiMdI ke saubhAgya se pichale 30 yA 35 varSa ke aMdara pA~ca-sAta sabhAe~ bhI kAzI, meraTha, jaunapUra, bArA, prayAga, kalakattA Adi meM sthApita huii| kAzI-nAgarIpracAriNI sabhA ne saMvat 1950 meM janma | grahaNa kiyaa| tabhI se isakI uttarottara vRddhi hotI calI jAtI hai / yaha barAbara nAgarIpracAriNI patrikA nikAlatI rahI hai aura aba graMthamAlA evaM lekhamAlA bhI niAlakane lagI hai / graMthamAlA meM acche-acche graMtha nikala gae aura nikAlate jAte haiM / hiMdI ko yuktaprAMta ke nyAyAlayoM meM jo sthAna milA hai, vaha adhikAMza meM isI ke prayatnoM kA phala hai| isane tulasI-kRta rAmAyaNa aura pRthvIrAja rAso kI parama zuddha pratiyA~ pracura zrama dvArA prakAzita kI aura 28 sAla se sarakAra se sahAyatA lekara hiMdI ke prAcIna graMthoM kI khoja meM yaha bar3A hI sarAhanIya zrama kara rahI hai| isane padakoM, prazaMsApatra prAdi ke dvArA uttama lekha-praNAlI calAne kA prabaMdha kiyA aura lekhakoM ko bahuta protsAhana diyaa| anekAneka prayatnoM se isane hiMdI-bhASA aura nAgarI akSaroM kA pracAra bddh'aayaa| bahuta-se vidvAnoM kI sahAyatA se yaha eka vaijJAnika koSa taiyAra kara cukI hai, aba eka bRhat koSa bhI banA rahI hai, jo pUrNa hone para A cukA hai, isa samaya taka isake 40 khaMDa nikala cuke haiM / yaha itihAsa bhI isI kI preraNA se banA hai| . __ zrArA-nAgarIpracAriNI sabhA prAyaH 25 varSoM se bihAra meM sthApita hai / isane bhI hiMdI ke pracAra meM parama prazaMsanIya zrama kiyA hai| aba taka hiMdI kA koI sarvamAnya vyAkaraNa nahIM thA / isa sabhA ne eka aisA vyAkaraNa bhI taiyAra karA liyA hai| meraTha-sabhA ne bhI hiMdI-pracAra meM acchA zrama kiyA ; para durbhAgya Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu - vinoda vaza paMDita gaurIdatta kA svargavAsa ho jAne se vaha aba suSuptAvasthA ko prApta ho gaI hai / jaunapUra-sabhA kA bhI parizrama acchA hai; para isakI bhI dazA saMtoSadAyinI nahIM hai| prayAga kI nAgarIpravarddhinI sabhA abhI thor3e hI dinoM se sthApita huI hai, para to bhI isake utsAha se hiMdI ke vizeSa upakAra hone kI AzA hai / kalakatte kI eka lipi-vistAra pariSad ne bhI kaI sAla taka acchA kAma kiyA thA / rent stitva hiMdI ke liye bar3e gaurava kA thA, paraMtu zrIzAradAcaraNa jaja hAIkorTa kA dehAMta ho jAne se usakA lopa ho gayA / isI abhiprAya se isa sabhA ne devanAgara- nAmaka patra nikAlA thA, jisameM sabhI bhASAoM ke lekha nAgarI lipi meM likhe jAte the, vaha bhI baMda ho gayA / bhASAoM ke ekIkaraNa meM yaha sabhA paramopayoginI thI / deza meM bahuta kAla se nAgarI lipi kA pracAra calA AtA hai / aba madarAsa evaM baMgAla ke vidvAnoM ne bhI isI lipi ko grAhya mAnA hai, aura gujarAta meM bhI isakA pracAra bar3hatA dekha par3atA hai / yahA~ taka ki zrImAn bar3audA- nareza ne nAgarAkSaroM kI zikSA zrAvazyaka kara dI hai / nAgarIpracAriNI sabhA ke prayatnoM se 1667 ke navarAtra meM kAzI meM prathama hiMdo - sAhitya-sammelana- nAmaka eka mahatI sabhA huI thI, jisameM anya viSayoM ke sAtha eka lipi-vistAra ke upAyoM para vicAra huA thA / prayAga aura kalakatte meM bhI isake adhivezana hue / aba to sammelana eka pratiSThita saMsthA hai / isake 18 adhivezana ho cuke haiM / eka adhivezana ke sabhApati mahAtmA gAMdhI the / isake dvArA parIkSAe~ hotI haiM ! usase hiMdI kA bar3A hita hai| isakI ora se prativarSa 1200) kA maMgalAprasAda puraskAra hiMdI ke utkRSTa lekhaka ko diyA jAtA hai sammelana pustaka - prakAzana kA bhI kAma karatA hai / isake dvArA hiMdIvidyApITha nAma kA eka zikSAlaya bhI calatA hai| isakI ora se sammelana patrikA bhI nikalatI hai| isakA kAma bahuta vyApaka hai / 1180 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 118 // pauSa 1667 meM isI bAta ke puSTyarthaM prayAga meM eka lipi-vistAra-sammelana huA, jisameM bhAratavarSa ke sabhI dezoM se vidvAn mahAzayoM ne madarAsa ke jasTisa kRSNA svAmI aiyara ke sabhApatitva meM nAgarAkSaroM ke pracArArtha yoga diyA, aura unheM sAre deza ke liye sarvamAnya tthhraayaa| aba hiMdI ke sudina-se Ate dekha par3ate haiN| ina sabhAtroM ke atirikta aura bhI choTI-bar3I sabhAe~ yatra-tatra nAgarI pracArArtha sthApita huI haiN| bhAratadharma-mahAmaMDala aura Arya samAja zrAdi dhArmika sabhAe~ bhI vyAkhyAnoM, lekhoM, patroM evaM graMthoM dvArA hiMdI-pracAra meM acchI sahAyatA kara rahI haiN| ina sabhAoM ne sabase adhika upakAra vyAkhyAnadAtA utpanna karake kiyA hai| bahuta-se sanAtanadharmI aura Arya-samAjI upadezaka dhArA bA~dhakara uttama hiMdI meM ghaMToM vyAkhyAna de sakate haiN| inake nAma samAlocanAoM, cakra evaM nAmAvalI meM mileNge| sAmAjika tathA jAtIya sabhAe~ bhI hiMdI-pracAra ko aneka prakAra se lAbha pahu~cA rahI haiN| Ajakala hiMdI-bhASA ke chApekhAne bahuta haiM aura unakI chapAI bhI bar3hiyA hotI hai| unameM veMkaTezvara, lacamoveMkaTezvara, nirNaya-sAgara, iMDiyana-presa, bhAratamitra, navalakizora-presa, bhAratajIvana, bhArata, hariprakAza, khaDgavilAsa, vaidika-yaMtrAlaya, laharI-presa kAzI, varmanapresa, gaMgA-phrAinamArTa-presa, lakSmInArAyaNa-presa, belaveDiyara-presa, hiMdI-presa, rAmanArAyaNa-presa, abhyudaya-presa, hiMdostAna-presa, pratApa. presa, vartamAna-presa brahma-presa iTAvA, sanAtanadharma-presa murAdAbAda, jJAnamaMDala-presa kAzI, oMkAra-presa, kRSNa-presa mAdi prasiddha haiM / hiMdI meM epha-mAtra kAnUnI pustakeM tathA naz2IreM chApanevAlA kAnUna-presa, kAnapura bhI prazaMsanIya kAma karatA hai| ___ samaya-samaya para samasyAparti ke liye sthAna-sthAna para kavi-samAja sathA maMDala bhI sthApita hue haiN| unameM se pradhAna-pradhAna nAma nIce likhe jAte haiM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizra baMdhu vinoda kAzI- kavimaMDala, kAzI- kavisamAja, bisavA~- kavimaMDala, rasikasamAja kAnapUra, haldI- kavisamAja, fatehagar3ha - kavisamAja, kAlAkA~karakavisamAja ityAdi / ye saba samAja prAyaH 50 varSa ke bhItara sthApita hue haiM | ina sabameM adhikAMza vahI kavigaNa pUrtiyA~ bhejate the ! inake patroM se vartamAna kaviyoM ke nAma DhU~r3hane meM hameM bar3I suvidhA milI hai / ina sabameM samasyApUrti kI jAtI thI, aura inameM bahuta-se chaMda prazaMsanIya bhI banate the / para isa prathA se sphuTa chaMda likhane kI rIti calatI hai, jo vizeSatayA zrRMgAra rasa ke hote haiM / aba bhASA meM zRMgAra - kavitA kI AvazyakatA bahuta kama hai, kyoMki bhUtakAla meM kavitA kA yaha aMga ucita se adhika aise hI aise sphuTa chaMdoM dvArA bhara cukA 1 sa hiMdI gadya meM vartamAna prakAra ke vividha upakArI viSaya para racanA kI AvazyakatA hai, aura nATaka vibhAga kI pUrti aura bhI Avazyaka hai / sphuTa chaMdoM ke liye aba sthAna bahuta kama hai| phira bhI yaha samasyApUrti kI prathA sphuTa chaMdoM ho kI racanA bar3hAtI hai| inhIM evaM anya kAraNoM se hamane saMvat 1657 meM eka lekha dvArA samasyApUrti kI rIti ko parama niMdya kahA thA / usa samaya isa prathA kA khUba z2ora thA, para aba utanA nahIM hai / phira bhI isa rIti ko uThAkara una patroM ke baMda kara dene se lAbha nahIM hai, aura lAbhakArI viSayoM para chaMdobaddha prabaMdha yA kavitA kA chapanA hamArI tuccha buddhi meM ucita hai| isa hetu kaI samAjoM kA TUTa jAnA aura unake patroM kA baMda ho jAnA bar3e duHkha kI bAta hai, jaisA ki Ajakala huA hai, aura adhikAMza samAja va samasyA ke patra baMda bhI ho gae / baran unhIM meM uttama 1182 hamane sthAna-sthAna para zRMgAra - kavitA evaM anya anupayogI viSayoM kI racanAoM kI niMdA kI hai| phira bhI aise graMthoM ke racayitAoM kI Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1183 prazaMsA bhI isI graMtha meM pAI jAvegI / isase kucha pAThakoM ko graMtha meM paraspara virodhI bhAvoM ke hone kI zaMkA uTha sakatI hai| bahuta-se vartamAna lekhakoM kA yaha bhI mata hai ki zrRMgAra-kAvya aisA niMdya hai ki hiMdI meM usakA honA na hone ke barAbara hai, aura yadi aise graMtha pheMka bhI die jAveM, to koI vizeSa hAni nahIM / ina kAraNoM se ucita jAna par3atA hai ki isa viSaya para hama apanA mata spaSTatayA prakaTa kara deveM / 1 sabase pahale pAThakoM ko kavitA ke zuddha lakSaNa para dhyAna denA caahie| paMDitoM kA mata hai ki alaukika AnaMda denA kAvya kA mukhya guNa hai / kulapati mizra ne kAvya kA lakSaNa yaha kahA hai"jagate adbhuta sukhasadana zabdaru artha kaMvitta ; yaha lakSaNa maiMne kiyo samujhi graMtha bahu citta / " isI Azaya kA eka lakSaNa hamane bhI kahA thA ; " vAkya aratha vA ekahU [ jaha~ ramanIya su hoya ziramaura zazibhAla mata kAvya kahAvai soya / " ina lakSaNoM ke anusAra uparyukta prakAra ke graMtha bhI AdaraNIya haiM / jo prabaMdha jaisA hI zrAnaMda detA hai, vaha vaisA hI acchA kAvya hai, cAhe jo viSaya usameM kahA gayA ho| phira varNana jaisA hI utkRSTa hogA, kavitA bhI usakI vaisI hI prazaMsanIya hogI / viSaya kI upayogitA bhI kAvyotkarSa ko bar3hAtI hai, para sAhitya- camatkAra-varddhana kI vaha ekamAtra jananI nahIM hai / isa kAraNa anupayogI viSayavAle camatkRta graMthoM ko hama tiraskaraNIya nahIM samajhate / kisI prasiddha zrAcArya ne bhI aise graMthoM ke pratikUla mata prakaTa nahIM kiyA hai / ina graMthoM se bhI sAhitya-bhaMDAra khUba bharA huA dekha par3atA hai aura vAstava meM hai / abhI upayogI viSayoM ke prabhAva se bahuta logoM ko ye graMtha sauta ke se lar3ake samajha par3ate haiM, paraMtu jisa samaya lAbhakArI viSayoM ke graMtha 1 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1184 mizrabaMdhu-vinoda pracuratA se bana jAveMge, jaisA zIghra ho jAne kI dRr3ha pAzA kI jAtI hai, usa samaya ina graMthoM ke bAhulya se bhI hiMdI kI mahimA evaM gaurava meM khUba sahAyatA milegI / aAjakala bhI graMtha-bhaMDAra kI bahutAyata se hiMdI bhArata kI sabhI vartamAna bhASAoM se bahuta Age bar3hI huI hai / hama anucita viSayoM para zoka avazya prakaTa karate haiM, paraMtu hiMdI ke sabhI utkRSTa graMthoM kA samAdara pUrNarUpa se karanA bahuta ucita samajhate haiN| nidAna isa vartamAna kAla meM hiMdI ne bahuta acchI unnati kI hai aura usakI uttarottara vRddhi hone ke cihna cAroM ora se dRSTigocara ho rahe haiN| aba hama isa adhyAya ko isI jagaha samAptaprAya kara isa kAla ke lekhakoM ke kucha vistRta vRttAMta Age samAlocanA, cakra aura nAmAvalI dvArA likhate haiM / jina mahAzayoM ke nAma cakra athavA nAmAvalI-mAtra meM pAe haiM, unheM bhI hama nyUna nahIM samajhate / kevala vistAra-bhaya se aisA karane ko hama bAdhya hue haiN| inameM se katipaya mahAnubhAvoM ke graMtha dekhane athavA vizeSa hAla jAnane kA bhI saubhAgya hameM nahIM prApta hushraa| ___ isa bhAga meM saMvat 1926 se aba taka kA hAla likhA gayA hai| ise hamane do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai, arthAt prathama harizcaMdra kAla (1645 taka ) aura dvitIya gadya-kAla ( aba taka ) / ina donoM bhAgoM ke pUrva aura uttarA-nAmaka do-do upavibhAga kie gae haiM / ___ isa prakaraNa ke mukhya viSaya ko uThAne se prathama hama patra-patrikAoM kA bhI kucha varNana karanA ucita samajhate haiN| samAcArapatra evaM patrikAe~ hiMdI meM presa ke prabhAva se samAcArapatroM kA pracAra thor3e hI dinoM se huaA hai / vArana hesTiMgsa ke samaya meM saMvat 1837 ke lagabhaga banArasa jile meM kisI sthAna para khodane se do presa nikale the. jinameM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa vartamAna samaya kI bhA~ti TAipa ityAdi saba sAmAna thA aura TAipa jor3ane kA krama bhI prAyaH zrAjakala ke samAna hI thA / purAtatvavettA a~garez2oM kA yaha mata hai ki yaha presa kama-se-kama eka haz2Ara varSa kA prAcIna hai / isa hisAba se svAmI zaMkarAcArya ke samaya taka meM presa hone kA patA calatA hai, phira bhI chApe kA pracAra yahA~ a~garez2I - rAjya ke pUrva bilakula na thA, aura isI kAraNa samAcArapatra bhI pracalita na the / "hiMdI bhASA ke sAmayika patroM kA itihAsa"nAmaka eka graMtha bAbU rAdhAkRSNadAsa ne san 1814 ( saMvat 1951 meM prakAzita karAyA thA, jo nAgarIpracAriNI sabhA, kAzI se aba bhI milatA hai| isameM prAcIna patra-patrikAoM ke varNana pAe jAte haiM / AzA hai, sabhA isakA eka nayA saMskaraNa nikAlakara Age kA hAla bhI pUrA kara degI / 1182 sabase pahalA hiMdI - patra " banArasa aqhabAra" thA, jo saMvat 1902 meM rAjA zivaprasAda kI sahAyatA se nikalA / isakI bhASA khicar3I thI aura sabhya samAja meM isakA Adara nahIM huaa| isake saMpAdaka goviMdaraghunAtha thatte the / sAdhu hiMdI meM eka uttama samAcArapatra nikAlane ke vicAra se kaI sajjanoM ne kAzI se 'sudhAkara' patra nikAlA / sabase pahale paramotkRSTa patra jo hiMdI meM nikalA, vaha bhArateMdu bAbU harizcaMdra dvArA saMpAdita 'kavivacanasudhA' thA, jo saMvat 1625 se prakAzita hone lagA / sudhA patra pahale mAsika thA, para thor3e hI dinoM bAda pAkSika hokara sAptAhika ho gyaa| isakI lekhana zailI bahuta gaMbhIra tathA unnata thI / isameM gadya tathA padya meM lekha nikalate the, aura vaha sabhI taraha se saMtoSadAyaka the / saMvat 1137 ke pIche bhArateMdujI ne yaha patra paMDita ciMtAmaNi ko de diyA, jinake prabaMdha se yaha saMvat 1642 taka nikalakara baMda ho gayA / saMvat 1626 meM bAbU kArttikaprasAda ne kalakatte se 'hiMdI- dIpti prakAza' nikAlA / yaha patra Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1186 mizrabaMdhu-vinoda prasiddha patra hiMdI-pradIpa se alaga thaa| isI sAla bihAra se 'bihArabaMdhu' kA janma huaa| bhArateMdujI ne saMvat 1930 meM "harizcaMdra maigajIna" nikAlI, jisakA nAma badalakara dUsare sAla 'harizcaMdracaMdrikA' kara diyA, jo saMvat 1642 taka kisI prakAra nikalatI rahI / saMvat 1634 meM bhAratamitra, mitravilAsa, hiMdI-pradIpa aura AryadarpaNa-nAmaka prasiddha patroM kA janma huA / 'bhAratamitra' paM0 durgAprasAda tathA anya mahAzayoM ne nikaalaa| yaha pahalA sAptAhika patra hai, jo bar3I uttamatA se nikAlA gayA, aura jisakI praNAlI bar3I gauravAnvita rahI hai| isake saMpAdakoM meM haramukuMda zAstrI aura bAlamukuMda gupta pradhAna hue / guptajI ke lekha bar3e hI ha~sI-dillagI-pUrNa tathA gaMbhIra hote the| kucha dinoM se isakA eka dainika saMskaraNa bhI nikalane lagA hai| paraMtu kucha dinoM se bhAratamitra meM usa rocakatA tathA ucca vicAra kA abhAva dekha par3atA hai| 'mitravilAsa' paMjAba kA eka bar3hiyA hiMdI patra thA / "hiMdIpradIpa' prayAga se paMDita bAlakRSNajI bhaTTa ne nikAlA / isameM bar3e hI gaMbhIra tathA ucca koTi ke lekha nikalate rahe / yaha patra hiMdI-bhASA kA gaurava samajhA jAtA thA, aura ghATA khAkara bhI bhaTTajI udArabhAva se ise bahuta dinoM taka nikAlate rahe / paraMtu hAla meM kucha rAjanaitika ar3acana par3I, jisa para vivaza hokara bhaTTajI ne ise baMda kara diyaa| saMvat 1935 meM kalakattA se 'sArasudhAnidhi' aura 'ucita vaktA'. nAmaka patra nikle| ucita vaktA ko svargIya paMDita durgAprasAda mizra ne nikAlA aura 'sArasudhAnidhi' ke saMpAdaka prasiddha lekhaka paMDita sadAnaMdajI the / saMvat 1936 meM udayapurAdhIza mahArANA sajana. siMhajU deva ne prasiddha patra 'sajanakIrtisudhAkara' nikAlA / mahArANAjI ke akAla mRtyu se hiMdI kI bar3I hI kSati huii| saMvat 1936 meM paMDita pratApanArAyaNa mizra ne kAnapUra se prasiddha brAhmaNa patra nikAlA, jisane paThita samAja meM apane lekhoM ke caTakIle. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1187 vartamAna prakaraNa pana se bahuta hI Adara pAyA, paraMtu grAhakoM kI anudAratA se yaha . sthAyI na ho sakA / saMvat 1640 meM hiMdI kA prasiddha patra 'hiMdostAna' pahale-pahala prAyaH do varSa a~garez2I meM nikalA, phira prAyaH do mAsa a~garejI tathA hiMdI meM nikalakara eka barasa taka a~garejI, hiMdI aura urdU meM chApA gyaa| usa samaya taka yaha mAsika thA / isake pIche yaha dasa mahIne taka sAptAhika rUpa se a~garejI meM iMgalaiMDa se nikalA / 1 navaMbara saM0 1942 se yaha patra dainika kara diyA gyaa| isa patra ke svAmI rAjA rAmapAlasiMha sadA isake saMpAdaka rahe aura sahakArI saMpAdakoM meM bAbU amRtalAla cakravartI, paMDita madanamohana mAlavIya aura bAbU bAlamukuMda gupta-jaise prasiddha logoM kI gaNanA hai / rAjA sAhaba ke mRtyu ke sAtha-hI-sAtha yaha patra bhI vilIna ho gayA / kucha dina pazcAt unake uttarAdhikArI hamAre mitra rAjA ramezasiMhajI ne 'samrATa' patra ko pahale sAptAhika aura phira dainika rUpa meM nikAlA, paraMtu hiMdI ke abhAgya se rAjA ramezasiMhajI kI asAmayika mauta ke kAraNa vaha bhI baMda ho gyaa| saM0 1940 se prasiddha patra 'bhAratajIvana' bAbU rAmakRSNa varmA ne sAptAhika rUpa meM kAzI se nikAlA, jisameM bahuta dina taka nAgarIpracAriNI sabhA kI kAryavAhI chapatI rahI aura abhI taka vaha kisI taraha cala rahA hai / saMvat 1642 meM kAnapura se bhAratodaya dainika patra bAbU sItArAma ke saMpAdakatva meM nikalA, jo eka hI sAla calakara baMda ho gyaa| saMvat 1944 va 46 meM 'AryAvarta' aura 'rAjasthAna'nAmaka do patra Arya samAja kI tarapha se nikale / saMvat 1645 meM 'sugRhiNI' mAsika patrikA hemaMtakumArIdevI ne nikAlI / saM01946 meM zrImatI haradevI ne 'bhAratabhaginI' mAsika rUpa meM nikAlI / saMvat 1647 meM suprasiddha patra 'hiMdI-vaMgavAsI' kA janma huA, jo kucha dina bar3I uttamatA se calatA rahA thA aura jisakI grAhaka-saMkhyA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda zAyada saba hiMdI-patroM se adhika thI / paraMtu aba usameM rocakatA kA abhAva- sA ho gayA hai| paMDita kuMdanalAla ne saMvat 1648 se kucha dina " kavi va citrakAra" patra nikAlA, para unake svargavAsa hone para vaha baMda ho gayA / 1155 baMbaI kA zrIveMkaTezvara - samAcAra bhI eka nAmI sAptAhika patra hai, jo prAyaH 35 varSa se hiMdI kI acchI sevA kara rahA hai / idhara prayAga se abhyudaya patra bahuta acchA nikala rahA hai / yaha pahale sAptAhika thA, phira arddha sAptAhika rUpa meM nikalatA rahA aura isake pIche kucha samaya taka dainika rahakara aba phira sAptAhika nikala rahA hai / isake lekha tathA TippaNiyA~ sAragarbhita hotI haiN| vartamAna bhI kAnapUra se dainika nika tA hai| kucha dina se lakhanaU kA AnaMda bhI dainika kara diyA gayA hai| kAnapUra kA pratApa bahuta acchI zreNI kA patra hai / yaha kucha dina taka dainika nikalatA rahA / asahayoga ke samaya meM isane bahuta hI svataMtratA se kAma kiyA, isI kAraNa sarakAra kA kopa bhAjana ho jAne se use - dainika se sAptAhika ho jAnA par3A / lakhanaU ke bAlamukuMda vAjapeyI ne lakSmaNa- nAmaka patra nikAlA thA, jo kucha dina bahuta svAdhInatA se calakara baMda ho gayA / kalakatte se svataMtra, vizvamitra, matavAlA, hiMdUpaMca, zrIkRSNa-saMdeza ityAdi kaI acche patra nikalate haiM / zrAgare kA 'zrAryamitra' dillI ke hiMdU-saMsAra, tathA arjuna bar3hiyA patra haiM / mahAtmA gAMdhIjI kA 'hiMdI - navajIvana' patra bhI bar3A pratiSThita patra hai / lakhanaU se bAbU kRSNa baladeva varmA ne "vidyAvinoda" nAmaka sAptAhika patra kucha dina prakAzita kiyA thA / "hiMdIkesarI" tathA karmayogI ko garama dalavAloM ne nikAlA / kucha dina bhAratamitra ke atirikta sarvahitaiSI patra bhI dainika nikalatA rahA / inake atirikta anya patra bhI acchA kAma kara rahe haiM / banArasa kA " zrAja" acchA dainika patra 1 saMvat 1656 se suprasiddha mAsika patrikA sarasvatI kA vikAsa Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1186 prayAga se huA aura prAyaH sabhI tatkAlIna nAmI lekhaka usameM lekha dene lage / isake saMpAdana kA bhAra pahale pA~ca sajjanoM kI eka samiti para rahA aura pIche se kevalaM bAbU zyAmasuMdaradAsa bI0 e0 ko yaha kAma sa~bhAlanA par3A / aMta meM paMDita mahAvIraprasAda dvivedI ne saMpAdana-bhAra uThAyA aura eka varSa ko chor3a, jaba ki paMDita devIprasAda zukla bI0 e0 saMpAdakatva ke kAma para rahe, dvivedIjI ise bar3I yogyatA ke sAtha calAte rahe, dvivedIjI ke avasara grahaNa karane para aba ise padumalAla punnAlAla baksI tathA devIdatta zukla uttamatA se calA rahe haiN| kamalA, lakSmI, sudarzana, samAlocaka, chattIsagar3ha-mitra, rAghaveMdra, maryAdA, iMdu, yAdaveMdra ityAdi kaI patra-patrikAe~ isI DhaMga para nikalIM, para sthira na raha sakIM / striyoM ke upayogI patra-patrikAoM meM bhAratabhaginI, strIdharmazikSaka, mahilA, gRhalakSmI aura svA darpaNa haiM / striyopayogI patra patrikAnoM meM cA~da bar3hiyA hai / kAzI - nAgarIpracAriNI sabhA eka mAsika patrikA, eka traimAsika graMthamAlA aura eka lekha - mAlA prakAzita karatI thI, paraMtu aba traimAsika patrikA bahuta acche rUpa meM nikala rahI hai / devanAgara ne aneka bhASAoM ke lekhoM ko nAgarI akSaroM meM prakAzita kara aura anya upAyoM dvArA hiMdI bhASA aura vizeSatayA nAgarI lipi kA acchA upakAra kiyA / paraMtu hiMdI ke durbhAgya se vaha sthAyI na ho sakA / citramaya jagat hiMdI - patroM meM bar3e hI gaurava kA hai / kavitA-saMbaMdhI patroM meM rasikavATikA, rasikamitra, kAvyasudhAdhara, haldI-kavikIrtipracAraka, vyAsa patrikA, kAvya- kaumudI, kavi ityAdi kaI patra nikale, jinameM katipaya kaviyoM kI racanAe~ acchI kahI jA sakatI haiN| jAsUsa, vyApArI, khetIbArI, dehAtI, nigamAgamacaMdrikA, saddharmapracAraka, lakSmI, sanAtanadharmapatAkA, zravadhasamAcAra, amRta, abalA hitakAraka, zrAryaprabhA, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu - vinoda AzA, zrAryamitra, upanyAsa, upanyAsabahAra, kalA kuzala, upanyAsa laharI, kabIrapaMthI, sAhitya, bhaviSya, Arya, zaMkara, mahAvIra, bhramara, bhagIratha, taraMgiNI, kAnyakubja, kAnyakubja hitakArI, kAnyakubja sudhAraka, kurmI hitaiSI, * khatrIhitakArI, gar3havAlI, jIvadayAdharmAmRta, jainagaz2aTa, TADanAmA, jainapradIpa, dArogAdastara, taMtraprabhAkara, hiMdI manoraMjana, nAgarIpracAraka, dInabaMdhu, pAMcAla paMDitA, rastogI, jAgIDA samAcAra, DAMgImitra, vilAsinI, bar3A bAz2Aragaz2aTa, bAla prabhAkara, vIrabhArata, brAhmaNarasikalaharI, pIyUSapravAha, sArasvata, khatrIsarvasva, bhUmihAra brAhmaNa- patrikA, bhAratavAsI, mAravAr3I, mithilAmihira, sarayUpArINa, pATaliputra, zikSA, nArada, yaMgavihAra, rAjapUta, rasikarahasya, rAjasthAna kesarI, uSA, sevA, mAlavamayUra, navanItasaddharma, satyasiMdhu, sArasvata, solajara - patrikA, sAhityasaroja, kamalA, zakti, svadezabAMdhava, hitavartA, sudhAnidhi, hiMdIprakAza, hiMdIsAhitya, hiMdUbAMdhava, zAradA, kSatriyamitra, vIrasaMdeza, vidyA, samanvaya, hiMdI-pracAraka (madrAsa), yugapraveza ( madrAsa ), zuddhisamAcAra, zrosavAla gajaTa, kalavArakesarI, hayahayamitra, ra~gIlA, bhUta Adi aise sAmayika patra haiM, jo bAbU rAdhAkRSNadAsa kRta itihAsa ke likhe jAne ke bAda prakAzita hone lge| inameM se katipaya baMda bhI ho gae, para adhikAMza aba taka cala rahe haiM aura unase hiMdI kI acchI sevA ho rahI haiM / to bhI kahanA hI par3atA hai ki inase aura bhI vizeSa lAbha ho sakatA hai aura hameM dRr3ha AzA hai ki inake vijJa saMpAdakagaNa isa ora kramazaH samucita prakAra se dhyAna deMge, samayopayogI vicAroM aura viSayoM kI ora pUrNa jhukAva hue vinA aba kAma nahIM cala sktaa| idhara 'mAdhurI' patrikA ne hiMdI saMsAra meM yugAMtara upasthita karadiyA / isale hiMdI sAhitya kI bar3I sevA huI / 'Aja' aura 'svataMtra ' dainika bhI paramopayogI haiN| 'sAhitya samAlocaka' patra kI vidvAnoM meM pratiSThA hai / idhara sudhA aura manoramA patrikAe~ bhI acchI nikala 1 1160 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa rahI haiN| thor3e dina se mahArathI, vINA, tyAgabhUmi, vizAla bhArata, sammelana-patrikA bhI sammelana se nikalatI hai, paraMtu usakI aura patrikAoM ke samAna unnata hone kI AvazyakatA hai| chattIsavA~ adhyAya . pUrva harizcaMdra-kAla (1926-35 ) (2169) bhArateMdu harizcaMdrajI inakA janma saMvat 1907 meM bhAdra zukla 7 ko kAzIjI meM huA thaa| inake pitA kA nAma gopAlacaMdra ( upanAma giradharadAsa) thA / ye agravAla vaizya the / inhoMne bAlyAvasthA meM par3hane meM adhika jI nahIM lgaayaa| kevala 11 varSa kI avasthA taka inhoMne vidyAdhyayana kiyA, paraMtu pIche se zaukiyA bahuta-sI bhASAoM tathA vidyAoM kA abhyAsa kara liyA thaa| inhoMne bahuta-se svadeza-prema ke kAma kie aura hiMdIgadya ko inase bahuta sahAyatA milI / inakA citta bahuta hI maz2AkapasaMda thaa| pahalI eprila evaM holI ko ye vinA kucha dillagI kie nahIM rahate the| udAratA inakI bahuta hI bar3hI-car3hI thI, yahA~ taka ki inhoMne apane bhAga kI paitrika saMpatti bahuta jalda svAhA kara dii| inakA zarIra pAta saMvat 1941 meM, kAzI meM, huaa| __ satraha varSa kI avasthA se inhoMne kAvya-racanA prAraMbha kara dI thI aura aMta samaya taka ye kAvyAnaMda hI meM magna rahe / inakI racanAoM kA saMgraha chaH bhAgoM meM khagavilAsa-presa se prakAzita huA hai / saba milakara inake choTe-bar3e 175 graMtha isa saMgraha meM haiM / prathama bhAga meM 15 nATaka aura 1 graMtha nATakoM ke niyamoM kA hai| inameM satyaharizcaMdra, mudrArAkSasa, caMdrAvalI, bhAratadurdazA, nIladevI, aura premayoginI pradhAna haiM / bhArasadurdazA aura nIladevI meM bhArateMdujI kA svadeza-prema Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1162 mizrabaMdhu-vinoda darzanIya hai| caMdrAvalI se inake asIma prema aura bhakti kA acchA paricaya milatA hai| satyaharizcaMdra bhArateMdujI kI kavisva-zakti kA eka adbhuta namUnA hai| pramayoginI meM inhoMne apane viSaya kI bahutasI bAteM likhI haiM / isameM ha~sI-maz2Aqa kA acchA camatkAra hai| dvitIya bhAga inake racita itihAsa-graMthoM kA saMgraha hai, jisameM kAzmIrakusuma, bAdazAhadarpaNa aura caritAvalI pradhAna haiM / caritAvalI meM inhoMne acche-acche mahAnubhAvoM ke caritroM kA varNana kiyA hai| tRtIya bhAga meM rAjabhaktisUcaka kAvya hai / isameM 13 graMtha haiM, paraMtu unakI racanA utkRSTa nahIM huI hai| caturtha bhAga kA nAma bhaktisarvasva hai / isameM 18 bhaktipakSa ke graMtha haiM, jinameM vaiSNavasarvasva, vallabhIyasarvasva, uttarArddha bhaktamAla tathA vaiSNavatA aura bhAratavarSa uttama racanAe~ haiN| paMcama bhAga kA nAma kAvyAmRtapravAha hai| isameM 18 premapradhAna graMtha haiM, jinameM premaphulavArI, premapralApa, premamAlikA aura kRSNacaritra pradhAna haiN| nATakAvalI ke atirikta bhArateMdujI kA yaha bhAga prazaMsanIya hai| chaThe bhAga meM ha~sI-majAka ke cuTakule aura choTe-choTe kaI nibaMdha tathA anya logoM ke banAe hue kaI graMtha haiM, jo inake dvArA prakAzita hue the| inakI kavitA kA sarvottama guNa prema hai| inake hRdaya meM IzvarIya evaM sAMsArika prema bahuta adhika thA; isI kAraNa inakI racanA meM prema kA varNana bahuta hI acchA AyA hai| bhArateMdujI apane samaya ke pratinidhi kavi the / inako hiMdUpana tathA jAtIyatA kA bahuta hI bar3A dhyAna rahatA thA / hAsya kI mAtrA bhI inakI racanAoM meM vizeSarUpa se pAI jAtI hai| vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati, aMdheranagarI aura premayoginI meM hAsyarasa kA acchA samAveza hai| inakI kavitA bar3I sabala hotI thI aura vividha viSayoM ke varNanoM meM isa kavi ne acchI zakti dikhalAI hai| sauMdarya ko yaha sabhI sthAnoM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1133 para dekhatA aura apanI kavitA meM use hara sthAna para sanniviSTa karatA thA / rUpaka bhI bhArateMdujI ne bahuta vizada likhe haiN| rAjanItika tathA sAmAjika sudhAroM para inhoMne apane vicAra jagaha-jagaha para sabala bhASA meM prakaTa kie haiM / isa kaviratna ne padya meM vrajabhASA kA aura gadya meM khar3I bolI kA vizeSatayA prayoga kiyA hai, paraMtu urdU, khar3I bolI, vrajabhASA, mAr3avArI, gujarAtI, ba~galA, paMjAbI, marAThI,. rAjapUtAnI, banArasI, avadhI Adi sabhI bhASAoM meM utkRSTa aura sarasa racanAe~ kI haiM / inhoMne sadya aura padya prAyaH barAbara likhe haiM / graMthoM ke atirikta bAbU sAhaba ne kaI samAcArapatra aura patrikAe~ calAI | vartamAna hiMdI kI inake kAraNa itanI unnati huI ki inako isakA janmadAtA kahane meM bhI atyukti na hogI / yadi inakA vizeSa varNana dekhanA ho, to hamAre racita navaratna meM dekhie / " * udAharaNa ; 1 hama hU~ saba jAnatIM loka kI cAlana kyoM itano batarAvatI hau hita jAmaiM hamAro banai so karau sakhiyA~ tuma merI kahAvatI hau haricaMdajU yA maiM na lAbha kachU hamaiM bAtana kyauM baharAvatI hau sajanI mana hAtha hamAre nahIM tuma kauna ko krA samujhAvatI hau // 1 // paci marata vRthA saba loga joga siradhArI ; ; sA~cI jogina piya binA viyogina nArI / birahAgini dhUnI cAroM ora lagAI ; kAnoM pahirAI | laTakArI ; viyogina nArI / baMsIdhuni kI mudrA laTa urajhi rahI soi laTakAI sA~cI jogina piya binA hai yaha sohAga kA aTala saguna kI mUrati qhAka sira seMdura dekara coTI gUtha hamAre bAnA ; na kabhI car3hAnA | banAnA ; Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1164 mizrabaMdhu vinoda sivajI se jogI ko bhI joga sikhAnA / pInA pyAlA bhara rakhanA vahI khumArI ; sA~cI jogina piya binA viyogina nArI // 2 // X X thora bharita neha nava nIra nita barasata surasa jayati pUraba ghana koU lakhi nAcata mana mora // 3 // X X ; X X uThahu bIra raNasAja sAji jaya dhvajahi ur3Ana; lehu myAna soM khaGga khIMca rana raMga jamAo / parikara kasi kaTi uThau dhanuSa soM dhari sara sAdhau ; sa~bhA I kesariyA bAno saji-saji ranakaMkana bA~dhau / jo zrarajagana eka hoya nija rUpa vicAra; taji gRha kalahahiM apanI kula marajAda tau zramarakhA~ nIca kahA yAko bala bhArI siMha jage kahU~ svAna Thaharihai samara ma~jhArI / cIMTihu pada tala pare Dasata hai tuccha jaMtu ika ; ; ye prataccha ri inheM upechai jauna tAhi dhika / dhika tina kaha~ je Arya hoya yavanana ko cAhaiM ; dhika tina kaha~ je inasoM kachu saMbaMdha nibAhaiM / uThahu bIra saba sAji mAr3ahu ghana saMgara ; loha- lekhanI likhahu jabala duvana hRdai para // 4 // X X X saba bhA~ti daiva pratikUla hoya yahi nAsA ; aba tajahu bIrabara bhArata kI saba zrAsA / aba sukha-sUraja ko udai nahIM ita hai hai ; so dina phira aba ita sapanehU~ nahiM ai hai / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1162 vartamAna prakaraNa svAdhInapano bala bIraja sabai narI hai maMgalamaya bhArata bhuva masAna hai jai hai| sukha taji ita kari hai duHkhahi duHkha nivAsA, aba tajahu bIrabara bhArata kI saba AsA // // yahA~ kavi ne svAdhInapano Adi zabdoM se mAnasika svataMtratA kA bhAva liyA hai na ki rAjanItika kA / yaha kavi bhArata kA a~garez2oM se saMbaMdha maMgalakArI samajhatA thA, aura rAjabhakti ke isane kaI graMtha rce| isake vilApa bhAratIya mAnasika durbalatA-viSayaka haiN| (2170) totArAma __ inakA janma saMvat 1904 meM, kAyastha-kula meM, huA thaa| kucha dina sarakArI naukarI karake inhoMne alIgar3ha meM vakAlata jamAI, jahA~ inakI Aya prAyaH ayuta mudrA sAlAnA thii| Apa prakRti se parama suzIla the| alIgar3ha meM hama logoM kA inase paricaya huA thA, aura inheM hamane apanA lavakuza-caritra sunAyA thaa| inhoMne kucha dina bhAratabaMdhu-nAmaka sAptAhika patra bhI nikAlA / keTo-kRtAMta-nAmaka inhoMne eka nATaka-graMtha banAyA aura vAlmIkIya rAmAyaNa kA zrApa rAma-rAmAyaNa-nAmaka eka utthA svaccha dohA-caupAiyoM meM banAte the, para vaha pUrNa na ho sakA / usakA bAlakAMDa inhoMne hameM diyA thaa| hama inakI gaNanA madhusUdanadAsa kI zreNI meM kreNge| saMvat 1956 meM inakA zarIra-pAta hushraa| (2171 ) devIprasAda muMzI ye mahAzaya gaur3a kAyastha muMzI nasthanalAla ke putra the| inakA janma nAnA ke ghara jayapura meM mAgha sudI 14 saMvat 1604 ko huA thaa| saMvat 1120 se 1934 paryaMta ye navAba ToMka ke yahA~ naukara rahe aura saMvat 1136 se mahArAja jodhapura ke yahA~ karmacArI ho ge| ye mahAzaya bahuta dinoM taka muMsina rahe, aura manuSya-gaNanA Adi kA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 mizrabaMdhu-vinoda kAma karake darabAra kI ora se prAcIna zilAlekhoM zrAdi kI khoja kA bhI kAma karate rahe / pratyeka pada para apane U~ce aphasaroM ko inhoMne acche kAma se sadaiva prasanna rakkhA / pahale inheM urdU gadya aura padya likhane kA cAva thA, para pIche se ye hiMdA-gadya ke bhI acche lekhaka ho gae / inhoMne urdU kI bahuta-sI pustakeM banAI aura hiMdI meM bhI darabAra kI AjJA se kAnUna tathA manuSya-gaNanA Adi se saMbaMdha rakhanevAle choTe-bar3e kaI upayogI graMtha race / inhoMne sabase adhika zrama itihAsa para kiyA aura bahuta chAna-bIna karake isa viSaya para bahutase paramopayogI graMtha race, jinheM inhoMne aipI sarala bhASA meM likhA hai ki pratyeka hiMdI par3ha lenevAlA parama svalpajJa manuSya bhI samajha sakatA hai / itihAsa ke viSaya paThita samAja meM inakA pramANa mAnA jAtA thaa| mahilAmRvANI tathA rAjarasanAmRta-nAmaka do kAvya-graMtha bhI inhoMne saMgRhIta kie aura kaviyoM kI eka nAmAvalI saMkalita kI thii| inake race hue aitihAsika jIvana-caritroM ke nAyaka ye haiM akabara, zAhajahA~, humAyU~, tuhamAspa (IrAna kA zAha ), bAbara, zerazAha, sA~gA (rANA), ratanasiMha, vikramAditya ( cittaura ), vanavIra, udayasiMha, pratApasiMha, pRthvIrAja ( jayapura ), pUranamala, ratanasiMha, zrAsakaraNa, rAjasiMha (jayapura ), bhArAmala, bhagavAnadAsa, mAnasiMha, bIkAjI, narAjI, lUNakaraNa, jaitasI, kalyANamala, mAladeva, bIrabala (do bhAgoM meM), mIrAbAI, jasavaMtasiMha (mAravAr3a), khAnanAnA aura auraMgaz2eba / inajIvaniyoM ke atirikta nIce likhe hue muMzIjI ke anya graMtha haiM jasavaMta svargavAsa, saradArasukhasamAcAra, vidyArthIvinoda, svapna rAja. sthAna, mAravAr3a kA bhUgola tathA nakzA, prAcIna kavi, bIkAnera rAjapustakAlaya, iMsAfasaMgraha, nArInavaratna, mahilAmRduvANI, mAravAr3a ke prAcIna zilAlekhoM kA saMgraha, siMdha kA prAcIna itihAsa, yavanarAja Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1167 vaMzAvalI, mug2alavaMzAvalI, yuvatIyogyatA, kaviratnamAlA,arabI bhASA meM saMskRta-graMtha, rUThI rAnI, parihAravaMzaprakAza aura parihAroM kA itihaas| ina graMthoM kA hAla hameM svayaM muMzIjI se jJAta huA hai| Apane kaviratnamAlAvAle kaviyoM ke nAmoM kI eka hasta-likhita sUcI bhI hamAre pAsa bhejane kI kRpA kii| isameM 754 nAma haiN| uparyukta graMthoM meM bahutase hamane dekhe haiM aura unameM se bahuta-se hamAre pAsa vartamAna bhI haiN| inhoMne itihAsa-graMthoM meM gadya-kAvya na likhakara sIdhI-sAdI ibArata meM satya ghaTanAe~ likhane kA prayatna kiyA / rUThI rAnI eka prakAra se upanyAsa bhI hai| inake acche gadya-lekhoM kI bhASA sulekhakoM kI-sI hotI thii| inake prayatnoM se hiMdI meM itihAsa-vibhAga kI acchI pUrti udAharaNa "dUpare citra meM eka siMhAsana banA thA / Upara zAmiyAnA tanA thaa| usa siMhAsana para eka bhAgyavAn puruSa pA~va-para-pA~va rakkhe baiThA thA ; takiyA pITha se lagA thA, pA~ca sevaka Age-pIche khar3e the aura vRkSa kI zAkhA usa siMhAsana para chAyA kie hue thii|" jahA~gIranAmA (pRSTha 144) Apane aitihAsika kAmoM kI unnati ke liye nAgarIpracAriNI sabhA kAzI ko prAyaH 10000) ru0 kA dAna diyaa| thor3e dina hue ki ApakA zarIra-pAta ho gyaa| Apake prayatnoM se hiMdIsAhitya-vibhAga kI acchI pUrti huI hai| (2172 ) jagamohanasiMha inakA janma saMvat 1914 meM, vijayarAghavagar3ha meM, huzrA / ThAkura sarayUsiMhajI inake pitA eka rAjA the, para saMvat 1914.1zvAle vidroha meM unakA rAjya sarakAra ne jabta kara liyA / jagamohanasiMhajI ne kAzI meM vidyA par3hI, jahA~ inase bhArateMdujI se sneha huaa| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1998 mizrabaMdhu-vinoda ye 16 varSa kI hI avasthA se kavitA karane lage the| pahale inheM sarakAra ne tahasIladAra niyata kiyA aura do hI varSa meM, saMvat 1636 meM, yaksTrA asisTaiMTa kamiznara kara diyA / yaha vahI pada hai jo yahA~ DipuTI kalekTara ke nAma se prakhyAta hai| inhoMne sarakArI naukarI ke samaya bhI sAhitya-racanA ko nahIM bhulAyA aura avakAza pAkara ye barAbara graMtha-racanA karate rahe / inakA zarIra-pAta thor3I hI avasthA meM, saMvat 1955 meM, ho gyaa| ina ke banAe hue aMtha ye haiM-zyAmAsvapna, zyAmasarojinI, premasaMpattilatA, meghadUta, RtusaMhAra, kumArasaMbhava, premahajArA, sajjanASTaka, pralaya, jJAnapradIpikA, sAMkhya ( kapila ) sUtroM kI TIkA, vedAMtasUtroM (vAdarAyaNa ) para TippaNA aura bAnI vArDa vilApa / hamAre dekhane meM inake graMtha nahIM Ae, para sunate haiM ki ve utkRSTa haiM / udAharaNa AI zizira baroru zAli aru Ukhana saMkula dharanI ; pramadA pyArI Rtu sohAvanI krauMca rora manaharanI / mUMde maMdira udara jharokhe bhAnu kirana aru bhAgI ; bhArI basana hasana mukha bAlA navayauvana anurAgI / (2173 ) gadAdharasiMha (bAbU) inakA janma saMvat 1605 meM huA thA / inhoMne kucha dina vyApAra kiyA, para usake na calane se sarakArI naukarI kara lI aura aMta taka use karate rahe / hiMdI kI inheM bar3I ruci thI aura inhoMne aMta samaya apanA pustakAlaya evaM saba dhana kAzI-nAgarIpracAriNI sabhA ko de diyA / inhoMne kAdaMbarI, vaMgavijetA, durgezanaMdinI, aura pothelo ke bhASAnuvAda kie, tathA romana urdU kI pahalI pustaka, evaM bhagavadgItAnAmaka pustakeM banAI / ye aitihAsika aura paurANika vivaraNa kI DAyarI-nAmaka eka acchI pustaka likha rahe the; para vaha asamApta raha gaI aura saMvat 1955 meM inakA zarIra-pAta ho gayA / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa (2174) zrInivAsadAsa lAlA ye mahAzaya ajamerA vaizya vAlA maMgIlAla ke putra the| inakA janma saMvat 1608 kArtika sudI parivA ko mathurA meM huA thaa| rAjA lakSmaNadAsa kI ora se ye mahAzaya unakI dillIvAlI koThI ke saMcAlaka aura eka bar3e raIsa the / inakI kavitA amRta meM DuboI hotI thii| bhArateMdu ke atirikta inhIM ne hiMdI meM utkRSTa nATaka banAe haiN| saptA saMvaraNa, saMyogitA svayaMvara, tathA raNadhIra premamohanI-nAmaka inhoMne tIna nATaka-graMtha banAe, jinakA pUrNa samAdara hiMdI-paThita samAja meM huA, vizeSatayA aMtima donoM kaa| inake aMtima nATaka ke anuvAda urdU aura gujarAtI meM hue aura vaha khelA bhI gayA / inhoMne parIkSAguru-nAmaka eka upanyAsa bhI banAyA, para vaha aisA acchA nahIM hai jaise ki inake anya graMtha haiN| hama inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM kreNge| inako akAlamRtyu saMvat 1944 meM ho gaI, jisase hiMdI ke nATaka-vibhAga ko bar3I kSati phuNcii| (2175 ) rAmapAlasiMhajI rAjA kAlAkA~kara jilA pratApagar3ha inake pitA kA nAma lAla pratApasiMha aura pitAmaha kA rAjA hanumaMtasiMha thA / inakA janma saMvat 1605 meM huA / inake pitA g2adara ke samaya a~garez2oM se lar3ate hue vIragati ko prApta hue| rAja sAhaba kI zikSA kA prabaMdha inake dAdA rAjA hanumaMtasiMha ne kiyaa| inhoMne aThAraha varSa kI avasthA taka hiMdI, phArasI aura a~garez2I meM acchI yogyatA prApta kara lI thii| rAjA hanumaMtasiMha ke aura koI uttarAdhikArI na hone tathA inake pitA ke lar3AI meM mAre jAne ke kAraNa ve ina para vizeSa prema rakhate the / ataH rAjA hanumaMtasiMhajI ne apane jIte jI inako kAlAkA~kara kI apanI riyAsata kA mAlika kara diyA / rAjA rAmapAlasiMhajI ke vicAra brAhmo-dharma ke Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1200 mizrabaMdhu-vinoda samAna "ekaM brahma dvitIyo nAsti' para the aura hiMdU-dharma ke rasmaravAjoM para ve dhyAna nahIM dete the; isa kAraNa samaya para rAjA hanumaMtasiMha aura unake birAdarIvAle inase bahuta hI nArAz2a hue / rAjA rAmapAla siMha ne unakA krodha zAMta karane ko apanA rAjyAdhikAra phira unheM vApasa de diyaa| thor3e dina ke bAda ye apanI rAnI sameta iMgalaiMDa gae / vahA~ inakI rAnI kA dehAMta ho gyaa| iMgalaiMDa meM rAjA sAhaba ne vidyopArjana meM acchA zrama kiyA aura phreca sathA jarmana bhASAe~ bhI sIkhIM tathA gaNita evaM tarka-zAstra meM abhyAsa kiyaa| vahIM inhoMne saMvat 1883 se 1885 taka hiMdosthAna-nAmaka eka traimAsika patra nikAlA, jisane kaI a~garez2oM meM hiMdI-prema jAgrat kiyaa| isI samaya rAjA hanumaMtasiMha kA dehAMta ho gayA, ataH ye kAlAkA~kara pAe aura riyAsata kA ucita prabaMdha karake dubArA iMgalaiMDa gae / aba kI bAra ye vahA~ se eka mema ko apanI rAnI banAkara laae| ye rAnI sAhabA bhI saMvat 1954 meM hai z2e se mara gii| isake bAda rAjA sAhaba ne eka vivAha aura kiyaa| saMvat 1942 se Apa hiMdosthAna ko dainika karake kAlAkA~kara se nikAlane lge| taba se bahuta artha-hAni hone para bhI ye barAbara use yAvajIvana nikAlate rahe / rAjA sAhaba hiMdI tathA phAramI ke acche kavi the| Apake vicAra prAdhunika vidvAnoM ke samAna bar3e hI niDara the| bahuta dina taka ye kA~garesa meM zarIka hote rahe / rAjA sAhaba ke hiMdI prema tathA unnata vicAroM kA yahA~ ke rAjA logoM ko anukaraNa karanA caahie| Apane kAlAkA~kara meM eka hanamaMta-skUla bhI kholA thA, jo acchI dazA meM thaa| use kaoNleja karane kI inakI icchA thI, jaisA ki inhoMne apane vasIyatanAme meM likhA thA / rAjA sAhaba kA dehAMta 18 sAla hue ho gyaa| sabhI se ukta dainika patra hiMdosthAna baMda ho gayA / inake uttarAdhikArI sAhitya-premI rAjA ramezasiMhajI ne eka Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zi vartamAna prakaraNa dainika patra samrAT nAmaka jArI kiyA thA, paraMtu kuTila kAla kI gati se vaha bhI ramezasiMhajI ke sAtha hI asta ho gyaa| ( 2176 ) goviMda gillAbhAI inakA janma sihora riyAsata bhAvanagara meM zrAvaNa sudI 11 saMvat 1605 ko huA thA / Apake pitA kA nAma gillA bhAI hai / zrApa gujarAtI haiM, aura isI bhASA meM racanA karate the, paraMtu pIche se hiMdI meM bhI karane lage / Apake pAsa bahuta-se graMtha haiM aura Apa hiMdI ke bar3e premI tathA utsAhI haiM / Apane nIti-vinoda, zRMgAra - sarojinI (1665 ), SaTRtu ( 1666 ), pAvasa - payonidhi ( 1662 ) samasyApUrti pradIpa, vakroktivinoda, zleSacaMdrikA ( 1667 ), goviMda jJAnabAvanI ( 1660 ), prArabdha-pacAsA ( 1666 ) aura pravIna sAgara kI bArahalaharI - nAmaka caudaha padya graMtha banAe haiM, jo prakAzita ho cuke haiM / inameM kAvya acchA hai / bahuta dinoM taka zrApa sarakArI naukarI karate rahe / kheda hai ki hAla hI meM ApakA svargavAsa ho gayA / zrApakI kavitA vrajabhASA meM hai / Apane nimna likhita graMtha aura bhI race haiM-- ( 1 ) viveka - vilAsa, ( 2 ) lakSaNa - battIsI (1626 ), (3) viSNu - vinaya-pacIsI ( 1637 ), ( 4 ) parabrahmapacIsI ( 1637 ), (5) prabodhapacIsI ( 1637 ), (6) zikhanakhacaMdrikA ( : 641 ), ( 7 ) rAdhArUpamaMjarI ( 1641 ), ( 8 ) bhUSaNamaMjarI (1645 ), ( 4 ) zrRMgAraSoDazI ( 1145 ), (10) bhakti kalpadruma ( 145 ), ( 11 ) rAdhAmukhaSoDazI ( 1150 ), ( 12 ) payodharapacIsI ( 1951 ), (13) nainamaMjarI (1653 ), (14) chabisarojinI ( 1624 ), ( 12 ) premapacIsI ( 1624 ) (16) sAhityaciMtAmaNi prathama bhAga ( 1665 ), ( 17 ) ratnAvalIrahasya ( 1671 ), (18) bodhabattIsI ( 1673 ), ( 16 ) zabda - Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1202 mizrabaMdhu-vinoda vibhUSaNa (1974), (20) goviMdahaz2ArAsaMgraha (1975), (21) anyokti goviMda (1977), (22) alaMkAraaMbudhi (apUrNa), (23) prema-prabhAkarasaMgraha (apuurnn)| (2177 ) rasikeza ( upanAma rasikavihArIjI) inakA janma saMvat 1601 meM huA thaa| Apa kucha samaya meM vairAgI hokara ayodhyA meM kanakabhavana ke mahaMta ho gae aura apanA nAma Apane jAnakIprasAda rakkhA / vairAgI hone ke pUrva zrApa pannA meM dIvAna the| Apane rAmarasAyana (608 pRSTha ), kAvya-sudhAkara (pRSTha 147), izqa ajAyaba, RtutaraMga, virahadivAkara, rasakaumudI, sumatipaccIsI, suyazakadama, kAnUna majamUtrA, rAgacakrAvalI, saMgrahabittAvalI, manamaMjana, saMgRhItasaMgrahI, guptapaccoso Adi 26 graMtha race haiN| inake prathama do graMtha hamAre pAsa isa samaya prakAzita rUpa meM vartamAna haiN| rAmarasAyana meM rAmAyaNa kI kathA hai aura kAvya-sudhAkara meM chaMda, rasa, bhAva, alaMkAra Adi kAvyAMgoM kA acchA varNana hai / inakA zarIra-pAta hue thor3e dina hue haiN| ApakA kAvya camatkArika hai / hama inheM toSa kI zreNI meM rakhate haiM / inhoMne urdU-mizrita bhASA meM bhI racanA kI hai / inakI rAmAyaNa bhI acchI hai| udAharaNajhUmaiM haiM cahU~ghA gajarAja-se rasAla bhU maiM, ghUmaiM haiM samIra teja tarala turaMga jyoM ; kiMsuka gulAba kacanAra zrau anArana ke, pyAde bhA~ti-bhA~ti lasaiM sahita umaMga tyoM / chAI nava ballA chaTA chahari rahI hai dhanI, teI ratha rAja mora bhramata abhaMga kyoM : rasikabihArI sAja sAji Rtugata prAyo, chAyo bana bAga senA lInhe caturaMga yoN| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12.3 vartamAna prakaraNa ( 2178) nRsiMhadAsa kAyastha ye saMvat 1666 meM prAyaH 65 varSa kI avasthA pAkara chatarapUra meM mare / inakI saMtAna vartamAna haiN| ye prathama kAliMjara meM rahate the, para pIche chatarapUra meM rahane lge| ye vaidyaka karate the| inakA graMtha 'saMtanAmamuktAvalI' inhIM ke hAtha kA likhA hamane dekhA hai / isameM 60 chaMda haiM, jinameM dohe va pada pradhAna haiN| ye sAdhAraNa kavi the| udAharaNa saMta-nAma-mukatAvalI, nija hiya dhArana heta; racI dAsa narasiMha ne, zraddhA bhakti sameta / hauM nahiM kAvyakalAkuzala, vinaya karauM kara jori ; chamahu saMta aparAdha mama, kAvya kalita ati thori / ( 2179 ) mahArAnI vRSabhAnuku~varijI devI ye urjA ke vartamAna mahArAjA kI pahalI mahArAnI thIM / inakA choTA putra bijAvara kA mahArAja hai / aura inakI kanyA chatarapUra kI mahArAnI thiiN| inake bar3e putra TIkamagar3ha ( urcA kA rAjasthAna ) meM the| inakA zarIra-pAta prAyaH 60 varSa kI avasthA meM huA thA / inhoMne padoM meM rAmayaza kA gAna kiyA hai| inakI kavitA bar3hiyA hai| chatarapUra meM inake daMpati-vinoda-laharI (46 pRSTha), badhAI (9 pRSTha), mithilAjI kI badhAI (14 pRSTha ), banA (21 pRSTha ), horIrahasa ( 16 pRSTha ), jhUlanarahasa ( 21 pRSTha ), aura pAvasa (7 pRSTha )-nAmaka graMtha prastuta haiM / ina sabameM sItArAma kA hI varNana hai| [pra. trai0 ri0] meM inake bhaktavirudAvalI (1942), auraMgacaMdrikA (1960) tathA dAnalIlA (1963) nAmaka tIna aura graMthoM kA patA calatA hai| hama inako toSa kavi kI zreNI meM rakhate haiN| udAharaNa raghubara dIna bacana suni liijai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1204 mizrabaMdhu-vinoda bhavasAgara ko pAra nahIM hai tadapi pAra mohiM kIjai / jo kou dIna pukArai prabhu ko amita doSa dali dIjai ; suni binatI bRSabhAnukuMvari kI aba prabhu mehara karIjai / (2180) lalitAprasAda trivedI ( lalita ) yaha mallAvA~ jilA haradorI avadhapradeza ke vAsI kAnyakubja brAhmaNa the aura prAyaH kAnapUra meM rahA karate the / inhoMne kAvya se jIvikA nahIM kI, kiMtu use apane cittavinodAtha par3hA thaa| yaha kAnapUra meM g2alle kI dukAna para munIbI kA kAma karate the / kAvya kA bodha inako bahuta acchA thaa| hama inase do-eka bAra kAnapUra meM mile haiN| ina mahAzaya ne rAmalIlA ke vAste eka janakaphulavArInAmaka 30 pRSTha kA graMtha nirmANa kiyA thA aura isI ke anusAra guruprasAdajI zukla raIsa kAnapUra ke yahA~ dhanuSayajJa meM lIlA hotI thii| inhoMne isameM graMtha nirmANa kA samaya nahIM diyA, paraMtu hamako anumAna se jAna par3atA hai ki yaha saMvat 1640 ke lagabhaga banA hogaa| lalitajI kA lagabhaga 60 varSa kI avasthA meM svargavAsa huaa| dvi0 trai khoja meM "khyAlataraMga"-nAmaka inakA eka graMtha aura milA hai| inakI kavitA rocaka aura sarasa hai / usakI racanA rAmacaMdrikA ke samAna vividha chaMdoM meM kI gaI hai, aura kavitA prazaMsanIya hai, paraMtu rAmacaMdra aura vizvAmitrajI kI bAtacIta jo aMta meM karAI gaI hai vaha ayogya huI hai| aisI bAteM guru aura ziSya nahIM kara sakate / lalitajI ke kucha sphuTa chaMda aura samasyApUrtiyA~ dekhane meM AtI haiM / inhoMne digvijayavinoda-nAmaka eka graMtha nAyikAbheda kA mahArAjA digvijayasiMhajI ke nAma para saMvat 1130 meM banAyA thA, jo mudrita bhI ho gayA hai, paraMtu mahArAjA sAhaba ke yahA~ se inako | kucha pAritoSika ityAdi nahIM milA / zAyada isI kAraNa ruSTa hokara inhoMne kAvya se jIvikA calAnA niMdya Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa samajhakara naukarI kara lI / hama inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM karate haiM / inake kucha chaMda nIce die jAte haiM / udAharaNa 1201 sukhada sujana hI ke mAna ke karanahAra, dInana ke dArida- davA ko jaladhara hau ; kahai kabi lalita prabhAva ke prabhAkara se, basa rahA ke jasahI ke sudhAkara hau / Ache rahau rAjana ke rAja digabijaisiMha, dhIra-dhuradhara sukhamA ke mAnasara sobhA sIla bara hau parama prIti para hau, nigama nItidhara hau hamAre devavara hau // 1 // baMgare latAna yuta sagare biTapa bara, sumana samUha sohaiM agare subesa ko ; bhauMrana ke bhAra DAra-dvAra pai apAra duti, kokila pukAra harai trividha kalesa ko / kahata banai na kachU lalita nihAribe maiM, umaho parata sukha mAnau desa- desa ko ; janaka so rAjata janakajU ko bAga tAko, ; ; naMdana so lAgai vana naMdana suresa ko // 2 // mAra-lajAvanahAra kumAra hau dekhibe ko haga ye lalacAta haiM bhUle sugaMdha soM phUle saroja se zrAnana pai lihU mar3arAta haiM / neka cale maga maiM paga dvai lalite zrama- sIkara se sarasAta haiM torihau kaise prasUna lalA ye prasUnahu te ati komala gAta haiM // 3 // ( 2181 ) goviMdanArAyaNa mizra ; ye bhASA ke eka acche vidvAn tathA suyogya lekhaka the / zrApakA janma meM huA thA, Apane kaI patroM kA saMpAdana kArya uttamatA se 1616 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizra baMdhu vinoda 1 kiyA, Apa saMskRta tathA hiMdI meM acchI yogyatA rakhate the / dvitIya hiMdI - sAhitya sammelana ke sabhApati hokara Apane eka sAragarbhita evaM prazaMsanIya vaktRtA dI / zrApakA kavitAkAla saMvat 1930 se samajhanA caahie| inakA eka graMtha "vibhaktivicAra" hamane dekhA hai, jisase inakI vidvattA prakaTa hotI hai / para isa viSaya meM hama inase sahamata nahIM ho sakate, kyoMki hiMdI yadyapi adhikAMza meM saMskRta evaM prAkRta se nikalI hai, tathApi usakA rUpa ukta bhASAoM se bahuta kucha bhinna hai aura hara bAta meM hama use saMskRta-vyAkaraNa se niyamabaddha nahIM karanA caahte| ApakA prAkRta vicAra- nAmaka lekha bhI darzanIya hai / Apane zikSA-sopAna aura sArasvata sarvasva - nAmaka do graMtha bhI likhe haiM aura saikar3oM acche lekha Apake vartamAna haiN| thor3e hI dina hue ApakA zarIrAMta ho gayA / 1206 ( 2182 ) sahajarAma ye mahAzaya avadha pradezAMtargaMta jilA sulatAnapUra ke ba~dhuvA grAmanivAsI sanADhya brAhmaNa the / zivasiMhajI ne inakA janma saMvat 1902 diyA hai / inakA banAyA huA prahlAda caritra nAmaka 45 pRSTha kA eka utkRSTa graMtha hamAre pAsa vartamAna hai aura inakI rAmAyaNa ke bhItI kAMDa ( kikidhA, suMdara aura laMkA ) hamane dekhe haiM / apane graMthoM meM inhoMne samaya kA koI byaurA nahIM diyA hai / inakA kavitAkAla 1930 samajhanA caahie| ina graMthoM kI bhASA aura racanA saba gosvAmI tulasIdAsajI kI bhA~ti hai / isa satkavi ne apanI kavitA bilakula gosvAmIjI meM milA dI hai / aisI uttama kavitA dohA-caupAiyoM meM gosvAmIjI aura lAla ke atirikta zAyada koI bhI kavi nahIM kara sakA hai / isake bhakti, jJAna Adi ke vicAra saba gosvAmIjI se milate se haiM, aura racanAzailI bhI vahI hai / prahlAda caritra kI jitanI prazaMsA kI jAya, thor3I Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12.. vartamAna prakaraNa hai| hama isa kavi ko kathA-prAsaMgika kaviyoMvAlI chana kavi kI zreNI meM rakhate haiN| udAharaNArtha inake kucha chaMda nIce likhe jAte haiMrAmanAma jiMkhi bA~cana lAge ; dhika-dhika kari dou bhUsura bhaage| suni pahalAda bacana kaha dInA ; moMhi dhika kata mahideva prbiinaa| dhika naresa jo prajA satAvai ; dhika dhanavaMta uthiratA paavai| dhika suraloka sokaprada soI ; punarAgamana jahA~ te hoii| dhika nara deha jarApana rogA; rAma bhajana bina dhika pNjogaa| kou kaha dhika jIvana gunahInA ; dhauM kaha suta kou bibhavaM bihiinaa| sabai asatya satya mata ehA ; rAma bhajana binu dhika nara dehaa| dhika chatrI jo samara sabhItA; baikhAnasa biSayana mana jiitaa| dhika dhika tapasI tapa karahi, tana kasi mana basa nAhi; paramAratha patha pAu dhari, phiri svAratha lapaTAhi / haTaki-haTaki hAre nipaTa, paTaka-paTaki mahi pAni ; jAya pukAre rAu paha~, bAlaka saTha haTha khAni / raMdhra mAsa bIte yahi bhA~tI ; mahA bAyu kiya prakaTa khaaNtii| bhayo adhIra pIra tana mAhIM ; china murchita china.. rudana kirAhI / rUpa caturabhuja dIkha na Age ; kahA~-kahA~ kati rovana laage| . kInheu jabahiM payodhara pAnA ; bhUlI sumati moha, lpttaanaa| jananI ubaTana tela karAvA ; ati punIta. palanA paur3hAvA / kAdahi kITa dusaha, dukha pAvA ; rahai roya mukha bacana na bhAvA / kIr3A' karata bAlapana bItA ; taruna bhae tarunI mana jiitaa| bhUkhana basana alaMkRta sohaiM ; calai bAma puni-puni jaga mohaiN| phUle phirata bimmeha basa, bhUle viSaya bilAsa ; . bahu mamatA samatA bigata, lakhai na khala nija nAsa / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1208 mizrabaMdhu-vinoda jo kadAci dhana dhAma bilokA ; tina samAna mAnai trailokA / je dhana hIna dIna mukha bAe ; jaha~-taha~ jAhiM peTa khalAe / nahiM japa joga bhoga mana lAvA ; yaha vaha karata jarApana aavaa| tana bhA abala badana radahInA ; tRSNA taruna hoya tana chiinaa| ana icchita AI jarA, sahaja rAma sita kesa ; manahu~ bisikha sita puMkha te, bhedeu kAla naresa / jimi-jimi deha jarApana aAvA ; timi-timi tRSNA taruna kahAvA / ana icchita tana basI bur3hAI ; nIca mIca-bhaganI dukhdaaii| thake carana kara kaMpana lAge; priya bAlaka jala dei na maaNge| khA~si-khA~ si thUkahi mahi mAhIM / suna suta-badhU dekhi ankhaaNhiiN| ciMtA magana na lagana kachu, haripada paMkaja dhUri ; pAi ga~vAyo janama jar3a, magana manoratha bhUri / (2183 ) jIvanarAma bhATa ye khajuraharA jilA haradoI-nivAsI the| inakA zarIra-pAta prAyaH 60 varSa kI avasthA meM huA thaa| ye anya bhAToM kI bhA~ti idharaudhara ghUma-phira kara chaMda par3hakara hI apanA nirvAha karate the / jagannAtha paMDitarAja-kRta gaMgA-laharI kA bhASA padyAnuvAda inhoMne kiyA thaa| inakI racanA sAdhAraNa zreNI kI thii| udAharaNadekhI maiM barAta rAmalIlA kI iTauMjA madhya, __zobhA rUpa dhAma rAjA rAma ko vivAha hai; boleM copadAra dhUma dhauMsA kI dhukAra suni, citta nara nArina ke cauguno uchAha hai| bhArI bhIra bhUdhara gayaMdana kI bhIma ghaTA, sAje gajarAja pai birAje sItA-nAha hai ; Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa jIvana sukavi prema aMtara vicAra kahai, ___ Apu maharAja sIsa kInhe chatra chA~ha hai| nAma-(2183 ) zivakavi bhATa, asnii| graMtha-sphuTa / racanAkAla-1931 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI ke kavi the / inake bhar3auvA sune gae haiN| dekhie naM. 735 / (2184) benIsiMha ThAkura paraseha~r3I, sItApura zrApakA janma saMvat 1876 meM huA thaa| Apa hiMdI-sAhitya ke acche marmajJa the| kavijana Apake yahA~ prAyaH AyA-jAyA karate the| Apane saM0 1631 meM zRMgAraratnAkara-nAmaka eka saMgraha banAyA thA, jo eka lekhaka kI asAvadhAnI se lupta ho gyaa| ApakA dehAMta 1641 meM huaaa| Apake putra rAmezvara bakhzasiMha bhI eka sukavi the| inakA bhI svargavAsa ho gayA / (2185 ) hanumAna . ye mahAzaya prasiddha kavi maNideva vaMdIjana ke putra aura kAzI ke rahanevAle the| hamane inakA koI graMtha nahIM dekhA hai, paraMtu inake sphuTa chaMda bahutAyata se milate haiN| inhoMne zRMgArarasa kI kavitA kI hai / inakI bhASA vrajabhASA hai aura vaha saMtoSadAyinI hai / inakI kavitA manohara aura sarasa hai| hama inheM toSa kavi kI zreNI meM rakhate haiN| udAharaNArtha inake do chaMda nIce likhe jAte haiMnanadI au jeThAnI nahIM ha~satI tau hitU tinahIM ko bakhAnatI maiM ; gharahAI cavAva na jo karatI to bhalo au buro pahicAnatI maiN| hanumAna parosini hU hita kI kahatIM tau aThAna na ThAnatI maiM ; yaha sIkha tihArI sunau sajanI rahatI kulakAni tau mAnatI maiM // 1 // nija cAla soM aura je bAla tinheM kula kI kulakAni sikhAvatI haiM; nanadI au jeThAnI ha~sAve taU ha~sI aoThana hI lauM bitAvatI haiN| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12.. mizrabaMdhu-vinoda hanumAna na nekau nihAe~ kahU~ haga nIce kie sukha pAvatI haiM; bar3abhAgini pI ke sohAga bharI kabauM A~gana hU lauM na AvatI haiM // 2 // inake putra kavivara sItalAprasAdajI se vidita huA ki inakA zarIra-pAta saMvat 1936 meM, 38 varSa kI avasthA meM, huA / dvija kavi mannAlAla se hanumAna kI ghaniSTha maitrI thii| (2186 ) naMdarAma ye mahAzaya kAnyakubja brAhmaNa mauz2A sAlehanagara z2ilA lakhanaU ke rahanevAle the / yaha sthAna gomatAjI ke basaharI ghATa se 4 mIla aura hamAre janmasthAna iTauMjA grAma se 8 mIla kI dUrI para sthita hai| saMvat 1934 meM ye mahAzaya hamase iTauMjA meM mile the| zRMgAradarpaNa kI eka hasta-likhita prati bhI inake pAsa thI, jisake bahuta-se chaMda inhoMne hamako sunAe / inakI avasthA usa samaya lagabhaga cAlIsa varSa kI thI aura usake prAyaH daza varSa ke pIche inakA zarIra-pAta huzrA / ataH inake janma aura maraNakAla saMvat 1864 aura 1644 ke AsapAsa haiN| inhoMne zRMgAradarpaNa-nAmaka 154 pRSThoM (maeNjholI sA~cI) kA eka bar3A graMtha bhAvabheda aura rasabheda ke varNana meM saMvat 1926 meM banAyA, jisakI rIti praNAlI padmAkarajI ke jagadvinoda se milatI hai / isameM dohA, savaiyA aura ghanAkSarI chaMda bahutAyata se haiM, paraMtu kahIM chappaya zrAdi do-eka anya prakAra ke bhI chaMda A gae haiN| inhoMne apanI bhASA meM bAhyADaMbaroM ko sthAna nahIM diyA hai aura vaha madhura evaM nirdoSa hai| inake bhAva bhI sAdhAraNataH acche haiM / inakI pustaka bhArasajIvana yaMtrAlaya meM mudrita ho cukI hai, jisake aMta meM inake sAta sphuTa chaMda bhI likhe gae haiN| zivasiMhasaroja meM zAMtarasa ke kavitta banAnevAle eka naMdarAma kA nAma likhA hai, para unake samaya ke nizcaya meM kucha bhI nahIM kahA gayA hai / jAna Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1211 . vartamAna prakaraNa par3atA hai ki ye naMdarAma ' dUsare the, kyoMki zrRMgAradarpaNa ke racayitA naMdarAma ne zAMtarasa ke acche chaMda nahIM kahe haiN| hama inako toSa kavi kI zreNI meM rkkheNge| mora kirITa manohara kuMDala maMja kapolana pai alakAlI; pIta paTI lapaTI tana sA~vare bhAla paTIra kI rekha rsaalii| tyoM naMdarAmajU benu bajAvata Aju lakhe bana maiM banamAlI ; naina ughAribe ko mana hota na mohana rUpa nihAri kai aalii| ( 2187 ) lakSmIzaMkara mizra, ema0 e0 rAyabahAdura ye mahAzaya sarayUpArINa brAhmaNa the| inakA janma saMvat 1906 meM huA thA aura saMvat 1963 meM inakA svargavAsa huA / pahale ye banA rasa kaoNleja meM gaNita ke adhyApaka the, para saMvat 1642 meM sarakAra ne inheM zikSA-vibhAga meM iMspekTara niyata kara diyaa| inhoMne gaNitakaumudI-nAmaka eka pustaka hiMdI meM banAI aura bahuta dina takAkAzIpatrikAcalAI / bahuta dinoM taka ye nAgarIpracAriNI sabhA ke sabhApati rahe aura yathAzakti sadaiva hiMdI kI unnati karate rhe| bahuterI pAThya-pustakeM bhI inhoMne zikSA-vibhAga ke liye saMpAdita kii| (2188) romadvija ApakA nAma rAmacaMdra thA aura Apa kAnyakubja brAhmaNa the| ApakA janma saMvat 1607 meM huA thA / Apa hAI skUla alavara ke adhyApaka the| ApakI kavitA sarasa, anuprAsa-pUrNa aura zreSTha hotI thii| inake jAnakImaMgala-nAmaka graMtha se nIce kucha udAharaNa die jAte haiM / udAharaNa-- __ rAma hiya siya melI jaimAla / ( Teka) mAnahu dhana bica racyo caMcalA surapaticApa vizAla / lakhikai sakala bhUpa tana jharase jyoM javAsa jalakAla; kaha duja rAma bAma sura gAvata janu kala kaMThana jAla // 1 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1212 mizrabaMdhu-vinoda savaiyA bhaurana maura manohara mauli amola harA hiya motiyA bhAyo ; nUtana pallava sAji a~gA paTukA kaTi sona juhI chavi chaayo| kokila gAyana bhauMra barAtI car3ho pavamAna turaMga suhAyo ; chAi uchAha digaMtana rAma lalAma basaMta bano bani Ayo // 2 // (2189) gaurIdatta sArasvata brAhmaNa paMDita gaurIdattajI kA janma saMvat 1863 meM huA thaa| 45 varSa kI avasthA taka inhoMne adhyApaka kA kAma kiyA aura phira apanA pada chor3a kara ye paramArtha meM pravRtta hue / usI dina apanI sArI saMpatti inhoMne nAgarI-pracAra meM lagA dI aura apanI zeSa Ayu-bhara ye svayaM bhI isI kAja meM lage rahe / inhoMne grAma-grAma aura nagara-nagara phirakara niraMtara nAgarI-pracAra para vyAkhyAna die aura nAgarI par3hAne ko pAThazAlAe~ sthApita kI / paMDitajI ne bahuta. se aise khela aura gorakhadhaMdhe banAe, jinameM logoM kA jI lage aura ve isI prakAra se nAgarI lipi jAna jAya~ / meloM, tamAzoM Adi meM jahA~ anya loga apanI dUkAneM le jAte the, vahA~ ye apanA nAgarI kA jhaMDA jAkara khar3A karate the / nAgarI-pracAra meM ye mahAzaya itane tallIna the ki jayarAma ke sthAna para loga bheMTa hone para inase 'jaya nAgarI' kahate the / meraTha kA nAgarI skUla inhIM ke prayatnoM se banA thA / yaha aba taka bhalI bhA~ti cala rahA hai| inhoMne meraTha-nAgarIpracAriNI sabhA bhI apane utsAha se calAI aura strI-zikSA para tIna pustakeM bnaaii| inakA banAyA huA gaurAkoSa bhI prasiddha hai / ApakA gadya manohara hotA thA / inakA svargavAsa saMvat 1962 meM huA / inakI samAdhi para moTe akSaroM meM 'gupta saMnyAsI nAgaropracArAnaMda' aMkita hai| (2190 ) mohanalAla viSNulAla pAMDyA inakA janma saMvat 1907 meM huA thaa| ye bhArateMdu harizcaMdra Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vartamAna prakaraNa 1213 ke mitra the| thor3I a~garez2I par3hakara inhoMne dezI riyAsatoM meM naukarI kI aura aMta meM peMzana pAkara mathurA meM rahate the| inhoMne hiMdI para sadaiva vizeSa ruci rakkhI aura usameM 12 pustakeM banAI / purAtattva para inakI bahuta adhika ruci rahI hai, aura caMda-kRta pRthvIrAja rAso ko saMpAdita karake ye prakAzita karAte the| jise pIche se sabhA ne pUrNa karAyA / rAso ke viSaya meM inakA pramANa mAnA jAtA thaa| thor3e dina hue inakA zarIra-pAta ho gyaa| (2191 ) rAdhAcaraNa gosvAmI inakA janma saMvat 1915 meM, vRdAvana meM, huA thaa| inheM hiMdI tathA saMskRta meM acchI yogyatA thI aura thor3I-sI a~garez2I bhI inhoMne par3hI thii| ye mahAzaya vallabhIya saMpradAya ke gosvAmI the aura hiMdI para inakA sadaiva bhArI prema rahA / saMvat 1932 meM Apane kavikulakaumudI-nAmaka eka sabhA sthApita kii| inhoMne gadya ke saikar3oM uttama lekha likhe aura bhArateMdu-nAmaka eka mAsika patra bhI nikAlA thA, para vaha baMda ho gyaa| ye mahAzaya vRdAvana ke eka pratiSThita raIsa the| sarojinI-nAmaka inakA eka nATaka bhI uttama hai / Apane aura bhI kaI choTI-choTI pustakeM likhI haiM, 1 vidhavAvipatti, 2 virajA, 3 . jAvitrI, 4 yamaloka kI yAtrA, 5 svargayAtrA, 6 mRNmayI, 7 kalpalatA, 8 bAlavidhavA ityAdi pustakeM ApakI racI haiM / Apa bar3e sajjana aura yogya puruSa the / zrApake sAtha baiThane meM bar3I prasannatA hotI thii| kheda hai, ApakA bhI dehAMta ho gyaa| nAma-( 2192 ) jagadIzalAlajI gosvAmI (jagadIza), dii| graMtha-(1) vrajavinoda nAyikAbheda, (2) sAhitya-sAra, (3) prastAraprakAza pigaMla, (4) nRparAmapacIsI, (5) lAlabihArIprAgaTyapacIsI, (6) lAlabihArIaSTaka, Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda (7) karuNASTaka, (8) mahAvIrASTaka, ( 8 ) nIti aSTaka, (10) ghaTaupadeza, (11) dhyAnaSaTapadI, ( 12 ) kRSNazata, ( 13 ) vinayazata, ( 14 ) gurumahimA, (15) azvacAlIsA, (16) saMpradAya sAra, (17) utsavaprakAza, (18) padapadmAvalI | vivaraNa - saM0 1670 meM vartamAna the / Apa prasiddha gosvAmI gadAdharalAlajI ke vaMza meM haiM / usa samaya ApakI avasthA lagabhaga 65 sAla kI hogii| inakI kavitA prazaMsanIya hotI hai / sarasAvairI ; sarada saroja sI sukhAta dina dvaika hItaiM, herira hiya maiM himaMta kahai jagadIsa bAta sisira suhAta nAhiM, sumati basaMta sukhakaMta bisarAvairI / grIma bikhama tApa tana ko tapAya tiya, bolata na baina mana maina maina murajhAvairI; pAvasa payAna piya sunikai sayAni zraja, aMbuja anUpa draga buMda barasAvairI // 1 // kamala naina kara kamala kamala pada kamala kamala kara ; zramala caMda mukha caMda vikaTa sira caMda caMda dhara / madhura maMda musakyAni kAna kuMDala prati sobhita ; , basana pIta mani mAla mAla guMjana mana lobhita / jagadIsa bhauMha alakeM zradhara maMda-maMda muralI bajata brajacaMda maMda aloki ali zrAvata lakhi manamatha lajata // 2 // ( 2193 ) kArttikaprasAda khatrI inakA janma saMvat 1608 meM kalakatte meM huA thA / inake mAtA-pitA kA dehAMta inakI bAlyAvasthA meM ho gayA, so inakA 1214 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa par3hanA bhalI bhA~ti na ho sakA / inhoMne bahuta-se vyApAra kie, para jamakara ye koI vyApAra na kara sake / aMta meM kAzIjI meM rahane lge| hiMdI kA inheM sadaiva se bar3A prema thA aura inhoMne anuvAda milAkara prAyaH 20 pustakeM racoM / premavilAsinI aura hiMdI-prakAza-nAmaka do patra bhI Apane nikAle aura prasiddha patrikA sarasvatI kI prathama saMpAdaka-samiti meM yaha bhI sammilita the| inakA dehAMta saMvat 1661 meM, kAzIjI meM, huaa| ye mahAzaya hiMdI ke eka bahuta acche lekhaka the aura inakA gadya parama rucira hotA thaa| inake graMthoM meM se ilA, pramilA, madhumAlatI aura jayA hamAre pAsa prastuta haiN| .: (2194 ) kezavarAma bhaTTa inakA janma saMvat 1910 meM, mahArASTra-kala meM, huA thaa| inhoMne 1931 meM bihArabaMdhu patra nikAlA / pIche se ye zikSA vibhAga meM naukara ho ge| ye hiMdI ke acche lekhaka aura parama premI the| vidyA kI nIMva, bhAratavarSa kA itihAsa ( ba~galA se anuvAdita), zamazAda saumana nATaka, sajjAda saMbula nATaka, hiMdI-vyAkaraNa, eka jor3a a~gUThI, aura rAselasa (anuvAda) nAmaka pustakeM inhoMne likhIM / inakA dehAMta savat 1962 ke lagabhaga huzrA / ye bihAra ke rahanevAle the| . (2195 ) tulasIrAma zarmA __ ye parIkSita gar3ha z2ilA meraTha-nivAsI the / inakA janma saMvat 1914. meM huA / zrApa saMskRta ke bar3e bhArI paMDita evaM Arya-samAja ke pradhAna upadezakoM meM the| aApane sAmavedabhASya, manubhASya, nyAyadarzanabhASya, zvetAzvataropaniSatbhASya, Iza, kena, kaTha, muMDaka-bhASya, hitopadeza bhASA, subhASitaratnamAlA aura dayAnaMdacaritAmRta-nAmaka graMtha banAe / (2196) goviMda kavi ye mahAzaya pipalodapurI ke rAjA dUlahasiMha ke zrAzraya meM rahate the, aura unhIM kI AjJA se saMvat 1932 meM inhoMne hanumannATaka kA bhASA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1216 mizrabaMdhu-vinoda chaMdAnuvAda kiyA / ye mahozaya kavi TIkArAma ke putra jAti ke brAhmaNa the| Apane saMskRta-mizrita bhASA ko Adara diyA hai, isa kAraNa usameM milita varNa bahuta A jAne se proja kI pradhAnatA aura prasAda evaM mAdhurya kI kamI ho gaI hai| inhoMne apane chaMdoM ke caturtha padoM meM kahIM-kahIM para hA~' zabda bilakula bekAra likha die haiM, jo na to artha kA samarthana karate haiM aura na chaMda kA / unheM chor3akara par3hane se chaMda aura artha donoM pUre hote haiN| to bhI isa graMtha kI kavitA bahuta joradAra hai aura isameM prabhAvazAlI chaMda bahuta pAe jAte haiM / nATaka meM 132 pRSTha haiM aura saba prakAra ke chaMda rAmacaMdrikA evaM gumAna-kRta naiSadha kI bhA~ti rakkhe gae haiN| graMtha bahuta sarAhanIya banA hai| isa kavi ne anuprAsa ko bhI Adara diyA hai / hama goviMdajI ko chatra kavi kI zreNI meM rakhate haiN| udAharaNaphullita galla kareM phutakAra praphulla nasApuTa koTara Ayo; ogha ahaMkRta pAvaka puMja halAhala ghUmi titai prgttaayo| aMdha samAna kie saba lAkana aMbara lauM chiti chorana chAyo ; loyana lAla karAla kie tatakAla mahA bikarAla lkhaayo| nikhila nareMdra nikAya kumuda jimi jAnie ; tinako mudrita karana mihira mohi mAnie / kArtavIrya prati kar3he yathA mama bola haiM; para hA~ ! so suni lIjai rAma zravaNa juga khola haiN| isa graMtha meM rAma ke rAjyAbhiSeka taka kA varNana hai| (2197 ) ayodhyAprasAda khatrI ye mahAzaya baliyA ke rahane vAle the, para inakA bAlyAvasthA se hI inake pitA muz2affarapUra (bihAra) meM rahane lge| kucha dina inhoMne adhyApaka kA kAma kiyA aura pIche se kalekTara ke Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 12. pezakAra ho gae ; jisa pada para ye mRtyu paryata rahe / inakA svargavAsa 4 janavarI saMvat 1961 meM, 47 varSa kI avasthA meM, ho gyaa| inhoMne yAvajjIvana khar3I-bolI kA padya meM pracAra karane aura chaMdoM se vrajabhASA uThA dene kA prayatna kiyaa| isa viSaya meM inheM itanI utsAha thA ki kucha kahA nahIM jAtA / khar3I-bolI ke AMdolana para eka bhArI lekha bhI chapavAkara inhoMne use bedAma vitaraNa kiyA thaa| usakI eka prati inhoMne apane hAtha se hameM bhI kAzI meM sabhA ke gRhapravezotsava meM dI thii| jisa lekhaka se ye milate the usase khar3I-bolI ke viSaya meM bhI bAtacIta avazya karate the| khar3I-bolI ke pracAra ko hI ye apanA jIvanoddezya samajhate the| aise utsAhI puruSa bahuta kama dekhane meM Ate haiN| isa viSaya para Apane iMgalaiMDa meM bhI eka lekha chapavAyA thaa| saMvat 1934 meM inhoMne eka hiMdIvyAkaraNa prakAzita kiyaa| inake akAla-svargavAsa se khar3I-bolI ke AMdolana ko bar3I kSati pahu~cI / isa AMdolana ko pUrNa bala ke sAtha pahalepahala inhIM ne uThAyA / Apane isameM itanA utsAha dikhAyA ki zrApako dekhate hI khar3I-bolI kI yAda A jAtI thii| (2198) muMzIrAma mahAtmA inakA janma saMvat 1615 meM huaA thaa| zrApa bar3e hI dharmAtmA puruSa the| zrApa gurukula kA~gar3I ke adhyakSa the / Apane bhArI prAya kI vakAlata chor3akara korI ko apanAyA aura bhArata kI prAcIna paThana-pAThana-zailI kA sajIva udAharaNa gurukula sthApita kiyaa| vahA~ mahAtmA banAe jAne ko bAlaka par3hAe jAte haiN| Apa hiMdI ke bhI lekhaka the| paM0 lekharAma kA jIvanacaritra, Adima satyArthaprakAza evaM dharma-viSayaka kaI choTe-choTe nibadha aura apanA jIvana vRtAMta likhe haiN| ApakA jIvana dhanya thaa| Arya-samAja ke eka bhArI dala ke zrApa netA the| saddharmapracAraka-nAmaka eka bhArI patra bhI Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1218 mizrabaMdhu-vinoda Apa bahuta dinoM taka nikAlate rhe| Apane nepoliyana kA jIvanacaritra likhA hai / Apa hiMdI ke eka bar3e acche vyAkhyAnadAtA aura bar3e hI utsAhI puruSa the| caturtha hiMdI-sAhitya-sammelana ke zrApa sabhApati hue the| zraddhAnaMda ke nAma se Apa saMnyAsI ho gae the| zuddhi-saMskAra meM zrApane bar3A sarAhanIya prayatna kiyA thaa| deza ke bar3e bhArI netAoM meM se Apa eka the| san 1926 I0 meM eka musalamAna ne Apako golI se mAra ddaalaa| nAma- ( 2168 ) raNajorasiMha mahArAjA / graMtha-(1) uSTrazAlihotra, (2) zvAnacikitsA, (3) gajazAlihotra, (4) vihaMgavinoda, (5) mRgayAvinoda, (6) bakarI bhar3a pAlana, (7) banijaprakAza, (8) upavanavinoda, (6) makhajanI hiMdA. (10) kAyade jahara, (11) gRhavidyA, (12) kitAba jarrAhI, (13) vaidyaprabhAkara, (14) saMtAnazikSA, (15) saMgIta. saMgraha, (16) daayaagrii| [pra0 trai0 ri0 ] racanAkAla-1626 / / vivaraNa-Apa ajayagar3ha ke mhaaraajaathe| ApakA janma saMvat 1605 meM huA tathA saMvat 1916 meM Apa gaddI para baitthe| (2166 ) zivasiMha seMgara ye mahAzaya mauz2A kA~thA z2ilA unnAva ke z2imIMdAra raMjItasiMha ke putra aura bakhatAvarasiMha ke pautra the| inakA janma saMvat 1860 meM huA thA aura 45 barasa kI avasthA meM inakA svargavAsa huaaa| Apa pulIsa meM iMspekTara the| inako kAvya kA bar3A zauka thA aura inhoMne bhASA, saMskRta aura phArasI kA acchA pustakAlaya saMgRhIta kiyA thA, jo inake aputra marane ke kAraNa aba inake bhatIje naunihAlasiMha ke adhikAra meM hai| hamane ise vahA~ jAkara dekhA hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1316 vartamAna prakaraNa inhoMne brahmottarakhaMDa aura zivapurANa kA bhASA gadya meM anuvAda kiyA aura zivasiMhasaroja nAmaka eka bar3A hI upayogI graMtha saMvat 1934 meM banAyA / usameM prAyaH eka sahasra kaviyoM ke nAma, janmakAla aura kAvya ke udAharaNa likhe haiN| inhoMne kavitA bhI agalI kI hai| inakA nAma zivasiMhasaroja likhane ke kAraNa bhASA-sAhitya meM cirakAla taka amara rahegA / jisa samaya meM koI bhI sugama upAya kaviyoM ke samaya va graMthoM ke jAnane kA na thA, usa samaya ye / bar3I mehanata aura dhana vyaya se isa graMtha ko banAkara bhASA-sAhityaitihAsa ke patha-pradarzaka hue| hiMdI-premiyoM aura bhASA para mApakA agAdha RNa hai| inakI kavitA sarasa va manohara hai aura kavitA kI dRSTi meM hama inako sAdhAraNa zreNI meM rkkheNge| udAharaNa mahikha se mAre magarUra mahipAlana ko,. bIja se ripuna nirabIja bhUmi ke daI; zuMbha au nizuMbha se sa~ghAri jhAri mlecchana ko, . dillI dala dali dunI dera bina lai laI / pravala pracaMDa bhujadaMDana soM khagga gahi, caMDa muMDa khalana khelAya khAka ke gaI ; rAnI maharAnI hiMda laMdana kI IsurI se, IzvarI samAna prAna hiMduna ke hai gaI // 1 // kahakahI kAkalI kalita kalakaMThana kI, kaMjakalI kAliMdI kalola kahalana maiM ; seMgara sukavi ThaMDha lAgatI ThiThora vArI, ThATha saba uTe Thagi leta Tahalana maiM / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 1220 mizrabaMdhu-vinoda mi phaharai phuhAre phabi rahI seja phUlana soM phena-sI phaTika cautarA ke pahalana maiM ; cA~danI camelI cAru phUle bIca bAga aAju, basie baTohI mAlatI ke mahalana maiM // 2 // (2200 ) zrIkRSNa jozI ye eka bar3e sajjana pahAr3I brAhmaNa the / zrApa pahale borDa mAla ke daphtara meM naukara the, para vahA~ se peMzana lekara bArAbaMkI jilA meM rAjA pRthvIpAlasiMha kI riyAsata ke mainejara hue| zrApakA janma saMvat 1610 ke idhara-udhara huA hogaa| ApakI buddhi bar3I kuzAgra thii| Apane sUrya kI garamI le zIzoM dvArA bhojana pakAne kI bhAnutApanAmaka mazIna IjAda kI thI / Apa hiMdI ke lekhaka aura bar3e hI sajana puruSa the| thor3e dina hue aApakA zarIrAMta ho gyaa| (2201 ) caMdrikAprasAda tevArI ye rAyasAhaba z2ilA unnAva ke nivAsI kAnyakubja brAhmaNa haiM / ApakI avasthA prAyaH 73 sAla kI hai| Apa bahuta dinoM se ajamera meM rahate the| inakI putrI iMgalaiMDa ke prasiddha bairisTara paMDita bhagavAnadIna dube ko byAhI hai / tevArIjI rela ke U~ce karmacArI the / Apane eka naukarI se peMzana le lI aura dUsarI meM phira Apa acchA vetana pAte the| aba Apane use bhI chor3a diyA hai / zrApa bar3e utpAhI puruSa haiN| svAmI dAdUdayAla ke graMtha Apane zuddhatApUrvaka prakAzita kie haiM / Apa gadya ke acche lekhaka haiN| nAma- ( 2202 ) jJArasorAma caube, buuNdii| graMtha-(1) vaMzapradIpa, (2) sarvasamuccaya, (3) lalitalaharI, (4) raghuvIrasuyaza-prakAza / jnmkaal-1610| kvitaakaal-1935| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa vivaraNa - ye mahAzaya bU~dI darabAra meM vaMza-paraMparA se kavi haiN| ApakI kavitA prazaMsanIya hotI hai / udAharaNa rAjata gaMbhIra marajAda maiM kusana dhIra, karata pratApa puMja pragaTita AThau jAma ; cahuvAna-mukuTa prakAsita prabala zrAju, tere trAsa trasita nasAe satru dhAma-dhAma ! nIti nipunAI dhari pAlata prajA ko nita, sAhibI maiM suMdara amaMda hai badAyo nAma ; pArAvAra sadRza priyavrata prabhAkara se, pAratha se pRthu se puraMdara se rAjA rAma / ( 2203 ) rudradattajo zarmA inakA janma saM0 1603 meM huA thA / yogadarzana- bhASya, svarga meM mahAsabhA. svarga meM sabajekTa kameTI nAmaka pustakeM zrApane likhIM / Apa 'zrAryamitra' ke saMpAdaka the / inakI racanA se dharma-saMbaMdhI vartamAna vicAroM kA acchA jJAna hotA hai| hAla meM inakA svargavAsa ho gayA / isa samaya ke anya kavigaNa samaya saMvat 1926 ke pUrva nAma - ( 2204 ) chedAlAla brahmacArI, kAnapUra / graMtha - kaI graMtha / nAma - ( 2205 ) tulasI ojhA / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - (2206 ) nareza / graMtha - nAyikAbheda kA koI graMtha / vivaraNa - toSa zreNI / nAma - (2207 ) navanidhi | 1221 * Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1222 . mizrabaMdhu-vinoda 'graMtha-saMkaTamocana / vivaraNa-nimna shrennii| nAma-( 2208 ) pArasa / vivaraNa-nimna shrennii| nAma-( 2206 ) vidyAprakAza, kannauja / grNth-mnkhelvaar| janmakAla-1818 / vivaraNa-kucha samaya ke liye Apa brahmacArI ho gae the| Apa bar3e jiMdAdila puruSa haiM / nAma-(2210) mathurAdAsa kAyastha, phIrojapUra / graMtha--(1) jar3atattvavijJAna, (2) jagatpuruSArtha / janmakAla-1866 / nAma- ( 2211) maMgaladeva ArarI sNnyaasii| graMtha-(1) kurAtinivAraNa, (2) vidhavAsaMtApa / janmakAla-1866 / nAma- ( 2212 ) rasiyA ( najIba ) / vivaraNa-mahArAjA paTiyAlA ke yahA~ the| nAma- ( 2213 ) lakSmaNAnaMda saMnyAsI / graMtha-dhyAnayogaprakAza / nAma-(2214 ) zivaprasAda mizra, saceMDI, kAnapUra / graMtha-saMdhyAvidhi / janmakAla-1866 / nAma-(2215 ) zekhara / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| samaya saMvat 1626 nAma-( 2216 ) caraNadAsa, ka~dailI, jilA nrsiNhpur| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1223 graMtha - (1) dharmaprakAza, ( 2 ) vinayaprakAza, (3) gurumahAtma, ( 4 ) dhana- saMgraha | janmakAla - 1601 / nAma - ( 2217 ) rAmanAthasiMha rAjA upanAma naradeva | graMtha - devIstuti Adi sphuTa chaMda / janmakAla - 1866 / 1621 taka / nAma - (2218 ) sUryaprasAda ( haMsa), panhaunA, unnAva / janmakAla 1602 / vivaraNa - ApakA 30 varSa kI avasthA meM zarIrapAta ho gayA / samaya saMvat 1627 nAma - ( 2219 ) gopAlalAla / graMtha--nasIhatanAmA | dvi0 trai0 s0i ], kSetra kaumudI / vivaraNa - bastI ke iMspekTara madArisa | nAma - ( 2220 ) ThAkura lakSmInAtha maithila / nAma- - ( 2220 ) dalapati / nAma - ( 2221 ) durgAdatta vyAsa, kAzI / graMtha - kavitAsaMgraha / [ dvi0 trai0ri0 ] vivaraNa - suprasiddha aMbikAdatta vyAsa ke pitA the / sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 2221 ) devakInaMdana tripAThI / 1 graMtha - naMdotsava ( 1627 ), ( 2 ) saikarSa meM dasa-dasa prahasana ( 1333 ), ( 3 ) sItA haraNa, ( 4 ) belA cAtaka kA nATaka, (5) rukmiNI- haraNa, 1 ( 6 ) rakSAbaMdhana, (7) eka-eka ke tIna-tIna, (8) pracaMDa gorakSA nATaka, ( 8 ) gobadha-nivAraNa nATaka, (10) bAla-vivAha nATaka, ( 11 ) lakSmI-sarasvatI melana / [ ca0 trai0ri0 ] Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1324 mizrabaMdhu-vinoda racanAkala-1927 / nAma-(2222 ) navIna bhaTTa, bilagarAma, ji0 hrdoii| graMtha-(1) zivatAMDava bhASA, (2) mahimna bhASA / jnmkaal-1818| vivaraNa-kavitA bar3I sarasa aura manohara karate the| nAma-(2222) baladevasiMha vaizya / graMtha-rasasiMdhu / [ tR0 trai0 ri0] vivaraNa-saperI, jilA mathurA ke nivAsI the / nAma-(2223) balabhadra kAyastha, pnnaa| janmakAla-1601 / vivaraNa-ennA ke mahArAja narapatisiMha ke yahA~ the / mAlUma par3atA hai ki inhoMne bhI koI nakhazikha banAyA hai / kavitA toSa kavi kI zreNI kI hai| nAma-(2223) bAlakRSNa caube / graMtha-(1) kapilA jJAna, (2) tattva bodha, (3) nIti sAra, (4) brahma stuti, (5) Atmabodha / [ca0 0 ri0 ] nAma-( 2224) bAlakRSNadAsa / graMtha-sUradAsajI ke dRSTakUTa para TIkA / vivaraNa-giradharalAlajI ke ziSya the / bhakti-rasa kI kavitA kI hai| sAdhAraNa zreNI ke kavi the| (khoja 1600) nAma-( 2225 ) bhagavaMtalAla sonAra, akaunA, jilA bhraayc| graMtha-(1) becU'STaka, (2) utsavaratna / vivaraNa-vartamAna / nAma-(2226) ratnacaMda bI0 e0, jasavaMtanagara, iTAvA / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1225 graMtha-(1) nyAyasabhA nATaka, (2) bhramajAla, (3) cAturya tArNava, (4) nUtanacaritra, (5) hiMdI-urdU-nATaka, (6) kAMgresa-saMvAda / janmakAla-1867 (1968 taka) nAma-( 2227 ) rAmarasika sAdhu / grNth-vivekvilaas| vivaraNa-jhA~sI ke rahanevAle / guru kA nAma gaMgAgiri / [pra0 0 ri0] nAma-(2227 ) raamvllbhaashrnn| graMtha-bhaktisAra siddhAMta / [paM0 trai0 ri0] racanAkAla-1927 / nAma- ( 2227) zaraNakizorajI / nAma-(227 ) zaMkaralAla kAyastha / nAma-(2227 ) sUrajadAsa / graMtha-(1)rAmajanma, (2) ekAdazI mAhAtmya / [ca0 0 ri0] samaya saMvat 1628 nAma-(2228) iMdramalajI bhATa, alavara / janmakAla-1903 / vivaraNa-alavara-darabAra ke kavi haiN| nAma-(2229) durgAprasAda / graMtha-gajeMdramokSa (khoja 1905), haftaqhvAna zaukata [pra. 0ri0] nAma-( 2230) phUlacaMdra brAhmaNa, vaisavArevAle / graMtha-aniruddhavivAha / [ dvi0 0 ri0] vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2230 ) rAmadayAla / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1226 mizrabaMdhu - vinoda graMtha - paramadhAma bodhinI, rAma nAma tatvabodhinI, rabodhinI / racanAkAla - 1826 ke pUrvaM / nAma - ( 2330 ) rasika bihArI / nAma - ( 2230 ) sarayU prasAda mizra / 3 graMtha - ( 1 ) zrAkhyAna maMjarI bhASAnuvAda, (2) mAtRzikSA, (3) divyadaMpatI, (4) prasthAnabheda, ( 5 ) dharmaprazaMsA, (6) jayadevacarita, (7) pANinI, (8) nepAla kA itihAsa, ( 8 ) mAnavacaritra, (10) prAkRta prakAza, ( 11 ) zrImadana bhUti vivaraNa, ( 12 ) tatvatraya / janmakAla - 1606 / mRtyukAla 1664 / racanAkAla 1626 lagabhaga / 1 vivaraNa- - zrApa saMskRta ke paMDita aura hiMdI ke acche lekhaka the nAma - ( 2231) hanumaMta brAhmaNa, bijAvara | graMtha - gIta mAlA / ( 3 ) bhakti janmakAla -- 1603 / vivaraNa - rAjA bhAnupratApasiMha bijAvara ke yahA~ the | kavitA sAdhAraNa zreNI kI hai 1 samaya saMvat 1626 nAma - ( 2232 ) hIrAlAla kAyastha, bijAvara, chatrapUra 1 graMtha - narmadA jAgezvara vilAsa / janmakAla - 1604 / kavitAkAla--1634 / [ pra0 trai0ri0 ] samaya saMvat 1930 ke lagabhaga / nAma - ( 2233 ) kAlikAprasAda / graMtha - premadIpikA / [ dvi0 trai0ri0 ] Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1227 vartamAna prakaraNa nAma-( 2233 ) jogajIta / graMtha-paMca mudrA / [paM0 trai0 ri0] nAma-(2234 ) paramAnaMda kAyastha, lalitapura / graMtha-(1) rAmAyaNamAnasataraMgiNI, (2) aparAdhabhaMjinI cAlIsI / prathama traivArSika khoja riporTa se inake (1) pramodarAmAyaNa ( 1942 ), ( 2 ) vikramavilAsa (1942), (3) hanumata paiMtIsI (1944), (4) nItisudhA maMdAkinI (1948), (5) jAnakImaMgala (1648), (6) maMjurAmAyaNa (1946), (7) hanumata virudAvalI (1910), (8) rAmAyaNa mAnasadarpaNa (1910) (1) pratipAlaprabhAkara ( 1951), (10) pratApa caMdrodaya (1956), (11) rAmAyaNa mAnasacaMdrikA (1958), (12) mRgayA caritra ( 1958), (13) maMjAvalI rAmAyaNa (1660), (14) varNacauMtIsI (1960), (15) maheMdra dharma-prakAza (1961), (16) sAmaMta ratna ( 1961), (17) pratApa nItidarpaNa (1961), (18) brahmakAyasthakaumudI (1963), (16) padmAbharaNaprakAza (1964), (20) rAjabhRtyaprakAza (1964), (21) nItimuktAvalI (1664), (22) rAjanItimaMjarI (1964), (23) mAdhavavilAsa (1964), (24) nIti sArAvalI, ( 25) lakSmaNa pacIsA, ( 26) hanumata sumiranI, (27) rAmacaMdra pacAsA, (28) jAnakIzRMgArASTaka, (26) gaNezASTaka, (30) vizvaMbhara sumiranI, (31) maheMdramRgayAdarza, (32) raMbhAzukasaMvAda, (33 ) ratnaparIkSAnAmaka graMthoM kA patA calatA hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1228 mizrabaMdhu-vinoda vivaraNa-AzrayadAtA proDachAnareza mahArAjA maheMdra rudrapratApa siMha the / inakA rAjatvakAla 1627 se 1650 taka thaa| nAma-(2235 ) zaMbhUnAtha kAyastha / graMtha--suhitaziSya / vivaraNa-jhA~sI meM DAka-iMspekTara the| samaya 1930 nAma-( 2236 ) kAnha baisa, baisavAr3e ke / graMtha-devIvinaya / [pra0 trai0 ri0 ] janmakAla-1600 vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 2237 ) kAmatAprasAda ( sevaka) kAyastha, tArA pUra, jilA phatehatara / graMtha-(1) rAghobattIsI, (2) harinAmapacIsI / janmakAla-1904 / nAma-( 2238 ) kAlIprasAda kAyastha, bijAvara / graMtha-lIlAvatI ke eka bhAga kA chaMdobaddha anuvAda / janmakAla-1905 / nAma--(2239) kAzIprasAda kAyastha, pnnaa| janmakAla -1605 / nAma- ( 2240 ) kedAranAtha tripAThI, sraaymiiraa| janmakAla-1604 / 1938 taka / nAma-(2241 ) khaDgabahAdura malla mahArAjakumAra / graMtha-(1) mahArasa nATaka, (2) bAlavivAha vidUSaka nATaka, (3) bhArata-bhArata nATaka, (4) kalpavRkSa nATaka, (5) haratAlikA nATikA, (6) bhAratalalanA nATaka, (7) rasikavinoda, (8) phAgaanurAga, ( 8 ) bAlopa Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1223 deza, (10) bAlavivAha viSayaka lekcara, ( 11 ) saddharmanirNaya, (12) ratikusumAyudha, (13) sapane kI saMpatti, ( 14 ) vezyA paMcaratna | vivaraNa - nATakakAra haiM / khaDgavilAsa presa qAyama kiyA, jisase bahuta-se hiMdI ke uttama graMtha prakAzita hue / nAma -- ( 2242 ) gaNezadatta / graMtha - sarojanI nATaka | nAma - ( 2243 ) gaNezabhATa / vivaraNa - mahArAjA banArasa IzvarIprasAda nArayaNa siMha ke darabAra meM the / sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 2244 ) gadAdhara bhaTTa / graMtha - mRcchakaTika | vivaraNa - anuvAda | nAma - (2245 ) guNAkaratripAThI kA~thA, jilA unAva vivaraNa -- sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 2246 ) guradInabaMdIjana paiMtepura, jilA sItApura / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / noma - (2247 ) gokulacaMda | graMtha - bUr3he mu~ha mu~hAse loga cale tamAze ( nATaka ) . nAma - ( 2248) covA hariprasAda baMdIjana holapura / vivaraNa - inakI sphuTa racanA acchI hai / sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 2249) chitipAla rAjA mAdhavasiMha, ameThI / - (1) manojalatikA, ( 2 ) devIcaritra saroja, ( 3 ) tridIpa | dekho naM0 ( 2105 ) / nAma - ( 2250 ) jAnI vihArIlAla ( 1967 taka ) / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1230 mizrabaMdhu-vinoda graMtha - vijJAna vibhAkara Adi kaI graMtha | vivaraNa - nATakakAra the / Apa bharatapUra rAjya ke dIvAna the aura Apako rAyabahAdura kI padavI milI thI / nAma - ( 2251 ) jAnI mukuMdalAla / graMtha - mukuMdavinoda | bivaraNa - zrApa udayapura kauMsila ke meMbara the / nAma - (2252 ) Thaga mizra, DumarAva, jAnakIpUsAda ke putra / janmakAla - 1603 / nAma - ( 2253 ) ThAkuradayAlasiMha | graMtha - ( 1 ) mRcchakaTika, ( 2 ) venisa kA saudAgara / vivaraNa nATaka anuvAdita kie haiM / nAma - (2254) dalelasiMha, durajanapura / janmakAla - 1615 / nAma - ( 2255 ) dAmodara zAstrI | graMtha - ( 1 ) rAmalIlA, (2) mRcchakaTika, (3) bAlakhela, ( 4 ) rAdhAmAdhava, ( 5 ) maiM vahI hU~, ( 6 ) niyuddha zikSA, (7) pUrvadigyAtrA (8) dakSiNadigyAtrA, ( 6 ) lakhanaU kA itihAsa, (10) saMkSepa rAmAyaNa, (11) cittauragar3ha / vivaraNa - nATakakAra the / nAma - ( 2256) dInadayAla (dayAla), beMtI, jilA raaybrelii| vivaraNa - bhauna kavi ke putra, sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 2257 ) devakInaMdana tevArI | graMtha -- ( 1 ) jayanarasiMha kI, ( 2 ) holIkhageza, vivaraNa - acche nATakakAra the / nAma - ( 2258 ) devIprasAda brahmabhaTTa, bilagarAma, jilA haradoI | (3) cakSudAna 1 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa . 123 1234 jnmkaal-1600| nAma-(2259) dvijakavi mannAlAla bnaarsii| grNth-premtrNgsNgrh| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 2260 ) nIlasakhI, jaitapura, buMdelakhaMDa / jnmkaan-1902| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma- ( 2261 ) naisuka, buMdelakhaMDa / janmakAla-1904 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma- ( 2262 ) naune baMdIjana, bA~dA / jnmkaal-1601| vivrnn-tossshrennii| haridAsa ke putra / nAma-(2262 ) paramAnaMdajI gosvaamii| graMtha-sphuTa pd| vivaraNa-rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma-( 2263 ) parAgIlAla carakhArI / dekho naM0 886 / graMtha-rasAnurAga / nAma-( 2264) kAlikArAva gvaaliyrvaale| graMtha-kavipriyA para TIkA / janmakAla-1901 / nAma- ( 2265 ) ballabha caube, jayapura / vivaraNa-jayapura darabAra ke rAjakavi haiN| kAvya acchA karate haiN| nAma-(2266 ) balla lAla kAyastha, (jana brajacaMda) teliyA nAlA, banArasa / (1960 taka) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1232 mizrabaMdhu-vinoda grNth-raamliilaakaumudii| nAma-(2267 ) bAlezvaraprasAda / graMtha-venisa kA saudaagr|| vivaraNa-ma.Ta oNfa venisa kA anuvAda hai| nAma-(2268) vijayAnaMda zarmA, banArasa / graMtha-saccA spnaa| vivaraNa-gadya-lekhaka the| nAma-(2269 ) mahAnaMda vAjapeyI, baisavArevAle / graMtha-bRhacchivapurANa bhASA / jnmkaal-1601| vivaraNa-madhusUdanadAsa zreNI / . nAma- (2266 ) mannAlAla / graMtha-tattvabodhamokSasiddhi / [ca0 0 ri0 ] nAma-(2270) mAdhavAnaMda bhAratI, bnaarsii| graMtha-zaMkaradigvijaya bhASA / jnmkaal-1902| vivaraNa-madhusUdanadAsa kI zreNI / nAma-( 2271 ) mAnikacaMdra kAyastha, jilA sItApura / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-( 2272 ) mihIlAla, upanAma maliMda, DalamaU, rAya brelii| jnmkaal-1902| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| gaurA ke taalluknedAra bhUpAlasiMha ke kavi / nAma-( 2273 ) mItUdAsa gautama, haradhaurapura, phatehapUra / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa janmakAla-1901 / vivrnn-hiinshrennii| nAma-(2274) munnArAma / graMtha-saMtanakalpanatikA / [ dvi0 0 ri0] vivaraNa-z2ilA prtaapgddh'-nivaasii| nAma-(2275) raghunAthaprasAda kAyastha, crkhaarii| graMtha-(1) zRMgAracaMdrikA, (2) SaTRtudarpaNa, (3) kAvya sudhAratnAkara, (4) rasikabasIkara, (5) saMgItasudhAnidhi, (6) modamahodadhi, (7) durgAbhaktiprakAza, (8) manamaujaprakAza, (6) zAMtipacAsA, (10) rAdhikAnakhazikha, (11) rasikamanohara, (12) raadhaakRssnnpcaasaa| janmakAla-1904 / 1948 taka rahe / nAma-(2276 ) rasaraMga, lakhanaU / graMtha-hanumaMtajasa taraMginI, sItArAma nakhazikha / [pra0 trai0 ri0] janmakAla-1601 / / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / nAma-( 2277 ) rAmanAtha kAyastha (rAma) graMtha-hanumannATaka, mahAbhArata bhASA [khoja 1604 ], nala-caritra / jnmkaal-1868| vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / saroja meM isa nAma ke do kavi die haiM, para donoM eka jAna par3ate haiN| nAma-(2278 ) rAmagopAla sanADhya, alavara / janmakAla-1866 / vivaraNa-Apa alavara-darabAra meM vaidya the| kavitA bhI uttama karate the| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1234 mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 2279 ) romabhajana, gajapUra, gorakhapUra / vivaraNa-rAjA bastI ke yahA~ rahe the| nAma-(2280) lakSmInAtha / graMtha-lakSmIvilAsa / vivaraNa-Apa mahArAja mAnasiMha ke bhatIje the| nAma-(2281) lachirAma baMdIjana, holapUravAle / graMtha-zivasiMhasaroja nAyikA bheda / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2282 ) zItalaprasAda tevaarii| graMtha-jAnakImaMgala / vivaraNa-nATaka racayitA haiN| nAma-(2283 ) zaMkara tripAThI, bisavA~, sItApUra / graMtha-(1) rAmAyaNa, (2) bajrasUcI graMtha / [dvi0 trai0 ri0] vivaraNa-hIna zreNI / apane putra sAlika ke sAtha bnaaii| nAma-( 2284) zaMkarasiMha tAlukkadAra, caMr3arA, sItApUra / graMtha-kAvyAbharaNa saTIka, mahimnAdarza / [ tR0 trai0 ri0 ] vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2285 ) shriimtii| graMtha-adbhuta caritra yA gRhacaMDI nATaka / nAma-(2286 ) sAlika, bisavA~, sItApUra / graMtha-rAmAyaNa / vivaraNa-hIna zreNI / apane pitA zaMkara ke sAtha bnaaii| nAma-(2287 ) sA~valadAsajI sAdhu, udayapUra / graMtha-bhajana / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1235 nAma-(2287 ) siyAraghunaMdanazaraNa upanAma jhUmakalAla / graMtha-(1) paMcadazI, (2) navarasavihAra, (3) siyA prItamarahasyasAra / [ca. trai0 ri0] nAma-(2288) sukhdiin| janmakAla-1901 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2289) sudarzanasiMha rAnA, caMdApUra / graMtha-sudarzanakavitA saMgraha / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2290 ) sUkhana / janmakAla-1601 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI nAma-( 2291) hanumatasiMha hAr3A, kilA naiNave / jnmkaal-1105| vivaraNa-ye mahAzaya rAjA ba~dI ke 20000 sAlAnA AmadanI ke jAgIradAra tathA kiledAra haiM / saMskRta tathA bhASA ke acche jJAtA haiN| inakI kavitA sAdhAraNa zreNI nAma-(2292 ) harakhanAtha jhA, bihAra / graMtha-USAharaNa nATaka / janmakAla-1904 / nAma- ( 2293 ) haridAsa sAdhu nirNjnii| graMtha-(1) rAmAyaNa, (2) bhastharI gorakha saMvAda [ khoja 1902 ], (3) dayAlajI kA pada / [ khoja 1602] janmakAla-1601 / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1236 mizrabaMdhu vinoda nAma - ( 2294) himAcalarAma, brAhmaNa zAkadvIpI bhaTaulI, jilA phaijAbAda / graMtha - kAlInAthana lIlA, dadhilIlA / janmakAla - 1604 / vivaraNa -- nimnazreNI ke kavi / inakI pustaka hamane dekhI hai / nAma - ( 2295 ) homanidhizarmA | graMtha - (1) hukAdopadarpaNa, ( 2 ) jAti - parIkSA / janmakAla - 1605 / nAma - (2296) madanapAla / graMtha -- nighaMTa bhASA / [ dvi0 trai0ri0 ] kavitAkAla - 1931 ke pUrva / samaya saMvat 1931 nAma - ( 2297 ) phutUrIlAla, graMtha - kavitta akAlI / - ( 2298 ) rAmacaMdra | nAmagraMtha - mAmaqImA bhASA / nAma- ( 2299 ) alI / graMtha -- aSTayAma | [ dvi0 0ri0 ] kavitAkAla - 1132 ke pUrva / mithilA / samaya saMvat 1932 nAma -- ( 2300 ) kanhaiyAlAla agnihotrI, goMr3avA, jilA haradoI / graMtha - ( 1 ) jyotiSasArAvalI, (2) avatArapacIsI, (3) sAThikA | janmakAla - 1607 vartamAna | Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1230 nAma-( 2300 ) baMsIdhara / graMtha-moja prabaMdhasAra / [paM0 trai0 ri0 ] racanAkAla-1932 / nAma-( 2301) rAmacaraNa kAyastha, gauhAra, buMdela khNdd| graMtha-hanumatapacAsA / janmakAla-1907 / nAma-( 2302 ) rAmasevaka zukla, balasiMhapUra, siitaapuur| graMtha- (1) sphuTa, (2) anarAvalI, (3) dhyAnaciMtAmani / jnmkaal-1608| / nAma-(2302) dUlanadAsa / graMtha-zabdAvalI [ pR0 154 ] / [ di0 trai0 ri0] racanAkAla-1933 ke pUrva / nAma-(2302 ) raghubarazaraNa / graMtha-(1) jAnakIjU ko maMgalAcaraNa, (2) banA, (3) rAma maMtra rahasya / [pra0 tathA ca0 0 ri0] racanAkAla-1933 ke pUrva / samaya saMvat 1932 nAma-(2303) alImana / nAma-( 2304 ) kezavarAma viSNulAla pNddaa| graMtha-gaNezagaMja Arya samAja kA itihAsa / nAma-( 2304 ) jagateza / graMtha-rasika samAja athavA mAlA bhUSaNa / [ca. trai0 ri0] racanAkAla-1933 / jnmkaan-1608| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1238 mizrabaMdhu-vinoda nAma-(2305 ) jAlimasiMha kAyastha, akabarapUra, jilA, phaijaabaad| graMtha-(1) tarkasaMgrahapadArthAdarza, (2) gItA TIkA, (3) kaI upaniSadoM kI ttiikaa| vivaraNa-ye mahAzaya lakhanaU meM posTamAsTara the| aba peMzana le lii| isake pIche riyAsata gvAliyara meM rahe,aba vahA~ se cale ge| nAma- ( 2306 ) tArAnAtha / vivaraNa-Apa mahArAja mAnasiMha ke bhatIje the| nAma-(2307 ) dhanurdhararAma brAhmaNa, mu0 DagaDIhA, rAja riivaa| jnmkaal-1908| nAma-(2308 ) paramahaMsa, ilAhAbAda / graMtha-bhArata bhajana / nAma-(2308 ) badrIvizAla upanAma lAla ba labIra / graMtha-vrajavinoda hjaaraa| kavitAkAla-1933 / jnmkaal-1612|| vivaraNa-mAdhava saMpradAya ke anuyaayii| nAma-(2309) baladevaprasAda kAyastha, maujA khaTavArA, DA0 rAjapUra, jilA bA~do / graMtha-(1) rAmAyaNa rAmasAgara, (2) zakti caMdrikA, (3) viSNupadI rAmAyaNa, (4) bhArasakalpadruma, (5) hanumaMtahA~ka, (6) hanumAnasATikA, (7) bajrAMgabIsA, (8) caMDIzataka, (6) baladevahajArA, (10) kAnhavaMzAvalI, (11) uktiparIkSA, (12) jJAnaprabhAkara / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vartamAna prakaraNa 1233 jnmkaal-1908| vivaraNa-saba choTe-bar3e 32 graMtha Apane banAe haiM / mahArAjA pratApasiMha kaTArIvAle ke yahA~ the / nAma-(2306 ) bAlakarAma / graMtha-bAlakarAma ke kavitta / [ca0 0 ri0] nAma-(2306 ) vRMdAvana, agravAla / graMtha-karAbAdIna snaaii| nAma-(2306) mardanasiMha rAjakumAra / graMtha-chaMdamAla / [paM. trai0 ri0] nAma-( 2306) zItalAdIna mizra ( upanAma dvijacaMda) graMtha-sphuTa chNd| vivaraNa-sajethU nivAsI sonesiMha ke putra haiN| nAma-(2310) sAdhogiri gosAI, makanapUra, jilA mirajApUra / graMtha-(1) kAnyazikSaka, (2) sAdho saMgIta sudhA, (3) nItizRMgAravairAgyazataka, (4) kavittarAmAyaNa, (5) hanumAna aSTaka, (6) varNavilAsa, (7) gaMgAstotra / jnmkaal-1608| nAma-(2311) rAmAnaMda / graMtha-(1) bhagavadgItA bhASA, (2) bhajanasaMgraha / [dvi0 0 ri0] vivaraNa-pahale phauja meM sUbedAra the / peMzana lekara saMnyAsI ho ge| nAma-(2312) sukhavihArIlAla / grNth-sukhdaavlii| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda nAma - ( 2313 ) haradevabarUza kAyastha, paiMtepUra, jilA bArahabaMkI | 1240 janmakAla 1608 / nAma - ( 2314 ) harivilAsa khatrI, lakhanaU | graMtha - goviMdavilAsa ( pR0 268 ) / [ dvi0 0 ri0 ] nAma - ( 2315) arjunasiMha, banArasa / graMtha --kRSNarahasya / kavitAkAla - 1934 ke pUrvaM / vivaraNa - hIna zreNI / nArAyaNa ke ziSya / samaya saMvat 1934 ( 2316 ) ajItasiMhajI mahArAja | nAma janmakAla - 1606 / vivaraNa - ye mahArAja khetar3I-nareza the, jo hAla hI meM akabara ke rauz2e se girakara mara ge| ye kavitA bhI karate the / nAma - (2317 ) kRSNasiMha rAjA bhinagA, jilA baharAyaca / graMtha - gaMgASTaka | janmakAla -- 1606 / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 2318) janakadhArIlAla kurmI, dAnApUra / graMtha - sunItisaMgraha | janmakAla -- 1606 / nAma -- ( 2319) devadatta zAstrI, kAnapUra / graMtha -- vaizeSika darzana - bhASya, RgvedAdibhASyabhUmikeMduparAga / janmakAla - 1603 / vivaraNa - zrApa gurukula mathurA ke zradhyApaka rahe haiM / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 12. nAma- (2320) bhagavAnadAsa, mu0 IcAka, jilA hajArI. baaraa| graMtha-(1) premazataka, (2) goviMdazataka, (3) kRSNASTaka, (4) paMcAmRtakalyANa, (5) gItAmAhAtmya, (6) gaurosvayaMvara, (7) goviMdASTaka Adi aneka graMtha race haiN| janmakAla-1906 / / nAma-(2321 ) bhairavadatta tripAThI, sarAyamIrA / graMtha-vAlmIkIya ayodhyAkAMDa bhaassaa| nAma-( 2322 ) mAtAdIna zukla, mauz2A ajagara, jilA prtaapgddh'| graMtha- (1) rasasAriNI, (2) nAnArthanavasaMgrahAvalI / vivaraNa-sAdhAraNa kavi haiM / inakI rasasAriNI hamAre pAsa hai| dohoM meM rasa va nAyikAbheda kahA hai| . nAma-(2323) maMgalasena zarmA, a~bahaTA-sahAranapura / grNth-shraaddhvivek| jnmkaal-1909| nAma-(2324) raghunAthaprasAda brAhmaNa, mu0 virasunapUra, rAjya pnnaa| janmakAla-1606 / nAma-(2325 ) ramAdatta tripAThI, nainItAla / graMtha-(1) zikSAvalI, (2) bAlabodha, (3) gaNitAraMbha, (4) niitisaar| janmakAla-1906 / nAma-(2326 ) rAmaprakAza zarmA, mirjApUra / graMtha-(.) vivAhapaddhati, (2) satyopadeza / ' . Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1242 mizrabaMdhu - vinoda janmakAla - 1606 / nAma - ( 2327 ) latIfa / vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma - ( 2327) sUrajabalI / graMtha - jaiminipurANa bhASA / [ paM0 trai0ri0 ] nAma - ( 2328 ) hIrA pradhAna / graMtha - narmadA jAgezvara vilAsa / samaya saMvat 1935 ke pUrva nAma-- - ( 2329 ) jamunAdAsa / graMtha - jamunAlaharI / [ pra0 * 0ri0 ] nAma - ( 2330 ) dayArAma vaizya / graMtha - (1) sItAcaritra upanyAsa, ( 2 ) manusmRti zralhA | janmakAla - 1606 / nAma - ( 2331 ) farAsIsI vaidya / graMtha - aMjulipurAna, iMjIlapurAna / nAma- -( 2339 ) ravirAja | graMtha - narmadAlaharI | 1 mRtyukAla - 1651 / racanAkAla - - 1635 ke lagabhaga / vivaraNa - mUlI kAThiyAvAr3a ke cAraNa the / inhoMne jADejA ThAkura kesarIsiMha kI prazaMsA meM kavitA kI hai / nAma - ( 2331 ) rAdhAsarvezvarIdAsa ( upanAma hitasvAminI zaraNa) graMtha - hitasvAminI aSTaka, sphuTa pada / janmakAla - 1610 ke lagabhaga / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1243 vivaraNa-rAdhAvallabhIya mahAtmA puruSa / samaya saMvat 1935 nAma-(2339) gaMgAdhara bhaTTa, orchaavaasii| graMtha-(1) pratApamAtaMDa (1935), (2) vyavahArakaustubha, (3) rtnpriikssaa| [pra. trai0 ri0] rcnaakaal-1935| nAma-( 2332 ) cimmanalAla vaizya, tilahara, zAha ____ jahA~pUra / pratha-(1) gRhasthAzrama, (2) dayAnaMdajIvanacaritra, (3) nItiziromaNi zrAdi 20 graMtha haiM / jnmkaal-1610| nAma-(2333) jadudAnajI caarnn| graMtha-(1) z2imIMdArI rI pIdiyAna raunacAkaro z2era cAkarI rI vigati, (2) tAjImI saradArI rAna rI khalagati / vivaraNa-rAjapUtAnI kavi / nAma-( 2334) janakesa baMdIjana, maU, buMdelakhaMDa / jnmkaal-1312| vivaraNa ye kavi mahArAja chatarapUra ke yahA~ the| inakI kavitA toSa kavi kI zreNI kI hai| nAma-(2335 ) mohanalAla, crkhaariivaasii| . . graMtha-(1) zAlihotra, (2) zrInarasiMhajU ko aSTaka / [pra. trai0 ri0] nAma-(2335) yugalakizora / vivaraNa-liMbaDI-rAjya ke cAraNa the| nAma-(2336) ravidatta zAstrI vaidya, berI, jilA rohataka / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1244 mizrabaMdhu vinoda graMtha-vaidyaka ke 46, jyotiSa ke 16, vyAkaraNa ke 4, nyAya ke 7 graMtha / janmakAla-1911 / vivaraNa-Apa gaur3a brAhmaNa haiM / Apa graMtha-racanA meM vizeSa ruci rakhate haiN| nAma-(2336 ) ravirAma / grNth-sNgiitaadity| vivaraNa-jAmanagara-nivAsI praznorA nAgara brAhmaNa the| nAma-(2337 ) zroharSajI brAhmaNa, kAzI / graMtha-(1) rAdhAkRSNa horo (pR. 18), (2) rAdhAjI ko ____ byAha (pR0 12) / [dvi0 0 ri0] nAma-(2338) sItArAma vaizya, paitepUra, jilA baarhbNkii| grNth-jnyaansaaraavlii| janmakAla-1907 / saiMtIsavA~ adhyAya uttara harizcaMdra-kAla (1936-45) (2339 ) bhImasena zarmA inakA janma saMvat 1911 meM, eTA jile meM, huA thA / saMskRta vidyA meM acchA abhyAsa karake ye mahAzaya kAzI meM AryasamAjI ho gae aura bahuta dina taka samAja ke acche upadezakoM meM rahe / pIchese inakA mata badala gayA aura ye phira sanAtanadharmI hokara brAhmaNasarvasva-nAmaka eka patra nikAlane lge| ye mahAzaya eka acche upadezaka aura pUrNa paMDita haiM / hiMdI aura saMskRta meM ye bar3I sugamatA ke sAtha uttama vyAkhyAna dete haiM / ye apanI dhuna ke bar3e pakke haiN| inakA yaMtrAlaya iTAve meM hai aura vahIM se brAhmaNasarvasva nikalatA hai| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1249 san 1912 se ye kalakattA kI yunivarsiTI ke kaoNleja meM vedavyAkhyAtA ke pada para kAma kara rahe haiN| . (2340) baladevadAsa ye mahAzaya zrIvAstava kAyastha, mauz2A daulatapUra, paraganA kalyAnapUra, jilA phratehapUra ke rahanevAle the| svAmI chItUdAsajI inake maMtraguru the, jinakI AjJA se inhoMne saMvat 1936 meM jAnakIvijaya-nAmaka 23 pRSTha kA eka graMtha bnaayaa| isakI kathA adbhuta rAmAyaNa ke AdhAra para kahI gaI hai / vAstava meM yaha kathA bilakula nirmUla hai, kyoMki adbhuta rAmAyaNa koI prAmANika graMtha nahIM hai / baladevadAsa ne pradhAnataH dohA-caupAiyoM meM yaha graMtha likhA hai, paraMtu kahIM-kahIM aura bhI chaMda likhe haiM / inhoMne gosvAmIjI ke mArga kA adhikatara avalaMba liyA hai, yahA~ taka ki do-cAra jagaha unhIM ke pada athavA bhAva bhI inhoMne apanI kavitA meM rakha die haiN| inakI gaNanA kathAprasaMga ke kaviyoM meM madhusUdanadAsa kI zreNI meM kI jA sakatI hai| rAma rajAya sunata saba bIrA ; saje sabega sena ranadhIrA / cale prathama paidala bhaTa bhArI; nija-nija astra-zastra saba dhaarii| maniganajaTita calI ratha pA~tI ; bhare bipula zrAyudha bahu bhaaNtii| cale turUMga bahu raMgabiraMgA; juga padacara prati sUrana sNgaa| asita bisAla gAta mAtu mahAkAla kI sI, pItapaTa dekhi kai chaTA kI chabi chapakata ; rA0 maMDamAla ruMDajAla bhujadaMDa bAjU, . bhAla khagga khappara kRpAna sAna lapakata / chUTe bikarAla bAla naina baladeva lAla, divya mukha dekhi kai dinesa chabi jhapakata ; sAlaka ke ghAlibe ko kAlI ne nikAlI jIha, lAla-lAla lohU te lapeTI lAra Tapakata / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda ( 2341) phreDarika pinakATa inakA janma saMvat 1863 meM, iMgalaiMDa deza meM, huA, aura vahIM ye prAyaH apane jIvana paryaMta rahe / para bhAratIya bhASAoM para ApakA itanA prema thA ki zrArthika daridratA hote hue bhI Apane saMskRta, urdU, gujarAtI, ba~galA, tAmila, tailaMgI, malAyalama aura kanAr3I bhASAe~ siikhiiN| aMta meM inako hiMdo se bhI prema huA aura ise sIkhakara inakA anya bhASAoM se prema isake mAdhurya ke zrAge phIkA par3a gayA / inhoMne hiMdI meM sAta pustakeM saMpAdita kIM, jinameM kucha inhIM kI banAI huI bhI thiiN| Apane yAvajjIvana hiMdI kA hita aura hiMdI - lekhakoM kA protsAhana kiyA / aMta meM saMvat 1952 meM ye bhArata ko padhAre, para isI saMvat ke faravarI meM inakA zarIra pAta lakhanaU meM ho gyaa| Apa hiMdI ke acche jAnanevAloM meM se the / ( 2342 ) aMbikAdatta vyAsa sAhityAcArya inakA janma saMvat 1915 caitra sudI 8 ko jayapUra meM huA thA / ye mahAzaya gaur3a brAhmaNa the aura kAzI inakA nivAsasthAna thA / saMskRta ke ye acche vidvAn the, aura yAvajjIvana pAThazAlAnoM evaM kaoNlejoM meM saMskRta par3hAne kA kAma karate rahe / inake aMtima pada kA vetana 100) mAsika thA / apanI naukarI ke saMbaMdha se ye mahAzaya bihAra meM bahuta rahe / inakA svargavAsa saMvat 1657 meM huA / ye mahAzaya saMskRta tathA bhASA gadya-padya ke acche lekhaka the, aura inhoMne cAra nATaka-graMtha bhI banAe haiM / yatra-tatra inheM bahuta-se prazaMsApatra tathA upAdhiyA~ milIM, aura inakI AzukavitA kI bhI sarAhanA huI / inhoMne saMskRta aura hiMdI milAkara 78 graMtha nirmANa kie haiM, jinake nAma san 1601vAlI sarasvatI ke pRSTha 444 para likhe haiM / lalitA nATikA, gosaMkaTa nATaka, marahaTTA nATaka, bhAratasaubhAgya nATaka, bhASAbhASya gadyakAvya-mImAMsA, vihArI- vihAra, vihArIcaritra, zIghra 1246 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1247 lekha- praNAlI aura nija vRttAMta inake graMthoM meM pradhAna haiN| vihArIbihAra meM bihArI satasaI ke dohoM para kuMDaliyA~ lagAI gaI haiN| isakI racanA prazaMsanIya hone para bhI kucha zithila hai / gadyakAvyamImAMsA bahuta hI vidvattApUrNa pustaka hai / kavitA kI dRSTi se inakI gaNanA sAdhAraNa zreNI meM kI jA sakatI hai| inakI akAlamRtyu se hiMdI meM gaveSaNA-vibhAga kI bar3I kSati huii| inakI kavitA kA mahatva jaisA inake gadya se hai, vaisA padya se nahIM / udAharaNa "aba gadya-vibhAga kI parIkSA kI jAtI hai / yahA~ sAhityadarpaNakAra ke kathanAnusAra tIna gadya to asamAsa, alpasamAsa, dIrghasamAsa haiM, aura cauthA vRttagaMdhi hai / paraMtu yaha vicAranA hai ki prathama hI tIna gadyoM se sarasvatI kA sArA gadyabhaMDAra bhara jAtA hai, phira kauna-sA sthAna zeSa raha jAtA hai, jahA~ vRttagaMdhi gadya sthira ho !! hA~, vRttagaMdhi gadya jaba hogA, taba unhIM tIna meM se koI-sA hogA / isaliye ise pravibhAga kaheM to kaheM, para gadya-vibhAga meM to rakha hI nahIM sakate / " paraniMdA Thagapano kabahu~ nahiM corI karihaiM ; ; jaMtuna ko dai pIra kabahu~ nahiM jIvana harihaiM / mithyA apriya bacana nAhiM kAhU sana kahi haiN| para upakArana ta sabai bidhi saba dukha sahihaiM / (2343) badarInArAyaNa caudharI (premaghana ) Apake pitA kA nAma guracaraNa lAla thA / ye pahale mirz2Apura meM rahate the, paraMtu pIche vizeSatayA zItalagaMja, jilA goMDA meM rahate the / inakA janma saMvat 1912 bhAdrakRSNa 6 ko mirjApUra meM huA | ye sarayUpArINa brAhmaNa upAdhyAya bharadvAjagotrI the / zrApa bahuta dina taka nAgarInIrada tathA zrAnaMdakAdaMbinI nAmaka mAsika patra nikAlate rahe / ye bhArateMdujI Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1248 mizrabaMdhu-vinoda ke sAthiyoM meM the aura bhASA ke bar3e prAcIna lekhaka tathA kavi the| eka bAra hiMdI-sAhitya-sammelana ke sabhApati niyata kie gae the| Apake racita nimna-likhita graMtha haiM (1) bhAratasaubhAgya nATaka, (2) prayAga-rAmAgamana nATaka, (3) hArdikaharSAdarza kAvya, (4) bhAratabadhAI, (5) AryAbhinaMdana, (6) maMgalAza, (7) qalama kI kArIgarI, (8) zubhasammilana kAvya, (6) zrAnaMdaaruNodaya, (10) yugalamaMgala stotra, (11 ) varSAvidugAna, (12) vasaMta-makaraMda biMdu, (13) kajalI-kAdaMbinI, (14) vArAMganArahasya mahAnATaka, (15) saMgItasudhAsarovara, (16) pIyUSavarSA, (17) zrAnaMdabadhAI, (18) pitarapralApa, (16) kalikAlatarpaNa, (20) mana kI mauja, (21) yuvarAjAziSa, (22) svabhAvabiMdusauMdarya gadyakAvya, (23) zokAzrubiMdu padya, ( 24 ) vidhavAvipattivarSA gadya, ( 25) bhAratabhAgyodaya kAvya, (26) kAMtA kAminI upanyAsa, (27) vRddhavilApa prahasana, (28) AtmollAsa kAvya, (26) durdazA dttaapur| paTarAnI nRpa siMdhu kI tripathAgAminI nAma ; tuhi bhagavati bhAgIrathI bArahiM bAra pranAma / bArahiM bAra pranAma janani saba sukha kI dAini ; pUrani bhaktana ke manorathani sahaja subhAini / brahmalokahU lauM kari nija adhikAra samAnI ; pUrI mama mana-pAsa siMdhu nRpa kI paTarAnI // 1 // kauna bharose aba ita rahie kumati prAya ghara ghAlI ; phUTyo phUTa baira phali phailyo bidhi kI kaThina kucaalii| calie begi ihA~ te praalii| jina kara nA~hi char3I te karihaiM kahA karada karavAlI ; chamA-kavaca-dhArI ye biha~sata khAya lAta au gAlI / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 1246 vartamAna prakaraNa jinasoM sa~bhari sakata nahiM sana kI dhotI DhIlIDhAlI; deza-prabaMdha kareMge ve yaha kaisI khaamkhyaalii| dAsa vRtti kI cAha cahU~ disi cArahu barana bar3hAlI ; karata khusAmada jhUTha prasaMsA mAnaha bane DhaphAlI // 2 // inakA gadya aura padya para acchA adhikAra thA, aura ye hiMdI ke bar3e lekhakoM meM se the / inako hiMdI kA sadaiva se acchA zauka thaa| thor3e dina hue inakA zarIra-pAta ho gayA / nAma-(2344) lakSmInArAyaNasiMha kAyastha, sikaMdarAbAda, jilA bulaMdazahara / graMtha-tailaMgabodha / racanAkAla-1937 / vivaraNa-ye mahAzaya haidarAbAda meM naukara the| inhoMne khAlakabArI kI taraha tailaMga bhASA ke zabdoM kA koSa banAyA hai, jisameM tailaMgI zabdoM ke artha hiMdI meM kahe haiN| yaha pustaka matabA niz2AmI haidarAbAda meM chapI hai| nAma-(2345) IzvarIsiMha cauhAna ( Izvara ), kisunapura, rAjya alvr| racanA-sphuTa kAvya / janmakAla-1613 / racanAkAla-1138 / vivaraNa-inake bar3e bhAI mAdhava bhI acche kavi the aura ApakI bhI kavitA sarasa hotI hai| udAharaNa dekhiekabahU~ nahiM sAdhI samAdhi kI rIti na brahma kI jIva maiM joti jagI; kabahU~ parajaMka maiM aMka na jInI mayaMkamukhI rasa prema pgii| kabi Isura pyArI kI bAtana hU~ kabahU~ nahiM citta kI cAha ThagI ; Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1250 mizra baMdhu - vinoda yaha A gaI saba hAya bRthA gara selI lagI na nabelI lagI // 1 // ( 2346 ) trilokInAthajI, ( upanAma bhuvaneza kavi ) ye mahAzaya zAkadvIpI brAhmaNa mahArAjA mAnasiMha prayodhyA- nareza ke bhatIje the| mahArAjA mAnasiMha ke putra avasthA meM svargavAsa hone para unake dauhitra mahArAja sara pratApanArAyaNa mahAmahopAdhyAya aura inase rAjyaprAptyarthaM bahuta bar3I lar3AI adAlatoM meM huI, jisameM inakI parAjaya ho gaI / ye mahAzaya bhASA ke acche kavi the aura inhoMne pahale cANakyanIti kA ekAdaza adhyAya paryaMta bhASA chaMdoM meM anuvAda kiyA, aura phira saMvat 1137 meM bhuvanezabhUSaNanAmaka 50 pRSThoM kA sphuTa zRMgAra kavitA kA eka svataMtra graMtha banAyA / isa graMtha ke aMta meM kucha citra kavitA bhI kI gaI hai| bhuvaneza* vilAsa, bhuvanezaka prakAza, bhuvanezayaMtraprakAza nAmaka inake aura graMtha haiM / inake bhAI naradeva, lakSmInAtha aura tArAnAtha bhI kavi the| inake kuTuMba meM aura do-tIna mahAzaya bhI kAvya-racanA karate the / inake pitRbhya mahArAjA mAnasiMhajI upanAma dvijadeva acche kavi ho gae haiN| bhuvanezajI kA svargavAsa hue qarIba 37 varSa ke hue haiN| inake graMthoM kA evaM inake kuTuMbiyoM ke kavi hone kA hAla bhuvanezabhUSaNa graMtha meM inhoMne likhA hai / inhoMne vrajabhASA meM kavitA kI hai, jo sarasa aura manohara hai / hama inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM karate haiM / udAharaNArtha inakA kevala eka chaMda nIce likhA jAtA hai 1 1 kara kaMja kevAra pairAji rahe chaharI chiti lauM chuTikai alakeM ; a~girAti jamhAti bhalI bidhi soM dhanainani zrAni paroM palakeM bhuvanezajU bhASe banai na kachU mukha maMjula aMbuja se jhalakai ; manamohana naina maliMdana soM rasa leta na kyoM kar3hikai kalakeM / ( 2347 ) DaoNkTara sara jI0 e0 priyarsana sI0 AI0 I0 inakA janma vilAyata meM, saMvat 1613 meM, huA thA / zrApa sivila Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1211 sarvisa pAsa karake bhArata meM 1915 paryaMta rahe / inako hiMdI se bar3A pragAr3ha prema thA, aura sadaiva inake dvArA hiMdI kA upakAra hotA rahA hai| inhoMne maithilI bhASA kA vyAkaraNa, vihArI-kRSaka-jIvana, aura vihArI boliyoM kA vyAkaraNa-nAmaka graMtha banAe, tathA vihArI-satasaI, padmAvatI, bhASAbhUSaNa, tulasI-kRta rAmAyaNa Adi graMthoM ko saMpAdita kiyaa| ina graMthoM ke atirikta Apane mADarna varnAkyUlara liTarecara oNpha hiMdustAna-nAmaka itihAsa-graMtha zivasiMhasaroja evaM anya graMthoM ke AdhAra para bhASA-sAhitya ke viSaya bnaayaa| isameM prAyaH saba bar3e kaviyoM ke nAma A gae haiM / Ajakala bhI ye mahAzaya bhASAoM kI khoja kA graMtha liMgvasTika sarve oNpha iMDiyA, kaI bhAgoM meM likhI hai, jo pUrI prakAzita ho cukI hai| isameM inhoMne hiMdI kI bar3I prazaMsA kI hai| aba ye mahAzaya vilAyata meM rahakara peMzana pAte haiN| ApakA hiMdI-prema evaM zrama sarvathA sarAhanIya hai| nAma-(2348) gadAdharajI brAhmaNa, baaNsii| graMtha-(1) ghRtasubhAtaraMgiNI (padya, 16 pR0 1616), (2) devadarzanastotra (padya, 10 pR0 1918), (3) kAvyakalpadrama (gadya, 12 pR. 1656), (4)kAmAMkuzamadataraMgiNI (gadya, 42 pR0 1656), (5) badarInAthamAhAtmya (padya, 22 pR0 1956), (6) gajazAlAcikitsA (gadya, 12 pR0 1960), (7) vaidyanAthamAhAtmya (padya, 14 pR0 1660), (8) azvacikitsA (padya, 338 pR0 1661), (6) hariharamahAtmya (padya, 10 pR0 1962), (10) sAdhupacIsI (padya, 10 pR0 1663), (11) nArIcikitsA (gadya, 128 pR0 1662), (12) jagannAthamAhAtmya, (13) nayanagadatimirabhAskara, (14) taila-sudhAtaraMgiNI, (15) taina Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1252 mizrabaMdhu-vinoda ghRtasudhAtaraMgiNI, (16) cUranasaMgraha, (17) pramehatailasudhAtaraMgiNI, (18) bRhatrasarAjamahodadhi, (16) rAmezvaramAhAtmya, (20) ayodhyAtIrthayAtrAjJAna, [dvi0 0 ri0 ] (21) jarrAhIprakAza / vivaraNa-vartamAna / ye mahAzaya acche vaidya haiM, aura kavitA bhI karate haiM / ApakI avasthA isa samaya lagabhaga 78 sAla ke hogaa| (2349 ) nAthUrAmazaMkara zarmA ye haraduAgaMja alIgar3ha ke nivAsI hiMdI ke eka prasiddha sukavi haiN| Apa samasyApUrti acchI karate the, aura Ajakala khar3I bolI kI bhI lalita racanA karate haiM / ApakI avasthA isa samaya prAyaH 78 sAja kI hai| Apane 'anurAgaratna', 'garbharaMDArahasya', vAyasavijaya Adi aneka uttama graMtha banAe haiN| (2350) bhagavAnadAsa khatrI, lakhanaU ye hiMdI ke purAne lekhaka tathA zubhaciMtaka haiM / inhoMne kaI pustakeM gadya tathA padya kI hiMdI meM likhA haiN| inake banAe aura anuvAdita pazci. mottara deza kA bhUgola, breDalAsvAgata, yogavAsiSTha ityAdi hamane dekhe haiN| inake atirikta aura bhI bahuta-se graMtha aApane race tathA anu. vAdita kie haiN| nAma-(2351) caMDodAna kavirAjA mozana cAraNa, buuNdii| graMtha-(1) sArasAgara, (2) balavigraha, (3) vaMzAbharaNa, (4) tIjataraMga, (1) virudaprakAza / jnmkaal-1848| kavitAkAla-1939 / mRtyu-1946 / vivaraNa-mahArAva rAjA viSNusiMha bUMdI-nareza ke darabAra meM the| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1223 inakI kavitA prazaMsanIya hai / inakI gaNanA toSa kI zreNI meM kI jAtI hai / udAharaNa ghUmata ghaTA se ghanaghora se ghuma~r3a ghokha, umar3ata Ae kamaThAna taiM adhIra se ; capaTa capeTa carakhIna kI calAcala taiM, dhUri dhUma dhUsata dhakAta bali bIra se / masata mataMga rAmasiMha mahipAlajU ke, DAkina DarAe madaddAkinI chakIra se ; sAje sA~TamArana akhArana ke jaitavAra, Arana ke acala pahArana ke pIra se / nAma - ( 2352 ) rAva amAna / - graMtha - ( 1 ) lAla bAbA - caritra, (2) lAlacaritra, (1) mahArAja tanatasiMhajI kI kavitA, ( 4 ) mahArAja tavratasiMhajI kA jasa / kavitAkAla - 1636 taka | vivaraNa - inakI racanA dekhane meM nahIM AI / ( 2353 ) kAlIprasAda trivedI ye banArasavAle haiN| inakA racanAkAla 1640 ke lagabhaga P Apane bhASA -rAmAyaNa aura sIya-svayaMvara ke atirikta aneka madaraso kI pustakeM racIM / nAma - ( 2353) gulAbasiMha dhAUjI / janmakAla -1878 / kavitAkAla - 1640 / graMtha - premasatasaI, kAttikamAhAtmya, phuTakara chappaya, phuTakara pada, hitakalpadruma, sAmudrikasAra / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1254 mizrabaMdhu-vinoda vivaraNa-ye bharatapUra ke mahArAja jasavatasiMha ke dhA bhAI the aura saMvat 1945 meM inakA svargavAsa huA / (2354) durgAprasAda mizra paMDita inakA janma saMvat 1616 meM, riyAsata kazmIra meM, huA thA / ye mahAzaya saMskRta, hiMdI aura ba~galA meM paramapravINa the, aura a~garez2I bhI jAnate the / jIvikArthaM ye sakuTuMba kalakatte meM rahate the| inhoMne kaI patra calAe tathA saMpAdita kie / prasiddha patra bhAratamitra inhIM kA calAyA huA hai / isake atirikta sArasudhAnidhi, ucitavaktA aura mAravAr3IbaMdhu-nAmaka patra bhI inhoMne calAe / inhoMne 20-22 pustakeM anuvAda Adi milAkara likhiiN| inakA svargavAsa 1967 meM ho gayA / ye mahAzaya hiMdI ke paramottama lekhakoM meM se the / nAma-( 2355 ) mAtAdIna dvivedI (haridAsa ), gajapUra .. gorakhapUra / racanA-sphuTa kAvya, 200 chaMda / janmakAla-1911 / rcnaakaal-1640| 'vivaraNa-kavitA sarasa hai| udAharaNaTesU pajAsana au kacanAra anAra kI bAra aMgAra lakhAyago; tApara pauna prasaMgana te raja ke kana dhUma ke dhAra so chaaygo| tyoM hI kachArana maiM sarasoM ke prasUnana pai jaradI darasAyago; hAya daI haridAsa na pAe basaMta bisAso kasAI so zrAyago / nAma-(2356) nakachedo tevArI ( upanAma ajAna kavi) graMtha-(1) kavikIrtikalAnidhi, ( 2 ) manojamaMjarIsaMgraha, (3) bha~DaumAsaMgraha, (4) vIrollAsa, (5) khaDgAvalI, (6) horIgulAla, (7) lachirAma kI jIvanI / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1255 janmakAla-1616 / kvitaakaal-1140| vivaraNa-ye mahAzaya haldI-grAma-nivAsI tripAThI the| inhoMne sphuTa kAvya tathA gadya-racanA kI aura bahuta-sI sAhityasaMbaMdhI pustakeM bhI prakAzita karAI / Apane kavikIrtikalAnidhi-nAmaka graMtha bhI racA, jisameM bhASA ke kaviyoM kA hAla aura graMtha ityAdi jikhe / yaha graMtha vizeSatayA zivasiMhasaroja ke AdhAra para likhA gyaa| Apake bhASA-prema aura gaveSaNA AdaraNIya the| thor3e dina hue ApakA dehAvasAna ho gyaa| parabhAta lauM keli karI lalanA bagare kaca aiMDina jauM chaharai ; rasarAto unIMdI bhaI a~khiyA~ rada lAge kapolana maiM chahareM / darakI aMgiyA meM uroja baseM baTa tApai ajAna parI laharai ; manau kesari kuMbha ke zRMga pai suMdara saoNpini ke ceTuvA viharauM / (2357 ) rAmakRSNa vrmaa| inakA janma saMvat 1616 meM, kAzIpurI meM, huA thaa| inake pitA hIrAlAla khatrI the / rAmakRSNajI ne bI0 e0 taka par3hA thA; para Apa usa parIkSA meM uttIrNa na ho ske| ye gadya aura padya donoM ke lekhaka the| inhoMne 1140 meM bhAratajIvana patra nikaalaa| inake bhAratajIvana-presa meM kavitA ke acche-acche graMtha chape, para ye unakA mUlya adhika rakhate the / nATakoM kI bhI racanA inhoMne kI hai| inakA zarIra-pAta saMvat 1963 meM ho gayA / inake racita tathA anuvAdita graMtha ye haiM (1) kRSNakumArI nATaka, (2) padmAvatI nATaka, (3) vIra nArI, (4) akabara upanyAsa, prathama bhAga, (5) amalAvRttAMtamAlA, (6) kathAsaritsAgara, 12 bhAga apUrNa, (7) kAMsTebula Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1256 . mizrabaMdhu-vinoda vRttAMtamAlA, (8) Thaga-vRttAMtamAlA, cAra bhAga, (6) pulIsavRttAMtamAlA, (10) bhUtoM kA makAna, (11) svarNa bAI upanyAsa, (12) saMsAradarpaNa, (13) balabIrapacAsA, (14) birahA, (15) IsAImata-khaMDana, (16) cittauracAtakI / nAma-(2358 ) jAnakIprasAda pa~vAra, johabenakaTI, jilA raaybrelii| graMtha-(1) zAhanAmA ( urdU meM bhArata kA itihAsa ), (2) raghuvIradhyAnAvalI, (3) rAmanavaratna, (4) bhagavatIvinaya, (5)rAmanivAsa rAmAyaNa, (6) rAmAnaMda-vihAra, (7) niiti-vilaas| kavitAkAla-1940 / vivaraNa-inakI kavitA utkRSTa yamaka evaM anya anuprAsa-yukta hai / ____ inakI gaNanA toSa kI zreNI meM haibaMdata anaMdakaMda kIrati amaMda caMda, darana kaphaMda bUMda ghAyaka kamati ke sidhi-budhi-dAyaka binAyaka sakala loka, so haiM saba lAyaka tyoM dAyaka sumati ke / komala amala ati aruna saroja proja, ____lajjita manoja baradAni subha gati ke; bidhanaharana muda maMgala karanahAra, ___ asarana sarana carana ganapati ke / (2359 ) lAlavihArI mizra ( upanAma dvijarAja) ye mahAzaya prasiddha kavi lekharAja, gadhaulI, jilA sItApura nivAsI ke bar3e putra the / inakA janma saMvat 1915 ke lagabhaga huA thA aura saMvat 1962 meM inakA svargavAsa huA / inake do putra aura eka kanyA vidyamAna haiM, para unakA dhyAna kavitA kI ora nahIM hai| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa . 1257 dvijarAjajI bAlyAvasthA se hI kavitA ke premI the aura unhoMne sadaiva uttama chaMda banAne ko ora dhyAna rakkhA / inakI kavitA parama sarasa aura gaMbhIra bhAvoM se bharI hotI thii| aura inakI bhASA sAnuprAsa, manohara, evaM TakasAlI hotI thii| inake graMtha abhI mudrita nahIM hue haiM, para ve inake putroM ke pAsa surakSita haiN| ve saba graMtha isa samaya hamAre pAsa maujUda haiN| unake nAma ye haiM-zrIrAmacaMdranakhazikha, durgAstuti, bhavyAvalaharI, vAsudevapaMcaka, nAmanidhi, pyArIjU ko zikhanakha, varNamAlA, vijayamaMjarIlatikA, vijayAnaMdacaMdrikA aura sphuTa kAvya / durgAstuti, bhvyaannvlhrii| vijayamaMjarIlatikA aura vijayAnaMdacaMdrikA meM durgAdevI kI stuti kI gaI hai aura zatru-vinAza kI prArthanA bhI hai| nAmanidhi aura varNamAlA meM inhoMne pratyeka akSara lekara akharAvaTa kI bhA~ti usa para racanA kI hai| ye graMtha apUrNa haiN| inake graMtha prAkAra meM saba choTe-choTe haiM, aura kala milAkara inakI racanA prAyaH 200 pRSThoM kI hogii| para inhoMne thor3A banAkara AdaraNIya tathA sAragarbhita kavitA karane kA prayatna kiyA, aura usameM ye saphala-manoratha bhI hue / hama inheM toSa kI zreNI meM rkheNge| pharakai lagI khaMjana-sI a~khiyA~ bhari bhAvana bhauM haiM marorai lagI; aMgirAya kaLU a~giyA kI tanI chavi chAki chinau china chorai lgii| bali jaibe parai dvijarAja kahai mana mauja manoja halorai lagI ; batiyAna meM Ana~da ghorai lagI dina dvaite piyUSa nicorai lgii| mani maMgala devana desa dure lakhi bArija sA~jha bajAne rahaiM ; kisalai na prabAla kai biMba japA jar3atAI ke jogana prAne haiN| arunAI siyAvara pA~yana te upamAna sabai apamAne rahaiM ; dvijarAja jU dekhau dinesa ajauM arunopala Ar3a lukAne haiN| (2360 ) sudhAkara dvivedI mahAmahopAdhyAya / inakA janma saMvat 1917 meM, kAzIpurI meM, huA aura usI purI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1258 mizrabaMdhu-vinoda meM 1667 meM akasmAt inakA zarIra-pAta ho gyaa| ye jyotiSa ke bahuta bar3e paMDita the, aura bhASA evaM saMskRta kA bahuta acchA jJAna rakhate the| inakI kIrti vilAyata taka phailI thii| inhoMne 17 graMtha hiMdI meM race / ye kucha kavitA bhI karate the aura gadya ke bahuta bhArI lekhaka the| jAyasI kI padmAvata bar3e zrama se inhoMne saMpAdita kI thii| ye sarala hiMdI ke pakSapAtI the| kAzI-nAgarIpracAriNI sabhA ke Apa sabhApati bhI rahe haiN| ( 2361 ) rAmazaMkara vyAsa ( paMDita ) __ApakA janma saMvat 1917 meM huA thaa| Apane kaI sthAnoM para naukarI kI aura 250) mAsika para eka riyAsata ke mainejara rahe / Apane kaI varSa kavivacanasudhA aura Aryamitra kA saMpAdana kiyA / aApa bhArateMdu bAbU harizcaMdra ke aMtaraMga mitroM meM the / aura unheM vaha upAdhi pahale inhIM ne dI thii| vyAsajI ne khagola-darpaNa, vAkyapaMcAzikA, naipoliyana kI jIvanI, bAta kI karAmAta, madhumatI, venisa kA bA~kA, caMdrAsta, nUtanapATha, aura rAya durgAprasAda kA jIvanacaritranAmaka graMtha race / zrApa gadya ke eka acche lekhaka the| (2362 ) jAmasutA jAr3ecIjI zrIpratApa bAlA ye mahArAnI jAmanagara ke mahArAja rir3amalajI kI rAjakumArI tathA jodhapura ke bhUtapUrva mahArAja zrItakhatasiMha kI mahArAnI thiiN| inakA janma saMvat 1861 aura vivAha saMvat 1608 vaikramIya meM huA thaa| ye bar3I hI udArahRdayA aura prajA ko putravat mAnanevAlI thiiN| inheM svadharma para bar3I hI zraddhA thii| inhoMne akAla meM bar3I udAratA se bhojana vitaraNa kiyA thA aura kaI maMdira bhI banavAe / yadyapi kAla kI karAla gati se inako kaI svajanoM kI akAla mauta ke asahya duHkha bhogane par3e, tathApi inhoMne dhairya nahIM chor3A aura dharma para apanA pUrvavat vizvAsa dRr3ha rakkhA / ye bar3I viduSI thIM aura inhoMne bahuta Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1256 sphuTa bhajana banAe haiN| inake bahuta-se pada "pratApAMvari ranAvalI". nAmaka pustaka meM chape haiM / inakI racanA bahuta sarasa aura bhaktipUrNa hai, aura vaha sukaviyoM kRta kavitA kI samAnatA karatI hai| udAharaNArtha inake do pada uddhRta kie jAte haiM vArI thArA mukhar3A rI zyAma sujAna / (Teka) maMda-maMda mukha hAsa birAjai koTina kAma bajAna ; aniyArI a~khiyA~ rasabhInI bA~kI bhauMha kamAna / dAdima dasana adhara arunAre bacana sudhA sukha khAna ; jAmasutA prabhusoM kara jore hau mama jIvana prAna / ___ darasa moMhi dehu caturabhuja zyAma / (Teka) kari kirapA karunAnidhi more saphala karau saba kAma / pAva palaka bisarUM nahiM tumako yAda karU~ nita nAma ; jAmasutA kI yahI bInatI prAni karau ura dhAma / inakA kavitAkAla 1941 jAna par3atA hai| (2363) AryamunijI inakA janma saMvat 1616 meM huA thaa| pApa dayAnaMda-aiMglovaidika kaoNleja, lAhaura ke eka suyogya adhyApaka haiN| vedAMtAryabhASya, gItApradIpa aura nyAyAya-bhASya graMtha Apake nirmita kie 1950 (2364 ) maheza rAjA zItalAbaqhzabahAdurasiMha upanAma maheza bastI ke rAjA the / ye mahAzaya kaviyoM ke bar3e AzrayadAtA the aura kavi lachirAma kA inake yahA~ bar3hA satkAra thaa| inakA zRMgAra-zataka nAmaka eka graMtha hamAre dekhane meM AyA hai| ye saMvat 1941 ke lagabhaga taka jIvita the / inakI kavitA acchI huI hai / hama inako sAdhAraNa zreNI meM rakhate haiN| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1260 mizrabaMdhu-vinoda suni bola suhAvana tere aTA yaha Teka hiye maiM dharauM pai dharauM ; mar3hi kaMcana coMca pakhauvana maiM mukatAhala gadi bharauM pai bharauM / sukha-pIjara pAli par3hAya ghane guna-auguna koTi harauM pai harauM ; bichure hari mohiM maheza mile tohi kAga te haMsa karauM pai karauM // 1 // (2365 ) pratApanArAyaNa mizra inake pitA kA nAma saMkaTAprasAda thA / ye kAnyakubja brAhmaNa baijegA~va, jilA kAnapUra ke mizra the / inakA janma saMvat 1913 Azvina zukla 1 ko huaa| inhoMne pahale apane pitA se kucha saMskRta par3hI, phira skUla meM nAgarI tathA a~garez2I kI zikSA pAI aura usI ke sAtha-sAtha urdU aura phArasI kA bhI abhyAsa kiyA / inakA mana par3hane meM nahIM lagatA thA, ataH ye koI bhASA bhI acchI taraha nahIM par3ha ske| hiMdI para inakA vizeSa prema thA aura jAtIyatA bhI inameM kUTa-kUTakara bharI thii| ye go-bhakta bhI bar3e the, aura harizcaMdrajI ko pUjya dRSTi se dekhate the| kA~garesa ke ye bar3e pakSapAtI the| inakA mata yaha thA ki-cahahu ju sA~cau nija kalyAna ; sau saba mili bhAratasaMtAna / japo niraMtara eka jabAna ; hiMdI, hiMdU, hiMdustAna / kAvya karanA inhoMne lalita trivedI mallAvA~-nivAsI se sIkhA thaa| ye mahAzaya eka uttama kavi aura bar3e hI jiMdAdila manuSya the / pratibhA inameM bahuta hI vilakSaNa thI / inakA svargavAsa saMvat 1951 meM, 38 varSa kI avasthA meM, ho gayA / ye mahAzaya maz2Aka kI kavitA bahuta caTakIlI karate the, jo kabhI-kabhI grAmINa bhASA meM bhI hotI thii| 'are bur3hApA tohare mAre aba tau hama nakanyAya gayana' zrAdi inake chaMda bar3e manohara haiM / ye kAnapura meM rahate the aura inhoMne brAhmaNa-nAmaka eka patra bhI san 1883 se nikAlA thA, jo dasa varSa taka calatA rahA / inake racita tathA anuvAdita nimnalikhita graMtha haiM-para koI bRhat graMtha banAne ke pahale hI ye Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1261 kuTila kAla ke vaza ho gae / tRpyatAm meM inhoMne 10 chaMdoM meM tarpaNa ke kula nAmoM para eka-eka chaMda dezahitaiSitA kA likhA thaa| inake asamaya svargavAsa se hiMdI kA bar3A apakAra humA / ye mahAzaya vrajabhASA ke premI the, aura khar3I bolI kI kavitA ko prAdara nahIM / dete the| inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM hai| apane samAcAra-patra ke grAhakoM ke prati kavitAaATha mAsa bIte jajamAna, aba to karau dacchinA dAna / hara gNgaa| jo tuma cAho bahuta khijhAya, yaha kauniu bhalamaMsI prAya / hara gaMgA // 1 // logana ko sukha caina maiM rAkhati lacchimI nauM subha lacchana khAnI; zatru vinAzata derana lAvati kAlikA-sI bani kaal-nisaanii| vidyA bar3hAvati cArihu ora sarasvati ke samatUla sayAnI ; ekahi rUpa maiM rAjai tridevi dvai jaiti jai zrIvikaToriyA rAnI // 2 // are bur3hApA tohare mAre aba to hama nakanyAya gayana ; karata dharata kachu banata nAhI, kahA~ jAna au kaisa karana / dAr3hI nAka yAka mA miligai bina dA~tana mu~ha asa popalAna; dadihI para bahi-bahi Avati hai kabau tamAkhU jo phA~kana / bAra pAkige rIrau jhukigai mUr3I sAsura hAlana lAga; hA~tha pA~ya kucha rahe na zrApani kehi ke Age dukhu rvAvana // 3 // gaiyA mAtA tumakA sumirauM kIrati saba te bar3I tumhAri ; karau pAlanA tuma larikana ke purikhana baitaranI deu tAri / tumhare dUdha dahI kI mahimA jAnai deva pitara saba koya ; Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1262 mizrabaMdhu-vinoda ko asa tuma bina dUsara jehikA gobara lage pabittara hoya // 4 // Age rahe ganikA gaja gIdha sutau aba koU dikhAta nahIM haiM; pApa-parAyana tApa bhare paratApa samAna na pAna kahIM haiN| he sukha-dAyaka premanidhe jaga yoM to bhale au bure sabahIM haiM ; dInadayAla au dIna prabho tumase tumahI hamase hamahIM haiM // 5 // sira coTI guMdhAvatI phUlana soM meha~dI raci hAthana pAvana maiM ; paratApa tyoM cUnarI sUhI sajI manamohanI hAvana bhAvana maiM / nisiyosa bitAvatIM pItama ke sa~ga jhUlana maiM au jhulAvana maiM ; unahIko suhAvana lAgata hai dhuravAna kI dhAvana sAvana maiM // 6 // anuvAdita graMtha-(1) rAjasiMha, (2) iMdirA, (3) rAdhArAnI, (4) yugalAMgurIya (baMkimacaMdra ke ba~galA upanyAsoM se), (5) caritASTaka, (6) paMcAmRta, (7) nItiratnAvalI, (8) kathAmAlA, (9) saMgIta zAkuMtala, (10) varNa paricaya, (11)senavaMza, (13) sUbe baMgAla kA bhuugol| racita graMtha-(1) kalikautuka (rUpaka), (2) kaliprabhAva (nATaka), (3) haThI hamIra (nATaka), ( 4 ) gosaMkaTa (nATaka), (5) juArI khuvArI (prahasana ), (6) premapuSpAvalI, (7) mana kI nahara, (8) zRMgAravilAsa, (1) daMgalakhaMDa (pAlhA), (10) lokoktizataka, (11) tRpyatAm, (12) braiDalA-svAgata, (13) bhAratadurdazA ( rUpaka), (14) zaiva-sarvasva, (15) mAnasa vinoda, (16 ) sauNdrymyii|| saMgRhIta graMtha-(.) rasakhAnazataka, (2) pratApasaMgraha / urdU kA graMtha-(1)dIvAna birahamana / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 2366 ) jagannAthaprasAda (bhAnu) ApakA janma zrAvaNa zukla 10 saMvat 1616 ko nAgapUra meM huA thaa| Apa bilAsapUra madhya-pradeza meM asisTeMTa baMdobasta afasara rahe haiM; jahA~ Apako 700) mAsika milatA thA, aba ye peMzana pAte haiN| Apa kAvya-viSaya kA bahuta acchA jJAna rakhate haiM / piMgala tathA dazAMga kAvya ke zrApa zracche jJAtA haiM / Apake racita chaMdaH prabhAkara tathA kAvyaprabhAkara isa bAta ke sAkSi-svarUpa haiM / zrApa gadya ke acche lekhaka haiM, aura padya racanA bhI acchI karate haiM / Apake racita nimna likhita graMtha haiM / Apa saMskRta, hiMdI, urdU, fArasI, prAkRta, ur3iyA, marAThI, a~garejI Adi bhASAoM ke acche jJAtA haiM / 1263 ( 1 ) chaMdaH prabhAkara, (2) kAvyaprabhAkara, (3) navapaMcAmRta rAmAyaNa, ( 4 ) kAlaprabodha, (5) durgA sAnvaya bhASA TIkA, (6) gulaz2Ara sakhuna urdU, (7) kAvya-kusumAjaMli, (8) chaMdasArAvalI, ( 8 ) hiMdI - kAvyAlaMkAra, (10) alaMkArapraznottarI, rasaratnAkara, kAvyaprabaMdha ityAdi / gavarnameMTa ne zrApako rAyasAhaba kI. padavI se vibhUSita kiyA hai / chaMda ko prabaMdha tyoMhI vyaMgya nAyakAdi bheda, uddIpana bhAva anubhAva pati bAmA ke ; bhAva sanacArI asthAyI rasa bhUSana hai, dUSana pradUSana je kavitA lalAmA ke / kAvya ko vicAra bhAnu loka ukti sAra koSa, kAvya parabhAkara meM sAji kAvya sAmA ke ; kobida kabIsana ko kRSNa mAni bheMTa deta, aMgIkAra kIjai cAri cAura sudAmA ke // 1 // nAma - ( 2367) mAnAlAla ( dvijarAma ) trivedI, mallAvAM jilA hrdoii| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1264 mizrabaMdhu-vinoda graMtha--(1) sAhityasiMdhu, (2) nakhazikha / janmakAla-1917 / kavitAkAla-1642 / mRtyukAla-saMvat 1983 / vivaraNa-Apa sukavi the| kIdhauM kaMja maMju ye banAe haiM biraMci juga, ___ locana bha~vara hita mudita murArI ke; kIdhauM pArijAta ke haiM lohita navala pAta, duti darasAta yoM prabAla lAla bhArI ke / kavi dvijarAma kIdhauM piya anurAga lasai , dekhi mana pha~sai ati Ana~da apArI ke; jAvaka japA gulAba Aba ke haranahAra, sohata carana vRSabhAnu kI dulArI ke // 1 // ( 2368 ) zivanaMdanasahAya Apa ArA z2ilA akhtiyArapUra grAma ke kAnUnago-vaMzI eka kAyastha mahAzaya ke yahA~ saMvat 1917 meM utpanna hue| a~garejI meM eMTreMsa pAsa karake Apane dIvAnI meM naukarI kara lI thii| zrApa phArasI bhI acchI taraha jAnate haiN| Apa gadya tathA padya ke prasiddha aura acche lekhaka haiN| nATaka-racanA bhI Apane kI hai| ApakA racita harizcaMdrajIvana-caritra hamane dekhA hai / yaha bar3A hI prazaMsanIya graMtha hai / bhASA meM zAyada isase acche jIvana-caritra kama hoNge| ApakI bhASA aura samAlocanA bahuta acchI hotI hai evaM kavitA bhI Apane acchI kI hai| Apake racita graMtha ye haiM (1) baMgAla kA itihAsa, (2) vicitra saMgraha svaracita padya, (3) kavitAkusuma (padya), (4) sudAmA nATaka (gadya-padya), (1) kRSNa-sudAmA (padya), (6) bhArateMdu bAbU harizcaMdra kI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1261 jIvanI, (7) bAbU sAhabaprasAdasiMha kI jIvanI, (8) | zrIsItArAmazaraNa bhagavAnaprasAda kI jIvanI, (6) bAbA sumerasiMha sAhabajAde kI jIvanI, (10) gosvAmI tulasIdAsa kI jIvanI / Apa urdU kI bhI zAyarI karate aura samasyApUrti bhI maMDaloM aura samAjoM meM bhejate haiM / ( 2369 ) umAdattajI ( upanAma datta ) ye kAnyakubja brAhmaNa darabAra alavara ke kaviyoM meM haiN| ApakI avasthA isa samaya lagabhaga 60 sAla kI hogii| inakI kavitA bar3I hI sarasa tathA sohAvanI hotI hai / udAharaNa geha te nikasi baiThi bacata sumanahAra, deha-duti dekhi dIha dAmini lajA karai ; madana umaMga nava jobana taraMga uTheM, basana suraMga aMga bhUSana sajA karai / datta kavi kahai prema pAlata pravInanaM soM, bolata amola baina bIna-sI bajA kareM; gujArata bajAra maiM nacAya naina, maMjula majeja bharI mAlini majA karai // 1 // mUka jAtIM sauteM saba dIragha dimAka dekhi, rasika biloki hota bikala nihAre maiM ; bharata na jhAre thake gAr3arU bicAre jarI, taMtra-maMtra bibidha prakAra upacAre maiM 1 datta kavi kahai mana dharata na dhIra jauM, kaise baceM kuTila kaTAccha phusakAre maiM ; viSadhara bhAre nAga kAre naina kAmini ke, kATi chipi jAta hAya palaka piTAre maiM // 2 // gajaba Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1266 mizrabaMdhu-vinoda ( 2370) rAmanAthajI kavirAva, buuNdii| ye kavirAva gulAbasiMha ke bhatIje tathA dattaka putra haiM / Apa saMskRta tathA bhASA ke acche paMDita aura kavi, darabAra bUMdI ke Azrita haiN| kavitA acchI karate haiM / isa samaya ApakI avasthA lagabhaga 60 varSa kI hogii| Apane choTe bar3e 11 graMtha banAe, jinake nAma samasyAsAra, satI-caritra, rAmanIti, nItisAra, zaMbhuzataka, paramezva rASTaka, gaNezASTaka, sUryASTaka, durgASTaka, zivASTaka, aura nItizataka haiN| udAharaNabaMdana balita ati maMDita bicitra bhAla, tama ke samUha sama bhrAta girirAja ke; madajala bharata calata lacakata bhUmi, para dala malata sunata gala gAja ke / kahai rAmanAtha bhananAta bhauMra cArau zrora, ___ lakhi abhilAkha hota mana sukha sAja ke ; kajjana te kAre balavAre diga daMtina te, unnata datAre bhAre rAmasiMha rAja ke // 1 // ( 2371 ) sItArAma bI0 e0, ( upanAma bhUpa kavi) ye mahAzaya kAyastha-kulodbhava ayodhyA-nivAsI lAlA zivaratna ke putra haiN| inhoMne bI0 e0 pAsa karake faijAbAda skUla meM dvitIya zikSaka kA pada grahaNa kiyaa| thor3e dinoM ke pIche Apa DepuTI kalekTara niyata hue aura Ajakala peMzanara haiN| inakI avasthA prAyaH 70 varSa kI hai / ye mahAzaya saMskRta aura bhASA ke acche vidvAn haiM, aura inakI prakRti aisI zramazIla rahI hai ki ye apane sarakArI kArya ke atirikta dezopakArArtha bhI kucha-na-kucha likhA hI karate haiM / inhoMne saMvat 1643 taka kAlidAsa-kRta raghuvaMza ke sAta sargoM kA bhASA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1267 nuvAda kiyA thA aura phira saMvat 1646 meM use pUrNa kiyaa| phira kramazaH inhoMne kAlidAsa-kRta meghadUta, kumArasaMbhava, RtusaMhAra aura zRMgAratilaka kA anuvAda kiyA / raghuvaMza aura kumArasaMbhava kI racanA dohA-caupAiyoM meM, meghadUta kI ghanAkSariyoM meM, aura zeSa donoM choTe-choTe graMthoM kI vividha chaMdoM meM huI hai| isa kavi ne kAlidAsa kI kavitA kA camatkAra lAne kA utanA prayatna nahIM kiyA jitanA ki sIdhI-sAdI kathA kahane kA / isI kAraNa yorapiyana samAlocakoM ne to inakI mukta-kaMTha se prazaMsA kI, paraMtu hiMdI ke saba samAlocakoM ne inakI kavitA ko utanA pasaMda nahIM kiyaa| inhoMne kavisammAnita zabdoM ko vizeSa Adara nahIM diyA hai, aura jahA~ aise zabda pA sakate the, vahA~ bhI kahIM-kahIM avyavahRta zabda rakha die haiN| yaha bhI eka kAraNa thA jisase ki kavijanoM ne inakI kavitA bahuta pasaMda nahIM kI / inhoMne kAlidAsa kI rIti para calaka eka adhyAya meM eka hI chaMda rakkhA hai aura jaise aMta ke do-eka chaMdoMra meM kAlidAsa ne chaMda badala die haiM, usI taraha inhoMne bhI kiyA hai| yaha rIti AdaraNIya hai, paraMtu bahuta utkRSTa kAvya na hone se eka hI chaMda likhane se varNana prAyaH arucikara ho jAtA hai| ina saba bAtoM ke hote hue bhI inhoMne parizrama bahuta kiyA hai aura saMskRta se anabhijJa pAThakoM kA inake graMthoM dvArA upakAra avazya huA hai| ina saba graMthoM meM koI vizeSa doSa nahIM hai, aura inakI bhASA zrutikaTu-doSa se rahita aura madhura hai| ina sabameM meghadUta aura RtusaMhAra kI racanA acchI hai| hamAre lAlA sAhaba ne saMskRta ke kucha nATakoM kA bhI ulthA kiyA hai, jinameM se mRcchakaTika, mahAvIracarita, uttara rAmacarita, mAlatImAdhava, mAlavikAgni mitra, aura nAganaMda hamane dekhe haiN| inakI racanA gadya aura padya donoM meM huI hai / hamako inake anya graMthoM kI apekSA nATaka-racanA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1268 mizrabaMdhu-vinoda adhika rucikara huI / gadya meM inhoMne khar3I bolI kA prayoga kiyA hai, aura vaha sarvathA aAdaraNIya hai / gadya meM hama lAlA sAhaba ko uttama lekhaka samajhate haiM / dohA-caupAiyoM meM inhoMne avadha kI bhASA kA prAdhAnya rakkhA hai, paraMtu ghanAkSarI zrAdi meM avadhI aura vrajabhASA kA mizraNa kara diyA hai / inhoMne padya meM khar3I bolI kA prayoga nahIM kiyaa| ina mahAzaya ne gadya ke bhI graMtha likhe haiM, jinameM sAvitrI kA varNana hamAre pAsa maujUda hai / Apane aura bhI bahutase choTe-choTe graMtha banAe haiM, jinako yahA~ likhane kI koI zrAvazyakatA nahIM hai, idhara inhoMne kalakattA-vizvavidyAlaya ke liye hiMdI kavitA kA eka vizAla aura utkRSTa saMgraha taiyAra kiyA hai| inakI gaNanA hama madhusUdanadAsa kI zreNI meM karate haiM / udAharaNArtha inake kucha chaMda nIce likhe jAte haiMmahAkAla jo basata mahesA ; yaha rahi tAsu samIpa naresA / pAkha a~dherehu karata bihArA , zuklapakSa sukha lahata apArA // 1 // rAkhata sa~yoga pAsa prAna soM piyAri Aju, karahu~ manoratha aneka jiya dhIra dhari / Apana sohAga mama jIvana adhAra jAni, hohu nA nirAsa kachu cittahi udAsa kari / yahi jaga kauna sukha bhogata sadaiva bhUpa, kAhi puni duHkha eka rahata janama bhari ; Upara uThAvata girAvata dharani para, cakra-kora-sarisa nacAvata sabahiM hari // 2 // sunata apsarana gIta manohara ; bhae samAdhi bhaMga nahiM zaMkara ; jina-nija citta-vRtti dhari sAdhI / sake tori ko tAsu samAdhI // 3 // bana nagata DAdA prabala cahu~ disi bhUmi saba lakhiyata jarI; lU canata ita-uta ur3ata sUkhe pAta rUkhana sana jhrii| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1266 dinanAtha teja pracaMDa basa nahiM nIra dekhiya tAla meM ; . Dara lagata dekhata bana sakala yahi kaThina grISama kAla meM // 4 // nAma-( 2372) phatehasiMhajI ( cada ) rAjA, pavAyA, jilA shaahjhaaNpuur| graMtha-(1) caMdropadeza, (2) varNavyavasthA, (3) phalita jyotiSa siddhAMta, ( 4 ) plega-pratikAra, (2) sphuTa kAvya, samasyApUrti ityaadi| kavitAkAla-vartamAna / vivaraNa-ye pavA~yA ke rAjA haiN| kavitA acchI karate haiM aura kAvya tathA kaviyoM ke bar3e premI haiM / ApakI avasthA isa samaya lagabhaga 65 sAla ke hogii| yaha graMtha hamane dekhe haiM / inake atirikta zAyada Apake aura bhI graMtha hoN| (2373) balavaMtarAva ye seMdhiyA (priMsa ) gvAliyara-nivAsI haiM ! ye bhI hiMdI-gadya likhate haiN| ApakA eka lekha sarasvatI patrikA kI chaThI saMkhyA meM hai| ApakI avasthA isa samaya lagabhaga 64 sAla ke hogii| (2374) sUryaprasAda mizra . ye makanapUra jilA pharrukhAbAda ke nivAsI haiN| Apa hiMdI ke acche vyAkhyAnadAtA evaM prArya-samAjI haiM / aApane kAnyakubja sabhA ke hita meM vizeSa yatna kiyA, aura bahuta-se lekha bhI likhe / kucha dina ke liye zrApa mAtaMDAnaMda nAma-dhAraNa karake phakIra bhI ho gae the, paraMtu aba phira gRhastha haiM / ApakI avasthA prAyaH 64 varSa kI hogii| sukarAta kI mRtyu aura mAra-pUjA-nAmaka do graMtha Apake haiM / (2375 ) dInadayAlu zarmA vyAkhyAna-vAcaspati ye bhAratadharmamahAmaMDala ke sabase bar3e vyAkhyAnadAtA haiN| ApakI vANI meM bar3A bala hai, aura Apa bahuta uttama vyAkhyAna dete haiM / Apa Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1270 mizrabaMdhu-vinoda kI avasthA prAyaH 70 varSa kI hogii| Apane ghUma-ghUmakara bhArata meM sabhI prAMtoM meM vyAkhyAna die haiM, aura acchI saphalatA prApta kI hai| (2376 ) mahAvIraprasAda dvivedI dvivedIjI kA janma 1621 meM huA thaa| zrApa daulatapUra, jilA rAyabarelI ke nivAsI haiN| Apa pahale jI0 AI0 pI0 rela ke jhA~sI meM heDaklaoNrka the, jahA~ ApakA mAsika vetana 190) thA, paraMtu hiMdI-prema ke kAraNa Apane vaha naukarI chor3akara saMvat 1960 se sarasvatI kA saMpAdana prAraMbha kiyA, aura taba se barAbara bar3I yogyatA se Apa use saM0 1976 taka calAte rhe| Apake saMpAdakatva meM sarasvatI ne bar3I unnati kI hai| kevala eka sAla asvasthatA ke kAraNa Apane isa kAma se chuTTI le lI thii| hiMdI kI unnati kA kArya zrApa sadaiva bar3e utsAha se karate rhe| do sAla se Apane asvastha rahane ke kAraNa sarasvatI kA kAma chor3a diyA hai, phira bhI kucha-na-kucha loga inase likhavA hI lete haiN| Apane apanA amUlya pustakAlaya nAgarIpracAriNI sabhA ko dAna kara diyA hai, aura apanI saMpatti kA bhI eka bhAga hiMdI-pracAra ke liye niyata kara diyA hai| kucha logoM kA vicAra hai ki Apa vartamAna samaya meM sarvotkRSTa gadya. lekhaka haiN| Apane bahutere choTe-bar3e graMthoM kA gadyAnuvAda kiyA hai| Apane kaI samAlocanA-graMtha bhI likhe haiM, jinameM naiSadhacaritacarcA aura vikramAMkadevacaritacarcA pradhAna haiN| kAlidAsa kI bhI samAlocanA aApane likhI hai / Apane khar3I bolI kI kucha kavitA bhI kI hai, jo prAyaH 200 pRSThoM ke graMtha-svarUpa meM chapI hai| Ajakala zrApa apane janma sthAna daulatapUra meM rahate haiN| Apake graMthoM meM hiMdI. bhASA kI utpatti, zikSA, saMpattizAstra, vekanavicAraratnAvalI, svataMtratA, sacitra hiMdI-mahAbhArata, jalacikitsA Adi hamane dekhe haiM / idhara Apake lekhoM ke kucha pustakAkAra saMgraha aura nikale haiM / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAnI basai sukavi bhAnana maiM sayAnI; . mAnI ju jAya yaha bAta kahI praanii| tau satya-satya kavitA kaviratna terI vAhI trilokaparipUjita devi prerI // 1 // tejonidhAna ravi-biMba sudIpti-dhArI; zrAhlAdakAraka zazI nizitApa haarii| jo the prakAzamaya piMDa na ye banAe : to vyoma bIca kaba ye kisa bhA~ti pAe ? // 2 // samAlocanA likhane meM dvivedIjI ne doSoM kA varNana khUba kiyA hai| ApakI racanAoM meM anuvAda graMthoM kI pracuratA hai| (2377) naMdakizora zukla ye Ter3hA, jilA unnAva ke nivAsI haiM / Apane rAjataraMgiNI-nAmaka kAzmIra ke prasiddha itihAsa-graMtha ke prathama bhAga kA hiMdI-gadya meM anuvAda kiyA hai| inake aura bhI kaI graMtha anuvAdita tathA racita haiM / ApakI avasthA 64 sAla kI hogii| Apake graMthoM meM sanAtanadharma vA dayAnaMdI marma, upaniSad kA upadeza aura bhAratabhakti pradhAna haiN| aApane kula 13 graMtha race / zrApa bhAratadharmamahAmaMDala ke mahopadezaka haiN| (2378 ) ratnaku~vari biibii| ye mahAzayA murzidAbAda ke jagatseTha gharAne meM janmI thIM aura inhoMne vRddhAvasthA taka bahuta sukhapUrvaka putra-pautroM meM apanA samaya vyatIta kiyA / bAbU zivaprasAda sitArohiMda inake pautra the| ye saMskRta aura phArasI kI acchI jJAtA thIM aura yogAbhyAsa meM mI inhoMne zrama kiyA thA / inakA AcaraNa bahuta prazaMsanIya aura anukaraNIya thA / inhoMne saMvat 1944 meM premaratna-nAmaka graMtha banAkara usameM "zrIkRSNa vrajacaMda AnaMdakaMda kI lIlAoM kA ullekha parama Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1272 mizrabaMdhu-vinoda prema aura pracura prIti se kiyA hai|" inakI kavitA acchI hai| inako gaNanA madhusUdanadAsa kI zreNI meM kI jAtI hai| udAharaNArtha do chaMda nIce die jAte haiM avigata AnaMdakaMda, parama puruSa paramAtmA ; sumiri su paramAnaMda, gAvata kachuha ri-jasa bimala // 1 // bhagata hRdaya sukhadaina, prema pUri pAvana parama ; lahata zravana suni baina, bhavavAridhi tArana tarana // 2 // __ ( 2379 ) jvAlAprasAda mizra inakA janma saMvat 1916 meM, murAdAbAda meM, huzrA thaa| ye mahAzaya saMskRta tathA hiMdI ke bahuta acche vidvAn the aura svataMtra graMtha tathA anuvAda milAkara kitane hI graMtha inhoMne banAe / bhAratadharmamahAmaMDala ke ye upadezaka the aura maMDala ne inheM vidyAvAridhi evaM mahopadezaka kI upAdhiyA~ pradAna kI thiiN| hiMdI meM ye mahAzaya bahuta uttamatApUrvaka dhArA bA~dhakara vyAkhyAna dete the aura sAre bhArata meM ghuma-ghUmakara sanAtanadharma para vyAkhyAna denA inakA kAma thaa| kaI sabhAoM meM Arya-samAjI paMDitoM se inhoMne zAstrArtha meM jaya paaii| Apane zukla yajurveda para 'mizrabhASya'-nAmaka eka vidvattApUrNa TIkA racI / isake atirikta tIsa utkRSTa saMskRta graMthoM kA Apane bhASAnuvAda bhI kiyaa| tulasI-kRta rAmAyaNa evaM bihArI-satasaI kI TIkAe~ bhI paMDitajI kI prasiddha haiN| inake atirikta dayAnaMdatimirabhAskara, jAtinirNaya, aSTAdazapurANa, sItAvanavAsa nATaka, bhaktamAla Adi kaI acchI pustakeM bhI inhoMne likhIM / inakI vidvattA tathA lekhanazakti bar3I prazaMsanIya hai / kucha dina hue ApakA svargavAsa ho gyaa| (2380) mAnanIya madanamohana mAlavIya ina mahAnubhAva kA janma saMvat 1916 meM, prayAga meM, huA thaa| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1273 Apane 22 varSa kI avasthA meM bI0 e0 pAsa kiyA aura saMvat 1144 se DhAI varSa hiMdostAna-nAmaka hiMdI dainika patra kA saMpAdana kiyaa| isa patra ke lekha dekhane se mAlavIyajI kI hiMdI kI yogyatA kA paricaya milatA hai / saMvat 1646 meM Apane ela0 ela0 bI0 parIkSA pAsa kara lI aura tabhI se Apa prayAga hAIkorTa meM vakAlata karate the| Apane vakAlata meM lAkhoM rupae paidA kie aura phira bhI deza hita kI ora pradhAnatayA dhyAna rakkhA / zrApa choTe tathA bar3e lATa kI sabhAmoM ke sabhya haiM aura yuktaprAMtoM ke rAjanItika viSaya meM netA haiN| 1966 meM lAhaura kI kAMgresa ke zrApa sabhApati hue the| prayAga meM hiMdU-boDiMgahAusa kevala Apake prayatnoM se bana gyaa| Apane sadaiva lokahitasAdhana ko apanA ekamAtra kartavya mAnA hai, aura vakAlata se bahuta adhika dhyAna usa ora rakkhA hai| aba Apa vakAlata chor3akara loka-hita hI meM lage rahate haiM / Apa a~garez2I ke bahuta bar3e vyAkhyAnadAtAoM meM haiM aura zuddha hiMdI meM dhArA bA~dhakara uttama vyAkhyAna Apake barAbara koI bhI nahIM de sakatA / vartamAna samaya ke bar3e-bar3e vyAkhyAnadAtAoM ke vyAkhyAnoM meM hameM bahudhA mUrkhamohinI vidyA hI dekha par3I, para mAlavIyajI ke vyAkhyAnoM meM paMDita-mohinI vidyA pUrNarUpeNa pAI jAtI hai| ApakA janma dhanya hai aura ApakA jIvana vAstava meM sArthaka hai / mAlavIyajI ne koI hiMdI kA graMtha nahIM racA, para Apa lekhaka bahuta acche haiM / hiMdU-vizvavidyAlaya Apa hI ke parizrama kA phala hai| Apa jisa samaya usakI apIla karane nikalate haiM taba lAkhoM hI rupae ikaTThe kara lAte haiM / Izvara Apako cirAyu kare / (2381) mAdhavaprasAda mizra ye jhajjhara jilA rohataka ke nivAsI the / prAyaH 18 sAla hue karIba 40 varSa kI avasthA meM svargavAsI hue / pApa sudarzana mAsika patra ke saMpAdaka aura gadya hiMdI ke bar3e hI prabala lekhaka the| Apane Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1274 mizrabaMdhu-vinoda kucha chaMda bhI kahe haiM / Apane darzana-zAstra para do-eka lekha likhe the aura sphuTa viSayoM para anekAneka gaMbhIra prabaMdha race / Apa saMskRta ke acche vidvAn the aura prAyaH gaMbhIra viSayoM hI para lekha likhate the| ApakA rahanA vizeSatayA kAzI meM hotA thaa| ApakI akAla mRtyu se hiMdI ko bar3I hAni huii| (2382) jugulakizora mizra, ( upanAma brajarAja kavi ) zrApakA janma saMvat 1618 meM, ga~dhaulI, jilA sItApura meM, huA thaa| Apake pitA paMDita naMdakizora mizra upanAma lekharAja eka parama prasiddha hiMdI ke kavi the / bAlyAvasthA meM vrajarAjajI ne fArasI tathA hiMdI par3hakara apane cacA banavArIlAlajI se kavitA sIkhI, jo mahAzaya racanA to nahIM karate the, paraMtu dazAMga kavitA meM bar3e hI nipuNa the| lekharAjajI sAdhAraNatayA eka bar3e z2imIMdAra the| inakI prathama strI se dvijarAja kA janma huA aura dvitIya se vrajarAja aura rasikavihArI upanAma sAdhU kA / lekharAjajI raIsoM kI bhA~ti rahate the aura apanA prabaMdha kucha bhI nahIM dekhate the| isa kAraNa inake jyeSTha putra dvijarAjajI saba prabaMdha karate the| inake bahuvyayI hone ke kAraNa saba prAya ur3a jAtI thI aura kucha RNa bhI ho gayA / vrajarAjajI acche prabaMdhakartA the, so ye bAteM inako bahuta arucikAriNI huiiN| ataH apane pitA se kahakara inhoMne saMpatti kA prabaMdha apane hAtha meM le liyaa| isa bAta se dvija. rAjajI se inase manomAlinya ho gayA, jo dinoMdina bar3hate-bar3hate pracaMDa zatrutA kI hada taka pahu~ca gyaa| kabhI inake hAtha meM prabaMdha rahatA thA, kabhI dvijarAja ke / isa prakAra prabaMdha ThIka kabhI na huA aura RNa banA hI rahA / kucha dinoM meM inheM pezAba rukane kA roga ho gayA, jisase ye maraNaprAya avasthA ko pahu~ca gae / 28 varSa kI avasthA meM DaoNkTara ke zastrAghAta se inake prANa bace, paraMtu roga kucha Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1275 kucha banA hI rahA / saMvat 1946 meM inake pitA kA svargavAsa huaa| mRtyu ke pUrva unhoMne aAdhI riyAsata dvijarAjajI ko de dI aura prAdhI brajarAjajI evaM sAdhU ko| vrajarAjajI aputra the aura sAdhU se inase vizeSa mela thA, isI kAraNa lekharAjajI ne aisA baTavArA kiyA ki unake donoM putravAn lar3akoM ke saMtAna aMta meM AdhA-AdhA pAveM / apane pitA ke pIche inhoMne to prabaMdha karake tIna hI varSa meM saba apane bhAga kA paitrika RNa cukA diyA, para dvijarAjajI kA RNa bahuta bar3ha gyaa| brajarAjajI dazAMga kavitA meM bar3e hI nipuNa the / hamane Aja taka aisA hiMdI-kavitA-rIti-nipuNa manuSya nahIM dekhA / saba kavitA ke jAnanevAloM meM rIti-naipuNya meM hama inhIM ko sire mAnate haiM / bar3e-bar3e kavigaNa inake ziSya haiM / hamameM se zukadevavihArI mizra ne bhI inhIM se kavitA-rIti pddh'ii| saM0 1966 meM ye aise asvastha ho gae the ki inako jIvana kI AzA nahIM rahI thii| usa samaya inhoMne sAdhU aura zukadevavihArI se yahI kahA thA ki "marane kA mujhe kucha bhI pazcAttApa nahIM hai, paraMtu kevala itanA kheda hai ki mere pAsa jo kavitA-ratna hai vaha tumameM se kisI ne na le liyA aura vaha aba mere hI sAtha jAtA hai|" Izvara ne inheM phira nIroga kara diyA aura phira ye pUrvavat acche ho gae / kevala roga kA thor3A-sA khaTakA, jo inakA cirasAthI thA, vartamAna rahA / inake pAsa hasta-likhita hiMdI ke uttama graMthoM kA acchA saMgraha thA / graMthAvalokana kA inheM acchA zauka thA, para ye svayaM racanA bahuta nahIM karate the| phira bhI samasyApUrti Adi para saikar3oM chaMda Apane banAe haiN| samasyApUrti ke patroM kI prathA Apa hI ke anurodha se nikalI thii| zrApa sAhitya-pArijAta-nAmaka eka dazAMga kavitA kA graMtha banA rahe the, jo pUrNa nahIM huA thaa| deva-kRta zabda-rasAyana para Apa kAvyAtmaka-TippaNI bhI likhate the| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1276 mizrabaMdhu-vinoda durbhAgya vaza vaha bhI apUrNa hI rhii| ApakI kavitA bar3hI hI sarasa hotI thI aura usameM U~ce-U~ce bhAva bahuta rahate the| hama inakI gaNanA toSa kI zreNI meM karate haiM / san 1917 meM inakA bhI zarIrapAta ho gyaa| udAharaNasamuhAtahi mailI prabhA ko dharai nita nUtana prAni kai phosyo kareM ; sarasI Dhiga jAta meM deI lakhAta na yA Dara soMga jorayoM kareM / brajarAja hitai nabha ora citai nahiM tU bharamai yoM nihorayo kareM ; taU pArasI kaMja sasI sakuceM inasoM kabalauM mukha morayo kareM // 1 // sArI sira baiMjanI maiM kaMcana buTI kI zropa, mukuta kinArI cahu~ porana gasata haiM ; jarabIlI jarita jarI kI jApharAnI pAga, kora maiM jamuraMdI javAhira lasata haiN| ratana-siMhAsana pai dInhe gala bAhI, mukha-caMda musukAya bhavatApa ko nasata haiM ; yA bidhi anaMda-bhare rAdhA brajacaMda sadA, daMpati caraNa mere hiya maiM basata haiM // 2 // (2383 ) gopAlarAmajI gahamara, jilA gAjIpUra-nivAsI ApakA janma 1613 meM huA thA / Apa hiMdI gadya ke prasiddha lekhaka haiN| kaI varSoM se Apa jAsUsa-patra ke saMpAdaka haiM / acche upanyAsa bhI Apane kaI likhe haiN| caturacaMcalA, mAdhavIkaMkaNa, bhAnamatI, saubhadrA, nae bAbU, maiM aura merA dAtA tathA aneka jAsUsI upanyAsa Apake banAe hue bhASA-saMsAra ko camaskRta kara rahe haiM / zrApakA kavitAkAla saMvat 1645 se samajhanA caahie| ApakI banAI huI prAyaH 100 pustakeM haiM / citrAMgadA, sonA zataka tathA vasaMtavikAsa. nAmaka tIna padya graMtha bhI Apane race haiN| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1277 udAharaNa jA kaha~ rati kahi pUta khilAI ; paya nija chAtina kera pilAI / soI pradyumnna patI rati nArI ; bhAla likhI lipi ko sakaTArI ( 2384 ) jvAlAprasAda vAjapeyI inakA upanAma makhajAtaka thaa| ye tAra gA~va jilA unnAva ke nivAsI the / ApakA racanAkAla saMvat 1645 ke lagabhaga samajha par3hatA | zrApa sAdhAraNa zreNI ke kavi the / ( 2385 ) amRtalAla cakravartI ye nAvarA jilA caubIsa paraganA ke nivAsI saMvat 1320 meM utpanna hue the | zrApa eka prasiddha prAcIna lekhaka haiM aura samaya-samaya para hiMdI gavAsI, veMkaTezvara evaM hiMdostAna kA saMpAdana kiyA, tathA ApakI racI huI pustakoM ke nAma ye haiM- gItA kI hiMdI TIkA, sikhayuddha, mahAbhArata, sAmudrika, gIta-goviMda gadyAnuvAda, deza kI bAta, vilAyata kI ciTThI, bharatapura kA yuddha, satI sukhadeI, hiMdU-vidhavA aura caMdA / Apa dhanya haiM ki baMgAlI hokara bhI hiMdI para itanA anurAga rakhate haiM / vRMdAvana meM honevAle solahaveM sAhitya sammelana ke sabhApati Apa hI the / ( 2386 ) zrIdhara pAThaka ye mahAzaya patnI gallI AgarA ke rahanevAle aura nahara vibhAga meM ucca padAdhikArI the / aba peMzana lekara lUkaragaMja prayAga meM rahane lage haiM / inakA janma 1916 meM huA thA / ye bahuta dinoM se kavitA karate haiM, aura ujar3a grAma, ivaijilAina, zrAMtapathika tathA ekAMtavAsI yogI - nAmaka cAra graMtha a~garez2I kavitA ke padyAnuvAda khar3I bolI meM banA cuke haiM, aura apanI sphuTa kavitA kA saMgraha-svarUpa manovinoda-nAmaka eka graMtha prakAzita kara cuke haiN| isameM kucha saMskRta kavitA ke acchI vrajabhASA meM bhI manohara anuvAda haiN| zrArAdhya zokAMjali, gokhale guNATaka, gokhale prazasti, gopikA gIta deharAdUna, bhArata gIta, vanASTaka, Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1278 mizrabaMdhu-vinoda jagata-sacAI-sAra tathA padyasaMgraha-nAmaka inakI nau kavitA-pustakeM prakAzita ho cukI haiN| isa sarafa kucha aura choTe-choTe graMtha Apane race haiM / pAThakajI ne khar3I bolI tathA vrajabhASA donoM kI kavitA parama vizada kI hai, aura inakA zrama sarvatobhAvena prazaMsanIya hai| gadya ke bhI lekha inake acche hote haiN| inhoMne apanI racanA meM padamaitrI kI pradhAnatA rakkhA hai, aura kucha citrakAvya bhI kiyA hai| Apane prAcIna zrRMgAra-rasa-varNana kI praNAlI chor3akara sAdhAraNa kAmakAjI bAtoM kA varNana adhika kiyA hai / udyoga, parizrama, vANijtha Adi kI prazaMsA inakI racanA meM bahuta hai / sAmAjika sudhAroM para bhI inakA dhyAna hai / inakI racanA meM anuvAdoM kI saMkhyA svataMtra-racanA se bahuta adhika hai, para inake anuvAda svataMtra-racanAoM kA-sA svAda dete haiN| zrApa lakhanaU ke sAhitya sammelana meM pradhAna raha cuke haiN| udAharaNae dhana syAmatA to maiM ghanI tana bijju chaTA ko pitaMbara rAjai ; dAdura-mora-papIhA-maI alabelI manohara bA~surI bAjai / sau bidhi soM navalA abalA ura pAsa bilAsa hulAsa upAjai ; jo kachu syAma kiyo brajamaMDala so saba tU bhuvamaMDala sAjai // 1 // usa kArIgara ne kaisA yaha suMdara citra banAyA hai; kahIM pai jalamai kahIM retamai kahIM dhUpa kahiM chAyA hai| nava jobana ke sudhA salila meM kyA biSa-biMdu milAyA hai ; apanI saukhya bATikA meM kyA kaMTaka-vRkSa lagAyA hai // 2 // prAnapiyAre kI guna-gAthA sAdhu kahA~ taka maiM gAU~; gAte-gAte nahIM cukai vaha cAhai maiM hI cuka jAU~ // 3 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1276 caMcala jo sapharI pharaka manu maMju nasI kaTi kiMkini Doro ; seta bihaMgani kI suThi paMgati rAjati suMdara hAra jauM gorii| tIra ke bRccha bisAla nitaMba sumaMda prabAha bhaI gati thorI; rAjati yA Rtu maiM saritA gajagAmini kAmini sI rasaborI // 4 / / ( 2387 ) gaurIzaMkara-hIrAcaMda ojhA rAyabahAdura ina paMDitajI kA janma saMvat 1920 meM, sirohIrAjyAMtargata rohir3A grAma meM, huA thA / zrApa sahasra audIcya brAhmaNa haiM / Apane saMskRta tathA bhASA kI acchI yogyatA prApta kI hai, aura Apa a~garez2I bhI jAnate haiN| purAtattva-anusaMdhAna meM zrApako bar3I ruci hai ; isa viSaya meM Apa parama pravINa haiN| ye ajamera ajAyaba-ghara ke adhyakSa haiN| Apane prAcIna lipimAlA, karnala TADa kA jIvana-caritra, sirohI kA itihAsa, TADa rAjasthAna ke anuvAda para TippaNiyA~ aura solaMkiyoM kA itihAsa-nAmaka rAjapUtAnA kA itihAsa-graMtha race haiN| prAcIna lipimAlA ke par3hane se prAcIna lipiyoM ke jAnane meM yogyatA prApta ho sakatI hai / paMDitajI aitihAsika graMthamAlA-nAmaka eka pustakAvanI prakAzita kara rahe haiM jisameM itihAsa-graMtha chapate haiN| Apa eka sulekhaka aura parama satoguNI prakRti ke manuSya haiM, aura Apake prayatnoM se bhASA meM itihAsa-vibhAga ke pUrNa hone kI AzA hai / Apa hiMdI-sAhityasammelana se 1200) puraskAra pA cuke haiN| ___ (2388 ) vinAyakarAva (paMDita ) ApakA janma 1912 meM huA thA / Apa 100) mAsika para hozaMgAbAda ke heDa mAsTara the| aMta meM 220) ke vetana se Apane peMzana pAI / Apane hiMdI kI prAyaH 20 pustakeM racI, jo vizeSatayA zikSA vibhAga kI haiN| Apane rAmAyaNa kI vinAyakI TIkA kI hai, jo prazaMsanIya hai aura kAvya-racanA bhI kI hai| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1280 mizrabaMdhu-vinoda (2389 ) vizAla kavi ( bhairavaprasAda vAjapeyI) inakA janma saMvat 1926 meM, lakhanaU-zahara, mohallA khetagalI meM, huA thaa| Apake pitA kA nAma paMDita kAlikAprasAda thA / pApa upamanyugotrI cUr3ApativAle aA~ka ke vAjapeyI the| ApakA vivAha hamArI dUsarI bahana ke sAtha saMvat 1938 meM huA thA aura usI samaya se Apa hamAre yahA~ vizeSa Ane-jAne lage tathA kucha varSoM ke pIche hamAre hI yahA~ rahane bhI lge| ina kAraNoM se inase hama logoM kA vizeSa prema ho gayA thaa| Apane a~garez2I-miDila pAsa kiyA, para usakI prasannatA meM eMTreMsa meM acchA parizrama na kiyA, jisakA pariNAma yaha huA ki isa parIkSA meM zrApa uttIrNa na ho sake / hamAre pitAjI kavi the, tathA gadhaulI-nivAsI lekharAjajI aura unake putra lAlavihArI aura jugulakizora bhI kavitA karate the / ye loga hamArI birAdarI meM haiM aura inake yahA~ jAnA-bAnA sadaiva rahatA thaa| zivadayAlu pAMDeya upanAma bheSa kavi bhI hamAre saMbaMdhI the aura hamAre yahA~ pAyA-jAyA karate the| ina kAraNoM se hamAre yahA~ kavitA kI sadaiva carcA rahatI thii| so vizAlajI ko bhI bAlyA. vasthA se hI kAvya-racanA kA zauka ho gyaa| pahale tulasI-kRta rAmAyaNa evaM kAzirAja kA bhASA-bhArata inhoMne par3hA aura pIche hamAre pitAjI se kezavadAsa kI rAmacaMdrikA pddh'ii| isI ke pIche zrApa kAvya-racanA karane lge| lAlavihArIjI ne inakA kavitA kA nAma vizAla rakha diyA aura tabhI se ye isI nAma se racanA karane lge| eMTresa phela ho jAne ke pIche inake mAtA-pitA kA dehAMta ho gyaa| inake bhAI-bahana Adi koI nikaTa kA saMbaMdhI na thA / idhara jIvikA-nirvAha kI koI ciMtA na thii| so inakA mana kAma-kAja se chaTakara kavitA hI meM laga gyaa| aba Apane gaMdhaulI meM prAyaH Der3ha sAla rahakara paMDita jugulakizora mizra se dazAMga kavitA siikhii| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1287 vartamAna prakaraNa yaha hAla saMvat 1953 ke idhara-udhara kA hai / isake pUrva siseMDI ke rAjA caMdrazekhara ke ilAke meM kucha dina Apane jiledArI kI thI, para usase ApakA jI itanA UbA thA ki use chor3akara bhApa bhAga gae the| gadhaulI se kavitA sIkhakara Apa phira lakhanaU meM hamAre yahA~ rahane lge| ApakI kaI puztoM se kucha saMkalpa kI bhUmi ThAkura rAmezvarabaqhza raIsa paraseha~r3I ke ilAke meM calI AtI hai| usI ke saMbaMdha se Apa ThAkura sAhaba ke yahA~ jAne-Ane lage aura ThAkura sAhaba ke bhI kavitA-premI hone ke kAraNa ApakA unase prema vizeSa bar3ha gyaa| unakI prazaMsA ke Apane bahuta-se chaMda banAe haiM / Apake pUrva-puruSa ThAkura sAhaba ke pUrva-puruSoM ke guru the, so ThAkura sAhaba inameM bhI garu-bhAva rakhate the| isI bhAva kA eka vizAlASTaka racakara ThAkura sAhaba ne inakI bar3I prazaMsA kI hai| kucha kAma na hone se Apa usa prAMta ke kucha anya raIsoM ke yahA~ bhI jAne-mAne lge| inameM se ThAkura durgAbakhza ke Apane uttama chaMda race / ThAkara aniruddhasiMha aura dIna kavi se prApakA vizeSatayA mitra-bhAva thA / vizAlajI prakRti se kucha AlasI bhI the, so koI anya kArya na hone para bhI Apane kavitA bahuta nahIM banAI / Apake kaI putra aura kanyAe~ huI, para durbhAgya-vaza unameM se koI bhI jIvita nahIM rahIM / inake maraNakAla meM eka cAra varSa kA putra thA, para vaha bhI inhIM ke kevala 20 dina pIche visphoTaka roga se mara gyaa| vizAlajI vizeSatayA madhurapriya the| saMvat 1961 meM Apako kucha khA~sI pAne lagI, jo madhura bhojana ke kAraNa zAMta na huI / dUsare varSa eka bhArI phor3A ho gayA jo inheM behoza karake cIrA gyaa| usakI davA meM phaTa sAlTa Adi khAne se phor3A to acchA ho gayA, paraMtu khA~sI kucha bar3ha gaI / Apane isa para kucha vizeSa dhyAna na diyA aura isakI sAdhAraNa davA hotI rhii| isI ke sAtha kucha halakA bukhAra bhI prAyaH chaH mAsa ke Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1282 mizra baMdhu vinoda pIche Ane lagA, para kisI ne use jAna nahIM paayaa| zarIra se Apa sthUla the, so asvasthatA meM bhI acche dekha par3ate the / saMvat 1663 meM khA~sI zAMta na hote dekhakara hama logoM ne inheM bahuta samajhAyA ki ye bhojana meM pUrA barAva kareM aura davA jamakara kI jAve / usI samaya se zrApane davA para acchA dhyAna diyA aura pathya kA bhI pUrA vicAra rakkhA, paraMtu lAkha-lAkha davA karane para bhI IzvarecchA ke Age koI vaza na calA aura prAyaH eka varSa aura rugNa rahakara saMvat 1664 meM 25 disaMbara san 1907 I0 ko inakA zarIra-pAta ho gayA / vizAlajI kI prakRti bar3I zAMta thI, aura inheM krodha Ate hamane kabhI nahIM dekhA / Apase maz2Aqa meM koI peza nahIM pAtA thaa| bar3ebar3e ustAda jAnie Apase parAjita ho ge| Apake sAtha baiThane meM citta sadaiva prasanna rahatA thA, cAhe jitanA bar3A duHkha hI kyoM na ho / ApameM sabhAcAturI kI mAtrA bahuta thI aura hAsya rasa ke to Apa AcArya hI the / hamArI kavitA ye sadaiva bar3e prema se sunate aura hameM apanI sunAte the| dUsare kI racanA zrApa itanI pasaMda karate the ki yadyapi lavakuzacaritra eka parama sAdhAraNa graMtha thA, tathApi usakI prazaMsA meM Apane eka choTA-moTA prAyaH 150 chaMdoM kA graMtha hI raca DAlA / holI se saMbaMdha rakhanevAle azlIla viSayoM para bhI Apane bahuta racanA kI hai| holikA bharaNa- nAmaka eka alaMkAragraMtha Apane aisA racA, jisake pratyeka dohe meM alaMkAra azlIla varNana meM nikAlA / usameM saba alaMkAra A gae haiM / isI prakAra nAyikAbheda ke bhI bahuta-se chaMda isI viSaya meM race gae / ye chaMda savaiyA evaM ghanAkSarI haiM aura bahuta uttama bane haiM, paraMtu kahIM par3hane yogya nahIM haiN| Apane dohA - caupAiyoM meM eka zravaNopAkhyAna banAyA thA, paraMtu vaha guma ho gayA / pApa-vimocana nAmaka 84 savaiyA kavittoM kA pane eka zaMkara-stuti kA graMtha racA thA, jo acchA hai / apane mitroM Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1283 evaM raIsoM kI prazaMsA ke Apane bahusa-se utkRSTa chaMda banAe aura bha~DaulA chaMdoM kI bhI acchI bahutAyata rakkhI / zRMgAra-rasa evaM anya viSayoM ke bhI sphuTa chaMda Apane saikar3oM race / Apake azlIla, bha~DaumA aura prazaMsA ke chaMda bahuta acche banate the / hama Apako toSa kI zreNI meM samajhate haiN| udAharaNaaMgarejI par3hI jaba soM taba soM hamaro tumapai bisavAsa nahIM ; tuma ho ki nahIM yaha soco kareM paramAna milai parakAsa nahIM / binu jAne na hota saneha bisAla saneha binA abhilAsa nahIM ; yahi kArana te hamako sivajI taribe kI rahI kachu pAsa nahIM // 1 // jIva badhai na harai parasaMpati logana soM sati baina kahai nita ; kAla pai dAna yathAgati dai para-tIya kathAna maiM mauna rahai nit| tRSNahi tyAgai bar3ena navai saba logana pai karunA ko gahai nita ; zAstra samAna ganai sigare sukhadA yaha gaila bisAla ahai nita // 2 // jo para-tIya ramyo na kabauM tau kahA dukha jhelata gaMga ke bhArana ; jo bhavasUla nasAvata ho to karayo kehi heta trisUla hai dhArana / deta ju mAla bisAla sadA tau lapeTe rahau kata byAla hajArana ; kAmahi jArayo ju he siva tau girijA aradhaMga dharayo kehi kArana // 3 // Avata haiM parabhAta itai cali jAta haiM rAta utai nija gohaiM ; moDhiga jo pai rahaiM kabahU~ tabahU~ usahI kI lie haiM TohaiM / sauhaiM bisAla kareM ita lAkhana pai abhilASi utai mana mohaiM ; hoti parI hita hAni kharI taU lAlacI locana lAla ko johaiM // 4 // kailiyA kUkana lAgI bisAla palAsa kI A~ca soM deha dahai lagI; baurana lAge rasAla sabai kala kaMjana ko ali bhIra cahai lgii| jIva ko lena lage papihA tiya mAna kI bAta kyoM mosoM kahai lagI ; zrAju ikaMta milai kina kaMta soM bIra basaMta bayAri bahai lagI // 3 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1284 mizrabaMdhu-vinoda jaladAna kI dRSTi bhaI cahu~ghA mahimaMDala ko dukha dUri gayo ; khala pAsa javAsa nasI china maiM baka dhyAnina bAsa prakAsa nayo / duja dAdura beda maiM sukha soM mana sAla bihAya bisAla bhayo / pika mAgadha gAna kareM jasa ko Rtu pAvasa kai nRpa nIti mayo // 6 // (2390 ) rAmarAva ciMcolakara / inakA saMvat 1960 ke lagabhaga prAyaH 40 varSa kI avasthA meM dehAMta ho gyaa| aApakI prakRti bar3I hI saujanyapUrNa aura sarala thii| zrApa paMDita mAdhavarAva sapre ke sAtha chattIsagar3ha-mitra kA saMpAdana karate the| eka bAra hamane maz2Aka meM kahA ki isa patra ko 'nAUgar3hamitra' bhI kaha sakate haiM, kyoMki 'nAU' ko chattIsA kahate haiM / isa para aApane kevala itanA hI kahA ki "aisA !" aura z2arA bhI burA na mAnA / Apa chattIsagar3ha-nivAsI mahArASTra brAhmaNa the| nAma-(2391) zivasaMpati sujAna bhUmihAra, udiyA, jilA aajmgddh'| graMtha-(1) zataka, (2) zikSAvalI, (3) zivasaMpati sarvasva, (4) nItizataka, (5) zivasaMpatisaMvAda, (6) nIticaMdrikA, (7) AryadharmacaMdrikA, (8) vasaMtacaMdrikA, () cautAlacaMdrikA, (10) sabhAmohinI, (11) yauvanacaMdrikA, (12 ) jaunapura-jalapravAhavilApa, (13) manamohinI, (14) pacarA-prakAza, (11) bhAratavilApa, (16) premaprakAza, (17) brajacaMdabilAsa, (8) prayAgaprapaMca, (16) sAvanabirahabilApa, (20) rAdhikA-urAhano, (21) Rtuvinoda, (22) kajalIcaMdrikA, (23) svarNa ku~varivinaya, (24) zivasaMpativijaya, ( 25) zatrusaMhAra, (26) zivasaMpati sAThA, (27) prANapiyArI, (28) Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / vartamAna prakaraNa 1281 kalikAlakautuka, (26) upAdhyAyI-upadrava, (30) citacurAvanI, (31) svArathI saMsAra, (32) nae bAbu, (33) purAnI lakIra ke phakIra, (34) zatamUrkha prakAzikA, (35) bhUmihArabhUSaNa, (36) kaliyugopakAra-brahma hatyA jnmkaal-1920| kvitaakaal-1945| (2392) lAjapatarAya ( lAlA) inakA janma saMvat 1922 meM, z2ilA ludhiyAnA ke jagarana nAma nagara meM, eka agravAla vaizya-gharAne meM, huA thA / Apane vakAlata meM acchI khyAti pAI aura Arya-samAja evaM dezahita-sAdhana ke kAryoM ke kAraNa Apako bahutere bhAratavAsI RSivat pUjya samajhate haiM / lAlA sAhaba ne dayAnaMda-kaoNleja ko acchI sahAyatA dI aura akAla-pIr3itoM ke liye zlAghaya zrama kiyaa| eka bAra rAjadroha ke saMdeha meM Apa prAyaH chaH mAsa taka barmA meM kaida kara die gae the| hiMdI-gadya-lekhana kI ora bhI ApakA dhyAna rahatA hai / Apane acche-acche lekha likhe haiM / Apane bhAratavarSa kA itihAsa-nAmaka eka itihAsa-graMtha likhA hai| ApakI Ayu kA adhika samaya deza-hita ke kAmoM meM lagatA hai| Ajakala deza-netAoM meM ApakA naMbara bahuta acchA mAnA jAtA hai| isa samaya ke anya kavigaNa samaya saM0 1936 nAma-( 2362 ) AdilarAma / saMgItAditya graMtha bhASA meM . bnaayaa| racanAkAla-saMvat 1636 / nAma-(2393) dayAnidhi brAhmaNa, paTanA / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1286 mizrabaMdhu-vinoda vivaraNa-kavitA bahuta rocaka aura uttama hai / inakI gaNanA toSa __kI zreNI meM hai| nAma-(2394 ) sAdhorAma kAyastha, maujA panagarA, jilA baaNdaa| graMtha-(.) rAmavinayazataka, (2) citrakUTamAhAtmya / samaya saM0 1937 nAma-( 2395) kAlIcaraNa ( sevaka ) kAyastha, naravala, kAnapUra / vivaraNa-kAyastha kAnaphreMsa gaz2aTa ke saMpAdaka the / nAma-(2396 ) jagannAthasahAya kAyastha, bar3A bAjAra, hjaariibaaraa| graMtha-(1) AnaMdasAgara, ( 2 ) premarasAmRta, (3) bhakta rasanAmRta, (4) bhajanAvalI, (5 ) kRSNabAlalIlA, (6) manoraMjana, (7) caudaha ratna, (8) gopAlasahasra nAma / nAma-(2397 ) tthkureshjii| graMtha- sphuTa chaMda lagabhaga 1000 / janmakAla-1912 / nAma-(2398 ) ThAkuradAsa / graMtha-(1) bhaktakavitAvalI (1910), (2) rukmiNImaMgala [pra0 trai0 ri], (3) kRSNacaMdrikA (1937), (4) - zrIjAnakIsvayaMvara (1948), (5) govarddhanalIlA melA sadana (1640) / nAma-( 2399) devIsiMha rAjA, cNderii| graMtha-(1) nRsiMhalIlA, (2) AyurvedavilAsa, (3) rahasa Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1297 * lIlA, (4) devIsiMhavilAsa, (.) arbudavinAsa, (6) baarhmaasii| vivaraNa-madhusUdanadAsa kI zreNI meN| nAma-( 2400 ) dvArikAprasAda brAhmaNa, bastI / graMtha-cautAlavATikA / [dvi0 0 ri0] nAma-(2401) nArAyaNadAsa, vRMdAvana / jnmkaal-1612| nAma--(2401) priyAdAsa bhaTanAgara, sikaMdarAbAda, dehlii| nAma-(2402) mathurAprasAda brAhmaNa, sukulapura / graMtha--(1) gopAnazataka, (2) mathurAbhUSaNa, (3) hanumata viradAvalI, (4) phAgavihAra / janmakAla- " / nAma-(2403) raghunAthaprasAda kAyastha, kaashii| graMtha -rAdhAnakhazikha (pR. 76 ) / [dvi0 trai* ri*] nAma-(2404) rAmacaritra tevArI, aajmgddh'| graMtha-jaMgala meM maMgala / nAma-(2404) mahArAjA vijayasiMha, zivapura, bdd'odaa| graMtha-(.) vijyrscNdrikaa| kavitAkAna-1937 / janmakAla-1616 / vivrnn-raadhaavllbhii| nAma-(2405) sannUlAla gupta, bulaMdazahara / graMtha-(.) khIsubodhinI, (2) bAlAbodhinI, (3) surami sNtaap| janmakAla-1912 / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda nAma - ( 2406 ) sItArAma brAhmaNa, zaMkaragaMja, rAjya rIvA~ / janmakALa - 1612 / nAma - (2407 ) haradevabakhza ( haradeva ) kAyastha / graMtha - (1) piMgala bhAskara, (2) USAcaritra, (3) jAnakIvijaya, ( 4 ) latrakuzI / 1286 janmakAla - 1662 / samaya saM0 1938 ke pUrva nAma - ( 2408 ) kinArAma, bAbA rAmanagara, banArasa / graMtha - rAmarasAla / [ dvi0 0ri0 ] nAma - ( 2409 ) bodhIdAsa / graMtha - bodhIdAsa kRta bhUlanA / [ dvi0 0ri0 ] nAma - ( 2406 ) bhairavanAtha mizra / graMtha - caMDIcaritra / [ tR0 trai0ri0 ] racanAkAla - 1638 ke pUrva / vivaraNa - cetarAma ke putra the 1 samaya saM0 1938 nAma - ( 2410 ) girijAdatta zukla, mahezadatta ke putra, dhanaulI, jilA bArahabaMkI / graMtha - (1) zrIkRSNakathAkara, (2) saMskRtavyAkaraNAbharaNa / janmakAla - 1613 / vivaraNa - ye tahasIladArI kI peMzana pAte the aura acche paMDita tathA bhASApremI the / nAma - ( 2411 ) gulAbarAma rAva / graMtha-nItimaMjarI 1 nAma - ( 2411 ) dAsAnaMda, chatrapUravAsI / 1 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ vartamAna prakarama 1281 graMtha-haradaulata ko jyaal| [pra0 trai0 ri0] .. nAma-(2412) dariyAva dauvA / inakA ThIka naMbara (1281) hai| nAma-(2413) durgAprasAda kAyastha, carakhArI, buMdela khNdd| graMtha-(.) bhAnupurANa, (2) gobardhanalIlA, (3) bhakti zrRMgAraziromaNi, (4) dhyAnastuti, (5) milApha lIlA, (6) rAdhAkRSNASTaka / janmakAla-1913 / nAma-(2414) paMcadeva pAMDe, revatI, bliyaa| graMtha-paMcadeva rAmAyaNa graMtha / vivaraNa-Apa adhyApaka the aura pAThya-pustakeM bhI Apane banAI haiN| nAma-( 2414 ) bihArI, dtiyaavaasii| .. . aMtha-gaNitacaMdrikA / [pra0 trai0 ri0] nAma-(2414 ) bodhidAsa baabaa| graMtha-bhaktiviveka / [ ca0 0 ri*] nAma-(2415) bholAnAthalAla brAhmaNa gosvAmI, mukkAma zrIvRMdAvana, hAlavArI rAjya riivaaN| aMtha-(.) premaratnAkara, (2) rAdhAvaravihAra, (3) caMdradhara caritaciMtAmaNi, (4) gaMgApaMcaka, (5) gopIpacIsI, (6) kRSNASTaka, (7) hariharASTaka, (8) prAtaHsmara NIya (Adi kaI aSTaka race haiM), (6) kRssnnpcaasaa| mnmkaal-1913| vivaraNa-zrIhitAcArya mahAprabhu kI kanyA ke vaMzaja / .. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda nAma - ( 2415 ) maharAmaNajI / 1 1230 : graMtha -- pravINasAgara / vivaraNa - rAjakoTa - nivAsI / yaha graMtha samApta hone ke pUrva hI ApakI mRtyu ho gaI / ataH saM0 1945 meM kavivara goviMda gallA bhAI ne ise pUrNa kiyA / nAma - ( 2416 ) rAghavadAsa sAdhu / graMtha -- gurumahimA | nAma -( graMtha - (1) maMtrakhaMDarasaratnAkara, (2) uDDIza taMtra | ( khoja 1103) racanAkAla - 1636 ke pUrvaM / vivaraNa -- taMtraviSayaka | 2416 1 ) nityanAtha | samaya saMvat 1939 nAma - ( 2417 ) devarAja khatrI, jAlaMdhara | graMtha - ( 1 ) aparadIpikA, ( 2 ) zabdAvalI, (3) bAlavinaya, ( 4 ) bAlodyAna saMgIta, (5) sAvitrInATaka, (6) kathAvidhi ( 7 ) pAThAvalI, (8) subodhakanyA, ( 8 ) patrakaumudI, (10) gaNitabhUSaNa, (11) gRhaprabaMdha / nAma - ( 2418 ) paramezvarIdAsa kAyastha, graMtha -- dastUrasAgara / 1 vivaraNa -- yaha lIlAvatI kA chaMdobaddha anuvAda hai nAma - ( 2419 ) viMdhyezvarI tivArI, sahagaurA, jilA gorakhapura / graMtha - mithilezakumArI nATaka / janmakAla - 1614 / bA~dA / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa nAma-(2420) zrIvIrabala, shriivRNdaavnvaasii| graMtha-(.) vRMdAvanazataka, (2) raadhaashtk| . . janmakAla-1914 / nAma-(2421) baijanAthaprasAda, ikhalAsapura / janmakAla-1924 / nAma-(2422) mannUlAla kAyastha, bulNdshhr| graMtha-strIsubodhinI / nAma-(2423 ) melArAma vaizya, bhivAnI, jilA hisAra / graMtha-gaMde sIThanoM kI apIla, gRhasthavicArasudhAraka kAvya / nAma-(2424) rAmagayAprasAda (dIna), ayodhyaa| graMtha-(1) rAmalIlA nATaka, (2) prahalAdacaritra nATaka, (3) premapravAha, (4) pAvasapravAha / janmakAla-1914 / vivaraNa-zrApa TaoNr3A, jilA faiz2AbAda ke rahanevAle acche bhakta the| nAma-(2425 ) rAmadhArIsahAya kAyastha, DIhI, jilA sArana / graMtha-(1) gurubhaktipacIsI, (2) gorakSAprahasana, (3) mahimAcAlIsI, (4) zivamAlA, (5) kumArasaMbhava anuvAda / jnmkaal-1914|| vivaraNa-ye madhuvanI meM vakAlata karate the| nAma-(2426) sAdhosiMha mhaaraaj| grNth-kaavysNgrh| nAma---( 2426 ) kaashiiprsaadsiNh| graMtha-devImajana muktaavlii|.... Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1262 mizrabaMdhu vinoda samaya saMvat 1940 ke pUrva nAma - ( 2427 ) chatara / vivaraNa - zrRMgArasaMgraha meM kAvya 1 nAma - ( 2428 ) jagatanArAyaNa zarmA, kAzI 1 graMtha - (1) IsAImataparIkSA, (2) gorakSA, (3) dabAnaMdiyoM kI apAra mahimA, (4) yavanoM kI durdazA / janmakAla - 1615 / nAma - ( 2429 ) tulArAma / vivaraNa - zRMgArasaMgraha meM 'kAvya hai 1 nAma - ( 2430 ) devana / vivaraNa -- zRMgArasaMgraha meM kAvya hai / nAma - ( 2431 ) dhaneza / vivaraNa - zrRMgArasaMgraha meM kAvya 1 nAma - ( 2431 ) parameza kavi bhATa / 1 graMtha - kRSNavinoda | [ dvi0 trai0ri0 ] vivaraNa - holapUra, jilA bArahabaMkI nivAsI / nAma - ( 2432) bhIma / vivaraNa - zRMgArasaMgraha meM kAvya haiN| bhakta kavi the ! nAma - ( 2433 ) mithileza / vivaraNa - zrRMgArasaMgraha meM kAvya hai| 1 1 nAma - ( 2434 ) ratinAtha / vivaraNa - zrRMgArasaMgraha meM kAvya hai nAma - ( 2435 ) samAdhAna / vivaraNa - zrRMgArasaMgraha meM kAvya hai / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 123 ____samaya saMvat 1940 nAma-(2436 ) aMbara bhATa, caujItapUra, buNdelkhNdd| nAma-(2437 ) aMbikAprasAda, jilA zAhAbAda bihaar| nAma-(2438) kanhaiyAlAla ( kAnha) kAyastha, ___ soThiyAvA~, jilA haradoI / graMtha-caMdrabhAnazataka / janmakAla-1915 nAma-(2439) kAnha kAyastha, rAjanagara, buMdelakhaMDa / grNth-nkhshikh| janmakAla-1914 / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2440 ) kuMjalAla, maU rAnIpUra, jhaaNsii| janmakAla-1918 / vivrnn-toss-shrennii| nAma-(2441) giradhArI bhATa, maU rAnIpura, jhaaNsii| nAma-(2442) guradayAla kAyastha, padArathapUra, bA~dA / nAma-(2442 ) gokulanAtha bhtttt| janmakAla-1914 / vivaraNa-maihara meM vakIla haiN| nAma-(2442) gaurIzaMkara caube / graMtha-~~(1) dAmarIlIlA, (2) bA~surIlIlA, (3) mAnanIlA, (4) uddhvliilaa| [tR0 trai0 ri0] nAma-(2443) gaMgAdayAla dube, nisagara, jilA raaybrelii| vivaraNa-saMskRta ke acche vidvAn the / sAdhA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1264 mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 2444) gaMgAdAsa naimiSAraNya, kAyastha / grNth-vinyptrikaa| vivaraNa-hIna zreNI ke kavi the| .: nAma-(2445) gaMgAprasAda (gaMga ), sapaulI, jilA siitaapur| grNth-duutiivilaas| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2446) caMdra jhaa| grNth-raamaaynn| vivaraNa-mahArAjA darabhaMgA ke yahA~ the| nAma-(2447) jagannAtha avasthI, sumerapura, jilA unnaav| vivaraNa-ye saMskRta ke bar3e vidvAn the aura kaI graMtha bhI banAe haiN| bhASA meM inake sphuTa chaMda milate haiN| ye rAjA ayodhyA aura alavara ke yahA~ rahe / inakI gaNanA toSa kavi kI zreNI meM kI jAtI hai| nAma-(2447) jagannAtha ( upanAma sukhasiMdhu ) grNth-piiyuussrtnaakr| nAma- ( 2448) jagannAthaprasAda kAyastha, chatarapUra / vivaraNa-ye mahAzaya darabAra chatarapUra meM heDa akauMTeMTa the, aura bhASA ke bar3e premI haiM / Apake yahA~ pustakoM kA acchA saMgraha hai| zrApa bhASA ke uttama lekhaka haiN| Ajakala pApa jhA~sI meM apane lar3ake ke pAsa rahate haiM, jo vahA~ vakIla hai| nAma- ( 2449 ) jabaresa baMdIjana, buMdelakhaMDa / vivaraNa-ye mahArAja rIvA-nareza ke yahA~ the| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 1262 nAma-( 2450 ) javAhira, zrInagara, buNdelkhNdd| janmakAla-1915 / vivaraNa-sAdhAraNa zreNI / nAma- ( 2451) jAna IsAI, a~gareja / graMtha-muktimuktAvalI chaMdobaddha / vivaraNa-IsAIbhajana evaM IsAcaritra isameM varNita hai| nAma-(2452) ThAkuraprasAda (pUrana) kAyastha, bijaavr| [pra0 trai0 ri0] graMtha-dazamaskaMdha bhAgavata kA padyAnuvAda / jAnakIsvayaMvara bhakta kvitaavlii| nAma-( 2453 ) ThAkuraprasAda trivedI, alIgaMja, khiirii| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2454) duHkhabhaMjana / graMtha-caMdrazekhara kAvya / vivaraNa-rAjA caMdrazekharajI tripAThI tAlluqadAra siseMDI kI __mAjJAnusAra banAyA / usameM kucha khaMrita ho gayA thA, jisakI pUrti raghuvIra kavi ne kii| nAma-( 2455 ) devasiMha, mu0 varAja, rAjya riivaaN| janmakAla-1917 / nAma-(2456) devIdIna, bilgraamii| graMtha-(.) nakhazikha, (2) rasadarpaNa / nAma-(2457 ) nArAyaNarAya baMdIjana, bnaarsii| graMtha-(.) TIkA bhASAbhUSaNa (chaMdobaddha), (2) TIkA kavipriyA (vaartik)| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1236 minabaMdhu-vinoda nAma-( 2457 ) nIlakaMTha, bdd'audaavaasii| nAma-(2458) paMcama, buNdelkhNddii| janmakAla-1611 vivaraNa-gumAnasiMha rAjA ajayagar3ha ke yahA~ the / nimna zreNI ke kavi the| nAma-(2459) prabhudayAla kAyastha, ajayagar3ha, buMdelakhaMDa / grNth-jnyaanprkaash| janmakAla-1915 / nAma-(2460) baccUlAla, bacharAvA~ / nAma-(2461 ) vizvanAtha, TikArI, rAyabarelI / nAma-(2462 ) vizvezvarAnaMda mhaatmaa| graMtha-caturA kI caturAI / vivaraNa-Apane kaI aura graMtha bhI race haiN| nAma-(2462 ) vihArIlAla / graMtha-umaThakulabhAskara vA bahAra vihArI / [ca0 0 ri0] nAma-( 2463 ) vRMdAvana semarautA, jilA gybrelii| graMtha-(1) devIbhAgavata bhASA (1953) / nAma-(2464 ) vaMdana pAThaka, kAzIvAsI / grNth-maansshNkaavlii| jnmkaal-1915| vivaraNa-ye mahAzaya rAmAyaNa ke acche TIkAkAra the| Apane mahArAja IzvarIprasAda nArAyaNajI kI AjJA se graMtha banAyA / rAmAyaNa tulasI-kRta para inakA pramANa mAnA jAtA hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 12. nAma-(2465) baMdIdIna dIkSita, masavAsI, jilA unnaav| graMtha-sudAmAcaritra nATaka / vaviraNa-mAtAdIna sukula ke sAtha yaha nATaka banAyA hai| nAma-(2465 ) brajabhUSaNalAla, ahamadAbAdavAsI / graMtha-sphuTa pd| nAma-(2466) mAtAdIna mizra, sarAyamIroM, pharrukhAbAda / graMtha-(.) kaviratnAkara (1933), (2)zAhanAmA bhASA / nAma-(2467 ) mAtAdIna zukla, saroso, jilA unnAva / graMtha-sudAmAcaritra nATaka (gdy-pdy)| vivaraNa-baMdIdIna dIkSita ke sAtha milakara sudAmAcaritra nATaka bnaayaa| nAma-(2468) mAdhavasiMha / inakA nAma naM0 ( 2105 ) meM A cukA hai| nAma-(2469) mArkaDeya (ciraMjIvI)kopAgaMja, Ajama gddh'| graMtha-(1) jhUlA, ThumarI, kajalI ityAdi, (2) laghamIzvara vinoda / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma--(2470) munnAlAla kAyastha, maihara / janmakAla-1915 / nAma-(2471) yugalaprasAda . kAyastha, jatArA, ttiikmgddh'| nAma-(2471 ) yugalavallabha gosvaamii| graMtha-(.) hitamAlikA, (2) hitacaMdrikA, (3) rAdhA sudhAnidhi kI taraMgiNI kI TIkA, (4) dvAdazayaza kI TIkA, (1) sphuTa pd| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda " vivaraNa - rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma - ( 2472 ) raghunAtha ( zivadIna) paMDita, rasUlAbAdI / graMtha-bhavamahimna | vivaraNa - sAdhAraNa zreNI / nAma -- ( 2473 ) raghuvIra / graMtha - caMdrazekhara kAvya / 1268 vivaraNa- - rAjA caMdrazekharajI tripAThI tAlluqadAra siseMDI jilA lakhanaU kI AjJAnusAra duHkhabhaMjana kavi ne banAyA thA / usameM kucha khaMDita ho gayA, jisakI pUrti kI hai / nAma - (2474 ) raNajItasiMha jA~gare rAjA IsAnagara, khIrI / graMtha - harivaMzapurANa bhASA / nAma - ( 2475 ) rAdhAcaraNa gaur3a brAhmaNa / inakA nAma naM0 2161 meM A cukA hai 1 nAma - ( 2475 ) rAdhAlAla gosvAmI / 1 graMtha - sphuTa pada / vivaraNa - rAdhAvallabhIya saMpradAyAcArya / nAma - ( 2475 ) rUpalAlasiMha zarmA ( upanAma rUpAli ) graMtha - (1) zrRMgArahAra, (2) hajArA, ( 3 ) mahAmArIpaMcadazI, (4) tathA kaI sphuTa evaM apUrNa graMtha / janmakAla - 1613 / kavitAkAla - 1640 / mRtyukAla - 1675 / vivaraNa - Apa kharagapUra paTanA- nivAsI bhUmihAra brAhmaNa bAbU javAhirasiMha ke putra the I Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa udAharaNa navala zikArI navala sara, navala zarAsana tUna ; navalI sAvaja rUpaali, hota navala nisa khUna / khaMjana ur3i jhaSa bUr3ige, mRgamada tajige dUra ; alina nalina kalirUpaali, lakhi siyapiya cakha nUra / dayAdRSTi dRgakoraghana vibhava dRSTi dhana buMda ; sUkhata zAlI pAlie manahu sudAma mukuMda / nAma-(2476 ) rAdhelAla kAyastha, rAjagar3ha, buMdelakhaMDa / janmakAla-1111 / nAma-(2477 ) rAmanArAyaNa kAyastha, ayodhyA / graMtha-(.) sphuTa chaMda, (2) SaTRtuvarNana / [vi. trai0 ri0] vivaraNa-mahArAjA mAnasiMha ke maMtrI / sAdhAraNa zreNI / nAma-(2478 ) rAmalAla svAmI, bijaavr| graMtha-(1) amarakaMTakacaritra (1943), (2) bhavAnIjI kI stuti, (3) mahAvIrajU ko tIsA,(4) rAmasAgara (rAmavilAsa) (1943), (1) zrIbrahmasAgara (1944), (6) zrIkRSNaprakAza (1944)|[pr. 0 ri0] vivaraNa-rAjA bhAnuprakAza vijAvara ke guru the| nAma-( 2479) rAmezvaradayAla kAyastha, saraiyA~, jilA gAjIpUra / graMtha-citraguptacaritra / jnmkaal-1914| mRtyukAla-1956 / nAma-(2480 ) lAlasiMha ( upanAma rasikeMdra ) mukAma ghUraDoMga, rAjya rIvA~ / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ minabaMdhu-vinoda graMtha-graMtha racA hai, sphuTa kavitA bhI hai| anmkaal-1615| nAma-(2481) zivadatta brAhmaNa, bnaarsii| bNdh-16"| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2482) zivaprasanna brAhmaNa, rAmanagara, raaybrelii| graMtha-satIcaritra / vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2483 ) satIdAsajI pAMDe, zrIkAMta ke putra, sumerapura, jilA unnaav| graMtha-(1) manoSTaka, (2) ayodhyASTaka, (3) vizva. nAthASTaka, (4) sArasvata bhaassaa| jnmkaal-1616| mRtyukAla-1954 / vivaraNa-inakA koI graMtha hamane nahIM dekhA / nAma --(2484) sukharAmadAsa brAhmaNa, sthAna cahotara, unnaav| graMtha-nRpasaMvAda / . vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2485 ) sumerasiMha sAhabajAde (sumiresaharI), pttnaa| graMtha-bihArIsatasaI ke dohoM para bahuta-se kavitta banAe hai| acche kavi the| nAma-(2486 ) sUryanArAyaNalAla kAyastha / vivaraNa-ye kor3ha, mirjApura meM sarakArI vakIna haiN| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 13.. nAma-( 2487 ) saMtabakasa baMdIjana,holapura, baarhbNkii| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| nAma-(2488) hajArIlAla trivedI, alIgaMja, jilA khiirii| vivaraNa-nIti-saMbaMdhI kAvya hai, nimna shrennii|| nAma-( 2488 ) karuNAnidhi vaidya, karuNAnidhi-bihAra, 1941 ke pUrva / samaya saMvat 1941 nAma- (2489) kaulezvaralAla kAyastha, madarA, jilA gaajiipur| aMtha-(.) satyanArAyaNakathA (pR. 38), (2) rAma zabdAvalI (pR. 16),(3)saritAvarNana (pR. 24), (4) kavimAlA (pR. 22) / [vi. trai0 ri0] nAma-(2490) gaNezIlAla (deva) brAhmaNa, mathurA / graMtha-(1) zrIyamunA (nadI) mAhAmya, (2) zrIzivASTaka aadi| jnmkaal-1615| nAma-(2491 ) gulAbadAsa halavAI, paTanA / janmakAla-1916 / nAma-(2492 ) caturbhuja brAhmaNa, vRdAvana / jnmkaal-1916| nAma-( 2493 ) pattanalAla ( suzIla ) bAbU mohanalAla ___ agaravAla ke putra, dAUdanagara, gyaa| graMtha-(1) ronArAmAyaNa, (2) jubilIsAThikA (paca), (3) bhartRharinItizataka bhASA ( padya), (4) sAdhu ( padya), (5) ujAr3a gA~va (padya), (6) yAtrI Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1302 mizrabaMdhu-vinoda . (padya), (7) griyarsana sAhaba kI bidAI (padya), (8) dezI khela do bhAgoM meM (gdy)| janmakAla-1616 / vivaraNa-kavitA uttama hai| Ajakala zrApa kalakatte meM kAma karate the| nAma- (2463 ) lakSmIcaMda / graMtha-moradhvaja nATaka / [paM0 trai0 ri0) samaya saMvat 1942 nAma-(2494 ) kanhaiyAdAsa ( kAnha ), vRdAvana / graMtha-chaMdapayonidhi (bhASA) (piMgala ) / jnmkaal-1917| nAma-(2464 ) paM0 rAmaratna sanADhya 'rataneza' / graMtha-(.) sanADhyavaMzAvalI, (2) lakSaNA vyaMjanA gadya padyAtmaka / janmakAla-1118 / vivaraNa-Apa uraI-nivAsI paM0 giridharalAlajI ke putra hai| Apa saMskRta-jyotiSa ke vidvAn tathA vrajabhASA ke yogya udAharaNakoja kavi rAhu ke prahAra ko batAvai ghAva, koja kahe viSa ko basAyo jAni melI hai; koU zaza zAvaka batAvai koU chonI chA~ha, koU chidra dvArA tama nIlatA DhakelI hai| rataneza zyAmatA nihAra * ke nizeza bIca, jAko jaisI ruci taisI suSamA sakelI hai ; Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa paratIya gAmina meM nAmI nija nAha jAna, ura lipaTAya rahI rajanI navelI hai| . nAma-(2495 ) guptarAnI bAI ( dAsI) kAyastha / grNth-bhjnaavlii| janmakAla-1917 / nAma-( 2496 ) benImAdho dube, husainagaMja, phatehapUra / grNth-saaNketikmaalaa| [dvi0 0 ri0] nAma-(2497 ) rAmadayAla kAyastha, chibraamuu| graMtha-(1) premaprakAza, (2) raadhikaabaarhmaasii| nAma-(2498) saMta kavirAja, rIvA~ / 'tha-lakSmIzvaracaMdrikA / racanAkAla-1642 / [ khoja 1600 ] nAma-(2468 ( kuMjavihArI, vRNdaavnvaasii| graMtha-bhajanapatrikA / [pra. trai0 ri0] racanAkAla-1943 ke pUrva / __ samaya saM0 1943 nAma-( 2499 ) kanhaiyAlAla gosvAmI, buuNdii| vivaraNa-zrApakI avasthA isa samaya lagabhaga 60 sAla kI hogii| Apa kucha kAvya bhI karate haiN| nAma-(2500 ) prakAzAnaMda saMnyAsI, deharAdUna / graMtha-zrIrAmajI kA darzana / janmakAla-1918 / nAma-(2501 ) vRMdAvana kAyastha, maihr| graMtha-sIyasvayaMvara / janmakAla-1918 / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1504 mizrabaMdhu-vinoda nAma-( 2502 ) bhavAnIprasAda kAyastha, deurI sAgara / vartamAna / nAma-( 2502 ) raghunAthaprasAda mizra / graMtha-(1) AryAcArAdarza, (2) uddhavacaMpU, (3) rasa maMjUSA, (4) subhASitabhUSaNa / janmakAla-1625 / mRtyukAla-1962 / racanAkAla-1643 / vivaraNa-Apa rAghavapura pAjA-nivAsI paM0 vaidyanAthaprasAda mizra ke putra the / ApakA saM0 1962 meM svargavAsa huaa| zrApa saMskRta evaM hiMdI donoM meM kavitA karate the| nAma-( 2502 )raghuvaraprasAda dvivedI rAya sAhaba / graMtha-(1) saphalatArahasya, (2) dAsavyApAra kA itihAsa, (3) zAhajAdA phakIra, (4) umarA kI beTI, (5) balivedikA, (6) sadAcAradarpaNa, (7) bhArata kA itihAsa, (8) sAdhAraNa jJAna / racanAkAla-1643 / janmakAla 1921 / vavaraNa-gaDhAjabalapUra-nivAsI / Apa kastUracaMdrahitakAriNI sabhA ke priMsipala the| hAla meM ApakA dehAMta ho gyaa| nAma-(2503 ) raghuvIraprasAda ThaThera, paitepura, jilA baarhbNkii| graMtha-(1) ArogyadarpaNa, (2) naimiSAraNya-mAhAsya / janmakAla-1918 / mRtyukAla-1965 / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa nAma-(2504 ) ratnacaMdra, pryaag| graMtha-(1) nUtana brahmacArI, (2) nUtana caritra, (3) gaMgA goviMdasiMha, (4) vIranArAyaNa, (5) iMdirA / vivrnn-gdy-lekhk| nAma-( 2505) rAmapratApa, jayapura / nAma-( 2505 ) zItalaprasAda upAdhyAya / / graMtha-(1) dUradarzI yogI, (2) zItala samIra, (3) zItala sumiranI, (4) rAjA rAmasiMha kI bAnI, (2) rAjA rAmapAlasiMha kI yorapayAtrA, (6) zItala saMhAra, (7) dharma prakAza / janmakAla-1917 / racanAkAla-1943 / vivaraNa-zrApa paM0 dikpAla upAdhyAya ke putra haiM / Apa hiMdI . ke acche lekhaka haiM, aura hiMdostAna tathA samrATa kA varSoM saMpAdana kiyA hai| udAharaNapAe ho Udho sikhAvana yoga to yA braja kI sagarI brajabAlA ; lAveMgI bhUti sabai tana meM au raceMgI tripuMDa sudhAri sumAlA / dhAreMgI bhesahU yogina ko kara lekai kamaMDala au mRgachAlA; jAe~gI zItala mAdhava dvAra japeMgI vahI hari nAma kI mAlA // kuMjavana saghana akelI hAya bhUlI mRga, milo eka yuvaka acAnaka Dagara meM; maTuki hamArI phori sArI ko bigAri dInhIM, kaMcukI ko phAri dInhIM zItala jhagara meM / gati jo hamArI bhaI kahata banata nAhi, aisI to DhiThAI dekhI kAhU na la~gara meM ; Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1306 mizrabaMdhu-vinoda kInhIM barajorI morI bAhana marorI mAya, becana na jaihoM dadhi gokula nagara meM // kahA~ hai kahA~ hai kasa bAjata surIlI rAga, muralI kaliMdI taTa pyArI brajarAja kI ; madhupa ur3e haiM kaha zItala parAga lena ? baure haiM rasAla jaha~ bArI naMdarAja kii| kAhe ko bihAla bana biha~ga bhrame haiM Aja ? nikasI savArI kahu~ mAra maharAja kI ; kAherI sakhina mana uma~ga bar3he haiM Aja, jAnata na bhorI hai avAI raghurAja kI // 3 // nAma-( 2506) zaMkara / graMtha-(1) bhASAjyotiSa, (2) jnyaancauNtiisii| [pra0 0 ri0] satyanArAyaNakathA / kavitAkAla-1944 ke pUrva / nAma-(2506 ) hIrAlAla kAvyopAdhyAya / graMtha-(1) navakAMDadurgAyana, (2) zAlAgItacaMdrikA, (3) gItarasikA, (4) chattIsagar3hI vyAkaraNa / jnmkaal-1612| mRtyukAla-1646 / / vivaraNa-zrApa bAbU bAlArAmacaMda nAhU ke putra tathA ucca koTi ke gaNitajJa the| nAma-( 2506 ) rAyabahAdura horAlAla bI0 e0 em| Ara0 e0 esa0, riTAyarDa DipTI kamiznara / graMtha-(1) madhyapradeza bhaugolika gamArtha paricaya, (2) damoha dIpaka, (3) jabalapurajyoti, (4) sAgarasaroja, (5) sAgarabhUgola, (6) imasAbAga / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa 130 janmakAla-1923 / / vivaraNa-Apa itihAsa aura purAtattva ke prasiddha vidvAn haiN| Apa kucha padya-racanA bhI karate haiN| zrApa rAya devIprasAda 'pUrNa' ke sahapAThI evaM mitra haiM / Apa kAzI-nAgarI pracAriNI sabhA ke sabhApati rahe haiN| udAharaNa eka ghar3I prAdhI ghar3I zrAdhI te puni prAdhi; kInheM saMgati kavita kI upajata kavitA vyAdhi / Adi gupta kalacUri paDihAra ; caMdelA gohilla vihAra / tugalaka lodI goMDa mugala ; buMdelA marahaTThA dala / Der3ha sahasa barase kiya bhoga ; taba gorana ko prAyo yog| samaya saMvat 1944 nAma-(2507 ) amAnasiMha kAyastha, devarA chtrpur| jammakAla-1616 / vartamAna / nAma-(2508) kRSNarAma brAhmaNa, jayapura / grNth-saarshtk| vivaraNa-ye saMskRta kI bhI kavitA karate haiM / nAma-( 2509) kRpArAma zarmA, jagarAvA~, jilA ludhiyaanaa| . .. graMtha-(.) karmavyavasthA, (2) nyAyadarzana bhASA, (3) sAMkhyadarzana bhASA, (4) vaizeSikadarzana bhaassaa| jnmkaal-1614| mAma-(2510) gajarAjasiMha ThAkura, kharihAnI, jilA baarhbNkii| aMdha-(.) alaMkArAdarza, (2) vyaMgyArthavinoda, (3) SaT Rtuvinoda, (4) kaavyaadrshsNgrh| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 . mizrabaMdhu-vinoda janmakAla-1916 / nAma-( 2511) gaNezaprasAda zarmA, pharrukhAbAda / graMtha-(1) bhAgavatavyavasthA, (2) Izvarabhakti, (3) vRkSoM meM jIvanirNaya, ( 4 ) gurumaMtravyAkhyA / janmakAla-1616 / / vivaraNa-Apa 'bhArata-sudazApravartaka' ke saMpAdaka rahe haiN| nAma-( 2512 ) choTUrAma tevArI, bnaarsii| grNth-raamkthaa| janmakAla-1867 / nAma-(2513) jIvArAma zarmA, murAdAbAda / graMtha-(1) aSTAdhyAyI, (2) mAgha, (3) raghuvaMza, (4) kumArasaMbhava, (5) sarkasaMgraha ityAdi kA bhASAbhASya / vivaraNa-zrApa baladeva AryapAThazAlA meM adhyApaka rahe haiN| nAma-(2514 ) dayAladAsajI cAraNa / graMtha-Arya-AkhyAna kalpadruma / nAma-( 2515 ) nityAnaMda brhmcaarii| aMtha-(1) puruSArthaprakAza, (2) sanAtanadharma, (3) vedAnu kramaNikA / janmakAla-1619 / nAma-(2516) paMkajadAsa ( kamAladAsa ) / graMtha-satyanArAyaNa kI kathA / [pra0 trai0 ri0] nAma-( 2517 ) badarIprasAda zarmA dube, kAnapUra / graMtha-(1) IzvaranAmamAlA (2) govinaya / [ paM0 0 ri0 ] janmakAla-1916 / nAma-( 2518) baladevasiMha cauhAna, makaraMdapUra, mainpurii| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa / janmakAla-1919 / nAma-(2519) bAlakRSNasahAya vakIla kAyastha, raaNcii| grNth-smudryaatraa| janmakAla-1611 / nAma-( 2520 ) vRMdAvana ( vana ) kAyastha, pnnaa| graMtha-(1) kAyasthakula caMdrikA, (2) devI bhAgavata / [pra. trai0 ri0] janmakAla-1616 / nAma-(2521) bhAnupratApa tevArI, cunAra / graMtha-(1) vihArIsatasaI saTIka, (2) bhAnupratApa kA jIvana caritra, (3) bhaktamAladIpikA, (4) jIvanI guru nAnaka zAha, (5) kabIra sAhaba kA jIvana, (6) rAya bahA.. dura zAlagrAma kI jIvanI, (7) bhaktamAladRSTAMtadarpaNa, . (8) tulasIsatasaI saTIka / [ dvi0 0 ri0] nAma-(2522 ) madArIlAla zarmA, bulaMdazahara / janmakAla-1111 / nAma-( 2523 ) mAtAdIna zukla, bisavA~ / grNth-jnmshtk| janmakAla-1616 / nAma-(2524 ) maMgalIprasAda dube baradhA, hozaMgAbAda / janmakAkha-1919 / nAma-( 2525) raghunAthadAsa jar3iyA, khtrii| . aMtha-navadhA bhktirsaavlii| janmakAla. nAma-(2526.) raghunaMdanaprasAdasiMha ( raghuvIra ),hldii| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu-vinoda 2 grNth-sbhaatrNg| janmakAla-1919 / nAma-( 2526 ) caudharI raghunaMdanaprasAdasiMha, dhrmbhuussnn| graMtha-(1) sAdhanasaMgraha do bhAga, (2) upAsanAprakAza, (3) ahiMsAtattva / janmakAla-1924 / vivaraNa-zrApa muhammadapUra sustAgrAmavAsI caudharI rAmaanugraha siMhajI ke putra haiN| Apa bar3e dhArmika puruSa haiM tathA racanA bhI Apane isI viSaya para kI hai / nAma-(2526 ) rAmanAtha / graMtha-bhakti-viSayaka lAvaniyA~ / janmakAla-1614 / vivaraNa-zrApa saradAra kizorIsiMha ke putra tathA kavardhA-rAjya madhyapradeza ke darabArI kavi the| nAma-( 2526 ) rAmapratApa mizra ( upanAma pratApa ) / graMtha- (1)varSAbahAra, (2) raghuvarabAlacaritra / rcnaakaal-1944| janmakAla-1924 / vivaraNa-Apa paM0 zItalAdIna mizra ke putra tathA DumariyAgaMja, bastI meM posTamAsTara the| udAharaNadAsa kI ora uThAya ke kora kRpA kari jAnakInAtha takIjai ; soka ke siMdhu meM bUr3ata hauM gahi bA~ha ubAri prabho mohiM liijai| hohiM manoratha siddha sadA dazaratha ke lAla yahI bara dIjai ; sevaka Apano jAni pratApa ko nAtha dayA kari duHkha harIjai / nAma-( 2527 ) zivazaMkara zarmA kAvyatIrtha / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa graMtha-(1) tridevanirNaya, (2) oMkAranirNaya, (3) vaidika itihAsArtha, (4) vaziSThanaMdinInirNaya, (2) caturdazabhuvana, (6) alaukikamAlA, (7) bRhadAraNyaka tathA chAMdogya bhaassaa| nAma-( 2528 ) zItalAprasAda tevArI, bnaarsii| . graMtha-(.) jAnakImaMgala, (2) rAmacaritAvalI nATaka, (3) vinayapuSpAvalI, (4) bhAratonnatisvapna / nAma-(2529) caMdra / / graMtha-(1) caMdraprakAza saTIka, (2) ananyabhaMgAra / [ dvi0 trai ri0] kavitAkAla-1645 ke puurv| vivaraNa-sAdhAraNa shrennii| samaya saMvat 1945 nAma-( 2530) ayodhyAprasAda (audha ) kAyastha, bijaavr| nAma-(2531 ) uditanArAyaNalAla, banArasa / graMtha-dIpanirvANa / ' vivaraNa-padya-lekhaka the| nAma-(2532 ) kAlikAprasAdasiMha ( kAlikA ), haldI / janmakAla-162, nAma-(2532 ) kamalApati / jnmkaal-162|| vivaraNa-sukavi hanumAna ke ziSya the / nAma-(2533) kRSNadattasiMha / janmakAla-1111. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda vivaraNa - rAjA bhinagA ke yahA~ the / nAma - ( 2533 ) caurAmalla | graMtha - bhAratadurdazA para kucha kavitta / vivaraNa - kAThiyAvAda - nivAsI / 1312 nAma - (2534) jagannAtha vaizya, paiMtepura, jilA bArahabaMkI / graMtha - ( 1 ) kAlikASTaka, (2) sphuTa kAvya / janmakAla - 1620 / mRtyukAla - 1138 / nAma - ( 2535 ) dUdhanAtha, dayA, baliyA / graMtha --- (1) harerAmapaccIso, (2) hariharazataka, bharatI ke gIta, (3) govilApa chaMdAvalI, (4) gociTukI prakAzikA | janmakAla - 1623 / nAma - ( 2536 ) nArAyaNaprasAda mizra, zAhajahA~pUra || graMtha - ( 1 ) vizrAmasAgara, (2) nUtana sukhasAgara, (3) pathapaMcAzikA TIkA, (4) vaMzAvalI, ( 5 ) bRha dvaMzAvalI, (6) rasarAjamahodadhi, (7) jAtakA bharaNa bhASA TIkA / nAma - ( 2537 ) bAbUrAmajI zukla, nunihAI kaTarA, farrukhAbAda | graMtha - (1) hariraMjana, (2) sAvitrIvinoda, (3) mAnasamaNi, (4) zAlIna sudhAkara Adi 10 pustakeM racI haiN| janmakAla - - 1624 / vivaraNa - bhUtapUrva saMpAdaka kAnyakubja / nAma - ( 2538 ) bihArIlAla caube / graMtha - bihArI - tulasI - bhUSaNa - bodha | Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna prakaraNa - 133 vivaraNa-paTanA-kaoNleja meM saMskRta ke prophesara the| nAma-(2538 ) mAdhurIzaraNa / graMtha-sphuTa pd| vivrnn-raadhaavllbhii| janmakAla-1920 / nAma-( 2539) maMgaladIna upAdhyAya sarayUpArI, rAjA pUra, jilA baaNdaa| graMtha-(1) siMhAvalokanazataka, (2) bArahamAsA 3, (3) bhakti-vilAsa, (4) hanumAnapacAsA, (5) devIcaritra, (6) phAga-ranAkara, (7) hanumAnabattIsI, (8) samasyAzataka, (6) kRSNapacAsA,(10) SaTRtupacAsA, (1) rAmAyaNamAhAtmya / nAma-(2540) ramAkAMta, paMDitapurA, jilA bliyaa| graMtha-(1) sAhityajugalavilAsa, (2) premasudhAratnAkara / janmakAla-1920 / racanAkAla-1942 / nAma-(2541 ) raghuvaradayAla pAMDe, kaanpuur| . graMtha-(1) kRSNakalicaritra, (2) kRSNamArga nATaka / [dvi0 0 ri0] nAma-( 2541) rAdhikAzaraNa / graMtha-sphuTa pd| vivrnn-raadhaavllbhii| janmakAla-1920 / nAma-(2542 ) rAmakumAra khaMDelavAla baniyA, alvr| janmakAla-1920 / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizrabaMdhu vinoda nAma - ( 2543 ) lalitarAma / graMtha -- chuTakasArakhI chaMda / nAma - ( 2544) mukuMdIlAla kAyastha, mohanasarAya, jilA 1314 banArasa / graMtha - ( 1 ) phAgacaritra, (2) mukuMdavilAsa, ( 3 ) devIpaija / janma - 1620 / nAma - ( 2545 ) sarayUprasAda kAyastha, pihAnI, jilA haradoI / graMtha - ( 1 ) rAmAyaNa, (2) kRSNAyana, (3) sarayUlaharI, ( 4 ) alifanAmA, ( 5 ) nasIhatanAmA | janmakAla - 1656 / nAma - ( 2546 ) haMsarAma ( haMsa ) kSatriya, grAma karAMdI, jilA unnAva | graMtha - rAmaprAtaHsmaraNIya paMcaka Adi / janmakAla - 1620 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadhi-nAmAvalI nAma 155 nAma paSTha abhaya khayarAma 862,655 657 agraalI 1236 amajada agnibhU amAnasiMha 1307 acaratalAla nAgara amIcaMdajI yatI / 157 acchelAla bhATa 1111 amIra (buMdelakhaMDI) 1063 : ajavesa bhATa (dvitIya) 1100 amRtarAya 1141 arjuna amRtalAla cakravartI . 1277 arjunacAraNaM ayodhyAprasAda 13 // arjunasiMha 1240 ayodhyAprasAda khatrI 1216 ajitadAsa jaina 'ayodhyAprasAda zukla 1061 ajItasiMha alakha sanehI nenadAsa 1065 ajItasiMha mahArAja, 1240 alImana bhattA kavi avadhesa carakhArI 1081 adhIna avadhavaksa 1053 asakaMdagiri anurAgIdAsa mAz2ama 1065 anunaina prADA kisanA anaMgacUra paMDita (mAravAr3a) 157 anaMta prAtmAdAsa 616,657 abdulahAdI maulavI 1100 / mAtmArAma ... 1145 WMG * ... CMM anIsa Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 1065 uddhava uditaprakAza uditanArAyaNa unnaDajI ummaradAna cAraNa umAdattajI umAdatta umApati zarmA umApati tripAThI umAdAsa uradAma 1265 16. 1082 1024 UdhavadAsa nAma pRSTha mAditarAma 1163 pAdilarAma 1281 AnaMdaghana (dUsare) 157 pAnaMdadAsa prAnaMdaghana AnaMda vihArI zrAnaMda 1144 Arya munijI 1256 AzutoSajI 1076 icchArAma kAyastha 1082 iMdramalajI bhATa 1225 158 iMdu (jAnakIprasAda . tivArI) 118 inAyata zAha musalamAna 658 izkadIna (gujarAtI) 618 Izvara muni IzvarIprasAda kAyastha 1101 IzvarIsiMha cauhAna 1246 ujiyArelAla uttamadAsa mizra uttamarAya (gujarAta) 956 udayabhAnu kAyastha udayamaNi 88 udayacaMda osavAla 1065 UmA RNadAna cAraNa RturAja RSijU 1083 RSirAma mizra oMkAra zrorolAla aughar3a aughar3a uLa uddhava 1166 aughar3a 658,1101 audha (ayodhyAprasAda vAjapeyI) 1132 zrauserI Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MR.ka aMka di nAma nAma aMgadaprasAda karuNAnidhi 13." karuNAnidhAna aMbara bhATa 1263 kalaka 660 aMbikAprasAda 1263 kavimada paMDita aMbikAdatta vyAsa kalyANa. svAmI 1076 (sAhityAcArya) 1243 kAnha aMbuja 1082 kAnha baisa 12:28 kanakasaina 160 kAnhIrAma kanIrAma kAmatAprasAda kanhaiyAlAla 1303 kAmatAprasAda 1261 kanhaiyAlAla kArtikaprasAda khatrI 1214 kanhaiyAlAla 1293 kAlikAprasAda kamalApati kAlikA baMdIjana kamanIya kAlikAprasAda 1226 kamalAkAMta kAlidAsa kamalAkara kAlidAsa cAraNa kamaleza kAlikArAva kamalezvara kAlikAprasAda kamodasiha kAlIdIna karanesa kAlIprasAda trivedI 1253 karatAliyA kAlIprasAda 1228 karparavijaya 1064 kAlIcaraNa 1237 karNarAma 661 kAlIcaraNa vAjapeyI 1011 kalasa 524,151 kAlUrAma karuNAnidhi 66. | kAzI Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzalasiMha 1156 663 1101 kUbo 164 1077 00 1307 1112 nAma pRSTha - nAma kAzI kulamaNi kAzIrAja balavAnasiMha 627,662 kuzalasiMha kAzI ku~vara rAnA kAzIprasAda 1228 kAzIprasAda siMha 1261 kRpAnAtha kAsima 662 kRpA sakhI kAsima sAha kRpAsahacarI kiMkarasiMha kRpA mizra kinArIrAma 1218 kRpArAma kilola kRpAsiMdhu lAla kizanasiMha guNAvata 962 kRpAlu datta kizoradAsa kRSNadatta pAMDe kizorIjI kRSNadatta kizorIdAsa 662,565 kRSNadAsa bhAvukajI kizorIlAla rAjA 162,666 kRSNarAma kizorIzaraNa kRSNadAsa rAdhA kizorIzaraNa 1107 kRSNasiMha rAjA kisaniyA~ cAkara 662 kRSNavihArI zukla kuMja gopI jayapuravAsI kRSNasiMha kuMja lAlA 1263 kRSNadAsa sAdhu kaMjavihArI kRSNa kaMjavihArI lAla 1303 kRSNalAla 163.1111 kRSNAkara cAraNa kulapati sikkha kRSNa 1067 162 1311 165 1240 663 1112 1065 1083 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma kRSNazaraNa kRSNAvatI 665 kRSNAnaMda vyAsa, gokula 1026 kedAranAtha 1228 34 64 664, 1066 664, 1158 664 664 664 kevala kezava kezava kavi kezava giri kezava muni kezavarAma kezava rAya kAyastha kezavarAma viSNulAla paMDA kezavadAsa TIkama gar3ha-vAsI kezavarAma bhaTTa kezodAsa mAr3avAra kesara kesarIsiMha koka kovida kavimitra kosala ( * ) kaulezvaralAla ganiyA khaDga bahAduramala pRSTha 1003 1237 126 1215 664 364 1161 664 264 664 1301 22 1228 nAma khyAlIrAma khAna khumAnasiMha kAyastha khusAla pAThaka khUkhI khUbacaMda rATha khUbacaMda khUbI khetala khemarAya khema khairAzAha khojI pRSTha 352 1161 1113 gajarAja upAdhyAya gajarAjasiMha 361. 53 666 666 1032 1307 gajAnaMda 53 gajeMdrazAha 666 gaNezadatta 666 gaNezaprasAda farrukhAbAdI 1030 gaNezabaqhza 1066 gaNeza karaulI 1070 gaNezaprasAda kAzI 1071 gaNeza 1102 gaNezapurI 1111 gaNezaprasAda 1150 1989 666 213 666 666 1077 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba , gaNezIlAla M . . - wr m . . . nAma pRSTha / nAma gaNezadatta 1221 gumAnI gaNeza bhATa 1226 gumAnIlAla 1301 gumAnasiMha 1166 gadAdhara datiyA-vAsI 1066 gurudAsa 167 gadAdharasiMha bAbU 1118 gurudIna paiMtepura 1226 gadAdhara bhaTTa 1125 gurudatta 1113 gadAdhara bhaTTa 1226 gurudIna gadAdharadAsa 1102 guruprasAda kSatriya gadAdharajI brAhmaNa gurudayAla kAyastha 1263 gayAprasAda gulAbarAma gayAdIna kAyastha 1112 gulAbalAla giradhara 826.666 gulAlasiMha giradhArI brAhmaNa 166 gulAbasiMha kavirAja 1055 giridhArana gulAla 1071 giridhara svAmI gulAbasiMhadhA-UjI11631253, giridhArI sAtanapura gulAbarAma rAya 1288 giridharadAsa gulAbadAsa girivara dAna gokulanAtha bhaTTa girijAdatta zukla 1288 gokulacaMda 1226 giridhArI bhATa 1263 gokula kAyastha 1084 gIdha goDIdAsa guNasAgara jaina gopAla guNasiMdhu 1102 gopAladatta 168 guNAkara tripAThI 1226 gopAlasiMha brajavAsI 168 guptarAnI bAI 1303 / gopAla nAyaka 1077 166 mm w h im w m w 0 w m 0 167 0 r Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma gopAla kAyastha pannA gopAlajI kAThiyA vAra gopAla kAyasya gopAlarAya bhAda gopAlasiMha (0) 1147, 1167 645-1084 goviMda gillAbhAI goviMda kavi gosAI rAjapUtAnevAle pRSTha 1084 gopAladAsa gopAlarAva gopAla kavi gopAlalAla gopAlarAma gahamara gopIcaMda magahI kavi gomatIdAsa govardhanalAla govardhanadAsa kAyastha goviMdaprabhu goviMdasahAya 668 goviMdanArAyaNa mizra 1205 1201 gauracaraNa gaurIzaMkara- hIrAcaMda 1084 1060 1068 1150 1157 1223 1276 668 1112 1147 668 668 : 1215 668 gosvAmI gulAbalAla 1023 goviMda 1106 1102 nAma zrophA gaurIzaMkara gaurI- bhAU gaurIdatta gaMga gaMgana gaMgala gaMgA gaMgAdhara buMdelakhaMDI gaMgAprasAda gaMgArAma gaMgAdhara bhATa gaMgAprasAda (gaMga ) gaMgAprasAda vyAsa gaMgAdatta gaMgArAma gaMgAdayAla gaMgAdAsa ghanazyAma brAhmaya ghanazyAmadAsa kAyastha ghamarIdAsajI sAdhu ghamaMDIrAma sAdhu ghATamadAsa sAdhu ghAsI bhaTTa ghAsIrAma upAdhyAya pRSTha 1276 1263 668 1212 668 668 668 668 668 666 1068 1226 1264 1066 1148 1121 1263 1264 1110 1070 666 666 663 663 666 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma cakrapANi caturazrali caturbhuja maithila caturbhuja brAhmaNa catura sujAna caraNadAsa cAnI ( 5 ) cAlakadAna ciMtAmaNi ciMtAmaNidAsa cimmana siMha cimmanalAla cetanadAsa pRSTha 666 caturalAla 1084 caturbhuja mizra AgarA caturbhuja mizra bharatapura 1085 carapaTa jogI 670 1222 670 670 670 671 666 1243 670 cena 670 cainasiMha khatrI 1102 cainadAsa cAraNa 1061 cokhe 670 covA hariprasAda 1226 caudharI raghunaMdanaprasAda 1306 caurAmala 1311 caMDIdatta 1162 66 666 1301 666 670 nAma pRSTha caMDIdAna cAraNa koTA 1162 caMdana bU~dI 1252 caMda kavi 1022 caMda 670 caMdra jhA 1264 caMdradAsa 671 caMdrarasa kuMda 671 caMdra caMdra kavi jayapura caMdra sakhI 1311 5063 1077 671 1147 caMdrikAprasAda tivArI 1220 1262 671 671 671 671 caMdrAvala caMpArAma chatara chattana 'chatrapati chatrapatI chatradhArI chitipAla chedAlAla brahmacArI chemakarana chema choTAlAla choTUrAma bA~kIpura choTUrAma tevArI 1226 1221 671 671 671 671 1308 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma naganesa baganAtha 0 50wwww 22.11, 0 0 CCWMG . . minum 1213 jagannAtha bhaTTa 172 jagannAtha mizra jagannAthaprasAda kAyastha kosI 172 jagannAthaprasAda samathara 972 jagavezarAya jagamohanasiMha jagadIza lAlajI jagateza 1237 jagarAja 1077 jaganAthasahAya 1286 jagannAthaprasAda (bhAnu) 1263 jagatanArAyaNa 1262 jagannAtha avasthI 1264 jagannAthaprasAda kAyastha chatarapura 672 jagannAtha vaizya 1312 jagannAtha (sukhasiMdhu) jatanA svAmI 672 jadunAtha jana gUjara jana chotama jana jagadeva nAma jana tulasI jana hamIra janaharajIvana sAdhu janakalAr3ilIzaraNa 1093 janakadhArIlAla janakesa 1243 janArdana bhaTTa 1078 japujI sAhaba jabaresa 1214 jamunAcArya jamunAdAsa 1242 jayanaMda maithila jaya kavi jayarAma jayadayAla jayamaMgalaprasAda jayanArAyaNa jayagoviMdasiMha 1153 jayAnaMda kAyastha jyeSThAlAla javAhira 1295 jvAlAprasAda mizra 1272 jvAlAprasAda vAjapeyI 1277 jvAlAsahAya ( sevaka) 174 jvAlAsvarUpa mr M. MMM 0 mm 10 1294 1103 / 974 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1113 1051 1230 . (..) nAma pRSTha / nAma javAhirasiMha 705,1085 jaimaladAsa 674 jAdoM bhakta 673 jodhA cAraNa jAnarAya jauharIlAna zAha jAna 1265 jaMtrI 674 jAnakIcaraNa 1035 jhaMDadAsa jAnakIprasAda pa~vAra Tahakana paMjAbI 500,674 jAnakIprasAda kura 1256 TAmasana jAnI vihArIlAla 1226 TIkArAma 1106 jAnI mukuMdalAla TokArAma 1114 jAmasutA 1258 TuDarasa jAlimasiMha 1238 Tera mainapurI 1151 jitaU 1070 ToDaramalla jinadAsa paMDita ThakurezajI 1286 jinarAja Thaga mizra 1230 jIvanadAsa ThAkurarAma 674 jIvanalAla ThAkuraprasAda (paMDita jIvanarAma bhATa pravIna) jIvA bhakta (rAjapUtAnA) 1078 ThAkuraprasAda tripAThI 1956 jIvArAma 1308 ThAkaraprasAda lAlA 1162 jugarAja 673 ThAkura lakSmInAtha jugalakizora sAdhu 674 maithila 1223 jugaladAsa 770-674 ThAkuradayAla siMha 1230 jugalaprasAda 174 ThAkuradAsa 1286 jagulakizora mizra 1274 | ThAkuraprasAda (pUrana ) 1295 julphikkaa ThAkuraprasAda trivedI 1265 0 0G MG Gk Ww nn 1208 .M 1012 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma ThaMDI sakhI DaoN0 0 ruDAlfa hArnalI sI0 AI0 I0 1143 DaoN0 sara jI0 e0 griyarsana . mI0 AI0 I0 1250 672 675 1165 175 375 175 1238 676 1106 1215 1221 DhAkana tavakumAra muni tapasIrAma kAyastha tAra ( tAhara ) tArapAni tArAcaMda rAva tArAnAtha tIkrama (TIkama) dAsa pRSTha 1078 tulasIrAma agaravAla tulasIrAma zarmA tulasI kA tulasIrAma mizra kAnapura tulArAma tejasI tailaMga bhaTTa totArAma thAnasiMha thirapAla datta 1113 1265 676 676, 1108 1165 1065 1110 168-676 11 ) nAma dayAkRSNa dayAdAsa dayAnidhi dayAla kAyastha dayAsAgara sUri dayArAma vaizya dayAnidhi brAhmaNa dayAlajI cAraNa darazanalAla kAyastha dariyAva dalapatirAya DAhyAbhAI jhAlAvAra dalapatirAma dalapati dalasiMha dasAnaMda dAka dAjI 224-676 1242 1281 1308 377 1286 dvArikAprasAda brAhmaNa dvArikAdAsa sAdhu dvArikAdAsa dvArikesa pRSTha 176 176 676 376 dAmodara zAstrI dAmodarajI (dAsa) dAsa anaMta 1048 1156 1223 1230 677 1287 676 1156 676 677 1142 1230 1108 677 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 1103 677 9 . 180 980 (12) nAma pRSTha / nAma paSTha dAsagoviMda 977 durgAprasAda kAyastha 1286 dAsadalasiMha durjanadAsa sAdhu dAsa dulIcaMda 1085 dAsAnaMda (chatrapuravAsI) duHkhabhaMjana dAsI dUdhanAtha dvijakizora 180 dUlanadAsa 178,1237 dvijanadAsa devanAtha 178 dvijanaMda devamaNi dvijarAma 180 devarAma 178 dvijagaMga devakInaMdana tripAThI 1223 dvijakavi 1230 devakInaMdana tevArI 1230 divAkara 177 devadatta zAstrI 1240 dInadAsa 864-677 devakavi kASThajihvAdInadayAla svAmI 1028 dInadayAla 1230 devarAja 1260 dInadayAla zarmA (byAkhyAna devasiMha 1265 vAcaspati) 1266 / devIdatta 176 dInAnAtha buMdelakhaMDI 106 devIdatta rAya 178-1146 dInAnAtha mohAra 1085 devIdAsa 642-178 dIpakuri rAnI 1157 devIprasAda 178 dIpasiMha 1168 devIdatta vaidya 1018 dIhala devIprasAda kAyastha maUdurgAprasAda 177 chatrapUra durgAdatta vyAsa 1223 devIprasAda muMzI jodhapura 1165 durgAprasAda mizra kalakattA 1254 | devIprasAda bhATa bilagarAma 1230 977 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) pRSTha pRSTha / 1286 5265 nAma devIsiMha devIsiMha devIdIna droNAcArya trivedI daulatarAma daMpatAcArya dhanurdhara rAma 1103 1018 1156 1238 1212 dhaneza c 9 dharaNIdhara dharamapAla dhyAnadAsa dhIrajasiMha kAyastha dhIrajasiMha mahArAja dhuraMdhara dhoMdhI nakachedI tivArI nAma nareza 1221 nareMdrasiMha mahArAja, paTiyAlA narottama aMtaraveda 1152 navanidhi 1221 navanidhi ziSya kabIra 180 navalakizora 180 navalasakhI navalasiMha pradhAna 1066 navIna vrajavAsI navInacaMdra rAya 1144 navIna bhaTTa 1224 nAthUrAma zukla 1104 nAthUjAla dosI 1152 nAthUrAma zaMkara zarmA 1252 nApA cAraNa mAravAr3a 180 nArAyaNaprasAda 1312 nArAyaNadAsa sAdhu 180 nArAyaNa rAva bhaTTa 180 nArAyaNadAsa nArAyaNadAsa rasamaMjarI 110. nArAyaNadAsa bhATa 1163 nArAyaNadAsa vRMdAvana 1287 nArAyaNabaMdIjana 1295 nArAyaNaprasAda mizra 1312 1.67 1078 1254 176 . . . najamI nasthAsiMha narapAna naramala naraharidAsa bakasI narasiMha dayAla naraharidAsa sAdhu nariMda 18. 1078 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) nAma nAma nityavallabha 1103 naMdIpati 18. nityanAtha 181-1260 pakhAna 181 nityAnaMda brahmacArI 1308 pajanakuri nirguNa sAdhu 181 pajanesa 1038 nirbhayAnaMda svAmI 1113 pattanalAla (suzIla) 1301 nihAla 1027 padumalAla 182 nIla maNi 1078 padhAna 182 nIna sakhI 1231 panajI cAraNa 182 nIlakaMTha (bar3audAvAsI)1266 pannAlAla nRsiMhadAsa 1203 pannAlAla caudharI 1018 nehI 181 parabata nainUdAsa sAdhu paramalla 982 nainayoginI 1068 parama baMdIjana (mahovAnaisukha 1231 vAle) 1086 none 1230 paramAnaMda bhaTTa . 182 naubatarAya 181 paramAnaMda gosvAmI 1231 naMdakumAra gosvAmI 181 parazurAma mahArAja 182 naMda kavi 181 paramAnaMda 1036 naMdakizora 181 paramasukha naMdadAsa paramezvarIdAsa naMdakumAra kAyastha 1085 paramAnaMda kAyastha 1227 naMdarAma 1063 paramAnaMda lallA 1152 naMdana pAThaka paramezvara baMdIjana 1164 naMdarAma sAlehanagara 1210 paramahaMsa ilAhAbAda 1238 naMdakizora zukla 1271 / paramezvaradAsa 1260 GM Cm Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 183 183 nAma parameza kavi parAgIlAla (tIrtha- rAja) 756-1231 parAgIlAla kAyastha 182 paripUrNadAsa palaTUsAhaba 183 pASAna cAraNa pArasarAma 183 pArasa 1222 pItamalAna pItho cAraNa pIpAjI puruSottamadAsa 183 pUranacaMda pUraNa mizra 183 paranamala pRthvInAtha 184 pRthvIrAja cAraNa 884 pRthvIrAja pradhAna 184 paMkajadAsa 1308 paMcama buMdelakhaMDI 1296 paMcadeva pAMDe 1282 paMcama DalamaU 1151 paMDita bigahapura 153 ( paMDita pravIna ) ThAkura nAma pRSTha prasAda 1052 prakAzAnaMda saMnyAsI 1303 pratApa ku~aribAI 1042 pratApanArAyaNa mizra 1260 pradhAna kezavarAma 184 pradhAna 1086 prabhurAma prabhudayAla prayAgadatta 184 prANasiMha kAyastha priyA sakhI priyAdAsa bhaTanAgara 1287 priyAdAsa rAdhAvallabhI 184 premasiMha udAvata 1164 premanAtha iMdrAvatI 184 premakezvaradAsa phakIruddIna phatahalAla jayapurI 1152 phatUrIlAla mithilA 1236 phateha siMha 185 phatehasiMhajI rAjApavAyA~ 1266 pharAsIsI vaidya 1242 phAjinazAha 1065 phUlacaMda brAhmaNa 1225 phUlI bAI 183 185 185 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) 1246 ia . a l e . w nAbha nAma pherana rIvA 1128 baladevadAsa kAyastha 1245 pherana 185 balavaMta rAva RDarika pinakATa baladevasiMha cauhAna 1308 bakasI 185 balidAsa bakhtAvarastA~ ballabha caube bakhtAvaramala 1153 ballUcAraNa 186 baccUlAla 1266 bAghA cAraNa 186 bajaraMga 185 bAja badarIdAsa 985 bAjArAma 186 badarInArAyaNa caudharI 1247 bAderAya bhATa badrIvizAla 1238 bAnI 187 banAnAtha jogI 185 bAbA raghunAthadAsa rAmabanAdAsa 1086 sanehI 1056 baragarAya 186 bAbA raghunAthadAsa mahaMta 1034 barajora pradhAna 186 bAbUrAmajI zukla 1312 baladevaprasAda 186 bAbU bhaTTa ballabha 186 bAlakadAsa sAdhu 187 balavaMtasiMha bAlakRSNadAsajI sAdhu 187 baladevasiMha kSatriya 1052 bAlagoviMda kAyastha 187 baladeva brAhmaNa bAlacaMda jaina 187 baladevadAsa mAthura 1103 bAlasanehIdAsa 187 baladeva dvija dAsApura 1136 bAla kRSNa caube 1061 baladevasiMha vaizya 1224 bAlakRSNa bhaTTa ( gokula balabhadra kAyastha pannA 1224 bAsI) baladevaprasAda 1238 / bAladatta mizra 1226 . Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma . benAmAdhava dube besAhUrAma baijanAtha dIkSita baijanAthaprasAda . . 0 baina 0 marwar - 0 00 . . M. nAma pRSTha bAlakRSNa bhaTTa prayAga 1144 bAlakRSNa caube 1224 bAlakRSNadAsa 1224 bAlakarAma 1236 bAlakRSNasahAya bAlezvaraprasAda 1232 bAvarI sakhI 188 bir3adasiMhajI upanAma (mAdhava). 1141 biMdAdatta 189 biraMjI ku~vara bisaMbhara 181 bihArIlAla tripAThI bihArI datiyAvAsI 1286 bihArIlAla caube 1312 bITUjI cAraNa budasiMha 1073 burdAsaha 1164 budhAnaMda buddhisena bulAkIdAsa benImAdhava bhaTTa benIdAsa baMdojana 1068 benI bhiDavAsI benIsiMha ThAkura 1203 bodha bodhidAsa bAbA 1281 bodhIdAsa 1288 baMkA baMdAvalI 1076 baMdIdIna 1267 baMsagopAla buMdelakhaMDI 1087 baMsarUpa banArasI baMsIdhara bajabalabhadAsa braja 1155 brajacaMda jaina brajanAthavArahaTa 1033 brahmadAsa brahmavilAsa brahmajJAneMdra bhagata bhagavAnadAsa bhagavAnadAsa IcAka ji0 hajArIbAg2a 1241 . 88. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) pRSTha bhIma 1262 1241 163 1106 bhekha 124. 1288 nAma nAma bhagavaMtalAla sonAra 1224 / bhIkhUjI bhagavAnadAsajI khatrI 1252 bhaDurI zAhAbAda bhImasena zarmA bhadra 112 bhISamadAsa bhadrasena 192 bhUdharamana bharatha bhUpa bharatharI bhUmideva bhavanakavi bhUsura bhavAnIdatta bhavAnIdAsa bhairavaprasAda bhavAnIbaksarAya 1108 bhairavadatta tripAThI bhavAnIprasAda zukla 1147 bhairavanAtha mizra bhavAnIprasAda pAThaka 153 bhairoM kavi lohArabhavAnIdIna nIlagA~va ke taallukadAra 1150 bhorI sakhI bhAU kavi bholAnAtha bhAUdAsa sAdhu bholA bhANa 1076 bholAnAtha mizra bhAnuprasAda 1146 makaraMdarAya bhAnunAtha kA 1067 makasUdana gosvAmI bhAnupratApa trivedI 1306 majabUtasiMha kAyastha bhAratIdIna 1087 matirAmajI bhAvana pAThaka mathurAprasAda bhikhaMjana sAdhu mathurAprasAda bhIkhajana brAhmaNa mathurAdAsa sIkara 1011 1286 1104 663 1158 114 1287 12 1164 1222 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) / 1157 1236 nAma pRSTha madanagopAla carakhArIvAle madanasiMha kAyastha madanagopAla 1087 madanamohana 1154 madanasiMha madanapAla madArIlAla zarmA mananidhi 134 manamohana 114 manarasa manarAja manasA manya 114 mannAlAla bainAr3A 1148 majAvAla 1232 manIrAma manUlAla manoharalAla 1104 mardanasiMha 1236 maharAmaNajI 1260 mahAvIra mahAsiMha rAjapUta mahArAja raghurAja siMhadeva 1043 nAma mahAcaMdra jaina 1994 mahArAja vizvanAthasiMha 1022 mahArAnI vRSabhAnu ku~vara 1203 mahAnaMda vAjapeyI 1232 mahAvIraprasAda dvivedI 1270 mahArAja vijayasiMha 1287 mahopati maithita mahezadAsa 1114 mahezadatta zukla 1761 maheza 1251 mAkhana 1087 mAkhana caube 1150 mAkhana lakherA . 1154 mAtAdIna kAyastha mAtAdIna zukla ajagara pratApagar3ha 1241 mAtAdIna dvivedI 1254 mAtAdIna mizra 1267 mAtAdIna zukla sarosI. unnAva 1297 mAtAdIna zukla bisavA~ 1301 mAdhavaprasAda mAdhavarAma mAdhava nArAyaNa mAdhava rIvA~ 1154 12. 1035 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.) nAma 50w 0 w 0 munI 0 0 or m 0 0 m . 0 0 0 0 0 0 ur 0 0 0 1232 0 . pRSTha / nAma mAdhavasiMha rAjA muni brAhmaNa ameThI 1146-1297 munilAla mAdhavAnaMda bhAratI 1232 munizrAtmArAma 1146 mAdhavaprasAda mizra 1273 mAdhurIzaraNa 1312 muralIdharasAdhu mAnanidhi 1076 muralIdhara mAnasiMha muralIrAma sAdhu mAnanIyamadanamohana muralIrAma mAlavIya 1272 muralIsakhI mAnAlAla 1263 murArIdAsa mAnikacaMda murAridAsa mAnikadAsa mAthura murAridAsajI 1130 mArkaMDeya 1297 muMzIrAma mahAtmA 1217 mardanasiMha mUratirAma 1282 mUlacaMda mizra mRgeMdra mihiracaMdra dillIvAle megharAja mihIlAla meNA bhATa mIThAjI menArAma vaizya 1261 mItUdAsa 1232 molabI sAhaba mIrana mohana 1075 mukuMdalAla mohakama mukuMdIlAla mohanadAsa munnArAma mohanalAla carakhArI 1243 munnAlAla kAyastha maihara 1267 / mohanadAsa bhaMDArI 167 m 0 mithileza : 0 6 0 6 0 0 6 m " 9 " r or m " 0 195 0 ~ 44 m Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) nAma . pRSTha / nAma mohanamatta raghunAthadAsa 118 mohanalAla kAyastha 197 raghunAthadAsa jadiyA 13.6 mohanalAla gosvAmI 1104 raghumahAzaya . 1050 mohana 1103 raghunAthaprasAda mizra 1304 mohanalAla viSNulAla raghunAthaprasAda panA rAjya 1241 pAMDyA 1212 raghuvaradayAla maMgada raghunAthaprasAdakAyastha maMgalarAma 1150 kAzI 1287 maMgalarAja raghunaMdanavAla maMgaladeva 1222 raghunaMdana bhaTTAcArya maMgalasena 241 raghunaMdanaprasAda . maMgaladAsa kAyastha 1105 raghuvara 118 maMgalIprasAda dube 1303 raghuvaradayAla 133 maMgaladIna raghuvaraprasAda 1304 maMgalIprasAda kAyastha raghuvarazaraNa 118, 1230 maMdina zrIpati raghurAjasiMhajU deva yugalaprasAda caube mahArAja rIvA 1043 yugala maMjarI raghuzyAma yugalaprasAda kAyastha rIvA 1155 raghuvIra 1298 yugalakizora 1243 raghuvIraprasAda 1301 yugalaprasAda TIkamagar3ha 1297 raghuvaMza valabhadeva 11.8 yugalavalama 1217 raNamalasiMha raghumukha raNajorasiMha 1218 raghunAtha 1218 raNajItasiMha dhaMdhere raghunAthaprasAda raNachor3ajI 118 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) pRSTha 888 11 // 0 0 1105 vAle nAma pRSTha / nAma raNajItasiMha rAjAIsAnagara 1268 | rasikanAtha ratnakuvari bIbI 1271 rasikapravIna ratracaMdra rasikasuMdara 1107 ratnacaMdra bI0 e0. 1224 rasikamukuMda ratnahari 1028 rasikasuMdara kAyastha ratanasiMha 1088 rasikalAla ratinAtha 1262 rAghavajana ramaNalAla gosvAmI 1.80 rAghavadAsa 1210 ramAdatta rAjA musAhaba bijAvararamAkAMta 1313 ramaiyA bAbA rAjeMdraprasAda ravidatta zAstrI 1243 rAdhAcaraNa kAyastha 1157 ravirAma 1244 rAdhAcaraNa gosvAmI 1213 ravirAja 1241 baaghaar'aar' 1218 rasarUpa rAdhAsarvezvarIdAsa 1242 rasatrAnaMda rAdhAcaraNa gaur3a 1213,1268 rasikeza 1202 rAdhikAzaraNa rasaraMga 1033,1233 rAdhikAprasAda rasakaTaka 618 rAdhekRSNa 1066 rasaTUka rAmakaraNa rasaneza rAmacaraNa brAhmaNa rasAnaMda bhaTTa 1076 rAmajImalla bhaTTa rasAla 1105 rAmacaMdra svAmI rasikavihArI 1236 rAmadatta rasiyA 1222 | rAmarAva ciMcolakara 1284 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma nAma pRSTha rAmanAtha 1088. 0 0 0 0 1155 rAmadayA rAmadAna rAmadeva rAmadevasiMha rAmanArAyaNa upanAma viSNusvAmI 1000 rAmaprasAda kAyastha 617,1001 rAmabaqhza 1001 rAmabharose brAhmaNa rAmaratA rAmarAya rAmaraMga khAna 1001 rAmasajjanajI 1001 rAmasanehI 10." rAmasahAya kAyastha rAmasiMha kAyastha 1000 rAmasiMha rAva maMDalA 1002 rAmasevaka rAmacaMdra brAhmaNa 1002 rAmakavi 154, 1068 rAmadIna tripAThI tikamApUra 1074 rAmarAya rAThaura 1080 rAmajasa 1080 rAmamohana 1080 rAmajU rAmagulAma dvivedI rAmalAla rAmakumAra rAmanAtha mizra 11.8 rAmakRSNa rAmadIna baMdIjana iTAvA 1155 rAmacarana ciragA~va 1158 rAmakumAra kAyastha rAmapratApa jayapura rAmabhajana bArI rAmapAlasiMha rAmadvija rAmanAthasiMha rAmarasika sAdhu 1225 rAmaballabhAzaraNa 1225 rAmadayAla rAmanAtha 1233 rAmagopAla 1233 rAmabhajana 1233 rAmacaraNa kAyastha gauhAra 1230 rAmasevaka 123. rAmaprakAza 1251 rAmarAva 1253 1223 1225 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) pRSTha " mmm m m s 1305 mm 0 m 0 m nAma nAma rAmazaMkara vyAsa 1218 rughA sAdhu 1002 rAmanAthajI kavirAja 1266 rUpa rAmagayAprasAda rUpamaMjarI 1003 rAmadhArIsahAya 1261 rUpasakhI rAmanArAyaNa kAyastha 1268 rUpasanAtana 1080 rAmalAla svAmI rUpalAlasiMha zarmA rAmaprasAda (rUpanali) 1218 rAmarata 1302 revArAma rAmadayAla raMgakhAni 1003 rAmapratApa raMgIlA prItama 1081 rAmanAtha 1310 raMgIlA sakho 1081 rAmapratApa lakhanesa 1142 rAmasajjanajI laghukazava sAdhu 1004,1071 rAmA 1002 laghumati 1004 rAmAkAMta 1002 ladhurAma 10.4 rAmezvaradayAla 1218 laghulAla 1004 rAmAnaMda laccha nadAsa rAThora 1081 rAyajU lAcha ."hmabhaTTa rAyabahAdura hIrAlAla hai| e. naukarA dIjana em0 zrAra0 e0 esa0 5306 hAtapUra 1234 rAyasAhibasiMha 1002 latApha 1242 rAvarAnA vaMdIjana 1074 lalitAdikajI rAhiba 1002 lallU brAhmaNa 1148 ribadAsa cAraNa lalitA sakhI 10.4 rudradatta zarmA 1221 / lalitakizorI sAha 1061 0 0 0 0 0 0 1934 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ datiyA nAma pRSTha nAma. . lalita mAdhurI sAha 1061 nAnanyAna racayitA004 lalitarAma bAlagopAla balitAprasAda trivedI nAbacaMda jaina (lalita) 1204 bAlabujhakkar3a bacamaNa kabIrapaMthI 1.03 bAlasiMha bhATa 1.05 laSamaNazaraNa bhaalbaajii 1105 lakSmaNasiMha rAjA bAladAsa * bijAvara lAlacaMda nakSmaNaprasAda upAdhyAya 1088 nAlavihArI mizra 1256 lakSmaNasiMha kAyastha lAjapatarAya mAlA 1285 1155 nAlasiMha rIvA rAjya 1296 vakSmaNAnaMda saMnyAsI 1222 lukamAna 1.05 lakSmaNa 1.88 lekharAja vakSmI lekharAja mizra lakSmInArAyaNa lekharAja kAyastha lakSmIprasAda kAyastha locanasiMha kAyastha 1558 1003 lonesiMha lakSmIprasAda mahArAjA nonevaMdIjana 1086 bhAnupratApa ke musAhaba 10 // lorika magahI kavi 1005 sacamIzaMkara mizra 1211 bakhatAjI cAraNa nakSmInAtha vajahana 185 samInArAyaNasiMha vAjidajI 186 bacamIcaMda 1302 vAsudevanAla 188 bAjaba 1004 vAhida 188 sAbhavadana jainI 1.04 / vijayAnaMda zarmA 1262 1234 1243 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) 188 . . - nAma viTThala kavi cdng vidyAnAtha vidyAprakAza 1222 vidhyezvarIprasAda tivArI 1260 vinAyakalAla 188 vinAyakarAva paMDita 1276 vizvanAtha vaMdIjana vizvezvara 188 vizvezvaradatta pAMDe 188 vizvanAtha 1266 vizvezvarAnaMda 1296 vizAla kavi 1280 viSNudatta mahApAtra 8 viSNudatta caimalapurA 1070 viSNusvAmI bAlakRSNajI 189 viSNusiMha cAraNa 108 vihArIlAla kAyastha 186 vihArIdAsa 186 vihArIlAla bhaTTa 186 vihArI upanAma bhojarAja:073 vihArIprasAda vihArIlAla 1236 vRdAvanadAsa vRMdAvana semarItA rAyabarelI nAma vRdAvana kAyastha 1303 vRMdAvana (vana) panA 1309 vaMdana pAThaka 1296 vaMzIdhara bhATa 101. vaMzIdhara vAjapeyI 1010 vyakaTezajU brajagopAladAsa vrajanaMda vrajavallabhadAsa vrajabhAnu dIkSita vrajajIvana 1110 bajagopAladAsa 1087 vrajabhUSaNalAna 1217 vrajeza buMdelakhaMDI zaraNakizora zAligarAma caube zAligarAma zAkadvIpI 1131 zivacaraNa 1005 zivadAna 1005 zivarAja zivarAsa 1006 zivaprasAda (rAja) 1054 zivadayAla khatrI 1068 zivarAma 1071 * zivadIna * . Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) zobha zivacaMdra 1123 . 1234 nAma pRSTha / nAma zivacaMdra 1081 zekhna sulemAna zivaprasAda 1083 zekhara 1222 zivadIna bhinagA 1114 zivalAla kAyastha 1114 zaMkaralAla kAyastha 1225 zivadayAla kavi (bheSa) 1146 zaMkara kavi 1026 zaMkaradayAla dariyAbAdI 1068 zivajIlAla 1153 zaMkara kAyastha 1081 zivaprakAzasiMha zaMkararAma (zaMkara) 1108 zivaprakAza 1168 zaMkarasahAya ziva kavi bhATa 12.6 zaMkaralAla 1160 zivasiMha seMgara 1218 zaMkara pAMDe zivaprasAda mizra 1222 zaMkara tripAThI zivanaMdana sahAya 1264 zaMkarasiMha 1234 zivasaMpati 1284 zaMkara 13.6 zivadatta brAhmaNa zaMkarAcArya zivaprasanna brAhmaNa zaMbhuprasAda zivazaMkara 1310 zaMbhunAtha mizra 1048 zivAnaMda zaMbhunAtha kAyastha 1238 zItalaprasAda tivArI 1234 zyAmalAla 1006 zItalaprasAda upAdhyAya 1301 zyAma sanehI zItalAdIna (dvijacaMda) 1236 zyAma kavi zItajAprasAda tevArI zyAma manohara 1.8" kAzI 13." zyAmasuMdara 108" zIlamaNi zrIkRSNa caitanyadeva bhaMgAracaMdra zrIkRSNa jozI . . . . . . . . . . 1220 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) nAma . 1008 1046 1012 1314 . 0 1008 1008 1206 1006 1286 nAma - zrIdharasvAmI 1006 bhIdharabhaTTa 1100 zrIdhara pAThaka 1277 zrInivAsadAsa zrInivAsa 1075 zrImatI 123 zrIrAma zrIvIravala 1261 zrIharSajI 1244 saguNadAsa 108. satIdAsa sAdhu satIprasAda satIrAma 1007 satIdAsajI pAMDe sadArAma sadAsukha 1018 sabalajI sabana zyAma 115, 1007 samara samAdhAna 1262 samIrana rasarAja 1007 samudra sarayUprasAda mizra 1226 sarayUdAsa sarvasukhadAsa sarasadAsa sarasarAma saradAra sarvasukha zaraNa sarayUprasAda sarUpadAsa sarUparAma sahacarIsukha sahajarAma nAz2ira sahajarAma sAdhUrAma sAdhu sAdhorAma sAdhogiri sAdhosiMha sAlika sAhabarAya sAhabadIna sAdhu sAha sA~valadAsajI sA~varI sikadAra siMgAra siMghI megharAja siyArAmazaraNa siyAraghunaMdanazaraNa 1236 1234 1074 * WC G m 1082 1001 0 0 0 1234 C Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma . . . . MH sukhana (26) nAma pRSTha | nAma sItalarAya vaMdIjana 1066 jayapura sItala 1074 suMdaranAla rAjanagara sItArAmazaraNa chatrapUra (rUpakalA) 1128 sumatagopAla sItArAma 1288 sumerasiMha sItArAma bI. e. surjana sItArAmAnanya 1235 sItArAma vaizya 1244 sUrakizora 1.1.. sukhalAla bhATa 1032 sUrasiMha sukhanidhAna sUrajadAsa 1225 sukhazaraNa sUrajabalI sukharAmadAsa sUryaprasAda 1223 sukhavihAra sAdhu sUryaprasAda mizra 1266 surkhAbahArI sUryanArAyaNalAla sukhadIna 1235 semajI sujAna .. sevaka 1074 sutharA nAnakasAhI sevakarAma sudarzana 1074 1033 sudarzanasiMha sevAdAsa 070,1010 sudAmAjI 1148 sonAdAsI 1082 sudhAkara dvivedI mahAmaho- somadeva 1.10. pAdhyAya sohanalAla suMdarakalI sannUlAla gupta 1287. suMdara vaMdIjana saMgrAmadAsa suMdaralAla (rasika) saMtabakasa 13.1 M. M sevaka 1235 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1010 haribhAnu . 108 (30) nAma pRSTha / nAma saMta kavirAja rIvA 1303 harijIvana saMtoSa vaidya saMtoSasiMha 1066 hariyA saMpati harirAma 356,1012 skaMdagiri 1010 harisiMha 1012 svarUpacaMda jaina 1153 harisUri jainI 1012 svayaMprakAza haridAsa 1171 svAmIdAsa bA~dA-vAsI 1008 hariprasAda svAmI harisevaka 1160 haridattasiMha brAhmaNa hakIma pharAsIsI 1011 harijana kAyastha 1081 hajArIlAla 1301 harivilAsa 1100 hanumAnaprasAda maihara 1011 haridAsa 1114 hanumAna kAzI 1206 harideva 1150 hanumaMta brAhmaNa 1226 haridAsa sAdhu hanumAnadAsa 1161 harI prAcArya hanumaMtasiMha 1235 harIdAsa bhaTTa haratAlikAprasAda 1011 haladhara haradayAla 1011 hararAja 1011 hitaprasAda haraprasAda hitavallabha alI 1012 haradeva giri himmatarAja 1012 haribaqhzasiMha himaMcana harakhanAtha jhA 1135 himAcalarAya haradevavaza 1240 haricaMda 1.11 / hIrAlAla cauve 1148 . . hAjI s . . 1 . h - @ hiradesa - Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma hIrAcaMda amolaka hIrA pradhAna hIrAlAla kAvyo pAdhyAya hRdeza pRSTha 1124 1242 1306 1034 31 ) nAma hema cAraNa hemanAtha homanidhi zarmA haMsavijaya natI haMsarAja pRSTha 1012 1012 1236 1013 1120 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra pUcha 168 10. paMkti azuddha . 0,18 inakA ThIka naM. bhAU nikAla do 206 2 (1) 9 vilAsa (1) vikhAsa dekho naM0 ( ) 180 21 (65) 181 5 bopana 1998 [ 1 5 ... koTa [11.] koka 10 // // (..) (4) 1.15 1.14 15 asapAra pApa-paMjani 1.26 10 // 1.30 prasidhAra pApa-pujani guhI bhAga bhI inheM 1 bhAna . bhI . Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR paMkti azuddha 1033 12 narahari 1036 26 1040 13 1042 1 1042 5 nahIM 1043 1 taru 1041 **** aura jitA 1053 1062 1070 1071 1073 1076 kalaMka ( 2 ) prayadAsa vilAsa 23 1048 25 kAThiyAvAr3a ke 1132 1146 1140 1043 13 chupAyA 1046 23 gArasaMgraha 26 (dvajarAja kavi ) 21 zrRMgAra 15 madhya 4 25 haiM 11 girinArA 1083 17 1032 25 delakhaMDa 1034 5 1100 16 madAMdha praveza dvitIya bhATa 13 ayAdhyA 16 bhA 4 zuddha maraharivaMzI kisI nikAla do jitanA kalaMkana nadI tarure priyAdAsa bilAsa kAThiyAvAr3a chupA zrRMgArasaMgraha ( dvijarAjakavi ) rasazrRMgAra mAdhya dekho naM0 (1006) the girinArI dekho naM0 (652 ) buMdelakhaMDa madaMdha ajaveza dvitIya bhATa dekho naM0 ( 1521 ) ayodhyA bhI dekho naM0 (*16*) Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha paMkti azuddha 11464 manoja gatikA, devIcaritra tathA tridIpa bhI inhoMne banAe haiN| baMdUkha krasvA 1160 16 baMdhUsa 1767 . kissA 1168 26 1926 1176 " nikAlate - 25 drahavIM 1184 20 uttarA11871 ke 111 . , nikalate paMdrahavIM uttara bhI acche nikalane lage haiN| 1208 10 suna 24 nibaMdha naM. 886 / 14 rasaraMga, lakhanaU 1231 . - MM 1233 nibaMdha naM. 886 tIrtharAja / rasaraMga lakhanaU dekho naM0 (1.66) rAma nAma mAhAtmya / pAMkhyA dekho naM. ( 2153) 1230 123. 1253 1260 12 2. paMDA 22 4 chaMdoraM chaMdoM 1189 prAcInalipimAlA para hAla bArI sAdhAraNa bhevI babada gA~va 16 hAnavArI 26 sAdhA 25 ubAragA~va 1213 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 3.0 paMkti azuddha / kalacUri kalacuri mAti-nirNaya, zrAddhanirNaya, vaidika vijJAna, vaijJAnika siddhAMta aura kRSNa-mImAMsA ityAdi