Book Title: Raichandra Jain Shastra Mala Syadwad Manjiri
Author(s): Paramshrut Prabhavak Mandal
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010452/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TROOTTER rAyacandra jainazAstramAlA. **><< aMka 11-12 meM ( saMpUrNa . ) syAdvAdamaJjarI bhApATIkA zrI vIranirvANa saMvat 2436.] exinse [ IsavI sana 1910. grantha prakAzaka- mumbApurIsthazrI paramazrutaprabhAvakamaNDalasattvAdhikAribhiH nirNayasAga rAkhyamudraNAlaye vA. rA. ghANekaradvArA mudrApayitvA prAkAzyaM nItA / sana 1867 ke 25 ve rAja niyamAnusAra rajisTara karake prasiddha karttAoMne sarva haka svAdhIna rakkhe haiM, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damaM. vijJApana vijJApana / 1 // vidita ho ki khargavAsI tattvajJAtA zatAvadhAnI kavivara zrIrAyacandrajIne tattvajJAnaparipUrNa atizaya upayogI aura alabhya IN aise zrIumAkhAti, zrIkundakundAcArya, zrIharibhadrasUrI Adi AcAryoMke race hue mahAn zAstroMkA sarvasAdhAraNameM pracAra karaneke liye zrIparamazrutaprabhAvakamaMDalakI sthApanA kI thI. jisake dvArA Aja paryaMta rAyacandrajainazAstramAlA nAmaka chUTaka aMka ora 0 pustaka prakaTa hokara tattvajJAnAbhilASI bhavyajIvoMko AnaMdita kara rahA hai| isa zAstramAlA dvArA mUla aura hindI bhASAnuvAda sahita 2100 pRSTha grAhakoMke pAsa bheje gaye hai| jinameM anumAna 10504 pRSTha zvetAmbara sapradAyake aura 1050 pRSTha hI digambara saMpradAyake zAstraratnoMke hai / yaha yojanA vijJa pAThakoMko donoM sapradAyoMke abhiprAya vidita honeke liye hI kI gaI hai / isa liye AtmakalyANake icchaka bhavyajIvoMse prArthanA hai ki isa pavitra zAstramAlAke pustakakA grAhaka banakara apanI cala lakSmIko acala karai aura tattvajJAnapUrNa jainasiddhAntoMkA paThanapAThanadvArA pracAraIN] kara hamArI isa paramArthayojanAke parizramako saphala karai / pratyeka sarakhatIbhaNDAra, sabhA aura pAThazAlAmeM isakA saMgraha avazyameva karanA caahiye| rAyacandrajainazAstramAlAdvArA prakAzita pustakeM. 1saptabhaMgitaraMgiNI bhA. TI. yaha nyAyakA apUrva graMya hai| isameM granthakartA zrIvimaladAsajIne syAdasti, syAnnAsti, Adi bhaMgokA varNana bahuta hI acchA kiyA hai| nicharAvala ru.1) 2 puruSArthasiddhayupAya bhA TI. yaha zrIamRtacandrakhAmI viracita prasiddha zAstra hai| isameM AcAra saMvandhI baDe 2 gUDha rahasya hai| nicharAvala ru0 1) (hAla khalAsa hai)| 3 paJcAstikAya bhA. TI. yaha zrIkuMdakuMdakhAmI kRta mUla aura zrIamRtacandrasUrI kRta TIkAsahita prasiddha zAstraratna hai / isameM jIva, ajIva, dharma, adharma, aura AkAza ina pAca dravyoMkA uttama rItise varNana hai| nicharAvala ru. 10) // 1 // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jJAnArNava bhA. TI isameM zrIzubhacandra khAmIna dhyAnakA varNana bahuta hI uttamatAse kiyA hai| isakA pratyeka loka hitopadezI hai / nicharAvala ru0 4) 5 bRhadravyasaMgraha bhA. TI zrInemicandrasvAmIkRta mUla aura zrIbrahmadevajI kRta saMskRtaTIkA para acchI banAI huI vacanikA sahita hai| isakI vacanikA aba taka nahI vanIM thI ata apUrva hai / nicharAvala ru02) 6 syAdvAdamaMjarI bhA. TI. isameM chaho matokA khaMDana karake TIkAkartA vidvadvarya zrImahiSeNasUrIjIne syAdvAdako pUrNa rUpase siddha kiyA gayA hai / acchI banAI huI bhASATIkA sahita hai / 500 grAhaka pahile hI ho cuke haiN| grAhakoMme patradvArA zIghrahI nAma likhA lIjiye / nicharAvala ru04) 7 dravyAnuyogatarkaNA-yaha graMtha me zAstrakAra zrImad bhojasAgarajIne sugamatAse mandabuddhi jIvokA dravyajJAna honeke "atha guNaparyayavaddravyam " isa mahAzAstra tattvArthasUtra ke anukula dravya, guNa aura padArthoMkA hI vizeSa varNana kiyA hai aura prasaMgavaza 'syAdasti, ' syAnnAsti Adi saptabhaMgIkA aura digaMbarAcAryavarya zrIdevasenakhAmI viracita nayacakrake AdhArase naya, upanaya, tathA mUlanayAMkA bhI vistArase varNana kiyA hai nicharAvala ru0 2 ) 8 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram - jisakA apara nAma tattvArthAdhigama mokSazAstra bhI hai jainayokA yaha parama mAnya aura mukhya grantha hai isame jainadharmake sampUrNa siddhAnta AcAryavarya zrIumAkhAtijIne vaDe lAghavase sagraha kiyA hai| aisA koI bhI jainasiddhAnta nahIM hai jo isake sUtroMmeM saMgaThita na ho / siddhAntasAgarako eka atyanta choTese tattvArtharUpI ghaTameM bhara denA yaha kArya isake kSamatAzAlI racayitAkA hI thA / tattvArthake choTe 2 sUtroke | artha gAbhIrya ko dekhakara vidvAnoko vismita honA paDatA hai, aura usake racayitAkI sahasramukhase prazaMsA karanI paDatI hai / nicharAvala ru0 2 9 chUTa aMkoM zrIjJAnArNava ora zrIdravyAnuyogatarkaNAkA chUTaka akobhI rakkheM haiM jisa mahAzayakI pAma apUrNa graMtha hove ve maMgAlebe dareka chUTaka akakA nicharAvala 2013) zrImadUrAjacaMdrajI ke likhe huye ( gujarAtI bhASA hindITAipa ) grantha aura ve mahodayakA vicAroMkA saMgraha ityAdi zrImad rAjacaMdra (khalAsa hai ) mokSamAlA bhAvanAbodha ... kAvyamAlA ( khalAsa hai ) pratyeka grantha vhI. pI. pArasalase bhejA jAtA hai kRpAkarake apanA pattA, gAva, jIlA ThIka 2 lIkhanAjI. ... 61015 ... 0-12-0 .... 01810 0-3-0 rAyacandrajainazAstramAlAsambaMdhI sarvaprakArake patravyavahAra karanekA pattA - zA. revAzaMkara jagajIvana joharI. AnarerI vyavasthApaka- zrIparamazrutaprabhAvakamaMDala. joharI bAjAra - bambaI naM0 2. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / Ava mana sthAdvAdama. Avazyaka sUcanA rAyacandrajainazAstramAlAke aMphoko dekhakara bahutase munimahArAjI, vidvAnoM aura grejueTone mamaya samayapara prazaMsApatra bheje hai| // 2 // aura sajjanoko grAhaka bananekI preraNAye kI hai| jinako hama yahA sAnAbhAvase mAtra eka pragaTa karate hai. porabaMdarase munizrIcAritra vijayajI gujarAtI bhASAma likhate haiM, jisakA mArAMza yaha hai ki -"raaycndrjainshaamrmaalaa"| ke parama pUjya grantha hamako mile paDhanese parama prasannatA huii| yathArthamaM aise hI anyoMkA bhASAntara (bhApA TIkA) honA caahiye| jainatattvajJAna sambadhI aise anyoMke sivAya hAla jo anyAnya grantha chapate haiM, unase kucha lAbha nahIM hogA, parantu ApakA prayAnI Koi avazyahI abhinandanIya hai / jainamamUhama aise 2 apUrva granthophA jaya jJAna hogA, taba hI hamaloga jainI rahalAne ke yogya hoMge, aura zraddhA nirmala hogI, ataH yaha prayatna nirantara jArI rakhaneke liye hama preraNA karate hai aura pratyeka jainIko bhI nehapUrvaka sUcanA dete hai ki, aise granthoke grAhaka hoke apanI lakSmI maphala karo, aura pratyeka bhaMDArone pase 2 granyoMkA saMgraha karo. munimahArAjo aura sajana vidvajanose prArthanA hai ki jina graMthoM kA bhASAnuvAda karake chapAnele janasamAjako vishesslaabh| honekI sabhAvanA ho, una granthoke nAma aura patese hamako mUnita kare tathA jAjanaka dama gAnamAlAdvArA jo grantha pragaTa duga / hai unameM jo truTiye hoM unase bhI nita kareM jisase ki una truTiyoM ko dUra karaneke liye AgAmI kAlameM yathAzakya prayata kiyA jAve / aura agrima varSameM jina 2 zAmoMkA pragaTa karanA atyAvazyaka hai unake viSaya meM bhI vicArapUrvaka saMgati pradAna kre|| syAdvAdamaJjarI nyAyaviSayakA lanyuttama tathA kaThina graMtha hai; ata. inako vinArapUrvaka chapAne Adi line hI vizeSa kAraNoMse : hA atyaMta vilamba hogayA hai, mo grAhakamahAgaya graMthakI uttamatApara dhyAna dekara vilambajanita aparAdhako kSamA kara 12 vA aMka syAdvAdamanjarIkA zeSabhAga (jo ki prAya prathama ase dUnA bar3A ho gayAhai) eka hI bAra meM bhejakara rAyanandrajenagAmamAlAkA dvitIyavarSako pUrNa kiyA hai isakAraNa grAhakagaNameM jo vilamba ho gayA hai usako bhI niSprayojana na mamasakara kSamApradAna kara; yaha prArthanA hai|| rAyacandrajainagAmamAlAsambandhI sarvapakArake patravyavahAra karanekA patA zA. revAzaMkara jagajIvana joharI. AnarerI vyavasthApaka-zrIparamazrutaprabhAvakamaMDala. nAharI bAjAra-bambaI naM02. // 2 // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH sUcanA zrIhemacaMdra sUri isa kalikAlameM bar3e hI prabhAvazAlI vidvAn hue yaha bAta prAya sarvasAdhAraNa hai / isa samaya bhI unakI kIrti sAre bhUmaMDalapara phelI huI hai| unakA samaya IkhI san 1200 ke lagabhagakA nirNIta huA hai / unake bhaktoMmeMse kumArapAla rAjA eka pradhAna bhakta thA / prAya usIke rakSita bhUmaNDalako ve sadA zobhita karate rhe| zrIhemacandra sUrine kaI lakSa zlokapramANa granthoMkI racanA kii| unameMse kucha upalabdha pradhAna granthoMke nAma nimnalikhita kA hai|-yogaarnnv, karmagrantha prAkRta, anekArthakoza, anekArthazeSa, abhidhAnacintAmaNi, alaGkAracUr3AmaNi, uNAdisUtravRtti, kAvyAnuzAsana, chandonuzAsana, chandonuzAsanavRtti, dezInAmamAlA savRtti, dhAtupATha savRtti, dhAtupArAyaNa savRtti, dhAtumAlA, nAmamAlA, nAmamAlAzeSa, nighaNTuzeSa, balAbalasUtrabRhadvRtti, bAlabhASAvyAkaraNasUtravRtti, vibhramasUtra, zabdAnuzAsana savRtti, zepasaMgraha, zeSasaMgrahasAroddhAra ityAdi mukhya grantha hai| jisapara yaha syAdvAdamaJjarInAmaka vRtti vanAI gaI hai vaha yaha anyayogavyavacchedikA nAmaka battIsa zlokoMkI mUlastuti bhI inhI zrIhemacaMdrakI banAI huI hai| isameM aMtima tIrthakara zrImahAvIra khAmIkI stuti ke bahAnese anya darzanoMkA yuktipUrvaka nirAkaraNa kiyA gayA hai / isa stutikA pramANa battIsa lokamAtra honepara bhI yaha atyaMta manojJa tathA rocaka hai / ___ isakI TIkAkA nAma syAdvAdamaJjarI hai aura isa TIkAke kartA zrImallipeNa sUri hai / zrImalligheNa sUrine apane samayakA nirNaya granthake aMtameM khayaM hI likhA hai / unakA yathAsaMbhava paricayabhI usI aMtakI prazastise ho sakatA hai / syAdvAdamaJjarImeMT anya darzanoMkara mAne hue ekAntarUpa viSayoMkA upapAdanapUrvaka nirAkaraNa tathA jainamatake viSayoMkA maMDana kiyA gayA hai| yaha grantha nyAyakI zailIse paripUrNa hai / jaisA kucha anumAnAdi pramANoMdvArA nyAya zailImeM khaMDana maMDana hotA hai usIprakAra isameM bhI yuktiyoMkA vizeSa Adara kiyA gayA hai| sthAna sthAnapara sAMkhya Adi anya darzanoMkA maMDana bhI yathAzAstra khUba hI kiyA hai Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 3 // tathA pIchese nirAkaraNa bhI bahuta hI uttama rIti se kiyA hai| isameM kina kina viSayoMkA praNa hai yaha bAta Age likhI huI viSayasUcIse mAluma par3a sakatI hai / isa granthakA hindIbhASA meM anuvAda tathA saMzodhana prAraMbhame pRSTa 108 taka to jayapuranivAsI paM0 javAhiralAlajI mAhityazAstrIke dvArA huA paraMtu kaI kAraNavaza jaba paNDitajI sAhaba yahAM nahIM raha sake taba bAkIkA anuvAda tathA saMzodhana maine kiyA / yaha anuvAda jo maine kiyA hai so merA pahilA hI kArya hai tathA hindI bhASA merI mAtRbhASA honepara bhI sAhitya viSayamaM jitanA paricaya cAhiye utanA mujhe paricaya nahIM hai isaliye mUla honA bahudhA saMbhava hai paraMtu adhUre kAryako pUrNa kara denA kartavya samajhakara mai isameM pravRtta huA isaliye vidvAn manuSya merI truTiyoM ko avivakSita nayA~ ke samAna udAsInatAse dekhate hue isa granthakA lAbha uThAne meM mukhyatAse dhyAna lagAveM aisI merI prArthanA hai / isake kartA yadyapi zvetAmbara sampradAya ke AcArya hai paraMtu isameM aisA eka bhI viSaya nahIM hai jo kisI eka hI jaina sapAyako mAnya ho / isaliye AzA hai ki isakA Adara dono sampradAyoMmeM ekasA hI hogA / vidvAnoMkA anurAgI, vaMzIdhara gupta. lh y shm dy mRcanA // 3 // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkArakA maGgalAcaraNa avataraNikA **** viSaya. .... .... 2080 mUlagranthakA maGgalAcaraNa vaizeSikamata ke sAmAnya vizeSakA nirAkaraNa 1900 .... | sarvathA nitya yA anitya maMtavyakA khaNDana tathA AkAzAdi sabhI padArthoMmeM kathaMcit nityAnityapanA, evaM aMdhakAra pudgaladravya hai aisA maMDana .... Izvara jagatkA kartA hai aise maMtavyakA maNDana | jagatkartApanekA khaNDana | vedavAkyoMkI pramANatA tathA nityatAkA khaNDana dravya guNa Adika sarvathA bhinna mAnane meM tathA samavAyakI siddhi honemeM dUSaNakA nirUpaNa ..... .... www. .... .... ..... **** .... sattA eka bhinna padArtha hai aisA maMDana... jJAnaguNa AtmAse sarvathA judA hai aisA maMDana jJAnAdi vizeSa guNoMke nAza hojAnekA nAma mokSa hai ..... www. aisA maMDana sattAko bhinna mAnanekA khaMDana jJAna guNako AtmAse sarvathA bhinna mAnanekA khaMDana tathA **** **** .... .... .... viSayasUcI patra. viSaya. 1 eka vastumeM bhI kartA karaNa Adi honekI saMbhavatA 2 mokSa avasthA meM jJAnAdi vizeSa guNoMkA nAza honA mAnanekA khaMDana ..... 11 | AtmA sarvavyApI honekA tathA sarvathA nitya honekA 3 .... ... 02. .... .... **** .... 12 www **** khaMDana gautama ( naiyAyika) ke mAne hue chalajAti Adi padArthoM kA khaDana 23 | vaidikI hiMsA hiMsA nahI hai aisA mAnanevAle pUrva 26 mImAMsakoM kA khaMDana 32 | eka prakArake mImAMsaka ( bhATTa ) tathA yaugamatavAloMkA jo jJAnako parokSa mAnanA hai usakA khaMDana .... 37 | advaitarUpa vedAnta matakA khaMDana 40 zabda tathA arthameM sAmAnyavizeSapanA kisa prakArase hai| aisA upapAdana ..... .... 45 107 sAmAnya vizeSoM ko sarvathA bhinna mAnanevAloMkA khaMDana 111 46 sAMkhyamatakA sAra nirUpaNa.... 118 47 sAMkhyamatakA khaMDana 121 **** .... **** .... 4.00 .... patra. 49 ...w .... pramANase pramANakA phala sarvathA bhinna hai tathA jJAna 54 59 69 77 92 99 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oM yathArthavAdine zrIvarddhamAnAya namaH / rAyacandrajainazAstramAlAyAM zrImalliSeNasUripraNItA syAdvAdamaJjarI zrIjavAharalAlazAstrivinirmitahindIbhASAnuvAdasahitA (anuvAdakasya mngglaacrnnm|) yasya zrImukhabhUruhAtsamuditAM syAdAdagandhAnvitAM sajjJAnAmraphalapradAM munipikA AkhAdya vAGmaJjarIm / UcuryanmadhuraM janAstadakhilaM zrutvAtra mithyAdRzAM ___ kAkAnAM virasaM jahuH pralapanaM taM sanmatiM naumyaham // 1 // zrIhemacandrayatibhirnijabuddhivIjAdutpAditA stutilatAtapavAriNI yaa|| saMvarca yuktisalilairmunimalliSeNaH syAdvAdamaJjariyutAM kila tAM cakAra // 2 // gIrvANagInayanahInajanAnvilokya tallAbhato virhitaantikhinncittH|| - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAdvAdamaM. // 1 // tebhyo'hamAryajanavArapavanena tasyA gandhaM nanomi nijayuJcanurUpamatra // 3 // __(granyakarnumaGgalAcaraNam ) yamya jJAnamanannavastuvipana va pragata dekhane nityaM yasya vaco na durnayana: kolaahaallpt| rAgaDepamubAniyAM paripakSisA agAgana mA ma zrIvIravipinakalapAMnA vitAM mm||1|| niramImamanimAvinaparI nipajAmiyAM puNyAMcena marasvatIsuragurU nyAmpa dapat / yaH sthAyAdamamApagArijavAraSTAnnataH moDala me - maddhyamyunibhiprayogaviSa zrIhemacandraH prabhuH // 2 // ye hemacandra munimaMtaduktagrandhAramevAminaH zrapanle / samprApya te gauravamayalAnAM gaI kalAnAmuninaM bhajanti // 3 // mAtArati manihidi me penegamAsannute. nirmAtuM vini pramindapani jyaadaarmbhmmbhaavnaa| yaThA cimmanamoThayoH spharani panmAramanaH zAdhanA mazraH zrIudayamabhaniranAranyo mamAnizam // 4 // bhAvArtha-anantapamnubhiyAna paginAya tAla, niyAlenitA // 2 // bacana soTe nayavAloM arthAta yamanAramvinI gomonA miTa) nIMnA yAnimIna marAna (1) munimAyomiMpAIima for Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai AdimeM jisake aisI vairiyoMkI maMDalIko kSaNamAtrameM parAsta kI. arthAt jItI. ve zrIvardhamAnasvAmI merI buddhiko nirmala karai // 1 // * samasta madhyalokavartI jIvoMke puNyake samUhakI preraNAse apAra pratibhA ( naye naye camatkAroMko utpanna karanevAlI buddhi ) rUpa X|| prANoMke dhAraka sarakhatI aura bRhaspatijIko apane zarIrase abhinnarUpameM dhAraNa karate hue jinhoMne nija zarIrarUpa dRSTAntase || syAdvAdamatako siddha kiyA arthAt jaise merA zarIra paraspara bhinna aise sarakhatI aura bRhaspatiko eka rUpatAse dhAraNa karatA usI prakAra samasta padArtha paraspara bhinna aneka dharmoke dhAraka hai; aise apane zarIrase sUcita kiyA; ve zrIhemacandrasvAmI mere samyagjJAnarUpI samudrakI vRddhike artha hoveM // 2 // jo manuSya zrIhemacandra munIndrako inake ( zrIhemacandrajIke ) dvArA kahe hue zAstroMke arthakI sevAke bahAnese sevana karate hai, ve jagatmeM nirmala kalAoMke gauravako ( var3appanako ) prApta ho karake yogya padako prApta hote hai / bhAvArtha-jo zrIhemacandrajI sUrIzvarakI sevA karate hai, ve mahAbuddhimAn hokara sugatiko prApta hote hai // 3 // he sarakhatI mAtAjI ! Apa mere hRdayameM virAjamAna ijiye, jisase sarvajJakI stutipara vivRti ( vyAkhyA ) racaneke artha jo prAraMbha karanekI saMbhAvanA hai, vaha zIghra hI siddha hovai arthAt zIghra hI syAdvAdamaMjarIko racanekA prAraMbha kara dUM / athavA nahIM nahIM | maiM bhUla gayA kyoMki, mere hoThoMke madhyameM rAtridina" zrIudayaprabha" ina akSaroMkI racanAse manohara gurukA nAmarUpI anAdi anidhana sArakhatamantra to phura hI rahA hai / bhAvArtha-guruke smaraNake prabhAvase Apa svayaM mere hRdayameM virAjamAna ho jAyage / ataH Apase prArthanA karanekI koI AvazyakatA nahIM hai // 4 // (avataraNikA) iha hi viSamaduHSamArarajanitiraskArabhAskarAnukAriNA vasudhAtalAvatIrNasudhAsAriNIdezyadezanAvitAnaparamAItIkRtazrIkumArapAlakSmApAlapravarttitAbhayadAnAbhidhAnajIvAtusaMjIvitanAnAjIvapradattAzIrvAdamAhAtmyakalpAsvadhisthAyivizadayazaHzarIreNa niravadyacAturvidyanirmANaikabrahmaNA zrIhemacandrasUriNA jagatprasiddhazrIsiddhasenadivA(1)kha-pustake 'sthirIkRta' iti pAThaH / 2 lakSaNAgamasAhityatarkAzcAturvidyam / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdvAdamaM. // 2 // karaviracitadvAtriMzadvAtriMzikAnusAri zrIvarddhamAna jina stutirUpamayogavyavacchedA'nyayogavyavacchedA'bhidhAnaM dvAtriMzikAdvitayaM vidvajjanamanastattvA'vabodhanibandhanaM vidadhe / tatra ca prathamadvAtriMzikAyAH sukhonneyatvAdvyAkhyAnamupekSya dvitIyasyAstasyA niHzeSadurvAdipariSadadhikSepadakSAyAH katipayapadArthavivaraNakaraNena svasmRtibIjaprabodhavidhirvidhIyate / tasyAzcedamAdikAvyam // avataraNikA / isa lokameM bhayaMkara pacamakAlarUpI rAtriko dUra karaneke liye sUrya samAna tathA svargase pRthvItalameM utara kara AI huI jo amRtakI nahara usa jaisA jo upadezoMkA samUha usake dvArA parama jainI kiyA huA jo zrIkumArapAla mahArAja usakarake pravarttAyA huA jo abhayadAna nAmaka jIvanauSadhi usase jIvanako prApta hue jo bahutase jIva una karake diye hue jo AzIrvAda unake prabhAvase kalpakAlaparyanta rahane vAlA hai nirmala yazarUpI zarIra jinakA aise, aura doSarahita jo vyAkaraNa, Agama, sAhitya aura tarka ( nyAya ) nAmaka cAra vidyA hai, unako racaneke liye brahmAke samAna aise, zrIhemacandrajI sUrIneM jagatprasiddha zrIsiddhasenajI divAkarakI banAI huI ' dvAtriMzadvAtriMzikA ' kA anusaraNa karake zrIvarddhamAna jinendrakI stutirUpa aura jJAnI janoMke manameM tattvajJAna utpanna karaneko kAraNabhUta aise ayogavyavaccheda tathA anyayogavyavaccheda nAma dvAtriMzikAyugalako kiyA / bhAvArtha - 'zrI jinendra yathArthavAdI hI hai' isa prakAra jahAMpara vizeSaNake sAtha eva ( hI ) pada lagAyA jAve vaha to ayogavyavaccheda hai, aura ' zrIjinendra hI yathArthavAdI hai' isa prakArase jahAM vizeSyake sAtha ' eva ' lagAyA jAve vaha anyayogavyavaccheda hai / unameM pahalI jo ayogavyavacchedadvAtriMzikA hai vaha sukhase samajhameM AnevAlI hai, isaliye usake vyAkhyAnako upekSita karake arthAt na karake, samasta ekAntavAdiyoMkI sabhAkA khaMDana karanemeM samartha jo dUsarI anyayogavyavacchedadvAtriMzikA hai, usake kitane hI padArthoMkA vistArase varNana karake mai ( malliSeNa ) merA jo smRti (dhAraNA) rUpa cIja hai usake udayakA vidhAna karatA hUM / aura usa anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstotrakA prathama kAvya yaha hai-- 1 vizeSaNasaGgataivakAro'yogavyavacchedabodhaka' yathA-- zaGga pANDura eveti / ayogavyavacchedasya lakSaNa coddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApra tiyogitvam / 2 vizeSya saGgataivakAro'nyayogavyavacchedabodhaka. yathA pArtha eva dhanurdhara / anyayogavyavacchedo nAma vizeSyabhinnatAdAtmyAdivyavacchedaH / rA. jai.zA. // 2 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantavijJAnamatItadoSamabAdhyasiddhAntamamartyapUjyam / zrIvardhamAnaM jinamAptamukhyaM svayambhuvaM stotumahaM yatiSye // 1 // kAvyArthaH-anantajJAnake dhAraka, doSoMse rahita, bAdhArahita siddhAntavAle, devoMkarake pUjya, yathArthavaktA oMmeM pradhAna aura svayameva jJAnako prApta hue aise zrIvarddhamAnajinendrakI stuti karaneke liye maiM prayatna karUMgA // 1 // vyaakhyaa| zrIvarddhamAnaM jinamahaM stotuM yatiSya iti kriyaasNvndhH| kiviziSTamanantamapratipAti vi-viziSTaM sarvadravyaparyAyaviSayatvenotkRSTaM jJAnaM kevalAkhyaM vijJAnaM tato'nantaM vijJAnaM yasya so'nantavijJAnastam / tathA atItA niHsattAkIbhUtatvenA'tikrAntA doSA rAgAdayo yasmAtsa tathA tam / tathA abAdhyaH parairbAdhitumazakyaH siddhAntaH syAdvAdazrutalakSaNo yasya sa tathA tam / amartyA devAsteSAmapi pUjyamArAdhyam // __vyAkhyArthaH- mai ( hemacandra sUrI ) zrIvardhamAnajinendrako stutigocara karaneke liye prayatna karUMgA' isa prakAra kriyAkA || || sambandha arthAt anvaya hai| kaise vizeSaNoMke dhAraka zrIvardhamAnajinako stutigocara karaneke liye yatna karUMgA 2 ananta antarahita arthAt || patana(nAza) svabhAvase rahita aura viziSTa arthAt jIva ajIva Adi samasta dravya aura unake khabhAva vibhAva rUpa bhUta, bhaviSyat tathA IN| vartamAna kAlasaMbandhI jo ananta paryAya hai unako viSayakaranese ( jAnanese ) utkRSTa aisA jJAna arthAt kevalanAmaka jJAna hai| |jinake unako tathA atIta arthAt jinakI phira kabhI utpatti na ho aise rUpase dUra hogaye haiM rAga, dveSa Adi aThAraha doSa jinase || unako aura abAdhya arthAt anya ekAntavAdiyoMse nahIM bAdhA jA sakatA hai syAdvAdazAstrarUpa siddhAnta jinakA unako tathA amartya | jo deva unake bhI pUjya arthAt ArAdhane yogya hai unako / bhAvArtha-mai ( hemacandrasUrI ) kevalajJAnake dhAraka, doSoMse rahita, bAdhArahitazAstravAle aura devoMse pUjya aise zrImahAvIrasvAmIko stutimeM lAneke liye udyama karUMgA // | atra ca zrIvarddhamAnasvAmino vizeSaNadvAreNa catvAro mUlAtizayAH prtipaaditaaH| tanA'nantavijJAnamityanena Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAdATa rAjai.zA. // 3 // bhagavataH kevalajJAnalakSaNaviziSTajJAnA'nantyapratipAdanAjajJAnA'tizayaH / atItadopamityanenA'STAdazadoSaV saMkSayA'bhidhAnAdapAyApagamA'tizayaH / avAdhyasiddhAntamityanena kutIrthikopanyastakuhetusamUhA'zakyabAdhasyA dvAdarUpasiddhAntapraNayanabhaNanAdvacanA'tizayaH / amrtypuujymitynenaa'kRtrimbhktibhrnirbhrsuraa'surnikaaynaayknirmitmhaapaatihaaryspryaaprijnyaapnaatpuujaa'tishyH|| isa zlokake pUrvArdhameM AcAryane vizeSaNoM dvArA zrIvarddhamAnajinendrake cAra mUla atizayoMkA kathana kiyA hai| unameM 'ananta vijJAna' yaha jo vizeSaNa hai isase bhagavAnke kevalajJAnarUpa lakSaNake dhAraka jJAnakI anantatA kahI gaI hai, isa kAraNa pahilA jJAnAtizaya kahA gayA / aura 'atItadopa' isa vizeSaNase aThAraha dopoMkA nAza kahe jAnese bhagavAnke dUsarA apAyApagama nAmaka atizaya kahA gayA // 1 // tathA 'abAdhyasiddhAnta ' isa vizeSaNa dvArA anya kumatAvalambiyoMkarake diye hue OM jo bure hetu unake samUhase vAdhAko prApta nahIM ho sakanevAle syAdvAdasvarUpa Agamako bhagavAnane racA hai isa prakArake arthako M kahanese tIsarA vacanAtizaya sUcita kiyA // 3 // evaM 'amartyapUjya ' isa vizeSaNase saccI bhaktike bhArase nirbhara arthAt / * antaragase utpanna huI jo bhakti hai usake bojhese dabe hue (nIce hue aise jo deva tathA asuroMke samUha unake jo sAmI (indra) una karake kI huI jo mahAprAtihArya pUjA usako janAnese cothe pUjAtizayako kahA // 4 // ___atrAha prH| anantavijJAnamityetAvadevAstu nA'tItadoSamiti gatArthatvAt / doSA'tyayaM vinaa'nntvijnyaantvsyaanupptteH| atrocyate-kunayamatA'nusAriparikalpitAptavyavacchedArthamidam / tathA cAhurAjIvikanayAnusAriNaH-"jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA''gacchanti bhUyo'pi bhavaM tiirthnikaartH|" iti| tannUnaM na te atItadopAH / kathamanyathA teSAM tIrthanikAradarzane'pi bhvaavtaarH|| // 3 // 1 antraaydaanlaabhviirybhogopbhoggaa.| hAso ratyaratI bhItirjugupsA zoka eva ca // 1 // kAmo mithyAtvamajJAna nidrA cAviratistathA / y rAgo dveSazca no dossaanepaamssttaadshaadhymii||2|| ityaSTAdaza dossaa.| 2AjIviko bauddhH| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba yahAMpara vAdI zaMkA karatA hai ki, zrIvarddhamAnakhAmIke 'anantavijJAna' itanA hI vizeSaNa rahanA cAhiye aura 6 atItadopa' yaha vizeSaNa na rahanA cAhiye / kyoMki, aThAraha doSoMko nAza hue vinA anantavijJAnatvakI prApti hI nahIM hotI; isakAraNa 'anantavijJAna' isake kahanese hI doSarahitarUpa arthakA grahaNa ho jAtA hai / isakA AcArya 'samAdhAna karate hai ki, hamane jo 'atItadoSa' yaha vizeSaNa diyA hai so vyartha nahIM hai; kintu khoTe nayavAle matake dhAraka jIvoMne jisa Apta ( yathArthavaktA ) ko mAna rakkhA hai, usako judA karaneke liye hai| kyoMki AjIvika (bauddhavizeSa ) matake dhAraka jIva isI prakAra kahate hai ki " dharmatIrthake karanevAle jJAnI jIva saMsArameM Akara dharmatIrthakA pracAra karake mokSameM cale jAte hai| aura jaba saMsArameM dharmatIrthakA anAdara hotA hai, taba phira mokSase saMsArameM A jAte hai| 1 / " isa prakAra AjIvika matavAloMke mAne hue Apta nizcayase doSarahita nahIM hai| kyoMki yadi ve doSarahita hoveM, to tIrthakA anAdara dekha karake bhI mokSase saMsArameM kaise Avai arthAt ve mokSameM jAkara phira saMsArameM Ate hai; isaliye doSasahita hai| | Aha / yadyevamatItadoSamityevA'stu / anantavijJAnamityatiricyate doSA'tyaye'vazyaMbhAvitvAdanantavijJAna tvasya / na / kaizciddoSA'bhAve'pi tadanabhyupagamAt / tathA ca tadvacanam- "sarva pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu IN pazyatu // kITasaGkhyAparijJAnaM tasya naH kopayujyate / 1 / " tathA- "tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / pramANa / dUradarzI cedete gRdhrAnupAsmahe / 1 / " tnmtvypohaarthmnntvijnyaanmitydussttmev|vijnyaanaanntyN vinA ekasyA'pyarthasya yathAvatparijJAnA'bhAvAt / tathAcArSa- "je egaM jANai se savvaM jANai / je savvaM jANai se egaM jANai / / tathA "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaH sarvathA tena dRssttH||12|| phira vAdI zaMkA karatA hai ki, yadi Apane AjIvakamatavAloMke AptoMko dUra karaneke liye atItadoSa yaha vizeSaNa diyA || hai to atItadoSa yaha vizeSaNa raho parantu aba 'anaMtavijJAna' yaha jo vizeSaNa hai so adhika hotA hai arthAt pU ka-pustake "sarvaM pazyatu mA vA mA iSTamartha tu pshytu|" iti pAThaH / 2 bhavadabhimatasya jinsy| 3 anuSTAnaM nAma kAlAntarabhAvISTopAyatAjJA napUrvaka karaNaM / 4 ya ekaM jAnAti sa sarva jAnAti / ya sarva jAnAti sa ekaM jAnAti / iticchaayaa| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAdvAdamaM. // 4 // vyartha hai / kyoMki jaba bhagavAn doSarahita ho gaye, to unake ' anaMtavijJAna ' avazya ( jurUra ) hI hogA, phira judA vizeSaNa kyoM dete ho / samAdhAna - kitanoMhIne dopoMkA abhAva hone para bhI ananta vijJAna nahI mAnA hai, isaliye tumhArI zaMkA ThIka nahI / sohI ve loga kahate hai ki " hamArA Izvara saba padArtho ko dekhe athavA na dekhai, kevala vAchita tattvoMko hI jAnai / kyoMki yadi Apake jinezvara kIr3oMkI saMkhyA jAnate hai to unakA yaha kIr3oMkI sakhyA jAnanerUpa jJAna hamAre kisa prayojanameM AtA hai / 1 / "tathA ve hI phira kahate hai ki " isaliye hamAre Izvarake anuSThAnameM prApta huA jJAna hI vicAranA cAhiye / aura yadi jisakA jJAna upayogameM na Avai, aise dUradarzIko hI Apa pramANa mAnate ho, to lo hama gIdha pakSiyoMkI sevA karate hai| kyoMki ve bhI dUrake padArthako dekhane vAle hai / tAtparya yaha ki - anupayogI padArthoMko jAnane vAle Apake jinendrase hamako koI bhI prayojana nahI hai || 2 ||" isa pUrvokta prakArase jo koI Izvarako asarvajJa mAnate hai, unake matako dUra karaneke liye jo hamane ' anantavijJAna ' yaha vizeSaNa diyA, so doSarahita hI hai arthAt vyartha nahIM hai / kyoki anantavijJAnake vinA eka bhI padArtha yathArtha rItise nahIM jAnA jAtA hai / aura isa kathanameM pramANabhUta RpiyoMkA vacana bhI hai ki " jo ekako jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai, jo sabako jAnatA hai vaha ekako jAnatA hai " tathA " jisane eka padArthako paripUrNa rItise dekhA, usane saba padArtha pUrNa rUpase dekhe / aura jisane saba padArtha sarvathA dekhe, usane eka padArtha sarvathA dekhA arthAt jAnA // 1 // " nanu tarhi abAdhyasiddhAntamityapArthakaM yathoktaguNayuktasyA'vyabhicArivacanatvena taduktasiddhAntasya bAdhAsyogAt / na / abhiprAyA'parijJAnAt / nirdoSapuruSapraNIta eva avAdhyaH siddhAnto nApare'paurupeyAdyA asambhavadidoSAghAtatvAt iti jJApanArthaM, AtmamAtratArakamUkA'ntakRtkevalyAdirUpamuNDe kevalino yathoktasiddhAntapraNayanA'samarthasya vyavacchedArtha vA vizeSaNametat // zaMkA - yadi aisA hai to ' abAdhyasiddhAntavAle ' yaha jo bhagavAn ke vizeSaNa lagAyA gayA hai so nirarthaka hai / kyoMki, pUrvokta jo anatavijJAnatA tathA doparahitatA rUpa do guNa hai, una karake sahita jo koI hai unake vacana vyabhicArI nahI 1 nirarthaka | 2 tAlvAdijanmA nanu varNavargoM varNAtmako veda iti sphuTa ca / puMsazva tAlvAdi tataH kathaM syAdapaurupeyo'yamiti pratItiH / 3 bAhyAtizayarahita / rA. jai.zA. 118 11 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V hote arthAt kisI bhI azameM asatya nahIM hote hai| isa kAraNa una karake kahA huA jo siddhAnta hai, usakA khaMDana hI nahIM | ho sakatA hai samAdhAna-tumane hamArA abhiprAya nahIM jAnA, isaliye yaha jo tuma zaMkA karate ho so ThIka nahIM hai| IY kyoMki hamane jo yaha vizeSaNa diyA hai, so nirdoSa puruSa karake kahA huA siddhAnta hI bAdhArahita siddhAnta hai aura asaMbhava Adi doSoMsahita honese anya jo apauruSeya Adi siddhAnta hai, ve bAdhArahita nahIM hai| isa bAtako vidita karaneke liye lagAyA hai| bhAvArtha-kitane hI aisA mAnate haiM ki, veda Adi apauruSeya hai arthAt kisI puruSake banAye hue nahIM hai| parantu unakA yaha mAnanA ThIka nahIM hai / kyoMki veda akSararUpa hai / aura ve akSara tAlu Adi sthAnoMse utpanna hote hai / tathA ve tAlu Adi sthAna manupyake hote hai / isaliye puruSake race vinA veda Adi akSararUpa nahIM ho sakate hai, yahI asaMbhava nAmA dUSaNa hai| isako Adi le aura bhI aneka doSa zAstroMko apauruSeya mAnanemeM hote hai| isa kAraNa nirdoSa puruSase kahA huA zAstra hI vAdhArahita hai, | puruSa karake nahIM banAye hue zAstra bAdhArahita nahIM hai'| isa viSayako sUcita karaneke liye 'abAdhyasiddhAnta' vizeSaNa hai| athavA eka prakArake mUka antakRtkevalI Adi rUpa muMDa arthAt bAhyake atizayoMse rahita kevalI hote hai, jo anantavijJAnake dhAraka bhI | hai aura doSarahita bhI hai / parantu ve kevala apanI AtmAkA hI uddhAra karate hai, dUsareko upadeza denemeM mUka ( gUge ) rahate hai| isaliye ve bhI pUrvokta siddhAntako racanemeM asamartha hai| isa kAraNa unako zrIjinendrase bhinna karaneke liye ' abAdhyasiddhAnta yaha vizeSaNa diyA gayA hai // - ___ anyastvAha / amartyapUjyamiti na vAcyam / yAvatA yathoddiSTaguNagariSThasya tribhuvanavibhoramartyapUjyatvaM na kathaMcana vyabhicaratIti / satyam / laukikAnAM hi amAM eva pUjyatayA prasiddhAsteSAmapi bhagavAneva pUjya iti vizeSaNenA'nena jJApayannAcAryaH paramezvarasya devAdhidevatvamAvedayati // evaM pUrvArddha catvAro'tizayA uktaaH| ___ aba dUsarA bAdI zaMkA karatA hai ki-'amartyapUjya ' yaha vizeSaNa bhagavAnake nahIM denA caahiye| kyoMki, saMpUrNarUpase pahile kahe hue anaMtavijJAna Adi guNoMse gariSTha ( bahuta bar3e ) jo tIna lokake khAmI zrIjinendra hai, unake devoMse pUjyatA kisI prakArase bhI vyabhicArako prApta nahIM hotI hai arthAt ve niyamase devoMkarake pUje jAte hai| samAdhAna-eka prakArase tumhArA kahanA satya 1 saamsyen| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 5 // hai / paraMtu jo laukika jana hai ve devoMko hI mukhyatAse pUjya mAnate hai / una devoMke bhI bhagavAna hI pUjya hai, aise Azayako isa rA. jai. zA. vizeSaNase janAte hue AcArya bhagavAnake devAdhidevapanA sUcita karate hai / isa prakAra pUrvArdhameM cAra atizayoMkA kathana kiyA gayA hai / anantavijJAnatvaM ca sAmAnya kevalinAmapyavazyaMbhAvItyatastadvyavacchedAya zrIvarddhamAnamitivizeSyapadamapi vizeSaNarUpatayA vyAkhyAyate / zriyA catustriMzadatizaya samRddhyanubhavAtmakabhAvAtyarUpayA varddhamAnaM varddhiSNum / nanvatizayAnAM parimitatayaiva siddhAnte prasiddhatvAtkathaM varddhamAnatopapattiH / iticenna / yathA - nizItha cUrNo bhagavatAM zrImadarhatAmaSTottarasahasrasaGghayabAhyalakSaNasaGkhyAyA upalakSaNatvenA'ntaraGgalakSaNAnAM sattvAdInAmAnantyamuktamevamatizayAnAmadhikRtaparigaNanAyoge'pyaparimitatvamaviruddham / tato nA'tizayazriyA varddhamAnatvaM doSAzraya iti / aba anaMtavijJAnatva jo hai vaha to sAmAnyakevaliyoM ke bhI niyamase hotA hai / isakAraNa una sAmAnyakevaliyoMko zrIvardhamAnasyA mIse jude karaneke liye 'zrIvardhamAna' yaha jo vizeSyapada hai, usakA bhI vizeSaNarUpatAse vyAkhyAna karate hai arthAt 'zrIvardhamAna ' isa vizeSyako vizeSaNa mAnakara kahate hai / cautIsa 34 atizayoMkI vRddhi anubhavalakSaNa bhAvaarhatapanerUpa jo lakSmI hai, usakarake varddhamAna arthAt bar3hate hue hai unako / zaMkA- zAstrameM atizaya parimitarUpase hI prasiddha hai arthAt cautIsa sakhyAke dhAraka hI hai / | isaliye ' atizayoMse baDhate hue ' yaha kahanA kisaprakAra bana sakatA hai / samAdhAna - yaha tumhArI zaMkA ThIka nahIM hai / kyoMki, | jaise 'nizIthacUNI' nAmaka grathameM zrIarhanta bhagavAnke ekahajAra ATha saMkhyA parimANa jo bAhya lakSaNa hai, unakI saMkhyAko upalakSaNarUpa mAnakara sattva Adi antaraga lakSaNoMko ananta kahe hai, isIprakAra yadyapi upalakSaNase zAstrameM cautIsa atizaya hI prasiddha hai, | tathApi unako yadi saMkhyArahita mAne jAvai to zAstrase koI bhI virodha nahI hai / isakAraNa ' atizaya lakSmIse bar3hate hue' aisA vizeSaNa jo hamane kahA hai, so doSakA AdhAra nahI hai arthAt isameM koI bhI doSa nahI hai // atItadoSatA copazAntamohaguNasthAnavartinAmapi sambhavatItyataH kSINamohAkhyApratipAtiguNasthAnaprAptipratipattyartha jinamitivizeSaNam / rAgAdijetRttvAjjinaH / samUlakApaGkaSitarAgAdidoSa iti / avAdhyasiddhAntatA 1 kha pustake sambhavinItyata / iti pATha / // 5 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca zrutakevalyAdiSvapi dRzyate'tastadapohAyApta mukhyamiti vizeSaNam / Aptirhi rAgadvepamohAnAmaikAntika | Atyantikazca kSayaH / sA yeSAmasti te khalvAptAH / arzaAditvAnmatvarthIyo'c pratyayaH / teSu madhye mukhamiva sarvAGgAnAM pradhAnatvena mukhyam / zAkhAderya iti tulye yaH / amartyapUjyatA ca tathAvidhagurUpadezaparicaryA| paryAptavidyAcaraNasaMpannAnAM sAmAnyamunInAmapi na durghaTA / atastannirAkaraNAya svayambhuvamitivizeSaNam / svayamAtmanaiva paropadezanirapekSatayA'vagatatattvo bhavatIti svayambhUH svayaM saMbuddhaH / tamevaMvidhaM caramajinendraM stotuM stutiviSayI karttumahaM yatiSye yatnaM kariSyAmi / aura doSarahitapanA to upazAntamohanAmaka gyArahaveM guNasthAnameM rahanevAle jo muni hai, unake bhI ho sakatA hai| isaliye patana| rahita kSINamohanAmaka bArahaveM guNasthAnako zrIjinendra prApta ho cuke, yaha janAneke liye 'jina' yaha vizeSaNa diyA hai| kyoMki, rAga Adi doSoMko jo jItanevAle hai arthAt jinhoMne jar3amUlase rAga Adi doSoMko ukhAr3a DAle hai ve hI ' jina ' kahalAte hai / | tathA bAdhArahita siddhAntakA dhArakapanA to zrutakevalI AdimeM bhI dekhA jAtA hai / isakAraNa una zrutakevalI Adiko jude karaneke liye ' Aptamukhya' yaha vizeSaNa kahA gayA hai / rAga, dveSa aura moha inakA jo ekAntika (sarvathA) tathA Atyantika arthAt phira utpanna na ho, aise rUpase nAza hai, usako Apti kahate hai, vaha Apti jinake hove ve Apta haiN| una AptoMmeM jaise zarIrake saba aMgoM meM mukha pradhAna hai, usIprakAra jo mukhya (pradhAna) hoveM, unako 'Aptamukhya' kahate hai / [ mukhya yahAMpara mukhazabdake Age 'zAkhAderyaH' isa sUtra se tulya (samAna) arthameM ya huA hai / ] aura devoMse pUjyapanA, usaprakArake arthAt bhagavAn jaise jo guru hai, unake upadeza aura sevAse prApta huA jo jJAna aura cAritra hai, usa karake paripUrNa aise sAmAnya ( sAdhAraNa ) muniyoMke bhI durlabha nahIM hai / bhAvArtha - jJAna aura cAritrase yukta sAdhAraNamuni bhI devoMse pUje jAte hai / isa kAraNa una sAmAnya muniyoMko dUra karaneke liye 'svayaMbhU' 'yaha vizeSaNa lagAyA gayA hai| svayaM arthAt parake upadezakI apekSA ( jarUrata ) na rakhakara apane Apa hI jo tattvoM ko jAnanevAle hoM ve svayaMbhU arthAt apane Apa jJAnako prApta hue kahalAte hai, / isa prakAra pUrvokta vizeSaNoMsahita jo aMtimatIrthakara mahAvIrakhAmI hai, unako ' stotuM ' stutike gocara karaneke liye ' ahaM ' maiM ( hemacandra ) ' yatiSye ' udyama karUMgA // 1 niHzeSIkRte'pi punarudbhavamAzaMkya AtyaMtikaH abhUyaH saMbhavadoSavinAza / 2 kha pustake - abhrAditvAnmatvarthIyo'pratyaya. / iti pAThaH / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama atra cAcAryo bhaviSyatkAlaprayogeNa yoginAmapyazakyAnuSThAnaM bhagavadguNastavanaM manyamAnaH zraddhAmeva stutikara- rAjai.zA. Ne'sAdhAraNaM kAraNaM jJApayan yatnakaraNameva madadhInaM na punaryathAvasthitabhagavadguNastavanasiddhiriti sUcitavAn / ahamiti ca gatArthatve'pi paropadezAnyAnuvRttyAdinirapekSatayA nijazraddhayaiva stutiprArambha iti jJApanArtham / / ___ 'yatiSye' arthAt yatna kruuNgaa| yahAMpara jo AcAryane bhavipyatkAlakA prayoga kiyA hai, isase bhagavAnke guNoMkI stuti yogiyoMse arthAt divyajJAnake dhAraka muniyoMse bhI nahI ho sakatI hai| isaprakAra mAnate hue aura stutike karaneme bhakti hI eka asAdhAraNa kAraNa hai, aisA dUsaroMko janAte hue AcAryane ' bhagavAnke guNoMkI stuti karanemeM prayatnakA karanA hI mere AdhIna hai aura bhagavAnmeM jaise guNa vidyamAna hai, vaise guNoMke stavanakI siddhi mere AdhIna nahIM hai| aisA Azaya sUcita kiyA hai| aura ' yatiSye' yahApara jo uttama puruSakA eka vacana diyA gayA hai, isase yadyapi 'ahaM' yaha karttAko bodhana karanevAlA zabda svayaM hI AsakatA thA, tathApi parake upadezakI aura anya (dUsare) kI anuvRtti AdikI apekSA na karake mai merI bhaktike vazase hI stutikA prArabha karatA hUM, yaha samajhAneke liye ' aha ' yaha pada diyA gayA hai / Nil athavA-zrIvarddhamAnAdivizeSaNacatuSTayamanantavijJAnAdipadacatuSTayena saha hetuhetumadbhAvena vyAkhyAyate / yata / eva zrIvarddhamAnamataevA'nantavijJAnam / zriyA kRtsnakarmakSayAvirbhUtA'nantacatuSkasaMpadrUpayA varddhamAnam / yadyapi / varddhamAnasya paramezvarasyAnantacatuSkasaMpatterutpattyanantaraM sarvakAlaM tulyatvAccayApacayau na stastathApi nirapacayatvena zAzvatikAvasthAnayogAdvarddhamAnatvamupacaryate / yadyapi ca zrIvarddhamAnavizeSaNenAnantacatuSkAnta vitvenAna ntavijJAnatvamapi siddham / tathApyanantavijJAnasyaiva paropakArasAdhakatamatvAdbhagavatpravRttezca paropakAraikanibandhanatvAIN||danantavijJAnatvaM zeSAnantatrayAtpRthaga nirdhAryAcAryeNoktam / ___ athavA ' zrIvarddhamAnaM ' ityAdi jo zlokake uttarArdhameM cAra vizeSaNa hai, unakA 'anantavijJAnaM' ityAdi pUrvArdhake cAra padoMke sAtha hetuhetumadbhAvase arthAt ' zrIvardhamAna' yaha to hetu ( kAraNa ) hai aura 'anantavijJAna' yaha hetumat ( kArya ) hai / isa IN rUpase vyAkhyAna karate hai / bhagavAn zrIvarddhamAna hai arthAt sapUrNa karmoke nAgase prakaTa huI jo anantacatuSTayasaMpadArUpa lakSmI hai, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . usase vaDhate hue hai| isI kAraNa ve anantavijJAnake dhAraka hai / yadyapi zrImahAvIrajinendrake jabase anatacatuSTaya saMpadA utpanna | huI hai, tabhIse vaha anantacatuSTayasapadA sadA ekasI rahatI hai, isaliye usameM ghaTanA aura bar3hanA nahIM hai / tathApi vaha saMpadA ghaTatI nahIM hai arthAt sadA samAna rahatI hai| isa kAraNa usameM varddhamAnatAkA arthAt vaDhanepanekA upacAra (lakSaNA) kiyA jAtA hai| aura yadyapi 'zrIvarddhamAna' isa vizeSaNake denese anaMtavijJAnapanA bhI bhagavAnmeM siddha ho gyaa| kyoMki, yaha anantavijJAna ananta | catuSTayameM antargata (ginA jAtA) hai| to bhI anantavijJAna hI anya jIvoMkA upakAra karanemeM samartha (asAdhAraNa) kAraNa hai aura bhagavAnkI jo pravRtti arthAt upadeza AdikA denA hai ,usameM paropakAra hI eka kAraNa hai / isaliye bAkIke tIna jo anantadarzana | Adi hai, unase anantavijJAnako judA nizcaya karake AcAryane yahAMpara kahA hai / / / nanu yathA jagannAthasyAnantavijJAnaM parArtha tathA'nantadarzanasyApi kevaladarzanAparaparyAyasya paaraarthymvyaahtmev|| kevalajJAnakevaladarzanAbhyAmeva hi svAmI kramapravRttibhyAmupalabdhaM sAmAnyavizeSAtmakaM padArthasAthai parebhyaH prarUpayati / tatkimarthaM tannopAttam / iti ceducyate / vijJAnazabdena tasyApi saMgrahAdadoSaH, jJAnamAtrIyA ubhayatrA'pi samAnatvAt / ya eva hi abhyantarIkRtasamatAdharmA viSamatAdharmaviziSTA jJAnena gamyante'rthAsta eva hyabhyantarI kRtaviSamatAdharmAH samatAdharmaviziSTA darzanena gamyante / jiivsvaabhaavyaat| sAmAnyapradhAnamupasarjanIkRtavizeSamalArthagrahaNaM darzanamucyate / tathA pradhAnavizeSamupasarjanIkRtasAmAnyaM ca jJAnamiti / || zaMkA-jaise bhagavAnke anatavijJAna parake upakArake liye hai, usI prakAra kevaladarzana hai dUsarA nAma jisakA, aisA jo ananta darzana hai, vaha bhI binA kisI vAdhAke paropakArake nimitta hI hai| kyoMki bhagavAn kramAnusAra pravRtta hue jo kevaladarzana aura kevalaINI jJAna hai, unase jAnA huA jo padArthoMkA samUha hai, usIkA anya jIvoMko upadeza dete hai| isaliye yadi kevalajJAnako bhinna grahaNa kiyA hai, | to anantadarzanako bhI bhinna kyoM nahIM grahaNa kiyA ? aba isakA samAdhAna kahate hai ki, 'anaMtavijJAna' yahAMpara jo vijJAna zabda hai, usase jJAnakA to grahaNa hai hI hai| paraMtu usa darzanakA bhI grahaNa kiyA gayA hai / isaliye jo tuma doSa dete ho so ThIka nahIM hai / 1 iyattAyAH / 2 gauNIkRta / 3 sAmAnyAkhyadharmAH / 4 vizeSadharmayuktAH / 5 gaunniikRt| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. yAdvAdama. // 7 // kyoMki, jJAnakI mAtrA jo hai vaha kevalajJAna aura kevaladarzana ina donoMmeM samAna hai / kAraNa ki-sAmAnya dharmoMko gauNa karake vizeSa dharmosahita jo padArtha jJAnase jAne jAte hai, vizeSa dharmokI gauNatApUrvaka sAmAnya dharmoMsahita hue ve hI padArtha darzanase jAne | jAte hai kyoMki, ye jIvake khabhAva hai| bhAvArtha-vizeSako kiyA hai gauNa jisameM aura sAmAnya hai pradhAna jisama, aisA jo padArthakA grahaNa hai, so darzana kahalAtA hai| tathA jisameM sAmAnya gauNa aura vizeSa mukhya hai, aisA jo padArthakA grahaNa karanA hai, | usako jJAna kahate haiM / tathA yata eva jinamata evAtItadoSam / rAgAdijetRtvAddhi jinH| ncaajinsyaatiitdosstaa| tathA yata N evAptamukhyamata evAbAdhyasiddhAntam / Apto hi pratyayita ucyate / tata ApteSu mukhyaM zreSTham / AptamukhyatvaM ca prabhoravisaMvAdivacanatayA vizvavizvAsabhUmitvAt / ata evAbAdhyasiddhAntam / na hi yathAvajajJAnAvalokitavastuvAdI siddhAntaH kunayairvAdhituM zakyate / yata eva svayambhuvamata evAmartyapUjyam / pUjyate hi devadevo jagatrayavilakSaNalakSaNena svayaMsamvuddhatvaguNena saudharmendrAdibhiramatyairiti / ___tathA ve bhagavAn jina hai, isIkAraNa doparahita hai| jo rAgAdikako jItanevAle hai, unako jina kahate hai| jo jina nahIM hai, ve doSarahita bhI nahIM hai / aura ve zrImahAvIrakhAmI AptoMmeM mukhya haiM, isIkAraNa bAdhArahita siddhAntavAle hai| kyoMki jo pratItivAlA N hotA hai, vaha Apta kahalAtA hai| AptoMmeM jo mukhya arthAt zreSTha ho, vaha Aptamukhya kahA jAtA hai aura visaMvAdarahita vacanake dhAraka y honese bhagavAn samasta jIvoMke vizvAsake sthAna hai isI kAraNa Aptamukhya hai / tathA Aptamukhya hai, isI kAraNa bhagavAn bAdhArahita siddhAntake dhAraka hai| kyoMki, jJAnadvArA jisa prakArase sthita padArthoMko dekhe hai, usI prakArase kahanevAlA jo siddhAnta hai, vaha anya kumatAvalambiyoMse bAdhita nahIM ho sakatA hai| eva bhagavAn svayaMbhU hai, isIliye devose pUjya hai / kyoMki bhagavAn tIna jagatse / bhinna lakSaNakA dhAraka jo svayaMsaMbuddhatva (khayaM jJAnako prApta honerUpa) guNa hai, usase hI saudharmaindra Adi devodvArA pUje jAte hai // atra ca zrIvarddhamAnamitivizeSaNatayA yadvyAkhyAtaM tadayogavyavacchedAbhidhAnaprathamadvAtriMzikAprathamakAvyatR Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN tIyapAdavartamAnam / 'zrIvarddhamAnAbhidhamAtmarUpam' iti vizeSyamanuvarttamAnaM buddhau saMpradhArya vijJeyam / tatra hiy AtmarUpamitivizeSyapadam / prakRSTa AtmA AtmarUpastaM paramAtmAnamiti yAvat / AvRttyA vA vizeSaNamapi vizeSyatayA vyAkhyeyamiti prathamavRttArthaH // 1 // INI isa zlokameM jo 'zrIvarddhamAnaM ' isa padakA vizeSaNarUpase vyAkhyAna kiyA gayA hai, vaha ayogavyavaccheda' nAmakI dhAraka || jo prathama dvAtriMzatikA ( pahalI battIsI ) hai, usake prathamakAvyake tIsare caraNameM vidyamAna ' zrIvarddhamAnAbhidhamAtmarUpam ' isa IN vizeSyako apanI buddhimeM calA AtA huA samajhakara jAnanA cAhiye / vahAMpara 'AtmarUpaM yaha vizepyapada hai / prakRSTa arthAt | uttama AtmA jo ho, vaha AtmarUpa arthAt paramAtmA hai, usako / athavA puna: AvRtti karake arthAt 'zrIvarddhamAnaM ' isa padako| N|| pahale vizeSaNameM lekarake, phira vizepyarUpase grahaNa karake vyAkhyAna karanA cAhiye / isaprakAra prathama kAvyakA artha hai // 1 // IM asyAM ca stutAvanyayogavyavacchedo'dhikRtastasya ca tIrthAntarIyaparikalpitatattvAbhAsanirAsena tepAmAptatva vyavacchedaH svarUpam / tacca bhagavato yathA'vasthitavastutattvavAditvakhyApanenaiva prAmANyamaznute / ataHstutikArastrijagadguroniHzeSaguNastutizraddhAlurapi sadbhUtavastuvAditvAkhyaM guNavizeSameva varNayitumAtmano'bhiprAyamA-N viSkurvannAha / - isa stutimeM anyayogavyavaccheda arthAt dUsaroM ke saMbaMdhako bhinna karanA liyA gayA hai aura usakA : anyamatiyoM karake TV kalpanA kiye hue jo tattvAbhAsa hai, unakA khaMDana karake, una anyamatiyoMko Aptase bhinna karanA' yaha svarUpa hai / aura vaha bhagavAnke vastukA svarUpa jaisA sthita hai, vaisA kahanevAle guNakA dhArakapanA prasiddha karanese hI pramANatAko prApta hotA hai / isakAraNa stutike kartA AcArya yadyapi tIna jagatke guru zrIbhagavAnke samasta guNoMkI stuti karanemeM bhakti rakhate hai, to bhI yathAsthitapadArthoMko / kahanerUpa jo eka guNa hai, usIkA varNana karaneke liye apane abhiprAyako prakaTa karate hue agrima kAvyakA kathana karate hai / 1 paryAyaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAdvAdama. // 8 // ayaM jano nAtha tava stavAya guNAntarebhyaH spRhayAlureva / rAjai.zA. vigAhatAM kintu yathArthavAdamekaM priikssaavidhidurvidgdhH||2|| kAvyabhAvArthaH- he nAtha ! parIkSA karanemeM durvidagdha arthAt apaneko paMDitake samAna mAnanevAlA yaha maiM (pratyakSIbhUta hemacaMdra nAmaka AcArya) Apake anya guNoMkI stuti karaneke artha icchAvAn hI huuN| parantu eka yathArthavAdanAmaka guNako hI stutise vyApta karatA hUM // 2 // __ vyAkhyA / he nAtha ayaM mallakSaNo janastava guNAntarebhyo yathArthavAdavyatiriktebhyo'nanyasAdhAraNazArIralakSaNAdibhyaH spRhayAlureva zraddhAlureva / kimartha stavAya stutikaraNAya / iyaM tAdarNaM caturthI pUrvatra tu spRheyApyaM veti lakSaNA / tava guNAntarANyapi stotuM spRhAvAnayaM jana iti bhAvaH / nanu yadi guNAntarastutAvapi spRhayAlutA takimarthaM tatropekSetyAzaGkayottarArddhamAha / kiMtvityabhyupagamapUrvakavizeSadyotane nipAtaH / ekamekameva yathArthavAdaM yathAvasthitavastutattvaprakhyApanAkhyaM tvadIyaM guNamayaM jano vigAhatAM stutikriyayA samantAd vyApnotu tasminnekasminnapi hi guNe varNite tatrAntarIyadaivatebhyo vaiziSTayakhyApanadvAreNa vastutaH srvgunnstvnsiddheH|| vyAkhyArthaH-'nAtha' bho svAmin ? 'ayaM' yaha 'janaH hemacandra nAmaka manuSya 'tava Apake guNAntarebhyaH' | yathArthavAdase bhinna aura anya devoMmeM nahIM rahanevAle zarIralakSaNa Adi jo guNa hai, unako 'stavAya' stutigocara karaneke athe. KY arthAt stutimeM lAneke liye 'spRhayAlu eva' abhilASA (icchA) kA dhAraka hI hai [ 'stavAya' yahAM tAdarthyameM caturthI vibhakti hai| 1 aura 'guNAntarebhyaH' yahAMpara "spRheApyaM vA" isa sUtrase spRha dhAtuke karmameM vikalpase caturthI vibhakti hai| bhAvArtha-yaha mai Apake // 8 // anya guNoMkI stuti karaneke artha bhI icchA rakhatA hI huuN| 'jo anyaguNoMkI stuti karanemeM bhI icchA hai to una guNoMkI stuti karanemeM / anAdara kyoM hai ? / isaprakAra AzakA karake AcArya uttarArddhako kahate hai| kintu kintu ( valki) [kintu yaha svIkAra kiye 1khapustake- tarikatAnyapi sopyati sa uta netyAzaMkyottarArddhamAha / iti pATha / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue meM vizeSatA janAneke arthameM nipAta hai ] 'ekam ' eka hI ' yathArthavAdam ' ' vastuke yathAsthita svarUpako kahanevAlA ' | isa nAmakA dhAraka jo ApakA guNa hai usIko yaha manuSya ' vigAhatAM ' stutirUpa kriyAse sarvata: vyApta karo / kyoMki, usa yathArthavAditvanAmaka eka hI guNakA varNana kiye jAnepara anyamatake devose viziSTatAkA kathana ho jAyagA / jisake ki dvArA vAstavameM sapUrNa guNoMke stotrakI siddhi ho jAvaigI // 1 atha prastuta guNastutiH samyakparIkSAkSamANAM divyadRzamevaucitImaJcati nADarvAgdRzIM bhavAdRzAmityAzaGkAM | vizeSaNadvAreNa nirAkaroti / yato'yaM janaH parIkSAvidhidurvidagdhaH adhikRtaguNavizeSaparIkSaNavidhau durvidagdhaH paNDitaMmanya iti yAvat / ayamAzayo yadyapi jagadguroryathArthavAditvaguNaparIkSaNaM mAdRzAM materagocarastathA| pi bhaktizraddhAtizayAt tasyAmahamAtmAnaM vidagdhamiva manya iti / vizuddhazraddhAbhaktivyaktimAtrasvarUpatvAtstuteH / iti vRttArthaH // 2 // aba 'yathArthavAditva nAmaka jo guNa hai, usakI stuti karanA uttamarItise parIkSA karane meM samartha jo divyajJAnake dhAraka munIzvara hai, unake hI yogya hai aura tuma jaise chadmasthoMke, usa guNakI stuti karanekI yogyatA nahIM hai|' isaprakAra jo kisIkI AzaMkA hai, | usako vizeSaNadvArA dUra karate hue AcArya kahate hai / kyoMki, yaha mai ( hemacandra ) ' parIkSA vidhidurvidagdhaH ' isa yathArthavAditvanAmaka guNakI parIkSA karanemeM durvidagdha hU arthAt apaneko paMDita mAnatA hUM / bhAvArtha - yaha hai ki, yadyapi tInajagat ke guru zrIjinendrake yathArthavAditva guNakI parIkSA karanA mere jaisoMkI buddhikA viSaya nahI hai, tathApi bhakti aura zraddhAke prabhAvase usa parIkSA karanemeM mai mujhako caturakI samAna mAnatA huuN| kyoMki, nirmala zraddhA aura bhaktikI jo prakaTatA hai, vahI stutikA kharUpa hai / | isaprakAra dUsare kAvyakA artha hai // 2 // atha ye kutIrthyAH kuzAstra vAsanAvAsitasvAntatayA tribhuvanasvAminaM svAmitvena na pratipannAstAnapi tattvavi - cAraNAM prati zikSayannAha / 1] atIndriyajJAninAM / 2 yogyatAM / 3 chadmasthAnAM / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA. hAdvAdamaM. // 9 // una aba jo kumatAvalambI kuzAstroMkI gaMdhase vAsako prApta hue cittase tIna lokake khAmI zrIjinendrako svAmI nahIM mAnate hai, unako bhI tattvoMkA vicAra karaneke liye zikSA dete hue AcArya isa agrima kAvyakA kathana karate hai // guNeSvasUyAM dadhataH pare'mI mA zizriyannAma bhavantamIzam / tathApi sammIlya vilocanAni vicArayantAM nayavartma satyam // 3 // kAvyabhAvArthaH-he nAtha ! yadyapi guNoMmeM IrSAko dhAraNa karanevAle ye kumatAvalambI Apako svAmI / jAna mAneM, tathApi netroMko mIMca karake sacce nyAyamArgakA vicAra kareM // 3 // a amI iti / 'adasastu viprakRSTe' iti vacanAttattvAtattvavimarzabAhyatayA dUrIkaraNAhattvAdviprakRSTAH pare kutI rthikA bhavantaM tvAmananyasAmAnyasakalaguNanilayamapi mA IzaM zizriyan mA svAmitvena pratipadyantAm / yato 7 guNeSvasUyAM dadhato guNeSu baddhamatsarAH / guNeSu doSAviSkaraNaM hyasUyA / yo hi yatra matsarIbhavati sa tadAzrayaM / nAnurudhyate / yathA mAdhuryamatsarI karabhaH puNDekSukANDam / guNAzrayazca bhavAn / evaM paratIrthikAnAM bhagavadAjJApra-6 tipattiM pratiSidhya stutikAro mAdhyasthyamivAsthAya tAn prati hitazikSAmuttarArddhanopadizati / tathApi tvadAjJApratipatterabhAve'pi locanAni netrANi sammIlya militapuTIkRtya satyaM yuktiyuktaM nayavartma nyAyamArga vicArayantAM vimarzaviSayIkurvantu / vyAkhyArtha:-amI' ('adas zabdakA dUravartI padArthako prakaTa karaneke liye prayoga hotA hai ' isa vacanase ) tattva aura atattvake vicArase rahita honeke kAraNa dUra rakhane yogya 'pare' kumatAvalambI bhavantaM' anya devoMmeM nahIM rahanevAle aise saMpUrNa Y guNoMke sthAna Apako 'nAma' bhI ' IzaM' khAmI 'mA' mata 'zizriyan ' khIkAra karo / kyoMki, ve 'guNeSu' guNoMmeM 'asUyA' IrSAko 'dadhataH' dhAraNa karanevAle haiM, arthAt guNoMmeM IrSA rakhate hai / bhAvArtha-guNoMmeM doSoMko prakaTa karanA hI 1 idama' pratyakSakRte samIpataravarti caitado rUpam / adasastu viprakRSTe taditi parokSe vijAnIyAt / / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asUyA ( IrSA ) hai / jo jisa guNameM IrSAko dhAraNa karatA hai, vaha usa guNake dhArakako bhI nahI svIkAra karatA hai| jaise UMTa madhura ) al( mIThe ) rasameM IrSAko rakhatA hai, isa kAraNa vaha madhura rasake dhAraka poMDe sAMThoMke samUhako bhI nahI grahaNa karatA hai| isI prakAra || guNoMmeM Ike dhAraka ve kuvAdI guNoMko dhAraNa karanevAle Apako bhI nahIM mAnate hai / isaprakAra -- paramatAvalambI bhagavAnkI AjJA nahIM mAnate hai / yaha kahakara, stutikartA AcArya ekabAra unameM madhyasthatA ( udAsInapane ) ko hI mAnoM dhAraNa karake, phira bhI || unako kAvyake uttarArddhase hitakA upadeza dete hai / 'tathApi ApakI AjJAko khIkAra na karane para bhI 'vilocanAni' netroMko 'sammIlya' baMda ( mIMca ) karake " satyaM ' yuktiyoM sahita 'nayavarma' nyAyake mArgako 'vicArayantAm ' vicaaro| atra ca vicArayantAmityAtmanepadena phalavatkartRviSayeNaivaM jJApayatyAcAryo yadavitathanayapathavicAraNayA teSAmeva phalaM vayaM kevalamupadeSTAraH / kiM tatphalamiti cetprekSAvatteti brUmaH / sammIlya vilocanAnIti ca vadataH / prAyastattvavicAraNamekAgratAhetunayananimIlanapUrvakaM loke prasiddhamityabhiprAyaH / athavA ayamupadezastebhyo'roca mAna evAcAryeNa vitIryate / tato'svadamAno'pyayaM kttukaussdhpaannyaayenaaytisukhtvaadbhvdbhirne| nimIlya peya IN evetyAkUtam / vicArayantAm ' yahAMpara kartAke viSe phalako dhAraNa karanevAle AtmanepadakA prayoga karanese AcArya * sacce nyAyamArgakA vicAra || Kol karanese unako hI phala hogA, hamako nahIM / kyoMki hama to kevala upadeza denevAle hai' aisA abhiprAya vidita karate hai| sacce nyAyamArgakA vicAra karanese unako kyA phala hogA ? yaha pUcho to hama uttara dete hai ki, 've prekSAvAn (vicAra karake kAma hA karanevAle ) kahalAye jAyeMgeM' yahI unako phala hogA / 'sammIlya vilocanAni' aisA kahate hue AcArya yaha abhiprAya sUcita karate IN hai ki, cittakI ekAgratAkA kAraNabhUta jo netroMko baMda karanA hai, usa pUrvaka tattvoMkA vicAra kiyA jAtA hai| aisA prAyaH lokameM prasiddha hai| isaliye ve anyamatI bhI netra baMda karake, sAvadhAna hokara sacce nyAyamArgakA vicAra karai / athavA AcArya yaha upadeza, unako nahIM rucatA huA hI dete hai| isakAraNa nahIM rucatA huA bhI yaha upadeza AgAmI kAlameM sukharUpa honeke kAraNa kaTukauSadhapAnanyAyase unako netra baMda karake pI jAnA hI cAhiye yaha Azaya hai / bhAvArtha-jaise vaidya rogIko roga dUra karaneke liye kar3avI auSadha dete hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 10 // aura rogI usa kaDavI auSadhako apane ArAma honeke liye netra baMda karake pI jAtA hai| vaiseM hI yadyapi varttamAnameM yaha upadeza unako acchA nahI lagaigA / tathApi bhaviSyameM sukha denevAlA hai, isaliye isa upadezapara unako netrabaMda karake vicAra karanA hI cAhiye / nanu ca yadi pAramezvare vacasi teSAmavivekAtirekAdarocakitA tatkimarthaM tAnpratyupadezakleza iti / naivaM paropakArasArapravRttInAM mahAtmanAM pratipAdyatAM rucimaruciM vAnepekSya hitopadezapravRttidarzanAt / teSAM hi parArthasyaiva svArthatvenAbhimatatvAt / na ca hitopadezAdaparaH pAramArthikaH parArthaH / tathA cArSam / " rUsa vA paro mAvA visaMvA pariyattau || bhAsiyavvA hiyA bhAsA sapakkhaguNakAriyA / 1 / " uvAca ca vAcakaimukhyaH"na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt // bruvato'nugrahabuddhyA vaktustvekAntato bhavati / 1 / iti vRttArthaH / // zaMkA- yadi ajJAnakI adhikatAse unako arhanta paramezvarake vacanameM aruci hai, to Apa unake prati upadeza denekA parizrama kisaliye karate hai ? samAdhAna -- aisA kahanA ThIka nahI hai / kyoMki, anyakA upakAra karanA hI hai sArabhUta varttIva jinake, aise jo mahAtmA hai,ve ziSyakI ruci athavA arucikI apekSA na karake hI hitarUpa upadezake denemeM pravRtti karate hai, aisA dekhA jAtA hai| kyoMki, ve parArtha ( paropakAra ) hI ko svArtharUpa mAnate hai / aura paramArthase ( vAstavameM ) hitopadezake sivAya dUsarA koI paropakAra nahIM hai / isa viSaya meM RSiyoMkA vAkya bhI hai ki, " jisako upadeza diyA jAve vaha roSa kare athavA na karai, vA cAhe vaha usa upadezako viSarUpa samajhai / parantu aise hI vacana bolane cAhiyeM jo ki nijapakSako guNa kareM arthAt jisameM apanA hita ho, vaisA hI upadeza denA cAhiye, 11" aura vAcakamukhya ( zrIumAkhAtijI ) bhI kahate hai ki - " hitarUpa upadezake zravaNa karanese saMpUrNa zrotAoMko dharma hovai hI, aisA ekAnta arthAt nizcaya nahIM hai, parantu anugraha buddhise jo hitopadezakA kahanevAlA hai| usako to niyamase dharma hotA hI hai / 1 / " isa prakAra tRtIya kAvyakA artha hai // 3 // atha yathAvannayavartmavicArameva prapaJcayituM parAbhipretatattvAnAM prAmANyaM nirAkurvannAditastAvatkA vyaSTra ke naulUkyamatAbhimatatattvAni dUSayitukAmastadantaHpAtinau prathamataraM sAmAnyavizeSau dUSayannAha // 1 ziSyaviSayAM / 2 vAnavekSya ityapipATha: / 3 ruSatu vA paro mA vA, vipa vA paryaTatu / bhASitavyA hitA bhASA, svapakSaguNakArikA 191 iticchAyA. 4 umAsvAtiriti / rA jai. zA. // 10 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba yathArtha nayamArgake vicArakA hI vistAra karaneke liye paramatiyoM ke mAne hue tattvoMkI pramANatAko dUra karate hue aura prathama hI 6 kAvyoMdvArA vaizeSikamatake tattvoMko dUSita karanekI icchA rakhate hue AcArya sabase prathama una vaizeSikatattvoMke madhya meM giranevAle jo sAmAnya aura vizeSa nAmaka do padArtha hai unako dUSita karaneke liye isa agrima kAvyakA kathana karate hai // - svato'nuvRttivyativRttibhAjI bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAdvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 4 // kAvyabhAvArtha:--padArtha apane Apa hI anuvRtti tathA vyativRttiko dhAraNa karate haiM / unakA svarUpa anya kisI padArthase pratIta hone yogya nahIM hai / isakAraNa jo akuzalavAdI asatyasvarUpa aura | padArtha se bhinna aise sAmAnya tathA vizeSase anuvRtti ( sAmAnya ) aura vyativRtti ( vizeSa ) pratyayakA kathana karate haiM ve patanako prApta hote haiM // 4 // vyAkhyA | abhavan bhavanti bhaviSyanti ceti bhAvA: padArthA AtmapudgalAdayaste svata iti / sarvaM hi vAkyaM | sAvadhAraNamAmanantIti svata evAtmIyasvarUpAdevAnuvRttivyativRttibhAjaH / ekAkArA pratItirekazabdavAcyatA cAnuvRttiH, vyativRttirvyAvRttirvijAtIyebhyaH sarvathA vyavacchedaste ubhe api saMvalite bhajante AzrayantIti anuvR| ttivyativRttibhAjaH sAmAnyavizeSobhayAtmakA ityarthaH / vyAkhyArthaH---- bhAvAH ' jo ho cuke, ho rahe haiM aura hoveMge, ve bhAva arthAt AtmA, pudgala Adi padArtha haiM / ve , svataH eva ' [ yahAM AcArya saba vAkyoMko evakArasahita kahate hai, isakAraNa evakA adhyAhAra kiyA gayA hai ] apane Apa hI 4 'anuvRttivyativRttibhAja: ' eka AkAravAlI pratIti aura eka zabdase kahane yogyatA jo hai, usako anuvRtti ( sAmAnya ) 1 anvayavyatirekayuktAH / 2 evakArasahitaM / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdATama // 11 // kahate hai, aura vijAtIya padArthoMse jo sarvathA judApanA hai, usako vyativRtti (vizepa) kahate haiN| mile hue ina donoMko bhI jo dhAraNa y kareM, ve anuvRtivyattivRttibhAja hai / arthAt sAmAnya tathA vizeSa ina donoM svarUpa hai| asyaivArthasya vyatirekamAha / na bhAvAntaraneyarUpA iti |neti niSedhe / bhAvAntarAbhyAM parAbhimatAbhyAM dravyaguNakarmasamavAyabhyaH padArthAntarAbhyAM bhAvavyatiriktasAmAnyavizeSAbhyAM neyaM pratItiviSayaM prApaNIyaM rUpaM yathAsaMkhyamanuvRttivyativRttilakSaNaM svarUpaM yeSAM te tathoktAH / svabhAva eva hyayaM sarvabhAvAnAM yadanuvRttivyAvRttipratyayau svata eva jnynti| tathA hi ghaTa eva tAvatpRthubunodarAdyAkAravAn pratItiviSayIbhavan sannanyAnapi tadAkRtibhRtaH | padArthAn ghaTarUpatayA ghaTaikazabdavAcyatayA ca pratyAyayan sAmAnyAkhyAM labhate / sa eva cetarebhyaH sajAtIyavijAtIyebhyo dravyakSetrakAlabhAvairAtmAnaM vyAvartayan vizeSavyapadezamanute / iti na sAmAnyavizeSayoH pRthakpadArthAntaratvakalpanaM nyAyyam / padArthadharmatvenaiva tayoH pratIyamAnatvAt / na ca dharmA dhamiNaH sakAzAdatyantaM vytiriktaaH| ekAntabhede vishepnnvishessybhaavaa'nupptteH| krbhraasbhyorivdhrmaadhmivypdeshaa'bhaavprsnggaacc| dharmANAmapi ca pRthakpadArthAntaratvakalpane ekasminneva vastuni padArthAnantyaprasaGgaH / anntdhrmktvaadvstunH| | aba isI arthake vyatirekakA kathana karate hai / 'na bhAvAntaraneyarUpAH' [yahAM 'na' niSedha arthameM hai ] padArtha vaizepikoMke mAne hue jo dravya, guNa, karma aura samavAya nAmaka padArtha hai, unase bhinna jo sAmAnya tathA vizeSa hai, una karake neya arthAt pratItike 1 gocara karane yogya hai kharUpa jinakA, aise nahIM hai| kyoMki saba padArthokA yaha khabhAva hI hai ki, ve anuvRtti aura vyativRtti pratyayako pU svayaM hI utpanna karate hai| so hI dikhalAte hai ki, jaise pRthu ( moTe) aura budhna ( gola ) aise udara (peTa ) Adike AkArako YdhAraNa karanevAlA ghaDA jaba prathama hI pratIta hotA hai, taba apane jaise AkArako dhAraNa karanevAle jo anya ( dUsare) padArtha hai, unako bhI ghaTa rUpatAse aura 'ghaTa' isa ekazabdavAcyatAse vidita karatA huA 'sAmAnya ' isa nAmako dhAraNa karatA hai| aura vahI ghaDA apanI jAtivAle jo dUsare ghaTa hai, unase tathA apanI jAtise bhinna jo paTa Adi hai, unase dravya, kSetra, kAla 1 uccAraNa / 2 aniSTApAdanaM prsngg| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INaura bhAvadvArA apaneko judA karatA huA ' vizeSa ' isa nAmako dhAraNa karatA hai / isa kAraNa tumane jo sAmAnya aura vizeSako || padArthoMse bhinna padArtha mAne hai, so nyAya ( ucita ) nahIM hai / kyoMki ve donoM anya padArthoke dharmarUpa hI pratIta hote hai| aura dharmIse dharma atyanta bhinna nahIM hai| kyoMki, yadi dharma aura dharmIke sarvathA bheda mAna liyA jAye to ' yaha vizeSaNa || hai aura yaha vizeSya hai' isa prakArakA jo vizeSaNavizepyabhAva saMbandha hai, usakI siddhi na hogI / aura jaise UMTa aura gardabha (gadhe) ITA IN meM atyanta bhinnatAke kAraNa dharmadharmIbhAva sambandha nahIM ho sakatA hai, usI prakAra padArthoM meM bhI atyanta bhinnatAke kAraNa dharmadharmIbhAva | na hogA; arthAt yaha padArtha ina dharmokA dharmI hai, aura yaha dharmI ( padArtha ) ina dharmoko dhAraNa karanevAlA hai, isa prakArakA jo vyavahAra hai, usake abhAvakA prasaMga hogaa| tathA yadi dharmoko bhI bhinna padArtha mAnoge to, eka hI vastumeM ananta padArtha mAnanekA prasaMga hogaa| kyoMki, vastu ananta dharmoMkA dhAraka hai| - tadevaM sAmAnyavizeSayoH svatattvaM yathAvadanavabudhyamAnA akuzalA atattvAbhiniviSTadRSTayastIrthAntarIyAH skhalanti nyAyamArgAdrazyanti niruttarIbhavantItyarthaH / skhalanena cAtra prAmANikajanopahasanIyatA dhvanyate / ki kurvANAH dvayaM anuvRttivyAvRttilakSaNaM pratyayadvayaM vadantaH / kasmAdetatpratyayadvayaM vadanta ityAha-parAtmatattvA-1 tparau padArthebhyo vyatiriktattvAdanyau parasparanirapekSau ca yo sAmAnyavizeSau tayoryadAtmatattvaM svarUpamanuvRttivyAvRttilakSaNaM tsmaattdaashrityetyrthH| gamyayapaH karmAdhAre' ityanena paJcamI / kathaMbhUtAtparAtmatattvAdityAha / atathAtmatattvAt / mAbhUtparAbhimatasya parAtmatattvasya satyarUpateti vizeSaNamidam / yathA yenaikAntabhedalakSaNena | prakAreNa paraiH prakalpitaM na tathA tena prakAreNAtmatattvaM svarUpaM yasya tattathA tasmAt / yataH padArtheSvaviSvagbhAvena / sAmAnyavizeSau varttate / taizca tau tebhyaH paratvena kalpitau paratvaM cAnyatvaM taccaikAntabhedA'vinAbhAvi / so isaprakAra sAmAnya aura vizeSake svarUpako yathAvat ( jaisA hai vaisA ) nahIM samajhate hue 'akuzalAH' atattvako tattva | mAnanemeM durAgraharUpa hai dRSTi ( buddhi ) jinakI aise, anyamatI ' skhalanti ' nyAyake mArgase girate hai arthAt uttararahita hote 1 kadAgrahika / 2 abhinnabhAvena / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. syAdvAdamalA hai| [yahApara ' skhalana ' isake kahanese 'prAmANika janoMse haMse jAte hai ' yaha artha dhvanita hotA hai ] | kyA karate hue skhalita hote hai 'dvayaM anuvRtti aura vyAvRttirUpa lakSaNake dhAraka jo do pratyaya hai, unako 'vadantaH' kahate hue skhalita hote haiN| // 12 // kisase ina do pratyayoMko kahate hue skhalita hote haiM ? isa AzaMkAmeM kahate hai ki 'parAtmatattvAta padArthoMse bhinna honeke kAraNa anya aura ApasameM eka dUsarekI apekSA ( jarUrata ) ko nahIM dhAraNa karanevAle aise jo sAmAnya aura vizeSa hai, unakA jo Atmatattva arthAt anuvRtti tathA vyAvRttirUpa kharUpa hai, usase arthAt usakA Azraya karake [ yahAMpara 'gamyayapaHkarmAdhAre' isa sUtrase paMcamI vibhakti huI hai ] kese parAtmatattvase isa AzaMkApara kahate hai 'atthaatmtttvaat| [anya matiyoMdvArA mAnA huA jo parAtmatattva hai vaha satya na ho isaliye yaha vizeSaNa diyA gayA hai ] jisa ekAntabhedarUpa lakSaNake dhAraka prakArase vaizeSikoMne mAnA hai, usa prakAra nahIM hai svarUpa jisakA aise parAtmatattvase / kyoMki, sAmAnya tathA vizeSa ye donoM padArthoM meM vyApta hokara sthita hai aura vaizeSikoMne ina donoMko padArthoMse para (jude ) mAne hai / parakA artha anya hai aura vaha anyapanA sarvathA bheda |mAne vinA nahIM ho sakatA hai| | kiJca padArthebhyaH sAmAnyavizeSayorekAntabhinnatve svIkriyamANe ekavastuviSayaM anuvRttivyAvRttirUpaM pratyayadvayaM nopapadyeta / ekAntAbhede cAnyatarasyAsattvaprasaGgaH, sAmAnyavizeSavyavahArA'bhAvazca syAta sAmAnyavira bhayAtmakatvenaiva vastunaH pramANena pratIteH / parasparanirapekSapakSastu purastAnnirloThayiSyate / ata eva teSAM vAdinAM skhalanakriyayopahasanIyatvamabhivyajyate / yo hyanyathA sthitaM vastusvarUpamanyathaiva pratipadyamAnaH parebhyazca tathaiva prajJApayan svayaM naSTaH parAnnAzayati na khalu tasmAdanya upahAsapAtram / iti vRttaarthH||4|| A] aura yaha bhI vizeSa hai ki, yadi padArthoMse sAmAnya aura vizeSake sarvathA bheda mAnaliyA jAve, to eka vastumeM viSayake dhAraka anuvRtti aura vyAvRttirUpa do pratyaya siddha na hoveM / tathA yadi sarvathA abheda mAneM to donoMmeMse kisI ekake abhAvakA prasaMga Avai, aura sAmAnyavizeSarUpa jo vyavahAra hai, usakA bhI abhAva hovai / kyoMki, pramANadvArA sAmAnya tathA vizeSa ina donoM rUpatAse hI vastukI pratIti hotI hai arthAt sAmAnya-vizeSa kharUpa hI padArtha pramANase jAnA jAtA hai| [sAmAnya aura vizeSa ye donoM paraspara apekSA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahita hai, yaha pakSa jo kaha Aye hai, isakA khaMDana Age kreNge| isI liye una vAdiyoMke skhalana kriyAse hAsyakI yogyatA prakaTa kI jAtI hai / kyoMki, jo anya prakArase sthita vastuke kharUpako Apa anya prakArase mAnatA hai aura anya puruSoMko bhI usI prakAra samajhAtA hai, vaha Apa nAzako prApta hokara dUsaroMkA bhI nAza karatA hai / isaliye nizcayakara usake sivAya koI dUsarA hAsyakA pAtra | nahIM hai / isaprakAra kAvyakA artha hai // 4 // atha tadabhimatAvakAntanityAnityapakSau dUSayannAha / / IN aba vaizeSikamatavAloMke abhISTa jo ekAnta nitya aura ekAnta anitya paMkSa haiM, una donoM ekAntapakSoMmeM doSa dete hue AcArya agrima kAvyakA kathana karate hai - . AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApAH // 5 // IN kAvyabhAvArthaH-dIpakase lekara AkAza paryanta arthAt samasta hI padArtha samAna svabhAvake dhAraka haiN| kyoMki, saba hI padArtha syAhAdakI maryAdAkA ullaMghana nahIM karate haiN| tathApi unameM dIpaka Adi kitane hI padArtha sarvathA anitya haiM aura AkAza Adi kitane hI padArtha sarvathA nitya haiM / isa prakAra ApakI AjJAse dveSa rakhanevAloMke arthAt vaizeSika matavAloMke pralApa haiM // 5 // Kel vyAkhyA / AdIpaM dIpAdArabhya Avyoma vyoma maryAdIkRtya sarva vastu padArthasvarUpaM samasvabhAvaM samastulyaH svabhAvaH svarUpaM yasya tattathA / kiJca-vastunaH svarUpaM dravyaparyAyAtmakatvamiti brUmaH / tathA ca vAcakamukhyaH"utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti / samasvabhAvatvaM kuta iti vizeSaNadvAreNa hetumAha / syAdvAdamudrA'natibhedi syAdityavyayamanekAntadyotakam / tataH syAdvAdo'nekAntavAdo nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat / tasya mudrA maryAdA tAM nA'tibhinatti nAtikAmatIti syAdvAdamudrAnatibhedi / yathA hi nyAyaikaniSTe Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamA // 13 // rAjani rAjyazriyaM zAsati sati sarvAH prajAstanmudrAM naativrtitumiishte| tadatikrame tAsAM sarvArthahAnibhAvAt / rAjai.zA. evaM vijayini niSkaNTake syAdvAdamahAnarendre tadIyamudrAM sarve'pi padArthA nAtikAmanti / tadulanne tepAM svarUpavyavasthAhAniprasakteH // vyAkhyArthaH-'AdIpaM dIpakase lekara 'Avyoma' AkAzaparyanta 'vastu' saba padArthoMkA kharUpa 'samakhabhAvaM samAna hai| (ekase) svabhAvavAlA hai| kiMca hama 'vastukA svarUpa dravya aura paryAyarUpa hai| aisA kahate hai / aura vAcakamukhya (zrIumAsvAti )neM bhI "jo utpAda (utpatti ) vyaya (nAga) tathA dhauvya (nityatA )se yukta hai, vaha sat ( vastu ) hai" isI prakAra vastukA lakSaNa kahA hai| saba vastu samAna svabhAvakA dhAraka kaiseM hai ? isa AzaMkAmeM vizeSaNa dvArA hetukA kathana karate hai| 'syAdvAdamudrAnatibhedi' 'syAt' yaha anekAntako sUcita karanevAlA avyaya hai| isa kAraNa syAdvAdakA artha anekAntavAda arthAt nitya, anitya Adi aneka dharmoMke dhAraka eka vastukA svIkAra karanA hai / usa syAdvAdakI mudrA arthAt maryAdAkA ullaMghana karanevAlA | nahI hai / bhAvArtha-jaise nyAyameM hI tatpara aisA koI rAjA rAjyalakSmIkA zAsana karatA ho, to samasta prajA usakI mudrA (mohara) IN kA ullaMghana nahIM kara sakatI hai| kyoMki, usake ullaghana karanese usa prajAke sarvasva (saba dhana )kA nAza ho jAve / isIprakAra | kaMTaka (zatru ) rahita, aura vijayI aise syAdvAdarUpI mahArAjake vidyamAna rahate hue, saba hI padArtha usa syAdvAdakI mudrAkA ullaghana nahIM kara sakate hai| kyoMki, usakA ullaMghana karanepara unake apane svarUpakI jo vyavasthA (sthiti) hai, usake nAzakA prasaMga hotA hai| sarvavastUnAM samasvabhAvatvakathanaM ca parAbhISTasyaikaM vastu vyomAdi nityameva, anyacca pradIpAdyanityameva, iti vAdasya pratikSepabIjam / sarve hi bhAvA dravyArthikanayApekSayA nityaaH,pryaayaarthiknyaadeshaatpunrnityaaH| tatraikAntA'nityatayA parairaGgIkRtasya pradIpasya tAvannityAnityatvavyavasthApane dimAtramucyate / AcAryane jo 'saba padArtha samAna khabhAvake dhAraka hai| aisA kahA hai, so 'AkAza Adi eka padArtha nitya hI hai aura dUsare 3 // pradIpa Adi padArtha anitya hI hai' isaprakAra jo vaizeSikoMkA mAnA huA ekAntavAda hai, usake khaDana karanemeM bIja (kAraNa) 1 prAdhAnyAt, apekSAto vaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai arthAt AcArya isIke AdhArapara ekAntavAdakA khaMDana kreNge| kyoMki, saba hI padArtha dravyArthikanayakI apekSAse nitya hai aura paryAyArthika nayakI apekSAse anitya hai| unameM prathama hI paravAdiyoMne jisa dIpakako ekAnta anitya mAnA hai, usI dIpaka || nitya tathA anityarUpa donoM dharma siddha karaneke liye kucha kahate hai // tathA hi-pradIpaparyAyApannAstaijasAH paramANavaH svarasatastailakSayAdvAtAbhighAtAdvA jyotiHparyAyaM parityajya tamorUpaM paryAyAntaramAsAdayanto'pi naikaantenaanityaaH| pudgaladravyarUpatayA'vasthitatvAttepAm / nahyetAvataivA) nityatvaM yAvatA pUrvaparyAyasya vinAzaH, uttaraparyAyasya cotpAdaH / na khalu mRdravyaM sthAsakakozakuzUlazivakaghaTodyavasthAntarANyApadyamAnamapyekAntato vinaSTam / teSu mRdravyAnugamasyA'vAlagopAlaM pratItatvAt / na ca tamasaH paugalikatvamasiddham / cAkSuSatvAnyathAnupapatteH / pradIpAlokavat // so hI dikhalAte hai ki, dIpakakI paryAyako prApta hue jo tejake paramANu hai, ve yadyapi svabhAvase, tailake na rahanese athavA pavanakI Takkara laganese, apane prakAzarUpa paryAyako chor3akara tama ( aMdhakAra ) rUpa jo dUsarA paryAya hai, usako prApta hote hai, tathApi ekAntase anitya nahIM haiN| kyoMki, ve tejake paramANu pudgaladravyarUpatAse, usa tamarUpa paryAyameM bhI vidyamAna hai / aura pUrva paryAyakA nAza tathA uttara paryAyakA jo utpanna honA hai, itane hI se dIpakameM anityatA nahIM ho sakatI hai / kyoMki, mRttikA Ma( miTTI) dravya yadyapi sthAsaka (cAkapara dharA huA miTTIkA piMDa), koza ( usa miTTIke piDakA bar3hA huA AkAra), kuzala (usa bar3he hue AkAra para hAta pheranese utpanna huA eka prakArakA AkAra), zivaka ( kapAla), ghaTa (ghar3A) ityAdi rUpa bhinna 2 avasthAoMko prApta hotA hai, tathApi sarvathA naSTa nahIM hotA hai / kyoMki, una sthAsaka Adi paryAyoMmeM bAlakase lekara gopAla ( gvAliye ) taka saboMke mRttikAdravyakI pratIti hotI hai arthAt sabhI sthAsaka AdimeM mRttikAdravyako svIkAra karate hai| aura tamake paudgalikatva (pudgalakA paryAyapanA ) asiddha nahIM hai| kyoMki, jaise pradIpakA prakAza paudgalika honese cAkSupa (netroMkA viSaya ) hai, usI prakAra tama bhI paudgalika honese hI cAkSuSa hai / aura yadi tuma tamako paudgalika na mAno to vaha cAkSuSa bhI nahIM ho sakatA hai / isaliye siddha huA ki tama paudgalika hai| 1 svabhAvataH / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. // 14 // atha yaccAkSuSaM tatsarva svapratibhAse AlokamapekSate, na caivaM tamastatkathaM cAkSuSam / naivam / ulUkAdInAmAlokamantareNApi tatpratibhAsAt / yaistvasmadAdibhiranyaccAkSuSaM ghaTAdikamAlokaM vinA nopalabhyate, tairapi timi maalokyissyte| vicitratvAdbhAvAnAm / kathamanyathA pItazvetAdayo'pi svarNamuktAphalAdyA AlokApekSadarzanAH,y pradIpacandrAdayastu prkaashaantrnirpekssaaH| iti siddhaM tamazcAkSupam / ___ zaMkA-jo cAkSuSa padArtha hai, vaha apane dekhe jAnemeM prakAza ( ujAle ) kI apekSA ( jarUrata ) rakhatA hai / aura tama aisA nahI hai arthAt vinA prakAzake hI dekhanemeM AtA hai / isaliye Apa tamako cAkSuSa kaise kahate hai ? samAdhAna-yaha tumhArI y zakA ThIka nahIM hai / kyoMki, jo cAkSuSa padArtha tumako prakAzake vinA nahIM dIkha par3atA hai, vahI cAkSupa padArtha ulUka (ghUghU ) y Adiko prakAzake vinA bhI dIkhanemeM AtA hai| aura jina hama tuma vagairahako jo dUsarA cAkSuSa ghaTAdika padArtha prakAzake vinA nahIM dIkhatA hai, unhIM hama tuma vagairahako cAkSuSa tama prakAzake vinA bhI dekhanemeM AvegA / kyoMki, padArtha vicitra hai arthAt saba pU padArtha ekase nahI hai / yadi padArthoMmeM vicitratA na ho, to pIta ( pIlA ) suvarNa aura zveta ( sapheda) motI vagairaha to apane dekhe TO jAnemeM prakAzakI apekSA kyoM rakhate hai ? aura pIta aisA bhI dIpaka tathA zveta aisA bhI caMdramA Adi padArtha apane dekhe jAnemeM anya prakAzakI apekSA kyoM nahIM rakhate hai ? bhAvArtha-padArtha vicitra hai, isa kAraNa jaise sonA motI Adi kitane hI padArtha prakAzake vinA nahIM dIkha par3ate hai, aura dIpaka Adi prakAzake vinA dIkha par3ate hai, usI prakAra hama tuma ghaTa Adi padArthoMko prakAzase dekhate hai aura tamako vinA prakAzake hI dekhate hai / isa prakAra 'tama cAkSupa hai' yaha jo hamArA kathana hai so siddha ho gayA / ___ rUpavattvAcca sparzavattvamapi pratIyate / zItasparzapratyayajanakatvAt / yAni tvaniviDAvayavatvamapratighAtitvamanu, dbhUtasparzavizeSatvamapratIyamAnakhaNDAvayavidravyapravibhAgatvamityAdIni tamasaH paugalikatvaniSedhAya paraiH sAdhanAnyupanyastAni tAni pradIpaprabhAdRSTAntenaiva pratiSedhyAni / tulyayogakSematvAt / aura tama rUpa [ nIlavarNa ) ko dhAraNa karatA hai, isaliye sparzakA dhAraka bhI pratIta hotA hai| kyoMki, zIta sparzakI pratItiko utpanna karatA hai arthAt jyoM jyoM adhika aMdhakArameM jAte hai tyoM tyoM ThaMDApana mAluma par3atA hai / isaliye tama jaise // 14 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpavAlA hai, vaise hI sparzavAlA bhI hai / aura jo tamako paudgalika na mAnaneke liye vAdiyoMne " aniviDAvayavattva ( kaThora avayavapanA na honA) 1 apratighAtitva (kisIse rukanevAlA na honA)2 anudbhUtasparza vizeSatva (iMdriyoMse grahaNa karane yogya | | kisI sparzavAlA na honA) 3 apratIyamAnakhaMDAvayavidravyapravibhAgitva ( khaMDita avayavIrUpa dravyake vibhAgakI pratItikA na honA) 4 ityAdi sAdhana diye hai " inakA pradIpakI prabhAke dRSTAntase khaMDana kara denA caahiye| kyoMki, tulyayogakSema hai| bhAvArtha-jainI to tamako pudgalakA paryAya mAnate hai aura vaizeSika kahate haiM ki, tama paudgalika nahIM hai / kyoMki, "prathama to jo paudgalika hotA hai, usake avayava loha vagairahake samAna kaThora hote hai| aura tamake avayava kaThora nahIM hai / dUsare || paudgalika padArtha kisIke Ar3e AjAnese ruka jAtA hai / aura tama kisIse rukatA nahIM hai / tIsare paudgalika padArthakA spaSTa al rItise sparza hotA hai| aura tamakA sparza nahIM hotA hai / cothe paudgalika padArthake avayavIke khaMDa bhI hote hai / jaise, ki, vastra Adike khaMDa hote hai / parantu tamake khaMDa ( Tukar3e ) nahIM hote hai / " inakA khaMDana jainI isa prakAra karate hai ki, tumane jo dIpakakI prabhAko paudgalika mAnI hai, usameM bhI jo guNa tamameM nahIM hai ve nahIM hai / isaliye jaise tumane pradIpakI prabhAko paudgalika AVM mAnI hai, usI prakAra tumako tama bhI paudgalika mAnanA cAhiye / na ca vAcyaM taijasAH paramANavaH kathaM tamastvena pariNamanta iti / pudgalAnAM tattatsAmagrIsahakRtAnAM visadRzakAryotpAdakatvasyApi darzanAt / dRSTo hyATTaindhanasaMyogavazAbhAsvararUpasyApi vddherbhaasvrruupdhuumruupkaaryotpaadH| iti siddho nityAnityaH pradIpaH / yadApi nirvANAdarvAg dedIpyamAno dIpastadApi navanavaparyAyotpAdavinAzabhAktvAt pradIpatvAnvayAcca nityAnitya eva / aura 'tejake paramANu tama rUpa kaise pariNama gaye ? arthAt aMdhakAra rUpa kaise ho gaye ? ' aisI zaMkA na karanI cAhiye / kyoMki, una una sAmagriyoM sahita jo pudgala hai, unake asamAna kAryakI utpatti bhI dekhate hai / arthAt sahakArI kAraNoMke | milanepara pudgaloMse visadRza kArya bhI utpanna hote hai / yaha niyama nahIM hai ki, tejake paramANuoMse tejarUpa hI dUsarA kArya ho / 'INI kyoMki, gIle iMdhanake saMyogake vazase bhAkhara ( prakAzamAna ) svarUpakA dhAraka jo agni hai, usase abhAkhara ( kAMti rahita ) S Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dviAdamaM. / 15 // aise ghUmarUpa kAryakI utpatti dekhate haiN| bhAvArtha-jaise gIle iMdhanake saMyogase agni dhUmako utpanna karatA hai / usI prakAra sAmagrIvizeSase tejake paramANu bhI tamako utpanna karate hai| isa prakAra dIpaka, nitya tathA anitya ye donoM dharma siddha hue| aura vujhaneke pahale jaba ki jalatA huA dIpaka hai, usameM bhI naye naye paryAyoMkI utpatti tathA nAza honese anityatva hai| aura una sabhI paryAyoMmeM dIpakakA saMbaMdha hai, isaliye nityatva hai / isa prakAra dIpakameM nitya aura anityarUpa donoM hI dharma rahate hai|| ___evaM vyomApyutpAdavyayadhrauvyAtmakatvAnnityAnityameva / tathA hi-avagAhakAnAM jIvapudgalAnAmavagAhadAnopagraha eva tallakSaNam / " avakAzadamAkAzam" iti vacanAt / yadA cAvagAhakA jIvapudgalAH prayogato vinasAMto vA ekasmAnnabhaHpradezAtpradezAntaramupasarpanti tadA tasya vyomnastairavagAhakaiH samamekasminpradeze vibhAgaH uttarasmiMzca pradeze sNyogaiH| saMyogavibhAgau ca parasparaM viruddhau dhammauM, tadbhede cAvazyaM dharmiNo bhedaH / tathA y cAhuH " ayameva hi bhedo bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazceti" / tatazca tadAkAzaM pUrvasaMyogavi-y nAzalakSaNapariNAmApattyA vinaSTam / uttarasaMyogotpAdAkhyapariNAmAnubhavAccotpannam / ubhayatrAkAzadravyasyAnuga| tatvAccotpAdavyayayorekAdhikaraNatvam / isI prakAra utpAda, vyaya tathA dhauvya (sthiratA ) kharUpa honese AkAza bhI nitya aura anitya, ina donoM dharmoMkA hI dhAraka hai| tathAhi-'avakAzako denevAlA AkAza hai' isa vacanase 'AkAzake bhItara rahanevAle jo jIva tathA pudgala hai, unako IN sthAna dekara, unakA upakAra karanA ' yahI AkAzakA lakSaNa hai / aura jaba usameM rahanevAle jIva tathA pudgala kisI dUsarekI preraNAse athavA apane khabhAvase eka AkAzake pradezase dUsare AkAzake pradezameM gamana karate hai, taba usa AkAzakA una rahanevAle jIva aura pudgaloMke sAtha eka pradezameM to vibhAga ( viyoga ) hotA hai / aura dUsare pradezameM sayoga hotA hai| bhAvArtha-lokAkAza asakhyAta pradezI hai, isaliye jaba isake eka pradezase dUsare pradezameM jIva pudgala jAte hai, taba AkAzake 1 upakAraH / 2 purupazaktitaH / 3 svabhAvataH / 4 prAptipUrvikA'grAptirvibhAgaH / 5 aprAptipUrvikA prApti sayoga. / 6 ubhayathA bhedo vastUnAM lakSaNabhedAtkAraNabhedAceti / ayameva hi ghaTapaTayoAMdo yajalAharaNAdizItatrANAdiviruddhadharmAdhyAsaH // ayameva hi bhedaheturvA yanmUtpiNDAditanvAdikAraNabheda / // 15 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka pradezameM vibhAga aura dUsaremeM saMyoga hotA hai / aura saMyoga tathA vibhAga ye donoM paraspara virodha rakhanevAle dharma haiM / arthAt jahAM sayoga rahatA hai, vahAM vibhAga, nahIM raha sakatA hai aura jahAM vibhAga rahatA hai, vahAM saMyoga nahIM raha sakatA hai / isaliye jaba ki, saMyoga aura vibhAgameM bheda huA arthAt saMyoga judA aura vibhAga judA rahA to dharmI ( ina donoM saMyoga aura vibhAga rUpa dharmoko dhAraNa karanevAlA ) jo AkAza hai, usake bhI avazya hI bheda huA / so hI kahA hai ki, jo " viruddha dharmokA rahanA hai, so to bheda hai aura jo bhinna 2 kAraNoMkA honA hai, vahI bhedakA kAraNa hai / bhAvArtha-padArthokA lakSaNake bhedase / athavA kAraNake bhedase bheda hotA hai / jaise ghaTa aura paTameM yahI bheda hai ki, ghaTa to jala lAne AdirUpa dharmoko dhAraNa karatA hai aura paTa ( vastra ) zItase vacAne AdirUpa dharmoko dhAraNa karatA hai / aura yahI ina donoMmeM bheda kAraNa hai ki, ghaTa to K mRttikAke piMDa AdirUpa kAraNoM se utpanna hotA hai aura paTa taMtu Adi kAraNoM se utpanna hotA hai / aura jaba dharmoMke bhedase 5 dharmImeM bheda huA, to, vaha AkAza pUrvapadArthakA jo saMyoga thA usa saMyogake vinAzarUpa pariNAmako dhAraNa karanese naSTa huA aura dUsare pradezameM jo pudgalakA saMyoga huA isa kAraNa usa saMyogake utpAda ( utpatti ) nAmaka pariNAmako anubhavana ( dhAraNa ) karanese vaha AkAza utpanna huA / aura AkAza dravya una donoM vinAza aura utpAdarUpa avasthAoMmeM dravyarUpase anugata ( calA A rahA ) hai arthAt vidyamAna hai, usakA nAza nahIM huA hai, isaliye utpAda aura vyaya ina donoMkA eka IN AkAza hI adhikaraNa arthAt rahanekA sthAna hai // ka tathA ca "yadapracyutA'nutpannasthiraikarUpaM nityam" iti nityalakSaNamAcakSate tdpaastm| evaMvidhasya kasyacidvaIN|| stuno'bhaavaat| "tadbhAvA'vyayaM nitym|" iti tu satyaM nityalakSaNam / utpAdavinAzayoH sadbhAve'pi tadbhAvAda-IN nvayirUpAdyanna vyeti tannityamiti tadarthasya ghaTamAnatvAt / yadi hi apracyutAdilakSaNaM nityamiSyate tdotpaadvyyyorniraadhaartvprsnggH| na ca tayoryoge nitytvhaaniH| "dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA drvyvrjitaaH|kk kadA mA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vaa|1|" iti vacanAt / na cAkAzaM na dravyam / 1 nityatvArthasya / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 16 // aura isa pUrvokta kathanase " jo kabhI apane kharUpase girai nahIM, arthAt naSTa na ho, utpanna na ho aura sthira ekarUpa rahe, vaha nitya hai " aisA jo vAdiyoMne nityakA lakSaNa kahA hai, usakA khaMDana hogyaa| kyoMki, jisakA nAza aura utpAda na ho | aura sadA sthira eka rUpa rahai, aisA koI padArtha hI nahIM hai / aura jainatattvArthasUtrakArane " tadbhAvAvyayaM nityam " ( padArtha ke svabhAvakA jo nAza na honA hai, so nitya hai ) yaha jo nityakA lakSaNa kahA hai, vaha to satya hai / kyoMki, 'utpAda aura vinAzake honepara bhI saMbaMdhita svarUpa jo padArthakA bhAva (svarUpa) hai usase jo naSTa na ho arthAt rahita na ho, vaha nitya hai' yaha jo nityakA artha | hai, vaha padArthoM meM ghaTatA huA hai arthAt siddha hai / aura yadi vAdiyoMkA mAnA huA jo apracyuta Adi pUrvokta lakSaNakA dhAraka nitya hai, usako svIkAra kiyA jAya to utpAda aura vyayake nirAdhAratAkA prasaMga ho jAve arthAt utpAda aura vyayakA koI bhI padArtha AdhAra na rahai / aura hama jo utpAda tathA vyayakA paDhArthameM saMyoga mAnate haiM, usase padArthakI nityatAmeM koI hAni nahIM hotI hai / kyoMki, " paryAyake vinA dravya aura dravyake vinA paryAya kisIne kisI samaya kisI sthalameM kisI rUpavAle kisI pramANase bhI nahI dekhe hai ? arthAt koI bhI kahI bhI kisI bhI pramANase paryAya rahita dravya aura dravyarahita paryAya nahIM dekha sakatA hai| 1 / aisA jainazAstroMkA vacana hai / aura AkAza dravya nahIM hai aisA nahIM hai, api tu hai hI hai / laukikAnAmapi ghaTAkAzaM paTAkAzamiti vyavahAraprasiddherAkAzasya nityA'nityatvam / ghaTAkAzamapi hi yadA ghaTApagame paTenAkrAntaM tadA paTAkAzamiti vyavahAraH / na cAyamaupacArikatvAdapramANameva / upacArasyApi kiJcitsAdharmyadvAreNa mukhyArthasparzitvAt / nabhaso hi yatkila sarvavyApakatvaM mukhyaM parimANaM tattadAdheyaghaTapaTAdisambandhiniyata pariNAmavazAtkalpitabhedaM satpratiniyatadezavyApitayA vyavahriyamANaM ghaTAkAzapaTAkAzAditattadvyapadezanibandhanaM bhavati / tattadghaTAdisambandhe ca vyApakatvenAvasthitasya vyomnosvasthAntarApattistatazcAvasthAbhede'vasthAvato'pi bhedastAsAM tato'viSvagbhAvAt / iti siddhaM nityAnityatvaM vyomnaH / - tathA jainI hI AkAzako nitya - anitya mAnate hai, aisA nahIM hai / kyoMki, laukika arthAt sarvasAdhAraNa jana hai, unake bhI "yaha, ghaTakA AkAza hai, yaha paTakA AkAza hai" aisA vyavahAra prasiddha hai / isa liye ve bhI AkAzako nityAnitya hI mAnate hai / kyoMki ghaTakA AkAza jaba ghaTake dUra hojAnepara paTase yukta hotA hai, taba paTAkAza aisA vyavahAra hotA hai / aura yaha vyavahAra upacAra se rA. jai. zA // 16 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna huA hai isa kAraNase apramANa hai, yaha bhI tuma nahI kaha sakate ho| kyoMki, jo upacAra hotA hai, vaha bhI kisI nazA || kisI sAdharmyadvArA mukhya arthako sparza karanevAlA hotA hai arthAt mukhya arthake anukUla hI pravarttatA hai / kyoMki, AkAzakA jo sarvavyApaka ( sabameM phaila kara rahane ) rUpa mukhya parimANa hai, vaha usameM rahanevAle jo ghaTa paTa Adi hai, una ghaTapaTAdikase saMbaMdha || rakhanevAlA jo niyata parimANa hai, - usake vazase bhedakI kalpanAko prApta hokara, una pratiniyata ghaTa Adi dezoMmeM vyApIpanese vyavahArameM lAyA jAtA hai, taba ghaTAkAza, paTAkAza Adi vyavahAroMkA kAraNa hotA hai| aura vyApakarUpase sthita jo AkAza hai. usake bhI una 2 ghaTapaTa AdikA saMbaMdha honepara eka avasthAse dUsarI avasthAkI prApti hotI hai / aura jaba avasthAkA bheda huA to una avasthAoMkA dhAraka jo AkAza hai usakA bhI bheda huaa| kyoMki, ve avasthAyeM AkAzase vyApta (abhinna ) hokara rahatI hai| |isaprakAra AkAzameM nitya tathA anitya ye donoM dharma siddha hue|| || svAyaMbhuvA api hi nityAnityameva vastu prapannAH / tathA cAhuste-trividhaH khalvayaM dharmiNaH pariNAmo dhrmlkssnnaavsthaaruupH| suvarNa dhmmi| tasya dharmapariNAmo vrddhmaanruckaadiH| dharmasya tu lakSaNapariNAmo-AVM naagttvaadiH| yadA khalvayaM hemakAro varddhamAnakaM bhaktavA rucakamAracayati tadA varddhamAnako vartamAnatAlakSaNaM hitvA atiittaalkssnnmaapdyte| rucakastu anAgatatAlakSaNaM hitvA vartamAnatAmApadyate / vartamAnatApanna eva rucako navapurANabhAvamApadyamAno'vasthApariNAmavAn bhavati / so'yaM trividhaH pariNAmo dhamiNaH / dharmalakSaNAvasthAzca dhamiNo bhinnAzcAbhinnAzca / tathA ca te dharmyabhedAttannityatvena nityaaH| bhedAccotpattivinAzanAviSayatvam / ityubhayamupapannamiti / sAMkhyamatavAloMne bhI padArthako nitya tathA anitya hI mAnA hai / so hI ve sAMkhya kahate hai, ki-"dharmIkA jo pariNAma hai, vaha dharma 1 lakSaNa 2 aura avasthA 3 ina bhedoMse tIna prakArakA hai| jaise ki, suvarNa dharmI hai / usa suvarNakA jo varddhamAna (pyAlA)| |tathA rucaka ( kaMThA) Adi paryAya hai, vaha dharmIkA dharmapariNAma 1 hai / aura dharmakA jo bhaviSyat kAla AdimeM honA hai, vaha || 1 sAGkhyAH / 2 grIvAbharaNaM // - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA, jAdvAdamAdharmIkA lakSaNapariNAma 2 hai| arthAt jaba yaha suvarNakAra ( sonI) varddhamAnako toDakara rucaka banAtA hai, taba varddhamAna varta- mAnatA ( vidyamAnapane rUpa) lakSaNako tyAga kara atItatA (ho cukanerUpa) lakSaNako prApta hotA hai / aura rucaka anAgatatA // 17 // honevAle rUpa ) lakSaNako chor3akara, vartamAnatA lakSaNako grahaNa karatA hai / aura vartamAnatAko prApta jo rucaka hai, vahI nayepaneko tathA purANepaneko dhAraNa karatA huA dharmIke avasthApariNAmavAlA hotA hai / vaha jo yaha tIna prakArakA pariNAma hai, so dharmIkA hai| aura dharma, lakSaNa, tathA avasthA ye tIno dhamIse bhinna bhI hai tathA abhinna bhI hai / tathA ve dharma lakSaNa aura avasthArUpa pariNAma dharmIse abhinna hai, isa kAraNa dharmAkI-nityatAse nitya hai| aura dharmIse bhinna honeke kAraNa utpatti tathA vinAzake viSaya hai / arthAt anitya hai / bhAvArtha-sAkhyamatavAle padArthake paryAyoMko dharma mAnate hai / paryAyome jo kAlakA parivartana hai, usako lakSaNa kahate hai| aura vartamAnaparyAyame jo nayA purANApana hotA hai, usako avasthA kahate hai| ye tIno kisI apekSAse padArthase abhinna honeke kAraNa nitya hai / aura kisI apekSAse padArthase bhinna hai, isaliye anitya hai / isa prakAra padArthameM nitya | tathA anitya ye donoM dharma siddha hote hai / ___ athottarArddha viviyate / evaM cotpAdavyayadhrauvyAtmakatve sarvabhAvAnAM siddhe'pi tadvastu ekamAkAzAtmAdikaM nityameva, anyacca pradIpaghaTAdikamanityameva / ityevakAro'trApi sambadhyate / itthaM hi durnyvaadaapttiH| anantadhAtmake vastuni svAbhipretanityatvAdidharmasamarthanapravaNAH zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayA iti tallaNAt / ityanenollekhena tvadAjJAdviSatAM bhavatpraNItazAsanavirodhinAM pralApAHpralapitAnyasambaddhavAkyAnIti yaavt| aba kAvyake uttarArdhakI vyAkhyA karate hai| isa pUrvokta prakArase saba padArthoke utpAda vinAza aura dhrauvya svarUpatA siddha hone para bhI 'tata' vaha 'eka' AkAza, AtmA Adi eka prakArake padArtha 'nityaM nitya 'eva' hI hai / aura 'anyata' dIpaka, ghaTa Adi dUsare padArtha 'anityaM' anitya 'eva' hI hai| [yahAM nityake sAtha jo 'eva pada lagAyA gayA hai, vaha anityake sAtha nizzeSAzajapA pramANaviSayIbhUya samAsedupA vastUnA niyatAzakalpanaparA. sapta zrutAH saGgina / audAsInyaparAyaNAstadapare cAMze bhaveyurnayAzredekAzakalarUpakakalupAste syu sadA durNayA / / / iti nayadurjayayorlakSaNam / 2 bavakakSA. 3 prakAreNa / // 17 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI lagAyA jAtA hai aura isa prakAra mAnanemeM durnayavAdakI prApti hotI hai / kyoMki, "anantadharmasvarUpa jo vastu hai, usameM vidyamAna anya saba dharmoko dUra karake pravarta hote hue aura apane abhISTa jo nityatva Adi rUpa eka dharma hai, usako siddha karanemeM | | tatpara aise jo naya hai, ve durnaya hai|" yaha una durnayoMkA lakSaNa hai / 'iti' isa prakArase "tvadAjJAdviSatAM" Apake kahe hue | matase virodha rakhanevAle vAdiyoMke 'pralApAH' sabaMdharahita vAkya ( bakavAda ) hai / ___ atra ca prathamamAdIpamiti paraprasiddhyA'nityapakSollekhe'pi yaduttaratra yathAsaMkhyaparihAreNa pUrvataraM nityamevaikamityuktam / tadevaM jJApayati yadanityaM tadapi nityameva kathaMcit, yacca nityaM tadapyanityameva kathaMcit / prakAntavAdibhirapyekasyAmeva pRthivyAM nityA'nityatvAbhyupagamAt / tathA ca prazastakAraH-"sA tu dvividhA nityA'nityA ca / paramANulakSaNA nityaa| kAryalekSaNAtvanityA iti / | yahAM para AcAryane zlokake pUrvArdhameM "AdIpaM" ityAdise vAdiyoMkI prasiddhise ( vAdiyoMke matake anusAra ) pahale anityapakSakA kathana kiyA hai| to bhI uttarArdhameM kramakA ullaghana karake pahile vaha eka padArtha nitya hI hai, isa prakAra jo nitya pakSako kahA hai arthAt jaise pUrvArdhameM pahale anitya aura pIche nityakA kathana kiyA hai, isI prakAra uttarArdhameM bhI pahale anitya aura pIche nitya kahanA cAhiye thA; paratu AcAryane aisA na karake uttarArdhameM pahale nitya aura pIche anitya kahA hai / so yaha janAtA hai, ki, jo anitya hai, vaha bhI kathaMcit nitya hI hai / aura jo nitya hai, vaha bhI kisI apekSAse anitya hI hai / kyoMki vaizeSi koMne bhI eka hI pRthivImeM nityatva tathA anityatva rUpa donoM dharma svIkAra kiye hai / so hI vaizeSika darzanapara prazastabhApyake | N banAnevAle kahate hai, ki vaha pRthivI do prakArakI hai / eka nitya aura dUsarI anitya / inameM paramANurUpa jo pRthvI hai, vaha to nitya hai, aura kAryarUpa jo pRthvI hai, vaha anitya hai|" na cAtra paramANudravyakAryalakSaNaviSayadvayabhedAnnaikAdhikaraNaM nityAnityatvamiti vAcyam / pRthivItvasyobhayatrApyavyabhicArAt / evamabAdiSvapIti / AkAze'pi saMyogavibhAgAGgIkArAttairanityatvaM yuktyA pratipannameva / 1 bhaassykaarH| 2 byaNukAdilakSagA / - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 18 // | tathA ca sa evAha - " zabda kAraNatvavacanAtsaMyogavibhAgau " iti / nityA'nityapakSayoH saMvalitatvametacca lezato bhAvitameveti / yahA "bhApyakArane jo paramANudravya aura kArya rUpase viSayakA bheda kahA hai arthAt nityakA viSaya paramANudravyarUpa pRthvI aura anityakA viSaya kAryarUpa pRthvI mAnI hai / isakAraNa nitya aura anitya ina dono dhamakA adhikaraNa ( pRthvIrUpa dharmI ) eka nahIM hai" aisA na kahanA cAhiye / kyoMki, pRthivItvakA avyabhicAra hai / arthAt pRthivItva jo hai, vaha paramANurUpa tathA kAryarUpa donoM pRthiviyoMmeM hI varttamAna hai / jala AdikameM bhI unhone isIprakAra nitya tathA anitya rUpa donoM dharma mAne hai / aura sayoga tathA vibhAgako svIkAra karaneke kAraNa unhoMne AkAzameM bhI yukti anityatA mAnI hI hai / | so hI AkAzameM sayoga aura vibhAgako svIkAra karaneke liye prazastabhApyakAra kahate hai ki, " AkAza zabdakA kAraNa haiM, isa vacanase AkAzameM saMyoga aura vibhAga hai / " aura isa kathanase AkAza nitya tathA anitya ina donoM pakSoMmeM hI milA huA hai arthAt nitya anitya rUpa hai / yaha Azaya kiMcitamAtra bhASyakArane prakaTa kiyA hI hai // pralApaprAyatvaM ca paravacanAnAmitthaM samarthanIyam / vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lakSaNam / taccaikAntanityAsnityapakSayorna ghaTate / apracyutA'nutpannasthiraikarUpo hi nityaH / sa ca krameNArthakriyAM kurvIta, akrameNa vA / anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsambhavAt / tatra na tAvatkrameNa / sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH | prathama kriyAkAla eva prasahya kuryAt / samarthasya kAlakSepAyogAt / kAlakSepiNo vA'sAmarthyaprApteH / samartho'pi | tattatsahakArisamavadhAne taM tamartha karotIti cet-na tarhi tasya sAmarthyam / aparasahakArisApekSavRttitvAt / | sApekSama samarthamiti nyAyAt / 1 una vAdiyoke vacana pralApake samAna hai, aisA jo AcAryane kahA hai, usakA samarthana isa prakAra karanA cAhiye / "arthakriyAko jo karai vaha vastu ( padArtha ) hai" yaha padArthakA lakSaNa hai / aura vaha lakSaNa ekAnta nitya tathA ekAnta anitya ina donoM 1 parasparaSTathakbhUtAnAM kriyANAM / rA. jai.zA. // 18 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSoMmeM hI nahIM ghaTatA hai / kyoMki, "jisakA kabhI nAza na ho, jo kabhI utpanna na ho aura sadA eka rUpa rahai vaha nitya hai" yaha vAdiyoMke mAne hue nityakA lakSaNa hai| yahAM hama ( jainI ) prazna karate hai ki, vaha nityapadArtha kramase ( silasilevAra athavA I naMbaravAra ) arthakriyAko karai ? athavA akramase (be silasilese ) arthakriyAko karai / kyoMki, paraspara bhinnakharUpako dhAraNa karanevAlI jo kriyAyeM haiM, ve ina kahe hue krama aura akrama rUpa do prakAroMke sivAya kisI tIsare prakArase nahIM ho sakatI hai|| aba yadi ina do praznoMke uttarameM vAdI yaha kahai ki "vaha nityapadArtha kramase arthakriyAko karatA hai" to yaha ThIka nahIM hai / kyoMki, vaha nityapadArtha samartha hai, isaliye dUsare kSaNoM meM honevAlI jo kriyAyeM hai, unako prathama kriyAke samaya (prathama kSaNa meM hI balAtkAra ( jabaradastI ) se kara sakatA hai| kAraNa ki, jo samartha hai, vaha kAryake karanemeM vilaMba nahIM karatA hai / athavA jo kAryake karanemeM vilaMba karatA hai, vaha asamartha hai| aba isapara vAdI yaha kahai ki jo samartha hotA hai, vaha bhI una 2 sahakArI || ( madadagAra ) kAraNoMke sayoga hone ( milane ) para hI usa 2 artha ( prayojana )ko karatA hai to vaha nitya padArtha samartha nahIM hai, yahI siddha huaa| kyoMki, vaha nitya padArtha dUsare sahAyakoMkI apekSAsahita rahatA hai, aura jo 'dUsarekI apekSA rakhatA hai, vaha asamartha hotA hai' yaha nyAya hai // | na tena shkaarinno'pekssynte| api tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavat tAnapekSata iti cet tat kiM sa bhAvossamarthaH samartho vaa| samarthazcetkiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAnyupekSate / na punarjhaTiti ghaTayati / nanu samarthamapi bIjamilAjalAnilAdisahakArisahitamevAGkaraM karoti naanythaa| tat kiM tasya sahakAribhiH kiJcidupakriyeta na vA / yadi nopakriyeta tadA sahakArisannidhAnAtprAgiva kiM na tdaapyrthkriyaayaamudaaste| upakriyeta cetsatarhi tairupakAro'bhinno bhinno vA kriyata iti vAcyam / abhede sa eva kriyate / iti lAbhamicchato mUlakSati| rAyAtA / kRtakatvena tasyAnityatvApatteH / aba yadi vAdI yaha kahai, ki vaha nitya padArtha khaya (khuda) sahakArI kAraNoMkI apekSA nahIM karatA hai kintu sahakArIkAraNoMke abhAvameM nahIM hotA huA kArya hI, una sahakAriyoMkI apekSA karatA hai / to hama (jainI ) phira pUchate hai ki, vaha nityapadArtha | | samartha hai ? vA asamartha hai / yadi vaha samartha hai to sahakArIkAraNoMke mukha dekhanese dIna hue arthAt sahakArIkAraNoMke vinA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. // 19 // nahIM hote hue una kAryoMkI upekSA kyoM karatA hai| zIghra ( jhaTapaTa ) hI una kAryoMko kyoM nahIM banA DAlatA hai| yadi vAdI yaha kahai ki, vRkSakA vIja samartha hai, to bhI java usake sAtha pRthivI, jala aura vAyu Adi sahakArI kAraNoMkA sayoga hotA hai, tabhI vaha bIja akureko utpanna karatA hai aura pRthivI Adi sahakAriyoMkA abhAva ho to, vaha samartha bhI bIja akurako utpanna 4 nahIM kara sakatA hai| isI prakAra nitya padArtha samartha hai, to bhI sahakAriyoMke binA kAryako nahIM karatA hai / to hama ( jainI) pUchate hai ki, sahakArI usa nityapadArthakA kucha upakAra karate hai yA nhiiN| yadi vAdI yaha kahai ki, "sahakArIkAraNa jo hai ve kA kucha bhI upakAra nahIM karate hai|" to vaha padArtha jaise sahakAriyoMke milane ke pahale arthakriyA udAsa thA, vaise hI sahakAriyoMkA sayoga hone para bhI arthakriyAmeM udAsa kyoM nahIM rahatA hai arthAt sahakArI jaba padArthakA upakAra nahIM karate hai to 9 jaise sahakAriyoMke binA vaha padArtha kAryako nahIM kara sakatA thA vaise hI una sahakAriyoMke sadbhAvameM bhI kAryako na karai / kadAcit vAdI kahai ki jo sahakArI hai, ve padArthakA upakAra karate hai to hama (jainI) pUchate hai ki sahakArI jo upakAra karate hai, / vaha padArthase abhinna (milA huA) karate hai, vA bhinna karate hai| yadi sahakArI padArthase abhinna hI upakAra karate hai, aisA kaho, hu, to siddha huA ki vaha nityapadArtha hI arthakriyAko karatA hai / aura jaba aisA huA to jo vAdI lAbhako cAhate the unake mUlakA bhI nAza huaa| kyoMki, kRtakapanese usa padArthake anityatAkI prApti hogaI / bhAvArtha-yadi vAdI sahakAriyoMke upakAra V ko nityapadArthase abhinna kahai, to vaha nityapadArtha hI arthakriyAko karatA hai yaha siddha huaa| aura taba jaise koI vyAjakI icchAse kisIko dravya devai aura phira vaha dravya lenevAlA pIchA dravya na de to vyAja cAhanevAleke vyAjakI to hAni ho hI ho parantu mUlay dhana bhI naSTa ho jAtA hai| isI prakAra pahale jo 'nityapadArtha kramase arthakriyA karatA hai vA akramase' yaha prazna kiyA thaa| isakA ra to uttara vAdI de-hI na sake aura sivAyameM apane use nityapadArthako anitya vanA baiThe / kyoMki, jo padArtha apane khabhAvakI siddhimeM dUsareke vyApArakI icchA karatA hai, vaha kRtaka kahalAtA hai aura jo kRtaka hotA hai vaha anitya hotA hai| yahA para bAdIke kathanAnusAra jaba padAthene sahakAriyoMkI apekSA rakkhI to vaha padArtha kRtaka huA aura kRtaka honasa vaha paDhAtha nitya na rahA, kintu anitya ho gyaa| __ bhaMde tu sa kathaM tasyopakAraH kiM na sahyavindhyAgurapi / tatsaMbandhAttasyAyamiti cet-upakAryopakArayoH ka // 19 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhaH / na tAvatsaMyogo dravyayoreva tasya bhAvAt / atra tu upakArya dravyaM, upakArazca kriyeti na sNyogH| nApi samavAyastasyaikatvAd vyApakatvAcca pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAnna niyataiH smbndhibhiH|| sambandho yuktaH / niyatasaMbandhisaMbandhe cAGgIkriyamANe tatkRta upakAro'sya samavAyasyAbhyupagantavyaH / tathA ca / satyupakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt / bhede punarapi / samavAyasya na niyatasambandhisaMbaMdhatvam / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute| | aba yadi vAdI yaha kahaiM ki-sahakAriyoMkA jo upakAra hai vaha padArthase bhinna hai, to vaha upakAra jaba padArtha se judA huA taba | yaha kaise mAluma huA ki, yaha upakAra padArthakA hI hai sahya aura viMdhya nAmaka jo do parvata hai, unako Adi le anya padArthoMkA bhI kyoM nahIM hai / bhAvArtha-upakArase jaise nitya padArtha bhinna hai, vaise hI sahyAcala, vidhyAcala bhI bhinna hai / taba yaha upakAra nityapadArthakA hI hai yaha kaise jAna par3A ? isake uttarameM yadi vAdI yaha kahai ki nityapadArthake sAtha usa upakArakA saMbaMdha hai, isaliye jAna liyA jAtA hai ki, yaha upakAra isa nityapadArthakA hai" to hama (jainI) pUchate hai ki, upakArya ( jisake Upara upakAra kiyA jAya ) aura upakAra ina donoMke paraspara kaunasA saMbandha hai ? / yadi kaho ki, 'upakArya ( padArtha )ke aura upaM kArake saMyoga nAmaka saMbandha hai' to yaha to ho nahIM sakatA / kyoMki, jo saMyoga saMbandha hotA hai, vaha paraspara dravyoMke hI hotA hai arthAt dravyake sAtha jo dravyakA saMbandha hotA hai, vahI saMyoga saMbandha kahalAtA hai aura yahAMpara jo upakArya hai, vaha to dravya hai tathA upakAra hai vaha kriyA hai / isakAraNa inameM sayoga saMbandha nahIM hai / phira yadi vAdI yaha kahai ki 'upakArya aura upakArake samavAya sabandha hai' to yaha bhI ThIka nahIM hai / kyoMki, vaha samavAya eka aura vyApaka (sabameM rahanevAlA) hai / isakAraNa usa samavAya saMbandhake na to koI padArtha samIpa hai ? aura na dUra hai| saba padArthoM meM vaha samavAya samAna hai / isa liye niyata saMvandhiyoMke sAtha usa samavAyasaMvandhakA mAnanA ThIka nahIM hai / aura yadi vAdI niyatasaMbandhiyoMke sAtha samavAyakA saMvandha svIkAra hI kareM to unako una sahakAriyoMse kiyA huA jo upakAra hai, vaha isa samavAyakA mAnanA cAhiye / aura aisA jaba huA to jo pahale upakArake viSayameM bheda tathA abheda rUpa do kalpanAyeM kI gaI thI ve vaisIkI vaisI hI rhii| aura jaba samavAyase upakArakA abheda mAnA gayA taba to sahakAriyoMne upakAra nahIM kiyA kitu samavAya hI kiyaa| aura jo bheda mAnA to phira bhI - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. // 20 // 'samavAyakA niyatasaMbandhiyoMke sAtha saMbandha nahIM hai| isa kathanase saMbandhakA abhAva AyA / arthAt upakAra aura samavAyake bhedalAva.zA.. mAnanemeM ina donoMke saMyogasaMbaMdha to ho nahIM sakatA / kyoMki vaha dravyoMke hI hotA hai aura samavAya saMbaMdha mAneM to vaha vyApaka hai isaliye niyatasaMbadhiyoMke sAtha usakA saMbaMdha nahI ho sakatA hai / isa kAraNa jo ekAnta nitya padArtha hai, vaha kramase arthakriyAko nahIM karatA hai / yaha siddha huA / Nil nApyakrameNa / noko bhAvaHsakalakAlakalAkalApabhAvinIyugapat sarvAH kriyAH karotIti prAtItikam / kurutAM vA tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt / karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH / akaraNe tvarthakriyAkAritvA'bhAvAdavastutvaprasaGgaH / ityekAntanityAtkramAkramAbhyAM vyAptArthakriyAvyApakAnupalabdhivalAdvyApakanivRttau nivartamAnA svavyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati / arthakriyAkAritvaM ca nivartamAnaM svavyApyaM sattvaM nivartayati / iti naikAntanityapakSo yuktikssmH| | aba yadi kaho ki nitya padArtha akramase arthakriyAko karatA hai to yaha bhI siddha nahIM hotA / kyoMki 'eka padArtha samasta kAlakI kalAoMmeM honevAlI artha kriyAoMko eka hI samayameM kara letA hai| yaha kathana pratItimeM nahIM AtA hai / athavA padArtha eka samayameM arthakriyAoMko karai bhI to hama pUchate hai ki, vaha padArtha dUsare kSaNameM kyA kregaa| yadi yaha kaho ki-padArtha dUsare kSaNameM bhI arthakriyAoMko hI karatA hai / taba to jo doSa kramase arthakriyA karanerUpa pakSameM hotA hai vahI yahAM bhI hogaa| arthAt prathama kSaNameM saba artha kriyAoMko karake apanI vyarthatA na honeke liye jo vaha dUsare kSaNameM phira bhI unhI arthakriyAmAoko karatA hai isa kAraNa usa padArthake asamarthatAkI prApti hogii| yadi kahoki 'vaha dUsare kSaNameM kucha bhI nahIM karatA hai| to dUsare kSaName arthakriyAkAritvakA abhAva honese usa nitya padArthaka avastutAkA prasaga hogA / isa prakAra ekAntanityapadArthase hai krama aura akrama karake vyApta jo arthakriyA hai, vaha vyApakake na milanese vyApakake dUra honepara naSTa hotI huI apanA vyApya jo arthakriyAkAritva hai, usako naSTa karatI hai aura nAzako prApta hotA huA jo arthakriyAkAritva hai vaha apanemeM vyApya (rahanevAlA) // 20 // jo sattva hai, usako naSTa karatA hai| bhAvArtha-nitya padArthase jo arthakriyA hotI hai, vaha yA to krama karake ho aura yA akrama karake ho / aura nityapadArthase 'krama tathA akrama karake arthakriyA hotI hai, isa viSayakA pUrvokta prakArase khaMDana ho cukA hai| isaliye na milanatAkA masaga "hai| bhAvAranAzako Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama aura akramase vyApta (honevAlI) jo arthakriyA hai, vaha krama tathA akramarUpa vyApakake na milanese naSTa hotI hai / aura arthal kriyAse honevAlA arthakriyAkAritva hai, isaliye naSTa hotI huI arthakriyA apane vyApya arthakriyAkAritvakA nAza karatI hai| aura naSTa hotA huA jo arthakriyAkAritva hai, vaha apanemeM vyApya (rahanevAlA) jo sattva ( vastutva ) hai, usako naSTa karatA hai / isaliye vAdiyoMkA-jo padArthako ekAntanitya mAnanerUpa pakSa hai, vaha yuktiyoMko nahIM sahatA / . ' ' ekAntA'nityapakSo'pi na kakSIkaraNAhaH / anityo hi pratikSaNavinAzI / sa ca na krmennaarthkriyaasmrthH| dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivA'bhAvAt / kramo hi paurvAparyam / tacca kSaNikasyAsambhavi / avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptirdezakramaH kAlakramazcAbhidhIyate / na caikAntavinAzini sAsti / yadAhuH-"yo yatraivala sa tatraiva yo yadaiva tadaiva sH| na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyte||" hI aba vaizeSikoMkA mAnA huA jo ekAnta anitya pakSa hai arthAt kitane hI padArthoMko sarvathA anitya mAnanA hai, vaha bhI pAkhIkAra karane yogya nahIM hai / kyoMki, jo kSaNakSaNameM naSTa honevAlA hai, usako anitya kahate hai / aura vaha anityapadArtha kramase | arthakriyAke karanemeM samartha nahIM hai| kyoMki, deza ( sthAna ) kA kiyA huA aura kAlakA kiyA huA jo krama hai, usIkA usa . anitya padArthameM abhAva hai| bhAvArtha-yaha isake pahile hai, yaha isake pIche hai, isa prakArake vyavahArarUpa jo paurvAparya hai, vahI krama hai / aura yaha krama kSaNika (kSaNa kSaNameM naSTa honevAle ) padArthake nahIM ho sakatA hai| kyoMki, sthira ( nitya ) padArthakA jo aneka kI dezoMmeM rahanA hai, vaha to dezakrama kahalAtA hai, aura aneka kAloMmeM rahanA hai, vaha kAlakrama kahalAtA hai| aura sarvathA DA 5 anityapadArthake vaha aneka deza tathA kAlameM vyApti nahIM hai / kyoMki, bauddhoMne kahA hai ki, "jo padArtha jisa sthAnameM hai, vahA usI sthAnameM hai| aura jo padArtha jisa kSaNameM rahatA hai, vaha usImeM rahatA hai, anya kSaNameM nahIM / isa kAraNa hamAre kSaNika maitameM padArthoMkI deza aura kAlemeM vyApti nahIM hai| 1 / " na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati / santAnasyA'vastutvAt / vastutve'pi tasya . yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kazcidvizeSaH / athA'kSaNikatvaM tarhi samAptaH kssnnbhNgvaadH| .. - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 21 // aba kadAcit vAdI kahai ki-saMtAnakI apekSAse pUrva aura uttara kSaNoM meM krama ho sakatA hai arthAt prathama kSaNameM rahanevAle padA-bArA jai.zA., rthakA saMtAna dUsare kSaNameM rahatA hai, isaliye pUrvakSaNake aura uttarakSaNake krama ho sakatA hai / to yaha kahanA ThIka nahIM / kyoMki, saMtAna padArtha nahIM hai / aura jo kadAcit saMtAnako padArtha mAna bhI liyA jAve, to hama pUchate hai ki, vaha saMtAna kSaNika hai N] athavA akSaNika (nitya ) hai ? yadi kSaNika kaho taba to saMtAnameM padAthoMse koI vizeSa (bheda) na huA arthAt jaise | padArtha kSaNika hai, usI prakAra saMtAna bhI kSaNika huA to jaise kSaNika honese padArthameM kama nahIM hotA hai, vaise hI saMtAnameM bhI krama nahIM hogaa| aura yadi kaho ki, saMtAna akSaNika hai, to tumhArA kSaNabhaGgavAda samApta huA arthAt saMtAna padArthako tumaneM bhI nitya mAna hI liyA / nApyakrameNArthakriyA kSaNike sambhavati / soko bIjapUrAdikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayan ekena svabhAvena janayet, nAnAsvabhAvairvA / yadyekena tadA teSAM rasAdikSaNAnAmekatvaM syAt / ekasvabhAvajanyatvAt / athI nAnAsvabhAvairjanayati, kizcidrUpAdikamupAdAnabhAvena, kiMcidrasAdikaM sahakAritvena, iti cet-tarhi te svabhAvAsta| syA'tmabhUtA anAtmabhUtA vaa| anAtmabhUtAzcetsvabhAvatvahAniH / yadyAtmabhUtAstahi tasyAnekatvam / anekasvabhA vatvAt / svabhAvAnAM vA ekatvaM prasajyeta / tadavyatiriktatvAtteSAM, tasya caikatvAt / __ aura kSaNikapadArthameM akramase bhI arthakriyA nahIM ho sakatI hai| kyoMki, vaha eka bIjapUra (vijorA ) rUpa padArtha eka hI samayameM aneka rasa Adi padArthoMko jo utpanna karatA hai, so eka khabhAvase karatA hai ? vA aneka khabhAvoMse karatA hai ? yadi kaho ki, eka khabhAvase utpanna karatA hai, taba to eka khabhAvase utpanna honeke kAraNa una rasa Adi padArthoMke ekatA ho jaavegii| arthAt bIjapUra jisa khabhAvase rasa padArthako utpanna karatA hai, usI khabhAvase yadi rUpa, gandha, sparza Adi padArthoMko bhI utpanna karaigA, to rUpa, rasa, gandha Adi saba padArtha eka ho jaavaige| kyoMki ve saba eka khabhAvase utpanna hue haiM vauddhamatameM 'kSaNa' zabdase kI padArthakA grahaNa hai aura yaha isakA dharma (guNa) hai, yaha isakA dharmI (guNI ) hai, aisA nahIM mAnA gayA hai| isaliye jaise vIjapUra | padArtha hai, vaise hI rUpa rasa Adi bhI padArtha hai| ] aba yadi kaho ki, vaha bIjapUra padArtha rasa Adiko aneka khabhAvoMse utpanna 1 bauddhamate kSaNazabdena padArthasaMjJA kSaNikaravArakSaNaH // 21 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN karatA hai arthAt kisI rUpa Adiko upAdAnabhAvase utpanna karatA hai aura kisI rasa Adi padArthako sahakArIbhAvase utpanna karatA hai| bhAvArtha-cIjapUra rUpa AdikI utpattimeM to khayaM (khuda) upAdAnarUpase rahatA hai, aura rasa AdikI utpattimeM vayaM sahakArI kAraNa hokara rahatA hai, to hama pUchate hai ki, ve upAdAna tathA sahakArI Adi bhAva usa bIjapUrapadArthake AtmalabhUta (nijasvarUpa ) hai ? athavA anAtmabhUta ( parakharUpa ) hai ! yadi kaho, ki-anAtmabhUta hai, taba to ve upAdAnAdibhAva usa bIjapUrapadArthake khabhAva hI nahIM hai| aura yadi kaho, ki- upAdAnAdibhAva bIjapUrapadArthake AtmabhUta haiM, to aneka khabhAvarUpa la honese usa bIjapUrapadArthake anekatA ho jAvegI arthAt jitane khabhAva hoMge utane hI una khabhAvoMke dhAraka bIjapUrapadArtha TA bhI hoNge| athavA una khabhAvoMke ekatAkA prasaGga hogaa| kyoMki, ve upAdAnAdibhAva bIjapUrapadArthase abhinna hai / aura hI bIjapUra eka hai| - atha ya eva ekatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda issyte| tarhi nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAMkaya ca kathamipyate kSaNikavAdinA / atha nityamekarUpa-1ST vAdakrama, akramAca kramiNAM nAnAkAryANAM kathamutpattiriti cet-aho svapakSapAtI devAnAMpriyo yaH khalu svaya-Mall mekaramAnniraMzAdrUpAdikSaNAtkAraNAdyugapadanekakAraNasAdhyAnyanekakAryANyaGgIkurvANo'pi parapakSe nitye'pi vastuni ||1|| krameNa nAnAkAryakaraNe'pi virodhamudbhAvayati / tasmAtkSaNikasyApi bhAvasyA'krameNArthakriyA durghttaa| ko aba yadi kaho ki, jo svabhAva eka sthAnameM upAdAnabhAva hokara rahatA hai, vahI dUsare sthAnameM sahakArIbhAva ho jAtA hai, isaliye kI hama padArthameM khabhAvakA bheda nahIM mAnate hai / to hamArA ( jainiyoMkA ) mAnA huA jo eka rUpa aura kramase arthakriyA karanevAlA nityapadArtha hai, usake tuma kSaNikavAdiyoM ( bauddhoM ) ne svabhAvakA bheda aura kAryasaMkaratva kaise mAnA hai| bhAvArtha-nityapadArthake mAnanemeM bauddha jo yaha doSa dete hai ki, "yadi nitya padArtha kramase eka khabhAvase arthakriyA karai, taba to eka hI samayameM apane saba I kArya kara legA, isa kAraNa kAryasaMkaratA ( saba kAryoMke abhinnatA) ho jAvegI / aura yadi aneka khabhAvoMse arthakriyA karai to khabhA vakA bheda hojAneke kAraNa usa nityapadArthake kSaNikatAkI prApti hogI" so unakA yaha doSa denA ThIka nahIM hai / kyoMki, unhoMne kabhI to eka kSaNika padArthase upAdAna tathA sahakArIbhAvoMdvArA aneka kAryoMkI utpatti mAnakara khabhAva bheda nahIM mAnA hai / aba - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rojai.zA. sthAdvAdamaM. Y yadi bauddha kahai, ki tumhArA mAnA huA nitya padArtha ekarUpa honese akrama ( kramarahita ) hai| aura akrama padArthase kramika (kramase honevAle ) aneka kAryoMkI utpatti kaise ho sakatI hai| to hamako kheda hotA hai ki, devAnAMpriya ( mUrkha ) bauddha apanA pakSapAtI // 22 // hai| kyoMki, jo khayaM eka aura aMzarahita (kSaNamAtravartI ) rUpa Adi padArtharUpa kAraNase aneka kAraNoMdvArA siddha hone yogya IMG aneka kAryoMkI utpatti mAna karake bhI nitya padArthaseM kramase nAnAkAryoMke karanA mAnanerUpa bhI para ( hamAre ) pakSameM virodhako utpanna karatA hai| bhAvArtha-bauddha jaba niraMza padArtha hI se eka kSaNameM kramika aneka kAryoMkA honA mAnatA hai, taba hama jo cirakAlaIM sthAyI nityapadArthase kramadvArA aneka kAryoMkA honA mAnate hai, usameM doSa kyoM detA hai / isakAraNa siddha huA ki kSaNika padArthake .. bhI akramase arthakriyA nahIM ho sakatI hai| . ityanityekAntAdapi kramA'kramayorvyApakayonivRttyaiva vyApyArthakriyApi vyAvartate / tadvyAvRttau ca sattvamapi Kg vyApakAnupalabdhibalenaiva nivartate / ityekAntA'nityavAdo'pi na rmnniiyH| . .. . isaprakAra ekAnta anitya padArthase bhI krama akramarUpa vyApakakI rahitatAse hI vyApya jo arthakriyA hai, vaha bhI dUra hotI aura arthakriyAke dUra honepara vyApakakI aprAptike balase hI sattva bhI dUra hotA hai / bhAvArtha-arthakriyA jo hai so krama aura va akramase vyApta hai, aura ekAnta anityapadArthase krama tathA akramadvArA arthakriyA nahIM hotI hai / isaliye apane vyApaka jo krama akrama haiM, unake abhAvameM krama, akramaseM vyApya jo arthakriyA hai, vaha dUra hotI hai / aura naSTa hotA huA arthakriyArUpa vyApaka apanese vyApya arthakriyAkAritvakA nAza karatA hai / eva apanA vyApaka jo 'arthakriyAkAritva hai, usakA abhAva honese sattva (vastutva ) bhI naSTa hotA hai| isa kAraNa ekAnta anityavAda arthAt sarvathA-padArthoMko anitya mAnanA bhI ThIka nahIM hai| - syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiraviruddhA / na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsA'yogAdasan syAdvAda iti vAcyam / nityAnityapakSavilakSaNasya pakSAntarasyA- jhIkriyamANatvAt , tathaiva ca sarvairanubhavAt / tathA ca paThanti / - "bhAge siMho naro bhAgeyo'rtho bhaagdvyaatmkH| tamabhAga vibhAgena narasiMha pracakSate / 1 / " iti| vaizeSikairapi citrarUpasyaikasyAvayavino'bhyupagamAt / eka ya // 22 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syaiva pAdezcalAcalaraktArakAvRtAnAvRtatvAdiviruddhadharmANAmupalavdheH, saugatairapyekatra citrapaTIjJAne nIlAnIlayovirodhAnaGgIkArAt / .. ..... . . . . . . . . . . __ aura syAdvAdameM arthAt eka hI padArthameM kathaMcit nityatA aura anityatArUpa donoM dharmoko mAnanevAle hamAre pakSameM to pUrva IN AkArakA tyAga karanA 1, uttara AkArakA khIkAra karanA 2, aura sarva avasthAoMmeM dravyakhabhAvase sthita rahanA 3, ina kharUpa jo || utpAda, vyaya tathA dhrauvya rUpa pariNAma hai, usake mAnanese padArthoM ke arthakriyAkI siddhi virodha rahita hai / zaMkA-eka padArthameM || paraspara virodha rakhanevAle nitya aura anityarUpa donoM dharmokA rahanA asaMbhava hai, isakAraNa tumhArA syAdvAda mithyA hai / samAdhAnaaisA na kahanA caahiye| kyoMki, syAdvAdameM nityapakSa tathA anityapakSase bhinna jo nityAnityarUpa tIsarA pakSa hai, vaha khIkAra kiyaa| gayA hai / aura padArthoMmeM isI prakArase arthAt nityAnityarUpatAse hI sabako anubhava bhI hotA hai / so hI dikhalAte hai |-"jo eka bhAgameM siha hai tathA dUsare bhAgameM manuSya hai, usa bhAgarahita padArthako vibhAga karake narasiMha kahate hai / 1 / ' bhAvArtha-nRsiMhAvatAra zarIrake eka bhAgameM to siMhake samAna hai, aura dUsare bhAgameM puruSake samAna hai, isakAraNa yadyapi vaha eka hI zarIrameM paraspara viruddha do AkRtiyoMko dhAraNa karanese bhAga rahita hai, tathApi laukikajana vibhAga karake usako narasiMha kahate hai| isI prakAra hamArA syAdvAda bhI hai / vaizeSikoMne bhI eka citrarUpa avayavI mAnA hai arthAt rakta, pIta, nIla Adi aneka varNarUpa dharmoMko dhAraNa karanevAle eka citrarUpa padArthako judA mAnA hai / aura eka hI vastra Adi padArthake cala ( hilate hue ) acala ( nahIM | hilate hue) rakta ( lAla ) arakta ( lAlaraMgase bhinna ) AvRta ( Dhake hue ) anAvRta ( nahIM Dhake hue ) Adi paraspara viruddha dharmoMkI prApti honese bauddhoMne bhI eka citra ( aneka ) varNake dhAraka vastrake jJAnameM nIla varNa aura nIlase bhinna-zveta, pIta Adi| vargoM ke paraspara virodha nahIM mAnA hai // bhAvArtha-eka hI vastra kisI bhAgameM to hilatA rahatA hai aura kisImeM nahIM hilatA hai| eka bhAgameM lAlavarNako dhAraNa karatA hai aura dUsare bhAgameM pItavarNako dhAraNa karatA hai / evaM eka bhAgameM kisI dUsarese DhakA huA rahatA hai aura dUsaremeM khulA huaa| aisA dekhe jAnese bauddhoneM eka vastrake jJAnameM nIla aura pItavarNakA virodha nahIM mAnA hai| I atra ca yadyapyadhikRtavAdinaH pradIpAdikaM kAlAntarAvasthAyitvAtkSaNikaM na manyante / tanmate pUrvAparAntA vacchinnAyAH sattAyA evAnityatAlakSaNAt / tathApi buddhisukhAdikaM te'pi kSaNikatayaiva prtipnnaaH| iti tada Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dviAdamaM. rAjai.zA. / 23 // dhikAre'pi kSaNikavAdacaco nAnupapannA / yadApi ca kAlAntarAvasthAyi vastu, tadApi nityAnityameva |kssnno'pi na khalu so'sti yatra vastu utpAdavyayadhrauvyAtmakaM nAsti / iti kaavyaarthH||5|| yadyapi adhikRta vAdiyoMne arthAt jinakA hamane yahAM khaNDana kiyA hai, una vaizepikoMne eka kSaNake sivAya anya kSaNoMmeM bhI vidyamAna rahanese pradIpa Adi padArthoMko kSaNika nahIM mAne hai arthAt vaizeSikoMke matameM pradIpa Adi bahuta kSaNoM meM rahate hai / | kyoMki, unake matameM pUrva aura uttarake antase milI huI jo sattA hai arthAt jisakA pahile bhI abhAva ho aura pIche bhI abhAva N ho aisI jo padArthakI vidyamAnatA hai, vaha hI anityatAkA lakSaNa hai / bhAvArtha-cauddha jaise saba padAthoMko kSaNasthAyI honese) anitya kahate hai, usaprakAra vaizepika kSaNasthAyI padArthako anitya nahIM kahate, kiMtu jisakA Adi aura anta ho usa padArthako anitya mAnate hai / tathApi una vaizeSikoMne bhI buddhi, sukha, duHkha Adi padArthoMko kSaNikarUpa hI svIkAra kiye hai / isakAraNa isa vaizeSikoMke khaNDanameM bhI jo hamane kSaNikavAdakI carcA kara DAlI hai, vaha anucita nahIM hai / aura jaba padArtha anya kSaNoMmeM vartta rahA hai, usa samaya bhI vaha padArtha nitya tathA anitya, ina donoM dharmo rUpa hI hai| aura vaha koI kSaNa bhI nahIM hai ki, jisa kSaNama hai padArtha utpAda vyaya aura dhauvya kharUpa na ho arthAt saba hI kSaNoMmeM padArtha utpAda vyaya tathA dhrauvyarUpa lakSaNakA dhAraka hai / isaprakAra kAvyakA bhAvArtha hai // 5 // atha tadabhimatamIzvarasya jagatkartRtvAbhyupagama mithyAbhinivezarUpaM nirUpayannAha / ___ aba vaizeSikoMne jo Izvarako jagatakA kartA mAnA hai, vaha mithyA Agraha rUpa hai / yaha dikhalAte hue AcArya agrima / kAvyakA kathana karate haiN| kartAsti kazcijagataH sa caikaH sa sarvagaH sa svavazaH sa nityH| imAH kuhevAkaviDambanAH syusteSAM na yeSAmanuzAsakastvam // 6 // ___ kAvyabhAvArtha:-he nAtha! jinake Apa upadezadAtA nahIM haiM, unake "jagatakA koI kartA hai, vaha eka hai, vaha sarvavyApI hai, vaha svAdhIna hai, aura vaha nitya hai" ye durAgraharUpI viDaMbanAyeM hotI haiN| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA / jagataH pratyakSAdipramANopalakSyamANacarAcararUpasya vizvatrayasya kazcidanirvacanIyasvarUpaH puruSa-IN vizeSaH kartA sraSTA asti vidyate / te hi itthaM pramANayanti-urvIparvatatarvAdikaM sarvaM buddhimatkartRkaM kaarytvaat| yadyatkAryaMtattatsarva buddhimatkartRkaM yathA ghaTastathA cedaM tasmAttathA / vyatireke vyomAdi / yazca buddhimAMstatkI sa bhagavAnIzvara eveti / | vyAkhyArthaH-"jagata" pratyakSa Adi pramANoMdvArA jAnanemeM Ate hue jo ye cara (jaMgama) aura acara (sthAvara) rUpa tIna jagatake padArtha haiM, inakA "kazcit" vacanoMke agocara kharUpakA dhAraka koI puruSavizeSa "kartA" banAnevAlA "asti" hai / ve vaizeSika isa Upara kahe hue apane matako isa nimnalikhita prakArase pramANa karAte hai arthAt siddha karate haiM ki, ye pRthivI, parvata aura vRkSa Adi samasta padArtha buddhimAnake race hue haiM / kyoMki, ye saba kArya hai / jo jo kArya hai, vaha vaha saba buddhimAnakA || racA huA hai / jaise ki, ghaTa kArya hai aura vaha buddhimAn kuMbhakArase banAyA huA hai / usI prakAra arthAt ghaTake samAna hI ye prathivI parvata Adika bhI kArya hai, isaliye kisI baddhimAnake dvArA banAye hae hai| vyatireka dRSTAntameM vyoma Adi haiM arthAta AkAza Adi kArya nahIM hai, isaliye kisI buddhimAnake banAye hue bhI nahIM hai| aura jo koI buddhimAn ina pRthivI Adi kAryoMkA kartA hai, vaha bhagavAn Izvara hI hai / | na cAyamasiddho heturyato bhUbhUdharAdeH svasvakAraNakalApajanyatayA avayavitayA vA kAryatvaM sarvavAdinAM pratItameva / nApyanaikAntiko viruddho vaa| vipkssaadtyntvyaavRtttvaat|naapi kAlAtyayApadiSTaH / pratyakSAnumAnAgamAbA|dhitadharmAdharmyanantarapratipAditatvAt / nApi prakaraNasamaH / tatpratipanthidharmopapAdanasamarthapratyanumAnAbhAvAt / | . aura hamane pRthivI Adiko Izvarake banAye hue siddha karaneke liye jo yaha kAryatvarUpa hetu diyA hai, vaha asiddha nahIM hai / IN kyoMki, apane 2 kAraNoMke samUhase utpanna honese athavA avayavIpanese pRthivI, parvata Adike kAryatva sabhI vAdiyoMne ) all mAnA hai| aura vipakSase atyaMta bhinna hai, isa kAraNa yaha kAryatvahetu anekAMtika ( vyabhicArI )- athavA viruddha bhI nahIM hai / IN||tathA yaha kAryatvahetu kAlAtyayApadiSTa ( bAdhita ) bhI nahIM hai / kyoMki, prala nAdhita arthAt siddha aise jo dharma aura dharmI haiM, unake pazcAt kahA gayA hai arthAt pahale pramANasiddha dharma tathA dharmIkA kathana karake | Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamaM. pIche isa hetuko kahA hai| evaM yaha kAryatvahetu prakaraNasama ( satpratipakSa ) bhI nahIM hai| kyoMki, isake pratikUla dharmako arthAt jisa kartRtvadharmako yaha kAryatvahetu siddha karatA hai, usa kartRtvadharmase pratikUla jo akartRtva dharma hai, usako siddha karanemeM samartha | koI pratyanumAna nahIM hai| . . ... ..... ___naM ca vAcyamIzvaraH pRthvIpRthvIdharAdervidhAtA na bhavati / azarIratvAt / nirvRttAtmavat / iti pratyanumAna tadbAdhakamiti / yato'trezvararUpo dharmI pratIto'pratIto vA prruupitH| na tAvadapratIto hetorAzrayAsiddhiprasakazAt / pratItazcedyena pramANena sa pratItastenaiva kiM svayamutpAditasvatanurna pratIyate / ityataH kathamazarIratvam / tasmAnniravadya evAyaM heturiti / . :. . // zaMkA-" Izvara jo hai, so pRthvI, parvata AdikA karttA nahIM ho sakatA hai| kyoMki, zarIrarahita hai / mukta AtmAke samAna arthAt jaise mukta AtmA zarIrarahita honese pRthivI AdikA kartA nahIM hotA hai, usI prakAra Izvara bhI azarIra hai,| / isakAraNa pRthivI AdikA karttA nahIM ho sakatA hai|" yaha pratyanumAna jagatrUpa dhImeM IzvarakartRtva dharmakA bAdhaka hai| samAdhAnapU yaha na kahanA cAhiye / kyoMki, " Izvara pRthivI AdikA karttA nahIM ho sakatA hai" ityAdi isa anumAnake prayogameM tumane jo IzvararUpa dharmIkA kathana kiyA hai, so pratIta hai| vA apratIta hai / yadi kaho ki, apratIta ( nahIM jAne hue ) Izvara dharmIkA OM kathana kiyA hai, taba to hetuke AzrayAsiddhi doSakA prasaMga AvaigA arthAt jaba dharmI hI apratIta hai, taba azarIratva hetu kisameM rhegaa| aura yadi kaho ki, hamaneM pratIta ('jAne hue) IzvaradharmIkA nirUpaNa kiyA hai, to jisa pramANase tumane usa Izvarako jAnA hai, usI pramANase tuma usa Izvarako khaya (apane Apa hI) utpanna kiye hue zarIrakA dhAraka bhI kyoM nahIM jAna lete ho arthAt jisa pramANase tumane Izvara jAnA hai, usI pramANase tuma yaha bhI mAna lo ki, Izvarane khayaM apanA zarIra vanAcha kara phira jagatako banAyA hai / aura jaba Izvarako zarIrakA dhAraka mAnaliyA, taba azarIrapanA kahAM rhaa| isa kAraNa hamane jo 4 kAryatvahetu diyA hai, vaha nirdoSa hI hai| bhAvArtha-asiddha, 1 viruddha,2'anaikAntika, 3 kAlAtyayApadiSTa 4 aura satprapatipakSa, 5. ye jo pAMca hetuke doSa hai, inameMse hamAre kahe hue kAryatvahetumeM koI bhI doSa nahIM hai, isa kAraNa Izvara jagatakA kartA hai yaha siddha ho gayA / // 24 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa caika iti / caH punararthe / sa punaH puruSavizeSa eko'dvitIyaH / bahUnAM hi vizvavidhAtRtva svIkAre paraspa | ravimatisaMbhAvanAyA anivAryatvAdekaikasya vastuno'nyAnyarUpatayA nirmANe sarvamasamaJjasamApadyeta / iti / "ca" [ yahA 'ca' puna' ke arthameM hai ] phira "sa:" vaha puruSavizeSa jo hai so "ekaH " eka hai arthAt usake sivAya aura koI dUsarA jagatakA karttA nahI hai / yadi bahutoMko jagatake karttA mAneM to unake paraspara saMgati ( salAha ) meM bheda ( pharaka ) | hone kI saMbhAvanA nahI ruka sakatI hai, isa kAraNa eka eka vastukI anya anya prakArase racanA hone para saba anucita 'jAve / bhAvArtha - yadi bahutase puruSa vizeSoko jagatake karttA mAneM to unake paraspara matibheda ho jAvegA aura usa matibhedake hone para koI to eka vastuko anya prakArase banAvegA aura koI usI eka vastuko dUsare prakArase vanAvegA aura aisA hone para sava anucita ho jAyagA arthAt ghuTAlA honese kisI bhI vastukI svarUpavyavasthA na hogI // tathA sa sarva iti / sarvatra gacchatIti sarvagaH sarvavyApI / tasya hi pratiniyata dezavarttitve'niyata dezavRttInAM | vizvatrayAntarvarttipadArthasArthAnAM yathAvannirmANAnupapattiH / kumbhakArAdiSu tathA darzanAt / athavA sarva gacchati | jAnAtIti sarvagaH sarvajJaH / sarve gatyarthAH jJAnArthA iti vacanAt / sarvajJatvA'bhAve hi yathocitopAdAnakAraNA| dyanabhijJatvAdanurUpakAryotpattirna syAt / " tathA phira " saH 'ghaha puruSavizeSa " sarvagaH " saba jagaha gamana karanevAlA arthAt sarvavyApI (saba padArthoM meM rahanevAlA) | hai / kyoMki, yadi usako pratiniyatadezavarttI arthAt kisI eka niyamita ( mukarrara ) sthAna meM rahanevAlA mAneM to usake aniyamitasthAnoM meM rahanevAle aise jo tInoM lokoM meM sthita padArthoMke samUha hai, unako yathAvat rItise ( bhale prakArase ) banAne kI siddhi na | hogI arthAt vaha bhinna 2 sthAnoM meM sthita padArthoMko yathArtharItise na banA sakegA / kyoMki, kuMbhakAra AdimeM aisA dekhA jAtA hai| | arthAt jahAM kuMbhakAra sthita hai, vahAM vaha ghaTa banAtA hai / athavA vaha "gatirUpa arthake dhAraka saba dhAtu jJAnarUpa arthake dhAraka bhI hai, " isa vacanase sarvaga arthAt sarvajJa ( sabako jAnanevAlA ) hai / kyoMki, yadi vaha puruSavizeSa sarvajJa na ho to yathAyogya upAdAna kAraNoMko na jAnanese usake dvArA yogya kAryoMkI utpatti na hogI arthAt asarvajJatAse Izvara ke 'kina 2 upAdAna kAraNoMse Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 25 // kauna 2 se kArya hote haiM ' isa viSayaka jJAna na hogA aura usa jJAnake na honese jagata meM jo ye yogyakArya dekhane meM Ate hai, |inako vaha Izvara utpanna na kara sakegA / tathA sa svavazaH svatantraH / sakalaprANinAM svecchayA sukhaduHkhayoranubhAvanasamarthatvAt / tathA coktam- "Izva| raprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / 1 / " iti / pAratantrye tu tasya paramukhaprekSitacA mukhya karttRtvavyAghAtAdanIzvaratvApattiH / tathA phira " " saH vaha " svavazaH " svataMtra arthAt svAdhIna hai / kyoMki, vaha Izvara apanI icchAnusAra saba prANiyoMko ! sukha aura duHkhakA anubhava karAneme samartha hai arthAt apanI icchAse sabako sukha tathA dukha detA hai / so hI kahA bhI hai ki, - 66 'yaha jIva IzvarakA bhejA huA hI svargako athavA narakako gamana karatA sukha aura duHkhako utpanna karanemeM samartha nahIM hai / 1 / " yadi usa Izvarako parataMtra ( parAdhIna) mAneM to vaha Izvara jagatake / kyoMki, Izvarake sivAya jo anya jIva hai, ve apane banAnemeM dUsaroMkA mukha dekhegA arthAt dUsaroMkI AjJA lekara kArya karegA isa kAraNa usake mukhyakarttApanekA nAga honese anIzvaratA ho jAvegI arthAt mukhyakarttA na rahanese Izvara Izvara na rahaigA / tathA sa nitya iti / apracyutAnutpannasthiraikarUpaH / tasya hyanityatve parotpAdyatayA kRtakatvaprAptiH / apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka ityucyate / yazcAparastatkarttA kalpyate sa nityo'nityo vA syAt / nityazcedadhikRtezvareNa kimaparAddham / anityazcettasyApyutpAdakAntareNa bhAvyam / tasyApi nityAnityatvakalpanAyAmanavasthAdausthyamiti / tathA " saH " vaha puruSavizepa " nityaH " nitya hai arthAt apracyuta ( avinAzI ) anutpanna ( utpattise rahita ) aura sthiraikarUpa ( nizcala eka svabhAvakA dhAraka ) hai / kyoMki, yadi Izvarako anitya mAneMge to parase utpanna hone ke kAraNa vaha Izvara kRtaka hojaavegaa| kAraNa ki, jo paDhArtha apane kharUpakI siddhimeM anya padArthake vyApArakI apekSA rakhatA hai arthAt nijako siddhakaraneke liye dUsarekI sahAyatA cAhatA hai, vaha kRtaka kahalAtA hai| aura jo tuma kisI dUsareko IzvarakA karttA mAno, to hama prazna karate haiM ki, vaha IzvarakA katI nitya hai ? vA anitya hai ? yadi kaho ki, nitya hai, taba to hamAre mAne hue isa 'Izvarane kyA rA. jai.zA. // 25 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN aparAdha kiyA hai arthAt tuma Izvarake kartAko nitya na mAnakara Izvarako hI nitya kyoM nahIM mAnalete ho / yadi kaho ki, IzvarakA kartA anitya hai, to aisI dazAmeM usa Izvarake kartAko banAnevAlA bhI koI dUsarA honA cAhiye aura usakA bhI koI anya / isa prakAra nitya tathA anitya rUpa vikalpoMkI kalpanA karanemeM anavasthA nAmaka dopa kabhI dUra na hogaa| / tadevamekatvAdivizeSaNaviziSTo bhagavAnIzvarastrijagatkarteti parAbhyupagamamupadaryottarArddhana tasya duSTatvamAcanATe / imA etA anantaroktAH kuhevAkaviDambanAH kutsitA hevAkA Agraha vizeSAH kuhevAkAH kadAgrahA ityarthasta | lAeva viDambanAH vicAracAturIbAhyatvena tiraskArarUpatvAdvigopakaprakArAH syurbhaveyusteSAM prAmANikApasadAnAM| yeSAM he svAmin tvaM nAnuzAsako na shikssaadaataa| || so isa prakAra ekatvAdi vizeSaNoMkA dhAraka jo bhagavAna Izvara hai, vahI tIna jagatakA kartA hai / isa pUrvokta prakArase AcArya || zlokake pUrvArddhadvArA vaizeSikoMke matako dikhAkara aba uttarArddhase usa vaizeSikamatakI duSTatAkA kathana karate hai / " imAH" ye| Upara kahI huI " kuhevAkaviDambanAH" khoTe AgraharUpa viDambanAyeM arthAt vicArakI caturatAse rahita honeke kAraNa tiraskArarUpa honese apane doSoMko chipAneke prakAra una adhama nyAyavettAoMke ( vaizeSikoMke ) " syuH" hoveM / " yeSAM" jinake he khAmin ! " tvaM" Apa " anuzAsakaH" zikSA denevAle "na" nahI ho / bhAvArtha-he bhagavan ! ApakI AjJAse pratikUla | vaizeSikoMne jo vinA samajhe Izvarako jagatkA kA mAna liyA hai, usa doSako chipAneke liye hI unhoMne ye ekatva Adi . vizeSaNa diye haiN| II tadabhinivezAnAM viDambanArUpatvajJApanArthameva parAbhipretapuruSavizeSaNeSu pratyekaM tacchabdaprayogamasUyAgarbhamA virbhAvayAJcakAra stutikAraH / tathA caivameva nindanIyaM prati vaktAro vadanti / sa mUrkhaH, sa pApIyAn , saha daridra ityAdi / tvamityekavacanasaMyuktayuSmacchabdaprayogeNa paramezituH paramakAruNikatayA'napekSitasvaparapakSavi-IN bhAgamitarazAstRNAmasAdhAraNamadvitIyaM hitopadezakatvaM dhvanyate / stutike kartA AcAryane vaizeSikoMke abhiprAyoMko viDambanArUpa vidita karaneke liye hI unake abhISTa jo Izvarake vizeSaNa / hai, unameM pratyeka vizeSaNake sAtha IrSAke dhAraka ' tat ' isa zabdakA prayoga kiyA hai / aura nindAkaraneyogya puruSake prati Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdAdama. kahanevAle vaha mUrkha hai, vaha mahApApI hai, vaha daridrI hai, ityAdi isI prakAra pratyeka vizeSaNake sAtha tatzabdako vyavahAramai lAte KG hai| aura tvaM' isa ekavacanake dhAraka yupmatzabdakA prayoga karanese AcArya paramezvara zrIjinendrake paramadayAlutAke kAraNa nija // 26 // aura para pakSakI bhedabhAvanAkI apekSAke vinA anya upadezakoMme na honevAlA aisA jo advitIya hitopadezakapanA hai, usako dhvanita karate hai| bhAvArtha-stutimeM yupmat zabdakA ekavacana dekara AcAryane yaha darzAyA hai ki, jaise anya upadezaka pakSapAtI hokara apane matavAloMko to upadeza dete hai, aura anya matavAloMko nahIM dete hai / usaprakAra zrIjinendra pakSapAtI nahIM hai, kiMtu paramakaruNAbuddhise sabhIko samAna hitopadeza denese advitIya upadezaka hai| ato'traaymaashyH| yadyapi bhagavAnavizeSeNa sakalajagajjantujAtahitAvahAM sarvebhya eva dezanAvAcamAcaSTe / tathApi saiva keSAMcinnicitanikAcitapApakarmakalupitAtmanAM rucirUpatayA na pariNamate / apunarbandhakAdivyatiriktatvenAyogyatvAt / tathA ca kAdambaryA bANo'pi babhANa- apagatamale hi manasi sphaTikamaNAviva rajanikaragabhastayo vizanti sukhamupadezagaNAH / guruvacanamamalamapi salilamiva mahadupajanayati zravaNasthitaM zUla mabhavyasya" iti / ato vastuvRttyA na tepAM bhagavAnanuzAsaka iti / / isa kAraNa yahAM para yaha bhAva hai ki, yadyapi bhagavAn avizeSase arthAt samAnarUpase sabhIke liye sapUrNa jagatke jIvoMkA bhalA karanevAle upadezavacanako kahate hai| tathApi vahI upadezarUpavacana pUrvakAlameM upArjana kiyehue nikAcita-pApakarmoMse malIna hai AtmA jinakA aise kitane hI jIvoMke rucirUpatAse nahIM pariNamatA hai arthAt kitane hI pApIjIvoMko acchA nahIM N| lagatA hai / kyoMki, ve pApIjIva apunarbandhaka [ jo tIvrabhAvose pApako nahIM karatA hai, vaha apunarbadhaka kahalAtA hai aura isakI mukti pudgala parAvarttanameM hI ho jAtI hai ] Adi jIvoMse bhinna honeke kAraNa ayogya hai arthAt upadezake pAtra nahIM hai / so hI kAdambarImeM bANakavIne bhI kahA hai ki, jaise nirmala sphaTikamaNi ( villora ) meM caMdramAkI kiraNeM sukhase praveza karatI haiM, usI prakAra malarahita (khaccha ) manameM upadezoke samUha sukhase praveza karate hai / aura jaise karNa ( kAnoM ) meM sthita huA nirmalajala zUlarogako utpanna karatA hai, usIprakAra kargoM meM sthita huA nirmala gurUkA vacana bhI abhavyajIvake zUla nAmaka rogako utpanna kara1 pApa na tIvabhAvArakarotItyAdilakSaNo'punabaMdhakaH / asya ca pudalaparAvartamadhya eva muktiH // // 26 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tA hai arthAt yadi abhavya upadezavacana suneM to, vaha usako acchA nahIM lagatA hai / isakAraNa vAstavameM bhagavAn unake upadezaka | jA nahIM hai arthAt 'teSAM na yeSAmanuzAsakastvam' (jinake Apa upadeza dAtA nahIM hai, unake hI ye durAgraha hote hai) aisA jo AcA ne kahA hai vaha satya hai / kyoMki, vaizeSikamatavAle abhavya honese upadezake pAtra nahIM hai / MM na caitAvatA jagadgurorasAmarthyasambhAvanA / na hi kAladaSTamanujjIvayana samujjIvitetaradaSTako viSabhiSagupAla-II mbhanIyo'tiprasaGgAt / sa hi teSAmeva dossH| na khalu nikhilabhuvanAbhogamavabhAsayanto'pi bhAnavIyA bhAnavaH / kauzikalokasyAlokahetutAmabhajamAnA upAlambhasambhAvanAspadam / tathA ca zrIsiddhasenaH-" saddharmabIjavapanA-1 naghakauzalasya yallokabAndhava tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu sUryAMzavo mdhukriicrnnaavdaataaH|1|" aura isa kathanase tIna lokake guru-zrIbhagavAnake asAmarthyakI saMbhAvanA nahIM hai arthAt koI yaha zaMkA karai ki, abhavyako ||4|| upadeza na de sakanese bhagavAn asamartha haiM, so nahIM hai / kyoMki, anyake Dase hueko jIvadAna denevAlA viSavaidya yadi kAlasarpake IN Daseko nahIM jilA sake to vaha viSavaidya upAlaMbhake yogya nahIM hai| kyoMki, atiprasaMga hai| bhAvArtha-saba sarpaAdike Dase hue jIvoMall ko unakA jahara darakarake jilA denevAlA viSavaidya ( jaharakA ilAja karanevAlA ) yadi kAla jAtike sarpase Dase hueko na jilA | sakai to vaha vaidya ThapakekA pAtra nahIM hai / kyoMki, anya saikaDoM viSoMko dUra karatA hai / isakAraNa vaha doSa usa viSavaidyakA nahIM, kintu usa sarpakA hI hai ki, jisa para mantra AdikA prabhAva hI nahIM gira sakatA hai| isI prakAra anya saba jIvoMko upadeza dete || Kall hue bhagavAn yadi abhavyoMko upadeza na desakeM to isase bhagavAn asamartha nahIM ho sakate hai / yaha doSa una abhavyoMkA hI hai, ki, ve upadezake pAtra nahIM hai / kyoMki, saMpUrNa bhuvanamaMDalako prakAzita karanevAlI sUryakI kiraNeM yadi ulUkoM (bUMdhuoM) ke prakAzakI kAraNa nahIM hoveM to upAlambhake pAtra nahIM hai / bhAvArtha-sUryakI kiraNeM saba jagaha prakAza karake saba jIvoMko saba lA padArtha dikhalAtI hai, paraMtu yadi ghUghUko unake prakAzameM na dIkhe to usameM sUryakI kiraNoMkA koI doSa nahIM hai ! kiMtu una ghUghusAoMkA hI doSa hai / so hI zrIsiddhasenadivAkarane kahA hai ki "he lokabAndhava! uttama dharmarUpa vIjake bonemeM atyanta nipuNatAketa 1 aprahita kSetrAdi khilmucyte| 2 tamasi saMcaranta iti taamsaa.| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa. sthAdvAdama. .zA. // 27 // dhAraka Apake bhI jo khila arthAt hala Adise nahIM gode hue kSetra hue so isameM koI Azcarya nahIM hai / kyoMki, jagatameM andha kArameM phiranevAle ghUghUAdi dinAndha pakSiyoMke samUhako sUryakI kiraNeM bhramarIke caraNoMke samAna pItavarNakI dhAraka dIkha paDatI hai|" OM bhAvArtha-jaise catura kisAnadvArA boyA huA bIja ayogyakSetrameM phaladAyI nahIM hotA hai, usI prakAra jaba bhagavAnne samyagdharmakA 2 upadeza diyA taba kitane hI abhavyoMko usa upadezane lAbha nahIM phuNcaayaa| so isa viSayameM koI Azcarya nahIM / kyoMki, jo OM sUryakI kiraNeM aMdhakArako dUrakarake saMpUrNa bhuvanamaMDalameM prakAza kara detI hai, ve hI sUryakI kiraNeM netra baMda kiyehue ghUghU Adi pakSiko bhramarI ( bhorI ) kI TAMgoMke samAna kucha kucha pIlI najara AtI hai / 1 / " ____ atha kathamiva tatkuhevAkAnAM viDambanArUpatvamiti bruumH| yattAvaduktaM paraiH kSityAdayo buddhimatka ryatvAdghaTavaditi / tadayuktam / vyApteragrahaNAt / sAdhanaM hi sarvatra vyAptau pramANena siddhAyAM sAdhyaM gamayediti / srvvaadisNvaadH| sa cAyaM jaganti sRjan sazarIro'zarIro vA syAt / sazarIro'pi kimasmadAdivadRzyazarIra viziSTa uta pishaacaadivddRshyshriirvishissttH| prathamapakSe prtykssvaadhH| tamantareNApi ca jAyamAne tRNatarupuraV ndaradhanurabhrAdau kAryatvasya darzanAtprameyatvAdivatsAdhAraNAnaikAntiko hetuH| aba una vaizeSikoMke khoTe Agraha biDambanArUpa kaise haiM so kahate hai / prathama hI jo vaizepikone yaha anumAnakA prayoga kahA y hai ki, 'pRthvI Adika buddhimAnake banAye hue haiM, kAryahonese, ghaTake samAna' so ThIka nahIM hai / kyoMki, isa anumAnameM vyAptikA grahaNa nahIM hai| kAraNa ki, 'jaba saba sthaloMmeM pramANadvArA vyApti siddha ho jAtI hai, tabhI sAdhana sAdhyako janAtA hai' yaha saba matavAloMkA kahanA hai / isaliye hama pUchate hai, ki tIna lokako racatA huA vaha yaha tumhArA mAnA huA Izvara zarIrasahita hai vA zarIrarahita hai / arthAt Izvarane jagatako zarIra dhAraNakarake banAyA hai ? vA vinA zarIra dhAraNakiye banAyA hai ? yadi kaho ki, 8 sazarIra hai, to kyA hama jaisoMke samAna dRzya ( dIkhaneme AnevAlA ) zarIrakA dhAraka hai ? athavA pizAca Adike samAna adRzya zarIrakA dhAraka hai ? arthAt IzvarakA zarIra hamAre zarIrakI taraha sabake dIkhanemeM AtA hai, vA pizAca Adike zarIrake samAna kisIke dIkhanemeM nahIM AtA hai| yadi kaho ki, Izvara dRzyagarIrakA dhAraka hai, to prathama to pratyakSase bAdhA hotI hai| arthAt Izvara dekhanemeM nahIM AtA hai / aura dUsare usa Izvarake zarIrake vyApArake vinA bhI utpanna hote hue ghAsa, vRkSa, indradhanuSa tathA megha // 27 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdimeM kAryapanA dekhanese prameyatvahetuke samAna kAryatvahetu bhI sAdhAraNAnaikAntikanAmaka jo hetudoSa hai, usase duSTa hotA hai| bhAvArtha-jaise, ' parvata agnikA dhAraka hai, prameya ( jAnaneyogya ) honese ' isa prayogameM prameyatvahetu sAdhAraNAnaikAntika hai arthAt || II agnirUpasAdhyakA dhAraka jo parvata hai, usameM bhI rahatA hai aura usa parvatase bhinna jo jalAzaya Adi hai unameM bhI rahatA hai| isI prakAra Izvarane jina padArthoMko apane zarIradvArA race unameM to kAryatvahetu rahA hI / aura jina ghAsa vRkSa Adiko Izvarane apane N||zarIrase nahIM race hai, unameM bhI raha gayA, isa kAraNa kAryatvahetu sAdhAraNAnaikAntikadoSakA dhAraka hogayA / / dvitIyavikalpe punaradRzyazarIratve tasya mAhAtmyavizeSaH kAraNamAhosvidasmadAdyadRSTavaiguNyam / prathamaprakAraH koshpaanprtyaayniiyH| tatsiddhau pramANA'bhAvAt , iteratarAzrayadoSApattezca / siddhe hi mAhAtmyavizeSe tasyAhaIN yazarIratvaM pratyetavyam / tatsiddhau ca mAhAtmyavizeSasiddhiriti / aura dUsarA vikalpa jo Izvarake pizAca Adike samAna adRzya ( dekhanemeM na AnevAle ) zarIrakA dhArakapanA hai, usameM usa IzvarakA mAhAtmyavizeSa ( ekaprakArakA prabhAva ) kAraNa hai ? athavA hamArA tumhArA mandabhAgya kAraNa hai arthAt IzvarakA zarIra Izvarake mAhAtmyase hamako nahIM dIkhatA hai ? vA hamAre mandabhAgyase ? yadi kaho ki, Izvarake mAhAtmyase IzvarakA zarIra nahI dIkhatA l hai, to yaha kahanA ekaprakArakI zapatha ( saugana ) khAkara vizvAsa karAne yogya hai arthAt mithyA hai / kyoMki, Izvarake adRzya zarIrako siddhakaranemeM koI bhI pramANa nahIM hai / aura jaba Izvarake mAhAtmyavizeSa siddha hojAve, taba to Izvarake adRzyazarIrakA dhArakapanA vizvAsakarane yogya hove tathA pahile jaba Izvarake adRzyazarIratA siddha hocuke taba usake mAhAtmyavizeSakI siddhi hove, isakAraNa anyo'nyAzraya doSakI prApti hotI hai / bhAvArtha-jahAM do padArthoM meM paraspara ekakI siddhike vinA dUsarekI siddhI na || ho vahAM anyo'nyAzraya doSa hotA hai, isaliye yahAM bhI mAhAtmyavizeSake vinA adRzyazarIratA aura adRzyazarIratAke vinA mAhAmyavizeSakI siddhI na honese anyo'nyAzrayadoSa AyA / dvaitIyIkastu prakAro na saMcaratyeva vicAragocare / saMzayAnivRtteH / kiM tasyA'sattvAdadRzyazarIratvaM vAndhye-II yAdivat, kiMvAsmadAdyadRSTavaiguNyAtpizAcAdivaditi nizcayA'bhAvAt / azarIrazcettadA dRSTAntadAntikayo Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. dvAdama. // 28 // pamyam / ghaTAdayo hi kAryarUpAH sazarIrakartRkA dRSTAH / azarIrasya ca satastatya kAryapravRttau kutaH sAmarthyamA- kAzAdivat / tasmAtsazarIrAzarIralakSaNe pakSadvaye'pi kaarytvhetoppysiddhiH| | aba yadi kaho ki, hamAre mandabhAgyase IzvarakA zarIra hamako nahIM dIkhatA hai, to yaha kahanA hamAre vicArama hI nahIM AtA hai| kyoMki, kyA ? jaise bandhyAke putrakA abhAva hai, usaprakAra Izvarake garIrakA hI abhAva hai, jinase, ki. usakA zarIra dekhane nahIM AtA hai athavA kyA? hamAre maMDhabhAgyase jaise hamako pizAca AdikA zarIra nahIM dekha par3atA hai, usIprakAra IzvarakA zarIra bhI hamAre dekhanemeM nahIM AtA hai, yaha sadeha dUra nahIM ho sakatA hai| bhAvArtha-yadi kaho ki mandabhAgyase IzvarakA zarIra nahIM dIkhatA hai, to yaha hama nahIM mAna sakate hai, kyoki, Izvarake zarIra hai, vA nahIM hai, yaha saMzaya dUra nahIM hotA / yadi kaho ki. Izvara ko zarIrarahita hokara jagatako banAtA hai, to aisA kahaneme dRSTAnta aura DhAntikake asamAnatA hotI hai / kyoMki, kAryarUpa jo ghaTAdika hai, ve zarIrake dhAraka kumbhakAra Adise banAye hue dekhe jAte hai / bhAvArtha-ghaTa Adi kArya sagarIrake banAye hue dekhe jAte hai aura tumane jagatarUpa kAryako agarIrIkA banAyA huA mAna liyA, isaliye ghaTanapa jo dRSTAnta hai, vaha jagatarUpa dArTAntiy kameM ghaTita nahIM hotA hai / aura zarIrarahita usa Izvarake kAryakaranema sAmarthya bhI kahAse AsakatA hai / kyoki, zarIrarahita A kAza AdimeM kAryakaranekA sAmarthya nahIM dekhA jAtA hai / isa kAraNa sagarIra aura agarIrarUpa dono pakSoma hI kAryatvarUpa hetukI A vyApti siddha nahIM hotI hai / bhAvArtha-tumane jo jagatako IzvarakartRka siddha karaneke liye kArgalahetu diyA hai, usa kAryatvahetukI vyApti zarIrasahita athavA zarIrarahita ina donoM IzvaroMmeM hI nahIM rahatI hai / isakAraNa tumhArA anumAna mithyA hai| kiJca tvanmatena kAlAtyayApadiSTo'pyayaM hetuH / dharmyakadezasya taruvidhudabhrAderidAnImapyutpadyamAnasya vidhA-1 turanupalabhyamAnatvena pratyakSabAdhitadharmyanantaraM hetubhaNanAt / tadevaM na kazcijjagataH karttA / ekatvAdIni tu jagakarttatvavyavasthApanAyAnIyamAnAni tadvizeSaNAni paNDaM prati kAminyA rUpasaMpannirUpaNaprAyANyeva / tathApi teSAM / / | vicArAsahatvakhyApanArtha kiNciducyte| aura tumhAre matake anusAra yaha hetu kAlAtyayApadiSTa bhI hai| kyoMki, isasamayameM bhI utpanna hote hue jo jagatarUpa dhake OM ekadegarUpa vRkSa, vijalI aura megha Adi hai, unakA koI kartA dekhanemeM nahIM AtA hai, isa kAraNa pratyakSapramANase bAdhita jo dharmI // 28 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, usake pazcAt tumane kAryatvahetukA kathana kiyA hai / isaliye pUrvoktaprakArase tumhAre anumAnakA khaMDana hojAnese siddha huA ki, jagatakA kartA koI bhI nahIM hai / aura Izvarako jagatakA kartA siddha karaneke liye diye hue jo ekatva Adi Izvarake vizeSaNa hai, ve to napuMsakake prati striyoMke rUpa lAvaNya AdikA kathana karaneke samAna hai| bhAvArtha-jaise napuMsakake prati striyoMke rUpakA varNana || karanA vyartha hai, usI prakAra jagatkartRtvase rahita usa Izvarake prati ekatva Adi vizeSaNoMkA denA bhI vRthA hai / tathApi ' ve ekatva IN Adi vizeSaNa vicArako nahI sahate haiM; yahI prakaTa karaneke liye yahAM para kucha kahate hai| tatraikatvacarcastAvat / bahUnAmekakAryakaraNe vaimatyasambhAvaneti naaymekaantH| anekakITikAzataniSpAdyatve'pi || zakramUrddhaH, anekazilpikalpitatve'pi prAsAdAdInAM, naikasaraghAnirvartitatve'pi madhucchatrAdInAM caikarUpatAyA avigAnenopalambhAt / athaiteSvapyeka evezvaraH karteti brUSe / evaM cadbhavato bhavAnIpatiM prati niSpratimA vaasnaa| tarhi kuvindakumbhakArAditiraskAreNa paTaghaTAdInAmapi kartA sa eva kiM na kalpyate / atha teSAM pratyakSasiddhaM kartRtvaM kathamapanhotuM zakyam / tarhi kITikAdibhiH kiM tava virAddhaM yatteSAmasadRzatAdRzaprayAsasAdhyaM karttatvame kahelayaivApalapyate / tasmAdvaimatyabhayAnmaheziturekatvakalpanA bhojanAdivyayabhayAtkRpaNasyAtyantavallabhaputrakalanA| diparityajanena zUnyAraNyAnIsevanamiva / ___ una vizeSaNoMmeM prathama hI Izvarake ekatvavizeSaNake viSayameM carcA karateM haiM / vAdiyoMne jo kahA hai ki, "bahutase Izvara mila kara jo eka kArya karai, to unake paraspara saMmatimeM bheda ho jAve ' so yaha ekAnta nahIM hai arthAt matibheda hove hI aisA nizcaya | KG nahIM hai / kyoMki, hama saiMkar3oM kIDiyoM ( cITiyoM ) dvArA race huye bhI vilako, bahutase zilpiyoM ( kArIgaroM vA rAjoM ) dvArA banAye hue bhI mahala Adi makAnoMko, aura bahutasI makSikAoM ( makkhiyoM) se nirmANa kiye hue sahatake chAte Adiko prazaMsApUrvaka ekarUpake dhAraka dekhate hai / yadi ina vila AdikA bhI eka Izvarako hI kartA kaho aura aisI hI tumhArI Izvarake | prati atulya bhakti ho, to kuviMda ( julAhA ) aura kuMbhakAra AdikA tiraskAra karake paTa tathA ghaTa AdikA kartA bhI usa Izvarako kyoM nahIM mAna lete ho / bhAvArtha-jaise tumane kITikA Adi dvArA race hue vila AdikoMkA kartA Izvara mAnA hai, usI prakAra julAhese bane hue vastrakA aura kuMbhakAra dvArA race hue ghaTakA karttA bhI usI Izvarako mAna lo / yadi kaho ki, MA - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 29 // una kuviMda, kuMbhakAra AdikA kartRtva pratyakSasiddha hai arthAt hama pratyakSameM kubiMda Adiko paTa Adi banAte hue dekhate hai, | isakAraNa una kuviMdAdikA paTAdikartRtva kaise chipA sakate hai, to una kITikA Adine tumhArA kyA aparAdha kiyA hai ? jo tuma unake usa asAdhAraNa parizramase siddha honeyogya kartRtvako eka hI kSaNameM nirAdaratAke sAtha dUra karate ho / | isa kAraNa paraspara samatimeM bheda honeke bhayase jo tumhArA Izvarako eka mAnanA hai, vaha bhojana Adi sabadhI vyayake bhayase kRpaNapuruSakA atyaMta pyAre strIputroMko chor3akara zUnya mahAvanako sevana karane ke samAna hai / bhAvArtha -- jaise kRpaNa puruSa kharcake Darase strI Adiko chor3akara nirjana vanameM calA jAve, usI prakAra tumhArA matibhedake bhayase Izvarako eka mAnanA hai / tathA sarvagatatvamapi tasya nopapannam / taddhi zarIrAtmanA jJAnAtmanA vA syAt / prathamapakSe tadIyenaiva dehena jagatrayasya vyAptatvAditaranirmeya padArthAnAmAzrayAnavakAzaH / dvitIyapakSe tu siddhasAdhyatA / asmAbhirapi niratiza| yajJAnAtmanA paramapuruSasya jagatrayakroDIkaraNAbhyupagamAt / yadi paramevaM bhavatpramANIkRtena vedena virodhaH / tatra hi zarIrAtmanA sarvagatatvamuktam "vizvatazcakSuruta vizvato mukho vizvataH pANirutavizvataH pAd" ityAdi zruteH / aura jo tumane Izvarake sarvagatapanA mAnA hai, vaha bhI usa Izvarake siddha nahIM hai / kyoMki, vaha Izvara zarIrarUpase sarvagata hai ? vA jJAnarUpase ? yadi zarIrarUpase Izvarako sarvagata kahoge to usa Izvarake zarIrase hI tIna jagata vyApta ho jAyegA. isa kAraNa jagatameM anya jo nirmeya ( Izvarake banAne yogya ) padArtha hai, unako rahaneke liye koI sthAna na milegA / yadi kaho ki, Izvara jJAnarUpase sarvagata hai, taba to sAdhyakI siddhi hai arthAt jisako hama siddha karanA cAhate the, vaha siddha ho gayA / kyoMki hama bhI paramAtmAko niratizayajJAna ( kevalajJAna ) rUpase tIna jagatako godameM ( jJAnake viSaya meM) karanevAlA mAnate hai / bhAvArtha - jaise tuma Izvarako jJAnarUpase sarvagata mAnate ho, usI prakAra hama bhI zrIjinendrako jJAnarUpase sarvagata mAnate haiM / isakAraNa isa mAnanemeM tumhAre hamAre to paraspara koI virodha nahIM hai / parantu aisA mAnane para tumane jisa vedako pramANa kara rakkhA hai, usase tumako virodha hotA hai / kyoMki, tumhAre pramANIbhUta vedameM "Izvara- sarvasthaloMmeM netrakA dhAraka, sarvatra mukhakA dhAraka, samasta sthAnoMmeM hastakA dhAraka tathA saba jagaha caraNakA dhAraka hai " ityAdi zrutise Izvarako zarIrarUpase sarvagata kahA hai / yaccoktaM tasya pratiniyatadezavarttitve tribhuvanagatapadArthAnAmaniyatadezavRttInAM yathAvannirmANAnupapattiriti / rA.jai.zA. // 29 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatredaM pRcchayate / sa jagaprayaM nimmimANastakSAdivatsAkSAddehavyApAreNa nimimIte / yadi vA saGkalpamAtreNa / Adye pakSe ekasyaiva bhUbhUdharAdevidhAne akSodIyasaH kAlakSepasya sambhavAdvaMhIyasA'pyanehasA na prismaaptiH| dvitIyapakSe tu saGkalpamAtreNaiva kAryakalpanAyAM niyatadezasthAyitve'pi na kinycidduussnnmutpshyaamH| niyatadezasthAlAyinAM sAmAnyadevAnAmapi saMkalpamAtreNaiva ttttkaarysmpaadnprtiptteH| aura jo tumane yaha kahA hai, ki yadi Izvarako sarvagata ( sava sthAnoMmeM rahanevAlA ) na mAnakara kisI eka niyata deza ( sthAna ) meM rahanevAlA mAneM to aniyata arthAt bhinna 2 anekadezoMmeM rahanevAle jo tInalokameM vyApta padArtha hai, unako vaha Izvara yathAvat na banA sakegA arthAt Izvara eka sthAnameM rahakara aneka sthAnoMmeM rahanevAle ghaTa Adi padArthoMko jaiseke taise na vanA sakegA / yahAM para hama yaha pUchate hai ki, tIna jagatako racatA huA vaha Izvara khAtI ( var3haI ) ke samAna sAkSAt zarIrake vyApArase tIna lokako banAtA hai ? athavA saMkalpa ( icchA ) mAtrase hI tInalokako racatA hai / yadi kaho ki, Izvara sAkSAt zarIrake vyApArase tIna jagatako racatA hai, taba to eka hI pRthvI, parvata Adike banAnemeM bahutasA samaya laganA saMbhava hai, isakAraNa ) | atyanta adhika kAlameM bhI tIna jagatakI samApti ( pUrNatA ) na hogI / aura saMkalpamAtrase kArya karanerUpa dUsare pakSako mAnane para || yadi Izvara ekadezameM rahakara bhI tIna jagatakI racanA karai; to usameM hama koI bhI dUSaNa nahIM dekhate hai / kyoMki hamane niyatadezameM || rahanevAle sAmAnyadevoMke bhI saMkalpamAtrase hI una 2 kAryoMkA karanA khIkAra kiyA hai| kiJca tasya sarvagatatve'GgIkriyamANe'zuciSu nirantarasantamaseSu narakAdisthaleSvapi tasya vRttiH prasajyate / tathA caa'nissttaapttiH| atha yuSmatpakSe'pi yadA jJAnA''tmanA sarvajagatrayaM vyAmotItyucyate tadA'zucirasAsvAdAdInAmapyupalambhasambhAvanAt, narakAdiduHkhasvarUpasaMvedanA''tmakatayA duHkhA'nubhavaprasaGgAccA'niSTApattistulyaiveti cet / tadetadupapattibhiH pratika mazaktasya dhUlibhirivAvakaraNam / yato jJAnamaprApyakAri svasthalasthameva viSayaM paricchinatti / na punastatra gatvA / tatkuto bhavadupAlambhaH samIcInaH / nahi bhavato'pyazucijJAnamAtreNa tdrsaasvaadaa'nubhuutiH| tadbhAve hi srakcandanA'GganArasavatyAdicintanamAtreNaiva tRptisiddhau tatprAptiprayatnavaiphalyaprasakkiriti / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdama. // 30 // y aura vizeSa yaha hai ki, Izvarake sarvagatapanA aGgIkAra karanepara nirantara mahA aMdhakArase vyApta jo naraka Adi sthAna hai, unameM bhI usa Izvarake rahanekA prasaMga hogA aura aisA honese tumhAre aniSTApatti hogii| aba kadAcit tuma yaha kaho ki jaba yU paramAtmA jJAnarUpase tInalokako vyApta karatA hai, aisA Apa kahate hai, taba sarvajJake apavitra rasake AkhAda Adike jJAnakI saMbhAvanA honese aura naraka AdimeM jo duHkha hai, unake kharUpako jAnaneke kAraNa duHkhoMke anubhavakA prasaMga honese Apake pakSameM bhI aniSTAbhUpatti samAna hI hai| bhAvArtha-Izvarako zarIrase sarvavyApI mAnanerUpa hamAre pakSameM jaise aniSTApatti hotI hai, usIprakAra Izvarako jJAnarUpase sarvavyApI svIkAra karanerUpa Apake pakSameM bhI aniSTApatti hotI hai / so yaha tumhArA kathana jaise upAyoMse + zatruko nivAraNa karanemeM asamartha puruSa dhUla phaikatA hai, usake samAna hai / kyoMki, jJAna aprApyakArI hai arthAt jahAM para jJeya (jAdhU nane yogya ) padArtha sthita hai, vahAM para jJAna nahIM jAtA hai, isa kAraNa jJAna jo hai so apane sthalameM (AtmAmeM ) sthita huA hI jJeyako jAnatA hai / aura jJeyake sthAnameM jAkara jJeyako nahIM jAnatA hai / isaliye tumane jo hamAre pakSameM aniSTApatti ra dI hai, vaha kisa prakArase uttama ho sakatI hai arthAt tumane jo doSa diyA hai, vaha mithyA hai / kyoMki tumako bhI to azuci / padArthake jJAnamAtrase usake rasake AsvAdanakA anubhava nahIM hotA hai / aura yadi kaho ki hamako azucipadArthake jAnanese usake rasakA jJAna bhI ho jAtA hai, to isa prakAra mAnanepara puSpamAlA, caMdana, strI aura jalebI Adi padArthoMke jJAnamAtrase hI tumako tRpti ho jAvegI, isakAraNa una mAlA Adi padArthoMkI prAptike artha jo prayatna karate ho, una prayatnoMkI niSphalatAkA prasaMga hogaa| bhAvArtha-jaise tuma azuci padArthake jJAnase usake rasakA jJAna honA mAnate ho, usIprakAra tumako mAlA Adike jJAnase hI mAlA AdikI icchAkI pUrti bhI mAnanI par3egI, aura aisA mAnane para mAlA AdikI prAptike liye jo tuma prayatna karate ho, ve niSphala ho jaayeNge| yattu jJAnAtmanA sarvagatatve siddhasAdhanaM prAguktam / tacchaktimAtramapekSya mantavyam / tathA cavatArobhavanti / 'asya matiH sarvazAstreSu prasarati' iti / na ca jJAnaM prApyakAri / tasyAtmadharmatvena bahinirgamA'bhAvAt / bahinirgame cAtmano'caitanyApattyA ajiivtvprsnggH| na hi dharmo dharmiNamatiricya vacana kevalo vilokitH| yacca pare dRSTAntayanti / yathA sUryasya kiraNA guNarUpA api sUryAnniSkramya bhuvanaM bhAsayantyevaM jJAnamapyAtmanaH // 30 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakAzAdvahirnirgatya prameyaM paricchinattIti / tatredamuttaram / kiraNAnAM guNatvamasiddham / teSAM taijasapudgalamaya tvena dravyatvAt / yazca teSAM prakAzAtmA guNaH sa tebhyo na jAtu pRthag bhavatIti / al aura jo hamane pahile Izvarako jJAnarUpase sarvavyApI mAnanemeM siddhakA sAdhana kahA hai, vaha bhI zaktimAtrakI apekSA karake svIkAra | karanA cAhiye arthAt IzvarakA jJAna sava padArthoMke jAnanekI zaktiko dhAraNa karatA hai, aisA samajhanA caahiye| kyoMki " isa puruSakI buddhi saba zAstroMmeM phailatI huI hai " aisA kahanevAle kahA karate hai / bhAvArtha-jaise kisI manupyakI buddhikI zaktiko kA dekhakara loga kahate hai ki, isakI buddhi saba zAstroMmeM phailatI hai, usIprakAra Izvarake jJAnakI zaktiko dekha kara hI hamane bhI kahA hai| ki, IzvarakA jJAna saba jagaha vyApta hai / aura jJAna prApyakArI (jJeyake samIpa jAkara jJeyako jAnanevAlA) nahIM hai| kyoMki, Ke jJAna AtmAkA dharma honese AtmAke bAhara nahIM jA sakatA hai / aura yadi jJAna AtmAke bAhara jAve to AtmAke acetana panekI prApti honese ajIvatvakA prasaMga Ave arthAt jJAnake cale jAnepara jIva ajIva ho jaave|kyoNki, dharmIko chor3akara kevala dharma kahI bhI nahIM dekhA jAtA hai arthAt dharmIke vinA dharma kahIM bhI nahIM rahatA hai / aura jo vaizeSika dRSTAnta dete hai ki, jaise sUryakI kiraNeM | guNarUpa hai, to bhI sUryase nikalakara jagatako prakAzita karatI haiM, usI prakAra jJAna bhI AtmAse bAhara nikalakara jJeyako jAnatA hai| yahAM para yaha uttara hai ki, kiraNoMke guNapanA asiddha hai| kyoMki, kiraNeM tejake pudgalarUpa honese dravya hai| aura jo una kiraNoMkA prakAzasvarUpa guNa hai, vaha una pudgaladravyarUpa sUryakI kiraNoMse kadAcit bhI judA nahIM hotA hai / / tathA ca dharmasaGgrahiNyAM zrIharibhadrAcAryapAdAH / " kiraNA-guNA na, davaM tesiM payAso-guNo, na vA davaM jaM NANaM AyaguNo kahamadavo sa annattha / 1 / gantUNa na parichiMdai NANaM NeyaM tayammi desammi / AyatthaM miya navaraM aciMtasattIu viNNeyaM / 2 / lohovalassa sattI AyatthA ceva bhinnadesammi / lohaM AgarisaMtI dIsai iha kiraNA-guNA na, dravya teSAM prakAzo-guNo, na vA dravyam / yajjJAnamAtmaguNaH kathamadnyaH saH anyatra / 1 / gatvA na paricchinatti jJAna jJeyaM tasmindeze / Atmasthameva navaraM acintyazaktyA tu vijJeyam / 2 / lohopalasya zaktiH Atmasthaiva bhinna dezamapi / lohamAkatI dRzyata iha kAryapratyakSA / 3 / evamiha jJAnazaktiH Atmasthaiva hanta lokAntam / yadi paricchinatti sarva ko nu virodho bhavettanna / 4 / iticchAyA // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 31 // kajapacakkhA / 3 / evamiha nANasattI AyatthA ceva haMdi logaMtaM / jai parichiMdai sadhaM ko Nu viroho bhave / rAjai.zA. tattha / 4 / " ityaadi| | sohI dharmasaMgrahaNI nAmaka zAstrameM zrIharibhadrajI sUrIzvara kahate hai ki-" kiraNe guNa nahI hai| kintu dravya hai, aura una kiraVNoMkA jo prakAza hai, vaha teja nAmaka dravya nahIM hai, kintu taijasapudgalamaya jo sUryakI kiraNeM hai, unakA guNa hai / isa kAraNa A AtmArUpadravyakA guNarUpa jo jJAna hai, vaha AtmAke vinA anya sthAnameM kaise raha sakatA hai arthAt nahIM raha sakatA hai / 1 / / jJAna jo hai so jisa dezameM jJeya padArtha sthita hai, vahAM jAkara usa jJeyako nahIM jAnatA hai, kintu apanemeM sthita hue hI jJeyako jAnatA hai| isameM vizeSa yahI hai ki aciMtyazakti hai arthAt yaha eka AtmAke jJAnameM acintyazakti hai, aisA jAnanA cAhiye / 2 / dRSTAnta yaha hai ki, jaise-cumbaka pASANakI jo AkarSaNa zakti hai, vaha cumbakameM rahakara hI bhinna dezameM vartamAna jo loha hai, usako khaicatI hai aura jagatameM pratyakSa kArya karatI huI dekhI jAtI hai / 3 / isI prakAra jo jJAna zakti hai, vaha AtmAmeM sthita huI hI yadi lokake aMta taka vidyamAna samasta padArthoMko jAnatI hai, to usameM vAdiyoMke kaunasA virodha hotA hai| bhAvArtha-jaise cumbakakI AkarSaNazakti cumbakameM sthita huI hI lohako khaica letI hai, isI prakAra AtmAkI jJAnazakti AtmAmeM sthita huI hI samastajJeyako jAnatI hai, isa kAraNa isa viSayameM vAdiyoMko virodha na karanA cAhiye / 4 / ityAdi // atha sarvagaH sarvajJa iti vyAkhyAnam / tatrApi pratividhIyate / nanu tasya sArvayiM kena pramANena gRhItam pratyakSeNa parokSeNa vA / na tAvatpratyakSeNa / tasyendriyArthasannikarpotpannatayA'tIndriyagrahaNA'sAmarthyAt / nApi parokSeNa / taddhi anumAnaM zAbdaM vA syAt / na tAvadanumAnam / tasya liGgagrahaNaliGgiliGgasambandhasmaraNapUrvakatvAt / na ca tasya sarvajJatve'numeye kiMcidavyabhicAri liGgaM pshyaamH| tasyA'tyantaviprakRSTatvena tatpratibaddhaliGgasambandhagrahaNA'bhAvAt / aba jo tumane 'sarvaga' isa zabdakA sarvajJa artha kiyA hai. arthAt Izvarako sarvajJa mAnA hai, isakA bhI khaMDana karate hai| hama pUchate hai ki, tumane usa Izvarake sarvajJapaneko kisa pramANase grahaNa kiyA ( jAnA ) hai / pratyakSa pramANase athavA parokSa pramANase | yadi kaho ki, pratyakSapramANase hamane Izvarako sarvajJa jAnA hai, so nahIM / kyoMki, vaha pratyakSapramANa iMdriya aura padArtha ina donoMke // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbaMdhase utpanna honeke kAraNase iMdriyoMke agocara jo IzvarakA sarvajJatva hai, usake grahaNa karanemeM asamartha hai / yadi kaho ki, hamane / parokSapramANase Izvarake sarvajJatvako jAnA hai, to so bhI nahIM kaha sakate ho / kyoMki, vaha parokSa-anumAna tathA zAbda NI ( Agama ) bhedase do prakArakA hai, isaliye anumAnase jAnA vA Agamase ? anumAnapramANase to Izvarake sarvajJatvako jAna nahI ||| sakate ho| kyoMki, vaha anumAna jaba pahale liMga ( hetu ) kA grahaNa aura liGga tathA liGgI ina donoMke saMbaMdhakA smaraNa ho jAtA aa hai, usake pIche utpanna hotA hai / bhAvArtha-' parvata agnivAlA hai, dhUmavAn honese ' isa sthaloM jaise pahile dhUmarUpa liMgakA grahaNa | hotA hai, aura phira dhUmarUpa liMgakA agnirUpa liGgIke sAtha saMbaMdhakA smaraNa hotA hai, taba anumAna hotA hai / isI prakAra 'Izvara sarvajJa hai ' isa anumAnameM kisI liMgakA grahaNa aura usa liMgakA sarvajJatvarUpa liMgIke sAtha saMbaMdhakA smaraNa honA cAhiye / so nahIM hai / isaliye anumAna nahIM ho sakatA hai| aura hama usa IzvarakA sarvajJatvarUpa jo anumeya hai, usameM koI bhI | OM avyabhicArI liGga nahIM dekhate hai / kyoMki vaha Izvara atyanta dUra hai, isa kAraNa usa Izvarake sAtha saMbaMdhita jo liMga hai, usakA sarvajJatvarUpa liMgIke sAtha saMbaMdhake grahaNakA abhAva hai| atha tasya sarvajJatvaM vinA jagadvaicitryamanupapadyamAnaM sarvajJatvamarthAdApAdayatIti cet / na / avinAbhAvA'bhAvAt / na hi jagadvaicitrI tatsArvayaM vinA'nyathA noppnnaa| dvividhaM hi jagat sthAvarajaGgamabhedAt / tatra jaGgamAnAM vaicitryaM svopAttazubhA'zubhakarmaparipAkavazenaiva / sthAvarANAM tu sacetanAnAmiyameva gatiH / acetanAnAM tu tadupabhogayogyatAsAdhanatvenA'nAdikAlasiddhameva vaicitryamiti / yadi kaho ki yaha jo jagatakI vicitratA hai so usa IzvarakI sarvajJatAke vinA utpanna nahIM hotI hai, arthAt sarvajJa hI Izvara N|| isa jagatakI vicitratAko banA sakatA hai, isakAraNa arthApattise Izvarake sarvajJatvakI siddhi hotI hai, so bhI nahIM / kyoMki vyA ptikA abhAva hai| kAraNa ki-Izvarake sarvajJatvake vinA jagatakI vicitratA nahIM ho sakatI hai, aisA nahIM hai arthAt jo sarvajJa ho, | |vahI jagatakI vicitratAko utpanna kara sakegA, aisA niyama nahIM hai / kyoMki, sthAvara aura jaMgamarUpa bhedoMse jagata do prakArakA hai, | usameM jaMgama ( trasa ) jIvoMke to apane upArjana kiye hue jo zubha tathA azubha karma hai, unake udayake vazase hI vicitratA hotI | all Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdvAdamaM. // 32 // | hai / aura jo sacetana sthAvara vRkSa Adi haiM, unake bhI pUrvopArjita zubha-azubhakarmoMke udayase hI vicitratA hai / tathA jo acetana sthAvara haiM, ve jo jaMgama aura sacetana sthAvara haiM, unake karmoM ke phala bhoganekI jo yogyatA hai usake sAdhana hai arthAt inake dvArA jIvoMko | khopArjita zubha azubha karmoM kA phala bhoganA par3atA hai, isa kAraNa una acetana sthAvaroMke anAdikAlase hI siddha vaicitrya hai / nApyAgamastatsAdhakaH / sa hi tatkRto'nyakRto vA syAt / tatkRta eva cettasya sarvajJatAM sAdhayati / tadA tasya mahattvakSatiH / svayameva svaguNotkIrttanasya mahatAmanadhikRtatvAt / anyacca tasya zAstrakarttRtvameva na yujya| te / zAstraM hi varNAtmakam / te ca tAlvAdivyApArajanyAH / sa ca zarIra eva sambhavI / zarIrA'bhyupagame | tasya pUrvoktA eva doSAH / anyakRtazcetso'nyaH sarvajJo'sarvajJo vA / sarvajJatve tasya dvaitApattyA prAguktatadekatvAbhyupagamabAdhaH / tatsAdhakapramANacarcAyAmanavasthApAtazca / asarvajJazcet kastasya vacasi vizvAsaH / aba yadi kaho ki, Agama pramANa jo hai so usa Izvarake sarvajJatvako siddha karanevAlA hai / so bhI nahI / kyoMki, vaha Agama IzvarakA kiyA huA hai ? vA anya kisIkA ? yadi kaho ki, IzvarakA kiyA huA hai to yadi IzvarakA kiyA huA Agama hI Izvarake sarvajJatvako siddha karegA taba to Izvarake mahattva ( bar3appana ) kA nAza hogA / kyoMki, mahatpuruSa svayameva ( Apa hI ) apanI prazaMsA karanA svIkAra nahI karate hai / aura vizeSa yaha hai ki, vaha tumhArA Izvara zAstrakA karanevAlA hI nahI ho sakatA hai| kyoMki zAstra akSaroM rUpa hai, ve akSara tAlu ( tAlave ) Adike vyApAra ( prayatna ) se utpanna hote hai, aura vaha tAlu AdikA vyApAra zarIrameM hI ho sakatA hai / yadi Izvarake zarIra mAno to jo doSa Izvarako zarIra mAnanemeM pahale kahe hai, ve hI yahAM bhI hoveMge / yadi kaho ki, Agama kisI anyakA kiyA huA hai, to hama pUchate hai ki, vaha anya puruSa sarvajJa hai ? athavA sarvajJa hai ? yadi kaho ki, vaha anyapuruSa sarvajJa hai, taba to Izvarake dvaitApaci hogI arthAt sarvajJa honese Izvara do ho jAyeMge, eka to AgamakA karttA aura dUsarA jagatakA karttA / aura aisA honepara pahale jo tumane Izvarako eka svIkAra kiyA hai, usakA bAdha hogA / tathA usa Izvarake sarvajJatvako siddha karanevAle pramANakI carcA karanepara anavasthA doSa bhI hovegA / arthAt jaise prathama Izvarako sarvajJa siddha karaneke liye tumako dUsarA Izvara mAnanA par3A hai, isI prakAra dUsare Izvarako sarvajJa siddha karaneke liye tIsarA aura tIsareko siddha rA. jai.zA. // 32 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaneke liye cauthA Izvara mAnanA paDegA aura aisA mAnanepara anavasthA doSa hogA / yadi kaho ki, vaha AgamakA karttA anyapurupa asarvajJa hai to usa asarvajJa puruSake vacanameM vizvAsa hI kyA hai arthAt asarvajJake vacanameM hama vizvAsa nahI karate hai / 8 sapta ," tathA aparaM ca bhavadabhISTa AgamaH pratyuta tatpraNeturasarvajJatvameva sAdhayati / pUrvA'paraviruddhA'rthavacanopetatvAt tathAhi -- " na hiMsyAtsarvabhUtAni " iti prathamamuktvA pazcAttatraiva paThitam " SaTzatAni niyujyante pazUnAM | madhyame'hani / azvamedhasya vacanAnyUnAni pazubhistribhiH / " agnISomIyaM pazumAlabheta | dazaprAjApatyAn pazUnAlabheta " ityAdivacanAni kathamiva na pUrvAparavirodhamanurudhyante / tathA " nAnRtaM brUyA - t" ityAdinA'nRtabhASaNaM prathamaM niSidhya pazcAd " brAhmaNArthe'nRtaM brUyAdityAdi " tathA " na narmayuktaM vacanaM hinasti na strISu rAjanna vivAhakAle / prANAtyaye sarvadhanApahAre paJcA'nRtAnyAhurapAtakAni / 1 / 35 aura vaha tumhArA mAnA huA Agama usa apane racanevAle Izvarako sarvajJa nahI siddha karatA hai, kintu ulaTA Izvarako asarvajJa hI siddha karatA hai / kyoMki tumhArA Agama pUrva (Age) tathA apara (pIche) meM viruddha arthoke dhAraka vacanoM sahita hai / bhAvArtha| jisa Agamase tuma Izvarako sarvajJa siddha karate ho, vaha Agama pUrvAparaviruddhavacanoMkA dhAraka hai, arthAt pahale jo kahatA hai, usake viruddha AgeM kaha detA hai, isakAraNa apane karttA Izvarako sarvajJake badale asarvajJa hI siddha karatA hai / so hI dikhalAte haiM- " sarva prakArake jIvoMkI hisA na karanI cAhiye" aisA pahile kaha kara phira usI tumhAre zAstrameM kahA hai ki, "azvamedhake vacanase madhyama ( vicale ) divasameM tIna kama chaH sau arthAt pAcasau satyAnaveM 597 pazuoMkA vadha kiyA jAtA hai / 1 / " isIprakAra " agniSomIya arthAt abhi aura caMdra hai devatA jisakA aise pazuko mAranA cAhiye / " tathA " prajApati hai devatA jinakA aise sataraha 17 pazuoMkA vadha karanA cAhiye / " inako Adi lekara jo vacana hai, ve pUrvAparavirodhako kaise nahI dhAraNa karate hai ? arthAt pUrvAparavirodhake dhAraka hai hI / isI prakAra " jhUTha nahIM bolanA cAhiye " ityAdi vacanoMse pahile asatyavacana | kahane kA niSedha karake phira " brAhmaNake artha jhUTha bolanA cAhiye / " ityAdi vacana kahe hai / tathA " narma meM arthAt hAsya ( majAkha athavA ThaThola ) meM yadi jhUTha vacana kahA jAve to, vaha dharmanAzaka nahI hai, striyoMke sAtha saMbhoga samayameM yadi asatya1 bhatra sarvatra dharmamityadhyAhAraH kartavyaH / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 33 // vacana kaha diyA jAve to, vaha dharmanAzaka nahI hai 2, vivAha ke avasara meM varakanyAke doSoMko na kahakara unake jhUThe hI guNako kaha diye jAne meM jo asatyavacana bolA jAtA hai, vaha bhI dharmanAzaka nahIM hai 3, apane vA parake prANa jAte samaya prANoMkI rakSArtha yadi asatyavacana kahA jAve, to vaha dharmanAzaka nahI hai 4, aura jaba rAjA sarva dhanako lUTatA hove, usa samaya apane dhanako kisI | dUsarekA batalAkara dhanakI rakSA karanemeM jo asatya vacana kahA jAve to, vaha bhI dharmanAzaka nahI hai 5, isa prakAra pAca prakArake jhUTha pAparUpa nahIM hai / 1 / " tathA " paradravyANi loSTavat" ityAdinA adattAdAnamanekadhA nirasya pazcAduktaM " yadyapi brAhmaNo haTena | parakIyamAdatte chalena vA, tathApi tasya nA'dattAdAnam / yataH sarvamidaM brAhmaNebhyo dattam / brAhmaNAnAM tu daurba| lyAdvRSalAH paribhuJjate / tasmAdapaharan brAhmaNaH svamAdatte svameva brAhmaNo bhuGkte svaM vaste svaM dadAtIti / tathA|" aputrasya gatirnAsti " iti lapitvA " anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAM / divaM gatAni viprANAmakRtvA kulasantatim / 1 / " ityAdi / kiyanto vA dadhimApabhojanAtkRpaNA vivecyante / tadevamAgamo'pi na tasya sarvajJatAM vakti / kiJca sarvajJaH sannasau carAcaraM cedviracayati tadA jagadupaplava karaNa svairiNaH pazcAdapi kartavyanigrahAn suravairiNa, etadadhikSepakAriNazcAsmadAdIn kimarthaM sRjati / iti tannA'yaM sarvajJaH / tathA "parake dravyoMko loSTake samAna dekhane cAhiyeM arthAt dUsaroMke dhanako lohake samAna alpamUlyavAlA samajhakara na lenA cAhiye " isa vacanase nahI diye hue dravyake grahaNakA arthAt corI karanekA niSedha karake phira kahA hai ki, yadi brAhmaNa haThase athavA apane balase parake dhanako leve, tau bhI usa brAhmaNake adattAdAna arthAt corI karanekA doSa nahI hai / kyoki " brahmAne sarva jagatakI saMpadA brAhmaNoM ko dI hai, una brAhmaNoM meM jo durbalatA ho gaI isa kAraNase vRSala ( zUdra ) una saMpadAoMkA bhoga karate haiM, ataH dUsare puruSase koI bhI padArtha chInatA huA brAhmaNa apanA hI letA hai, apanA hI bhakSaNa karatA hai, apanA hI paharatA hai aura apanA hI detA hai / " isI prakAra " putrarahitakI gati nahI hai " aisA kahakara phira usI zAstrameM likhA ki, " kitane hI hajAra bAlabrahmacArI brAhmaNa kulakI satatiko na karake arthAt kulakI rakSArtha saMtAna ( putra ) utpanna na karake 1 AcchAdayatItyarthaH / rA. jai.zA. // 33 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA vargako gaye / 1 / " ityAdi / athavA dahI aura ur3ada ina donoMse mile hue bhojanameMse kitane kIr3e jude 2 kiye jAveM bhAvArtha-jaise dadhimASabhojanameM se kIr3oMko dUra karanA kaThina hai, usI prakAra tumhAre Agamake doSoMkA kahanA kaThina hai| | so isa prakAra parasparaviruddha vacanoMkA dhAraka Agama bhI usa Izvarako sarvajJa nahIM kahatA hai / aura sarvajJa mAnane bhI || lA vizeSa yaha hai ki, yadi Izvara sarvajJa hokara isa sthAvarajaMgamarUpa jagatako racatA hai, to apanI icchAnusAra jagatameM upadravaTA karanevAle aura pIche damana karane yogya aise suravairiyoM ( dAnavoM ) ko tathA isa Izvarake jagatkartRtvakA khaMDana karanevAle hama | jaisoMko, kyoM racatA hai / bhAvArtha-yadi Izvara sarvajJa hai, to jo dAnava jagatameM upadrava macAte hai, unako kyoM racatA hai aura na racatA hai to phira unakA nigraha kyoM karatA hai / tathA--Apako na mAnanevAle hama jaisoko kyoM race arthAt Izvarane apane vidveSI | IPI jainiyoMko kyoM banAye / isa kAraNa vaha Izvara sarvajJa nahIM hai / tathA svavazatvaM svAtantryaM tadapi tasya na kSodakSamam / sa hi yadi nAma svAdhInaH san vizvaM vidhatte paramakAruNikazca tvayA varNyate / tatkathaM sukhitaduHkhitAdyavasthAbhedavRndasthapuTitaM ghaTayati bhuvanam , ekAntazarmasaMpatkAntameva lAtu kiM na nirmimIte / atha janmAntaropArjitatattattadIyazubhA'zubhakarmapreritaH saMstathA karotIti dattastarhi svava|zatvAya jalAJjaliH / karmajanye ca tribhuvanavaicitrye zipiviSTahetukaviSTapasRSTikalpanAyAH kaSTaikaphalatvAdasmanmatamevA'GgIkRtaM prekssaavtaa| tathAcAyAto'yaM "ghaTTakuTyAM prabhAtam" iti nyaayH| kiJca prANinAM dharmAMdhAvapekSamANazcedayaM sRjati prAptaM tarhi yadayamapekSate tanna karotIti / na hi kulAlo daNDAdi karoti / evaM karmApekSazcedIzvaro jagatkAraNaM syAttarhi karmaNIzvaratvamIzvaro'nIzvaraH syAditi / al tathA " Izvara khavaza arthAt khataMtra hai " aisA jo tumane kahA hai, vaha bhI vicArako nahIM saha sakatA hai, arthAt mithyA hai| | kyoMki yadi vaha Izvara svAdhIna hokara jagatako racatA hai aura atyaMta karuNAbhAvako dhAraNa karatA hai, aisA tuma kahate ho to |sukha tathA duHkha Adi rUpa jo avasthAoMke bheda hai, unake samUhase bhare hue jagatako kyoM banAtA hai ? aura ekAnta ( sarvathA ) | sukha tathA saMpadAoMse manohara jagatako kyoM nahIM racatA hai ? bhAvArtha-jo karuNAvAn tathA svAdhIna hotA hai, vaha jIvoMko sukha || denevAle hI kAryoMko karatA hai aura tumhArA Izvara jIvoMko sukha, tathA duHkha Adi denerUpa jagatako racatA hai, isa kAraNase vidita Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdA rA.jai.zA. // 34 // hotA hai ki, tumhArA Izvara svataMtra aura karuNAvAna nahIM hai| yadi kaho ki, Izvara jIvoMke anya (pahale) janmoM meM upArjana kiye hue una 2 zubha tathA azubha karmoMse prerita hokara aisA karatA hai arthAt pUrvajanmameM jisa jIvane jaisA zubha-azubha karma bAdhA hai, usa karmake anusAra hI usa jIvako phala deneke liye Izvarane sukha-duHkha AdirUpa jagatako racA hai, aisA kaho to tumane Izvarake . svAdhInapaneke artha jalAMjalI dI, arthAt aisA mAnanese tumhArA Izvara khAdhIna na rahA, kintu kauke AdhIna ho gayA / aura jaba tIna OM lokakI vicitratA karmoMse utpanna huI, taba Izvara hai kAraNa jisameM aisI jo jagatakI racanAkI kalpanA karanA hai, usakA eka kaSTa hI phala RY honese vicArako dhAraNa karanevAle tumane hamAre hI matako svIkAra kiyaa| aura hamAre matako svIkAra karane para yaha "ghaTTakuTIprabhAta pa ( jagAta meM prAtaHkAla )" nAmaka nyAyakI prApti huI / bhAvArtha-jaise koI manupya mahasUlI sAmAnakA mahasUla na deneke vicArase jisa rAstemeM mahasUla denekA mukAma hai, usako choDakara kisI dUsare rAstese zaharake bhItara jAneke liye sapUrNa rAtrimeM idhara / a paribhramaNa kare, aura phira phirAkara prAtaHkAla usa mahasUla dene ke sthAnameM hIjA pahuce-usakA jaise saba rAtrikA parizrama karanA vRthA ho / * jAtA hai, isI prakAra Izvarako jagatake kartA mAnaneke liye tumane bahuta kucha upAya kiye, parantu antameM jaba karmoMse hI jagatakI vicitratA siddha ho gaI tava Izvarako jagatakA kartA mAnanemeM kevala kaSTa hI kaSTa samajhakara tumane bhI hama jainiyoMkA jo " Izvara 5 - jagatakA karttA nahIM hai" yaha mata hai, isIko mAna liyA / aura bhI vizeSa yaha haiki, yadi Izvara jIvoMke puNya tathA pApakI apekSA y karake isa jagatako racatA hai, to yaha siddha huA ki, Izvara jisakI apekSA karatA hai usako nahIM karatA hai| kyoMki kuMbhakAra daMDa Hd Adiko nahIM karatA hai / bhAvArtha-jaise kubhakAra ghaTa Adi banAneke artha daMDa AdikI apekSA rakhatA hai, ataH unako bnaa| nahIM sakatA, isI prakAra Izvara jagatake banAnemeM jIvoke dharma-adharmakI apekSA (jarUrata ) rakhatA hai. isa kAraNa unake banAne meM 10 asamartha hai / isa prakAra yadi karmokI apekSA rakhanevAlA Izvara jagatakA kAraNa hove arthAt jagatarUpakAryakA kartA hove, to karmameM IzvarapanA siddha hogA aura Izvara jo hai so anIzvara ( asamartha ) ho jaavegaa| // 34 // tathA nityatvamapi tasya svagRha eva praNigadyamAnaM hRdyam / sa khalu nityatvenaikarUpaH san tribhuvanasargasvabhAvo'taVtsvabhAvo vA / prathamavidhAyAM jagannirmANAtkadAcidapi noparameta / taduparame ttsvbhaavtvhaaniH| evaM ca sargakri Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyA aparyavasAnAdekasyApi kAryasya na sRSTiH / ghaTo hi svArambhakSaNAdArabhya parisamApterupAntyakSaNaM yAvannizcayanayAbhiprAyeNa na ghaTavyapadezamAsAdayati / jalAharaNAdyarthakriyAyAmasAdhakatamatvAt / / aba jo tuma Izvarako nitya kahate ho, so bhI tumhAre gharameM hI kahA huA acchA lagatA hai; arthAt apane matavAloMmeM bhI tuma cAhe Izvarako nitya kahalo, parantu hamAre sAmane Izvarako nitya nahIM kaha sakate ho| kyoMki vaha Izvara nitya honese . | ekarUpakA dhAraka hai, isakAraNa hama pUchate hai ki, vaha Izvara tIna jagatako racanevAle khabhAvako dhAraNa karatA hai ? athavA tIna jagatakI racanA karanevAlA jo khabhAva hai, usako nahIM dhAraNa karatA hai ? yadi kaho ki tIna jagatako racanevAle svabhAvakA dhAraka hai, taba to vaha jagatake banAnese kabhI bhI vizrAma na leve, aura yadi vizrAma leleve to usake svabhAvakA nAza ho jAve / bhAvArtha-jaba vaha jagatakI racanA karanerUpa khabhAvakA hI dhAraka hai / to sadAkAla jagatarUpa kAryako karatA hI rahegA aura aisA mAnane para Izvara jo jagatako racanerUpa kriyA karatA hai, usakI samApti na honese eka bhI kAryakI racanA na hogii| kyoMki bhiprAyase ghaTa jo hai so apanI racanA prAraMbha honeke prathama kSaNako lekara apanI racanAkI samAptike aMtima kSaNa-IN paryanta ghaTa isa vyavahArako nahIM prApta hotA hai / kyoMki jabataka vaha bana na cuke, tabataka jalako grahaNa karanA ityAdirUpa jo arthakriyA hai, usameM asAdhakatama hai arthAt vaha ghaTa bana cukane vinA jala bharane AdimeM asamartha hai| __ atatsvabhAvapakSe tu na jAtu jaganti sRjettatsvabhAvAyogAdgaganavat / api ca tasyaikAntanityasvarUpatve sRSTiva-al tsaMhAro'pi na ghaTate / nAnArUpakAryakaraNe'nityatvApatteH / sa hi yenaiva svabhAvena jaganti sRjettenaiva tAni saMharet svabhAvAntareNa vA / tenaiva cetsRssttisNhaaryoryogpdyprsnggH| svabhAvAbhedAt / ekasvabhAvAtkAraNAdanekasvabhAvakAryotpattivirodhAt / svabhAvA'ntareNa cennityatvahAniH / svabhAvabheda eva hi lkssnnmnitytaayaaH| yathA pArthivazarIrasyAhAraparamANusahakRtasya pratyahamapUrvA'pUrvotpAdena svabhAvabhedAdanityatvam / iSTazca bhavatAM sRSTisaMhArayoH / zambhau svabhAvabhedaH / rajoguNAtmakatayA sRSTau, tamoguNAtmakatayA saMharaNe, sAtvikatayA ca sthitau, tasya vyApArasvIkArAt / evaM cAvasthAbhedastadbhede cAvasthAvato'pi bhedaannitytvksstiH| yadi kaho ki; Izvara tIna jagatakI racanA karane rUpa khabhAvakA dhAraka nahIM hai, to vaha Izvara kadAcit bhI jagatakA nirmANa nahIM ivrum ikm tm i. 2. im Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA sthAdvAdamaM. // 35 // kare / kyoMki jaise AkAza jagata racanerUpa khabhAvakA dhAraka nahIM hai, isakAraNa jagatako nahIM racatA hai, vaise hI Izvara bhI jagatake 1 racaneke svabhAvavAlA na honese jagatako nahIM raca sakatA hai| aura bhI vizepa yaha hai ki, yadi Izvara sarvathA nityakhabhAvakA hI dhAraka hove to jaise usake nitya honese jagatakI racanA siddha nahIM hotI hai, vaise hI IzvarakI nityatAmeM jagatakA saMhAra ( nAza dhU athavA pralaya ) bhI nahIM siddha hotA hai| kyoMki vaha Izvara jisa svabhAvase tInoM lokoMkoM racatA hai, usI svabhAvase una tInoM lokoMkA nAza karatA hai ? vA kisI dUsare khabhAvase tIna jagatakA saMhAra karatA hai ? yadi kaho ki, Izvara jisa svabhAvase jagatako racatA hai, usI khabhAvase jagatako naSTa bhI karatA hai, taba to jagatakI racanA aura jagatakA nAza ye donoM eka hI samayameM hoveM. . aisA prasaga hogA / kAraNa ki svabhAvakA abheda hai. arthAt Izvara jagatake racane aura naSTa karanemeM ekahI svabhAvakA dhAraka hai| hai kyoMki eka svabhAvarUpa jo kAraNa hai, usase aneka svabhAvarUpa kAryoMkI utpattimeM virodha hai / arthAt eka svabhAvarUpa kAraNase aneka svabhAvavAle kArya nahIM ho sakate hai| yadi kaho ki, Izvara jisa svabhAvase jagatako racatA hai, usI svabhAvase jagatakA nAza nahI karatA hai, kintu dUsare svabhAvase jagatakA saMhAra karatA hai, to Izvarake jo nityatA hai, usakA nAza ho jAvegA / kyoMki jo / svabhAvakA bheda hai, vahI anityakA lakSaNa hai / jaise ki-AhArake paramANuoMse sahAyako prApta huA jo pArthiva zarIra hai, usameM pratidina apUrva apUrva utpatti honeke kAraNa svabhAvakA bheda hai, isakAraNa vaha anitya hai| bhAvArtha-jaise hamAre tumhAre zarIrameM pratidina navIna navIna AkRti Adi honese svabhAvakA bheda hai aura svabhAvabhedake honese hI hamArA tumhArA zarIra anitya hai, usI prakAra Izvarake svabhAvakA bheda mAnanepara Izvara bhI anitya ho jaavegaa| aura jagatakI racanA tathA sahArameM zabhu (Izvara)ke svabhAvakA bheda honA tumako iSTa hI hai / kyoMki tumane 'Izvara rajoguNarUpa hokara jagatakI racanAmeM, tamoguNakharUpakA dhAraka hokara jaga-1 take naSTa karanemeM aura sAtvikapanese jagatakI sthiti (rakSA) meM vyApAra karatA hai, aisA svIkAra kiyA hai| aura isa prakAra bhinna 2 Y guNarUpa hokara kArya karanemeM IzvarakI avasthAyeM bhI judI judI huI aura una judI 2 avasthAoke honese avasthAoMkA dhAraka 2. jo Izvara hai, usakA bhI bheda huA arthAt rajoguNarUpa avasthAkA dhAraka jo Izvara hai, usa Izvarase tamoguNarUpa avasthAvAlA Izvara " bhinna huaa| aura aisA huA to IzvarakI nityatAkA nAza huA arthAt Izvara nitya na rhaa| athAstu nityaH sastathApi kathaM satatameva sRSTau na ceSTate / icchAvazAccennanu tA apIcchAH svasattAmAtrani 35 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAtmalAbhAH sadaiva kiM na pravartayantIti sa evopAlambhaH / tathA zambhoraSTaguNA'dhikaraNatve kAryabhedA'numeyAnAM tadicchAnAmapi viSamarUpatvAnnityatvahAniH kena vAryate / __ phira bhI yadi tuma yahI kaho ki, Izvara nitya hI hai, to astu nitya hI raho; paraMtu to bhI vaha Izvara sadAkAla jagatake banAnemeM na ceSTA kyoM nahIM karatA hai arthAt niraMtara jagatako kyoM nahIM banAtA hai ? yadi kaho ki, Izvara icchAke vazase niraMtara jagatako IN nahI racatA hai arthAt jaba Izvarako jagatake racanekI icchA nahIM rahatI hai, taba jagatakA banAnA chor3a detA hai, to hama pUchate hai | ki, apanI vidyamAnatArUpa kAraNase nija kharUpako dhAraNa karanevAlI ve icchAyeM sadA kyoM nahIM pravartAtI hai| bhAvArtha-icchAyeM jabataka IzvarameM vidyamAna raheMgI tabataka hI icchA kaha lAyeMgI isa kAraNa ve icchAyeM jagatake racanemeM Izvarako sadA hI kyoM nahIM 1. lagAtI hai ? isa prakAra jo pahale upAlaMbha thA, vahI yahAM bhI huA arthAt jaise pahale Izvara sadA jagatako kyoM nahIM racatA hai| yaha doSa diyA hai, vaisA hI yahAM 'icchAyeM sadA Izvarako jagatake racanemeM kyoM nahIM lagAtI hai' yaha doSa hai| aura jaba tuma | Izvarako, buddhi 1 icchA 2 prayatna 3 saMkhyA 4 parimANa 5 pRthaktva 6 saMyoga 7 aura vibhAga 8 ina ATha guNoMkA adhikaraNa 10 mAnate ho arthAt IzvarameM buddhi Adi 8 guNa sadA samAnarUpase rahate hai aisA kahate ho, taba kAryabhedase anumAna karaneyogya aisI || INIjo IzvarakI icchAye hai, unakI viSamarUpatAse utpanna huI nityatAkI hAniko kauna dUra karegA / bhAvArtha-IzvarameM icchAyeM sadA II | samAna rahanI cAhiye / paratu jagatameM jo nAnA prakArake kArya dekhate hai, isase anumAna hotA hai ki, IzvarakI icchAyeM bhI nAnA || prakArakI hai arthAt viSama hai aura jaba IzvarakI icchAyeM viSama huI to Izvara anitya hoygaa| kiJca prekSAvatAM pravRttiH svArthakAruNyAbhyAM vyAptA / tatazcAyaM jagatsarge vyApriyate svArthAtkAruNyAdvA / na satAvatsvArthAttasya kRtakRtyatvAt / na ca kAruNyAtparaduHkhagrahANecchA hi kAruNyam / tataH prAksargAjjIvAnAmindri yazarIraviSayAnutpattau duHkhAbhAvena kasya prahANecchA kAruNyam / sargottarakAle tu duHkhino'valokya kAruNyA'bhyupagame duruttaramitaretarAzrayam / kAruNyena sRSTiH sRSTyA ca kAruNyam / iti nAsya jagatkartRtvaM kathamapi siddhyati / aura bhI vizeSa yaha hai ki, jo prekSAvAn ( vicArazIla ) puruSa hai, unakI pravRtti svArtha aura kAruNyase vyApta 1 buddhIcchAprayatnasaMkhyAparimANapRthaktvasayogavibhAgAkhyApTaguNAdhikaraNatve / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdAdama.'lA hotI hai arthAt vicAravAn yA to apane prayojanase kisI kAryako karate hai, aura yA karuNAbuddhiko dhAraNakara paropakArake bhAga.jai.zA. liye kisI kAryako karate hai / isa kAraNa yaha Izvara jagatake racanemeM khArthase vyApAra karatA hai ? athavA karuNAbhAvase vyApAra | karatA hai, arthAt lagatA hai / yadi kaho ki, IzvarakI jagatakI racanAmeM svArthase pravRtti hotI hai, so to nahIM / kyoMki vaha Izvara kRtakRtya hai arthAt usako koI bhI kArya karanA na rahA, isa kAraNa kRtArtha hai / yadi kaho ki Izvara jagatakI racanAmeM kAruNyase pravRtti karatA hai / so bhI nhiiN| kyoMki dUsareke duHkhoMko dUra karanekI jo icchA hai, vaha kAruNya kahalAtA hai, isakAraNa Izvarane jaba jagata nahIM racA thA, usa samaya jIvoMke idriya, zarIra aura viSayoMkI utpatti na honese duHkhakA abhAva thA arthAt naiMdriya, zarIra tathA viSayoMse duHkha utpanna hotA hai aura ve idriyaAdi jIvoMke the nahI, phira kisako dUra karanekI icchA huI jisase ki, Izvarane kAruNyase jagatako rcaa| aura jagatako racaneke pIche duHkhI jIvoMko dekhakara Izvarane kAruNya dhAraNa kiyA, aisA mAno to itaretarAzraya (anyonyAzraya ) nAmaka doSa nahI dUra ho sakatA hai / kyoMki kAruNyase jagatakI racanA huI aura jagatakI racanAse kAruNya huaa| isa kAraNa Izvarake jagatakA karttApanA kisI bhI prakArase siddha nahIM ho sakatA hai| tadevamevaMvidhadoSakalupite puruSavizeSe yasteSAM sevAhevAkaH sa khalu kevalaM balavanmohaviDambanAparipAka iti / 1 atra ca yadyapi madhyavartino nakArasya ghaNTAlAlAnyAyena yojanAdarthAntaramapi sphurati / yathA 'imAH kuhevAkaviDa mvanAsteSAM na syuryeSAM tvamanuzAsaka' iti / tathApi so'rthaH sahRdayairna hRdaye dhaarnniiyH| anyayogavyavacchedasyAdhikRtatvAt / iti kAvyArthaH // 6 // so isa prakAra aneka dopoMse dUSita puruSavizeSa ( Izvara ) meM jo vaizeSikoMkA sevAmeM Agraha hai, vaha balavAna jo moha hai, usakI viDambanAkA paripAka ( udaya athavA phala) hai| aura "imAH kuhevAkaviDambanAH syustepaaNnyessaamnushaaskstvm|" yahAM para madhyavartI jo nakAra hai, usakA ghaTAlAlAnyAyase anvaya karanepara dUsarA artha bhI nikalatA hai arthAt jaise-ghaMTAmeM jo TokarI rahatI hai, yaha ghaTAke donoM taraphako lagatI hai, isIprakAra madhyavartI nakArakA bhI do prakArase anvaya hotA hai| jaise-ki, yaha kadA- // 36 // graharUpa viDambanAyeM unake na hoveM, jinake ki, Apa hitopadezaka hai / tathApi yaha artha sahRdayoM (marmavettAoM) ko hRdayameM na dhAraNa karanA cAhiye / kyoMki yahAM stutikArane anyayogavyavacchedakA avalambana kiyA hai| isa prakAra kAvyakA artha hai / 6 / 5 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caitanyAdayo rUpAdayazca dharmmA AtmAderghaTAdezva dhammiNo'tyantaM vyatiriktA api samavAyasambandhena saMbaddhAH santo dharmmadhamivyapadezamaznuvate / tanmataM dUSayannAha / aba "yadyapi jIvAdika dharmIse jJAnAdika dharma aura ghaTAdika dharmase rUpaAdi dharma atyanta bhinna hai arthAt guNIse guNa sarvathA bhinna hai, tathApi paraspara bhinnarUpa ye donoM dharma aura dharmI samavAyasaMbadhase paraspara saMbaMdhako prApta hokara dharmadharmivyavahArako | arthAt yaha padArtha dharmI ( dharmoMko dhAraNa karanevAlA ) hai aura ye isameM rahanevAle dharma ( guNa) haiM, isa vyavahArako prApta hote hai" isa vaizeSikoMke matako dUSita karate hue granthakAra isa agrima kAvyakA kathana karate haiM / 1 na dharmadhamitvamatabhede vRttyAsti cenna tritayaM cakAsti / idamityasti matizca vRttau na gauNabhedo'pi ca lokavAdhaH // 7 // kAvyabhAvArthaH -- dharma aura dharmIko sarvathA bhinna mAnanemeM dharmadharmivyavahAra nahIM hotA hai / yadi vAdI kahaiM ki, samavAyasaMbaMdha se paraspara bhinnarUpa dharma aura dharmIkA eka dUsareke sAtha saMbaMdha ho jAtA hai, ataH dharmadharmivyavahAra hotA hai / so nahIM / kyoMki jaise- dharma aura dharmI ina donoMkA jJAna hotA hai; usI prakAra samavAyakA jJAna nahIM hotA hai / phira yadi vAdI kahaiM ki, 'yahAM yaha hai' isa | prakArake iha pratyaya se samavAyakA jJAna hotA hai, to ' yahAM yaha hai' isa prakArakI buddhi samavAya meM bhI | hai / isa kAraNa usa samavAya meM saMbaMdhakA kAraNa dUsarA samavAya aura usameM bhI dUsarA samavAya mAnane| se anavasthA hogii| yadi vAdI kahaiM ki, samavAyameM samavAyatva gauNarUpase hai / so bhI ThIka nahIM hai / aura ihapratyayase samavAyako siddha karanemeM lokase bhI virodha hotA hai // 7 // 4 -1 vaizeSikANAM mate utpannaM dravyaM kSaNamaguNaM tiSThatIti / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 37 // vyAkhyA / dharmadharmiNoratIvabhede'tIvetyatrevazabdo vAkyAlaGkAre / taM ca prAyo'tizabdAkiMvRttezca prayuJjate rAjai.zA. shaandikaaH| yathA " AvarjitA kiJcidiva stanAbhyAm" "uddhRttaH ka iva sukhAvahaH parepAm" ityAdi ntabhinnatve'GgIkriyamANe dharmadhammitvaM na syAt / asya dharmiNa ime dhammo epAM ca dharmANAmaya dhItyevaM sarvaprasiddho dharmadhammivyapadezo na prApnoti / tayoratyantabhinnatve'pi tatkalpanAyAM padArthAntaradharmA|NAmapi vivkssitdhrmdhmmitvaaptteH| vyAkhyArtha:-"atIvabhede" dharma (guNa) aura dharmI (guNI) ina donoMko atyanta bhinna mAnanepara ['atIva' yahAMpara jo ati ke sAtha 'iva' kA yoga (atixiva atIva ) hai, vaha vAkyake alaMkArameM hai aura zAbdika (vyAkaraNake jAnanevAle) puruSa isa 'iva' zabdakA prAyaH atizabdake sAtha, kivRtti ('kim' zabdake sAtha samAsako prApta hue zabda) ke sAtha tathA kiMzabdake sAtha yoga kiyA karate hai| jaise ki " AvarjitA kiJcidiva stanAbhyAm / " "udttaH ka iva sukhAvahaH parepAm / " yahAMpara kiMvRtti aura kiMzabdake sAtha 'iva' kA yoga kiyA gayA hai|]"dhrmdhrmitvN" dharmadharmApanA arthAt isa dharmIka ye dharma hai, aura ina dharmoMkA yaha AdhArabhUta (rahanake sthAnarUpa), dharmI hai, isaprakArakA jo sarvaprasiddha dharmadharmivyavahAra hai, vaha nahIM hotA hai| kyoMki yadi dharma aura dharmIke paraspara atyata bheda honepara bhI jo dharmadharmibhAvakI kalpanA karoge to anyapadArthoMke jo dharma hai, unake bhI vivakSita dharmadharmibhAva ho jaavegaa| bhAvArtha-vaizeSikamatameM dravya (dharmI) aura guNa (dharma ) ina donoMko sarvathA bhinna " mAne gaye haiN| kyoMki 'jo dravya utpanna hotA hai, vaha prathamakSaNameM guNoMse rahita hI rahatA hai, aisA unakA mata hai / isakAraNa zAstrakAra kahate hai ki, yadi paraspara bhedake dhAraka dharma aura dharmIke dharmarmibhAva mAnoge, to eka padArthakA dharma kisI dUsare padArthakA dharma ho jAvegA arthAt jaba agnike upNatvadharmakA agnike sAtha aura jalake zItatvadharmakA jalake sAtha sarvathA bheda hogaa| taba jalakA zItatva dharma agnikA dharma ho jAvegA aura agnikA upNatvadharma jo hai, vaha jalakA dharma ho jaavegaa| kyoMki dharma dharmIke sarvathA bheda honese yaha dharma isI dharmIkA hai, aisA koI niyAmaka [ niyama karAnevAlA ] nahIM hai| // 37 // ___ evamukte sati paraH pratyavatiSThate / vRttyAstIti / ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihanatyayahetuH sambandhaH samavAyaH / sa ca samavayanAtsamavAya iti, dravyaguNakarmasAmAnyavizepeSu paJcasu padArtheSu vartanAd vRttiriti Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khyAyate / tayA vRttyA samavAyasambandhena tayordharmadharmiNoritaretaravinirluNThitatve'pi dharmadharmivyapadeza iSyate / iti nAnantarokto doSa iti / isa prakAra zAstrakArake kahane para vAdI uttara dete hai ki, " vRttyA " vRtti ( samavAya ) se " asti" hai / bhAvArthaayutasiddha [ eka dUsareke vinA kadApi nahIM rahanevAle ] aise jo AdhArya [ rahane yogya ] aura AdhAra ( rahaneke sthAnabhUta ] | padArtha hai, unameM 'yahAM yaha hai' isa jJAnakA kAraNabhUta jo saMbaMdha hai, usako samavAya kahate hai| vaha samavAya eka dUsareko paraspara I saMbaMdhita karanese arthAt avayavako aura avayavIko, jAtiko aura vyaktiko, guNako aura guNIko, kriyAko aura kriyAvAnako nA || nityadravyako tathA vizeSako milAnese samavAya kahalAtA hai, aura dravya 1 guNa 2 karma 3 sAmAnya 4 aura vizeSa 5 ina pAMcoMmeM || rahanese vRtti kahalAtA hai / usa samavAyasaMbaMdhase una donoM dharmadharmiyoMke paraspara bheda honepara bhI hama dharmadharmivyavahAra mAnate hai / a atrAcAryaH samAdhatte / cediti| yadyevaM tava matiH sA prtykssprtikssiptaa| yato na tritayaM cakAsti / ayaM dharmI, ime cAsya dhAH , ayaM caitatsambandhanibandhanaM samavAya ityetatritayaM vastutrayaM na cakAsti jJAnaviSayatayA na prtibhaaste| yathA kila zilAzakalayugalasya mitho'nusandhAyakaM rAlAdidravyaM tasmAtpRthak tRtIyatayA pratibhAsate / naivamatra samavAyasyA'pi pratibhAnam / kintu dvayoreva dharmadharmiNoH / iti zapathapratyAyanIyo'yaM samavAya iti bhaavaarthH| al aba AcArya isa uparyukta vAdIkI zaMkAkA samAdhAna karate hai ki, " cet " yadi aisI tumhArI buddhi hai, to vaha pratyakSase GI khaMDita hai arthAt tuma jo samavAyasaMbaMdhase dharmadharmibhAvako siddha karate ho, usakA pratyakSapramANase khaMDana hotA hai / kyoMki "tritayaM " tIna "na" nahIM " cakAsti" pratibhAsate hai / arthAt yaha dharmI hai, ye isa dharmI ke dharma haiM aura yaha ina donoM dharmadharmiyoMke saMbaMdhakA kAraNabhUta samavAya hai, isaprakAra ye tIna padArtha jJAnakI viSayatAse pratibhAsita nahIM hote haiN| arthAt jAnanemeM nahIM Ate hai / bhAvArtha-jaise zilA [eka prakArake patthara ke do Tukar3oMko jor3anevAlA rAla Adika dravya tIsare NT | rUpase bhAsatA hai arthAt jaise zilAke do Tukar3oMkA judA judA jJAna hotA hai, usI prakAra unakA saMbaMdha karAnevAlA rAla Adi | dravya bhI bhinna jAnA jAtA hai / isI prakAra yahAM samavAyakA bhI pratibhAsa honA cAhiye; paraMtu nahI hotA hai; kintu dharma tathA dharmI | ina dokA hI pratibhAsa hotA hai / isa kAraNa dharma aura dharmIkA saMbaMdha karAnevAle samavAya nAmaka bhinna padArthako jo tuma siddha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. yAdvAdamaM. // 38 // karate ho, so saugana khAkara vizvAsa karAne yogya hai arthAt pratyakSase samavAya siddha nahIM hotA hai, to bhI tuma haThase usako siddha karate ho, isa kAraNa hama samavAyako nahIM mAnate haiN| kiJcAyaM tena vAdinA eko nityaH sarvavyApako'mUrttazca parikalpyate / tato yathA ghaTAzritAH pAkajarUpAdayo dharmAH samavAyasambandhena samavetAstathA kiM na paTe'pi / tasyaikatvanityatvavyApakatvaiH sarvatra tulyatvAt / yathAkAza eko nityo vyApakaH amUrtazca san sarvaiH sambandhibhiryugapadavizeSeNa saMvadhyate tathA kiM nAyamapIti / vina-2 zyadekavastusamavAyA'bhAve ca samastavastusamavAyA'bhAvaH prasajyate / tattadavacchedakabhedAnnAyaM doSa iticedevamanityatvApattiH / prativastusvabhAvabhedAditi / / aura bhI vizeSa yaha hai ki, una vaizeSikoMne yaha samavAya eka, nitya, sarvavyApaka tathA amUrta mAnA hai, isa kAraNa jaise ghaTameM rahanevAle pAkaja [ ghaTako agnimeM pakAnese utpanna honevAle ) rUpa Adika dharma samavAyasavadhase ghaTameM mile hai, usIprakAra paTameM bhI dhU kyoM nahIM mile / kyoMki vaha samavAya eka, nitya aura vyApaka honese saba padArthoM meM samAna kharUpakA dhAraka hai| bhAvArthaTo jaise-AkAza jo hai, vaha eka, nitya, vyApaka aura amUrta hai, isakAraNa saba saMbaMdhiyoMke sAtha eka hI samayameM samAnarUpatAse 8 sabadha rakhatA hai, usIprakAra yaha samavAya bhI jaise pAkajarUpakA ghaTake sAtha saMbaMdha karAtA hai, vaise paTake sAtha bhI saMbaMdha kyoM nahIM 1 karAtA hai / aura naSTa hote hue kisI eka vastumeM samavAyakA nAza honepara samasta padArthoMmeM samavAyake abhAva honekA bhI prasaga . OM hotA hai. arthAt sarvavyApaka aura eka honese samavAya sarvatra samAna hai, isa kAraNa jaba eka padArthameM samavAyakA nAga hovegA, taba saba padArthoMmeM samavAyakA nAza hogA / aura yaha tumako iSTa nahIM hai / yadi usa usa avacchedaka (bheda karane vAle) ke bhedase yaha doSa nahIM hai arthAt jo ghaTatvAvacchedaka samavAya hai, vaha ghaTameM rahatA hai, aura jo paTatvAvacchedaka samavAya hai, vaha paTameM rahatA hai, isakAraNa jaba ghaTatvAvacchedaka samavAyakA nAza hotA hai tava paTatvAcchedaka samavAyakA nAza nahIM hotA hai / aisA kaho to pratyeka vastuke sAtha khabhAvakA bheda honese samavAyake anityatA prApta ho jAvegI arthAt ghaTake sAtha anyakhabhAvase aura paTake sAtha anyakhabhAvase rahaneke kAraNa samavAya nitya na rhegaa| ke atha kathaM samavAyasya na jJAne pratibhAnam / yatastasyehetipratyayaH sAvadhAnaM sAdhanam / ihapratyayazcA'nubhavasiddha / 38 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - eva / iha tantuSu paTa, ihAtmani jJAnamiha ghaTe rUpAdaya iti pratIterupalambhAt / asya ca pratyayasya kevaladharmadhaya'nAlambanatvAdasti samavAyAkhyaM padArthAntaraM tddhetuH|iti parAzaGkAmabhisandhAya punarAha / ihedamityasti matizcavRttAviti / ihedamiti ihedamiti AzrayAzrayibhAvahetuka iha pratyayo vRttAvapyasti samavAyasaMbandhe'pi vidyate / cazabdo'pizabdArthastasya ca vyavahitasambandhastathaiva ca vyAkhyAtam / aba " samavAyakA jJAnameM pratibhAsana kaise nahIM hotA hai arthAt hotA hI hai / kyoMki usa samavAyakA ihapratyaya sAvadhAna ! ( prabala ) sAdhana hai, arthAt samavAyake vinA ihapratyaya nahIM ho sakatA hai, isakAraNa arthApattise samavAya siddha hotA hai / aura IMina taMtuoMmeM paTa hai, isa AtmAmeM jJAna hai tathA isa ghaTameM rUpa Adika haiM, isa pratItike prApta honese ihapratyaya to anubhavase hI Kall siddha hai / aura yaha ihapratyaya kevala dharmake AdhAra bhI nahIM hai aura kevala dharmIke AdhAra bhI nahIM hai, isakAraNa samavAyanAmaka jo dharma aura dharmIse bhinna eka tIsarA padArtha hai, vahI ihapratyayakA hetu hai arthAt -- yahAM yaha hai ' aisI pratIti na to kevala dharmameM hI hotI hai aura na kevala dharmImeM hI hotI hai. ataH samavAya hI isa pratItikA kAraNa hai / " isa prakAra vAdIkI zaMkAko cittameM dhAraNa karake granthakAra phira kahate hai ki, "iha" yahAM " idam" yaha "asti" hai / "iti" isaprakArakI "matiH buddhi jo hai so"vRttau" samavAyasaMbaMdhameM "" bhI "asti" hai arthAta AdhAra tathA Adheya ye donoM hai kAraNa jisake | aisA ihapratyaya samavAyasaMbaMdhameM bhI hotA hai| [ 'matizca' yahAM 'ca' yaha zabda api zabdake arthameM hai, aura usakA vyavahitasaMbaMdha | hai, isakAraNa yahAM para usIrItise isakI vyAkhyA kI gaI hai / ] idamatra hRdayam / yathA-tvanmate pRthivItvAbhisaMvandhAtpRthivI tatra pRthivItvaM pRthivyA eva svarUpamastitvAkhyaM / nA'paraM vastvantaram / tena svarUpeNaiva samaM yo'sAvabhisambandhaH pRthivyAH sa eva samavAya ityucyte| "prAptAnAmeva || prAptiH samavAyaH" iti vacanAt / evaM samavAyatvAbhisambandhAtsamavAya ityapi kiM na kalpyate / yatastasyA'pi yatsamavAyatvaM svasvarUpaM tena sArddha saMvandho'styeva / anyathA niHsvabhAvatvAt zazaviSANavadavastutvameva bhavet / / tatazca iha samavAye samavAyatvamityullekhena ihapratyayaH samavAye'pi yuktyA ghaTata eva / tato yathA pRthivyAM pRthivItvaM / - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda maM. // 39 // samavAyena samavetaM samavAye'pi samavAyatvamevaM samavAyAntareNa saMbandhanIyaM tadapyapareNetyevaM dustarA'navasthAmahAnadI / yahAM para tAtparya yaha hai ki, jaise tumhAre matameM pRthivItvake saMbaMdhase pRthivI hai / aura usa pRthvImeM jo pRthvIpanA hai, vaha pRthi - bIkA hI astitva nAmaka dharma hai, anya koI dUsarA padArtha nahIM hai / aura usa pRthivItvarUpa apane kharUpake sAtha hI jo koI pRthivIkA saMbaMdha hai, usIko ' prApta huoMkI jo prApti hai, vaha samavAya hai' isa vacanase 'samavAya' aisA kahate hai / isIprakAra 'samavAyatvake saMbaMdhase samavAya hai' yaha bhI tuma kyoM nahIM mAnate ho| kyoMki usa samavAyakA bhI samavAyatvarUpa nijasvarUpake sAtha saMbaMdha hai hI / kyoMki yadi samavAyakA samavAyatvake sAtha saMbaMdha na hogA to svabhAvarahita honese zazazRMga ( susseke sIMga ) ke samAna samavAya bhI avastu hI ho jAvegA arthAt jaise svabhAvarahita honeke kAraNa zazazRga koI padArtha nahIM hai, isI prakAra khabhAvarahitapanese samavAya bhI padArtha na rahegA, isa kAraNa samavAyakA samavAyatvake sAtha saMbaMdha tumako mAnanA hI hogA / aura jaba samavAyakA samavAyatvake sAtha saMbaMdha mAnoge taba isa samavAyameM samavAyatva hai, isa prakAra kahanese samavAya meM bhI ihapratyaya yuktise siddha ho hI jAvegA / ataH jaise pRthivImeM pRthivItva samavAyasaMbadhase samaveta ( milA huA ) samavAyatvako dUsare samavAyase saMbaMdhita karanA cAhiye / aura usa dUsare samavAyameM jo samavAyatva hai, usako tIsare samavAyase usI prakAra samavAya meM bhI saMbaMdhita karanA cAhiye / aura isa prakAra jaba samavAyameM samavAyatvako saMbaMdhita karaneke liye nayA 2 samavAya mAnoMge taba anavasthAdoSa nAmaka jo mahAnadI hai, vaha dustara (du khase pAra pAnevAlI) ho jAvegI arthAt naye 2 samavAyoMkA kabhI aMta hI na AvegA / evaM samavAyasyApi samavAyatvAbhisambandhe yuktyA upapAdite sAhasikyamAlambya punaH pUrvapakSavAdI vadati / nanu pRthivyAdInAM pRthivItvAdisambandhanibandhanaM samavAyo mukhyastatra tvatalAdipratyayAbhivyaGgayasya saGgRhItasakalAMvAntarajAtilakSaNavyaktibhedasya sAmAnyasyodbhavAt / iha tu samavAyasyaikatvena vyaktibhedA'bhAvejAteranudbhUtatvAdgauNo'yaM yuSmatparikalpita ihetipratyayasAdhyaH samavAyatvAbhisambandhastatsAdhyazca samavAya iti / isa prakAra yuktise samavAyakA bhI samavAyatvake sAtha saMbaMdha hai, yaha siddha kara cukane para phira bhI pUrvapakSavAdI ( vaizeSika ) sAhasako dhAraNa karake kahate hai ki pRthivI Adike sAtha pRthivItva AdikA saMbaMdha karAnekA kAraNabhUta jo samavAya hai, vaha mukhya hai| kyoMki una pRthivI AdimeM- 'tva, tala ' ityAdi taddhitake pratyayose jAnane yogya aura pRthivI AdimeM rahanevAlI jo samasta rA. jai. zA // 39 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtiyeM, lakSaNa aura vyaktivizeSa hai unako saMgraha karanevAle aise sAmAnyakI utpatti hai / aura yahAM to samavAya eka hai, isakAraNa usa samavAya meM vyaktiyoMke bhedakA abhAva hone para jAtikI utpatti nahIM hotI hai| ataH ApakA ihapratyayase siddha hone yogya | samavAyatvakA samavAyake sAtha saMbaMdha aura usa samavAyatvase sAdhya samavAya ye donoM gauNa haiM / tadetanna vipazcizcetazcamatkArakAraNam / yato'trApi jAtirudbhavantI kena nirudhyeta / vyakterabhedeneticet / na / tattadavacchedakavazAttadbhedopapattau vyaktibhedakalpanAyA durnivAratvAt / anyo hi ghaTasamavAyo'nyazca paTasamavAya | iti vyakta eva samavAyasyApi vyaktibheda iti / tatsiddhau siddha eva jAtyudbhavaH / tasmAdanyatrApi mukhya eva | samavAyaH / ihapratyayasyobhayatrApyavyabhicArAt / so yaha tumhArA kahanA vidvAnoMke cittameM camatkAra utpanna karanevAlA nahIM hai arthAt isa tumhAre kathanase vidvAnoMko saMtoSa nahIM hotA hai / kyoMki isa samavAyamai utpanna huI jAtiko kona rokatA hai ? arthAt samavAyameM jAtiko rokanevAlA koI bhI nahIM hai / yadi kaho ki, vyaktikA bheda nahIM hai arthAt samavAya eka hI hai, isakAraNa samavAyameM jAti nahIM hai / so nahI / kyoMki usa | usa avacchedakake vazase usa usa bhedakI utpatti honese ghaTa samavAya anya hai, aura paTa samavAya anya hai. isa prakArase samavAyake | bhI vyaktikA bheda prakaTa ho hI gayA arthAt ghaTatvAvacchedakake vazase jo ghaTatvAvacchedaka samavAya utpanna huA hai vaha bhinna hai| aura paTatvAvacchedakake vazase utpanna huA jo paTatvAvacchedakasamavAya hai, vaha bhinna hai / isakAraNa ghaTasamavAya paTasamavAya | ityAdi bhinna 2 vyaktiyoMke honese samavAya meM vyaktibheda prakaTa hI hai / aura isaprakAra jaba samavAya meM vyaktikA bheda siddha ho | gayA taba vyaktikA bheda honese jAtikI bhI utpatti ho hI gaI / isa kAraNa jaise pRthvImeM samavAya mukhya hai, usI prakAra samavAyama bhI samavAya mukhya hI hai / kyoMki ihapratyaya jo hai, vaha pRthivI aura samavAya ina donoMmeM hI hai| tadetatsakalaM sapUrvapakSaM samAdhAnaM manasi nidhAya siddhAntavAdI prAha / na gauNa iti / yo'yaM bhedaH sa nAsti gauNalakSaNAbhAvAt |1| talakSaNaM cetthamAcakSate / "avyabhicArI mukhyo'vikalo'sAdhAraNo'ntaraGgazca / viparIto | gauNo'rthaH sati mukhye dhIH kathaM gauNe / " tasmAddharmmadharmiNoH sambandhane mukhyaH samavAya samavAye ca samavAyatvAbhisambandhe gauNa ityayaM bhedo nAnAtvaM nAstIti bhAvArthaH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. sthAdvAdamaM. | isa prakAra ina samasta pUrvapakSoMko (vAdiyoMkI zaMkAoMko) aura una vAdiyoMkI zaMkAoMke jo UparameM samAdhAna kara cuke hai, Vunako cittameM dhAraNa karake siddhAntavAdI AcAryamahArAja kahate hai ki, vaizeSikoMne jo samavAyameM samavAya hai, usako gauNa kahakara / // 40 // dharmadharmIke samavAyase samavAyake samavAyameM bheda kahA hai so nahIM hai / kyoMki gauNakA jo lakSaNa hai, vaha samavAyameM nahIM siddha hotA hai / aura gauNakA lakSaNa isa prakAra kahate hai " avyabhicArI, avikala, asAdhAraNa, aura aMtaraMga aisA jo artha jA hai, vaha to mukhya hai, aura usase viparIta arthAt vyabhicArI, vikala, sAdhAraNa tathA bahiraga artha gauNa hai. isakAraNa mukhya | arthake vidyamAna hone para gauNa arthameM vuddhi kaise hove // 1 // " kiJca yo'yamiha tantuSu paTa ityAdipratyayAtsamavAyasAdhanamanorathaH sa khalvanuharate napuMsakAdapatyaprasavamano tpAMzulapAdAnAmapi iha paTe tantava ityevaM pratItidarzanAta / / iha bhUtale ghaTAbhAva ityatrApi samavAyaprasaGgAt / ata evAha / api calokavAdha iti| apiceti duupnnaabhyuccye| lokaH prAmANikalokaH sAmAnyalokazca tena vAdho virodho lokabAdhastadapratItavyavahArasAdhanAt / vAdhazabdasya "IhAdyAH pratyayabhedataH" iti puNstriilinggtaa)| tasmAddharmadharmiNoraviSvagbhAvalakSaNa eva sambandhaH pratipattavyo nAnyaH samavAyAt / iti kaavyaarthH||7|| | aura bhI vizeSa doSa yaha hai ki, tumhArA jo yaha " ina taMtuoMmeM paTa hai' ityAdirUpa ihapratyayase samavAyako siddha karanekA manoratha hai, vaha napusakase putra utpanna karaneke manorathake samAna hai / bhAvArtha-jaise napuMsakase kabhI putra utpanna nahIM hotA hai, isI prakAra isa ihapratyayase bhI samavAya siddha nahIM hotA hai| kyoMki ina taMtuoMmeM paTa hai, ityAdi vyavahAra lokase viruddha hai| kAraNa ki jo pAMzulapAda (dhUlike dhAraka caraNoMvAle ) arthAt gAMvake loga hai, unake bhI isa paTameM tatu hai, aisI hI pratIti dekhI jAtI naahai| aura ina taMtuoMmeM paTa hai aisI pratIti nahIM dekhate hai| bhAvArtha-grAmavAsI mUrkha loga bhI paTameM taMtu hai, aisA mAnate hai|| OM vidvAnoMkA to kahanA hI kyA ? aura tuma ina taMtuomeM paTa hai, aisA lokaviruddha mata khIkAra karake usase samavAyako siddha karate // 40 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho / isakAraNa mUlse bhI gaye vIte ho| aura 'yahAM yaha hai ' isa ihapratyayase hI samavAyako siddha karoge to isa bhUtalameM | ghaTakA abhAva hai, yahAM bhI samavAya mAnanA par3egA / aura yaha tumako iSTa nahIM hai| "api ca" aura bhI doSa yaha hai ki [yahAM nAapica yaha zabda dUSaNoMke samUhako dikhalAne vAle arthakA dhAraka hai / ] " lokavAdhaH" lokase arthAt prAmANika ( nyAyake | jAnanevAle ) jana hai, unase aura jo sAmAnyapuruSa hai, unase bhI virodha hogaa| kyoMki tuma unakI pratItimeM nahIM AnevAlA || lA aisA jo vyavahAra hai, usako siddha karate ho / [ yahAM para bAdhazabda pulliMga hai| kyoMki -- IhAdyAH pratyayabhedataH' isa sUtrase || All bAdha zabda puliga aura strIliMga, ina donoMmeM hI hotA hai / ] isa kAraNa dharma aura dharmIke aviSvagbhAvalakSaNakA dhAraka arthAt tAdA-I| myarUpa hI saMbaMdha mAnanA cAhiye / aura samavAyase saMbaMdha na mAnanA cAhiye / bhAvArtha-dharma aura dharmIke paraspara samavAyase | saMbaMdha hotA hai, aisA mAnanemeM pUrvokta prakAroMse aneka doSa Ate hai, isa kAraNa dharma aura dharmI; ina donoMke tAdAtmyasaMbaMdha hai| || arthAt dharma aura dharmI abhinna hai / yaha hI svIkAra karanA cAhiye / isaprakAra kAvyakA artha hai // 7 // KM atha sattAbhidhAnaM padArthAntaramAtmanazca vyatiriktaM jJAnAkhyaM guNamAtmavizeSaguNocchedasvarUpAM ca muktimajJA| nAdaGgIkRtavataH parAnupahasannAha / aba sattAnAmaka eka bhinna padArthako, AtmAse bhinna jJAnanAmaka guNako tathA AtmAke vizeSaguNoMkA nAza honerUpa mokSako | ajJAnase mAnanevAle vaizeSikoMkA hAsya karate hue zAstrakAra isa agrima kAvyakA kathana karate hai| satAmapi syAt kvacideva sattA caitnymaupaadhikmaatmno'nyt| na saMvidAnandamayI ca muktiH susuutrmaasuutritmtvdiiyaiH||8|| | kAvyabhAvArthaH-he nAtha ! jo sat padArtha haiM; unameM bhI kisI kisImeM sattA hai. arthAt sb| satpadArthoM meM sattA nahIM hai 1 jJAna upAdhi janita hai, isakAraNa AtmAse bhinna hai 2 aura mokSa jo| - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaH hai, vaha jJAna tathA sukharUpa nahIM hai 3 isa prakAra ina tInoM matoMkA samarthana karate hue ApakI rAjai.zA. * AjJAse bAhya aise vaizeSikoMne bahuta acche zAstra race haiM // 8 // // 41 // vyaakhyaa|vaishessikaannaaN dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAkhyAH ssttpdaarthaastttvtyaa'bhipretaaH| tatra pRthivyApastejovAyarAkAzaH kAlo digAtmA mana iti nava dravyANi / guNAzcaturviMzatistadyathA-rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANA5 ni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvA'paratve buddhiH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnazceti sUtroktAH sptdsh| cazabdasamucci-lA | tAzca sapta-dravatvaM gurutvaM saMskAraH sneho dhaudhauM zabdazca / ityevaM cturviNshtirgunnaaH| saMskArasya vegabhAvanAsthipratisthApakabhedAtraividhye'pi saMskAratvajAtyapekSayA ekatvAcchauyaudAryAdInAM cAtraivAntarbhAvAnnAdhikyam / karmANi pnyc| tadyathA-utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti / gmngrhnnaadbhmnnrecnspndnaadyvirodhH| vyAkhyArthaH-vaizeSikoMke matameM dravya 1 guNa 2 karma 3 sAmAnya 4 vizeSa 5 aura samavAya 6 nAmaka cha. padArtha tattvarUpase | mAne gaye hai| ina chaH padArthoMmeM-pRthivI 1 jala 2 teja 3 vAyu 4 AkAza 5 kAla 6 dizA 7 AtmA 8 aura mana 9 ye OM nau dravya he / 1 / guNa cauvIsa hai; ve isa prakArase hai-rUpa 1 rasa 2 gaMdha 3 sparza 4 saMkhyA 5 parimANa 6 pRthaktva 7 saMyoga 8 vibhAga 9 paratva 10 aparatva 11 buddhi 12 sukha 13 duHkha 14 icchA 15 dveSa 16 aura prayatna 17 aise sataraha to sUtrameM kahe hue tathA dravatva 1 gurutva 2 saMskAra 3 sneha 4 dharma 5 adharma 6 aura zabda 7 ye sAta ca zabdase grahaNa kiye y hue, evaM kula milAkara cauvIsa 24 guNa hai| ina guNoMmeM yadyapi saskAranAmaka guNa-vega, bhAvanA tathA sthitisthApakarUpa bhedoMse tIna prakArakA hai, tathApi saMskAratvajAtikI apekSAse ekarUpa hai| isa kAraNase aura zaurya, audArya AdikA yahAM' hI antarbhAva y honese arthAt jaise zauryakA prayatnameM antarbhAva hai; isIprakAra koI kisa guNameM aura koI kisa guNameM antargata ho jAte hai, isaa kAraNase guNa cauvIsa hI hai, adhika nahIM hai / 1 / nimnalikhita prakArase karma pAMca hai-utkSepaNa ( UMcA phaikanA) 1 avakSepaNa maan cha 1. utkSepaNatvajAtimadUrdhvadezasaMyogakAraNa karmotkSepaNam / 1 / apakSepaNatvajAtimadadhodezasaMyogakAraNa karmApakSepaNam / 2 / AkuJcanatvajA timadvakratvApAdaka karmAkucanam / 3 / prasAraNatvajAtimahajutvApAdaka karma prasAraNam / 4 / gamanatvajAtimadaniyatadezasaMyogakAraNaM karma gamanam / 15 / iti karmapaJcakavyAkhyA / 2 kha-yA pustakayo. spandaneti pATha. / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( nIcA phaikanA) 2 AkuMcana ( sikucAnA ) 3 prasAraNa (phailAnA ) 4 aura gamana 5 aise pAMca karma hai / inameM gamanakA all grahaNa karanese bhramaNa, recana, spaMdana Adise virodha nahIM hai| ___ atyantavyAvRttAnAM piNDAnAM yataH kAraNAdanyo'nyasvarUpAnugamaH pratIyate tadanuvRttipratyayahetuH sAmAnyam / lAtaca dvividhaM paramaparaM ca / tatra paraM sattAbhAvo mahAsAmAnyamiti cocyate / dravyatvAdyavAntarasAmAnyA'pekSayA mahAviSayatvAt / aparasAmAnyaM ca dravyatvAdi / etacca sAmAnyavizeSa ityapi vyapadizyate / tathAhi-dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAtsAmAnyam / guNakarmabhyo vyAvRttatvAdvizeSaH / tataH karmadhAraye sAmAnyavizeSa iti / evaM dravyatvApekSayA pRthivItvAdikamaparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam / evaM caturviMzatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnyam / / dravyakarmabhyo vyAvRttezca vizeSaH / evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM tadapekSayA nIlatvAdikam / evaM paJcasu karmasuna varttanAtkarmatvaM sAmAnyam / dravyaguNebhyo vyAvRttatvAdvizeSaH / evaM karmatvApekSayA utkSepaNatvAdikaM jJeyam / NI atyanta vyAvRtta ( bhinna ) aise padArthoMkA jisa kAraNase paraspara kharUpakA anugama jAnA jAtA hai, vaha anuvRttipratyayakA kAraNa sAmAnya hai / arthAt paraspara bhinna padArthoMmeM samAna aMzako grahaNa karake unake ekatAko karanevAlA hai, vaha sAmAnya hai / vaha do prakArakA hai| eka to parasAmAnya aura dUsarA aparasAmAnya / inameM jo parasAmAnya hai, vaha sattAbhAva tathA mahAsAmAnya bhI kahalAtA hai / kyoMki yaha parasAmAnya dravyatvAdike antargata jo sAmAnya arthAt dravyatva dravyameM hI rahatA hai aura yaha parasAmAnya dravya, guNa aura karma, ina tInoMmeM rahatA hai| ataH mahAviSayakA || dhAraka hai / dravyatva Adi jo hai, vaha aparasAmAnya hai / isa aparasAmAnyako sAmAnyavizeSa isa prakAra bhI kahate hai arthAta || sAmAnyavizeSa yaha bhI isa aparasAmAnyakA hI nAma hai / so hI dikhalAte haiM. arthAt isa aparasAmAnyako sAmAnyavizeSa kyoM IN kahate haiM, isa viSayako nimnalikhita prakArase spaSTa karate hai-dravyatva jo hai, vaha pRthivI Adi navoM hI dravyoMmeM rahatA hai, isa al kAraNase to sAmAnya hai / aura yaha dravyatva-guNa tathA karmoMse vyAvRtta ( rahita ) hai, ataHkRtvA vizeSa hai| aura jaba dravyatva eka apekSAse sAmAnya huA tathA dUsarI apekSAse vizeSa huvA tava karmadhArayasamAsameM sAmAnya jo ho, aura vizeSa jo ho, vaha 1 dravyAditrikavRttistu sattA paratayocyate / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 42 // sAmAnyavizeSa hai, isa prakAra samAsa honese sAmAnyavizeSa ho gayA / jisa prakArase mahAsAmAnyakI apekSAse dravyatva aparasAmAnya rAjai.zA. ke isI prakArase dravyatvakI apekSAse pRthivItva jo hai, vaha aparasAmAnya hai aura pRthivItvakI apekSAse ghaTatva aparasAmAnya hai| sIrItise guNatva jo hai so cauvIsoM guNoMmeM rahanese sAmAnya hai aura yahI guNatva dravyoMse tathA karmoMse rahita honeke kAraNa vizeSa bhI hai| isI prakAra guNatvakI apekSAse rUpatvAdika aparasAmAnya hai aura rUpatvAdikI apekSAse nIlatvAdi apara sAmAnya hai| evameva karmatva jo hai, vaha utkSepaNAdi pAMcoM kaumeM rahatA hai / isakAraNa sAmAnya hai aura yahI karmatva dravyoM tathA guNoMse rahita honese vizeSa hai / tathA jaise dravyatvakI apekSAse pRthivItva aparasAmAnya hai, usIprakAra yahAM bhI karmatvakI apekSAse utkSepaNatva Adiko aparasAmAnya samajha lenA caahiye| V tatra sattA dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM kayA yuktyeti cet-ucyte| na dravyaM sattA drvyaadnyetyrthH| ekadravyavatattvAdekaikasmin dravye vartamAnatvAdityarthaH / dravyatvavat / yathA dravyatvaM navasu dravyeSu pratyekaM vartamAnaM dravyaM na bhavati / kintu sAmAnyavizeSalakSaNaM dravyatvameva / evaM sattApi / vaizeSikANAM hi adravyaM vA dravyam / anekadravyaM vA dravyam / tatrA'dravyamAkAzaH kAlo digaatmaamnHprmaannvH| anekadravyaM tu yaNukAdiskandhAH / ekadravyaM tu dravyameva na bhavati / ekadravyavatI ca sattA / iti dravyalakSaNavilakSaNatvAnna dravyam / evaM na guNaH sattA / guNeSu / bhAvAd gunntvvt| yadi hi sattA guNaH syAnna tarhi guNeSu varteta / nirguNatvAd guNAnAm / vartate ca guNeSu sttaa| san guNa iti prtiiteH| tathA na sattA karma / karmasu bhAvAtkarmatvavat / yadi ca sattA karma syAnna tarhi karmasu varteta / niSkarmatvAtkarmaNAM / vartate ca karmasu bhAvaH / sat karmeti prtiiteH| tasmAtpadArthAntaraM sttaa| yadi prazna karo ki, sattA ( sAmAnya ) jo hai, vaha dravya, guNa tathA karmase bhinna padArtha kisa yuktise hai ? to uttara yaha hai ki, sattA dvanya nahIM hai arthAt dravyase bhinna hai / kyoMki ekadravyavAlI hai arthAt eka eka dravyake prati rahatI hai| dravyatvake 5 samAna arthAt 'jaise dravyatva nau 9 dravyoM se pratyeka dravyameM rahatA hai, isa kAraNa dravya nahIM hai| kintu sAmAnyavizeSarUpa lakSaNakA 42 // 1. vyaM dvidhA-advaNya anekadavyaM ca / na vidyate dravyaM janyatayA janakatayA ca yasya tadagamyaM damyam / 2. aneka dravyaM janyatayA janakatayA Mca yasya tadanekadvyaM dravyam / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraka dravyatva hI hai, isI prakAra pratyeka dravyameM rahanese sattA bhI dravya nahIM hai / bhAvArtha-vaizeSikoMke matameM yA to adravya arthAt jo dravyase utpanna na huA ho athavA dravyakA utpAdaka na ho, vaha dravya hai aura yA anekadravya arthAt jo anekadravyoMse utpanna hove vA aneka dravyoMkA janaka hove; vaha dravya hai / unameM AkAza, kAla, dizA, AtmA mana aura paramANu ye adravya dravya hai, aura dvayaNuka (do aNuke dhAraka) Adi jo skaMdha haiM, ve anekadravya dravya haiM / aura ekadravyakA dhAraka to dravya hI nahIM hai| aura sattAlI | ekadravyavAlI hai, isakAraNa dravyakA jo lakSaNa hai, usase bhinna lakSaNako dhAraNa karanese sattA dravya nahIM hai / isIprakAra sattA guNa | | bhI nahIM hai arthAt guNase bhI bhinna hai, kyoMki guNoMmeM ( pratyeka guNameM ) rahatI hai, guNatvake samAna / bhAvArtha-jaise cauvIsoM guNoMmeMse pratyekaguNameM rahanese guNatva guNa nahIM hotA hai, isI prakAra pratyeka guNameM rahanese sattA bhI guNa nahIM hai / aura yadi sattA guNa hove, to pratyeka guNameM na rahai, kAraNa ki, guNa nirguNa ( guNa rahita ) hai / aura guNa sat arthAt hai; aisI pratIti honese | guNoMmeM' sattA hai, yaha siddha hotA hai / evameva sattA jo hai, vaha karma bhI nahIM hai| kyoMki jaise karmatva pratyeka karmameM rahatA hai, | isIprakAra yaha bhI pratyeka karmameM rahatI hai / aura yadi sattA karma hove to karmoMmeM na rahai / kyoMki karma jo hai, ve niSkarma | karma sat hai / aisI pratItike honese nizcaya hotA hai ki, kaumeM sattA rahatI hai / isa kAraNa sattA padArthAntara al (dravya guNa aura karma ina tInoMse bhinna eka cauthA padArtha ) hai / 4 / / || tathA vizeSA nityadravyavRttayo'ntyA atyantavyAvRttihetavaste dravyAdivailakSaNyAtpadArthAntaram / tathA ca prazastakaraH-" anteSu bhavA antyAH / svAzrayavizeSakatvAdvizeSAH / vinAzArambharahiteSu nityadravyeSva'NvAkAzakA-1 ladigAtmamanassu pratidravyamekaikazo vartamAnA atyntvyaavRttibuddhihetvH| yathA'smadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtiguNakriyAvayavopacayA'vayavavizeSasaMyoganimittA pratyayavyAvRttirdRSTA gauH zuklaH zIghragatiH pInaH kakudmAn mahAghaNTa iti / tathAsmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanaHsu cAnyanimittA'sambhavAdyebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamitipratyayavyAvRttirdezakAlavipra-| 1. ante'vasAne vartanta ityantyAH yadapekSayA vizeSo nAstItyarthaH / ekamAtravRttaya iti bhaavH| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. rAjai.zA. // 43 // na ta OM kRSTe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati te'ntyA vizeSA iti / amI ca vizeSarUpA eva / na tu Y dravyatvAdivatsAmAnyavizeSobhayarUpA vyAvRttereva hetutvAt / Ya tathA nityadravyoMmeM rahanevAle aura atyanta vyAvRtti (bheda karane ) ke kAraNa aise jo haiM, ve vizeSa haiN| bhAvArtha-anta (Aqhira ) meM rahanevAle ( jinakI apekSAse phira koI bhI bheda na ho ) aise arthAt kevala nityarUpa eka dravyameM rahanevAle jo 1 hai, ve vizeSa kahalAte hai / aura ye vizeSa dravya, Adi padArthoMse bhinna aise lakSaNako dhAraNa karate haiM, isa kAraNase bhinna padArtha hai / sohI vaizeSika darzanapara prazastabhASyake kartA kahate haiM ki, ye vizeSa aMtameM hote haiM, isa kAraNa antya hai / aura apane Azrayake vizeSaka (bhedaka ) honese vizeSa hai arthAt utpatti tathA vinAzase rahita aise jo paramANu, AkAza, kAla, dizA AtmA / aura mana nAmaka dravya hai, inameM dravyake prati eka eka vidyamAna rahate hue sarvathA vyAvRttirUpa buddhike kAraNa jo hai, ve vizeSa hai| Y bhAvArtha-jaise hama tuma vagairahake vRSabha (baila) AdimeM azva (ghor3e) AdikoMse tulya AkAra, tulya guNa, tulya kriyA, avayavoMkI vRddhi, avayavavizeSa ( kisI eka avayavakA adhika honA) aura saMyoga, ina sabake nimittase honevAlI yaha vRSabhazukla hai, zIghra gamana karanevAlA hai, moTA hai, kakumAna (thUveko dhAraNa karanevAlA ) hai tathA bar3e TokarekA dhAraka hai, isa prakArakI pratItikI bhinnatA dekhI jAtI hai / usI prakAra hamase adhika jJAna Adike dhAraka jo yogI hai, unake-nitya tathA tulya AkAra, tulya guNa aura tulya kriyAko dhAraNakaranevAle aise paramANuoMmeM, mukta AtmAoMmeM aura manoMmeM bheda karanekA koI dUsarA nimitta na honese jina nimittoMse AdhAra AdhArake prati yaha isase vilakSaNa ( bhinna ) hai, yaha isase vilakSaNa hai, isaprakAra pratItikI bhinnatA hotI hai arthAt bhinna 2 pratIti hotI hai aura dezase viprakRSTa ( dUradezameM rahanevAle ) tathA kAlase dhU viprakRSTa ( atyaMta-bhUta, bhaviSyat kAlameM rahanevAle ) paramANu yaha vahI paramANu hai, isa prakArakA pratyabhijJAna hotA hai, ve antya cha arthAt vizeSa hai| aura ye vizeSarUpa hI hai / dravyatva Adike samAna sAmAnya tathA vizeSa ina donoM rUpa nahIM hai / kyoMki ye 4 vizeSa kevala vyAvRttike hI kAraNa hai / sArAMza-vaizeSika matavAle yaha kahate hai ki, yadyapi vRSabha aura azvameM AkRti, guNa tathA kriyA samAna hai, tathApi vRSabha azvakI apekSA moTAI, thUvA (khuMdha ) aura ghaMTAko adhika dhAraNa karatA hai, isakAraNa hama 3 loga azva aura vRSabhameM jo bheda hai, usako jAna jAte hai| aura isI prakAra anya iMdriyagocara padArthoMmeM bhI kisI na kisI // 43 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN kAraNase bheda jAna lete hai| paraMtu nitya tathA samAna AkRti, guNa aura kriyAke dhAraka paramANuoMmeM, AkAzameM, kAlameM, dizAmeM, Kell AtmAoMmeM tathA manoMmeM ekake dUsarese arthAt eka paramANuse dUsare paramANumeM, eka AtmAse dUsare AtmAmeM isIprakAra AkAza | Adi anya iMdriya agocara padArthoMmeM bheda karAnevAlA koI bhI bAhyakAraNa nahIM hai, isakAraNa unameM jo yogiyoMke bhedakA jJAna | hotA hai, usa bhedajJAnakA kAraNabhUta eka vizeSanAmaka padArtha hamAre matameM mAnA gayA hai / 5 / | tathA ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihapratyayahetuH sambandhaH samavAya iti| ayutasiddhayoH parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritayorAzrayAzrayibhAvaH ' iha tantuSu paTaH' ityAdeH pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM samavAyaH / yadvazAt svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM paTAdyAdhArya tantvAdyAdhAre sambadhyate / yathA chidikriyA cchedyeneti / so'pi dravyAdilakSaNavaidhAtpadArthAntaramiti ssttpdaarthaaH| 6 / KI aura ayutasiddha AdhArya tathA AdhArabhUtoMke ihapratyayakA kAraNa jo saMbaMdha hai, vaha samavAya hai arthAt eka dUsareko chor3akara .. 1 anya kisI AdhArameM na rahanevAle aise guNa guNI Adika jo eka dUsaremeM rahate hai; ve ayutasiddha hai; una ayutasiddhoMke jo 'ina tatuoMmeM paTa hai / ' ityAdi pratyayakA asAdhAraNa kAraNa hai, vaha samavAya hai bhAvArtha-jaise chidikriyA (chedana karane rUpa kriyaa)| chedya (chedane yogya ) me saMbaMdhita hai / usI prakAra jisake vazase apane kAraNoMkI sAmarthyase utpanna huA paTAdi Adheya ( rahane yogya ) padArtha taMtu Adi AdhArameM saMbaMdhita hotA hai, vaha samavAya hai / aura yaha samavAya dravya Adike lakSaNoMko nahIM dhAraNa | karatA hai / isakAraNa yaha samavAya bhI, una pUrvokta pAMcoM padArthoMse bhinna eka chaTThA padArtha hai / / sAmpratamakSarArtho vyaakriyte|staampiityaadi| satAmapi sadbuddhivedyatayA sAdhAraNAnAmapi SaNNAM padArthAnAM madhye kvacideva keSucideva padArtheSu sattA sAmAnyayogaH syAdbhavet na sarveSu / teSAmeSA vaacoyuktiH| sditi| yato dravyaguNakarmasu sA sattA iti vacanAdyatraiva satpratyayastatraiva sattA / satpratyayazca dravyaguNakarmasvevAtasteSveva sttaayogH| sAmAnyAdipadArthatraye tu na / tadabhAvAt / idamuktaM bhavati / yadyapi vastusvarUpamastitvaM sAmAnyAditraye'pi | vidyate / tathApi tadanuvRttipratyayaheturna bhavati / ya eva cAnuvRttipratyayaH sa eva saditipratyaya iti / tadabhAvAnna Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 44 // sattAyogastatra / dravyAdInAM punastrayANAM SaTpadArthasAdhAraNaM vastusvarUpamastitvamapi vidyate / anuvRttipratyayahetuH | sattAsambandho'pyasti / niHsvarUpe zazaviSANAdau sattAyAH samavAyAbhAvAt / (C isa prakAra vaizeSikoMke mAne hue padArthoMkA nirUpaNa karake aba akSaroMkA artha prakaTa karate hai / " satAmapi " "sat ' hai isa sattA prakArakI buddhise jAnane yogya honeke kAraNa sAdhAraNa aise bhI chaH padArthoMmeMse " kacideva " kitane hI padArthoM meM " sAmAnyakA yoga " syAt " hai aura saba padArthoMme sattAkA saMbaMdha nahIM hai / bhAvArtha - vaizeSika isa yuktise kathana karate hai ki, dravya, guNa aura karma ina tInoMmeM vaha sattA hai " isa vacanase jahAM satpratyaya hotA hai, vahAM hI sattA rahatI hai, aura satpratyaya dravya, guNa, tathA karmameM hI hai, isa kAraNa dravya, guNa tathA karma ina tInoMmeM hI sattAkA yoga hai aura sAmAnya, vizeSa tathA samavAya nAmaka jo tIna padArtha haiM unameM sattAkA yoga nahIM hai / kyoMki ina sAmAnyAdi tIna padArthoM meM satpratyayakA abhAva hai / bhAvArthaisa kathanakA yaha hai ki, yadyapi vastukA svarUpabhUta jo astitva dharma hai, vaha sAmAnya Adi tIna padArthoMmeM bhI rahatA hai, tathApi vaha sAmAnya Adi tIna padArthoM meM rahanevAlA astitva anuvRttipratyayakA kAraNa nahIM hai / aura jo anuvRttipratyaya hai, usIko satpratyaya kahate haiM, usa satpratyayakA sAmAnya Adi tIna padArthoMmeM abhAva hai, isa kAraNa una sAmAnya AdimeM sattAkA yoga bhI nahIM hai / aura dravya, guNa, karma, ina tInoM padArthoM meM to chaH padArthoMmeM sAdhAraNa ( samAnarUpase rahanevAlA ) vastukA kharUpabhUta jo vaha bhI hai / arthAt dravya, guNa astitva hai, vaha bhI rahatA hai aura anuvRttipratyayakA kAraNarUpa jo sattAkA yoga ( saMbaMdha ) | aura karma inameM sattAkA yoga hI nahIM hai, kintu astitva bhI hai| kyoMki yadi inameM astitva na hove to jaise astitvarUpa kharUpase rahita zazaviSANa ( susseke sIMga) AdimeM sattAkA saMbaMdha nahI hai, isI prakAra inameM bhI sattAke samavAyakA abhAva ho jAve isa kAraNa dravya, guNa aura karma, ina tInoMmeM astitva aura sattAkA yoga ye donoM rahate hai / y - sAmAnyAditrike kathaM nAnuvRttipratyaya iti cedvAdhakasadbhAvAditi brUmaH / tathAhi -sattAyAmapi sattAyogAGgIkAre'navasthA / vizeSeSu punastadabhyupagame vyAvRttihetutvalakSaNatatsvarUpahAniH / samavAye tu tatkalpanAyAM samvandhA'bhAvaH / kena hi sambandhena tatra sattA sambadhyate / samavAyAntarA'bhAvAt / tathA ca prAmANikaprakANDamudayanaH " vya rA. je. zA. // 44 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . lim . u . - krebhadastulyatvaM sngkro'thaanvsthitiH| rUpahAnirasambandho jAtivAdhakasaGgrahaH / 1 / " iti / tataH sthitametatsatAmapi syAt kvacideva satteti / jaise dravya, guNa aura karma; ina tInoMmeM anuvRttipratyaya hai, usI prakAra sAmAnya, vizepa tathA samavAya; ina tIna padArthomeM | anuvRttipratyaya kyoM nahI hai / ' aisA yadi Apa prazna karo to hama (vaizeSika ) kahate hai ki, vahAM vAdhakakA sadbhAva hai arthAt || sAmAnyAdikameM anuvRttipratyayake mAnanemeM aneka vAghAyeM hai / so hI dikhalAte hai-yadi sattA ( sAmAnya ) meM bhI sattAkA yoga, - mAneM to anavasthA hotI hai arthAt jaba eka sattAmeM dUsarI sattAko aura dUsarI sattAmeM tIsarI sattAko anuvRttipratyayakI kAraNabhUtA IN mAneMge; taba kahI bhI sthiti na hogI / yadi vizeSomeM sattAke yogako svIkAra kareM to vyAvRttikA heturUpa jo vizeSakA svarUpa hai; vaha naSTa ho jAvegA bhAvArtha-hamAre matameM vizeSakA kharUpa yaha hai ki; vaha nityapadArthoMko pRthak ( bhinna ) karatA hai; aura svaya pRthak banA rahatA hai arthAt vizeSa apanA vyAvartaka Apa hI hai| ataH yadi vizeSameM vizeSatvarUpa sAmAnya mAna liyA jAvegA; to vizeSake khataH vyAvartakatvarUpa kharUpakA nAza ho jaavegaa| kyoMki ' jo sAmAnyakA Azraya hotA hai; usakA sAmAnyase bheda hotA hai / ' esA niyama hai / aura yadi samavAyameM sattAke yogako mAneM to saMbaMdhakA abhAva hai arthAt samavAyameM sattAkA yoga | karanevAlA dUsarA samavAya nahIM hai; isakAraNa kisa saMbaMdhase samavAyameM sattAkA yoga kiyA jAve ? / so hI prAmANikapuruSoM meM zreSTha ||7|| aise udayanAcArya kahate hai ki;-" vyaktikA abheda 1, tulyatA, 2, saMkara 3, anavasthA 4, svarUpahAni 5 aura saMbaMdhakA abhAva 6, ye chaH jAti ( sAmAnya ) ke vAdhaka hai / 1 / bhAvArtha-AkAzatvadharma jAtirUpa nahIM hai / kyoMki; vaha AkAzarUpa eka vyaktimeM rahatA hai / 1 / ghaTatva aura kalazatva ye donoM dharma jAtirUpa nahIM hai / kyoMki, donoMkI vyakti samAna hai arthAt || IN ghaTatva tathA kalazatva ye donoM eka hI padArthameM rahate hai / 2 / bhUtatva aura mUrtatva ye donoM jAtirUpa nahIM haiM / kyoMki; yadyapi AkAzameM kevala bhUtatva aura manameM kevala mUrtatva rahatA hai, tathApi pRthvI, jala, teja aura vAyumeM ina donoMkA saMkara hai arthAt | | pRthvI AdimeM bhUtatva aura mUrttatva ye donoM dharma rahate hai| 3 / sAmAnyameM sAmAnyatva jAtirUpa nahIM hai / kyoMki; sAmAnyameM 1. asya byaasyaa| AkAzatvaM na jAtiH / vyaktyaikyAt / 1 / ghaTatvakalazatve na jaatii| vyaktitulyatvAt / 2 / bhUtatvamUtatve na jaatii| AkAze bhUtatvasyaiva manasica mUrtatvasyaiva sadbhAve'pi pRthivyAdicatuSTaya ubhayoH sadbhAvAtsaMkaraprasaGgaH / 3 / jAterapi jAtyantarAgIkAre'navasthAprasaGgaH / 4 / antyavizepatA na jAtiH / tadaGgIkAre tatsvarUpavyAvRttihAniH syAt / 5 / samavAyatA na jAtiH sambandhAbhAvAt / 6 / ityete jaatibaadhkaaH|| / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. sAmAnyatvako jAtirUpa mAnanese anavasthA hotI hai| 4 / vizepoMmeM vizeSatvadharma jAtirUpa nahIM hai| kyoMki; vizeSoM meM vizeSatvako sthAdvAdamA jAtirUpa mAnanese vizeSake khata vyAvarttakatvarUpa kharUpakA nAza hotA hai / 5 / samavAyameM samavAyatva jAtirUpa nahIM hai| kyoMki, // 45 // samavAya eka hai; ataH samavAyameM samavAyatvakA saMbaMdha karAnevAlA dUsarA samavAya nahIM hai|6| isa kAraNa sat padArthomeM bhI kisI |kisImeM sattA rahatI hai, na ki sabameM yaha jo hamArA mata hai, vaha nizcita hocukA / / tathA caitanyamityAdi / caitanyaM jJAnamAtmanaH kSetrajJAdanyadatyantavyatiriktam / asamAsakaraNAdatyantamiti labhyate / atyantabhede sati kathamAtmanaH sambandhi jJAnamiti vypdeshH| iti parAzaGkAparihArArtha aupAdhikamiti vizeSaNadvAreNa hetvabhidhAnam / upAdherAgatamaupAdhikam / samavAyasambandhalakSaNenopAdhinA Atmani samavetamAtmanaH svayaM jaDarUpatvAtsamavAyasamvandhopaDhaukitamiti yAvat / yadyAtmano jJAnAdavyatiriktatvamiSyate tadA duHkha janmapravRttidopaimithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAvuddhyAdInAM navAnAmAtmavizeSaguNAnAmucchedAvasare 7iAtmano'pyucchedaH syAt / tadavyatiriktatvAdato bhinnamevAtmano jJAnaM yauktikamiti / __ aba 'caitanya' ityAdi pAdakI vyAkhyA karate hai| " caitanyaM " jJAna jo hai; vaha "AtmanaH" AtmAse " anyatana atyaMta bhinna hai| [yahAM AtmAzabdake sAtha anyatzabdakA samAsa na karanese bhinna hI nahIM kiMtu atyaMta bhinna hai, yaha artha prApta 18 hotA hai|]" yadi jJAna aura AtmAke atyaMta bheda hai to 'jJAna AtmAkA saMbaMdhI hai|' aisA kaise kahA jAtA hai|" isI prativAdiyoMkI zakAko dUra karaneke liye 'aupAdhikam ' isa vizeSaNake dvArA hetukA kathana karate hai| " aupAdhikama" upAdhise AyA huA hai arthAt samavAyasaMbadharUpa jo upAdhi hai, usa upAdhise jJAna AtmAmeM milA huA hai / bhAvArtha-AtmA | svayaM jaharUpa ( jJAnazUnya ) hai; isa kAraNa samavAyasaMbadhane jJAnako AtmAmeM milA diyA hai| kyoMki, yadi AtmAko jJAnase 12 II bhinna (judA) na mAne to duHkha, janma, pravRtti, doSa aura mithyAjJAna; inameM kramaza. uttarakA nAza honese pUrvakA nAza honepara | baTi Adi jo nau 9 AtmAke vizeSaguNa hai; unakA nAza hovegA aura jaba buddhiAdikA nAza hogA taba usI samaya PM AtmAkA bhI nAza ho jaavegaa| kyoMki AtmA inase bhinna nahIM hai / bhAvArtha-hamAre matameM tattvajJAnake honese mithyAjJAnakA / / LO // 45 // tattvajJAnAnmidhyAjJAnApAye doSA apayAnti / tadapAye pravRttirapati / tadapAye janmApaiti / tadapAye ekaviMzatibheda du.khamapaitIti / 2 vAGmana kAyanyApAraH zubhAzubhaphala. pravRttiH 3 rAgadveSamohAsnayo dopAH iiyaadiinaamessvntrmaavH|| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - IN/ nAza hotA hai, mithyAjJAnako naSTa honepara rAga, dveSa aura moharUpa doSoMkA nAza hotA hai / [ smaraNa rahai ki, IpyA Adi doSoMkA bArAga, dveSa, mohameM hI antarbhAva hai / ] doSoMko naSTa hone para pravRttikA arthAt mana vacana tathA kAyake vyApArakA nAza hotA hai / pravRttikA abhAva honese janma ( bhava ) kA nAza hotA hai / aura janmakA nAza honepara ikavIsa 21 prakArakA jo duHkha hai; vaha naSTa hotA hai. aisA krama hai| aura buddhi 1, sukha 2, duHkha 3, icchA 4, dveSa 5, prayatna 6, dharma 7, adharma 8, tathA saMskAra 9|| nAmaka jo AtmAke nau vizeSa guNa hai, ve, ina mithyAjJAnAdikameM hI antargata hai; isakAraNa mithyAjJAnAdikoMkA nAza huA to buddhisukhAdikakA bhI nAza ho hI gayA / aura buddhi mithyA jJAnarUpa hai; ataH yadi jJAnako AtmAse abhinna mAneM to jisa samaya buddhikA nAza ho; usI samaya AtmAkA bhI nAza ho jAve / isa kAraNa 'jJAna AtmAse bhinna hai ' yaha mAnanA hI yukti saMgata hai| tathA na saMvidityAdi / muktirmokSo na saMvidAnandamayI na jJAnasukharUpA / saMvidjJAnaM AnandaH saukhyaM tato indraH saMvidAnandau prakRtau yasyAM sA sNvidaanndmyii| etAdRzIna bhvti|buddhisukhduHkhecchaadvessprytndhrmaadhrmsNskaarruupaannaaN navAnAmAtmano vaizeSikaguNAnAmatyantocchedo mokSa iti vacanAt / cazabdaH pUrvoktAbhyupagamadvayasamu caye / jJAnaM hi kSaNikatvAdanityaM sukhaM ca saprakSayatayA sAtizayatayA ca na viziSyate saMsArAvasthAtaH / iti tadu-1 |cchede AtmasvarUpeNAvasthAnaM mokSa iti / prayogazcAtra / navAnAmAtmavizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate sNtaantvaat| yo yaH santAnaH sa so'tyntmucchidyte| yathA prdiipsntaanH| tathA cAyaM tasmAdatyantamucchidyata iti / taduccheda eva mahodayo na kRtsnakarmakSayalakSaNa iti / " na hi vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti / " " azarIraM vAva santaM priyApriye na spRshtH|" ityAdayo'pi vedAntAstAdRzImevamuktimAdizanti / atra hi priyApriye sukhaduHkhe | te cAzarIraM muktaM na spRshtH| aba 'na saMvit' ityAdirUpa kAvyake tRtIyacaraNakI vyAkhyA karate hai| "muktiH " mokSa jo hai; vaha " saMvidAnanda-10 mayI" savit aura AnaMda ye donoM jisameM hoveM aisI arthAt jJAna tathA sukharUpa "na" nahIM hai| [ yahAM para saMvit aura AnaMda; ina donoM zabdoMkA dvandvasamAsa kiyA gayA hai / ] kyoMki AtmAke jo nau 9 vaizeSika ( vizeSameM honevAle ) guNa hai| 1 vizepe bhavAH vaishessikaa.sttaajnyaane| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ssAdvAdamaM. unakA jo atyaMta nAza hai, vaha mokSa hai, aisA vacana hai| [na saMvidAnandamayI ca muktiH ] yahAM para ca zabda pahile kahe hue KG kisI padArthameM sattA hai 1, jJAna AtmAse bhinna hai 2, ina ) do matoMkA samuccaya ( saMgraha) karaneke liye hai ] bhaavaarth||46|| jJAna to kSaNika honese anitya hai aura sukha hAni aura vRddhirUpa svarUpakA dhAraka hai. arthAt kabhI kama ho jAtA hai, kabhI adhika ho jAtA hai, isakAraNa sasArakI avasthAse bhinna nahIM hai arthAt sasArakI jaisI dazA hai; vaisA hI hai / ataH jJAna tathA sukha ina donoMkA nAza hone para jo AtmAkA AtmakharUpase rahanA hai, vahI mokSa hai / isa viSayameM anumAnakA prayoga bhI hai / so hI dikhalAte hai |-aatmaake navo vizeSaguNoMkA satAna atyanta naSTa hotA hai / kyoMki satAna hai / jo jo saMtAna hotA hai, vaha vaha atyata naSTa hotA hai| jaise ki, pradIpakA saMtAna atyaMta naSTa hotA hai| vaisA hI yaha AtmavizeSaguNoMkA saMtAna hai, isakANraNa atyanta nAzako prApta hotA hai / ataH siddha huA ki nau 9 jo AtmavizeSaguNa hai, unake atyaMtanAzarUpa hI mokSa hai aura Apa ( jainiyoM) kA mAnA huA jo sapUrNakarmoMke nAzarUpa lakSaNakA dhAraka mokSa hai; vaha mokSa nahIM hai / aura " zarIrake dhAraka jIvake nizcayase priya (sukha ) tathA apriya ( duHkha) ina donoMkA nAza nahIM hai 1, athavA azarIra ( zarIrase rahita ) lAhueko hI priya-apriya nahI sparzate (chUte ) hai 2, [ yahA para priyase sukhakA aura apriyase duHkhakA grahaNa hai, aura ve priya apriya azarIra arthAt mukta AtmAko nahI sparzate hai, aisA artha samajhanA cAhiye ] ityAdi vedAntake sUtra bhI jJAna aura sukhase rahita aise mokSakA hI kathana karate hai| | api ca yAvadAtmaguNAH sarve nocchinnA vaasnaadyH| tAvadAtyantikI duHkha-vyAvRttirna vikalpyate / 1 / dharmAdharmanimitto hi sambhavaH sukhduHkhyo| mUlabhUtau ca tAveva stambhau saMsArasajhanaH / 2 / taducchede ca tatkAryazarIrAdyanupaplavAt / nAtmanaH sukhaduHkhe sta-ityasau mukta ucyate / 3 / icchAdveSaprayatnAdi bhogAyatanavandhanam / ucchinnabhogAyatano nAtmA tairapi yujyate / 4 / tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi muultH| guNAnAmAtmano dhvaMsa: so'pavargaH prtisstthitH| 5 / nanu tasyAmavasthAyAM kIdRgAtmA'vaziSyate / svarUpaikapratiSThAnaH parityakto'khilairguNaiH / 6 / amiSaTkAtigaM rUpaM tdsyaahurmniissinnH| saMsAravandhanAdhIna-duHkhaklezAdyadUSitam / 7 / (kAmakrodhalobhagarvadambhaharSAH UrmiSaTkamiti / " // 46 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa viSayameM hama aura bhI vizeSa kahate hai ki, "jaba taka vAsanAko Adilekara samasta AtmAke guNa atyaMta naSTa nahIM hoveM; taba taka AtmAke dukhoMse atyaMta rahitatA nahIM mAnI jAtI hai / 1 / dharma aura adharmake nimittase hI sukha tathA duHkhakI utpatti hotI hai arthAt dharmase sukha aura adharmase duHkha hotA hai, isakAraNa saMsArarUpI gRhake ye donoM dharma-adharma hI mUlabhUta ( AdhAra rUpa) staMbha ( thaMbhe ) hai / 2 / dharma tathA adharma, ina donoMkA nAza honepara ina dharma-adharmake kAryarUpa jo zarIra Adi upadrava hai ||4|| ve nahIM rahate hai, isakAraNa AtmAke sukha aura duHkha nahIM rahatA hai, ata eva vaha AtmA mukta kahA jAtA hai / 3 / icchA, dveSa aura || prayatna AdirUpa jo vizeSa guNa hai, inakA bhogAyatana ( zarIra ) hI kAraNa rUpa hai, isa kAraNa naSTa ho gayA hai bhogAyatana jisake | |aisA arthAt zarIrarahita aisA AtmA, una icchA, dveSa Adise bhI saMbaMdhita nahIM hotA hai / bhAvArtha-zarIrase icchA, dveSa Adi || utpanna hote hai, aura AtmA zarIra rahita ho cukA; ata. AtmA icchA Adise bhI rahita rahatA hai / 4 / so isa pUrvokta sI kathanake anusAra buddhi Adi AtmAke nau 9 vizeSaguNoMkA jo mUlase nAza hai; vaha mokSa hai, yaha sthita ( siddha ) ho cukA / 5 / / / yadi prazna karo ki; usa avasthAmeM arthAt muktadazAmeM kaisA AtmA raha jAtA hai; to uttara yaha hai ki apane eka kharUpameM hI |sthita tathA samasta guNoMse rahita aisA AtmA mukta avasthAmeM rahatA hai| 6 / isI kAraNa buddhimAna manuSya saMsArabaMdhanake AdhIna || arthAt saMsArI avasthAmeM niyamase honevAle jo duHkha tathA kleza Adi hai; unase adUSita ( rahita ) tathA UrmiSaTka ( kAma1, krodha 2, lobha 3, garva 4, dambha 5, aura harSa 6, ina chaH UrmiyoM ) ko ulaMgha gayA aisA arthAt UrmiSaTkase rahita aisA isa mukta AtmAkA svarUpa kahate haiN| 7 // " tadetadabhyupagamatrayamitthaM samarthayadbhiratvadIyaistvadAjJAvahirbhUtaiH kaNAdamatAnugAmibhiH susUtramAsUtritaM samyagAgamaH prpnycitH| athavA susUtramiti kriyAvizeSaNam / zobhanaM sUtraM vastuvyavasthAghaTanAvijJAnaM yatraivamAsUtritaM tatta cchAstrArthopanivandhaH kRtaH / iti hRdayam / "sUtraM tu sUcanAkAri granthe tntuvyvsthyoH|" ityanekArthavacanAt / / so isaprakAra ina pUrvokta tIna matoMko samarthita ( puSTa ) karate hue " atvadIyaiH " ApakI AjJAse bahirbhUta arthAt ApakI AjJAko na mAnanevAle aise kaNAdaRSIke matAnusAriyoMne arthAt vaizeSikoMne " susUtraM" acchA zAstra " AsUtritaM / " gUMtha | - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA. sthAdvAdamaM. // 47 // pUrA ( raca ) DAlA hai / athavA ' susUtraM ' yaha kriyAkA vizeSaNa hai, isa kAraNa bhAva yaha hai ki-'su' uttama hai "sUtra' padAKo thokI vyavasthAke racanekA vijJAna jisameM aisA AsUtraNa kiyA hai arthAt una una zAstrArthoM kI racanA kI hai / kyoMki " sUcanA zU karanevAlA jo sUtra zabda hai, vaha granthake arthameM, taMtuke arthameM aura vyavasthAke arthameM vyavahRta kiyA jAtA hai / " aisA anekArthakozakA vacana hai| atra susUtramiti viparItalakSaNayopahAsagarbha prazaMsAvacanam / yathA-"upakRtaM vahu tatra kimucyate sujanatA prathitA bhavatA cirN|" ityAdi / upahasanIyatA ca yuktiriktatvAttadaGgIkArANAm / tathA hi-avizeSeNa sadbuddhivedyeSvapi sarvapadArtheSu dravyAdiSveva triSu sattAsambandhaH svIkriyate na sAmAnyAditraye / iti mahatIyaM pshytohrtaa| yataH paribhAvyatAM sattAzabdasya zabdArthaH / astIti san sato bhAvaH sattA astitvaM tadvastusvarUpaM nirvizeSamaOM zeSeSvapi padArtheSu tvayApyuktam / tatkimidamarddhajaratIyaM yadravyAditraya eva sattAyogo netaratra traya iti / 2 yahAM para 'susUtra' yaha viparItalakSaNAse upahAsa hai antargata jisake aisA prazasAkA vacana hai arthAt prathakArane 'susUtraM ' isa vacanase vaizeSikoMkI prazasA na karake pratyuta unakI hAMsI kI hai| jaise ki-" he mitra ? tumane bahuta upakAra kiyA hai, isa Y| viSayameM kahanA hI kyA hai| Apane bahuta sajjanatA prakaTa kI hai / isI prakAra karate hue tuma sau 100 varSataka sukhI raho / 1 / " hA ityAdi / bhAvArtha-jaise isa zlokameM viparItalakSaNAse upakAra Adi zabdoMse apakAra AdirUpa arthako grahaNa kiyA gayA hai; | usI prakAra 'susUtraM ' isa zabdase upahAsarUpa arthako liyA gayA hai| aura vaizeSikoMke mata yukti rahita hai, isakAraNa ve upahA| sake yogya hai / aba AcArya nimnalikhita prakArase vaizeSikoMke matakA khaMDana karake usako yukti rahita hI dikhalAte hai| samAnatAse sabhI padArtha sat (hai) isa prakArakI buddhise vedya (jAnane yogya) hai, aisA mAna karake bhI jo tuma (vaizeSika ) dravya, guNa tathA karma, ina tInoMmeM hI sattAkA yoga mAnate ho so yaha tujhArA bar3A dekhate 2 haraNa karanA hai arthAt pratyakSameM ThaganA hai| kyoMki tuma 'sattA' isa zabdake zabdArthakA vicAra kro| jo hai, vaha sat kahalAtA hai, satkA jo bhAva hai, vaha sattA arthAt astitva hai; aura yaha astitva vastukA svarUpa hai, isakAraNa tumane bhI sabhI padArthoM meM isako samAnarUpase kahA hai| taba phira 1. vidadhadIrazameva sadA sakhe sukhitamAsva tata. zaradAM zatam / 1 / ityuttarAI / 2. strI jarAturA tAruNyaramaNIyA ca yathA mattena procyate | tattulyaM bhavadvAkyam // viSaya se isa zlokameM viparItalakSaNAsa upakAra zeSikoMke mata yukti rahita hai, isakA // 47 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ladravya, guNa aura karma ina tInameM hI sattAkA yoga hai aura sAmAnya Adi tIna padArthomeM nahIM / yaha arddhajaratIya nyAyake samAna | - kaise kahate ho bhAvArtha-jaise madonmatta puruSa usI eka strIko vRddhAvasthAse pIDita tathA yuvAvasthAse manohara kaha detA hai; usIke | samAna yaha tuhmArA kahanA hai ki, dravyAdi tInameM sattAkA yoga hai aura sAmAnya AdimeM sattAkA yoga nahIM hai| ___ anuvRttipratyayA'bhAvAnna sAmAnyAditraye sattAyoga iticet / na / tatrApyanuvRttipratyayasyAnivAryatvAt / / pRthivItvagotvaghaTatvAdisAmAnyeSu sAmAnyaM sAmAnyamiti / vizeSeSvapi bahutvAdayamapi vizeSo'yamapi vizepa iti / samavAye ca prAguktayuktyA tattadavacchedakabhedAdekAkArapratIteranubhavAt / zaMkA-sAmAnya Adi tIna padArthoM meM anuvRttipratyaya nahIM hai, isakAraNa unameM sattAkA saMbaMdha nahIM hai / samAdhAna-so nhii| || kyoMki sAmAnyaAdi tIna padArthoMmeM bhI anuvRttipratyaya be rukAvaTa hotA hai / bhAvArtha-pRthivItva, gotva tathA ghaTatva Adi rUpa jo sAmAnya hai, unameM yaha sAmAnya hai, yaha sAmAnya hai, isaprakArase anuvRtti pratyaya hai / vizeSa vahuta ( anaMta ) hai; ataH unameM | yaha bhI vizeSa hai, yaha bhI vizeSa hai, isaprakArase anuvRttipratyaya hai / aura samavAyameM pUrvoktaprakArase usa usa avacchedakake | bhedase eka AkArarUpa pratItikA anubhava hotA hai; isakAraNa samavAyameM bhI anuvRttipratyaya hai| _svarUpasattvasAdharmyaNa sattAdhyAropAtsAmAnyAdiSvapi satsadityanugama iti cettarhi mithyApratyayo'yamApadyate / // atha bhinnasvabhAveSvekAnugamo mithyaiveticedravyAdiSvapi sattAdhyAropakRta evAstu pratyayAnugamaH / asati mukhye' dhyAropasyAsambhavAdrvyAdiSu mukhyo'yamanugataH pratyayaH sAmAnyAdiSu tu gauNa iticet / na / viparyayasyApi shkyklpntvaat| yadi kaho ki,--varUpasattvasAdharmyase arthAt jaise dravya AdimeM astitvarUpa vastukharUpakI sattA hai; usI prakAra sAmAnya AdimeM bhI astitvarUpa vastukharUpakI sattA rahanese sAmAnya AdimeM sattAkA adhyAropa (upacAra) kara leveMge, isa kAraNa sAmAnya | AdimeM bhI yaha sat hai, yaha sat hai, aisI pratIti ho jAve gI, to yaha anugatapratyaya upacAra janita hai, ataH mithyApratyaya ho jAvegA / yadi kaho ki,-bhinna khabhAvake dhArakoMmeM ekatAkA anugama karanA mithyA hI hai arthAt sAmAnya Adi bhinna khabhAvavAle padArthoM meM ekarUpatAkI pratItikA karanA asatya hI hai to dravya AdimeM bhI sattAke adhyAropase hI kiyA huA anugata pratyaya Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama __ // 48 // nArA .jai.zA. ho jAo arthAt jaise tuma sAmAnya AdimeM sattAkA Aropa karake anugatapratyaya siddha karate ho; usIprakAra dravya AdimeM bhI sattAke kA Aropase hI anugatapratyayako khIkAra karo / yadi kaho ki, mukhya arthake vidyamAna na honepara adhyAropa nahIM ho sakatA hai arthAt jaba eka sthAnameM mukhya artha vidyamAna rahatA hai; tabhI dUsare sthAnameM usakA Aropa hotA hai, isa kAraNa dravya AdimeM / to yaha anugatapratyaya mukhya hai aura sAmAnya AdimeM gauNa hai / so bhI nhiiN| kyoMki viparyayakI bhI kalpanA ho sakatI hai. arthAt dravyAdimeM anugatapratyayako mukhya aura sAmAnya AdimeM anugata pratyayako gauNa mAnanemeM koI niyAmaka nahIM hai, ataH / dravya AdimeM anugatapratyayako gauNa tathA sAmAnya AdimeM anugatapratyayako mukhya bhI mAna sakate hai| dhU sAmAnyAdiSu bAdhakasambhavAnna mukhyo'nugataH pratyayo dravyAdiSu tu tadabhAvAnmukhyaH iticennanu kimidaM vAdhalAkam / atha sAmAnye'pi sttaabhyupgme'nvsthaa| vizeSeSu punaHsAmAnyasadbhAve svruuphaaniH| samavAye'pi sattA-. kalpane tavRttyarthaM samvandhAntarA'bhAva iti vAdhakAnIticeta / na / sAmAnye'pi sattAkalpane yadyanavasthA tahi kathaM na sA dravyAdiSu / teSAmapi svarUpasattAyAH prAgeva vidyamAnatvAt / vizeSeSu punaH sattAbhyupagame'pi na svakArUpahAniH / svarUpasya pratyutottejanAt / niHsAmAnyasya vizeSasya kvacidapyanupalambhAt / samavAye'pi samavAyatva lakSaNAyAH svarUpasattAyAH svIkAre upapadyata evAviSvambhAvAtmakaH sambandho'nyathA tasya svruupaa'bhaavprsnggH| iti vAdhakA'bhAvAtteSvapi dravyAdivanmukhya eva sttaasmbndhH| iti vyartha dravyaguNakameveva sattAkalpanam / | yadi kaho ki,-sAmAnya AdikameM bAdhakakA sadbhAva hai, ata. sAmAnya AdimeM anugatapratyaya mukhya nahIM hai aura dravyAdiau / koI bAdhaka nahIM hai, ataH dravyAdimeM anugatapratyaya mukhya hai, to hama prazna karate hai ki, vaha bAdhaka kyA hai ? / yadi uttaramA kaho ki, sAmAnyameM sattA (sAmAnyatva ) kA svIkAra karanemeM anavasthAdoSa hotA hai, vizeSoMmeM vizeSatvarUpa sattAke mAnanepara 5 vizeSoMkA khata: vyAvRttatvarUpa kharUpa naSTa hotA hai, tathA samavAyameM samavAyatvarUpa sattAkA aMgIkAra karanepara samavAyameM sattAke Mali rahaneke artha koI dUsarA saMbaMdha nahIM hai| isa prakAra ye bAdhaka vidyamAna hai| so ThIka nahIM hai / kyoMki, yadi sAmAnyameM bhI // 48 // sattAko mAnanese anavasthA hotI hai, to vaha anavasthA dravya AdimeM bhI kyoM nahIM hotI hai / kAraNa ki, una dravyAdikarma bhI nirvizeSa hi sAmAnya bhavetkharavipANavat / sAmAnyarahitatve tu vizepAstahadeva hi||| iti niyamAt / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TAS kharUpasattA pahale hI vidyamAna hai / bhAvArtha-jaba sattAmeM sattAke rahanese anavasthA hotI hai, taba dravyAdikameM varUpasattA rahatI| hai / aura vahAM para hI tuma anuvRttipratyayakI kAraNabhUta dUsarI sattA mAnate ho; ataH dravyAdikameM bhI sattAkA yoga mAnanese anavasthA kyoM nahIM hotI hai aura vizeSoMmeM sattAkA khIkAra karanepara bhI vizeSoMke svarUpakI hAni nahI hotI hai| kyoMki. sAmAnyarahita vizeSa kahI bhI prApta nahIM hotA hai, isakAraNa vizeSameM vizeSatvarUpa sattAko svIkRta karanepara 'ulaTA vizeSoMke svarUpako uttejana milatA hai / aura samavAyameM bhI samavAyatvarUpa svarUpasattAkA aGgIkAra karanepara avipvambhAvarUpa sabaMdha (tAdAtmya sabadha ) siddha hotA hI hai| kyoMki yadi samavAyameM aviSvambhAvarUpa saMbaMdha na mAno to usa samavAyake svarUpakA abhAvarUpa prasaMga na hogA / arthAt samavAya svarUparahita ho jAvegA; aura vaha tumako iSTa nahIM hai| aise pUrvoktaprakArase sAmAnya AdimeM bAdhakakA AdimeM sattAkA sabaMdha mukhya hai, usI prakAra, una sAmAnya AdimeM bhI sattAkA sabaMdha mukhya hI hai, yaha siddha ho cukA / isakAraNa dravya-guNa-tathA karmameM hI jo tuma sattAkI kalpanA karate ho, vaha vyartha ( niSprayojana ) hai| kiJca tairvAdibhiryo dravyAditraye mukhyaH sattAsambandhaH kakSIkRtaH / so'pi vicAryamANo vizIryate / tathA hiIN yadi dravyAdibhyo'tyantavilakSaNA sattA tadA dravyAdInyasadrUpANyeva syuH| sattAyogAtsattvamastyeveticet-asatAMnA sattAyoge'pi kutaH sattvaM, satAM tu niSphalaH sattAyogaH / svarUpasattvaM bhAvAnAmastyeveticettarhi kiM zikhaNDinA sattAyogena / sattAyogAtprAgbhAvo na san , nApyasan , sattAyogAttu sanniticedAGmAtrametat / sadasadvilakSaNasya / prakArAntarasyAsambhavAt / tasmAtsatAmapi syAtvacideva satteti teSAM vacanaM viduSAM paripadi kathamiva nopahA sAya jaayte| KM aura bhI vizeSa yaha hai ki, una vaizeSikoMne jo dravya-guNa tathA karma ina tInameM sattAke saMbaMdhako mukhyarUpase svIkRta kiyA / hai, vaha mukhya sattAkA saMbaMdha bhI jaba hama usakA vicAra karate hai to jarjarA ho jAtA hai / so hI dikhalAte hai / yadi tuma sattAko IN dravya Adise atyanta vilakSaNa ( bhinna svarUpavAlI ) mAnate ho, to dravya Adika asadpa ke dhAraka ho jaaveNge| yadi kaho ki, sattAke yogase una dravya AdimeM sattva ( satrUpa panA ) hai hI to jo asatrUpa dravya Adi hai; unameM sattAkA yoga karane para bhI sattva kaise hogA arthAt asatrUpa dravya AdikameM sattAkA yoga hone para bhI dravya Adi satrUpa nahIM ho sakate hai / - Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 49 // | rA.jai.zA aura jo satrUpa padArtha haiM; unake to sattAkA yoga niSphala ( vyartha ) hai / yadi kaho ki paDhArthoM ke svarUpasattva hai hI; to phira napuMsaka ( akAryakArI ) sattAke yogako mAnanese kyA prayojana hai ? | yadi kaho ki; sattAke yogake pahile na to padArtha sat thA aura na asat thA, parantu sattAkA yoga honese padArtha sat ho gayA so yaha bhI kahanemAtra hai arthAt vyartha hai / kyoMki ( paDhArtho meM ) sat tathA asatse bhinnarUpa koI tIsarA prakAra hI nahIM ho sakatA hai / isa kAraNa 'sat padArthoM meM bhI kisI kisImeM sattA hai' aisA vaizeSikoMkA vacana vidvAnoM kI sabhA meM upahAsake artha kaise na ho arthAt ho hI ho / jJAnamapi yadyekAntenAtmanaH sakAzAdbhinnamiSyate tadA tena caitrajJAnena maitrasyeva naiva viSayaparicchedaH syAdAtmanaH / atha yatraivAtmani samavAyasambandhena samavetaM jJAnaM tatraiva bhAvAvabhAsaM karotIti cet / na, samavAyasyaikatvAnnityatvAdvyApakatvAcca sarvatra vRtteravizeSAtsamavAyavadAtmanAmapi vyApakatvAdekajJAnena sarveSAM viSayAvavodhaprasaGgaH / yathA ca ghaTe rUpAdayaH samavAyasambandhena samavetAstadvinAze ca tadAzrayasya ghaTasyApi vinAzaH / evaM jJAnamapyAtmani samavetaM tacca kSaNikaM tatastadvinAze Atmano'pi vinAzApatteranityatvApattiH / yadi tuma jJAnako bhI AtmAse sarvathA bhinna mAnoge to jaise maitrake jJAnase AtmAke viSayakA jJAna nahI hotA hai, usI prakAra usa caitrake jJAnase bhI AtmAke vipayakA jJAna na hogA / bhAvArtha - jaise caitranAmaka eka puruSase maitranAmaka dUsare purupakA jJAna bhinna hai, ataH maitrake jJAnase caitrake AtmAko padArthakA jJAna nahI hotA hai; usI prakAra caitrakA jJAna bhI caitrakI AtmA bhanna | hai, isa kAraNa caitrake jJAnase caitrakI AtmAko bhI padArthakA jJAna na hogA / aura aisA hogA to AtmA padArthake jJAnase rahita | arthAt jaDarUpa hI ho jAvegA / yadi kaho ki, jisa AtmAmeM jJAna samavAyasaMbadhase samaveta ( milA huA ) hai, usIme jJAna padArthoMkA avabhAsa ( jJAna ) karAtA hai arthAt yadyapi caitrakA jJAna caitrakI AtmAse bhinna hai, tathApi caitrakI AtmAmeM samavAyase saMbaMdhita hai; ataH caitrakI AtmAko padArthakA jJAna ho jAtA hai / so nahI / kyoMki, tumhAre matameM samavAya eka, nitya aura | vyApaka honese saba padArthoM meM samAnarUpase rahatA hai; aura jaise samavAya vyApaka hai, usI prakAra AtmA bhI sabameM vyApaka hai; isa kAraNa eka AtmAke jJAnase saba AtmAoMko padArthakA jJAna ho jAnese tumhAre aniSTakI prApti hogI / tathA jaise ghaTameM rUpa Adika samavAyasabadhase samaveta hai aura una rUpaAdikA nAza honepara una rUpaAdike AdhArabhUta ghaTakA bhI nAza hotA hai, isIprakAra // 49 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna bhI AtmAmeM samaveta hai aura vaha jJAna kSaNika hai; ataH jJAnakA nAza honepara usa jJAnake AdhArabhUta AtmAkA bhI nAza ho jAnese AtmAke anityatAkI prApti hogI arthAt tuhmArA nitya AtmA anitya ho jaavegaa| athAstu samavAyena jJAnAtmanoH sambandhaH kintu sa eva samavAyaH kena tayoH saMvadhyate / samavAyAntareNa cedaN||navasthA / svenaiva cekiM na jJAnAtmanorapi tathA / atha yathA pradIpastatsvAbhAvyAdAtmAnaM paraM ca prakAzayati | tathA samavAyasyehageva svabhAvo yadAtmAnaM jJAnAtmAnau ca sambandhayatIti cet-jJAnAtmanorapi kiM na tathAsvabhAva|tA yena svayamevaitau saMvadhyate / kiJca pradIpadRSTAnto'pi bhavatpakSe na jAghaTIti / yataH pradIpastAvadravyaM, prakAzazca tasya dharmaH, dharmadharmiNozca tvayAtyantaM bhedo'bhyupagamyate / tatkathaM pradIpasya prakAzAtmakatA / tadabhAve ca svaparapra kaashksvbhaavtaabhnnitinirmuulaiv| ME athavA kadAcit jJAna aura AtmA, ina donoMke samavAyase saMbaMdha rahai; to bhI hama prazna karate hai ki,--vahI samavAya jJAna tathA AtmA ina donoMmeM kisase saMbaMdhita kiyA jAtA hai arthAt jaise AtmAmeM jJAna samavAyasaMbaMdhase samaveta hai; usI prakAra; una || donoMmeM samavAya kisase sabaMdhita hai ? / yadi kaho ki;-jJAna aura AtmAko saMbaMdhita karanevAlA samavAya una donoMmeM dUsare samavAyase saMbaMdhako prApta hotA hai, taba to anavasthA doSa AtA hai| aura yadi kaho ki;-samavAya vayaM ( apane Apa ) hI jJAna aura AtmAmeM saMbaMdhita hotA hai; to jJAna aura AtmA ina donoMke bhI svayaM saMbaMdhita honA kyoM nahIM hai arthAta jai aura AtmAmeM khayaM saMbadhako prApta hotA hai; usI prakAra jJAna tathA AtmA ye donoM bhI khaya hI paraspara saMbadhita kyoM nahIM hote hai? / bhAvArtha-jJAna aura AtmA samavAyase saMbaMdhita hote hai aisA mAnanemeM koI niyAmaka nahIM hai; ataH jaise tuma samavAyakA jJAna tathA AtmAmeM khataH saMbaMdha mAnate ho; usI prakAra jJAna aura AtmAkebhI khataH saMbaMdha hI mAna lo samavAyase saMbaMdha mAnanA vyartha hai / aba kadAcit aisA kaho ki;-jaise dIpaka usake khabhAvase AtmAko aura parako prakAzita karatA hai, arthAt dIpaka apane lAkhabhAvase Apako bhI prakAzita karatA hai aura ghaTa paTa Adi para padArthoM ko bhI prakAzita karatA hai, isIprakAra samavAyakA bhI aisA || hI khabhAva hai ki;-vaha Apako aura jJAna tathA AtmA, ina donoMko saMbaMdhita karatA hai arthAt samavAya apane svabhAvase jJAna | aura AtmAko bhI paraspara saMbadhita karatA hai aura Apa khayaM bhI unameM saMbaMdhita ho jAtA hai; to jJAna aura AtmA; ina donoMke Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamaM. // 50 // / dravya-(dharmI) hai aura prakAza kA dRSTAnta diyA hai, vaha bhI tumAra bhI khayaM paraspara saMbaMdhako prApta hojAyAta jaise samavAyakA ra yadi ca pradIpIkAzaka hai / yaha tamAzarUpa svabhAva nahIM hI hai, vaha usase bhinna nAhI tumane atyaMta bheda mAkyoMki;-padIpa to / svabhAvAdhAt / api ca tApatyantabhede'pi pradApanirmala ( nirAdhAra hai aura jaba pradIpakA aura tuma madIpa tathAta pradIpa hai / tataH samavAyamakathaM sambandhaH parasambandhanakhabhApatya svaparaprakAza arthAt asatya hI prakAzarUpa svabhA tathA prakAzake 3 bhI aisA svabhAva kyoM nahIM hai, jisase ki, ve dono jJAna aura AtmA svayaM hI saMbaMdhako prApta ho jAveM arthAt jaise samavAyakA @ svayaM saMbadhita hojAnerUpa svabhAva hai, vese hI jJAna aura AtmAkA bhI khayaM paraspara saMbaMdhako prApta hojAnerUpa svabhAva mAnalenA cAhiye / aura jo tumane pradIpakA dRSTAnta diyA hai, vaha bhI tujhAre pakSa ( mata ) meM ghaTita nahIM hotA hai| kyoMki-pradIpa to . dravya (dharmI) hai aura prakAza, usa pradIpakA dharma hai, tathA dharma aura dharmI ina donoMke tumane atyaMta bheda mAnA hai| ataH pradIpa prakAzarUpa kaise ho sakatA hai ? arthAt jo jisakA svabhAva hotA hai, vaha usase bhinna nahIM rahatA hai aura tuma pradIpa tathA prakAzake sarvathA bheda mAnate ho, ataH pradIpakA prakAzarUpa svabhAva nahIM ho sakatA hai / aura jaba pradIpakA prakAzarUpa svabhAva hI na rhaa| taba 'pradIpa svaparaprakAzaka hai ' yaha tumhArA kahanA nirmUla (nirAdhAra ) arthAt asatya hI hai| 4 yadi ca pradIpAtprakAzasyAtyantabhede'pi pradIpasya svaparaprakAzakatvamiSyate tadA ghaTAdInAmapi tadanupajyate / bhedAvizeSAt / api ca tau svaparasambandhanasvabhAvau samavAyAdbhinau syAtAmabhinnau vA / yadi bhinnau tatastasyaitau svabhAvAviti kathaM smbndhH| sambandhanivandhanasya samavAyAntarasyAnavasthAbhayAdanabhyupagamAt / athA'bhinnau tataH samavAyamAtrameva / na tau / tadavyatiriktatvAttatsvarUpavaditi / kiJca yathA iha samavAyipu samavAya iti matiH samavAyaM vinApyupapannA tathA ihAtmani jJAnamityayamapi pratyayastaM vinaiva ceducyate tadA ko dopH| ___aura yadi tuma pradIpase prakAzake atyata bheda honepara bhI pradIpake nija tathA parakA prakAzakapanA mAnoge, to ghaTa Adike bhI svaparaprakAzakatAkA prasaga hogaa| kyoMki, bhedakA avizeSa hai arthAt jaise pradIpase prakAza bhinna hai, usI prakAra ghaTa paTa Adise IN bhI prakAza bhinna hai| tathA yaha bhI vizepa praSTavya hai ki,-samavAyake jo sva tathA parakA saMbadha karanerUpa svabhAva hai, ve samavAyase / bhinna hai ? athavA abhinna hai ? / yadi kaho ki; samavAyase bhinna hai; taba to ye donoM svaparase saMbadhakaranerUpa svabhAva samavAyake hai, IN isa prakArakA savadha kaise huA / kyoMki;-ina svabhAvoko samavAyameM sabaMdhita karanevAlA jo dUsarA samavAya hai, usako tumane 11 anavasthAke bhayase svIkAra nahIM kiyA hai / yadi kaho ki,-ve nija tathA parakA prakAza karanevAle svabhAva samavAyase abhinna hai, to ve donoM svabhAva samavAyarUpa hI hai; samavAyase bhinna ve donoM svabhAva nahIM hai / kyoMki, ve donoM samavAyake svarUpake samAna samavAyase abhinna hai bhAvArtha-jaise abhinna honese samavAyakA svarUpa samavAyarUpa hI hai, isI prakAra ye svaprakAzaka aura parapra-d Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kAzakarUpa svabhAva bhI samavAyarUpa hI hai / aura bhI vizeSa vaktavya yaha hai ki, jaise ina samavAyiyoM ( samavAyake dhArakoM ) meM samavAya hai; aisI buddhi samavAyake vinA bhI utpanna huI hai, usI prakAra yadi tuma ' isa AtmAmeM jJAna hai' isa ihapratyayarUpa pratItiko bhI samavAyake vinA hI utpanna huI kaha do to kyA doSa hai ? arthAt samavAyake binA hI isa pratyayakA honA mAna lene meM koI bhI doSa nahI hai / 8 AtmAmeM jJAna hai' aise 2 athAtmA karttA, jJAnaM ca karaNaM, kartRkaraNayozca varddhakivAsIvadbheda eva pratItastatkathaM jJAnAtmanorabheda iticet / na / dRSTAntasyaM vaiSamyAt / vAsI hi vAhyaM karaNaM, jJAnaM cAbhyantaraM tatkathamanayoH sAdharmyam / na caivaM karaNasya | dvaividhyamaprasiddham / yadAhurlAkSaNikAH - "karaNaM dvividhaM jJeyaM vAhyamAbhyantaraM budhaiH / yathA lunAti dAtreNa meruM gacchati | cetasA / 1 / " yadi hi kiJcitkaraNamAntaramekAntena bhinnamupadarzyate tataH syAddRSTAntadAntikayoH sAdharmyam / na ca tathAvidhamasti / na ca vAhyakaraNagato dharmaH sarvo'pyAntare yojayituM zakyate / anyathA dIpena cakSuSA devadattaH | pazyatItyatrApi dIpAdivaccakSuSo'pyekAntena devadattasya bhedaH syAt / tathA ca sati lokapratItivirodha iti / zaMkA - AtmA to kartA hai; jJAna karaNa hai, - karttA aura karaNake baDhaI ( khAtI ) aura kuThArake samAna bheda hI pratIta hai; | arthAt jaise baDhaIrUpa karttA apanese bhinna kuThArarUpa karaNase kASTako chedatA hai, usI prakAra AtmArUpa katI jJAnasvarUpa karaNake dvArA | padArthako jAnatA hai, ataH AtmA aura jJAna ye donoM bhinna hI pratItike gocara hote hai / isa kAraNa jJAna tathA AtmA, ina donoMke abheda kaise ho sakatA hai ? samAdhAna - yaha kahanA ucita nahI hai| kyoMki dRSTAnta viSama hai / bhAvArtha - kuThAra to vAyakaraNa hai| aura jJAna ataraMga karaNa hai; isa kAraNa ina donoMke samAnatA kaise ho sakatI hai arthAt kuThArarUpa vAhyakaraNake dRSTAntase jJAnarUpa aMta| raMgakaraNako bhinna siddha nahIM kara sakate ho / aura hamane jo do prakArake karaNa kahe hai; ve aprasiddha nahIM hai / kyoMki vyAkaraNake | jJAtA jana kahate hai ki, " jJAnavAnoM ko bAhya aura Abhyantara ( aMtaraMga ) rUpase do karaNa jAnane cAhiyeM | jaise devadatta dAtra ( darAMtI ) se chedatA hai aura manase meruparvatako jAtA hai; yahAM para dAtra vAhyakaraNa hai aura mana aMtaraMga karaNa hai / hAM yadi tumane 1 kha- pustake ' dRSTAntasyaiva ' iti pATha / 2 kha- pustake na cedamiti pAThaH / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 51 // ga jaise bar3haIrUpa karttAse kuThArarUpa bAhyakaraNako bhinna batAyA hai; usIprakAra kisI karttAko kisI aMtaraMga karaNase sarvathA bhinna dikhalAo to dRSTAnta tathA dAntika ( jJAna ) ke samAnatA ho sakatI hai; paraMtu isa prakArakA koI dRSTAnta hI nahIM hai / aura bAhyakaraNameM prApta jo dharma hai, usa sabako hI tuma ataraMgakaraNameM nahI lagA sakate ho| kyoMki yadi vAhyakaraNake saba dharmako aMtaraMgameM lagAoge to devadatta dIpaka aura netrase dekhatA hai, yahAM jaise devadattase dIpa Adi bhinna hai, usIprakAra netra bhI devadattase sarvathA bhinna ho jAve aura aisA hone para lokakI pratItise virodha utpanna hove | api ca sAdhyavikalo'pi vAsivarddhakidRSTAntaH / tathAhi - nAyaM varddhakiH kASThamidamanayA vAsyA ghaTayiSya | ityevaM vAsigrahaNapariNAmenA'pariNataH san tAmagRhItvA ghaTayati / kintu tathA pariNatastAM gRhItvA / tathA pariNAme ca vAsirapa tasya kASThasya ghaTane vyApriyate puruSo'pi / ityevaM lakSaNaikArthasAdhakatvAdvAsivarddhakyorabhedo'pyupa pdyte| tatkathamanayorbheda evetyucyate / evamAtmApi vivakSitamarthamanena jJAnena jJAsyAmIti jJAnagrahaNapariNAmavAn jJAnaM gRhItvArthaM vyavasyati / tatazca jJAnAtmanorubhayorapi saMvittilakSaNaikakAryasAdhakatvAdabheda eva / evaM kartRkarayorabhede siddhe saMvittilakSaNaM kAryaM kimAtmani vyavasthitaM AhosvidviSaya iti vAcyam / Atmani cet-siddhaM | naH samIhitam / viSaye cetkathamAtmano'nubhavaH pratIyate / atha viSayasthitasaMvitteH sakAzAdAtmano'nubhavastarhi kiM na puruSAntarasyApi / tadbhedAvizeSAt / aura bhI yaha doSa hai ki, tumane jo bar3haI aura kuThArakA dRSTAnta diyA hai, vaha sAdhyase vikala ( rahita ) hai arthAt AtmA aura jJAna ina donoMke bhedako nahIM sAdha sakatA hai| so hI dikhalAte hai - vaha baDhaI ' isa kASTako isa kuThAra ( kuhAr3e ) se ghaDgA' aisA jo kuThArako grahaNa karanerUpa pariNAma hai; usase apariNata ( rahita ) ho kara; usa kuThArako vinA grahaNa kiye nahIM ghaDatA hai, kintu kuThArake grahaNa karanerUpa pariNAmase sahita hokara usa kuThArako grahaNa karake hI kASTako ghar3atA hai / aura jaba vaha vaDhaI kuThAragrahaNarUpa pariNAmase viziSTa huA to siddha huA ki kuThAra bhI usa kASTake ghaDanemeM vyApAra karatA hai aura vaha baDhaIrUpa puruSabhI kASTake ghaDanemeM vyApAra karatA hai / aura isa ukta prakArase kASTake ghar3anerUpa arthakriyAkI sAdhakatAse bar3haI tathA kuThArake abheda bhI siddha hotA hai arthAt jaise kuThArase kASTa ghar3A jAtA hai, usI prakAra usa bar3haIse bhI ghar3A jAtA hai; // 51 // rA. jai. za Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | ataH kASTaghaTanarUpa eka arthakriyAko karanese baDhaI aura kuThAra ye donoM kisI apekSAse abhinna bhI hai / ataH tuma ' ye donoM bhinna hI hai ' aisA kaise kahate ho / isI prakAra AtmA bhI ' vivakSita ( amuka ) arthako isa jJAnase jAnUMgA' isa prakArake jJAnagrahaNarUpa pariNAmase sahita huA jJAnako grahaNa karake padArthako jAnatA hai / aura jaba aisA huA to padArthake jAnanerUpa eka arthake sAdhaka honese jJAna aura AtmA ye donoM bhI abhinna hI siddha hue / isa prakAra karttA aura karaNa ke abheda siddha hone para hama prazna karate hai ki; vaha saMvitti ( jAnate ) rUpa kArya kyA ? AtmAmeM sthita hai; athavA viSaya ( jisa padArthako AtmA jAnatA hai, usa ) meM sthita hai; isakA uttara kahanA cAhiye / yadi kaho ki; saMvittirUpa kArya AtmAmeM sthita hai; taba to hamArA manoratha siddha hogayA arthAt hama jainI bhI jAnanerUpa kAryako AtmAmeM hI mAnate hai / yadi kaho ki; viSayameM sthita hai; to AtmAke sukha-dukha AdikA anubhava kaise pratIta hotA hai ? / uttarameM kadAcita yaha kaho ki viSayameM vidyamAna jo saMvitti hai; / usase AtmAke anubhava hotA hai, to vaha anubhava usa eka AtmAke hI kyoM hotA hai anya AtmAoMke kyoM nahIM hotA hai kAraNa ki, bhedakA avizeSa hai arthAt jaise viSayasthitasaMvitti se dUsare AtmA bhinna hai, vese hI vaha AtmA bhI bhinna hai / 1 1 atha jJAnAtmanorabhedapakSe kathaM kartRkaraNabhAva iti cet-nanu yathA sarpa AtmAnamAtmanA veSTayatItyatra ' abhede yathA kartRkaraNabhAvastathAtrApi ' / atha parikalpito'yaM kartRkaraNabhAva iti cedveSTanAvasthAyAM prAgavasthAvilakSaNaga| tinirodhalakSaNArthakriyAdarzanAtkathaM parikalpitatvam / na hi parikalpanAzatairapi zailastambha AtmAnamAtmanA veSTayatIti vaktuM zakyam / tasmAdabhede'pi karttRkaraNabhAvaH siddha eva / kiJca caitanyamitizabdasya cintyatAmanvarthaH / cetanasya bhAvazcaitanyam / cetanaJcAtmA tvayApi kIrtyate / tasya bhAvaH svarUpaM caitanyam / yacca yasya svarUpaM na tattato bhinnaM bhavitumarhati / yathA vRkSAdvRkSasvarUpam / jJAna aura AtmAke abheda mAnanemeM kartRkaraNabhAva to uttara yaha hai ki, sarpa Apako apanese | veDhatA ( gheratA ) hai ' yahAM para jaise karttA aura karaNake abheda hone para bhI kartRkaraNabhAva hai; usI aba yadi tuma ( vaizeSika ) aisA prazna karo ki, karttA hai, yaha karaNa hai aisI vyavasthA kaise hogI, 1 kha ga pustakayorepa pATho na vidyate / kaise hogA arthAt yaha veSTita karatA hai arthAt prakAra 6 AtmA jJAnase Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdama. // 52 // rAjai.zA jAnatA hai ' yahAM bhI kartRkaraNabhAva hotA hai / yadi kaho ki, yaha kartRkaraNabhAva parikalpita arthAt asatya hai; to sarpakI veSTana avasthAmeM pUrva avasthAse vilakSaNa gamanake nirodha rUpa arthakriyAko dekhanese parikalpita kaise hai arthAt jaba sarpa Apako apanese ver3hatA hai, usasamaya vaha pahalekI jo gamanarUpa arthakriyA hai; usako choDakara gamanake baMda honerUpa arthakriyAko dhAraNa karatA hai| ata: usameM kartRkaraNabhAva kalpita nahIM ho sakatA hai / kyoMki; saikaDoM kalpanAose bhI yaha pApANakA stabha (thaMbhA) Apako apanese veSTita karatA hai, aisA nahIM kaha sakate haiN| isa kAraNa AtmA aura jJAna ina donoke abheda honepara bhI kartRkaraNabhAva siddha ho hI gayA / aura bhI vizeSa yaha hai ki, tuma caitanya isa zabdake yathArtha arthakA vicAra kro| cetanakA jo bhAva hotA hai; chAvaha caitanya kahalAtA hai aura AtmAko cetana tuma bhI kahate ho, usa AtmAkA jo bhAva arthAt svarUpa hai, vaha caitanya MI(jJAna ) hai / aura jo jisakA svarUpa hotA hai, vaha usase bhinna nahIM ho sakatA hai| jaise ki; jo vRkSakA svarUpa hai, vaha OM"vRkSase kadApi bhinna nahIM hotA hai| 2 athAsti cetana aatmaa| paraM cetnaasmvaaysmbndhaat| na svtH| tathApratIteriticet-tadayuktam / yataH pratIti zcetpramANIkriyate tarhi nirvAdhamupayogAtmaka evAtmA prasiddhyati / na hi jAtucitsvayamacetano'haM, cetanAyogAccepUtanaH, acetane vA mayi cetanAyAH samavAya iti pratItirasti / jJAtAhamiti samAnAdhikaraNatayA prtiiteH| bhede tathApratItiriti cet / na / kathaM cittAdAtmyA'bhAve sAmAnAdhikaraNyagratIteradarzanAt / yaSTiHpuruSa ityAdipratItistu bhede satyupacArAdRSTA / na punastAtvikI / upacArasya tu bIjaM purupasya yssttigtstbdhtvaadigunnairbhedH| upacArasya mukhyArthasparzitvAt / tathA cAtmani jJAtAhamitipratItiH kathaMciccetanAtmatAM gamayati / tAmantareNa jJAtAhamiti pratIteranupapadyamAnatvAt / ghaTAdivat / na hi ghaTAdiracetanAtmako jJAtAhamiti pratyeti / caitanyayogA'bhAvAdasau na tathA pratyetIticet / na / acetanasyApi caitanyayogAccetano'hamiti pratipatteranantarameva nirastatvAt / ityace OM tanatvaM siddhamAtmano jaDasyArthaparicchedaM parAkaroti / taM punaricchatA caitanyasvarUpatAsya sviikrnniiyaa| meM yadi kaho ki, AtmA cetana to hai; paraMtu samavAyasavaMdhase hai arthAt samavAyasavadhase jJAna AtmA samaveta hai; ataH jJAnake 1. yogase cetana hai aura AtmA svaya cetana nahIM hai| kyoMki aisI hI pratIti hotI hai / so yaha kahanA anucita hai| kyoMki, | // 52 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi tuma pratItiko hI pramANa karate ho to binA kisI bAdhAke jJAnasvarUpa hI AtmA siddha hotA hai / kyoMki, ' mai svayaM acetana iM, cetanA ( jJAna ) ke yogase cetana huA hUM, athavA mujha acetana AtmAmeM cetanAkA samavAya hai; aisI pratIti kadAcit bhI nahI hotI hai / kAraNa ki 'maiM jJAtA ( jAnane vAlA ) hUM' isa prakArakI samAna adhikaraNapanerUpa pratIti hotI hai / yadi kaho ki;yaha pratIti AtmA aura jJAnake bheda honepara bhI ho jAvegI / so nahIM / kyoMki, kathaMcit tAdAtmya ( abhinnatA ) ke abhAvameM sAmAnAdhikaraNyapratIti kahIM bhI dekhanemeM nahIM AtI hai arthAt jaba kisI na kisI prakArase ekakI dUsareke sAtha abhinnatA hotI hai; tabhI una donoMke samAna adhikaraNapanerUpa pratIti hotI hai / aura jo puruSa yaSTi hai arthAt yaha puruSa yaSTi ( lAThI va lakar3I ) rUpa hai; ityAdi pratIti hotI hai; vaha puruSa aura yaSTike paraspara bheda honepara bhI upacArase dekhI jAtI hai / aura | 'puruSa yaSTi hai' yaha pratIti tattvarUpa arthAt yathArtha nahI hai / tathA puruSake yaSTimeM prApta stabdhatA Adi guNoMse jo abheda hai; vahI upacArakA kAraNa hai / kyoMki, upacAra mukhya arthako sparza karanevAlA hotA hai / bhAvArtha- puruSa yaSTi hai; isa pratItimeM yadyapi puruSa aura yaSTi donoM bhinna 2 hai; tathApi yaSTike jo stabdhatA Adi guNa hai; ve puruSameM bhI hai; ataH yaSTike stavdha - tA Adi mukhya guNoMko grahaNa karake puruSameM yaSTikA upacAra kiyA gayA hai / aura jaise ' puruSa yaSTi hai' yaha pratIti | puruSameM stabdhatA Adi guNoMse kathaMcit yaSTirUpatA janAtI hai, usI prakAra 'mai jJAtA hUM' yaha pratIti AtmAmeM kathaMcit caitanyarUpatA dyotita karatI hai| kyoMki, usa caitanyarUpatAke cinA 'mai jJAtA hUM' aisI pratIti utpanna nahI hotI hai / ghaTa Adike samAna / kyoMki; acetanarUpa ghaTa 'mai jJAtA hUM' isa pratItiko nahI karatA hai / aura 'mai jJAtA hUM ' aisI pratIti AtmAke hotI hai; ataH ' AtmA kathaMcit cetanarUpa hai ' yaha nizcita hotA hai / yadi kaho ki; ghaTameM caitanya ( jJAna ) kA yoga nahI hai arthAt ghaTameM jJAna samavAyasaMbaMdhase nahI rahatA hai; isakAraNa ghaTa 'maiM jJAtA ' aisI pratIti nahI karatA hai; so nahIM / kyoMki; acetanake bhI caitanyake yogase 'mai cetana hUM' aisI pratIti hotI hai " yaha jo tumhArA aGgIkAra ( mata ) hai; usakA abhI | Upara hI khaMDana kara cuke hai / isa prakAra jar3a AtmAke siddha huA acetanapanA AtmAke viSayajJAnako dUra karatA hai / aura jo | AtmAke padArthakA jJAna cAhatA hai; usako AtmAke caitanyasvarUpatA svIkAra karanI cAhiye / bhAvArtha - acetana AtmA padArthako Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 53 // rAjai.zA. sAdvAdamA nahIM jAna sakatA hai; ataH yadi tuma (vaizeSika) AtmAko jJAtA ( padArthoMkA jAnanevAlA ) mAnanA cAhate ho to pahale AtmAko caitanyakharUpa ( jJAnarUpa ) khIkAra kro|| nanu jJAnavAnahamiti pratyayAdAtmajJAnayorbhedaH / anyathA dhanavAnitipratyayAdapi dhndhnvtorbhedaabhaavaanussnggaat| tadasat / yato jJAnavAnahamiti nAtmA bhavanmate pratyeti jaDatvaikAntarUpatvAt / ghaTavat / sarvathA jaDazca syAdAtmA jJAnavanihamitipratyayazca syAdasya virodhA'bhAvAt / iti mA nirNaiSIH tasya tathotpattyasambhavAt / jJAnavAnahamiti hi pratyayo nA'gRhIte jJAnAkhye vizeSaNe vizeSye cAtmani jAtUtpadyate / svamatavirodhAt / " nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" iti vacanAt / zaMkA-'mai jJAnavAna hUM' isa pratyayase AtmA aura jJAnake bheda siddha hotA hai / kyoMki; yadi isa pratyayase AtmA aura / jJAnake bheda na hove to ' mai dhanavAna hUM' isa pratyayase dhana aura dhanavAna ina donoMke bhedake abhAvakA prasaMga hogaa| bhAvArthavaizeSika aba yahAMpara aisA kahate hai ki, yadi ' maiM jJAtA hUM' isa pUrvokta pratyayase AtmA tathA jJAnake bheda siddha nahIM hotA hai; kA to astu mata ho; parantu ' mai dhanavAna hU' isa pratyayase jaise dhanake aura dhanavAnake bheda pratIta hotA hai, usI prakAra 'maiM jJAnavAna hU~' isa pratyayase AtmA aura jJAnake bheda siddha hotA hai / samAdhAna-yaha tumhArA kahanA mithyA hai| kyoMki tumhAre matameM AtmA sarvathA jaDarUpa hai; ata 'mai jJAnavAna hUM' aisI pratIti nahIM kara sakatA hai / ghaTake samAna arthAt jaise-sarvathA jaDa honese ghaTa ukta pratItiko nahIM karatA hai, vaise hI AtmA bhI ukta pratItiko nahIM kara sakatA hai / aba kadAcit aisA kaho ki AtmA sarvathA jaDa bhI hai aura mai 'jJAnavAna hUM' isa pratyayakA dhAraka bhI hai / kyoMki, aisA mAnanemeM koI virodha nahIM hai / so tima aisA bhI nirNaya mata karo / kyoMki; AtmAke 'mai jJAnavAna hUM' aisI pratIti hI nahIM hotI hai / kAraNa ki, 'mai jJAnavAna naa| yaha pratyaya jJAnanAmaka vizeSaNa aura AtmAnAmaka vizeSyako ahaNa kiye binA kadAcit bhI utpanna nahI hotA hai| kyoMki vizeSaNako grahaNa kiye vinA vizepyameM buddhi nahIM hotI hai' aisA vacana hai; ata' tumhAre matase virodha hogaa| AMIL grahItayo tayorutpadyata iti cet-kutstdgRhiitiH| na tAvatsvataH / svasaMvedanA'nabhyupagamAt / svasaMvidite / hyAtmani jJAne ca svataH sA yujyate / nAnyathA / santAnAntaravat / paratazcettadapi jJAnAntaraM vizeSyaM nAgRhIte paratazcettadapi jJAnApagamAt / svasaMvidita // 53 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnatvavizeSaNe grahItuM zakyam / gRhIte hi ghaTatve ghaTagrahaNamiti jJAnAntarAttadgRhaNena bhAvyam / ityanavasthAnAtkutaH prkRtprtyyH| tadevaM nAtmano jaDasvarUpatA saMgacchate / tadasaGgatau ca caitanyamaupAdhikamAtmano'nyaditi vAGmAtram / ___ yadi kaho ki; jaba AtmA jJAnanAmaka vizeSaNa aura AtmAnAmaka vizeSya; ina donoMko grahaNa kara cukatA hai; tava ' mai jJAnavAna hU' aisA pratyaya utpanna hotA hai; to yahAM para hama prazna karate hai ki; AtmAke usa jJAna tathA AtmAkA grahaNa kisase huA ? yadi uttarameM kaho ki; AtmA khataH ( apane Apa hI se ) una donoMkA grahaNa kara letA hai; to yaha kahanA ucita nahIM | jA hai| kyoMki; tumane AtmA tathA jJAnako svasaMvedaka ( apane jAnanevAlA ) nahIM mAnA hai / bhAvArtha-yadi AtmA aura jJAna ye | donoM khasaMvidita ( apanese Apa jAnanemeM Ate hue ) hoveM; taba to AtmAke jJAna tathA AtmAkA grahaNa ho sakatA hai aura anyaprakArase nahIM / dUsare saMtAnake samAna / arthAt jaise ghaTa paTa Adi dUsare saMtAna ( padArtha ) akhasaMvedaka honese jJAna tathA AtmAkA grahaNa nahIM kara sakate hai| usI prakAra AtmA bhI jJAna va AtmAke grahaNa karane meM asamartha hai| aba kadAcit aisA kaho ki; AtmA para ( dUsare ) jJAnake dvArA apane jJAnanAmaka vizeSaNako grahaNa karatA hai to vaha dUsarA jJAnarUpa vizeSya bhI apane jJAnatvavizeSaNako grahaNa kiye vinA usa AtmAke jJAnarUpavizepaNako grahaNa karanemeM asamartha hai| kyoMki; ghaTatvakA grahaNa honepara ghaTakA | grahaNa hotA hai bhAvArtha-jaise tumhAre matameM ghaTatvakA grahaNa ho cukane para ghaTakA grahaNa hotA hai; usI prakAra jJAnatvakA grahaNa honeke pazcAt hI jJAnakA grahaNa honA cAhiye / isa kAraNa dUsare jJAnake jJAnatvakA grahaNa tIsare jJAnase aura tIsare jJAnake jJAnaIVtvakA grahaNa cauthe jJAnase evaM uttarottara jJAnatvakA grahaNa uttarottara jJAnase mAnoge to kahIM bhI sthiti na hogI arthAt anavasthA | sadoSa prApta hogA / ataH AtmAke 'mai jJAnavAna hUM' yaha prakRta pratyaya kisase hove ? arthAt kisI prakArase bhI AtmA 'mai jJAna vAna hUM' aisI pratIti nahIM kara sakatA hai / so isa pUrvokta prakArase AtmAke jaDarUpapanA prApta nahIM hotA hai arthAt AtmA jar3a siddha nahI hotA hai / aura AtmAke jaDarUpatAkI prApti nahIM honepara 'jJAna upAdhijanita honeke kAraNa AtmAse bhinna hai' yaha jo| tuma vaizeSikoMkA kahanA hai; so vacanamAtra hai arthAt vyartha hai| 1 jaDasvarUpatAyA aprAptI. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.je. sthAdvAdamaM. // 54 // tathA yadapi na saMvidAnandamayI ca muktiriti vyavasthApanAyAmanumAnamavAdi sntaantvaaditi| tatrAbhidhIyate / nanu kimidaM santAnatvaM svatantramaparAparapadArthotpattimAtraM vA, ekAzrayA'parAparotpattirvA / tatrAdyaH pakSaH svybhicaarH| aparApareSAmutpAdukAnAM ghaTapaTakaTAdInAM santAnatve'pyatyantamanucchidyamAnatvAt / atha dvitIyaH pakSastahi tAdRzaM santAnatvaM pradIpe nAstIti sAdhanavikalo dRssttaantH| paramANupAkajarUpAdibhizca vyabhicArI hetuH| tathAvidhasantAnatvasya tatra sdbhaave'pytyntocchedaabhaavaat| api ca santAnatvamapi bhaviSyati atyantAnucchedazca bhvissyti|vipryye vaadhkprmaannaa'bhaavaat| iti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdapyanaikAntiko'yam / kiJca sthAdvAdavA dinAM nAsti kvacidatyantamucchedo dravyarUpatayA sthASNUnAmeva satAM bhAvAnAmutpAdavyayayuktatvAt / iti viruddhazca / IN|| iti nAdhikRtAnumAnAbuddhyAdiguNocchedarUpA siddhiH sidhyati / | aura jo tumane ' jJAna tathA sukhakharUpa mokSa nahIM hai| isa viSayako siddhakaraneke liye satAnapanese arthAt ' AtmAke jJAna sukha Adi navoM vizeSaguNoMkA saMtAna atyaMta nAzako prApta hotA hai, satAnapanA honese' aisA anumAna kahA hai| usameM hama yaha kathana karate hai ki, vaha saMtAnatva kyA hai ? arthAt khatatra apara apara ( bhinna 2) padArthoMkI utpattirUpa hI saMtAnatva hai ? athavA eka Azraya ( adhikaraNa ) meM apara apara padArthoM kI utpattirUpa saMtAnatva hai| yadi kaho ki,- khataMtrarUpase jo bhinna 2 padArthoM kI utpatti hai; vahI saMtAnatva hai, taba to yaha tumhArA vikalpa vyabhicAra sahita hai arthAt AtmAko jJAna-sukharahita || siddha karaneke artha jo tumane saMtAnatva hetu diyA hai, vaha vyabhicArI hai| kyoMki utpanna honevAle jo apara apara ghaTa paTa kaTa (caTAI ) Adi hai, inake saMtAnapanA honepara bhI atyaMta nAzavAnapanA nahIM hai| bhAvArtha-vaizepikamatameM ghaTa Adi satAnoMkA niranvaya nAza nahIM hotA hai arthAt naSTa hue ghaTa Adi padArthoMkA paramANuparyanta samavAyI rahatA hai| isa kAraNa ghaTa Adika satAna hai to bhI unakA sarvathA nAza nahIM hotA hai| ata. prakRta anumAnameM jo saMtAnatva hetu hai; vaha sarvathA naSTa honevAle jJAna sukha AdimeM bhI rahatA hai aura sarvathA naSTa na honevAle ghaTa paTAdimeM bhI rahatA hai; isakAraNa vyabhicArI hai| yadi kaho ki; eka hI AzrayameM jo apara apara padArthoMkI utpatti hai; vaha saMtAnatva hai, to aisA saMtAnatva pradIpameM nahIM hai, isakAraNa sAdhanavikala dRSTAnta hai| bhAvArtha-pradIpameM jo saMtAna hai; usakA adhikaraNa eka nahIM hai| kyoMki pUrvavanhijvAlA // 54 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa jo pradIpa hai; vaha jisa kSaNameM pUrva vanhijvAlA naSTa hotI hai; usI kSaNameM naSTa ho jAtA hai / isa kAraNa ukta anumAnameM jo tumane pradIpakA dRSTAnta diyA hai; vaha sAdhanavikala ( sAdhanase zUnya ) hai / aura paramANumeM jo pAkajarUpa Adi hai, unase yaha hetu vyabhicArI bhI hai| kyoMki; una rUpa rasa AdimeM paramANurUpa eka AzrayameM honevAle apara apara rUpa rasa Adi saMtAna hai; to bhI INunakA atyaMta nAza nahIM hotA hai| bhAvArtha-vaizeSikamatameM pRthivIke paramANu pAka hotA hai, aura java ghaTa rUpa avayavIkA | agnike sayogase nAza ho jAtA hai taba khatantra ( avayavI rahita ) jo paramANurUpa avayava hai; unameM pAka hotA hai aura phira pake hue paramANuoMke saMyogase adRSTake balase punaH ghaTa ho jAtA hai, aisI vyavasthA hai / ataH ghaTako agnimeM dharanese jaba usa ghaTakA paramANuparyanta vibhAga hotA hai, taba una paramANuoMmeM jo pUrva ghaTake rUpa, rasa Adi saMtAna hai, ve badalakara dUsare rUpa rasa | Adi rUpase utpanna hote hai isakAraNa yadyapi pUrva tathA apara rUpa rasa AdikA saMtAnatva paramANurUpa eka AzrayameM rahatA hai; tau || bhI una rUpAdika saMtAnoMkA sarvathA nAza nahIM hai / isa kAraNase bhI saMtAnatvarUpa hetu vyabhicArI hai / aura saMtAnatva bhI hogA, atyaMta nAza bhI na hogA, isa viparItatarkameM koI bAdhaka pramANa nahIM hai / arthAt ghaTa Adi padArtha saMtAna bhI hai aura unakA sarvathA nAza bhI nahI hai, aisA yadi viparIta tarka kiyA jAve to isa tarkakA bAdhaka koI dUsarA pramANa nahIM hai; isakAraNa yaha saMtAnatva hetu saMdigdha hai vipakSase vyAvRtti jisakI aisA honeke kAraNa anekAntika bhI hai / bhAvArtha-vaizeSikoMke pravRtta | anumAnameM sarvathA ucchedyatvarUpa sAdhyakA abhAvakharUpa jo anucchedyatva hai, usa anucchedyatvake dhAraka ghaTAdi satAna ho sakate hai| isa kAraNa vipakSarUpa ghaTAdimeM sarvathA ucchedyatvakI rahitatAmeM saMdeha honese yaha saMtAnatva hetu anekAntika bhI hai| WI nApi " na hi vai sazarIrasya " ityAderAgamAt / sa hi zubhAzubhAdRSTaparipAkajanye sAMsArikapriyApriye paraspa-|| marAnuSakte apekSya vyavasthitaH / muktidazAyAM tu sakalAdRSTakSayahetukamaikAntikamAtyantikaM ca kevalaM priyameva / tatkathaM pratiSidhyate / Agamasya cAyamarthaH / sazarIrasya gaticatuSTayAnyatamasthAnavartina AtmanaH priyApriyayoH parasparAnuSaktayoH sukhaduHkhayorapahatirabhAvo nAstIti / avazyaM hi tatra sukhaduHkhAbhyAM bhAvyam / (parasparAnuSakta tvaM ca smaaskrnnaadbhyuuhyte)| azarIraM muktAtmAnaM (vA zabdasyaivakArArthatvAt ) azarIrameva vasantaM siddhikSemAtramadhyAsInaM priyApriye parasparAnuSakte sukhaduHkhe na spRshtH| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 55 // aura ' nahi vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti ' ityAdi AgamakA pramANa jo tumane diyA hai; usase bhI mukta avasthAmeM AtmA sukhaduHkha rahita nahI siddha hotA hai / kyoMki; vaha Agama zubhaadRSTa (puNya) tathA azubhaadRSTa ( pApa ); ina donoMke udayase utpanna huA aura parasparAnuSakta (ApasameM ekake pIche dUsarA lagA huA) aisA jo saMsArasaMbaMdhI sukha tathA duHkha hai; usakI apekSAkarake vyavasthita hai / aura mukta avasthAmeM to samasta - puNya pApake nAzase utpanna huA aisA kevala ekAntika ( sarvathA ) tathA Atyatika ( phira nAzako prApta na honevAlA) sukha hI hai / ata: vaha Agama usa sukhakA niSedha kaise kara sakatA hai | tathA AgamakA artha yaha hai ki; sazarIra arthAt naraka, tiryaca, manuSya aura deva nAmaka cAra gatiyoMmeMse kisI bhI eka gatimeM rahanevAle AtmAke priya apriyakA arthAt parasparAnuSakta jo sukha tathA duHkha hai; una donoMkA apahati (abhAva) nAsti ( nahI hai ) isa kAraNa una cAroM gatiyoMmeMse kisI bhI gatimeM rahanevAle jIvake niyamase sukha aura duHkha ye donoM hone cAhiye / [' priyApriya ' yahAM para jo dvaMdvasamAsa kiyA gayA hai; usase sukha tathA duHkhake parasparAnuSaktatAkA grahaNa hotA hai ] aura 'vasanta' mukti ke sthAna meM virAjamAna 'azarIraM' mukta AtmAko 'vA' hI 'priyApriye' parasparAnuSakta sukha tathA duHkha, ye donoM ' na spRzataH ' nahIM sparza karate haiM ( yahAM vA zabda evakArake artha meM hai / ) idamatra hRdayam / yathA kila saMsAriNaH sukhaduHkhe parasparAnupakte syAtAM na tathA muktAtmanaH / kiMtu kevalaM sukhameva / duHkhamUlasya zarIrasyaivA'bhAvAt / sukhaM tvAtmasvarUpatvAdavasthitameva / svasvarUpAvasthAnaM hi mokSaH / ata evacA'zarIramityuktam / AgamArthazcAyamitthameva samarthanIyaH / yata etadarthAnupAtinyeva smRtirapi dRzyate / sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAd - duSprApamakRtAtmabhiH / 1 / " na cAyaM sukhazabdo duHkhAbhAvamAtre vartate / mukhyasukhavAcyatAyAM vAdhakAbhAvAt / ayaM rogAdvipramuktaH sukhI jAta |ityAdivAkyeSu ca sukhItiprayogasya paunaruktyaprasaGgAcca duHkhAbhAvamAtrasya rogAdvipramukta itIyataivagatatvAt / (c bhAvArtha yahAM para yaha hai ki, jaise- saMsArI jIvake parasparAnuSakta sukhaduHkha hote hai arthAt jaise saMsArameM jIvake sukhake pIche duHkha aura duHkhake pIche sukha hotA hai, vaise parasparAnuSakta sukha, duHkha mukta AtmAke nahIM hote hai, kintu mukta jIvake kevala sukha hI hotA hai / kyoMki; duHkhakA mUla ( asAdhAraNa kAraNa ) jo zarIra hai, usa zarIrakA hI usa mukta jIvake abhAva hai / // 55 // rA. jai.zA. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura sukha to AtmAkA svarUpa honese mukta jIvake hai hI hai / kyoMki, apane svarUpameM jo sthita honA hai; vahI mokSa kahalAtA hai; bhAvArtha-sukha AtmAkA kharUpa hai / aura kharUpameM sthita honA hI mokSa hai, ataH muktajIvake sukha hai hI / tathA isI lAkAraNa 'azarIraM vA' ityAdi AgamameM azarIra aisA kahA hai / aura isa Agamake arthakA isI prakAra tumako samarthana karanA cAhiye arthAt hamane jaisA AgamakA artha kiyA hai; vaisA hI tumako karanA cAhiye / kyoMki usa Agamake arthakA anusaraNa karanevAlI smRti bhI dekhI jAtI hai / vaha yaha hai ki; ' jahAM buddhise grahaNa karane yogya aura iMdriyoMke agocara aisA AtyaMtika sukha hai; usIko pApI jIvoMko durlabha ( duHkhase prApta hone vAlA ) mokSa jAnanA cAhiye / 1 / " aura yahAM para yaha sukha zabda kevala IN duHkhake abhAvameM hI nahIM hai / arthAt yadi tuma kaho ki; yahAM sukhazabdase duHkhake abhAvarUpa arthakA hI grahaNa hai, so nahIM hai| kyoMki prathama to sukha zabdakA mukhya sukharUpa arthake karanemeM koI bAdhaka nahIM hai; dUsare yadi sukhase duHkhakA abhAva hI mAnA IN|jAve to ' yaha rogase rahita hokara sukhI ho gayA' ityAdi vacanoMmeM punaruktidoSakA prasaMga hotA hai / bhAvArtha-yadi duHkhake | abhAvako hI sukha mAnoM to ' yaha rogase rahita ho gayA ' isa kahanese hI yaha sukhI hogayA aisA samajha liyA jAvegA ataH | - yaha rogase rahita hokara sukhI ho gayA ' aisA kathana karanemeM punaruktidoSa hogA aura vaha tumako iSTa nahIM hai| KI na ca bhavadudIrito mokSaH puMsAmupAdeyatayA saMmataH / ko hi nAma zilAkalpamapagatasakalasukhasaMvedanamAtmAnamu papAdayituM yateta / duHkhsNvednruuptvaadsy| sukhaduHkhayorekasyAbhAve parasyAvazyambhAvAt / ata eva tvadupahAsaH zrUyate / " varaM vRndAvane ramye kroSTutvamabhivAJchitam / na tu vaizeSikI muktiM gautamo gantumicchati / 1 / " sopAdhikasAvadhikaparimitAnandaniSyandAtsvargAdapyadhikaM tadviparItAnandamamlAnajJAnaM ca mokSamAcakSate vickssnnaaH| yadi tu jaDaH pASANanirvizeSa eva tasyAmavasthAyAmAtmA bhavettadalamapavargeNa / saMsAra eva varamastu / yatra tAvadantarAntarApi duHkhakaluSitamapi kiyadapi sukhamanubhujyate / cintyatAM tAvatkimalpasukhAnubhavo bhavya uta sarvasukhoccheda ev| / aura tumhAre kahe hue mokSako manuSya upAdeya ( grahaNa karane yogya ) rUpa nahI mAnate hai / kyoMki; aisA kauna puruSa hai jo kA zilAke samAna saba sukhoMke jJAnase rahita aise AtmAko banAneke liye prayatna karai, bhAvArtha-jaise zilA ( eka pASANabheda ) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamA sukhake anubhavase rahita hai; anabhavase rahita hai usI prakAra tayAre mokSameM bhI jIva mayo jJAna rahita ho jAtA hai| dina cAhanevAlA koIrAlA kA bhI puruSa apane AtmAko mukha rahita banAnA nahIM cAhatA hai| kyoMkiH-sukha aura dasa ina donoM ne ekakA abhAva honepara dUsarekA avazya sadbhAva rahatA hai| ataH yaha tumhArA mokSa dulake anubhava rUpa hai| bhAvArtha-jahAM suna nahIM rahatA hai| yahAM duHl| aura jahA~ duHkha nahIM rahatA hai; vahAM mukha niyamase rahatA hai aura tumhAre mokSa sunakA anubhava hotA nahIM hai| ataH yaha tumhAga. mokSa du khake anubhava rUpa (dukharUpa ) hai / aura isI kAraNa tundAga upahAsa bhI sunA jAtA hai / vaha yaha hai-"nyAyadAnake karttA gotamamuni manohara vRMdAvanama zRMgAla (gIdaDa ) honekI inchAke kagneko no acchA mamamane hai / pagnu vaigeSikoM kii| muktimeM jAnekI icchA nahIM karate haiM / bhAvArtha-gotama RgI vaizeSikoM ke jJAna-suna rahita mokSameM jAneme dAyanameM zRgAla ho| jAnA acchA samajhate haiM / aura upAdhisahita, maryAdAke dhAraka ( ina devako yahAM itane samaya hI muna milegA iname adhika nahIM / aisI haddavAle ) tathA parimita (imako yahA ima ina prakArakA itanA hI suna milegA. isase adhika nahIM. isa prakArake parimANa arthAt adAja vAle ) AnaMdako denevAlA jo svarga hai; umage bhI adhika upAdhirita. maryAdArahita aura aparimANa sulako pAraNa karanevAlA tathA nahIM malIna huA hai; jJAna jimameM ainA arthAt paripUrNa nirgala jAnanahita ainA mokSa kahate haiN| aura yadi AtmA pApANake samAna jaTarUpa hI usa mokSaavasAma ho to aise mokSane pUrNatA ho arthAt uma mokSame pUrA paDho / sasAra hI acchA raho ki, jisameM du khase kalupita aisA bhI kucha 2 suna cIna 2 meM bhogA jAnA hai / bhAvArtha-yumake prabhAvarUpa mokSase sasAra hI acchA haijinameM kabhI kabhI thor3A 2 suga bhoganemeM AtA hai / tuma (vaigepika)hI vinAra karo phi. kyA zAalpa mukhakA anubhava karanA acchA hai ' yA saba musakA nAza ho jAnA hI acchA hai| ___ athAsti tathAbhUte mokSe lAbhAtirekaH prekSAdakSANAm / te yevaM vivecayanti / maMmAre tAvaduHkhAspRSTaM sukhaM n|| sambhavati / duHkhaM cAvazyaheyam / vivekahAnaM cAnayorephabhAjanapatitaviSamadhunoriva duHzakamata eva dve api tyajyekAte / atazca saMsArAnmokSaH zreyAn / yato'tra duHkhaM sarvathA na syAd / varamiyatI kAdAcitkamukhamAtrApi tyaktA // 56 // na tu tasyAH kRte duHkhabhAra iyAn vyUDha iti / 1 vikena yApana pampa nyaag.| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __zaMkA-hamAre jJAna sukharahita mokSameM heyopAdeyake vicArameM catura puruSoMko saMsArakI apekSA vizeSa lAbha hai| bhAvArtha|| aba vaizeSika aisA kahate hai ki, saMsArameM jo sukha hotA hai; vaha duHkhase asparzita nahIM hotA hai. arthAt saMsArasaMbaMdhI sukhakI ||.G lA AdimeM bhI daHkha hotA hai aura aMtameM bhI duHkha hotA hai| aura duHkha avazya chor3ane yogya hai / tathA jaise eka pAtrameM gire hae madha (sahata ) tathA viSa (jahara) ina donoMmeMse viSako nikAlakara usakA tyAga kara denA atyaMta kaThina hai| usI prakAra ina sAMsArika MOI sukhadakhoMmeMse du.khako judA karake usa duHkhakA tyAga kara denA bhI bahuta hI kaThina hai / isa kAraNa saMsAra saMbaMdhI sukha tathA duHkha | ye donoM hI chor3e jAte hai / ataH saMsArase mokSa hI acchA hai ki; jisameM sarvathA duHkha hotA hI nahIM hai| kyoMki yaha kabhI kabhI II honevAle sukhakA aMza bhI yadi chor3a diyA jAve to acchA hai, paraMtu usa thor3ese sukhake artha itane duHkhoMke samUhakA sahana karanA ( bhoganA ) acchA nahIM hai| | tadetatsatyam / sAMsArikasukhasya madhudigdhadhArAkarAlamaNDalAyagrAsavaduHkharUpatvAdeva yuktaiva mumukSaNAM tnjihaasaa| kintvAtyantikasukhavizeSalipsUnAmeva / ihApi viSayanivRttijaM sukhamanubhavasiddhameva / tadyadi mokSe viziSTaM nAsti tato mokSo duHkharUpa evApadyata ityarthaH / ye api viSamadhunI ekala sampRkte tyajyate te api sukhvishesslaalipsyaiv| kiJca yathA prANinAM saMsArAvasthAyAM sukhamiSTaM, duHkhaM cAniSTam / tathA mokSAvasthAyAM duHkhanivRttiriSTA, ttistvaniSTadaiva / tato yadi tvadabhimato mokSaH syAttadA na prekSAvatAM pravRttiH syAt / bhavati ceyam / tataH siddho mokSaH sukhasaMvedanasvabhAvaH / prekssaavtprvRtternythaanupptteH| A samAdhAna--yaha vaizeSikoMkA kahanA satya hai / kyoMki saMsArasaMbaMdhI jo sukha hai; vaha sahatase lipaTI huI tathA tIkSNa dhAra-IN || vAlI aisI jo talavArakI noMka ( aNI) hai; usako bhakSaNakarane (cATane) ke samAna hai arthAt jaise sahatase lipaTI huI talavArakI noMkako cATanese prathama hI kucha sukha aura aMtameM atyaMta duHkha hotA hai; usIprakAra saMsArakA sukha bhI pahile kucha sukharUpa aura || || aMtameM mahAduHkharUpa hI hai| isa kAraNa mokSake icchaka puruSa jo usa sukhako chor3anekI icchA karate hai; vaha yukta ( ThIka ) hI hai| paraMtu jo eka prakArake AtyaMtika sukhako cAhanevAle mumukSujana hai; unhIMko sAMsArika sukhakA tyAga karanA cAhiye / arthAt yadi MA mokSameM Atyantika sukha hove taba to mokSAbhilASiyoMko sAMsArikasukhake tyAgadenekI icchAkA karanA ucita hI hai aura mokSa Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 57 // meM Atyatika sukha na hove to saMsArasaMbaMdhI sukhako tyAga denA ThIka nahIM hai| aura viSayoMkI rahitatAse utpanna honevAlA sukha hai yahAM bhI anubhava siddha hai arthAt isa saMsArameM bhI jo jo vairAgyakA avalambana karake viSayoMkA tyAga karate hai, unako eka prakArakA vilakSaNa sukha anubhava gocara hotA hai; isa kAraNa yadi mokSameM sAMsArika sukhase viziSTa ( Uce darjekA) sukha nahIM hai to, vaha tumhArA mokSa duHkharUpa hI ho jaavegaa| tathA jo eka bhAjanameM mile hue jahara aura sahatakA tyAga kiyA jAtA hai, vaha se bhI vizeSa sukhakI icchAse hI kiyA jAtA hai arthAt usa mile hue viSamadhukA bhakSaNa karanekI apekSA bhakSaNa na karanemeM sukha - adhika hai; isIkAraNa una donoMkA tyAga kiyA jAtA hai| yadi unake tyAgameM vizepa sukha na ho to tyAga kadApi na kreN| aura bhI vizeSa yaha hai ki, jaise jIvoMke saMsAraavasthAmeM sukha to iSTa hai aura duHkha aniSTa hai, usI prakAra jIvoMke mokSaavasthAmeM bhI duHkhakI rahitatA iSTa hai aura sukhakI rahitatA aniSTa hI hai, arthAt jIva mokSameM bhI duHkhase chUTanekI tathA sukhako bhoganekI hI icchA karate hai / isakAraNa yadi tuma vaizeSikoMkA mAnA huA jJAna-sukha rahita hI mokSa hove to usa jJAna sukha rahita mokSameM | prekSAvAnoMkI pravRtti na hove arthAt vicAravAna puruSa usa mokSakI prAptike liye prayala na kreN| paraMtu vicAravAnoMkI mokSake artha pravRtti hotI hai ataH mokSa 'jJAna tathA sukharUpa svabhAvakA dhAraka hai' yaha siddha ho gyaa| kyoMki yadi jJAna-sukharUpa mokSa na ANVI hove to anyaprakArase mokSameM vicAravAnoMkI pravRtti nahIM ho sakatI hai| ___ atha yadi sukhasaMvedanaikasvabhAvo mokSaH syAttadA tadrAgeNa pravarttamAno mumukSurna mokSamadhigacchet / nahi rAgiNAM | mokSo'sti / rAgasya vandhanAtmakatvAt / naivam / sAMsArikasukha eva rAgo vandhanAtmako vipayAdipravRttihetutvAt / mokSasukhe tu rAgastannivRttihetutvAnna bndhnaatmkH| parAM koTimArUDhasya ca spRhAmAtrarUpo'pyasau nivartate / "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH" iti vacanAt / anyathA bhavatpakSe'pi duHkhanivRttyAtmakamokSAGgIkRtau duHkhaviSayaM kaSAyakAluSyaM kena niSidhyeta / iti siddhaM kRsnakarmakSayAtparamasukhasaMvedanAtmako mokSo na vuddhyAdivizeSaguNocchedarUpa iti / OM zaMkA-yadi jJAna tathA sukharUpa hI mokSa hove to usa jJAnasukharUpa mokSake rAgase pravRtti karatA huA mumukSupuruSa mokSakohI prApta na hove / kyoMki rAga baMdhanarUpa hai; isakAraNa rAgiyoMkA mokSa nahI hotA hai / samAdhAna-aisA na kahanA caahiye| kyoMki; Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArasukhameM jo rAgakA karanA hai vahI baMdhana rUpa hai / kAraNa ki; vaha sAMsArikasukhameM rAgakA karanA viSayAdikoM meM pravRttikA kAraNa hai | arthAt sAMsArika sukhameM rAga honese jIvakI viSaya AdimeM pravRtti hotI hai aura mokSasukhameM jo anurAga hai; vaha viSaya AdimeM nivRttikA kAraNa hai arthAt mokSasukhameM rAgake honese jIvake viSayoMse rahitatA hotI hai; isa kAraNa vaha mokSa sukhameM rAgakA karanA baMdhana - rUpa nahIM hai / tathA utkRSTa koTi ( kakSA va zreNI) meM caDhe hue jIvake to kevala icchArUpa rAga bhI dUra ho jAtA hai arthAt UMce darjeko prApta hue AtmAke to usa mokSasukhameM bhI icchA nahIM rahatI hai| kyoMki; 'jo uttama muni hotA hai; vaha mokSa aura saMsArameM arthAt sabhImeM icchA rahita rahatA hai' aisA vacana hai / yadi aisA na hove to duHkhakI rahitatArUpa mokSako svIkAra karanevAle | tumhAre pakSa meM bhI duHkhake viSayameM jo kaSAyarUpa kAluSya utpanna hotA hai; usakA kauna niSedha kara sakatA hai / bhAvArtha -- jaise sukharUpa mokSa mAnane se mokSasukhameM rAga hotA hai, usI prakAra duHkharahita mokSake mAnanese duHkhameM dveSa tathA mokSameM rAga utpanna hotA hai; aura rAga tathA dveSa ye donoMhI baMdhanarUpa hai. isa kAraNa parAkASThAko prApta hue yogIke icchAkA abhAva ho jAtA hai, yaha tumako bhI mAnanA par3egA / isa pUrvokta prakArase saMpUrNa karmoMkA nAza honese jo paramasukha aura paramajJAnasvarUpa mokSa hotA hai; vahI yathArtha mokSa hai aura tumhArA mAnA huA jo buddhi Adi nava vizeSaguNoMkA nAza hai; usa svarUpa mokSa nahIM hai / api ca bhostapasvin ! kathaMcideSAmucchedo'smAkamapyabhimata eveti mA virUpaM manaH kRthAH / tathAhi / buddhizabdena jJAnamucyate / tacca matizrutAvadhimanaHparyAyakevalabhedAtpaJcadhA / tatrAdyaM jJAnacatuSTayaM kSAyopazamikatvA-| kevalajJAnAvirbhAvakAla eva pralInam / " nahaM miu chAumacchie nANe " ityAgamAt / kevalaM tu sarvadravyaparyAyagataM | kSAyikatvena niSkalaGkAtmasvarUpatvAdastyeva mokSAvasthAyAm / sukhaM tu vaiSayikaM tatra nAsti / taddhetorvedanIyakarmaNo' bhAvAt / yattu niratizayamakSayamanapekSamanantaM ca sukhaM tadvADhaM vidyate / duHkhasya cAdharmamUlatvAttaducchedAducchedaH / aura he tapakhijano ? kisI apekSAse hamako bhI ina buddhi Adi guNoMkA nAza abhISTa hI hai arthAt hama bhI kathaMcit buddhiAdikA nAza mAnate hI haiM; isa kAraNa manako virUpa ( udAsa athavA malIna ) mata karo / sohI dikhAte hai; buddhi zabdase | jJAna kahA jAtA hai arthAt hamAre matameM buddhise jJAnakA grahaNa hai aura vaha jJAna -mati 1, zruta 2, avadhi 3, manaH paryaya 4 | aura kevala 5; ina bhedoMse pAMca prakArakA hai| unameM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, aura mana:paryayajJAna ye cAroM kSAyopazamika haiM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. 1146 11 arthAt jJAnAvaraNIya karmake ekadezakSaya aura upazamase utpanna hote haiM; isakAraNa jaba AtmAke kevalajJAnakI prakaTatA hotI hai usI samaya naSTa ho jAte hai / kyoMki ' kSAyopazamika jJAnoMke naSTa honepara' aisA vacana hai / aura saba dravya tathA paryAyoMmeM prApta arthAt samasta dravya aura paryAyoMko viSaya karanevAlA ( jAnanevAlA ) jo kevala jJAna hai; vaha to jJAnAvaraNIya karmake sarvathA kSaya (nAza ) honese utpanna hotA hai, isakAraNa AtmAkA nirmalasvarUpa honese mokSa avasthAmeM hai hI hai / aura viSayoMse utpanna honevAlA sukha to usa mokSa avasthA nahI hai / kyoMki usa viSayoMse utpanna honevAle sukhakA kAraNa jo vedanIya nAmA karma hai; usakA mokSa avasthAmeM abhAva hai| aura jo niratizaya, avinAzI tathA svataMtra ( kisI dUsarekI apekSA na karanevAlA) aura jisakA kabhI aMta (pAra) na Ave aisA sukha to usa mokSaavasthAmeM pUrNarUpase vidyamAna hai / duHkhakA kAraNa adharma (pApa ) hai; usa adharmakA mokSa avasthAmeM abhAva ho gayA hai; isakAraNa duHkhakA bhI mokSa avasthAmeM nAza hai / nanvevaM sukhasyApi dharmamUlatvAddharmasya cocchedAttadapi na yujyate / " puNyapApakSayo mokSaH " ityAgamavacanAt / naivam / vaiSayikasukhasyaiva dharmamUlatvAdbhavatu taducchedo na punaranapekSasyApi sukhasyocchedaH / icchAdveSayoH punarmohabhedatvAttasya ca samUlakApaM kapitatvAdabhAvaH / prayatnazca kriyAvyApAragocaro nAstyeva / kRtakRtyatvAt / vIryAntarAyakSayopanatastvastyeva prayatno dAnAdilabdhivat / na ca kvacidupayujyate kRtArthatvAt / dharmAdharmayostu puNyapApAparaparyAyayorucchedo'styeva / tadabhAve mokSasyaivAyogAt / saMskArazca matijJAnavizeSa eva / tasya ca mohakSayAnantarameva kSINatvAdabhAva iti / tadevaM na saMvidAnandamayI ca muktiriti yuktirikteyamuktiH / iti kAvyArthaH // 8 // zaMkA --- jaise adharmamUlaka duHkhakA adharmake naSTa honese nAza ho jAtA hai; usIprakAra sukhakA bhI mUla dharma hai aura muktAtmAke dharmakA uccheda hogayA hai. ataH muktAtmAke sukha bhI nahI rahatA hai| kyoMki; 'puNya tathA pApakA jo nAza hai; vahI mokSa hai' aisA AgamakA vacana hai / samAdhAna - yaha kahanA ThIka nahI hai / kyoMki viSayajanita sukha hI dharmamUlaka hai; isakAraNa dharmakA nAza honese muktAtmAke usa viSayajanitasukhakA hI nAza hotA hai aura usa dharmakI apekSA na karanevAlA jo svAbhAvika sukha hai; usakA muktAtmAke nAza nahI hotA hai| tathA icchA aura dveSa ye donoM mohake bheda hai; usa mohako muktajIvane mUlasahita ukhAr3a ( naSTa kara ) DAlA ataH mokSaavasthAmeM jIvake icchA tathA dveSakA abhAva hai / aura kriyAke vyApArake gocara jo prayatna hai; 114611 rA.jai. zA. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha to muktimeM hai hI nhiiN| kyoMki; muktAtmA kRtakRtya hai arthAt muktajIvako koI kArya karanA bAkI nahIM rahA hai, jo kucha karanA thA; usako vaha kara cukA hai / aura vIryAntarAyakarmake kSayase utpanna huA jo prayatna hai; vaha to muktimeM hai hI hai| dAna Adi labdhike smaan| bhAvArtha-jaise-muktajIvake dAnAntarAyakarmake kSayase dAnalabdhi, bhogAntarAyakarmake kSayase bhogalabdhi Adi labdhiyeM utpanna huI haiM. usI prakAra vIryAntarAyakarmake nAzase utpanna jo vIryalabdhirUpa prayatna hai; vaha bhI muktAtmAke hai hii| paraMtu muktAtmA kRtArtha hai; isa kAraNa vaha prayatna usako kahIM upayoga ( kAma ) meM nahIM AtA hai / tathA puNya aura pApa hai dUsare / paryAya jinake aise jo dharma aura adharma hai; unakA nAza to muktAtmAke hai hI hai / kyoMki una dharma adharmake nAzake vinA jIvako mokSakI prApta hI nahIM hotI hai| aura jo saMskAra hai, vaha matijJAnakA hI bheda hai aura usa saMskArakA AtmAke java mohakA nAza huA usI samaya nAza ho cukA hai; ataH muktAtmAke saMskAra bhI nahIM hai / so isa pUrvoktaprakArase ' mokSa jJAna tathA sukharUpa | nahIM hai ' aisA jo tumhArA kathana hai; vaha yukti rahita hai arthAt jJAna-sukharahita mokSako mAnanemeM koI bhI yukti tuma vaizeSi-| koMke pAsa nahIM hai / isaprakAra kAvyakA artha hai // 8 // IN atha te vAdinaH kAyapramANatvamAtmanaH svayaM saMvedyamAnamapyapalapya tAdRzakuzAstrazastrasaMparkavinaSTadRSTayastasya vibhutvaM manyante'tastalopAlambhamAha / | aba usIprakArake kuzAstrarUpI zastrake laga jAnese naSTa hogaye hai netra jinake aise ve vaiziSika AtmAkI khayaM jAnanemeM AtI lAhuI bhI zarIrapramANatAko gupta karake AtmAko sarvavyApaka mAnate hai bhAvArtha-yadyapi AtmA zarIrapramANa hai tathApi vaizeSika usako sarvavyApaka mAnate hai| isa kAraNa agrima kAvyase AtmAko sarvavyApaka mAnanemeM upAlaMbha dete hai| yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivanniSpratipakSametat / tathApi dehAbahirAtmatattvamatattvavAdopahatAH paThanti // 9 // kAvyabhAvArthaH-jaise ghaTake rUpa Adi guNa jahAM haiM, vahAM hI vaha ghaTa bhI rahatA hai, usI | Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. prakAra jisa padArthake guNa jisa sthalameM dekhe jAte haiM; vaha padArtha usI sthalameM milatA hai| yaha rAjai.zA. kathana bAdhakarahita hai / tathApi kutattvavAdase vyAmohako prApta hue vaizeSika AtmAnAmaka padArthako dehake bAhara bhI rahanevAlA kahate haiM // 9 // yava deze yaH padArtho dRSTaguNo dRSTAH pratyakSAdipramANato'nubhUtA guNA dharmA yasya sa tathA sa padArthastatraiva vivakSitadeza evopapadyate (iti kriyAdhyAhAro gamyaH) (pUrvasyaivakArasyAvadhAraNAthasyAtrApyabhisambandhAttatraiva naanytretynyyogvyvcchedH|) amumevArtha dRSTAntena draDhayati / kumbhAdivaditi ghaTAdivat / yathA kumbhAdeyatraiva deze rUpAdayo guNA upalabhyante tatraiva tasyAstitvaM pratIyate nAnyatra / evamAtmano'pi guNAzcaitanyAdayo / deha eva dRzyante na vahiH / tasmAttatpramANa evAyamiti / yadyapi puSpAdInAmavasthAnadezAdanyatrApi gandhAdiguNa upalabhyate tathApi tena na vybhicaarH| tadAzrayA hi gandhAdipudgalAsteSAM ca vaizrasikyA prAyogikyA vA gatyA dhU gatimattvena tadupalambhakaghrANAdidezaM yAvadAgamanopapatteriti / ata evAha niSpratipakSametaditi / etanniSpratipakSaM / vAdhakarahitam / na hi dRSTe'nupapannaM nAmeti nyAyAt / vyAkhyArtha:-" yatraiva" jisI dezameM arthAt sthAnameM 'yaH' jo padArtha 'dRSTaguNaH' dekhe haiM arthAt pratyakSAdi pramANoMse anubhavagocara kiye haiM guNa arthAt dharma jisake aisA hai " saH" vaha padArtha 'tatraiva' usI sAnameM " upapadyate" prApta hotA hai hai| bhAvArtha-jahAM jisapadArthake guNa dekhanemeM Ate haiM; vahAM hI vaha padArtha rahatA hai| [ yahAM para 'upapadyate' isa kriyAkA adhyAhAra kiyA gayA hai arthAt upapadyate yaha kriyA Uparase lAI gaI hai| aisA jAnanA cAhiye / aura 'yatraiva' yahAM para jo nizcayarUpa arthako kahanevAlA evakAra hai; usako 'tatra' isake Age bhI lagA denese 'vaha padArtha usI sthAnameM hai anya sthAnameM nahIM hai| isa prakAra anyayogavyavaccheda hogayA hai ] aba isI Upara kahe hue arthako dRSTAntadvArA dRDha karate hai / " kumbhA| divat" ghaTa Adike samAna / bhAvArtha-jaise ghaTaAdi padArthake rUpa Adi guNa jisa sthAnameM dekhe jAte haiM, usI sthAnameM // 59 // usa ghaTAdipadArthakI vidyamAnatA pratIta kI jAtI hai, aura usa sthAnase bhinna sthAnameM una ghaTAdikI vidyamAnatA nahIM jAnI jAtI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / isI prakArase AtmA jo jJAna Adi guNa hai; ve zarIrameM hI dekhe jAte hai; zarIrake bAhara nahIM dekhe jAte haiM; isakAraNa AtmA zarIrapramANa hI hai arthAt jitanA bar3A usa AtmAkA zarIra hai; utanA bar3A hI vaha AtmA hai / yadyapi puppa AdikoMkA gaMdha Adi guNa jahA~para puSpAdi vidyamAna hai; usa sthAnase bhinna dUsare sthAnameM bhI milatA hai; tathApi usa bhinnasthAnameM guNoMke | milane se yahAM para vyabhicAra nahI hotA hai / kyoMki una puSpAdimeM rahanevAle gaMdhaAdi guNoMke pudgala svabhAvase utpanna huI athavA prayogase utpanna huI gatise gamanake dhAraka hai arthAt ve gaMdhAdi pudgala khabhAvase athavA vAyu Adike prayoga ( prayatna ) se gamana karate hai; isa kAraNa puppa AdimeM sthita gaMdhAdipudgaloMkA nAsikAindriya Adi sthAnoM taka AjAnA siddha hai / isI kAraNa AcAryamahArAja kahate hai ki, - " etat " jisake guNa jahAM milate hai, vaha vahAM hI rahatA hai; yaha jo hamArA kathana hai, vaha " niSpratipakSam " bAghaka rahita hai / kyoMki, ' pratyakSase dekhe huemeM asiddhatAkI saMbhAvanA nahI hai ' aisA nyAya hai / bhAvArtha- -hamArA ukta kathana pratyakSapramANase siddha hai; ata usakA koI khaMDana karanevAlA nahIM hai / 1 nanu mantrAdInAM bhinnadezasthAnAmapyAkarSaNoccATanAdiko guNo yojanazatAdeH parato'pi dRzyata ityasti vAdhakamiti cet / maivaM vocaH / sa hi na khalu mantrAdInAM guNaH kintu tadadhiSThAtRdevatAnAm / tAsAM cAkarpaNIyoccATa| nIyAdidezagamane kautaskuto'yamupAlambhaH / na jAtu guNA guNinamatiricya vartanta iti / athottarArddha vyAkhyAyate / tathApItyAdi / tathApyevaM niHsapalaM vyavasthite'pi tattve atattvavAdopahatAH ( anAcAra ityatreva naJaH kutsArthatvAt ) kutsitatattvavAdena tadabhimatAptAbhAsapuruSavizeSapraNItena tattvAbhAsaprarUpaNenopahatA vyAmohitA dehAdbahiH zarIravyatirikte'pi deze AtmatattvamAtmarUpaM paThanti / zAstrarUpatayA praNayante / ityakSarArthaH / zaMkA- bhinnadezameM vidyamAna maMtra AdikA sau 100 yaujana ( cArasau 400 koza ) Adise bhI dUra paryanta AkarSaNa, uccATana AdirUpa guNa dekhA jAtA hai / yahI Apake kathanakA bAdhaka hai / bhAvArtha- - eka sthAnapara siddha kiye hue maMtrakA guNa; usa sthAnase sau yojana se bhI adhika dUrapara rahanevAle puruSakA AkarSaNa tathA uccATana karatA hai, isa kAraNa maMtrake sthAnase bhinna sthAna - meM milanevAlA jo maMtrakA guNa hai; vaha Apake ukta kathanakA bAdhaka hai / samAdhAna - aisA mata kaho / kyoMki vaha guNa, una maMtra AdikA nahIM hai; kintu una maMtra Adike adhiSThAtA ( khAmI ) jo deva hai, unakA guNa hai / aura ve deva AkarSaNa karane Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdama. nameM karanA hai; usI sthAnameM , ataH maMtrake siddha kA hai| isa kAraNa yaha tAlA prasanna hokara jisa sthAnameM sthita bhAvArtha- rAjai.zA kadAcita ta ho; vaha doSa hamAre kathana meM isa kAraNa maMtra Adike guNoMko yogya tathA uccATana karaneyogya sthAnoMmeM svayaM cale jAte hai| isa kAraNa yaha tumhArA upAlaMbha kahAMse ho sakatA hai / bhAvArthaYa AkarSaNa Adi guNa devoMkA hai, ataH maMtrake siddha karanese usa maMtrakA khAmI deva prasanna hokara jisa sthAnameM sthita puruSakA AkapUrSaNa karanA hai; usI sthAnameM calA jAtA hai| isa kAraNa maMtra Adike guNoMko bhinna dezameM milate hue batAkara jo tuma hamAre kathaOM nameM doSa dete ho; vaha doSa hamAre kathanameM nahIM hotA hai / isase siddha huA ki,-jo guNa hai, ve guNI ( padArtha) ko chor3akara / o kadAcit bhI nahIM rahate haiM / aba kAvyake tathApItyAdi uttarArdhakI vyAkhyA karate hai| " tathApi" isa ukta prakArase bAdhakarahita " jaise ho vaise tattvako sthita honepara bhI arthAt hamArA siddhAnta vinA bAdhakake siddha hogayA hai to bhI " atattvavAdopahatAH"G nindita tattvavAdase arthAt unake abhISTa AptAbhAsarUpa kisI puruSake dvArA race hue tattvAbhAsoMke prarUpaNase vyAmohako prApta hue vaizeSika [jaise 'anAcAra' yahAMpara kutsita arthameM nan samAsa hotA hai; usI prakAra atattvavAda yahAMpara bhI kutsita arthameM naJ samAsa kiyA gayA hai / ] " dehAbahiH" zarIrase bhinna sthAnameM bhI "AtmatattvaM" AtmApanA " paThanti" par3hate haiM y arthAt zAstrarUpatAse kahate haiM / bhAvArtha he bhagavan ? hamArA kathana nirvAdha hai to bhI vaizeSika matavAle kisI apane abhISTa * AptAbhAsase racA huA jo atattvavAda hai; usase bhramako prApta hokara AtmA zarIrase bAhara bhI rahatA hai| aisA zAstrakI AjJArUpa upadeza dete hai| isa prakAra mUlake akSaroMkA artha hai| To bhAvArthastvayam / AtmA sarvagato na bhavati / sarvatra tdgunnaanuplbdheH| yo yaH sarvatrAnupalabhyamAnaguNaH sa sa OM sarvagato na bhavati / yathA ghttH| tathA cAyaM tasmAttathA / vyatireke vyomaadi| na cAyamasiddho hetuH| kAyavyatiri riktadeze tadguNAnAM buddhyAdInAM vAdinA prativAdinA vA'nabhyupagamAt / tathA ca bhadaH zrIdharaH " sarvagatatve OM pyAtmano dehapradeze jJAtRtvam / nAnyatra / zarIrasyopabhogAyatanatvAt / anyathA tasya vaiyaaditi"| ra bhAvArtha to yaha hai ki, AtmA sarvavyApI nahIM hai| kyoMki, sarva sthAnoMmeM AtmAke guNoMkI prApti nahIM hotI hai / jisa jisa padArthake guNa saba sthAnoMmeM nahIM milate haiM; vaha vaha padArtha sarvavyApI nahIM hotA hai| jaise ki;ghaTake guNa sarvatra na milanese ghaTa sarvavyApI nahIM hai / usa ghaTake samAna hI yaha AtmA hai| isa kAraNa AtmA sarvavyApI nahIM hai / vyatirekadRSTAntameM AkAza 7 Adi haiM arthAt AkAza Adike guNa saba sthAnoM meM prApta hote hai, ataH AkAza Adi padArtha sarvavyApI bhI hai / aura hamane joka 60 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAMpara yaha AtmAke guNoMkI prApti na honerUpa hetu diyA hai; so asiddha nahIM hai / kyoMki; vAdI (vaizeSika ) tathA prativAdI (jainI) ina donoMne hI AtmAke buddhi Adi guNoMko zarIrase bhinna sthAnameM nahI mAne hai| so hI zrIdharabhaTTa kahatA hai ki:'yadyapi AtmA sarvavyApI hai| tathApi usa AtmAke jJAtA ( jAnanevAlA) panA apane zarIrake pradezoMma hI hai| dUsare sthAnoMmeM nahIM hai| kyoMki zarIra jo hai so upabhogakA sthAna hai / yadi zarIra upabhogakA sthAna na ho to zarIra vyartha ho jAve / / bhAvArtha-AtmAko jo zarIra milA hai, vaha upabhogake artha hai, isakAraNa AtmA zarIrameM rahakara hI padArthoMko jAnatA hai / isa kathanase zrIdharabhaTTane prakaTa kiyA hai ki; AtmAke buddhi Adi guNa zarIrase bAhara nahIM rahate hai, isa kAraNa hamane jo hetu diyA hai, vaha asiddha nahIM hai| athAstyadRSTamAtmano vizeSaguNastacca sarvotpattimatAM nimittaM sarvavyApakaM ca / kathamitarathA dvIpAntarAdiSvapi pratiniyatadezavartipuruSopabhogyAni kanakaratnacandanAGganAdIni tenotpaadynte| guNazca guNinaM vihAya na vrtte|ato' hanumIyate sarvagata Atmeti / naivam / adRSTasya sarvagatatvasAdhane pramANA'bhAvAt / athAstyeva pramANaM vanherUddhajva lanaM vAyostiryakapavanaM cAdRSTakAritamiti ceta-na tayostatsvabhAvatvAdeva tatsiddherdahanasya dahanazaktivata / sApya-IM lA dRSTakAritA cettarhi jagatrayavaicitrIsUtraNe'pi tadeva sUtradhArAyatAM kimiishvrklpnyaa| tannAyamasiddho hetuH| na cAnakAntikaH / sAdhyasAdhanayorvyAptigrahaNena vyabhicArA'bhAvAt / nApi viruddhaH / atyantaM vipakSavyAvRttatvAt / AtmaguNAzca buddhyAdayaH zarIra evopalabhyante tato guNinApi tatraiva bhAvyam / iti siddhaH kAyapramANa AtmA / zaMkA-AtmAke adRSTanAmaka eka vizeSaguNa hai [ buddhi Adi nava vizeSa guNoMmeM jo dharma aura adharma nAmaka guNa hai, ve donoM adRSTa kahalAte hai ] aura vaha adRSTa saba utpanna honevAloMkA nimitta hai arthAt jo saMsArameM padArtha utpanna hote hai, una sabake utpanna honemeM adRSTa hI kAraNa hai, tathA vaha adRSTa sarvavyApaka bhI hai / kyoMki; yadi vaha adRSTa sarvavyApaka na hove to || eka niyatasthAna ( mukarrara jagaha ) meM rahanevAle puruSake bhogane yogya jo suvarNa, rana, candana, tathA strI Adi padArtha hai; unako anya anya dvIpoMmeM bhI kaise utpanna karatA hai / bhAvArtha-eka sthAnameM rahanevAle puruSake bhoganeke liye jisa dvIpameM vaha puruSa rahatA yA hai, usa dvIpase dUsare dvIpoMmeM bhI vaha adRSTa suvarNa Adi padArthIko utpanna karatA hai| isase jAnA jAtA hai ki; adRSTa sarvavyApI all - - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdATamAnA hai| aura jo guNa hotA hai, vaha guNI ( apane AdhArarUpa padArtha) ko chor3akara nahIM rahatA hai, isakAraNa anumAna kiyA jAtA hai rAja.za ki AtmA sarvavyApaka hai arthAt AtmAke adRSTaguNako sarvatra dekhanese anumAna hotA hai ki adRSTakA dhAraka AtmA sarvavyApaka hai| samAdhAna-aisA mata kho| kyoMki AtmAkA adRSTaguNa sarvagata hai; isa matako siddha karanemeM koI pramANa nahIM hai| yadi kaho ki; agnikA UcA jalanA arthAt agnikI zikhAkA UcA jAnA aura vAyukA tiryak (tirachA) gamana karanA adRSTakA KII kiyA huA hai, yaha pramANa hai hI hai| bhAvArtha-agni sarvatra adRSTake balase Urddha gamana karatA hai aura vAyu bhI sarvatra adRSTake / / vazase tirachA gamana karatA hai| ataH yaha pramANa adRSTako sarvagata siddha karatA hai, so yaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki jaise ha agnimeM dagdha karane (jalAne ) kI zakti khabhAvase hai arthAt jaise agnikA dagdhakaranA khabhAva hai, usI prakAra agnikA Urddhagamana-11 rUpa tathA vAyukA tiryakgamanarUpa bhI svabhAva hai / yadi kaho ki; amimeM jo dahanazakti ( jalAnekI tAkata) hai; vaha bhI adRSTakI karAI huI hai arthAt adRSTake balase hI agnimeM dahanazakti utpanna hotI hai to tInalokakI vicitratAke racanemeM bhI vaha adRSTa hii| sUtradhArakIsI taraha AcaraNa karaiH IzvarakI kalpanAse kyA hai ? bhAvArtha-yadi tuma (vaizeSika ) padArthoke khabhAvoMko bhI adRSTase utpanna hue mAnate ho to phira 'tIna jagatakI vicitrAko racanevAlA Izvara hai / yaha tumhArI kalpanA vyartha hai / kyoMki adRSTase hI tInalokakI vicitratA ho jAvegI / isakAraNa yaha hetu asiddha nahIM hai| bhAvArtha-'AtmA sarvagata nahIM hai; kyoMki sarvatrAnupalabhyamAnaguNa ( savasthAnoMmeM nahIM milanevAle guNoMkA dhAraka) hai| isa anumAnake prayogameM jo sarvatrAnupalabhyamAnaguNarUpa hetu diyA hai; vaha asiddha nahIM hai / kyoki AtmAke guNa saba jagaha nahIM milate hai / aura yaha sarvatrAnupalabhyamAnaguNarUpa hetu anekAntika bhI nahIM hai / kyoMki, sAdhyasAdhanakI vyAptikA grahaNa karanese vyabhicAra nahIM hotA hai| bhAvArtha-asarvagatarUpa sAdhya / aura sarvatrAnupalabhyamAnaguNavarUpa sAdhana (hetu), ina donoke 'jo jo sarvatrAnupalabhyamAnaguNakA dhAraka hai, vaha vaha asarvagata hai isa lAprakArase paraspara vyApti hotI hai| tathA viruddha bhI nahIM hai, kyoMki vipakSase atyaMta vyAvRtta hai| bhAvArtha-sAdhya jo asarvagata hai; usake abhAvarUpa sarvagatapaneko dhAraNa karane vAlA jo koI hai, vaha vipakSa kahalAtA haiusa vipakSase yaha sarvatrAnupalabhyamAnaguNa // 61 // lArUpa hetu atyata vyAvRtta ( sarvathA bhinna ) hai, isa kAraNa yaha hetu viruddha bhI nahIM hai / aura AtmAke buddhi Adi guNa hai; ve zarIrameM hI milate hai| isa kAraNa guNI (AtmA) ko bhI zarIrameM hI rahanA cAhiye / isa prakAra AtmA zarIrapramANa hai; yaha siddha ho gyaa| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyacca tvayAtmanAM vahutvamiSyate " nAnAtmAno vyavasthAtaH' " iti vacanAt / te ca vyApakAsteSAM pradIpaprabhAmaNDalAnAmiva parasparAnuvedhe tadAnitazubhAzubhakarmaNAmapi parasparaM saGkaraH syAt / tathA caikasya zubhakarmaNA anyaH sukhI bhaveditarasyA'zubhakarmaNA cAnyo duHkhItyasamaJjasamApadyeta / anyaccaikasyaivAtmanaH svopAttazubhakanAmavipAkena sukhitvaM paropArjitAzubhakarmavipAkasambandhena ca duHkhitvamiti yugapatsukhaduHkhasaMvedanaprasaGgaH / atha svAvaSTabdhabhogAyatanamAzrityaiva zubhAzubhayo gastarhi svopArjitamapyadRSTaM kathaM bhogAyatanAbahirniSkramya vaDherU - jvalanAdikaM karotIti cintyametat / vil tathA vyavasthAse arthAt AtmAke janma-maraNa Adike bhinna 2 honese AtmA aneka haiM, isa vacanase tumane bahutase AtmA mAne hai| aura ve AtmA vyApaka ( sarvagata ) hai, ataH jaise pradIpoMkI prabhAoMke samUha paraspara ( eka dUsaremeM ) mila jAte haiM; usI prakAra una AtmAoMke bhI paraspara milajAnese una AtmAoMmeM rahanevAle jo zubha tathA azubha karma hai; ve bhI paraspara mila jAyeMge / aura jaba una bhinna 2 AtmAoMke zubha-azubhakarmokA paraspara mela ho jAvegA taba ekake zubhakarmase dUsarA sukhI ho jAvegA tathA dUsareke azubha karmase dUsarA duHkhI ho jAvegA arthAt jinadattakI AtmAke jo zubhakarma hai; unase devadattakA AtmA sukhI ho jAvegA / aura devadattakI AtmAke azubha karmoMse jinadattakA AtmA duHkhI ho jAvegA isa prakAra asamaMjasa arthAt anucita (ghuTAlA) ho jAvegA / aura yahI nahIM kintu eka hI AtmA apanese upArjana kiye hue zubhakarmake udayase sukhI aura dUsare AtmAke dvArA || upArjana kiye hue azubhakarmoMse duHkhI ho jAvegA, aura isaprakAra honese eka AtmAke eka hI samayameM sukha tathA duHkhakA anubhava hogA, jo ki; tumako aniSTa hai| yadi kaho ki,-AtmA apanese avaSTabdha (grahaNa kiye hue) bhogAyatanako Azraya karake hI zubhaazubhako bhogatA hai arthAt jisa zarIrako AtmAne dhAraNa kara rakkhA hai; usa zarIrakA avalaMbana karake hI AtmA zubha-azubha karmoMke sukha-duHkharUpa phaloMko bhogatA hai to AtmAkA khopArjita bhI adRSTa bhogAyatanase bAhara nikalakara agnike Urddhajvalana || Adiko kaise karatA hai, yaha vicArane yogya hai bhAvArtha-jaba AtmA apane zarIrameM raha kara sukhaduHkha bhogatA hai; aisA tuma 1 janmamaraNAdeH pArthakyAt / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 62 // mAnata ho to phira yaha kaise kahate ho ki; AtmAkA adRSTa zarIrase bAhara nikalakara abhiko UMcA jalAtA hai aura vAyukA tirachA gamana karAtA hai, ataH tumako isa apane pUrvAparaviruddha kathanapara vicAra karanA cAhiye / AtmanAM ca sarvagatatva ekaikasya sRSTikartRtvaprasaGgaH / sarvagatatvenezvarAntaranupravezasya sambhAvanIyatvAt / Izvarasya vA tadantaranupraveze tasyApyakarttRtvApattiH / na hi kSIranIrayoranyo'nyasaMbandhe ekatarasya pAnAdikriyA anyatarasya na bhavatIti yuktaM vaktum / kizcAtmanaH sarvagatatve naranArakAdiparyAyANAM yugapadanubhavAnuSaGgaH / atha bhogAyatanAbhyupagamAnnAyaM doSa iti cennanu sa bhogAyatanaM sarvAtmanA avaSTabhnIyAdekadezena vA / sarvAtmanA cedasmadabhimatAGgIkAraH / ekadezena cetsAvayavatvaprasaGgaH paripUrNa bhogAbhAvazca / aura AtmAoMke sarvagata honemeM eka eka ( haraeka ) AtmAke sRSTikartRtAkA prasaMga hogaa| kyoMki; sarvagatapanese AtmAoM kA Izvarake bhItara bhI praviSTa ho jAnA saMbhAvita hai / bhAvArtha - sarvagata AtmA Izvarake bhItara bhI praveza kara sakate hai; ataH IzvarakA jo jagatkartRtva hai; vaha pratyeka AtmAmeM AjAnese hara eka AtmA jagatakA karanevAlA ho jAyegA; jo ki, tumako aniSTa hai / athavA yadi aisA kaho ki; AtmA IzvarameM praveza nahIM karate hai; kintu Izvara una saba AtmAoke bhItara praveza karatA hai to usa Izvarake akartRtA prApta hogii| kyoMki dUdha aura jalake paraspara saMbaMdhameM kisI ekkI pAnAdikriyA dUsarekI nahI hotI hai arthAt mile hue dUdha tathA jalameMse koI eka dUdha athavA jala pIne AdimeM AtA hai aura dUsarA nahI AtA hai; yaha kahanA ThIka nahI hai / bhAvArtha -- jaise mile hue dUdha aura jalakI pAnAdikriyA eka hI hotI hai; usIprakAra vyApakatAse paraspara mile hue Izvara tathA AtmAoMkI kriyA bhI eka hI hogI arthAt Izvara jagatko racanerUpa kriyA karegA to anya AtmA bhI jagatako raceMge aura jo anya AtmA jagatako racanerUpa kriyA na kareMge to Izvara bhI jagatako nahI racegA / aura bhI vizeSa yaha hai ki; yadi tuma AtmAko sarvagata mAnoMge to manuSyaparyAya, nArakaparyAya Adi jo paryAya hai; unako eka hI samayameM anubhava karanekA prasaMga hogA arthAt AtmA sarvavyApaka honese manuSyaparyAya Adi samasta paryAyoMkA eka hI samayameM anubhava kregaa| joki tumhAre aniSTa hai / aba yadi aisA kaho ki; hamane AtmAke bhogAyatana ko svIkAra kiyA hai; arthAt AtmA zarIrameM raha kara hI bhoga karatA yaha mAnA hai; to hama prazna karate hai ki vaha AtmA bhogAyatanako sarvarUpase dhAraNa karatA hai; athavA eka dezase arthAt rA.jai. zA. // 62 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA zarIrameM pUrNarUpase vyApta hai, vA apane eka pradezase zarIrako vyApta kara rakkhA hai? yadi uttarameM kaho ki; AtmA bhogAyatanako pUrNarUpase vyApta kara rakkhA hai arthAt AtmA zarIrameM pUrNarUpase vidyamAna hai taba to tumane hamAre matako khIkAra kiyA arthAt | hama ( jainI ) bhI yahI mAnate hai ki; AtmA zarIrameM pUrNarUpase rahatA hai, isa kAraNa koI vivAda hI nahIM hai / yadi kaho ki; AtmA apane kisI eka pradezasehI zarIrako dhAraNa kara rakkhA hai; to AtmAke sAvayavapanekA prasaMga hogaa| bhAvArtha-jo pradezo ( hissoM ) kA dhAraka hotA hai; vaha avayavI hotA hai aura AtmAko tumane avayavI mAnA nahIM hai; isakAraNa tumako aniSTakI prApti hogii| aura paripUrNa bhogakA abhAva bhI hotA hai| bhAvArtha-yadi AtmA eka pradezase zarIrako vyApta karake rahe-IMS lagA to jisa pradezase zarIrako dhAraNa kara rakkhA hai usI pradezameM sukha, duHkha AdikA bhoga hogA anya pradezoMmeM nahIM; isakAraNa | samasta pradezoMmeM bhoga na honese AtmAke paripUrNarUpase bhogakA bhI abhAva hogaa| | athAtmano vyApakatvA'bhAve digdezAntaravartiparamANubhiryugapatsaMyogA'bhAvAdAdyakarmA'bhAvastabhAvAdantyasaM yogasya, tannimittazarIrasya tena tatsaMbandhasya cAbhAvAdanupAyasiddhaH sarvadA sarveSAM mokSaH syAt / naivam / yadyena ko saMyuktaM tadeva taM pratyupasarpatIti niyamA'sambhavAt / ayaskAntaM pratyayasastenAsaMyuktasyApyAkarSaNopalabdheH / athA saMyuktasyApyAkarSaNe taccharIrArambhaM pratyekamukhIbhUtAnAM tribhuvanodaravivaravartiparamANUnAmupasarpaNaprasaGgAnna jAne / taccharIraM kiyatpramANaM syAditi cet saMyuktasyApyAkarSaNe kathaM sa eva doSo na bhvet| Atmano vyApakatvena sakala| paramANUnAM tena saMyogAt / atha tadbhAvAvizeSe'pyadRSTavazAdvivakSitazarIrotpAdanAnuguNA niyatA eva paramANava upasarpanti taditaratrApi tulyam / __ zaMkA-yadi AtmA vyApaka na hogA to digantara (eka dizAse dUsarI dizA) meM tathA dezAntara (eka dezase arthAt sthAna-Ill se dUsare deza ) meM rahanevAle jo paramANu hai; unake sAtha AtmAkA eka hI samayameM saMyoga na honese AdyakarmakA abhAva hogA; usa AdyakarmakA abhAva honese antyasaMyogakA abhAva hogA; usa antyasaMyogake abhAvase usa antyasaMyogarUpa nimittase |utpanna honevAle zarIrakA abhAva ho jAyegA / aura zarIrakA abhAva honese usa zarIrakA jo AtmAke sAtha saMbaMdha hai; usakA | |abhAva hogA, isakAraNa saba jIvoMke sadA vinA upAyake siddha huA arthAt kisI upAyako kiye vinA mokSa ho jaavegaa| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamaM. sthAdvAdamA // 63 // usa kriyAsama vaizeSikoMke matameM pahale kisI karatA hai; usa ramAekA pUrva AkAzapradezasalA kAraNase arthAt adRSTaviziSTa bhAvArtha-vaizeSikoMke matameM pahale kisI kAraNase arthAt adRSTaviziSTa AtmAke saMyogase paramANu kriyA utpanna hotI hai| usa kriyAse paramANukA pUrva AkAzapradezase vibhAga ( viyoga ) hotA hai arthAt paramANu eka AkAzapradezako chor3akara gamana karatA hai| usa vibhAgake dvArA paramANukA uttara AkAzapradezake sAtha saMyoga hotA hai arthAt paramANu pUrva AkAzapradezase gamana kara dUsare AkAzapradezameM ThaharatA hai, isa rItise eka AkAzapradezameM jaba anya anya paramANu ikaThe hote hai; tava dvayaNuka, vyaNuka AdirUpa kArya hote hai| aisA mAnA gayA hai| isa kAraNa yahAM vaizeSika zaMkA karate hai ki- yadi AtmA sarvavyApaka na hogA to usa AtmAkA bhinna sthAnameM sthita paramANuke sAtha saMyoga na honese vaha AtmA paramANumeM kriyA utpanna na kara sakegA; jisase AdyakarmakA abhAva ho jaavegaa| kyoMki-kriyAkA na honA hI AdyakarmakA abhAva hai; usa Adyakarmake abhAvase arthAt paramANukA kriyAse pUrva AkAzapradezake sAtha viyoga aura uttara AkAzapradezake sAtha saMyoga na honese antya (Akhira) ke saMyogakA arthAt jina ghaNuka tryaNuka Adi avayavoMkA saMyoga honese zarIrarUpa avayavI pUrNa hotA hai, usa aMtyasayogakA abhAva hogA aura jaba antyasayogakA abhAva ho jAvegA taba usa atyasayogase honevAle zarIrakA abhAva hogA / aura zarIrakA abhAva honeke kAraNa zarIrakA AtmAke sAtha saMbaMdha na rahegA, jisase AtmA zarIra rahita ho jAvegA aura zarIrakI rahitatA hI mokSa hai, isakAraNa saba jIva sadA kisI vinA upAya kiye hI mokSako prApta ho jaayeNge| samAdhAnaaisA nahIM hai / kyoMki; jo jisase saMyukta hotA hai arthAt jisakA jisake sAtha saMyoga hotA hai, vahI usake prati gamana karatA hai, yaha niyama nahIM ho sakatA hai / kAraNa ki; loha jo hai, vaha cumbakalohase asaMyukta hai tathApi usa lohakA N/ cumbaka AkarSaNa kara letA hai, yaha pratyakSameM dekha paDatA hai| bhAvArtha-jaise cumbaka apane sAtha sayogako na dhAraNa karanevAle loheko apanI ora kheMca letA hai, usIprakAra AtmA bhI apane sAtha sayogako na dhAraNa karanevAle dizAntara tathA dezAntarameM vidyamAna paramANuoMkA apane prati AkarSaNa kara legA, isa kAraNa jo tumane AtmAko vyApaka na mAnane para binA upAyake saba AtmAoMkA mokSa ho jAnerUpa doSa diyA hai| vaha nahIM ho sakatA hai| aba kaho ki, yadi AtmA apane sAtha saMyogako na dhAraNa karanevAle paramANuoMkA AkarSaNa karegA to usa AtmAke zarIrako Arabhakaraneke prati sanmukha hue aise tInalokake udara dhU ( vIca ) meM rahane vAle paramANuoMke upasarpaNa ( AjAne ) kA prasaga honese na jAne AtmA kitane pramANakA dhAraka ho jAvegA; . // 63 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to saMyukta paramANuoMkA AkarSaNa mAnanemeM bhI yaha doSa kyoM nahIM hotA hai / kyoMki, AtmA vyApaka hai; isa kAraNa usa AtmAkA | samasta paramANuoMke sAtha saMyoga hai / bhAvArtha -- vaizeSika kahate hai ki; yadi AtmA asaMyukta paramANuoMkA AkarSaNa karegA to usa AtmA zarIrako racane ke liye tInaloka ke samasta paramANu AjAyeMge aura aisA hogA to na mAluma usa AtmAkA zarIra kitanA lambA, cor3A va moTA ho jaavegaa| kyoMki, vaha sapUrNaparamANuoMse racA jAvegA / isa para jainI uttara dete hai; ki jo doSa tuma hamako dete ho, vahI doSa AtmA apanese saMyukta paramANuoMkA AkarSaNa karatA hai, yaha jo tumhArA pakSa hai; usame bhI hotA hai / kyoMki AtmA vyApaka honese saba paramANuoMke sAtha saMyukta hai, ata. jaba saMyukta paramANuoMkA AkarSaNa karegA taba tIna lokake samasta paramANu usakA zarIra racaneke artha A jAveMge / aba yadi yaha kaho ki, asaMyukta tathA saMyukta ina donoM hI paramANuoMkA AkarSaNa mAnanemeM koI bheda nahIM hai arthAt samAna hI doSa hai; tathApi adRSTake vazase usa vivakSita zarIrako utpanna karaneke yogya jo niyata ( mukarrara ) paramANu hai; ve hI usa AtmAke prati Agamana karate hai arthAt AtmA to sabhI paramANuoMkA AkarSaNa kara sakatA hai, paraMtu puNya-pApake balase jaisA zarIra usako dhAraNa karanA hai; vaise zarIrako utpanna karane meM samartha kitane hI paramANu AtmAke prati Ate hai, sabake saba paramANu nahI Ate / to yaha tumhArA kathana dUsare pakSameM arthAt asaMyukta paramANuoMkA AkarSaNa karanerUpa hama jainiyoMke pakSameM bhI samAna hai / bhAvArtha - jaise tuma puNya-pApake vazase niyata paramANuokA hI AtmAke prati AnA mAnate ho, usI prakAra hama bhI puNya-pApake anusAra niyataparamANu hI AtmAke prati zarIra racaneko Ate hai, aisA mAnate hai, isakAraNa tuma jo doSa dikhAte ho, vaha hamAre matameM nahI ho sakatA hai / athAstu yathAkathaJciccharIrotpattistathApi sAvayavaM zarIram / pratyavayavamanupravizannAtmA sAvayavaH syAt / tathA | cAsya paTAdivat kAryatvaprasaGgaH / kAryatve cAsau vijAtIyaiH sajAtIyairvA kAraNairArabhyeta / na tAvadvijAtIyaistepAmanArambhakatvAt / na hi tantavo ghaTamArabhante / na ca sajAtIyairyata AtmatvAbhisambandhAdeva teSAM kAraNAnA | sajAtIyatvam / pArthivAdiparamANUnAM vijAtIyatvAt / tathA cAtmabhirAtmA Arabhyata ityAyAtam / taccA'yuktam / ekatra zarIre'nekAtmanAmAtmArambhakANAmasambhavAt / sambhave vA pratisandhAnA'nupapattiH / na hyanyena dRSTamanyaH | pratisandhAtumarhati / atiprasaGgAt / tadArabhyatve cAsya ghaTavadavayavakriyAto vibhAgAtsaMyogavinAzAdvinAzaH Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamaM syAt / tasmAdvyApaka evAtmA yujyate kAyapramANatAyAmuktadopasadbhAvAditi cet-na / sAvayavatvakAryatvayoH rAjai.zA. kathaJcidAtmanyabhyupagamAt / tatra sAvayavatvaM tAvadasaMkhyeyapradezAtmakatvAt / tathA ca dravyAlaGkArakArauM' " aakaa||6 // zo'pi sadezaH sakRtsarvamUtAbhisambadhArhatvAt" iti / yadyapyavayavapradezayorgandhahastyAdipu bhedo'sti tathApi nAtra sUkSmekSikA cintyA / pradezeSvapyavayavavyavahArAtkAryatvaM tu vakSyAmaH / aba vaizeSika kahate hai ki; cAhe jisa prakArase zarIrakI utpatti hove bhAvArtha-cAhe AtmAse asaMyukta paramANuoMdvArA zarIra utpanna hove, cAhe AtmAse saMyukta paramANuoM dvArA zarIra utpanna hove, isameM hamako koI vivAda nahIM hai, tathApi zarIra avayavoM sahita hai / isa kAraNa zarIrake pratyeka avayavameM praveza karatA huA AtmA bhI avayavoM sahita ho jaavegaa| aura yadi AtmA avayava sahita ho jAvegA to paTa Adike samAna AtmAke kAryatvakA prasaMga hogA bhAvArtha-jaise paTa Adi padArtha sAvayava honese kAryarUpa hai, usI prakAra AtmA bhI sAvayava honese kArya ho jAvegA aura AtmAkA kAryarUpa ho jAnA Apa (jainiviyoM) ko aniSTa hai / kyoMki, kArya anitya hotA hai aura Apane AtmAko nitya mAnA hai / aura yadi AtmAko kAryarUpa mAnoM to bhI hama (vaizepika ) prazna karate hai ki, vaha AtmA vijAtIya kAraNoMse Arabhita hotA hai ? vA sajAtIya kAraNoMse ? IN bhAvArtha-jo kArya hotA hai, usakA AraMbha ( utpatti ) kAraNoMse hotA hai; ata. hama prazna karate haiM ki, vaha AtmArUpa kArya vijAtIyakAraNoMse utpanna kiyA jAtA hai, athavA sajAtIya kAraNoMse utpanna kiyA jAtA hai / yadi kaho ki,-vijAtIya ( apanIjAtise bhinna jAtike dhAraka ) kAraNoMse Arabhita hotA hai, so nhiiN| kyoMki; taMtu ghaTakA AraMbha nahIM karate hai arthAt jaise |vijAtIya taMtuoMse ghaTarUpakArya kI utpatti nahI ho sakatI hai| usI prakAra vijAtIya kAraNoMse AtmA bhI utpanna nahIM ho sakatA hai| yadi kaho ki, sajAtIya kAraNoMse AtmA utpanna kiyA jAtA hai, to yaha bhI nahIM kaha sakate ho / kyoMki pArthiva Adi paramANu vijAtIya hai| isa kAraNa Atmatvake savadhase hI una kAraNoM meM sajAtIyatA hove arthAt jina kAraNoMmeM AtmAkA sabaMdha hove ve pAhI kAraNa AtmAke sajAtIya hoveM / aura una sajAtIya kAraNoMse yadi AtmA utpanna kiyA jAye to AtmAoM dvArA AtmA utpanna kiyA jAtA hai, yaha siddhAnta A khar3A rhai| aura AtmAoMdvArA AtmA utpanna kiyA jAtA hai, yaha mAnanA ThIka nahIM hai| // 64 // hemcndrgunncndrii| 2 gandhahastinAma tattvArthasUtropari digambarAcAryazrIsamantabhadrasvAminirmita caturazItisahasrazlokasakhyAtmakaM mahAbhApyam / tdaadijainshaastressu| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -jaba kyoMki, eka zarIrameM AtmAkA AraMbha karanevAle bahutase AtmA nahI ho sakate haiM arthAt bahutase AtmA eka AtmAko ha | sakate hai / athavA yadi eka AtmAko utpanna karanevAle bahutase AtmA hosakeM tau bhI pratisadhAna ( smaraNa ) kI utpatti nahI ho sakatI hai| kyoMki, atiprasaMga honese anya AtmAse dekhe huekA dUsarA AtmA smaraNa karaneko samartha nahI hai / bhAvArthabahutase AtmArUpa kAraNa eka AtmAko utpanna karane lageMge taba eka AtmArUpa kAraNane jo dekhA hai; usakA dUsarA AtmArUpa kAraNa smaraNa nahIM kara sakegA, aura aisA hogA taba AtmArUpa kAryakI siddhi na hogI / aura yadi una AtmArUpa sajAtIyakAraNoMse AtmAnAmaka kArya utpanna kiye jAne yogya hogA to ghaTake samAna usa AtmAkA bhI avayavakriyAse vibhAga honeke kAraNa saMyogakA vinAza ho jAnese vinAza ho jAvegA bhAvArtha - jaise ghaTarUpakAryakA avayavakriyAse vibhAga hotA hai aura vibhAga ke honese pUrvasayogakA ( kapAladvayasaMyoga ) kA nAza hotA hai, jisase ghaTakA bhI nAza ho jAtA hai; isI prakAra AtmArUpa kAryakA bhI avayavakriyAse vibhAga aura vibhAgase saMyogakA nAza honepara nAza ho jAvegA, aura Apa ( jainiyoM) ne AtmAko nitya mAnA hai, ata AtmAkA naSTa honA Apako iSTa nahIM hai / isakAraNa Apa ( jainiyoM ) ko AtmA vyApaka hI hai, aisA mAnanA ThIka hai / kyoMki zarIraparimANa ( jitanA baDA zarIra ho utanA hI bar3A ) AtmA mAnanemeM Upara kahe hue aneka doSa utpanna hote hai / so ThIka nahI hai arthAt tuma ( vaizeSikoM ) ne jo 'AtmAko vyApaka na mAnoge to AtmA avayavoMkA dhAraka tathA kAryarUpa ho jAnese anitya ho jAvegA ' yaha doSa diyA hai, vaha doSa hamAre doSarUpa nahI hai / kyoMki hama ( jainiyo ) ne kisI apekSAse AtmAmeM avayavasahitapanA tathA kAryapanA svIkAra kiyA hai / unameM AtmA asaMkhyAta pradezoMvAlA hai; isa kAraNase to AtmAmeM avayavasahitapanA hai / so hI dravyAlaMkAranAmaka granthake racanevAle kahate hai ki; " AkAza bhI pradezoMkA dhAraka hai, kyoMki, eka | hI samaya meM samasta mUrtta padArthoMse sambandha rakhaneyogya hai arthAt AkAzameM eka hI samayameM saba mUrttapadArtha vidyamAna rahate hai; ataH AkAza pradezoMkA dhAraka hai / " bhAvArtha- - ukta pramANase jaise hama AkAzako nitya mAnakara bhI pradezoMkA dhAraka mAnate hai; usI prakAra AtmAko bhI nitya mAnakara kisI apekSAse avayavasahita mAnate hai / [ yadyapi tattvArthasUtrapara digambarAcArya zrIsamanta| bhadrakhAmIviracita jo 84000 lokaparimANa gadhahastinAmaka mahAbhASya hai; usako Adi le kitane hI zAstroMmeM 'avayava tathA prade Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaH zameM bheda mAnA gayA hai, tathApi yahAMpara isa sUkSmatAkA vicAra na karanA cAhiye ] aura pradezoMmeM bhI avayavakA vyavahAra honese pradezoMke kAryatA hai arthAt pradezoMko avayavarUpa mAnanese pradeza kArya hai, isa viSayako to Age kheNge| nanvAtmanAM kAryatve ghttaadivtpraakprsiddhsmaanjaatiiyaavyvaarbhytvprsktiH| avayavA hyavayavinamArabhante yathA tantavaH paTamiti cet na vAcyam / na khalu ghaTAdAvapi kArye prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogArabhyatvaM dRSTam / kumbhakArAdivyApArAnvitAnmRtpiNDAtprathamameva pRthubudhnodraadyaakaarsyaasyotpttiprtiiteH| dravyasya hi pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNAmaH kAryatvaM tacca vahirivAntaraNyanubhUyata eva / tatazcAtmApi syAtkAryaH / na ca paTAdau svAvayavasaMyogapUrvakakAryatvopalambhAt sarvatra tathAbhAvo yuktH| kASTe lohalekhyatvopalambhAvane'pi tthaabhaavprsnggaat| pramANavAdhanamubhayana tulyam / na coktalakSaNakAryatvAbhyupagame'pyAtmano'nityatvAnuSaGgAtpratisandhAnA'bhAvo'nupajyate / kathaJcidanityatve satyevAsyopapadyamAnatvAt / pratisandhAnaM hi yamahamadrAkSaM tamahaM smarAmItyAdirUpam / taccaikAntanityatve kathamupapadyate / avasthAbhedAt / anyA hyanubhavAvasthA anyA ca smaraNAvasthA / avasthAbhede 6 * cAvasthAvato'pi bhedAdekarUpatvakSateH kathaJcidanityatvaM yuktyAyAtaM kena vAryatAm / y zaMkA-yadi AtmA kArya hoveMge to una kAryarUpa AtmAoMke ghaTa AdikI taraha pUrvaprasiddha samAnajAtIya avayavoMse utpanna honekI yogyatAkA prasaga hogA / kyoMki, avayava avayavIko utpanna karate hai| jaise ki-taturUpa avayava paTarUpa avayavIko 5 utpanna karate hai| bhAvArtha-jo kArya hotA hai, vaha avayavI hotA hai aura avayavIko utpanna karanevAle avayava hai, ata jaise 4 ghaTarUpa avayavI apanese pahale vidyamAnatAse prasiddha jo samAnajAtIya arthAt apanI pArthivatva jAtiko hI dhAraNa karanevAle do kapAlarUpa avayava hai, unase utpanna hotA hai, usI prakAra AtmA bhI pUrvaprasiddha samAnajAtIya ( apanI AtmatvajAtike dhAraka ) avayavoMse utpanna hoveMge aura aisA honA Apako iSTa nahIM hai| samAdhAna-aisA na kahanA cAhiye / kyoMki, ghaTa Adi kAryameM OM bhI pUrvaprasiddha jo samAnajAtike dhAraka do kapAlarUpa avayava hai; unake sayogase utpanna honekI yogyatA nahIM dekhate hai| kAraNa ! ki-kuMbhakAra Adike vyApArase sahita jo mRttikAkA piMDa hai, usake dvArA do kapAloke utpanna hone ke pahale hI pRthu tathA bughna aise hai udarake jaise AkArako dhAraNa karanevAle isa ghaTakI utpatti pratIta hotI hai| bhAvArtha-tuma jo pUrvaprasiddha samAnajAtIya kapAla Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvayasaMyogase ghaTakI utpatti mAnate ho so pratyakSapramANase vAdhita hai| kyoMki; jaba mRttikAke piNDake prati kuMbhakAra tathA cAka Adi apanA 2 vyApAra ( kriyA ) karate hai, taba usa mRttikAke piDase do kapAlokI utpatti honeke pahale hI arthAt kapAloMke bane vinA hI pRthuvughnodarAdi AkArakA dhAraka ghaTa bana jAtA hai; yaha savako pratyakSase pratIti hotI hai / aura pUrva ( pahale ) ke AkArakA tyAga karake jo uttara ( AgeM ) ke AkArarUpa pariNAmakA ho jAnA hai| vahI dravyake kAryatva hai arthAt pUrva AkArako choDakara uttara AkArako dhAraNa karanese hI dravya kAryarUpa hai / aura usa kAryapanekA bAhyake samAna aMtaraMgameM bhI anubhava kiyA hI IN jAtA hai arthAt jaise bAhyameM kaTakaAdi AkAroMko chor3akara kuMDala Adi AkAroMrUpa honevAle suvarNa Adi dravyoMmeM kAryarUpatA dekhate hai; usI prakAra pUrva AkArako chor3akara uttara AkArako dhAraNa karate hue AtmAoMmeM bhI kAryarUpatAkA anubhava hotA hI | kA hai| isakAraNa AtmA bhI kathaMcit kAryarUpa hai / aura paTa AdimeM apane avayavoMke saMyogapUrvaka kAryatva dekhakara saba dravyoMmeM vaisA mAnanA ThIka nahIM hai arthAt taMtuAdirUpa avayavoMke saMyogase paTa Adi kArya hote hai| yaha dekha kara ghaTaAdi kArya bhI avaya-2 voMke saMyogapUrvaka hote hai, aisA mAna lenA ucita nahIM hai / kyoMki; yadi aisA mAnoMge to kApTa ( lakar3I) meM lohase khudanekI ||Sy|| yogyatA dekhakara vajra ( hIre ) meM bhI vaisA honA ( lohase khudanekI yogyatAkA honA ) svIkAra karanA par3egA; jo ki, tumako aniSTa hai| aura pramANase bAdhA donoM sthAnoM meM hI samAna hai| bhAvArtha-yadi tuma kaho ki-vajra lohase nahIM khudatA hai, yaha pratyakSameM dekhate hai / isa kAraNa vajrameM lohase khudanakI yogyatA kaise mAna sakate hai / kyoMki; pratyakSapramANase bAdhA AtI hai; to kapAlake saMyogase ghaTakA utpanna honA bhI pratyakSase viruddha hai; isa kAraNa kArya apane samAnajAtIya avayavoMse utpanna hotA hai; V|| isa niyamakA ghaTarUpa kAryameM vyabhicAra hotA hai, ataH uktaniyamase AtmAke samAnajAtIya avayavoMse utpanna honekI yogyatA batAkara jo tumane hamAre matameM aniSTakI ApattirUpa doSa diyA hai; vaha nahIM ho sakatA hai / aura AtmAmeM pUrva AkArake tyAgase uttara AkArake khIkArarUpa kAryatvake mAnane para bhI jo AtmAke anityatAkA anuSaMga ( prApti ) hotA hai; usase pratisaMdhAnake |abhAvakA anuSaMga nahIM hotA hai arthAt AtmAke anitya honepara pratisadhAna na hogA aisA nahIM hai / kyoMki; AtmAke kathaMcit || anityatA hone para hI yaha pratisaMdhAna siddha ho sakatA hai| kAraNa ki-pratisaMdhAna jisako maine dekhA hai; usako mai saraNa | N] ( yAda ) karatA hU' ityAdi rUpakA dhAraka hai / aura yaha rUpa AtmAke sarvathA nityapanemeM kaise siddha hove ? / kyoMki; avasthAkA - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdATamA bheda hai| bhAvArtha-anubhava smaraNake pahale hotA hai, isa kAraNa anubhavakI avasthA dUsarI hai aura smaraNa anubhavake pIche hotA rAjai.sA. hai; ata smaraNakI avasthA dUsarI hai / aura avasthAkA bheda honese avasAoke dhAraka AtmAkA bhI bheda huA; jisase AtmAke ekarUpatAkA nAza huA isa kAraNa AtmAke kathacit anityapanA jo yuktine AtA haiusako tuma kisase dUra kara sakate ho| arthAt AtmAke kathaMcit anityatvakA khaMDana tuma nahIM kara sakate ho| athAtmanaH zarIraparimANatve mUrtatvAnupazAccharIre'nupravezo na syAnmUH mUrtasyAnupravezavirodhAt tato nirAtmakamevAkhilaM zarIraM prAmotIti cet kimidaM mUrtatvaM nAma / asarvagatadravyaparimANatvaM rUpAdimattvaM vA / tatra nAdyaH pakSo dopAya / saMmatatvAt / dvitiiystvyuktH| nahi yadasarvagataM tanniyamena rUpAdimadityavinAbhAvo'sti / manaso'sarvagatatve 'pi bhavanmate tadasaMbhavAt / AkAzakAladigAtmanA sarvagatatvaM paramamahattvaM sarvasaMyogisamAnadezatvaM cetyuktatvAnmanaso vaidhAtsarvagatatvapratipedhanAt / ato nAtmanaH zarIre'nupravezAnupapattiryana nirAtmakaM tatsyAt / asarvagatadravyaparimANalakSaNamUtatvasya mnovtprveshaa'prtivndhktvaat| rUpAdimattvalakSaNamUrtatvopetasyApi jalAdervAlukAdAvanupravezo na niSidhyate / Atmanastu tadrahitasyApi tatrAsau pratipidhyata iti mahaccitram / / yadi kaho ki; AtmAko zarIraparimANa mAnane para AtmA mUrta ho jAvegA; isa kAraNa usa AtmAkA zarIrameM praveza na hogaa| kyoMki, mUrtameM mUrtake pravezakA virodha hai arthAt mUrta garIrameM mUrta AtmAkA praveza honA viruddha hai| aura jaba mUrta zarIrameM mUrta AtmAkA praveza na hogA to saMsArake yAvanmAtra ( sabake saba) zarIra AtmAse zUnya (rahita) hI ho jaavNge| to hama (jainI) prazna karate hai ki, yaha mUrtapanA kyA hai ? arthAt tuma (vaizeSiko ) ne mUrtakA kyA lakSaNa mAnA hai / asarvagata dravyaparimANapanA jo hai, vaha mUrta hai, athavA jo rUpAdimAn (rUpa AdikA dhAraka ) panA hai; vaha mUrta hai / bhAvArthaasarvagata ( avyApaka) dravyakA jo alpaparimANa hai; usa alpaparimANake dhAraka dravyako mUrta karate ho; athavA rUpa Adiko sarvamUta. saha syog.| na tu sarvatra / teSAM ni kriyatvAt / 2 iyattA'navariTanaparimANayogiya paramamahatyam / 3 sarvasayogisamAnadezava-LGI // 66 // sarvepAMmUrtadamyANAm / AkAza samAno deza eka AdhAra ityarthaH / eva digAdiSvapi vyAkhyeyam / yadyapi AkAzAdikaM sarvasayoginAmAdhArona bhavati / ihapratyayaviSayatvenAvasthAnAt / tathApi sarvasayogisayogAdhArabhUtatvAdupacAreNa sarvasa yoginAmapyAdhAra ucyate / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhAraNa karanevAle dravyako mUrta kahate ho / yadi kaho ki; asarvagatadravyaparimANatAko hI hama mUrta kahate hai, to yaha prathamapakSa to . hamAre doSake liye nahIM hai / kyoMki saMmata hai arthAt asarvagata dravyaparimANako hI tuma mUrta kahate ho to kaho, isase hamAre | siddhAntameM koI doSa nahIM hai / yadi kaho ki, rUpa AdikA dhAraka jo dravya hai; vaha mUrta hai to yaha tumhArA kahanA ThIka nahIM hai || kyoMki jo asarvagata hai vaha rUpAdimAna hai, aisI vyApti nahIM ho sakatI hai / bhAvArtha-jaba tuma pahale asarvagata dravyako rUpA-jA dimAna siddha karalo taba pazcAt yaha kaha sakate ho ki; asarvagata AtmA rUpAdimAna hai; ataH mUrta hai, anyathA nhiiN| aura chA jo 2 asarvagata dravya hai, vaha vaha niyamase rUpAdimAna hai, aisI vyApti tuma nahIM kara sakate ho // kyoMki-tumhAre matameM mana asarvagata hai taubhI rUpAdimAna nahI hai / kAraNa ki; AkAza, kAla, dizA aura AtmA ye cAroM sarvagata (saba mUrtadravyoMke saMyogake | dhAraka ) hai, paramamahatparimANake dhAraka hai aura jo samasta mUrtadravyarUpa saMyogI hai, unake saMyogake AdhArabhUta hai; arthAt saba mUrtadravyoMkA paraspara saMyoga inameM hotA hai, aisA kahA hai; aura isa kathanase manameM ina AkAza AdikA dharma na honese sarvagatapanekA | niSedha kiyA gayA hai arthAt AkAza, kAla, dizA aura AtmA ye cAra hI sarvagata hai, aisA kahakara manako asarvagata siddha kiyA | hai| isa kAraNa AtmAkA zarIrameM praveza honA asiddha nahIM hai, jisase ki samasta zarIra AtmArahita ho jAveM. kyoMki; manake / samAna asarvagatadravyaparimANatvarUpa lakSaNakA dhAraka jo mUrta hai, usake pravezameM koI prativandhaka nahIM hai / bhAvArtha-jaise tumhAre matameM mUrta manakA mUrta zarIrameM praveza hotA hai, usI prakAra hamAre mUrta AtmAkA bhI mUrtta zarIrameM praveza ho jAvegA; isa kAraNa mUrta AtmAkA mUrta zarIrameM praveza na dikhalAkara jo tuma hamAre pakSameM nirAtmaka zarIra hojAnerUpa doSa dete ho, vaha nahIM INho sakatA hai| aura rUpAdimAna lakSaNarUpamUrtatAko dhAraNa karanevAle arthAt rUpa Adike dhAraka / mRttikA AdimeM jo praveza hotA hai, usakA to tuma niSedha nahIM karate ho aura rUpa Adise rahita aisA bhI jo AtmA hai, usake | IYmUrtazarIrameM pravezako manA karate ho yaha bar3A Azcarya hai / athAtmanaH kAyaparimANatve vAlazarIraparimANasya sato yuvazarIraparimANasvIkAraH kathaM syAt / kiM tatparimANaparityAgAttadaparityAgAdvA / parityAgAccettadA zarIravattasyA'nityatvaprasaGgAtparalokAdyabhAvAnuSaGgaH / athA'parityAgAt / tanna / pUrvaparimANA'parityAge zarIravattasyottaraparimANotpattyanupapatteH / tadayuktam / yuvazarIraparimA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdvAdama. rAjai.zA. , zarIra himANako grahaNa karatAmA / bhAvArtha karake uttara parimANakonA) Adi nahIM hotI to nahIM / kathamA pUrva parimANako zura BNAvasthAyAmAtmano vAlazarIraparimANaparityAge sarvathA vinAzA'sambhavAt / viphaNAvasthotpAde sarpavat / iti kathaM paralokAbhAvo'nupajyate / paryAyatastasyA'nityatve'pi dravyato nityatvAt / // 67 // zaMkA-yadi AtmA zarIraparimANa hogA to jo AtmA bAlagarIraparimANa (bAlakake zarIra jitanA bar3A ) hai; vaha yuva-R 10 zarIraparimANa ( yuvA arthAt javAna purupake zarIra jitane bar3e AkAra ) ko kaise grahaNa karegA ? kyA ? usa bAlagarIraparimANako chor3akara yuvazarIraparimANako grahaNa karegA athavA usa bAlazarIrake AkArakA tyAga na karake yuvazarIraparimANako svIkAra karegA / bhAvArtha-jo AtmA devadattakI bAlaavasthAke choTe zarIra jitanA haivahI AtmA jaba devadatta javAna hogA taba usake bar3e Kal zarIra jitanA pUrvaparimANako chor3akara hogA ? vA vinA chor3e hI ? yadi kaho ki; AtmA bAlazarIraparimANakA tyAga karake yuva-15 zarIraparimANako grahaNa karatA hai; taba to zarIrake samAna AtmA bhI anitya ho jAvegA / yaha prasaMga hogA / jisase paraloka Adike abhAvakA anupaMga hogaa| bhAvArtha-jaise pUrvaparimANako choDakara uttara parimANakA svIkAra karanese zarIra anitya hai; OM usI prakAra AtmA bhI pUrvaparimANakA tyAgakarake uttara parimANako grahaNa karanese anitya ho jAvegA aura yadi AtmA anitya ho / jAvegA to phira AtmAke paraloka ( anya 2 janmoMkA dhAraNa karanA ) Adi nahIM hogA; joki; Apako aniSTa hai| yadi kaho ki, AtmA bAlazarIraparimANakA tyAga na karake yuvazarIra parimANako grahaNa karatA hai, to so nahIM / kyoki, jaise zarIrake pUrvaN) parimANakA tyAga kiye binA uttara parimANakI utpatti kI siddhi nahIM hai| usI prakAra usa AtmAke bhI pUrva parimANako choDe vinA uttara parimANakA utpanna honA siddha nahIM ho sakatA hai / samAdhAna-yaha kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki; AtmA jo yuvazarIraparimANako grahaNa karate samaya bAlazarIraparimANakA tyAga karatA hai; uma bAlagarIparimANake tyAgameM AtmAkA sarvathA vinAza nahIM hotA hai jaise ki-phaNarahita avasthAke utpanna hone sarpakA nAza nahIM hotA hai| bhAvArtha-jo sarpa phaNako phailA karake baiThA hai, vahI sarpa jaba phaNako saMkocatA hai, taba yadyapi vaha sarpa pahalI phaNasahitaavasthAkA tyAgakarake pichalI phaNarahitaavasthAko y grahaNa karatA hai, tathApi usa sarpakA sarvathA nAza nahIM hotA hai, isI prakAra yadyapi AtmA pUrva vAlazarIraparimANarUpa avasthAko choDakara uttara yuvazarIraparimANarUpa avasthAko svIkAra karatA hai, tathApi AtmAkA sarvathA binAza nahIM hotA hai| kiMtu kisI apekSAse vinAza hotA hai / isa kAraNa paralokakA abhAvarUpa prasaMga kaise hotA hai arthAt jo tumane pUrvaparimANakA tyAga kiye Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vinA uttara parimANake svIkArameM AtmAke paralokAdikA abhAva ho jAvegA yaha doSa diyA hai, vaha nahIM ho sakatA hai / kyoki AtmA yadyapi paryAyarUpase anitya hai, tathApi dravyarUpase nitya hai| athAtmanaH kAyaparimANatve tatkhaNDane khaNDanaprasaGga iticet-kaH kimAha / zarIrasya khaNDane kathaJcittatkhaNDanasyeTatvAt / zarIrasambaddhAtmapradezebhyo hi katipayAtmapradezAnAM khaNDitazarIrapradeze'vasthAnAdAtmanaH khaNDanam / taccAtra vidyata eva / anyathA zarIrAtpRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhirna syAt / na ca khaNDitAvayavAnupraviSTasyA tmapradezasya pRthgaatmtvprsnggH| ttraivaanuprveshaat| na caikatra santAne'neke aatmaanH| anekArthapratibhAsijJAnAnAmeIN kapramAtrAdhAratayA pratibhAsAbhAvaprasaMgAt / zarIrAntaravyavasthitAnekajJAnAvaseyArthasaMvittivat / ___ yadi kaho ki, AtmA zarIra parimANa hogA to jaba zarIrakA khaMDana hogA taba AtmAke bhI khaMDanakA prasaMga hogA arthAt zarIrake Tukar3e kiye jAne para AtmAke bhI Tukar3e hoveMge to kauna kyA kahatA hai / kyoMki; zarIrakA khaMDana honepara kisI apelakSAse AtmAkA khaMDana bhI iSTa hI hai / kAraNa ki; zarIrase saMbaMdhako prApta hue jo AtmAke pradeza hai; unameMse kitane hI AtmAke pradezoMke khaMDita ( kaTe hue ) zarIrameM rahanese AtmAkA khaMDana hotA hai / aura vaha khaMDana AtmAmeM hai hii| kyoMki yadi aisA ) lakhaMDana AtmAmeM na hove to zarIrase bhinna ( jude ) hue avayava ( hisse ) meM kaMpa kI prApti na hove bhAvArtha-pUrNazarIrase jo || zarIrakA avayava kaTa kara alaga hotA hai. vaha thoDI derataka kAMpA karatA hai arthAta hilatA hai va uchalatA hai| aisA pratyakSameM||) dekhate hai, ataH pratIta hotA hai ki, zarIrase saMbaMdhita AtmAke pradeza khaMDita zarIrameM bhI kucha derataka rahate hai, aura aisA huA to AtmAkA bhI khaMDana ho hI gayA aura yaha khaMDana kathacit hamako iSTa hI hai / isakAraNa tuma jo doSa dete ho, vaha nahIM ho IN | sakatA hai / yadi kaho ki; aisA hai to zarIrake khaMDita avayavameM vidyamAna jo AtmAke pradeza haiM, unake bhinna AtmApanekA prasaMga | hogA arthAt zarIrake kaTe hue bhAgameM AtmAke pradezoMkA rahanA mAnoMge to usa bhAgameM judA AtmA siddha ho jAyagA joki; tumako aniSTa hai / so yaha na kahanA cAhiye / kyoMki usa khaMDita avayavameM rahanevAle jo AtmAke pradeza hai, unakA usa zarImeM hI praveza ho jAtA hai, arthAt AtmAke pradeza zarIrake khaMDita bhAgameM thor3I dera taka rahakara phira usa pUrvazarIrameM hI praveza kara jAte hai| aura eka saMtAna ( zarIra ) meM aneka AtmA nahIM hai| bhAvArtha-yadi tuma yahAM para yaha kaho Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAdvAdama. // 68 // khaMDita avayavameM vidyamAna AtmapradezoMkA zarIrastha AtmapradezoMmeM praveza na mAnanA cAhiye kintu usa khaMDita avayavameM dUsarA rAjai.zA. se hI AtmA mAna lenA cAhiye / to yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki yadi eka zarIrameM aneka AtmA mAneMge to aneka rUpa rasa Adi padArthoMkA pratibhAsa ( nizcaya ) karAnevAle jo netraiMdriya Adise utpanna jJAna haiM, unake eka pramAtA ( jJAtA AtmA ) kI / AdhAratAse pratibhAsa ( anuvyavasAya ) na honekA prasaMga hogA / jaise ki,-dUsare zarIroMmeM vidyamAna anekajJAnoMse jAnaneyogya jo rUpa Adi padArtha hai, unake jJAnakA eka AtmAmeM pratibhAsa nahIM hotA hai / bhAvArtha-jaise devadattakI AtmAkA jJAna jisa rUpa Adi padArthako dekhatA hai, usakA 'maiM dekhatA hUM ataH jJAnavAna hU' isa prakArakA anuvyavasAya devadattake AtmAko hI hotA hai| jinadattake AtmA ko nahIM hotA hai / usI prakAra eka zarIrameM aneka AtmA mAnanepara garIrake netrarUpa avayavameM sthita AtmA jisa rUpako dekhegA, usakA anuvyavasAya usa jinadattake netrastha AtmAko hI hogA aura usa jinadattake karNarUpa zarIrAvayavameM * jo AtmA sthita hai, usake 'maiM dekhatA hUM' aisA anuvyavasAya nahIM hogaa| aura aisA hogA to pratyeka AtmAke jo 'mai dekhatA hU, 2 mai sunatA hUM, maiM sUMghatA hUM, ityAdirUpa se eka pramAtA ( jAnanevAle ) ko avalaMbana karake pratibhAsa hotA hai, vaha na hogA / * aura isa eka pramAtAke AdhArarUpase pratibhAsakA na honA tumako aniSTa hai| kathaM khaNDitAvayavayoH saMghaTTanaM pazcAditi cet ekAntena chedA'nabhyupagamAt / padmanAlatantuvacchedasyApi svIkArAt / tathAbhUtAdRSTavazAttatsaMghaTTanamaviruddhameveti tanuparimANa evAtmAGgIkartavyo na vyApakaH / tathA ca AtmA vyApako na bhavati cetanatvAt / yattu vyApakaM na taccetanam / yathA vyoma / cetanazcAtmA / tasmAnna vyaapkH| avyApakatve cAsya tatraivopalabhyamAnaguNatvena siddhA kaayprmaanntaa| yatpunarapTasamayasAdhyakevalisamudghAtadazAyAmA* hetAnAmapi caturdazarajvAtmakalokavyApitvenAtmanaH sarvavyApakatvam / tatkAdAcitkam / iti na tena vybhicaarH| syAdvAdamantrakavacAvaguNThitAnAM ca nedRzavibhIpikAbhyo bhayam / iti kaavyaarthH||9|| ___ yadi kaho ki AtmAke khaMDita avayavoM (pradezoM) kA pIche mela kaise ho jAtA hai arthAt jo AtmAke pradeza kaTa kara zarIrake khaDita avayavoMmeM cale gaye hai, ve aura jo AtmAke pradeza zarIrameM vidyamAna haiM ve, ye dono pIche paraspara kaise mila jAte hai, to OM uttara yaha hai ki, hamane una AtmAke pradezoMkA cheda (vibhAga ) sarvathA nahIM mAnA hai| aura jo cheda mAnA hai, usako bhI kama Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakI nAlIke tantuoMke chedake samAna mAnA hai bhAvArtha-jaise kamalakI nAlI ( daMDI ) kA Tukar3A karane para usa nAlIke taMtu- | oMkA vibhAga hotA hai; paraMtu ve taMtu pUrva taMtuoMmeM A milate hai; isI prakAra yadyapi zarIrakA khaMDana honepara AtmAke pradezoMkA ll vibhAga hotA hai; tathApi ve AtmAke pradeza pUrva AtmapradezoMmeM A milate haiM / aura usa prakArake adRSTake vazase una khaMDita AtmapradezoMkA paraspara milanA virodharahita hI hai| bhAvArtha-jaise tumhAre matameM pAkameM gere hue ghaTake paramANu bhinna 2 hokara phira vaise adRSTake vazase milakara ghaTarUpa ho jAte hai, usIprakAra AtmAke pradeza bhI bhinna 2 hokara punaH paraspara mila jAte hai; ataH hamAre mAnanemeM koI virodha nahIM hai / isa kAraNa tuma ( vaizeSiko ) ko AtmA zarIraparimANa hI mAnanA cAhiye aura vyApaka na mAnanA cAhiye / isa uktaviSayako siddha karaneke liye anumAnakA prayoga bhI hai| vaha yaha hai-'AtmA vyApaka nahIM hai / kyoMki cetana hai, jo vyApaka hotA hai; vaha cetana nahIM hotA hai / jaise ki-AkAza vyApaka hai; ataH cetana nahIM hai| aura AtmA cetanA hai, isa kAraNa vyApaka nahI hai / ' isa anumAnase jaba AtmA vyApaka na huA to avyApaka siddha huA aura avyApaka honepara isa AtmAke guNa zarIrameM hI prApta hote hai; isakAraNa AtmA zarIraparimANa hai; yaha siddha ho cukaa| aura hama jainiyoMke bhI jo ATha 8 samayoMse siddha (pUrNa) honeyogya kevalisamudghAtakI dazAmeM caudaha rajjuparimANa tIna loka vyApta ho jAnese AtmA sarvavyApaka hai, vaha kAdAcitka (kisI samayameM huA karatA) hai isa kAraNa usase yahAM vyabhicAra nahIM hotA hai| bhAvArtha-yadyapi hama (jainiyoM) ne AtmAko kevalisamuddhAtadazAmeM sarvavyApaka mAnA hai| kyoMki kevalisamuddhAtadazAmeM Ata rUpa hokara tInalokameM vyApta ho jAte hai, parantu vaha kevalisamuddhAta kisI samaya kisI AtmAke ho jAtA hai niyamita nahIM hai| isakAraNa tuma AtmAko avyApaka mAnanerUpa isa anumAnameM doSa nahIM de sakate ho / aura syAdvAda ( anekAntavAda ) rUpI thakavaca ( vakatara ) se Dhake hue hama jainiyoMko tumhArI aisI vibhISikAoMse arthAt vyabhicArAdidoSarUpa bhayoMko utpanna karanevAlI kuyuktiyoMse bhaya ( Dara ) nahI hai| isa prakAra kAvyakA artha hai // 9 // | vaizeSikanaiyAyikayoH prAyaH samAnatantratvAdaulUkyamate kSipte yaugamatamapi kSiptamevAvaseyam / padArtheSu ca tayorapi na tulyA pratipattiriti sAMpratamakSapAdapratipAditapadArthAnAM sarveSAM caturthapuruSArtha pratyasAdhakatamatve vAcye'pi Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdama. // 69 // tadantaHpAtinAM chalajAtinigrahasthAnAnAM paropanyAsanirAsamAtraphalatayA atyantamanupAdeyatvAttadupadezadAturvairA-nArAjai.zA. gyamupahasannAha |_vaishessik aura naiyAyika ina donoMke siddhAnta prAyaH samAna hai| isa kAraNa pUrvokta prakArase jo vaizeSikoMke matakA khaDana kiyA hai| gayA hai; usase naiyAyikoMke matakA khaDana bhI ho cukA hI samajhanA cAhiye aura padArthoM meM una donoMke bhI samAna khIkAratA nahIM hai arthAt vaizeSika tathA naiyAyika ye donoM padArthoko bhinna 2 prakArase mAnate haiM; ataH isa avasarameM yadyapi akSapAda (nyAyasUtrakAra gautama RSI) ke kahe hue saba padArthoMko mokSake prati asAdhakatama (mokSakI prApti na karanevAle ) kahane cAhiye tathApi una padArthoMke madhyameM rahanevAle jo chala, jAti tathA nigrahasthAna nAmaka tIna padArtha hai, ve kevala parake kathanakA tiraskAra karanerUpa hI prayojanako dhAraNa karate hai ataH sarvathA grahaNa karane yogya nahIM hai, isa kAraNa una chala jAti aura nigrahasthAnoMkA upadeza denevAle gautama RSIke bairAgyakA hAsya karate hue AcArya agrima kAnyakA kathana karate hai| svayaM vivAdagrahile vitaNDApANDityakaNDUlamukhe jane'smin / mAyopadezAtparamarma bhindannaho virakto munirnydiiyH||10|| sUtrabhAvArthaH-apane Apa hI vivAdarUpI pizAcase gRhIta ( pakar3e hue ) aura vitaMDAkI caturA~Ise mAno khujalIko hI dhAraNa karatA hai mukha jinakA aise mUrkhasadRza manuSyoMmeM mAyAkA upadeza dekara paramarmoMko arthAt vAdIke siddhAntako siddha karanemeM samartha uttama hetuoMko bhedatA huA naiyAyikoMkA gotamamuni vairAgyakA dhAraka hai; yaha Azcarya hai // 10 // // 69 // vyaakhyaa| anye'vijJAtatvadAjJAsAratayA'nupAdeyanAmAnaH pare teSAmayaM zAstRtvena saMbandhI anyadIyo munira- // kSapAdaRSiraho virakto'ho vairAgyavAn / (aho ityupahAsagarbhamAzcarya suucyti|) (anyadIya ityatra "IyakArake" Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti dontH| ) kiM kurvannityAha |-prmrm bhindana (jAtAvekavacanaprayogAt ) paramarmANi vyathayan bahubhirAtmapradezairadhiSThitA dehAvayavA marmANIti pAribhASikI saMjJA tata upacArAtsAdhyasvatattvasAdhanAvyabhicAritayA prANabhUtaH sAdhanopanyAso'pi marmeva marma / kasmAttadbhindan mAyopadezAddhetoH / mAyA paravaJcanaM tasyA upadezazchalajAtinigrahasthAnalakSaNapadArthatrayaprarUpaNadvAreNa ziSyebhyaH pratipAdanaM tasmAt / (" guNAdastriyAM na vA" ityanena hetau tR-lA tIyAprasaGge pnycmii)| NI vyAkhyArtha-" anyadIyaH" anya arthAt ApakI AjJAke sAra ( rahasya ) ko na jAnaneke kAraNa nahIM grahaNa karane yogya hai nAma jinake aise jo para (naiyAyika ) hai unakA arthAt unake sAtha upadezakarUpase saMbaMdhako dhAraNa karanevAlA [ ' anyadIya' yahAM para 'IyakArake' isa sUtrase antameM arthAt anyake Age 'da' huA hai / ] "muMniH" jo akSapAda ( gotama ) RSI hai; vaha MI" aho" Azcarya hai ki; [ ' aho ' yaha upahAsa ( hAsya ) sahita Azcarya ko sUcita karatA hai / ] " viraktaH " vairAgyakA || || dhAraka hai / kyA karatA huA vairAgyako dhAraNa karatA hai; so kahate hai| - " paramarma " dUsaroMke ( siddhAntiyoMke ) marmIko NT MANTIC - paramarma ' yahAM para jAtimeM ekavacanakA prayoga hai; ataH vahuvacanakA artha kiyA gayA hai ] "bhindan " bhedatA ( duHkhita Ill karatA ) huA / bhAvArtha-bahutase AtmAke pradezoMse vyApta jo zarIrake avayava hai; ve arthAt zarIrake jina bhAgoMmeM bahutase || AtmAke pradeza rahate hai ve bhAga, marma kahalAte hai; yaha zAstrakA saMketita nAma hai; isakAraNa siddha karane yogya jo apane abhISTI tattva hai; unake sAdhanameM vyabhicAra rahitatAse arthAt siddha karane meM samartha honese prANoMke samAna AcaraNa karanevAlA aisA jo sAdhanakA upanyAsa ( nirdoSa hetukA sthApana karanA athavA denA ) hai; usako bhI upacArase marmake samAna AcaraNa karanese marma kahate hai; usa paramarmako arthAt siddhAntiyoMke nirdoSa hetuko khaMDita karatA huA / kisase usa paramarmako bhedatA huA | "mAyopadezAt " mAyAkA upadeza denerUpa hetuse bhAvArtha-parake ThiganerUpa mAyAkA jo chala, jAti tathA nigrahasthAna nAmaka | tIna padArthoMke kathanake dvArA ziSyoMke prati upadeza denA hai; usa kAraNase / [ 'mAyopadezAt ' yahAMpara " guNAdastriyAM na vA" isa sUtrase hetumeM tRtIyAkA prasaMga honepara paMcamI vibhakti kI gaI hai ] kasmin viSaye mAyAmayamupadiSTavAn ityaah|-asmin pratyakSopalakSyamANe jane tattvA'tattvavimarzavahirmukhatayA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. 1110 11 prAkRtaprAye loke / kathambhUte svayamAtmanA paropadezanirapekSameva vivAdagrahile / viruddhaH parasparakakSIkRtapakSAdhikSepadakSo vAdo vacanopanyAso vivAdaH / tathA ca bhagavAn haribhadrasUri :- " labdhikhyAtyarthinA tu syAd duHsthitenAmahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH / 1 / " tena grahila iva grahagRhIta iva vivAdagrahilastatra / yathA grahAdyapasmAraparavazaH puruSo yatkiMcana pralApI syAdevamayamapi jana iti bhAvaH / kisake viSayameM arthAt kina zipyoMmeM isa gotama RSIne mAyAkA upadeza diyA so kahate hai / - " asmin " isa pratyakSapramANase dekhane Ate hue " jaine " tattva aura atattvake vicArase bahirmukha ( rahita ) honeke kAraNa mUrkhake samAna loka ( manuSyoM ke samUha ) meM / kaise lokameM ? " svayaM " dUsareke upadezakI AvazyakatAke binA apane Apa hI " vivAdagrahile " -- vi ' viruddha arthAt paraspara ( Apasa ) meM svIkAra kiyA huA jo pakSa hai; usake khaMDana karanemeM samartha aisA jo 'bAda' vacanakA denA hai arthAt dUsareke matako khaMDana karanemeM samartha vacanakA jo kahanA hai; vaha vivAda hai / sohI bhagavAna zrIharibhadrasUrI kahate hai- " dravya AdikA lAbha tathA apanI prasiddhi (kIrti) ko cAhanevAle aise jo nIca durmatI ( kumatAvalambI ) jana hai; unake dvArA jo chala, tathA jAtiko mukhya grahaNa karake kahA jAtA hai arthAt lAbha va kIrttike icchaka nIca durmatI chala va jAtiko pradhAna kara jo kucha kahate hai; vaha vivAda hai / 1 / " usa vivAdase mahila arthAt graha karake pakaDe huekI taraha jo hove usa loka / bhAvArtha -- jaise bhUta pizAca Adike ghusa jAnese smRti (buddhi) ke nAzako prApta huA puruSa cAhe so bakatA hai, usI prakAra apane Apa hI vivAdarUpI grahake vazameM huA yaha loka bhI jo kucha ( bhalA burA ) cAhatA hai, so bakatA hai / tathA vitaNDA pratipakSasthApanAhInaM vAkyam / vitaNDyate Ahanyate'nayA pratipakSasAdhanamiti vyutpatteH / 'abhyupetya pakSaM yo na sthApayati sa vaitaNDika ityucyate " iti nyAyavArttikam / vastutastvaparAmRSTatattvAtattvavicAraM maukharye vitaNDA / tatra yatpANDityamavikalaM kauzalaM tena kaNDUlaM mukhaM lapanaM yasya sa tathA tasmin / kaNDUH kharjUH kaNDUrasyAstIti kaNDUlam (sidhmAditvAnmatvarthIyo lapratyayaH) / yathA kilAntarutpannakRmikulajanitAM kaNDUtiM 66 ng | vAdiprayuktapakSapratipanthiprativAdyupanyAsaH pratipakSaH / ko'rthaH / yAdipakSApekSayA pratipakSI vaitaNDikasya svapakSa eveti // // 70 // rA. jai. sA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niroddhumapArayan puruSo vyAkulatAM kalayati / evaM tanmukhamapi vitaNDApANDityenAsambaddhapralApacApalamAkalayat knndduulmityupcryte| | tathA " vitaNDApANDityakaNDUlamukhe" khaMDita kiyA jAtA hai pratipakSa arthAt vAdIkarake kahe hue pakSakA virodhI honese || prativAdIke pakSakA arthAt apane pakSakA siddha karanA jisase; vaha vitaMDA hai| isa vyutpattise tathA "jo kisI pakSako khIkAra karake phira usako sthira ( siddha ) nahIM karatA hai; usako vaitaMDika kahate hai " isa nyAyavArtikase pratipakSa ( apane mata ) kI sthApanA ( siddhi ) se rahita jo vAkyakA kahanA hai; so vitaMDA hai / yathArthameM tAtparya to yaha hai ki nahIM kiyA gayA hai tattva, tathA atattvakA vicAra jisameM aisA jo maukharya ( zIghratA se kaha denA ) hai arthAt vinA soce samajhe mukhase baka denA hai: IN usako vitaMDA kahate hai; usa vitaMDAmeM jo pANDitya arthAt paripUrNa caturatA hai; usase kaNDUla arthAt kaNDU ( khAja va khujalI ) hai jisake vaha kaNDUla kahalAtA hai [ * kaNDU' yaha zabda sidhmAdigaNakA hai; isa kAraNa yahAM matvarthIya la pratyaya huA hai| ]]|| kaNDUlake samAna kaNDUla hai arthAt khujalIkA dhAraka hai mukha jisakA aise lokameM / bhAvArtha-jaise apane zarIrake bhItara paidA hue kIr3oMke samUhase utpanna huI khujalIko rokane ( miTAne ) meM asamartha huA puruSa vyAkulatAko karatA hai| isI prakAra usa.. vivAdagrastalokakA jo mukha hai; vaha bhI vitaMDAkI caturAIse vinA saMbaMdhake vakavAda karanekI capalatAko dhAraNa karatA hai| isa kAraNa || yahAM para usa vivAdagrastalokake mukhameM sAdharmyase kaNDUla isa zabdakA upacAra kiyA gayA hai / [bhUcanA-yahAM para vyAkhyAke anusAra khaMDAnvayakI rItise hI anuvAda kiyA gayA hai; paraMtu yadi dUrAnvaya honeke kAraNa Azaya samajhameM na Ave to isa anuvAdameM mUlake zabdoM para jo daMDAnvayakI rItise aMka diye gaye haiM; unako kramazaH lagAkara Azaya samajha lenA cAhiye / ] TY evaM ca svarasata eva svasvAbhimatamatavyavasthApanAvisaMsthulo vaitaNDikalokastatra ca tatparamAptabhUtapuruSavizeSaparikalpitaparavaJcanapracuravacanaracanopadezazcetsahAyaH samajani tadA svata eva jvAlAkalApajaTile prajvalati hutA-||3|| zana iva kRto ghRtAhutiprakSepa iti / taizca bhavAbhinandibhirvAdibhiretAdRzopadezadAnamapi tasya muneH kAruNikatva racanAnAma arthajJAnapUrvakaM prAgasatyA eva padAnupUAH karaNam / 2 sakaTe prastAve ca sati chalAdibhiH svapakSasthApanamabhimataM paravijaye hina| AdharmadhvaMsAdidoSasambhavaH tasmAdvara chalAdimirapi jaya iti / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamaM. // 71 // HAN koTAvAropitam / tathA caahuH-"duHshikssitkutrkiish-leshvaacaalitaannaaH| zakyAH kimanyathA jetuM vitnnddaattopmnndditaaH|| gatAnugatiko lokaH kumArga ttprtaaritH| mAgAditi cchalAdIni prAha kAruNiko muniH|2|" kAruNikatvaM ca vairAgyAnna bhidyate / tato yuktamuktamaho virakta iti stutikAreNopahAsavacanam / isa pUrvokta prakArase vaitaMDikaloka khabhAvase hI apane apane abhISTa matakA sthApana karanemeM catura hai aura usameM jo usa vaitaM-16 Dikalokake parama Apta ( yathArthavaktA ) kharUpa puruSavizeSa (gotamamuni)ke dvArA kalpanA kiye hue dUsaroMkA ThiganA hai pradhAna jinameM dha aise vacanoMkI racanArUpa (padArtha jJAnasahita apUrva vAkyoMke banAne rUpa) upadeza sahAyaka ho gayA taba mAnoM gautamamunine apane Apa hI jvAlAoMke samUhase vyApta aisI jalatI huI agnimeM ghRtakI AhutikA hI kSepaNa kiyaa| bhAvArtha-jaise khataH jAjvalyamAna agnimeM ghutake geranese vaha agni dviguNa-caturguNarUpase prajvalita ho jAtI hai| usI prakAra khabhAvase hI vitaMDAko dhAraNa karanevAle manupyoMmeM gotamamunine chala AdikA upadeza dekara una manuSyoMkI vitaMDAko atyanta bar3hA dI hai / aura sasArameM saMtoSako dhAraNa karane | vAle athavA sasArakI prazasA karanevAle arthAt saMsArako acchA samajhanevAle una naiyAyika vAdiyoMne usa gotamamunikA jo aisA arthAt saMkaTa tathA prastAvake Anepara chalaAdike dvArA apane pakSa (mata) kI sthApanA karanI cAhiye; kyoMki;-dUsaroMke jItanemeM chala * Adise dharmakA nAza nahIM hotA hai| isa kAraNa chala Adise bhI vAdiyoMko jIta lenA acchA hai| isa prakArake upadezakA jo denA hai; usako bhI karuNavAnapanekI zreNImeM rakkhA hai / so hI ve naiyAyika kahate hai ki,-atyanta parizramase paDhe hue jo kutarka (khoTI dalIleM ) haiM unake azoMke lezoMse vAcAlita (cakavAda karaneke liye tatpara hue) mukhako dhAraNa karanevAle vAdI anyaprakArase 21 arthAt chala Adike vinA kaise jIte jA skeN| 1 / loka gatAnugatika (dekhAdekhIse gayeke pIche jAnevAlA) hai, ataH una vAdiyoMse / ThigA huA hokara unakA anukaraNa karake kumArgameM na calA jAve; isI hetuse dayAke dhAraka gotamaRpIne chala AdikA upadeza VI diyA hai / bhAvArtha-yadi mai chala AdikA upadeza na dUMgA to bhole manuSya dUsare vAdiyoMke matameM cale jAyeMge, yahI apane manameM vicArakara karuNAke dhAraka gotamamunine chala AdikA upadeza diyA hai| 2 / " aura karuNAyAnapanA vairAgyase judA nahIM hotA hai arthAt kAruNikatva aura vairAgya ye donoM ekarUpa hI hai| isa kAraNa stutike kartA AcAryamahArAjane jo " Azcarya hai ki;-gotama muni virakta hai " aisA hAsyakA vacana kahA hai; so ThIka hI kahA hai| T Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96AON atha mAyopadezAditisUcanAsUtraM vitanyate / akSapAdamate kila poDaza padArthA:-"pramANaprageyasaMzayaprayojanaNSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM talazAnAniHzreyagAdhigamaH" iti vacanAt / na caiteSAM vyastAnAM samastAnAM nA adhigamo niHzreyasAvAptihetuH / na hogenaina nigA vihirona jJAnamAtreNa muktiryuktimatI / asagagrasAmagrIkatvAt / vighaTitakacArazena bhanIpitanagarapAzivat / 1 aba ' mAyopadezAt ' irA sUcanAsUtrako vistRta karate haiM garmAt mUlage jo gAgA ugarezaro aisA gita firit usako yahAM vistAraro kahate haiN| akSapAdake gata (negAbhika gatarga)" agANa 1, prameya 2, rAMga 2, prayo , siddhAnta 6, avayava 7, tarpha 8, nirNaya 2, nAda 10, jalaga 11, gitA 12, lAbhArA 13, 50 1.1, gA ?" aura nigrahasthAna 16, ina rAboMke tattvajJAnaro gokSaphI prAzi hotI hai|" isAcana solA, 16 padArtha hai / para yApirint mAne hue ina solaha padArthomase vyarata arthAt eka do cAra Adi thoro padArcAkA jAna lenA | ina sa so. rifer jAna lenA gI gokSakI prAptima kAraNa nahIM hai / goMki giyAse rahita kevala eka jJAnarogI gomAphI mAsikA sInA gatiko nA dhAraNa karatA hai; kAraNa ki;-pUrNasAgamIro ( rApUrNa kAraNoro) zanyo / / hiTe guNa pahiyako pAra karanevAle rathase manovAMchita nagarakI prApti nahIM hotI hai / bhAvArtha-yAviSpha jo solA,' padApi talAzAtarI gozakI prAkilonA kahate haiM, so ThIka nahIM hai / kyoMki jaise rathake do pahiyoMgarI eka yA dA nA ho to usakA parivAle razaMga mero manuSya apane cAhe tupa nagarako nahIM jAtA hai, isI prakAra; ina zolA padAzI jAnalene gAgarohI AgAko gojI pAiir nahIM hotI hai| kintu jJAna aura phiyA ina donoMke honese kI jAmAko goza miltaa| na ca vAcyaM na khalu vayaM kriyAM pratikSipAmaH / kintu tattvajJAnapUrNikAyA pAnaNyA muktitutvamini mApanArga bajJAnAnni:-zreyasAdhigama iti brUma iti / na yamIpa saMghate apijJAnaniya guhiyaashitugte| vizAlAta nikriyayoH / na ca vitathatvamasiddham / vicAryamANAnAM pozAnAmaniyAmAgatvAt / mAha ra tAvAhakSaNamitthaM sUtritam-" arthopalabdhihetuH pramANam" iti / vidhAramahA / nApilavaM yadi nimittatvamAnaM tatsarvakArakasAdhAraNamiti karDakarmAdapi pragANalAgaH / atha didi skye-by Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 72 // lakSaNaM hetuzabdena - karaNameva vivakSitaM tarhi tajjJAnameva yuktaM na cendriyasannikarSAdi / yasmin hi satyartha upalabdho bhavati sa tatkaraNam / na cendriyasannikarSasAmagryAdau satyapi jJAnAbhAve'rthopalambhaH / sAdhakatamaM hi karaNam / avyavahitaphalaM ca tadiSyate / vyavahitaphalasyApi karaNatve dugdhabhojanAderapi tathAprasaGgaH / tanna jJAnAdanyatra pramANatvam / anyatropacArAt / yadapi nyAyabhUSaNasUtrakAreNoktaM-" samyaganubhavasAdhanaM pramANam" iti / tatrApi sAdhanagrahaNAtkartRkarmanirAsena karaNasyaiva pramANatvaM sidhyati / tathApyavyavahitaphalatvena sAdhakatamatvaM jJAnasyaiva / iti na ttsmyglkssnnm| "svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam / " iti tu tAttvikaM lakSaNam / aba yadi yaha / naiyAyika yaha kahai ki, hama kriyAkA niSedha nahIM karate hai; arthAt sUtrameM 16 padArthoMke tattvajJAna se mokSa hotA hai aisA kahanese yaha na samajhanA cAhiye ki, hama kriyA ( AcaraNa va cAritra ) ko mokSakI prAptike prati kAraNa nahIM mAnate hai, kintu solahapadArthoMke tattvajJAna pUrvaka ( sahita ) jo kriyA hai; vahI muktikI kAraNabhUtA hai; isa Azayako vidita karaneke liye ' tattvajJAnase mokSakI prApti hotI hai, aisA kahate haiM / so yaha bhI unako na kahanA cAhiye / kyoMki padArthoMke jJAna aura kriyA ye donoM mile hue bhI mokSakI prAptimeM kAraNabhUta nahI haiM arthAt ina solaha padArthoM saMbaMdhI jJAna aura kriyAke samudAyako bhI mokSakA kAraNa mAnanA ThIka nahIM hai / kyoMki una padArthoMsaMbaMdhI jo jJAna tathA kriyA hai; ve donoM hI mithyA hai| aura mithyApanA asiddha nahIM hai| kAraNa ki - parIkSA karanepara ye solaha hI padArtha tattvAbhAsa siddha hote haiN| so hI dikhalAte hai-una naiyAyikoMne prathama hI pramANakA lakSaNa isa prakArase sUtrita kiyA hai " arthopalabdhimeM arthAt padArtha ke pratyakSameM jo hetu hai; vaha pramANa hai " / aura yaha pramANakA lakSaNa vicArako nahI sahatA hai arthAt vicAra karanepara asatya siddha hotA hai / kyoMki; yadi arthopalabdhimeM hetu jo hai vaha nimittamAtra hai arthAt jo jo arthopalabdhimeM nimittakAraNa hai; usa 2 sabhIko arthopalabdhimeM hetu kahoge to vaha hetutva saba kArakoMmeM sAdhAraNa hai; ataH karttA, karma Adike bhI pramANatAkA prasaMga 1 1 yatra hi pramAtrA vyApArite satyavazyaM kAryotpattiranyathA punaranutpattireva tattatra sAdhakatamam / yathA chidAyAM dAtram / tathAcokta-" kriyAyA. paraniSpatti yadvadhAhArAdanantaram / vivakSyate yadA natra karaNatvaM tadA smRtam // 1 // " 2 kAraNe kAryopacArAt kArye kAraNopacArAdvA pramANabhUtena pakSahetuvacanAtmakena parArthAnumAnena vyabhicAravAraNAya anyatropacArAdityuktam / // 72 // rA. jai.zA. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA arthAt arthopalabdhimeM chahoM hI kAraka nimittabhUta haiM; isakAraNa kartA karma Adi bhI pramANa ho jAveMge; jo ki; tumhAre aniSTa hai / aura yadi hetuzabdase karttA karma Adise bhinna lakSaNakA dhAraka (jude kharUpavAlA) aisA jo karaNa hai; vaha hI vivakSita hai arthAt hetuzabdase karaNakA hI kathana karanA cAhate ho; to usa AtmA jJAnako hI arthopalabdhimeM karaNa kahanA ThIka hai| aura indriyasannikarSa ( iMdriya aura padArthake saMbaMdha ) Adiko arthopalabdhimeM karaNa kahanA anucita hai / kyoki ; jisake vidyamAna honepara artha upalabdha hove arthAt dekhA va jAnA jAve; vahI arthopalabdhimeM karaNa hai / aura iMdriyasannikarSa Adi sAmagrI (sahakArI kAraNoM ke samUha ) ke vidyamAna hone para bhI jJAnakA abhAva hove to arthakA upalambha ( jJAna ) nahIM hotA hai / bhAvArtha - jJAnake hone para hI arthopalabdhi hotI hai; na ki; kevala iMdriya sannikarSa Adise; ataH jJAnako hI arthopalabdhimeM hetu / mAnanA caahiye| kyoMki; jo sAdhakatama ( kAryako mukhyatAse siddha karanevAlA) hotA hai; vahI hetu (kAraNa) karaNa kahalAtA hai / arthAt | jahAM jisa kAraNa ko vyavahAra meM lAnese avazya hI kAryakI utpatti hotI hai; vahI vahAM sAdhakatama hotA hai aura vaha karaNa avyava - | hitaphala mAnA gayA hai arthAt usa karaNako vyavahAra meM lAnese kAryarUpa phalakI hI utpatti hotI hai bIcameM anya kucha bhI nahIM | hotA hai / yadi vyavahitaphalavAleko ( bIcameM anya 2 kAryoMko karaneke pazcAt kAlAntarameM abhISTakAryarUpa phala denevAleko ) bhI karaNa mAneM to dugdhake bhojana Adike bhI karaNatA ho jAve / bhAvArtha- dugdhabhojana Adise iMdriya AdikI zakti bar3hatI hai iMdriya AdikI zakti ho taba padArthake sAtha unakA saMbaMdha honese arthopalabdhi hotI hai; isaprakAra paraMparAse arthopalabdhimeM kAraNabhUta jo dugdha bhojana Adi hai; vaha bhI karaNa ho jAveM; jo ki tumako abhISTa nahI hai / isa kAraNa jJAnase anyameM pramANatA nahIM hai arthAt arthopalabdhi meM hetu honese jJAna hI pramANa hai / kyoMki anya sthalameM arthAt kAraNameM kAryakA va kAryameM kAraNakA | upacAra karake pakSa tathA hetukA kathana karane rUpa jo parArthAnumAna hai; usameM jo pramANatva hai; vaha upacArase hai / aura " jo | anubhavakA samyak ( bhale prakAra ) sAdhana hai, vaha pramANa hai / aisA jo nyAyabhUSaNasUtrake karttAne pramANakA lakSaNa kahA hai; usa | lakSaNameM bhI sAdhanakA grahaNa karanese kartA-karma Adiko dUra karane dvArA karaNake hI pramANatA siddha hotI hai / tau bhI avyavahitaphalapanese jJAna hI sAdhakatama ( karaNa ) hai / isa kAraNa yaha bhI pramANakA lakSaNa acchA nahIM hai / aura ' apane tathA parakA nizcayakarAnevAlA jo jJAna hai; vaha pramANa hai / ' aisA jo hama jainiyoMkA lakSaNa hai; vaha to yathArtha ( saccA ) hai / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 73 // / tacca na prameyamapi tairAtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargabhedAdvAdazavidhamuktam samyag / yataH zarIrendriyabuddhimanaHpravRttidoSaphaladuHkhAnAmAtmanyevAntarbhAvo yuktaH / saMsAriNa AtmanaH kathaJcitadaviSvagbhUtatvAt / AtmA ca prameya eva na bhavati / tasya pramAtRtvAt / indriyavuddhimanasAM tu karaNatvAt prmeytvaa'bhaavH| doSAstu rAgadveSamohAste ca pravRtterna pRthagbhavitumarhanti / vAGmanaH kAyavyApArasya zubhAzubhaphalasya viMzatividhasya tanmate pravRttizabdavAcyatvAt / rAgAdidoSANAM ca manovyApArAtmakatvAt / duHkhasya zabdAdInAmindriyArthAnAM ca phala evAntarbhAvaH / " pravRttidoSajanitaM sukhaduHkhAtmakaM mukhyaM phalaM tatsAdhanaM tu gaunnm|" iti jayantavacanAt / pretyabhAvApavargayoH punarAtmana eva pariNAmAntarApattirUpatvAnna pArthakyamAtmanaH sakAzAducitam / tadevaM dvAdazavidhaM prameyamiti vAgUvistaramAtram / 'dravyaparyAyAtmakaM vastu prameyam " iti tu samIcInaM lakSaNam / sarvasaMgrAhakatvAt / evaM saMzayAdInAmapi tattvAbhAsatvaM prekSAvadbhiranupekSaNIyam / atra tu pratItatvAd granthagauravabhayAcca na prapaJcitam / nyakSeNa hyatra nyAyazAstramavatAraNIyam / taccAvatAryamANaM pRthaggranthAntaratAmavagAhata ityAstAm / 1 1 una naiyAyikoMne prameya ( pramANa karane yogya jo padArtha ) hai, usako bhI AtmA 1, zarIra, 2, indriya 3, artha 4, buddhi 5, mana 6, pravRtti 7, dopa 8, pretyabhAva 9, phala 10, duHkha 11 aura apavarga; ina bhedoMse bAraha 22 prakArakA kahA hai| aura vaha cAraha prakAra ke prameyakA kathana karanA uttama nahI hai / kyoMki, zarIra 2, indriya 2, buddhi 3, mana 4, pravRtti 5, doSa 6, phala 7, tathA duHkha 8, ina ATha bhedoMkA to AtmAmeM hI antarbhAva kara lenA ThIka hai arthAt zarIrAdi ATha prameyoM ko to AtmArUpa prameyameM hI milA lene cAhiyeM / kyoMki jo sasArI AtmA hai; vaha kisI prakAra ( apekSA ) se ina zarIra Adise bhinna nahI hai arthAt zarIrAdirUpa hI hai / aura jo AtmA hai vaha to pramAtA ( pramitikriyAkA karanevAlA ) hai ataH prameya hI nahIM ho sakatA hai / indriya, buddhi tathA mana ye tInoM to karaNa hai arthAt pramAtA inake dvArA pramitikriyAko karatA hai ataH prameya nahI hai | aura doSa jo rAga, dveSa tathA moharUpa hai, ve pravRttise jude hone yogya nahIM hai / kyoMki, una naiyAyiko ke matameM zubha aura azubhaphalako dhAraNa karanevAlA aisA jo bIsa 20 prakArakA mana, vacana, tathA kAya, ina tInoMkA vyApAra hai, rA. jai. zA // 73 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI pravRttizabdase vAcya ( kahane yogya ) hai arthAt una naiyAyikoMne pravRttizabdase mana, vacana tathA kAyake vIsa prakArake vyApArarUpa arthako grahaNa kiyA hai aura rAga Adi doSa manake vyApAra rUpa haiM / duHkhakA tathA zabda Adi jo iMdriyoMke viSaya hai, unakA phalarUpa prameyameM hI antarbhAva hotA hai arthAt duHkha aura artharUpa jo do prameya hai ve phalanAmaka prameyameM hI zAmila N) hote hai / kyoMki ' pravRtti tathA doSase utpanna huA aisA jo sukha duHkharUpa phala hai; vaha mukhya phala hai aura usa sukhaduHkharUpa phalakA jo sAdhana hai, vaha gauNaphala hai|' aisA jayantakA vacana hai / pretyabhAva aura apavarga ye donoM AtmA hI ke dUsare / pariNAmarUpa hai arthAt AtmA hI pUrvapariNAmakA tyAga karake isa pretyabhAva tathA apavargarUpa uttara pariNAma ( avasthA ) ko dhAraNa kara letA hai; ataH ina donoMko AtmAse jude mAnanA ucita nahIM hai / so isa pUrvoktaprakArase bArahaprakArake prameyoMkA jo kathana 5 karanA hai, vaha kevala vAgjAla ( vacanoMke ADambara ) rUpa hai arthAt vyartha hai / aura dravya tathA paryAyasvarUpa jo vastu hai; vaha prameya hai, yaha jo hama jainiyoMne prameyakA lakSaNa kahA hai so to vahuta uttama hai / kyoMki;-yaha lakSaNa sabakA sagraha karanevAlA hai| isa pUrvokta prakArase prekSAvAna puruSoMko saMzaya Adike bhI tattvAbhAsapanA upekSita nahIM karanA cAhiye / bhAvArtha-jaise naiyAyikoMke 16 padArthoM se pramANa tathA prameyako hamane ukta prakArase tattvAbhAsarUpa siddha kiyA hai| usIprakAra vicAravAna puruSa saMzaya Adi zeSa caudaha 14 padArthoM ko bhI tattvAbhAsarUpa samajha leveN| yahA to ve saba saMzayAdi padArtha jAne hue hai isa kAraNase tathA unakA yahA kathana karanese graMthakA vistAra adhika ho jAneke bhayase unako vistRtarUpase nahIM dikhAye hai| kyoki yahAM pUrNarUpase nyAyazAstra ( naiyAyikoMke mata ) kA avataraNa karanA cAhiye arthAt saMpUrNa naiyAyikoMke matako dikhalAnA cAhiye / aura avataraNa kiyA huA vaha nyAyazAstra isa prathase bhinna eka dUsare graMtharUpa ho jAve / isa kAraNa vaha nyAyazAsa yahAM na kahA huA hI rho| 1 tadevaM pramANAdiSoDazapadArthAnAmaviziSTe'pi tattvAbhAsatve prakaTakapaTanATakasUtradhArANAM trayANAmeva chalajAti nigrahasthAnAnAM mAyopadezAditipadenopakSepaH kRtaH / tatra parasya vadato'rthavikalpopapAdanena vacanavighAtazchalam / latatridhA vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ceti / tatra sAdhAraNe zabda prayukte vakturabhipretAdarthAdarthAntarakalpa nayA tanniSedho vaakchlm| yathA navakambalo'yaM mANavaka iti nUtanavivakSayA kathite paraH saMkhyAmAropya niSedhati kuto'sya nava kambalA iti / saMbhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tanniSedhaH sAmAnya Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA. sthAdvAdamaM. // 74 // dhU cchalama / yathA aho nu khalvasau brAhmaNo vidyA''caraNasaMpanna iti brAhmaNastutiprasaGge kazcidvadati saMbhavati brAhma- Ne vidyA''caraNasaMpaditi / tacchalavAdI brAhmaNatvasya hetutAmAropya niraakurvnnbhiyudd'e| yadi brAhmaNe vidyA OM caraNasaMpadbhavati vrAtye'pi sA bhavedvAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAna mupacAracchalam / yathA maJcAH krozantItyukte paraH pratyavatiSThate kathamacetanA maJcAH krozanti maJcasthA puruSAH krozantIti / so isa pUrvoktaprakArase pramANa Adi solaha padArthoMke tattvAbhAsapanemeM koI bhI vizepa nahIM hai arthAt naiyAyikoMke mAne hue solaha hI padArtha samAnarUpatAse tattvAbhAsa hai; tau bhI stutike kartA AcAryamahArAjane 'mAyopadezAt' isa padase una padArthoM se dhU prakaTameM kapaTarUpa nATakake sUtradhAra arthAt sarvasAdhAraNake dekhate 2 kapaTako racanevAle aise jo chala, jAti tathA nigrahasthAna nAmaka tIna padArtha hai, unakA hI upakSepa (grahaNa ) kiyA hai / unameM vAdI jo kahai; usake kathanameM arthavikalpa (dUsare artha) ko utpanna karake jo vAdIke vacanakA niSedha karanA hai, usako chala kahate hai / vaha chala vAkchala 1, sAmAnyachala 2 aura upacAra chala 3, ina bhedoMse tIna prakArakA hai| ina tInoM chaloMmeMse vAdI sAdhAraNazabda ( aneka arthoke dhAraka eka zabda ) kA OM prayoga kare, taba usa kahanevAle vAdIke vAMchita (cAhe hue) arthase anya dUsare arthakI kalpanA karake jo vAdIke kathanakA dhU niSedha karanA hai, vaha vAkchala hai / jaise yaha bAlaka nava (naye ) kambala ('kAmalA' nAmaka vastravizepa) ko dhAraNa karatA hai, isa prakAra 'nava' zabdase navIna ( naye) rUpa arthako kahanekI icchAse vAdI kahai; taba prativAdI nava isa zabdase nau 9 kI saMkhyArUpa arthako grahaNa karake isa bAlakake nava (nau) kambala kahAM hai arthAt yaha to eka hI kaMvalakA dhAraka hai isa prakAra kahakara vAdIke kathanako niSedha karatA hai / 1 / saMbhAvanAse atyaMta prasaMga ( saMbaMdha ) ko dhAraNa karanevAle sAmAnyakA y kathana karanepara usa sAmAnyameM hetukA Aropa karake arthAt sAmAnyako hetu banAkara jisameM dUsareke kathanakA niSedha kiyA jAtA hai; vaha sAmAnyachala kahalAtA hai / jaise Azcarya hai ki yaha brAhmaNa vidyA aura AcaraNarUpa saMpadAko dhAraNa karatA hai, isa prakAra brAhmaNakI stutike prasaMgameM arthAt yaha brAhmaNa jJAna va cAritra sahita hai isarUpase koI brAhmaNakI prazaMsA karatA ho; 7 usI avasarameM koI puruSa kathana kare ki, brAhmaNameM vidyA aura AcaraNarUpa saMpadA ho sakatI hai| tava sAmAnyachalako kahanevAlA // 74 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativAdI brAhmaNameM hetutAkA Aropa karake arthAt brAhmaNarUpa sAmAnyako hetu banAkara usake kathanakA khaMDana karaneko taiyAra hotA hai ki yadi brAmhaNameM vidyA tathA AcaraNakI saMpadA hotI hai to vrAtyameM bhI arthAt jo jAtise to brAhmaNa hai; paratu saMskAra Adise rahita honeke kAraNa brAhmaNoMke samUhase gira gayA hai; usameM bhI vaha vidyA aura AcaraNakI saMpadA hove / kyoMki vrAtya bhI brAhmaNa hI hai arthAt yadyapi brAhmaNoMne usako apane samUhameMse nikAla diyA hai tathApi vaha brAhmaNa mAtApitA-IISS oMke yogase utpanna huA hai, ata: vaha bhI brAhmaNa hI hai / 2 / upacAra ( lakSaNA ) se kiye hue prayogameM mukhya arthakA niSedha IN karake jisameM vAdIke kathanase viruddha kathana kiyA jAve; vaha upacArachala kahalAtA hai / jaise--' maMca ( mAMce arthAt khATeM ) rudana karatI haiM ' isa prakAra vAdIke kahanepara para upacArachalase kathana karanevAle prativAdI viruddha bhASaNa karate hai kiM; acetana | maMca kaise rudana karate hai ? maMcapara sthita puruSa rudana karate hai / bhAvArtha-tuma jo kahate ho ki,-' maMca rudana karate hai, ' so | IMI ThIka nahIM hai; kyoMki maMca to acetana hai; ataH tumako maMcapara baiThe hue manuSya rudana karate hai, aisA kahanA cAhiye / tathA samyaghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhaTiti taddoSatattvApratibhAse hetuprativimvanaprAyaM kimapi pratya vasthAnaM jAtirdUSaNAbhAsa ityarthaH / sA ca caturvizatibhedA sAdhAdipratyavasthAnabhedena / yathA-sAdharmyavaidhotkapASA'pakaSevaNyo'vaNyevikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntA'nutpattisaMzayaprakaraNA'hetvarthApattyavizepopapattyupala || dhynuplbdhinityaa'nitykaarysmaaH| IF tathA jaba vAdI nirdoSa hetu athavA hetvAbhAsakA prayoga kare taba usa vAdIke kathanameM kisI doSakA pratibhAsa na honepara bhI arthAt doSa mAlUma hue vinA bhI jo, prAyaH hetuke samAna pratIta ho, aisA zIghratAse kucha bhI viruddha kaha denA hai; usako / jAti athavA dUSaNAbhAsa kahate hai / vaha sAdharmyaAdise pratyavasthAna ( viruddha bhASaNa karane ) rUpa bhedoMse cauvIsa 24 prakArakI hai| ve cauvIsa bheda nimnalikhita hai--sAdharmya 1, vaidharmya 2, utkarSa 3, apakarSa 4, varNya 5, avarNya 6, vikalpa 7, sAdhya 8, Kaa prApti 9, aprApti 10, prasaMga 11, pratidRSTAnta 12, anutpatti 13, saMzaya 14, prakaraNa 15, hetu 16, arthApatti 17, | avizeSa 18, upapatti 19, upalabdhi 20, anupalabdhi 21, nitya 22, anitya 23, aura kAryasama 24 / / tatra sAdharyeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati / anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge kRte Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama s hi // 75 // h r ti sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnam / nityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavat / na cAsti vizepaheturghaTasAdharmyAtkRta- rAjai.zA. katvAdanityaH zabdo na punarAkAzasAdhAnniravayavatvAnnitya iti / vaidharyeNa pratyavasthAnaM vaidhrmysmaajaatirbhvti| OM anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavadityatraiva prayoge sa eva pratihetuvaidhaNa pryujyte| nityaH zabdo niravayavatvAt / / anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTAdIti / na cAsti vizeSaheturghaTasAdhAt kRtakatvAdanityaH zabdo na punastadvaidhAniravayavatvAnnitya iti / utkarpApakarpAbhyAM pratyavasthAnamutkarpApakarpasame jAtI bhavataH / tatraiva prayoge dRSTAntadharma kaMcitsAdhyadharmiNyApAdayannutkapasamAM jAtiM prayute / yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrto'pi A bhavatu / na cenmUrto ghaTavadanityo'pi mAbhUditi zabda dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarpastu ghaTaH kRtakaH san-a zrAvaNo dRSTaH / evaM zabdo'pyastu / no ced ghaTavadanityo'pi mAbhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapakarpatIti / ityetAzcatasro diGmAtradarzanArthaM jAtaya uktAH / evaM zeSA api viMzatirakSapAdazAstrAdavaseyAH / atra tvanupayo-2 gitvAnna likhitaaH| ___una 24 prakArakI jAtiyoM se jo sAdharmyake dvArA pratyavasthAna hai, vaha sAdharmyasamA jAti kahalAtI hai / bhAvArtha-jaise koI bAdI ' zabda jo hai, vaha anitya hai / kRtaka honese, ghaTake samAna arthAt jaise kRtaka ( apanI utpattimeM dUsareke vyApArako cAhanevAlA ) honese ghaTa anitya hai, usI prakAra kRtaka honese zabda bhI anitya hai, aisA anumAnakA prayoga kare arthAt ghaTake kRtaka-la tvarUpa dharmako zabdameM grahaNa karake zabdako anitya siddha kare taba prativAdI jo ' zabda nitya hai niravayava honese AkAzake samAna arthAt jaise avayavarahita honeke kAraNa AkAza nitya hai, usI prakAra avayavarahita honese zabda bhI nitya hai / aura ghaTake sAdharmyarUpa kRtakatvako dhAraNa karanese zabda anitya hai tathA AkAgake sAdharmyarUpa niravayavatvako dhAraNa karatA huA bhI bhU zabda nitya nahIM hai isa mAnanemeM koI vizepahetu (niyAmaka ) nahIM hai jisase ki-zabdako ghaTake samAna anitya hI mAnA jAve aura AkAzake samAna nitya na mAnA jaave| isa prakAra AkAzake niravayavatvadharmakA dhAraka gandako dikhalAkara vADhIke kathanase // 75 // viruddha bhASaNa kare arthAt zabdameM nityatA siddha kare to samajhanA cAhiye ki, yahA para prativAdI sAdharmyasamA jAtikA prayoga 1. niravayavasvarUpa eva / 2. ghaTarUparaSTAntavaidharpaNa / ? ?) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai|1 / vaidhayaMse jo pratyavasthAna hai; vaha vaidharmyasamA jAti hai / bhAvArtha-jaise-zabda anitya hai kRtaka honese || al ghaTake samAna isI vAdIke kahe hue anumAna prayogameM 'zabda nitya hai avayavarahita honese / kyoMki jo anitya hotA.HEYII Kabaha sAvayava ( avayavasahita ) dekhA gayA hai| jaise ki-ghaTAdipadArtha anitya hai isakAraNa sAvayava hai / aura ghaTake || all sAdharmya kRtakatvase zabda anitya hai tathA ghaTake vaidhamye (ghaTameM na rahanevAle ) niravayavatvase zabda nitya nahIM hai arthAta NI kRtakatAko dhAraNa karatA huA zabda anitya hai aura zabda yadyapi niravayavatvako dhAraNa karatA hai to bhI nitya nahIM hai sAmAnane meM koI vizeSahetu nahI hai; jisase ki 'zabda anitya hI hai' yaha mAnA jAve / isaprakAra usI niravayavatvarUpa hetuko || dhartharUpa dikhalAkara jo prativAdI viruddha bhASaNa kare arthAt zabdameM nityatA siddha kare to samajhanA cAhiye ki; yahAM para prativAdIne vaidharmyasamA jAtikA prayoga kiyA hai / 2 / utkarSase jo pratyavasthAna hai; vaha utkarSasamA jAti kahalAtI hai| bhAvArthajo zabda anitya hai kRtaka honese ghaTake samAna ' isI vAdIdvArA kiye hue anumAnake prayogameM sAdhyadhImeM arthAt vAdI jisa || padArthameM jisa dharmako siddha karatA hai; usI padArthameM dRSTAntake kisI dUsare dharmako siddha kare to samajhanA cAhiye ki yahAMpara prati-|| kavAdI utkarSasamA jAtikA prayoga karatA hai| jaise ki-kRtaka honese yadi ghaTake samAna zabda anitya hai, to ghaTake samAna hI zabda mUrta bhI hove yadi zabda mUrta nahIM hotA hai to ghaTake samAna zabda anitya bhI mata ho| isa prayogameM prativAdI vAdIke anitya tvarUpa sAdhyake dharmI zabdameM ghaTa dRSTAntake mUrttatvarUpa dUsare dharmako siddha karatA hai / 3 / apakarSase jo pratyavasthAna hai, vaha ap| karSasamAjAti kahalAtI hai / bhAvArtha-sAdhyadharmImeMse dRSTAntameM nahIM rahanevAle kisI dharmako nikAlakara jo prativAdI vAdIke viruddha bhASaNa kare to jAnanA cAhiye ki, yahAMpara prativAdIne apakarSasamA jAtikA prayoga kiyA hai| jaise ki-kRtaka huA ghaTa karNaiMdriyakA viSaya nahIM dekhanemeM AtA hai arthAt ghaTa kRtaka hai / paraMtu sunanemeM nahIM AtA hai| usIprakAra zavdako bhI zravaNaH | kA viSaya na honA cAhiye arthAt ghaTake samAna zabdako bhI sunanemeM nahIM AnA cAhiye / yadi aisA nahIM hai arthAt ghaTake samAna gbd| zravaNaiMdriyake aviSayalpa nahIM hai to ghaTake samAna zabda anitya bhI mata ho / isa prayogameM prativAdI vAdIke sAdhyadharmI zabdameM para zAnta zravaNaiMdriyAviSayatvadharmako dUra karatA hai| 4 / aise ye cAra jAtiya yahApara thor3AsA jAtiyoMkA kharUpa dikhalAneke 7 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 76 // " rAjai.zA. liye kahI gaI haiN| isIprakAra bAkI kI jo bIsa jAtiyeM haiN| unakA kharUpa bhI gotamake zAstra (nyAyadarzanasUtra athavA naiyAyikoMke granthoM ) se jAna lenA cAhiye / isa prakRta granthameM to ve anupayogI hai, isaliye unakA svarUpa nahIM likhA gayA hai| kAkA tathA vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnama / tatra vipratipattiH sAdhanAbhAse sAdhanabuddhirdapaNAbhAse ca dapaNabuddhiriti / apratipattiH sAdhanasyAdRSaNaM dUSaNasya caanuddhrnnm|tcc nigrahasthAnaM dvaaviNshtividhm|tdythaa-prti hAniH, pratijJAntaraM, pratijJAvirodhaH, pratijJAsaMnyAsaH, hetvantaraM, arthAntaraM, nirarthakaM, avijJAtArtha, apArthakaM, aprAptakAlaM, nyUnaM, adhikaM, punaruktaM, ananubhASaNaM, ajJAnaM, apratibhA, vikSepaH, matAnujJA, paryanuyojyopekSaNaM, niranuyojyAnuyogaH, apasiddhAntaH, hetvaabhaasaashc| 7 aura vipratipatti tathA apratipatti jo hai; usako nigrahasthAna kahate haiN| unameM sAdhanAbhAsameM arthAt jo yathArthameM to sAdhana na ho, paratu sAdhana jaisA jAna par3e usameM jo sAdhanakI buddhi hai arthAt sAdhanapanA mAna lenA hai; vaha, tathA dUpaNAbhAsa (dUSaNake 1. samAna pratIta honevAle ) meM jo dUSaNakI buddhikA honA hai; vaha aise ina donoM prakAroMrUpa to vipratipatti hai / aura sAdhanakA adUSaNa arthAt prativAdIke sAdhanako doSarahita mAnalenA tathA prativAdIke diye hue dUSaNako dUra na karanA, ina donoM prakAroMrUpa apratipatti hai / yaha nigrahasthAna bAIsa 22 prakArakA hai| ve bheda isa nimna likhita rItise hai-pratijJAhAni 1, pratijJAntara 2, pratijJAvirodha 3, pratijJAsaMnyAsa 4, hetvantara 5, arthAntara 6, nirarthaka 7, avijJAtArtha 8, apArthaka 9, aprAptakAla 10, nyUna 11, adhika 12. punarukta 13, ananubhASaNa 14, ajJAna 15, apratibhA 16, vikSepa 17 matAnujJA 18, paryanuyojyo|pekSaNa 19, niranuyojyAnuyoga 20, apasiddhAnta 21 aura hetvAbhAsa 22 / | tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'bhyupagacchataHpratijJAhAnirnAma nigrahasthAnam / yathA'nityaH zabda aindriyakatvAd ghaTavaditi pratijJAsAdhanAya vAdI vadan pareNa sAmAnyamandriyakatvamapi nityaM dRSTamiti hetA vanaikAntikIkRte yadyevaM brUyAt sAmAnyavadghaTo'pi nityo bhavatviti / sa evaM bruvANaH zabdA'nityatvapratijJA hai jahyAt / pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdhanIyamabhidadhataH pratijJAntaraM nAma nigraha sthAnaM bhavati / anityaH zabda aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyena vyabhicAre codite yadi brUyAyuktaM sAmAnya Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindriyakaM nityam / taddhi sarvagatam / asarvagatastu zabda iti / tadidaM zabde'nityatvalakSaNapUrvapratijJAtaH pratijJAntara| masarvagataH zabda iti nigrahasthAnam / anayA dizA zeSANyapi viMzatijJeyAni / iha tu na likhitAni pUrvahetoreva / ityevaM mAyAzabdenAtracchalAditrayaM sUcitam / tadevaM paravazcanAtmakAnyapi chalajAtinigrahasthAnAni tattvarUpatayopadi| zato'kSapAdarServairAgyavyAvarNanaM tamasaH prakAzAtmakatvaprakhyApanamiva kathamiva nopahasanIyam / iti kAvyArthaH // 10 // ina 22 nigrahasthAnoMmeMse-prativAdI jaba hetuko anaikAntika ( vyabhicArI) siddha karade taba pratidRSTAntake dharmako apane dRSTAntameM svIkAra karate hue vAdIke pratijJAhAninAmaka nigrahasthAna hotA hai / jaise - vAdI zabdameM anityatvarUpa pratijJAko siddha karaneka liye 'zabda anitya hai aindriyaka (indriyakA viSaya) honese ghaTake samAna' aise anumAnake prayogakA kathana kare aura isa prayogarme prativAdI sAmAnya aindriyaka hai tau bhI nitya dekhA gayA hai; isa prakAra kahakara aindriyakatvarUpahetuko vyabhicArI banA deve taba vAdI jo aisA kahai ki; sAmAnyake samAna ghaTa bhI nitya ho jAve; to isa prakAra kahatA huA vaha vAdI zabdameM anityatA | siddha karanerUpa jo pratijJA hai; usako chor3a detA hai arthAt sAmAnyarUpa pratidRSTAntake nityatvadharmako ghaTarUpa dRSTAntameM svIkAra | karake zabdako nitya mAnatA huA vAdI pratijJAhAninAmaka doSase dUSita hotA hai / 1 / jaba prativAdI apane ( vAdIke ) pratijJA kiye hue arthakA niSedha karade taba usI dharmI meM dUsare dharmako siddha karaneyogya kahate hue arthAt dharmameM usa dharmake sivAya kisI dUsare dharmako mAnate hue vAdI pratijJAntaranAmA dUsarA nigrahasthAna hotA hai / jaise- ' zabda anitya hai; aindriyaka honese | isa prakAra vAdIke kahane para prativAdI pahale ke samAna hI sAmAnyase arthAt sAmAnya aindriyaka hai taubhI nitya hai yaha kahakara aindriyakatva hetuko vyabhicArI karade taba yadi vAdI aisA kahai ki - ' sAmAnya aindriyaka honese nitya hai ' yaha tumhArA kahanA ThIka hai; parantu sAmAnya to sarvagata hai aura zabda asarvagata hai; / to isa prakAra vAdI zabda meM anityatA siddha karanerUpa jo pahale pratijJA kI thI, usako chor3akara usI zabdarUpa dharmI meM asarvagatarUpa dUsarI pratijJAko kahatA huA pratijJAntara nAmaka dUsare nigraha | | sthAnako prApta hotA hai / isI prakArase zeSa jo vIsa 20 nigrahasthAna hai unako bhI jAna lene caahiyeN| yahAM to pahale hI kAraNase arthAt anupayogI honese hI zeSa nigrahasthAnoMko nahI likhe hai / aise stutike karttA AcAryamahArAjane kAvyameM sthita mAyAzabdase chala, jAti tathA nigrahasthAna nAmaka tIna padArthoMko sUcita kiye hai| so isa pUrvokta prakArase dUsaroM (vAdiyoM) ko ThiganerUpa chala Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdvAdasaM. // 77 // rA.jai. zA jAti aura nigrahasthAnoMkA tattvarUpatA ( padArthapane ) se upadeza detehue gotamaRSIke vairAgyakA varNana karanA arthAt chala Adike upadeSTA gotamako kAruNika kahanA mAnoM aMdhakArako prakAzasvarUpa kahane ke samAna hai; ataH kaise upahAsake yogya na ho / bhAvArtha- jaise aMdhakArako prakAzarUpa kahatA huA puruSa hAsyakA pAtra hotA hai; usIprakAra chala Adike upadeSTA gotamako kAruNika kahate hue naiyAyika bhI upahAsake pAtra hai / isa prakAra kAvyakA artha hai // 10 // adhunA mImAMsarkabhedAbhimataM vedavihitahiMsAyA dharmahetutvamupapattiMpurassaraM nirAkurvannAha / - aba eka prakArake mImAsaka arthAt pUrvamImAMsaka aura uttaramImAMsaka ( vedAntI ) ina do prakArake mImAMsakomeMse pUrvamImAMsaka jo hai, ve vedameM kahI huI hiMsAko jo dharmakI kAraNabhUtA mAnate hai; usakA yuktipUrvaka khaMDana karate hue AcArya isa agrima kAvyakA kathana karate hai na dharmaheturvihitApi hiMsA notsRSTamanyArthamapodyate ca / svaputraghAtAnnRpatitvalipsAsabrahmacAri sphuritaM pareSAm // 11 // sUtrabhAvArtha:- veda meM kahI huI bhI hiMsA dharmakI kAraNa nahIM hai / aura yadi pUrvamImAMsaka kahaiM ki, vedokta hiMsAkI vidhi apavAdamArga se hai; isakAraNa doSake liye nahIM hai; so ucita nahIM hai / | kyoMki, utsargavAkya jo hai; vaha dUsare kAryake liye prayukta kiye hue vAkyase apavAdakA viSaya nahIM hotA hai arthAt zAstrameM jisa prayojanako avalambanakarake utsargavAkya varttatA hai; usI prayoja - | nako grahaNakarake apavAdavAkya bhI varttatA hai / isa kAraNa una mImAMsakoMkI ceSTA apane putrako mAra | kara rAjA bananevAle puruSakI ceSTAke samAna hai / bhAvArtha -- jaise koI apane putrako mArakara rAjA 1. mImAMsakAdvidhA - pUrvamImAMsAvAdinaH, uttaramImAMsAvAdinazca / teSu pUrvamImAMsAvAdinAmabhimatam / 2. yuktipUrvakam / // 77 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banajAve to bhI vaha apane putrako mAraneke kalaMkase nahIM baca sakatA hai; isIprakAra yadyapi vedokta hiMsAko karake ve mImAMsaka nIca devatAoMko prasanna karalete haiM; tathApi ve mImAMsaka usa hiMsAjanita pApase rahita nahIM ho sakate haiM // 11 // vyAkhyA / iha khalvacaiirmArgapratipakSadhUmamArgAzritA jaiminIyA itthamAcakSate / yA hiMsA gArhrAd vyasanitayA vA kriyate saivA'dharmAnubandhahetuH / pramAdasaMpAditatvAt / zaunikalubdhakAdInAmiva / vedavihitA tu hiMsA pratyuta | dharmmahetuH / devatAtithipitRRNAM prItisaMpAdakatvAt / tathAvidhapUjopacAravat / na ca tatprItisampAdakatvamasiddham / kArIrIprabhRtiyajJAnAM svasAdhye vRSTyAdiphale yaH khalvavyabhicAraH sa tatprINitadevatAvizeSAnugrahahetukaH / evaM tripurArNavavarNitacchagalajAGgalahomAtpararASTravazIkRtirapi tadanukUlita daivtprsaadsNpaadyaa| atithiprItistu madhuparka| saMskArAdisamAsvAdajA pratyakSopalakSyaiva / pitRRNAmapi tattadupayAcitazrAddhAdividhAnena prINitAtmanAM svasantAnavR | ddhividhAnaM sAkSAdeva vIkSyate / AgamazcAtra pramANam / sa ca devaprItyarthamazvamedhaigomedhAdividhAnAbhidhAyakaH pratIta | eva / atithiviSayastu 'mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAya prakalpayet / " ityAdiH / pitRprItyarthastu " dvau mAsau matsyamAMsena trInmAsAn hAriNena tu / aurabhreNAtha caturaH zAkuneneha paJca tu / 1 / ityAdiH / vyAkhyArtha -- yahA para arcirmArgase viruddha ( pratikUla ) dhUmamArgake dhAraka jaimanIya ( jemaniRSIke ziSya mImAMsaka ) aisA kahate hai ki, kasAI va zikArI ke samAna jo hiMsA lobhIpanese athavA vyasanIpanese kI jAtI hai, vahI pApake baMdhakI kAraNa hai / kyoMki; pramAdase kI jAtI hai / aura jo vedokta hisA hai, vaha to pApake baMdhakI kAraNa nahIM hai kintu ulTI usa prakArakI pUjA 1 kaM jalaM RcchatIti kAro meghastamIrayatItikArIrI iti vyutpatteH kArIrInAmA vRSTikArako yajJavizeSaH / 2. tripurArNavo granthavizeSaH / 3. dakSA tu madhu saMyukta madhuparkam / 4. azvo medhyate hiMsyate yatretyazvamedha yajJavizeSaH / evamanyatrApi / 5. prAghUrNika zrotriyAya / 6 paNmAsAMzchAga| mAsena pArSatena hi sapta vai / aSTAveNasya mAMsena rauraveNa navaiva tu / 2 / dazamAsAMstu tRpyanti varAhamahiSAmipaiH / zazakUrmasya mAMsena mAsAnekAdazaiva tu / 3 / saMvatsara tu gavyena payasA pAyasena vA / vArSINasasya mAMsena tRptirdvAdazavArSikI / 4 / iti pUrNapAThaH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA dvAdama. // 78 // sevAke samAna dharmakI kAraNa hai| kyoMki devatA atithi aura pitRjanoMke prItiko utpanna karatI hai| bhAvArtha-jaise vedokta pUjAsevAke karanese devatAdi prasanna hote hai, usI prakAra isa vedokta hiMsAse bhI devatAdi prasanna hote hai ataH yaha vedoktahiMsA y dharmabaMdhakI kAraNa hai / aura vedokta hiMsAse devatAdike prIti utpanna nahIM hotI hai| aisA na kahanA cAhiye arthAt vedoktahisAse devatAdi prasanna hote hI haiN| kyoMki; kArIrInAmaka yajJako Adi le jo yajJa hai; unake apane dvArA siddha karane yogya vRSTiAdi 5 phalameM jo avyabhicAritva ( saphalatA ) haivaha una yajJoMse prasanna kiye hue devoMke anugraharUpa hetuvAlA hI hai arthAt kArIrI-dhU o Adi yajJoMke karanese jo vRSTi ( varSA ) Adi phaloMkI prApti hotI hai; vaha una yajJoMdvArA prasanna kiye hue devoMkI kRpAse hI hotI OM hai| isI prakAra tripurArNavanAmaka eka prakArake granthameM kahe hue bakare tathA jAMgala ( banake pazu ) ke homase dUsareke rAjyako vazameM karanA hai; vaha bhI usa homase anukUla kiye hue devatAoMke prasAdase hI siddha hotA hai / aura madhuparkapUjAmeM dahI, aura sahata Adike bhakSaNase utpanna huI atithiprIti (pAhuNekI prasannatA) to pratyakSameM hI dekhanemeM AtI hai / tathA una 2 upayAcanA kiye hue zrAddha Adike karanese prasanna ho gayA hai AtmA jinakA aise arthAt jo 2 pitara jisa 2 zrAddhakI yAcanA kareM; usa 2 kI zrAddhake karanese prasanna hue ve pitara apane saMtAnakI vRddhi karate hai arthAt zrAddhakartAke putra, pautra, prapautra Adi utpanna karate hai| yaha y bhI pratyakSameM dekhA jAtA hai| aura Agama bhI isa viSayameM pramANa hai / vaha nimna likhita prakArase hai / devoMkI prItike liye azvame dhayajJa (jisameM ghoDA mArA jAve aise yajJa, ) ko tathA gomedhayajJa Adiko kahanevAlA Agama prasiddha hI hai / " Aye hue zrotriya (vedapAThI) ke liye bar3e bailako athavA baDe bakareko prakalpana kare arthAt mAre / " ityAdi Agama atithi ( pAhuNe) kI prItike liye hiMsA karanekA upadeza detA hI hai / tathA pitaroMkI prItike liye "matsya (mAMchale) ke mAMsase do mahine taka, hiraNake mAMsase tIna mahine taka meSa ( mA~Dhe) ke mAMsase cAra mahine taka aura zAkuna (pakSivizepa ) ke mAMsase pAMca mahinetaka pitRjana tRpta rahate hai arthAt yadi ukta jIvoMke mAMsase zrAddha kiyA jAve to pitRjana ukta samayaparyanta kisI padArthako khAnekI OM icchA nahIM karate hai| 1 / " ityAdi kathana karanevAlA Agama hai| ___ evaM parAbhiprAya hRdi saMpradhAryAcAryaH pratividhatte / na dharmetyAdi / vihitApi vedapratipAditApi AstAM tAvada- vihitA hiMsA prANiprANavyaparopaNarUpA na dharmaheturna dharmAnuvandhanivandhanam / yato'tra prakaTa eva svvcnvirodhH| // 8 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAhi-'hiMsA ceddhamahetuH katham ' ' dharmahetuzceddhiMsA katham ' " zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivAvadhAryatAm / " ityAdiH / na hi bhavati mAtA ca vaMdhyA ceti / hiMsA kAraNaM, dharmastu tatkAryamiti parAbhiprAyaH / nacAyaM nirpaayH| yato yadyasyAnvayavyatirekAvanuvidhatte tattasya kAryam / yathA mRtpinnddaaderghttaadiH| na ca dharmo hiMsAta | eva bhavatIti prAtItikam / tapovidhAnadAnadhyAnAdInAM tadakAraNatvaprasaGgAt / isa prakAra una pUrvamImAMsakoMke Azayako hRdayameM dhAraNa karake stutike kartA AcAryamahArAja na dharma' ityAdi zlokase unake matakA khaMDana karate hai; vaha isaprakAra hai / " vihitA api" vedameM kahI huI bhI arthAt vedameM na kahI huI hiMsA to ) dUra raho vedokta bhI jIvoMke prANoMkA tyAga karAnerUpa hiMsA / " dharmahetuH" dharmakA kAraNa "na" nahIM hai| kyoMki; isa || vedokta hiMsAko dharmakI kAraNa mAnanemeM una vAdiyoMke apane vacanase virodha prakaTa hI hai / so hI dikhAte hai--yahi hiMsA hai to || dharmakI kAraNa kaise hai ? aura dharmakI kAraNa hai to hiMsA kaise hai ? arthAt jo hiMsA hai vaha dharmakI kAraNa nahIM hai, jo dharmakA kAraNa hai; vaha hiMsArUpa nahIM hai / kyoMki-"tuma dharmake sarvasva ( sArabhUta rahasya ) ko zravaNa karo aura zravaNakarake hRdayameM lAdhAraNa karo; vaha dharmakA rahasya yaha hai ki; apane pratikUla dUsaroMke mata karo arthAt jo tumako burA lage; vaha kArya tuma dUsaroM ke liye bhI mata kro|1|" ityAdi Agama hiMsAko pApakI kAraNa kahatA hai / aura mAtA hai tathA vaMdhyA (bAMjha) hai; aisA nahIM hotA hai | bhAvArtha-jaise koI kisI strIko mAtA bhI kahai aura vaMdhyA bhI kahai to isameM usako apane vacanase virodha AtA hai / kyoMki jo mAtA ho, vaha vaMdhyA nahIM ho sakatI hai aura jo baMdhyA ho vaha mAtA nahIM ho sakatI hai, isI prakAra jIvoMke prANoMkA tyAga IN karAnerUpa hiMsAko pApa tathA dharma; ina donokI kAraNa kahate hue una vAdiyoMke bhI apane vacanase virodha AtA hai / yahAM para una vAdiyoMkA yaha abhiprAya hai ki hiMsA to kAraNa hai aura dharma usa hiMsAkA kArya (phala) hai so yaha nirapAya arthAt doSarahita nahIM hai| | kyoMki; jo jisakA anvaya ( sattva ) honepara apane anvayako karatA hai aura vyatireka honepara apane vyatirekako karatA hai; vahI | usakA kArya hotA hai / jaise ki, mRtpiDa AdikA anvaya tathA vyatireka honepara ghaTa Adi apanA anvaya aura vyatireka karate hai / bhAvArtha-jaise ghaTa mRtpiDake sattvameM apane sattvako aura mRtpiDake abhAvameM apane abhAvako karatA hai; ataH ghaTa mRtpiDarUpa 1. AtmanaH pratikUlAni parepA na samAcaret / 1 / ityuttarArddhaH / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. 11 60 11 I hai, aisI zaMkA bhI na karanI cAhiye / kyoMki, usa vedokta hiMsA ke karanevAle yAjJika ( yajJa karanevAle ) jana lokameM pUjya dekhe | jAte hai / bhAvArtha - vedoktahiMsAke karttA yAjJikajanoMko loka pUjate hai; ata. vedoktahisA jagatameM nindanIya bhI nahIM hai / so | tumhArA yaha kathana bhI catura puruSoMke vicArako nahI sahatA hai arthAt yuktirahita hI hai / kyoMki, tumane jo lohapiDa Adi ke dRSTAnta diye haiM, ve viSamarUpa honese asAdhakatama hai arthAt vedokta vidhise jIvoMko mAranerUpa daSTarzAntikameM barAbara na ghaTane se vedokta hiMsAko nirdoSa siddha karanemeM samartha nahIM haiM / kAraNa ki, lohake piDa Adi jo hai, ve patra (pattara) AdirUpa dUsare bhAvoM (avasthAoM vA paryAyoM) ko prApta hokara jalameM tirane AdirUpa kriyAke karanemeM samartha hote hai / aura vedokta maMtro se saMskArakaranerUpa vidhise bhI mAre jAte hue una pazuoMke vedanA (pIr3A) Adike utpanna na honerUpa kisI dUsare bhAvakI utpatti pratIta nahI hotI hai | arthAt vedokta vidhise mAre jAte hue bhI ve pazu marate samayamai vedanAko hI bhogate hue dekhe jAte hai / yadi kaho ki; mArane ke pazcAt ve jIva devapaneko prApta ho jAte haiM yaha bhAvAntara hai hI arthAt ve pazu marakara deva ho jAte hai yaha eka avasthAkA palaTanA hai hI hai, to hama prazna karate hai ki isa kathanameM kyA pramANa hai arthAt tuma jo kahate ho ki; vedokta hisA se pazu marakara deva ho jAte hai, so kaunase pramANase kahate ho / yadi kaho ki, isa kathanameM pratyakSa pramANa hai so to nahIM ho sakatA hai / kyoMki " cakSu Adi iMdriyeM apanese saMbadhako prApta hue tathA varttamAna aise paDhArthakA grahaNa karatI hai / " isa vacanase vaha pratyakSa idriyoMse saMbaMdhita varttamAna padArthako hI grahaNa karatA hai / aura isa kathanameM anumAna pramANa bhI nahIM ho sakatA hai| kyoMki; usa devapanekI prAptirUpa bhAvAMtarase sabaMdhita jo liMga ( sAdhana ) hai; vaha jAnanemeM nahIM AtA hai / aura Agama pramANa bhI isa kathanako siddha karanevAlA nahIM hai / kyoMki, vaha abataka bhI vivAdakA sthAna hai arthAt usakI satyatAmeM abhItaka sadeha hai / tathA arthApatti aura upamAna ye do pramANa to anumAna pramANameM hI antargata hote hai arthAt anumAnake hI bheda hai, isakAraNa anumAnapramANarme jo sAdhanakI aprAptirUpa dUSaNa diyA hai, usIse gatArtha haiM arthAt usI doSake dhAraka hai / atha bhavatAmapi jinAyatanAdividhAne pariNAmavizeSAtpRthivyAdijantujAtaghAtanamapi yathA puNyAya kalpyata iti kalpanA / tathA asmAkamapi kiM neSyate / vedoktavidhividhAnarUpasya pariNAmavizeSasya nirvikalpaM tatrApi bhAvAt / naivam / pariNAmavizeSo'pi sa eva zubhaphalo yatrA'nanyopAyatvena yatanayA'pakRSTapratanucaitanyAnAM pRthi rA. jai0 zA 0 1160 11 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | vyAdijIvAnAM vadhe'pi svalpapuNyavyayenA'parimitasukRtasaMprAptirna punaritaraH / bhavatpakSe tu satsvapi tattat zrutismR| tipurANetihAsapratipAditeSu yamaniyamAdiSu svargAvAptyupAyeSu tAMstAn devAnuddizya pratipratIkaM kartanakadarthanayA kAndeizIkAn kRpaNapaJcendriyAn zaunikAdhikaM mArayatAM kRtsnasukRtavyayena durgatimevAnukUlayatAM durlabhaH zubhapariNAmavizeSaH / evaM ca yaM kaMcana padArtha kiJcitsAdharmyadvAreNaiva dRSTAntIkurvatAM bhavatAmatiprasaGgaH saGgacchate / zaMkA - jaise Apa (jainiyoM) ke bhI " jinamaMdira Adike banAnemeM jo pRthivI Adi jIvoMke samUhakA ghAta (vadha) hotA hai, vaha bhI pariNAmavizeSase puNyake artha mAnA gayA hai " aisI kalpanA hai, usI prakAra Apa hamAre bhI kyoM nahIM mAnate haiM, kyoMki, vedoktavidhike karanerUpa jo pariNAmavizeSa hai; vaha usa vedoktahiMsAmeM nirvikalpa ( nizcita ) rUpase hai hI hai / samAdhAna - aisA na kahanA cAhiye, kyoMki, pariNAmavizeSa bhI vahI zubhaphala ( varga AdikI prAptirUpa phala ) kA dhAraka hai, ki - jisameM kisI dUsare upAyake na honepara pravRtti karanese atyaMta khalpa jJAnako dhAraNa karanevAle pRthivI Adi jIvoMkA vadha honepara bhI bahuta alpa ( kama ) puNyakA nAza honese aparimANa ( ve aMdAz2a ) puNyakI prApti hotI hai aura isase bhinna jo koI pariNAmavizeSa hai; vaha | zubhaphalakA dhAraka nahIM hai / aura tumhAre matameM to una una zruti, smRti, purANa tathA itihAsa AdikoMmeM kahe hue yama, niyama Adi bahutase svargakI prApti ke upAyoMko vidyamAna rahate bhI una 2 devoMkA uddezya karake arthAt mai amuka devake artha isa amuka pazukA vadha karatA hUM, aisA vicAra karake bhayase vihvala aura kRpaNa ( dayAke yogya ) aise paMcendriyajIvoMko zarIrake pratyeka avayavako kATanerUpa pIr3A pahuMcAnese kasAIse bhI adhika nirdayatApUrvaka mAranevAle aura samastapuNyakA nAza karake kevala durgatiko hI anukUla karanevAle arthAt naraka gatikA baMdha bAMdhanevAle aise jo yajJake karttA puruSa hai, unake zubhaphalake dhAraka pariNAmavizeSakA | honA atyaMta kaThina hai / aura isaprakAra jisa kisIpadArthako kisI sAdharmyadvArA hI dRSTAntagocara karate hue arthAt kisI sAdharmyako lekara kisI padArthakA dRSTAnta dete hue tuma pUrvamImAsakoMke atyaMta aniSTakI prApti hotI hai / na ca jinAyatanavidhApanAdau pRthivyAdijIvavadhe'pi na guNaH / tathAhi - taddarzanAdguNAnurAgitayA bhavyAnAM bodhilAbhaH / pUjAtizayavilokanAdinA ca manaHprasAdaH, tataH samAdhiH, tatazca krameNa niHzreyasaprAptiriti / tathA 1. pratyavayavam / 2. bhayavihvalAn / 3. kRpArhAn / 4. bodhiH samyaktva pretya jinadharmAvAptivAM / 5. samAdhizcAritrAvAptiH / 6. niHzreyaso mokSaH / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. // 81 // ca bhagavAn paJcaliGgIkAra;-"puDhavAiyANa jaivi hu hoi viNAso jiNAlayAhiMto / tabisayA vi sudichissa nArAjai.zA. Niyamao atthi annukNpaa|1| eyAhiMto vuddhA virayA rakkhaMti jeNa puddhvaaii| itto nivvANagayA avAhiyA aabhvmimaannN|2|rogisiraaveho iva suvijjakiriyAva supputaao| pariNAmasuMdaracciya ciThA se vAhajogevi" / / / aura jinamadira banavAne AdimeM pRthivI Adi jIvoMkA jo vadha hotA hai; usameM bhI guNa nahIM hai arthAt jaise Apa vedokta vidhipUrvaka hiMsAke karanemeM guNa nahIM batalAte hai, usIprakAra jinamaMdira Adike banavAnemeM bhI guNa nahIM hai| aisA na kahanA caahiye| kyoMki zrIjinendrake darzana karanese zrIjinendrake guNoMmeM anurAga (prIti ) hotA hai, zrIjinendrake guNomeM prIti honese jo bhavya haiM, unako bodhi (samyagdarzana ) kI prApti hotI hai, aura zrIjinendrakI pUjA tathA atizaya (prabhAva ) ko dekhane Adise citta prasanna ( praphullita ) hotA hai, mana prasAdake honese samAdhi, (samatAbhAva ) kI prApti hotI hai; aura phira kramAnusAra mokSakI prApti hotI hai| so hI pacaliGgIke kA bhagavAn zrIjinapatisUrIzvarajI kahate hai ki-"yadyapi jinamadira banavAne Adi dhU kriyAoMke karanese pRthivI Adi jIvoMkA vinAza hotA hI hai / tathApi samyagdRSTIke una pRthivI Adi jIvoM saMbaMdhI dayA niyamase hai hI arthAt samyagdRSTI jIvake cittameM una pRthivI Adi jIvoMkI dayA hI basa rahI hai| usake pariNAma una jIvoMkI dayAse zUnya jI kamI nahIM hote hai| 1 / kyoMki, bhavyajIva ina jinamaMdira banavAne Adi kriyAoMse jJAnako prApta hokara phira saMsArase virakta hokara arthAt muni hokara pRthivI Adi jIvoMkI rakSA karate hai, isIkAraNa ina pRthivI Adi jIvoko bAdhA na pahuMcAnevAle isa bhavameM mokSa gaye hai / bhAvArtha-jinamaMdira banavAne Adise gRhassoMko jJAnakI prApti hotI hai, heyopAdeyakA jJAna honepara ve gRhasthAzramase tathA saMsArase virakta hokara munipadako dhAraNa karate hai aura munipada dhAraNa karake ina pRthivI Adi jIvoMkI adhika rakSA karate hai aura jaba ina pRthivI Adi jIvoMkI pUrNa dayA pAlate hai taba ve isI bhavameM mokSa cale jAte hai; ata. jinamadira AdikA banavAnA dayAbhAvakA vardhaka hI hai nAzaka nahIM hai / 2 / jaise rogIkI nasakA chedanA aura uttamaprakArase prayogameM lAI huI uttama // paJcaliGgIkAraH zrIjinapatisUri / 2. "pRthivyAdInA yadyapi bhavatyeva (prAkRte hu evakArA)vinAzo jinAlayAdibhyaH / tadvipayApi suraSTeniyamato'styanukampA / / etAbhyaH (jinAlayAdikriyAbhya.) buddhA viratA rakSanti yena pRthivyAdIn / ato nirvANagatA bhayAdhakA bhAbhavaM (masmin bhave) eSAm / 2 / rogizirAvedha iva suvaidyakriyA iva suprayuktA tu / pariNAmasundaraiva ceSTA sA yAdhAyoge'pi / 3 / " iticchaayaa| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidyakI rogIko laMghana karAnA, kaTukauSadhi denA Adi kriyA pariNAmasuMdara haiM arthAt zubhapariNAmoMse kI huI hai athavA aMtameM uttama | phalakI dhAraka hai; usI prakAra jinamadira banavAne AdirUpa jo bhavyajIvoMkI ceSTA hai; vaha bhI pRthivI Adi jIvoMkI vAdhAkA yoga honepara bhI zubha pariNAmoMse utpanna huI tathA zubhaphalakI dhAraka hai / 3 / " | vaidikavadhavidhAne tu na kaMcitpuNyArjanAnuguNaM guNaM pazyAmaH / atha viprebhyaH puroDAzAdipradAnena puNyAnuvandhI jagaNo'styeva iti ceta-nApavitrasuvarNAdipradAnamAtreNaiva puNyopArjanasambhavAt / kRpaNapazugaNavyaparopaNasamutthamAM sadAnaM kevalaM nipuNatvameva vyanakti / atha na pradAnamAtraM pazuvadhakriyAyAH phalaM kintu bhUtyAdikam / yadAha zrutiH" zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH" ityAdi / etadapi vyabhicArapizAcagrastatvAdapramANameva / bhUtezcaupayikAntarairapi sAdhyamAnatvAt / atha tatra satre hanyamAnAnAM chAgAdInAM pretya sadgatiprAptirUpo'styevopakAra iticet vAGmAtrametat / pramANA'bhAvAt / na hi te nihatAH pazavaH sadgatilAbhamuditamanasaH kasmaicidAgatya tathAbhUtamAtmAnaM kathayanti / athAstyAgamAkhyaM pramANam / yathA--" auSadhyaH pazavo vRkSAstiryaJcaH pkssinnstthaa| yajJArtha nidhanaM prAptAH prApnuvantyucchritaM punH|1|" ityaadi| naivam / tasya pauruSeyA'pauruSeyavikalpAbhyAM niraakrissymaanntvaat| aura vedokta hiMsAke karanemeM to hama puNyako upArjana karane yogya koI bhI guNa nahIM dekhate hai / yadi kaho ki yajJameM jo brAhmaNoMko puroDAza ( homa karaneke pazcAt bacA huA dravya ) Adi diyA jAtA hai; usase puNyakI prAptirUpa guNa hai hI / so nahIM / kyoMki, pavitra aisA jo suvarNaAdi dravya hai, usake denese hI puNyakA upArjana ho sakatA hai / vicAre pazuoMke samUhako mAranese utpanna hue aise mAMsakA denA to kevala ghRNA ( glAni ) rahitapanA hI prakaTa karatA hai / yadi kaho ki; vedoktarItise l | pazuvadha karanekA brAhmaNoMko puroDAza Adi denemAtra hI phala nahIM hai, kintu bhUti ( aizvarya ) kI prApti Adika bhI phala hai; kyoMki zrutimeM kahA hai ki-" aizvarya prApta honekI icchA rakhanevAlA yajJameM vAyu devatAke artha zveta (sapheda ) varNake bakarekA || homa kare " ityAdi / so yaha kahanA bhI vyabhicArarUpI pizAcase grasita honeke kAraNa pramANarahita hI hai / kyoMki; bhUtikI prApti anya 2 upAyoMse bhI siddha ho sakatI hai| yadi kaho ki usa yajJameM mAre jAnevAle jo bakare Adi pazu hai; ve maraNa karake 1. hutshessH| - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama. rA-jai.zA. // 82 // OM paralokameM (arthAt dUsare bhavameM) uttamagati (varga) ko prApta hote hai, yaha una pazuoMke prati upakAra hotA hI hai; to yaha bhI kahanemAtra hI hai| kyoMki, isa kathanameM koI pramANa nahIM hai / kAraNa ki ve mare hue pazu uttama gatikI prApti honese prasanna ho gayA hai citta jinakA aise ho kara arthAt harSita hokara aura vargameMse Akara kisIko apane uttama gatiko prApti honekA kathana nahI karate hai| yadi kaho ki isa hamAre kathanameM AgamanAmaka pramANa to hai hI hai jaise ki auSadhiyeM, pazu, vRkSa, tiryaMca aura pakSI ye saba yadi yajJake liye nAzako prApta hoveM to phira uttama gatiko prApta 5 hote hai| 1 / " ityAdi aura bhI Agamake pramANa hai / so yaha bhI na kahanA cAhiye / kyoMki tumhAre AgamakA paurupaye (puruSakA racA huA) tathA apauruSeya (kisIkA nahIM banAyA huA) ina donoM vikalpoMse Age khaMDana kiyA jaavegaa| bhAvArthatumhArA Agama pauruSeya bhI nahIM siddha hotA hai aura apauruSeya bhI nahIM siddha hotA hai; isakAraNa usa asiddha AgamakA pramANa yahA mAnaneyogya nahIM hai| na ca autena vidhinA pazuvizasanavidhAyinAM svargAvAptirupakAra iti vAcyam / yadi hi hiMsayA'pi svargaprA syAttarhi vADhaM pihitA nrkpurprtolyH| zaunikAdInAmapi svargaprAptiprasaGgAt / tathA ca paThanti paramArSAH-" chittvA pazUn hattvA kRtvA rudhirkrdmm| yadyevaM gamyate svarge narake kena gamyate / 1 / " kiMcA'paricitA'spaSTacaitanyA'nupakAripazuhiMsanenApi yadi tridivapadavIprAptistadA paricitaspaSTacaitanyaparamopakArimAtApitrAdivyApAdanena yajJakAriNAmadhikatarapadaprAptiH prasajyate / atha 'acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAvaH' iti vacanAdvaidikamantrApuNAmacintyaprabhAvatvAt tatsaMskRtapazuvadhe saMbhavatyeva svargaprAptiH, iticet-na / iha loke vivAhagarbhAdhAnajAtaka rmAdiSu tanmantrANAM vyabhicAropalambhAdadRSTe svargAdAvapi tadvyabhicAro'numIyate / dRzyante hi vedoktamantrasaMskAraviziSTebhyo'pi vivAhAdibhyo'nantaraM vaidhavyAlpAyuSkatAdAriyAdyupadravavidhurAH prHshtaaH| apare ca mantrasaMskAra vinA kRtebhyo'pi tebhyo'nantaraM tdvipriitaaH| atha tatra kriyAvaiguNyaM visaMvAdahetuH, iti cet-n|sNshyaanivRtteH| kiM tatrakriyAvaiguNyAtphale visaMvAdaH, kiM vA mantrANAmasAmarthyAditi na nishcyH| teSAM phlenaavinaabhaavaasiddheH| 1 sAkhyAH / // 82 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vedoktavidhise jo pazuoMkI hiMsA karate hai, unako svargakI prApti hotI hai yaha upakAra vedokta hiMsAse hotA hI hai; yaha bhI na kahanA cAhiye / kyoMki yadi hiMsAke karanese bhI svargakI prApti hove to narakanagarake daravAje khUba Dhaka jAveM / bhAvArthahiMsAke karanese bhI jaba kharga milegA taba narakameM koI bhI nahI jAyegA / aura jo kasAI Adi hai, unako bhI svargakI prAptikA honA siddha hogA, jo ki tumako abhISTa nahI hai / so hI pAramArpa ( sAMkhya ) kahate hai ki, - vedoktaprakArase yajJake stabha (khabhe) ko chedakara pazuoMko mArakara aura rudhira ( khUna ) se pRthvI meM kAdA macAkara yadi yajJake karttA khargameM jAveMge to phira narakameM kona jAvegA arthAt hiMsAke karanevAle jaba svarga meM jAyeMge taba narakameM koI bhI nahIM jAyegA / 1 / " aura bhI vizeSavaktavya yaha hai ki, yadi yajJake karttAoMko -- aparicita ( bejAna bUjhake ) nirmala jJAnako nahIM dhAraNa karanevAle aura jinhoMne kabhI apanA ( yajJakarttAkA ) upakAra nahIM kiyA aise pazuoMke mAranese bhI devapadakI prApti hogI to paricita ( janmase paricayameM arthAt jAnakArImeM Aye hue ) spaSTa ( nirmala arthAt adhika ) jJAnake dhAraka aura apane ( yajJakarttAke ) Upara atyaMta upakAra karanevAle aise jo mAtA, pitA Adi hai, unakA vadha karanese yajJakarttAoMko devapadase bhI adhika UMcA pada prApta honekA prasaMga hogA / yadi kaho ki, " maNi ( ratna ), maMtra aura auSadhiyoMkA prabhAva acintya ( vicArameM na AnevAlA arthAt atyaMta adhika ) hai / " isa vacanase vaidika (vedake ) maMtra acitya mAhAtmyake dhAraka hai, isa kAraNa una vaidikamaMtroMse saskArako prApta hue pazuke mAranese yajJakarttAoMke svargakI prApti ho hI sakatI hai / so nahIM / kyoMki; isa lokameM vivAha, jAtakarma, tathA garbhAdhAna Adi karmoM meM una vaidikamaMtroMkA vyabhicAra dekhanemeM AtA hai; isa kAraNa nahI dekhe hue svarga AdimeM bhI una maMtroM ke vyabhicArakA anumAna kiyA jAtA hai / kyoMki vedoktamaMtroMse saMskArako prAptahue aise bhI vivAhAdi karmoMke honeke pIche vidhavApana, alpaAyukA dhAraka honA tathA daridratAkA prApta honA ityAdi upadravoM se duHkhita hajAroM naranArI dekhe jAte hai / aura maMtrasaMskAra ke binA bhI vivAha Adi karmoMke karane pIche hajAroM nara nArI unase viparIta arthAt saghavApana, pUrNaAyu va saMpadAkA dhAraka honA Adi sukhoMse sukhI dekhane meM Ate hai / bhAvArtha - jinake vedoktamaMtroMse bAhrAdi karma hue hai; ve to kitane hI duHkhI aura jinake maMtroMse vivAhAdi nahI hue aise kitane hI sukhI dekhe jAte hai / yadi ki; usa maMtrasaMskRta vivAhAdikamoMke uttamaphala na honemeM kriyAkA vaiguNya ( pheraphAra) arthAt jisa vidhi ( prakAra ) se Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdvAdamaM* 11 23 11 vedoktamaMtroMdvArA vivAhAdikarma karane cAhiyeM; usa vidhise jo na karanA hai; vahIM isa visaMvAda ( vyabhicAra ) kA kAraNa hai / so yaha kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki saMzaya dUra nahIM hotA hai / bhAvArtha - kyA usa matrasaMskRtavivAhAdi mauke phalameM kriyA| vaiguNyase visaMvAda hai, athavA una vedokta maMtroM meM sAmarthya ke na honese visaMvAda hai, yaha nizraya nahIM hai / kyoMki una maMtroMkI phalake sAtha vyApti siddha nahIM hotI hai / atha yathA yuSmanmate " AroggaM bohilAbhaM samAhivaramuttamaM kiMtu " ityAdInAM vAkyAnAM lokAntara eva phalamiSyate evamasmadabhimatavedavAkyAnAmapi neha janmani phalamiti kiM na pratipadyate / atazca vivAhAdau nopalambhAvakAza:, iti cet ---- aho vacanavaicitrI / yathA vartamAnajanmani vivAhAdiSu prayuktairmantrasaMskArairAgAmini janmani tatphalamevaM dvitIyAdijanmAntareSvapi vivAhAdInAmeva pravRttidharmANAM puNyahetutvAGgIkAre'nantabhavAnusandhAnaM prama jyate / evaM ca na kadAcana saMsArasya parisamAptiH / tathA ca na kasyacidapavargaprAptiH / iti prAptaM bhavadabhimatavedasya paryavasitasaMsAravallarImUlakandatyam / ArogyAdiprArthanA tu amatyAmRSAbhASApariNAmavizuddhikAraNatvAnna dopAya / tatra hi bhAvArogyAdikameva vivakSitam / tacca cAturgatikasaMsAralakSaNabhAvarogaparikSayasvarUpatvAduttamaphalam / tadvipayA ca prArthanA kathamitra vivekinAmanAdaraNIyA / na ca tajjanyapariNAmavizuddhestatphalaM na prApyate / sarvavAdinA bhAvazuddherapavargaphalasampAdane'vipratipatteriti / aba yadi aisA kaho ki, -- jaise Apa ( jainiyoM ) ke mataM " rogarahitapaneko, sampAtyake lAbhako tathA samAvi ( rAgadveSarahitatA ) rUpa varako Dhevo / " ityAdi vAkyoMkA paraloka ( parabhava ) meM hI phala mAnA gayA hai, isI prakAra hamAre mAne hue vedake vAkyoMkA phala bhI parabhavameM hI hotA hai; aisA Apa kyoM nahIM svIkAra karate haiM aura jaba Apa veTake kA parabhava pha mAna leMge to vivAhaAdi upAlaMbha ( Thapake ) ko avakAza ( sthAna ) nahIM milegA arthAt vivAhAdi aniSTa dUra na honemeM Apa doSa nahI de sakeMge, to tumhAre vacanoMkI vicitratAse hamako Azcarya hotA hai / kyoMki jaise tuma isa janmameM vivAha Adi karmoMmeM prayoga kiyehue maMtrasaMskAroMse AgAmI janmameM una vivAhAdikA phala honA mAnate ho, usI prakAra yadi tuma dUsare, tIsare 1. asatyAmRpAbhASA vyavahArabhASA / rA. jai. zA // 83 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma AdimeM bhI vivAha Adi pravRtti dharmoko hI puNyake kAraNa mAna loge to anantajanmoMke anusaMdhAna (paraMparA) kA prasaga || hogaa| aura ananta janmoMke anusaMdhAna honese kabhI bhI saMsArakI samApti na hogI arthAt jIvoMke saMsAraparibhramaNa lagA hI / rahegA / aura jaba sasArakI samApti na hogI taba kisI jIvako mokSakI prApti bhI na hogI / aura isa pUrvokta prakArase tumhAre dhU mAne hue vedake aMtarahita aisI jo saMsArarUpI bela hai, usakA mUlakaMdapanA prApta huaa| aura hamAre matameM jo Arogya AdikI | IM prArthanA hai; vaha to asatyAmRSAbhASAse arthAt na saccI hI aura na jhUThI hI aisI vyavahArabhApAdvArA pariNAmoMkI nirmalatAkA kAraNa hai; isa liye doSake artha nahIM hai / bhAvArtha-jaise jisa ghaTameM ghRta rakkhA ho usa ghaTako vyavahArameM ghRtaghaTa kahate hai, aura yaha A kahanA eka apekSAse asatya hai / kyoMki ghaTa mRttikAkA hai na ki ghRtakA, tathA dUsarI apekSAse satya bhI hai kyoMki usa ghaTameM ghRtakA saMbaMdha hai / isIprakAra ArogyaAdikI prArthanA bhI zrIjinendra kisIko kucha nahIM dete haiM; isakAraNase to asatya hai aura zrIjinendrakI sevAse ArogyAdike denevAle zubha karmoMkA baMdha hotA hai ataH ArogyAdikI prAptimeM zrIjinendra nimittakAraNarUpa hai isa apekSAse satya bhI hai / yahI satyAsatyarUpa bhASA vyavahArabhApA kahalAtI hai aura isa vyavahArabhASAdvArA ArogyAdikI prArthanA karanese pariNAma nirmala hote hai ataH yaha prArthanA nirdoSa hai / kyoMki usa ArogyAdikI prArthanAmeM bhAvoMke Arogya Adi hI vivakSita hai / aura vaha bhAvArogya cAra gatiyoMke dhAraka saMsArarUpa jo bhAvaroga hai, usake nAzarUpa kharUpavAlA honese uttama || phalakA dhAraka hai / aura usa uttama phalavAle bhAvArogyakI prAptike vipayameM jo prArthanA hai vaha jJAnI jIvoMke anAdara karane yogya || to kaise hove arthAt jJAnIpuruSa usa bhAvArogyakI prArthanAkA Adara hI karate hai / kyoMki ve bhAvArogyakI prAptike icchaka haiM / aura || 9 bhAvArogyAdikI prArthanAse utpanna huI bhAvoMkI nirmalatAse saMsArakI rahitatA vA mokSakI prAptirUpa phala nahIM milatA hai; aisA na K kahanA cAhiye / kyoMki sabhI vAdI -- bhAvoMkI zuddhise mokSa phalakI prApti hotI hai ' isa siddhAntameM sahamata hai| na ca vedaniveditA hiMsA na kutsitA / samyagdarzanajJAnasampannairaicirmArgaprapannairvedAntavAdibhizca garhitatvAt / tathA y ca tattvadarzinaH paThanti-" devopahAravyAjena yajJavyAjena ye'thavA / nanti jantUn gataghRNA ghorAM te yAnti durgatim |1|"vedaantikaa apyAhuH-" andhe tamasi majjAmaH pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na 1. saMsAravRddhihetoryajJAdirUpAmamArgAdviparIto ymniymaadircirmaargH|| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. 84 // bhaviSyati / 1 / tathA ' agnirmAmetasmAddhiMsAkRtAdenaso muJcatu chAndasatvAnmocayatu ityarthaH " iti / vyAsenA- rAjai.zA. pyuktam-jJAnapAliparikSipte brahmacaryadayAmbhasi / snAtvAtivimale tIrthe pApapaGkApahAriNi / 1 / dhyAnAgnau jIvakuMDasthe damamArutadIpite / asatkarmasamitakSepairagnihotraM kuruttamam / 2 / kapAyapazubhirduSTai-dharmakAmArthanAzakaiH / zamamabahutairyajJaM vidhehi vihitaM budhaiH| 3 / prANighAtAttu yo dharmamIhate muuddhmaansH| sa vAJchati sudhAvRSTiM kRSNA himukhakoTarAt / 4 / " ityaadi| na aura vedoktahiMsA niMdanIya nahIM hai aisA bhI na kahanA cAhiye / kyoMki samyagdarzana tathA samyagjJAnake dhAraka puruSoMne tathA By arcI mArgako khIkAra karanevAle vedAntavAdiyone usa vedokta hiMsAkI nindA kI hai / so hI tattvoMke dekhane ( jAnane ) vAle kahate hai ki,-"jo ghRNA (glAni ) rahita purupa devatAke bheTa karanerUpa chalase athavA yajJa karaneke mipase jIvoko mArate hai 5 ve ghora durgati (saptama naraka Adi ) ko gamana karate hai| vedAntika bhI kahate hai ki,-"jo hama pazuoMse devAdikokI pUjA T kareM to aMdha tama ( saptama naraka athavA ghora ajJAnAndhakAra ) meM DUba jAveM / kyoMki hisA nAmaka dharma na to kabhI huA aura na 8 kabhI hogaa|1|" tathA "ami devatA mujhako isa hiMsAdvArA kiye hue pApase mukta karo [yahAMpara muJcatu yaha prayoga vedakA hai, ataH NijantakA artha kiyA gayA hai] zrIvyAsajIne bhI kahA hai ki,-"jJAnarUpI pAli (pAla) para girA huA brahmacarya aura dayArUpa hai jala jisameM aise pAparUpI kardamako dUra karanevAle atyaMta nirmala tIrthameM snAna karake / 1 / jIvarUpI kuMDameM damarUpI pavanase dIpita aisI jo dhyAnarUpI agni hai, usameM azubhakarmorUpI kASThako gerakara uttama agnihotrako kro|2| dharma, kAma aura arthako cha naSTa karanevAle, zamarUpI maMtrase AhUtiko prApta hue aise duSTa kaSAyarUpI pazuoMse jJAnavAnoMdvArA kiye hue yajJako karo / 3 / jo 4 mUrkhacittakA dhAraka manuSya jIvoMke mAranese dharmakI prAptikI icchA karatA hai, vaha kAle sarpake mukharUpI koTara ( vRkSake chidra) se amRtakI varSAko cAhatA hai bhAvArtha-jIvoMke mAranese dharma kabhI bhI nahIM ho sakatA hai|4|" ityAdi / yacca yAjJikAnAM lokapUjyatvopalambhAdityuktaM idamapyasAram / avudhA eva hi pUjayanti tAnna tu viviktavu- // 84 // ddhyH| avudhapUjyatA tu na pramANam / tasyAH sArameyAdiSvapyupalaMbhAt / yadapyabhihitaM devatAtithipitRprItisaMpAdakatvAdvedavihitA hiMsA na doSAyeti tadapi vivitatham / yato devAnAM saMkalpamAtropanatAbhimatAhArapudgalara Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sAsvAdasuhitAnAM vaikriyazarIratvAd yuSmadAvarjitajugupsitapazumAMsAdyAhutipragRhItAvicchaiva duHsaMbhavA / audAmArikazarIriNAmeva tadupAdAnayogyatvAt / prakSepAhArasvIkAre ca devAnAM mntrmydehtvaabhyupgmvaadhH| na ca teSAMlA sAmantramayadehatvaM bhavatpakSe na siddham / " caturthyantapadameva devatA" iti jaiminivacanaprAmANyAt / tathA ca mRgendrH| " zabdetaratve yugapadbhinnadezeSu yaSTraSu / na sA prayAti sAMnidhyaM mUrtatvAdasmadAdivat // 1 // " seti devtaa| kA aura jo tumane yaha kahA hai ki; yajJake kartA puruSoMko lokapUjya dekhate hai; isakAraNa vedokta hiMsA niMdita nahIM hai; so yahI kathana bhI asAra (vyartha) hai; kyoMki; mUrkha manuSya hI una yajJakartAoMkI pUjA karate haiM kiMtu nirmala buddhike dhAraka unakI pUjA nahI | karate haiM / aura mUkhoMse pUjyapanA pramANa karane yogya nahIM hai / kyoMki vaha mUkhoMse pUjyapanA zvAna ( kutte ) AdimeM bhI dekhA l jAtA hai arthAt mUrkhajana zvAna vagairaha pazuoMkI bhI pUjA kiyA karate haiN| aura jo tumane kahA hai ki; devatA, atithi tathA pitR janoMkI prItiko utpanna karaneke kAraNa vedokta hiMsA doSake liye nahIM hai; so yaha kahanA bhI mithyA hai| kyoMki saMkalpa mAtra ( manameM bhojana karanekI icchA ) karanese hI prApta hue jo manovAMchita AhArake pudgala haiM; unake rasakA AsvAdana karanese tRpta honevAle devoMke vaikriya zarIra honeke kAraNa tumhArI dI huI jo glAniyukta pazumAMsa AdikI Ahuti hai; usako grahaNa karanemeM icchAkA honA hI kaThina hai| kyoMki jo audArika zarIrake dhAraka jIva hai; ve hI usa tumhArI dI huI Ahutiko grahaNa karanekI yogyatA rakhate haiN| aura yadi tuma devoMke diye hue AhArakA khIkAra karanA-10 panA mAnoge to ' deva mantramayazarIrake dhAraka hai' isa tumhArI svIkAratAmeM doSa AvegA / aura devoMke mantramaya zarIrakA honA tumhAre matameM asiddha nahIM hai| kyoMki; 'devatAoMke artha caturthIvibhaktisahita padakA hI prayoga karanA cAhiye' aisA jaiminiRSi-|| kA vacana pramANa karane yogya hai / so hI mRgendra nAmaka eka tumhArA AcArya kahatA hai ki-"yadi devatA zabdamaya ( mantramaya ) zarIrase bhinna zarIrakA dhAraka hove to jaise hama tuma mUrta zarIrake dhAraka honese eka hI samayameM bhinna 2 sthAnoMmeM upasthita ) ( vidyamAna ) nahIM ho sakate hai; usI prakAra vaha deva bhI mUrta dehako dhAraNa karanevAlA honese eka hI samayameM bhinna 2 1 datta-12 yadi zabdetaratvaM mantramayasvarUpAdaparasvarUpatvaM syADehasvarUpaM bhavati tadA bhinnadezasthAyipu yAjJikepu kathaM sAnidhyaM kurute / mUrttatvAta sarvatra saaNnidhysyaa'prsnggH|| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. sthAnoMmeM pUjA karanevAle puruSakI samIpatAko prApta na ho| (yahAM 'sA' isa zabdase devatAkA grahaNa karanA cAhiye.) bhAvArthayadi deva maMtramaya dehake dhAraka na hoveM to eka hI samayameM aneka sthAnomeM pUjA karanevAloke samIpa na jA sakeM, isaliye devana mantramaya zarIrake dhAraka hI hai| __ hayamAnasya ca vastuno bhasmIbhAvamAtropalambhAttadupabhogajanitA devAnAM prItiH pralApamAtram / api ca yo'yaM tretAgniH sa trayastriMzatkoTidevatAnAM mukham / "agnimukhA vai devAH" iti shruteH| tatazcottamamadhyamA'dhamadevAnAmekenaiva mukhena bhuJjAnAnAmanyonyocchiSTabhuktiprasaGgaH / tathA ca te turuSkebhyo'pyatiricyante / te'pi tAvadeka vAmatre bhuJjate / na punarekenaiva vadanena / kiJca ekasmin vapupi vadanabAhulyaM vacana zrUyate / yatpunaranekazarIreSveke mukhamiti mahadAzcaryam / sarveSAM ca devAnAmekasminneva mukhe'GgIkRte yadA kenacideko devaH pUjAdinA''rAddhoanyazca nindAdinA virAddhastatazcaikenaiva mukhena yugapadanugrahanigrahavAkyoccAraNasaMkaraH prasajyeta / anyacca mukhaM dehasya navamo bhAgastadapi yeSAM dAhAtmakaM teSAmekaikazaH sakaladehasya dAhAtmakatvaM tribhuvanabhasmIkaraNaparyavasita-) meva saMbhAvyata itylmticrcyaa| pa aura homa kiye jAtehue padArthakA kevala bhasma honA hI dekhA jAtA hai, isakAraNa usa homa kiye hue padArthake upabhogase KG devoMke prIti utpanna hotI hai, yaha tumhArA kahanA pralApa ( bakavAda ) karane rUpahI hai| aura "deva agnirUpa mukhake hI dhAraka hai hai arthAt devoMkA agni hI mukha hai" isa zrutike vacanase jo yaha tretAgni ( dakSiNAgni, AhavanIyAgni tathA gAhapatyAgni nAmaka tInoM agniyoMkA samudAya ) hai, vaha teMtIsa 33 karor3a devoMkA mukha hai aura jaba tretAni hI saba devoMkA mukha huA, taba ekahI ' ke mukhase bhojana karate hue una uttama, madhyama tathA jaghanya zreNIke sabhI devoMke paraspara ucchiSTa (jUThana ) khAnekA prasaGga huA aura aisA honepara ve deva turupkoM ( musalamAnoM ) se bhI adhika nIca hue| kyoMki, ve turupka to eka hI pAtrameM bhojana karate * hai aura ekahI mukhase bhojana nahIM karate hai| aura bhI vizepa baktavya yaha hai ki eka zarIrameM bahutase mukhoMkA honA kisI 2 meM // 85 // y] arthAt brahmA, khAmI kArtikeya tathA rAvaNa Adi vyaktimeM sunA jAtA hai aura jo tuma aneka zarIroMmeM eka mukhakA honA kahate ho, yaha bar3A Azcarya hai / aura yadi saba devoMke ekahI mukhakA honA svIkAra karoge to jaba koI puruSa eka devako Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to pUjA Adike karanese prasanna karegA aura kisI dUsare devako nindAAdike karanese aprasanna ( kupita ) karegA taba eka hI | samayameM ekahI mukhase anugraha tathA nigraharUpa vAkyake kahane meM saMkaradoSakA prasaGga hogA arthAt prasanna huA deva jisa samaya | jisa mukhadvArA usa puruSa ke prati anugraha - vacana kahanA cAhegA usI samaya kupita huA dUsarA deva usa puruSake prati nigraha ( tiraskAra ) rUpa vacana kahanA cAhegA aura aisI dazAmeM gar3abaDa maca jAvegI ; joki ; tumako bhI abhISTa nahI hai / aura bhI vizeSa vaktavya yaha hai ki, mukha zarIrakA navama ( 9 vAM) bhAga hai, vaha bhI jaba devoMke dAha svarUpa hai arthAt bhasma karanevAlA hai; taba una saba taiMtIsa karor3a devoMmeMse jo pratyeka devakA pUrNa zarIra hai vaha bhI yadi dAhakharUpa ho jAyagA; to vaha saba devoMke saba zarIroMkA dAharUpa honA tInoM lokoke bhasma karane meM samartha hI hogA; aisI saMbhAvanA kI jAtI hai / isaprakAra isa viSaya meM bahuta kucha carcA kI jA sakatI hai; parantu usako yahAMhI samApta karate hai / yazca kArIrIyajJAdau vRSTyAdiphalA vyabhicArastatrINitadevatAnugrahahetuka uktaH / so'pyanaikAntikaH kvacid vyabhicArasyApi darzanAt / yatrApi na vyabhicArastatrApi na tvadAhitAhutibhojanajanmA tadanugrahaH / kiMtu sa | devatAvizeSo'tizayajJAnI svodezanirvartitaM pUjopacAraM yadA svasthAnAvasthitaH san jAnIte tadA tatkarttAraM prati prasannacetovRttistattatkAryANIcchAvazAtsAdhayati / anupayogAdinA punarajAnAno jAnAno'pi vA pUjAkarturabhAgya| sahakRtaH sanna sAdhayati / dravyakSetrakAlabhAvAdisahakArisAcivyApekSasyaiva kAryotpAdasyopalambhAt / sa ca pUjopacAraH pazuvizasanavyatiriktaiH prakArAntarairapi sukarastatkimanayA pApaikaphalayA zaunikavRttyA / aura "jo kArIrI yajJAdike karane se vRSTi AdirUpa phalameM vyabhicAra nahIM hotA hai arthAt kArIrI yajJAdike karanese vRSTi Adi phala niyamase hote hI haiM, usameM una yajJa Adise prasanna kiye hue devatAoMkA anugraha hI kAraNa hai " yaha jo tumane pahale kahA hai, vaha kahanA bhI anaikAntika hai kyoMki, kisI 2 sthAnameM yajJAdike karanese abhISTa phalakI prApti na honerUpa vyabhicAra bhI dekhA jAtA hai / aura jahAM vyabhicAra nahI hotA hai arthAt yajJAdike karanese abhISTa phala milatA hI hai; vahA bhI tumhArI dI | huI Ahutike bhojana karanese una devoMkA anugraha nahI huA hai; kintu vaha devatAvizeSa atizaya ( tumhArI apekSA adhika ) jJAnakA dhAraka hai arthAt avadhijJAnI hai; isakAraNa apane sthAnameM sthita huA hI vaha deva jaba apane uddezyase kiye hue pUjA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. // 86 // satkArako jAnatA hai taba usa pUjA satkArako karanevAleke prati prasannacitta hokara usa ArAdhaka puruSake una 2 abhISTa kAryoMko apanI icchAke vazase siddha kara detA hai| aura jaba upayoga (pUjAkI ora dhyAna va khayAla ) Adike na honese usa apane uddezyase kI huI pUjAko nahIM jAnatA hai; athavA jAnatA huA bhI pUjA karanevAleke abhAgyase sahakRta hotA hai| taba vaha deva / usa pUjakake kAryako nahIM siddha karatA hai; kyoMki dravya, kSetra, kAla, bhAvaAdi sahakArI kAraNoMkI apekSAkarake hI kAryakI y utpatti hotI hai, aisA dekhA jAtA hai / aura vaha pUjopacAra pazuoMko mAraneke vinA jo anya 2 prakAra hai; unase bhI sukhapUrvaka (sugamatAse) hotA hai; phira isa pAparUpa hI eka phalako dhAraNa karanevAlI kasAI panekI jIvikAse kyA prayojana hai ? bhAvArtha-devoMkI pUjA akSata puSpa naivedyAdi dravyoMke samarpaNa karane Adise bhI hotI hai ataH pUjAke artha pazuoMkI hiMsA karanA vRthA hai| yacca chagalajAGgalahomAtpararASTravazIkRtisiddhyA devyAH paritoSAnumAnaM tatra kaH kimAha / kAsAMcit kSudradevatAnAM tathaiva pratyaGgIkArAt / kevalaM tatrApi tadvastudarzanajJAnAdinaiva paritopo na punastadUbhuktyA / nimbapatrakaTukatailAranAladhUmAMzAdInAM hUyamAnadravyANAmapi tadbhojyatvaprasaGgAt / paramArthatastu tattatsahakArisamavadhAnasaci-1 vArAdhakAnAM bhaktireva tattatphalaM janayati / acetane cintAmaNyAdau tathA darzanAt / atithInAM tu prItiH saMskArasaMpannapakvAnnAdinApi sAdhyA / tadartha mahokSamahAjAdiprakalpanaM nirvivekitAmeva khyApayati / ___aura jo tumane yaha kahA hai ki,-" vakarA aura vanake pazuoMkA homa karanese para rAjyakA vazIkaraNa siddha ho jAtA hai| isa kAraNase devIkI prasannatAkA anumAna hotA hai arthAt devIke Age vakarAAdike mAranese dUsaroMkA rAjya apane vazameM ho| jAtA hai; ataH anumAna kiyA jAtA hai ki bakarake car3hAnese devI prasanna hotI hai|" to isa kathanameM kauna kyA kahatA hai? arthAt hama (jainI) tumhAre isa kathanako asatya nahIM kahate hai, kyoMki kitanIhI nIca deviyeM bakare Adike car3hAnese hii| yUprasannatAko khIkAra karatI hai| parantu usa hiMsAmeM bhI kevala usa vastu (bakarake mAMsAdi padArtha) ke dekhane athavA jAnaneAdise hI M devIkI prasannatA hotI hai aura usa mAMsAdike bhojana karanese devI prasanna nahIM hotI hai, kyoMki, yadi mAMsAdike khAnese devI hai 1, prasanna hove to nImake patte, kar3avA taila, kAMjika (kA~jiyA) aura dhUmAMza (dhUmasA ) Adi jo home jAte hue padArtha hai / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI bhI bhojyatAkA prasaMga devIko hogA / bhAvArtha-yadi devI mAMsakA bhojana karatI hai| aisA mAnoge to devIke niMbapatrAdikA bhojana karanA bhI siddha hogA, jo ki tumako abhISTa nahIM hai / paramArthase (yathArthameM) to una 2 sahakArI kAraNoMke saMyogakI sahAyatAko dhAraNa karanevAle jo ArAdhaka puruSa haiM unakI bhakti hI usa 2 abhISTa phalako utpanna karatI hai| kyoMki,acetana cintAmaNi ratnAdimeM aisA dekhA jAtA hai| bhAvArtha-jaise cintAmaNi ratra acetana honese kisIpara tuSTa tathA ruSTa nahIM hotA hai; usI prakAra devI bhI kisIpara tuSTa, ruSTa nahIM hotI hai| kintu usa ArAdhaka puruSakI bhakti hI abhISTa phala de detI hai| aura jo atithiyoMkI prIti hai; vaha to saMskArayukta ( mantrAdike saMskArasahita ) jo pakvAnna Adi padArtha hai; unase bhI siddha hotI hai; usa atithiprItike artha mahokSa ( bar3A baila ) aura bar3e bakare AdikA mAranA kevala tumhArI mUrkha-IIM tAko hI kahatA hai| pitRRNAM punaH prItiranaikAntikI / zrAddhAdividhAnenApi bhUyasAM saMtAnavRddharanupalavdheH / tadavidhAne'pi ca kaSAcidgadebhazUkarAjAdInAmiva sutarAM taddarzanAt / tatazca zrAddhAdividhAnaM mugdhajanavipratAraNamAtraphalameva / ye||2 hi lokAntaraM prAptAste tAvatsvakRtasukRtaduSkRtakarmAnusAreNa suranArakAdigatiSu sukhamasukhaM vA bhuJjAnA evAsate / te kathamiva tanayAdibhirAvarjitaM piNDamupabhoktuM spRhayAlavo'pi syuH / tathA ca yuSmadyUthinaH paThanti-"mRtAnAmapi jantUnAM zrAddhaM cettRptikaarnnm| tannirvANapradIpasya snehaH saMvarddhayecchikhAm // 1 // " iti / kathaM ca zrAddha vidhAnAdharjitaM puNyaM teSAM samIpamupaitu tasya tadanyakRtatvAt jaDatvAnnizcaraNatvAcca / / aura jo tumane zrAddhaAdike karanese pitRjanoMke prItikA utpanna honA kahA hai; vaha bhI anaikAntika ( savyabhicAra ) doSase | na dUSita hai / kyoMki;-bahutase puruSa zrAddhaAdi karate haiM; tobhI unake karanese unake saMtAnakI vRddhi nahIM dekhI jAtI hai || || arthAt zrAddhAdike karanepara bhI kitanehI loga saMtAnarahita hI raha jAte haiN| aura zrAddhAdike na karanepara bhI kitanehI puruSoMke gadhA, sUara, tathA bakareAdike samAna atizayarUpase (bahutasI ) santAnakI vRddhi dekhate haiM / isa kAraNase siddha huA ki, jo zrAddhaAdikA karanA hai| vaha bhole manuSyoMko ThaganerUpa hI phalakA dhAraka hai| kyoMki, jo pitRjana paralokako cale gaye hai, ve to apane kiyehue puNya tathA pApakarmake anusAra devagati tathA nArakagati AdimeM sukha athavA duHkhako bhogate hue hI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 87 // ve narakame rahate haiM / bhAvArtha -- jinhoMne puNya kiyA hai; ve khargameM sukhako hI bhogA karate haiM aura jinhoMne pApa kiyA duHkha hI bhogA karate hai / isakAraNa ve pitRjana, putrAdikoMdvArA diye hue piMDakA bhojana karaneke liye icchA ke dhAraka bhI kaise ho sakate haiM arthAt nahIM ho sakate haiM / so hI tumhAre sAthI kahate hai ki - "yadi zrAddha mare hue jIvoMkI bhI tRptikA kAraNa hai to taila bhI bujhe hue dIpakakI zikhAko bar3hAve" / bhAvArtha -- jaise dIpakake bujha jAnepara taila usa dIpakakI zikhAko nahI bar3hAtA hai, usIprakAra zrAddha bhI mRtaka jIvoMko tRpta nahI karatA hai / aura zrAddha Adi karanese prApta kiyA huA jo puNya hai; vaha una mRta pitRjanoMke samIpa kaise jAve, kyoMki vaha puNya unase bhinna jo putrAdika hai unase kiyA huA hai, jaDarUpa tathA caraNoM (pagoM) se rahita hai / atha teSAmuddezena zrAddhAdividhAne'pi puNyaM dAtureva tanayAdeH syAditi cet tanna / tena tajjanyapuNyasya svAdhyavasAyAduttAritatvAt / evaM ca tatpuNyaM naikatarasyApi iti vicAla eva vilInaM trizaMkujJAtena kintu pApAnubandhipuNyatvAt tattvataH pApameva / atha vipropabhuktaM tebhya upatiSThata iti cetkaivaitatpratyetu / viprANAmetra medurodaratAdarzanAt / tadvapuSi ca teSAM saMkramaH zraddhAtumapi na zakyate / bhojanAvasare tatsaMkramaliGgasya kasyApyanavalokanAt, viprANAmeva ca tRpteH sAkSAtkaraNAt / yadi paraM ta eva sthUlakavalairAkulataramatigArthyAdbhakSayantaH pretaprAyAH / iti mudhaiva zrAddhAdividhAnam / yadapi ca gayA zrAddhAdiyAcanamupalabhyate tadapi tAdRzavipralambhakavibhaGgajJAnivyantarAdikRtameva nizceyam / usase dAna denevAle putrAdiko hI aba yadi aisA kaho ki; " una pitRjanoMke uddezase jo zrAddha Adi kiyA jAtA puNya hotA hai / bhAvArtha -- putra jo pitAke uddezase zrAddha karatA hai; usa zrAddhase utpanna huA puNya yadi usa putrake pitAko prApta nahI hotA hai, to na ho, usa putrako to hotAhI hai / so nahIM / kyoMki, usa putrane usa zrAddha Adike karanese utpanna hue puNyako apane adhyavasAyase utAra diyA hai| bhAvArtha -- putrane usa puNyase apanA kucha bhI sambandha na rakhakara zrAddhaAdi 1 trizakunIma rAjA vaziSThazApAccaNDAlo jAto vizvAmitraM purodhAya kRtakratustyaktabhUtala zakrakopena svargAnnivartito'ntarAla evaM sthita / tasmAnna caurapi na bhUrapi tasyopabhuktyai tadvat // rA. jai.zA. // 87 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 kiyA hai, ataH vaha putra usa puNyakA bhAgI nahIM ho sakatA hai / aura aisA honepara vaha puNya pitA aura putra ina donomeMse kisI ekako bhI na huA, trizaMkurAjAke dRSTAntase bIcameM hI naSTa hogyaa| bhAvArtha-jaise-trizaMkunAmaka rAjA vaziSTha Rpike zApase cAMDAla hogayA aura vizvAmitrajIkI sahAyatAse yajJa karake pRthvIko chor3akara svargameM jAne lagA parantu indrane kupita la hokara usako khargameM nahIM Ane diyA, taba vaha trizaMku pRthvI aura kharga ina donoMke vIcameM hI laTakatA rahagayA, yaha tumhAre purANoMkI kathA hai; usI prakAra vaha zrAddhase utpanna huA puNya pUrvokta prakArase pitA aura putra ina donoMmeMse kisIko bhI prApta na hokara bIcameM hI raha gayA / aura bhI vizeSa yaha hai ki, vaha zrAddha Adise utpanna huA puNya pApako | utpanna karatA hai arthAt apanA phala dekara pazcAt pApameM pravRtti karatA hai ataH yathArthameM vaha puNya bhI pAparUpa hI hai / aba yadi yaha kaho ki,-"brAhmaNoMkarake khAyA huA anna unake artha prApta hotA hai / to isa tumhAre kathanakI kauna pratIti kre| kyoMki, usa bhojanase kevala brAhmaNoMke udarakA hI moTA honA dekhate haiM / aura 'una brAhmaNoMke zarIrameM una pitRjanoMkA | praveza hotA hai / isa kathanakA to zraddhAna bhI nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki bhojanake samayameM arthAt jaba brAhmaNoMko bhojana karAyA jAtA hai| usa samaya brAhmaNoMke zarIrameM pitajanoMke pravezako siddha karanevAlA koI cinha dekhane meM nahIM aataa| hai tathA brAhmaNoMkI hI tRpti pratyakSameM dekhI jAtI hai / aura AkulatApUrvaka atyanta lolupatAse bar3e 2 grAsoMdvArA usa bhojanako khAte hue ve brAhmaNa hI pretoMke samAna pratIta hote haiM / isakAraNa zrAddhAdikA karanA vRthA hI hai| aura jo gayAzrAddha AdikI yAcanA dekhI jAtI hai arthAt lokameM jo kitane hI pitRjana putrAdike zarIrameM praviSTa hokara putrAdikoMko gayAzrAddha Adi karane ke liye kahate haiM; vaha bhI usI prakArake jo dhokhA denevAle aura vibhaGgajJAnake dhAraka vyantara ( bhUta pizAca ) Adi nIca deva hai; unakA kiyA huA hI samajhanA cAhiye / yadapyuditamAgamazcAtra pramANam / tadapyapramANam / sa hi pauruSeyo vA syAt , apaurupeyo vA / pauruSeyazcet | sarvajJakRtaH, taditarakRto vA / AdyapakSe yussmnmtvyaahtiH| tathA ca bhavasiddhAntaH-" atIndriyANAmarthAnAM sAkSAdraSTA na vidyate / nityebhyo vedavAkyebhyo yathArthatvavinizcayaH // 1 // " dvitIyapakSe tu tatra dopavatkartRtvenA'nAzvAsaprasaGgaH / apauruSeyazcet na saMbhavatyeva / svarUpanirAkaraNAt turaGgazRGgavat / tathAhi "uktirvacanamu Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamacya te" iti ceti puruSakriyAnugata rUpamasya / etakriyA'bhAve kathaM bhavitumarhati / na caitatkevalaM kvaciddhvanadupa- rAjai.zA. labhyate / upalabdhAvapyadRzyavakrAzaGkAsaMbhavAt / tasmAt vacanaM tatpauruSeyameva / vrnnaatmktvaatkumaarsNbhvaadi||88 vacanavat / vacanAtmakazca vedaH / tthaacaahuH|-"taalvaadijnmaa nanu varNavargoM varNAtmako veda iti sphuTaM ca / puMsazca tAlvAdirataH kathaM syAdapauruSeyo'yamiti prtiitiH|1" iti / &aa aura jo tumane " hiMsAke karanemeM Agama pramANa hai" aisA kahA hai / so vaha tumhArA Agama bhI hamAre pramANabhUta nahIM hai / kyoMki, vaha Agama pauruSeya ( kisI puruSakA racA huA ) hai, vA apauruSeya (kisI puruSakA nahIM racA huA ) hai ? yadi | kaho ki;-Agama pauruSeya hai, to hama prazna karate hai ki, vaha Agama sarvajJa puruSakRta hai, athavA asarvajJa puruSakRta hai ? yadi uttara do ki, sarvajJa puruSakRta hai; taba to " indriyoMke agocara padArthoMko pratyakSameM dekhanevAlA koI nahIM hai; ataH nitya aise jo vedake vAkya haiM; unahIse una atIMdriyapadArthoMkI yathArthatAkA ( astitva Adi svarUpakA ) nizcaya hotA hai| 1 / " yaha jo tumhArA siddhAMta ( mata ) hai; usakA khaMDana hogaa| yadi kaho ki, vaha Agama asarvajJa puruSase racA huA hai to vaha asarvajJa puruSa doSI hai arthAt asarvajJapanerUpa doSakA dhAraka hai aura vaha Agama usase kiyA huA hai; ataH doSIkRta AgamameM avizvAsakA prasaMga hogaa| bhAvArtha-doSIkRta AgamameM vizvAsakA karanA hama aura tuma donoMko hI abhISTa nahIM hai. yadi kaho ki vaha Agama apauruSeya hai, to jaise-kharUparahita honese ghor3ekA sIMga asat hai; usI prakAra kharUpakA | nirAkaraNa honese vaha Agama apauruSeya ho hI nahIM sakatA hai| so hI dikhalAte hai ki, jo ukti arthAt bolanA hai; usako vacana kahate haiM. isakAraNa vacanakA svarUpa puruSakriyAse yukta hai; ataH vaha vacana puruSakriyAke binA kaise ho sakatA hai| bhAvArtha-jaba manuSya vacanake uccAraNa karanemeM pravRtta hove; tabhI vacana utpanna ho sakatA hai / aura puruSakriyArahita yaha kevala vacana kahIM bhI zabda karatA huA nahIM prApta hotA hai| aura yadi kahI puruSakriyAke vinA zabda karatA huA yaha vacana mila jAve to bhI usa sthAnameM adRzya vaktAkI arthAt apane mAhAtmyase hamAre tumhAre dekhanemeM nahIM AnevAlA aisA jo vacanako // 88 // kahanevAlA puruSa hai, usakI AzaMkA ho sakatI hai| isakAraNa anumAna kiyA jAtA hai ki,-jo vacana hai, vaha pauruSeya hI ) hai| akSararUpa honese kumArasaMbhava Adi granthoMke vacanoMkI samAna / bhAvArtha-jaise-akSararUpa honese kumArasaMbhava kAvya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adike vacana pauruSeya hai; usI prakAra saba vacana pauruSeya hai / aura jo veda hai; vaha vacanarUpa hai, ataH veda bhI pauruSeya hI hai / so hI AcAyoMne kahA hai ki, " varNoMkA samUha nizcaya karake tAlu Adi sthAnoMse utpanna hotA hai aura veda varNoM| ( akSaroM ) svarUpa hai; yaha bhI nizcita hai, aura ve tAlu Adi sthAna puruSake hote hai; ata: yaha tumhArA Agama (veda) apauruSeya hai yaha pratIti kaise hove arthAt nahIM ho sakatI hai / 1 / " zruterapauruSeyatvamurarIkRtyApi tAvadbhavadbhirapi tadarthavyAkhyAnaM pauruSeyamevAGgIkriyate / anyathA'gnihotraM juhu - yAtsvargakAma ityatra zvamAMsaM bhakSayediti kiM nArtho niyAmakA'bhAvAt / tato varaM sUtramapi pauruSeyamabhyupagatam / astu vA'pauruSeyastathApi tasya na prAmANyam / AptapuruSAdhInA hi vAcAM pramANateti / evaM ca tasyA'prAmANye taduktastadanupAtismRtipratipAditazca hiMsAtmako yAgazrAddhAdividhiH prAmANyavidhura eveti / aura tumane bhI zruti (vedakI RcA ) ko apauruSeya mAna karake usa zrutike arthake vyAkhyAnako pauruSeya hI svIkAra kiyA hai / yadi vyAkhyAnako pauruSeya na mAno to 'agnihotraM juhuyAt svargakAmaH ' isa zrutikA jo |' svargakI icchA karanevAlA agnihotra nAmaka Ahuti de' aisA prasiddha artha hai; usake sthAna meM 'svargakA icchaka amihA ( kutte ) ke utra ( mAMsa ) kI Ahuti deve, yaha artha bhI kyoM nahIM hove / kyoMki, - ' isa zabdakA yahI artha karo, dUsarA artha mata karo' isa viSaya meM koI niyAmaka nahI hai / isakAraNa jaise- tuma zrutike arthako puruSakRta mAnate ho; usI prakAra zrutiko bhI puruSakRta hI mAnalo to acchA hai / athavA cAhe tuma Agamako apauruSeya hI mAno; tathApi usa apauruSeya AgamakI | pramANatA nahI hai / kyoMki; - vacanoMkI pramANatA Apta ( yathArthavaktA ) puruSake AdhIna hai arthAt lokameM yathArthavAdI puruSake kahe hue vacana hI pramANabhUta mAne jAte haiM / ataH apauruSeya Agama AptakRta na honese pramANa nahI hai / aura isaprakAra usa tumhAre AgamakI apramANatA siddha honepara usa AgamakA kahA huA aura usa AgamakA anusaraNa karanevAlI ( vedoMke anukUla upadeza denevAlI ) smRtiyoMdvArA kahA huA jo hiMsArUpa yAgazrAddha AdikA karanA hai; vaha pramANarahita hI hai / atha yo'yaM 'na hiMsyAt sarvabhUtAni ' ityAdinA hiMsAniSedhaH sa autsargiko mArgaH / sAmAnyato vidhi - rityarthaH / vedavihitA tu hiMsA apavAdapadaM vizeSato vidhirityarthaH / tatazcA'pavAdenotsargasya vAdhitatvAnna zrauto Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 89 // hiMsAMvidhirdoSAya / " utsargApavAdayorapavAdo vidhirvalIyAna" iti nyAyAt / bhavatAmapi hi na khalvekAntena hiNsaanissedhH| tattatkAraNe jAte pRthivyAdipratisevanAnAmanujJAtatvAd glAnAdyasaMstare AMdhAkarmAdigrahaNabhaNanAcca / apavAdapadaM ca yAjJikI hiMsA devatAdiprIteH puSTAlambanatvAt / iti paramAzaGkaya stutiMkAra Aha-notsRSTamityAdi / ) zaMkA - jo yaha " na hiMsyAt sarvabhUtAni " arthAt 'saba jIvoMkI hiMsA mata kro|' ityAdi vacanoM se hiMsAkA niSedha hai, vaha utsargakA mArga hai arthAt sAmAnya prakArase hisA na karanekA upadeza hai / aura jo vedokta hiMsA hai; vaha apavAdakA mArga hai arthAt vizeSa prakArase hiMsA karanekA upadeza hai / aura apavAda ke upadezase utsargakA upadeza bAdhita hotA hai; ataH vedokta hiMsAkA vidhAna doSake artha nahI hai arthAt Apane jo pahale eka vAkyase hiMsAkA niSedha aura dUsare vAkyase hiMsAkA vidhAna karane se hamAre pakSameM svavacanavirodha nAmaka doSa diyA thA; vaha doSa hamAre pakSameM nahI ho sakatA hai / kyoMki utsargavidhi aura apavAdavidhi ina donoMmeMse apavAdavidhi balavAn hotIM hai; aisA nyAya hai / aura Apa (jainiyoM) ke bhI ekAntase ( sarvathA ) hiMsAkA niSedha nahIM hai, kyoMki una 2 kAraNoMke utpanna honepara pRthvIkAya Adike pratisevanoMkI ( vadha karanekI AjJA dI gaI hai / aura glAna ( rogI) Adi muniyoMkA nirvAha na honepara AdhA karma Adike grahaNa karanekA kathanaM kiyA gayA hai / bhAvArtha --utsargamArgase muniyoMko apane nimitta kiye hue bhojanakA AhAra karanekI AjJA nahIM hai, paraMtu yadi muni rogI ho aura usakA nirvAha na ho sake to vaha apane nimitta kiye hue bhojanakA bhI AhAra karale aisA apavAdamArgase upadeza kiyA gayA hai / [ apane nimitta kiye hue bhojanako grahaNa karanevAlA muni AdhAkarma nAmaka doSase dUSita hotA hai ] aura yajJameM honevAlI jo hiMsA hai; vaha apavAdarUpa hai / kyoMki devatAAdikI prItikA puSTa AlaMbana hai arthAt yajJaAdimeM hiMsAke kiyevinA devatAAdi prasanna nahI hote hai / isaprakAra vAdiyoMkI orase parama AzaMkA karake stutike kartA AcArya 9 mahArAja "notsRSTam " ityAdi kAvyake dUsare caraNakA kathana karate hai / -- anyArthamiti madhyavarttiM padaM DamarukamaNinyAyenobhayatrApi sambandhanIyam / anyArthamutsRSTaM anyasmai kAryAya prayuktaM utsargavAkyamanyArthaprayuktena vAkyena nApodyate nA'pavAdagocarIkriyate / yamevArthamAzritya zAstreSUtsargaH 1 anirvAhe / rA. jai. zA // 89 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartate tamevArthamAzrityA'pavAdo'pi pravartate / tayornimnonnatAdivyavahAravatparasparasApekSatvenaikArthasAdhanaviSayatvAt / yathA jainAnAM saMyamaparipAlanArthaM navakoTivizuddhAhAragrahaNamutsargaH / tathAvidhadravyakSetrakAlabhAvApatsu ca nipatitasya gatyantarA'bhAve paJcakAdiyatanayA'neSaNIyAdigrahaNamapavAdaH / so'pi ca saMyamaparipAlanArthameva na ca maraNaikazaraNasya gatyantarA'bhAvo'siddha iti vAcyam / cc savvattha saMjamaM saMjamAo appANameka rakkhijjA / muccai aivAyAo puNo visohI nayA'viraI / 1 / ,, ityAgamAt / ' notsRSTamanyArthamapodyate ca' isa pAdameM jo 'anyArtha ' yaha madhyavartI pada hai; usakA DamarukamaNinyAyase donoM sthAnoM para saMbaMdha kiyA gayA hai / " anyArtha " dUsare kAryake liye " utsRSTam " prayoga kiyA huA utsargakA vAkya " anyArthena, " anya prayojanake artha prayoga kiye hue vAkyase "na apodyate " apavAdake gocara nahIM kiyA jAtA hai / | bhAvArtha - jisa prayojanako grahaNa karake zAstroM meM utsarga pravarttatA hai; usI arthako lekara zAstroM meM apavAda bhI pravarttatA hai / kyoMki - jaise nIcepana UMcepana AdikA vyavahAra eka dUsarekI apekSAko dhAraNa karanese eka hI kAryakA sAdhaka hai; usIprakAra | ye donoM utsarga aura apavAda bhI ApasameM eka dUsarekI apekSA ( jarUrata ) ke dhAraka honese eka hI prayojanake sAdhaka haiM / dRSTAntameM jaise- hama jainiyoMke matameM ' muniko sayamakI rakSA karaneke liye navakoTiyoMse vizuddha arthAt mana, vacana aura kAya ina tInoMko kRta, kArita aura 2 anumodanAse guNA karanepara jo nau bheda hote hai; unase nirdoSa aise AhArakA grahaNa karanA cAhiye ' yaha utsarga hai / aura amuka 2 prakArakI dravya, kSetra, kAla, aura bhAvasaMbaMdhI ApadAoMmeM girA huA muni dUsarA koI mArga na ho, taba arthAt jaba isa utsargakathita navakoTi vizuddha AhArake na milanese maraNa hI hotA ho; usa avasthAmeM ukta navakoTiyoMse eSaNA karaneke ayogya jo padArtha hai; usako pAMcaAdi koTiyoMse vizuddha karake grahaNa kara leve ' yaha apavAda hai / aura yaha apavAda bhI saMyamakI rakSA karaneke liye hI hai / aura " maraNa hI hai eka zaraNa jisake | aise munike anya upAyakA abhAva asiddha hai arthAt utsargakA nirvAha na honepara maraNa karatA huA muni apavAdako grahaNa na karake kisI dUsare upAyako dhAraNa kare aisA tumako na kahanA cAhiye / kyoMki - " muni prathama to sarva prakArase saMyamakI 1 sarvArthataH saMyamaM saMyamRta AtmAnameva rakSyAt / mucyate'tipAtebhyaH punarvizuddhirnacAviratiH / 1 / iti cchAyA / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI rakSA kare, jo sAdvAdama. // 9 // hI rakSA kare, jo saMyamakI rakSA karanepara maraNa hotA ho to usa avasthAmeM saMyamako chor3akara AtmAkI rakSA kare / kyoMki rAjeza 7 saMyamakA tyAga karanese jo dopa lagate hai| unase vaha muni rahita ho jAtA hai| kAraNa ki una doSoMkI prAyazcitta Adise phira zuddhatA ho jAtI hai| aura aisI dazAmeM vaha muni avirati (vratarahita ) nahIM hotA hai| 1 / " yaha Agama apavAdako grahaNa karanekA upadeza detA hai| tathA Ayurvede'pi yamevaikaM rogamadhikRtya kasyAMcidavasthAyAM kiMcidvastvapathyaM tadevA'vasthAntare tatraiva roge pathyam / "utpadyate hi sA'vasthA dezakAlAmayAn prti|ysyaamkaary kArya syAt karma kArya tu varjayet / 1 / " iti vacanAt / yathA balavadAdevariNo laGghanaM kSINadhAtostu tdvipryyH| evaM dezAdyapekSayA jvariNo'pi dadhipAnAdi yojyam / tathA ca vaidyAH "kAlA'virodhi nirdiSTaM jvarAdI lavanaM hitam / Rte'nilazramakrodha-zokakAmakRtajvarAn / 1 / " evaM ca yaH pUrvamapathyaparihAro yazca tatraivA'vasthAntare tasyaiva paribhogaH sa khalubhayorapi tasyaiva rogasya zamanArthaH / iti siddhamekavipayatvamutsargA'pavAdayoriti / isI prakAra Ayurveda (vaidyaka zAstroM) meM bhI jisa hI eka rogameM kisI avasthAmeM koI vastu apathya hai| usI rogameM yU dUsarI avasthAmeM vahI vastu pathya hai / kyoMki-"dezakAlasaMbaMdhI rogoMmeM vaha avasthA utpanna hotI hai ki, jisameM na karane yogya kArya to karane yogya ho jAtA hai aura karane yogya kArya chor3a diyA jAtA hai| 1" aisA vaidyakazAstroMkA, kathana hai| jaise-yadi jvararogI balaAdikA dhAraka ho to usako laMghana karAyA jAtA hai aura yadi jvararogI kSINavIrya ho to usako laMghana na karAke pratyuta bhojana karAyA jAtA hai / isIprakAra kisI deza AdikI apekSAse jvararogIko bhI dahIkA pAna karAnA ke Adi samajha lenA cAhiye arthAt kisI dezakI apekSAse jvararogIko dadhipAnAdi apathya hai aura dUsare dezakI apekSA jvara 4 rogIke liye vehI dadhipAnAdi pathya hai / so hI vaidya loga kahate hai ki-" vAta, zrama, krodha, zoka aura kAma, inase utpanna hue jo jvara hai unako choDakara anya kAraNoMse utpanna hue jvaroM meM kAlakA avirodhI arthAt prISma zIta Adi RtuoMke anukUla aisA jo laMghana hai; vaha hitakArI (pathya) kahA gayA hai|" aura isaprakArase jo jisa rogameM pahale apathyakA | tyAga hai aura usI rogameM dUsarI avasthA honepara jo usa apathyakA grahaNa hai; vaha donoM hI avasthAoMmeM usI rogakI zAMtike , // 9 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha hai / aura isa ukta prakArase utsarga aura apavAda ina donoMkA eka viSaya siddha hogayA / bhAvArtha-zAstroMmeM jisa kAryaka liye utsarga hai; usIke liye apavAda bhI hai, yaha jo hama (jainI ) kahate haiM so ukta pramANoMse siddha ho cukA / I bhavatAM cotsargo'nyArthaH, apavAdazcAnyArthaH / "na hiMsyAtsarvabhUtAni / " ityutsargo hi durgtinissedhaarthH| apavAdastu vaidikahiMsAvidhidevatA'tithipitRprItisaMpAdanArthaH / atazca parasparanirapekSatve kathamutsargo'pavAdena IN vAdhyate / tulyabalayorvirodha iti nyAyAt / bhinnArthatve'pi tena tadbAdhane'tiprasaGgAt / na ca vAcyaM vaidikahiMsA vidhirapi svargahetutayA durgatiniSedhArtha eveti / tasyoktayuktyA svargahetutvanirloThanAt / tamantareNApi ca prakArA|ntarairapi tatsiddhibhAvAt / gatyantarA'bhAve hypvaadpksskkssiikaarH| aura tumhAre matameM to utsarga dUsare prayojanake liye hai tathA apavAda dUsare kAryake liye hai| jaise-'saba jIvoMkI 1 hiMsA na karanI cAhiye' yaha utsarga to naraka Adi durgatiyoMmeM na jAneke artha hai aura vedokta hiMsA karane rUpa jo apavAda | pAhai; vaha devatA, atithi aura pitRjanoMkI prItiko siddha karaneke liye hai / aura isaprakAra jaba utsarga tathA apavAdake paraspara nirapekSapanA rahA taba apavAdase utsargakA bAdha kaise ho? kyoMki-'do samAna balavAloMkA virodha rahatA hai arthAt do barAbarake | hoM to unameM koI kisIse nahIM haTatA hai| aisA nyAya hai| yadi utsarga tathA apavAdako bhinna 2 prayojanakI sAdhakatA honepara bhI apavAdase utsargakA bAdha mAnoge to atiprasaMga hogaa| 'vargakA kAraNa honese vedokta hiMsAvidhAna bhI durgatikA nAza karaneke liye hI hai| isa kAraNa utsarga tathA apavAdake bhinnArthatA nahIM hai| yaha bhI tumako na kahanA cAhiye / kyoMki usa vedokta hiMsA vidhikI svargakI kAraNatAkA pUrvokta prakArase khaMDana kara cuke hai / aura usa vedokta hiMsA karaneke vinA jo IN||anya 2 prakAra hai, unase bhI khagekI siddhi hotI hai| aura jaba dUsarA koI upAya na ho tabhI apavAda pakSakA khIkAra hotA hai / naca vayameva yAgavidheH sugatihetutvaM nAGgIkurmahe kiMtu bhavadAptA api / yadAha vyAsamaharSiH-"pUjayA vipulaM rAjya-magnikAryeNa saMpadaH / tapaH pApavizuddhyartha jJAnaM dhyAnaM ca muktidam / 1 / " atrAgnikAryazabdavAcyasya yAgAlAdividherupAyAntaraipi labhyAnAM saMpadAmeva hetutvaM vadannAcAryastasya sugatihetutvamarthAtkadarthitavAneva / tathA ca sa eva bhAvAgnihotraM jJAnapAlItyAdizlokaiH sthApitavAn / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAda aura hama jainI hI vedokta yajJavidhAnako sugatikA kAraNa nahIM mAnate haiM aisA nahIM hai kiMtu tumhAre Apta ( yathArthavaktA ) syAdvAdama. he // 91 // bhI yajJavidhAnako sugatikA kAraNa nahIM kahate haiM / so hI vyAsa maharSine kahA hai ki- 'pUjAke karanese bar3A rAjya milatA hai. agnikArya ( vedokta yajJoMke vidhAna ) se saMpadAoMkI prApti hotI hai; tapa pApoMse zuddha ( rahita ) honeke artha hai aura jJAna tathA dhyAna ye donoM muktike dAtA haiM / 1 / ' isa zloka meM 'amikArya' isa zabdase kahe jAne yogya jo yAga Adi vidhAna hai; usako anya 2 upAyoMse bhI prApta hone yogya saMpadAoMkA hI kAraNa kahakara vyAsajIne arthataH (vastutaH ) vedokta yajJavidhAnake sugatikI kAraNatAkA khaMDana kara hI diyA / aura yahI vyAsamaharSi pahale diye hue 'jJAnapAliparikSipte' ityAdi zlokoMse bhAvAgnihotra ( bhAvayajJa ) ko sthApita kara cuke haiM / S rA. je. zA tadevaM sthite teSAM vAdinAM ceSTAmupamayA dUSayati / svaputretyAdi / pareSAM bhavatpraNItavacanaparAGmukhAnAM sphuritaM ceSTitaM svaputraghAtAnnRpatitvalipsAsabrahmacAri nijasutanipAtanena rAjyaprAptimanorathasadRzam / yathA kila kazcidavipazcitpuruSaH paruSAzayatayA nijamaGgajaM vyApAdya rAjyazriyaM prAptumIhate / na ca tasya tatprAptAvapi putraghAtapAtakakalaGkapaGkaH kvacidapayAti / evaM vedavihitahiMsayA devatAdiprItisiddhAvapi hiMsAsamutthaM duSkRtaM na khalu parAhanyeta / atra ca lipsAzabdaM prayuJjAnaH stutikAro jJApayati / yathA tasya durAzayasyA'sadRzatAdRzaduSkarmanirmAnirmUlitasatkarmaNo-rAjyaprAptau kevalaM samIhAmAtrameva na punastatsiddhiH / evaM teSAM durvAdinAM vedavihitAM hiMsAmanutiSThatAmapi devatAdiparitoSaNe manorAjyameva / naH punasteSAmuttamajanapUjyatvamindrAdidivaukasAM ca tRptiH / prAguktayuktyA nirAkRtatvAt / iti kAvyArthaH // 119 // - " isa prakAra vedokta hiMsAvidhikA khaMDana' ho cukaneparaM stutike karttA AcArya mahArAja 'svaputraghAtAdityAdi ' uttarArdhadvArA una mImAMsaka vAdiyoMkI ceSTAko upamAse dUSita karate haiM / "pareSAm" Apa karake race hue vacanoMse parAmukha arthAt ApakI AjJAko na mAnanevAle una vAdiyoMkI "sphuritam" "ceSTA jo hai so "svaputraghAtAnnRpatitvalipsAsabrahmacAri" apane putrako A mArakara rAjyako prApta karaneke manorathake samAna hai| bhAvArtha -- jaise koI mUrkhapuruSa kaThorakhabhAvapanese apane putrako mArakara rAjyalakSmIkI prAptike artha icchA karatA hai, aura usa rAjyake mila jAnepara bhI usa puruSake -putrake mAranese utpanna huA jo pApa .. // 91 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I |rUpI kalaMkakA paMka (kaIma) hai vaha kahIM nahIM jAtA hai arthAt rAjyamilanepara bhI vaha puruSa putrake mAranerUpa kalaMkase dUSita rahatA hai usI prakAra vedokta hiMsAke karanese devatA AdikI prItike siddha ho jAnepara bhI jIvoMkI hiMsAse utpanna huA pApa naSTa nahIM hotA hai arthAt yajJakartA pApakA bhAgI rahatA hI hai / 'nRpatitvalipsA' ityAdi vAkyameM jo AcAryane lipsAzabdakA prayoga kiyA hai usase AcArya yaha vidita karate haiM ki-jaise koI dUsarA na kara sake aise usa putrako mAranerUpa khoTe karmase uttama kokA mUla nAza karanevAle usa mahAniMdya pariNAmoMke dhAraka pApIpuruSake rAjyako prApta karanemeM kevala icchA lA aura usa rAjyakI prApti nahIM hai, usI prakAra AgAmIkAlameM honevAlI iSTasiddhike liye vedokta hiMsAko karate hue; una kuvAdiyoMke bhI devatAAdiko prasanna karanemeM manakA rAjya hI hai / usase una kuvAdiyoMke uttamajanoMdvArA pUjyapanA bhI nahI hotA hai aura iMdrAdi devoMkI tRpti bhI siddha nahIM hotI hai| kyoMki una kuvAdiyoMkA yaha mata pUrvokta prakArase khaMDita ho cukA hai / isaprakAra kAvyakA artha hai // 11 // - sAMprataM nityaparokSajJAnavAdinAM mImAMsakabhedabhaTTAnAmekAtmasamavAyijJAnAntaravedyajJAnavAdinAM ca yogAna mataM vikuTTayannAha | aba 'jJAna sadA parokSa hI hai arthAt jJAna apanA pratyakSa Apa nahIM kara sakatA hai. dUsare jJAnase hI jJAnakA pratyakSa hotA hai| | aisA kahanevAle jo mImAMsakoMke bhedoMmeM bhaTTamatAnuyAyI hai unake matakA aura 'eka AtmAmeM milA huA jo jJAna hai usa jJAnase) anya jo jJAna hai, usase jJAnakA nizcaya hotA hai| aisA mAnanevAle jo yogamatAvalavI hai, unake matakA khaMDana karate hue paNa AcArya isa nimnalikhita kAvyakA kathana karate haiM: svArthAvabodhamakSama evaM bodhaH prakAzate nArthakathA'nyathA tu| pare parebhyo bhayatastathApi prapedire jJAnamanAtmaniSTham // 12 // sUtrabhAvArtha:-jJAna jo hai vaha nija aura para padArthake jAnane meM samartha hI pratibhAsatA hai| jo aisA na ho to padArthakI kathAko | bhI kauna kahe / tau bhI he nAtha, anyamatavAloMne pUrvapakSavAdiyoMke bhayase jJAnako apane jJAnase rahita mAna liyA hai // 12 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 92 // bodha jJAnaM sa va svArthAvabodhakSama eva prakAzate svasyAtmasvarUpasyArthasya ca yo'vabodhaH paricchedastatra kSama eva samartha eva pratibhAsate / ityayogavyavacchedaH / prakAzata iti kriyayA'vavodhasya prakAzarUpatvasiddheH sarvaprakAzAnAM tu svArthaprakAzakatvena bodhasyApi tatsiddhiH / viparyaye dUSaNamAha / nArthakathAnyathAtviti / anya arthaprakAzane'vivAdAjjJAnasya svasaMviditatvA'nabhyupagame'rthakathaiva na syAt / arthakathA padArthasaMvandhinI vArttA sadasadrUpAtmakaM svarUpamiti yAvat / ( tuzabdo'vadhAraNe bhinnakramazca sa cArthakathayA saha yojita eva ) yadi hi jJAnaM svasaMviditaM neSyate tadA tenAtmajJAnAya jJAnAntaramapekSaNIyaM tenApyaparamityAdyanavasthA tato jJAnaM tAva| tsvAvabodhavyagratAmagnam | arthastu jaDatayA svarUpajJApanA'samartha iti ko nAmArthasya kathAmapi kathayet / rA.je.zA. vyAkhyArthaH-"bodhaH" jJAna jo hai vaha "svArthAvabodhakSamaH" apane aura padArthake jAnanemeM samartha " eva" hI " prakAzate" pratibhAsatA hai / [ isa prakAra yahAM ayogakA vyavaccheda hai ] 'prakAzate' isa kriyApadakA prayoga karanese jJAnake prakAzarUpatA siddha hotI hai; ataH jaise anya saba pradIpa Adi prakAza apane aura padArthake prakAzaka hai usIprakAra jJAna bhI nijakharUpa tathA padArtha ina donoMkA prakAzaka siddha hotA hai / viparyayameM arthAt jJAnako nijakA aura padArthakA prakAzaka na mAnane para AcArya 'nArthakathAnyathA tu' isa vAkyadvArA doSakA kathana karate hai / "anyathA " jJAnako arthakA prakAzaka mAnanemeM to kisIko vivAda nahIM hai arthAt sabhI vAdI jJAnako padArthakA prakAzaka mAnate haiM, isakAraNa zeSa jo jJAnakA svaprakAzakapanA hai; usako yadi na svIkAra kiyA jAve to "arthakathA eva" padArthasaMbandhI vArttA arthAt padArtha hai vA nahIM hai; ityAdi prakArakA kathana hI padArthake viSayameM na hove / 'nArthakathAnyathA tu' yahAM para jo 'tu' zabda hai usake nizcaya aura bhedarUpa do artha hote haiM, unameM se yahAM nizcaya arthako grahaNa karake 'tu' ke paryAyI 'eva' ko arthakathAke sAtha lagA diyA gayA hai / ] bhAvArtha - yahA para yaha hai ki, yadi jJAnako khasaMvidita ( apanedvArA hI apane svarUpako jAnanevAlA arthAt svaprakAzaka ) // 92 // na mAnA jAvegA to vaha jJAna apane kharUpako jAnaneke liye dUsare jJAnakI apekSA karegA aura vaha dUsarA jJAna bhI apane svarUpako vidita karaneke liye tIsare jJAnakI apekSA karegA taba anavasthA doSa ho jAvegA / ataH jJAna to apane kharUpake Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - IMANIjAnanekI citAmeM DUba jAvegA aura padArtha khayaM jaDarUpa hai; isakAraNa apane kharUpako vidita nahI karasakatA hai isakAraNa || padArthakI kathAko bhI kauna khegaa| XI tathApyevaM jJAnasya svasaMviditatve yuktyA ghaTamAne'pi pare tIrthAntarIyAH jJAnaM karmatApannamanAtmaniSThaM na vidyata AtmanaH svasya niSThA nizcayo yasya tadanAtmaniSThaM asvasaMviditamityarthaH prapedire prapannAH / kuta ityAha |-prebhyo ||bhytH| pare pUrvapakSavAdinastebhyaH sakAzAt jJAnasya svasaMviditatvaM nopapadyate svAtmani kriyAvirodhAdityupAlanAmbhasambhAvanAsambhavaM yadbhayaM tsmaattdaashrityetyrthH|| _ 'tathApi' isa pUrvokta prakArase jJAnake khasaMviditapanA yuktidvArA siddha hotA hai to bhI 'pare' anyamatAvalambI puruSa 'jJAnam jJAnako [ 'jJAnam' yaha 'prapedire' isa kriyAkA karma hai| ] 'anAtmaniSTham' nahI hai apanA nizcaya jisake aisA arthAt akhasaMvidita ( nijasvarUpakA aprakAzaka ) "prapedire" mAnate hai / aba vAdiyoMne jJAnako asvasaMvidita kyoM mAnA hai so kahate haiM / "parebhyaH" para jo pUrvapakSake kahane vAle hai unase "bhayataH" jJAnake khasaMviditapanA siddha nahI ho sakatA hai; kyoMki-apanI AtmAmeM kriyAkA virodha hai; isa upAlaMbhakI saMbhAvanAse utpanna hue bhayako grahaNa karake hI vAdiyoMne jJAnako asvaprakAzaka mAna liyA hai / bhAvArtha-'yadi bhaTTamatAnuyAyI jJAnako svaprakAzaka ( apane prakAzako utpanna karanevAlA ) mAna leM to unako nija AtmAmeM kriyA avazya mAnanI par3egI; kyoMki, nija AtmAmeM kriyA mAne vinA jJAna svaprakAzaka kadApi nahIM hosakatA hai| aura aisA mAnanepara vaizeSika Adi matavAle unako kaheMge ki-jJAna AtmAkA vizeSaguNa hai aura 'guNAdi-18 nirguNakriyaH' isa vacanase guNa kriyArahita mAnA gayA hai, ataH tuma jJAnako svaprakAzaka nahI mAna sakate ho' isa prakAra vaizebhASikoMse Darakara hI bhaTToMne jJAnako asvaprakAzaka mAna liyA hai| __itthamakSaragamanikAM vidhAya bhAvArthaH prapaJcyate / bhaTTAstAvadidaM vadanti / yaj jJAnaM svasaMviditaM na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt / na hi suzikSito 'pi naTavaTuH svaskandhamadhiroDhuM paTurna ca sutIkSNApyasidhArA svaM chettumA| 1 svaprakAzakatvaM ca svaprakAzajanakatvaM tacca svAtmani kriyAmantarA nitarAmasambhavi 'guNAdinirguNakriyaH' iti vacanAt / jJAnaM cAtmano vizeSaguNaH / iti vaizeSikopAlambhabhayAditi tAtparyam / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. // 93 // B jai.mA. hitavyApArA / tatazca parokSameva jJAnamiti / tadetanna samyaka / yataH kimutpattiH svAtmani virudhyate jJaptirvA / yadyutpattiH sA virudhyatAM, na hi vayamapi jJAnamAtmAnamutpAdayatIti manyAmahe / atha jJaptirneyamAtmani viruddhA tadAtmanaiva jJAnasya svahetubhya utpAdAt / prakAzAtmanaiva prdiipaaloksy| atha prakAzAtmaiva pradIpAloka utpanna iti paraprakAzako 'stu AtmAnamapyatAvenmAtreNaiva prakAzayatIti ko'yaM nyAya iti cet tatkiM tena varAkeNAprakAzitenaiva sthAtavyam , AlokAntarAdvA'sya prakAzena bhavitavyam / prathame pratyakSabAdho dvitIye 'pi saivAnavasthApattizca / isa prakAra akSaroMkA artha karake aba vistArapUrvaka bhAvArthakA kathana karate hai| prathama hI bhaTTa yaha kahate hai ki-'jJAna khasaMvidita nahIM hotA hai, kyoMki, nija AtmAmeM kriyAkA virodha hai arthAt nijasvarUpameM kriyA nahI hotI hai / dRSTAnta-jaise acche prakArase zikSAko prApta huA bhI naTakA ziSya apane kaMdhepara car3haneke liye catura nahIM hai arthAt apane kaMdhepara nahI car3ha sakatA hai aura bahuta tIkSNa (tIkhI) bhI talavArakI dhAra apane chedaneke liye vyApArako nahI dhAraNa karatI hai arthAt Apa Apako nahIM kATatI hai; isIprakAra jJAna bhI Apa Apako nahIM jAnatA hai; isakAraNa jJAna parokSa (Apa apane pratyakSako na karane- vAlA ) hI hai; so yaha bhaTToMkA kahanA ThIka nahI hai; kyoMki, hama pUchate hai ki, jJAnakI nija AtmAmeM utpatti viruddha hai arthAt jJAna nijakharUpameM utpanna nahIM hotA hai ? athavA jJAnakI nija AtmAmeM jJapti viruddha hai .arthAt jJAna nijasvarUpako jAnatA nahIM hai ? yadi kaho ki-jJAnakI nija AtmAmeM utpatti viruddha hai; to vaha viruddha raho, kyoMki, hama (jainI) bhI nija kal AtmAmeM jJAnakI utpatti nahI mAnate hai / yadi kaho ki-jJAnakI nijaAtmAmeM jJapti viruddha hai; to yaha jJapti jJAnake nijakharUpameM virodha nahIM karatI hai kyoMki, jaise apane kAraNoMse pradIpakA prakAza prakAzarUpa hI utpanna hotA hai, usIprakAra jJAna bhI apane kAraNoMse jJaptirUpa ( jAnanerUpa ) hI utpanna hotA hai / aba yadi aisA kaho ki, pradIpakA prakAza prakAzarUpa utpanna huA hai; ataH vaha para ( ghaTa paTa Adi ) kA prakAzaka raho, prakAzarUpa utpanna honese hI vaha Apako bhI prakAzatA hai, isa mAnanemeM kaunasA nyAya hai ? to hama pUchate hai ki, kyA vaha becArA pradIpakA prakAza svayaM aprakAzita hI rahegA ? vA koI ka // 93 / dUsarA prakAza isa pradIpake prakAzakA prakAzaka hogA? yadi kaho ki,-pradIpakA prakAza khayaM aprakAzita hI rahegA, to isa kathanameM pratyakSase bAdhA AtI hai| bhAvArtha-pradIpakA prakAza jaise ghaTa Adi padArthoke kharUpakA prakAzaka hai; usI prakAra apane . Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharUpakA bhI prakAzaka hai| yaha pratyakSameM dekhA jAtA hai isakAraNa pradIpaprakAzako aprakAzita mAnane meM pratyakSase virodha AtA hai yadi kaho ki eka pradIpake prakAzako kisI dUsare pradIpakA prakAza prakAzita karatA hai, to isa kathanameM bhI vahI pratyakSase bAdhA AtI hai, kyoMki, jahAM eka hI pradIpa prakAzita ho rahA hai; usa sthAnameM usako prakAzita karanevAlA koI dUsarA pradIpa dekhanemeM nahIM AtA hai aura eka pradIpake prakAzako dUsare pradIpakA prakAza aura dUsare pradIpake prakAzako tIsare pradIpakA prakAza prakAzita karegA ityAdirUpase anavasthA dopakI bhI prApti hotI hai| NI atha nAsau svamapekSya karmatayA cakAstItyasvaprakAzakaH svIkriyate, AtmAnaM na prakAzayatItyarthaH / prakAzarUpa tayA tUtpannatvAtsvayaMprakAzata eveti cet-cirNjiiv0| na hi vayamapi jJAnaM karmatayaiva pratibhAsamAnaM svasaMvedyaM brUmaH, | jJAnaM svayaM pratibhAsata ityAdAvakarmakasya tasya cakAsanAt / yathA tu jJAnaM svaM jAnAmIti karmatayApi tadAti, tathA pradIpaH svaM prakAzayatItyayamapi karmatayA prathita eva / yaa aba yadi aisA kaho ki-yaha pradIpaprakAza Apako apekSita karake karmarUpase nahIM prakAzita hotA hai| bhAvArtha-eka padA-1 meM eka hI kriyAdvArA nirUpaNa kiye hue kartRtva aura karmatvarUpa dono dharma nahIM raha sakate hai isa kAraNa jo pradIpa prakAzane / rUpa kriyAkA kartA hai, vahI pradIpa prakAzanerUpa kriyAkA karma nahI ho sakatA hai; ataH hama pradIpako nijakA prakAzaka nahI | MO mAnate hai, arthAt pradIpaprakAza apane Apako prakAzita nahIM karatA hai; aura prakAzarUpatAse utpanna huA hai, isakAraNa khayaM / / prakAzita hotA hI hai to ciraMjIva, hama bhI karmarUpatAse hI pratibhAsate hue jJAnako svasavidita (svaprakAzaka) nahIM kahate hai arthAt jaise tuma prakAzarUpatAse utpanna hue pradIpaprakAzako khataH prakAzita mAnate ho usIprakAra hama bhI jJaptirUpase utpanna | hue jJAnako khasaMvidita mAnate hai, kyoMki, ' jJAna khayaM pratibhAsatA hai' ityAdi prayogoMmeM karmarahita jJAna hI pratibhAsatA hai| aura jaise hamAre pakSameM 'jJAna apane Apako jAnatA hai| isa vAkyameM karmarUpatAse bhI jJAnakA bhAna hotA hai; usIprakAra tumhAre pakSameM pradIpa apane Apako prakAzatA hai, isa vAkyame pradIpa bhI karmarUpatAse jAnanemeM AtA hI hai / 1 ekatra padArthe ekakriyAnirUpitakartRtvakarmatvayorvirodhAdinyatra yojanIyam / 2 'jJAnaM khaM jAnAmIti vAkyAt jJAnaviSayakajJAnavAnahamiti zAbdabodhata. jJAnasyApi karmatayA bhAnaM bhavatIti bhAvaH / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadvAdasaM. // 94 // yastu svAtmani kriyAvirodho doSa udbhAvitaH so'yuktaH anubhavasiddhe'rthe virodhAsiddheH / ghaTamahaM jAnAmItyA kartRkarmavajjJaterapyavabhAsamAnatvAt / na cApratyakSopalambhasyArthadRSTiH prasidhyati / na ca jJAnAntarAdupalambhasambhAvanA, tasyApyanupalabdhasya prastutopalambhapratyakSIkArAbhAvAt / upalambhAntarasambhAvane cAnavasthA / arthopalambhAttasyopalambhe 'nyonyAzrayadopaH / aura jo tumane ' apanI AtmAmeM kriyAkA virodha hai' yaha doSa jJAnake khasavidita mAnanemeM utpanna kiyA hai, so ThIka nahI hai; kyoMki, anubhavase siddha padArtha meM virodhakI prApti nahI hotI hai; kAraNa ki 'maiM ghaTako jAnatA hUM ' ityAdi prayogameM jaise karttA aura karmakA anubhava hotA hai; usIprakAra jJaptikA bhI bhAna hotA hai / aura parokSa jJAnake padArthakA jAnanA siddha nahI hotA hai arthAt jJAnako aprakAzaka mAnanepara jJAna parokSa ho jAvegA aura taba vaha parokSajJAna padArthako jAna nahI sakatA hai / yadi kaho ki, usa parokSa jJAnakA jJAna dUsare jJAnase ho sakatA hai| so ThIka nahI / kyoki vaha dUsarA jJAna bhI ajJAta (nahI jAnA huA ) arthAt parokSa hai, isakAraNa prastuta jo pahalA jJAna hai, usakA pratyakSa nahI kara sakatA / aura yadi yaha kahoge ki, usa dUsare jJAnake jJAnako tIsarA jJAna kara sakatA hai to aisA mAnanepara anavasthA AtI hai| yadi kaho ki, padArthake jJAnase usa jJAnakA jJAna hogA to aisA mAnanemeM anyonyAzrayadoSa prApta hogA arthAt 'jJAnakA jJAna honese to arthakA jJAna hogA aura arthakA jJAna honese jJAnakA jJAna hogA isa prakAra jJAna aura artha ye donoM hI apane jJAnake liye paraspara eka dUsarekI apekSAko dhAraNa kareMge / athArthaprAkaTyamanyathA nopapadyeta yadi jJAnaM na syAt ityarthApattyA tadupalambha iti cet na / tasyA api jJApakatvenAjJAtAyA jJApakatvAyogAt / arthApattyantarAttajjJAne'navasthetaretarAzrayadopApattestadavasthaH paribhavaH / tasmAdarthonmukhatayaiva svonmukhatayApi jJAnasya pratibhAsAtsvasaMviditatvam / 1 parasparasApekSatvamanyonyAzrayatvam / 2 'pIno devadatto divA na bhuGkte' ityatra yathA divasAdhikaraNakabhojanakartRtvAbhAva viziSTadevadattasya rAtribhojanamantarA pInatvaM nopapadyata iti pInatvAnyathAnupapattyA rAtribhojanaM kalpyate / tathaivAtra ghaTajJAnamantarA ghaTaprAkaTyaM nopapadyata iti ghaTapAkavyAnyathAnupapayA ghaTajJAnamyopalambha. (jJAnaM ) kapyate / rA. jai.zA. // 94 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi aisA kaho ki, jo jJAna na hove, to padArthoMkA prakAza na hove, isa arthApattise usa jJAnakA jJAna ho jAtA hai| |bhAvArtha-jaise 'devadatta moTA hai aura dinameM bhojana nahIM karatA hai' isa sthalameM yadi devadatta dinameM bhojana nahIM karatA hai| to moTA kaise ho rahA hai ? isa praznake uttarameM arthApattise kahanA par3atA hai ki, devadatta rAtrimeM bhojana karatA hai / kyoMki, yadi aisA na kaheM to devadattake moTApanA siddha na hoveisI prakAra yahAM bhI ghaTapadArthake jJAnake vinA ghaTakA prakAza nahI ho sakatA hai aura ghaTakA prakAza hotA hI hai, isa kAraNa ghaTakA prakAza siddha karaneke liye arthApattise ghaTajJAnakA jJAna ho jAtA hai / so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai / kyoMki, jaise jJAna jJApaka ( janAnevAlA ) hai, usI prakAra arthApatti bhI jJApaka hai| ataH khayaM ajJAta (nahI jAnI huI ) vaha arthApatti bhI jJAnako nahIM janA sakatI hai / aura yadi dUsarI arthApattise usa arthApattikA jJAna mAnoge to anavasthA aura anyonyAzraya doSa AvegA; isakAraNa dUsare jJAnako pahale jJAnakA prakAzaka mAnane meM jo tumako doSa AyA thA; vahI yahAM bhI aagyaa| ataH siddha huA ki jaise jJAna arthonmukhatAse pratibhAsatA hai arthAt arthakA jJAna karatA hai| usI prakAra khonmukhatAse bhI jJAna pratibhAsatA hai arthAt jJAna apane jJAnako bhI Apa hI karatA hai / aura | aisA siddha honese jJAnake khasaMviditapanA siddha ho gyaa| al nanvanubhUteranubhAvyatve ghttaadivdnnubhuutitvprsnggH|pryogstu jJAnamainubhavarUpamapyanubhUtirna bhavati, anubhAvyatvA d ghaTavat / anubhAvyaM ca bhavadbhiriSyate jJAnaM, svasaMvedyatvAt / naivam / jJAtumA'tRtvenevAnubhUteranubhUtitvenaivAnubhavA t / na cAnubhUteranubhAvyatvaM doSo'rthApekSayAnubhUtitvAtsvApekSayA cAnubhAvyatvAt / svapitRputrApekSayaikasya putratvapitR tvavadvirodhAbhAvAt / KI zaMkA-yadi Apa anubhUti ( jJapti ) ko arthAt jAnanerUpa kriyAko anubhAvya ( anubhava karane yogya ) arthAt jJeya (jAnane yogya ) mAnoge to ghaTAdike samAna jJAnake bhI anubhUtise rahitatAkA prasaMga hogA arthAt jaise ghaTAdi padArtha anubhAvya honese anubhUtirUpa nahIM hai, usIprakAra jJAna bhI anubhAvya (jJeya ) honese anubhUti (jJapti ) svarUpa na rhegaa| viSayameM anumAnakA prayoga isa prakAra hai ki,-jJAna anubhavarUpa hai to bhI anubhUti nahI hai, anubhAvya honese, ghaTake smaan| aura 1 yathA ghaTAderanubhAvyatvenAnanubhUtitva nAsti tathA anubhUterapyanubhAvyatvenAnanubhUtitvaprasaGgAt / ato'nubhUteranubhAvyatvaM na svIkAryamiti bhaavH| OTO Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 95 // Apa jJAnako anubhAvya khIkAra karate hI hai; kyoMki, Apake matameM jJAna svasaMvidita hai / samAdhAna yaha tumhArA kathana ThIkarA .jai.zA. nahIM hai| kyoMki, jaise jJAtA (jAnanevAle) ko jJAtRtAse arthAt mai jAnanevAlA hUM isarUpase anubhava hotA hai; usIprakAra anubhUtike anubhUtipanese hI anubhava hotA hai, aura anubhUtiko anubhAvyatA doSa nahIM hai arthAn anubhUtiko anubhAvya mAnanemeM jo jo tumane doSa diyA hai, vaha nahIM ho sakatA hai, kyoMki vaha anubhUti arthakI apekSAse to anubhUti hai aura apanI apekSAse anubhAvya hai, isakAraNa jaise eka hI puruSa apane pitAkI apekSAse putratva aura apane putrakI apekSAse pitRtva dharmako avirodhatAse dhAraNa karatA hai arthAt bhinna 2 apekSAse putratva aura pitRtvarUpa donoM dharmoko dhAraNa karanese usa puruSameM koI virodha utpanna nahIM hotA hai, isI prakAra anubhUtiko bhinna 2 apekSAse anubhUtitva aura anubhAvyatva dharmako dhAraNa karanevAlI mAnanemeM koI virodha ( doSa ) nahI hai / ___ anumAnAcca svasaMvedanasiddhiH / tathA hi-jJAnaM svayaM prakAzamAnamevArtha prakAzayati prakAzakatvAtpradIpavat / saMvedanasya prakAzyatvAtprakAzakatvamasiddhamiti cet na / ajJAnanirAsAdidvAreNa prkaashktvopptteH| aura anumAnase bhI jJAnake khasavedanatA siddha hotI hai / so hI anumAnakA prayoga dikhAte hai ki,-jJAna jo hai vaha svaya (apaneko ) prakAzatA huA hI arthako prakAzita karatA hai, prakAzaka honese, pradIpake samAna arthAt jaise prakAzaka honese pradIpa Apake aura padArthake donoMke svarUpako prakaTa karatA hai, usIprakAra jJAna bhI prakAzaka hai ata: apane aura padArthake donoMke svarUpako jAnatA hai / yadi kaho ki; jJAna prakAzya (prakazita hone yogya ) hai ataH jJAna prakAzaka (prakAza karane-18 vAlA ) siddha nahIM hotA hai so nahIM, kyoMki, jJAna jo hai vaha utpanna hote hI ajJAnake nAza Adiko karatA hai, isa kAraNa jJAnake prakAzakapanA siddha hotA hai| OM nanu netrAdayaH prakAzakA api svaM na prakAzayantIti prakAzakatvahetoranaikAntikateti cet, na netrAdibhiranai kAntikatA / teSAM landhyupayogalakSaNabhAvendriyarUpANAmeva prakAzakatvAt / bhAvendriyANAM ca svasaMvedanarUpataiveti OM na vyabhicAraH / tathA saMvit svaprakAzA arthapratItitvAt / yaH svaprakAzo na bhavati nAsAvarthapratItiH / yathA ghttH| 1jJAna svaprakAzakam, arthaprakAzakatvAta / yannaivaM tannaivaM yathA ghaTa iti tAtparyam / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi aisA kaho ki,-netra Adi prakAzaka hai to bhI nijakA prakAza nahI karate hai arthAt netra dUsare padArthoMko to prakaTa | karatA hai, paraMtu khayaM aprakaTa rahatA hai, isa kAraNa prakRta anumAnameM jo Apane prakAzakatva hetu diyA hai; vaha anaikAntika hai| arthAt 'yaha prakAzakatva hetu jJAna AdimeM to khaprakAzakatAko siddha karatA hai aura netra AdimeM svaprakAzakatAko siddha nahIM karatA hai| isakAraNa vyabhicArasahita hai, to uttara yaha hai ki, isa anumAnameM prakAzakatva hetuke netra Adise anaikAntikatA| a siddha nahI hotI hai / kyoMki; labdhi aura upayogarUpa jo bhAva indriye hai; una bhAva indriyoMrUpa jo netra Adi hai; unake hI prakAzakapanA hai aura jo bhAvaindriyarUpa netra Adi haiM, ve khasaMvedana ( svaprakAzaka ) rUpa hai hI / bhAvArtha-hamAre ( jainiyoMke ) matameM dravya aura bhAvarUpa bhedoMse indriyeM do prakArakI hai| inameM dravyendriya bhI do prakArakI hai eka nirvRttirUpa aura dUsarI upakaraNarUpa, zarIrameM jo netra Adike AkAroMkI racanA hai, vaha nirvRttirUpa dravyendriya hai, aura ( netrAdikI ) rakSA karaneke liye jo netrAdipara DolA bhAphaNI Adi hai vaha upakaraNarUpa dravyendriya kahalAtI haiM / yaha dravyendriya jaDarUpa hai / aura labdhi tathA kA upayoga, ina bhedoMse bhAva indriya bhI do prakArakI hai| inameM netra AdimeM sthita AtmapradezoMmeM jo dekhanekI zaktikI prakaTatA hai| so labdhirUpa bhAvendriya hai aura jo dekhane AdikI tarapha AtmAkA dhyAna hotA hai; vaha upayogarUpa bhAvendriya hai| yaha bhAvendriya cetanarUpa hai, aura jaise padArthako jAnatI hai usIprakAra apane svarUpako bhI jAnatI hai / isakAraNa tuma bhAvendriyarUpa netra Adiko aprakAzaka kahakara usase hamAre prakAzakatva hetumeM anaikAntikatA siddha nahIM kara sakate ho| aura jJAna jo hai; || vaha svaprakAzaka hai, padArthako jAnanevAlA honese / jo khaprakAzaka nahIM hai| vaha padArthakA jJAtA bhI nahIM hai / jaise ki-ghaTa / bhAvArtha-arthakA prakAzaka honese jJAna khaprakAzaka hai, jo arthakA prakAzaka nahI hai, vaha khaprakAzaka bhI nahIM hai, jaise ki; ghaTa || arthakA prakAzaka nahIM hai, isaliye khaprakAzaka bhI nahIM hai / isa anumAnake prayogase bhI jJAnake khasaMvedanatA siddha hotI hai| G ___ tadevaM siddhe'pi pratyakSAnumAnAbhyAM jJAnasya svasaMviditatve "saMprayoge indriyabuddhijanmalakSaNaM jJAnaM, tato'rtha-|| prAkaTyaM tasmAdApattistayA pravartakajJAnasyopalambhaH" ityevaMrUpA tripuTIpratyakSakalpanA bhaTTAnAM pryaasphlaiv| isa prakArase pratyakSa aura anumAna pramANadvArA jJAnake svasaMvedanapanA siddha hotA hai to bhI bhaTTamatAnuyAyiyoMne jo ' satsaMprayoga honepara (padArthakA indriyoMke sAtha saMbaMdha honepara) indriyabuddhijanmarUpa lakSaNakA dhAraka (indriyoMmeM jo buddhi utpanna hotI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. hai usarUpa ) jJAna hotA hai, usa jJAnase arthakA prakAza hotA hai; padArthake prakAzase arthApatti hotI hai aura arthApattise pravartaka ( padArthako prakAzita karanevAle ) jJAnakA jJAna hotA hai' isa prakArase tripuTI pratyakSakI kalpanA kI hai, arthAt tIna puTa // 96 // (cakkara) lagAkara jJAnakA pratyakSa mAnA hai vaha kevala parizramarUpa phalako hI dhAraNa karatI hai / bhAvArtha-bhaTToMne jJAnako svasaMve KAdana na mAnakara jo itanA vAgjAla phailAyA hai, usase lAbhake badale parizramakI vRddhirUpa hAni hI hotI hai| l yaugAstvAhuH / jJAnaM svAnyaprakAzyam IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAt / ghaTavat / samutpannaM hi jJAnamekAtmasamavetA'nantarodbhaviSNumAnasapratyakSeNaiva lakSyate na punaH svena / nacaivamanavasthA / arthAvasAyijJAnotpAdamAtreNaivArthasiddhau pramAtuH kRtArthatvAt / arthajJAnajijJAsAyAM tu tatrApi jJAnamutpadyata eveti / ' aura yauga (naiyAyikamatAvalambI puruSa ) yaha kahate hai ki,-'jJAna apanese bhinna jo koI dUsarA hai, usase prakAzita hotA ma hai, Izvarake jJAnase bhinna hokara prameya (pramANakA viSaya ) honese ghaTake samAna / bhAvArtha-jaise ghaTa padArtha Izvarake jJAnase bhinna * hai aura prameya hai usIprakAra saMsArI jIvoMkA jJAna bhI Izvarake jJAnase bhinna tathA prameya hai ataH jaise ghaTakA jJAna ghaTase bhinna jo jJAna hai; usase hotA hai, usIprakAra jJAnakA jJAna bhI dUsarese hotA hai arthAt jo jJAna utpanna hotA hai, vaha usI AtmAmeM samavAyasaMbaMdhase rahanevAlA tathA jJAnakI utpattike pazcAt hI utpanna honevAlA aisA jo mAnasa pratyakSa hai usIke dvArA jAnA 5 jAtA hai aura apane dvArA apanA jJAna nahIM karatA hai| aura isa hamAre matameM anavasthA dopa nahIM hotA hai| kyoMki pramAtA (jJAnako karanevAlA ) jo hai, vaha padArthakA nizcaya karAnevAle jJAnakI utpatti honese hI prayojana siddha ho jAne para kRtArtha zU ( saMtuSTa ) ho jAtA hai / aura jaba pramAtAke padArthake jJAnakI jijJAsA ( jAnanekI icchA ) hotI hai, to usa jijJAsAmeM bhI KjJAna utpanna hotA hI hai|' tadayuktaM pakSasya pratyanumAnavAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / tathA hi-vivAdAspadaM jJAnaM svasaMviditaM jJAnatvAt / IzvarajJAnavat / na cAyaM vAdyapratIto dRSTAntaH puruSavizeSasyezvaratayA jainairapi svIkRtatvena tajjJAnasya teSAM prsiddheH| // 96 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naa vaaru vaari vaa || so yaha tumhArA kathana ThIka nahIM hai, kyoki; jJAnako asvasaMvidita mAnanerUpa jo pakSa hai; vaha pratyanumAnase bAdhita hai; isa kAraNa hetu kAlAtyayApadiSTa hai / usa pratyanumAnakA prayoga nimnalikhita prakArase hai / " vivAdakA sthAnabhUta jo jJAna hai; vaha | svasaMvidita hai, jJAna honese Izvarake jJAnake samAna arthAt jaise IzvarakA jJAna svaprakAzaka hai; usIprakAra anyajIvoMkA jJAna bhI || || svaprakAzaka hai, kyoMki, IzvarajJAnake samAna vaha bhI jJAna hai" aura isa dRSTAntako vAdI ( jainI ) nahIM mAnate hai arthAt jainI KI | Izvarako nahIM mAnate hai aura jaba Izvarako nahIM mAnate hai to yahaoNpara Izvarake jJAnakA dRSTAnta dekara usake dvArA hamArA khaMDana kaise kara sakate hai yaha na kahanA cAhiye, kyoMki jainiyoMne bhI kisI 2 puruSavizeSako IzvararUpa svIkAra kiyA hai; isakAraNa | jainiyoMke IzvarakA jJAna prasiddha hI hai / NI vyarthavizeSyazcAtra tava hetuH samarthavizeSaNopAdAnenaiva sAdhyasiddheragnisiddhau dhUmavatve sati dravyatvAditivat / IzvarajJAnAnyatvAdityetAvataiva gatatvAt / na hIzvarajJAnAdanyatsvasaMviditamaprameyaM vA jJAnamasti yadvyavacchedAyalA prameyatvAditi kriyeta, bhavanmate tadanyajJAnasya sarvasya prameyatvAt / | aura isa prakRta anumAnameM jo tumane hetu diyA hai; vaha vyarthavizepyakA dhAraka hai; kyoMki, samarthavizeSaNako grahaNa karanese hI sAdhyakI siddhi ho jAtI hai| bhAvArtha-jaise parvata agnikA dhAraka hai dhUmavAn hokara dravyatva honese; isa anumAnameM dhUmavAn ||4|| honese isa samartha vizeSaNake denese hI parvatameM agnikI siddhi ho jAtI hai ataH dravyatvarUpa jo hetukA vizeSya hai, vaha vyartha hai, || usIprakAra jJAna kisI dUsarese prakAzita hotA hai Izvarake jJAnase bhinna hokara prameyatva honese, isa anumAnameM IzvarajJAnase bhinna honese, isa samartha vizeSaNake denese hI jJAnake paraprakAzakatA siddha ho jAtI hai| isa kAraNa tumane jo hetukA prameyatvarUpa vizeSya // diyA hai, vaha vyartha ( nipprayojana ) hai. kyoMki, Izvarake jJAnake sivAya anya koI dUsarA jJAna khasaMvidita athavA aprameya nahIM hai ki; jisako dUra karaneke liye tuma prakRtaanumAnameM prameyatva honese, aisA kathana karo, kAraNa ki tumhAre matameM Izvarake jJAnase | | bhinna jitane jJAna hai, ve sabhI prameyatvako dhAraNa karate hai| | aprayojakazcAyaM hetuH sopAdhitvAt / sAdhanAvyApakaH sAdhyena samavyAptizca khalUpAdhirabhidhIyate / tatputratvAdinA zyAmatve sAdhye shaakaadyaahaarprinnaamvt| upAdhizcAtra jaDatvam / tathAhi-IzvarajJAnA'nyatve prameyatve ca ru vaaru, vaaru naaku ani Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 97 // manaka anyaputroMke samAhArakA pariNAma jo chaina nahIM hai, unameM bhI zazAka AdikA bhakSaNa aka anya putra haiM, unnAha sohI , ra prayogameM zAka AnihIM hai, kyoMki, jo arthAt usa garnasa pujAka, sAdhana ( hetu ) anumAnameM bhI jaDatva meM kisI parapadAthase yU satyapi yadeva jaDastambhAdi tadeva svasmAdanyena prakAzyate / svaprakAze paramukhaprekSitvaM hi jaDasya lakSaNam / na ca rA .jai.zA. OM jJAnaM jaDasvarUpam / ataH sAdhanAvyApakatvaM jaDatvasya / sAdhyena samavyAptikatvaM cAsya spaSTameva / jADyaM vihAya svaprakAzAbhAvasya taM ca tyaktvA jADyasya kvacidapyadarzanAt / iti / ___aura jo tumane anumAnake prayogameM ' Izvarake jJAnase bhinna ho kara prameya hai' aisA hetu diyA hai| vaha aprayojaka hai; kyoMki, ke yaha hetu upAdhisahita hai| bhAvArtha-jo sAdhanameM to avyApaka ho aura sAdhya ke sAtha vyApta rahe usako upAdhi kahate haiM; jaise "garbhasthaH zyAmo maitratanayatvAt, itaratatputravat" arthAt garbhameM sthita jo putra hai vaha zyAma (kAlA) hai kyoMki maitrakA putra hai, maitrake anyaputroMke samAna arthAt jaise maitrake anya putra kAle hai, usIprakAra maitrakA garbhastha putra bhI kAlA hai / isa anumAnake prayogameM zAka Adike AhArakA pariNAma jo hai; vaha upAdhi hai arthAt garbhastha maitraputrakI zyAmatAko siddha karanemeM maitrake anya putra kAraNa nahIM hai, kyoMki, jo maitrake putra nahIM hai, unameM bhI zyAmatA dekhI jAtI hai / isakAraNa garbhasthakI zyAmatAkA kAraNa zAkAdike AhArakA pariNAma hai arthAt usa garbhastha putrakI mAtA zAka AdikA bhakSaNa adhika karegI to vaha putra zyAma hogaa| aura yaha zAkAdike AhArakA pariNAma upAdhi hai, kyoMki, sAdhana ( hetu) rUpa jo maitrake anya putra haiM, unameM to nahIM phU rahatA hai aura zyAmatArUpa jo sAdhya hai, usameM rahatA hai; usI prakAra jo isa prakRta anumAnameM bhI jaDatva upAdhi hai so hI dikhalAte hai-Izvarake jJAnase bhinna tathA prameya honepara bhI jo jaDarUpa staMbha Adi padArtha hai vehI apanese bhinna aise kisI parapadArthase ke prakAzita hote hai, kyoMki, jo apane prakAzita honeke liye parapadArthakA mukha dekhanA arthAt parapadArthakI apekSA ( jarUrata ) rakhanA hai; vahI jaDakA lakSaNa hai / aura jJAna jaDarUpa nahIM hai| isa kAraNa yaha jaDatva IzvarajJAnase bhinna aura prameya aise jJAnarUpa . sAdhanameM nahIM rahatA hai| aura yaha jaDatva khAnyaprakAzakatArUpa sAdhyake sAtha vyAptiko dhAraNa karatA hai; yaha spaSTa hI hai| kyoMyU ki; jaDatvako chor3akara khaprakAzakatAkA abhAva aura khaprakAzatAke abhAvako chor3akara jaDatva ye donoM kahI bhI nahIM dekhe jAte hai| * arthAt jo jar3a hai, vahI apanese bhinna dUsare padArtha dvArA prakAzita hotA hai aura jo padArtha parase prakAzita hotA hai vahI jar3a hai| OM bhAvArtha-jaise zAka Adike AhArakA pariNAma maitraputrarUpI sAdhanameM na rahakara zyAmatArUpI sAdhyake sAtha vyAptiko dhAraNa // 97 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanese upAdhi hai; usIprakAra jaDatva jo hai vaha Izvarake jJAnase bhinna prameyarUpI sAdhanameM na rahakara paraprakAzakatArUpI sAdhyake | sAtha vyAptike dhAraNa karanese upAdhi hai| yaccoktaM " samutpannaM hi jJAnamekAtmasamavetam" ityAdi / tadapyasatyam / itthamarthajJAnatajjJAnayorutpadyamAnayoH / kramAnupalakSaNatvAt iti / AzUtpAdAt kramAnupalakSaNamutpalapatrazatavyatibhedavat iti cenna / jijJAsAvyavahita syArthajJAnasyotpAdapratipAdanAt / na ca jJAnAnAM jijJAsAsamutpAdyatvaM ghttte| ajijJAsiteSvapi yogyadezeSu viMYSayeSu tadatpAdapratItena / na cArthajJAnamayogyadezama / AtmasamavetasyAsya samutpAdAta / iti jijJAsAmantareNaivA-IN rthajJAne jJAnotpAdaprasaGgaH / athotpadyatAM nAmedaM ko doSaH, iti cet nanvevameva tjjnyaanjnyaane'pyprjnyaanotpaadprsnggH| tatrApi caivamevAyam / ityaparAparajJAnotpAdaparamparAyAmevAtmano vyApArAnna viSayAntarasaMcAraH syAditi / tasmAdyajjJAnaM tadAtmabodhaM pratyanapekSitajJAnAntaravyApAram / yathA gocarAntaragrAhijJAnAtprAgbhAvigocarAntaragrAhidhArAvAhijJAnapravandhasyAntyajJAnam / jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnam / iti na jJAnasya jJAnAntarajJeyatAM yuktiM sahate / iti kaavyaarthH||12|| | aura jo tumane yaha kahA hai ki; utpanna hue jJAnakA jJAna usI AtmAmeM mile hue aura usa jJAnake pazcAt utpanna hue mAnasa pratyakSadvArA hotA hai; so bhI asatya hai / kyoMki- isaprakArase utpanna hote hue padArthake jJAnameM aura padArthajJAnake jJAnameM krama | nahIM dekhA jAtA hai, arthAt yaha padArthakA jJAna to pahale utpanna huA aura yaha padArthake jJAnakA jJAna pIche utpanna huA isa kaprakArakA krama nahIM dekhA jAtA hai| l yadi kahoki,-jaise sau 100 kamaloMke patroMke samudAyako sUIse bIdhA jAve to usameM krama nahIM pratIta hotA hai, kyoMki; ve zIghratAse bhede gaye hai, isIprakAra padArthajJAna aura padArthajJAnakA jJAna ye donoM zIghra utpanna hote hai; ataH inameM krama nahI dekhA jAtA hai| to yaha ThIka nhiiN| kyoMki tumane jijJAsA (jAnanekI icchA)se avyavahita arthAt jijJAsAke sAtha hI jijJAsAse hI arthajJAnakI utpatti hotI hai| aisA pratipAdana kiyA hai / aura jJAna jo hai ve jijJAsA (jAnanekI icchA) se utpanna hote hai yaha bhI siddha nahIM hotA hai| kyoMki; jo ajijJAsita aise yogyadezastha viSaya haiM arthAt jo indriyoM ke viSaya jAnane yogya sthAnoMmeM vidyamAna hai; una viSayoM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdvAdamaM. // 98 // ko jAnane kI icchA kiye binA bhI una viSayoMkA jJAna utpanna hone kI pratIti hotI hai / aura padArthakA jJAna ayogyadeza nahIM hai| arthAt jAnane yogya sthalameM vidyamAna nahIM hai aisA nahIM hai, kyoMki, yaha AtmAmeM samaveta ( samavAya saMbaMdhase saMbaddha huA ) utpanna hotA hai / isa prakAra jijJAsA ke binA hI arthajJAnameM jJAnakI utpattikA prasaMga hotA hai / yadi kahoki, jijJAsA ke binA hI arthajJAnameM jJAna utpanna hojAo kyA doSa hai, to yaha tumhArA kathana ThIka nahIM hai / kyoMki, aisA mAnanepara usa arthajJAnake jJAnameM dUsare jJAnakI utpattikA prasaMga hogA aura usameM bhI isI prakAra phira dUsare jJAnakI utpattikA prasaga hogA aura isaprakAra dUsare dUsare jJAnoMkI utpattikI paraMparAmeM hI apanA vyApAra honese jJAnakA dUsare viSayome sacAra nahI hogaa| isa kAraNa jo jJAna hai vaha apanA jJAna honeke liye kisI dUsare jJAnake vyApArakI apekSA nahI karatA hai / jaise ki - eka viSayako chor3akara dUsare viSayako grahaNa karanevAle jJAnase pahale honevAle viSayAntarako grahaNa karanevAle dhArAvAhI jJAnake prabadhakA antima jJAna apane jJAnake liye kisI dUsare jJAnake vyApArakI apekSA nahI karatA hai / aura yahA vivAdApanna jo jJAna hai, vaha rUpa AdikA jJAna hai / bhAvArtha - jaise ghaTakA jJAna honeke pazcAt paTakA jJAna kiyA jAve to jabataka paTakA nizcaya na ho tabataka 'paTo'yaM paTo'yam' arthAt yaha paTa hai yaha paTa hai ityAdi rUpa jo dhArAvAhI jJAna hai, usa dhArAvAhI jJAnake prabaMdhakA jo paTakA nizcaya karAnevAlA atima jJAna hai; vaha apane jJAnake liye dUsare jJAnakI sahAyatA nahI cAhatA hai; isI prakAra jo jJAna hai, vaha apane jJAnake liye kisI dUsare jJAnakI apekSA nahIM karatA hai| isa ukta prakArase siddha huA ki,- naiyAyikamatavAle jo jJAnako dUsare jJAnase arthAt mAnasapratyakSase jJeya ( jAnane yogya ) mAnate hai so yuktiko sahana nahI karatA hai arthAt mithyA hai| isaprakAra kAvyakA artha hai / 12 / atha ye samarthayante / tanmatamupahasannAha / - brahmAdvaitavAdino'vidyA'paraparyAyamAyAvazAtpratibhAsamAnatvena vizvavayavarttivastuprapaJcamapAramArthikaM aba jo brahmAdvaitavAdI ( eka AtmAko hI padArtharUpa kahanevAle ) arthAt vedAntI avidyA hai dUsarA nAma jisakA aisI mAyAke vazase pratibhAsamAna honese tIna lokameM vidyamAna padArthoM ke samUhako apAramArthika siddha karate hai arthAt tattvarUpa nahI mAnate hai, unake matakA hAsya karate hue AcArya isa agrima kAvyakA kathana karate hai / - rA.je. zA // 98 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyA satI cedvayatattvasiddhirathAsatI hanta kutaH prpnycH| mAyaiva cedarthasahA ca tatkiM mAtA ca vandhyA ca bhavatpareSAm // 13 // sUtrabhAvArtha-he bhagavan ! yadi vedAntI mAyAko savarUpa mAneM taba to do tattva siddha hojAveM / arthAt eka to unakA mAnA huA Atmabrahmatattva hai hI aura dUsarA savarUpa mAnanese mAyArUpa tattva bhI siddha hojAve / aura yadi ve mAyAko asarUpa mAneM || to Azcarya hai ki, yaha tInalokavartI padArthokA samUharUpI prapaMca kaise dRSTigocara hotA hai / aura yadi ve vedAntI yaha kaheM ki, | vaha mAyA bhI hai aura arthakriyAmeM samartha padArthoMko dikhalAnemeM bhI samartha hai to kyA Apase para ( ApakI AjJAke bahirbhUta ) una vedAntiyoMke mAtA bhI hai aura vaMdhyA bhI hai // 13 // vyAkhyA / tairvAdibhistAttvikAtmabrahmavyatiriktA yA mAyA avidyA prapaJcahetuH parikalpitA sA sadrUpA asalU-II pA vA dvayI gatiH / satI sadrUpA cet tadA dvayatattvasiddhiAvayavau yasya tad dvayaM tathAvidhaM yattattvaM paramArthastasya siddhiH| ayamarthaH ekaM tAvattvadabhimataM tAttvikamAtmabrahma, dvitIyA ca mAyA tattvarUpA sadrUpatayAGgIkriyamANatvAt / tathA cAdvaitavAdasya mUle nihitaH kuThAraH / ayeti pakSAntaradyotane / yadi asatI gaganAmbhojavavasturUpA sA mAyA tato hantetyupadarzane Azcarye vA, kutaH prapaJcaH ayaM tribhuvanodaravivaravivartipadArthasArtharUpaprapacaH kuto na kuto'pi sambhavItyarthaH / mAyAyA avastutvenAbhyupagamAta, avastunazca turaGgazRGgasyeva sarvopAkhyAvirahitasya sAkSAtkriyamANedRzavivartajanane'samarthatvAt / kilendrajAlAdau mRgatRSNAdau vA mAyopadarzitArthAnAmathekriyAyAmasAmarthya dRSTam, atra tu tadupalambhAtkathaM mAyAvyapadezaH zraddhIyatAm / yA vyAkhyArtha:-una vedAMtavAdiyoMne tattvakharUpa Atmabrahmase judI aisI jisa mAyA ( avidyA) ko prapaMcakI kAraNa||bhUtA mAnA hai, vaha mAyA yA to satarUpa hove aura yA asatrUpa hove; ye dohI vikalpa hai| " satI cat " yadi vAdA mAyAko satrUpa kahe, tava to "dvayatattvasiddhiH" jisake do avayava ho| usako dvaya kahate hai, dvaya (do avayavoMkA dhAraka) || aisA jo tattva arthAt paramArtha hai; usakI siddhi hogI arthAt pahale eka to unakA mAnA huA tattvarUpa Atmabrahma hai hI aura Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 100 // arthakriyAmeM samartha padArtho ko dikhalAnemeM samartha svIkAra karanepara una vedAntavAdiyoM ko bhI apane vacanase virodha AtA hai, yaha spaSTa hI hai / isa prakAra kAvyakA sakSepase artha hai // vyAsArthastvayam / te vAdina idaM praNigadanti tAttvikamAtmanbrahmaivAsti / " sarva svalvidaM brahma neha nAnAsti kiJca na / ArAmaM tasya pazyanti na tatpazyati kazcana // 1 // " iti nyAyAt / ayaM tu prapaJco mithyArUpaH, pratIyamAnatvAt / yadevaM tadevam / yathA zuktizakale kaladhautam / tathA cAyaM tasmAttathA / vistArase to kAvyakA artha yaha hai - ve vedAntavAdI yaha kahate hai ki " jo Atmabrahma hai vahI tAttvika arthAt vastu tathA paramArtharUpa hai| kyoMki -" yaha saba brahmarUpa hai, isameM nAnAprakArakA kucha bhI nahIM hai| usake ArAma ( prapaca ) ko saba dekhate haiM paratu usa brahmako koI bhI nahIM dekhatA hai " ityAdi Agamake vacana hai / aura yaha ( dekhane meM AtA huA ) prapaca mithyArUpa hai; kyoMki pratIyamAna hai arthAt isakI pratIti hotI hai / jo pratIta hotA hai, vaha mithyArUpa hotA hai / jaise sIpake Tukar3emeM cAMdI pratIta hotI hai; isakAraNa sIpake Tukar3emeM cAMdI mithyArUpa hai / usIprakAra yaha prapaMca bhI hai, isaprakAraNa mithyArUpa hai / tadetadvArttam / tathA hi mithyArUpatvaM taiH kIdRg vivakSitam / kimatyantAsatvam, utAnyasyAnyAkAratayA pratItatvam, AhosvidanirvAcyatvam / prathamapakSe'satkhyAtiprasaGgaH / dvitIye viparItakhyAti svIkRtiH / tRtIye tu kimidam anirvAcyatvam / niHsvabhAvatvaM cet nisaH pratiSedhArthatve svabhAvazabdasyApi bhAvAbhAvayoranyatarArthatve'satkhyAtisatkhyAtyabhyupagamaprasaGgaH / bhAvapratiSedhe'satkhyAtira bhAvapratiSedhe satkhyAtiriti / rA. jai.zA. so yaha vedAntiyoMkA kahanA asatya hai / aba vedAMtiyoMkA kathana asatya kyo hai so hI dikhalAte hai / ----una vedAntavAdiyoMne mithyArUpatvako kaisA kahanA cAhA hai arthAt kyA jo atyaMta asatrUpa hai usako mithyArUpa kahanA cAhate hai, athavA anya padArthakI anya AkAratAse jo pratIti hotI hai usako mithyArUpa kahanA cAhate haiM / vA jo anirvAcya ( kahane yogya nahIM ) hai usako mithyArUpa kahanA cAhate hai / prathama pakSameM arthAt yadi ve atyaMta asat ( avidyamAna ) rUpa padArthako mithyArUpa kaha taba to unako asat khyAtikA prasaMga hogA arthAt asat padArthako mithyArUpa kahanese unako asatpadArthake kathana karanekA doSa AvegA / aura dUsare pakSameM arthAt yadi ve anyapadArthakI anya AkArase jo pratIti hotI hai arthAt rajjumeM jo sarpakA jJAna hotA // 100 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hai; usako mithyArUpa kaheMge; to unako viparIta khyAti khIkAra karanI par3egI aura anirvAcyarUpa tIsare pakSameM arthAt yadi ve yAdava jo kahane yogya nahIM hai; usako mithyArUpa kaheM to hama prazna karate hai ki yaha anirvAcya kyA hai ? yadi ve uttara deveM ki jo niHkhabhAvatA (khabhAvarahitapanA) hai vaha anirvAcya hai to niHkhabhAva isa zabda : nis" isa avyayakA pratiSedharUpa artha || karanepara aura svabhAva zabdake jo bhAva, aura abhAvarUpa do artha hai; unameMse kisI eka arthakoM khIkAra karanepara unako asatkA khyAti aura satkhyAtiko svIkAra karanekA prasaMga hogA / bhAvArtha- svabhAva do prakArakA hai eka bhAvarUpa aura dUsarA abhAvarUpa, isaliye una vAdiyoMke niHsvabhAva isa zabdase bhAvakA nirAkaraNa karanepara asatrakhyAtiko aura abhAvakA nirAkaraNa karanepara satrakhyAtiko svIkAra karanA par3egA aura yaha unako abhISTa nahIM hai / pratItyagocarattvaM niHsvabhAvatvamiti cet atra virodhH| na prapaJco hi na pratIyate cetkathaM dhrmityopaattH| kathaM ca pratIyamAnatvaM hetutayopAttam / tathopAdAne vA kathaM na pratIyate / yathA pratIyate na tatheti cettarhi viparItakhyAtiriyamabhyupagatA syAt / kiJceyamanirvAcyatA prapaJcasya pratyakSabAdhitA / ghaTo'yamityAdyAkAraM hi pratyakSa prapaJcasya satyatAmeva vyavasyati / ghaTAdipratiniyatapadArthaparicchedAtmanastasyotpAdAt / itaretaraviviktavastUnAmeva |ca prapaJcazabdavAcyatvAt / yadi vAdI yaha kaheM ki hama 'nis ' kA pratiSedharUpa artha karake svabhAva zabdase bhAva-abhAvakA grahaNa nahIM karate hai kintu jo pratItike agocara hai usako niHsvabhAva kahate hai, to aisA mAnanepara unako isa prakRta anumAnake prayogameM virodha AtA hai| kyoMki, jaba prapaMca hai hI nahIM aura usakI pratIti hI nahIM hotI hai tava 'prapaMca mithyArUpa hai, pratIyamAna honese' isa anumAnameM unhoMne prapacako dharmIrUpapanese kaise grahaNa kiyA hai aura pratIyamAnatvako heturUpatAse kaise grahaNa kiyA hai / aura jo unhoMne prapacako| dharmIrUpase tathA pratIyamAnatvako heturUpase grahaNakara liyA hai to phira prapaMca kaise pratIta nahI hotA hai / arthAt prapaMcake pratItigocaratA siddha hotI hI hai / yadi vAdI kaheM ki:- prapaca jisaprakArase pratIta hotA hai usa prakArase vAstavameM nahIM hai isaliye hama usako pratItike agocara kahate hai to aisA kahanepara unako viparIta khyAti khIkAra karanI pdd'egii| aura yaha bhI vizeSa hai ki,yaha jo prapaMcakI anirvAcyatA hai; vaha pratyakSase bAdhita hai / kyoMki ' yaha ghaTa hai' isa AkArakA dhAraka jo pratyakSa hai vaha Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitaapttiH| tatazca suvyavasthitaH prapaJcaH / tadamI vAdino'vidyAvivekena sanmAnaM pratyakSAtpratIyanto'pi na niKSedhakaM taditi bruvANAH kathaM nonmattAH / iti siddhaM pratyakSavAdhitaH pkssH| iti / / ___ aura bhI vizeSa vaktavya yaha hai ki, yadi ve ' pratyakSa vidhAyaka hI hai ' aisA khIkAra kareM to jaise pratyakSase vidyAkA vidhAna | N hotA hai, arthAt pratyakSa vidyAko grahaNa karatA hai usI prakAra pratyakSa avidyAko bhI kyoM nahI grahaNa karatA hai / aura jo pratyakSa | avidyAko grahaNa karegA to dvaita ( do pane) kI Apatti hogI arthAt vidyA aura avidyArUpa do padArthoM ke honese unake advaita- 12 vAdakA khaMDana ho jAvegA aura aisA honese prapaca bhI suvyavasthita ho jAvegA arthAt mithyArUpa na rahegA / isa kAraNa ve LG vadAntI avidyA niSedha pUrvaka sanmAtrako pratyakSase jAnate haiM to bhI vaha pratyakSa niSedhaka nahI hai aisA kahate hue unmatta kaise na A nahIM hai| arthAt hai hii| isa prakAra ukta kathanase yaha siddha huA ki prakRta anumAnake prayogameM 'prapaMca mithyArUpa hai' yaha jo pakSa hai vaha pratyakSase vAdhita hai| P anumAnavAdhitazca / prapaJco mithyA na bhavati asadvilakSaNatvAt / Atmavat / pratIyamAnatvaM ca hetubrahmAtmanA yA vyabhicArI / sa hi pratIyate na ca mithyaa| apratIyamAnatve tvasya tadvipayavacasAmapravRttemUkatava tepA zrayasI / sAdhyavikalazca dRSTAntaH / zuktizakalakaladhaute'pi prapaJcAntargatatvena anirvacanIyatAyAH sAdhyamAnatvAt / aura ' prapaMca mithyArUpa hai ' yaha vedAntiyoMkA pakSa anumAna pramANase bhI bAdhita hai / so hI pratyanumAnakA prayoga hai ki,-12 dhA prapaca mithyA nahIM hai kyoki; asatse vilakSaNa ( bhinna ) arthAt sat rUpa hai, AtmAke samAna / bhAvAthe-jaise AtmA / - asatsa vilakSaNa ha isa kAraNa mithyA nahIM hai usI prakAra prapaca bhI asatse vilakSaNa hai, ataH mithyA nahIM hai| aura apaca ) mithyArUpa hai pratIyamAna honese ' yahAMpara pratIyamAnatva rUpa jo hetu hai vaha brahmAtmAke sAtha vyabhicArako dhAraNa karatA hai| kyoki brahmAtmA pratIta hotA hai paraMtu mithyA nahI hai| aura jo kadAcit vedAntI prapaMcako apratIyamAna kaheM to apratIyamAna ( jAna meM nahIM Ate hue ) prapaMcake vipayame vacanoMkI pravRtti nahI ho sakatI hai / arthAt jo padArtha jAnanemeM AtA hai; usIka vipayama kucha kahA jA sakatA hai, na ki nahI jAne hue padArthake viSayameM / isa kAraNa prapaMcake viSayameM una vedAtiyAMkA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdvAdama- // 10 // prapaMcakI satyatAko hI nizcaya karAtA hai / kAraNa ki; 'yaha ghaTa hai' isa AkArakA jo pratyakSa hai vaha ghaTa Adi pratiniyata rAjai.zA. jA(khAsa mukarrara kiye hue) padArthoke jJAnarUpa hI utpanna hotA hai aura eka dUsarese bhinna hue aise padArtha hI prapaMca isa zabdase vAcya ( kahe jAne yogya ) hai| bhAvArtha-pratyeka bhinna 2 padArthako tumane prapaMca mAnA hai; aura pratyakSa bhI ghaTa Adi padArthako | dUsare padArthoM se bhinna karake hI janAtA hai| atha pratyakSasya vidhAyakatvAtkathaM pratiSedhe sAmarthyam / pratyakSaM hi-idamiti vastusvarUpaM gRhNAti / nAnyatsvarUpaM / / pratiSedhati / " AhurvidhAtR pratyakSaM na niper3ha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa pravAdhyate // 1 // " iti lI vacanAt / iti cet-na / anyarUpaniSedhamantareNa tatsvarUpaparicchedasyApyasaMpatteH / pItAdivyavacchinnaM hi nIlaM nIlamiti gRhItaM bhavati / naanythaa| kevalavastusvarUpapratipattarevAnyapratiSedhapratipattirUpatvAt / muNDabhUtalagrahaNe ! ghaTAbhAvagrahaNavat / tasmAdyathA pratyakSaM vidhAyaka pratipannaM, tathA niSedhakamapi pratipattavyam / yadi vAdI kaheM ki,- "vidvAnoMne pratyakSako vidhAyaka (padArthake kharUpako grahaNa karanevAlA) kahA hai aura niSedhaka ( padArthake kharUpako nirAkaraNa karanevAlA ) nahI kahA hai| isa kAraNa usa pratyakSase ekatva AgamakA arthAt kevala eka brahmako hI mAnanevAle vedAntiyoMke siddhAntakA bAdha (khaMDana) nahI hotA hai // 1 // " isa vacanake anusAra pratyakSa vidhAyaka arthAt vastuke || kharUpako grahaNa karanevAlA hai, isa kAraNa vastuke kharUpakA pratiSedha karanemeM usa pratyakSakA sAmarthya kaise ho sakatA hai / so yaha unakA kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki paTAdi dUsare padArthoMkA niSedha kiye vinA usa eka ghaTAdi padArthake svarUpakA jJAna hI nahI ho sakatA hai / kyoMki, pIta ( pIle) Adi varNo se bhinna huA aisA jo nIlavarNa hai usIkA ' yaha nIla hai ' isa prakAra || grahaNa hotA hai / anya prakArase nahI / kAraNa ki; jaise kevala bhUtalakA grahaNa honese usa bhUtala ( jamIna ) meM ghaTake abhAvakA grahaNa ho jAtA hai usI prakAra kevala padArthake kharUpakA jo grahaNa hai vahI anya padArthoM ke niSedhako grahaNa karane rUpa hai / isa | // 101 // lAkAraNa jaise una vAdiyoMne pratyakSako vidhAyaka mAnA hai; usI prakAra unheM pratyakSako niSedhaka bhI svIkAra karanA caahiye| / api ca vidhAyakameva pratyakSamityaGgIkRte yathA pratyakSeNa vidyA vidhIyate, tathA kiM nAvidyApIti / tathA ca Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai; usako mithyArUpa kaheMge; to unako viparIta khyAti svIkAra karanI paDegI aura anirvAcyarUpa tIsare pakSa arthAt yadi ve jo kahane yogya nahI hai, usako mithyArUpa kaheM to hama prazna karate haiM ki - yaha anirvAcya kyA hai ? yadi ve uttara deveM ki jo niHkhabhAvatA ( khabhAvarahitapanA ) hai vaha anirvAcya hai to niHkhabhAva isa zabdameM " nis" isa avyayakA pratiSedharUpa artha karanepara aura svabhAva zabdake jo bhAva, aura abhAvarUpa do artha haiM, unameMse kisI eka arthakoM svIkAra karanepara unako asatkhyAti aura satkhyAtiko svIkAra karanekA prasaMga hogA / bhAvArtha -- svabhAva do prakArakA hai eka bhAvarUpa aura dUsarA abhAvarUpa, isaliye una vADhiyoke niHsvabhAva isa zabdase bhAvakA nirAkaraNa karanepara asatkhyAtiko aura abhAvakA nirAkaraNa karanepara | satkhyAtiko svIkAra karanA par3egA aura yaha unako abhISTa nahIM hai / pratItyagocarattvaM niHsvabhAvatvamiti cet atra virodhaH / na prapaJco hi na pratIyate cetkathaM dharmitayopAttaH / kathaM ca pratIyamAnatvaM hetutayopAttam / tathopAdAne vA kathaM na pratIyate / yathA pratIyate na tatheti cettarhi viparItakhyAtiriyamabhyupagatA syAt / kizceyamanirvAcyatA prapaJcasya pratyakSavAdhitA / ghaTo'yamityAdyAkAraM hi pratyakSaM prapaJcasya satyatAmeva vyavasyati / ghaTAdipratiniyatapadArthaparicchedAtmanastasyotpAdAt / itaretaraviviktavastUnAmeva ca prapaJcazabdavAcyatvAt / yadi vAdI yaha kaheM ki hama ' nis' kA pratiSedharUpa artha karake svabhAva zabdase bhAva - abhAvakA grahaNa nahI karate hai kintu jo pratItike agocara hai usako niHsvabhAva kahate haiM, to aisA mAnanepara unako isa prakRta anumAnake prayogameM virodha AtA hai / kyoMki, jaba prapaMca hai hI nahIM aura usakI pratIti hI nahI hotI hai taba 'prapaMca mithyArUpa hai, pratIyamAna honese' isa anumAnameM unhoMne prapaMca ko dharmarUpapanese kaise grahaNa kiyA hai ? aura pratIyamAnatvako heturUpatAse kaise grahaNa kiyA hai / aura jo unhoMne prapaMcako dharmarUpase tathA pratIyamAnatvako heturUpase grahaNakara liyA hai to phira prapaMca kaise pratIta nahI hotA hai arthAt prapaMcake pratItigocaratA siddha hotI hI hai / yadi vAdI kaheM ki :- prapaMca jisaprakArase pratIta hotA hai usa prakArase vAstavameM nahIM hai isaliye hama usako pratItike agocara kahate hai to aisA kahanepara unako viparIta khyAti svIkAra karanI pdd'egii| aura yaha bhI vizeSa hai ki, yaha jo prapaMcakI anirvAcyatA hai; vaha pratyakSase bAdhita hai / kyoMki; ' yaha ghaTa hai ' isa AkArakA dhAraka jo pratyakSa hai vaha Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha kiyevinA ve vedAntI kevala parama brahmako hI tattva mAnakara usase bhinna anya saba sasArake padArthoko atattva vA asadrUpa nahIM kaha sakate hai| __ athavA prakArAntareNa sanmAtralakSaNasya paramabrahmaNaH sAdhanaM dUSaNaM copanyasyate / nanu paramabrahmaNa evaikasyalA paramArthasato vidhirUpasya vidyamAnatvAt pramANaviSayatvam / aparasya dvitIyasya kasyacidapyabhAvAt / tathA hi pratyakSaM tadAvedakamasti / pratyakSaM dvidhA bhidyate-nirvikalpakasavikalpakabhedAt / tatazca nirvikalpakapratyakSAtsanmAtraviSayAttasyaikasyaiva siddhiH / tathAcoktam / " asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / vAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // 1 // " athavA aba anyaprakArase sanmAtralakSaNake dhAraka paramabrahmake sAdhanakA aura dUSaNakA kathana karate hai, arthAt vedAMtI jisa | anumAnase prapaMcako mithyArUpa siddha karake eka paramabrahmako hI tAttvika siddha karanA cAhate the; usa anumAnakA to pUrvokta prakArase khaMDana kara hI cuke hai, aba hama parama brahmako siddha karanevAlA jo vedAMtiyoMkA dUsarA anumAna hai, usako dikhalAkara phira unake usa anumAnameM dUSaNa dete hai| vedAntI kahate hai ki,-paramArthasat ( paramArthameM satrUpa) aisA vidhirUpa eka | paramabrahma hI vidyamAna hai, isakAraNa vaha parama brahma hI pramANakA viSaya hai| kyoMki, usa paramabrahmake sivAya dUsarA jo koI hai, usIkA abhAva hai| so hI dikhalAte hai ki, usa paramabrahmakA jJAna karAnevAlA pratyakSa pramANa hai aura vaha pratyakSa nirvikalpaka | tathA savikalpaka, ina bhedoMse do prakArakA hai aura isa kAraNa kevala sat padArthako hI viSaya karanevAlA jo nirvikalpaka pratyakSa hai, usa nirvikalpaka pratyakSase vaha eka paramabrahma hI siddha hotA hai| so hI kahA hai-ki,-"AlocanAjJAna jo hai vaha bAlaka vA gUMge puruSoMke jJAnake samAna hai, zuddha vastuse utpanna huA hai, nirvikalpaka hai aura prathama arthAt anyajJAnoMse pahale utpanna honevAlA hai / 1 / " na ca vidhivatparasparavyAvRttirapyadhyakSata eva pratIyata iti dvaitsiddhiH| tasya nissedhaavissytvaat| "AhurvidhAtR pratyakSaM na niSeddha" ityAdivacanAt / yacca savikalpakapratyakSaM ghaTapaTAdibhedasAdhakaM tadapi sattArUpeNAnvitAnAmeva Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. sAdvAdamaM // 10 // teSAM prakAzakatvAt sattAdvaitasyaiva sAdhakam / sattAyAzca paramabrahmarUpatvAt / taduktaM " yadadvaitaM tadbrahmaNo rUpam" iti / aura jaise pratyakSase vidhikI pratIti hotI hai, usIprakAra paraspara vyAvRttikA arthAt eka padArthakI dUsare padArthake sAtha ApasameM bhinnatAkI pratIti bhI pratyakSase hI hotI hai, isakAraNa dvaitakI siddhi hotI hai, aisA koI kahe to vaha ThIka nahIM hai| kyoMki, niSedha karanA yaha pratyakSakA viSaya nahIM hai| kAraNa ki, " vidvAnoMne pratyakSako vidhAyaka mAnA hai, niSedhaka nahIM mAnA " ityAdi AgamakA vacana hai / aura jo ghaTa-paTa Adike bhedako siddha karanevAlA savikalpaka pratyakSa hai vaha bhI sattArUpase paraspara saMbaMdhako prApta hue hI jo ghaTa paTa Adi padArtha hai unakA prakAzaka hai| isakAraNa sattAke advaitako hI siddha karanevAlA hai / aura jo sattA hai, vaha paramabrahmarUpa hai / sohI kahA hai ki,- "jo advaita ( ekatA ) hai vahI brahmakA rUpa hai"| __ anumAnAdapi tatsadbhAvo vibhAvyata eva / tathA hi vidhireva tattvaM prameyatvAt / yataH pramANaviSayabhUto'rthaH prameyaH / pramANAnAM ca pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattisaMjJakAnAM bhAvaviSayatvenaiva prvRtteH| tathAcoktam / "pra-Y tyakSAdyavatAraH syAdbhAvAMzo gRhyate ydaa| vyApArastadanutpatterabhAvAMze jighRkSite // 1 // " yaccAbhAvAkhyaM pramANaM tasya | prAmANyAbhAvAnna tatpramANam / tadvipayasya kasyacidapyabhAvAt / yastu pramANapaJcakavipayaH sa vidhireva / tenaiva ca prameyatvasya vyAptatvAt / siddhaM prameyatvena vidhireva tattvaM, yatta na vidhirUpaM, tanna prameyam / yathA kharavipANam / prameyaM cedaM nikhilaM vastutattvam / tasmAdvidhirUpameva / / ___ aura anumAna pramANase bhI usa eka paramabrahmakA sadbhAva jAnanema AtA hI hai / sohI anumAnakA prayoga dikhalAte hai ki,vidhi hI tattva hai prameya honese / kyoMki pramANakA viSayabhUta jo padArtha hai vaha prameya kahalAtA hai| aura pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna tathA arthApatti nAmaka jo pAMca pramANa hai ve saba bhAva ( astitva ) ko grahaNa karake hI pravRtta hote hai / so hI kahA hai ki " jaba bhAvAzako grahaNa kiyA jAtA hai arthAt padArthakI sattAkA jJAna karanemeM AtA hai taba pratyakSa Adi pAcI pramANokA avatAra hotA hai arthAt pratyakSAdi pramANoMkI utpatti hotI hai, aura jaba padArthake abhAvAMga ( avidyamAnatva ) kA grahaNa karanekI icchA hotI hai, taba pratyakSa Adi pramANoMkI anutpattikA vyApAra hotA hai arthAt abhAvAgake grahaNa karanemeM pratyakSa Adi // 10 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA pramANa utpanna nahIM hote hai / 1 / " aura jo abhAvanAmaka chaThA pramANa hai; usako pramANatA nahIM hai isa kAraNa vaha abhAva | nAmaka pramANa pramANa hI nahIM hai / aura jo pratyakSa Adi pAMcoM pramANoMkA viSaya hai; vaha to vidhirUpa hI hai aura usa vidhise zAhI prameya vyApta hai arthAt jo vidhirUpa hai vaha saba prameya hai / isa kAraNa siddha huA ki,- prameyapanese vidhi hI tattva hai aura jo vidhirUpa nahIM hai, vaha prameya nahIM hai / jaise ki, gadhekA sIMga vidhi ( bhAva ) rUpa nahIM hai isa kAraNa prameya mI nahIM hai / tathA yaha jo samasta padArthoM kA svarUpa hai so prameya haiisakAraNa vidhirUpa hI hai| IN ato vA tatsiddhiH / grAmArAmAdayaH padArthAH pratibhAsAntaHpraviSTAH / pratibhAsamAnatvAt / yatpratibhAsate tatpratibhAsAntaHpraviSTam / yathA pratibhAsasvarUpam / pratibhAsante ca grAmArAmAdayaH pdaarthaastsmaatprtibhaasaantHprvissttaaH| ___ athavA isa anumAnase usa advaitakI siddhi hotI hai / grAma aura ArAma ( bAga ) Adi jo padArtha hai; ve pratibhAsake | madhyameM garbhita hai kyoMki, pratibhAsamAna hai / bhAvArtha-grAma Adi sabhI padArtha jAnanemeM Ate hai ataH jJAnake antargata hai| sohI anumAna hai ki jo pratibhAsatA hai (jAnanemeM AtA hai) vaha pratibhAsake antargata hai jaise ki-pratibhAsakA kharUpa pratibhAsaolltA hai isakAraNa vaha pratibhAsAntargata hai / aura grAma ArAma Adi padArtha pratibhAsate hai a INM Agamo'pi paramabrahmaNa eva pratipAdakaH samupalabhyate / "puruSa evedaM sarva yadbhUtaM yacca bhAvyaM utAmRtatvasyezA no yadannenAtirohati / yadejati yannaijati yadUre yadantike yadantarasya sarvasya yaduta sarvasyAsya vAhyataH' ityaadiH| zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyo'numantavya ityAdi vedavyAkyairapi tatsiddheH / kRtrimeNApi Agamena tasyaiva pratipAdanAt / uktaM ca-" sarva vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiMcana / ArAmaM tasya pazyanti na tatpazyati kazcana // 1 // " iti| Agama bhI paramabrahmakA hI pratipAdaka milatA hai / kyoMki " jo huA, jo hogA, jo mokSakA khAmI hai, jo AhArase ati-G zaya karake vRddhiko prApta hotA hai, jo calatA hai, jo sthira hai, jo dUra hai, jo samIpa hai, jo sabake bIcameM hai, jo sabake bAhara hai, so yaha saba puruSa hI hai" ityAdi / tathA "isa AtmAko sunanA cAhiye, dhyAnameM dhAraNa karanA cAhiye aura mAnanA cAhiye" Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdvAdamaM. ityAdi jo vedavAkya hai, unase bhI paramabrahmakI siddhi hotI hai| aura kRtrima (puruSapraNIta) Agamane bhI usI paramabrahmakA rAjai.zA. kapratipAdana kiyA hai| so hI kahA hai ki,-" yaha saba brahma hai, yahA nAnArUpakA dhAraka koI nahIM hai, usake prapaMcako saba // 10 // dekhate hai, paraMtu usako koI nahIM dekhatA hai / 1 / " | pramANatastasyaiva siddheH paramapuruSa eka eva tattvam, sakalabhedAnAM tdvivrtttvaat| tathA hi-sarve bhAvA brahmavivaMrH satvaikarUpeNAnvitatvAt / yadyadrUpeNAnvitaM tattadAtmakameva / yathA ghaTaghaTIzarAvodaJcanAdayo mRdrUpeNaikenAnvisatA mRdvivrtaaH| satvaikarUpeNAnvitaM ca sakalaM vastu / iti siddhaM brahmavivartitvaM nikhilabhedAnAmiti / / | isa pUrvokta prakArase pratyakSa anumAna tathA Agama pramANadvArA vaha paramabrahma hI siddha hotA hai, isakAraNa eka paramabrahma hI tattva hai, kyoMki; saba bheda usIke vivarta paryAya hai arthAt brahmarUpa hai / so hI anumAnakA prayoga hai ki,- saba padArtha brahmake vivartta haiM, kyoMki satvarUpI ekarUpase anvita ( saMbaMdhako prApta ) hai / jo jisa rUpase anvita hotA hai vaha usIrUpa hotA | he / jaise-ghaTa, gAgara, sakorA, DhakanA ityAdi padArtha eka mRttikArUpase anvita hai; isakAraNa mRttikAke vivarta ( paryAya ) hai| OM arthAt mRttikArUpa hai / aura jagatke samasta bheda (padArtha ) sattvarUpI ekarUpase anvita hai / isa pUrvokta prakArase saba padArthoMkA 4 brahmavivartitva (brahmakA paryAyapanA) siddha ho cukA / ma tadetatsarva madirArasAsvAdagadgadodgaditamivAbhAsate vicArAsahatvAt / sarve hi vastu pramANasiddhaM na tu vAGmAputreNa / advaitamate ca pramANameva nAsti tatsadbhAve dvaitaprasaGgAt / advaitasAdhakasya pramANasya dvitIyasya sadbhAvAt / atha mataM-lokapratyAyanAya tadapekSayA pramANamapyabhyupagamyate / tadasata tanmate lokasyaivAsabhmavAt / ekasyaiva pu nityaniraMzasya parabrahmaNa eva satvAt / OM so yaha vedAtiyoMkA uparyukta saba kathana madirAke rasakA AkhAdana karake gadgada hue puruSake pralApa karaneke samAna jAna paDatA hai, + kyoMki, ukta kathana hamAre vicAroMko nahIM saha sakatA hai| kyoMki, samasta hI padArtha jaba pramANadvArA siddha hojAte hai tabhI ve siddha // 104 // 1 arthAt padArtharUpa samajhe jAte hai aura kevala unakA kathana karanese ve padArtha siddha nahIM hote hai / aura advaita matameM to pramANa OM hI nahIM hai kyoMki yadi advaitamatameM pramANakA astitva mAna liyA jAye to advaitako siddha karanevAle pramANarUpa dUsare padArthakA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadbhAva honese advaitamatameM dvaitakA prasaMga hotA hai| yadi kadAcit vAdI kaheM ki, hama lokako pratIti karAneke liye usa lokakI apekSAse pramANako bhI mAnate hai; to yaha unakA kathana mithyA hai / kyoMki unake matameM loka hI nahIM hai / kAraNa ki;-unhoMne nitya tathA niraMza aise eka parama brahmako hI satrUpa mAnA hai| I athAstu yathAkathaMcitpramANamapi / tatkiM pratyakSamanumAnamAgamo vA tatsAdhakaM pramANamurarIkriyate / na tAvatpratyakSam / tasya samastavastujAtagatabhedasyaiva prakAzakatvAt / AvAlagopAlaM tathaiva pratibhAsanAt / yacca 'nirvikalpa-na ke pratyakSaM tadAvedakam' ityuktaM tadapi na samyak / tasya prAmANyAnabhyupagamAt / sarvasyApi pramANatattvasya vyavasAyAtmakasyaivAvisaMvAdakatvena prAmANyopapatteH / savikalpakena tu pratyakSeNa pramANabhUtenaikasyaiva vidhirUpasya parabrahmaNaH svame'pyapratibhAsanAt / athavA cAhe jisa apekSAse unake matameM pramANa bhI rho| paraMtu pratyakSa, anumAna athavA Agama; ina tInoMmeMse ve kaunase pramANako usakA sAdhaka mAnate hai / yadi ve pratyakSapramANako usa eka para brahmakA sAdhaka mAneM, to yaha ThIka nahIM hai| kyoMki vaha pratyakSa to samasta padArthoM meM prApta jo bheda hai; usIkA prakAzaka hai / kAraNa ki; bAlakase lekara gopAla paryanta puruSoMko vaha pratyakSa bhedakA prakAzaka hI jAna par3atA hai| aura jo unhoMne pahale kahA hai ki;-nirvikalpaka pratyakSa usa para brahmako vidita karanevAlA hai' so bhI ThIka nahIM hai| kyoMki usa nirvikalpaka pratyakSakA pramANapanA nahIM mAnA gayA hai| kAraNa ki vyavasAyAtmaka (nizcaya karAnevAle ) ke hI samasta pramANatattvake avisaMvAdIpanese saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyakI rahitatAse pramANatA siddha hotI bhAvArtha-jo pramANa padArthakharUpakA nizcayarUpase jJAna karAtA hai vahI pramANabhUta mAnA jAtA hai, ataH vyavasAyAtmaka na nirvikalpaka pratyakSako pramANatA nahIM hai / aura pramANabhUta jo savikalpaka pratyakSa hai usase to vidhirUpa eka hI paramabrahmakA khamameM bhI pratibhAsa ( jJAna ) nahIM ho sakatA hai| vil yadapyuktaM " AhurvidhAtR pratyakSam" ityAdi / tadapi na pezalam / pratyakSeNa hyanuvRttavyAvRttAkArAtmakavastuna Halleva prakAzanAt / etacca prAgeva kSuNNam / na hyanusyUtamekamakhaNDaM sattAmAtraM vizeSanirapekSaM sAmAnyaM prtibhaaste| - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama. // 105 // yena yadadvaitaM tadbrahmaNo rUpamityAdhuktaM zobheta / vizeSanirapekSasAmAnyasya kharavipANAvadapratibhAsanAt / taduktam rAjai.zA. ell" nirvizeSa hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat / sAmAnyarahitatvena vizeSAstadvadeva hi // 1 // " | aura jo unhoMne " pratyakSa vidhAyaka hai, niSedhaka nahIM hai " ityAdi Agama pramANakA kathana kiyA hai; vaha bhI manohara nahIM Kaa hai| kyoMki, pratyakSadvArA to anuvRtta tathA vyAvRtta AkArako dhAraNa karanevAle padArthakA jJAna hotA hai arthAt sAmAnya vizeSAtmaka | vastu hI pratyakSase gRhIta hotA hai, aura isa viSayakA khaMDana pahale hI kara cuke hai / kyoMki, anusyUta ( dUsaremeM nahIM milA huA) eka, akhaMDa, sattArUpa aura vizeSakI apekSAse rahita aisA sAmAnya nahIM pratibhAsatA hai, jisase ki jo advaita hai; vaha [.G brahmakA rUpa hai ityAdi unakA kahA huA siddhAnta zobhAko prApta hove| bhAvArtha-anusyUta, eka, akhaDa, sattArUpa aura vizeSa nirapekSa aise sAmAnyakA pratibhAsa hove to jo advaita hai, vaha brahmakA rUpa hai aisA kahanA ThIka ho sakatA hai aura sAmAnya aisA hai nahI, isakAraNa vAdiyoMkA ukta kathana mithyA hai / kyoMki jo vizeSakI apekSAse rahita sAmAnya hai usakA gadheke sIgake | samAna pratibhAsa nahIM hotA hai, arthAt jaise gadheke sIgakA pratibhAsa nahI hotA hai vese hI vizeSakI apekSArahita sAmAnyakA prati bhAsa bhI nahI hotA hai / so hI kahA hai ki,-" vizepakI apekSArahita jo sAmAnya hai; vaha gadheke sIgake samAna asatrarUpa hai aura sAmAnyakI apekSA na rakhanevAle jo vizeSa hai, ve bhI gardabhake sIgake samAna asat rUpa hI hai / 1 / " isakAraNa sAmAnya vizeSAtmaka jo padArtha haivahI pramANakA viSaya hai / yaha hamArA siddhAnta siddha hogayA aura isake siddha honepara una vAdiyoMke | mAne hue eka paramabrahmake pramANakA viSayapanA kahAse ho sakatA hai arthAt eka paramabrahma pramANakA viSaya nahIM ho sakatA hai| tataH siddhe sAmAnyavizeSAtmanyarthe pramANaviSaye kuta evaikasya paramabrahmaNaH pramANavipayatvam / yacca prameyatvAdityanumAnamuktam / tadapyatenaivApAstaM voddhavyam / pakSasya pratyakSavAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / yacca tatsiddhI pratibhAsamAnatvasAdhanamuktam / tadapi sAdhanAbhAsatvena na prakRtasAdhyasAdhanAyAlam / pratibhAsamAnatvaM hi nikhilabhAvAnAM svataH parato vA / na tAvatsvato, ghaTapaTamukuTazakaTAdInAM svataH pratibhAsamAnatvenAsiddheH / // 105 // parataH pratibhAsamAnatvaM ca paraM vinA nopapadyate / iti / ___ aura jo unhoMne ' vidhi hI tattva hai prameya honese aisA anumAna kahA hai, usakA bhI isa ukta kathanase hI khaMDana hogayA; Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki; vidhi hI tattva hai yaha pakSa pratyakSapramANase bAdhita hai, ataH hetu kAlAtyayApadiSTa hai / aura jo unhoMne paramabrahmakI siddhike liye pratibhAsamAnatvarUpI sAdhanako kahA hai arthAt 'grAma ArAma Adi padArtha pratibhAsake antargata haiM, pratibhAsamAna hone se ' isa anumAnameM pratibhAsamAnatvako hetu banAyA hai, vaha bhI hetvAbhAsa hone ke kAraNa prakRta sAdhyako siddha karane meM samartha nahI hai / kyoMki, samasta padArthoMke jo pratibhAsamAnatva hai; vaha svataH ( apane ApahIse ) hai ? athavA para padArthase hai ? arthAt padArtha | svayaM pratibhAsate hai athavA parase ? yadi ve kaheM ki, padArtha svataH pratibhAsate hai, so to ThIka nahIM; kyoMki ghaTa, paTa, aura mukuTa | Adi padArthoMke khataH pratibhAsamAnatA siddha nahI hai / aura yadi ve padArthoMke parase pratibhAsamAnatva kaheM to vaha parase pratimAsamAnatva para padArthake vinA siddha nahIM ho sakatA hai / yacca paramabrahmavivartavartitvamakhilabhedAnAmityuktam / tadapyatra sthale'nvIyamAnadvayAvinAbhAvitvena puruSAdvaitaM pratibanAtyeva / na ca ghaTAdInAM caitanyAnvayo'pyasti mRdAdyanvayasyaiva tatra darzanAt / tato na kiMcidetadapi / ato'numAnAdapi na tatsiddhiH / aura jo samasta bhedoMke paramabrahmavivarttitva kahA hai, vaha bhI isa sthalameM anvIyamAna ( saMbaMdhako prApta hote hue ) dvayake sAtha vyAptiko dhAraNa karatA hai arthAt ' saba padArtha brahmavivartta hai satvarUpa ekarUpase saMbaddha honeke kAraNa isa anumAnameM doke vinA saMbaMdha hI nahIM ho sakatA hai, kyoMki, jaba bhinna 2 do padArtha hote haiM tabhI unake paraspara saMbaMdha hotA hai / ataH yaha anumAna eka paramabrahmahI tattva hai isarUpa puruSAdvaitako khaMDita karatA hI hai / aura ghaTaAdi padArthoMke madhyameM caitanyakA anvaya ( jJAnakA saMbaMdha ) bhI nahI hai, kyoMki; ghaTAdi padArthoMmeM mRttikA AdikA hI anvaya dekhA jAtA hai isakAraNa anumAnase bhI | ekaparamabrahmAtmaka tattva siddha nahIM hotA hai / kiJca pakSahetudRSTAntA anumAnopAyabhUtAH parasparaM bhinnA abhinnA vA / bhede dvaitasiddhirabhede tvekarUpatApattiH / | tatkathametebhyo'numAnamAtmAnamAsAdayati / yadi ca hetumantareNApi sAdhyasiddhiH syAttarhi dvaitasyApi vAGmAtrataH / kathaM na siddhiH / taduktam " hetoradvaitasiddhizced dvaitaM syAddhetusAdhyayoH // hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim // 1 " Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 106 // isa viSayameM aura bhI vizeSa praSTavya yaha hai ki,- anumAnake upAyabhUta jo pakSa, hetu aura dRSTAnta hai, ve paraspara bhinna hai vAla rA.je.zA. abhinna hai / yadi vAdI kaheM ki,-pakSa, hetu tathA dRSTAnta paraspara bhinna hai; taba to dvaita siddha hotA hai aura yadi kaheM ki-pakSa, hetu, dRSTAnta paraspara abhinna hai to ina sabake eka rUpatAkI prApti hotI hai, aura jaba pakSa-hetu-dRSTAnta paraspara ekarUpa hoMge to ina pakSa-hetu-dRSTAntoMse anumAna apane kharUpako kaise prApta hogA arthAt anumAnakI utpatti hI na hogI / aura yadi kaheM ki hetuke vinA bhI sAdhyakI siddhi hotI hai, to Agamase vA kahane mAtrase hI dvaitakI siddhi bhI kaise na hogI ? arthAt jaise ve hetuke vinA puruSAdvaitako mAnate hai, usIprakAra dvaitako bhI kyoM nahIM mAnate hai ? so hI kahA hai, ki,-" hetuse advaitako siddha kiyA jAve taba to hetu aura sAdhya ina donoMkA dvaita siddha hogA? aura yadi hetuke vinA hI advaitako siddha kareM to kevala ) vacanamAtrAse dvaitakI siddhi kyoM na hogii| 1" athavA yadi yahAM vADmAtrazabdase Agama arthakA grahaNa kiyA jAve to yaha artha hotA hai ki yadi hetuke vinA kevala Agamase hI eka paramabrahmako siddha kareM to eka to paramabrahmatattva hai hI aura dUsarA Agamatattva ho jAyagA, isakAraNa Agamase bhI dvaitakI siddhi hotI hai| | "puruSa evedaM sarvam" ityAdeH," sarva vai khalvidaM brahma" ityAdezcAgamAdapi na ttsiddhiH| tasyApi dvaitAviKe nAbhAvitvena advaitaM prati prAmANyAsambhavAt / vAcyavAcakabhAvalakSaNasya dvaitasyaiva tatrApi darzanAt / taduktam / 'karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM virudhyate / vidyAvidyAdvayaM na syAdvandhamokSadvayaM tathA // 1 // " tataH kathamAgamAdaKopi ttsiddhiH| tato na puruSAdvaitalakSaNamekameva pramANasya vissyH| iti suvyavasthitaH prpnycH| iti kaavyaarthH||13|| aura 'yaha saba puruSa hI hai' 'yaha sava brahma hI hai' ityAdi jo AgamapramANa hai, usase bhI usa eka hI parama brahmakI siddhi nahIM IN hotI hai| kyoMki vaha Agama bhI dvaitake vinA nahIM ho sakatA hai, isakAraNa advaitako siddha karaneke artha usako pramANatA nahIM ho sakatI hai / kyoMki, usa AgamameM bhI vAcyavAcakabhAvarUpa ( zabda artharUpa ) dvaita hI dekhA jAtA hai / so hI kahA hai ki // 106 // 'karmadvaita, phaladvata, lokadvaita, vidyA aura avidyAkA dvaya tathA baMdha aura mokSakA dvaya ye saba viruddha hote hai // 1 // ' bhAvArthayadi advaitahIko mAnA jAve to puNya-pAparUpI kauMkA dvaita na hogA, usake na honepara usakA phalarUpa sukha-duHkharUpI dvaita na hogaa| usake na honepara isaloka tathA paralokarUpa dvaita na hogaa| yadi avidyAke udayase puNya-pApAdikA dvaita mAneM to puNya-pApake Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinA vidyA avidyAkA dvaita na hogA aura vidyA avidyAke dvaitake vinA baMdhamokSakA dvaita na hogA / arthAt Agamake na mAnanepara sarva vyavasthA lupta ho jAyagI isakAraNa Agamase bhI usa eka parama brahmakI siddhi nahIM hotI hai / aura jaba aisA huA to ekaparamabrahmarUpa tattvahI pramANakA viSaya na rahA, kintu anya padArtha bhI pramANake viSaya hue aura isaprakArase prapaMca suvyavasthita ho gayA arthAt vedAntI jo eka paramabrahmako hI savarUpa mAnate the aura prapaMcako mithyArUpa mAnate the usakA khaMDana huA aura jisa prakAra brahma tattva hai, usI prakAra saMsArake sabhI padArtha tattva haiM yaha siddha hogayA; isa prakAra kAvyakA artha hai // 13 // ma atha svAbhimatasAmAnyavizeSobhayAtmakavAcyavAcakabhAvasamarthanapurassaraM tIrthAntarIyaprakalpitatadekAntagocaravA cyavAcakabhAvanirAsadvAreNa teSAM pratibhAvaibhavA'bhAvamAhaH__ aba AcArya apane abhISTa aise sAmAnya tathA vizeSa ina donoM svarUpoMke dhAraka vAcyavAcakabhAvakA pahile samarthana karake tatpazcAt anyamatAvalaMbiyoMkA mAnA huA jo kevala sAmAnya tathA kevala vizeSake gocara aisA vAcya aura vAcakabhAva hai, usakA khaMDana karake usake dvArA una anyamatiyoM ke uttamabuddhirUpa saMpadAkA abhAva kahate haiM, arthAt ve vAdI buddhirahita hai;| yaha sUcita karate haiM: anekamekAtmakameva vAcyaM dvayAtmakaM vAcakamapyavazyam / ato'nyathA vAcakavAcyaklaptAvatAvakAnAM prtibhaaprmaadH||14|| sUtrabhAvArthaH-vAcya ( kahaneyogya padArtha ) sAmAnyakI apekSAse ekakharUpa hai, taubhI vizeSakI apekSAse anekarUpa hI hai| aura vAcaka ( una padArthoM ko kahanevAlA zabda ) bhI nizcayakarake sAmAnyakI apekSAse ekarUpa hai aura vizeSakI apekSAse anekarUpa hI hai / isakAraNa he nAtha! jo anyamatAvalambI isa ukta siddhAMtake viruddha vAcyavAcakabhAvakI kalpanA karate hai| unake uttama buddhikA nAza ho rahA hai // 14 // vyAkhyA-vAcyamabhidheyaM cetanamacetanaM ca vastu (evakArasyApyarthatvAta) sAmAnyarUpatayA ekAtmakamapi vyaktibhedenA'nekamanekarUpam / athavA'nekarUpamapi ekAtmakamanyo'nyasaMvalitatvAditthamapi vyAkhyAne na doSaH / tathA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. sthAdvAdama. meM ca vAcakabhabhidhAyaka zabdarUpaM tadapyavazyaM nizcitaM dvayAtmakaM saamaanyvishessobhyaatmktvaadekaanekaatmkmityrthH| (ubhayatra vAcyaliGgatve'pyavyaktatvAnnapuMsakatvam / avazyamitipadaM vAcyavAcakayorubhayorapyekAnekAtmakatvaM nishci||107|| nvattadekAntaM vyvcchintti)|at upadarzitaprakArAdanyathA sAmAnyavizeSakAntarUpeNa prakAreNa vAcakavAcyaktRptau vAcyavAcakabhAvakalpanAyAmatAvakAnAmatvadIyAnAmanyayUthyAnAM pratibhApramAdaH prjnyaaskhlitmitykssraarthH| (atra cAlpasvaratvena vAcyapadasya prAgnipAte prApte'pi yadAdau vAcakagrahaNaM tatprAyo'rthapratipAdanasya zabdAdhInatvena vAcakasyAya'tvajJApanArtham ) tathA ca shaabdikaaH| "na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhaaste|1|" iti / vyAkhyArthaH-"vAcyama" kathana karane yogya cetana tathA acetana padArtha "ekAtmakam api" sAmAnyarUpatAse eka kharUpa hai, taubhI "anekam" vyaktiyoMke bhedase aneka rUpa hai| [ 'ekAtmakameva' yahA~para jo evakAra hai; vaha apike arthameM hai| ] athavA mUlameM arthAt "anekamekAtmakameva" yahAMpara aneka aura eka ye donoM zabda paraspara mile hue hai| isa liye vAcya aneka hai, taubhI ekarUpa haiM; aisA vyAkhyAna kiyA jAve to usameM bhI koI doSa nahI hai / aura " vAcakam " padArthoM kA | kathana karanevAlA zabdarUpa vAcaka "api" bhI "avazyam" nizcaya karake "dvayAtmakam" sAmAnya tathA vizeSa; ina donoM kharUpoMkA dhAraka honese eka aura anekarUpa hai| [ vAcya aura vAcaka ye donoM zaLa yadyapi vAcyaliGgake dhAraka haiM tathApi abyaktatAse yahApara napuMsakaliGgakA prayoga kiyA gayA hai / aura mUlameM jo avazya yaha pada diyA gayA hai| vaha vAcya aura vAcaka ina donomeM hI eka tathA anekapanekA nizcaya karAtA huA vAcya aura vAcakake usa eka tathA anekapaneke ekAtako dUra karatA hai / ] "ataH" isa Upara dikhAye hue prakArase " anyathA" sAmAnya aura vizeSake ekAMtarUpa prakArase "vAcakavAcyaklaptau" vAcaka aura vAcyabhAvakI kalpanA karanemeM "atAvakAnAm" he jineMdra! Apase sambadha na rakhanevAloMke arthAt anya matAvalambiyoMke "pratibhApramAdaH" buddhikA nAza hai, isa prakAra akSaroMkA artha hai| "vAcakavAcyaklaptau" yahAMpara yadyapi alpakharapanese vAcyapadakA pUrvanipAta prApta hotA thA taubhI jo pahile vAcyakA grahaNa na karake vAcakakA grahaNa kiyA gayA hai, vaha isa bAtako vidita karaneke liye hai ki, prAyaH arthakA pratipAdana karanA zabdake adhIna hai, isaliye vAcaka arthAt // 107 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda vAcyakI apekSA pUjya hai / so hI vaiyAkaraNa kahate hai ki, "lokameM aisA koI pratyaya nahI hai, jo zabdake anugama ( saMbaMdha )ke binA hove / saba hI jJAna zabdake sAtha jur3A huA hI mAno bhAsatA hai" // 1 // ___ bhAvArthastvevam / eke tIthikAH sAmAnyarUpameva vAcyatayA abhyupagacchanti / te ca dravyAstikanayAnupAtino mImesAMkabhadA'dvaitavAdinaH sAMkhyAzca / kecicca vizeSarUpamevaM vAcyaM nirvacanti / te ca paryAyAstikanayAnusAriNaH saugatAH / apare ca parasparanirapekSapadArthapRthagbhUtasAmAnyavizeSayuktaM vastu vAcyatvena nizcinvate / te ca naigamanayAnurodhinaH kANAdA AkSapAdAzca / bhAvArtha to isa prakAra hai| ki, eka matavAle sAmAnyarUpako hI vAcyarUpatAse svIkAra karate hai| ve dravyAstikanayakA anusakAraNa karanevAle mImAMsakamatake eka bhedarUpa advaitavAdI arthAt vedAMtI, aura sAMkhyamatavAle hai| aura kitane hI vAdI vizeSarUpako hI vAcya kahate hai aura ve paryAyAstikanayAnusArI saugata (bauddha) hai / aura dUsare vAdI parasparakI apekSAse rahita tathA padArthase| bhinnarUpa jo sAmAnya vizeSa haiM, una karake sahita aise padArthako vAcyarUpatAse nizcita karate hai / ve naigamanayakA anusaraNaIN karanevAle vaizeSika tathA naiyAyika hai|| __etacca pakSatrayamapi kiNciccrcyte| tathAhi-saMgrahanayAvalambino vAdinaH pratipAdayanti / sAmAnyameva tattvaM tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAt / tathA sarvamekamavizeSeNasaditijJAnAbhidhAnA'nuvRttiliGgAnumitasattAkatvAt / tathA dravyatvameva tattvaM tato'rthAntarabhUtAnAM dhrmaa'dhrmaakaashkaalpudgljiivdrvyaannaamnuplbdheH| kiMca ye sAmAnyAt pRthagbhUtA anyo'nyavyAvRttyAtmakA vizeSAH kalpyante, teSu vizeSatvaM vidyate na vA ? / no cenniHsvabhAvatAprasaGgaH / svarUpasyaivA'bhAvAt / asti cettarhi tadeva sAmAnyam / yataH samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam / vizeSarUpatayA ca sarveSAM teSAmavizeSeNa pratItiH siddhaiva / __ aba ina pUrvokta tInoM hI pakSoMkA kucha khaNDana karate hai| so hI dikhalAte hai:-saMgrahanayako dhAraNa karanevAle vAdI arthAt 1 zabdArthatayA ityadhikam / 2 naigamanayA'nugAmina. / iti dvitiiypustkpaatthH| 3 sarvapadArtheSu saditijJAnAbhidhAne tayoranuvRttireva yalliGgaM tenA'numitA sattA yasya tattathA / / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 108|| vedAMtI aura sAMkhya kahate hai ki, sAmAnya hI tattva hai; kyoMki usa sAmanyase bhinnarUpa aise vizepa nahI dekhe jAte haiM / tathA saba eka hai; kyoMki vizeSarahitapanese sat isaprakArake jJAnanAmaka jo anuvRttirUpa liGga hai usake dvArA usakI sattAkA anumAna kiyA jAtA hai| tathA dravyatva hI tattva hai kyoMki usa dravyatvase bhinna padArtharUpa aise dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala, aura jIva dravya nahIM dekhe jAte haiN| aura bhI vizeSa yaha hai ki, jo sAmAnyase bhinna aise eka dUsarekI paraspara vyAvRtti karanerUpa vizeSoMkI kalpanA kI jAtI hai, una vizeSoM meM vizeSatva dharma rahatA hai vA nahI rahatA hai| yadi isa praznake uttarameM kahA jAve ki, vizeSoM meM vizeSatva nahIM rahatA hai / to vizeSoMke khabhAvarahitatAkA prasaga hotA hai / kyoMki una vizeSoM meM vizeSatvarUpa nijakharUpakA hI abhAva hai| yadi kahA jAve ki, vizeSoMmeM vizeSatva hai to vaha vizeSatva hI sAmAnya hai / kyoMki samAnoMkA jo kI |bhAva hai; vahI sAmAnya kahalAtA hai aura vizeSarUpatAse una saba sAmAnyoMke samAnarUpatAse pratIti siddha hI hai| api ca vizeSANAM vyAvRttipratyayahetutvaM lakSaNam / vyAvRttipratyaya eva ca vicAryamANo na ghaTate / vyAvRttirhi 1 vivakSitapadArthe itarapadArthapratiSedhaH / vivakSitapadArthazca svasvarUpavyavasthApanamAtraparyavasAyI kathaM padArthAntarapratiSedhe pragalbhate / na ca svarUpasatvAdanyattatra kimapi yena tannipedhaH pravartate / tatra ca vyAvRttau kriyamANAyAM svAtmavyatiriktA vizvatrayavarttino'tItavartamAnA'nAgatAH padArthAstasmAd vyAvartanIyAH / te ca nAjJAtasvarUpA vyAvartayituM shkyaaH| tatazcaikasyApi vizeSasya parijJAne pramAtuH sarvajJatvaM syAt / na caitattrAtItika yauktikaM vA / vyAvRttistu nissedhH| sa cA'bhAvarUpatvAttucchaH kathaM pratItigocaramaJcati khapuSpavat / aura vizeSoMkA vyAvRtti pratyayakA heturUpa lakSaNa hai| aura jaba vicAra karate hai to vizepoMmeM vyAvRtti pratyaya hI siddha nahIM | ka hotA hai / kyoMki, kisI vivakSita padArthameM anyapadArthakA jo niSedha hai, usako vyAvRtti kahate hai / aura nijakharUpake sthApana (siddha karane ) mAtrameM hI samApta ho jAnevAlA vivakSita padArtha anya padArthoMke niSedha karanemeM kaise pravRtti kara sakatA hai / aura va kharUpasatvake arthAt nijarUpameM vidyamAnatAke sivAya usa padArthameM anya kucha bhI nahIM hai, jisase ki, anyapadArthake niSedhakI | pravRtti hove / aura usameM yadi vyAvRtti kI jAve, to usa padArthake nijakharUpase bhinna aise jo tInalokameM rahanevAle bhUta, al bhaviSyat aura vartamAnakAla sambandhI sabhI padArtha ve usa padArthase bhinna karane yogya hoveMge / aura nahIM jAnA gayA hai kharUpa . // 108 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinakA aise ve padArtha usa padArthake nija varUpase bhinna nahI kiye jA sakate hai| aura phira isaliye eka padArthakA vizeSa kharUpa jAnanepara saba padArthoM ke kharUpakA jJAna hojAnese pramAtA ( jAnanevAle ) ke sarvajJapanA siddha hone lgegaa| aura yaha arthAta eka vizeSake jAnanese sarvajJatAkA honA pratIti karaneyogya athavA yuktisaMgata nahIM hai / vyAvRttikA artha niSedha hai / aura vaha niSedha abhAvarUpa honese tuccha hai, isa kAraNa jaise AkAzakA puSpa abhAvarUpa honese pratItike gocara nahIM hotA hai, usI prakAra yaha vyAvRtti bhI pratItike viSayapaneko kaise prApta ho sakatI hai| 9 tathA yebhyo vyAvRttiste sadrUpA asadrUpA vA ? asadrUpAzcettarhi kharaviSANAt kiM na vyAvRttiH ? sadrUpAzcetsA mAnyameva / yA ceyaM vyAvRttivizeSaiH kriyate sA sarvAsu vizeSavyaktiSvekA anekA vA ? anekA cettasyA api vizeSatvApattiranekarUpatvaikajIvitatvAdvizeSANAm / tatazca tasyA api vizeSatvAnyathAnupapatteAvRttyA bhAvyam / / vyAvRtterapi ca vyAvRttau vizeSANAmabhAva eva syaat| tatsvarUpabhUtAyA vyAvRtteH pratipiddhatvAdanavasthApAtAcca / ekA cetsAmAnyameva saMjJAntareNa pratipannaM syAdanuvRttipratyayalakSaNA'vyabhicArAt / kiM cAmI vizepAH sAmAnyAdbhinnA abhinnA cA? bhinnaashcenmnnddkjttaabhaaraanukaaraaH| abhinnAzcettadeva tatsvarUpavat / iti saamaanyaikaantvaadH|| | tathA jina padArthoM se vyAvRtti kI jAtI hai ve padArtha satrUpa hai vA asatrUpa haiM ? yadi kaho ki ve padArtha asatUpa hai| abhAvarUpa gadheke sIgase bhI vyAvRtti kyoM nahIM hotI hai ? yadi kaho ki, ve padArtha satarUpa haiM; to ve padArtha sAmAnyarUpa hI hue| aura vizeSa padArtha jisa vyAvRttiko karate hai, vaha vyAvRtti saba vizeSa vyaktiyoMmeM eka hI hai ? athavA aneka hai ? yadi kaho ki, aneka hai, to vaha nyAvRtti bhI vizeSarUpa hI huii| kyoMki vizeSoMke anekarUpapanA hI eka jIvita hai arthAt anekarUpatA hI vizeSoMkA kharUpa hai / aura taba usa vyAvRttikI bhI vizeSarUpatAke sivAya anyaprakAra siddhi na honese arthAt vyAvRtti vizeSarUpA siddha honese vyAvRtise bhI anya vyAvRtti honI cAhiye / aura yadi vyAvRttikI bhI vyAvRtti ho to vizepoMkA abhAva hI hojaaygaa| kyoMki vizeSasvarUpa jo vyAvRtti hai usakA pratiSedha hI vizeSokA abhAva hai / aura anavasthA doSakI bhI prApti hotI hai| yadi kaho ki vyAvRtti eka hai to dUsare nAmamAtrase tumane sAmAnyako hI khIkAra kiyaa| kyoMki, anuvRttipratyayarUpa jo sAmAnyakA lakSaNa hai vaha yahAM ghaTa jAtA hai, vyabhicAra nahIM hai| yahAMpara aura bhI vizepa kathana yaha hai ki,ye vizeSa sAmAnyase bhinna hai? ki abhinna hai? yadi kaho Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 1.9 // on sarUparyAyanayAnvayinastu bhAvantya nubhavakAle varNasaMsthatA etAsu paJcasvayamAprityayastu svahetudattazakti pAvAt / na hiNyAnubhavAbhAvAtyAtmana IkSate syApyam / kSaNameM naSTa honevA zauAdi vyaktimamA eka tathA sadA / sthAdAdama. ki bhinna haiM to meMDakake jaTAbhArake samAna hai / yadi kaho ki abhinna hai to jaise sAmAnyase abhinna honeke kAraNa sAmAnyakA rAjai.zA. kharUpa sAmAnyarUpa hai usI prakAra ve vizeSa bhI sAmAnyarUpa hI hoNge| isa prakAra sAmAnyakA ekAMtaviSayaka vAda hai| pryaaynyaanvyinstubhaassnte|-viviktaaHkssnnkssyinno vizeSA eva paramArthaH, tato viSvagabhUtasya sAmAnyasyA'pratIyamAnatvAt / na hi gavAdivyattyanubhavakAle varNasaMsthAnAtmakaM vyaktirUpamapahAyA'nyatkiMcidekamanuyAyi pratyakSe kI pratibhAsate; tAdRzasyAnubhavAbhAvAt / tathA ca paThanti / "etAsu paJcasvavabhAsinISu pratyakSabodhe sphuTamaGgalISu / sAdhAraNaM rUpamavekSate yaH zRGgaM zirasyAtmana IkSate sH|1|" ekAkAraparAmarzapratyayastu svahetudattazaktibhyo vyaktibhya evotpadyate / iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAyyam / ___ aba paryAyAstika nayake anuyAyI bauddha kahate hai ki, bhinna aura kSaNa kSaNameM naSTa honevAle jo vizeSa hai ve hI paramArthaN/ rUpa hai| kyoMki una vizeSoMse bhinnarUpa kisI sAmAnyakI pratIti nahIM hotI hai| kAraNa ki gauAdi vyaktiyoMkA jisa samaya pU" anubhava hotA hai usa samaya varNa (raMga) tathA saMsthAnakharUpa jo vyaktikA AkAra hai, usako chor3akara anya kucha bhI eka tathA sava 1 vyaktiyoMmeM cale Ate hue padArthakA arthAt sAmAnyakA pratyakSameM pratibhAsa nahIM hotA hai, kyoMki aise kisI padArthakA anubhava hI nahIM Lal hotA hai / so hI vidvAnone kahA hai ki " pratyakSa jJAnameM prakaTarUpase dIkhatI huI ina pAMcoM aMguliyoMmeM jo sAdhAraNa rUpako arthAt sAmAnyako dekhatA hai vaha puruSa apane mastakapara sIMgako dekhatA hai|" aura eka AkArake vicArakI pratIti to apane kAraNoMse utpanna huI hai zakti jinameM aisI vyaktiyoMse hI utpanna hotI hai| isa kAraNa usa anuvRttipratyayase jo sAmAnyako siddha kiyA jAtA hai vaha nyAyasaMgata nahIM hai| kiM ca yadidaM sAmAnya parikalpyate tadekamanekaM vA ? ekamapi sarvagatamasarvagataM vA ? sarvagataM cekiM na vyaktyantarAledhUpalabhyate ? / sarvagataikatvA'bhyupagame ca tasya yathA gotvasAmAnyaM govyaktIH kroDIkaroti evaM kiM na ghaTapaTAdivyaktIrapi; avizeSAt ? / asarvagataM cedvishessruupaapttirbhyupgmbaadhshc| // 109 // ___aura bhI adhika vaktavya yaha hai, ki jo yaha sAmAnya kalpita kiyA jAtA hai, vaha sAmAnya ekarUpa hai ? athavA anekarUpa hai ? 5 yadi kaho ki eka hai to bhI prazna hotA hai ki vaha sAmAnya sarvagata hai vA asarvagata hai ? yadi kaho ki sarvagata hai to vaha zAdadaM sAmAnya parikakatvA'bhayupagame ca tadvazeSarUpApattirapaghAsAmAnya ekarUpa hai| kA sarvagata hai to vaha Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktiyoMke vyavadhAnameM kyoM nahIM milatA hai ' aura sAmAnyako sarvagata tathA eka mAnanepara jaise gotva (gauo meM rahanevAlA) sAmAnya sampUrNa govyaktiyoM meM vyApakara rahatA hai; usI prakAra ghaTa paTa Adi vyaktiyoMko bhI kyoM nahIM grahaNa karatA hai / kyoMki; avizeSa hai| arthAt vaha sAmAnya sarvagata tathA eka hai isa kAraNa usake samakSa meM jaisI gau hai usI prakAra anya vyaktiye bhI hai / yadi kaho ki, vaha sAmAnya eka tathA asarvagata hai to usa sAmAnya vizeSarUpa ThaharatA hai aura tumhAre matakA bhI khaMr3ana hotA hai / athA'nekaM gotvA'zvatvaghaTatvapaTatvAdibhedabhinnatvAtte tarhi vizeSA eva svIkRtAH anyo'nyaM vyAvRttihetutvAt / na hi yagotvaM tadazvatvAtmakamiti / arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNam / tacca vizeSeSveva sphuTaM pratIyate / na hi / sAmAnyena kAcidarthakriyA kriyate; tasya niSkriyatvAt; vAhadohAdikA svarthakriyAsu vizeSANAmevopayogAt / tathedaM sAmAnyaM vizeSebhyo bhinnamabhinnaM vA ? / bhinnaM cedavastuH vizeSavizleSeNA'rthakriyAkAritvA'bhAvAt abhinnaM cedvizeSA eva tatsvarUpavat / iti vizeSaikAntavAdaH / yadi kaho ki gotva azvatva ( ghoDApanA ) ghaTatva paTatva Adi bhedoMse bhinna honeke kAraNa vaha sAmAnya anekarUpa hai to | tumane parasparakI vyAvRtti karane meM kAraNa aise vizeSa hI svIkAra kiye / kyoMki; jo gotva hai vaha azvapanerUpa nahIM ho sakatA hai / | tathA padArthakA lakSaNa arthakriyAkAritva hai / aura vaha arthakriyAkArIpanA vizeSoMmeM hI prakaTarUpase pratIta hotA hai / kAraNa ki, | sAmAnyase koI bhI arthakriyA nahIM kI jAtI hai / kyoMki; vaha kriyArahita hai / aura vAhanA, dUdha dohanA ityAdirUpa jo arthakriyA hai unameM vizeSoMkA hI upayoga hotA hai| tathA yaha sAmAnya vizeSoMse bhinna hai ? vA abhinna hai ? yadi kaho ki bhinna hai| to tumhArA mAnA huA sAmAnya koI padArtha hI nahIM hai / kyoMki; vizeSase bhinna honeke kAraNa isameM arthakriyAkAritvakA abhAva hai / yadi kaho ki abhinna hai to vizeSoMke kharUpake samAna vaha sAmAnya bhI vizeSa hI huA / vizepoko hI sarvathA | mAnanevAlokA isa prakAra kahanA hai // naigamanayA'nugAminastvAhuH / -- svatantrau sAmAnyavizeSau; tathaiva pramANena prtiittvaat| tathAhi / sAmAnyavizeSAvatyantabhinnau; viruddhadharmAdhyAsitatvAt / yAvevaM tAvevaM yathA pAthaH pAvakau / tathA caitau / tasmAttathA / sAmAnyaM hi gotvAdi sarvagatam / tadviparItAzca zavalazAvaleyAdayo vizeSAH / tataH kathamepAmaikyaM yuktam ? Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iamin aise jo vaizeSika aura naiyAcikA pratIta hote haiM / ko dhAraka hote haiM ve eka prakAra ye donoM ki sthAdvAdamaM. // 11 // tihiM sa vizeSaca vyavahAraM na praviSyatA tadgrAlatI hai, to usa vizeSavaha vizeSakI prApti gardana honesa pramAtA (hA nahIM / naigamanayakA anusaraNa karanevAle aise jo vaizeSika aura naiyAyika haiM ve kahate haiM ki, sAmAnya tathA vizeSa ye dono svataMtra rAjeza (khAdhIna arthAt paraspara nirapekSa ) hai| kyoMki, pramANadvArA aise hI pratIta hote hai / so hI dikhalAte haiN| sAmAnya aura vizeSa ye donoM atyata bhinna hai| kyoMki, viruddha dharmakA dhAraNa karanevAle hai| jo viruddha dharmake dhAraka hote haiM ve eka dUsarese atyaMta bhinna hote hai| jaise ki jala aura agni| ye donoM paraspara viruddha dharmake dhAraka honese atyaMta bhinna hai| usI prakAra ye dono sAmAnya vizeSa bhI viruddha dharmake dhAraka hai isa kAraNa atyata bhinna hai / kyoMki gova (gaupanA) Adi jo sAmAnya hai vaha to sarvavyApI hai aura gauvyaktimeM prApta jo karburavarNa tathA citravarNa Adi rUpavizeSa hai, ve sAmAnyase viparIta arthAt asarvagata hai| isa kAraNa sAmAnya aura vizeSa ina donoMkI ekatA kaise ThIka ho sakatI hai arthAt sAmAnya aura vizeSa ye donoM eka nahIM hai| kA na sAmAnyAtpRthagvizeSasyopalambha iti cet kathaM tarhi tasyopalambha iti vAcyam ? sAmAnyavyAptasyeti cenna tarhi sa vizeSopalaMbhaH, sAmAnyasyApi tena grahaNAt / tatazca tena bodhena viviktavizeSagrahaNA'bhAvAt tadvAcakaM dhU dhvani tatsAdhyaM ca vyavahAraM na prvrtyetprmaataa| na caitadasti; vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRttidarzanAt / tasmAdvizeSamabhilapatA tatra ca vyavahAraM pravattayatA tadgrAhako vodho viviktobhyupgntvyH| | yadi kaho ki, sAmAnyase judA vizeSa kahIM nahIM milatA hai, to usa vizeSakI prApti kisa prakArase ho sakatI hai so batAnA cAhiye / yadi kaho ki, sAmAnyake sAtha mile hue vizeSakI prApti hotI hai to vaha vizeSakI prApti nahIM huI / kyoMki, usake dvArA sAmAnyakA bhI grahaNa hotA hai / aura isa kAraNa usa jJAnadvArA sAmAnyase bhinna zuddha vizeSakA grahaNa na honese pramAtA (jJAna kara-27 nevAlA ) usa vizeSake kahanevAlI dhvani (zabda) ko aura usa zabdase sAdhya aise vyavahArako nahIM pravargave / paraMtu aisA hai nhiiN| kyoMki, vizeSake vAcaka zabda kI tathA vizeSajanya vyavahArakI pravRtti dekhI jAtI hai| isa kAraNa vizepako cAhanevAle aura usameM vyavahArake pravarttAvanevAle puruSako usa vizeSakA grahaNa karanevAlA bhinna jJAna khIkAra karanA caahiye| __ evaM sAmAnyasthAne vizepazavdaM vizeSasthAne ca sAmAnyazabdaM prayuJjAnena sAmAnye'pi tadgrAhako bodho vivito'nggiikrtvyH| tasmAtsvasvagrAhiNi jJAne pRthak pratibhAsamAnatvAd dvAvapItaretaravizakalitau / tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate / iti svtntrsaamaanyvishessvaadH| cAhiye / yAda grahaNa hotA havAlI dhvani pajanya vyavahAnavAlA mina jAnena sAtataravizakAMta nevAlA vizeSake vAcaka zakarupako usa vizeSakAne ca sAmAnyAsamAnatvAd dvAra // 110 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra sAmAnyake sthAnameM vizeSazabdakA aura vizeSake sthAnameM sAmAnyazabdakA prayoga karanevAle purupako sAmAnyameM bhI usako grahaNa karanevAlA zuddha jJAna svIkAra karanA caahiye| isa kAraNa nija nijako grahaNa karanevAle jJAnameM jude jude pratibhAsita honese sAmAnya aura vizeSa ye donoM hI paraspara eka dUsarese bhinna hai| aura isa kAraNa padArthakA sAmAnyavigepAtmakapanA siddha nahIM hotA hai / isa prakAra khataMtra sAmAnya tathA vizeSakA maMDanarUpa kathana hai| MT tadetatpakSatrayamapi na kSamate kSodaM; pramANabAdhitatvAt sAmAnyavizepobhayAtmakasyaiva ca vastuno nirvigAnama nubhUyamAnatvAt / vastuno hi lakSaNamarthakriyAkAritvam / taccA'nekAntavAde evA'vikalaM kalayanti priiksskaaH| tathA IN hi / yathA gaurityukte khurakakudsAsnAlAGgUlaviSANAdyavayavasaMpannaM vastusvarUpaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate tathA mahiSyAdivyAvRttirapi prtiiyte| | ve ye tInoM hI pakSa vicAranepara nahIM Thaharate hai / kyoMki, pramANase bAdhita hai| kAraNa ki, sAmAnya tathA vizepa ina donoMsvarUpa jo padArtha hai, usIkA nirdoSarUpase anubhava hotA hai| kyoMki; vastukA lakSaNa arthakriyAkAritva hai / aura parIkSako ko vaha lakSaNa anekAMtavAda (jainamata ) meM hI paripUrNarUpase dIkhatA hai / so hI dikhalAte hai ki, jaise gau aisA kahanepara khura thUvA galakambala pUMcha aura sIga Adi avayavoM ( zarIrake bhAgoM ) sahita aisA gaukA svarUpa samasta govyaktiyoMmeM rahanevAlA sApratIta hotA hai usI prakAra bhaisa Adi pazuoMse bhinnatA bhI pratIta hotI hai| IN yatrApi ca zavalA gaurityucyate tatrApi yathA vizeSapratibhAsastathA gotvapratibhAso'pi sphuTa eva / zavaleti / kevalavizeSaNoccAraNe'pi arthAtprakaraNAdvA gotvamanuvarttate / api ca zavalatvamapi nAnArUpaM tathA darzanAt / tato vaktA zavaletyukte koDIkRtasakalazavalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatameva zavalatvaM vyavasthApyate / tadevamAvAlagopAlaM pratItiprasiddhe'pi vastunaH sAmAnyavizepAtmakatve tadubhayaikAntavAdaH pralApamAtram / na hi kvacitkadAcikenacitsAmAnyaM vizepavinAkRtamanubhUyate / vizeSA vA tadvinAkRtAH / kevalaM durNayaprabhAvitamativyAmohaMvazAdekamapalapyA'nyatarabyavasthApayanti vaalishaaH| so'ymndhgjnyaayH| aura bhI-yaha gau zabala ( kAvurI ) hai aisA jahAM kahate hai vahAM bhI jaise vizeSakA pratibhAsa hotA hai usI prakAra gotva naaku rkssnn Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. . sAdvAdama. | sAmAnyakA bhI pratibhAsa spaSTa rItise hotA hI hai / aura yadi zavala aise kevala vizepaNakAhI uccAraNa kiyA jAya to bhI vahAM arthase vA prakaraNase gotva sAmAnyakI anuvRtti hotI hI hai| aura vizeSa kahanA yaha hai ki-zavalapanA bhI aneka prakArakA // 111 // dekhA jAtA hai / isa kAraNa zabala hai, aisA mukhase kahanepara samasta zabalatva sAmAnyako grahaNa karake vivakSita go | vyaktimeM prApta huA hI zabalapanA siddha kiyA jAtA hai / so isa prakAra vAlakase lekara gopAlaparyaMta pratItidvArA prasiddha aise bhI padArthake sAmAnyavizeSAtmaka kharUpameM paraspara khataMtra sAmAnya vizeSakA kathana karanA pralApamAtra hI hai| kyoMki, vizeSake vinA kiye hue IN sAmAnyakA athavA sAmAnyake vinA kie hue vizeSoMkA kisI sthalameM aura kisI samayameM kisIne bhI anubhava nahIM kiyA hai| * kevala ekAMta pakSarUpI durnayakI vAsanAko prApta huI arthAt ekAMtapakSakI dhAraka buddhike vyAmohavaza hokara mUrkha jana ekako chipAkara dUsarekA sthApana karate hai / paraMtu yaha aMdhagajanyAya hai| bhAvArtha-jaise janmAMdha puruSa hAthIke eka eka avayavako grahaNa karake hAthIkA kharUpa jude jude prakArase siddha karate hai, usI prakAra ekAMtapakSase aMdhI huI buddhike dhAraka puruSa bhI sAmAnya vizeSa ina 1 donoMmeMse ekako chipAkara dUsareko siddha karate hai| yepi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktA dopAstepyanekAntavAdapracaNDamudgaraprahArajarjaritatvAnnocchusitumapi kSamAH / aura jo una ekAnta pakSoMke mAnanemeM saMbhavate doSa dikhAye the ve bhI anekAntavAdarUpI pracaNDa mUsalake prahArakara jarjarita honese zvAsa bhI nahIM lesakate hai / arthAt anekAMtavAdase khaMDita hojAneke kAraNa niSphala hai| svatantrasAmAnyavizepavAdinastvevaM pratikSepyAH / sAmAnyaM prativyakti kathaMcidabhinnaM kathaMcittadAtmakatvAdvisazapariNAmavat / yathaiva hi kAcidvyaktirupalabhyamAnA vyaktyantarAdviziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate tathA sadRzapariNAmAtmakasAmAnyadarzanAt samAneti; tena samAno gaurayaM sonena samAna iti prtiiteH| na cAsya vyktisvruupaadbhinntvaatsaamaanyruuptaavyaaghaatH| yato rUpAdInAmapi vyaktisvarUpAdabhinnatvamasti; na ca teSAM guNarUpatAvyAghAtaH / kathaMcidvyatirekastu rUpAdInAmiva sadRzapariNAmasyApyastyeva pRthgvypdeshaadibhaaktvaat| ___ava sAmAnya tathA vizeSa padArthoMko sarvathA khatantra mAnanevAloMkA nirAkaraNa isa prakAra karanA caahiye|-saamaany bhI kathaMci // 111 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvizeparUpa hI honeke kAraNa vyaktise kisI prakAra ( kathaMcit) abhinna hI hai / jaise vizeSa pariNAma / kyoMki, jaise dIkhatI huI koI vastu, anya vastuoMse vizeSarUpa bhinna bhinna dIkhanese prativizeSAkArarUpa pratibhAsatI hai taise hI samAna pariNAmasvarUpa sAmAnya dharmake | dIkhanese yaha usake samAna hai isa prakAra bhI vaha pratibhAsita hotI hai / kyoMki, yaha gau usake samAna hai athavA vaha isake samAna hai aisI pratIti sarvajana meM prasiddha hai / aura yaha sAmAnyarUpa vastuke kharUpase abhinna hai itane mAtrase vastu meM sAmAnyapanekA abhAva ho jAya aisA nahIM hai / kyoMki, rUpAdika bhI vastuse abhinna hai paraMtu isaliye rUpAdikoM meM guNapanA na rahai aisA nahI hai / vyakti tathA sAmAnyake | nAmAdika bhinna bhinna honekI apekSA vyakti tathA sAmAnyameM kathaMcit bheda bhI hai paraMtu aisA bheda rUpAdika tathA vyaktimeM bhI hai hI / vizeSA api naikAntena sAmAnyAtpRthagbhavitumarhantiH yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavettadA teSAmasarvaMgatatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt / na ca tasya tatsiddhaM; prAguktayuktyA nirAkRtatvAt; sAmAnyasya vizeSANAM ca kathaMcitparasparAvyatirekeNaikAnekarUpatayA vyavasthitatvAt / vizeSebhyo'vyatiriktatvAddhi sAmAnyamapyanekamiSyate / sAmAnyAttu vizeSANAmavyatirekeNa teSAmapyekarUpatA iti / anekAMtavAda ke kathanAnusAra vizeSa bhI sAmAnyase jude nahIM raha sakate hai / kyoMki, yadi sAmAnya sarvagata siddha ho to | vizeSa padArtha sarvagata na honese sAmAnyakI apekSA viruddhadharmavAle mAne jAya, paraMtu sAmAnyameM sarvagatapanA hI siddha nahI hai / | sAmAnya meM sarvagatapanekA nirAkaraNa pahale hI yuktipUrvaka kara cuke hai / yahAM bhI kucha kahate haiM / sAmAnya tathA vizeSomeM kathaMcit abheda siddha honese kathaMcit ekapanA tathA kathaMcit anekapanA bhI siddha hotA hai / sAmAnya svayaM samAnapanese ekarUpa honepara bhI vizeSarUpoMse abhinna honeke kAraNa anekarUpa bhI mAnA jAtA hai| aise hI vizeSAkAra svayaM bhinna bhinna honepara bhI sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa ekarUpa bhI hai / ekatvaM ca sAmAnyasya saMgrahanayArpaNAtsarvatra vijJeyaM; pramANArpaNAttasya sadRzapariNAmarUpasya visadRzapariNAmavat kathaMcitprativyakti bhedAt / evaM cAsiddhaM sAmAnyavizeSayoH sarvathA viruddhadharmAdhyAsitatvam / kathaMcidviruddha dharmAdhyAsitatvaM cedvivakSitaM tadAsmatkakSApravezaH kathaMcidviruddhadharmAdhyAsasya kathaMcidbhedAvinAbhUtatvAt / pAthaH| pAvakadRSTAntopi sAdhyasAdhanavikalaH; tayorapi kathaMcideva viruddhadharmAdhyAsitatvena bhinnatvena ca svIkaraNAt / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAdAdama. // 11 // payastvapAvakatyAdinA hi tayoviruddhadharmAdhyAso bhedazca, dravyatvAdinA punastadviparItamiti / tathA ca kathaM na rAjai.zA. sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTate? iti / tataH suSThuktaM "vAcyamekamanekarUpam" iti| sAmAnyaekatA sadA saMgrahanayakI apekSAse hI sarvatra jAnanI cAhiye / kyoMki, pramANAtmaka jJAnakI apekSA to pratyeka gakkimeM jaise visadRza pariNAma bhinna bhinna hai taise usa samAna pariNAmamaya sAmAnyameM bhI prativyakti kathaMcit bheda hI hai| isa prakAra sAmAnya tathA vizeSameM sarvathA viruddhadharmapanekA nirAkaraNa hotA hai| yadi kathaMcit viruddhadharmapanA iSTa ho to hamArA mAnanA bhI nahI hai / kyoMki kathaMcit viruddha dharma tabhI ho sakatA hai jaba bheda bhI kathaMcit hI ho, na ki sarvathA bheda maannepr| jala tathA amikA dRSTAnta bhI parasparakA bheda sarvathA siddha nahIM kara sakatA hai| kyoki; jala tathA agnimeM bhI viruddhadharmapanA tathA bheda kathaMcit hI mAnA gayA hai / jaise jalapane tathA agnipanese hI jala tathA agnimeM viruda, dharma tathA bheda hai; dravyatvAdika mAMjhI apedA bheda nahIM hai / isa prakAra vastukA pUrNa svarUpa sAmAnyavizeSAtmaka kyoM na mAnA jAya ? isaliye yaha ThIka kahA G PLE ki" vAnyamekamanekarUpam / " arthAt vastu ekarUpa bhI hai tathA anekarUpa bhI hai| evaM vAcakamapi zabdAkhyaM dvayAtmakam (sAmAnyavizepAtmakam ) / sarvazabdavyaktipvanuyAyizavdatvamekam / gAhagAItItramandodAttAnudAttasvaritAdivizeSabhedAdanekam / zabdasya hi sAmAnyavipAtmakatvaM paugalikatvAvyakameva / tathA hi / paudgalikaH zabdaH, indriyArthatvAdrUpAdivat / isI prakAra vastukA vAcaka zabda bhI eka tathA anekarUpa arthAt sAmAnyavizepAtmaka hai| vAcakapanese sarva vyaktiyoma anuyAyI arthAt rahanevAlA honese to ekalpa hai aura zakhakA zana, zArazIkA ganna, tIvra zabda, maMda zabda, udAtta ganda, janudAtta zabda tathA sarita zabda ityAdi atargata bheToMkI apekSA anekarUpa bhI hai| pudgalakI paryAyarUpa honese sAmAnyavizeSAtmaka-na sapanA bhI zabdaneM spaSTa hai / aba pugalapanA kaise hai yaha dikhAte hai| idriyoMke gocara honese jaise rUparasAdika pudgalake avasAnizeSa hai taise zabda bhI pudgalakA avasAvizepa hai| // 112 // | yacAsya pAdgalikatvaniSedhAya sparzazUnyAzrayatvAdatiniviDapradeze pravezanirgamayorapratighAtAt pUrva pazcAcAvaya-17 yAnupalabdheH sUnmamUrtadravyAntarAprerakatvAgaganaguNatvAcceti paJca hetavo yaugairupanyastAste hetvAbhAsAH / tathA hi / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA zabdameM pudgalapanekA khaNDana karaneke abhiprAyase yaugamatavAlone pAMca hetu dikhAye haiM / (1) zabda pudgalamayI nahIM hai| kyoMkisparzaguNarahita hai| (2) zabda pudgalamayI nahIM hai| kyoMki atyaMta saghana padArthoM se bhI praveza karate tathA nikalate hae rukatA nahIM hai / (3) zabda pudgalarUpa nahIM hai| kyoMki zabdarUpa paryAyake pUrvottara paryAyarUpa avayava nahI dIkhate hai (4) / zabda paudgalika nahIM hai| kyoMki; anya choTe choTe mUrtika dravyoMko kaMpA nahIM sakatA hai / (5) zabda pudgalakA vikAra nahI hai| kyoMki, zabda AkAzakA guNa hai / jo paudgalika hotA hai vaha sparzasahita hotA hai, ati saghana vastumeM praveza nahI kara sakatA hai tathA usameMse nikala bhI nahIM sakatA hai, Age pIchekI avasthAke avayava bhI usake dIkhate hai, anya choTe choTe mUrtika dravyoMko vaha kaMpAtA bhI hai aura jo pudgalamayI hotA hai vaha AkAzakA guNa nahI hotA hai / yaugamata loke ye pAMco hI hetu hetvAbhAsa hai| kisa prakAra hetvAbhAsa hai so dikhAte haiN| KI zabdaparyAyasyAzrayo bhASAvargaNA, na punarAkAzam / tatra ca sparzo nirNIyate eva / yathA-zabdAzrayaH sparzavAn anuvAtaprativAtayorviprakRSTanikaTazarIriNopalabhyamAnAnupalabhyamAnendriyArthatvAt tathAvidhagandhAdhAradravyaparamANuvat / ityasiddhaH prathamaH / dvitIyastu gandhadravyeNa vybhicaaraadnaikaantikH| vartamAnajAtyakastUrikAdi gandhadravyaM. hi pihitadvArApavarakasyAntarvizati vahizca niryAti, na cApaugalikam / al zabdarUpa paryAyakA upAdAna kAraNa bhASAvairgaNArUpa pudgala hai; AkAza nahIM hai / aura usameM sparzakA nirNaya bhI hotA hI hai| kaise ? zabdakA Azraya ( upAdAna kAraNa ) sparzasahita hI hai / kyoMki yadi vAyu anukUla (mukhake Agese mukhakI tarapha AnevAlA ) ho tathA sunanevAlA prANI jahAM zabda hotA ho usase dUra ho to bhI zabda sunAI paDatA hai nahI to (vAyu pratikUla IN honepara sunanevAlA zabdakI utpattike sthAnake pAsa ho to bhI) nahI / jaise-yadi vAyu anukUla ( Agese AnevAlA ) ho to sUMghanevAlA prANI gandhake sthAnase dUra rahe to bhI vaha gandha jAnI jAtI hai nahI to nahI (isaliye jaise gandhadravya paudgalika hai| sAtaise zabda bhI paugalika hI honA caahiye)| isa prakAra yogamatavAlekA prathama hetu asiddha huaa| dUsarA hetu bhI gandhadravyase hI| | jo hetu sAdhya siddha karaneke abhiprAyase bolA jAtA hai vaha yadi jhUThA (sadopa) ho to usako hetvAbhAsa kahate haiM / 2 pudgalake ekase khaNDoke samUhako vargaNA kahate haiN| pudgalakI vargaNA sarva vAIsa haiN| inhImase ekakA nAma bhApAvargaNA hai| jinase zabda vanasakai unako bhApAvargaNA kahate haiN| - ra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. sthAdvAdama. // 11 // vyabhicArI honese anaikAntikanAmaka hetvAbhAsa hai / arthAt-jaise gandhadravya atyaMta saghana padArthoMmeM pravezakarate tathA unameMse nikalate hue nahI rukanepara bhI paudgalika hai taise hI zabdake bhI atyaMta saghana padArthameM praveza karate tathA nikalate hue nahIM rukanase paulikapanemeM bAdhA nahI AsakatI hai| kyoMki; uttama kastUrIAdika gandhadravya kivAr3aAdika baMda karadenepara bhI bAharase bhItara ghusa jAtA hai tathA bhItarase nikala bhI AtA hai paraMtu paudgalika hI hai; apaudgalika nahI hai| | atha tatra sUkSmarandhrasaMbhavAnnAtiniviDatvam / atastatra tatpravezaniSkramau / kathamanyathodghATitadvArAvasthAyAmiva kAna tadekArNavatvam ? sarvathA nIrandhre tu pradeze na tayoH sNbhvH| iti cettarhi zabdapyetatsamAnam / ityasiddho hetuH| tRtIyastu vidyullatolkAdibhiranaikAntikaH / caturthopi tathaiva; gandhadravyavizepasUkSmarajodhUmAdibhirvyabhicArAt / na hi gandhadravyAdikamapi nAsAyAM nivizamAnaM tadvivaradvAradezobhinnazmazruprerakaM dRzyate / paJcamaH punrsiddhH| tathA puu'hi| na gaganaguNaH zabdaH, asmadAdipratyakSatvAdrUpAdivat / iti siddhaH paugalikatvAtsAmAnyavizeSAtmakaH zabda iti / ___yadi kaho ki " kivADa AdikoMmeM choTe choTe chidra rahanese atyaMta saghanatA nahI hai isaliye unameM pravezakaranA tathA nikalanA hosakatA hai| yadi aisA na ho to kivADa khule rahanepara jaisA gandha nikalatA hai taisA baMda honepara bhI kyo nahI ? aura jo * sarvathA chidrarahita ho usameM na to praveza hI karasakatA hai aura na nikala hI sakatA hai" to hama bhI zabdame aisA hI khabhAva * mAnate hai| arthAt jisameM sUkSma chidra hoM usImeM zabdakA ghusanA nikalanA hosakatA hai; anyatra nahI / isa prakAra dUsarA | hetu bhI asiddha huA / yadyapi ulkApAta athavA vijalIAdikoMke bhI pahale pIcheke avayava jinase vaha vanai yA nAza y honeke anantara jo rahai, nahIM dIkhate hai paraMtu to bhI ye saba paudgalika hI hai / isaliye tIsarA hetu sadoSa ( anaikAtike ) hai|| cauthA bhI isI prakAra sadopa ( anaikAtika yA vyabhicArI ) hai / kyoMki; aneka prakArake gandhadravya yA sUkSma ( vArIka ) dhUlI athavA dhUmAdika bhI mUrtika dravyakI preraNA nahIM karate hai isaliye yahAM cauthA hetu to vidyamAna hai paraMtu pudgalapanekA abhAvarUpa 1-2 jisa sAdhyake sAdhanekeliye jo hetu colA jAya vaha hetu yadi usa sAdhyake sthAnase anyatra bhI rahe to vaha hetu vyabhicArI athavA anaikAkantika kahA jAtA hai / yaha hesvAbhAsakA eka bheda hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhya nahIM hai isaliye sAdhyake abhAvameM bhI hetu rahanese vyabhicAra athavA anekAntanAmaka dopa AtA hai| kyoMki gandhadravya bhI nAsikAmeM ghusate athavA nikalate pAsakI mUMchoko kaMpAtA nahI hai| pAMcavA hetu asiddha hai| kaise so kahate hai| hamalogoMke bhI sAgocara honese zabda AkAzakA guNa nahI hosakatA hai / jo paudgalika hotA hai vahI hamalogoMkI iMdriyoMke gocara hosakatA hai / jaise rUpa, rasa, gandha, sparza / isa prakAra zabda paugalika siddha honese sAmAnyavizepAtmaka hai| | na ca vAcyam " Atmanyapaudgalikepi kathaM sAmAnyavizeSAtmakatvaM nirvivAdamanubhUyate" iti; yataH saMsAryAtmanaH pratipradezamanantAnantakarmaparamANubhiH saha vahnitApitadhanakuTTitanirvibhAgapiNDIbhUtasUcIkalApavallolIbhAvamApannasya kathaMcitpaugalikatvAbhyanujJAnAditi / yadyapi syAdvAdavAdinAM paudgalikamapaudgalikaM ca sarva vastu sAmAnyavizeSAtmakaM tathApyapaudgalikeSu dharmAdharmAkAzakAleSu tadAtmatvamAgdRzAM na tathA pratItivipayamAyAti / paudgalikeSu punastatsAdhyamAnaM teSAM suzraddhAnam / ityaprastutamapi zabdasya paugalikatvaM sAmAnyavizeSAtmakatvasAdha|| nAyopanyastamiti / " yadi pudgalameM hI sAmAnyavizeSAtmakapanA hai to pudgalarUpa na honepara bhI AtmAmeM sAmAnyavizeSAtmakapanA kyoM nirvivAda jhalakatA hai" yaha prazna karanA ThIka nahIM hai| kyoMki, jaise agnise tapAne tathA ghanose kUTanepara aneka sUiyokA samUha eka piDarUpa hojAtA hai taise saMsArI AtmAke pratyeka pradezameM yoga, kaSAyoMke vaza pratyeka samayameM jo anaMtAnaMta karmaparamANu baMdhako prApta hote haiM unake sAtha ekapanA honese vaha AtmA bhI kathaMcit paudgalika hI ginA jAtA hai / yadyapi syAdvAdI paugalika pRthvI jalAdika tathA apaudgalika dharma, adharma, AkAza, kAla ina dono hI prakArake dravyoMko sAmAnyavizeSAtmaka mAnate hai to bhI alpajJAnI jIva apaudgalika padArthoM meM sAmAnyavizeSAtmakapanA bhaleprakAra nahI samajha sakate hai| paugAlika padArthoM meM to yadi sAmAnyavizeSakA vicAra kiyA jAya to bhaleprakAra samajha sakate hai| isaliye zabdako sAmAnyavizeSAtmaka siddha karaneke abhiprAyase hI zabdameM pudgalapanA vinA prakarNa bhI siddha kiyA hai| atrApi nityazabdavAdisaMmataH zabdaikatvaikAnto'nityazabdavAdya'bhimataH zabdAnekatvaikAntazca prAgdarzitadizA 1 jo hetu dUsare anumAnase vAdhita hosakai vaha asiddha hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 114 // pratikSepyaH / atha vA vAcyasya ghaTAderarthasya sAmAnyavizeSAtmakatve tadvAcakasya dhvanerapi tattvaMH zabdArthayoH kathaMci - ttAdAtmyAbhyupagamAt / yadAhurbhadravAhusvAmipAdAH / yahAMpara zabdako nitya kahanevAlokara mAne gaye zabda ke sarvathA ekapanekA tathA zabdako anitya mAnanevAlokara mAne hue zabdake sarvathA anekapanekA nirAkaraNa prathama dikhAye hue DhaMgase karanA cAhiye / athavA vAcyarUpa ghaTAdika padArtha sAmAnyavizeSAtmaka siddha honese hI una padArthoke vAcaka zabdoMmeM bhI sAmAnyavizeSAtmakapanA siddha ho sakatA hai / kyoMki, zabda tathA arthakA saMbandha kathaMcit tAdAtmyarUpa mAnA gayA hai / yahI bAta pUjya bhadrabAhu svAmI kahI hai -- abhihANaM abhiyAu hoi bhiNNaM abhiNNaM ca / khuraaggimoyaguccAraNamhi jamhA du vayaNasavaNANaM / Navi cheu NAvi dAho Na pUraNaM teNa bhiNNaM tu // jamhA u moyaguccAraNamhi tattheva paccao hoi / Na ya hoi sa aNNatthe teNa abhiNNaM tadatthAu // chAyA-abhidhAnam abhidheyAd bhavati bhinnam abhinnaM ca / kSuraagnimodakoccAraNe yasmAt tu vacanazravaNAnAm / nApi chedo nApi dAho na pUraNaM tena bhinnaM tu / yasmAttu modakoccAraNe tatraiva pratyayo bhavati / na ca bhavati sa anyArthe tena abhinnaM tadarthAt // bhI hai| bolanevAloke mukha tathA "C modaka " ( laDDU ) zabdase pUrita abhidhAna ( vAcaka zabda ) abhidheya ( vAcya = padArtha ) se bhinna bhI hai tathA abhinna sunanevAloMke kAna " churA "zabdase chidate nahIM hai, " agni " zabdase jalate nahIM hai, nahI ho jAte hai isaliye to padArthase zabda bhinna hai / aura jisa modakAdika arthake kahanevAlA zabda bolA jAtA hai usa zabdase usI padArthakA jJAna hotA hai anyakA nahI isaliye arthase zabda abhinna bhI hai / rA. jai.zA. etena " vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA tepAM nArthaM zabdAH spRzantyapi " iti pratyuktam / zabdasya hyetadeva tattvaM yadabhidheyaM yAthAtmyenAsau pratipAdayati / sa ca tattathA pratipAdayan vAcyasvarUpapariNAmapariNata eva vaktuM zakto nAnyathA atiprasaGgAt, ghaTAbhidhAnakAle paTAdyavidhAnasyApi prApteriti / isa kathanase " zabdakI vikalpase utpatti hai tathA vikalpakI zabdase / isa prakAra zabda tathA arthameM pratyeka kAryakAraNarUpa // 114 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to hai paraMtu zabda apane vAcya arthakA sparzamAtra bhI nahIM karate hai|" yaha kathana bhI khaNDita hotA hai, kyoMki; "padArtha, zabda (usa padArthakA vAcaka) tathA jJAna ye tIno hI samAnasaMjJAvAle hote hai" esA pUrvAcAryoMkA vacana hai / zabdakA yahI tattva (prayojana= zabdapanA ) hai ki apane vAcya arthakA yathArtharUpase pratipAdana karai / aura vaha ( zabda ) apane vAcyakA yathArthapanese pratipAdana karatA huA apane vAcyakharUpamaya hokara hI pratipAdana karasakatA hai, anya prakAra nahI / yadi anyathA prakAra bhI karasakai to amuka zabdakA yahI artha hai aisA koI nizcAyaka na honese "ghaTa" zabdase "paTa" padArthakA bhI jJAna kyoM na ho ? (kyoMki aisA honepara isa doSakA koI vyAvartaka nahIM hai)| __ athavA bhaGga yantareNa sakalaM kAvyamidaM vyAkhyAyate / vAcyaM vastu ghaTAdikamekAtmakameva (ekarUpamaipi) sadanekam / (aneksvruupm)| aymrthH|-prmaataa tAvat prameyasvarUpaM lakSaNena nizcinoti / tacca sajAtIyavijAtIyavyavacchedAdAtmalAbhaM labhate / yathA ghaTasya sajAtIyA mRnmayapadArthA vijAtIyAzca paTAdayaH / teSAM vyavacchedastallakSaNam / pRthubudhnodarAdyAkAraH kambugrIvo jaladhAraNAharaNAdikriyAsamarthaH padArthavizeSo ghaTa ityucyate / teSAM ca sajAtIyavijAtIyAnAM svarUpaM tatra buddhyA Arogya vyavacchidyate; anyathA prtiniytttsvruuppricchedaanupptteH| // athavA isa samagra kAvyakA vyAkhyAna dUsare prakArase karate hai / vAcya arthAt ghaTAdika padArtha ekAtmaka bhI arthAt ekarUpa hokara bhI aneka sattAvAle arthAt anekarUpa hai / isakA yaha ( nIce likhe anusAra ) abhiprAya hai ki pramAtA (nizcayakartA) lakSaNase prameyakA kharUpa nizcita karatA hai / aura yaha nizcaya sajAtIya tathA vijAtIya vastuoMkA nirAkaraNa (vyAvRtti) karanepara hI hosakatA hai / jaise maTTIse vane hue padArtha ghar3eke samAnajAtIya haiM aura vastrAdika vijAtIya hai / ina savako jude karanekA nAma hI| usa padArthakA lakSaNa hai / sthUla tathA moTe peTavAlA zaMkhasamAna grIvAvAlA jala dharane tathA lAne Adika prayojanameM samartha jo koI vastu usako ghar3A kahate haiM / isa ghar3AmeM isake sajAtIya maTTIke padArtha tathA vijAtIya vastrAdika padArthoMke svarUpakA kalpanAmAtrase AropaNa kara nirAkaraNa kiyA jAtA hai| yadi ghar3Ase bhinna sajAtIya tathA vijAtIya vastuoMkA nirAkaraNa na kiyA jAya to pratyeka padArthakI " yaha yahI hai anya nahI" aisI niyamita vyavasthA hI na hoskai| 1=ekarUpameva iti pAThAntaram / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga khAdvAdama. // 115 // sarvabhAvAnAM hi bhAvAbhAvAtmakaM svarUpam / ekAntabhAvAtmakatve vastuno vaizvarUpyaM syAt / ekAntAbhAvAtmakatve ca niHsvabhAvatA syAt / tasmAt svarUpeNa sattvAtpararUpeNa cAsattvAdbhAvAbhAvAtmakaM vastu / yadAha " sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca" / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasaMbhavaH" / tatazcaikasmin ghaTe sarvepAM ghaTavyatiriktapadArthAnAmabhAvarUpeNa vRtteranekAtmakatvaM ghaTasya sUpapAdam / evaM caikasminnarthe jJAte sarveSAmarthAnAM jJAna sarvapadArthaparicchedamantareNa tanniSedhAtmana ekasya vastuno viviktatayA paricchedAsaMbhavAt / Agamopyevameva vyavasthitaH " je egaM jANai se savvaM jANaI" / je savvaM jANai se egaM jANai (saMskRtacchAyA-ya eka jAnAti saG sarva jAnAti / yaH sarva jAnAti sa ekaM jaanaati)||" tathA- "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH" // sabhI padArthoMkA kharUpa bhAvAbhAvAtmaka hai| yadi kisI padArthakA svarUpa sadA bhAvAtmaka hI mAnaliyA jAya to vastu saMpUrNa jagatkharUpa hojAya / yadi sarvathA abhAvarUpa hI mAnA jAya to vastukA koI svarUpa hI na Thaharai / isaliye nija kharUpakI apekSA bhAvAtmaka tathA anya rUpakI apekSA abhAvAtmaka sabhava honese vastukA pUrNa svarUpa bhAvAbhAvAtmaka hI saMbhavatA hai / yahI kahA bhI hai "sabhI vastu kharUpakI apekSA satrUpa hai tathA anya kharUpakI apekSA nAstirUpa hai| yadi aisA na ho arthAt yadi sarvathA bhAvasvabhAva hI mAnA jAya to eka vastukI upasthitimeM sabhI vastuoMkI sattA (mojUdagI) upasthita honelagai tathA (yadi abhAvakharUpa hI mAnA 1 jAya to) nija kharUpakA bhI abhAva ho jaay|" isa prakAra eka ghaDAmeM usa ghaDAke atirikta sabhI padArtha abhAvarUpase rahanese yaha siddha huA ki eka bhI ghar3A anekakharUpa hai / aisA siddha honese yaha bhI siddha hotA hai ki jahAM eka padArthakA jJAna ho vahAM dhU sabhI padArthokA jJAna honA caahiye| yadi aisA na ho to kisI bhI iSTa padArthakA svarUpa to yahI hai ki apane sivAya anya sabhIkA niSedha karai / so yaha svarUpa vinA anya sarva padArthoke jAne kaise jAnA jAsakatA hai? AgamameM bhI yahI kahA hai "jo eka vastu jAnaletA hai vaha sabhI jAnaletA hai / jo sarva jAnatA hai vahI eka bhI jAnatA hai|" tazA dUsarA pramANa-" jisane eka padArtha pUrNatayA dekhA hai usane sabhI padArtha pUrNatayA dekhe hai| jisane sarva padArtha pUrNatayA dekhe hai eka padArtha bhI pUrNatayA usIne dekhA hai| ye tu saugatAH parAsattvaM nAGgIkurvate teSAM ghaTAdeH sarvAtmakatvaprasaGgaH / tathA hi| yathA ghaTasya svarUpAdinA // 1 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satvaM tathA yadi pararUpAdinApi syAt tathA ca sati svarUpAditvavatpararUpAditvaprasakteH kathaM na sarvAtmakatvaM bha-3 vet ? parAsattvena tu pratiniyatosau sidhyati / atha na nAma nAsti parAsattvaM kintu svasattvameva taditi cedaho vaidagdhI! na khalu yadeva sattvaM tadevAsattvaM bhavitumarhati / vidhipratiSedharUpatayA viruddhdhrmaadhyaasenaanyoraikyaayogaat| | aba jo bauddhaloga padArthameM parakI apekSA asattva (abhAva) nahIM mAnate hai unake matameM ghaTAdi padArtha sarvajaganmaya hone lageMge / kaise so kahate hai| jaise ghaTa kharUpAdikI apekSAse sat hai taise yadi pararUpAdikI apekSA bhI sat hI ho to svarUpAdikI apekSA sat honeke samAna pararUpAdikI apekSA bhI sat mAnanese sarvAtmakapanA kyoM na ho ? anyakI apekSA asat mAnanepara to aisA siddha hosakatA hai ki yaha yahI hai anya nahI / "ghaTAdikameM anya padArthokA asattva na ho aisA nahI hai kiMtu apanI sattA zAhI parakI asattA hai" yadi bauddhokA aisA kahanA ho to dhanya hai vauddhokI buddhimattA! kyoMki jo sattva bahI asattva kaise ho sakatA hai ? kyoMki; vidhi tathA pratiSedha, ye paraspara virodhI do dharma jinameM hoM unameM ekatA kaisI ? I atha yuSmatpakSepyevaM virodhastadavastha eveti cedaho vAcATatA devAnAM priyasya / na hi vayaM yenaiva prakAreNa sattvaM tenaivAsattvaM yenaiva cAsattvaM tenaiva sattvamabhyupema kiM tu svarUpadravyakSetrakAlabhAvaiH sattvaM pararUpadravyakSetrakAlabhAvai-IAY stvasattvam / tadA va virodhAvakAzaH? bauddha jainose kahate hai ki "tuhmAre mAnane meM bhI yaha virodha hai hI" paraMtu yaha kahanA bauddhokI baDI dhRSTatA hai| hama jisa prakArase savarUpa mAnate hai usI prakArase asarUpa bhI mAnate hoM aisA nahI hai tathA jisa apekSAse padArthakA kharUpa asat mAnate hai usI apekSAse sat bhI mAnate hoM aisA bhI nahI hai| kiMtu apane dravya kSetra kAla bhAvakI apekSAse to pratyeka padArthakoM sat mAnate haiM tathA apanese bhinna padArthoke dravya kSetra kAla bhAvokI apekSAse usI eka padArthako asat bhI mAnate hai| aba kahiye ! virodha kahAM hai? yaugAstu pragalbhante "sarvathA pRthagbhUtaparasparAbhAvAbhyupagamamAtreNaiva padArthapratiniyamasiddheH kiM teSAmasattvA-1 tmakatvakalpanayA" iti tadasat / yadA hi paTAdyabhAvarUpo ghaTo na bhavati tadA ghaTaH paTAdireva syAt / yathA caghaTAbhAvAdinnatvAddhaTasya ghaTarUpatA tathA paTAderapi syAt ghaTAbhAvAdbhinnatvAdeva / ityalaM vistareNa / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 116 // - yaugamatavAle aisA kahate haiM ki abhAvako padArthase sarvathA judA mAnanese hI yadi pratyeka padArthakI judAI siddha hotI hai to 5 usa padArthako hI asarUpa kalpanA karanese kyA prayojana hai ? paraMtu yaha kahanA sarvathA dUSita hai| kyoMki jaba pratyeka padArthakA abhAva to judA aura padArtha judA hI hai isaliye koI bhI padArtha apanese bhinna vastuoMke abhAvarUpa to hai hI nahIM to phira ghar3A bhI vastrAdika anya vasturUpa ho jAnA cAhiye / aura jaise ghaTAbhAvase ghaTa bhinna hai isaliye ghaTa ghaTakharUpa hai| taise vastrAdika bhI ghaTAbhAvase bhinna haiM isaliye ve bhI ghaTavarUpa kyoM na hoM ? bhAvArtha-yogamatameM pratyeka padArthakI sthiti Gusake abhAvase jude honekI apekSA mAnI hai| jaise ghar3AkA abhAva eka judA padArtha hai| vaha jahAM nahIM hotA hai vahAM hI ghar3A hai aisA nizcaya yogamatameM mAnA gayA hai| paraMtu isameM doSa isa prakAra AtA hai ki vastrAdika padArtha bhI ghar3Ake abhAvarUpa nahI hai isaliye vastrAdika bhI ghar3Ake abhAvase bhinna honese ghar3ArUpa kyoM nahI hojAte hai ? kyoMki, vastrAdikoMmeM aisA koI bhI prabala rokanevAlA dharma nahIM hai jo ghar3ArUpa honese roka ske| hamAre yahAM to ghaDAke atirikta sabhI padArthoM ke abhAvasvarUpa usa ghar3Ako mAnA hai / isaliye hamAre yahAM to vaha ghar3A jaba vastrAdikoMke abhAvakharUpa hai to bastrAdikharUpa kaise ho sakatA hai? kyoMki, jo | jisake abhAvakharUpa hai vaha usake AkArarUpa nahIM ho sakatA hai| itanA khaNDana hI vaza hai| evaM vAcakamapi zabdarUpaM dvayAtmakam / ekAtmakamapi sadanekamityarthaH, arthoktanyAyena zabdasyApi bhAvAbhAvAtmakatvAda'tha vA ekaviSayasyApi vaacksyaanekvissytvopptteH| yathA kila ghaTazabdaH saMketavazAt pRthubunodarAdyAkAravati padArthe pravartate vAcakatayA tathA dezakAlAdyapekSayA tazAdeva padArthAntareSvapi tathA vartamAnaH kena vAryate ? bhavanti hi vaktAro yoginaH zarIraM prati ghaTa iti; saMketAnAM puruSecchAdhInatayA'niyatatvAt / yathA caurazabdo'nyatra taskare rUDhopi dAkSiNAtyAnAmodane prasiddhaH / yathA ca kumArazabdaH pUrvadeze'zvinamAse rUDhaH / evaM karkaTIzabdAdayopi tattaddezApekSayA yonyAdivAcakA jnyeyaaH| ___ isI prakAra padArthoke arthakA kahanevAlA zabda bhI dono prakAra hai / arthAt-kathacit ekakharUpa hai, kathacit anekakharUpa hai| ) kyoMki, jaise padArtha bhAvAbhAvAtmaka siddha kiyA hai taise hI zabda bhI bhAvAbhAvAtmaka hai| athavA eka viSayakA vAcaka bhI | zabda aneka viSayakA vAcaka hosakatA hai isaliye bhI zabda bhAvAbhAvAtmaka hai| jaise eka ghar3A saketake vazase sthUla tathA lave // 116 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ peTavAle ghaTanAmaka padArthameM jaise vAcakapanese rahatA hai taise hI yadi kisI deza kAlameM kisI dUsare padArthameM isakA saMketa nizcita |kiyA jAya to kona rokatA hai ? yogIjana zarIrako hI ghar3A kahate haiN| kyoMki; jo zabdake saMketa hote hai ve puruSoMkI icchApara nirbhara honese ekarUpa hI nizcita nahI hai / arthAt-puruSa jaisA cAhate hai vaisA hI zabdakA artha karane lagate hai / jaise caura zabdakA artha anya sthAnoMmeM to cora hI hai paraMtu dakSiNa dezameM caura zabdakA artha odana hai / aura bhI-jaise kumAra zabdakA artha pUrva dezameM Azvina mAsa hai| isI prakAra karkaTI zabdakA artha bhI kisI dezameM kakar3I hotA hai; kisI dezameM yoni hotA hai / ityAdi eka eka zabdake aneka artha hote hai| ___ kAlApekSayA punaryathA jainAnAM prAyazcittavidhau dhRtizraddhAsaMhananAdimati prAcInakAle SaDguruzabdena zatamazItyadhikamupavAsAnAmucyate sma sAMpratakAle tu tadviparIte tenaiva SaDguruzabdenopavAsatrayameva saMketyate jItakalpavyavahArAnusArAt / zAstrApekSayA tu yathA purANeSu dvAdazIzabdenaikAdazI, tripurArNave cA'lizabdena madirAbhipaktAnne ca, maithunazabdena madhusarpipohaNam / ityAdi / na caivaM saMketasyaivArthapratyAyane prAdhAnya; svAbhAvikasAmarthyasAcivyAdeva tatra tasya pravRtteH sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt / yatra ca dezakAlAdau yadarthapratipAdana|| zaktisahakArI saMketastatra tamarthaM pratipAdayati / tathA kAlakI apekSA jaise jaina AmnAyake prAyazcittagranthoMmeMse jItakalpa vyavahAra nAmaka granthake anusAra prAcIna kAlameM to, java ki dhRti, zraddhA, saMhanana ( vala ) Adika vizeSa the " SaDguru" zabdakA artha ekaso assI upavAsa samajhA jAtA thA; paraMtu ava usI " SaDguru" zabdakA artha tIna upavAsa samajhA jAtA hai| zAstroMkI apekSA purANoM meM " dvAdazI" zabdakA artha ekAdazI tathA tripurArNava granthameM "ali" zabdakA artha madirA tathA abhiSikta anna hotA hai / aise hI " maithuna" zabdase madhu tathA ghI samajhA jAtA hai / ityAdi aneka prakAra puruSakI icchAnusAra saketa badala jAte hai| paraMtu aisA bhI nahIM hai ki zabda | to kucha bhI kArya karatA nahIM ho; kevala saMketa hI arthake jatAnevAlA ho| kyoMki, artha to zabdakA hI hotA hai| saMketa to | kevala dezakAlAdikake anusAra artha prakAza karanemeM sahAyakamAtra hai / pratyeka zabda sabhI arthoMko jatA sakatA hai paraMtu jisa dezakAlAdikameM jisa arthake jatAnemeM saketa sahakArI hotA hai usa dezakAlAdikameM usI arthako zabda jatAtA hai / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamA tathA ca nirjitadurjayaparapravAdAH zrIdevasUripAdAH " svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanivandhanaM shbdH|"raajai.shaa. atra zaktipadArthasamarthanaM granthAntarAdavaseyam / atonyathetyAdi uttarArddha pUrvavat / pratibhApramAdastu teSAM sdsde||117|| AMIkAnte vAcyasya pratiniyatArthaviSayatve ca vAcakasyoktayuktyA doSasadbhAvAdvyavahArAnupapatteH / tadayaM samudAyArthaH / -sAmAnyavizeSAtmakasya bhAvAbhAvAtmakasya ca vastunaH sAmAnyavizeSAtmako bhAvAbhAvAtmakazca dhvanirvAcaka iti| anyathA prakArAntaraiH punarvAcyavAcakabhAvavyavasthAmAtiSThamAnAnAM vAdinAM pratibhaiva pramAdyati na tu tadbhaNitayo yuktisparzamAtramapi sahante / || aisA hI bar3e bar3e durjaya paravAdiyoMko jItanevAle zrIdevamUri AcAryane kahA hai "khabhAvase hI utpanna huI sAmarthya tathA sake take vaza hokara zabda arthakA bodha karAtA hai arthAt arthabodhakA kAraNa hai / zabdameM sAmarthya kisa prakArakI tathA kona konasI N'hotI hai isa viSayakA pratipAdana anya granthoMse samajha lenA cAhiye / isa prakAra pahile Adhe zlokakA yaha artha hai / ato'nyathA 16 ityAdi uttarArddhakA artha to pahile hI kahacuke hai / padArthako sarvathA sarUpa athavA asatrUpa mAnanemeM tathA zabdako apanA apa nA nizcita artha jatAnemeM vAdiyoMkA kahanA aneka prakAra dUSita honese kAryakArI nahIM hai isa bAtako prathama hI likhacuke hai isaliye una vAdiyoMkI buddhi unmAdasahita samajhanI cAhiye / isa sapUrNa kArikAkA sakSepase artha isa prakAra hai ki sAmAnyavizeSasvarUpa tathA bhAvaabhAvakharUpa zabda hI sAmAnyavizeSasvarUpa tathA bhAvaabhAvasvarUpa vastukA vAcaka ho sakatA hai / jo vAdI aisA na mAnakara dUsare prakArase hI zabdArthameM vAcyavAcakapanekI vyavasthA ThaharAte hai unakA kahanA kiMcit bhI yuktipUrvaka nahI hai kiMtu unakI buddhi hI pramAdako prApta horahI hai jo pUrA vicAra nahI karasakate hai| ___kAni tAni vAcyavAcakabhAvaprakArAntarANi paravAdinAmiti cedete bruumH| apoha eva zabdArtha ityeke "apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastuvidhinocyate" iti vacanAt / apare sAmAnyamAtrameva zabdAnAM gocaraH, tasya kvacitpratipanasyaikarUpatayA sarvatra saMketaviSayatopapatteH, na punarvizeSAH, teSAmAnantyataH kAtsaryenopalabdhumazakyatayA tadviSaya- // 11 // tAnupapatteH / vidhivAdinastu vidhireva vAkyArtho'pravRttapravartanasvabhAvatvAttasyetyAcakSate / vidhirapi tttdvaadiviprtipttyaa'nekprkaarH| tathA hi| vAkyarUpaH zabda eva pravartakatvAdvidhirityeke / tadvyApAdo bhAvanA'paraparyAyo Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || vidhirityanye / niyoga ityapare / praiSAdaya ityeke / tiraskRtatadupAdhipravartanAmAtramityanye / evaM phalatadabhilApakamAdayopi vaacyaaH| eteSAM nirAkaraNaM sapUrvottarapakSaM nyAyakumudacandrAdavaseyamiti / iti kAvyArthaH / paravAdIloga kisa kisa prakArase zabdArthameM vAcyavAcakapanekI vyavasthA karate haiM isa praznakA uttara kahate hai| koI aisA mAnate hai ki sarva zabdokA artha apoha [itaraniSedha] hI hai / "zabda tathA liGgase apoha kahA jAtA hai, na ki vastuke pravartanase" aisA vacana bhI hai / kisIkA kahanA hai ki vastukA kevala sAmAnya kharUpa hI zavdakA artha hai| kyoMki, sAmAnya kharUpa kisI eka sthAnameM nizcita honepara dUsare sthAnoM meM bhI sugamatAse zabdadvArA pratItigocara hosakatA hai| kyoMki, sabhI sthAnomeM usakA dikhAva samAna hai / zabdakA artha pratyeka padArthoMkA vizeSa vizepa AkAra nahIM hosakatA hai / kyoMki vizeSa AkAra anaMto hai isaliye sabakI eka || KOsAtha pratIti na honese zabdake gocara hI nahI hosakate hai| vedomeM kahI huI vidhiko mAnanevAle kahate hai ki karmoM meM nahI pravartate hue manupyoko pravartAnevAlI honese vidhi hI vAkyakA artha hai / isa vidhiko bhI aneka vAdI aneka prakArase mAnate hai / soI dikhAte hai| koI vAdI vAkyarUpa zabdako hI kaumeM pravartana karAnevAlA honese vidhirUpa mAnate hai| koI mAnate hai ki vAkyase IButpanna huA vyApAra hI vidhi hai / isa vyApArakA dUsarA nAma bhAvanA bhI hai / koI mAnate hai ki niyoga hI vidhi hai / koI || praiSAdika[preraNAdika]ko hI vidhi mAnate hai / kisIkA mAnanA hai ki tiraskArapUrvaka preraNA karanekA nAma hI vidhi hai / isI prakAra isa vidhikA phala tathA abhilASA tathA karmAdika bhI pratyekane jude jude mAne hai / nyAyakumudacandranAmaka granthameM ina savokA nirUpaNapUrvaka khaNDana likhA hai so usameMse samajha lenA cAhiye / isa prakAra isa kArikAkA artha pUrNa huaa| idAnIM sAMkhyAbhimataprakRtipuruSAditattvAnAM virodhAvaruddhatvaM khyApayan tadvAlizatAvilasitAnAmaparimitatvaM darzayati / ___ aba jo sAMkhyamatIne prakRtipuruSAdika paccIsa tattva mAne hai unameM paraspara virodha dikhAte hue yaha bhI dikhAte haiM ki usane apanI mUrkhatAse kitanI kitanI khoTI kalpanA kI hai| cidarthazUnyA ca jaDA ca buddhiH shbdaaditnmaatrjmmbraadi| na bandhamokSau puruSasya ceti kiyajaDaina grathitaM virodhi // 15 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdAdama. // 118 // mUlArtha-cetanA to padArthako khayaM jAnatI nahIM hai tathA buddhi khayaM jar3akharUpa hai / AkAza zabdase utpanna hai / gandhase pRthivI * utpanna hai / rasase jala, rUpase agni tathA sparzase vAyu utpanna hai| jIva na ba~dhatA hai aura na mukta hotA hai| isa prakAra ) mUkhoMne virodhase bharA huA kyA kyA nahIM likhA hai| vyAkhyA-cit-cetanazaktirAtmasvarUpabhUtA, arthazUnyA-viSayaparicchedavirahitA; arthAdhyavasAyasya buddhivyApAratvAdityekA kalpanA / buddhizca mahattattvAkhyA jaDA-anavabodhasvarUpA iti dvitIyA / ambarAdi-vyomapraOM bhRti bhUtapaJcakaM zabdAditanmAtrajaM, zabdAdIni yAni paJca tanmAtrANi sUkSmasaMjJAni tebhyo jAtamutpannaM zabdAdi tanmAtrajamiti tRtIyA / atra "ca" zabdo gamyaH / puruSasya ca prakRtivikRtyanAtmakasyAtmano na bandhamokSau; kiM tu prakRtereva / tathA ca kApilAH "tasmAnna vadhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati vadhyate mucyate ca nAnAzrayA prkRtiH|" tatra vandhaH praakRtikaadiH| mokSaH paJcaviMzatitattvajJAnapUrvako'pavargaH / iti caturthI / iti zabdasya prakArArthatvAdevaM prakAramanyadapi virodhIti viruddhaM pUrvAparavirodhAdidoSAghrAtaM jaDaiH-mUkhaistattvAvavodhavidhuradhIbhiH kApilaiH kiyanna grathitaM-kiyanna svazAstreSUpanivaddham ! kiyadityasUyAgarbhaH tatprarUpitaviruddhArthAnAmAnantyeneyattAnavadhAraNAt / iti sNkssepaarthH| vyAkhyArtha-"cit" arthAt AtmakharUpamaya cetanazakti " arthazUnyA" arthAt kisI padArthako jAna nahIM sakatI hai| kyoMki, padArthakA jo nizcaya hotA hai vaha buddhike saMbandhase hotA hai / yaha prathama kalpanA hai| mahattattva hai nAma jisakA aisI jo "buddhiH" buddhi hai vaha svayaM "jaDA" jaDakharUpa hai arthAt khaya jJAnarUpa nahI haicetanAkA jAnanemeM kevala sahAya karatI hai| yaha dvitIya kalpanA hai / " ambarAdi" AkAza Adika pAMca bhUtatattva " zabdAditanmAtrajam" arthAt sUkSmabhUtarUpa zabdAdi pAca tanmAtrAoMse jAta nAma utpanna hai / yaha tIsarI kalpanA hai / isa zlokake vAkyameM "aura" isa arthakA vAcaka eka "" zabda Uparase lagAkara artha karanA cAhiye / aura "purupaya" arthAt jo prakRti tathA vikRtimaya padArthoMse / isake lagAnese UparakA saMbandha ThIka hotA hai / arthAt " aura AkAzAdika pAMca bhUtatattva zabdAdi pAMca tanmAtrAoMse utpanna hai" yaha artha 5 saMbaMdhasahita hosakatA hai| ca zabda yadi na lagAyA jAya to " aura " aisA do vAkyoMko jor3anA kaise vanasakaigA? // 118 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / bhinna hai aise AtmAkA " na bandhamokSau " na baMdha hai aura na mokSa sAMkhyamatake pravartaka kapilaguruke anuyAyI janone bhI aisA hI kahA hai kiMtu jitanA baMdha mokSa hai vaha saba prakRtikA hI hai / "isaliye na to koI jIva ba~dhatA hai, na chUTatA hai aura na | saMsArameM paribhramaNa karatA hai / jo paribhramaNa karatA hai, chUTatA hai tathA ba~dhatA hai vaha anekokA AzrayarUpa prakRti hai" / yahAM bandha prAkRtika | Adi samajhanA cAhiye / aura prakRti Adika paccIsa tattvoMke jJAnapUrvaka apavarga arthAt ananta sukhako mokSa samajhanA cAhiye / yaha cauthI kalpanA hai / zloka meM " iti " zabda jo par3A hai usakA artha aura bhI aneka prakArake bhedoMko grahaNa karanA hai / isaliye | yaha samajhanA cAhiye ki isa prakArakI anya bhI " virodhi " arthAt paraspara viruddha aisI kalpanAe ina "jaDai:" mUrkhone " kiyanna grathitaM " kitanI kitanI nahIM gUMthI hai ' arthAt aneka prakAra likhI hai / yahAMpara yathArtha tattvArthake bodhase rahita aise kapilamatAnuyAyI hI "jaDa " zabdakA artha hai / ina kapilamatavAlone apane zAstroMmeM isI prakArakI aneka khoTI kalpanAe kI haiM / " kiyat" zabda jo zlokameM par3A hai usase tiraskAra sUcita hotA hai / " kiyat " zabdakA artha anizcita bahutasA hai / unake prarUpe hue paraspara viruddha artha bhI anaMto hai isaliye isa prakaraNa meM nizcita saMkhyA na likhakara " kiyat " zabda rakkhA hai / lokakA yaha artha saMkSepase kahA / vyAsArthastvayam / sAMkhyamate kila duHkhatrayAbhihatasya puruSasya tadapaghAtahetutattvajijJAsA utpadyate / AdhyAtmikamAdhidaivikamAdhibhautikaM ceti duHkhatrayam / tatrAdhyAtmikaM dvividhaM zArIraM mAnasaM ca / zArIraM vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittam / mAnasaM kAmakrodhalobhamoherSyAviSayAdarzananivandhanam / sarva caitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham / bAhyopAdhisAdhyaM duHkhaM dvedhA AdhibhautikamAdhidaivikaM ceti / tatrAdhibhautikaM mAnupapazupakSimRgasarIsRpasthAvaranimittam / AdhidaivikaM yakSarAkSasagrahAdyA vezahetukam / anena duHkhatrayeNa rajaHpariNAmabhedena | buddhivarttinA cetanAzakteH pratikUlatayA abhisaMbandho'bhighAtaH / aba isakA artha vistArase likhate hai / tIna prakArake duHkhoMse duHkhita huA jIva ina duHkhoMke nAza karanekI icchAse nAzake | upAyabhUta padArthoMko talAsatA hai / AdhyAtmika, Adhidaivika tathA Adhibhautika aise tIna prakArake duHkha hai / inameMse AdhyAtmika | duHkha doprakAra haiM; pahile zArIrika tathA dUsare mAnasika / zArIrika duHkha to vAta, pitta, kaphake bigar3anese ( viSama honese ) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jai.zA. sthAdvAdama. // 119 // hote hai| aura mAnasika duHkha kAma, krodha, lobha, moha, IrSyAke utpanna honese tathA viSayabhogoMke na milanese hote hai| ye dhu sarva duHkha aMtaraMga kAraNarUpa manake cintavanamAtrase hote haiM isaliye inako AdhyAtmika duHkha kahate hai / bAhya kAraNoMkI sahAyatAse utpanna honevAle duHkha doprakAra hai pahile Adhibhautika tathA dUsare Adhidaivika / inameMse Adhibhautika to ve duHkha hai jinakI | utpatti manuSya, pazu, pakSioMse tathA sthAvara padArthoMse ho / Adhidaivika ve haiM jo yakSa, rAkSasa, navagraha devatA AdikoMke kopAdikase utpanna hoM / ye tIno prakArake duHkha buddhimeM rajodharmase utpanna hote hai / jaba ina duHkhoMkA cetanA zaktike sAtha anicchitarUpase saMbaMdha hotA hai tava cetanA zaktikA abhighAta mAnA jAtA hai| __tattvAni paJcaviMzatiH / tadyathA / avyaktamekam / mahadahaGkArapaJcatanmAtraikAdazendriyapaJcamahAbhUtabhedAt trayo viMzatividhaM vyaktam / puruSazca cidrUpa iti / tathA cezvarakRSNaH "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / poDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH" // prItyaprItiviSAdAtmakAnAM lAghavopaSTambhagauravadharmANAM parasparopakAriNAM trayANAM guNAnAM sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH / pradhAnamavyaktamityanAntaram / taccAnAdimadhyAntamanavaya sAdhAraNamazabdamasparzamarUpamagandhamavyayam / pradhAnAduddhirmahadityaparaparyAyotpadyate / yoyamadhyavasAyo gavAdiSu pratipattirevametannAnyathA, gaurevAyaM nAzvaH, sthANureSa nAyaM purupa ityeSA buddhiH / tasyAstvaSTau rUpANi / dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri saattvikaani| adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri tAmasAni / OM tattva paccIsa haiM / inameMse eka to avyaktanAmaka hai| dUsarA mahAn, tIsarA ahaMkAra, pAMca tanmAtrA, gyAraha indriya, pAMca mahAbhUta (pRthivI, jala, agni, vAyu, AkAza ) ye teIsa vyaktarUpa hai| paccIsavAM cetanAkharUpa puruSa hai| IzvarakRSNanAmaka eka granthakArane bhI kahA hai " sabakA mUla kAraNa prakRti hai aura vaha khaya kisIkA vikArarUpa arthAt kisIse utpanna huI nahIM hai / mahadAdika sAta tattva prakRtise utpanna hue prakRtike vikArarUpa hai / gyAraha indriya tathA pAMca mahAbhUta ye solaha tattva vikArarUpa hI hai / paccIsavAM purupatattva na to prakRti hI hai aura na vikRtirUpa " // sattvaguNa, rajoguNa tathA tamoguNakI sAmyarUpa ( aneka vikAroMse rahita ) avasthAkA nAma prakRti hai / jaba inameM vikAra hotA hai taba sattvaguNa to prItirUpa hotA hai, rajoguNa aprItirUpa hotA hai aura tamoguNa vipAdamaya hotA hai / sattvaguNameM lAghavarUpa tathA rajoguNameM upaSTambharUpa tathA // 119 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamoguNameM gauravarUpa dharma rahate hai / ye tIno hI guNa eka dUsareke upakArI hai / jo avyaktanAmaka prathama tattva hai usIkA dUsarA N nAma pradhAna hai / isa pradhAnakA na to Adi (utpatti ) hai, na madhyaavasthA hai aura na aMtAvasthA (nAza ) hai / yaha avayavarahita akhaMDa ekarUpa hai, sAdhAraNa hai, zabda sparza rUpa gaMdha rahita hai, avinAzI hai / isa pradhAnase mahAn hai dUsarA nAma jisakA aisA buddhitattva utpanna hotA hai / jo isa amuka vastukA nizcayarUpa jJAna huA hai vaha aisA hI hai; anyathA nahI hai aise jJAnalArUpa pariNAmako buddhi kahate hai / jaise yaha gau hI hai, ghor3A nahI hai / athavA jaise yaha DhUMTha hI hai| puruSa nahI hai / isa vuddhike || ATha AkAra hai / dharma, jJAna, vairAgya tathA aizvarya ye cAra to sAttvika ( sattvaguNase utpanna hue ) AkAra hai aura adharmAdika cAra inase ulaTe tAmasarUpa ( tamoguNase utpanna hue ) AkAra hai| buddherhngkaarH| sa cAbhimAnAtmakaH-ahaM zavdehaM sparzehaM rUpehaM gandhehaM rasehaM svAmI, ahamIzvaraH, asau mayA IN hataH, sasattvohamamuM hnissyaamiityaadiprtyyruupH| tasmAt paJca tanmAtrANi zabdatanmAtrAdIni avizeSANi sUkSma paryAyavAcyAni / zabdatanmAtrAddhi zabda evopalabhyate na punarudAttAnudAttasvaritakampitapaDrajAdibhedAH / SaDjAdayaH zabdavizeSAdupalabhyante / evaM sparzarUparasagandhatanmAtreSvapi yojanIyamiti / tata eva cAhaGkArAdekAdaze-) ndriyANi ca / tatra cakSuH, zrotraM, ghrANaM, rasanaM, tvagiti paJca buddhIndriyANi / vAkpANipAdapAyUpasthAH paJca karmendriyANi / ekAdazaM mana iti / __ buddhise ahaMkAra upajatA hai / mai zabda sunatA hU, mai sparza karatA hU, mai rUpa dekhatA hU, mai gandha sUMghatA hU mai rasa cAkhatA hUM; mai khAmI hUM, mai Izvara hUM, yaha maine mArA hai; mai balADhya hU, mai isako mArUMgA ityAdi rAgadveSAdirUpa abhimAnakA hI nAma | ahaMkAra hai / isa ahaMkArase zabdatanmAtrA Adika pAMca tanmAtrA upajatI hai / ye pAMcoM tanmAtrA sAmAnyarUpa aura sUkSma paryAyarUpa hai / zabda tanmAtrAse kevala zabdakA hI jJAna hotA hai, usake udAtta, anudAtta, kharita, kaMpita tathA tantrI AdikoMke vizeSa svarUpa nahIM jAnapar3ate hai / yaha tantrIkI dhvani hai tathA yaha tIvra zabda hai ityAdi vizeSa svarUpa to vizeSa zabdoMse jAnapar3ate hai / isI prakAra sparza, rUpa, rasa, gandha tanmAtrAoMse bhI sAmAnya hI sparza, rUpa, rasa, gadha utpanna hote hai| vizeSa sparzAdi to pIchese vizeSa sparzAdikoMse upajate haiN| jisa ahaMkArase pAMca tanmAtrA upajatI hai usIse gyAraha iMdriya bhI upajatI hai| ina gyArahameMse cakSu, Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.ja.zA. dvAdama. // 120 // kAna, nAka, jiddA, sparzana ye pAMca to jJAnendriya hai / vacana, hAtha, pA~va, gudA (viSTA nikalanekA dvAra) aura liga (mUtanekA dvAra ) ye pAMca karmendriya haiM / gyArahavAM mana iMdriya hai| paJcatanmAtrebhyazca paJca mahAbhUtAni utpadyante / zabdatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNam / zabdatanmAtrA nmAtrAdvAyuH zabdasparzaguNaH / zavdasparzatanmAtrasahitAdrUpatanmAtrAttejaH zabdasparzarUpaguNam / zabdasparzarUpatanmAtrasahitAdrasatanmAtrAdApaH zabdasparzarUparasaguNAH / zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAdgandhatanmAtrAt zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyate iti / purupastvamUrtazcetano bhogI nityaH sarvagato'kriyo'kartA nirguNaH sUkSma AtmA kapiladarzane iti / A pAMca tanmAtrAoMse pAca mahAbhUta upajate hai / zabdatanmAtrAse zabdaguNavAlA AkAza upajatA hai| zabda mparza tanmAtrAose / |milakara zabda tathA sparzaguNavAlA vAyu upajatA hai / zabda, sparza, rUpa ina tIna tanmAtrAose milakara zabda, sparza, rUpa guNavAlA amitattva utpanna hotA hai| jisameM zabda, sparza, rUpa, rasa ye cAra guNa pAye jAte hai aisA jalatattva zabda, sparza, rUpa, rasa ina cAra tanmAtrAoMse milakara utpanna hotA hai / zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha ina pAMca guNoMvAlI pRthivI zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha ina pAca tanmAtrAoMse milakara utpanna hotI hai / paccIsavAM purupatatva amUrtika hai, cetanA guNa sahita hai, sukha dukhoMkA bhoganevAlA hai, nitya ( avinAzI) hai, sarvagata hai, kriyArahita hai, bure bhale karmokA kartA khaya nahI hai; vaya nirguNa hai, sUkSma hai tathA AtmakharUpa hai| kapila( sAMkhya )darzanameM aisA paccIsa tatvokA svarUpa nirUpaNa kiyA hai| la andhapaGgavat prakRtipurupayoH sNyogH| cicchaktizca viSayaparicchedazUnyA; yata indriyadvAreNa sukhaduHkhAdayo viSayA buddhau pratisaMkrAmanti / buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA / tatastasyAM caitanyazaktiH prativimbate / tataH sukhyaha duHkhyhmityupcaarH| AtmA hi svaM vuddheravyatiriktamabhimanyate / Aha ca pataJjaliH "zuddhopi puruSaH pratyayaM vauddhamanupazyati / tamanupazyannatadAtmApi tadAtmaka iva pratibhAsate" iti / mukhyatastu vuddhareva vipypricchedH| tathA ca vAcaspatiH "sarvo vyavahartA Alocya nanvahamatrAdhikRta ityabhimatya kartavyametanmayetyadhyavasyati / tatazca pravartate iti lokataH siddham / tatra kartavyamiti yoyaM nizcayazcitisannidhAnApannacaitanyAyA buddheH sodhyavasAyo ILalbaddharesAdhAraNo vyApAra" iti / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SNL aMdhe aura paMge ( laMgaDe ) ke samAna prakRti aura puruSakA saMyoga hai / cetanAzakti khayaM viSayakA nizcaya nahIM kara sakatI hai| dhI kyoMki; sukhaduHkhAdirUpa viSaya nAlIke samAna idriyadvArA vuddhimeM jAkara jhalakate hai| arthAt iMdriyoMke mArgase darpaNake sadRza nirmala buddhimeM prativimbita hote hai| buddhikA AkAra dono hI bAjUse ( pIche Agese ) darpaNake samAna hai| arthAt buddhi darpaNake sadRza nirmala hai| isIliye usa buddhimeM caitanyazakti pratibimbita hotI hai (prakAzatI hai)| cetanAzaktikA buddhimeM pratibimba paDanese iMdriyoMdvArA buddhimeM pratibhAsate hue sukhadukhA:di viSayoMkA yaha bhrama hone lagatA hai ki, sukhaduHkhAdika cetanAmeM jhalakate haiN| yaha prama honese hI puruSa (AtmA ) Apeko sukhI duHkhI mAnane lagatA hai aura Apeko buddhise abhinna samajhatA hai / pataMjaline bhI kahA hai ki "puruSa yadyapi khaya to zuddha hai paraMtu buddhike pratibimbako cetanAke dvArA dekhatA hai / aura yadyapi usase bhinna hai to bhI usako dekhatA huA Apeko usase abhinna samajhatA hai / " yathArthameM to vaha jJAna buddhikA hI hai| vAcaspatine bhI yahI kahA hai "lokake kAryoM meM pravartanevAle sabhI manuSya vicArapUrvaka yaha mAnane lagate hai ki isameM hamArA adhikAra hai, aura aisA samajhakara hI aisA nizcaya bhI karalete haiM ki yaha hamako karanA cAhiye / nizcaya karaneke anaMtara pravartane lagate hai| yaha paripATI logoMke anubhavase siddha hai"| yahAMpara " karanA cAhiye" aisA jo buddhikA nizcaya hai vaha nizcaya vuddhikA asAdhAraNa vyApAra hai| arthAt "aisA" yaha nizcaya buddhimeM hI hotA hai; anyameM nhii| paraMtu karanA cAhiye aisA jo buddhikA nizcaya hai vaha hotA tabhI hai jaba cetanAkA prativiva buddhimeM par3atA hai| aura usake anaMtara cetanAkA pratibiMvadvArA saMbaMdha honese IN/ buddhimeM cetanAdharmakA bhrama hone lagatA hai| KA cicchaktisannidhAnAccAcetanApi buddhizcetanAvatIvAbhAsate / vAdamahArNavopyAha "buddhidarpaNasaMkrAntamarthaprati vimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsya'dhyArohati / tadeva bhoktRtvamasya na tvAtmano vikArApattiH" iti / tathA cAsuriH "viviktedRkpariNatau buddhau bhogosya kathyate / prativimbodayaH svacche yathA candramasombhasi / 1 / " vindhyavAsI tvevaM bhogamAcaSTe "puruSo'vikRtAtmaiva svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA / 1 / " INI buddhi khayaM acetana hokara bhI cetanAzaktikA saMbaMdha honese aisI jAna par3atI hai jaise caitanyazaktisahita ho / vAdamahArNavane || bhI isa viSayameM aisA kahA hai ki "darpaNake samAna isa buddhimeM artha pratibiMbita hotA huA AtmarUpI dUsare darpaNameM pratibiMbita Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SEAR rA. .zA. sthAdvAdama. // 19 // hone lagatA hai| arthAt jo pratibimba buddhimeM par3atA hai usa pratibiMbakA pratibiMba pIchese puruSarUpI darpaNameM par3ane lagatA hai| isa buddhike pratibiMbakA puruSameM jhalakanA hI puruSakA bhoga haiisIse puruSa bhoktA kahAtA hai| anya kucha bhI bhogarUpa vikAra puruSameM nahIM hotA hai"| yahI Asurine kahA hai ki "buddhimeM bhinna rahanevAle padArthoMkA pratibiMba par3anepara AtmAmeM bhoktApanA kahA jAtA hai / zAdarpaNake samAna nirmala puruSameM yaha bhoga kevala pratibiMba par3anemAtra hai / jaise nirmala jalameM par3A huA candramAkA pratibiMba jalakA hI vikAra samajhA jAtA hai| isa bhogake viSayameM viMdhyavAsInAmaka granthakAra aisA kahatA hai ki "yaha AtmA khayaM avikArI hote hue bhI samIpameM rahanevAle acetana manako apane samAna cetana banA detA hai jaise samIpameM lagAyA huA raMga sapheda sphaTikako raMgInasA banA detA hai (yaha vikAra yadyapi nijI nahIM hai to bhI jo nijIsA mAluma par3anA hai vahI AtmAkA bhoga hai)|" al na ca vaktavyaM puruSazcedaguNo'pariNAmI; kathamasya mokSaH? murvandhanavizleSArthatvAt savAsanaklezakarmAzayAnAM ca / 'vandhanasamAmnAtAnAM puruSe'pariNAminyasaMbhavAt / ata eva nAsya pretyabhAvAparanAmA saMsArosti; nisskriytvaaditi| yataH prakRtireva nAnApuruSAzrayA satI badhyate saMsarati mucyate ca na puruSa iti vandhamokSasaMsArAH puruSe upacaryante / yathA jayaparAjayau bhRtyagatAvapi svAminyupacaryete tatphalasya kozalAbhAdeH svAmini saMvandhAt tathA bhogApavargayoH prakRtigatayorapi vivekAgrahAt puruSe saMbandha iti / "yadi puruSa vayaM nirguNa tathA nirvikAra (apariNAmI) hai to isakA mokSa kaise? kyoMki muca dhAtukA artha baMdhanakA chUTanA " hai ( isI dhAtuse mokSa zabda banatA hai)| aura AtmAmeM jaba vAsanA kleza karmoMke saMbaMdhase honevAle nAnAprakArake baMdhana hI saMbhava nahIM hai to mokSa kisakA ? isIliye jisakA dUsarA nAma pretyabhAva yA paraloka hai aisA jo saMsAra vaha bhI isa AtmAkA nahI hai| kyoMki, saMsAra nAma paribhramaNakA hai so kriyArahita isa AtmAmeM paribhramaNa kaise ho sakatA hai ?" yaha zaMkA nahI ho bana sakatI hai| kyoMki, prakRti hI nAnApuruSoMke Azraya rahakara baMdhatI hai aura phira saMsArameM paribhramaNa karatI hai aura phira vaha prakRti hI bhrama dUra honepara mukta hotI hai, na ki puruss| paraMtu prakRtikI baMdhana, saMsAra tathA mokSarUpa avasthA AtmAse saMvadha rahaneke kAraNa AtmAmeM Aropita kI jAtI hai| jaise jaya athavA parAjaya senAkA hotA hai paraMtu vaha jaya, parAjaya usa senAke khAmIkA samajhA jAtA hai| kyoMki, khajAneAdikakA jaya honepara lAbha athavA parAjaya honepara hAni ityAdi jayaparAjayakA hAni Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbharUpa phala svAmIko hI hotA hai| isI prakAra yadyapi bhoga tathA mokSa hai prakRtike hI to bhI yaha bhedabhAva na honeke kAraNa puruSake hI mAne jAte hai / ( yaha sAMkhyamatakA sArAMza hai ) / tadetadakhilamAlajAlam / cicchaktizca viSayaparicchedazUnyA ceti parasparaviruddhaM vacaH / citi saMjJAne; cetanaM cityate vA'nayeti cit / sA cetsvaparaparicchedAtmikA neSyate tadA cicchaktireva sA na syAd ghaTavat / na cAmUrtAyAzcicchakterbuddhau pratibimvodayo yuktaH, tasya mUrtadharmatvAt / na ca tathA pariNAmamantareNa pratisaMkramopi yuktaH | kathaMcitsa kriyAtmakatAvyatirekeNa prakRtyupadhAnepyanyathAtvAnupapatteH, apracyutaprAcInarUpasya ca sukhaduHkhAdibhogavyapadezAnarhatvAt / tatpracyave ca prAktanarUpatyAgenottararUpAdhyAsitatayA sakriyatvApattiH; sphaTikAdAvapi tathA pariNAmenaiva pratibimbodayasamarthanAt / anyathA kathamandhopalAdau na prativimvaH ? tathA pariNAmAbhyupagame ca valAdAyAtaM cicchakteH kartRtvaM sAkSAdbhoktRtvaM ca / (ava sAMkhyamatakA khaNDana karate hai ) / sAMkhyamatIkI ye kalpanA kevala jAla hai / kaise cetanA zakti hai to bhI viSayoMke jJAnase zUnya hai ye donoM vacana paraspara viruddha hai / kyoMki, jJAna karAnA athavA cetAnA hai artha jisakA aise "citi" dhAtuse cetAnA - | mAtra athavA jisase cetanA ho aise artha meM cetanA athavA cit zabda siddha hotA hai / aisI yaha cetanA yadi apanA tathA parakA jJAna karAnevAlI na mAnI jAya to ghaTAdike samAna hI yaha bhI cetanAzakti nahI hai aisA kahanA par3egA ( kyoMki cetanA zabdakA artha yahI siddha hotA hai ki apanA tathA parakA jJAna karAve ) / aura amUrtika cetanAzaktikA jo buddhimeM pratibiMba par3anA kahA so bhI yogya nahI hai / kyoMki, pratibiMba kisI mUrtika padArthakA hI par3asakatA hai, amUrtikakA pratibimba par3anA saMbhava nahI hai / mUrtika padArthake sivAya amUrtika cetanAkA buddhimeM parivartana honA bhI saMbhava nahI hai / kyoMki, kucha nakucha kriyA utpanna hue vinA prakRtikA bhI parivartana ( palaTanA = pheraphAra ) saMbhava nahI hai / yaha bhI kyoMki, sukhaduHkhAdikI utpatti tabhI kahI jAsakatI hai jaba pUrvameM ve sukhAdika nahI the aisA mAnA jAya / kyoMki, sukhAdikI utpatti pUrvakI eka avasthAko choDakara navIna avasthAkA utpanna honA hai| isaliye yaha navIna utpatti tabataka kaise saMbhava hogI jabataka pUrva kharUpakA tyAga na kiyA jAyagA ? aura yadi pUrva avasthAkA chUTanA mAnA jAya to pUrva avasthAkA chUTanA tathA AgekI navIna avasthAkA upajanA isIkA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma kriyA hai / paraMtu yaha kriyA mAnanA sAMkhyamatake viruddha hai| kyoMki, sAMkhyamatI prakRtiko niSkriya mAnatA hai| aura jo sAdvAdama. bhAra jAjarA.jai. zA y sphaTikAdikakA dRSTAnta bhI isa viSayameM likhA ki jaise sphaTika khayaM kriyArahita honepara bhI lAla puSpAdika upAdhikA saMbaMdha honese pa // 122 // sphaTikameM raMga apUrva dIkhatA hai paraMtu vaha yaha dRSTAnta bhI ThIka nahIM kyoMki, sphaTikAdikameM lAlapuSpAdikakA pratibiMba tabhI paDasakatA hai jaba thor3I bahuta kriyA mAnI jAya / yadi paryAyapalaTanake vinA bhI sphaTikAdimeM pratibiba paDatA ho to pratyeka sAdhAraNa pattharoMmeM bhI kyoM na paDai ? aura koI dUsarA uttara na honese aisI kriyA yadi cetanAmeM mAna hI lIjAya to na cAhate hue bhI cetanAzaktimeM kartApanA tathA bhoktApanA A upasthita hotA hai / athApariNAminI bhoktazaktirapratisaMkramA ca pariNAminyarthe pratisaMkrAnte ca tadvattimanubhavatIti pataJjalivacanAdaupacArika evAyaM pratisaMkrama iti cettarhi " upacArastattvacintAyAmanupayogI" iti prekSAvatAmanupAdeya evAyam / tathA ca pratiprANi pratItaM sukhaduHkhAdisaMvedanaM nirAzrayameva syAt / na cedaM buddharupapannaM tasyA jaDatvenAbhyupagamAt / ata eva "jaDA ca buddhiH" ityapi viruddham / na hi jaDasvarUpAyAM vuddhau viSayAdhyavasAyaH sAdhyamAnaH sAdhIyastAM dadhAti / ___ sAMkhyamatI kahatA hai ki " bhoktA jo puruSa usakI cetanA zaktimeM na to pariNamana ( palaTana ) hotA hai aura na viSayakI tarapha sakramaNa ( gamana ) / vaha cetanA kevala viSayake pariNamanakA tathA buddhike prati saMkramaNa honekA anubhava karatI hai" aisA patajaline kahA hai / isa pataMjalike vacanase cetanAkA sakramaNa kevala upacArase hI siddha hosakatA hai / yaha sAkhyamatIkA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki, yadi isa cetanAke parivartanakA honA upacArase hI mAnA jAya to "yathArtha tattvoMke nirNayameM upacArase vastukA kharUpa mAnanA niSprayojana hai ( isaliye na mAnanA cAhiye )" isa vacanake anusAra yaha upacArase mAnA huA cetanAkA parivartana buddhimAnoMko grAhya na hogaa| aura jaba yaha mAnanA jhUThA ThaharA to pratyeka prANImeM honevAlA sukhaduHkhakA jJAna bhI nirAdhAra hI huA samajhanA cAhiye / kadAcit kaho ki sukhaduHkhakA jJAna to buddhimeM upaja sakatA hai paratu yaha kahanA bhI ThIka // 122 // nahIM hai| kyoMki, buddhi to sAkhyamatIne jar3a mAnI hai| ina aneka dopoMke kAraNa hI buddhiko jar3a mAnanA bhI viruddha pratIta hotA hai / kyoMki, buddhi bhI yadi jarUpa mAnI jAya to usameM viSayoMkA nizcaya honA siddha na hosakegA / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanUktamacetanApi buddhizcicchattisAnnidhyAccetanAvatIvAvabhAsate iti / satyamuktam / ayuktaM tUktam / na hi caitanyavati puruSAdau pratisaMkrAnte darpaNasya caitanyApattiH; caitanyAcaitanyayoraparAvartisvabhAvatvena zakreNApyanyathAkartumazakyatvAt / kiM cAcetanApi cetanAvatIva pratibhAsate iti ivazabdenAropo dhvanyate / na cAroporthakriyAsamarthaH / na khalvatikopanatvAdinA samAropitAgnitvo mANavakaH kadAcidapi mukhyAgnisAdhyAM dAhapAkAdyarthakriyAM kartumIzvaraH / iti cicchaktereva viSayAdhyavasAyo ghaTate; na jaDarUpAyA buddheriti / ata eva dharmAdyaSTarUpatApi tasyA vAGmAtrameva dharmAdInAmAtmadharmatvAt / ata eva cAhaGkAro na buddhijanyo yujyate; tasyAbhimAnAtmakatvenA| tmadharmasyAcetanAdutpAdAyogAt / ambarAdInAM ca zabdAditanmAtrajatvaM pratItiparAhatatvenaiva vihitottaram / zaGkA / --yaha to hama prathama hI kaha cuke haiM ki "buddhi acetana hai to bhI cetanAke pAsa honese cetanAzaktisahitasI bhAsatI hai / " uttara / - yaha bAta Apane kahI to avazya hai paraMtu yaha kahanA anucita hai / cetanapurupake pratibiMba par3ane se darpaNa kucha cetana nahI ho sakatA hai / jo cetana athavA acetana hai vaha vesA hI rahegA / cetano tathA acetanokA khabhAva anAdi tathA avinAzI hai / ina svabhAvoMkA parivartana arthAt cetanako kisI prakAra acetana athavA acetanako cetana kara denA iMdrakI sAma- | rthyake bhI agocara hai / aura bhI eka dUsarA doSa yaha hai ki " acetanarUpa buddhi cetanAsahitasI pratibhAsatI hai" isa vaakymeN| | cetanAsahitasI aisI samAnapanekI kalpanA mAtra hai paraMtu jo jo prayojana asalI vastuse sadhatA hai vaha vaha prayojana kalpita mAne hue vastuse nahIM sagha sakatA hai / isIliye kalpanAmAtrake mAnane se bhI prayojana kyA ? kisI bAlakameM atyaMta krodhAdika | dekhakara usakA yadi ani nAma hI rakha diyA jAya to bhI kyA usake saparkase koI jala sakatA hai ? jo jalAnA pakAnAAdi / kArya mukhya agnise ho sakate hai ve kArya nAmamAtrakI nakalI ase kadApi nahI ho sakate hai / isI prakAra jo khAsa cetanA - zaktise viSayoMkA jJAna hone yogya hai vaha kyA saMbaMdhake vaza cetanA aise nakalI nAmamAtrako dhAraNa karanevAlI buddhise ho sakatA hai ? kadApi nahIM / isI prakAra buddhimeM dharmAdika ATha bheda mAnanA bhI saMbhava nahI hai / kyoMki, dharmAdika jo hai so AtmA ke hI svabhAva hai / isI prakAra ahaMkArakA bhI acetana buddhise utpanna honA asaMbhava hai / kyoMki; abhimAnakA nAma ahaMkAra hai aura vaha abhimAna athavA ahaMkAra caitanyase milA huA hai isaliye cetanarUpa AtmAse hI utpanna ho sakatA hai / cetanarUpa padArthakI Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 123 // utpatti jaDa vastuse honA saMbhava nahI hai / AkAzAdikakA zabdAdika pAMca tanmAtrAoMse utpanna honA to sarvathA hI pratItibAdhita hai / isaliye isakA adhika vicAra kyA likhai ? api ca sarvavAdibhistAvadavigAnena gaganasya nityatvamaGgIkriyate / ayaM ca zabdatanmAtrAttasyApyAvirbhAvamu dbhAvayannityaikAntavAdinAM ca dhuri AsanaM nyAsayannasaMgatapralApIva pratibhAti / na ca pariNAmikAraNaM svakAryasya guNa bhavitumarhatIti zabdaguNamAkAzamityAdi vAGmAtram / vAgAdInAM cendriyatvameva na yujyate itarAsAdhyakArya kAritvAbhAvAt ; parapratipAdanagrahaNaviharaNamalotsargAdikAryANAmitarAvayavairapi sAdhyatvopalabdheH / tathApi tatkalpane indriyasaMkhyA na vyavatiSThate anyAGgopAGgAdInAmapIndriyatvaprasaGgAt / aura bhI dUsarA doSa yaha hai ki sarva vAdiyoMne AkAzako nirvivAda nitya mAnA hai aura yaha (sAMkhyamatI) zabdatanmAtrA se usakI utpatti bhI mAnatA huA sarvathA nityamAnanevAlo meM sabake Age apanA Asana jamAtA hai| aisA bhI sAMkhya kyA asaMgata bhASI nahI hai aura bhI tIsarA doSa yaha hai ki jo kisI vastukA paryAya palaTAne meM kAraNa hotA hai vahI khayaM usa palaTe hue paryAyakA guNa nahI ho sakatA hai| isaliye AkAzako zabdase hI utpanna kahakara zabdaguNavAlA mAnanA tathA aise hI aura bhI kathana kahane mAtra hI hai / vacana, hAtha, paira, gudA tathA liMgako ( puruSacihnako ) indriya mAnanA bhI sarvathA ayogya hai / kyoMki, iMdriya vahI hosakatA hai jisake dvArA aisA kArya ho jo anyase na hosakai / vacanase dUsaroM ko samajhAnA, hAthase kisI vastuko uThAnA, pairoMse calanA, gudAke dvArA viSTAkA tyAganA tathA puruSacihnase mUMtanA ityAdi kArya jo vacanAdi idriyoMse kiye jAte hai ve to anya prakAra bhI kiye jA sakate hai / yadi to bhI inako iMdriya mAnA jAya to idriya gyAraha hI hai aisA niyama hI na hosakai / kyoMki, aise aura bhI bahutase zarIrake avayava hai jo hAtha paira Adike samAna iMdriya mAnejAsakate hai / yaccoktaM "nAnAzrayAyAH prakRtereva vandhamokSau saMsArazca na puruSasya " iti tadapyasAram anAdidbhavaparamparAnuvaddhayA prakRtyA saha yaH puruSasya viveko grahaNalakSaNo'viSvagbhAvaH sa eva cenna bandhastadA ko nAmAnyo vandhaH syAt ? prakRtiH sarvotpattimatAM nimittamiti ca pratipadyamAnenAyuSmatA saMjJAntareNa karmaiva pratipannaM tasyaivasvarUpatvAdacetanatvAcca / rA.jai. zA // 123 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 aura jo yaha kahA ki " aneka puruSoMke Azraya rahanevAlI prakRtikA hI baMdhamokSa tathA saMsArameM paribhramaNa hotA hai; puruSakA nahIM" vaha sava asatya hai / kyoMki anAdikAla kI saMsAraparipATIse sAtha baMdhI huI prakRtimeM jo puruSakA aisA gADha mamatvarUpa pravala mithyAjJAna jisakI judAI AjaparyaMta na huI vaha bhI yadi jIvakA baMdhana nahI hai to aura konasA baMdhana hai ? bhAvArtha- baMdhana vahI | hotA hai jisake honese parataMtratA rahai / isaliye yahAMpara bhI puruSakA prakRti ke sAtha aisA mamatvarUpa mithyAjJAna hI baMdhana honA cAhiye / kyoMki isa prakRti ke sAtha ekatAkA jabataka jJAna hai tabhItaka jIva saMsArameM hai / jaba yaha jJAna naSTa ho jAtA hai arthAt puruSa prakRtise apaneko judA samajhane lagatA hai tabhI saMsArase chUTakara mukta huA samajhAjAtA hai / yahI sAkhyakA bhI maMtavya hai / isa kathanase yahI siddha hotA hai prakRti to karmarUpa hai aura usameM jo ekatAkA jJAna rahanA vahI puruSakA baMdhana hai / isaliye | puruSa hI jabataka prakRtimeM ekatAkA mithyAjJAna hai tavataka baMdhA hai aura saMsArameM paribhramaNa karatA hai aura jaba yaha mithyAjJAna naSTa ho jAtA hai tabhI isakI mukti ho jAtI hai / baMdha, mokSa tathA sasArarUpa avasthA puruSakI na mAnakara jo prakRtikI hI mAnanA hai| vaha sarvathA mithyA hai / kyoMki; prakRti to karmarUpa hai aura baMdhakA kAraNa hai isaliye vaha svayaM apanese hI baddha tathA mukta kaise kahI | jAsakatI hai 2 baMdhake kAraNake atirikta koI dUsarA hI baMdhanevAlA tathA chUTanevAlA honA cAhiye / jaise veDhI to bAMdhanevAlI hai| aura baMdhane tathA usase chUTanevAlA koI aura jIva hI hotA hai / veDhI svayaM baMdhatI tathA chUTatI nahI hai / prakRti sabhI utpatti - mAn padArthoM kI utpattikA nimitta kAraNa hai aisA Apane ( sAMkhyane ) mAnA bhI hai / hama bhI karmakA svarUpa aisA hI mAnate hai| tathA karmako jar3a bhI mAnate hai / isaliye ApakI prakRti aura hamAre karma meM kucha aMtara nahI hai; kevala nAmamAtra bhinna hai / arthAt Apa prakRti kahate hai aura hama karma kahate hai / I yastu prAkRtikavaikArikadAkSiNabhedAtrividho bandhaH / tadyathA / prakRtAvAtmajJAnAdye prakRtimupAsate teSAM prAkR| tiko bandhaH / ye vikArAneva bhUtendriyAhaGkAravuddhI: puruSabuddhyopAsate teSAM vaikArikaH / iSTApUrte dAkSiNaH / puruSatattvAnabhijJo hISTApUrtakArI kAmopahatamanA vadhyate iti / iSTApUrta manyamAnA variSTaM nAnyacchreyo yebhinandanti mUDhAH nAkasya pRSThe 'sukRtena bhUttvA imaM lokaM vA hInataraM vizanti iti vacanAt / sa trividhoSi kalpanAmAtraM kathaMcinmithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogebhyo'bhinnasvarUpatvena karmavandhahetuSve Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdamaM. // 124 // | vAntarbhAvAt / vandhasiddhau ca siddhastasyaiva nirbAdhaH saMsAraH / bandhamokSayozcaikAdhikaraNatvAdya vaddhaH mucyate iti puruSasyaiva mokSaH, AvAlagopAlaM tathaiva pratIteH / prAkRtika ( prakRtimeM ekatvabuddhi honese utpanna honevAlA ), vaikArika ( iMdriya ahaMkArAdika vikAroMse utpanna honevAlA ) aura dAkSiNa ( zubhakarmoMse honevAlA puNyabaMdha ) aise baMdha tIna prakAra hai / jo prakRti meM AtmAkA bhrama honese prakRtikI hI | AtmA samajhakara upAsanA karate hai unake prAkRtika baMdha hotA hai / pRthivyAdi pAMca bhUta, iMdriya, ahaMkAra tathA buddhirUpa vikAroMkI puruSa samajhakara jo upAsanA karate hai unake vaikArika baMdha hotA hai / yajJAdika (iSTa) aura dAnAdika (ApUrta ) zubha karma karanese dAkSiNa (puNya) baMdha hotA hai / sAMsArika icchAoMse jisakA mana malina horahA hai aura jo Atmatatvako nahI samajhatA hai aisA jIva bhI yajJadAnAdika zubhakarma karanese baMdhako prApta hotA hI hai / aisA kahA bhI hai ki; jo mUDha manuSya yajJadAnAdi karmoMko hI sabase zreSTha samajhate hai, yajJadAnAdike atirikta kisI bhI zubha karmakI prazaMsA nahIM karate hai ve isa yajJadAnAdike puNyase prathama to khargameM utpanna hote hai paraMtu aMtameM phira bhI isI manuSyalokameM athavA isase bhI hIna sthAnoMmeM Akara janma lete hai / isa prakAra jo Upara tIna prakArakA baMdha sAMkhyamatIne kahA hai vaha kahanemAtra hI hai / kyoMki hamane jo mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya tathA yogoMko karmabaMdhakA kAraNa kahA hai unhI meM isa tIna prakArake baMdhakA bhI kisI prakAra aMtarbhAva ho jAtA hai, unase bhinna kucha bhI nahI hai / isa prakAra jaba jIvakA baMdha siddha hai to isa karmabaMdhake kAraNase jo saMsArameM paribhramaNa hotA hai vaha bhI usa jIvakA hI honA cAhiye / aura jo baMdhatA hai vahI kabhI chUTatA hai / kyoMki, jo baMdhA hI nahI hai vaha chUTai kisase +- baMdha tathA mokSa (chUTane kA svAmI (AdhAra) eka hI hotA hai| isa prakAra mokSa honA bhI puruSakA hI nizcita hai / jo ba~dhatA hai vahI chUTane yogya hai yaha bAta itanI prasiddha hai ki baccose lekara sabhI jAnate hai / prakRtipuruSavivekadarzanAt pravRtteruparatAyAM prakRtau puruSasya svarUpeNAvasthAnaM mokSa iti cennaH pravRttisvabhAvAyAH | prakRte raudAsInyAyogAt / atha puruSArthanibandhanA tasyAH pravRttiH vivekakhyAtizca puruSArthaH / tasyAM jAtAyAM ni. | vartate; kRtakAryatvAt / raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt purupasya tathAtmAnaM prakAzya vinivartate 66 rA.jai.zA. // 124 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtiH" iti vacanAt / iti cennaivaM; tasyA acetanAyA vimRzyakAritvAbhAvAt / yatheyaM kRtepi zabdAdyupalambhe | punastadarthaM pravartate tathA vivekakhyAtau kRtAyAmapi punastadarthaM pravartiSyateH pravRttilakSaNasya svabhAvasyAnapetatvAt / | nartakIdRSTAntastu sveSTavighAtakArI / yathA hi nartakI nRtyaM pAriSadebhyo darzayitvA nivRttApi punastatkutUhalAt | pravartate tathA prakRtirapi puruSAyAtmAnaM darzayitvA nivRttApi punaH kathaM na pravartatAmiti / tasmAt kRtsnakarmakSaye | puruSasyaiva mokSa iti pratipattavyam / yadi kaho ki "prakRti aura puruSameM jo aMtara hai usako dikhAkara jaba prakRti pravRtti karanese ruka jAtI hai tava jo puruSakA apane kharUpameM lIna honA hai vahI mokSa hai" so yaha kahanA mithyA hai / kyoMki; jaba prakRtikA khabhAva hI pravRttikaranA kahA hai to pravRttise rukanA kaise hosakatA hai ? kyoMki; padArthakA svabhAva naSTa honepara to padArthakA nAza hI hojAtA hai / "prakRtikI pravRtti kevala puruSArtha utpanna karanekeliye hI hotI hai aura prakRti tathA puruSameM bhedadRSTikA hojAnA hI puruSArtha hai / isaliye bhedadRSTirUpa puruSArtha [ kArya ] utpanna honepara kAraNarUpa prakRti kRtakRtya honese vizrAmako prApta hotI hai| jaise naTI raMgabhUmiko apanA nRtya | dikhAkara baMda hotI hai taise hI prakRti puruSako apanA svarUpa dikhAkara nivRtta hotI hai" aisA dRSTAMta bhI kahA hai / yaha kahanA | sarvathA asatya hai / kyoMki; acetana honese prakRtimeM vicArapUrvaka kArya karanA hI asaMbhava hai / aura bhI dUsarA doSa yaha hai ki prakRti jaise zabdAdikoMkA jJAna ekavAra hojAnepara bhI phirase zabdAdikoMke jJAna karanemeM pravartatI hai taise prakRti tathA puruSameM | bhedadRSTirUpa jJAna honepara bhI phirase kyoM na pravarte ? kyoMki; pravartanasvabhAva to usa prakRtine abhI chor3A hI nahI hai / isa viSa - yameM nartakIkA dRSTAMta bhI ulaTA tumhAre hI siddhAMtakA ghAta karatA hai / kisa prakAra ? jaise naTI darzakoMko apanA nRtya dikhAkara nivRtta hojAnepara bhI acchA nRtya honeke kAraNa yadi darzakajana phira bhI Agraha kare to phirase bhI nRtya karane lagatI hai taise hI prakRti bhI puruSako apanA kharUpa dikhAkara nivRtta honeke anaMtara phirase kyoM na pravRtta ho ? aura yadi phirase pravRtta honA mAnaliyA jAya to prakRtikA mokSa kabhI ho hI nahI sakaigA / isaliye saMpUrNa karmoMkA sarvathA nAza hojAnepara puruSa ( AtmA ) kA hI mokSa hotA hai aisA mAnanA cAhiye / evamanyAsAmapi tatkalpanAnAM " tamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrabhedAt paJcadhA avidyAsmitArAgadveSAbhini Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 125 // 1 vezarUpo viparyayaH / brAhmaprAjApatyasaumyaindra gAndharvayakSarAkSasapaizAca bhedAdaSTavidho daivaH sargaH / pazumRgapakSisarIsRpa| sthAvarabhedAt paJcavidhastairyagyonaH / brAhmaNatvAdyavAntarabhedAvivakSayA caikavidho mAnuSaH / iti caturdazadhA bhUtasargaH / vAdhirya kuNThatA'ndhatvajaDatA'jighatAmUkatAkauNyapaGgutvaklaivyodAvartamattatArUpaikAdazendriyavadhatuSTinavakaviparyayasiddhyaSTakaviparyayalakSaNasaptadazabuddhivadhabhedAdaSTAviMzatividhA zaktiH / prakRtyupAdAnakAlabhogAkhyA ambhaHsali| laughavRSTya'paraparyAyavAcyAzcatasra AdhyAtmikAH / zabdAdiviSayoparatayazcArjanarakSaNakSayabhogahiMsAdoSadarzanahetujanmAnaH paJca vAhyAstuSTayaH / tAzca pArasupArapArApArAnuttamAmbhauttamAmbhaH zabdavyapadezyAH / iti navadhA tuSTiH / trayo duHkhavighAtA iti mukhyAstisraH siddhayaH pramodamuditamodamAnAkhyAH / tathAdhyayanaM zabda UhaH suhRtprApti|rdAnamiti duHkhavighAtopAyatayA gauNyaH paJca tArasutAratAratAraramyakasadAmuditAkhyAH / ityevamaSTadhA siddhiH / dhR|tizraddhAsukhavividiSAvijJaptibhedAt paJca karmayonayaH / ityAdInAM " saMvarapratisaMvarAdInAM ca tattvakaumudIgauDapAda - bhASyAdiprasiddhAnAM viruddhatvamudbhAvanIyam / iti kAvyArthaH / isI prakAra sAMkhyamatiyoMkI aura bhI nIce dikhAI gaI kalpanAoM meM tathA tattvakaumudIke gaur3apAda bhASya Adika granthoM meM prasiddha savara pratisavarAdika kalpanAoMme aneka prakArakA virodha vicAralenA cAhiye / ve nIce likhI huI kalpanAaiM ye hai / - tama, moha, mahAmoha, tAmisra tathA adhatAmisra aise pAMca prakArakA avidyA, asmitA, rAga, dveSa tathA abhiniveza ( Agraha ) nAmaka viparyaya hai / brahmaloka utpanna hone, prajApatilokameM utpanna hone tathA saumyalokameM, indralokameM, gandharvoM ke lokameM tathA yakSa, rAkSasa, pizAcoMke lokameM utpanna honekI apekSA devatAoMkI sRSTi ATha prakAra hai / pazu, mRga, pakSI, sarpa tathA vRkSAdika sthAvara aisI pAca prakAra tiryacokI sRSTi hai / brAhmaNAdika aMtargata bhedoMkI apekSA na karanese manuSya eka prakAra hI gine hai| isa prakAra prANiyoMkI utpatti sarva caudaha prakArase hai / bahirApana ( zrotrakA ), kuThatA ( vacanakI), adhApana (netroMkA ), jar3apanA (sparzane - ndriyakA), gaMdhakA jJAna na honA ( nAsikAkA ), totalApana ( jivhAkA ), lulApana ( hAthakA ) laMgaDApana ( pairoMkA ), napuMsakapanA ( liMgakA ), kabjiyAta ( gudAsaMbaMdhI ) tathA unmattatA ( manakI ) yaha gyAraha prakArakA iMdriyoMkA badha tathA nau tuSTiyoMke | nau prakAra viparyaya tathA ATha siddhiyoMke ATha prakAra viparyaya aise satraha prakArakA buddhikA badha yaha sarva aTThAIsa prakArakI zakti // 125 // rA. jai.zA. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / prakRti, upAdAna, kAla tathA bhoga ina nAmoMvAlI athavA aMbhaH, salila, ogha tathA vRSTi ye dUsare nAma hai jinake aisI cAra AdhyAtmika tuSTi hai| zabdasparzAdika viSayoMse udAsInarUpa tathA aprApta vastukA upArjana, vidyamAna vastukI rakSA, vidyamAnakA hI nAza, bhoga, tathA hiMsArUpa doSoMse utpanna huI aisI pAMca bAhya tuSTi hai| inake nAma pAra, supAra, pArApAra, anuttamAMbha tathA uttamAMbha hai| isa prakAra sarva tuSTi nau hai| duHkhakA nAza karanevAlI tIna to mukhya siddhi hai / pramoda, muditamoda tathA mAna ye inake tIna nAma hai / aura adhyayana, zabda, Uha ( tarka ), sacce mitroMkI prApti tathA dAna ye pAMca apradhAna siddhi hai| tAra, sutAra, tAratAra, ramyaka tathA sadAmudita ye ina pAcoMke nAma hai| isa prakAra sarva milakara ATha siddhi hai| dhRti, zraddhA, sukha, jAnanekI icchA tathA jJAnakA honA ye pAMca pratyeka karma karane meM mUlakAraNa hote hai / ityAdika tathA aura bhI saMvara pratisaMvarAdika | tattvakaumudInAmaka granthake gaur3apAdabhASyAdikoMmeM dikhAI huI sAMkhyamatIkI kalpanAoMmeM parasparakA virodha vicAralenA cAhiye / / | isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huA / | idAnIM ye pramANAdekAntenAbhinnaM pramANaphalamAhurye ca bAhyArthapratikSepeNa jJAnAdvaitamevAstIti bruvate tanmatasya | vicAryamANatve vishraarutaamaahuH| ___ aba yaha dikhAte hai ki jo pramANakA phala pramANase sarvathA abhinna arthAt ekarUpa hI mAnate hai aura jo bAhya padArthoMkA niSedha | kara sarva jJAnarUpa hI hai aisA jJAnAdvaita hI mAnate hai unake mata vicAranepara vizIrNa hojAte hai arthAt Thaharate nahIM hai| na tulyakAlaH phalahetubhAvo hetau vilIne na phalasya bhAvaH / na saMvidadvaitapatherthasaMvidvilUnazIrNa sugatendrajAlam // 16 // K mUlArtha-upAdAna kAraNa tathA usakA kArya ye dono eka samayameM nahI rahasakate hai aura upAdAna kAraNakA sarvathA nAza ho jAnepara bhI kAryakI utpatti nahI hosakatI hai| yadi kevala jJAnavarUpa hI jagat mAnA jAya to bAhya aneka padArthoM kA jJAna nahI hosakaigA / isa prakAra vicAranepara buddhakA phelAyA huA iMdrajAla phaTajAtA hai| vyAkhyA-bauddhAH kila pramANAttatphalamekAntenA'bhinnaM manyante / tathA ca tatsiddhAntaH "ubhayatra tadeva jJa Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. // 126 // pramANaphalamadhigamarUpatvAt" / ubhayatreti pratyakSe'numAne ca, tadeva jJAnaM pratyakSAnumAnalakSaNaM phalaM kAryama kuto'dhigamarUpatvAditi paricchedarUpatvAt / tathA hi / paricchedarUpameva jJAnamutpadyate / na ca paricchedAdRte'nyaj jJAnaphalam; abhinnaadhikrnntvaat| iti sarvathA na pratyakSAnumAnAbhyAM bhinnaM phlmstiiti| etacca na samIcInaM yato yadyasmAdekAntenA'bhinnaM tattena sahaivotpadyate / yathA ghaTena ghaTatvam / taizca pramANaphalayoH kAryakAraNabhAvo'bhyupagamyate / pramANaM kAraNaM phalaM kAryamiti / sa caikAntA'bhede na ghaTate / na hi yugapadutpadyamAnayostayoH savyetaragoviSANayoriva kAryakAraNabhAvo yuktaH, niyataprAkkAlabhAvitvAtkAraNasya; niyatottarakAlabhAvitvAtkAryasya / etadevAha "na tulyakAlaH phalahetubhAvaH" iti / phalaM kArya hetuH kAraNam / tayorbhAvaH svarUpaM kaarykaarnnbhaavH| sa tulyakAlaH samAnakAlo na yujyata ityrthH| vyAkhyArtha-buddhamatAvalambI pramANase utpanna hue phalarUpa jJAnako pramANarUpa jJAnase sarvathA abhinna mAnate hai| aisA hI unake siddhAntameM kahA hai "dono prakAra ke (pratyakSa tathA anumAnarUpa) pramANajJAnameM hI phalarUpa ( kAryarUpa) pratyakSa tathA anumAnajJAna bhI garbhita hai / kyoMki, jJAna jitanA hotA hai vaha sarva adhigama ( paricchedarUpa) arthAt phalarUpa hI hotA hai" / isI abhiprAyako anumAnadvArA dikhAte hai / jJAna jitanA upajatA hai vaha sarva paricchedarUpa arthAt phalarUpa hI upajatA hai / paricchedarUpake sivAya dUsarA koI jJAnakA phala hai hI nhiiN| kyoMki, dUsarA jo kucha phalarUpa kalpanA kiyA jAyagA vaha sabhI pramANase bhinna sthA name rahanevAlA siddha hogA / kiMtu kAraNa tathA kAryakA AdhAra honA eka hI cAhiye / isa prakAra pramANarUpa pratyakSa tathA anuOM mAna jJAnose isake phalarUpa ( kAryarUpa ) pratyakSa tathA anumAna jJAna kisI prakAra bhinna siddha nahI hote / isa prakAra pramANake phalarUpa jJAnako pramANajJAnase sarvathA abhedarUpa mAnanA bauddhoMkA mata hai so ThIka nahIM hai / kyoMki, jo jisase sarvathA abhinna 7 ke hotA hai vaha usake sAtha hI utpanna hotA hai| jaise ghaTa aura ghaTapanA arthAt ghaTameM rahanevAle dharma / ye dono eka hI hai isaliye * sAtha hI upajate hai / aura bauddhoMne pramANa aura pramANake phalameM kAryakAraNarUpa saMbaMdha bhI mAnA hai| pramANa kAraNa hai aura pramANakA phala kArya / yaha kAryakAraNabhAva sabaMdha bhI pramANa tathA pramANake phalako sarvathA ekarUpa mAnanepara siddha nahI hosakatA hai| kyoMki, dakSiNa (sIdhe ) aura vAma (vAye ) sIgake samAna ekasAtha upajanevAle pramANa aura pramANake phalameM kAryakAraNapanA kisa hai| // 126 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra hosakatA hai ? kyoMkiH kAryakI utpattise pahile kSaNameM niyamase kAraNa raha sakatA hai aura kArya niyamase kAraNake anaMtaravAle dUsare kSaNameM hI vyavadhAna rahita raha sakatA hai / yahI anyatra bhI kahA hai "eka hI kAlameM phala (kArya) tathA hetu (kAraNa) nahIM raha sakate hai|" phala arthAt kAryake aura hetu arthAt kAraNake kharUpako hI kAryakAraNabhAva kahate hai|so yaha kAryakAraNabhAva samAnakAlameM saMbhava nahIM hai| el atha kSaNAntaritatvAttayoH kramabhAvitvaM bhaviSyatItyAzaGkayAha "hetau vilIne na phalasya bhAvaH" iti| hetau kAraNe pramANalakSaNe vilIne kSaNikatvAdutpattyanantarameva niranvayaM vinaSTe phalasya pramANakAryasya na bhAvaH sattA nirmUlatvAt / vidyamAne hi phalahetAvasyedaM phalamiti pratIyate / nAnyathA'tiprasaGgAt / / __aba kAryakAraNoMmeM kSaNamAtrakA antara paDanese kramavapinA hosakaigA aisI kSaNikavAdIkI AzaMkAkA "hetau vilIne na phalasya bhAvaH" aisA uttara dete hai / arthAt kSaNika honese utpattike vAda hI pramANarUpa hetu ( kAraNa ) niranvaya ( sarvathA ) naSTa hojAnepara pramANake kAryarUpa phalakI nirmUla arthAt kAraNake vinA hI uttpatti honA asabhava hai / kyoki | kisI bhI kAryarUpa vastukA kAraNa vidyamAna rahanepara hI yaha isakA kArya hai aisI pratIti hosakatI hai| yadi kAraNake vinA bhI Kla kAryakI utpatti mAnalIjAya to vinA mAtAke bhI putrakI utpatti honA ityAdi aneka ativyAptirUpa doSa upasthita hone lgeNge| kiM ca hetuphalabhAvaH saMbandhaH / sa ca dviSTha eva syAt / na cAnayoH kSaNakSayaikadIkSito bhavAn saMvandhaM kSamate / / tataH kathamayaM heturidaM phalamiti pratiniyatA pratItiH? ekasya grahaNe'pyanyasyA'grahaNe tadasaMbhavAt "dviSThasaMvandhasaM-19 vittinaikarUpapravedanAt / dvayoH svarUpagrahaNe sati saMvandhavedanam" iti vacanAt / tathA kAryakAraNabhAva eka prakArakA saMbaMdha hai| saMbaMdha do vastuomeM hI rahatA hai| aura Apako sarvathA kSaNakSayakI vAsanAse vAsita honeke kAraNa ina donokA ( pramANa aura phalakA) saMbaMdha sahana nahI ho sakatA hai isIliye kisI vivakSita (nizcita) padArthameM yaha hetu hai, yaha phala hai aisI niyamita pratIti honA bhI asaMbhava hai| kyoMki jaba pratyeka padArtha kSaNadhvaMsI hI mAnA jAyagA to kAryakAraNoMmeMse eka samayameM eka hI upasthita rahasakatA hai aura isIliye kisI eka samayameM kAryakAraNomeMse usa ekakA jJAna honepara bhI dUsarekA jJAna na honese yaha hetu hai, yaha isakA phala hai aisI pratIti honA asaMbhava hai| "do vastuoMmeM rahanevAle saMbaMdhakA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamaM. // 127 // jJAna una donoM vastuoMkA prathama jJAna honepara hI hosakatA hai, yadi unameM se eka vastukA hI jJAna ho to usa saMbaMdhI jJAna kadApi nahI ho sakatA " aisA pUrvAcAryoMkA vacana hai / yadapi dharmottareNa " arthasArUpyamasya pramANaM tadvazAdarthapratItisiddheH " iti nyAyavindusUtraM vivRNvatA bhaNitaM "nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM yatastasmAnnIlasya pratItiravasIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo jJAnamutpadyate na tadvazAttajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyatevasthApayituM nIlasadRzaM tvanubhUyamAnaM nIlasya saMvedanamavasthApyate / na cAtra janyajanakabhAvanivandhanaH sAdhyasAdhanabhAvo yenaikasminvastuni virodhaH syAt / api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena / tata ekasya vastunaH kiMcidrUpaM pramANaM kiMcilamANaphalaM na virudhyate / vyavasthApanaheturhi sArUpyaM tasya jJAnasya vyavasthApyaM ca nIlasaMvedanarUpam" ityAdi tadapyasAram; ekasya niraMzasya jJAnakSaNasya vyavasthApyavyavasthApakatvalakSaNasvabhAvadvayA'yogAt vyavasthApya vyavasthApakabhAvasyApi ca sambandhatvena dviSThatvAdekasminnasaMbhavAt / aura bhI - dharmottara nAmaka bauddha AcAryane "jJAnake AkArake sAtha arthakI samAnatA honese hI jJAnameM pramANatA hotI hai| kyoMki jJAnameM arthakI samAnatA honepara hI arthakI pratIti hotI hai" aise abhiprAyavAle nyAyavindu granthake sUtrakA vivaraNa karate hue "jisameM nIlarUpakA pratibhAsa ho aisA vijJAna jisase utpanna hotAho usIse nIlarUpakI pratItikA nizcaya hotA hai / aura jina cakSurAdi indriyoMke dvArA nIlAdikA jJAna utpanna hotA hai kevala una indriyoMke hI vaza vaha jJAna nIlAdi saMvedanakA nizcaya nahIM karAsakatA hai / aura nIlake sadRza anubhava kiyA huA nIlAdijJAna ( arthake dvArA ) to nIlakA savedana karAtA hai / bhAvArthapadArthakI samAnatA rakhanevAlA hI jJAna padArthakI sahAyatAse pramANa samajhA jAtA hai aura indriyAdikakI sahAyatAse utpanna honepara bhI vaha jJAna indriyAdikake vazase pramANarUpa nahIM hotaa| yahAMpara janyajanakabhAvakA Azraya lekara sAdhyasAdhanapanA nahI mAnAgayA hai jisase ki eka vastu ( eka samaya meM ) paraspara virodha saMbhava ho / bhAvArtha-yadi janyajanakabhAvakI apekSA lekara sAdhyasA - dhanapanA yahAM mAnAjAtA to eka vastumeM sAdhyasAdhanapanekA virodha AtA / kyoMki; eka samayameM eka vastu yA to sAdhyarUpa hI ho sakatI hai yA sAghanarUpa hI / donoMrUpa nahIM hosakatI / isIliye hamane janyajanakabhAvakI apekSA sAdhyasAdhanabhAva yahAM nahIM mAnA 1 bauddhoMke eka nyAyapranthakA nAma nyAyabindu hai / 2 " arthasArUpyamasya pramANa tadvazAdarthapratItisiddhe " aisA nyAyabindukA sUtra hai / rA. jai.zA. // 127 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / aura isIliye yahAM paraspara virodharUpa doSa bhI saMbhava nahIM hai| kiMtu vyavasthApyavyavasthApakapanekI apekSAmAtrase sAdhyasAdhanapanA hai / isase eka hI vastukA kucha svarUpa pramANarUpa tathA kucha pramANake phalarUpa mAnanemeM virodha nahIM AsakatA hai| yahAMpara aisI vyava-|| sthA karanekA hetu samAnapanA ( jJAna tathA vastukA ) hI hai aura isa jJAnase nIlAdisaMvedanakI vyavasthA kIjAtI hai|" ityAdi vi-11 varaNa ( vyAkhyAna ) kiyA hai paraMtu vaha bhI asatya hai| kyoMki jJAnakharUpa eka niraMza bhAvameM vyavasthA hone yogya (vyavasthApya) tathA vyavasthA karaneyogya ( vyavasthApaka ) aise do khabhAvoMkA samAveza kisa prakAra hosakatA hai kyoMki; vyavasthApyavyavasthApakabhAva bhAbhI eka prakArakA saMbaMdha honese do padArthoM meM hI rahasakatA hai / isIliye ekakhabhAvameM do khabhAvoMkA honA asaMbhava hai| kiMcA'rthasArUpyamarthAkAratA / tacca nizcayarUpamanizcayarUpaM vA? nizcayarUpaM cettadeva vyvsthaapkmstu| kimubhayakalpanayA ? anizcitaM cetsvayamavyavasthitaM kathaM nIlAdisaMvedanavyavasthApane samartham ? api ca keyamAkAratA ? kimarthagrahaNapariNAma AhosvidarthAkAradhAritvam ? nAdyaH siddhasAdhanAt / dvitIyastu jJAnasya prameyAkArAnukara-19 jANAjjaDatvApattyAdidoSAghAtaH / tanna pramANAdekAntena phalasyA'bhedaH sAdhIyAn / sarvathA tAdAtmye hi pramANaphala rodhAt / na hi sArUpyamasya pramANamadhigatiH phalamiti sarvathA tAdAtmye siddhyatyati-IN prasaGgAt / thoDe samayake liye yaha pUrvokta vicAra chor3a bhI diyA jAya to bhI arthasArUpyazabdakA artha jJAnakA padArthake AkAra hojAnA hai| so yaha arthasArUpya bhI nizcayarUpa hai athavA anizcayarUpa ? yadi nizcayarUpa mAnAjAya to isa nizcayarUpako hI vyavasthApaka kahasakate hai; phira vyavasthApya vyavasthApaka isa prakAra do bhAva mAnanekI kyA AvazyakatA hai ? aura yadi arthasArUpyako anizcayarUpa mAnA jAya to jo khayaM avyavasthita ( anizcita ) hai vaha nIlAdisaMvedanakI nizcaya karAnekI vyavasthA kaise karasakatA hai ? arthAt nIlAdisaMvedanakA vyavasthApaka kaise hosakatA hai ? aura bhI-arthasArUpyakA artha jo arthAkAratA kiyA so vaha arthAkAratA kyA cIja hai? kyA padArthako grahaNa karanekA pariNAma hai athavA usa jJeya padArthake AkArarUpa hojAnA hai? AdikA pakSa to ThIka nhii| kyoMki, padArthako grahaNakaranerUpa pariNAma to pUrvase hI siddha hai isaliye siddhako sAdhanese siddhasAdhananAmaka doSa upasthita hojAtA hai| yadi dvitIya pakSa arthAt padArthake AkArarUpa jJAnakA hojAnA mAnA jAya to jJAnameM prameyAkArakA pariNamana honese yorna vyavasthA tadbhAvavirA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 128 // 1 jar3atvAdika aneka doSa Ate haiM / isaliye sarvathA pramANase usake phalakA abheda siddha nahIM hosakatA hai / pramANa aura usake phalakA sarvathA tAdAtmya saMbaMdha mAnanese bhI pramANa aura phalakI vyavasthA ( vibhAga ) nahI hosakatI hai / kyoMki, eka kharUpameM paraspara viruddha do khabhAvakA honA asaMbhava hai / sarvathA tAdAtmya mAnanepara jJAnameM padArthake samAnapanekA honA to pramANa aura usakA nizcaya honA athavA saMvedana honA phala, ye do bhAva nahIM hosakate hai; nahI to eka jalAdi padArthameM zIta tathA upNa bhAva honA ityAdi anekaprakAra ativyApti doSa AnekI saMbhAvanA hone lagegI / nanu pramANasyA'sArUpyavyAvRttiH sArUpyamanadhigativyAvRttiradhigatiriti vyAvRttibhedAdekasyApi pramANaphalavyavastheti cennaivaM; svabhAvabhedamantareNA'nyavyAvRttibhedasyApyanupapatteH / kathaM ca pramANasya phalasya cA'pramANA'phalavyAvRttyAH pramANaphalavyavasthAvatpramANAntaraphalAntaravyAvRttyApyapramANatvasyA'phalatvasya ca vyavasthA na syAt ? vijAtIyAdiva sajAtIyAdapi vyAvRttatvAdvastunaH / tasmAtpramANAtphalaM kathaMcidbhinnamevaiSTavyaM sAdhyasAdhanabhAvena pratIyamAnatvAt / kadAcit bauddha kahai ki pramANameM asamAnapanekA niSedha hI sArUpya arthAt samAnapanA hai aura ajJAnake abhAvakA hI nAma adhigati athavA pramANakA phalarUpa jJAna hai / isa prakAra vyAvRtti (niSedha) kA bheda honese eka tathA niraMza jJAnameM bhI pramANa tathA phalakI vyavasthA hosakatI hai| paraMtu bauddhakA yaha kathana bhI ucita nahIM hai / kyoMki; yathArthameM svabhAvabhedake vinA anya padArthoMse vyAvRtti karanemeM bheda kisa prakAra hosakatA hai aura pramANa tathA phalakI vyavasthA jaise apramANa tathA aphala athavA phalAbhAvakI vyAvRttise hotI hai taise hI pramANAntara arthAt anya pramANa tathA anyaphala ( vivakSita pramANaphalake atirikta dUsare ) kI vyAvRttise (niSedhase ) apramANatA tathA phalAbhAvakI vyavasthA bhI kyo na ho ' kyoMki, jaise vijAtIyase vastukI vyAvRtti hotI hai taise hI sajAtIya vastuoM meM bhI ekase dUsarekI vyAvRtti hosakatI hai / isaliye pramANase pramANake phalako kathaMcit judA hI mAnanA cAhiye / kyoMki, yaha sAdhya hai, yaha sAdhana hai aisI jo judI 2 pratIti hotI hai vaha niSkAraNa nahI hai / 2 1 eka vastumeM jo guNaguNI, svabhAvasvabhAvavAn, paryAyaparyAyI Adika aneka avasthA hotI haiM una avasthAbhoke sAtha jo vastukA sabadha ho vaha tAdAtmya hai / rA. jai. zA // 128 // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye hi sAdhyasAdhanabhAvena pratIyete te parasparaM bhidyate / yathA kuThAracchidikriye iti / evaM yaugAbhipretaH pramANAtphalasyaikAntabhedo'pi nirAkartavyaH, tasyaikapramAtRtAdAtmyena pramANAtkathaMcidabhedavyavasthiteH pramANatayA pariNNatasyaivAtmanaH phalatayA pariNatipratIteH; yaH pramimIte sa evopAdatte parityajatyupekSate ceti sarvavyavahAribhiraskhalitamanubhavAt / itarathA svaparayoH pramANaphalavyavasthAviplavaH prasajyata ityalam / jo sAdhyasAdhanarUpase pratIta hote hai ve sarvathA paraspara bhinna hI hote hai| jaise-kulhAr3I aura usake dvArA kisIkA kATanA| (chedanakarma ) ye dono jude jude hai / isa prakAra naiyAyika (yogamatI ) ne jo pramANa aura pramANake phalameM sarvathA bheda kahAhai vaha bhI mAnanA ucita nahIM hai / kyoMki; nizcaya karanevAle pramAtA puruSake sAtha ekarUpa hokara hI pramANa tathA pramANake phalakI pravRtti hotI hai| isaliye pramANase pramANakA phala kisIapekSA ekakharUpa bhI siddha hotA hai| yaha bhI kyoMki pramANapanese pariNata hue AtmAkI pariNati hI phalarUpa pratIta hotI hai| AtmAke sivAya dUsarI jagaha phalakI pariNati nahIM hosakatI hai| yaha bhI kyoMki jo AtmA kisI padArthakA nizcaya (pramiti ) karatA hai vahI AtmA grAhya honepara usa padArthako grahaNa karatA hai, heya honepara chor3a detA hai athavA udAsIna honepara upekSA karadetA hai; aisI avAdhita pratIti sarva saMsArako hai| aisI pratIti yadi na ho to apane tathA parake pramANa phalakI vyavasthAkA nAza hojAya / yahAMpara itanA khaMDana hI bahuta hai| al atha vA pUrvArddhamidamanyathA vyAkhyeyam / saugatAH kiletthaM pramANayanti / sarva sat kSaNikaM; yataH sarva tAvad ghaTAdikaM vastu mudrAdisaMnidhau nAzaM gacchad dRzyate / tatra yena svarUpeNAntyAvasthAyAM ghaTAdikaM vinazyati taccesvarUpamutpannamAtrasya vidyate tadAnImutpAdAnantarameva tena naSTavyamiti vyaktamasya kSaNikatvam / athedRza eva svabhAvastasya hetuto jAto yatkiyantamapi kAlaM sthitvA vinazyati / evaM tarhi mudgarAdisaMnidhAne'pi eSa eva ) tasya svabhAva iti punarapyanena tAvantameva kAlaM sthAtavyam / iti naiva vinazyediti / so'yamaditsorvaNijaHpratidinaM patralikhitazvastanadinabhaNananyAyaH / tasmAt kSaNadvayasthAyitvenApyutpattau prathamakSaNavavitIye'pi kSaNe kSaNadvayasthAyitvAtpunaraparakSaNadvayamavatiSTheta / evaM tRtIye'pi kSaNe tatsvabhAvatvAnnaiva vinazyediti / / athavA isa Upara kahe hue stotrake pahile Adhe bhAgakA vyAkhyAna dUsarI rItise karate hai|-saugtlog isa prakArase Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamaM. // 129 // nizcaya karate hai ki saMpUrNa satpadArtha kSaNika hai| kyoMki; sarva hI ghaTAdi vastu mUsala Adika Upara girapaDanepara naSTa hote hue rAja dIkhate hai| jisa kharUpase aMtaavasthAmeM ghaTAdi vastu naSTa hote hai vahI svarUpa utpanna hote samaya bhI padArthameM vidyamAna hai isaliye utpanna honeke anaMtara hI pratyeka padArtha naSTa hojAnA cAhiye / isa prakAra sabhI vastuoMmeM kSaNadhvasIpanA siddha hotA hai| zaGkA-yadi apanI utpattike kAraNabhUta sahAyakoMke dvArA pratyeka padArtha utpanna hI aisA hotA ho jo utpattike anaMtara kucha kAla Thaharakara naSTa hojAtA ho to kSaNadhvaMsIpanA khabhAva kyoM mAne? aisA kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki, yadi vastukA khabhAva kSaNadhvaMsI na mAnAjAyagA to mudrAdika (mUsala) par3anepara bhI usa padArthakA vidyamAna rahanekA khabhAva vadala na sakegA aura isIliye usako mUsala | vagairaha Upara girapar3anepara bhI jaisAkA taisA hI vidyamAna rahanA cAhiye naSTa na honA caahiye| isa prakAra yaha saba nahIM denekI icchA al rakhanevAle vaniyekA patrameM likhe hue RNako pratyeka divasa AgAmI kaladina denekA vAyadA karanA jaisA hI nyAya (kahAvata ) / hai / arthAt jisa samaya kisI padArthakA kisI kAraNase nAza hogA tabhI hama pUcha sakate hai ki yaha padArtha nAzake kAraNa milanepara | bhI abhI naSTa kyoM huA kyoMki, abhI isake naSTa honekA samaya nahIM thA isaliye jaisAkA taisA hI ThaharArahanA cAhiye thaa| isa doSake bhayase yadi do kSaNa ThaharanekA svabhAva bhI mAnA jAya to bhI utpattike vAda prathama samayake samAna dUsare samayameM bhI do kSaNa ThaharanekA svabhAva vidyamAna rahanese aura bhI Age do kSaNataka ThaharanA cAhiye / isIprakAra phira tIsare Adika kSaNoM meM bhI do kSaNa ThaharanekA svabhAva vidyamAna rahanese kabhI naSTa na honA cAhiye / / syAdetat "sthAvarameva tat svahetorjAtaM paraM valena virodhakena mudgarAdinA vinAzyate" iti tadasat / kathaM punaretad ghaTiSyate "naca tadvinazyati sthAvaratvAdvinAzazca tasya virodhinA valena kriyata" iti? na hyetatsaMbhavati jI vati ca devadatto maraNaM cAsya bhavatIti / atha vinazyati tarhi kathamavinazvaraM tadvastu hetorjAtamiti ? na hi | ghiyate cA'maraNadharmA ceti yujyate vktum| tasmAdavinazvaratve kadAcidapi nAzA'yogAd dRSTatvAca nAzasya nazvava rameva tadvastu svhetorupjaatmnggiikrttvym| tasmAdutpannamAtrameva tadvinazyati / tathA ca kSaNakSayitvaM siddhaM bhavati / 5 // 129 // ___ yadi kadAcit aisA kahoM ki padArtha to apane utpattike kAraNose ThaharanekA khabhAva lekara hI utpanna hotA hai paraMtu usake virodhI mUsala Adikase balAtkAra naSTa kiyA jAtA hai paraMtu yaha bhI asatya hai / kyoMki aisA kahanese paraspara viruddha ye do vacana Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahI ghaTasakaige ki "vaha naSTa to hotA nahI hai kyoMki vaha sthAvara hai paraMtu balavAn virodhIse usakA nAza hojAtA hai"| yaha kathana sarvathA jhUTha hai ki devadatta to jIrahA hai paraMtu kisI kAraNavaza usakA maraNa horahA hai| yadi naSTa hotA hai to vaha vastu apane kAraNo dvArA navIna utpanna hotA huA bhI avinAzI kaisA ? maratA bhI ho aura amara bhI ho yaha kahanA nahI vanasakatA hai| isaliye yadi avinAzI hai to kabhI bhI nAza na honA cAhiye paraMtu nAza dIkhatA to hai isaliye apanI utpattike kAraNo dvArA utpanna hote samaya hI vastu nazvara mAnanA cAhiye / isa kahanese utpanna hote hI vastukA nAza siddha hotA hai| aura isI prakAra pratyeka padArthameM kSaNadhvaMsIpanA siddha hotA hai| - prayogastvevaM "yadvinazvarasvarUpaM tadutpatteranantarA'navasthAyi / yathAntyakSaNavarti ghaTasya svarUpam / vinazvarasvarUpaM ca rUpAdikamudayakAle" / iti svabhAvahetuH / yadi kSaNakSayiNo bhAvAH kathaM tarhi sa evAyamiti pratyabhijJA syAt ? ucyate-nirantarasadRzA'parAparotpAdAdavidyAnubandhAca pUrvakSaNavinAzakAla eva tatsadRzaM kSaNAntaramudayate / tenAkAravilakSaNatvA'bhAvAdavyavadhAnAccAtyantocchede'pi sa evAyamityabhedA'dhyavasAyI pratyayaH prasUyate / atya ntabhinneSvapi lUnapunarutpannakuzakezAdiSu dRSTa evAyaM sa evAyamiti pratyayaH / tathehApi kiM na saMbhAvyate ? sAtasmAtsarvaM sat kSaNikamiti siddham / atra ca pUrvakSaNa upAdAnakAraNamuttarakSaNa upAdeyam / iti parAbhiprAyamaGgI kRtyAha "na tulyakAlaH" ityaadi| | isa prakaraNameM anumAna bhI isa prakAra volA jAsakatA hai / "jo vinazvara hai vaha utpattike anatara bhI Thahara nahI sakatA hai / jaise aMtasamayameM naSTa hote hue ghar3ekA svarUpa Thahara nahI sakatA hai| isI prakAra anya bhI rUpAdimaya sarva padArtha udayake samaya hI vinAzIka hai isaliye utpattike anaMtara bhI kSaNadhvaMsI hai arthAt Thahara nahIM sakate hai"| isa prakAra yaha khabhAvahetuvAlA anumAna hai| yadi samagra padArtha kSaNadhvaMsI hI hai to yaha vahI hai aisA pratyabhijJAna kaise hotA hai ? (kyoMki pUrvakAlameM dekhe huai padArthako hI dUsarI bAra dekhanepara pratyabhijJAna hotA hai)| isa zaMkAkA samAdhAna yaha hai ki niraMtara ekasamAna aneka paryAyoMkI uttarottara utpatti honese tathA 1 anumAnake sAdhanevAle hetu tIna prakAra hote haiM eka kArya hetu, dUsarA svabhAva hetu aura tIsarA sAmAnyato dRSTa / jisa hetukA sAdhyake sAtha KalkAryakAraNabhAvAdika koI bhI saMbaMdha-saMbhava nahIM ho -kitu svabhAvamAtra hI avinAbhAvaniyamakA sAdhaka ho vaha svabhAva hetu hai / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdama. rA.jai.zA. 1130 // avidyAke vaza honese aisA pratyabhijJAna hotA hai ki yaha vahI hai| pUrva kSaNake naSTa hote hI usake samAna dUsarA kSaNa utpanna ho- jAtA hai isa prakAra kabhI bhI pUrvAkArakA nAza na dIkhanese aura pUrva kSaNake nAza tathA uttara kSaNakI utpattimeM aMtara (vyavadhAna) na par3anese pUrva paryAyakA sarvathA nAza honepara bhI vaha hI yaha hai aisI abhedabuddhi utpanna hosakatI hai| pahile kATaDAle hue tathA phirase utpanna hue kuzA (traNavizeSa), kezAdikoMkI pUrvApara avasthAomeM atyanta bheda honepara bhI yaha vahI hai aimA jJAna utpanna hotA huA jaise dIkhatA hai taise hI yahAMpara (prakaraNameM) bhI kyoM sabhava na ho? isa prakAra sapUrNa satpadArtha kSaNika hI haiM aisA siddha huaa| yahAMpara (kSaNadhvaMsI svabhAvameM) pUrvakSaNa to upAdona kAraNa hai aura uttarakSaNa usakA kArya (upAdeya) hai / isa prakAra jo nauddhokA abhiprAya hai usakA nirAkaraNa karaneke abhiprAyase hI AcAryane uparike zlokameM "na tulyakAlaH" ityAdi kahA hai| kI te vizakalitamuktAvalIkalpA niranvayavinAzinaH pUrvakSaNA uttarakSaNAn janayantaH kiM svotpattikAle eva jana yanti uta kSaNAntare ? na tAvadAdyaH samakAlabhAvinoyuvatikucayorivopAdAnopAdeyabhAvA'bhAvAt / ataH sAdhUktaH "na tulyakAlaH phalahetubhAvaH" iti| na ca dvitiiyH| tadAnIM niranvayavinAzena pUrvakSaNasya naSTatvAduttarakSaNajanane kutaH saMbhAvanApi? na cAnupAdAnasyotpattirdRSTA; atiprsvaat| iti suSTha vyAhRtaM "heta vilIne na phalasya bhAvaH" iti / padArthastvanayoH pAdayoH prAgevoktaH / kevalamatra phalamupAdeyaM heturupAdAnaM tadbhAva upAdAnopAdeyabhAva | ityrthH| | ve sarvathA khataba TUTI huI motiyoMkI mAlAke samAna uttaraparyAyako vinA utpanna kiye hI sarvathA naSTa hote hue pUrvakSaNavartI japaryAya kyA apane utpattike samaya hI uttarakSaNavartI paryAyoko utpanna karadete haiM athavA utpattisamayake vAda ? apane utpattisamayameM to ve uttarakSaNavartI paryAyoMko utpanna kara nahIM skte| kyoMki yuvatike dono kucoMke samAna eka hI kAlameM honevAle do padAthoMmeM 7 upAdAna tathA upAdeyapanA arthAt kAraNakAryapanA nahIM hosakatA hai| isIliye yaha ThIka kahA hai "na tulyakAlaH phlhetubhaavH|" arthAt eka hI samayameM kAryako utpanna karanevAlA upAdAna kAraNa tathA usakA kArya saMbhava nahIM hosakate hai| dUsare pakSase bhI arthAt 4 khaya utpanna honeke bAda bhI uttarakSaNavartI paryAyoMko utpanna karanA saMbhava nahIM hai| kyoMki usa dUsarehI kSaNameM upAdAna kAraNarUpa 2. jo asatya saMsArako satyarUpa anubhava karAve vaha avidyA hai| 2 kisI bhI utpanna hue paryAyakI pUrva avasthAko usakA upAdAna kAraNa kahate haiN| // 130 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvaparyAyakA sarvathA sambaMdharahita nAza hocukatA hai isaliye apanI utpattike dUsare samayameM jaba khayaM Apa hI nahIM hai taba uttarakSaNavartI paryAyakI utpatti karanA kisa prakAra saMbhava ho? aura upAdAnake vinA kisIkI utpatti hotI bhI nahI hai| yadi hone lage to ativyApti doSa AjAyagA / arthAt vinA upAdAna kAraNake bhI yadi kAryakI utpatti mAnI jAya to vinA mAtAke putrakI utpatti honaa| ityAdi prakArase kAryakAraNAdi niyamokA bhaMga hojaaygaa| isIliye yaha ThIka kahA hai " hetau vilIne na phalasya bhAvaH " arthAt upAdAna kAraNakA sarvathA ( niranvaya ) nAza honepara kAryakI utpatti nahIM hosakatI hai / isa Adhe zlokakA zabdArtha to pahile hI kaha diyA thaa| yahAM to kevala phalarUpa upAdeya arthAt kArya aura heturUpa upAdAna kAraNakA kAryakAraNabhAva ( upAdAnopAdeyabhAva) saMbaMdhamAtra dikhAyA hai| | yacca kSaNikatvasthApanAya mokSAkaragusenAnantarameva pralapitaM tat syAdvAdavAde niravakAzameva niranvayanAzavarja; kathaMcitsiddhasAdhanAt pratikSaNaM paryAyanAzasyAnekAntavAdibhirabhyupagamAt / yadapyabhihitaM na hyetat saMbhavati jIvanAti ca devadatto maraNaM cAsya bhavatIti tadapi saMbhavAdeva na syAdvAdinAM kSatimAvahati / yato jIvanaM prANadhAkaraNaM maraNaM caayurdlikkssyH| tato jIvato'pi devadattasya pratisamayamAyurdalikAnAmudIrNAnAMkSayAdupapannameva maraNam / na ca vAcyamantyAvasthAyAmeva kRtsnAyurdalikakSayAt tatraiva maraNavyapadezo yukta iti; tasyAmapyavasthAyAM nyakSeNa tatkSayA'bhAvAt / tatrApi hyavaziSTAnAmeva teSAM kSayo na punastatkSaNa eva yugapatsarveSAm / iti siddhaM garbhAdArabhya pratikSaNaM maraNamityalaM prsnggen| __aba kSaNikapanA siddha karaneke abhiprAyase mokSAkaraguptane abhI hAlameM jo kucha pralApa kiyA hai vaha (nAza) bhI syAdvAdamaya || kathanameM avakAzarahita niranvaya nAza chor3akara paryAyakI apekSA siddha hotA hai isaliye kisI apekSAse siddha huekA hI siddha karanA hai| kyoMki paryAyakA nAza anekAntavAdiyone bhI mAnA hI hai| aura bhI jo " yaha nahI saMbhava hai ki devadatta jIrahA hai aura maraNa bhI usakA hotA hai| aisA doSa abhI pUrvameM kahA gayA hai so vaha bhI syAdvAdiyoMkeliye hAnikAraka nahIM kyoMki; jIvana nAma prANadhAraNakA hai aura maraNa Ayuke aMzoke nAza honekA nAma hai isaliye prANadhAraNa rahanese jIte hue bhI devadattakA pratisamaya udaya AnevAle Ayuke niSekokA arthAt Ayukarmake hissokA phaladeneke anaMtara kSaya hote rahanese pratyeka Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 131 // samaya maraNa honA saMbhava hai| Ayuke aMtasamaya hI saMpUrNa Ayukarmake daloM ( hisso ) kA kSaya honese usI samaya maraNa kahanA cAhiye yaha kahanA bhI ThIka nahI hai| kyoMki; usa ataavasthAke samaya bhI unakA nAza pratyakSa to hai nahIM; aura usa samaya kSaya bhI Ayuke unhI hissoMkA hotA hai jo pratisamaya kSaya hote hote usa samayataka avaziSTa rahajAte haiM; na ki usI samaya sapUrNa Ayuke bhAgoMkA / isa kathana ke dvArA garbhase lekara pratyeka samaya maraNa honA bhI siddha hotA hai / isaliye adhika kahanA vyartha hai / athavA'parathA vyAkhyA / saugatAnAM kilArthena jJAnaM janyate / tacca jJAnaM tameva svotpAdakamartha gRhNAtIti "nASkAraNaM viSayaH" iti vacanAt / tatazcArthaH kAraNaM jJAnaM ca kAryamiti / etacca na cAru yato yasmin kSaNe'rthasya svarUpasattA tasminnadyApi jJAnaM notpadyate; tasya tadA svotpattimAtravyagratvAt / yatra ca kSaNe jJAnaM samutpannaM tatrArtho'tItaH / pUrvAparakAlabhAvaniyatazca kAryakAraNabhAvaH / kSaNAtiriktaM cAvasthAnaM nAsti / tataH kathaM jJAnasyotpattiH ? kAraNasya vilInatvAt / tadvilaye ca jJAnasya nirviSayatA'nupajyate; kAraNasyaiva yuSmanmate tadvipayatvAt / nirviSayaM ca jJAnamapramANamevAkAzakezajJAnavat / jJAnasahabhAvinazcArthakSaNasya na grAhyatvaM tasyA'kAraNatvAt / ata Aha "na tulyakAlaH" ityAdi / jJAnArthayoH phalahetubhAvaH kAryakAraNabhAvastulyakAlo na ghaTate; jJAnasahabhAvino'rthakSaNasya jJAnA'nutpAdakatvAt; yugapadbhAvinoH kAryakAraNabhAvA'yogAt / atha prAco'rthakSaNasya jJAnotpAdakatvaM bhaviSyati tanna; yata Aha " hetau" ityAdi / hetAvartharUpe jJAnakAraNe vilIne kSaNikatvAnniranvayaM vinaSTe na phalasya jJAnalakSaNakAryasya bhAva AtmalAbhaH syAt / janakasyArthakSaNasyAtItatvAnnirmUlameva jJAnotthAnaM syAt / aba dUsare prakArase isIkI vyAkhyA karate haiM / buddhamatAvalaMbiyoMne padArthase jJAnakI utpatti mAnI hai aura vaha jJAna apane utpanna karanevAle padArthako hI jAna sakatA hai aisA mAnA hai| kyoMki " jJAnako utpanna karanevAlA hI jJAnakA viSaya hotA hai " aisA unake zAstrakA vacana hai / isaliye padArtha to kAraNa aura jJAna kArya huA / paraMtu yaha mAnanA acchA nahI hai / kyoMki; jisa samaya padArthakA svarUpa vidyamAna hai usa samaya ke aMtataka bhI jJAna nahIM upajatA hai / so bhI kyoMki; usa samaya vaha padArtha apanI utpatti honemeM hI lagA rahatA hai| aura jisa ( dUsare ) samaya jJAna utpanna hotA hai taba padArtha naSTa hojAtA hai ( kyoMki; pratyeka padArtha kSaNadhvaMsI hai ) / kyoMki, kAryakAraNabhAvakA yahI niyama hai ki kramase pUrvottara kAlameM hoveM / aura bauddhamatameM rA. jai. zA. // 131 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthakI sthiti kSaNamAtrase adhika hai hI nhiiN| isaliye jJAnakI utpatti kaise ho? kyoMki; kAraNakA to nAza hocukA hai| aura jisase jJAna utpanna hotA hai usake nAza honepara jJAna nirviSaya rahajAtA hai| kyoMki tumhAre (bauddhoMke) matameM jJAnakA kAraNa hI jJAnakA viSaya mAnAgayA hai / aura nirviSaya jJAna AkAzameM dIkhate hue bAloke jJAnake samAna apramANa hI hotA hai / aura usa jJAnake sAthavAle kSaNameM utpanna honevAlA padArtha usa jJAnakA viSaya ho nahI sakatA hai / kyoMki vaha usa jJAnakA kAraNa hI nahIM hai| (bauddhamatameM kAraNarUpa padArtha hI jJAnakA viSaya mAnAgayA hai)| isaliye mUlagranthakAra kahate hai ki "na tulyakAlaH" ityAdi / arthAt jJAna aura padArthameM phala ( kArya ) aura hetupanA arthAt kAryakAraNapanA samAna kAlameM nahIM hosakatA hai / kyoMki; jJAnake sAtha sAtha utpanna honevAlA padArtha usa jJAnako utpanna nahI karatA hai / so bhI kyoMki; eka sAtha utpanna honevAle do padArthoM meM | ( gAyake dono sIMgoke samAna ) ekadUsarekA kAryakAraNapanA saMbhava nahIM hai / yadi kahA jAya ki usa jJAnase pahile utpanna huA se utpanna karadegA so bhI ThIka nahIM hai| kyoMki "hetau vilIne na phalasya bhAvaH " aisA pahile kahacuke hai| bhAvArtha-hetukA arthAt jo padArtha jJAnakA kAraNa mAnA jAya usakA niranvaya nAza honepara usa naSTa hue padArthase phalakI (jJAnarUpa kAryakI) utpatti nahIM hosakatI hai kiMtu usa jJAnako utpanna karanevAle padArthake naSTa hojAnepara vinAkAraNa hI hogii|| | janakasyaiva ca grAhyatve indriyANAmapi grAhyatvApattiH, teSAmapi jJAnajanakatvAt / na cA'nvayavyatirekAbhyAmathArthasya jJAnahetutvaM dRSTaM; mRgatRSNAdau jalAbhAvepi jalajJAnotpAdAda'nyathA tatpravRtterasaMbhavAt / bhrAntaM tajjJAnamiti / cennanu bhrAntAbhrAntavicAraH sthirIbhUya kriyatAM tvayA / sAMprataM pratipadyasva tAvadanarthajamapi jJAnam / anvayenArtha-|| sya jJAnahetutvaM dRSTameveti cenna hi tadbhAve bhAvalakSaNo'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayanimittamapi tu tadabhAve'bhAvalakSaNo vyatirekopi / sa coktayuktyA nAstyeva / | aura utpanna karanevAle padArthako hI yadi pratyeka jJAna jAna sakatA ho to jisa iMdriyase utpanna hotA hai usako bhI kyoM na jAne kyoMki; vaha iMdriya bhI usa jJAnako utpanna karanevAlomeMse eka hai / dUsarA doSa yaha hai ki jahAM jJAna ho vahAM usako upajAne / kAvAlA niyase ho tathA jahAM padArtha na hovahAM jJAna bhI na upajatA ho aisA anvayavyatirekarUpa niyama bhI jJAnake prati padArthameM nahIM hai| kyoMki, Usara bhUmimeM marIcikA dIkhanepara usameM jala samajhakara pravRtti honelagatI hai isaliye vahAM jalajJAna huA to ni Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdama. // 132 // zcita hai paraMtu usa jalajJAnako paidA karanevAlA jala hai hI nhiiN| yadi kahAjAya ki vaha jJAna bhramarUpa hai to bhramAtmaka hai yA rAja-zA. saccA hai aisA vicAra to pIchese sthira hokara karalenA / savase prathama to yaha khIkAra karanA cAhiye ki jJAna padArthake vinA bhI / hosakatA hai| yadi kaho ki jahAM jJAna hotA hai vahAM kucha nakucha padArtha rahatA hI hai isaliye jJAnakA janaka padArtha hI hai paraMtu yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai / kyoMki jahAM jJAna hotA hai vahAM kucha nakucha padArtha rahatA hI hai itane mAtrase yaha siddha nahIM / hosakatA hai ki padArtha hI jJAnakA janaka hai| kiMtu jahAM padArtha na ho vahAM jJAna bhI na ho aisA niyama yadi milai to yaha svIkAra ra sakate hai ki jJAnakA janaka padArtha hI hai / paraMtu yaha (vyatirekarUpa) niyama to siddhahI nahIM hotA hai aisA yuktipUrvaka abhI kahacuke haiN| ____ yoginAM cA'tItA'nAgatArthagrahaNe kimarthasya nimittatvaM? tayorasattvAt " Na NihANagayA bhaggA puMjo Natthi annaage| NivvuyA va ciTThati Aragge sarisovamA (saMskRtacchAyA-na nidhAnagatA bhagnAH puJjo nAsti anaagtsy| nirvRtAH naiva tiSThanti ArAgre sarpapopamAH)" iti vacanAt / nimittatve cArthakriyAkAritvena sattvAdatItAnAgatatvakSatiH / na ca prakAzyAdAtmalAbha eva prakAzakasya prakAzakatvaM pradIpAderghaTAdibhyo'nutpannasyApi tatprakAzakatvAt / janakasyaiva ca grAhyatvA'bhyupagame smRtyAdeH pramANasyA'prAmANyaprasaGgastasyArthA'janyatvAt / na ) ca smRtine pramANam; anumAnapramANaprANabhUtatvAtaH sAdhyasAdhanasambandhasmaraNapUrvakatvAttasya / yogiyoMke jJAnameM atIta aura AgAmI padArtha bhI jhalakate hai paraMtu usa samaya ve padArtha hI yadi nahIM hai to usa jJAnameM 5 nimittarUpa kaise hosakate hai ? kyoMki, aisA kahA bhI hai " jo padArtha naSTa hogaye ve kisI bhaMDArameM jamA nahIM hai tathA jo abhI utpanna hI nahIM hue aise AgAmI honevAle padArthoMkA bhI kahIM Dhera nahIM lagA hai / jo utpanna hote haiM ve sUIkI anIpara rakkhI huI sarasoke samAna cirakAlakeliye Thahara nahIM sakate hai"| aura yadi atIta tathA AgAmI padArtha bhI jJAnake janaka mAne jAya / to AvazyakIya kriyAke janaka honese ve bhI vidyamAna hI hai aisA mAnanA cAhiye; na ki atIta tathA aagaamii| kyoMki jaba kAraNa // 132 / kAraNake na rahanepara kAryakA na upajanA isa niyamako vyatireka kahate haiN| kAryake hote hue kAraNakA niyamase upasthita rahanA isa niyamako anvaya kahate haiN| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vidyamAna ho tabhI apane kAryako janasakatA hai, jokhuda apane zarIrase hI vidyamAna nahIM hai vaha kisI kAryako paidA kyA karegA? isa liye yadi padArthako jJAnakA kAraNa mAne to ve padArtha atIta hoM vA AgAmI, paraMtu sabhI vidyamAna mAnane par3eMge; koI bhI atIta tathA AgAmI na rhskaigaa| yadi kahoM ki prakAza hone yogya padArthoMse upajanA hI jJAnakA (prakAzakakA) prakAzakapanA hai paraMtu yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai / kyoMki; dIpaka padArthose utpanna nahI hokara bhI unakA prakAza karatA hai / jJAna usIko prakAzatA hai jo usako paidA karai aisA mAnanese aura bhI eka doSa AtA hai / vaha yaha hai ki smRti athavA vyAptijJAna kisI padArtha se utpanna nahIM hote to bhI ve pramANa haiM paraMtu janakako prakAza karanevAle jJAnako hI pramANa mAnanevAloke liye ve apramANa hI rahaige / smRtijJAna to pramANa hI nahI hai aisA bhI nahIM kahasakate haiN| kyoMki smRti hI anumAnapramANakA prANa hai; jaba sAdhyasAdhanake avi nAbhAva saMbaMdhakA smaraNa hojAtA hai tabhI anumAna hotA hai; prathama nahI / | janakameva ca ced grAhyaM tadA svasaMvedanasya kathaM grAhakatvam ? tasya hi grAhyaM svarUpameva / na ca tena tajanyate svAtmani kriyAvirodhAt / tasmAtsvasvasAmagrIprabhavayorghaTapradIpayorivArthajJAnayoH prakAzyaprakAzakabhAvasaMbhavAnna jJAnanimittatvamarthasya / nanvarthA'janyatve jJAnasya kathaM pratiniyatakarmavyavasthA ? tadutpattitadAkAratAbhyAM hi sopapa dyate / tasmAdanutpannasyA'tadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratyavizeSAtsarvagrahaNaM prasajyeta / naivaM tadutpattimantarejANApyAvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH / tadutpattAvapi ca yogyatA'vazyameSTavyA / anyathA'zeSArthasAMnidhye tattadarthA'sAMnidhyepi kutazcidevArthAt kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskuto'yaM vibhAgaH? ___ yadi janaka padArtha hI jJAnakA viSaya hosakatA hai aisA mAnA jAya to khAnubhavanarUpa jJAnakA viSaya konasA hogA ? yadi usa KaljJAnakA kharUpa hI usa jJAnakA viSaya mAnA jAya to yaha niyama TUTatA hai ki pratyeka jJAna apane janakako hI viSaya karatA hai|| kyoMki; apanese hI apanI utpatti honA saMbhava nahI hai / so bhI kyoMki jaba Apa svayaM hocukai taba apane utpanna karaneko apanemeM kriyA paidA karasakai aura jaba vaha kriyA hojAya taba apanI utpatti hoskai| isa prakAra ekakI utpatti dUsarekI utpatti honekelA Azrita honese tathA dUsarekI utpatti eka pahilekI utpattike AdhIna honese koI bhI kriyA nahIM hosakatI hai| aura jabataka utpanna || Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM // 133 // karanekI kriyA hI na hogI tabataka apanese apanekI utpatti kaisI / isaliye jaise dIpaka apanI bhinna sAmagrIse paidA hokara bhI rAjai.zA, ghaTAdika padArthoko prakAzatA hai taise jJAna bhI prakAzaneyogya padArthoMse utpanna na hokara hI padArthoMko prakAzatA hai| jJAna tathA OM padArthomeM kAryakAraNarUpa saMbaMdha nahI hai| padArthoMse na upajakara hI jJAna padArthoko prakAzatA hai yaha mAnanese ghar3ekA jJAna ghar3eko ka hI prakAzatA hai anyako nahI aisA niyama kaise hosakaigA ! " jisa padArthako jJAna prakAzatA hai usIse usa jJAnakI utpatti tathA usI padArthakAsA usa jJAnakA AkAra jaba hama mAnate hai taba to yaha niyama hosakatA hai ki ghar3ekA jJAna ghaDeko hI prakAza sakatA hai / anyako nahI / paraMtu yadi jJAnakI utpatti niyata padArthase na mAnIjAya tathA usa jJAnakA AkAra bhI jisako vaha prakAzatA hai| ) usake samAna na mAnAjAya to eka jJAna sabhI padArthoko prakAzita kyoM nahIM karane lagai" / isa prakArakI jo zaMkA hai vaha sarvathA - asatya hai| kyoMki padArthoMse utpanna huA na mAne to bhI yogyatAke anusAra jJAnase niyamita padArthakA prakAza honA saMbhava hai / jisa samaya jisa viSayake jJAnako rokanevAlA karma naSTa hojAtA hai usa samaya usI viSayakA jJAna prakAzita hosakatA hai anya nhiiN| a yahI jJAnakI yogyatA hai / padArthase hI jJAnakI utpatti mAnanevAloko bhI yogyatA avazya mAnanI par3atI hai| yadi na mAne to dhU saMpUrNa padArtha samIpameM rahanepara bhI athavA koI koI padArtha samIpameM na rahai to bhI kisI eka padArthase kisIke AtmAmeM to jJAna Ka utpanna hotA hai aura kisIke AtmAmeM nahIM yaha niyama kaise vanasakaigA ? * tadAkAratA tvarthAkArasaMkrAntyA tAvadanupapannA; arthasya nirAkAratvaprasaGgAt jJAnasya sAkAratvaprasaGgAcca / 1 arthena ca mUrtenAmUrtasya jJAnasya kIdRzaM sAdRzyamityarthavizeSagrahaNapariNAma eva saa'bhyupeyaa| tataH "arthena / / ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAtprameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA" iti yatkiJcidetat / __ jJAnako padArthAkAra mAnanA to padArthake AkArakA pheraphAra hote rahanese asiddha hI hai| yadi jJAnako padArthake AkAra hI / 1 mAnA jAya to padArthakA AkAra jJAnameM AjAnese padArtha to nirAkAra hojAnA cAhiye aura jJAna sAkAra (rUpI) hojAnA caahiye| paraMtu aisA dIkhatA nahI hai / aura mUrtimAn padArthake sAtha amUrtika jJAnakI samAnatA bhI kaisI ? isaliye kisI eka padArthako dhu // 133 // grahaNa karanA, savako nahIM grahaNa karanA yahI jJAnakI padArthake sAtha samAnatA mAnanI cAhiye / aisA siddha honese hI yaha kahanA ; bhI kisI prakAra satya hosakatA hai ki " jisa padArthake jJAnako rokanevAle karmakA nAza hogayA ho vahI padArtha jJAnameM jhalaka Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatA hai anya nahI aisI yogyatAke sivAya anya kucha bhI padArthakI samAnatA jJAnameM nahIM hai| isIliye nizcaya karane yogya padArthakA nizcaya hojAnese jJAnameM padArthakAsA AkAra honA kahasakate haiN|" | api ca vyaste samaste vaite grahaNakAraNaM syAtAm ? yadi vyaste tadA kapAlAdyakSaNo ghaTA'ntyakSaNasya jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH prApnoti; yathAsaMkhyaM tadutpattestadAkAratvAcca / atha samaste tarhi ghaTottarakSaNa mANasya grAhakaH prasajyate tayorubhayorapi sadbhAvAt / jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cettarhi samAnajAtIyajJA grAhakatvaM prasajyeta tayorjenyajanakabhAvasanAvAt / tanna yogyatAmantareNA'nyad grahaNakAraMNaM pazyAma iti / aura bhI eka doSa yaha hai ki jJAnakI padArthase utpatti honA tathA jJAnameM padArthakAsA AkAra honA ye donoM padArthakA niyata jJAna honemeM jude jude kAraNa mAne hai athavA milakara ? yadi eka eka kAraNa haiM arthAt kahIMpara to padArthase utpatti honA hI niyata padArthake prakAzanemeM kAraNa hai aura kahIMpara padArthakAsA AkAra honA hI kAraNa hai to ghaTakI prathama paryAyase to ghaTakI aMtima paryAya utpanna hotI hai isaliye ghaTakI prathama paryAya ghaTakI aMtima paryAyameM prakAzita honI cAhiye aura jo jalameM caMdramAkA pratibiMba par3atA hai usa pratibiMbako asalI caMdramAkA jJAna honA caahiye| kyoMki; jalakA caMdramA asalI caMdramAkA AkAra hI hai| paraMtu ghaTakA prathama paryAyakA ghaTakI aMtima paryAyako tathA jalacaMdramAko asalI caMdramAkA jJAna nahI hotA hai isaliye padArthAkAra tathA padArthase utpatti ye jude jude to niyata padArthake jJAna honemeM kAraNa nahI hosakate haiM / yadi kahoM ki jJAna niyamita padArthako hI jAnatA hai anyako nahI isa niyamameM jJAna jisa padArthako viSaya karatA hai usa padArthakAsA jJAnakA AkAra tathA usI padArthase usa jJAnakI utpatti honA ye dono milakara nimitta haiM so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki; ghar3A phUTajAnepara usa ghar3ekI dUsarI avasthAmeM ghar3ekA AkAra tathA ghar3ese utpatti ye donoM kAraNa to vidyamAna haiM paraMtu to bhI vaha dUsarI avasthA usa ghar3eko jAna nahIM sakatI hai| yadi ye doMno hI padArthakA nizcita jJAna honemeM kAraNa hote to yahAM bhI nizcita jJAna honA cAhiye thA / yadi kahoM ki " yadi jo jJAna kisI padArthase utpanna huA ho tathA usa padArthake hI AkArakAsA ho to vaha jJAna usI padArthako jAnegA jisase vaha utpanna huA hai tathA jisakA AkAra usameM par3A hai kiMtu yaha niyama nahIM hai ki koI bhI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdamaM. 19 vastu jisase utpanna huI ho tathA jisakAsA AkAra rakhatI ho usako vaha vastu jAnasakai" so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| rAje-zA kyoMki; pIchese utpanna huA jJAna yadyapi pahile jJAnake sarvathA sadRza hai tathA usIse utpanna huA hai tathA khayaM jJAnarUpa bhI hai| // 134 // isaliye sarva kAraNa milate haiM to bhI prathama jJAnako jAnatA nahIM hai paraMtu bauddhoMke kathanAnusAra to jAnanA hI cAhiye / isaliye pratyeka jJAna apane apane viSayako hI jAnatA hai anyako nahIM aisA niyama hoMnemeM nimitta kAraNa yogyatA hI hai; yogyatAke sivAya anya koI bhI nizcAyaka nahI dIkhatA hai / athottarArddhaM vyAkhyAtumupakramyate / tatra ca vAhyArthanirapekSa jJAnAdvaitameva ye vauddhavizeSA manvate tepaaNprtikssepH| tanmataM cedam / grAhyagrAhakAdikalaGkA'naGkitaM niSprapaJcaM jJAnamAtraM paramArthasat / vAhyArthastu vicArameva na kSamate / tathA hi / ko'yaM vAhyorthaH? kiM paramANurUpaH sthUlAvayavirUpo vA? na tAvatparamANurUpaHpramANA'bhAvAt / pramANaM hi pratyakSamanumAnaM vA ? na tAvatpratyakSaM tatsAdhanavaddhakakSam / taddhi yoginAM syAdasmadAdInAM vA? nAdyam; atyantaviprakRSTatayA zraddhAmAtragamyatvAt / na hi dvitIyamanubhavavAdhitatvAt / na hi vayamayaM paramANurayaM paramANuriti svame'pi pratImaH stambho'yaM kumbho'yamityevameva naH sadaiva saMvedanodayAt / nApyanumAnena tatsiddhiH; aNUnAmatIndriyatvena taiH saha avinAbhAvasya kvApi liGge grahItumazakyatvAt / ___ isa prakAra cAla sUtrameMse prathamake " na tulyakAlaH phalahetubhAvo hetau vilIne na phalasya bhAvaH" ina do caraNoMkA artha " to likhA aba Ageke " na saMvidadvaitapathe'rthasaMvidvilUnazIrNa sugatendrajAlam" ina do caraNoMkA vyAkhyAna likhate hai|" ina do caraNomeM una bauddhokA khaMDana hai jo bAhya padArthako sarvathA na mAnakara jJAnAdvaita hI mAnate haiN| ve aisA kahate hai| ki yaha jAnanekA viSaya hai athavA yaha jAnanevAlA hai ityAdi jhagar3ose rahita, aneka prakArake aura bhI prapaMcoMse rahita jJAnamAtra hI kevala yathArtha vastu hai / isake sivAya bAhya vastu to vicAra karane para ThaharatA hI nahIM hai athavA siddha hI nahIM hotA hai| kaise nahIM siddha hotA hai so dikhAte haiN| bAhya padArtha kyA vastu hai ? kyA paramANurUpa hai athavA sthUla avayavIrUpa ? paramANurUpa hone meM to koI pramANa hI nahI hai| bauddhaloga pramANa do hI mAnate haiN| eka to pratyakSa aura dUsarA anumAna / yadi paramANurUpa / mAnane meM koI pramANa hoto bauddhoMke anusAra inhI domeMse koI eka hosakatA hai| yadi pratyakSa mAne to pratyakSa bhI do prakAra hai prathama // 134 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogipratyakSa dUsarA hamalogoMkA sAdhAraNa pratyakSa / ina donomeMse yogipratyakSa to paramANu sAdhane meM upayogI ho nahIM sakatA hai kyoMki; yogipratyakSa atyaMta parokSa honese hamalogoM ke gocara hI nahIM hai; kevala zraddhAse mAnate Ate haiM / arthAt java zraddhAmAtra hI gamya hai; atyaMta parokSa honese hamAre prayojanameM hI nahI AtA hai to hama kaise kaha sakate haiM ki yogipratyakSase paramANurUpa bAhya padArtha bhI jAnA jAsakatA hogA ? hamalogoMkA pratyakSa bhI paramANurUpa bAhya padArthako jAnanevAlA mAnanA ThIka nahIM hai / kyoMki, hamalogoMke isa sAdhAraNa pratyakSakI aisI zakti nahIM hai jo itane sUkSma padArthako apane gocara karasakai / yaha khaMbha hai yaha ghar3A hai ityAdi sthUla padArthoM ko hI hamaloga pratyakSase samajha sakate haiM / pratyakSase hamalogoM ko yaha paramANu hai yaha paramANu hai ityAdi nizcaya khanameM bhI nahIM hosakatA hai / anumAnajJAna bhI vahAM hI pravartatA hai jahAM usa anumAnase sAdhaneyogya viSayake nitya hI sAtha rahanevAlA hetu kisI samaya pratyakSase nizcita kiyA ho ki yaha hetu usa sAdhyake sAtha sarvatra aura sadA rahatA hai / jo paramANurUpa sAdhya hai vahI yadi pratyakSa nahI hai to usake sAtha kisI hetukA rahanA kaise pratyakSa hosakatA hai ? isIliye anumAna se bhI paramANuoMkA siddha honA durlabha hai / kiM cAmI nityA anityA vA syuH ? nityAzcetkrameNA'rthakriyAkAriNo yugapadvA ? na krameNa; svabhAvabhedenA'nityatvApatteH / na yugapadekakSaNe eva kRtsnArthakriyAkaraNAt kSaNAntare tadabhAvAdasattvaprAptiH (teH) / anityAzcet kSaNikAH kAlAntarasthAyino vA ? kSaNikAcetsahetukA nirhetukA vA ? nirhetukAzcennityaM sattvamasattvaM vA syAnnirapekSatvAt / apekSAto hi kAdAcitkatvam / sahetukAzcetkiM teSAM sthUlaM kiMcitkAraNaM paramANavo vA ? na sthUlaM; paramANurUpasyaiva bAhyArthasyA'GgIkRtatvAt / na ca paramANavaH / te hi santo'santaH sadasanto vA svakAryANi kuryuH ? santazcetki - mutpattikSaNa eva kSaNAntare vA ? notpattikSaNe; tadAnImutpattimAtravyagratvAt teSAm / ye paramANu kisI pramANase siddha to nahIM hote hai paraMtu phira bhI kucha samayakeliye mAnaliye jAMya to bhI inakA kharUpa kaisA hai ? kyA ye nitya haiM athavA anitya ? yadi nitya haiM to bhI inameMse eka eka kI jo aneka sthUla paryAya banatI haiM ve krama kramase bntii| haiM athavA ekasAtha ? ina paramANuoMmeM sthUla paryAyoMkI utpatti yadi kramase mAnI jAya taba to aneka samayomeM aneka prakArake svabhAva vadalane se ye paramANu anitya Thaharate / kyoMki; eka svabhAvakA parivartana hokara dUsare khabhAvameM vastukA AjAnA hI anityapanA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 135 // ekasAtha hI pariNamana holA sthAdvAdama., hai| koI bhI vastu sarvathA to naSTa hotI hI nahIM hai / aura yadi paramANuoMse jo paryAya tIna kAlameM pariNamanevAlI haiM unakA ekasAtha hI pariNamana hojAnA mAnA jAya to yaha doSa AtA hai ki saMpUrNa paryAya eka samayameM hI utpanna honI cAhiye / aura / isIliye dUsare samayomeM pariNamanekeliye koI paryAya avaziSTa na rahanese una paramANuoMkA niranvaya nAza hI hojAnA caahiye| ki pratyeka vastu pratyeka samayameM kisI nakisI paryAyarUpa hokara hI ThaharatI hai; jaba paryAya hI vAkI nahIM haiM to Thaharai { kisa avasthApara ? isaliye eka samayake anaMtara nAza honA hI cAhiye paraMtu hotA nahIM hai / isIliye yadi paramANuoMko ke - anitya mAnAjAya to bhI kyA kSaNa kSaNameM unakA nAza hotA hai athavA kucha samaya Thaharakara ? yadi kSaNa kSaNameM naSTa honevAle ( hai to kyA kisI hetuke vaza hokara athavA hetuke vinA hI yadi hetuke vinA hI kSaNa kSaNameM naSTa hote hai to yA to sadA satarUpa hI mAnane cAhiye athavA asatrUpa hii| kyoMki; anya nimittoMke vinA jo nijakA khabhAva hotA hai vaha sadA hI ekasAtha banArahatA hai| eka samaya jo satrUpa hai unakA dUsare samayameM asatrUpa hojAnA yaha khabhAvabheda jo pratyeka samayameM badalatA rahatA hai vaha kisI nakisI bhinna kAraNase hI badala sakatA hai| isIliye yadi kisI kAraNake vaza hokara inakA nAza honA mAnA jAya / to bhI inakA kAraNa koI sthUla padArtha hosakatA hai athavA ve hI paramANu ? yadi sthUla padArtha usa nAzakA kAraNa mAnA jAya to / sthUla to koI bAhya padArtha hI nahIM hai; bAhya padArtha jitanA aMgIkAra kiyA hai utanA paramANurUpa hI kiyA hai| yadi paramANu hI ___ mAne jAya to bhI kyA ve savarUpa athavA asatrUpa athavA satasat donorUpa hokara nAzarUpa apane kAryako karasakate hai ? yadi satrarUpa hokara nAzarUpa apane kAryako karasakate hai aisA mAnA jAya to bhI kyA apanI utpattike samayameM hI nAza krte| haiM athavA dUsare kSaNameM apanI utpattike samayameM to ve upajanemeM hI vyagra rahate haiM isaliye usa samaya to dUsarokA nAza kara nahIM sakate haiM / arthAt jo vastu jabataka sarvathA paidA hI nahIM hogaI hai kiMtu upaja hI rahI hai tabataka vaha kisI bhI kAryako kyA karasakatI hai ? koI bhI vastu khayaM utpanna hocukaneke anaMtara hI kisI kAryake karanemeM udyata hosakatI hai| ___ atha "bhUtiyaiSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate" iti vacanAdbhavanameva teSAmaparotpattau kAraNamiti ce 'vaM tarhi rUpANavo rasANUnAm / te ca teSAmupAdAnaM syurubhayatra bhavanA'vizeSAt / na ca kSaNAntare; vinaSTatvAt / / athA'santaste tadutpAdakAstarhi ekaM svasattAkSaNamapahAya sadA tadutpattiprasaGgastadasattvasya sarvadA'vizeSAt / sada / yadi sarUpa hokara kyA ve satrUpa athavA asadArtha jitanA aMgIkAra kiyAH yadi sthUla padArtha usa na inakA nAza honA mAnA jAtA ke aba "bhUtiSI kasva vayaM utpanna hocukA hI nahIM hogaI hai tu rahate haiM isaliye usa samattike samayameM hI nAza kare / pAdakAstahiM eka sva teSAmupAdAna " iti vacanA karane meM udyata hosakatA vaha kisI bhI kAryakAra nahIM // 135 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satpakSastu " pratyeka yo bhaveddoSo dvayo ve kathaM na saH" iti vacanAdvirodhAghrAta eva / tannANavaH kssnnikaaH| V|| nApi kAlAntarasthAyinaH kssnnikpksssdRkssyogkssemtvaat| // yadi "jo inakA utpanna honA hai vahI to kriyA hai tathA vahI kAraNarUpa hai| aisI kisIkI kahAvata honese unakI utpatti honA dhAhI dUsarokI utpattikA kAraNa mAnA jAya to jo rUpake paramANu tathA rasake paramANuoMko bauddhone judA judA mAnA hai vaha mAna nA bhI vyartha hai| kyoMki; ekasAtha utpanna honevAlomeM eka dUsarekA kAryarUpa tathA kAraNarUpa hojAnA sarvatra samAna hai / arthAt jaise eka paramANu khayaM utpanna hote hue bhI dUsare paramANukI utpattimeM sahakArI hosakatA hai taise rUparasake paramANu bhI sAtha utpanna hote hue eka dUsarekI utpattimeM sahakArI hosakate hai isaliye rUpaparamANu tathA rasaparamANuoMko apanI apanI utpattimeM | jude jude kAraNa mAnanA vyartha hI hai / paraMtu bauddhaloga mAnate avazya hai| ina doSoMke bhayase apanI utpattike samayameM hI ||sahakArI honA na mAnakara utpanna honeke anaMtara dUsare samayameM sahakArI honA mAnanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki, utpattike anaM-IAYI tara dUsare samayameM vaha khayaM ThaharatA hI nahI hai; vaha to prathama hI naSTa ho jAtA hai isaliye naSTa honepara sahakArI honA saMbhava || nahI hai / aba jisa dUsare pakSameM paramANuoMko asarUpa mAnA hai usa pakSake anusAra yadi asatrUpa paramANuoMko hI dUsare paramANuoMkI utpattimeM sahAyaka mAnAjAya to apanI utpattike samayako chor3akara jaba ye sahakArI paramANu utpanna hokara naSTa hojAMya tabase sadA hI dUsare paramANuoMkI utpatti hotI rahanI caahiye| kyoMki, asatrarUpa paramANu jo utpattike samayameM sahAyaka mAne hai ve asatpanekI apekSA sadA hI eka sarIkhe bane rahate haiN| tIsare pakSameM jo satasat ina donokharUpa paramANuoMko dUsarokI utpatti meM kAraNa | mAnAgayA hai vaha sarvathA dUSita hai / kyoMki aisA kahA hai ki "jisa eka eka khabhAvake mAnanemeM jo doSa saMbhavate hai ve doSa | |una sava khabhAvoMke mile hue eka khabhAva mAnane meM bhI kyoM na saMbhava hoMge ? kiM tu avazya hoge|" isaliye nato utpattike samaya kAhI naSTa honevAle paramANu dUsare paramANuoMke upajanemeM sahAyaka hosakate haiM aura na utpanna honeke anaMtara cirakAla taka Thaharane vAle hii| kyoMki utpattike samaya hI naSTa honevAle paramANaoMko sahAyaka mAnane meM jo doSa saMbhavate haiM ve hI doSa cirakAlataka ThaharanevAlomeM bhI saMbhavate hai / kiM cAmI kiyatkAlasthAyino'pi kimarthakriyAparAGmukhAstatkAriNo vA ? Aye khapuSpavadasattvApattiH / uda Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 136 // gvikalpe kimasadrUpaM sadrUpamubhayarUpaM vA te kAryaM kuryuH ? asadrUpaM cecchazaviSANAderapi kiM na karaNam ? sadrUpaM cetsato'pi karaNe'navasthA / tRtIyabhedastu prAgvadvirodhadurgandhaH / tannANurUpo'rthaH sarvathA ghaTate / cirasthAyI mAnakara sahAyaka mAnanemeM aura bhI adhika doSa ye Ate hai ki utpattike anaMtara kitane hI kAlataka Thaharate hue bhI paramANu kyA prayojanIbhUta kriyAoMse parAmukha hokara Thaharate hai athavA kucha AvazyakIya kriyAoM ko karate hue Thaharate hai ? yadi kucha bhI kriyA na karate hue Thahare mAne jAMya to yaha ThaharanA mAnanA AkAzake puSpasamAna hai / arthAt saccA ThaharanA vahI hai jisase kucha bhI prayojanarUpa kArya hotA rhai| jisake dvArA kucha hotA hI nahI hai usake ThaharanemeM pramANa hI kyA hai ? kyoMki; jo vidyamAna hotA hai vaha avazya kucha nakucha kiyA hI karatA hai / yadi kucha karate hue hI sthita mAne jAya to bhI kyA vaha kArya asatrUpa hai vA satrUpa hai athavA satasat donorUpa hai jisako ve karate haiM ? yadi vaha kArya asatarUpa hai jisako ve cirasthAyI hokara karate haiM to ve gadheke sIMgoko bhI kyoM nahI banAte ? kyoMki; gadheke sIMga bhI ThIka vaise hI asatrUpa hai / yadi satrUpako karate hai to jo kArya utpanna hojAtA hai usako bhI karate hI rheNge| kyoMki; sarvathA jo sat hotA hai usIko ve karate haiM / isa prakAra kiye hueko phira bhI karate karate virAma na milasakaigA / yadi sat asat donorUpake kAryako karate hue mAne jAMya to jaisA doSa prathama dikhA cuke haiM usI prakArakA yahAM bhI saMbhava hai / arthAt jo satpakSa tathA asatpakSa mAnanemeM doSa saMbhavate hai ve saba yahAM satbhasat donorUpa tIsarA pakSa mAnane meM bhI saMbhavate hai / isaliye paramANurUpa bAhya padArtha kisI prakAra bhI 6 saMbhava nahIM hai / 1 nApi sthUlAvayavirUpaH / ekaparamANvasiddhau kathamanekatatsiddhiH ? tadabhAve ca tatpracayarUpaH sthUlAvayavI vAGamA - tram / kiM cAyamanekAvayavAdhAra iSyate / te cAvayavA yadi virodhinastarhi naikaH sthUlAvayavI; viruddhadharmAdhyAsAt / avirodhinazcetpratItibAdhaHH ekasminneva sthUlAvayavini calAcalaraktArakAssvRtAnAvRtA diviruddhAvayavAnAmupalabdheH / aba jo sthUla padArtho ko hI bAhya padArtha mAnate haiM unakA vicAra karate haiM / sthUlarUpa bAhya padArtha mAnanA bhI yuktisaMgata nahI hai / kyoMki; aneka paramANuoMke samUhakA nAma sthUla avayavI hai so yadi paramANu hI siddha nahI hai to una aneka 23 // 136 // rA. jai.zA. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANuoMke saMcayarUpa sthUla padArthoMkI siddhi kahanA kevala kahanemAtra hI hai| aura bhI dUsarA doSa yaha hai ki sthUla padArtha aneka paramANurUpa avayavoM meM rahanevAlA mAnA hai; paraMtu ve avayava yadi paraspara virodhI hai to viruddhadharmavAle una aneka paramANuoMse milakara eka sthUla avayavI padArtha kaise bana sakatA hai ? kyoMki usake pratyeka avayavomeM to paraspara jude jude rahanekA khabhAva vidyamAna hai| una avayavoMko paraspara avirodhI kahanA to sarvathA pratItibAdhita hai| kyoMki; eka hI avayavImeM| koI paramANu caMcala hai, koi acala hai, koI lAla hai, koI sapheda hai, koI Dhake hue hai aura koI khule hue hai ityAdi aneka || paraspara virodhI dharmavAle eka dUsareke khabhAvase sarvathA pratikUla dIkhate haiM isaliye una savomeM paraspara virodha hI pratIta hotA hai| | api cAsauM teSu vartamAnaH kAtsnryenaikadezena vA vartate? kAtsnyUna vRttAvekasminnevAvayave parisamAptatvAdanekAvayavavRttitvaM na syAtpratyavayavaM kAtsnyena vRttau caavyvivhutvaaptteH| ekadezena vRttau ca tasya niraMzatvAbhyupagamavAdhaH || sAMzatve vA teM'zAstato bhinnA abhinnA vA? bhinnatve punarapyanekAMzavRtterekasya kAtsnyaikadezavikalpAnatikramAdanavasthA / abhinnatve na kecidaMzAH syuH| iti nAsti vAhyorthaH kazcit / kintu jJAnamevedaM sarvaM nIlAdyAkAreNa pratibhAti / __ sthUla avayavIrUpa bAhya padArtha mAnanemeM aura bhI doSa dikhAte hai|-avyviiruup bAhya padArtha mAnanevAlese bauddha pUcha ki avayavIrUpa sthUla padArtha jo paramANurUpa avayavomeM ThaharatA hai vaha kyA apane eka eka avayavameM pUrNa AkArase ThaharatA hai athavA usakA thor3A thor3A hissA eka eka avayavameM ThaharatA hai ? yadi eka eka avayavameM samUcA vartatA hai to samUcA AkAra to eka avayavIkA eka hI hai isaliye apane eka hI avayavameM raha sakegA; sabhI avayavomeM usakA rahanA mAnanA asaMbhava hai| aura yadi thor3e samayake liye yaha bhI mAnaliyA jAya ki eka avayavI bhI apane sabhI avayavomeM samUcA samUcA rahatA hai to ve sabhI avayava pratyeka avayavIrUpa hI mAnane cAhiye / arthAt avayava to usIko kaha sakate hai jo kisI padArthakA || choTAsA hissA ho / jisameM pUrA sthUlAkAra vartatA ho vaha avayava kaisA? vaha to avayavI hI hai| aura avayavI tathA chUTe chUTe samUharUpa paramANuoMmeM aMtara yahI hai ki avayavI to aneka paramANuoMkA samUha hokara bhI niraMza eka samajhA jAtA hai paraMtu chUTe paramANuoMkA Dhera eka honepara bhI saba paramANu jude jude rahate hai / isaliye yadi eka avayavIkA apane eka eka avayavameM| rahanA pUrA pUrA na mAnakara eka eka hissekA mAnA jAya to usameM aMzoMkI kalpanA honese usako niraMza eka avayavI nahI | Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdATa // 137 // kaha sakate haiN| aura yadi usake bhI aMza mAne jAya to ve aMza usa avayavIse koI judI vastu hai athavA usa avayavIrUpa rAjai. hI haiM ? yadi ve aza bhI usa avayavIse judI vastu hai to ve aMzabhI eka prakArake avayavI hI hue| kyoMki, avayavIke sivAya koIOM bAhya padArtha hai hI nahIM / isaliye ve aMzarUpa avayavI bhI pratyeka apane apane avayavomeMse eka eka avayavameM hissevAra rheNge| # kyoMki; avayavIkA apane avayavomeM rahanA hissevAra hI Upara mAna cuke hai / isa prakAra uttarottara pratyeka avayavake hisse karanese kahIM ThikAnA hI nahIM rahatA hai / yadi avayavIke avayavoko avayavarUpa hI mAnA jAya; avayavIse bhinna na mAnA jaay| to ve avayava hI nahIM hai| kyoMki, avayava to eka eka hissekA hI nAma hai / bhAvArtha-yadi avayavImeM avayavoMko hI mAnA jAya to vaha sthUla avayavI hai aisA vyavahAra bhI kaise ho sakatA hai? kyoMki; aneka avayava jisameM ho usIko sthUla avayavI kaha sakate hai / aura yathArthameM vahI sthUla ho sakatA hai jisameM choTe choTe aneka avayava mila gaye ho| jo niraMza eka hai vaha sthUla avayavI kaise kahA jA sakatA hai ? isaprakAra sthUla avayavIrUpa athavA paramANurUpa koI bhI bAhya padArtha siddha nahIM hotA hai| isaliye bAhya kucha hai hI nhiiN| kiMtu jo kucha bAhyameM nIlapItAdikarUpa bhAsatA hai vaha saba jJAnakA parivartana hai| __ vAhyArthasya jaDatvena pratibhAsAyogAt / yathoktaM "svAkArabuddhijanakA dRzyA nendriygocraaH"| alaGkArakAreGNApyuktaM " yadi saMvedyate nIlaM kathaM vAhyaM taducyate ? na cetsaMvedyate nIlaM kathaM vAhyaM taducyate? " / yadi vAhyos o nAsti kiMviSayastoyaM ghaTapaTAdipratibhAsa iti cennanu nirAlambana evAyamanAdivitathavAsanApravartito nirviSayatvAdAkAzakezajJAnavatsvamajJAnavadveti / ata evoktaM " nAnyo'nubhAvyo budhyAsti tasyA naanubhvo'prH| OM grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate / 1 / bAhyo na vidyate hyarthoM yathA vAlairvikalpyate / vAsanAluThitaM cittamAbhAsaM pravartate / 2 / " iti / yadi jo pratibhAsatA hai vahI bAhya padArtha mAnA jAya to bhI vaha to jar3a hai isaliye usakA pratibhAsita honA hI saMbhava nahIM hai| aisA hI kahA hai ki " dRzyajAtivAle jJAnamaya padArtha buddhiko padArthAkAra utpanna karate hai" / arthAt-bAhya // 137 bauddhoMne padArtha doprakAra mAne haiM prathama dRzya dUsare vikalpya / dRzya padArtha sarva jJAnamaya haiM aura vikalpya ve haiM jo lokoMkara bAga padArza- 1 rUpa mithyA kalpita kiye jAte haiN| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha koI bhI nahIM hai; kevala vijJAna hI buddhiko anekAkAra karatA rahatA | alaMkAra granthake kartA bauddhAcArya dharmakIrtine bhI kahA hai ki " jaba nIlAdika AkAra pratibhAsase hI jAna par3atA hai taba usako bAhya padArtha kyoM kahanA cAhiye ? aura jaba vaha pratibhAsita nahI hotA hai taba usako bAhya padArtha kyoM kahanA cAhiye / " arthAt jaba pratibhAsita hotA hai taba to vaha pratibhAsarUpa hai isaliye pratibhAsako aMtaraMga jJAnamaya hI mAnanA caahiye| taba to bAhya padArtha ke hone meM koI pramANa hI nahI hai / aura jaba kucha pratibhAsita hI nahIM hotA hai taba kucha hai yA nahI isImeM zaMkA hai to vaha bAhya padArtha hai aisA kaise kaha sakate 2 bAhya padArtha hI yadi nahIM hai to yaha ghar3A haiM, yaha par3A hai ityAdi jJAna kyoM hotA hai aisI zaMkA ThIka nahIM / kyoMkiH jaise vinA kisI bAhya viSayake nirAlaMbana hI AkAzameM keza AdikokA jJAna ho jAtA hai athavA jaise svamameM jo jJAna hotA hai vaha vastuke AlaMbana vinA hI hotA hai taise hI ghaTapaTAdikakA sarvasAmAnya jJAna bhI bAhya vastuke AlaMbana vinA anAdikAlase sAtha lagI huI jhUThI vAsanAke kAraNa hI pravartatA hai / isIliye kahA hai ki " jo buddhimeM pratibhAsatA hai vaha koI buddhise atirikta padArtha nahI hai aura na buddhike atirikta anubhava hI koI vastu hai / viSaya viSayI bhinna bhinna na honese khayaM buddhi hI nAnArUpase prakAzita hotI rahatI hai // bAhya koI bhI padArtha nahI hai jaisA ki mUrkha logone kalpita kara rakkhA hai / anAdikAlase lagI huI mithyA vAsanAse vAsita huA citta hI nAnAprakArake padArthoMrUpa pariNamatA hai / " tadetatsarvamavadyam / jJAnamiti hi kriyAzabdastato jJAyate'neneti jJAnaM jJaptirvA jJAnamiti / asya ca karmaNA bhAvyaM; nirviSayAyA jJapteraghaTanAt / na cAkAzakezAdau nirviSayamapi dRSTaM jJAnamiti vAcyaM tasyApyekAntena nirviSayatvA'bhAvAt / na hi sarvathA'gRhItasatyakezajJAnasya tatpratItiH / svapnajJAnamapyanubhUtadRSTAdyarthavipayatvAnna nirAlamvanam / tathA ca mahAbhASyakAraH " aNuyadiTThaciMtiya suyapayaiviyAradevayANUvA / sumiNassa nimittAI pukRSNaM pAvaM ca NA'bhAvo ( saMskRtacchAyA - anubhUtadRSTa cintitazrutaprakRtivikAradaivikA'nUpAH / svapnasya nimittAni puNyaM pApaM ca nA'bhAvaH ) " // yazca jJAnaviSayaH sa ca vAhyo'rthaH / bhrAntiriyamiti cecciraM jIva / bhrAntirhi | mukhye'rthe kvacid dRSTe sati karaNA'pATavAdinA anyatra viparyastagrahaNe prasiddhA / yathA zuktau rajatabhrAntiH / artha| kriyAsamarthe'pi vastuni yadi bhrAntirucyate tarhi pralInA bhrAntA'bhrAntavyavasthA / tathA ca satyametadvacaH "AzA| modakatRptA ye ye cAsvAditamodakAH / rasavIryavipAkAdi tulyaM teSAM prasajyate / 1 / " 1 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. sthAdvAdamaM. // 138 // yaha sava jo bauddhakA kahanA hai vaha jhUTha hai| kaise ? jAnanerUpa kriyAkA nAma jJAna hai| jisase jAnA jAya vaha jJAna hai jAya vaha jJAna hai athavA jAnanAmAtra hI jJAna hai / jisase jAnA jAya athavA jAnanAmAtra aisA jJAnazabdakA artha honese isa jJAnakA karma koI na koI avazya honA cAhiye / kyoMki, vinA kisI viSayake jAnanA kaise ho sakatA hai ? yadi kahoM ki jaise AkAzameM kezoMkA jJAna vinA kisI viSayake bhI hojAnA sarva janome prasiddha hai taise hI sarvatra bhI vinA viSayake jJAna ho sakatA hai paraMtu yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki AkAzameM jo kezoMkA jJAna hotA hai vaha bhI sarvathA nirvipaya nahIM hai / jisa manupyane kabhI bhI sacamucake ke keza dekhe nahIM hoM usako AkAzameM bhI kezoMkI pratIti honA saMbhava nahIM hai| arthAt-isa kahanese yaha siddha hotA hai ki jisane prathama sacce keza dekhe hai usIko AkAzame bhare hue aparimita sUkSma rajaAdika kezAdirUpa dIkha sakate hai| isameM viparyaya se honekA kAraNa bahuta aMtarakA (phAsalekA) paDanA hai / isa prakAra AkAzameM jo kezoMkA dIkhanA hai vaha raja Adika vastuoMmeM viparIta pariNayA jJAna hai, na ki nirviSaya / isIprakAra khammakA jJAna bhI jAgRta avasthAmeM pahile anubhava kiye padArthoMkA hI hotA hai isaliye nirvipaya nahIM hai / yahI mahAbhASyakArane kahA hai " pahile anubhava kiye, dekhe, vicAra kiye tathA sune hue padArtha tathA vAtapittAdijanita vikAra tathA devokara vikArako prApta kiyA mana tathA jalapradhAnadeza athavA pApapuNyake kAraNa ye sarva skhama AnemeM nimittakAraNa hai / arthAt khamameM vahI vastu dIkhatI hai jo pahile sunI ho dekhI ho citavana kI ho tathA anubhava kI ho| aura vAtapittAdike vigar3anepara bhI manameM nAnA prakArakI ciMtA tathA vicAra utpanna honese khAma AtA hai / ityAdi khapna honeke aneka kAraNa milate hai isaliye svapnakI utpatti vinA kAraNake hI mAnanA mithyA hai|" aura jo jJAnake viSaya hai ve sava bAhya padArtha hI hai| yadi jJAnameM jo padArthakA dIkhanA hai vaha bhramarUpa mAnA jAya to bhI bhrama mAnanevAleko hama cirakAla jItA raho aisA AzIrvAda dete hai / kyoMki bhrama mAnanese bhI bAhya padArthakI siddhi hotI hai| yadi kisIne eka samaya kisI padArthako yathArtha dekhA ho | aura pIche iMdriyameM rogAdi utpanna ho jAya athavA padArtha atyaMta dUra par3A ho athavA ujAlA na ho ityAdi jJAnake kisI kAraNakI kamI honese kisI dUsare padArthako pahile dekhA huA padArtha mAna liyA ho to usa jJAnako bhrama kahate hai| jaise hai jisane pahile saccI cAMdI dekhI ho vaha pIche kisI kAraNavaza zIpako cAMdI samajhane lage to usakA vaha jJAna bhramarUpa hai| paraMtu yadi pratyeka sacce padArthake jJAnako bhI bhrama mAnaliyA jAya to yaha jJAna saccA hai aura yaha jhUThA hai aisA nizcaya hI kaise // 138 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakaigA ? aura yadi bAhya padArtha kucha mAnA hI nahIM jAya to yaha vacana bhI satya ho jAya ki " jisane manake saMkalpamAtra laDDU khAye haiM aura jisane sacce laDDU khAye hai una donokA peTa bharanA aura bala vaDhanA ityAdika phala samAna haiM " / na cAmUnyarthadUSaNAni syAdvAdinAM bAdhAM vidadhate; paramANurUpasya sthUlAvayavirUpasya cArthasyAGgIkRtatvAt / yacca paramANupakSakhaNDane 'bhihitaM pramANA'bhAvAditi tadasat / tatkAryANAM ghaTAdInAM pratyakSatve teSAmapi kathaMcitpratyakSatvaM yogipratyakSeNa ca sAkSAtpratyakSatvamavaseyam / anupalabdhistu saukSmyAt / anumAnAdapi tatsiddhiH / yathA - santi paramANavaH sthUlAvayaviniSpattyanyathA'nupapatterityantarvyAptiH / na cANubhyaH sthUlotpAda ityekAntaH sthUlAdapi sUtrapaTalAdeH sthUlasya paTAdeH prAdurbhAvavibhAvanAt; AtmAkAzAderapudgalatvakakSIkArAcca / yatra punara - Nubhyastadutpattistatra tattatkAlAdisAmagrIsavyapekSakriyAvazAtprAdurbhUtaM saMyogAtizayamapekSyeyamavitathaiva / jo vA padArthaviSayake doSa bauddha matameM dikhAye hai ve doSa syAdvAdiyoM ke mata meM bhI saMbhava ho sakate hoM aisA nahI hai / kyoMki; syAdvAdiyoMne to paramANu tathA sthUla avayavI aise dono prakArake bAhya padArtha mAne hai / aura jo paramANurUpa bAhya padArtha ke khaMDanameM bauddhane aisA kahA thA ki "paramANuko siddha karanevAlA koI pramANa na honese paramANurUpa koI padArtha nahI hai" " so yaha kahanA asatya hai / paramANuoMse bane hue ghar3A mahala makAnAdi aneka sthUla padArthoMke dIkhane se kAraNarUpa paramANukA bhI eka prakArase dIkhanA siddha hai / aura yogIjana to paramANuko bhI sAkSAt pratyakSa dekhate hai / hama logoMko jo paramANukA sAkSAt pratyakSa nahIM hai so to paramANu atyaMta sUkSma honese nahIM hai / arthAt - hama logoko yadyapi sUkSma honese paramANukA sAkSAt pratyakSa nahIM hai to bhI jo paramANuoMke sthUlakAyakA pratyakSa hotA hai vaha paramANuoMkA hI pratyakSa hai / kyoMki, jisakA pratyakSa hotA hai aisA sthUla avayavI kyA paramANurUpa avayavoMke vinA hI utpanna ho jAtA hai ? yadi vinA avayavoMke nahI utpanna hotA hai to jaba vaha pUrNa avayavI dIkhatA hai taba usake avayava dIkhanese kaise baca sakate hai ? yadi avayava na dIkhate hoM to | avayavoMkA samUharUpa avayavI bhI dIkha na sakaigA / jisake avayava to bhinna bhinna rahanepara na bhI dIkha sakai paraMtu unakA samUha | hokara jaba sthUla eka piMDarUpa ho jAtA hai taba usIko sthUla avayavI kahate hai / avayavI koI bhinna padArtha nahI hai / anumAnase bhI paramANu siddha hotA hai / soI dikhAte hai / jabataka choTe choTe avayavarUpa padArtha na hoM tabataka bar3e bar3e padArtha Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t. i. hai aura avayavoMse avayavI sarvathA bhinna nahIM hai isa apekSAse yadi avayavI vicArA jAya to avayavImeM bhI kathaMcit anekapanA siddha hai / aura jo bauddhane yaha zaMkA kI ki avayavI jina avayavomeM rahatA hai unameMse pratyekameM sarvAMgarUpa vasatA hai athavA eka eka avayavameM eka eka aMzarUpase vasatA hai so isakA uttara yahI hai ki usameM aise do vikalpa hama nahI mAnate hai| kyoMki; apane avayavoMmeM vaha aise eka prakArake abhedarUpase vasatA hai ki jabataka avayavI vanA rahai tabataka apane avayavoMse vaha bhinna nahIM hosakatA hai / aviSvagbhAvasaMbaMdha bhI aise hI saMbandhako kahate hai / arthAt guNaguNI, paryAyaparyAyI, avayavaavayavIkA paraspara jo aisA saMbaMdha hotA hai ki jabataka AdhArarUpa vastu (paryAya yA dravya ) naSTa na ho tabataka guNaguNI, paryAyaparyAyI tathA avayavaavayavI parasparameM chUTa nahI sakate hai usIko aviSvagbhAvasaMbaMdha kahate hai| kiM ca yadi vAhyo'rtho nAsti kimidAnI niyatAkAraM pratIyate nIlametaditi / vijJAnAkAro'yamiti cenna jJAnAdvahirbhUtasya saMvedanAt / jJAnAkAratve tvahaM nIlamiti pratItiH syAnna tvidaM nIlamiti / jJAnAnAM pratyekamAkArabhedAtkasyacidahamiti pratibhAsaH kasyacinnIlametaditi cenna; nIlAdyAkAravadahamityAkArasya vyavasthitatvAbhAvAt / tathA ca yadekenAhamiti pratIyate tadevA'pareNa tvamiti pratIyate / nIlAdyAkArastu vyavasthitaH; sarvarapyekarUpatayA grahaNAt / bhakSitahRtpUrAdibhistu yadyapi nIlAdikaM pItAditayA gRhyate tathApi tena na vyabhicAra stasya bhrAntatvAt / svayaM svastha saMvedane'hamiti pratibhAsata iti cennanu kiM parasyApi saMvedanamasti? kathamanyathA jAsvazabdasya prayogaH ? pratiyogizabdo hyayaM paramapekSyamANa eva pravartate / / __ aura yadi bAhya padArtha hai hI nahI to aisA nizcayarUpa jJAna kisakA hotA hai ki yaha nIla padArtha hai ? yadi kahoM ki yaha nIla hai aisA AkAra vijJAnakA hI hotA hai to yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki aisA AkAra to apane aMtaHkaraNake bAhira judA padArtharUpa dIkhatA hai isaliye vijJAnarUpa kaisA ? yadi vijJAnAkAra hI hotA to mai nIla padArtha hUM aisI pratIti honI cAhiye thI paraMtu aisI pratIti to hotI hI nahIM hai / yadi kahoM ki jJAnoke pratyeka AkAra jude jude hote hai isaliye kisI jJAnama to aisA pratibhAsatA hai ki mai hUM aura kisI jJAnameM aisA pratibhAsatA hai ki yaha nIla hai so yaha kahanA bhI ucita nahIM hai| kyoMki jisa prakAra kisI eka nIlAdika bAhya vastukA jJAna savoMko samAna hI hotA hai ki yaha niyamapUrvaka nIla hai usa prakAra . i GUE k. vi. . ti Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadAcit kaho ki hama jo 'apane Apa ' aisA bhedarUpa zabda bolate haiM vaha bhI bhramajJAnake vaza bolate hai to hama pUchate hai ki padArtha paraspara bhinnarUpa jaba pratyakSase dIkhate haiM to parasparakA bheda jhUThA kyoM hai ? yadi kaho ki bheda dikhAnevAlA pratyakSa bhramAtmaka hai kyoMki; anumAnase abheda siddha hotA hai to hama pUchate haiM ki vaha konasA anumAna hai ? isa praznake uttara meM bauddha abheda sAghanevAle anumAnako dikhAtA hai ki jo niyamase sadA jisake sAtha hI milatA hai vaha usase bhinna nahI kahA jAsakatA hai / jisa prakAra asalI AkAzagAmI caMdramAke hote hue hI jalameM par3A huA caMdramAkA pratibiMba dIkhatA hai; jaba asalI caMdramA nahI hotA hai taba jalameM usakA pratibiMba bhI nahIM dIkhatA hai isaliye asalI caMdramAke atirikta vaha pratibiMba koI bhinna vastu nahI hai / isI prakAra jahAM jisa samaya jaisA padArtha dIkhatA hai vahAM usa samaya jJAna bhI taisA hI pratIta hotA hai isaliye padArtha bhI jJAnake atirikta koI bhinna vastu nahI hai / yaha anumAna vyApakAnupalabdhinAmaka hai / bhAvArtha - jahAM sAdhyase viparIta dharmake sAtha jo koI dharma vyApta hosakai aise dharmakI jo upalabdhi nahI honA hai usIkA nAma vyApakAnupalabdhi hai / jaise yahAM para jJAna tathA viSayarUpa padArthakA abheda sAdhya hai / jJAna tathA padArthakA jo bheda mAnanA hai vaha sAdhyase viparIta dharma hai / | usa viparIta dharmakI siddhi tabhI hosakatI hai jaba abhedakA sAdhaka ' jJAna tathA padArthakA sAtha sAtha milanA ' aisA hetu jo bauddhane kahA hai usase viparIta ' jJAna tathA padArthakA sAtha sAtha na milanA ' aisA hetu milasakai / paraMtu aisA hetu milatA hI nahI hai / kyoMki; jude jude rahanevAle nIle pIle Adika dharmokA ekasAtha milanA saMbhava nahI hai / kabhI nIlarUpa hI milatA hai| aura kabhI pItAdirUpa hI / aba yahAMpara siddhAntI kahate haiM ki isa anumAnase bauddha jo abheda siddha karatA hai vaha siddha karanA sarvathA ayukta hai / kyoMki isa anumAnakA hetu saccA hetu nahI kiMtu saMdigdhAnaikAntikanAmaka hetvAbhAsa hai / bhAvArtha - saMdigdhAnaikAntikanAmaka hetvAbhAsa usa hetuko kahate hai jisakA rahanA sAdhyase viruddha dharmake sAtha bhI saMbhava hosakai / so hI | dikhAte hai / -jJAna nijakA tathA anya padArthoMkA nizcaya karAtA hai so anyakA nizcaya karAnA jo jJAnameM dharma hai usa dharmake Azrayase to jJAna anya bAhya nIlAdikokA nizcaya karAtA hai aura jo AtmAmeM nijakA nizcaya karAne rUpa dharma hai usakI | apekSAse usa nIlAdi jJAnarUpa pariNata huI buddhiko apane ApameM nizcaya karAtA hai / buddhi nIlAdijJAnamaya pariNata huI tabhI kahI jAtI hai jaba yaha nIlAdi hai isa prakAra bAhya padArthakA prathama hI jJAna huA ho / nIlAdijJAnamaya pariNata huI buddhiko jo / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasyAdvAdamaM. // 140 // (3 1 maiM hUM aisA jJAna kisI eka viSayameM savoko samAna nahIM hotA hai| eka jIva apaneko maiM hUM aisA samajhatA hai paraMtu dUsarA usIko maiM hUM aisA nahIM samajhatA hai kiMtu nU hai aisA samajhatA hai / paraMtu nIlAdika kimI ekA vastukA jJAna nava ekanA hI hotA hai| isaliye bAya vastukA jAna avazya hai / arthAt nIlAdika vA vastu yadi eka manuSyako yaha jJAna ho ki yaha sAmanekI vastu nIlarUpI hai to aura bhI dUsare logoMko usakA aisA hI jJAna hogA ki yaha nIlI hai / kAcit kimIko rogAdike vaza nIle padArthakA pItarUpa bhI jJAna ho to bhI vaha jJAna aMtameM bhramarUpa siddha ho jAtA hai paraMtu nirvikAra manuSyako sadA eka viSayameM sabhIko ekasA hI jJAna hotA hai / isaliye cAya padArtha avazya mAnanA cAhiye / ni kahA~ ki jaba jIva svayaM apane ApakA anubhava karatA hai taba usako meM hUM aisA bhAgatA hai so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki aisA | kahanA to tabhI zobhita ho sakatA hai jaba apane sivAya aurakA bhI jJAna mAnA ho / yadi aisA mAnA hI nahIM hai; kiMtu jo | kucha hai vaha Apa hI hai aisA jaba bauddhokA maMtavya hai to "apane Apako hI anubhavatA hai" aisA bolanA kinaprakAra ThIka mAnA jAya ? ' apane Apako aisA zabda pratiyogIzabda kahA jAtA hai| pratiyogI zabda umIko kahate haiM jisake bolanepara usase ulaTe bhinna padArthakA bhI pratibodha ho jaay| apane Apa aisA zabda bhI tabhI bolA jA sakatA hai jaba apane Apake sivAya anya bhI padArtha mAne jAya / kyoMki 'apane Apa' zabdakA artha yahI ho sakatA hai ki dUsarA nahI kiMtu | apane Apa / isaliye jahAM apane Apake sivAya dUsare padArtha mAne hI nahIM haiM vahA apane Apa aisA bolanA ThIka nahIM hai / svarUpasyApi bhrAntyA bhedapratItiriti cet hanta pratyakSaNa pratIto bhedaH kathaM na vAstavaH ? bhrAntaM pratyakSamiti cennanu kuta etat ? anumAnena jJAnArthayorabhedasiddheriti cekiM tadanumAnamiti pRcchAmaH ? yadyena maha niyamanopalabhyate tattato na bhidyate / yathA saJccandrAdasaccandraH / niyamenopalabhyate ca jJAnena sahArthaH / iti vyApakA'nu|palabdhiH / pratiSedhyasya jJAnArthayorbhedasya vyApakaH sahopalambhAniyamastasyA'nupalabdhirbhinnayonIlapItayoryugapadupalambhaniyamAbhAvAt / ityanumAnena tayorabhedasiddhiriti cenna / saMdigdhAnaikAntikatvenAsyAnumAnAbhAsatvAt / jJAnaM hi svaparasaMvedanam / tatparasaMvedanatAmAtreNaiva nIlaM gRhNAti / svasaMvedanatAmAtreNaiva ca nIlavuddhim / tadevamanayoyugapadagrahaNAtsahopalambhaniyamo'sti / abhedazca nAsti / iti sahopalambhaniyamarUpasya hetorvipakSAd vyAvRtteH saMdigdhatvAt saMdigdhA'naikAntikatvam / // 140 // rA.je.gA. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadAcita kaho ki hama jo apane Apa ' aisA bhedarUpa zabda bolate haiM vaha bhI bhramajJAnake vaza bolate hai to hama pUchate hai ki padArtha paraspara bhinnarUpa jaba pratyakSase dIkhate haiM to parasparakA bheda jhUThA kyoM haiM ? yadi kaho ki bheda dikhAnevAlA pratyakSa bhramAtmaka hai kyoMki anumAnase abheda siddha hotA hai to hama pUchate hai ki vaha konasA anumAna hai? isa praznake uttarameM bauddha abheda sAdhanevAle anumAnako dikhAtA hai ki jo niyamase sadA jisake sAtha hI milatA hai vaha usase bhinna nahI kahA jAsakatA hai| jisa prakAra asalI AkAzagAmI caMdramAke hote hue hI jalameM par3A huA caMdramAkA pratibiMba dIkhatA hai| jaba asalI caMdramA nahI hotA hai taba jalameM usakA pratibiMba bhI nahI dIkhatA hai isaliye asalI caMdramAke atirikta vaha pratibiMba koI bhinna vastu nahIM hai| isI prakAra jahAM jisa samaya jaisA padArtha dIkhatA hai vahAM usa samaya jJAna bhI taisA hI pratIta hotA hai isaliye lA padArtha bhI jJAnake atirikta koI bhinna vastu nahI hai / yaha anumAna vyApakAnupalabdhinAmaka hai / bhAvArtha-jahAM sAdhyase viparIta dharmake sAtha jo koI dharma vyApta hosakai aise dharmakI jo upalabdhi nahI honA hai usIkA nAma vyApakAnupalabdhi hai| jaise yahAM para jJAna tathA viSayarUpa padArthakA abheda sAdhya hai| jJAna tathA padArthakA jo bheda mAnanA hai vaha sAdhyase viparIta dharma hai| usa viparIta dharmakI siddhi tabhI hosakatI hai jaba abhedakA sAdhaka ' jJAna tathA padArthakA sAtha sAtha milanA' aisA hetu jo bauddhane kahA hai usase viparIta 'jJAna tathA padArthakA sAtha sAtha na milanA' aisA hetu milasakai / paraMtu aisA hetu milatA hI nahI hai| kyoMki; jude jude rahanevAle nIle pIle Adika dharmoMkA ekasAtha milanA saMbhava nahIM hai / kabhI nIlarUpa hI milatA hai aura kabhI pItAdirUpa hI / aba yahAMpara siddhAntI kahate hai ki isa anumAnase bauddha jo abheda siddha karatA hai vaha siddha karanA sarvathA ayukta hai| kyoMki, isa anumAnakA hetu saccA hetu nahI hai kiMtu saMdigdhAnakAntikanAmaka hetvAbhAsa hai| bhAvArthasaMdigdhAnakAntikanAmaka hetvAbhAsa usa hetuko kahate hai jisakA rahanA sAdhyase viruddha dharmake sAtha bhI saMbhava hosakai / so hI dikhAte hai|-jnyaan nijakA tathA anya padArthoMkA nizcaya karAtA hai so anyakA nizcaya karAnA jo jJAnameM dharma hai usa dharmake Azrayase to jJAna anya bAhya nIlAdikokA nizcaya karAtA hai aura jo AtmAmeM nijakA nizcaya karAne rUpa dharma hai usakI || apekSAse usa nIlAdi jJAnarUpa pariNata huI buddhiko apane ApemeM nizcaya karAtA hai / buddhi nIlAdijJAnamaya pariNata huI tabhI kA kahI jAtI hai jaba yaha nIlAdi hai isa prakAra bAhya padArthakA prathama hI jJAna huA ho| nIlAdijJAnamaya pariNata huI buddhiko jo Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. jJAna khasavedanadharma dvArA jatAtA hai usakA aisA udAharaNa kahA hai ki nIlAdi jJAna jisako huA hai vaha mai ( jJAna ) hI huuN| rAjai.zA isa prakAra jo prathama hI bAhya padArthako jatAnevAlA ' yaha nIlAdika bAhya padArtha hai| aisA prathama jJAna tathA 'nIlAdikakA jJAna // 141 // jisako huA hai vaha mai hI hU' aisA dUsarA jJAna eka sAtha hI cetanAmeM pariNamate hai, inakI utpattimeM kAlakA aMtara nahIM hai| isaliye ekasAtha hI milanA jinakA hotA hai ve paraspara bhinna nahI hote aisA jo bauddhane kahA thA vaha asatya pratIta hotA hai| kyoMki, Upara dikhAye hue udAharaNameM dono jJAnokA grahaNa honA to sAtha hI hai paraMtu ve dono jJAna eka nahIM hai kiMtu jude jude hai| isa prakAra abheda siddha karane meM bauddhane jo 'eka sAtha honA' aisA hetu kahA thA vaha hetu abhedase viparIta bhedameM bhI rahatA . ho huA pratIta honese saMdehasahita hai / aura isIliye isako saMdigdhAnakAntika kahA hai| LG asiddhazca sahopalambhaniyamo; nIlametaditi bahirmukhatayA'rthe'nubhUyamAne tadAnImevAntarasya nIlAnubhavasyA nanubhavAt / iti kathaM pratyakSasyAnumAnena jJAnArthayorabhedasiddhyA bhrAntatvam ? api ca pratyakSasya bhrAntatvenAsvAdhitaviSayatvAdanumAnasyAtmalAbho, labdhAtmake cAnumAne pratyakSasya bhrAntatvamityanyonyAzrayadoSopi durnivaarH| arthAbhAve ca niyatadezAdhikaraNA pratItiH kutaH? na hi tatra vivakSitadeze'yamAropayitavyo nAnyatretyasti niymhetuH| vAsanAniyamAttadAropaniyama iti cenna; tasyA api taddezaniyamakAraNAbhAvAt / sati hyarthasadbhAve yadezo hai' 'thestaddezo'nubhavastaddezA ca tatpUrvikA vaasnaa| bAhyArthAbhAve tu tasyAH kiMkRto dezaniyamaH ? athAsti / / taavdaaropniymH| na ca kAraNavizeSamantareNa kAryavizeSo ghaTate / bAhyazcArtho nAsti / tena vAsanAnAmeva vaicivyaM tatra heturiti cettadvAsanAvaicitryaM bodhAkArAdanyadananyadvA? ananyaccedvodhAkArasyaikatvAtkastAsAM parasparato vizeSaH? anyaccedarthe kaH pradveSo? yena sarvalokapratItirapanhUyate / tadevaM siddho jnyaanaarthyorbhedH| Ko 'jJAna tathA padArthakI eka sAtha upalabdhi honA ( milanA ) yaha hetu asiddha bhI hai| kyoMki; jaba yaha nIlAdi hai aisA bAhya padArtha bhAsatA hai tabhI nIlAdikakA jo aMtaraMgameM jJAna utpanna huA hai usakA anubhava nahI hotA hai| ina donoM jJAnokI // 14 // utpattimeM kAlakA aMtara par3atA hai| isaliye jJAna aura padArthameM parasparakA bheda jo pratyakSase siddha hai usako yaha Upara dikhAyA hai| huA bauddhakA anumAna bhramAtmaka nahIM ThaharA sakatA hai| aura bhI dUsarA doSa yaha hai ki bhedadarzaka jo pratyakSa hai vaha jaba bhramAtmaka (' Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha ho taba abheda siddha karanA saccA honese abheda sAdhaka Upara kahA huA anumAna satya kahA jAsakai aura jaba abhedasAdhaka yaha anumAna satya siddha ho taba bheda jatAnevAlA pratyakSa bhramAtmaka kahA jAsakai / isa prakAra anumAnakA saccApanA tabhI siddha ho sakatA hai jaba yaha pratyakSa jhUThA hojAya aura jaba anumAna saccA siddha hojAya taba yaha pratyakSa jhUThA siddha hosakai / aise doSako anyonyAzraya doSa kahate hai / yaha doSa durnivAra hai / kyoMki; jo donoMmeMse koI bhI eka dUsareke vinA siddha nahI hosakatA hai vaha kisI prakAra bhI siddha nahI hosakatA hai / aura bhI tIsarA doSa yaha hai ki yadi bAhya padArtha kucha hai nahI to sthAnakI aisI nizcaya pratIti kyoM hotI hai ki amuka vastu amuka sthAnapara hI hai anyatra nahI hai / yadi bAhya vastu hai hI nahI to | kisI khAsa sthAnakA aisA saMkalpamAtra bhI nahI honA cAhiye ki amuka vastu amuka sthAnapara hI hai anyatra nahI hai / anAdi kA - lase pravRtta huI jhUThI vAsanAoMkI pravRttise kisI khAsa sthAna meM saMkalpamAtrakA hojAnA mAnanA bhI ThIka nahI hai / kyoMki; | jJAnake atirikta vAsanA bhI koI saccI bhinna vastu nahI hai isaliye vAsanAse bhI sthAnakA saMkalpa nizcaya karanA asaMbhava hai / | yadi jJAnake atirikta yathArthameM koI bAhya padArtha ho to jahAMpara vaha padArtha hogA vahAM hI usa padArthakI vAsanA honA bhI mAnA jAsakatA hai| kyoMki; vAsanA utpanna karanekA hetu vahAM vidyamAna hai / paraMtu jaba aisA bAhya padArtha hI koI nahI hai jisake | kAraNa vAsanA utpanna ho sakatI hai to vAsanA bhI usa sthAnapara hai jisa sthAnapara padArtha mAnA jAtA hai aisA nizcaya kisa prakAra ho' / aba yahAM para bauddha kahatA hai ki amuka vastu amuka sthAnapara hI hai anyatra nahI hai aisA saMkalpa honekA bhI koI kAraNa avazya hai / kAraNomeM jabataka aMtara na ho tabataka kAryoMmeM paraspara bheda nahI hosakatA hai / aura sthAnake niyama karanekA koI bAhya kAraNa to hai hI nahI yaha bAta hama prathama hI kahacuke hai isaliye isakA kAraNa koI dUsarA hI honA cAhiye / vaha dUsarA kAraNa isa jIvake sAtha lagI huI nAnA prakArakI vAsanA hI hai / paraMtu yaha bauddhakA kahanA 1 'do padArthoMkI siddhi paraspara eka dUsareke Azrita ho usako anyonyAzraya doSa kahate haiM / isakA udAharaNa jaise--eka tAlA aisA hotA hai jo vinA tAlIke baMda to hojAtA hai paraMtu vinA tAlIke khula nahI sakatA hai / aise tAlekI tAlI to kadAcit bhUlase makAna ke bhItara hI rahagaI ho aura vaha tAlA makAnake vAharase lagAdiyA ho to phira jaba tAlI milajAya taba tAlA khulai aura prathama tAlA khulai to tAlI milasakai / aise prasaMgapara eka kArya dUsarA kArya ho jAneke Azrita hai isaliye na to tAlA hI khula sakatA hai aura na tAlI hI AsakatI hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama. // 142 // sarvathA mithyA hai| kyoMki ve nAnA prakArakI vAsanA jJAnake atirikta koI anya vastu hai athavA jJAnamaya hI hai ? yadi jJAnase rAjai.zA. abhinna jJAnamaya hI hai to jJAna to eka prakAra hI bauddhoMne mAnA hai phira vAsanA jJAnase abhinna hokara bhI nAnA prakArakI hojAnemeM kyA kAraNa hai ? yadi jJAna ke atirikta vAsanA koI anya padArtha hai to aura bhI bAhya padArtha jo pratyakSa dIkhate haiM unake mAnanemeM kyA burAI hai jisase ki sarva janoMkI pratItiko mithyA ThaharAte ho| isa prakAra jJAna aura bAhya padArthoMmeM paraspara bheda siddha huaa| tathA ca prayogaH / vivAdAdhyAsitaM nIlAdi jJAnAvyatiriktaM viruddhadharmAdhyastatvAt / viruddhadharmAdhyAsazca jJAnasya zarIrAntaH arthasya ca bahiH, jJAnasyA'parakAle'rthasya ca pUrvakAle vRttimattvAt ; jJAnasya AtmanaH sakAzAdarthasya ca svakAraNebhya utpatteH; jJAnasya prakAzarUpatvAdarthasya ca jaDarUpatvAditi / ato na jJAnAdvaitesbhyupagamyamAne vahiranubhUyamAnArthapratItiH kathamapi saMgatimaGgati na ca dRSTamapahnotuM shkymiti| ata evAha stutikAraH "na saMvidadvaitapathe'rthasaMvit" iti| samyagavaiparItyena vidyate'vagamyate vastusvarUpamanayeti saMvit / svasaMvedana pakSe tu saMvedanaM saMcit jnyaanm| tasyA advaitam / dvayorbhAvo dvitA / dvitaiva dvaitaM prajJAditvAt svArthike'Ni na y dvaitamadvaitaM bAhyArthapratikSepAdekatvam / saMvidadvaitaM jJAnamekaM tAttvikaM na bAhyo'rtha ityabhyupagamyate ityrthH| To anumAnase bhI isako isa prakAra siddha karate hai ki vivAdApanna jo nIlAdika padArtha hai ve avazya jJAnake atirikta koI bhinna vastu hai / kyoMki jJAna tathA una nIlAdi padArthoMmeM paraspara viruddha dharma dekhe jAte haiM / ve viruddha dharma konase hai ? jJAna, to zarIrake bhItara hI rahatA hai aura jJeya padArtha zarIrake bAhira bhI rahate hai; jJeya padArtha to jJAnase pahile samaya bhI milatA hai| paraMtu jJAna kevala jJeya padArtha utpanna hocukanepara hI milatA hai; jJAna to AtmAse utpanna hotA hai tathA jJeya padArtha apane apane [. bhinna bhinna kAraNoMse upajate hai; isI prakAra jJAna to sarva padArthoMko prakAzanevAlA hai tathA jJeya padArtha svayaM jar3akharUpa hai ityAdi / OM jJAna tathA jJeya padArthoM meM paraspara bahutase virodhI dharma hai| isaliye yadi jJAnake atirikta kucha bhI bAhya padArtha na mAne 1. jAyage to bAhirake padArthoMkI jo khayaM apane apane anubhavase pratIti hotI hai vaha kisI prakAra siddha na hoskaigii| aura // 142 // pratyakSa dIkhate hue bAhya padArthoMkA "bAhya padArtha hai hI nahIM" aisA vinAyukti niSedha karanA bhI sahaja nahIM hai| isIliye stuti- ' kartA zrIhemacandrAcArya kahate hai ki "na saMvidadvaitapathe'rthasaMvit" / arthAt-kevala jJAnAdvaita yadi mAnA jAya to bAhya Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthokA dIkhanA asaMbhava hai| 'saM' arthAt jaisA padArtha hai taisA 'vit' arthAt jisake dvArA vastukhabhAva jAnAjAya usako saMvit kahate haiM / aura jahAMpara apane Apako jAnanekA prakaraNa ho usa sthAnapara kevala jAnanemAtrakA nAma saMvit athavA jJAna hai / aisI saMvitkA advaita kyA so kahate haiN| do padArthoMke rahanekA nAma dvitA hai / dvitAko hI dvaita bhI kahate hai| kyoMki; dvitA zabdakA artha dvitva hai / yahAMpara dvitAzabdakA jo kucha artha hai utane hI arthamAtrakI vivakSAmeM dvitAzabdake anaMtara vyAkaraNake niyamAnusAra "prajJAdibhyaH" sUtrakara 'aN' pratyaya ho jAtA hai / isa aNU pratyayake honese hI dvitAzabdakA 'dvaita' va dvaita arthAt paraspara bhedarUpa na ho usakA nAma advaita hai| bAhya padArthoMko na mAnakara sarvako eka jJAnamaya hI mAnanekA nAma advaita hai / pahile kahacuke hai ki saMvit nAma jJAnakA hai / isaliye saMvit hI kevala satya hai, anya koI bhI vAdya padArtha yathArthameM nahIM || hai aise hI vicArakA nAma saMvida'dvaita hai| bhAvArtha-jo kucha dIkhatA hai vaha sarva jJAna hI hai; jJAnake atirikta aura kucha bhI bAhya padArtha saJcA nahIM hai aise vicArako saMvidadvaita kahate haiN| al tasya panthA mArgaH sNviddvaitpthstsmin| jJAnAdvaitavAdapakSa iti yAvat / kimityAha "naarthsNvit"| yeyaM vahirmukha tayA'rthapratItiH sAkSAdanubhUyate sA na ghaTate ityupaskAraH / etaccAnantarameva bhAvitam / evaM ca sthite sati kimityAha " vilUnazINa sugatendrajAlam" iti / sugato mAyAputrastasya sambandhi tena parikalpitaM kSaNakSayAdi vastujAtamindrajAlamivendrajAlaM; mativyAmohavidhAtRtvAt / sugatendrajAlaM sarvamidaM vilUnazIrNam / pUrva vilUna pazcAt zIrNa vilUnazIrNam / yathA kiMcittRNastambAdi vilUnameva zIryate vinazyati evaM tatkalpitamindrajAlaM tRNaprAyaM dhArAlayuktizastrikayA chinnaM sadvizIryata iti| saMvidadvaitarUpa vicArake anusAra pravartaneko saMvidadvaitapatha kahate hai / saMvidadvaitapatha arthAt jJAnAdvaitamata / isa saMvidadvaitapathake IN mAnanemeM konasA doSa AtA hai? padArthokA jJAna nahIM hosakatA hai / arthAt jo yaha bAhya padArthoM kI pratIti sAkSAt anubhava kI jAtI hai vaha pratIti kevala jJAnAdvaita mAnanese nahI utpanna hoskaigii| isakA vicAra bhI abhI karacuke haiN| isa kathanase yaha siddha huA ki bAhya padArtha bhI avazya koI satya padArtha hai aura jo bauddha loga bAhya padArthoM ko nahIM mAnate hai vaha mAnanA jhUThA hai| yaha |siddha honese kyA huA? sugata (buddha) kA banAyA huA iMdrajAla phaTa gyaa| sugata arthAt mAyAputra / samasta padArtha kSaNa kSaNameM naSTa .ee i. t. uti ti. u.u. m u Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. syAdvAdama. // 143 // isIliyA hai| jisa prakAra pUMsakA banA kAraNa tIkSNa yuktirUpa churIse thor3A sAvidhaM buddhidurvidhaM janaM dhU hote haiM, kisI prakAra bhI sthira nahIM hai ityAdi jo sugatadvArA jhUThI kalpanA kIgaI hai vaha eka jhUThe iMdrajAlake samAna hai| kyoMki bAjIgarokA banAyA huA aneka prakArakA iMdrajAla arthAt mAyAmayI jhUThA tamAsA jisa prakAra thor3e samayataka to bhole manuSyoMkI buddhiko mohita karatA hai paraMtu aMtameM zIghra hI chinna bhinna ho jAtA hai usI prakAra bauddhakA racAhuA yaha mAyAmayI * jhuThA tamAsA bhI mole manuSyoMke cittako kucha samayaparyaMta to mohita karatA hai paraMtu vicAra karanepara zIghra hI vighaTa jAtA hai| isIliye isakA nAma sugatakA indrajAla hai| vicAra karanepara prathama to isa iMdrajAlake Tukar3e Tukar3e ho jAte hai aura pIchese sarvathA naSTa ho jAtA hai| jisa prakAra ghUsakA banAhuA stamba thor3AsA chedanese hI naSTa ho jAtA hai usI prakAra yaha sugatakA kalpita kiyA huA indrajAla tRNoke samAna nissAra honeke kAraNa tIkSNa yuktirUpa churIse thor3AsA chedanepara hI vighaTa jAtA hai| ____ atha vA yathA nipuNendrajAlikakalpitamindrajAlamavAstavatattadvastvaddhatopadarzanena tathAvidhaM vRddhidarvidha janaM vipratArya pazcAdindradhanuriva niravayavaM vilUnazIrNatAM kalayati tathA sugataparikalpitaM tattatpramANatattatphalA'bhedakSaNakSayajJAnArthahetukatvajJAnA'dvaitAbhyupagamAdi sarva pramANA'nabhijJaM lokaM vyAmohayamAnamapi yuktyA vicAryamANaM vizarArutAmeva sevata iti / atra ca sugatazabda uphaasaarthH| saugatA hi zobhanaM gataM jJAnamasyeti sugata ityuzanti / tatazcAho tasya zobhanajJAnatA yenetthamayuktiyuktamuktam / iti kaavyaarthH| ___ athavA jisa prakAra catura vAjIgarane jo indrajAla banAyA ho vaha yadyapi jhUThI vastuoMse bharA huA hai to bhI vaha addhata vastu oMke dikhAnese thor3e samayataka bhole manuSyoMke manako mohita karatA hai paraMtu pIche iMdradhanupake samAna vilIna hotA huA dIkhatA hai / usI prakAra jisameM pramANa tathA pramANake phalako abhinna kahA hai evaM kSaNa kSaNameM sabakA nAza batalAyA hai tathA jJAnake atirikta koI bAhya padArtha nahIM hai isa prakArakA upadeza kiyA hai aisA jo sugatakA banAyA huA indrajAla vaha pramANake kharUpako na samajhanevAle bhole manuSyoMke cittako mohita karatA huA bhI yukti pUrvaka vicAranepara bikhara jAtA hai / isa zlokameM sugata zabda kevala hasI karaneke abhiprAyase likhA gayA hai| kyoMki, gata nAma jnyaan| su arthAt saccA jisakA jJAna ho vaha sugata hai aisA sugata 8 zabdakA artha sugatake zipyone kiyA hai| paraMtu dhanya hai usake sujJAnako jisane isa prakAra asaMgata yuktizUnya upadeza kiyaa| isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| // 143 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tattvavyavasthApakapramANAdicatuSTayavyavahArApalApinaH zUnyavAdinaH saugatajAtIyAstatkakSIkRtapakSasAdhakasya pramANasyAGgIkArA'naGgIkAralakSaNapakSadvaye'pi tdbhimtaarthaa'siddhiprdrshnpuurvkmphsnnaah| al pramANa, pramiti, prameya tathA pramAtA ye cAroM padArthasiddhi karaneke kAraNa hai isaliye inake dvArA hI vyavahAra pravartatA hai / 5|| kacha bhI na mAnanevAle zUnyavAdI arthAt eka prakArake bauddha ina cAroMkA niSedha karate hai| paraMtu ve zUnyatAkA maMDana bhI kisI la anumAnAdi pramANa dvArA hI karate hoNge| vaha anumAnAdi pramANa yadi saccA hai to sarvathA zUnyatA siddha honA asaMbhava hai| aura yadi vaha anumAnAdi pramANa bhI sarvathA jhUTha hai to jhUThe anumAnAdise kucha siddha ho nahI sakatA hai isaliye bhI zanyatAkI siTi honA asaMbhava hai / isa prakAra aba zUnyavAdIkI hasI karate hue AcArya kahate hai| vinA pramANaM paravanna zUnyaH svapakSasiddheH padamaznuvIta / kupyetkRtAntaH spRzate pramANamaho sudRSTaM tvadasUyidRSTam // 17 // malArtha-anya vAdI to pramANAdiko mAnate haiM isaliye apane iSTa siddhAntoMko siddha karasakate hai paraMtu yaha zUnyavAdI una paravAdiyoMke samAna apane zUnyavAdako siddha nahIM karasakatA hai| kyoMki, jisase siddhi hosakatI hai aise pramANAdiko yaha jhUThA mAnatA hai| aura yadi yaha zUnyavAdI pramANakA Azraya lekara apane siddhAMtako sAdhai to isakA zUnyatAmaya siddhAnta kopa karane lgai| kyoMki, pramANakA Azraya lenese pramANa padArtha siddha hojAtA hai isaliye zUnyatA nahIM rahasakatI hai| he bhagavan ! Apake matake sAtha IrSA rakhakara apane naye naye matoMkA nirUpaNa karanevAlone kyA acchA kahA hai !!! arthAt aisA nirUpaNa kiyaa| hai ki jisakA siddha honA hI kaThina hai| __vyAkhyA-zUnyaH zUnyavAdI pramANaM pratyakSAdikaM vinA antareNa khapakSasiddhe svAbhyupagatazUnyavAdaniSpatteH padaM pratiSThAM nAcavIta na prApnuyAt / kiMvat ? paravat itaraprAmANikavat / vaidhayeNAyaM dRSTAntaH / yathA itare prAmANikAH pramANena sAdhakatamena svapakSasiddhimanuvate evaM nAyam asya mate pramANaprameyAdivyavahArasyA'pAramArthikatvAt "sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhyArUDhena dharmadharmibhAvena na vahiH sada Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA..zA. syAdvAdama. // 144 // dhU sattvamapekSate" ityAdivacanAt / apramANakazca zUnyavAdAbhyupagamaH kathamiva prekSAvatAmupAdeyo bhaviSyati? prekSA vattvavyAhatiprasaGgAt / atha cetsvapakSasaMsiddhaye kimapi pramANamayamaGgIkurute ttraaymupaalmbhH-kupyedityaadi| pramANaM pratyakSAdyanyatamatspRzate AzrayamANAya prakaraNAdasmai zUnyavAdine kRtAntaH tatsiddhAntaH kupyekopaM kuryAt / siddhAntabAdhaH syAdityarthaH / yathA kila sevakasya viruddhavRttyA kupito nRpatiH sarvasvamapaharati evaM tatsiddhAnto'pi zUnyavAdaviruddhaM pramANavyavahAramaGgIkurvANasya tasya sarvasvabhUtaM samyagvAditvamapaharati / ___vyAkhyArtha-zUnyavAdI pratyakSAdi pramANakA Azraya vinA liye apane mAne hue zUnyavAdakI siddhi karanekI prazaMsAko nahI / 1 pAsakatA hai / kisa prakAra ? jisa prakAra anyavAdI apane siddhAMtoMkA maMDana kara prazaMsA pAte haiM / yaha dRSTAnta pratiSThA na pAnevAle zUnyavAdIkI apekSA ulaTA hai / arthAt-anyavAdI apane siddhAMtoko pramANadvArA siddhakara jaisI prazaMsA pAsakate haiM taisI prazaMsA yaha zUnyavAdI jabataka pramANakA Azraya nahI laigA tabataka kabhI nahI pAsakatA hai / kyoMki, isake matameM pramANa kI prameyAdikakA vyavahAra mAnanA hI jaba jhUThA batAyA hai to zUnyavAdakI siddhi kaise hosakatI hai ? zUnyavAdiyoMke siddhAntameM / / aisA kahA bhI hai ki "kevala buddhimeM yaha dharma hai, yaha dharmI hai ityAdi kalpanA karanemAtrase hI yaha saMpUrNa anumAna anumeyA dikA vyavahAra calatA hai| kiMtu kisI bAhya padArthake hone na honekI apekSA nahIM karatA hai"| isa kathanake anusAra jisa zUnya6 vAdakI sacAI kisI pramANase nizcita hI nahI hosakatI hai usa zUnyavAdakA Adara buddhimAnoMke pAsa kisa prakAra hosakatA hai ? * kadAcit vinA parIkSA kiye hI yogya ayogyakA vicAra na karatA huA jo koI usakA grahaNa karai to vaha mUrkha samajhanA caahiye| 6 yadi kadAcit zUnyavAdI apanA zUnyavAda siddha karaneke abhiprAyase kisI pramANako khIkAra karai to usake Upara Age kahA 1. huA doSa Apar3atA hai| vaha doSa yaha hai ki pratyakSAdi kisI pramANakA Azraya lete hue zUnyavAdIke Upara usIkA mAnA huA siddhAnta kopa karane lagegA / arthAt zUnyavAdapanemeM bAdhA AjAyagI / jisa prakAra sevakake viruddha AcaraNase kupita huA rAjA sevakakA sarvakha haraletA hai usI prakAra zUnyavAdarUpI siddhAnta zUnyavAdake viruddha pramANAdi AcaraNako khIkAra karate hue| zUnyavAdIko dekhakara usa zUnyavAdIkA sarvakha haralegA / zUnyavAdakA bhaleprakAra nirUpaNa karanA hI zUnyavAdIkA sarvakha hai| // 144 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NI kiM ca svAgamopadezenaiva tena vAdinA zUnyavAdaH prarUpyate iti svIkRtamAgamasya prAmANyamiti kutastasya svapa-IN tAkSasiddhiH? pramANAGgIkaraNAt / kiM ca pramANaM prameyaM vinA na bhavatIti pramANA'naGgIkaraNe prameyamapi vizIrNam / tatazcAsya mUkataiva yuktA na punaH zUnyavAdopanyAsAya tuNDatANDavADambaraM; zUnyavAdasyApi prameyatvAt / atra ca spRzidhAtuM kRtAntazabdaM ca prayuJjAnasya suurerymbhipraayH| yadyasau zUnyavAdI dUre pramANasya sarvathAGgIkAro yAvapramANasparzamAtramapi vidhatte tadA tasmai kRtAnto yamarAjaH kupyet / tatkopo hi maraNaphalaH / tatazca svasiddhAntaviruddhamasau pramANayannigrahasthAnApannatvAnmRta eveti / sA aura bhI eka doSa yaha hai ki zUnyavAdI jo zUnyavAdakA upadeza karatA hai vaha apane Agamake kathanAnusAra hI karatA hai isaliye usane apane AgamameM to satyatA khIkAra kara hI lI to phira sarvathA zUnyapanA kisa prakAra siddha hosakatA hai? kyoMki eka AgamakI pramANatA to vaha svayaM svIkAra karacukA / aura bhI eka dUsarA doSa yaha hai ki pramANakI siddhi prameyake vinA nahI hosakatI hai isaliye yadi zUnyavAdI pramANako nahI mAne to prameya padArtha bhI siddha nahI ho saka yadi prameya kucha haiM hI nahI to zUnyavAdakI siddhi karanekeliye adhika pralApa karanA bhI vRthA hai kiMtu mauna hI dhAraNa karanA cAhiye / kyoMki zUnyavAda bhI eka prakArakA prameya hai| bhAvArtha-jaba zUnyavAdI aisA kahacukA hai ki prameyamAtra kucha vastu nahI hai to zUnyavAdakI siddhi bhI kyoM karanI cAhiye / yahAMpara 'spRza' dhAtuke tathA 'kRtAnta' ( yamarAja ) zabdake likhanese AcAryakA yaha abhiprAya hai ki pramANakA khIkAra karanA to dUra hI rahA kiMtu yadi yaha zUnyavAdI pramANakA sparzamAtra bhI karaigA to isake Upara yamarAja kopa karane lgegaa| bhAvArtha-kRtAnta zabdake artha do haiM prathama yamarAja dUsarA siddhAnta athavA mata / / aise do arthavAle zabdoke likhanese kArikAke arthakI dUsarI dhvani bhI nikala sakatI hai / vaha dhvani yahI hai ki jisa prakAra yamarAjakA kopa honese jIvakI mRtyu ho jAtI hai usI prakAra yahAM bhI vaha apane zUnyavAdasiddhAntake viruddha jo pramANoMko khIkAra karatA hai usase vaha nigraha sthAnameM patita huA samajhA jAtA hai| arthAt vaha apane zUnyavAdamaya matake viruddha pramANarUpa eka padArthakI sattAkA khIkAra karanese apane siddhAMtase patita samajhA jAtA hai| apane vacanapara sthira rahanA hI to prAmANikakA jInA hai aura usase cyuta ho jAnA hI usakA maraNa samajhanA caahiye| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. evaM sati ( ahoityupahAsaprazaMsAyAM ) tubhyamasUyanti guNeSu doSAnAviSkurvantItyevaM zIlAstvadasUyinastantrA- rAjai.zA. tarIyAstaidRSTaM matyajJAnacakSuSA nirIkSitaM aho sudRSTaM sAdhu dRSTam ! viparItalakSaNayopahAsAnna smygdRssttmityrthH| atrA'sUyadhAtostAcchIlikaNakaprAptAvapi bAhulakANNin / asUyA'styeSAmityasUyinastvayya'sUyinastvadasUyina iti matvarthIyAntaM vA / tvadasUyudRSTamiti pAThe'pi na kiMcidacAru; asUyuzabdasyodantasyodayanAdyaiAyatAtparyaparizuddhyAdau matsariNi prayogAditi / isa prakAra zUnyavAdIkA mata sadoSa siddha honepara 'aho' zabdase usakI hasI karate hai / 'aho' zabdakA artha kahIpara to hasI karanA hotA hai aura kahIpara prazaMsA karanA hotA hai / he bhagavan! tujhAre viSayameM asUyA karanevAle arthAt tujhAre guNoMmeM | doSa prakaTa karanekI icchA rakhanevAle anyamatoMke dhAraka logone jo kucha apane khoTe matijJAnarUpI netroMse dekhA hai vaha 'aho' " arthAt vicAra karate hue hamako hasI AtI hai ki kitanA yathArtha dekhA hai !!! yahAMpara hasI isaliye AtI hai ki unhone jo dekhA hai vaha kucha bhI ThIka nahI dekhA hai / yathArtha dekhA hai aisA yahAMpara kahanA bhI hasI Aneke kAraNa hI hai| yahApara 'tvada'sUyidRSTam' isa padameM jo 'asUyi' zabda hai vaha asUya dhAtuse asUyA karanA hai khabhAva jisakA aise arthameM banatA hai| aura yadyapi yahA 'Na' pratyaya prApta honese 'asUyaka' zabda bananA cAhiye thA paraMtu usa Nakapratyayake prakaraName bahulatAke arthakA Azraya liyAgayA hai isaliye 'asUya' dhAtuse Nin pratyaya hojAnepara 'asUyi' zabda bhI banajAtA hai| vyAkaraNazAstrameM bahulatA usIkA nAma hai jisakA Azraya lenese niyamaviruddha pratyaya bhI prayogaparipATIke anusAra ho jAte hai| athavA jinameM asUyA ) rahatI ho ve asUyI hai isa prakAra 'asUyA' zabdase taddhitake prakaraNakI matvarthIya 'in' pratyaya karanese bhI 'asUyI' zabda banajAtA hai / jo tujhAre guNomeM asUyA karate hai unako tvadasUyI kahate hai| tvadasUyiyoMkara dekhe hue padArthako tvadasUyidRSTa kahate hai / pUrvokta kArikAme koI 'tvadasUyudRSTam / aisA pATha bhI mAnate hai paraMtu kucha hAnikAraka nahIM hai| kyoMki; IrSAsUcaka ukArAMta asUyu zabdakA uccAraNa udayanAdika granthakArone bhI apane banAye hue nyAyatAtparyaparizuddhi Adika granthomeM kiyA hai| // 145 // iha zUnyavAdinAmayamabhisaMdhiH-pramAtA prameyaM pramANaM pramitiriti tattvacatuSTayaM paraparikalpitamavastveva vicAOM rAsahatvAtturaGgazRGgavat / tatra pramAtA tAvadAtmA / tasya ca prmaanngraahytvaa'bhaavaadbhaavH| tathA hi / na pratyakSeNa Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatsiddhirindriyagocarA'tikrAntatvAt / yattu ahaGkArapratyayena tasya mAnasapratyakSatvasAdhanaM tadapyanaikAntika / tasyAhaM gauraH zyAmo vetyAdau zarIrAzrayatayApyupapatteH / kiM ca yadyayamahaGkArapratyaya AtmagocaraH syAttadA na kAdAcitkaH syAdAtmanaH sadA sannihitatvAt / kAdAcitkaM hi jJAnaM kAdAcitkakAraNapUrvakaM dRSTam / yathA saudAmanIjJAnamiti / nApyanumAnena avyabhicAriliGgA'grahaNAt / AgamAnAM ca parasparaviruddhArthavAdinAM nAstyeva prAmANyam / tathA hi / ekena kathamapi kazcidartho vyavasthApito'bhiyuktatareNA'pareNa sa evAnyathA vyavasthApyate / svayamavyavasthitaprAmANyAnAM ca teSAM kathamanyavyavasthApane sAmarthyam ? iti nAsti prmaataa| ___ yahAMpara zUnyavAdI aisA kahate hai ki pramAtA, prameya, pramANa tathA pramiti ye cAra tattva jo anyavAdiyoMne kalpita karaliye haiM ve sarvathA jhUTha hai| kyoMki; vicAra karanepara jisa prakAra ghoDeke sIga kisI prakAra bhI siddha nahIM hote usI prakAra ye cAroM tattva bhI siddha nahIM hote hai / inameMse pramAtA nAma AtmAkA hai| paraMtu isa AtmAkA kisI pramANadvArA jJAna na honese yathArthameM kucha hai hI nhiiN| yahI dikhAte hai| pratyakSase to yaha AtmA jAnA hI nahI jAsakatA / kyoMki iMdriya kevala rUpa, rasa, gadha, KG sparzavAle padArthoMko hI jAna sakatI hai aura isa AtmAmeM rUpa, rasa, gaMdha, sparza haiM nahIM kiMtu yaha arUpI hai isaliye isako nahI jAna sakatI hai| aura isa AtmAke Azraya honevAle ahaMkArakA mAnasika pratyakSa honese AtmAkA mAnasika pratyakSa mAnanA bhI asatya hai / kyoMki mai gauravarNa hUM athavA kAlA hU isa prakAra jo ahaMkAra hotA hai vaha zarIrakA Azraya lekara bhI utpanna ho sakatA hai / jisa dharmakA jisake sAtha saMbandha mAnA jAtA hai usake atirikta kisI dUsare padArthake sAtha bhI usakA saMbandha yadi raha sakatA ho to usa dharmako hetu mAnanA vyabhicArI hai| aura yadi ahaMkArakA jJAna AtmAmeM hI hotA ho to kadAcit hI na honA cAhiye kiMtu sadA hI hote rahanA cAhiye / kyoMki, jisa AtmAmeM yaha utpanna hotA hai vaha AtmA sadA vidyamAna rahatA hai / jo jJAna kadAcit hI hotA hai, sadA nahI hotA hai vaha jJAna kadAcit kadAcit utpanna honevAle kAraNoMse hI utpanna hotA huA dekhA | jAtA hai| jaise bijalIkA jJAna / isa prakAra pratyakSase AtmAkI siddhi honA to asaMbhava hai hI paraMta anamAnase kyoMki jo AtmAke sAthase kabhI bichur3atA na ho kiMtu sadA sAtha hI milatA ho aisA koI hetu nahIM dIkhatA hai| aura Agama paraspara viruddha padArthoM ko kahanevAle hai isaliye unakI to pramANatA honA hI durlabha hai / yahI dikhAte hai / eka zAstra jisa Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdama. // 146 // padArthako jisa prakAra siddha karatA hai usa padArthako dUsarA zAstra usa prakArase anyathA hI sAdhatA hai / isa prakAra jaba zAstromeM rAjai.zA. paraspara khayaM hI pramANatA nahI dIkhatI hai to ve dUsare padArthoMkA nizcaya kisa prakAra karAsakate hai ? isa prakAra pramAtA jo AtmA mAnA gayA hai usakI siddhi kisI pramANase bhI nahI honeke kAraNa pramAtA koI vastu nahIM hai| - prameyaM ca vAhyo'rthaH / sa cAnantarameva vAhyArthapratikSepakSaNe nilotthitH|prmaannN ca svaparA'vabhAsi jJAnam / tacca prameyA'bhAve kasya grAhakamastu? nirviSayatvAt / kiM caitadarthasamakAlaM tadbhinnakAlaM vA tadgrAhakaM kalpyeta ? AdyapakSe tribhuvanavartino'pi padArthAstatrA'vabhAseran; samakAlatvAvizeSAt / dvitIye tu nirAkAraM sAkAraM vA tatsyAt ? prathame prtiniytpdaarthpricchedaanuppttiH| dvitIye tu kimayamAkAro vyatirikto'vyatirikko vA jJAnAt ? avyatireke jJAnamevAyam / tathA ca niraakaarpkssdopH| vyatireke yadyayaM cidrUpastadAnImAkAro'pi vedakaH syAt / tathA cAyamapi nirAkAraH sAkAro vA tadvedako bhavedityAvarttanenAnavasthA / athAcidrUpaH kimajJAto jJAto vA tajjJApakaH syAt ? prAcIne vikalpe caitrasyeva maitrasyApi tajjJApako'sau syAt / taduttare tu nirAkAreNa sAkAreNa vA jJAnena tasyApi jJAnaM syAdityAdyAvRttAvanavasthaiveti / bAhya padArthako prameya kahate hai| paraMtu bAhya padArthakA vicAra hAlahImeM bAdya padArthakA khaMDana karate samaya karacuke hai| arthAt usa prameyakA khaMDana abhIhAla karacuke hai| pramANa usako kahate hai jo apanA tathA parakA jatAnevAlA ho / paraMtu jaba prameyarUpa bAhya padArtha hI koI vastu nahIM hai to viSaya na rahanepara pramANa jatAbegA kisako ? aura yadi prameya tathA pramANa mAne bhI jAya to kyA jaba padArtha utpanna hotA hai usI samaya pramANa usako jAnatA hai athavA kisI dUsare samaya : yadi kaho ki padArtha jaba utpanna hotA hai tabhI pramANa usa padArthako jAnatA hai to tIno lokameM honevAle sabhI padArtha usa jJAnameM pratibhAsita hone cAhiye / kyoMki, samakAlIna honese jisa padArthako jisa samayameM jisa prakAra jo jJAna jAnatA hai usI prakAra se aura bhI padArtha jo usI samaya utpanna hote hai ve sarva usa jJAnake samakAlIna hai| yadi kaho ki padArtha utpanna hojAneke 3 // 146 // anaMtara pramANa usa padArthako jAnatA hai to kyA jisa jJAnase padArtha jAnA jAtA hai vaha jJAna nirAkAra hI hai athavA usakA kucha 6 AkAra bhI hai ? yadi vaha jJAna nirAkAra hI hai to jisakA kucha AkAra hI nahIM hai usa jJAnameM pratyeka padArthakA nizcaya honA hai Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - kaThina hai| arthAt yaha amuka hai athavA amuka nahIM hai aisA nizcaya usIse hosakatA hai jisakA kucha AkAra vidyamAna ho| aura yadi yaha kisI AkAra sahita hai to bhI vaha jJAnakA AkAra usa jJAnase koI bhinna vastu hai athavA abhinna ? yadi abhinna hai to vaha jJAna hI hai isaliye jJAnake atirikta koI bhinnakharUpa AkAra na honese Upara kahA huA nirAkAra pakSakA doSa yahAM bhI AsakatA hai| aura yadi vaha AkAra jJAnake atirikta koI bhinna vastu hai to vaha AkAra caitanyakharUpa hai athavA jaDakharUpa yadi caitanyakharUpa hai to jisa prakAra jJAna jisa padArthako jAnatA hai usI prakAra yaha jJAnakA AkAra bhI | usa padArthako jAnatA hogA aisA mAnanA cAhiye / aura jaba jJAnakA AkAra bhI padArthako jAnatA hai aisA siddha huA taba vaha AkAra bhI khayaM kisI dUsare AkAra sahita hai athavA nirAkAra hai ? yadi nirAkAra hai to padArthoM kA nizcaya honA kaThina hai| aura yadi sAkAra hai to vaha AkAra caitanyasvarUpa hai athavA jar3akharUpa yadi caitanyasvarUpa hai to jisa prakAra jJAna tathA jJAnakA prathama AkAra padArthako jAnate hai usI prakAra vaha AkArakA AkAra bhI usa padArthako jAnane lagegA / ityAdi pUrvokta vikalpa hI uttarottara phira saMbhava honese anavasthA doSa AvaigA / uttarottara vicAra karate karate bhI aMta na milaneko anavasthA kahate haiN| aura yadi vaha ||AkAra jar3asvarUpa hai to kyA vaha AkAra svayaM ajJAta rahakara hI jJAnadvArA padArthake jAnanemeM sahAyaka hotA hai honepara / yadi svayaM ajJAta rahakara hI padArthake jAnanemeM sahAyaka hai to jo padArtha kisI eka prANIko jAna par3atA hai usakA jJAna dUsareko bhI honA cAhiye / kyoMki; jJAnakA AkAra khayaM ajJAtapanekI apekSA usa dUsare prANImeM bhI vidyamAna hai| aura yadi jJAta hokara padArthake jJAna honemeM sahAyaka mAnAjAya to usa jar3akharUpa AkArakA jJAna kisI nirAkAra jJAnadvArA huA hai athavA sAkAra jJAnadvArA ? yadi kisI nirAkAra jJAnase usa AkArakA jJAna mAnAjAya to usa AkArakA nirAkAra jJAnadvArA nizcaya honA durlabha hai| ityAdi prakArase vAraMvAra pUrvokta vikalpoko hI lauTAte lauTAte kahIMpara sthiti nahIM rahasakatI hai isaliye yahAM bhI anavasthA doSa AtA hai| | itthaM pramANA'bhAve tatphalarUpA pramitiH kutastanI ? iti sarvazUnyataiva paraM tattvamiti / tathA ca paThanti "yathA ) yathA vicAryante vizIryante tathA tathA / yadetatsvayamarthebhyo rocate tatra ke vayam" / iti puurvpkssH| vistaratastu pramANakhaNDanaM tattvopaplavasiMhAdavalokanIyam / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAdvAdamaM. // 147 // isa prakAra jaba pramANa hI siddha nahIM hotA to pramANake phalarUpa pramitikI kyA kathA ! imaliye sarvathA zUnyatA mAnanA / ga.jaisA hI uttama siddhAMta hai / aisA hI kahA bhI hai "jaisA jaisA vicAra karate hai taisA tainA hI padArthamA vilaya hotA jAtA hai| yadi koI pUcha ki tuma pratyakSa dIkhate hue padArthoMkA abhAva kaise karasakate ho to hama uttara dete hai ki hama kucha nahIM karate hai paraMtu * jaba padArthoMkA kharUpa hI aisA hai to usameM hamArA karanA kyA hai ? isa prakAra zUnyavAdI apane matakA maMDana karatA hai| yadi vistArase isakA vivecana dekhanA ho to tattvopaplavasiMhanAmaka granthase dekhalenA cAhiye / 4 atra pratividhIyate / nanu yadidaM zUnyavAdavyavasthApanAya devAnAMpriyeNa vacanamupanyastaM tacchUnyamazUnyaM vA ? zUnyaM cetsarvopAkhyAvirahitatvAt khapuppaNeva nAnena kiMcitsAdhyate niSidhyate vA / tatazca niSpratipakSA pramANAditattvacatuSTayIvyavasthA / azUnyaM cetmalInastapasvI zUnyavAdaH; bhavadacanenaiva sarvazUnyatAyA vyabhicArAt / tatrApi niSkaNTakaiva sau bhagavatI / tathApi prAmANikasamayaparipAlanArtha kiMcittatsAdhanaM dRSyate / tatra yattA5 vaduktaM pramAtuH pratyakSeNa na siddhirindriyagocarA'tikrAntatvAditi tatsiddhasAdhanam / yatpunarahapratyayena tasya / mAnasapratyakSatvamanaikAntikamityuktaM tadasiddham ahaM sukhyahaM duHkhItyantamukhasya pratyayatya AtmAlambanatayaivopapatteH / tathA cAhuH "sukhAdi cetyamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate / matuvarthAnuvedhAttu siddhaM grhnnmaatmnH||1idN sukha miti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / ahaM sukhIti tu jJaptirAtmano'pi prakAzikA / 2 / " yatpunarahaM gaurohaM zyAma G ityAdivahirmukhaH pratyayaH sa khalvAtmopakArakatvena lakSaNayA zarIre prayujyate / yathA priyabhRtye'hamitika " vypdeshH| ____ aba isa zUnyabAdIke matakA khaMDana karate haiN| hama pUchate haiM ki isa zUnyavAdIne sarvazUnyatA siddha karanekeliye jo vacana bolA hai vaha bhI kucha hai athavA zUnyarUpa hI hai| yadi kucha nahIM hai kiMtu zUnya hI hai to jisa prakAra gadheke sIga kucha na honese kucha nahIM kara sakate hai usI prakAra isake vacanase bhI amarUpa honeke kAraNa na to kisI zUnyavAdAdikakI siddhi hosa // 14 // y katI hai aura na kisI vidyamAna padArthakA niSedha hosakatA hai| isaliye aise zUnyavacanadvArA niSedha na hosaphanese hI pramA 1 azUnyapakSe'pi / 2 tvctussttyii| 3 vedyamAnam / anurodhAt / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NNAdi cAro viSayoMkA honA niSkaMTaka siddha hotA hai / aura yadi zUnyavAdI apane vacanako kucha hai aisA mAnatA ho to vicArA usa | zUnyavAdIkA khedakhinna zUnyavAda hI naSTa hojaaygaa| kyoMki, jaba usIkA vacana kucha vidyamAna sattArUpa padArtha hai to sarvazUnyatA kahAM rahI isaliye aba bhI hamArI pramANAdi catuSTayarUpa bhagavatI arthAt vANI niSkaMTaka siddha hai| isa prakAra yadyapi hamArI vANIkA khaNDana zUnyavAdIke vacanose nahIM hosakatA hai to bhI yuktipUrvaka vicAra karanevAle vidvAnokI paripATIke anusAra zUnyavAdIke vacanomeM aura bhI doSa dikhAte haiM / zUnyavAdIne sabase prathama jo yaha kahA ki pramAtA jo AtmA usakI siddhi pratyakSa jJAnase nahI hai kyoMki AtmA iMdriyagocara nahI hai so yaha kahanA hamako bhI iSTa hai / arthAt hama bhI yahI mAnate haiM ki AtmA iMdriyagocara na honese pratyakSasiddha nahIM hai| paraMtu jo yaha kahA ki mai sukhI hU mai duHkhI hu ityAdi apane aMtaraMgameM utpanna hue mAnasika pratyakSase bhI Atmasiddhi honA asabhava hai kyoMki, aisA mamatvakA jJAna zarIrako apanA nija kharUpa mAnanese bhI hosakatA hai so yaha kahanA asatya hai kyoMki mai sukhI hU mai duHkhI hU aisA aMtaraMgako viSayakaranevAlA jJAna AtmAmeM hI utpanna ho sakatA hai yahI kahA bhI hai " sukhAdikakA jo anubhava hotA hai vaha AdhArake vinA nahIM hosakatA hai isaliye sukhAdikake jJAnadvArA usake AdhArabhUta AtmAkA bhI pratyakSa honA siddha hotA hai| yaha sukha hai athavA duHkha hai aisA jo jJAna hotA hai vaha aisA nahI mAluma par3atA hai jaisA ki ghaTAdi bAhya padArthokA jJAna mAluma par3atA hai| arthAt ghaTAdikokA jJAna to bAhirakI taraphako aisA hotA hai ki yaha ghar3A apanese bhinna amuka sthAnapara hai paraMtu mai sukhI hU yaha sukhajJAna ghaDeke samAna vAhirakI tarapha hotA huA anubhavameM nahI AtA hai KOI kiMtu bhItarakI tarapha khAsa AtmAke AlaMbanapUrvaka hI hotA hai| isaliye isa mAnasa pratyakSase AtmAkA pratyakSa siddha honA anu bhavase siddha hotA hai"| aura jo mai kAlA hU mai gaura hU ityAdi zarIrako mAnanevAlA jJAna hotA hai vaha prayojanake vaza hokara zarIra meM Aropita kiyA hai; na ki yathArthameM zarIrAdika hI ahaMkArake AdhAra hai| Aropita karanekA nimitta bhI yaha hai ki AtmAke sukha duHkha honemeM zarIra sahakArI hai tathA AtmAke atyaMta nikaTa hai / arthAt-yaha nimitta pAkara hI AtmAmeM honevAle ahaMkArako hamaloga zarIrake Azrita samajhate hai / nimittake vinA bhI yadi ekakA dUsaremeM AropaNa hosakatA ho to AropaNa karate karate kabhI chuTakArA hI na milasakai / isa AtmAke ahaMkArarUpa dharmakA jisakA ki zarIrameM AropaNa hotA hai ThIka aisA hI mAnanA hai jaisA pyAre nokarako mAnanA ki yaha nokara judA nahI hai ki merA hI zarIra hai| T Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zA. sthAdvAdamaM. // 148 // yaccAhaMpratyayasya kAdAcitkatvaM tatreyaM vAsanA |-aatmaa taavdupyoglkssnnH| sa ca sAkArA'nAkAropayogayoranyatarasminniyamenopayukta eva bhavati / ahaMpratyayo'pi copayogavizeSa eva / tasya ca karmakSayopazamavaicicyAdindriyA'nindriyAlokaviSayAdinimittasavyapekSatayA pravarttamAnasya kAdAcitkatvamupapannameva / yathA vIjaM satyAmapyaGkaropajananazaktau pRthivyudakAdisahakArikAraNakalApasamavahitamevAGkaraM janayati; nAnyathA / na caitAvatA tasyAGkarotpAdane kAdAcitke'pi tadutpAdanazaktirapi kAdAcitkI; tasyAH kathaMcinnityatvAt / evamAtmanaH sadA sannihitatve'pyahaMpratyayasya kAdAcitkatvam / yadapyuktaM tasyA'vyabhicAri liGgaM kimapi nopalabhyata iti tadapyasAraM; sAdhyA'vinAbhAvino'nekasya liGgasya ttroplvdheH| ' ahaMkArakI utpattikA kAraNa jo AtmA hai so to sadA hI vidyamAna hai isaliye yadi ahaMkAra AtmAmeM hotA ho to sadA hI honA cAhiye paraMtu sadA nahIM hotA hai so kyoM ? isa praznakA uttara isa prakAra hai ki upayoga nAma cetanAkA hai / vaha cetanA dopakAra hai prathama nirAkAra dUsarI sAkAra / sAkAra cetanAko jJAna kahate hai aura nirAkArako darzana athavA drshnopyog| ye jJAna darzana to cetanAguNake paryAya haiM aura cetanA sadA zAzvatA hai aura ina paryAyokA mUla kAraNa hai / paryAya to kSaNabhaMgura | hote hai paraMtu guNa sadA vidyamAna rahatA hai tathA usameM sadA koI na koI paryAya upajatA tathA naSTa hotA hI rahatA hai| isaliye cetanAkI jJAna darzanarUpa sAkAranirAkAra paryAyomese koI na koI paryAya AtmAmeM sadA hotA hI rahatA hai| ahaMkAra bhI eka prakArakA jJAnarUpa upayoga hai / AtmAmeM baMdhe hue karmomeMse jisa samaya jaise jJAnAvaraNa karmakA kSaya tathA anudaya hotA hai vaisA hI indriya, mana tathA prakAzAdikoke sahArese isa AtmAmeM jJAna utpanna hotA hai / isa prakAra AtmAmeM jJAnotpattikI zakti sadA rahanepara bhI jJAnake utpanna honemeM aneka kAraNokI AvazyakatA honeke kAraNa jaba sarva kAraNa milate hai tabhI jJAna prakaTa hosakatA dhU hai, sadA nhiiN| jaise bIjameM aMkura utpanna karanekI zakti yadyapi sadA vidyamAna hai to bhI aMkurakI utpatti tabhI hosakatI hai jaba utpanna honeke yogya maTTI pAnI Adika sapUrNa kAraNa ekatrita hojAya / jabataka saMpUrNa kAraNa na milai tabataka aMkurakI utpatti honA yadyapi asaMbhava hai to bhI utpatti na honese hI aisA nahI kahasakate hai ki aMkura utpanna karanekI zakti bhI bIjameM kadAcit hI hotI hai / kyoMki, sabhI zakti dravyakI apekSA sadA zAzvatI rahatI hai| isI prakAra yadyapi AtmA sadA sanikaTa // 148 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyamAna rahatA hai to bhI jJAna tabhI hosakatA hai jaba saMpUrNa kAraNa ekatrita hojAte hai / aura jo yaha kahA ki isa AtmAko jatAnevAlA eka bhI aisA hetu nahI milatA hai jo AtmAke vinA kahI raha na sakatA ho so yaha kahanA bhI mithyA hai| kyoMki, aise aneka hetu milate hai jo AtmAke atirikta kahI raha hI nahIM skte| all tathA hi / rUpAdyupalabdhiH sakartRkA kriyAtvAt / chidikriyAvat / yazcAsyAH karttA sa AtmA / na cAtra cakSu rAdInAM kartRtvaM; teSAM kuThArAdivat karaNatvenA'svatantratvAt / karaNatvaM caiSAM paugalikatvenA'cetanatvAt parapreryajAtvAt prayoktRvyApAranirapekSapravRttyabhAvAt / yadIndriyANAmeva kartRtvaM syAttadA teSu vinaSTeSu pUrvA'nubhUtArthasmR termayA dRSTaM spRSTaM ghrAtamAsvAditaM zrutamiti pratyayAnAmekakartRkatvapratipattezca kutaH saMbhavaH? kiM cendriyANAM svasvaviSayaniyatatvena rUparasayoH sAhacaryapratItau na sAmarthyam / asti ca tathAvidhaphalAde rUpagrahaNAnantaraM tatsahacaritarasAnusmaraNaM dantodakasaMplavA'nyathAnupapatteH / tasmAdubhayorgavAkSayorantargataH prekSaka iva dvAbhyAmindriyAbhyAM rUparasayordazI kazcideko'numIyate / tasmAtkaraNAnyetAni / yazcaiSAM vyApArayitA sa aatmaa| lal aba una hetuoMko dikhAte hai / rUpAdika guNokA jo netrAdi dvArA pratyakSa hotA hai vaha pratyakSa kartA ke binA nahI hosakatA hai| kyoMki vaha pratyakSa eka prakArakI kriyA hai| jaise kulhADIse kATanerUpa jo kriyA hai vaha binA kisI kartAke nahI hosakatI hai| jo isa dekhane jAnane Adika kriyAoMkA kartA hai usIkA nAma AtmA hai| aura jisa prakAra kulhADIse kATaneme kulhADI khaya kATanevAlI nahI hai usI prakAra iMdriyoMkI sahAyatAse dekhane jAnanemeM bhI iMdriya svayaM dekhane jAnanevAlI nahI hosakatI kintu dekhane jAnanevAlA koI aura hI honA caahiye| kyoMki indriyA jaise kATanemeM kulhADI karaNarUpa honese kisIke| paratantra hI rahatI hai taise parataMtra haiN| karaNa usako kahate hai jo khayaM jaDarUpa hokara kisIkI preraNAse hI kArya karatA ho kiMtu jaba preraNA | karanevAlA na ho taba svataMtra kucha nahIM karasakatA ho / yaha karaNakA svarUpa iMdriyoMmeM bhI ghaTatA hai isaliye idriyAM bhI karaNa hI hai|.. kartA apanA kArya karanemeM khataMtra hotA hai; jaba cAhatA hai tava pravartatA hai aura jaba nahIM cAhatA hai taba nahI pravartatA hai / yaha kartAkA kharUpa iMdriyoMmeM nahI ghaTatA hai isaliye iMdriyAM khayaM kartA nahI haiM / yadi iMdriyAM hI khayaM kartA hoM to jisa iMdriyase jisa II kisI vastukA anubhava pahile kiyA thA usa vastuke anubhavakA smaraNa tabhItaka honA cAhiye jabataka vaha iMdriya banI rahI ho|| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama. kyoMki, jo anubhavakA kartA hotA hai vahI usakA smaraNa karasakatA hai / paraMtu usa iMdriyake naSTa hojAnepara bhI aisA smaraNa hotA rA.jai.zA. kA ki maine saMghA thA, dekhA thA, sunA thA ityAdi; athavA aisA jJAna bhI hotA hai ki jisane sUMghA thA, dekhA thA. sunA thA vaha mai OM // 149 // ii / aura bhI eka doSa yaha hai ki iMdriyoMmeMse pratyekakA viSaya niyata hai jaise netra rUpako hI jAna sakate hai, kAna zabdako hI / suna sakate hai ityAdi / kisI bhI iMdriyakI aisI zakti nahIM hai jo kisI eka hI iMdriyase rUparasAdika sabhI viSayoMkA anabhava || hoskai| paraMtu rUpa rasAdika aneka viSayokA anubhava koI eka karatA avazya hai, nahI to AmakA rUpa dekhaneke anaMtara hI jIbhapara pAnI kyoM AjAtA hai ? arthAt yadi apane apane viSayako ve iMdriya hI jAnanevAlI hoM, dUsarA koI eka savokA anubhavakaratAna ho to jaba jivhA rasako cAkhacukai tabhI usapara pAnI AnA cAhiye paraMtu dekhate hai ki sundara phalake dekhanemAtra hI jivhApara pAnI AjAtA hai| isaliye gavAkSagata prekSakake samAna sarva iMdriyoMmeM tathA manameM rahakara preraNA karanevAlA iMdriyoM ke atirikta koI dUsarA N"padArtha bhI hai| isa prakAra iMdriya to paratatra honese kAraNa hI hai kiMtu iMdriyoMko preraNA karanevAlA AtmA eka bhinna vastu siddha huaa| O tathA sAdhanopAdAnaparivarjanadvAreNa hitA'hitaprAptiparihArasamarthA ceSTA prayatnapUrvikA viziSTakriyAtvAdrathakriyAvat / zarIraM ca prayatnavadadhiSThitaM viziSTakriyAzrayatvAdrathavat / yazcAsyAdhiSThAtA sa AtmA saarthivt| tathAtraiva pakSe icchApUrvakavikRtavAyvAzrayatvAd bhastrAvat / vAyuzca praannaapaanaadiH| yazcAsyAdhiSThAtA sa AtmA bhastrAdhmApayitRvat / tathA'traiva pakSe icchAdhInanimeSonmeSavadavayavayogitvAddAruyantravat / tathA zarIrasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNaM ca prayatnavatkRtaM; vRddhikSatabhagnasaMrohaNatvAgrahavRddhikSatabhagnasaMrohaNavat / vRkSAdigatena vRddhyAdinA vyabhicAra iti cenna teSAmapi ekendriyajantutvena sAtmakatvAt / yazcaiSAM karttA sa AtmA gRhapativat / vRkSAdInAM ca sAtmakatvamAcArAGgAderavaseyaM kiMcidvakSyate ca / ___ tathA hitakI sAdhanarUpa sAmagrIke grahaNa karanemeM aura ahitake upajAnevAlI sAmagrIke chor3anemeM jo ceSTA hotI hai vaha kisI na na kisI prayatna dvArA hI hosakatI hai| kyoMki, vaha ceSTA bhI eka prakArakI kriyA hai| kriyA jitanI hotI hai ve sarva kisI na // 149 // kisI prayatnase hI hotI hai| jaise rathake calanekI jo kriyA hai vaha hAkanevAleke prayatnase athavA baila ghor3oMke khIcanerUpa prayatnase hotI hai / jabataka yaha prayatna na kiyA jAya tabataka yaha kriyA bhI nahI hosakatI hai| aura jo zarIra hai vaha jaise ratha rathake calanekI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / kriyAkA AdhAra hai taise AdhAra hai| jo isa zarIrako hitAhitake liye halAtA calAtA hai vaha AtmA hI hai| jaise rathake hAMkanevAlA sArathI / aura bhI jaise jaba koI calAnevAlA hotA hai tabhI bhAtaDImese jitanA vAyu cAhiye utanA nikalatA hai nahI to nahI taise zarIrakA prANApAnAdika vAyu icchAnukUla tabhI cala sakatA hai jaba koI isa zarIrarUpa bhastrAko halAnevAlA ho| jisa prakAra bhAtaDIko halAnevAlA koI prANI hotA hai usI prakAra prANApAnAdi vAyuko icchAnukUla calAnevAlA AtmA hai / aura bhI isI prasaMgapara eka tIsarA anumAna yaha hai ki isa zarIrake netrAdika aMgomeM sakoca vistAra karanekI athavA kholane baMdakarane kI jo ceSTA hai vaha kisI na kisI zarIrake atirikta kAraNa binA nahI hosakatI hai| jaise lakar3Ike bane hue bahutase khilone aise hote hai jo davAnese khula jAte hai tathA hAtha DhIlA karadenepara phira baMda hojAte hai / isaliye ve khilone jisa prakAra hAthakI preraNA binA khula nahIM sakate tathA baMda nahIM hosakate hai usI prakAra AtmAke binA zarIrake netrAdika aMgokA khulanA baMdahonA asaMbhava hai| aura bhI AtmAkI siddhi karane meM eka anumAna yaha hai ki zarIrakI vRddhi hAni honepara tathA kisI aMgaupAMgake bhagna hojAnepara bhI phirase usakI pUrti honA ityAdika jo kArya hai ve kisI na kisI prayatnazIla kAraNake binA nahIM hosakate hai / kyoMki ye vRddhihAnirUpa zarIrake kArya bhI eka prakAra TUTephuTekI marammata hojAneke samAna hai / jaise gharakA || banAnA DhAidenA tathA TUTanephUTanepara marammata karanA kisI prANIke binA nahIM hosakatA taise hI kisI vizeSa kartAke binA zarIrakI nahAni vRddhi tathA ghAvakA puranA ityAdi kArya nahIM hosakate hai| vRkSAdikomeM bhI jo kucha vRddhi hAni hotI hai vaha kisI na kisI ekendriya jIvake rahanepara hI hotI hai / jaba jIva nahI rahatA hai taba vRkSAdikoMkA ghaTanA baDhanA bhI baMda ho jAtA hai| isaliye vRkSAdikoMkI hAnivRddhise bhI hamAre isa anumAnameM bAdhA nahI hai| jaise gharakA svAmI gharake banAne bigADanevAlA hotA hai taise jo isa ghaTane baDhanekoM karanevAlA hai vahI AtmA hai / vRkSAdikomeM jo jIva mAne jAte hai unakA nizcaya AcArAMgAdi zAstroMse karalenA cAhiye tathA hama bhI kucha khaige| All tathA preyaM manaH abhimataviSayasambandhanimittakriyAzrayatvAddArakahastagatagolakavat / yazcAsya prerakaH sa AtmA iti / tathA AtmacetanakSetrajJajIvapuruSAdayaH paryAyA na nirviSayAH paryAyatvAd ghaTakuTakalazAdiparyAyavat / vyatireke SaSThabhUtAdiH / yazcaiSAM viSayaH sa AtmA / tathA'styAtmA asamastaparyAyavAcyatvAt / yo yo'psAGketikazu Lesson Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 150 // paryAyavAcyaH sa so'stitvaM na vyabhicarati / yathA ghaTAdiH / vyatireke rAraviSANanabho'mbhoruhAdayaH / tathA sukhAdIni dravyAzritAni guNatvAdrUpavat / yo'sau guNI sa AtmA / ityAdiliGgAni / tasmAdanumAnato'pyAtmA | siddhH| AgamAnAM ca yeSAM pUrvAparaviruddhArthatvaM teSAmaprAmANyameva / yastvAptapraNIta AgamaH na pramANameva kapacchedatApalakSaNopAdhitrayavizuddhatvAt / kapAdInAM ca svarUpaM purastAdvakSyAmaH / / 1 hI netA hai| aisA nahIM prakAra golAkA aura bhI isa viSaya anumAna dikhAte hai / abhimata kAryoMkI tarapha jo mana dauDatA hai vaha kisI na kisI dauDatA hai / kyoMki jaba dauDatA hai taba kisI bAchita padArthaparIcatA hai| aisA nahIM hai ki do nimti padA para bhI pahuca jAtA ho| jaise bAlakake hAthakA golA / yaha golA hA phekA jAna vahAdI hai ki golA phekA to pUrva dizAkI tarapha jAya aura par3anA ho pazcima dizA / isaliye hai usI prakAra manako calAnevAlA AtmA hai / ora bhI AtmA, cetana, vana, jIva tathA puruSa ityAdiko pa kisI dravyake binA utpanna nahIM ho sakate hai| kyoMki paryAya jitane hote hai kisI na kisI usake hI hote hai| jaise saracA kalaza ityAdi paryAya mRttikAdravyake haiN| tathA jinakA koI Apa isa nahIM milatA hai ve manasuna kucha hone dI nahI / jaise chaTTA bhUta / chaDe bhUtakA koI mUlakAraNa nahIM hai isaliye chAnUna ne kahA hai, mana koI vastu nahI hai | AtmA cetana puruSa ityAdi nAmavAle paryAyoMkA jo mUlakAraNa hai unakA nAma AyA hai| tathA aura bhI kahate hai / kisI vikRta paryAyakA nAma na hokara zuddha nirvikAra vA vAna honene vAcya ava koI na koI vastu hai / jo jo zabda vinAsaketa zuddha vastuke vAcaka hote hai ve ve apanI apanI vastukI sattA ko kabhI nahIM chor3ate / jaise ghar3A Adi / aura jo zabda kisI maketitamAtra vastuke vAcaka hote hai una zabdoM ke vAyarUpa padArtha kucha bhI nahIM hote hai / jaise gye| | sIga tathA AkAza kamala / tathA jo surAdugAdika hai ve eka prakArake guNa athavA samAna hai isaliye unakA nA kucha na kucha avazya honA cAhiye | kyoMki; guNa athavA samAyoMkI khiti kisI ke binA nahIM hotii| jo una Aya hai vahI // 150 // AtmA hai / ityAdi aneka sAyanose AtmA siddha hotA hai isaliye anumAnase bhI jIvadravya siddha hai| aura Agamoma jo paraspara viruddhatA kahI yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki sabhI Agama to paraspara viruddha parthako kahate hI nahIM hai| jina Agamo 1 " } rA.jai. khA. (4 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraspara viruddha artha dIkhatA ho ve apramANa hI hai / paraMtu mohake nAza hojAne se jinameM satya bolanA prakaTa huA hai tathA jJAnAvaraNIya karmakA atyaMta kSaya hojAnese sarvajJapanA prakaTa huA hai aise Apta bhagavAnne jo Agama kahe hai ve pramANa hai / kyoMki; Aptakathita zAstroMmeM kaSa ( jIvoMkI hiMsA ), cheda tathA tApa ityAdike dvArA duSkarmokA sarvathA niSedha kiyA hai / jina zAstromeM kisI sthAnapara to hiMsAdikase pApa tathA kahIpara puNya honA kahA ho unhI meM paraspara vacanavirodha saMbhava hai / paraMtu jina zAstroMmeM hisAdika karanevAleko sarvathA pApI hI kahA ho ve zAstra kisI prakAra apramANa nahI hosakate hai / kaSa, cheda tathA tApakA kharUpa Age calakara 32 veM zlokake arthameM kahage | na ca vAcyamAptaH kSINasarvadoSastathAvidhaM cAptatvaM kasyApi nAstItiH yato rAgAdayaH kasyacidatyantamucchidyante asmadAdiSu taducchedaprakarSApakarSopalambhAt sUryAdyAvara kajaladapaTalavat / tathA cAhuH "dezato nAzino bhAvA dRSTA nikhilanazvarAH / meghapaGktyAdayo yadvadevaM rAgAdayo matAH" iti / yasya ca niravayavatayaite vilInAH sa evAto bhagavAn sarvajJaH / athA'nAditvAdrAgAdInAM kathaM prakSaya iti cenna; upAyatastadbhAvAt; anAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt tadvadevAnAdInAmapi rAgAdidoSANAM pratipakSabhUtaratnatrayAbhyAsena vilyopapatteH / kSINadoSasya ca kevalajJAnAvyabhicArAtsarvajJatvam / tatsiddhistu-jJAnatAratamyaM kvacidvizrAntaM tAratamyatvAdAkAzaparimANatAratamyavat / tathA sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSA anumeyatvAt kSitidharakandharAdhikaraNadhUmadhvajavat / evaM candrasUryoparAgAdisUcakajyotirjJAnAvisaMvAdAnyathA'nupapattiprabhRtayospi hetavo vAcyAH / tadevamAptena sarvavidA praNIta AgamaH pramANameva / tadaprAmANyaM hi praNAyakadoSanibandhanaM; " rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite dopAstasyA'nRtakAraNaM kiM syAt" iti vacanAt / praNetuzca nirdoSatvamupapAditameva / iti siddha AgamAdaNyAtmA "ege AyA" ityAdivacanAt / rAgAdi saMpUrNa doSa jisake naSTa hogaye hoM vaha Apta hai| aisA Apta honA asaMbhava nahI hai / rAgAdika saMpUrNa doSa kisI jIvameM atyaMta naSTa hosakate hai / kyoMki; una rAgAdi bhAvoMkI hamalogoM meM hInAdhikatA hotI dIkhatI hai / jina vikAroM kI kabhI kahI para hInAdhikatA dIkhatI hai ve vikAra kabhI kahIpara sarvathA naSTa bhI hojAte hai / jisa prakAra sUryake prakAzako rokanevAle | Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama // 151 // rA.jai.zA meghapaTaloMkI kabhI kahIM hInAdhikatA hotI dIkhatI hai isaliye kabhI kahIMpara unakA sarvathA nAza bhI hojAtA hai| anyatra bhI yaha kahA hai "jina vikAroMkI kramakramase kabhI hAni kabhI vRddhi hotI hai unakA kabhI sarvathA nAza bhI hojAtA hai aisA niyama hai| jisa prakAra meghapaTala kabhI baDhate kabhI ghaTatehue dIkhate hai isaliye kabhI sarvathA naSTa bhI hojAte hai usI prakAra jIvake rAgadveSAdika doSa bhI kabhI kisI jIvameM bar3hate haiM tathA kabhI ghaTate haiM isaliye inakA kabhI sarvanAza bhI hosakatA hai| jisa jIvake / rAgAdika doSa sarvathA vilIna hogaye hoM vahI sarvajJa Apta bhagavAn hai| kadAcit kahoM ki jina rAgAdika doSoMkA jIvake sAtha - anAdi kAlase sabaMdha hai ve kisI prakAra kSINa nahIM ho sakate hai paraMtu yaha kahanA ayogya hai| upAya karanese unakA bhI nAza / hosakatA hai / jabataka suvarNa khAnise nikAlakara zuddha nahIM kiyA ho tabataka usameM jo kiTTimA saMsakta horahI hai vaha anAdi kAlase hI horahI hai paraMtu jaba usako suhAge agni AdikokA puTa dekara zuddha karate hai taba suvarNa tathA kiTTimA bhinna bhinna 12 hokara suvarNa sarvathA zuddha hojAtA hai / isI udAharaNake anusAra yadyapi jIvake sAtha rAgAdika anAdi kAlase saMsakta horahe hai paraMtu jaba AtmarUpI malina suvarNako ratnatrayarUpI agnipuTameM rakhakara zuddha kiyA jAtA hai taba rAgAdika tathA AtmA bhinna bhinna hokara Atmadravya sarvathA nirdoSa hosakatA hai| aura jaba dopa kSINa hojAte hai taba kevalajJAna upajatA hI hai| jisa svabhAvakI vRddhi kucha kucha hotI rahatI hai usakI kahIM pUrNa vRddhi hojAnA bhI saMbhava hai| isI niyamake anusAra jJAna guNakI vRddhi bhI jo uttarottara ekase dUsaremeM adhika hotI huI dIkhatI hai vaha kisI jIvameM sarvotkRSTa bhI ho sakatI hai| jaise AkAzako nAMpanepara baDhatA huA hI dIkhatA hai paraMtu isakI bhI vRddhi kahIMpara sarvotkRSTa hai| kevalajJAna honA isa anumAnase saMbhava hai| tathA aura bhI kaI anumAnoMse sarvajJake jJAnakI siddhi hotI hai| kaise khabhAvasUkSma jo dRSTise pratyakSa na hosakai aise paramANu Adika, jinake vIcameM bahutasA vyavadhAna par3A ho aise sumeru Adika tathA jinameM kAlakA bahutasA aMtara par3agayA ho aise rAmarAvaNAdika padArtha bhI kisIko pratyakSa dIkhane cAhiye / kyoMki, anumAnase jaba hama vicAra karate hai taba unakA honA siddha hotA hai / jaise yadyapi parvatapara honevAlI agni hamako kabhI kabhI pratyakSa nahIM hotI to bhI dhUma dekhakara anumAnase usako siddha karalete hai isaliye vaha hamako pratyakSa na honepara bhI kisI na kisIko pratyakSa hosakatI hai usI prakAra yadyapi paramANu Adika hamako pratyakSa nahIM hai to bhI anumAna dvArA siddha honese kisI na kisIko pratyakSa bhI avazya hone cAhiye / isI prakAra jo caMdrasUryake grahaNa Adika / anumAna dvArA simI kisI na kisIko pratyakSatate bhI dhUma dekhakara anumA honA siddha hotA hai ka padArtha bhI kisAmA vyavadhAna / / siddha honese kisI na kismAtyakSa hosakatI hai usI mAnase usako siddha karase yadyapi parvatapara honevAlI // 15 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / bhaviSyat viSayoMko satya jatAnevAle jyotiSka zAsako jAnatA hai vaha grahaNa par3aneke pahile hI kaha detA hai ki amuka samaya grahaNa par3egA / aura vaha kahanA satya hotA hai| aise zAstroMko vahI banA sakatA hai jo khaya sarvajJa ho / ityAdi hetuoMse bhI sarvajJajJAnakA honA pramANasiddha hai / jisa jIvameM aisA kevalajJAna hogayA ho usakara banAye hue zAstra kisI prakAra bhI apramANa nahIM hosakate hai / zAstra ve hI apramANa hote hai jinake banAnevAle svayaM nirdoSa na hoM / kahA bhI hai ki "rAgake dveSake athavA mohake vaza hojAnepara vacana jhUTha bolA jAtA hai| jisameM ye dopa hI nahIM rahe vaha asatya kisa prakAra bola | OM sakatA hai?" / hamane yaha to pahile hI kahA thA ki hamAre zAstroke banAnevAlomeM karmoM ke nAza ho jAnese doSa sarvathA naSTa ho| cuke hai / aise nirdoSa hamAre zAstroMmeM "AtmA akelA hai" ityAdi vacanoke milanese AgamapramANase bhI jIvadravya siddha hai| tadevaM pratyakSAnumAnAgamaiH siddhaH pramAtA / prameyaM cAnantarameva vAhyArthasAdhane sAdhitam / tatsiddhau ca 'pramANaM | y jJAnaM tacca prameyAbhAve kasya grAhakamastu nirviSayatvAt' iti pralApamAnaM; karaNamantareNa kriyAsiddherayogAllavanA diSu tathA darzanAt / yaccArthasamakAlamityAdyuktaM tatra vikalpadvayamapi svIkriyata eva / asmadAdipratyakSaM hi sama, kAlArthAkalanakuzalaM smaraNamatItArthasya grAhakaM zabdAnumAne ca traikAlikasyApyarthasya paricchedake / nirAkAraM || caitadvayamapi / na cAtiprasaGgaH svajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSavazAdevAsya naiyatyena prvRtteH| zeSavikalpAnAmasvIkAra eva tirskaarH| pramitistu pramANasya phalaM svasaMvedanasiddhaiva / na hyanubhave'pyupadezApekSA / phalaM ) ca dvidhAnantaryapAramparyabhedAt / tatrAnantaryeNa sarvapramANAnAmajJAnanivRttiH phalam / pAramparyeNa kevalajJAnasya tAvat * phalamaudAsInyaM zeSapramANAnAM tu haanopaadaanopekssaabuddhyH| iti suvyavasthitaM pramAtrAdicatuSTayam / tatazca "nAsanna sanna sadasanna cApyanubhayAtmakam / catuSkoTivinirmuktaM tattvamAdhyAtmikA viduH" ityunmattabhApitam / isa prakAra pratyakSa, anumAna tathA Agama ina tIno pramANose pramAtAkA (AtmAkA) honA siddha hai / jina bAhya viSayoMko | jJAna jAnatA hai unakA honA to abhI pahile siddha kara cuke hai| isaliye yaha kahanA kevala nirhetuka bakanA hai ki jaba vAhya | padArtha hI koI cIja nahI hai to jo pramANajJAna hai vaha kisako jAnai ? jitanI kriyA hotI hai ve kisI na kisI karaNake vinA nahIM hosktii| jaise vRkSakA kATanA kisI kulhAr3Ise hI ho sakatA hai| jabataka kulhAr3I na ho tabataka vRkSa kaTa nahIM sakatA hai| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 152 // jAnanA bhI eka prakArakI kriyA hai isaliye yaha bhI binA kisI karaNake nahI hosakatI hai| aura jo yaha pUchA ki jina padArthoko jAnanA ho unake sAtha sAtha hI unako jAnanevAlA jJAna upajatA hai athavA unake bAda 2 so hama dono tarahase mAnate hai| hamalogoMkA pratyakSa to jo vidyamAna padArtha hoM unhIko jAnasakatA hai aura smaraNajJAna vItI huI vastuko hI jAnasakatA hai paraMtu zabda sunanese utpanna honevAlA jJAna tathA anumAnajJAna tIno kAlake padArthoM ko jAna sakate hai| ye dono prakArake | jJAna yadyapi nirAkAra hI hai to bhI ativyApti doSa nahIM hai / aura jo nirAkAra mAnanemeM yaha doSa batalAyA thA ki kisI padArthakA isa prakAra nizcaya nahIM hosakaigA ki yaha ghar3A hI; anya kucha nahIM hai athavA yaha amuka hI hai anya kucha ke nahIM hai so yaha doSa mAnanA bhI bhUla hai / kyoMki, jJAna kisI samaya bhI ho paraMtu usI padArthako jAnasakatA hai jisake jJAnako rokanevAlA jJAnAvaraNa karma tathA vIryAtarAya karma kucha naSTa hogayA ho / ina zaMkAoMke atirikta jo zakA hai ve saba ADambaramAtra hai isaliye unako svIkAra na karanA hI zUnyavAdIkA tiraskAra hai| isa prakAra pramANakA jo zUnyavAdIne khaMDana kiyA thA vaha mithyA huaa| aura pramANakA phala pramiti hai, usa pramitikA anubhava svayameva hotA hai / jisa vastukA khayameva / - anubhava hosakatA hai usakA anubhava upadezase karAnA vyartha hai| pramANake phala do prakArake hai pahilA sAkSAt dUsarA paraMparAse utpanna honevAlA / inameMse kisI padArthasabaMdhI ajJAnakA nAza ho jAnA pramANakA sAkSAt phala hai| kevalajJAnakA paraMparA phala saMsArase udAsInatA honA hai aura zeSake alpajJAniyoke pratyeka jJAnakA paraMparA phala iSTAniSTa padArthoM meM grahaNa tathA tyAgakI buddhi utpanna honA hai tathA madhyastha padArthameM madhyastha bhAva ho jAnA paraMparA phala hai| isa prakAra pramAtA AtmA tathA pramANa, prameya, pramiti ina cAroM prakArake padArthokI siddhi pramANadvArA hocukI / isaliye "na to padArtha savarUpa hI hai; na asatrUpa hI hai, na sat asat donorUpa hI hai aura na sat asatke abhAvasvarUpa hI hai kiMtu adhyAtma viSayake jJAtAoMne ina cAro prakArakI kathanIse judA koI vilakSaNa hI tattva mAnA hai" isa prakArakA jo kahanA hai vaha unmattakAsA kahanA hai| 5 kiM cedaM pramAtrAdInAmavAstavatvaM zUnyavAdinA vastuvRttyA taavdessttvym| taccAsau pramANAdabhimanyate'pramANAdvA? na tAvadapramANAttasyA'kiMcitkaratvAt / atha pramANAt tnn| avAstavatvagrAhakaM pramANaM sAMvRtamasAMvRtaM vA syAt? yadi sAMvRtaM' kathaM tasmAdavAstavAdvAstavasya zUnyavAdasya siddhiH? tathA ca vAstava eva samasto'pi pramAtrA1 anirUpitatattvArthI pratIti. savRtirmatA / tatvArthakA nirUpaNa na karanevAlI pratItiko savRti kahate haiN| // 152 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyavahAraH prAptaH / atha tadgrAhakaM pramANaM svayamasAMvRtaM tarhi kSINA pramAtrAdivyavahArA'vAstavatvapratijJA tenaiva vyabhicArAt / tadevaM pakSadvaye'pi ito vyAghra itastaTIti nyAyena vyakta eva paramArthataH svAbhimatasiddhivirodhaH / iti kAvyArthaH / isa prakAra zUnyavAdIkA kathana prathama to kisIprakAra siddha hI nahI hotA paraMtu to bhI jo pramANa pramAtA AdikoMko jhUThA kahA hai vaha kyA kisI pramANake balase kahA hai athavA pramANake vinA hI ? yadi kisI pramANake vinA hI kahA hai to vinA pramANa kahanese to kucha siddha ho nahI sakatA / aura yadi kisI pramANake balase kahA hai to padArthako asatyarUpa kalpanAmAtra jAnanevAlA pramANa kyA sAMvRta pramANa hai athavA asAMvRta ' jo yathArthameM to kucha ho nahIM kiMtu kalpanAmAtrase mAnA gayA ho vaha sAMvRta kahAjAtA hai / so yadi usa pramANako sAMvRta mAnA ho to usa asatyArtha pramANase sacce zUnyavAdakA nizcaya kaise ho sakatA hai ? | isaliye jaba zUnyavAdako jAnanevAlA pramANa hI jhUThA hai taba hamArA pramAtAAdi saMpUrNa vyavahAra mAnanA hI saccA pratIta hotA hai / aura yadi zUnyavAdako jAnanevAlA pramANa saccA hai to sarvathA zUnyavAdakA kahanA mithyA huaa| kyoMki; eka pramANa to tumane apane mukhase hI svIkAra kiyA / isa prakAra na to pramANase siddhi ho sakatI hai aura na pramANake vinA / dono hI pakSa mAnanemeM doSa hai / 'eka tarapha bhAgate hai to vyAghra khar3A hai aura dUsarI tarapha dekhate hai to nadI baha rahI hai' isa nyAyake anusAra dono hI pakSake mAnanemeM zUnyavAdIko apanA zUnyavAda chor3akara hamArA pramAtA AdikA vyavahAra satya mAnanA par3atA hai / kyoMki; kisI prakAra bhI zUnyavAda siddha nahI hotA / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huA / adhunA kSaNikavAdina aihikAmuSmikavyavahArA'nupapannArthasamarthanamavimRzya koritaM darzayannAha / kSaNikavAdIne padArthake kharUpakA jaisA upadeza kiyA hai usase na to isa lokakI aura na paralokakI vyavasthA bana sakatI hai | isaliye vaha upadeza vicAra kiye vinA hI kiyA hai aisA dikhAte hue aba kahate hai / - kRtapraNAzA'kRtakarmabhogabhavapramokSasmRtibhaGgadoSAn / upekSya sAkSAt kSaNabhaGgamicchannaho mahAsAhasikaH paraste // 18 // 1 'kAritAkAritaM' iti khapustakapATha. / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 153 // nahI kiye hue kA~kA ga.je.zA. : syAdvAdama. mUlArtha-yadi vastukA khabhAva kSaNabhaMgura hI mAnA jAya to pUrvakRta kamaukA phala vinA bhoge hI nAga ho jAyagA; svayaM nahIM kiye hue kAkA phala bhI bhoganA par3egA; sasArakA, mokSakA tathA smaraNazaktikA nAga honAyagA / anubhavasiddha ina : doSoMko nahI ginatA huA Apake viruddha mAnatA huA kSaNikavAdI jo vastukA alpa kSaNabhaMgura honA hI mAnatA hai| he bhagavan ! vaha usakI baDI dhRSTatA samajhanI caahiye| vyAkhyA-kRtapraNAzadopamakRtakarmabhogadopaM bhavabhaGgadopaM pramokSabhagadopaM smRtibhaGgadopamityetAn sAkSAditya nubhavasiddhAn upazyAnAdRtya sAkSAtkurvannapi gajanimIlikAmavalambamAnaH sarvabhAvAnAM kSaNabhAmudayAnantaravi| nAzarUpakSaNakSayitAmicchan pratipadyamAnarate tava paraHpratipakSI vanAzikaH[ mIgata ityarthaH] aho mhaasaahsikH|| sahasA avimarzAtmakena valena vartate sAhasikaH / bhAvinamanarthamavibhAvya yaH pravartate ma evamucyate / mahAMzcAsau ! sAhasikazca mahAsAhasiko'tyantamavimRzya pravRttikArI / iti mukulitArthaH / vyAkhyArtha-pUrvakRta karmAkA phala bhoge binA hI nAza ho jAnA, khayaM nahIM kiye hue kamaukA bhI phala bhogane par3anA, saMsArakA nAza ho jAnA, mokSakA nAga ho jAnA tathA smaraNazaktikA nAga ho jAnA ina anubhavasiddha dopoko nahIM ginakara" 18 saMpUrNa vastuoMko kSaNabhaMgura mAnanevAlA tummArA pratipakSI bauddha dekho ! baDA sAhasI hai !! jina saMgAramokSAdika mapUrNa viSayoko IY kSaNikavAdI khayaM mAnatA hai unhIkA abhAva sarvathA kSaNabhaguraganA mAnanese hotA hai to bhI jase hanI netra mUMdakara saba kucha karatA hai taise hI masAramokSAdi saMpUrNa viSayoMkA anubhava karatA huA tathA vastukI sthiti kSaNabhagura mAnanese saMmAramokSAdi / ) kucha bhI nahIM siddha ho sakate hai aisA samatratA huA bhI jo vastuko utpattike anaMtara kSaNa kSaNameM naSTa hote hue mAnatA hai sohI / dopoMkI tarapha dhyAna nahI denA hai| bhAvArtha-he bhagavan ! vastukA kSaNa kSaNage vinAza honA mAnanevAlA gaha eka prakArakA bauddha / IN Apake matakA dveSI hai| kyoMki, ApakI yuktiro to vastukA sarUpa kayaMcit nitya tathA ruthanit anitya siddha hotA hai paratu .. TAisane vastukA svarUpa sarvathA kSaNazcamI mAnA hai aura yaha mAnanA umake hI AcaraName dRSita siddha hotA hai| Age AnevAle kapToko .. ra vicAre vinA hI apanI zirajorIse jo sahamA pravRna se usako sAhasI kahate hai / isa baudakI bhI aisI hI pravRtti hai| kyoki ? saMpUrNa vastuoM ko dhajAnA, mokSakA nAmamoge binA hI nAma ho / // 253 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNabhaMgurapanA yuktise bAdhita hotA hai to bhI kSaNabhaMguratAko hI mAnatA hai / yaha sAhasiyoMmeM bhI mahAsAhasI hai| kyoMki, yaha sarvathA hI vicAra na karatA huA dhRSTatAse kArya karanevAlA hai / isa prakAra isa kArikAkA saMkSipta artha hai| HT vivRtaarthstvym| cauddhA buddhikSaNaparamparAmAtramevAtmAnamAmananti;na punamauktikakaNanikarA'nusyUtaikasUtravatta danvayinamekam / tanmate yena jJAnakSaNena sadanuSThAnamasadanuSThAnaM vA kRtaM tasya niranvayavinAzAnna ttphlopbhogH| yasya ca phalopabhogastena tatkarma na kRtam / iti prAcyajJAnakSaNasya kRtapraNAzaH svakRtakarmaphalA'nupabhogAt / uttarajJAnakSaNasya cA'kRtakarmabhogaH svayamakRtasya parakRtasya karmaNaH phalopabhogAditi / atra ca karmazabda ubhayatrApi yojyaH / tena kRtapraNAza ityasya kRtakarmapraNAza ityartho dRshyH| vandhAnulomyAncetthamupanyAsaH / tathA bhvbhnggdokpH| bhava ArjavIbhAvalakSaNaH saMsArastasya bhaGgo vilopaH sa eva dopaH kSaNikavAde prasajyate / paralokAbhAvaprasaGga ) ityarthaH paralokinaH kasyacidabhAvAt / paraloko hi pUrvajanmakRtakarmAnusAreNa bhavati / tacca prAcInajJAnakSaNAnAM / || niranvayaM nAzAtkena nAmopabhujyatAM janmAntare ? yacca mokSAkaraguptena "yaccittaM taccittAntaraM pratisaMdhatte yathedA-1 nIntanaM cittaM, cittaM ca maraNakAlabhAvi" iti bhavaparamparAsiddhaye pramANamuktaM tad vyartha; cittakSaNAnAM niravazeSanA-11. zinAM cittAntarapratisaMdhAnA'yogAt / dvayoravasthitayohi pratisaMdhAnamubhayAnugAminA kenacitkriyate / yazcAnayoH pratisaMdhAtA sa tena nAbhyupagamyate / sa hyaatmaa'nvyii| na ca pratisaMdhatte ityasya janayatItyarthaH; kAryahetuprasaGgAt / tena vAdinA'sya hetoH svabhAvahetutvenoktatvAt / svabhAvahetuzca tAdAtmye sati bhavati / bhinnakAlabhAvinozca cittacittAntarayoH kutastAdAtmyam ? yugapadbhAvinozca prtisndheyprtisndhaayktvaa'bhaavaapttiH| yugapadbhAvitve'viziSTe'pi kimatra niyAmakaM yadekaH pratisandhAyako'parazca pratisandheya iti ? astu vA pratisandhAnasya jananamarthaH so'pyanupapannastulyakAlatve hetuphalabhAvasyA'bhAvAt / bhinnakAlatve ca pUrvacittakSaNasya vinaSTatvAduttaracittakSaNaH kathamupAdAnamantareNotpadyatAm? iti yatkizcidetat / l aba isakA artha vistArase kahate hai| bauddhaloga vicArake kSaNokI paraMparAko hI kevala AtmA mAnate hai| aura motiyoke pratyeka nagoMmeM praveza pAnevAle sUtake DorAke samAna pratyeka kSaNake sAtha sabaMdha rakhanevAle anAdyanaMta aise kisI eka nitya AtmAko nhiiN| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. // 154 // mAnate haiN| bauddhamatameM aisA mAnA gayA hai ki vicArake jisa kSaNane kucha satkharUpa athavA asatvarUpa kArya kiyA hai usa kSaNakA AgekI paryAyoMkI tarapha sabaMdharahita sarvathA nAza ho jAtA hai isaliye apane Apako apane kRtyakA phala khayaM nahIM bhoganA par3atA hai| jisako usa kRtyakA phala bhoganA par3atA hai vaha eka navIna hI utpanna hotA hai isaliye usakA vaha karma kiyA huA nahIM hotA / isaprakAra jisa pahile kSaNane karma kiyA thA usako bhoganA na par3A kiMtu vaha yoM hI naSTa ho gayA isaliye kiye hue karmakA phala bhogevinA hI naSTa ho jAnA siddha huaa| tathA jisa Ageke jJAna kSaNane svayaM usa karmako kiyA / nahIM thA usako usakA phala bhoganA par3A isaliye vayaM nahIM kiye hue karmakA bhI phala bhoganA siddha huaa| isa kArikAme kRtapraNAza' zabda jo par3A huA hai usakA artha kiye hue kA nAza ho jAnA hotA hai / paraMtu yaha zaMkA banI hI rahatI hai / ki aisA kyA kiyA hai jisakA nAza ho jAyagA ? isa zaMkAkI nivRtti karanekeliye Age kahe hue 'akRtakarmabhoga' padase SN 'karma' zabda lekara 'kRtapraNAza' zabdake vIcameM bhI jor3a denA cAhiye aura phira aisA artha karanA cAhiye ki pUrvakRta jo karma hai ) usakA nAza phala bhogevinA hI ho jAyagA / racanAkI rIti sarala honese bhI prakaraNAnusAra yaha artha ho sakatA hai / tathA / kSaNikapanA mAnanese jisakA cAro gatioMmeM paribhramaNa karanA kharUpa hai aisA saMsAra bhI siddha na hosakaigA / arthAt paralokakA abhAva ho jAyagA / kyoMki, jaba sabhIkA svabhAva kSaNabhagura mAnA gayA hai taba paraloka jAneke liye vacA kona rhegaa| jIva isa janmameM jaisA karma karatA hai usIke anusAra paralokameM jAkara sukha duHkha bhogatA hai| paraMtu bauddhamatameM to aisI nitya koI cIja hI nahIM hai jo janmAntarameM jAkara sukhaduHkha bhoganekeliye banI rhai| kyoMki; jo pUrvake jJAnakSaNa hai ve Age utpanna honevAle kSaNoMke sAtha kucha bhI sabadha na rakhakara pahile hI naSTa ho jAte hai isaliye janmAMtarameM jAneke liye aisA kona vacatA hai jo vahAMke sukhaduHkha bhogai? aura jo mokSAkaraguptane isa doSake dUra karaneke abhiprAyase yaha kahA ki jo koI cetanAkA kSaNa hotA hai vaha Ageke dUsare caitanyakSaNameM apane kharUpakA saMskAra utpanna karake hI naSTa hotA hai / jisa prakAra jIvanake madhyakA pratyeka caitanyakSaNa Ageke caitanyakSaNameM saskAra DAlakara hI naSTa hotA dIkhatA hai| maraNake aMtasamayameM / // 154 // honevAlA caitanyakSaNa bhI eka caitanyakSaNa hai isaliye vaha bhI AgAmI paralokake prathama caitanyakSaNameM apane sapUrNa saskArako jor3akara hI naSTa hotA hai| isa prakAra paripATI dikhalAnese mokSAkaraguptane yaha siddha kiyA ki bauddhamatake anusAra bhI. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNako apane pUrvakRta karmokA zubhAzubha phala paralokameM bhoganA par3atA hai| paraMtu isa paripATIkA dikhAnA vyartha hai kyoMki jaba yApUrvake caitanyakSaNa sarvathA naSTa hote jAte hai taba Ageke caitanyakSaNoMse pUrvake caitanyakSaNoMkA saMbaMdha honA hI asaMbhava hai / jaba pUrvAparakI dono vastu eka samayameM vidyamAna hoM taba kadAcit donoMmeM praveza rakhanevAlI kisI eka zaktike dvArA eka dUsareke sAmarthyakA saMbaMdha tathA parivartana ho sakatA hai / jo dono paryAyoMmeM arthAt caitanyakSaNoM meM saMbaMdha karAnevAlA Atmadravya hai usako bauddhone aMgIkAra hI nahIM kiyA hai| AtmA hI sadA zAzvatA hai isaliye vahI eka paryAyake zubhAzubha karmake phalAdiko dUsare paryAyomeM parivartana karAsakatA hai| Ageke paryAyameM pUrva dharmakA parivartana karAnA arthAt paidA karAnA yaha artha mAnanA bhI bauddhako iSTa nahIM hai| kyoMki; paidA honemeM to kAryakAraNabhAva saMbaMdha honese kAryahetu hojAtA hai aura bauddhane isako mAnA khabhAva hetu hI hai| so pahile kahacuke hai / khabhAvahetu vahAM hI hotA hai jahAM tAdAtmya saMbaMdha ho| aura tAdAtmya saMbaMdha tabhI saM-bhava hai jaba pUrvAparake caitanyakSaNa ekasAtha vidyamAna rahai / jahAM pUrvAparake caitanyakSaNa sarvathA bhinna bhinna samayavartI mAnegaye haiM vahAM unakA tAdAtmya saMbaMdha kaise hosakatA hai ? aura yadi eka samayameM bhI pUrvApara caitanyakSaNoko vidyamAna mAnaliyA jAya to bhI yaha nizcaya nahIM hosakatA hai ki amuka caitanyakSaNa to apane saMpUrNa sAmarthyakA parivartana karanevAlA hai tathA amukameM parivartana hotA hai| manAkyoMki, ve caitanyakSaNa sabhI ekase hai; paraspara unameM kucha aMtara nahIM hai isaliye yaha vibhAga kaise hosakegA ki isameM to sAma WkA parivartana kiyA jAyagA aura isake sAmarthyakA parivartana hogaa| acchA! kucha samayakeliye aisA vibhAga honA mAnakara sAmarthyakA parivartana mAna bhI liyAjAya to bhI usa sAmarthyakA parivartana honA asaMbhava hai / kyoMki eka hI samayameM kArya aura kAraNakA honA anucita hai| yadi una donoMkA samaya bhinna bhinna mAnAjAya to bhI jaba pUrvakA cittakSaNa naSTa hocukA to uttarake cittakSaNakI utpatti vinA upAdAna kAraNake kaise hosakaigI? isa prakAra vicAranese bauddhamatAnusAra paralokakA honA siddha nahIM hotaa| tathA pramokSabhaGgadoSaH / prakarSeNA'punarbhAvena karmavandhanAnmuktiH pramokSastasyApi bhaGgaH prApnoti / tanmate tAvadAtmaiva nAsti / kaH pretya sukhIbhavanArtha yatiSyate ? jJAnakSaNo'pi saMsArI kathamaparajJAnakSaNasukhIbhava laghaTiSyate ? na hi duHkhI devadatto yajJadattasukhAya ceSTamAno dRSTaH / kSaNasya tu duHkhaM svarasanAzitvAttenaiva sArddha dadhvaMse / santAnastu na vAstavaH kazcid / vAstavatve tvaatmaabhyupgmprsnggH| ATACIP Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdvAdama. // 155 // isI prakAra mokSakA bhI abhAva hojAtA hai| karmabaMdhake aise nAza hojAnekA nAma mokSa hai jisakA phira baMdha na ho| aise mokSakA honA bauddhamatake anusAra asaMbhava hai| prathama to usake matameM AtmA koI vastu hI nahI mAnAgayA hai isaliye AgAmI bhavameM sukhI honeke liye prayatna hI kona karegA jabataka saMsAra hai tabataka jo jJAnakSaNarUpa paryAya mAne hai unameMse bhI pratisamaya pUrvake sarvathA naSTa hote jAte hai aura Ageke navIna upajate rahate haiN| unameM paraspara koI saMbaMdha nahIM hai isaliye ve bhI sukhI honekI | ceSTA nahIM kara sakate haiN| ceSTA vahI karatA hai jisako Age calakara sukhI honekI AzA ho / kevala dUsaroMke sukhI honeke liye koI bhI prayana nahIM karatA hai| jaba unameMse koI bhI jJAnakSaNa nahIM Thahara sakatA hai kiMtu sabhI naSTa honevAle hai to sukhI honekeliye . prayatna kona karai / aura pratyeka jJAnakSaNakA sukhaduHkha bhI usIke sAtha naSTa ho jAtA hai, Age calatA nahIM hai / isa doSake dUra karaneke liye yadi saba jJAnakSaNomeM sukhaduHkhako pahucAnevAlI eka vAsanA mAnIjAya to jisa matameM koI bhI padArtha sthira nahIM hai usameM vAsanA bhI koI sthira padArtha siddha nahIM hosakatA, jisake dvArA- sava kSaNoM meM sukhaduHkhoMkI saMtAna calatI rahai / yadi vAsanAko saccI tathA nitya mAnate hoM to vaha AtmA hI hai / nAmamAtrakA bheda hai| api ca vauddhA nikhilavAsanocchede vigataviSayAkAropaplavavizuddhajJAnotpAdo mokSa ityAhustacca na ghaTate; kAraNA'bhAvAdeva tadanupapatteH / bhAvanApraMcayo hi tasya kAraNamiSyate / sa ca sthiraikAzrayA'bhAvAdvizeSAnAdhAyakaH pratikSaNamapUrvavadupajAyamAno niranvayavinAzI gaganalaGghanAbhyAsavadanAsAditaprakarSoM na sphuTA'bhijJAnajananAya prabhavatItyanupapattireva tasya / samalacittakSaNAnAM svAbhAvikyAH sadRzArambhaNazakterasadRzArambhaM pratyazaktezcAkasmAdanucchedAt / kiM ca samalacittakSaNAH pUrva svarasaparinirvANAH / ayamapUrvo jAtaH / santAnazcaiko na vidyate / 5' vandhamokSau caikAdhikaraNauH na viSayabhedena vartate / tatkasyeyaM muktirya etadartha prayatate? ayaM hi mokSazabdo 1 sarva kSaNikamityAdyupadiSTArthaviSayadhArAvAhikabuddhisaMtAnodbhavo bhAvanApracayastasyA api vahutvam // 2 nanu sthAyisaMskArAbhAve'pi pUrvapUrvajJAnakSaNatvasita evottarottarakSaNa utpadyate raktakarpAsabIjasaMtAnavadityAha samaleti // 3 nanUpadezajanyajJAnapravAhasya sadazArambhaNe'pi prathama parokSatayetyaLG sya nirmalasyAnte nirmalatamasya sAkSAtkArAdhyAyakatayA na dopa ityata Aha ki ceti // // 155 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MalvandhanavicchedaparyAyaH / mokSazca tasyaiva ghaTate yo vaddhaH / kSaNakSayavAde tvanyaH kSaNo baddhaH kSaNAntarasya ca muktiriti mokSA'bhAvaH prApnoti / 12 / / KI aura bauddha jo mokSakA kharUpa aisA mAnate haiM ki sapUrNa vAsanAoMkA nAza hojAnepara naSTa hogayA hai vipayoMkA malina saMbaMdha jisameM aisI vizuddha jJAnakI utpatti hI mokSa hai so yaha kharUpa banatA nahI hai / kyoMki jaba kAraNa hI nahI ho to kArya kaise upajasakatA hai ? bhAvanAoMke saMcayako usakA kAraNa mAnA hai so vaha koI avinAzI eka AzrayarUpa na honese kucha vizeSatA paidA nahI karasakatA tathA vaha pratyeka navIna navIna hI utpanna hotA hai tathA niranvaya hI naSTa hojAtA hai tathA jisa prakAra gaganakA kitanA hI uhaMgana kyoM na kiyA jAya paraMtu aMta nahI AtA usI prakAra vaha bhI kitanI hI bAra kyoM na upaja |vinaza le paraMtu usakI utpattikA aMta nahIM AtA aise usa jJAnakSaNase kisI bhI spaSTa sace jJAnakI utpatti nahI hosakatI hai isaliye aisA zuddha jJAna honA asaMbhava hI hai| bhAvArtha-jaba zuddha jJAnakI utpatti hI saMbhava nahIM hai to mokSa kahAMse ho? kyoMki zuddha jJAnakI| utpattikA hI nAma mokSa hai| aura jo saMsAradazAmeM honevAle malina jJAnakSaNa hai unase kevala malina jJAnakSaNokI hI utpatti hosakatI hai; zuddha jJAnakSaNokI utpatti honA saMbhava nahIM hai / arthAt azuddha jJAna kSaNa utpanna karanemAtrakI unameM khAbhAvika zakti vidyamAna hai| kyoMki, pratyeka bIja apane sajAtIya phalako hI paidA karasakatA hai; vijAtIyako kabhI nahI karasakatA hai| aura jaba usakA sadA malina jJAnakSaNa upajAnA hI khabhAva hai to akasmAt usakA nAza hojAnA bhI saMbhava nahIM hai| bhAvArtha-samala jJAnalakSaNokA sarvathA nAza hokara nabIna zuddha jJAnakI utpattirUpa mokSakA honA asaMbhava hI hai| aura bhI eka doSa yaha hai ki saMsAradazAmeM honevAle malina jJAnakSaNa to sarvathA apane kharUpase naSTa hocuke tathA pIchese zuddha jJAnakSaNakI jo utpatti hai vaha nirmUla hI hai aura pUrvavartI tathA ina zuddha jJAnakSaNomeM rahanevAlA koI eka saMtAna saMbhava nahIM hai / jaba saMsAradazAke malina jJAnakSaNokA| nakSaNarUpa mokSadazAke sAtha koI saMbaMdha hI nahI rahA to saMsArIka avasthA to kisI anyakI hI thI tathA mokSa kisI IN anyakA hI huA aisA mAnanA pdd'egaa| yathArthameM mokSa usIkA honA cAhiye jisakI pahile saMsArIka avasthA rahI ho| kyoMki, baMdhanase chUTanekA nAma mokSa hai isaliye jo baMdhatA hai vahI chUTasakatA hai jisakA kabhI baMdha hI nahIM huA vaha chUTegA kisase? aura jaba saMsAradazAvAlA jo baMdhA hai vaha to chUTatA hI nahI hai to vaha prayatna bhI kisaliye karegA? jo koI prayatna Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. syAdvAdamaM karatA hai vaha apane hI sukhI honekeliye, naki dUsarekeliye / kSaNika bauddhoMke matameM baMdhatA to pahilA kSaNa hai aura chUTatA hai N dUsarA isaliye baMdhe huekI mokSakA to abhAva hI rahA / // 156 // ___ tathA smRtibhaGgadoSaH / tathA hi / pUrvabuddhyA'nubhUte'rthe nottarabuddhInAM smRtiH saMbhavati; tato'nyatvAtsantAnA ntarabuddhivat / na hyanyadRSTo'rtho'nyena smaryate / anyathA ekena dRSTo'rthaH sarvaiH smaryaMta / smaraNA'bhAve ca kautaskutI pratyabhijJAprasUtiH ? tasyAH smaraNAnubhavobhayasaMbhavatvAt / padArthaprekSaNaprabuddhaprAktanasaMskArasya hi pramAtuH sa evAyamityAkAreNeyamutpadyate / atha syAdayaM doSo yadyavizeSeNAnyadRSTamanyaH smaratItyucyate kiM tvanyatve'pi kAryakAraNabhAvAdeva ca smRtiH| bhinnasaMtAnabuddhInAM tu kAryakAraNabhAvo nAsti; tena saMtAnAntarA NAM smRtirna bhavati / na caikasAMtAnikInAmapi vuddhInAM kAryakAraNabhAvo nAsti yena pUrvabuddhyanubhUte'rthe taduttaraN buddhInAM smRtirna syAt / tadapyanavadAtam; evamapi anyatvasya tadavasthatvAt / na hi kAryakAraNabhAvAbhidhAne'pi tadapagataM; kSaNikatvena sarvAsAM bhinnatvAt / na hi kAryakAraNabhAvAt smRtirityatrobhayaprasiddho'sti dRssttaantH| tathA kSaNikapanA mAnanese smaraNa bhI na hosakaigA aisA doSa AtA hai / jaise eka buddhike vicArako dUsarekI buddhi nahIM samajha a sakatI hai kyoMki ve dono buddhi paraspara bhinna hai usI prakAra buddhike prathama kSaNa Ageke kSaNoko nahIM jAnasakate hai kyoMki 12 ve pUrvottara kAlavartI sabhI buddhikSaNa parasparamai bhinna hai / jo vastu jisa kisIne dekhI ho usakA smaraNa usake atirikta anya koI bhI nahIM karasakatA hai| yadi ekake dekhe huekA dUsarA bhI saraNa karasakatA ho to ekane jo cIja dekhI hai usakA smaraNa sabhIko honA cAhiye / isa prakAra jaba Ageke buddhikSaNomeM smaraNa hI nahI hosakatA hai to pratyabhijJAna kahAMse hogA kyoMki IN pratyabhijJAna nAmA jJAna tabhI hotA hai jaba pahile dekhe huekA smaraNa huA ho tathA vartamAnameM pahileke samAna kisI cIjako KO athavA vilakSaNako athavA usI cIjako athavA anya prakArakI kisI cIjako pratyakSa dekhA ho / bhAvArtha-pahile dekhe huekA smaraNa to jaise 'vaha thA' tathA vartamAna kisIkA aisA anubhava karanA jaise 'yaha hai' aise smaraNa tathA anubhavake bAda utpanna hone vAle jor3arUpa eka jJAnako pratyabhijJAna kahate hai| jaise vaha yaha hai athavA usase yaha bhinna hai athavA yaha usake samAna hI hai, // 156 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | ityAdi / kisI vartamAna vastuko dekhanese jaba pUrvakA smaraNa uThatA hai tabhI usake vAda pratyabhijJAna upajatA hai / yahAMpara bauddha kahatA hai ki " yadi hama binA kisI saMbaMdha ke hI anyakara dekhe huekA anyako smaraNa honA mAneM to Upara dikhAyA huA doSa Asakai paraMtu hama to kAryakAraNapanA jinameM pAyA jAtA ho unhImeM paraspara eka dUsarekA smaraNa honA mAnate hai / jo saMtAna bhinna bhinna hai unameM paraspara kAryakAraNapanA hI nahI hai isaliye unameM ekake dekhe huekA dUsareko smaraNa nahI ho sakatA hai / kitu jo buddhikSaNa eka hI saMtAnameM utpanna hote hai unameM pUrvakA buddhikSaNa to kAraNa hotA hai aura pIche utpanna huA kArya hotA hai isaliye usa kAryakAraNapaneke saMbaMdhase una eka saMtAnavartI buddhikSaNoM meM smaraNa hosakatA hai" / yaha bhI bauddhakA kathana ThIka nahIM hai / kyoMki; eka saMtAnavAle kSaNoMmeM kAryakAraNarUpa sabaMdha mAnanese bhI kucha bhinnatA miTa nahI jAtI hai / bhinnatA to taba na rahai jaba sabhI kSaNa ekarUpa hoM / jaba sabhI kSaNa paraspara bhinna haiM, kSaNa kSaNameM naSTa hote jAte hai tatra kAryakAraNarUpa saMbaMdha mAnanese bhI parasparakA bheda miTa nahI sakatA hai| aura jahAM kAryakAraNapanA ho vahAM cAhai paraspara bheda ho to bhI | pahileke dekhe huekA dUsareko smaraNa hosakatA hai aisA koI dRSTAnta bhI nahI hai jisakA dono pakSoM meM Adara hosakai / atha "yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva saMdhatte karpAse raktatA yathA" iti karpAse raktatA| dRSTAnto'stIti cettadasAdhIyaH sAdhanadUSaNayorasaMbhavAt / tathA hi / anvayAdyasaMbhavAnna sAdhanam / na hi kAryakAraNabhAvo yatra tatra smRtiH karpAse raktatAvadityanvayaH saMbhavati / nApi yatra na smRtistatra na kAryakAraNabhAva iti vyatireko'sti / asiddhatvAdyanudbhAvanAcca na dUSaNam / na hi tato'nyatvAdityasya hetoH karpAse raktatAvadityanena kazciddoSaH pratipAdyate / kiM ca yadyanyatve'pi kAryakAraNabhAvena smRterutpattiriSyate tadA ziSyAcAryAdibuddhInAmapi kAryakAraNabhAvasadbhAvena smRtyAdiH syAt / atha nAyaM prasaGga ekasaMtAnatve satIti vizeSaNAditi cettadapyayuktaH bhedA'bhedapakSAbhyAM tasyopakSINatvAt / kSaNaparamparAtastasyA'bhede hi kSaNaparamparaiva sA / tathA ca | saMtAna iti na kiMcidatiriktamuktaM syAt / bhede tvapAramArthikaH pAramArthiko vA'sau syAt ? apAramArthikatve'sya tadeva dUSaNamakiMcitkaratvAt / pAramArthikatve sthiro vA syAt kSaNiko vA ? kSaNikatve saMtAninirvizeSa Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama. // 15 // evAyamiti kimanena stenabhItasya stenaantrshrnnsviikrnnaanukrnninaa| sthirazcedAtmaiva saMjJAbhedatirohitaH prati-nArAjai.zA pnnH| iti na smRtirghaTate kSaNakSayavAdinAm / tadabhAve cA'numAnasyA'nutthAnamityuktaM prAgeva / ___ kadAcit kahoM ki "jisa satAnameM karmokI vAsanA hotI hai usI saMtAnadvArA una karmoMkA phala bhogA jAtA hai / jaise jisa kapAsake bIjameM lAlimA hotI hai usake bonepara usIse upaje kapAsameM lAlimA AtI hai| yaha kapAsalAlimAkA dRSTAMta milatA hai paraMtu isa dRSTAMtase na to kucha sadhasakatA hai aura na kisI vacanameM bAdhA par3asakatI hai| kAryakAraNapanA jahAM jahAM hotA hai vahAM vahAM smaraNa utpanna hotA hai jaise kapAsa aura lAlimA aisA anvaya nahIM saMbhavatA hai tathA jahAM smRti nahIM hotI vahAM kAryakAraNapanA bhI nahIM hotA aisA vyatireka bhI nahIM ghaTatA hai| jahAM anvaya vyatireka saMbhava hoM vahAM hI hetu siddha hosakatA hai / yadi anvayavyatireka hI nahIM hosake to kAryakAraNarUpa hetu kisa prakAra siddha hosakatA hai ? jaba hetu siddha ho tabhI kAryakAraNapanA honese smRti honA bhI saMbhava hosakatA hai / aura hamane jo yaha kahA thA ki jinameM paraspara bheda hotA hai unameM ekake dekhe No hue padArtha kI dUsareko smRti honA asaMbhava hai so isa vacanameM kapAsa lAlimAke dRSTAMtase kucha asiddhatAdika doSa bhI OMAte nahIM dIkhate, jo hamArA kahanA asatya hojAya / aura bhI eka doSa yaha hai ki yadi kAryakAraNapanake saMbaMdhamAtrase ke bhinna bhinna vastuoMmeM bhI smRti upajasakatI ho to ziSyako guru par3hAtA hai isaliye ziSyakI buddhi to kArya hai tathA gurukii| buddhi kAraNa hai so yahAM bhI guruke anubhava kiye padArthoMkA ziSyako smaraNa honA cAhiye paraMtu hotA nahI hai so kyoM? eka saMtAnameM hI kAryakAraNarUpa saMbaMdhake dvArA smaraNakA honA mAnanA bhI yuktisaMgata nahI hai kyoMki, jaba saMtAna aura buddhikSaNoMmeM paraspara bhinnatA abhinnatAkA vicAra karanelagate hai to satAna koI cIja siddha nahIM hotI / kaise ? yadi kSaNaparaMparA tathA saMtAnameM paraspara abheda mAnAjAya to kSaNaparaMparA hI rahI, satAna koI bhinna vastu nahI ThaharI isaliye saMtAnase koI apUrva kArya honA asaMbhava hai; jo kucha kArya hogA vaha kSaNaparaMparAse hI hogaa| aura yadi kSaNaparaMparAse saMtAna koI bhinna vastu 5 hai to bhI vaha sacamuca kucha hai athavA kalpanAmAtra hI hai ? yadi kalpanAmAtra hI hai taba to phira bhI kucha kara nahIM sakatI hai| // 157 // Ad aura yadi sacamuca koI cIja hai to vaha sthira hai athavA buddhikSaNAdivat vaha bhI kSaNika hai? yadi satAna bhI kSaNika hai taba yU to jaise kSaNaparaMparAmeM doSa hai taise hI doSa isame bhI saMbhava hosakate hai isaliye aisI saMtAnake mAnanese bhI kyA prayojana ? yaha Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnanA to aisA hI hai jaisA eka corase bhayabhIta hokara dUsare corakA zaraNa lainA / yadi vaha sthira hai to nAma badalakara AtmA hI svIkAra kiyA samajhanA cAhiye / isa prakAra jabataka kSaNikapanA mAnAjAyagA tabataka smRti honA asaMbhava hI hai / smaraNa na honese anumAna bhI na hosakaigA yaha doSa to pahile hI dikhA cuke hai / api ca smRterabhAve nihitapratyunmArgaNapratyarpaNAdivyavahArA vizIryeran / "ita ekanavateH kalpe zaktyA me puruSo | hataH / tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH" iti vacanasya ca kA gatiH / evamutpattirutpAdayati, sthitiH| sthApayati, jarA jarjarayati, vinAzo nAzayati iti catuHkSaNikaM vastu pratijAnAnA api pratikSepyAH / kSaNacatuSkAnantaramapi nihitapratyunmArgaNAdivyavahArANAM darzanAt / tadevamanekadoSApAte'pi yaH kSaNabhaGgamabhipraiti tasya mahat sAhasam / iti kAvyArthaH / paraMtu eka aura bhI doSa yaha saMbhava hai ki yadi smRti nahI rahegI to jo dharohara rakhadI gaI hai usako mAgegA kauna tathA pIchA degA kauna? aise vyavahAroMkA nAza hI hojAyagA / aura " abase ikyAnavaimeM kalpameM maine balAtkArase eka puruSa mArar3AlA thA usI karmake khoTe phalase he bhikSuko ! yaha merA paira chidA hai " isa vacanake viSaya meM kyA uttara hosakaigA ? isI prakAra jo utpatti sthiti jarA tathA maraNake kramase cAra kSaNa paryaMta vastukI sthiti mAnate haiM unakA kahanA bhI anucita hai / prathama kSaNameM to vastukI utpatti, dUsare sthitikSaNameM vastukI sthiti, tIsare jarAkSaNameM vastukI avasthA jarjarita honA tathA cothe maraNakSaNa meM vastukA nAza aise cAra kSaNa hI vastu rahasakatI hai aisA ve kahate haiM paraMtu yaha kahanA dUSita hai / kyoMki, cAra kSaNake anaMtara bhI rakkhI huI dharoharakA lainA dainA dekhA jAtA / isa prakAra aneka doSa Ate hue bhI jo kSaNabhaMguratA mAnatA hai usakA bar3A | bhArI sAhasa samajhanA cAhiye / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huA / atha tathAgatAH kSaNakSapakSe sarvavyavahArAnupapattiM parairudbhAvitAmAkarNyatthaM pratipAdayiSyanti yatpadArthAnAM kSaNikatve'pi vAsanAvalalabdhajanmanA aikyAdhyavasAyena aihikAmuSmikavyavahArapravRtteH kRtapraNAzAdidoSA niravakAzA eveti / tadAkUtaM parihartukAmastatkalpitavAsanAyAH kSaNaparamparAto bhedAbhedAnubhayalakSaNe pakSatrayepyagha| TamAnatvaM darzayan svAbhipretabhedAbhedasyAdvAdamakAmAnapi tAnaGgIkArayitumAha / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama. // 158 // kSaNabhaMguratA mAnanemeM sarva vyavahAroMkA lopa hojAnekA doSa jo bauddhoMke Upara lagAyAgayA usakI maraMmata bauddha isa prakAra rA.jai.zA. kareMge ki yadyapi saMpUrNa padArtha kSaNabhagura hai to bhI vAsanAke balase utpanna hue abhadajJAnase isa loka tathA paraloka saMbadhI sapUrNa vyavahAra cala sakate haiM isaliye pUrvakRta karmoM kA nAza hojAyagA ityAdika doSa kahanA asatya hai| bauddhoMkI isa AzaMkAko dUra karanekI icchAse AcArya mahArAja bauddhakI kalpanA kI huI vAsanA kyA kSaNaparaMparAse bhinna hai athavA abhinna hai athavA bhinna bhI nahI hai tathA abhinna bhI nahIM hai aisI tIno kalpanAoMmeMse kisI bhI kalpanAke mAnanemeM bAsanAkI siddhi nahI hotI aisA dikhAte hue jainadharmameM mAne hue kathaMcit bhedAbheda nahI cAhate hue bhI bauddhoMko mAnane par3ate hai aisA kahate hai| sA vAsanA sA kSaNasantatizca naa'bhedbhedaa'nubhyairghttete| tatastaTA'darzizakuntapotanyAyAttvaduktAni pare zrayantu // 19 // mRlArtha-sarvathA ekatA mAnanA athavA paraspara bheda hI mAnanA athavA bhedAbheda dono hI na mAnanA aise tIna pakSoMkI kalpanA bauddhamatameM ho sakatI hai| paraMtu ina tIno pakSomeMse kisI bhI pakSake mAnanese bauddhakara saMkalpita kIhuI vAsanA tathA pratisamaya utpanna aura naSTa hote hue jJAnakSaNokI zRMkhalA siddha nahI hosakatI hai, isaliye he arhan ! jaise samudrake bIca jahAjase ur3e hue pakSIko jaba jahAjake atirikta koI bhI zaraNa nahI dIkhatA hai taba jahAjakA hI usako zaraNa lenA par3atA hai taise bauddhoMko apane 5 siddhAntakA khaDana hojAnese Apakara kahe hue kathaMcit bhedAbhedarUpa siddhAtakA hI zaraNa lenA caahiye| ___ vyAkhyA-sA zAkyaparikalpitA truTitamuktAvalIkalpAnAM parasparavizakalitAnAM kSaNAnAmanyo'nyAnusyUtapratyayajanikA ekasUtrasthAnIyA santAnAparaparyAyA vaasnaa| vAsaneti pUrvajJAnajanitAmuttarajJAne shktimaahuH| sA ca kSaNasantatistadarzanaprasiddhA pradIpakalikAvannavanavotpadyamAnAparAparasadRzakSaNaparamparA / ete dve apila abhedabhedA'nubhayaina ghaTate / na tAvadabhedena tAdAtmyena te ghaTate / tayohi abhede vAsanA vA syAt kSaNaparamparA // 158 vA; na dvayam / yaddhi yasmAdabhinnaM na tattataH pRthagupalabhyate / yathA ghaTAddhaTasvarUpam / kevalAyAM vAsanAyAmanvayisvIkAraH / vAsyA'bhAve ca kiM tayA vAsanIyamastu ? iti tasyA api na svarUpamavatiSThate / kSaNaparamparAmAtrA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GgIkaraNe ca prAzca eva doSAH / na ca bhedena te yujyete / sA hi bhinnA vAsanA kSaNikA vA syAdakSaNikA vA ? kSaNikA cettarhi kSaNebhyastasyAH pRthakkalpanaM vyartham / akSaNikA cedanvayipadArthAbhyupagamenAgamabAdhaH / tathA ca padArthAantarANAM kSaNikatvakalpanAprayAso vyasanamAtram / vyAkhyArtha - prathama jJAnakSaNase Age ke dUsare jJAnakSaNoM meM utpanna hotI huI zaktiko vAsanA kahate haiM / TUTI huI motiyoMkI mAlAmeMse | vikhire hue motiyoMke samAna paraspara jude jude jJAnakSaNoM kA eka dUsaremeM mile huekAsA jJAna karAnevAlI vAsanA bauddhamatAvalaMbiyone mAnI hai / yaha vAsanA saMpUrNa jJAnakSaNoM meM isa prakAra praviSTa rahatI hai jisa prakAra motiyoMkI mAlA meM ddoraa| isIkA dUsarA nAma saMtAna hai| aura dIpakakI lauke samAna sadA naye naye utpanna hote hue pUrvottara paryAyoMmeM ekasI jo jJAnakSaNokI arthAt pratyeka samayavartI OM jJAnake paryAyoMkI zreNI hai usIko bauddhasiddhAMtavAle kSaNasaMtati kahate haiM / ye dono hI kSaNasaMtati tathA vAsanA na to abhedadRSTi | mAnanese hI saMbhava hosakatI hai aura na bhedapakSa arthAt anekatA mAnanese aura na bhedAbheda dono hI na mAnanese / jaba abhedapakSa mAnate haiM taba to saMpUrNa saMsAra hI ekarUpa hai isa liye yaha vAsanA hai aura yaha kSaNasaMtati hai aisA bhedavyavahAra nahI banasakatA / jaba saMpUrNa vizvako abhedarUpa mAna cuke taba yA to vAsanA hI eka cIja mAnalIjAya yA kSaNasaMtati hI / abhedarUpa saMpUrNa | vizvako mAnate hue yaha nahIM kahasakate haiM ki vAsanA tathA kSaNasaMtati dono hI bhinna bhinna vastu haiM / jo vastu jisase abhinna hai usakI pratIti usase bhinna hokara kabhI nahI hosakatI hai / jaise ghar3A aura ghar3ekA AkAra ye dono abhinna hai; ghar3ekA svarUpa ghar3eke atirikta koI bhinna vastu nahI hai isaliye ghar3e ke kharUpakA ghar3eke atirikta kahI anyatra bhAna nahIM hotA / isa prakAra jaba dono jude siddha nahIM hote taba yadi kevala vAsanA hI khIkAra kare to vAsanAmeM eka anugAmIpanA dharma rahatA hai so jaba vAsita karane yogya koI bhinna padArtha hI nahIM hai to vAsanAkA anvaya kahAMpara rahaigA aura apanI vAsanAse kisako vAsita karaigA ? isa | prakAra kevala vAsanA mAnanepara to vAsanAkA svarUpa bhI nahIM banatA hai aura yadi kevala kSaNasaMtati hI mAnIjAya to kSaNasaMtatimeM AnevAle doSa pahile hI kaha cuke haiN| aura donoMmeM bheda mAnanepara bhI vAsanA tathA kSaNasaMtati siddha nahI hosakatI haiN| kyoMki, vAsanAko | bhinna mAnakara bhI kyA kSaNasaMtati kI taraha kSaNika mAnA hai athavA nitya ? yadi vAsanA bhI kSaNika hai to kSaNasaMtatike atirikta vAsanAkI kalpanA karanA hI vyartha hai / arthAt yadi cirasthAyI saba kSaNoMmeM rahanevAlI eka vAsanA nahI mAnIjAya to pahile kSaNavartI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. / / 159 / / puNyapApAdika Age ke dUsare kSaNoMmeM na pahuMca sakaige kiMtu phala binA diye hI puNyapApAdika kSaNanAzake sAtha sAtha naSTa hojAMyage / isaliye pahile anubhavako tathA puNyapApAdikoMko Ageke kSaNoM meM pahuMcAnekeliye hI vAsanAkI kalpanA kI gaI hai / yaha vAsanA nitya honese hI Ageke kSaNoMmeM pahile kSaNoMke puNyapApAdikoMko pahuMcA sakatI hai| paraMtu yadi yaha bhI kSaNa kSaNameM naSTa honevAlI mAnIjAya to smaraNa tathA puNyapApAdika kSaNanAzake sAtha sAtha naSTa hojAnekA jo doSAropaNa kiyA thA vaha doSAropaNa vAsanA mAnanepara bhI jyoMkA tyoM banA rahatA hai isaliye vAsanAkA mAnanA na mAnanA barAbara hai / isa bhayase yadi vAsanAko nitya hI mAnane lage to isa nitya padArtha ke svIkAra honese bauddhoM ke siddhAMtameM bAdhA AtI hai| kyoMki, bauddhoMke siddhAMta meM koI bhI padArtha nitya nahIM hai / aura jaba vAsanAko nitya mAnaliyA to anya padArthoM ko bhI nitya mAnanemeM kyA bAghA hai jo kSaNika siddha karaneke liye itanA prayAsa uThAnekA vyasana lagA rakkhA hai / anubhayapakSeNApi na ghaTete / sa hi kadAcidevaM brUyAt-nAhaM vAsanAyAH kSaNazreNito'bhedaM pratipadye na ca bhedaM; kiM tvanubhayamiti tadapyanucitaM; bhedA'bhedayorvidhiniSedharUpayorekatarapratiSedhe'nyatarasyAvazyaM vidhibhAvAt / anyatarapakSAbhyupagamastatra ca prAgukta eva doSaH / athavA'nubhayarUpatve'vastutvaprasaGgaH / bhedA'bhedalakSaNapakSadvayavyatiriktasya mArgAntarasya nAstitvAt / anArhatAnAM hi vastunA bhinnenavA bhAvyamabhinnena vA tadubhayA'tItasya bandhyAstanandhayaprAyatvAt / evaM vikalpatraye'pi kSaNaparamparAvAsanayoranupapattau pArizeSyAdbhedAbhedapakSa eva kakSIkaraNIyaH / na ca "pratyekaM yo bhavedoSo dvayorbhAve kathaM na saH" iti vacanAdatrApi doSatAdavasthyamiti vAcyaM; kukkuTasarpa narasiMhAdivajjAtyantaratvAdanekAntapakSasya / yadi kadAcit bauddha kahai ki na to mai vAsanAmeM kSaNasaMtatise bheda hI mAnatA hUM aura na abheda hI mAnatA hUM kiMtu bhedAbheda donoMkA abhAva mAnatA hUM to yaha bhI bauddhakA kathana ayogya hai / kyoMki, bheda tathA abheda ye dono aise dharma hai ki ekake niSedhase dUsarA AhI jAtA hai isaliye bhedako na mAne to abheda ApaDatA hai aura abhedako na mAne to bheda ApaDatA hai / donokA niSedha kadApi nahIM hosakatA / aura bhedAbhedameMse kisI ekako mAne to pratyekake doSa Upara dikhA hI cuke hai / aura yadi bhedAbheda kA abhAva mAnA hI jAya to donoMke niSedha karanepara kucha rahegA hI nahIM kiMtu sarvAbhAva hojAyagA / kyoMki; rA. jai-zAna // 159 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha kI siddhi yA to bhedarUpase hI hosakatI aura yA abheda mAnakara hI / vastukI sthiti karane kA bhedAbheda chor3akara anya koI mArga nahIM hai / jo Arhata matako nahIM mAnate hai ve yA to vastuko bhedarUpase hI sAdhasakate hai yA abhedarUpase hI / jaise bAMjhake suta honA saMbhava nahIM hai taise unake liye bhedAbheda ke atirikta vastu sAdhanekA koI bhI mArga saMbhava nahIM hai / isa prakAra tIno pakSoke mAnanemeM doSAropaNa hosakatA hai| eka bhI pakSa aisA nahIM hai jisake mAnanese kSaNasaMtati tathA vAsanA siddha hosakai isaliye hatAza | hokara kathaMcit bhedAbhedapakSa hI mAnanA par3atA hai / " jo doSa pratyeka jude jude pakSa mAnanase AtA hai vaha doSa una donoMke | samudAyarUpa eka pakSa mAnanese bhI AvegA " isa vacanake anusAra jo doSa eka eka bheda athavA abheda pakSake mAnanese Ate hai ve kathaMcit bhedAbheda mAnanemeM bhI Asakate haiM aisA kahanA bhI asatya hai / kyoMki; jaise kukkuTasarpa yA narasiMha paryAyameM na to | kevala kukkuTa yA narakAsA hI rUpa rahatA hai aura na sarpa yA siMhakAsA hI kiMtu donoMse vilakSaNa hI hotA hai usI prakAra kathaMcit bhedAbhedarUpa anekAMtavAdakA kharUpa eka eka pakSoMkI apekSA kucha nirAlA hI hai / nanvArhatAnAM vAsanAkSaNaparamparayoraGgIkAra eva nAsti / tatkathaM tadAzrayabhedAbhedacintA caritArthA iti cennaivam / | syAdvAdavAdinAmapi hi pratikSaNaM navanavaparyAyaparamparotpattirabhimataiva / tathA ca kSaNikatvam / atItA'nAgatavartamAnaparyAyaparamparAnusandhAyakaM cAnvayidravyam / tacca vAsaneti saMjJAntarabhAktve'pyabhimatameva / na khalu nAmabhe| dAdvAdaH ko'pi kovidAnAm / sA ca pratikSaNotpadiSNuparyAyaparamparA'nvayidravyAtkathaMcidbhinnA kathaMcidabhinnA ca / tathA tadapi tasyAH syAdbhinnaM syAdabhinnam / iti pRthakpratyayavyapadezaviSayatvAdbhedo dravyasyaiva ca tathA tathA | pariNamanAdabhedaH / etacca sakalAdezavikalA dezavyAkhyAne purastAtprapaJcayiSyAmaH / jainoMne jaba vAsanA tathA kSaNasaMtati ye dono padArtha hI nahI mAne hai to be paraspara bhinna hai athavA abhinna aisA vicAra karane kI unako kyA AvazyakatA hai' yaha zaMkA karanA ucita nahIM hai / kyoMki, syAdvAdiyo ne bhI pratikSaNa naye naye paryAyoMkI utpatti | mAnI hai isaliye to kSaNikatA athavA kSaNasaMtati mAnanA siddha hotA hai aura jo eka dravyake atIta anAgata vartamAna kAla saMbaMdhI | saMpUrNa paryAyoMko ekarUpa rakhanevAlA hai usako anvayidravya kahA hai tathA usIko vAsanA nAmase bhI kahasakate hai / nAmamAtrakA | bheda honese vidvAnomeM vivAda kabhI nahIM hotA / vaha pratyeka kSaNoMmeM upajanevAlI paryAyoMkI zRMkhalA anvayidravyase Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E rA jai.zA. sthAdvAdama. // 16 // ( vAsanAse) kathaMcit bhinna hai aura kathaMcit abhinna hai| isI prakAra anvayidravya bhI paryAyaparaMparAse (kSaNaparaMparAse ) kathaMcit | minna kathaMcit abhinna hai| jo pratyeka paryAyakA jJAna judA judA hotA hai vaha nirmUla nahIM hai isaliye to pratyeka paryAya bhinna bhinna hai paraMtu ve saMpUrNa paryAya hote eka hI dravyake hai isaliye paryAya tathA anvayi dravya eka dUsarese abhinna hai / isa kathaMcit / bhedAbhedakA khulAsA Age calakara sakalAdeza vikalAdezakA vyAkhyAna karate samaya kreNge| / api ca vauddhamate vAsanApi tAvanna ghaTate iti nirviSayA tatra bhedaadiviklpcintaa| tallakSaNaM hi pUrvakSaNenottarakSaNasya vaasytaa| na cA'sthirANAM bhinnakAlatayAnyonyA'saMvaddhAnAM ca teSAM vAsyavAsakabhAvo yujyate; sthirasya saMvaddhasya ca vastrAdemaMgamadAdinA vAsyatvaM dRSTamiti / atha pUrvacittasahajAccetanAvizeSAtpUrvazaktiviziSTaM cittamu. utpadyate / so'sya zaktiviziSTacittotpAdo vAsanA / tathA hi / pUrvacittaM rUpAdivipayaM pravRttivijJAnaM yattatpavi dham / paJca rUpAdivijJAnAnya'vikalpakAni / paSThaM ca vikalpavijJAnam / tena saha jAtaH smaankaalshcetnaavishepo'hngkaaraaspdmaalyvijnyaanm| tasmAtpUrvazaktiviziSTacittotpAdo vAsaneti / tadapi na; asthiratvAdvAsakenAssambandhAcca / yazcAsau cetanAvizeSaH pUrvacittasahabhAvI sa na vartamAne cetasyupakAraM karoti / vartamAnasyA'zakyA'paneyopaneyatvenA'vikAryatvAt / taddhi yathAbhUtaM jAyate tathAbhUtaM vinazyati iti / nApyanAgate upakAraM karoti; tena sahAsaMbaddhatvAt / asaMvaddhaM ca na bhAvayatItyuktam / tasmAt saugatamate vAsanApina ghaTate / atra ca stutikAreNA'bhyupetyApi tAmanvayidravyavyavasthApanAya bhedAbhedAdicarcA vivariteti bhAvanIyam / aura bhI eka doSa yaha hai ki bauddhamatameM vAsanA bhI nahIM siddha hotI hai isaliye jaba kSaNasaMtatike atirikta koI padArtha la hI nahIM hai to bhedAbhedakA jhagar3A binA AdhAra karanA vyartha hai / pUrva kSaNake dharmokA uttara kSaNoMmeM AjAnA hI vAsanA mAnI gaI OM hai| paraMtu jo kSaNa svayaM asthira haiM tathA jude jude samayomeM upajanese eka dUsarese mila nahIM sakate hai una kSaNoMmeMse yaha kSaNa to vAsanA paidA karanevAlA hai tathA isa kSaNameM vAsanA paidA hotI hai aisA kathana kaise banasakatA hai ? jo vastrAdi svayaM sthira hoM / tathA jinakA kastUrI Adikake sAtha saMbaMdha bhI hosakatA ho unhImeM kastUrI AdikokI vAsanA hotI huI dIkhatI hai / yahApara bauddha kahatA hai ki pUrvacittakSaNake sAtha sAtha utpanna hue eka prakArake caitanyake dvArA pUrvakIsI zaktisahita dUsarA cittakSaNa // 16 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | upajatA hai / pUrvakIsI zaktiviziSTa Ageke cicakSaNakA utpanna honA hI vAsanA hai / pahilA jo rUpAdika grahaNa karanevAlA cittakSaNa hai usako pravRttivijJAna kahate hai aura vaha chaha prakArakA hotA hai / rUparasAAdikake grahaNa karanevAle pAMca vijJAna to nirvikalpaka haiM aura chaTTA vijJAna savikalpaka hai / inhI jJAnoko citta kahate hai / jisa jJAnameM vizeSAkArarUpa nAnA prakArake bhinna bhinna padArtha pratibhAsita hoM vaha to savikalpaka kahAtA hai aura jisameM saba kucha vijJAnamaya abhinna hI dIkhai vaha nirvikalpaka kahAtA hai / vikalpa nAma bhedakA hai / usa chaha prakArake jJAnake sAtha sAtha utpanna huA aura ahaMkArako upajAnevAlA tathA | AlayavijJAna jisakA dUsarA nAma hai aisA jo eka prakArakA caitanya hai usase pUrvakIsI zaktiviziSTa eka cittakI utpatti hotI hai / vAsanA bhI usIko kahate hai / yaha sava bauddhakA kahanA sarvathA ayogya hai / kyoMki; jo vAsanAko paidA karatA hai vaha svayaM asthira hai tathA jisameM vAsanA upajAI jAtI hai usake sAtha mila bhI nahI sakatA hai / aura jo yaha pUrvacittake samayameM utpanna honevAlA caitanyavizeSa hai vaha vartamAna kAlavartI cittameM kucha bhI upakAra nahI kara sakatA hai / kyoMki; jo vartamAnameM mAnA jAtA hai usake kharUpameM na to kisI dharmakA nAza honA hI saMbhava hai aura na kisI dharmakI utpatti honA / vaha to jaisA upajatA hai| taisA hI naSTa hojAtA hai / isa prakAra vartamAnake cittakSaNameM to pUrva cittakSaNadvArA upakAra honA asaMbhava hai hI kiMtu AgAmI cittakSaNa meM bhI pUrvake cittakSaNadvArA upakAra honA asaMbhava hI hai / kyoMki; AgAmI cittakSaNake sAtha usakA kucha bhI sabaMdha nahI hosakatA hai| jo svayaM asaMbaddha hai arthAt jo jisake sAtha mila nahI sakatA hai vaha usameM kisI prakArakI vAsanA bhI nahI pahucA sakatA hai| aisA kahacuke hai / isa prakAra saugata matameM vAsanAkI siddhi honA asaMbhava hai / stutikartA zrIhemacaMdrAcAryane vAsanAko svayaM mAnakara bhI jo yahAMpara bhedAbhedakI carcA kI hai vaha sadAse akhaMDa pravartate hue avinAzI dravyakI siddhi karanekeliye hI kI hai| | aisA samajhanA cAhiye / athottarArdhavyAkhyA / tata iti pakSatraye'pi doSasadbhAvAttvaduktAni bhavadvacanAni bhedAbhedasyAdvAdasaMvAdapUtAni pare kutIrthyAH prakaraNAnmAyAtanayAH zrayantu AdriyantAm / atropamAnamAha taTAdazatyAdi / taTaM na pazya - | tIti tadA'darzI yaH zakuntapotaH pakSizAvakastasya nyAya udAharaNaM tasmAt / yathA kila kathamapyapArapArAvArAntaHpatitaH kAkAdizakunizAvako bahirnirjigamiSayA pravahaNakUpastambhAdestadaprAptaye mugdhatayoDDInaH samantAjjalaikA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama. rAja // 16 // rNavamevAvalokayaMstaTamadRSdaiva nirvedAvyAvRtya tadeva kRpastambhAdisthAnamAzrayate; gatyantarA'bhAvAt / evaM te'pi kurtI rthyAH prAguktapakSatraye'pi vastusiddhimanAsAdayantastvaduktameva caturtha bhedA'bhedapakSamanicchayApi kakSIkurvANAstvacchAsanameva pratipadyantAm / nahi svasya balavikalatAmAkalayya balIyasaH prabhoH zaraNAzrayaNaM dopapopAya niitishaalinaam| tvaduktAnIti vahuvacanaM sarveSAmapi tantrAntarIyANAM pade pade'nekAntavAdapratipattireva yathA'vasthitapadArthapratipAdanaupayikaM nAnyaditi jJApanArtham, anantadharmAtmakasya sarvasya vastunaH sarvanayAtmakena syAdvAdena vinA yathAvad grahItumazakyatvAt ; itarathA'ndhagajanyAyena pallavagrAhitAprasaGgAt / | aba vAMkI rahe hue Adhe zlokakA vyAkhyAna karate hai| isase arthAt pakSatrayameM dopa honese anya kutsita dhoMke pravartakoMko bhI Apake dikhAye hue kathacit bhedAbhedarUpa syAdvAdavacanoMkA hI Azraya lenA caahiye| yahAMpara anya kutsita dharmoke pravartakoMko aisA sAmAnya zabda honepara bhI prakaraNake vazase buddhamatAvalaMbI hI samajhanA cAhiye / arthAt-bauddhAdikoMke vacana sarvathA bhedarUpa athavA abhedarUpa athavA anubhayarUpa hI hai isaliye una vacanomeM nAnA prakArake doSa sabhava haiM aura Apake vacana kathacit bhedAOM bhedarUpa syAdvAdagarbhita honese kisI prakAra bhI dUpita nahI hai isaliye paravAdiyoko jhakha mArakara aMtameM Apake hI vacana svIkAra | karane par3ate hai / aba yahAMpara akha mArakara aMtameM Apake hI vacana kisa prakAra svIkAra karane par3ate hai isa vAtako 'taTAdarzi' ke ityAdi kahakara dRSTAMta dvArA samajhAte hai / samudrake kinArese bahuta dUra pahuca jAnese jisa pakSIke bacceko kinArA nahIM dIkhatA ho usako taTAdarzi zakuMtapota kahate hai / usIkA yahApara dRSTAta hai / kisI pakSIkA baccA jahAjake mastUlapara veThA rahakara kisI prakAra athAha tathA vizAla samudra ke bIca meM pahucajAnepara bAhira nikalanekI icchAse kinArepara Aneke liye mUrkhatAke kAraNa jahAjake 4 mastUlase jaba ur3ajAtA hai aura cAro tarapha jala hI jala dekhatA hai kiMtu kinArA kidhara bhI nahI dIkhatA hai taba jisa prakAra puruSArthahIna hokara phirase lauTakara usI mastUlakA sahArA letA hai| kyoMki vahAM dUsarA koI zaraNa hI nahI hai / usI prakAra kutsita matoMke pravartaka bauddhAdika bhI jaba pUrvokta bhedAdi tIno pakSomeMse kisI pakSase bhI vastusiddhi nahI karasakate hai taba jisa kathaMcit bhedAbhedarUpa cauthe pakSakA Apane upadeza kiyA hai usIkA Azraya nahI cAhate hue bhI jhakha mArakara lete hue Apake matakA sahArA lete haiM / apane balakI hInatA dekhakara apanese adhika balavAn khAmIkA zaraNa lenA kucha bhI nItiviruddha pakSasa bhI vastusiTi // 16 1 padaza kiyA hai usI te haiN| apane Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hai / stotrameM jo " tvaduktAni" aisA bahuvacanAMta pada par3A hai usase yaha sUcita hotA hai ki aura bhI saMpUrNa kumatavAdI loga pratyeka sthAnapara syAdvAdakA zaraNa lekara hI yathArtha vastukA pratipAdana karasakate hai / jabataka Apake ( arhatke) syAdvAdakA zaraNa nahI laige tabataka kadApi nirdoSa vastukharUpa nahIM kahasakate haiM / kyoMki; pratyeka vastumeM dharma anato hai; kisI dharmakA jJAna kisI nayase hosakatA hai aura kisI dharmakA kisI nayase; eka nayase saMpUrNa dharmokA grahaNa honA asaMbhava hai isaliye saMpUrNa | nayasvarUpa syAdvAda ke mAne binA yathAvat vastukA jJAna honA asaMbhava hai / yadi syAdvAdakA zaraNa na levai to aMdhagajanyAyake anusAra vastuke eka eka azakA hI jJAna hosakaigA; aura vastukA saMpUrNa svarUpa grahaNa karanA asaMbhava hI rahaigA / / janmake aMdhe manuSya, hAthIkA kharUpa jAnalenekI icchAse hAthIke pAsa yadi jAvai aura unameM se koI to TaTolakara hAthIkI pUMcha pakar3ai, koI kAna, koI sUMDa tathA koI paira to isa prakAra hAthIkA eka eka aMga jAMcakara pUMcha pakar3anevAlA to hAthIkA svarUpa pUMchakAsA kahaigA aura kAna pakar3anevAlA kAnakAsA, sUMr3a pakar3anevAlA sUMr3akAsA tathA paira pakar3anevAlA hAthIkA svarUpa khaMbhasarIkhA kahaigA / isI prakAra jisa janmAMdhane jisa aMgako TaTolA hogA vaha usa hAthIkA svarUpa usI aMgasamAna kahaigA / isIko aMdhagajanyAya kahate haiM / yadi yahAM vicAra kiyA jAya to jo aMdhe manuSyoMne hAthIkA svarUpa kahA hai vaha sarvathA jhUThA nahI hai| kyoki; hAthIke eka eka aMgakI apekSA vaha kharUpa hAthIkA hI hai, anya kisIkA nahIM hai / paraMtu yadi hAthIke pUrNa svarUpakA vicAra karate hai to jo eka eka aMdhane kahA hai utanA hI pUrNa kharUpa nahI hai / pUrNa svarUpa to una saba aMdhoke kahe hue kharUpoMko | milAdenepara hI hotA hai / isI prakAra janmAMdhoMke samAna kumatavAdiyoMneM aneka aMgoviziSTa hAthIke sadRza aneka dharmaviziSTa jo vastu hai usakA kharUpa eka eka dharmakA hI Azraya lekara kahA hai / kisIne sarvathA bheda hI vastukA svarUpa mAnA hai kisIne abheda | hI; kisIne nitya hI; kisIne anitya hI, kisIne ubhayAtmaka hI tathA kisIne avAcya hI / isa prakAra vastukA eka eka dharma lekara nAnA prakArase paraspara viruddha vastukharUpa kahA hai / yadyapi ye sapUrNa vastukharUpa eka eka dharmakI apekSAse sacce hai paraMtu yadi pUrNa svarUpa vicArA jAya to utanA hI nahIM hai / kiMtu una sapUrNa svarUpoMko milAnepara yathArtha vastukA kharUpa siddha hotA hai| aura isIkA nAma kathaMcit athavA anekAnta athavA syAdvAda hai / zrayantIti vartamAnAntaM kecitpaThanti, tatrApyadoSaH / atra ca samudrasthAnIyaH saMsAraH / potasamAnaM tvacchAsanam / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. yAdA kUpastambhasannibhaH syaadvaadH| pakSipotopamA vaadinH| te ca svAbhimatapakSaprarUpaNoDayanena muktilakSaNataTaprAptaye kRtaprayatnA api tasmAdiSTArthasiddhimapazyanto vyAvRtya syaadvaadruupkuupstmbhaaldduunttaavkiinshaasnprvhnnopsrpnn||162|| meva yadi zaraNIkurvate tadA teSAM bhavArNavAdahiniSkramaNamanorathaH saphalatAM klyti| naa'prthaa| iti kaavyaarthH| isa stotrameM koI to 'zrayanti' arthAt Azraya lete hai aisA vartamAna kAlake arthakA jatAnevAlA zabda mAnate hai aura koI 'zrayantu' I arthAt Azraya levai aisA AjJArthasUcaka zabda mAnate haiM paraMtu dono hI zabda nirdoSa hai / dRSTAntameM jahAMpara samudra hai vahAMpara dAntimeM saMsAra hai tathA jahAjake sthAnameM ApakA zAsana hai, mastUlake sthAnameM syAdvAda hai, pakSike bacceke samAna vAdI jana A hai| isakA abhiprAya yaha hai ki, ve vAdI apane apane abhimata pakSoMkA nirUpaNa karanerUpa ur3Anase mokSarUpa taTapara pahucane / ke liye prayatna karate hue bhI jaba iSTasiddhikI pUrti hote nahIM dekhate haiM taba yadi lauTakara syAdvAdarUpI mastUlase suzobhita Apake zAsanarUpI jahAjakA zaraNa levai to saMsArarUpI samudra ke bAhira nikalanekA unakA manoratha pUrNa hosakatA hai / anyathA yaha manoratha pUrNa honA asaMbhava hai / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| ___evaM kriyAvAdinAM prAvAdukAnAM katipayakugrahanigrahaM vidhAya sAmpratamakriyAvAdinAM lokAyaMtikAnAM mataM sarvAdhamatvAdante upanyasyan tanmatamUlyasya pratyakSapramANasyAnumAnAdipramANAntarAnaGgIkAre'kizcitkaratvapradarzanena teSAM prajJAyAH pramAdamAdarzayati / / isa prakAra kriyAvAdI vAdiyoMke kucha durAgrahoMkA khaMDana kara aba akriyAvAdI arthAt nAstika cArvAkoMkA mata atyanta adhama honeke kAraNa sabake aMtameM dikhAte hue cArvAkane apane matameM jo pratyakSa pramANa mAnA hai vaha anumAnAdi pramANoMke mAnane binA 0 kucha kAryakArI nahI hosakatA hai aisA dikhAkara cArvAkokI buddhikA pramAda pragaTa karate haiN| vinA'numAnena parAbhisandhimasaMvidAnasya tu nAstikasya na sAmprataM vaktumapi ka ceSTA kva dRSTamAtraM ca hahA pramAdaH // 20 // mUlArtha-anumAnake vinA mAne vaha nAstika hamalogoMkA abhiprAya bhI nahIM samajha sakatA hai isaliye hamAre sAmane usako // 16 // Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bolanA bhI nahIM cAhiye / kyoMki, pratyakSase kevala dekhA huA padArtha hI jAnA jAsakatA hai, hamArI ceSTAkA jAnalenA asaMbhava hI hai| isaliye vaha kevala pratyakSa pramANako mAnakara jo hamAre matakA khaMDana karatA hai so usakA bar3A bhArI pramAda hai| | vyAkhyA-pratyakSamevaikaM pramANamiti manyate cArvAkaH; tatra saMnahyate / anu pazcAliGgaligisambandhagrahaNasmaraNA-10 nantaraM mIyate paricchidyate dezakAlasvabhAvaviprakRSTo'rtho'nena jJAnavizeSeNetyanumAnam / prastAvAtsvArthAnumAnam / tenAnumAnena laiGgikapramANena vinA parAbhisandhiM parAbhiprAyamasaMvidAnasya samyagajAnAnasya tuza vAdibhyo bhedadyotanArthaH / pUrveSAM vAdinAmAstikatayA vipratipattisthAneSu kSodaH kRtaH / nAstikasya tu vaktumapi naucitI / kuta eva tena saha kSodaH?.iti tushbdaarthH| nAsti paralokaH puNyaM pApamiti vA matirasya "nAstikAstikadaiSTikam" iti nipaatnaannaastikH| tasya ] nAstikasya lokAyatikasya vaktumapi na sAmprataM vacanamapyuccArayituM nocitam / tatastUSNImbhAva evA'sya zreyAn / dUre prAmANikapariSadi pravizya prmaannopnyaasgosstthii| ___ vyAkhyArtha-cArvAka jo eka pratyakSako hI pramANa mAnatA hai usakA aba khaMDana kiyA jAtA hai / 'anu' nAma pIchese arthAt cinha aura cinhaviziSTake prathama jAne hue paraspara avinAbhAvarUpa saMbaMdhakA smaraNa honeke anaMtara, dUra dezavartI tazA parokSa kAlavI athavA paramANu Adika khabhAvasUkSma vastuoMkA jisa jJAnake dvArA nizcaya kiyAjAya vaha anumAna hai| vizeSa yaha hai ki anumAna do prakArakA hotA hai; eka svArthAnumAna aura dUsarA parArthAnumAna / paropadezake vinA hI jo anumAna ho vaha khArthAnumAna kahAtA hai aura jo anumAna dUsareke samajhAnekeliye zabdadvArA bolAjAtA hai vaha parArthAnumAna kahAtA hai / yahAMpara prasagavaza khArthAnumAna hI lenA cAhiye / jabataka vaha isa anumAna pramANako na mAnai tabataka dUsaroMke abhiprAyako bhaleprakAra nahIM jAnasakatA hai| isaliye anyavAdI anumAnAdi pramANodvArA paralokAdiko mAnanevAle honese UhApoha karaneke to yogya hai paraMtu yaha nAstika cArvAka bolaneke bhI yogya nahIM hai, UhApoha karanA to dUra hI rahA / isa prakAra pahile jina vAdiyoMkA khaMDana karacuke hai unakI apekSA isa nAstikakA maMtavya adhika tuccha jo dikhAyA gayA hai vaha 'tu' zabdake blse| arthAt-uparyukta stotrameM 'tu' zabda jopar3A hai usIse yaha abhiprAya jhalakatA hai| puNya pApa paralokAdika adRSTa vastu saba jhUTha hai aisI jisakI mati hai| vaha nAstika kahAtA hai| isI arthameM vyAkaraNake "nAstikAstikadaiSTikam" isa nipAtasUtrase nAstika zabda banAyA gayA hai| isa cArvAka Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 163 // 5 nAstikako aise prasaMgapara satyavAdiyoM ke samudAyameM ghusakara pramANake viSayakA vicAra karanA to dUra hI rahA kiMtu vacana kahanekA rAjai.zA. bhI adhikAra nahIM hai / arthAt aise prasaMgapara isako cupa rahanA hI ucita hai| vacanaM hi parapratyAyanAya pratipAdyate / pareNa cApratipitsitamartha pratipAdayannamA satAmavadheyavacano na bhavatyunmattavat / nanu kathamiva tUSNIkataivAsya zreyasI? yAvatA ceSTAvizepAdinA pratipAdyasyA'bhiprAyamanumAya sukaramevAnena vacanoccAraNamityAzaGkayAha "ka ceSTA ka dRSTamAtraM ca" iti / keti bRhdntre|cessttaainggitN parAbhiprAyarUpasyAnumeyasya liGgam / va ca dRSTamAtram / darzanaM dRSTa, bhAve te| dRSTameva dRSTamAnaM pratyakSamAtram / tasya liGganirape-) kSapravRttitvAt / ata eva duurmntrmetyoH| na hi pratyakSeNAtIndriyAH paracetovRttayaH parijJAtuM zakyAstasyaindriyakatvAt / mukhaprasAdAdiceSTayA tu ligabhUtayA parAbhiprAyasya nizcaye'numAnapramANamanicchato'pi tasya calAdApatitam / tathA hi / madacanazravaNA'bhiprAyavAnayaM purupastAhagmukhaprasAdAdiceSTA'nyathA'nupapatteriti / atazca hahA prmaadH| hahA iti khede / aho tasya pramAdaH pramattatA, yadanubhUyamAnamapyanumAnaM prtykssmaatraagiikaarennaapnhute|| dUsaroMko vizvAsa karAnekeliye hI vacana kahAjAtA hai| jisa abhiprAyako dUsare jAnanA cAhate hai usako na samajhakara anya arthako jaba yaha nAstika siddha karane lagegA taba unmattake vacanake samAna isake vacanakA nirAdara hI hogA; na ki prazasA / arthAt isaliye cupa rahanA hI acchA hai| yahAMpara nAstika kahatA hai ki mujhe cupa kyoM rahanA cAhiye ? kyoMki pratipAdana karaneyogya vAdIke abhiprAyako ceSTAdike dvArA samajhakara sahaja hI usake viSayameM yuktisaMgata bolasakatA huuN| nAstikakI yaha zaMkA sunakara AcArya uttara dete hai ki; kahAM to ceSTA dekhakara abhiprAya samajhalenA aura kahAM kevala pratyakSase dekhanA / (kevala pratyakSase dekhalenA "dRSTamAtra" zabdakA artha hai / dRSTa nAma dekhane kA hai| yahAMpara 'dRSTa' zabdameM bhAvavAcaka pratyaya kiyA gayA hai|) arthAt sAmAnya rItise iMdriyoMdvArA dekhalenA aura ceSTA dekhakara abhiprAya samajhalenA ina donomeM bar3A aMtara hai| ceSTA to prke| AMtaraMga abhiprAyakA anumAna karAne hetu hotI hai aura jo kevala kisI pratyakSa vastukA dekhanA hai vaha hetuke vinA sahaja hI // 16 // | hosakatA hai isaliye ina dono jJAnomeM baDA bhArI aMtara hai| yahAMpara 'ka' zabda rakhanese dono jJAnomeM baDA bhArI atara, dikhAyA gayA hai / dUsare vAdiyoke mAnasika vikArokA jo ki anya janokI iMdriyoMke gocara nahIM hai jAna lenA pratyakSa jJAnase nahIM Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hosakatA hai| kyoMki, pratyakSase vahI padArtha jAnA jAsakatA hai jo iMdriyagocara ho / yadi mukhakI prasannatA Adika ceSTAke dvArA dUsarokA vicAra samajhA jAtA ho to nahIM cAhate hue bhI nAstikako anumAnapramANa khIkAranA par3egA / kyoMki ceSTA eka prakArakA hetu athavA cinha hai / cinhako dekhanese jo jJAna upajatA hai usIko anumAna jJAna kahate hai / ceSTA dekhakara jAnA huA padArthajJAna yadi vacana dvArA kahA jAya to anumAna hI pratIta hotA hai / jaise-nAstika vicAra karatA hai ki mere vacanako yaha vAdI avazya sunanA cAhatA hai / kyoMki, yadi nahIM cAhatA hotA to isa vAdIke mukhakI ceSTA aisI na hotii| arthAtyaha anumAna likhanese yaha kahanA spaSTa hotA hai ki jo ceSTA dekhanese abhiprAya samajhA jAtA hai vaha anumAna hI hai / isaliye hahA arthAt bar3e khedakI bAta hai ki nAstikakA yaha bar3A pramAda hai jo anumAna pramANakA anubhava karate hue bhI kevala pratyakSako hI pramANa mAnakara anumAnako khIkAra nahI karatA hai| atra ca saMpUrvasya vetterakarmakatve evAtmanepadam / atra tu karmAsti / tatkathamatrAnaz? atrocyate / atra saMvedituM // zaktaH saMvidAna iti kArya " vayaHzaktizIle" iti zaktau zAnavidhAnAt / tatazcAyamartho'numAnena vinA parAbhisaMhitaM samyagveditumazaktasyeti / evaM parabuddhijJAnA'nyathA'nupapattyA'yamanumAnaM htthaadnggiikaaritH| __saMvidAnasya ' aisA zabda jo stutikartAne bolA hai vaha saM' pUrvaka vida dhAtuke Age Anaz pratyaya honepara banatA hai aura yaha Anaz pratyaya Atmanepada honepara hI hosakatA hai / saMpUrvaka vida dhAtu yadi akarmaka ho tabhI vyAkaraNameM AtmanepadI karanekI AjJA hai / kriyAke dvArA prApta honevAle bhAvako karma kahate hai / jaise amuka manuSya dUdha pItA hai / yahAMpara pInerUpa kriyAke dvArA prApta honevAlA dUdha hai isaliye dUdha hI karma hai / isI prakArase jo dhAtu kisI karmakA saMbaMdha rakhatA ho vaha sakarmaka kahA || jAtA hai / jisa dhAtukA koI karma saMbhava nahIM hotA vaha akarmaka kahAtA hai| saMvida dhAtukA isa zlokameM jaba 'parAbhisandhim' arthAt dUsaroke abhiprAyako aisA karma vidyamAna hai taba saMvida dhAtuke Age Anaz pratyaya kisa prakAra hosakatA hai aura yadi Anaza pratyaya nahIM kiyA jAyagA to 'saMvidAnasya' yaha zabda kisa prakAra vanegA? isakA uttara |-yhaaNpr isa zabdako isa || prakAra banAnA cAhiye ki jo 'saMvedituM' arthAt jAnanekeliye samartha ho vaha saMvidAna hai| yahAMpara "vayaHzaktizIle" isa sUtrakara sAmarthya arthameM zAna pratyaya karanese saMvidAna zabda vanasakatA hai / arthAt isa sUtrakara zAna pratyaya karanemeM akarmaka dhAtuke Age Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai.zA. syAdvAdama.kAhI ho aisA niyama nahIM hai| sAmarthya arthame siddha honeke kAraNa saMvidAna zabdakA aisA artha karanA cAhiye ki anumAnake vinA vaha nAstika dUsaroMke abhiprAyoMko bhaleprakAra samajhane meM asamartha hai / isa prakAra vaha nAstika anumAna pramANa jabataka khIkAra na // 164 // karai tabataka dUsaroke abhiprAya jAnanA durlabha hai| isa prakAra vinA icchA bhI isako anumAna pramANa khIkAra kraayaa| / tathA prakArAntareNApyayamaGgIkArayitavyaH / tathA hi / cArvAkaH kAzcit jJAnavyaktIH saMvAditvenA'vyabhicA riNIrupalabhyAnyAzca visaMvAditvena vyabhicAriNIH, punaH kAlAntare tAdRzItarANAM jJAnavyaktInAmavazyaM dhUpramANetarate vyavasthApayet / na ca sannihitArthavalenotpadyamAnaM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSaM pUrvAparakAlabhAvinInAM jJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM nimittamupalakSayituM kSamate / na cAyaM svapratItigocarANAmapi jJAna"vyaktInAM paraM prati prAmANyamaprAmANyaM vA vyavasthApayituM prabhavati / tasmAdyathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnI ntanajJAnavyaktInAM prAmANyA'prAmANyavyavasthApakaM parapratipAdakaM ca pramANAntaramanumAnarUpamupAsIta / paralokA* diniSedhazca na pratyakSamAtreNa zakyaH kartu saMnihitamAtraviSayatvAttasya / paralokAdikaM cApratipidhya nAyaM sukha* mAste / pramANAntaraM ca necchatIti ddimbhhevaakH| ko aba prakArAMtarase bhI cArvAkako anumAnAdi pramANa agIkAra karAte hai / cArvAka kisI samaya kucha jJAnoko satya honeke . kAraNa pramANabhUta mAnakara tathA jo jJAna jhUThe the unako apramANabhUta mAnakara phira kabhI dUsare samaya jaba pUrvavat 5 satya asatya jJAnoko dekhatA hogA taba unako avazya hI pahilekI taraha pramANabhUta yA apramANabhUta ThaharAtA hogA / paraMtu jisameM pUrvApara avasthAoMkA saMmelanarUpa jJAna honA asaMbhava hai kiMtu jo kevala vartamAna kAlavartI viSayako hI jAnasakatA hai aise pratyakSa jJAnase pUrvApara kAlavartI pramANa kiMvA apramANarUpa jJAnomeM pramANatAkA tathA apramANatAkA nizcaya ThaharAnA azakya hai| bhAvArtha-pahileke jJAnasadRza isa vartamAna jJAnako dekhakara pramANa kiMvA apramANa ThaharAnA kevala pratyakSa jJAnakA kArya nahIM hai| // 164 // / kyoMki; pahile sarIkhA hI yaha hai ityAdi pUrvottara viSayoMkA jor3arUpa jJAna honA pratyakSakA kArya nahIM hai| pratyakSa kevala vartamAna kAlake viSayako hI jAnasakatA hai ki yaha hai ityAdi / jo pUrvottara samayavartI do padArthoMkA milA huA jJAna hotA hai vaha jJAna bhinna hI hai / usako pratyakSa nahIM kahasakate haiM / isIliye vaha judA hI pramANa mAnanA paDatA hai / tathA yaha nAstika cArvAka una yakSamAtreNa zayAyavyavasthApakaM paramatipadabhavati / tasmAdyA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnoko apanI pratItike gocara honepara bhI dUsaroMke sanmukha una jJAnokI pramANatA tathA apramANatAkA pratipAdana kevala pratyakSa dvArA nahIM karasakatA hai| isaliye apane vartamAna jJAnoMmeM pahile jJAnoMkI samAnatAkA smaraNa karanese jisa pramANake dvArA apane Apako una jJAnomeM pramANatA apramANatAkA nizcaya hosakai tathA dUsaroke prati bhI jisake dvArA una jJAnokI pramANatA apramANatAkA nizcaya karAsakai aisA pratyakSake atirikta eka dUsarA hI pramANajJAna khIkAra karanA cAhiye / aura jo aisA jJAna svIkAra kiyA jAyagA vaha pUrvottarakI samAnatA dekhakara samAnatAke dvArA 'yaha jJAna pUrvavat pramANa athavA apramANa hai' isa prakArakA hogaa| aisA jJAna karAnemeM mUla kAraNa pUrvottara samayavartI jJAnokI samAnatAkA vicAra honA hI hai aura isaliye hama| || aise jJAnako jo vartamAna jJAnameM pUrvottarakI samAnatAke vicArabaladvArA pramANatA apramANatA ThaharA sakatA hai; anumAna hI| kheNge| kyoMki; avinAbhAvI hetuke dIkhanese jo aprakaTa vastukA aMdAja hojAtA hai usIko anumAna kahate haiN| yahAMpara bhI pUrvottara jJAnokI samAnatAke vicArarUpa hetuke dvArA pramANatA apramANatArUpa aprakaTa viSayakA nizcaya kiyA jAtA hai isaliye aise jJAnako anumAna hI kahasakate haiN| isa prakAra cArvAkako yaha anumAna pramANa bhI svIkAra karanA par3atA hai| paralokAdikokA jo cArvAka niSedha karatA hai vaha bhI pratyakSa pramANamAtrase honA asaMbhava hai / kyoMki; samIpameM vidyamAna rakkhe hue padArthako hI pratyakSa samajha sakatA hai / jo vastu parokSa hai usako pratyakSa nahIM jAna sakatA hai / aura jabataka yaha nAstika paralokAdikakA niSedha na karalegA tabataka isako caina par3anA durlabha hai| paraMtu jina anumAnAdika pramANoMse niSedha ho-110 sakatA hai unako yaha khIkAra nahIM karatA hai isaliye isakA vicAra baccekIsI ceSTA hai| kiM ca pratyakSasyApyarthA'vyabhicArAdeva prAmANyam / kathamitarathA snAnapAnA'vagAhanAdyarthakriyA'samarthe marumarIcikAnicayacumbini jalajJAne na prAmANyam ? taccArthaprativaddhaliGgazabdadvArA samunmajatoranumAnAgamayorapyamArthA'vyabhicArAdeva kiM neSyate ? vyabhicAriNorapyanayordarzanAdaprAmANyamiti cet pratyakSasyApi timirAdidoSAzAnizIthinInAthayugalAvalambino'pramANasya darzanAt sarvatrA'prAmANyaprasaGgaH / pratyakSAbhAsaM taditi ceditaratrApi tulyametadanyatra pakSapAtAt / evaM ca pratyakSamAtreNa vastuvyavasthA'nupapattestanmUlA jIvapuNyA'puNyaparalokaniSedhAdivAdA apramANameva / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAhAdama.. aura yaha yadi pratyakSako pramANa mAnasakatA hai to usI sthAnapara ki jahAM pratyakSase dekhA huA viSaya jhUThA na ho| yadi jAgA isa prakArase pratyakSako pramANa na mAnatA ho to jisase snAna, pInA, gote lagAnA Adika prayojana nahIM sadhasakate haiM aisI bhI // 165 mRgatRSNAmeM jo jalakA jJAna hojAtA hai usako bhI pramANa kyoM nahI mAnatA hai ? bhAvArtha-isase yaha spaSTa hai ki satya padArthakA jatAnevAlA honese hI pratyakSa jJAnako cArvAkane pramANa mAnA hai| aura jaba aisA hai to iSTa padArthake binA na rahanevAle hetuke dvArA utpanna anumAnako tathA satya viSaya kahanevAle zabdoke dvArA utpanna hue AgamajJAnako bhI pramANa kyoM nahIM mAnanA caahiye| arthAt-avazya mAnanA cAhiye / kyoMki inase bhI nizcita kiyA huA viSaya pratyakSake samAna hI saccA hotA hai| aura yadi kahoM ki, anumAna tathA Agama kahIM kahIMpara jhUThe bhI dIkhate haiM isaliye ye dono pramANa nahIM hai to hama pUchate haiM ki kyA pratyakSa kahIM bhI jhUThA nahIM hotA ? pratyakSase bhI jisake timirAdi netraroga hojAtA hai usako eka caMdramAke do dIkhate haiM isaliye usakA pratyakSa apramANa dekhakara saMpUrNa pratyakSoMko apramANa kahanA pdd'egaa| aura jo kahoM ki vaha pratyakSa to pratyakSa hI nahIM hai kiMtu pratyakSAbhAsa hai aura hama pramANa mAnate haiM so to pratyakSako mAnate haiM isaliye netrarogAdike kAraNa eka caMdramAke do dIkhabhanevAle jJAnase hamAre maMtavyameM kucha bAdhA nahIM hai to isI prakAra yadi pakSapAta kucha nahIM hai to anumAna tathA Agama bhI jaba jhUThe hote hai taba ve anumAnAbhAsa tathA AgamAbhAsa hai aura jaba sacce hote haiM taba ve hI pramANa hai aisA mAnalenA caahiye| isa prakAra jaba vastuoMkI vyavasthA kevala pratyakSase honA asaMbhava hai taba jo cArvAkane pratyakSamAtrase hI jIva, puNya, pApa, tathA paralokAdikoMkA niSedha kiyA hai vaha niSedha karanA mithyA ThaharatA hai| kyoMki jo vastu pratyakSake gocara hI nahIM hai unakA pratyakSase na dIkhaneke / kAraNa niSedha karanA bar3I mArI mUrkhatA hai| ____evaM nAstikAbhimato bhUtacidvAdo'pi niraakaaryH| tathA ca dravyAlaGkArakAra upayogavarNane "na cAyaM bhUta dharmaH sattvakaThinatvAdivanmadyAGgeSu bhramyAdimadazaktivaddhA pratyekamanupalambhAt / anbhivyktaavaatmsiddhiH"| th| isI prakAra nAstikone jo pratyakSase Atmadravya na dIkhaneke kAraNa pRthivI jala vAyu ami tathA AkAza ina pAMco bhUtoke ekatrita honese hI caitanyakA utpanna honA mAnaliyA hai vaha bhI asatya hai aisA dikhA te hai| dravyAlaGkArake kartAne bhI cetanAkA // 165 // varNana karate samaya yahI kahA hai ki "yaha caitanya pRthivyAdi pAMca bhUtokA vikAra nahIM hai| kyoMki jo pAMco bhUtoMke dharma, Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote haiM ve pratyakSa anubhavameM Ate haiN| jaise pRthivyAdikokI sattA (astitva), kaThinatA zItauSNAdika sparza tathA choTApana bar3Apana Adika dharma pratyakSa dIkhate hai tathA madirAkI zakti bhI cakkara AjAnepara spaSTa dIkhatI hai| isI prakAra yadi caitanya kA bhI pRthivyAdikoMkA dharma hotA to kisI na kisImeM avazya dIkhatA paraMtu kisImeM bhI nahIM dIkhatA hai| yadi kahIM ki yaha caitanya dharma chupA rahatA hai to hama kahate haiM ki jisake Azraya vaha chupA hai vahI AtmA hai| kAyAkArapariNatebhyastebhyaH sa utpadyate iticetkAyapariNAmo'pi tanmAtrabhAvI na kaadaacitkH| anyastvAtmaiva syAt / ahetutve na dezAdiniyamaH / mRtAdapi ca syAt / zoNitAdyupAdhiH suptAdAvapyasti, na ca satastalasyotpattiH; bhUyobhUyaHprasaGgAt / alabdhAtmanazca prasiddhamarthakriyAkAritvaM virudhyate / asataH sakalazaktivikalasya | kathamutpattau kartRtvamanyasyApi prasaGgAt / tanna bhuutkaarymupyogH| | yadi kahoM ki jaba pRthivyAdika zarIrarUpa pariNamate hai tabhI unameM caitanya utpanna ho jAtA hai to hama pUchate haiM ki kAyakA pariNamana yadi pRthivyAdikoke milanese hI hojAtA ho to sadA kyoM nahIM rahatA hai? kabhI kabhI kyoM hotA hai ? yadi pRthivyA dikoke atirikta koI aura bhI kAraNa hai to vaha AtmA hI hai / athavA-yadi kahoM ki kAyAkAra pariNata honese pRthivyAdika KalbhUtomeM caitanyakI utpatti hojAtI hai to hama pUchate hai ki yadi cetanAkI utpatti honemeM bhUtoMkA kAyarUpa pariNamana honA hI kAraNa hai to kAyarUpa pariNAma mRtaka honepara bhI vidyamAna hai paraMtu usameM caitanyakA AvirbhAva kyoM nahIM hotA hai ? yadi aura bhI kucha || jakAraNa mAnate hoM to vaha AtmA hI hai| yadi caitanya utpanna honekA AtmarUpa eka vizeSa kAraNa na ho to kisI sthAnameM jJAna hotA hai aura kisImeM nahIM aisA niyama nahIM hosakaigA tathA mRtaka zarIrase bhI jJAna utpanna hone lgegaa| yadi kahoM ki jabataka zarIrameM raktasrAva rahatA hai tabhI taka jJAna hosakatA hai to hama pUchate haiM ki mujhe to raktasrAva kSINa hojAtA hai paraMtu kAsote hueke raktasrAva banA rahanepara bhI jJAna kyoM nahIM hotA? aura bhI eka doSa yaha hai ki yadi AtmA na mAne to jo kriyA AtmAke binA kisIse ho nahI sakatI hai aisI praznottara Adika kriyA nahIM honI caahiye| jisameM koI bhI zakti nahIM rahasakatI aisA sakalasAmarthyazUnya abhAvarUpa padArtha kisI bhI kAryakI utpattikA kartA nahI hosakatA hai / yadi abhAva | Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA. yA sAdAdama. bhI caitanyarUpa kArya kI utpattikA kartA ho to gadheke sIMga bhI usake kartA hone cAhiye / isaliye caitanyakI utpatti pRthivyA dikose nahIM hosakatI hai| // 166 // hd kutastarhi suptotthitasya tadudayaH? asaMvedanena caitnysyaa'bhaavaat|njaagrdvsthaa'nubhuutsy smaraNAt / asaMve- 10 danaM tu nidropghaataat| kathaM tarhi kAyavikRtau caitanyavikRtiH? naikAntaH zvitrAdinA kazmalavapupo'pi vuddhizuddhe, avikAre ca bhAvanAvizeSataHprItyAdibhedadarzanAt zokAdinA buddhivikRtau kAyavikArA'darzanAcca / pariNAminA vinA ca na kaaryotpttiH| na ca bhUtAnyeva tathA pariNamante; vijAtIyatvAt kAThinyAderanupalambhAt / zaMkA-pRthivyAdi bhUtose caitanyakI utpatti na mAnakara AtmAse hI mAnanepara bhI jo jIva sotese uThatA hai usake phirase caitanyakI utpatti kahAMse hogI ? kyoMki pUrva caitanyakA to sote samaya nAza ho cukatA hai| aura yaha Upara tumane hI kahA hai ki; jisameM jisa zaktikA abhAva hai usameM usakI utpatti upAdAna kAraNa binA kadApi nahIM hosakatI hai| uttara-yaha cAvAkakI zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki jo jAgRta avasthAme anubhava kiyA thA usIkA sotese uThanepara smaraNa hotA hai / sote samaya bhI | caitanya zaktikA nAza nahIM hojAtA hai kiMtu nidrAke tIbra udayase usa caitanyakA AcchAdana hojAtA hai| kadAcit zaMkA ho ki 5 kAyakA hAsa honeke sAtha caitanyakA bhI hAsa kyoM hotA hai? paraMtu yaha zaMkA ucita nahIM hai| kyoMki aisA hI sarvathA niyama | nahIM hai ki kAyameM vikAra ho to buddhimeM bhI vikAra hotA hI ho| jisake zveta koDha hotA hai usakI bhI buddhi khaccha dekhI jAtI hai| aura jahAM kAyameM vikAra kucha hotA hI nahIM hai tahAM bhI jisameM bar3A rAgathA usameMse vairAgya Adika bhAvanA bhAnepara buddhi virakta hote dIkhatI hai tathA jisameM pahile dveSa thA usameM prIti hote dIkhatI hai / isI prakAra zokAdike kAraNa buddhi to malina / hote dIkhatI hai paraMtu zarIrameM kucha aMtara par3atA hI nahIM hai| isa prakAra zarIrake sAtha to jJAnakA anvayavyatireka banatA nahIM hai paraMtu jo pariNAma hotA hai vaha kisI na kisI pariNAmIkA AlaMbana liye binA nirhetuka nahIM ho sakatA hai isaliye jJAnarUpa ka pariNAmakA mUla AdhAra koI dUsarI vastu hai avazya / aura pRthivyAdikokA caitanyarUpa pariNamana honA mAnanA ThIka nahIM hai| kyoMki pRthivyAdika jar3a jAtike hai aura jJAna jar3ase ulaTA caitanya jAtikA hai / vijAtIyase vijAtIyakI utpatti kabhI 2 // 166 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI nahIM hai / aura yadi caitanya dharma pRthivyAdikokA pariNAma rUpa ho to usake sAtha sAtha kaThoratA Adika dharma bhI jo pRthivyAdikoMke haiM milane cAhiye paraMtu caitanyake sAtha sAtha kaThinatAdi dharma kahIM nahIM milate haiM / aNava evendriyagrAhyatvarUpAM sthUlatAM pratipadyante tajjAtyAdi copalabhyate / tanna bhUtAnAM dharmmaH phalaM vA upayogaH / tathA bhavAMzca yadAkSipati tadasya lakSaNam / sa cAtmA svasaMviditaH / bhUtAnAM tathAbhAve bahirmukhaM syAnauro'hamityAdi tu nAntarmukhaM; vAhyakaraNajanyatvAt / anabhyupagatAnumAnapramANasya cAtmaniSedho'pi durlabhaH / dharmaH phalaM ca bhUtAnAmupayogo bhavedyadi / pratyekamupalambhaH syAdutpAdo vA vilakSaNAt / 1 / iti kAvyArthaH / jo prathama rUpa hote hai ve hI kabhI nimitta pAkara iMdriyoMke viSayabhUta honeyogya sthUlapanA dhAraNa karalete haiM paraMtu jAti jo aNuavasthAmeM thI, sthUla honepara bhI vahI dIkhatI hai, jAtimeM bheda nahIM hotA hai / upayoga to pudgalase eka bhinna hI jAtikA hai isaliye pRthivyAdi bhUtoMse upayogakI utpatti nahIM hosakatI hai / aura Apa jisa jJAnakA AkSepa karate haiM vahI AtmAkA cinha hai / aura vaha AtmA apane apane hI anubhavase jAna par3atA hai / aura jo bhUtoMse isakI utpatti ho to mai gauravarNa hUM ityAdi pratIti aMtaraMgakI tarapha hI kyoM hotI hai? bAhirakI tarapha hI honI cAhiye / kyoMki gaurAdikakA jJAna bAhya iMdriyoMse hI hotA hai| aura jo anumAnako pramANa hI nahIM mAnatA hai vaha arUpI padArthakA niSedha bhI kaise karasakatA hai / "upayoga yadi bhUtakA hI dharma athavA kArya ho to pratyekako usakA anubhava honA cAhiye tathA vijAtIya padArthase bhI vijAtIyakI utpatti honI cAhiye paraMtu aisA hotA nahI hai / " aisA kahA bhI hai / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huA / 1 evamuktayuktibhirekAntavAdapratikSepamAkhyAya sAmpratamanAdya'vidyAvAsanApravAsitasanmatayaH pratyakSopalakSyamANamapyanekAntavAdaM yevamanyante teSAmunmattatAmAvirbhAvayannAha / yahAM paryaMta nAnA prakArakI yuktiyAM kahakara ekAMta pakSokA khaMDana kiyA / aba yaha dikhAte haiM ki; anAdikAlase sAtha lage hue ajJAna aura mohake vaza hokara jina jIvone apanI buddhi durAgrahase malina kararakkhI hai ve anekAMtavAdako pratyakSase dekhate hue bhI aMgIkAra nahIM karate haiM isaliye ve unmatta ho rahe haiM / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhAdama rA.jai.zA // 167 // prtikssnnotpaadvinaashyogisthiraikmdhykssmpiikssmaannH| jina! tvadAjJAmavamanyate yaH sa vAtakI nAtha pizAcakI vA // 21 // mUlArtha-he jineMdra prabho ! pratisamaya utpanna hote tathA naSTa hote tathA dravyatvakI apekSA sadA sthira rahate hue vastuoMko pratyakSa dekhatA huA bhI jo isI prakArakA jisameM upadeza kiyA gayA hai aise Apake zAsanako aMgIkAra nahIM karatA hai vaha yA to pAgala hai athavA kisI bhUtane usako gheraliyA hai| ___ vyAkhyA-pratikSaNaM pratisamayamutpAdenottarAkArasvIkArarUpeNa vinAzena ca pUrvAkAraparihAralakSaNena yujyata ityevaMzIlaM pratikSaNotpAdavinAzayogi / kiM tat ? sthiraikaM karmatApannam / sthiramutpAdavinAzayoranuyAyitvAt trikAlavarti yadekaM dravyaM sthiraikam / ekazabdotra saadhaarnnvaacii| utpAde vinAze ca tatsAdhAraNamanvayidravyatvAt / / yathA caitramaitrayorekA jananI sAdhAraNetyarthaH / itthameva hi tayorekAdhikaraNatA; paryAyANAM kathaMcidanekatve'pi dhu tasya kthNcidektvaat| evaM trayAtmakaM vastu adhyakSamapIkSamANaHpratyakSamavalokayannapi he jina rAgAdijaitra! tvadAjJA (A sAmastyenAnantadharmaviziSTatayA jJAyante'vabuddhyante jIvAdayaH padArthA yayA sA AjJA AgamaH zAsanam / dhU tavAjJA tvadAjJA tAM tvadAjJAM) bhavatpraNItasyAdvAdamudrAM yaH kazcidavivekI avamanyate'vajAnAti (jAtyapekSamekavacanamavajJayA vA) sa puruSapazutakI pizAcakI vaa| vAto rogavizeSo'syAstIti vaatkii| vAtakIva vaatkii| vAtUla ityrthH| evaM pizAcakIva pishaackii| bhUtAviSTa ityrthH| atra vAzabdaH samuccayArtha upamAnArtho vA / sa purupApazado vAsakipizAcakibhyAmadhirohati tulaamityrthH|| ___vyAkhyArtha-pratyeka samaya utpAdameM arthAt uttara kAlavI paryAyake dhAraNa karanemeM tathA vinAzameM arthAt pahile paryAyake vinAza hone meM jo saMyukta rahatA ho usako pratikSaNotpAdavinAzayogi kahate haiN| aisI kyA cIja ? sthiraika / arthAt sthira nAma sadA utpatti dhu aura vinAzomeM sAtha rahanevAlA aisA jo eka arthAt dravya hai vaha sthiraika kahAtA hai| yahAMpara eka zabdakA artha sAdhAraNa hai / 5 utpatti tathA vinAzomeM dravya sadA eka hI banA rahatA hai / jaise caitra aura maitrakI eka hI mAtA hai arthAt jo mAtA caitrakI hai // 167 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI maitrakI hai| isI prakAra utpatti tathA vinAza jisake hote haiM vaha vastu sadA eka hI hai| arthAt paryAya to parasparameM kathaMcit bhinna haiM paraMtu una saMpUrNa paryAyokA Azraya dravya kathaMcit eka hI hai / bhAvArtha-utpatti tathA vinAzarUpa paryAyokI apekSA dAyadyapi pratyeka dravya utpatti vinAza sahita hai to bhI ve utpatti vinAza aise nahIM hote haiM ki jisakA nAza ho usakA sarvathA nAza hI hojAya; kucha vacai hI nahI; tathA jisakI utpatti ho usakI utpatti jar3ake vinA hI hojAya / kiMtu jo utpatti aura nAza hote haiM ve aise hI hote haiM jinase eka avasthAse dravyakI dUsarI tIsarI Adika avasthA badalatI jAtI hai| isIliye pratyeka dravyameM utpaci vinAzarUpa dharma hokara bhI sthirapanA eka aisA dharma hai jisake balase dravya sadA hI kisI na kisI avasthAmeM vidyamAna banA rahatA hai / isa prakAra pratyeka vastu utpAda vyaya dhrauvya ina tIno dharmo kara sadA sahita hai / aura he jina ! arthAt rAgAdi doSoMke nAza karanevAle bhagavan ! isI prakArase vastukA pratyakSa avalokana karatA huA bhI jo koI adi || upadezI huI syAdvAdarUpa AjJAkI avahelanA karatA hai vaha manuSyAkAradhArI pazu yA to vAtakI hai athavA pizAcakara davAyA huA hai / yahAMpara ApakI AjJA aisA artha tvadAjJA zabdakA hotA hai| 'A' nAma pUrNarUpase arthAt vastuke jitane dharma haiM una | saMpUrNa dharmo sahita jIvAdi padArtha jisake dvArA 'jJAyante' nAma jAne jAte haiM usako AjJA kahate haiM / Agama, zAsana upadezAdi bhI AjJAko hI kahate haiN| ApakI jo AjJA hai usako tvadAjJA kahate hai / yadyapi avajJA karanevAle bahata hai to bhI jo 'jo koI ' aisA eka koI hI grahaNa kiyA hai so yaha ekavacana avajJA karanevAloke samUha kI apekSAse kahA hai athavA tiraskArakI dRSTi se ekavacana kahA hai / jisako baka bAdakA roga hojAtA hai usako bAtakI athavA vAtula kahate haiN| vaha vinA parIkSA kiye hI kucha na kucha bakA karatA hai| jo avivekI Apake vacanokI avajJA karatA hai vaha bhI vAtulake samAna hI hai isaliye usako bhI vAtakI kahA hai| isI prakAra pizAcakI bhI usako kahate haiM jisako pizAca davAletA hai arthAt jo bhUtoMkara ghirA huA ho / pizAcoMkara ghirA huA manuSya jisa prakAra vinA vicAre hI kucha na kucha pralApa karatA hai usI prakAra Apake vacanokI avajJA karanevAlA bhI pizAcakIke samAna bure bhalekA kucha vicAra na karatA huA ApakI avajJA karatA hai isaliye pizAcakIke samAna hI hai| isa stotrameM jo 'vA' zabda par3A hai usakA artha yA to samuccaya karanA hai athavA upamAna hai / | arthAt vAtakI zabdakA artha vAyala aura pizAcakI zabdakA artha pizAcoMkara ghirA huA hotA hai paraMtu yahAMpara vAyalake Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdana. // 16 // jai.zA. samAna tathA mUta pizAcoMkara ghire hueke samAma vaha hai aisA samAnapanA dikhAnevAlA artha'vA' zabdakA hotA hai| arthAt vaha adhamarA puruSa bAtakI tathA pizAcakIkI samAnatA rakhatA hai| ___"vAtAtIsArapizAcAtkazcAntaH" ityanena matvarthIyaH kshcaantH| evaM pizAcakItyapi / yathA kila vAtena pizAcena vAkrAntavapurvastutattvaM sAkSAtkurvannapi tadAvezavazAdanyathA pratipadyate evamayamapyekAntavAdApasmAraparavaza iti / ___ "vAtA'tIsArapizAcAtkazcAntaH" isa vyAkaraNake sUtrakara vAta zabdase tathA pizAca zabdase 'vAta athavA pizAca jisako lagA ho' aise matvarthameM in pratyaya tathA usa pratyayake pahile usa zabdake aMtameM ka pratyaya hokara bAtakI pizAcakI zabda banate hai| 5 jisa prakAra vAtakara athavA bhUtapizAcoMkara ghirA huA manuSya pratyeka cIjako pratyakSa dekhatA huA bhI bAta athavA bhUtapizAcoMke vaza hokara kucha anyathA hI samajhatA tathA bakane lagatA hai usI prakAra ApakA niMdaka bhI ekAMtavAdarUpI mRgIrogake athavA bhUta bhU pizAcauke paravaza honese kucha anyathA hI mAnatA tathA bakatA hai| ___ atra ca jineti sAbhiprAyam / rAgAdijetRtvAddhi jinaH / tatazca yaH kila vigalitadoSakAluSyatayA'vadheyavacanasyApi tatrabhavataH zAsanamavamanyate tasya kathaM nonmattateti bhaavH| nAtha he svAmin / alabdhasya samyagdarzanAdelembhakatayA labdhasya ca tasyaiva niraticAraparipAlanopadezadAyitayA ca yogkssemkrtvoppttenothH| tasyAmantraNam / ___ isa stotrameM jo saMbodhanavAcaka jinazabda kahA hai vaha kucha vizeSa prayojanakeliye hai / rAgAdi doSoko jItanese jina kahate haiM / rAgAdi doSa naSTa hojAnese jhUTha bolanA Adika doSa Apake naSTa hogaye hai aura isIliye Apa pUjya hai tathA Apake vacana AdaraNIya haiN| aise Apake pathyarUpa zAsanakA jo tiraskAra karatA hai vaha unmatta nahIM hai to kaisA hai ? aisA bhAvArtha hai| nAtha arthAt he khAmin! aisA zabda isaliye rakkhA hai ki nahIM prApta hue samyagdarzanAdirUpI tIna ranoMko denevAle tathA jisako // 16 // prApta ho cuke haiM usako atIcAra rahita pAlana karanekA upadeza denevAle honese Apa sukhazAtike dAtA hai aura isIliye Apako nAtha kahate haiN| prArthanA karate samaya Apako pukAranemeM he nAtha! aisA kahA hai| CAMERCEDEOS Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutattvaM cotpAdavyayadhauvyAtmakam / tathA hi / sarvaM vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA parisphuTamanvayadarzanAt / lUnapunarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyaM; pramANena vAdhyamAnasyA'nvayasyA'parisphuTatvAt / na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH satyapratyabhijJAnasiddhatvAt " sarvavyaktiSu niyataM kSaNekSaNe'nyatva - matha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt" iti vacanAt / tato dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH / paryAyAtmanA tu sarva vastutpadyate vipadyate ca askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / na caivaM zukle zaGkhe pItAdiparyAyA'nubhavena vyabhicArastasya skhaladrUpatvAt / na khalu so'skhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzA'jahadhR| to ttarAkArotpAdA'vinAbhAvI bhavet / na ca jIvAdau vastuni harpAmapadAsInyAdiparyAyaparamparAnubhavaH skhaladrUpaH | kasyacidvAdhakasyA'bhAvAt / vastukA svarUpa utpAda vyaya dhauvya sahita hI hai / sabhI vastu dravyakhabhAvase na to upajatI hai aura na vinazatI hai / kyoMki apane pratyeka paryAyameM dravyakA parivartana pratyakSa dIkhatA hai / ' jo nakha kezAdika kATanepara bhI baDha jAte hai ve bhI pahilekese hI dIkhate haiM paraMtu yathArthameM ve jisa prakAra dUsare hai usI prakAra sabhI paryAya jo utpanna hote hai ve navIna hI hote haiM / unameM pahile dravyakA parAvartana mAnanA mithyA hai ' aisI zaMkA karanA ayogya hai / kyoMki; nakha kezAdikomeM to | vicArane para pramANase bAdhA dIkhatI hai isaliye vahAMpara phirase upaje nakha kezAdika pahiloMkI apekSA bhinna hI hai paraMtu jahAM para dravyakA apane pratyeka paryAyo meM pahuMcate rahanA pratyakSa anubhavameM AtA hai vahAM para bhI dravyakA parAvartana na mAnanA bar3I mUrkhatA hai / pratyeka vastu meM pUrva dravyakA anuvartana honA kucha pramANa bAdhita nahIM hai / kyoMki; pahile jisako dekhate haiM usako dUsare samaya dekhane para | aisA saccA pratyabhijJAna jJAna prakaTa hotA hai ki yaha vahI hai jo pahile dekhA thA / aisA kahA bhI hai ki " saMpUrNa vyaktiyoMmeM sadA kSaNa kSaNa meM kucha bheda hotA rahatA hai paraMtu sarvathA bhinnatA nahI hotI hai / kyoMki; AkAra tathA jAtikA hI phera phAra hotA | dIkhatA hai / bhAvArtha- dravyakA saMpUrNa nAza kabhI nahIM hotA hai / " isaliye dravyakharUpakI apekSA sabhI vastu sadA sthira hai / paryAyoMkI apekSA sabhI vastu upajatI tathA vinazatI rahatI hai / paryAyoMkI utpatti vinAzakA bhI anubhava sadA hI abAdhya hotA / yadyapi zukla zaMkhameM pIlepanekA bhI kabhI anubhava hojAtA hai paraMtu vaha anubhava jisa prakAra jhUThA hai usI prakAra sabhI paryAyoke Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdvAdamaM. // 169 // anubhava bhI jhUThe hI hoMge aisA nahI hai / Apako hI jhUThI bhAsatI hai tathA anya pratIti kisIko jhUThI nahI bhAsatI hai kyoMki; jisa prakAra zaMkhameM pIlepanakI jo pratIti hotI thI vaha roga dUra honepara apane manuSyoMko bhI vaha jhUThI pratibhAsatI hai usa prakAra sabhI paryAyoMke utpatti nAzaka / zakhameM jo pIlApana kisIko dIkhane lagatA hai vaha kabhI kabhI; kiMtu sadA hI nahI dIkhatA hai / isaliye usa pIlApanako to pUrvAkArake vinAzarUpa tathA uttara AkArake utpAdarUpa utpattivinAzakA AdhAra nahIM mAnate hai paraMtu isa prakAra jIvAdi sabhI vastuoM meM harSa krodha udAsInatA yA ghaTa paTAdika paryAyoMkI zRGkhalA jhUThI nahI kaha sakate hai / kyoMki, kisI bhI manuSyako unake anAdi AdhArabhUta dravyameM bAdhA nahIM dIkhatI hai / nanutpAdAdayaH parasparaM bhidyante na vA ? yadi bhidyante kathamekaM vastu tryAtmakam ? na bhidyante cettathApi kathamekaM trayAtmakam ? tathA ca "yadyutpAdAdayo bhinnAH kathamekaM trayAtmakam / athotpAdAdayo'bhinnAH kathamekaM trayAtmakam" / iti cettadayuktaM kathaMcidbhinnalakSaNatvena teSAM kathaMcidbhedA'bhyupagamAt / tathA hi / utpAdavinAzadhauvyANi syAdbhinnAni bhinnalakSaNatvAdrUpAdivaditi / na ca bhinnalakSaNatvamasiddham / asata AtmalAbhaH sataH sattAviyogo, dravyarUpatayAnuvarttanaM ca khalUtpAdAdInA parasparamasaMkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva / aba vAdI pUchatA hai ki utpAda vinAza tathA sthiratA parasparameM bhinna hai athavA abhinna ? yadi bhinna hai to eka hI vastu utpAda vyaya dhauvya ina tInoM dharmarUpa kisa prakAra hosakatI hai ? kyoMki, jo paraspara bhinna hai ve ekasvarUpa nahI hosakate hai / aura yadi ye tIno dharma abhinna hai to bhI eka vastuke tIna svarUpa kisa prakAra hosakate hai ? kyoMki; jo utpatti vinAza tathA sthiratApanese abhinna hai vaha eka samayameM yA to utpattisahita hI hosakatI hai yA vinAzasahita athavA sthira hI rahasakatI hai / paraspara viruddha tIno dharmoMkA eka vastumeM eka hI samayameM rahanA asaMbhava hai / yahI kahA hai " yadi utpAdAdi dharma paraspara bhinna haiM to eka vastu tInoMmaya kisa prakAra hosakatI hai ! aura yadi utpAdAdi dharma paraspara abhinna haiM to bhI eka vastu tInoM kharUpavAlI kisa prakAra hosakatI hai ?" / yaha zaMkA jo vAdIneM kI hai vaha ThIka nahI hai| kyoMki, ve dharma kathaMcit arthAt apane apane lakSaNa prayojanAdikI apekSA hI bhinna hai, na ki sarvathA / isaliye unameM parasparakA bheda kathaMcit hI mAnA gayA hai / kathacit bheda siddha karane ke liye anumAna dikhAte hai / utpatti, vinAza tathA sthiratA ye tIno dharma kathaMcit bhinna rA. jai.zA. // 169 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| kyoMki ina tInoM dharmoM ke lakSaNa paraspara bhinna hai| jaise rUpaguNakA lakSaNa bhinna honese vaha dravyake saMpUrNa dharmoMse bhinna hotA hai| inakA bhinna bhinna lakSaNa bhI asaMbhava nahIM hai / asat AkArakA upajanA to utpattidharmakA lakSaNa hai tathA vidyamAna AkArakA viyoga hojAnA vyaya khabhAvakA lakSaNa hai tathA dravyarUpakI apekSA kabhI bhI naSTa na hokara sadA apane saMpUrNa paryAyoMmeM vartanA sthiratAkA kiMvA prauvyadharmakA lakSaNa hai| tInoM dharmoke ye lakSaNa paraspara jude hai tathA ina lakSaNoMkI pratIti saMra manuSyoMko sadA hI hotI hai| K na cAmI bhinnalakSaNA api parasparA'napekSAH khapuSpavadasattvApatteH / tathA hi / utpAdaH kevalo nAsti sthi-17 tivigamarahitatvAt kUrmaromavat / tathA vinAzaH kevalo nAsti sthityutpattirahitatvAt tadvat / evaM sthitiH || kevalA nAsti vinAzotpAdazUnyatvAttadvadeva / ityanyo'nyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam / tathA // allcoktaM "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam / 1 / payovrato INna daddhyatti na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe tasmAdvastu trayAtmakam / 2 // " iti kaavyaarthH| paraspara bhinna bhinna lakSaNavAle hokara bhI ye tInoM eka dUsarekI apekSArahita svatatra siddha nahIM hai; nahIM to AkAzake phUloMkI taraha kucha Thahara hI nahIM sakate / yahI dikhAte hai| jisameM sthiti vinAza na hoM aisA koI utpAda dharma akelA nahI hai / jisa prakAra kachuekI pIThapara vAlokA nAza tathA vAlokI sthiti nahIM hai isaliye unakI utpatti bhI akelI nahIM hai| tathA sthiti aura utpatti rahita nAza bhI kahI akelA nahI rahatA hai / isI prakAra kevala sthiti bhI koI cIja nahI hai| ina dono anumAnomeM bhI kachuekI pIThaparake bAla hI udAharaNarUpa ha / arthAt jisa prakAra kachuepara vAla nahI hote usI prakAra sthiti, utpatti, vinAza ye tInoM dharmomeMse vinA do dharmoke akele kisI dharbhakA bhI rahanA sabhava nahIM hai| isa prakAra sadA saMpUra apekSA lekara hI pratyeka dharmakA rahanA siddha hotA hai / zrIsamantabhadra svAmIne aisA hI kahA hai "sunArakI dukAnapara tIna manuSya suvarNa kharIdanekI icchAse Aye paraMtu unameMse eka manuSyako to suvarNake bane hue kalazakI, dUsareko suvarNake mukuTakI tathA tIsareko sAdhA suvarNa lenekI icchA thI / vahA AkAra tInone suvarNakA banA huA kalaza tor3ate hue tathA mukuTa banAte hue sunArako dekhA to unake cittameM tIna prakArake pariNAma jude jude hue| ye tIna prakArake pariNAma jo tInoke hue ve Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdabhaM. // 170 // rA. jai.zA. niSkAraNa nahI hue / kalaza cAMhanevAleke pariNAma to zokAtura hogye| kyoMki, usako jisakI cAMha thI vahI toDa DAlA gayA / jisako mukuTakI icchA thI vaha mukuTa banate hue dekhakara prasanna huaa| kyoMki, usakI icchA pUrNa honevAlI jAnapar3atI thI / jisako sAdhA suvarNa lenekI icchA thI vaha na to prasanna huA aura na zokAtura huA / kyoMki, sAdhA suvarNa usakA sadA hI vidyamAna thA / jaba cAhatA tabhI lesakatA thA / bhAvArtha una tIno manuSyoMke jo tIna prakArake pariNAma hue ve kisI na kisI jude jude kAraNase hI hue| ve kAraNa paryAyakI utpatti nAza tathA kisI apekSA sthiratA hI the / yadi ye kAraNa jude jude na hote to tIno manuSyoMke pariNAma bhinna bhinna na hote / kyoMki, kAraNake binA kAryakI utpatti honA asaMbhava hai / isaliye ye tInoM hI dharma kathaMcit bhinna bhinna hai / tathA ye tInoM hI dharma eka suvarNarUpa dravyake hai, pratyeka aMga jude jude nahI hai isaliye isa apekSAse ye tIno dharma abhinna bhI hai / " anya prakArase bhI inakA bhedAbheda dikhAte hue zrIsamantabhadrasvAmIne eka dUsarA udAharaNa dikhAyA hai " jisane dUdha pInekA niyama kiyA ho vaha dahI nahI khAsakatA hai tathA jisane dahI khAnemAtrakI pratijJA kI ho vaha dUdha nahI pIsakatA hai aura jisane gorasamAtra choDadiyA ho vaha na dUdha pItA hai aura na dahI khAtA hai / bhAvArtha - jisa prakAra yadyapi dUdha tathA dahI ye dono hI eka gorasake paryAya hai to bhI kathaMcit paraspara bhinna | hai / yadi bhinna na hote to jisane dUdhamAtrakA grahaNa karanA niyata karaliyA hai vaha dahI bhI kyoM nahIM khAtA tathA jisane dahI khAnemAtrakI pratijJA kI hai vaha dUdha bhI kyoM nahIM pItA evaM sabhI vastuoMke utpatti vinAza kathaMcit paraspara bhinna hai / aura jisa prakAra gorasakA tyAganevAlA na dahIM khAtA hai, na dUdha pItA hai / kyoMki, gorasa dravyakI apekSA dahI dUdha Adi sabhI ekarUpa hai / usIprakAra sabhI vastu dravyasvabhAvakI apekSAse vicAra karanepara ekarUpa hI hai / " isa prakAra isa stotrakA arthapUrNa huA / athAnyayogavyavacchedasya prastutatvAdAstAM tAvatsAkSAdbhavAn / bhavadIyapravacanAvayavA api paratIrthikatiraskArabaddhakakSA ityAzayavAn stutikAraH syAdvAdavyavasthApanAya prayogamupanyasyan stutimAha / aparaMca anya karmAdi upAdhiyoMkA sabadha dUra hojAnese sAkSAt ApakA to kahanA hI kyA hai paraMtu Apane jina zAstroMkA // 170 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA yuktiyoMkA upadeza kiyA hai unake aMza bhI paravAdiyoMkA tiraskAra karaneke liye kaTibaddha haiM aisA Azaya dikhAte hue stuti kartA zrIhemacaMdrAcArya syAdvAdakI siddhi karaneke liye anumAnaprayogarUpa stuti karate haiM / anantadharmAtmakameva tattvamato'nyathA sattvamasUpapAdam / iti pramANAnyapi te kuvAdikuraGgasaMtrAsanasiMhanAdAH // 22 // mUlArtha - vastukA jo saccA kharUpa hai vaha anaMtadharmAtmaka hI hai / isa prakAra yadi na mAnA jAya to vastukI sattAkA varNana karanA bhI durlabha hojAya / isa prakAra kahanevAle Apake pramANa bhI kuvAdIrUpa mRgoM ko Rrata karaneke liye kesarIkI garjanA ke samAna haiM / vyAkhyA- tattvaM paramArthabhUtaM vastu jIvAjIvalakSaNamanantadharmAtmakameva / anantAstrikAlavipayatvAdaparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca paryAyAsta evAtmA svarUpaM yasya tadanantadharmAtmakam / evakAraH prakArAntaravyavacchedArthaH / ata evAha " ato'nyathA" ityAdi / ato'nyathA uktaprakAravaiparItyena sattvaM vastutattvamasUpapAdam / sukhenopapAdyate ghaTanAkoTisaMTaGkamAropyate iti sUpapAdam / tathA asUpapAdam / durghaTamityarthaH / anena sAdhanaM darzitam / tathA hi / tattvamiti dharmi / anantadharmAtmakatvaM sAdhyo dharmaH / sattvAnyathAnupapatteriti hetuH anyathAnupapattyekalakSaNatvAddhetoH / antarvyAptyaiva sAdhyasya siddhatvAd dRSTAntAdibhirna prayojanam / | yadanantadharmAtmakaM na bhavati tatsadapi na bhavati / yathA viyadindIvaram / iti kevalavyatirekI hetuH sAdharmya - | dRSTAntAnAM pakSakukSinikSiptatvenAnvayAyogAt / vyAkhyArtha-tattva arthAt satyArthabhUta jIva ajIvAdi vastu, anaMtadharmAtmaka hI hai / anaMta arthAt trikAlavartI honese aparimita jo sahabhAvI tathA kramabhAvI paryAyarUpa dharma haiM ve hI jisakA AtmA arthAt svarUpa ho usako anaMtadharmAtmaka kahate haiM / | isa stotrameM anaMtadharmAtmaka zabdake anaMtara jo 'eva' zabda hai usase yahA para aisA artha hotA hai ki jIvAdi tattva anya prakAra nahIM hai kiMtu anaMtadharmakharUpa hI hai / isI abhiprAyase "atonyathA sattvamasUpapAdam " aisA kahA hai / arthAt vastu jo anaMtadharmAtmaka kahA hai usake sivAya dUsarI rIti se vastutattvakA pratipAdana karanA kaThina hai / jisakA pratipAdana anAyAsase / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga. .sA. syAdvAdama. // 17 // karasakai arthAt siddha karasakai usako sUpapAda kahate hai| aura jo mUpapAda na ho kiMtu atyaMta dumAdhya ho vaha amupapAda yA durghaTanA kahAtA hai| 'atonyathA sattvamasUpapAdam' isa vAkyase anumAnakA hetubhUta aga dikhAyA hai| stotrameM kahA huA tattva zabda to dharmI hai, anaMtadharmAtmaka kahanA hai so sAdhyadharma hai aura 'sattvakI siddhi anyathA nahIM hosakatI hai' yaha vacana hetu hai| kyoMki sAdhyake atirikta na milanA hI hetukA mukhya lakSaNa hai / arthAt-tattva anaMtadharmAtmaka hI hai| kyoMki dUsare prakArase mattvakI sidvi nahIM hosakatI hai / isa prakArase anumAnakA vacana isa stotramaMse banasakatA hai / yahAMpara hetu aura sAdhyakI vyAptikA jaba vicAra karate hai tabhI anaMtadharmAtmakarUpa sAdhyakI sidvi bhI spaSTa hojAtI hai isaliye dUsare dRSTAMta upanaya nigamana kahanekI kucha AvazyakatA nahIM hai / bhAvArtha-sAdhyake atirikta kahIM dUsare sthAnapara hetuke nahIM milaneko vyApti kahate haiN| vyAptikA vinAra karanese hetuke| 1 honepara sAdhyakA honA nizcita hojAtA hai / jaise jahA jahApara dhUA hotA hai vahAM vahAMpara agni avazya milatI hai / rasoIke ) gharameM dhUA hai isaliye agni bhI hai / isa prakAra nizcaya hojAnepara jahAM hama dhUA dekhate hai vahAM hI amikA nidhaya kara lete hai| dhU isI prakAra anaMtadharmAtmakapanA jahAM na hogA vahAM sattva bhI na hogA athavA sattva hogA vahAM anatadharmAtmakapanA avshy| hogA ityAdi nizcaya honese hI sapUrNa vastuoMmeM anaMtadharmAtmakapanA nizcita hosakatA hai isaliye dRSTAMtAdi nahIM dikhAye haiN| jo anatadharmAtmaka nahIM hotA vaha satrUpa bhI nahIM hotaa| jaise AkAgakA kamala / AphAgakamalameM anatadharma nahIM hai isaliye vaha satkharUpa bhI nahIM hai / isa prakAra yaha hetu kevalavyatirekI hai / kyoMki, jitane anatadharmasahita vastu isa hetuke anvayarUpa dRSTAMta hosakate hai ve saba sAdhya avasthAmeM par3e hue hai arthAt abhI una sabako to sAdhanA hI hai isaliye anvayI dRSTAnta nahIM honese vyatirekI dRSTAta kahanA par3A hai| sAdhya jahA na mile vahAM hetu bhI yadi na mile to aise udAharaNako vyatirekI dRSTAnta kahate haiM / jahAM hetu ho vahAM sAdhya bhI ho aise udAharaNako anvayI dRSTAnta kahate hai| // 17 // anantadhAtmakatvaM cAtmani tAvatsAkArA'nAkAropayogitA kartRtvaM bhokRtvaM pradezASTakanizcalatA amUrttatvamasaMkhyAtapradezAtmakatA jIvatvamityAdayaH sahabhAvino dharmAH |hrpvissaadshoksukhduHkhdevnrnaarktiryktv | yastu krmbhaavinH| dharmAstikAyAdiSvapyasaMkhyeyapradezAtmakatvaM gatyAdyupagrahakAritvaM matyAdijJAnaviSayatvaM tattada Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacchedakA'vacchedyatvamavasthitatvamarUpitvamekadravyatvaM niSkriyatvamityAdayaH / ghaTe punarAmatvaM pArkajarUpAdimattvaM dhU pRthubunodaratvaM kambugrIvatvaM jalAdidhAraNAharaNAdisAmarthya matyAdijJAnajJeyatvaM navatvaM purANatvamityAdayaH / evaM * sarvapadArtheSvapi nAnAnayamatA'bhijJena zAbdAnA''rthIzca paryAyAn pratItya vAcyam / anaMtadharma jo pratyeka dravyameM kahe hai ve do prakArake hote hai| eka sahabhAvI dUsare kramabhAvI / jo dravyake sAtha sadAkAla rahai ve to sahabhAvI kahe jAte haiM aura jo nimitta pAkara athavA yoM hI kramase utpanna tathA naSTa hote rahai unako kramabhAvI kahate hai| OM kramabhAviyoMkA dUsarA nAma paryAya aura sahabhAviyoMkA dUsarA nAma guNa hai / jIvadravyake anaMta dharmomeMse sAkAra anAkAra upayoga athavA jJAna darzana tathA kartApanA, bhoktApanA, ATha madhya pradezokI nizcalatA, amUrtikapanA, asaMkhyAta pradezIpanA, tathA jIva tvAdika dharma to sahabhAvI hai aura harSa, viSAda, zoka, sukha, duHkha, devapanA, manuSyapanA, nArakapanA tathA tiryacaparyAyAdika * kramabhAvI hai / dharma, adharma, lokAkAza dravyoMmeM asaMkhyAta pradezI honA tathA gati, sthiti, avakAzadAna Adika upakAra honA, mati zruta kevala jJAnoMke viSayabhUta hosakanA tathA nizcaya karanevAle jJAnase bhinna 2 nizcita honA, jaisAkA taisA sthita rahanA, 'y arUpIpanA, ekadravyapanA tathA kriyArahita honA ityAdi anaMto dharma hai / pudgala dravyoMmeM bhI isI prakAra eka ekameM anaMto dharma | hai| jaise ghar3emeM kaccApana, pakkApana, pakanepara rUpAdikakA badalanA, moTe cauDe peTavAlA honA, kaMvu phalakIsI grIvAvAlA honA, jala rakhane lAne AdikakI zakti sahita honA, matijJAnAdika jJAnoMke viSaya honA, navInatA tathA jIrNatA honA ityAdika dharma hai| isI prakAra aura bhI saMpUrNa padArthomeM nAnA prakArakI nayAtmaka kathanIke anusAra samajhanevAloko zabdasaMbaMdhI tathA arthasaMbaMdhI paryAya vicArakara kahane caahiye| __ atra cAtmazabdenAnanteSvapi dharmeSvanuvartirUpamanvayidravyaM dhvanitam / tatazca "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti vyavasthitam / evaM tAvadartheSu zabdeSvapi udaattaa'nudaattsvritvivRtsNvRtghossvdghosstaa'lppraannmhaapraanntaadystttdrthprtyaaynshttyaadyshcaavseyaaH| asya hetorasiddhaviruddhAnaikAntikatvAdikaNTakoddhAraH svayamabhyUhyaH / __ yahAMpara AtmA kahanese anaMto dhami sadA anuvartanevAlA anvayidravya samajhA jAtA hai / bhAvArtha-isI prakAra kucha dharma to| 1 etadvizeSaNaM nAstyeva kpustke| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaH kAvyake nitya sAtha rahanevAle hote hai aura kucha utpanna tathA naSTa bhI hote rahate haiN| isaliye jo sat hai vaha sadA utpAda vyaya dhauvyA rAjai.zA. ina tIno dharmoMkara sahita rahatA hai aisA siddha huaa| jisa prakAra eka eka padArthameM anaMto dharma hote haiM usI prakAra una // 172 // arthovAle zabdomeMse pratyeka zabdameM bhI jisakA uccAraNa UMcA ho aisA udAtta dharma, jisakA uccAraNa nIcese ho aisA anudAtta | dharma, udAtta anudAttokA milA huA kharita dharma tathA jisake uccAraNase galA phUlai aisA vivRta dharma, jisase na phUlai aisA saMvRta dharma | tathA ghoSavat dharma, aghoSa dharma, alpaprANa dharma tathA mahAprANa Adika tathA apane arthoko pratibhAsita karAne AdikakI zakti, ityAdika aneka dharma hote hai / ' anyathA satkI siddhi honA asaMbhava hai| aise isa hetumeM yadi koI asiddhatA viruddhatA anaikAntikatA Adika doparUpI kAMTe DAle to usakA nivAraNa karadenA pAThakokI vuddhipara hI choDate haiN| ityevamullekhazekharANi te tava pramANAnyapi nyAyopapannasAdhanavAkyAnyapi (AstAM tAvatsAkSAtkRtadravyA yanikAyo bhavAn yAvadetAnyapi) kuvAdikuraGgasantrAsanasiMhanAdAH / kuvAdinaH kutsitavAdina ekAMzagrAhakanayAnuyAyino'nyatIrthikAsta eva saMsAravanagahanavasanavyasanitayA kuraGgA mRgAsteSAM samyaktrAsane siMhanAdAna iva siMhanAdAH / yathA siMhasya nAdamAtramapyAkaye kuraGgAstrAsamAsUtrayanti tathA bhavatpraNItaivaMprakArapramANavacanAnyapi zrutvA kuvAdinastrAsamaznuvate / prativacanapradAnakAtaratA vibhratIti yAvat / ekaikaM tvadupajJaM prmaannmnyyogvyvcchedkmityrthH| | he prabho ! Apane to saMpUrNa dravya, paryAyoko pratyakSa jAnaliyA hai isaliye ApakI to bAta hI dUra rahI paraMtu pUrvokta rItise // syAdvAdakA bhale prakAra nirUpaNa karanevAle Apake nyAyayukta hetuoMke vacana hI kuvAdIrUpa hariNoko trasta karanekeliye sihanAdake samAna hai haiM / mukhyatAkI apekSA lekara eka 2 dharmako hI sarvathA kahanevAle eka eka nayake anugAmI jo kuvAdI arthAt khoTe matokA pratipAdana karanevAle tathA khoTe matoke calAnevAle hai ve hI yahApara saMsArarUpI gahana vanameM vAsa karaneke rocaka honese mRgasamAna hai| ina 6 // 172 // mRgoMko khUba bhayabhIta karanekeliye Apake yuktipUrNa vacana siMhanAdake samAna hai| yadyapi yathArthameM siMhanAda nahIM hai to bhI siMhanAdase |jisa prakAra mRga bhayabhIta hojAte hai usI prakAra Apake vacanose bar3e baDe kuvAdirUpI mRga trasta hojAte hai isaliye siMhanAdake samAna Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ honese Apake vacanoko siMhanAda hI kahate hai / yahAMpara Apake yuktipUrNa vacanoMkA pratyuttara na desakanA hI kuvAdiyoMkA bhayabhIta hojAnA hai| arthAt ApakA kahA huA eka eka bhI hetu dUsare vAdiyoMke matakA khaNDana karanevAlA hai| // atra pramANAnIti bahuvacanamevaMjAtIyAnAM pramANAnAM bhagavacchAsane AnantyajJApanArtham, ekaikasya sUtrasya / sarvodadhisalilasarvasaridvAlukA'nantaguNArthatvAt teSAM ca sarveSAmapi sarvavinmUlatayA pramANatvAt / atha vA ityAdibahuvacanAntA gaNasya saMsUcakA bhavantIti nyAyAditi zabdena pramANavAhulyasUcanAtpUrvArddha ekasminnapi / pramANe upanyaste ucitameva bahuvacanam / iti kaavyaarthH| __yahAMpara jo " pramANAni" aisA bahuvacana kahA hai usase yaha samajhanA cAhiye ki Apake zAsanameM eka eka viSayake khaNDana karanekeliye anaMto pramANa hai / kyoMki; saMpUrNa samudrokI jalabiMduose tathA saMpUrNa nadiyoMkI vAlukAse bhI anaMta guNA|| eka eka dvAdazAMga sUtrakA artha hai / aura ve sabhI sUtra tathA unake artha sarvajJabhASita honese pramANa hai / athavA yadi kisI cIjake nAmake Age iti Adi yA bahuvacanAnta zabda bole jAte hai to unase' ityAdi ' aise samUha arthakI sUcanA samajhI jAtI hai aisA vyavahAra hai| isaliye cAheM zlokake UparI bhAgameM "atonyathA sattvamasUpapAdam " yaha eka hI pramANa likhA hai | paraMtu iti zabdase aura bhI bahutase pramANoMkA saMgraha hosakatA hai isaliye " pramANAni" aisA bahuvacana hI kahanA ucita hai| isa prakAra isa zlokakA artha pUrNa huaa| | anantaramanantadhAtmakatvaM vastuni sAdhyaM mukulitamuktam / tadeva saptabhaGgIprarUpaNadvAreNa prapaJcayan bhagavato niratizayaM vacanAtizayaM ca stuvannAha / | jo anaMtarake pahile zlokameM vastu anaMta dharmAtmaka hai aisA saMkSepase pratipAdana kiyA thA usIko aba saptabhaMgoMkI prarUpaNAdvArA vistArate hue tathA bhagavAnke vacanokA anupama atizaya varNana karate hue AcArya kahate hai| aparyayaM vastu samasyamAnamadravyametacca vivicyamAnam / AdezabhedoditasaptabhaGgamadIdRzastvaM budharUpavedyam // 23 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdAdama. malArtha-vistArakI vivakSA na kI jAya to vastu paryAyarahita hai tathA vistArase kahanepara vastu dravyakharUpase rahita hai; arthAt- rAjai.zA. + saba paryAya hI paryAya hai| isa prakAra dravyaparyAyoMkI bhinna bhinna apekSAse jina bhedoMkA varNana kiyAgayA hai tathA jinakA vicAra bar3e bar3e utkRSTa vidvAn hI karasakate hai aise saptabhedoMkA kharUpa, he bhagavan ! Apane hI dikhaayaa| vyAkhyA-samasyamAnaM saMkSepeNocyamAnaM vastvaparyayamavivakSitaparyAyam / vasanti guNAH paryAyA asminniti vastu dharmAdharmAkAzapudgalakAlajIvalakSaNaM dravyaSaTkam / aymbhipraayH| yadaikameva vastu AtmaghaTAdikaM cetanA'cetanaM satAmapi poyANAmavivakSayA dravyarUpameva vastu vaktumiSyate tadA saMkSepeNAbhyantarIkRtasakalaparyAyanikAyatvala y kSaNenAbhidhIyamAnatvAdaparyayamityupadizyate / kevaladravyarUpamityarthaH / yathAtmA'yaM ghaTo'yamityAdiH paryAyANAM / dravyA'natirekAt / ata eva dravyAstikanayAH zuddhasaMgrahAdayo dravyamAtramevecchanti paryAyANAM tdvissvgbhuuttvaat| paryayaH paryavaH paryAya ityanAntaram / adravyamityAdi(dau) caH punararthe / sa ca pUrvamAdvizeSadyotane bhinnkrmshc| vivicyamAnaM ceti / vivekena pRthagrUpatayocyamAnaM punaretadvastu adravyameva / avivakSitAnvayidravyaM kevalapayoya ruupmityrthH| M samasyamAna vastu paryAyarahita hai / arthAt jaba vastukA sAmAnya vivakSAse vicAra karate hai taba vastumeM paryAyoMkI apekSA chor3akara zuddha dravyakA hI Azraya liyA jAtA hai| jaise vastu sadA zuddha nirvikAra tathA anAdyanaMta hai / aisA vicAra tabhI hotA hai jaba dravyArthika nayakI mukhyatA kI jAtI hai| kyoMki; dravyazabdakA artha utpatti vinAzako chor3akara zuddha anutpanna tathA avinAzIpanese rahanA hai| jisameM guNa aura paryAya vAsa karate hoM vaha vastu hai / dharma, adharma, AkAza, pudgala, kAla tathA / y jIva ina chaha dravyoMko hI vastu kahate haiN| sArAMza yaha hai ki cetanarUpa Atmadravyame kivA jar3arUpa ghaTAdika vastumadhu anaMto paryAya honepara bhI unakI apekSA nahIM karake jaba eka akhaMDa dravyarUpa hI kahanekI icchA hotI hai taba jisameM saMpUrNa payoyoMkA samudAya apekSita na kiyA gayA ho aise saMkSepadvArA kahaneke kAraNa paryAyarahita kevala akhaMDa dravyarUpa hI vastu kahA // 173 // jAtA hai| kyoMki yaha AtmA hai yaha ghar3A hai ityAdirUpa jo paryAya hai ve sava dravyakharUpa hI haiM; dravyase bhinna nahIM hai| isIliye / zuddha saMgraha Adika dravyArthika naya sadA dravyamAtrakI apekSA rakhate haiN| kyoMki; dravyomeM hI paryAyoMkA aMtarbhAva hojAtA hai| pathava, Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryaya athavA paryAya ina tInoM zabdokA artha eka hI hai| 'adravyametacca' isameM jo 'ca' zabda kahA hai usakA artha aura, athavA punaH hai| so isa ca zabdase yahAM UparakI apekSA kucha vizeSatA aura apUrvatA jhalakatI hai| arthAt jaba saMkSepase dekhate hai| taba to vastu paryAyarahita dIkhatI hai aura jaba vistArapUrvaka dekhate hai taba anugatazIla dravyako chor3akara paryAyarUpa hI dIkhatI| hai / jaba anAdise anaMtakAlataka calanevAle anuyAyI dravyapanekI apekSA nahI lete hai taba vaha vastu kevala paryAyarUpa hI hai / l yadA hyAtmA jJAnadarzanAdIn paryAyAnadhikRtya pratiparyAyaM vicAryate tadA paryAyA eva pratibhAsante na punarAtmAkhyaM kimapi dravyam / evaM ghaTo'pi kuNDalauSThapRthubudhnodarapUrvAparAdibhAgAdyavayavApekSayA vivicyamAnaH paryAya || eva na punarghaTAkhyaM tadatiriktaM vastu / ata eva paryAyAstikanayAnupAtinaH paThanti "bhAgA eva hi bhAsante saMniviSTAstathA tathA / tadvAnnaiva punaH kazcinnirbhAgaH saMpratIyate" iti / tatazca dravyaparyAyobhayAtmakatve'pi vastuno dravyanayArpaNayA paryAyanayA'narpaNayA ca dravyarUpatA / paryAyanayArpaNayA dravyanayAnarpaNayA ca pryaayruuptaa| ubhayanayArpaNayA ca tadubhayarUpatA / ata evAha vAcakamukhyaH "arpitAnarpitasiddheH" iti| evaMvidhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu tvamevAdIdRzastvameva darzitavAn / nAnya iti kaakaavdhaarnnaavgtiH| __ jaba jJAnadarzanAdika paryAyoMsahita AtmAkA vicAra karate hai taba jJAnadarzanAdika paryAyoMke sivAya aisA kucha bhI nahIM dIkha|tA hai jo judA Atmadravya mAnAjAya / isI prakAra pudgala dravyomeM bhI jaba ghar3ekI tarapha dekhate hai to kucha gaharApana, maTTIkA samUha, pAcor3A moTA peTa, Age pIcheke hisse ityAdi hissoMke sivAya anya kucha bhI nahI dIkhatA hai / ina paryAyoMke atirikta koI| dUsarI vastu ghar3A nahIM hai| isIliye paryAyArthika nayakI tarapha mukhyatAse jhukanevAle kahate hai ki "yathAyogya sthAnomeM lage hue| aMza hI sarvatra dIkhate hai| una saMpUrNa aMzoMkA AdhAra koI dUsarA eka avayavI nahI dIkhatA hai| isaliye vastu yadyapi dravyakA paryAya ina dono nayakharUpa hai paraMtu jaba dravyArthika nayakI mukhyatA tathA paryAyArthika nayakI apradhAnatA lete hai tava vastu anA dhanaMta dravyakharUpa samajhameM AtA hai| aura jaba paryAyArthika nayakI to yojanA karate haiM kiMtu dravyArthikakI nahI karate hai taba vastu paryAyakharUpa samajhA jAtA hai / aura jaba donoM nayoMkI apekSA karate haiM taba vastukA svarUpa dravyAtmaka bhI samajhA jAtA hai tathA paryAyAtmaka bhI samajhA jAtA hai| isaliye zAstrakartAoMmeM pradhAna tattvArtha sUtrake kartA zrIumAkhAmI kahate haiM ki "nayoMkI apekSA || al Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 17 // rAjai.zA. tathA upekSA karanese dravyapayoyAdikharUpoMkI siddhi hotI hai"| isa prakArase vastumeM dravyapanA, paryAyapanA he bhagavan ! Apane hI dikhAyA y hai, arthAt aura kisIne bhI nahIM dikhAyA hai / isa prakAra kAku dhvanise dUsaromeM vastukA kharUpa dikhAnekA niSedha hojAtA hai| nanvanyAbhidhAnapratyayayogyaM dravyamanyAbhidhAnapratyayaviSayAzca pryaayaaH| tatkathamekameva vastUbhayAtmakamityAzaGkaya vizeSaNadvAreNa pariharati-AdezabhedetyAdi / Adezabhedena sakalAdezavikalAdezalakSaNena Adezadvayena uditAH pratipAditAH saptasaMkhyA bhaGgA vacanaprakArA yasin vastuni tattathA / nanu yadi bhagavatA tribhuvanavandhunA nirvi zeSatayA sarvebhya evaMvidhaM vastutattvamupadarzitaM tarhi kimarthaM tIrthAntarIyAstatra vipratipadyante ityAha "vudharUpavedyam" " iti / vudhyante yathAvasthitaM vastutattvaM sAretaraviSayavibhAgavicAraNayA iti vudhaaH| prakRSTA budhA vudharUpA naisnikaadhigmikaa'nytrsmygdrshnvishdiikRtjnyaanshaalinHpraanninH| taireva vedituM zakyaM vedyaM paricchedyam / na punaH svasvazAstratattvAbhyAsaparipAkazANAnizAtabuddhibhirapyanyaiH teSAmanAdimithyAdarzanavAsanAdUpitamatitayA yathAsthitavastutattvA'navavodhena budharUpatvA'bhAvAt / tathA cAgamaH "sadasadavisesaNAu bhavaheujahacchiovalaMbhAu / NANaphalAbhAvAu micchAdihissa annnnaannN"| (saMskRtacchAyA-sada'sada'vizeSaNAt bhvhetuythaasthitoplmbhaat| jJAnaphalAbhAvAt, mithyAdRSTeH ajJAnam ) / zaMkA-pAyoMkA nAma tathA jJAna anya hI hotA hai aura dravyakA nAma tathA jJAna kucha anya prakAra hI hotA hai| phira eka hI vastu dravya paryAya ina dono kharUpamaya kaise hosakatI hai? isa zakAkA uttara "AdezabhedoditasaptabhaGgam" isa vizeSaNakara dete hai / arthAt-stutikartAne jo zlokameM Adezabheda ityAdi vizeSaNa likhA hai usase uparyukta zaMkA nahI rahatI hai / sakalAdeza tathA vikalAdeza jo do Adeza haiM unake dvArA sAta prakArakI jisa kathanazailIse vastukharUpa dikhAyA gayA hai usase vastukharUpa kathacit dravyakharUpa bhI hosakatA hai aura kathaMcit paryAyakharUpa tathA ubhayakharUpa bhI hosakatA hai / zaGkA-jo tIno lokake 1 baMdhu aise zrIbhagavAnne yadi sAmAnyapanekara sabhIko vastukharUpakA aisA upadeza diyA thA to jo anya matoMke pravartAnevAle vAdI hai| ve vivAda kyoM karate hai ? isI zaMkAke uttarameM "vudharUpavedyam" aisA kahA hai| arthAt-isa sUkSma tattvako ve hI samajhasakate hai jo acche vidvAn hoM / sAra tathA asArakA vivekapUrvaka vicAra karanevAle jo yathAvat vastukharUpako samajhasakate hai unako budha / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahate hai / jo budhoMmeM prakRSTa hoM ve budharUpa kahalAte haiN| jo jAnA jA sakatA ho nizcaya kiyA jA sakatA ho aise vastukharUpako vedya kahate haiM / arthAt-khataHkhabhAva hI upajanevAle athavA kisI dUsareke upadezase upajanevAle samyagdarzanake dvArA jinakA jJAna nirmala hocukA hai ve hI jIva vastukA saccA kharUpa samajha sakate haiM; na ki anya bhI manuSya jo ki apane apane zAstromeM kahe hue tattvoMkA abhyAsa karanese buddhiko paripakka zANa (zAma) para tIkSNa nahIM karasake hai| kyoMki anAdi mithyAdarzana karmakI vAsanAse unakI buddhi itanI malina horahI hai ki yathAvat vastukA kharUpa samajha nahIM sakate hai aura isIliye ve vidvAn hokara bhI yathArtha vidvAn nahIM hai / mithyAdarzana karma usako kahate hai jisakA udaya honepara jIva durAgraha na chor3asakai tathA saJcA vastusvarUpa INna samajha skai| AgamameM bhI yahI kahA hai ki "sat asatkA viveka na honese, saMsArake kAraNarUpa karmokA baMdha jaisAkA taisA vidyamAna rahanese tathA sacce jJAnaphalakA abhAva rahanese mithyAdRSTI jIva saba ajJAnI hI hai"| N ata eva tatparigRhItaM dvAdazAGgamapi mithyAzrutamAmananti; teSAmupapattinirapekSaM yadRcchayA vastutattvopalambha saMrambhAt / samyagdRSTiparigRhItaM tu mithyAzrutamapi samyakzrutatayA pariNamate / samyagdRzAM sarvavidupadezAnusAripravRttitayA mithyAzrutoktasyApyarthasya yathAvasthitavidhiniSedhaviSayatayonnayanAt / tathA hi / kila vede "ajairyaSTavyam" ityAdivAkyeSu mithyAdRzo'jazabdaM pazuvAcakatayA vyAcakSate / samyagdRzastu janmA'prAyogyaM trivArSika yavavrIhyAdi paJcavArSikaM tilamasUrAdi saptavArSikaM kaGgusarSapAdi dhAnyaparyAyatayA paryavasAyayanti / ata eva ca bhagavatA zrIvarddhamAnasvAminA, vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati, na pretyasaMjJAstItyAdiRcaH zrImadindrabhUtyAdInAM dravyagaNadharadevAnAM jIvAdiniSedhakatayA pratibhAsamAnA api tadvyavasthApakatayA || vyaakhyaataaH| isIliye yadi unane dvAdazAMgoMko bhI paDhA ho paraMtu to bhI unake jJAnako AcAryone mithyAzruta hI mAnA hai| kyoMki, ve yukti tathA nayakI apekSA chor3akara icchAnukUla vastukharUpakI prAptikA prayatna karate hai / jinako samyagdarzana prApta ho cukA hai unakA mithyA va zrutajJAna bhI saccA zrutajJAna hojAtA hai| kyoMkiH samyagdRSTI apanI pravRtti sarvajJa kathita mArgake anusAra hI rakhate hai isaliye || mithyA zAstroMke kahe hue vacanoMko bhI jaisA kucha vidhiniSedharUpa sarvajJadevakA upadeza hai usake anusAra hI ghaTAlete haiN| jaise vedameM Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAddhAdama. // 175 // likhA hai ki "ajoMse yajJa karanA caahiye"| aise aise vacanomeM jahAM ajazabda AtA hai vahAM usakA artha mithyAdRSTI to bakarA dhU karate hai paraMtu samyagdRSTI kahate hai ki jo upaja nahIM sakai aise tIna varSake purAne jau, dhAna Adika tathA pAMca varSavAle tila masUra 6 Adika tathA sAta varSake purAne kAMganI saraso Adika dhAnya ajazabdakA artha hai / aura isI prakAra pIchese gaNadhara honevAle zrIindrabhUti Adika vidvAn veda kI jina RcAoMke arthadvArA jIvatattvakA niSedha karate the unhIke arthadvArA covIsave tIrthakara zrImahAvIra khAmIne jIvatattvakA maMDana kiyA thaa| unameMse prathama RcA yaha hai ki " vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnu vinazyati na pretysNjnyaasti".| bhAvArtha-isake do artha hosakate haiN| eka to aisA hosakatA hai jisase jIvatattvakA niSedha hojAtAhai; dUsarA aisA hosakatA hai jisase jIvatattvakA maMDana hojAtAhai / inameMse pahilA artha jo iMdrabhUtine kiyA thA vaha yaha hai ki vijJAnamaya AtmA pAMco bhUtoMse hI utpanna hotA hai aura unhImeM vilIna hojAtA hai / isaliye paraloka kucha nahIM hai| isIkA dUsarA artha zrIvarddhamAna khAmIne aisA kiyA ki jJAnakA samUha ina pAMca bhUtoMkA nimitta pAkara 5 upajatA hai aura unake paryAyoMkI palaTanake sAtha sAtha hI vaha jJAna badalajAtA hai aura usakA nAma bhI pahilA nahI rahatA hai| tathA smArtA api "na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttirepA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA" iti zlokaM paThanti / asya ca yathAzrutArthavyAkhyAne'saMvaddhapralApa eva / yasmin hi anuSThIyamAne doSo nAstyeva tasmAnnivRttiH kathamiva mahAphalA bhaviSyati? ijyAdhyayanadAnAderapi nivRttiprasaGgAt / tasmAdanyadaidaMparyamasya shloksy| tathA hi / na mAMsabhakSaNe kRte'doSo'pi tu doSa eva / evaM madyamaithunayorapi / kathaM nAdopa ityAha-yataH pravRttireSA bhUtAnAm / pravartanta utpadyante'syAmiti pravRttirutpattisthAnaM bhUtAnAM jIvAnAm / tttjjiivsNsktiheturityrthH| / isI prakAra smRtikAra kahate hai ki "na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mhaaphlaa"| / isakA pragaTa artha yaha hotA hai ki mAMsabhakSaNameM doSa nahIM hai aura na madya pInemeM na maithuna karanemeM / kyoMki prANiyoMkI pravRtti hI isa tarapha calI AtI hai| paraMtu isake tyAganese avazya mahAn phala hotA hai / paraMtu aisA artha karanese aisA samajhA jAtA hai ki, dhU / aisA kahanevAlA koI vinA vicAre hI bakanevAlA hai / kyoMki jisakI pravRtti karanese kucha pApa nahIM hotA usake tyAganese / // 175 // ra pravRttiA bhUtAnAm / prastAna dIpo na maye na ca maigne / prAcirekA nAnA vyaki, prAdhiyoMkI iti / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAn puNya bhI kaise hogA ? nahIM to devagurukI pUjana, paThana pAThana tathA dAnAdi kamoMko chor3anese bhI kucha pApa na honA caahiye| || isaliye isa zlokakA aisA artha karanA cAhiye ki; mAMsa bhakSaNa karane meM adoSa arthAt puNya nahIM hai kiMtu pApa hI hotA hai| isI prakAra madya maithunameM bhI adoSa nahIM hai kiMtu doSa hI hai / adoSa kyo nahIM hai ? kyoMki; mAMsa madya maithunameM jIvokI pravRtti arthAt utpatti hotI rahatI hai| jIva jisameM pravatai arthAt utpanna hoM usako pravRtti kahate haiN| jIvoMkI utpattike sthAnakA nAma pravRtti hai| arthAt mAMsa madya maithuna ina tInoMmeM jIva sadA hI upajate rahate haiN| kA prasiddhaM ca mAMsamadyamaithunAnAM jIvasaMsaktimUlakAraNatvamAgame / " AmAsu ya pakkAsu ya vipaccamANAsu mAMsape sIsu / AyaMtiyamuvavAo bhaNiyo duNigoyajIvANaM (saMskRtacchAyA-AmAsu ca pakvAsu ca vipacyamAnAsu mAMsapezISu / AtyantikamupapAdo bhaNitaH tu nigotajIvAnAm ) / 1 / maje mahumi maMsami NavaNIyajhi cautthae / uppajaMti aNaMtA tavvaNNA tattha jaMtUNo (madye madhau mAMse navanIte caturthe / utpadyante anantAH tadvarNAH tatra jntvH)|2| mehuNasaNNArUDho Navalakkha haNei suhumajIvANaM / kevaliNA paNNattA sadahiyanvA sayAkAlaM ||(maithunasaMjJArUDho navalakSaM hanti sUkSmajIvAnAm / kevalinA prajJApitAH zradhAtavyAH sdaakaalm)|3| tathA nAhi / itthIjoNIe saMbhavaMti veiMdiyA u je jIvA / ikko va do va tiNNi va lakkhapuhuttaM u ukkarasaM (strIyonau saMbhavanti dvIndriyA tu ye jiivaaH| eko vA dvau vA trayo vA lakSapRthaktvaM tu utkRssttm)|4| puriseNa saha gayAe tasiM jIvANa hoi udavaNaM / veNugadiluteNaM tattAyasilAgaNAeNaM (puruSeNa saha gatAyAM teSAM jIvAnAM bhavati ||4||uddavanam / veNukadRSTAntena ca tptaaysshlaakaapaaten)|5|" saMsaktAyAM yonau dvIndiyA ete zakrazo vAstu garbhajapaJcendriyA ime "paMciMdiyA maNussA egaNarabhuttaNAriMgabhasi / ukassaM NavalakkhA jAyaMtI egahelAe (paJcendriyA manuSyA ekanarabhuktanArIgarbhe / utkRSTa navalakSA jAyante ekahelAyAm ) / 6 / NavalakkhANaM| || majhe jAyai eka duNhe ya smmttii| sesA puNa emeva ya vilayaM vaccaMti tattheva (navalakSAnAM madhye jAyate eko dvau vA samastau / zeSAH punaH evameva ca vilayaM vrajanti tatraiva ) / 7 / " tadevaM jIvopamardahetutvAnna mAMsabhakSaNAdikamaduSTamiti yogH| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama // 176 // aura AgamameM bhI mAMsa madya maithunako jIvoMkI utpattikA mUlakAraNa kahA hai| "kacemeM pakkemeM pakate huemeM tathA anya bhI mAMsakI rAjai.zA pratyeka avasthAomeM nigota jIvoMkI apramANa utpatti hotI rahatI hai| 1 / madya, madhu, mAMsameM tathA cauthe navanItameM ragakI apekSA usIke samAna anato jaMtu utpanna hote hai / 2 / maithuna karmameM nau lAkha sUkSma jIvoMkA ghAta honA sarvajJa bhagavAnane kahA hai OM isaliye usakA zraddhAna sadA karanA cAhiye / 3" ava yonike jIvokA vicAra karate hai| "strIkI yonimeM dvIndriya jIva kabhI eka kabhI do kabhI tIna isI prakAra adhikase adhika kabhI kabhI nau lAkha taka utpanna ho jAte hai| 4 / jaise agnise tapAI huI lohekI salAI vAsakI nalImeM DAlanese nalImeM par3e hue tila jala jAte hai taise hI puruSa jaba saMbhoga karane lagatA ) hai taba yonimeM jitane jIva hote hai una savokA nAza ho jAtA hai| " sAkSata yonike dvIndriya jIvoMkI saMkhyA to dhU Upara khii| aba raja aura vIryake melase utpanna honevAle paMcendriyoMkI ginatI kahate haiM / "eka vAra nArIkA bhoga karanese usa pU a samaya usa garbhameM paMcedriya manuSya kabhI kabhI nau lAkha paryanta bhI ekadama utpanna ho jAte haiM / 6 / una nau lAkhameMse eka yA do 6 to jI jAte hai; avaziSTa yoM hI naSTa ho jAte hai / 7 / " isa prakAra jIvahiMsAkA kAraNa honese mAMsabhakSaNAdika nirdoSa nahI 1 samajhanA caahiye| athavA bhUtAnAM pizAcaprAyANAmeSA prvRttiH| ta evAtra mAMsabhakSaNAdau pravartante na punarvivekina iti bhaavH| tadevaM mAMsabhakSaNAderduSTatAM spaSTIkRtya yadupadeSTavyaM tadAha "nivRttistu mhaaphlaa"| turevakArArthaH "tuH syAdbhede'vadhAraNe" iti vacanAt / tatazcaitebhyo mAMsabhakSaNAdibhyo nivRttireva mahAphalA svargApavargaphalapradA; na punHprvRttirpiityrthH| ata eva sthAnAntare paThitaM "varSe varSe'zvamedhena yo yajeta zataM smaaH| mAMsAni ca na khAdedyastayohai stuyaM bhavetphalam / 1 / ekarAtropitasyApi yA gatirbrahmacAriNaH / na sA RtusahasreNa prAptuM zakyA yudhisstthir"| madyapAne tu kRtaM sUtrAnuvAdaistasya sarvavigarhitatvAt / tAnevaMprakArAnarthAn kathamiva vudhAbhAsAstIrthikA veditumahentIti kRtaM prsnggen| // 176 // ____ athavA "pravRttirepA bhUtAnAM" isakA artha aisA karanA cAhiye ki, bhUta arthAt pizAca rAkSasAdikoMkI hI yaha duSTa pravRtti hai, ve hI mAMsabhakSaNa Adika duSkarma karate hai, na ki vivekI manuSya / isa prakAra mAsabhakSaNAdika duSkarmoko sadoSa ThaharA kara Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||aba kartavya kyA hai so kahate hai / usase nivRtti karanese hI mahAn phala hotA hai / 'tu' zabdakA artha bheda bhI hotA hai tathAlA nizcaya bhI hotA hai aisA kahA hai / so yahAMpara jo 'tu' zabda 'nivRttistu' isa sthAnapara par3A hai usakA artha nizcaya karAnA hai| | isIliye 'nivRttistu' zabdakA artha nivRtti hI aisA kiyA hai| svarga mokSake phalako yahAMpara mahAphala kahA hai| tu zabdakA ni-IN |zcaya artha mAnanese nivRtti hI mahAn phala denevAlI hai, na ki pravRtti aisA abhiprAya sUcita hotA hai / isIliye eka dUsare prasaMgapara bhI kahA hai ki "sau varSa paryaMta pratyeka varSameM eka manuSya yajJa karai tathA dUsarA mAMsabhakSaNa nahI karai to una donoMkA phala samAna hogaa| 1 / he yudhiSThira ! ekarAtriparyata bhI brahmacarya vrata pAlanevAlekI jaisI uttama gati hotI hai taisI hajAra yajJa karanevAlekI bhI nahI hotii| 2" madyapAna to lokameM hI niMdya hai usakA niSedha sUtrAnuvAdameM karanA vyartha hai| isa prakArase jo aise artha ho sakate hai unako ve kaise samajha sakate hai jo khayaM matapravartaka to banate haiM tathA vidvAn banate hai paraMtu yathArthameM vidvAn nahI hai / itanA kahanA hI vaza hai| NI atha ke'mI saptabhaGgAH ? kazcAyamAdezabheda iti ? ucyate / ekatra jIvAdI vastuni ekaikasattvAdidharmaviSayapra navazAdavirodhena pratyakSAdivAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH paryAlocanayA kRtvA syAcchabdalAJchito vakSyamANaiH saptabhiH prakArairvacanavinyAsaH saptabhaGgIti gIyate / tdythaa| syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhnggH| syAnnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitiiyH| syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtiiyH| syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA cturthH| syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH / syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca sssstthH| syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca sptmH| tatra syAtkathaMcitsvadravyakSetrakAlabhAvarUpeNAstyeva sarva kumbhAdi na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa / AL saptabhaGgI kisa prakAra hai aura AdezokA bheda kyA vastu hai ? uttara-jIvAdi kisI eka padArthameM astitvAdi dharmoM se kA kisI eka eka dharmakI mukhyatAse prazna uThanepara pRthak pRthak athavA mile hue vidhi niSedha dharmoMkA pratyakSAdi pramANakI bAdhA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 177 // rahitavicAra pUrvaka, 'syAMt' zavdase cinhita aisI vacanaracanA ko saptabhaMgI kahate hai / kyoMki vaha vacanaracanA sAta prakAra hI ho sakatI hai / vaha racanA aisI honI cAhiye jisake kahane meM pratyakSAdi kisI pramANadvArA virodha nahI AtA ho / ve sAta maMga isa prakAra haiM / --- kisI dharmakI apekSA saMpUrNa vastu astirUpa hI hai| arthAt hai hI aise vidhidharmakI kalpanAkI mukhyatAse prathama maMga hai / kisI apekSAse saMpUrNa vastu nAstirUpa hI hai / arthAt nahI hI hai yaha niSedhadharmakI mukhyatAse dUsarA bhaMga haiM / kisI apekSA hai aura kisI apekSA nahI hI hai aisA kramase vidhiniSedhakI kalpanA mukhya karanepara tIsarA bhaMga hotA hai / kisI apekSA vastu avaktavya hI hai aisA ekasAtha vidhi niSedhoMkI mukhyatA karanese cauthA bhaMga hotA hai| kisI apekSA astirUpa hokara bhI vastu avaktavya hai aisA pAMcavAM bhaMga sAmAnya vidhikI kalpanAse tathA eka hI samaya vidhiniSedha donoMkI mukhyatA karanese hotA hai / kisI apekSA vastu nAstirUpa hokara bhI jaba avaktavya hotA hai taba sAmAnya niSedhadharmakI mukhyatAse tathA vidhiniSedha donoMkI eka sAtha mukhyatA samajhanese chaTThA bhaMga hotA hai| kisI apekSA vastu astinAsti tathA avaktavyarUpa hai aisA bhaMga sAtavAM | hotA hai / jaba kramase bhI vidhiniSedhakI mukhyatA kIjAtI hai tathA yugapat bhI vidhiniSedha kI mukhyatA kIjAtI hai taba kramakI taba yA to syAt yA kathaMcit apekSA astinAstirUpa hokara bhI usI samaya yugapat dono dharmokIbhI mukhyatA rakhanese kathaMcit astinAstirUpa tathA avaktavyarUpa milakara sAtavAM bhaMga hotA hai / bhAvArtha - kathaMcit athavA syAt zabdakA artha 'mukhase spaSTa nahIM kahI huI kisI eka iSTa apekSA se' aisA hotA hai / so jaba apekSAko spaSTa nahIM kahakara saMkSepase kisI dharmako kahanA hotA zabda joDakara bolate hai aura jaba apekSAko spaSTa kahanA hotA hai taba kathaMcit yA syAt zabda na kahakara kevala usa vivakSAko dikhAkara vidhiniSedha karadete hai / jaise--jaba sakSepase kahanA hotA hai taba vivakSA na kahakara kevala syAt athavA kathaMcit zabdadvArA hI isa prakAra bolA jAtA hai ki; syAt dravya astirUpa hai, kathaMcit dravya astirUpa hai athavA kisI apekSAse vastu astirUpa hai| paraMtu jaba isI vivakSAko spaSTa kahanA hotA hai taba aisA kahate hai ki ghar3A Adika koI bhI vastu apane dravya kSetra kAla bhAvoMkI apekSAse astirUpa hai; na ki dUsare dravyoMke dravya kSetra kAla bhAvoMkI apekSAse / rA. jai.zA. tathA hi / kumbho dravyataH pArthivatvenAstiH nApyAdirUpatvena / kSetrataH pATaliputrakatvena; na kAnyakulAdivena / kAlataH zaiziratvena; na vAsantikAditvena / bhAvataH zyAmatvena; na raktAditvena / anyathetararUpApattyA 1120011 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / svarUpahAniprasaGga iti / avadhAraNaM cAtra bhaGge'nabhimatArthavyAvRttyarthamupAttam / itarathA'nabhihitatulyataivAsya | vAkyasya prasajyeta; pratiniyatasvArthA'nabhidhAnAt / taduktaM "vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyama-al nyathA'nuktasamatvAttasya kutracit" / | jaise ghar3eko dravyakI apekSA dekhate hai to pRthivIpanekI apekSA astirUpa hai kiMtu jalAdikI apekSA astirUpa nahIM hai| kSetrakA vicAra karanepara paTanA Adi kisI eka kSetrakI apekSA hai bAkI dUsare kSetroMkI apekSA nahI hai / kAlase zItAdi kisI eka samayakI apekSA hai| zeSa vasantAdi anya samayoMkI apekSA nahI hai / vastuke guNoMko bhAva kahate hai| bhAvoM meM se kisI ekakI apekSA jaba vicArate hai to vaha ghar3A apane zyAmAdi guNoMmeMse vivakSita eka guNakI apekSA hai kiMtu usImeM rahanevAle anya avivakSita guNoMkI apekSA nahIM hai / yadi vastuko khakIya dravya kSetra kAla bhAvoMkI apekSA hI astirUpa na mAnakara binA vivakSAke hI astirUpa mAnA jAya to usa vastuke piMDase auroMkI vyAvRtti nahI hosakaigI aura phira isIliye usa vastuke svarUpakA abhAva | hojaaygaa| kyoMki, vastukA kharUpa tabhItaka sthira rahasakatA hai jabataka usake kharUpase dUsaroke kharUpoMmeM bhinnatA pratIta hotI rhai| isIliye amuka vastu syAt astirUpa hI hai ityAdi vAkyoMmeM jo 'hI' zabdase nizcaya karAte hai vaha isIliye ki amukameM | amukake sivAya anya vastuoMkA bheda pratIta hotA rahai / yadi 'hI' zabda nahIM kahAjAya to kisI ekakA nizcaya na honese jisa vastukI icchA nahI hai vaha vastu bhI icchita vastuke bolanepara samajhI jAne lagegI / so hI kahA hai "vAkyameM jo dUsaroMke niSedharUpa nizcaya karAnevAlA 'hI' zabda bolA jAtA hai vaha anicchita vastuoMko icchitase bhinna samajhAneke liye bolA jAtA hai aura bolanA hI cAhiye / yadi nahI bolAjAya to kisI ekake bolanese jo iSTa hai usake atirikta jo icchita nahIM hai vaha bhI samajhA jAne lagegA / kyoMki; amuka hai aise vidhirUpa vacanase yadi amukakA hI vidhAna aura dUsaroMkA nipedha hosakai to nizcaya hojAya paraMtu amuka hai itane vacanamAtrase dUsaroMkA niSedha aura apanA vidhAna ho nahIM sakatA hai| isaliye 'hI' ke vinA kisI vacanase kisI eka vastukA nizcaya nahI hosakatA hai| tathApyastyeva kumbha ityetAvanmAtrIpAdAne kumbhasya stambhAdyastitvenApi sarvaprakAreNAstitvaprApteH pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt / tatpratipattaye syAditi zabdaH prayujyate / syAtkathaMcitsvadravyAdibhirevAyamasti; na paradravyA. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdvAdama. rA.jai.zA. // 178 // dibhirapItyarthaH / yatrApi cAsau na prayujyate tatrApi vyavacchedaphalaivakAravad buddhimadbhiH pratIyata eva / yaduktaM so'prayakto'pi vA tajjJaiH sarvatrApratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH" / iti prathamo bhnggH| yahAMpara zaMkA hosakatI hai ki ghar3A hai hI isa prakAra bolanese hI yadi abhiprAya samajhA jAtA hai to syAt zabda bolanekI kyA AvazyakatA hai| paraMtu yaha zaMkA yogya nahIM hai| kyoMki, 'hI' zabda jo nizcayavAcaka hai vaha jaba 'hai' kriyAke sAtha joDadiyA jAtA hai taba ghar3eke astitva dharmakA to nizcaya hojAtA hai ki ghar3A hai hI kiMtu nAstidharmakA nizcaya nahI hosakatA ki ghar3A hI hai anya kucha nahI hai| kyoMki, nizcayavAcaka jo 'hI' zabda lagAyA gayA hai vaha 'hai' ke sAtha lagAyA gayA hai, naki ghar3ekeOM sAtha / isaliye phira bhI anya vastuoMse ghar3ekI judAyagI pratIta honA durlabha hai| isaliye syAt zabda lagAkara hI pratyeka vAkya cha bolanA cAhiye / bhAvArtha-syAt zabdake kahanese yaha phala hogA ki vidhi athavA niSedhakI mukhyatAse jo vastu bolA jAyagA usase / usIkA vidhiniSedha hogA, anyakA nahIM / jaise yaha ghaDA hI hai anya kucha nahIM hai / yahA~para isa vidhivAkyase ghar3ekI hI vidhi ) eka hotI hai aura anya savoMkA niSedha hotA hai / aura jo 'hai' ke sAtha 'hI' zabda bolA jAyagA usakA yaha phala hogA ki jo Y amuka vastu astirUpa bolI hai to astirUpa hI hai niSedharUpa nahI hai aura yadi niSedharUpa hI bolI hai to vaha niSedharUpa hI hai; vidhirUpa nahIM hai / jaise ghar3A hai hI aise vAkyase yahI artha samajhA jAtA hai ki yaha ghar3A astirUpa hI hai| isa prakAra pratyeka vAkyameM syAt zabda bhI bolanA cAhiye tathA 'hI' zabda bhI bolanA cAhiye / isIse yaha nirdoSa artha hosakatA hai ki amuka vastu syAt athavA kathaMcit athavA khakIya dravyAdi catuSTayakI apekSA hI hai, anyakI apekSA nahI hai / evaM yadi vaha astirUpa kahA hai to astirUpa hI hai, nAstirUpa nahIM hai / jahApara syAt zabdakA mukhase uccAraNa nahIM kiyA jAtA hai vahAMpara bhI usako Uparase samajha lete hai / jaise anyakA niSedha karanevAlA 'eva' athavA 'hI' zabda na bolanepara bhI vAkyameM usakA vaisA hI ( abhiprAya buddhimAn Uparase samajha lete hai / yahI kahA hai "jisa vAkyameM syAt zabda nahI bolA jAtA hai vahAMpara bhI abhiprAyase syAt zabdakA artha buddhimAnoko pratIta hojAtA hai / jaise jisa vAkyameM 'eva' athavA 'hI' zabda nahIM bolA jAtA hai usameM prakaraNavaza buddhimAnoMko 'hI' kA artha Uparase jhalaka jAtA hai / yaha prathama bhA huaa| syAtkathaMcinnAstyeva kumbhAdiH / svadravyAdibhiriva paradravyAdibhirapi vastuno'sattvA'niSTau hi pratiniyatasva // 178 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpA'bhAvAdvastupratiniyatirna syAt / na cAstitvaikAntavAdibhiratra nAstitvamasiddha miti vaktavyaM kathaMcittasya vastuni yuktisiddhatvAtsAdhanavat / na hi kvacidanityatvAdau sAdhye sattvAdisAdhanasyAstitvaM vipakSe nAstitvamantareNopapannaM; tasya sAdhanatvA'bhAvaprasaGgAt / tasmAdvaratuno'stitvaM nAstitvenAvinAbhUtaM nAstitvaM ca teneti / vivkssaavshaaccaa'nyoHprdhaanopsrjnbhaavH| evamuttarabhaGgeSvapijJeyaM "arpitA'narpitasiddheH" iti vaackvcnaat| iti dvitiiyH| ___ aba dUsarA bhaMga kahate hai| kisI apekSA ghaTAdi samasta vastu nAstirUpa hI hai| jisa prakAra khadravyAdikI apekSA vastu astirUpa hotI hai usI prakAra yadi parakIya dravyAdikI apekSA bhI astirUpa hI mAnIjAya arthAt usameM nAstitva dharma mAnA hI na jAya to kisI bhI vastukA bhedabhAvase bhinna bhinna jJAna na hosakai / aura isIliye vastukA nizcaya honA durlabha hojAya / / jo loga vastumeM sadA sarvathA astitva dharma hI mAnate hai ve bhI aisA nahI kahasakate hai ki vastumeM nAstitva dharma hai hI nhiiN| kyoMki, jaise eka hI hetumeM kisI apekSA astitva tathA kisI apekSA nAstitva dharma aise dono hI dharma dIkhate hai usI prakAra vastuoMmeM bhI nAstitva dharma yuktise kisI prakAra siddha hosakatA hai| jo sattvAdirUpa hetu anityatvAdirUpa sAdhyameM astirUpa hai vahI vipakSakI apekSA nAstirUpa hai / jisameM sAdhya na rahatA ho usako vipakSa kahate hai| aise vipakSameM jabataka jisa hetukA || abhAva siddha na hogA tabataka usa hetukA sAdhyake sAtha rahanA bhI asaMbhava hai / kyoMki, jo vipakSameM vyAvRtti dikhAye vinA hI | sAdhyasthala meM rahatA ho vaha hetu nahIM hosakatA hai / bhAvArtha-jaba sAdhyasthAnakI apekSA hetumeM astitva tathA vipakSakI apekSA || |nAstitva dharma saMbhava hotA ho tabhI usa hetuko hetu kahasakate hai / yadi hetumeM vipakSakI apekSA nAstitva dharma yathArthameM hI na ho to vaha hetu vipakSase vyAvRtta rahatA hai aisA kahanA bhI bana na ske| kyoMki jo yathArthameM vyAvRttidharma sahita nahIM hai usako aisA kaise kaha sakate hai ki yaha amukase vyAvRtta hai| kyoMki; vastuko jitane nAmoMse bolasakate hai utane dharma usameM avazya hI hone cAhiye / kisI vastumeM kisI eka dharmako na mAnate hue bhI usa vastuko usa nAmase pukAranA kitanI mUrkhatA hai / / maha athavA jina zabdoko vizeSaNarUpa banAkara vastuko pukArate haiM unako yathArthameM usa vastuke dharma na mAnanA kitanI mUrkhatA hai ! isaliye yaha siddha hai ki pratyeka vastameM astitvadharma nAstitva dharmake sAtha aura nAstitva astitvake sAtha niyamase rahanevAle Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. sthAdvAdama // 179 // " avinAbhAvI dharma hai / vivakSAke vaza kabhI nAstitva dharmako udAsInarUpa dekhate hue astitva dharmako pradhAna dekhate haiM tathA kabhI * astitva dharmako amukhya rakhakara nAstitva dharmako pradhAna mAnane lagate hai / bhAvArtha-isIliye eka padArthako kabhI astirUpa bha kahate hai aura kabhI nAstirUpa kahate hai| "arpita tathA anarpita nayoMkI apekSAse vastumeM bhaMga ho sakate hai" isa prakAra granthakartA oMmeM mukhya zrIumAsvAmIke vacanAnusAra aura bhI tIsare Adika bhaMgomeM astitva nAstitva dharmokI pradhAnatA apradhAnatA OM samajhalenA cAhiye / isa prakAra dUsarA bhaga huaa| tRtIyaH spaSTa eva / dvAbhyAmastitvanAstitvadharmAbhyAM yugapatpradhAnatayA'rpitAbhyAmekasya vastuno'bhidhitsAyAM tAdRzasya zabdasyA'saMbhavAdavaktavyaM jIvAdivastu / tathA hi / sadasattvaguNadvayaM yugapadekatra sadityanena vaktumazakyaM tasyA'sattvapratipAdanA'samarthatvAt / tathA'sadityanenApi; tasya sattvapratyAyanasAmarthyA'bhAvAt / na ca puSpadantAdivatsAGketikamekaM padaM tadvaktuM samarthaH tasyApi krameNArthadvayapratyAyane sAmopapatteH zatRzAnayoH saMketitasacchandavat / ata eva dvandvakarmadhArayavRttyorvAkyasya cana tadvAcakatvam / iti sakalavAcakarahitatvAdavaktavyaM vastu yugapatsadasattvAbhyAM pradhAnabhAvAprpitAbhyAmAkrAntaM vyavatiSThate / na ca sarvathA'vaktavyam / avaktavyazabdenApyanabhidheyatvaprasaGgAt / iti caturthaH / zepAstrayaH sugmaabhipraayaaH| tIsarA bhaga spaSTa hI hai / arthAt jaba kramase astitva aura nAstitva dharmakI mukhyatA karate hai taba vastukA svarUpa astinAstirUpa rahatA hai / isaliye vastu kathaMcit astinAsti aise donorUpa hai| yaha tIsarA bhaMga huaa| cauthA bhaMga kathacit avaktavyakharUpa hai| VI jaba astitva nAstitva dono dharmoko eka samayame pradhAna samajhate hai taba ina parasparaviruddha dono dharmokA eka sAtha kahanevAlA koI bhI zabda na milanese vastukA kharUpa avaktavya hojAtA hai / kyoMki jitane zabda haiM unameMse kucha to aise hai jo vastuke kisI OM dharmakA astitvamAtra kahasakate hai aura kucha aise hai jo nAstitvako hI jatA sakate hai| jo astitva dikhAnevAle zabda hai ve nA- maiM stitva dharmako nahIM kaha sakate hai aura jo nAstitva dharmako kahate hai unase astitva dharma kahAjAnA asabhava hai| aura jisa prakAra puSpadaMta zabda saketita honese kisI vizeSako jatAnevAlA hai usa prakAra bhI koI eka zabda aisA saMketita nahIM hai jisake dvArA " eka sAtha paraspara viruddha dharmoMkA kahanA, samajhanA hosakatA ho |jo koI mAnA bhI jAya to vaha kramase hI paraspara viruddha arthoko // 179 // Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaha sakatA hai, eka sAtha nahI / jisa prakAra vyAkaraNameM 'zatR' aura 'zAna' ina do pratyayoMkI 'sat' saMjJA rakkhI gaI hai aura usake bolanepara 'zatrU zAna' pratyaya samajhe bhI jAte haiM paraMtu samajhe kramase hI jAte hai / 'zatR' aura 'zAna' ye dono pratyaya eka sAtha nahIM samajhe jAte haiN| yA to 'sat' saMjJA sunaneke anaMtara pahile 'zatru' aura pIche 'zAna' kA bodha hotA hai aura yA pahile 'zAna' | pIche 'zatR' kA / isIprakAra dvandva athavA karmadhAraya samAsake dvArA paraspara viruddha dharmoke vAcaka do zabdoko milAkara eka kara | leneke anaMtara bhI athavA eka vAkyadvArA paraspara viruddha do dharmoke vAcaka do zabda bolanepara bhI eka sAtha dono dharmokA | kahanA samajhanA asaMbhava hI hai / isaliye eka sAtha parasparaviruddha do dharmoMko bolanekI apekSA - eka sAtha do dharmoM kA kahanevAlA koI | zabda na honese vastukA kharUpa kathaMcit avaktavya rahatA hai| vastukA avaktavya kharUpa kathaMcita hI saMbhavatA hai kiMtu sarvathA avaktavya bhI nahIM hai / yadi sarvathA avaktavya kharUpa hotA to avaktavya zabdase kahanA bhI kaThina hojAtA / yaha cauthA bhaMga huA / syAt asti avaktavya, syAnnAsti avaktavya tathA syAdasti nAsti avaktavya ye pAMcaveM chaTThe sAtaveM bhaMga sugama | bhAvArtha - ina tInokA svarUpa jo kucha kahanA thA vaha Uparake kathanase hI gatArtha hojAtA hai aura kucha vizeSa kahanA nahIM hai / na ca vAcyamekatra vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnA'nantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIprasaGgAdasaGgataiva saptabhaGgIti; vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva saMbhavAt / yathA hi sadasattvAbhyAmevaM sAmAnyavizeSAbhyAmapi saptabhayeva syAt / tathA hi / syAtsAmAnyam / syAdvizeSaH / syAdubhayam / | syAdavaktavyam / syAtsAmAnyA'vaktavyam / syAdvizeSAvaktavyam / syAtsAmAnyavizeSA'vaktavyamiti / na cAtra | vidhiniSedhaprakArau na sta iti vAcyaM; sAmAnyasya vidhirUpatvAdvizeSasya ca vyAvRttirUpatayA niSedhAtmakatvAt / atha vA pratipakSazabdatvAdyadA sAmAnyasya prAdhAnyaM tadA tasya vidhirUpatA vizeSasya ca niSedharUpatA / yadA | vizeSasya puraskArastadA tasya vidhirUpatA itarasya ca niSedharUpatA / evaM sarvatra yojyam / ataH suSThukaM anantA api saptabhajya eva bhaveyuriti / z2aba eka eka vastumeM anaMto anaMto dharma haiM aura sabhI vidhIyamAna niSidhyamAna haiM taba yadi anaMto hI bhaMga hosakate haiM to saptabhaMgI hI kyoM kahanA cAhiye ? yaha zaMkA anucita hai / kyoMki, cAheM - kitane hI dharmoMko astinAstirUpa kahA jAya paraMtu Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. 1186011 | vidhiniSedhakI apekSA pratyeka dharmake bhaMga sAta hI hoMge / isaliye saba dharmokI saptabhaGgI cAheM anaMto hoM paraMtu pratyeka dharmake vidhiniSedhakI apekSA saptabhaGgI hI kahanA ucita hai / jisa prakAra sat asat dharmokI saptabhaMgI ho sakatI hai usI prakAra sAmAnya vizeSa ina do dharmoM kI bhI saptabhaGgI hosakatI hai / jaise-- pratyeka vastu kathaMcit sAmAnya hai, kathaMcit vizeSa hai, kathaMcit sAmAnyavizeSa ina donokharUpa hai, kathaMcit avaktavya hai, kathaMcit sAmAnya hokara bhI avaktavya hai; kathaMcit vizeSa hokara bhI avaktavya hai tathA kathaMcit | sAmAnya vizeSarUpa hokara bhI avaktavya hai / kadAcit kahoM ki isameM vidhi tathA niSedha nahI hosakate hai so bhI kahanA ThIka nahI hai / kyoMki, sAmAnya dharma to sadA astirUpa hai aura vizeSa dharma dUsarokA niSedhakartA hone se nAtirUpa hai| isaliye jaise asti nAsti dharmomeM vidhi niSedhakI apekSA sAta bhaga hosakate hai usI prakAra sAmAnya vizeSa dharmoM meM bhI sAta bhaMga hosakate haiM / athavA isa prakAra bhI inameM vidhi niSedha kahe jA sakate haiM ki ye dono sAmAnya vizeSa zabda eka dUsare ke viruddha hai isaliye jaba sAmAnya dharmakI to pradhAnatA karate hai aura vizeSa dharmakI apradhAnatA rakhate hai taba sAmAnya to vidhirUpa hojAtA hai aura vizeSa dharma nAstirUpa hojAtA hai| aura jaba vizeSako mukhya samajhakara sAmAnyako amukhya samajhate hai taba vizeSa dharma vidhirUpa hojAtA hai aura sAmAnya niSedharUpa hojAtA hai| isaliye syAtsAmAnya hai syAt vizeSa hai ityAdi prakAra se sAta bhaMga hosakate hai / isI prakAra aura bhI saMpUrNa dharmo meM sAta sAta bhaMga ghaTa sakate hai / isIliye ThIka kahA hai ki "anato dharmo meM bhI vicAra karanepara pratyeka ke sAta sAta hI bhaMga hone se yadi anaMto bhI hoMgI to saptabhaMgI hI hoMgI" / pratiparyAyaM pratipAdya paryanuyogAnAM saptAnAmeva saMbhavAt / teSAmapi saptatvaM; saptavidhatajjijJAsAniyamAt / tasyA api saptavidhatvaM; saptadhaiva tatsaMdehasamutpAdAt / tasyApi saptavidhatvaniyamaH svagocara vastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteriti / pratyeka paryAyakI apekSA bhaMga sAta hI isaliye hote hai ki pratyeka paryAya meM jinako kahasakate hai aise samAdhAna athavA uttara sAta hI hote hai / uttara sAta hI isaliye hote hai ki una svarUpoMke jAnane kI icchA sAta prakArase hI hotI hai / jAnanekI icchA bhI sAta prakAra hI isaliye hotI hai ki, usa viSayake saMdeha sAta prakArake hI uThate hai / aura sadeha bhI adhika isaliye nahI uThate ki, pratyeka vastumeM saMbhavane yogya dharma sAta hI hai / rA0jai0yA // 180 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || iyaM ca saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra sakalAdezaH pramANavAkyam / tallakSaNaM cedam / pramANapratipannAnantadhAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH / asyArthaH-kAlAdibhiraSTAbhiH kRtvA yadabhedavRttedharmadharmiNorapRthagbhAvasya prAdhAnyaM tasmAtkAlAdibhirbhinnAtmanAmapi dharmadharmiNAmabhedAdhyAropAdvA samakAlamabhidhAyakaM vAkyaM sklaadeshH| tadviparItastu vikalAdezo nayavAkyamityarthaH / aymaashyH| yaugapadyenA'zeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedaprAdhAnyavRttyA'bhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacArAdbhedaprA dhAnyAdvA tadabhidhatte tasya nayAtmakatvAt / al pratyeka saptabhaMgIke pratyeka bhaMgameM kabhI sakalAdeza khabhAva pAyA jAtA hai aura kabhI vikalAdezarUpa svabhAva pAyA jAtA hai pramANarUpa jJAnake sUcaka vAkyako sakalAdeza kahate haiM aura nayarUpa jJAnake sUcaka vAkyako vikalAdeza kahate haiN| pramANarUpa jJAnase jAne hue anaMtadharmasvarUpa vastuko kAlAdika ATha nimittoMkI apekSAse athavA abhinna bhAvake saMkalpakI apekSA lekara ekasAtha kahanevAlA jo vacana ho, jaise amuka vastu anaMta dharmAtmaka hai, usIko pramANarUpa vacana athavA sakalAdeza kahate hai / sArAMza | yaha hai ki; vastumeM jitane dharma hote hai ve sabhI kAlAdika ATha nimittoMkI apekSA abhinna samajhe jAte hai| so una saMpUrNa dharmo meM | tathA unake dharmiyoMmeM paraspara kAlAdikI apekSA abheda mAnakara abheda bhAvako pradhAnakara athavA kAlAdise jo dharmadharmI paraspara abhinna | ho rahe hai unameM abheda dRSTikA hI AropaNa pradhAna karake saMpUrNa dharmadharmI ke samUhako jo vacana eka samayameM kahai usako sakalAdeza kahate hai| aura jo lakSaNa prayojanAdika nimittoMkI apekSA lekara vastuke dharmadharmiyoMko bhinna bhinna kahanevAlA vAkya hotA hai usako vikalAdeza athavA nayavAkya kahate hai / bhAvArtha-sakalAdeza to kAlAdikRta abhedabhAva lekara athavA bhedarUpa upacAra kara eka hI samayameM bastuke saMpUrNa dharmoko ekarUpa pratipAdana karatA hai| kyoMki vaha sakalAdezarUpa vastu pramANajJAnakA hI viSaya hai / aura jo vikalAdeza hai vaha bheda dRSTikA AropaNa karake athavA bhedabhAvakI pradhAnatA mAnakara kramase eka eka dharmako lekara vastukharUpakA kathana bhinnarUpa karatA hai| kyoMki; vikalAdeza vastu nayAdhIna hai| pramANajJAnato yugapat anaMto Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 181 // dharmo sahita vastuko abhedarUpase jAnatA hai aura jo nayarUpa jJAna hotA hai vaha vastuke eka eka dharmakA kramase grahaNa karatA hai / | isIliye pramANake vipayako to sakalAdeza kahate hai aura nayAtmaka jJAnake vipayako vikalAdeza kahate hai / kaH punaH kramaH? kiM ca yaugapadyam ? yadA'stitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA tadaikazabdasyAnekArthapratyAyane | zaktyabhAvAtkramaH / yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate tadaikenApi zabdenaikadharmapra|tyAyanamukhena tadAtmakatAmApannasyA'nekAzepadharmarUpasya vastunaH pratipAdanasambhavAdyaugapadyam / kramase jAnanA isa zabdakA abhiprAya to kyA hai aura pramANa yugapat samasta dharmoMko jAnatA hai aise vAkyameM jo yugapat zabda kahA | usakA abhiprAya kyA hai ? jaba eka vastumeM rahanevAle astitva nAstitva Adika anaMto dharmomaM lakSaNa prayojanAdi kAraNo dvArA bheda| bhAvakI kalpanA kIjAtI hai taba eka zabda ke bolanese aneka dharmokA pratibodha nahI ho sakatA hai / kyoMki; usa samaya dharma to paraspara " bhinna bhinna mAne hue hai aura eka zabda aneka dharmokA vAcaka ho nahI sakatA hai / isaliye eka vacanase eka sAtha pratipAdana na hosakane ke kAraNa pratyeka dharmako kramase hI aneka zabdoMdvArA kahanA par3atA hai / isIko kramase jAnanA kahate hai / aura jaba unhI saMpUrNa dharmoMko kAlAdikI apekSA abhinna mAnakara sabako ekarUpa mAnate hai taba sabhI dharma ekarUpa vivakSita honese eka hI samaya meM eka hI zabdadvArA pukAre jA sakate haiM / paraMtu taba bhI eka zabda jo bolate hai vaha hotA kisI na kisI eka hI dharmakA vAcaka hai kiMtu usa eka dharmakI mukhyatA karake bolanese usakA artha saMpUrNa dharmokA samudAya mAnA jAtA hai / kyoMki, usa samaya saMpUrNa dharmoko ekakharUpa hI mAna rakkhA hai / isIkA nAma yugapat hai / arthAt eka dharmakI mukhyatA karake eka zabda bolanepara bhI abheda vivakSAse saMpUrNa dharmo meM abheda samajha lenA hI yugapatzabdakA artha hai / ke punaH kAlAdayaH ? kAlaH AtmarUpam, arthaH, saMbandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsargaH, zabda iti / tatra (2) syAjjIvAdivastvastyevetyatra yatkAlamastitvaM tatkAlAH zepAnantadharmA vastunyekatreti teSAM kAlenA'bhedavRttiH / (2) yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadevAnyAnantaguNAnAmapIti AtmarUpeNA'bhedavRttiH / ( 3 ) ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evA'nyaparyAyANAmityarthenA'bhedavRttiH / ( 4 ) ya eva cA'vi - SvagbhAvaH kathaMcittAdAtmyalakSaNaH sambandho'stitvasya sa eva zeSavizeSANAmiti sambandhenA'bhedavRttiH / ( 5 ) rA. jai. zA // 181 // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya eva copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa eva zeSairapi guNairityupakAreNA'bhedavRttiH / (6) ya eva guNinaH saMvandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya sa evAnyaguNAnAmiti gunnideshenaa'bhedvRttiH| (7) ya eva caikavastvAtma nA'stitvasya saMsargaH sa eva zeSadharmANAmiti sNsrgennaa'bhedvRttiH| aviSvagbhAve'bhedaH pradhAnaM bhedo gauNaH || jAsaMsarge tu bhedaH pradhAnamabhedo gauNa iti vizeSaH / (8) ya eva cAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaHlA kAsa eva zeSA'nantadharmAtmakasyApIti zabdenA'bhedavRttiH paryAyArthikanayaguNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAdupapadyate / NI ve kAlAdi ATha kAraNa konase hai jinake dvArA dharma dharmI Adi aneka bhedarUpa vastumeM bhI abheda pratIta hotA hai| kAla, AtmarUpa || artha, saMbandha, upakAra, guNideza, saMsarga, zabda ye abheda dikhAneke ATha kAraNa hai / (1) inameMse jIvAdi vastu kathaMcit astirUpa / hai aisA zabda bolanepara jitane samayataka usa jIvAdi kisI eka dravyameM astitva dharmakI pradhAnatA mAnI gaI ho utane samayatakA bAkIke bhI anya dharma usa eka vastumeM hai isaliye kAla kI apekSA ve sarva abhinnarUpa hai aisA mAnanA caahiye| (2)jisa prakArase astitva dharma usa vastumeM vastukharUpa hai usI prakAra aura guNa bhI usa vastumeM vastukharUpa hI hokara rahate haiM isaliye nijapanekI apekSA ve sarva eka hI athavA abhinna hI hai / (3) dravyanAmaka jo padArtha astitva dharmakA Azraya hai vahI aura bhI bAkIke anaMto dhauMkA athavA paryAyoMkA Azraya hai isaliye artha yA padArthakI apekSA una savoMmeM abheda hai| (4) jisa hotA aisA jo dravyake sAtha kathaMcit tAdAtmyarUpa saMbaMdha astitvakA hai vahI aura guNoMkA bhI hai isaliye saMbaMdhakI apekSA vastuke dharma jAdharmI Adika khabhAva abhinna haiM / (5) astitva dharmakarike nija kharUpameM jisa upakArake dvArA anurAga paidA hotA hai usI upakArake || dvArA anya dharmo karike bhI vastuke kharUpameM anurAga hotA hai isaliye upakArakI apekSA vastumeM abhedabhAva hai| (6) jisameM guNa vasate hai aisA dravyarUpa deza athavA kSetra jo eka astitva guNakA hai vahI kSetra bAkIke anya guNoMkA bhI hai isaliye guNaviziSTa | all | dravyarUpa kSetrakI apekSA saMpUrNa dharmomeM paraspara abhedabhAva hai| (7) eka vastupanekI apekSA jo astitvaguNakA saMsarga hai vahI || aura bhI zeSa guNoMkA saMsarga hai isaliye saMsargakI apekSA abhinnapanA hai / yadyapi vastuko saMbaMdhakI apekSA bhI Upara abhinnarUpa hI mAnacuke hai paraMtu jaba saMbadhakI apekSA vastu aura usake sapUrNa dharmoko abhinnarUpa siddha karate hai taba una savomeM aviSvagbhAva mAnanese abhedavivakSA pradhAna kIjAtI hai aura bhedabhAva apradhAna rakkhA jAtA hai| kiMtu jaba saMsargakI apekSA abhedabhAva dekhate hai| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. rAjai.zA. // 182 // taba bhedabhAva to mukhya rakkhA jAtA hai aura abhedabhAva amukhya rakkhA jAtA hai| yahI saMsarga tathA saMbaMdhameM apUrvatA hai| (8) dhU jo asti athavA hai aisA zabda astitva dharmavAle vastuko jatAtA hai usIse bAkIke anato dharmoMkA AzrayabhUta vastu bhI jatAyA jAtA hai isaliye zabdakI apekSA bhI anaMto dharma tathA usakA AdhAra vastu ye sarva paraspara abhinnarUpa hai| arthAt eka hI OM zabdase eka vastuke saMpUrNa dharmokA bodha hojAtA hai isa liye vastuke saMpUrNa aMza abhinna athavA ekarUpa hI hai| jaba paryAyoMke AvirbhAvakI apekSA to amukhya samajhI jAtI ho aura akhaDarUpa dravyakI apekSA rakhanevAlI vivakSAkI pradhAnatA mAnI jAtI ho taba yaha AThoM prakArakA abhedabhAva banasakatA hai| 0 dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH saMbhavati; samakAlamekatra nAnAguNAnAma saMbhavAt / saMbhave vA tadAzrayasya tAvaddhAbhedaprasaGgAt / nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt AtmarUpA'bhede teSAM bhedasya virodhAt / svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAdanyathA nAnAguNAzrayatvasya virodhAt / samba ndhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAnnAnAsambandhibhirekatraikasambandhA'ghaTanAt / taiH kriyamANasyopakArasya ca zU pratiniyatarUpasyA'nekatvAt anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasya virodhAt / guNidezasya ca pratiguNaM bhe dAttadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezA'bhedaprasaGgAt / saMsargasya ca pratisaMsargi bhedAttadabhede saMsargibhedavirodhAt / zabdasya prativiSayaM nAnAtvAtsarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteH zabdAntara vaiphalyApattezca / ko aura jaba dravyArthika apekSA kI apradhAnatA tathA paryAyoMke AvirbhAvakI mukhyatA lI jAtI hai taba saMpUrNa guNoMmeM paraspara ame dabhAva nahIM banasakatA hai / kyoMki; (1) eka hI samayameM nAnA bhAvokA honA asaMbhava hai aura yadi hoM bhI to una bhinna bhinna bhAvoMke AzrayarUpa jo dravya hai vaha bhI utane hI bhedarUpa hojAyagA / (2) aura saMpUrNa guNoMke kharUpameM tathA unake AzrayarUpa dravyameM paraspara anekapanA hai / yadi una guNoMmeM paraspara bheda na ho to ve guNa bhinna bhinna na gine jAne cAhiye / (3) aura una guNoMkA AzrayabhUta jo dravya hai vaha bhI nAnAprakAra hai| yadi nAnArUpa na ho to nAnA guNoMkA Azraya kisa prakAra banasakai ? (4) aura jo aneka saMbaMdhiyoMko saMbaddha rakhanevAle saMbaMdha hai ve bhI aneka hone cAhiye / kyoMki; eka vastumeM // 182 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA aneka saMbaMdhiyoMko saMbaddha rakhanA eka saMbaMdhake dvArA nahI hosakatA hai| (5) aura una aneka guNoM karake kiyA huA upakAra | hai vaha bhI pratyeka guNakA judA judA kharUpa honese aneka prakAra hI hogA / kyoMki jo upakAra aneka upakAriyokara kiyA jAtA hai vaha ekarUpa nahIM hosktaa| (6) jo pratyeka guNakA kSetra hai vaha bhI kathaMcit bhinna bhinna hI honA cAhiye / kyoMki yadi kSetra abhinna hogA to usameM rahanevAle bhinna bhinna prayojanake dhAraka saMpUrNa guNa bhI kSetrakI apekSA ekarUpa hojaayge|| (7) isI prakAra saMsarga bhI una pratyeka saMsargiyoMkI apekSA bhinna bhinna hI hai jinako ki ve milAye rakhate hai| yadi una guNoMko mile hue rakhanevAlA saMsarga eka hI hotA to mile hue joM aneka guNa hai ve bhI saMpUrNa eka hI hojaate| (8) isI prakAra astitvAdi pratyeka dharmake vAcaka zabda bhI bhinna bhinna hai| yadi saMpUrNa guNoMkA athavA dharmokA vAcaka eka hI zabda hotA to saMpUrNa dharma eka zabdake hI vAcya artha hojAte / aura jaba eka zabdake aneko vAcya artha hojAte to anya || zabdoMkA bolanA bhI vyartha hojAtA / III tattvato'stitvAdInAmekatra vastunyevamabhedavRtterasaMbhave kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tadetA bhyAmabhedavRttyabhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannA'nantadharmAtmakasya vastunaH samasamayaM yadabhidhAyakaM vAkyaM / sa sakalAdezaH pramANavAkyAparaparyAyaH / nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAdvA krameNa yadabhidhAyaka vAkyaM sa vikalAdezo nayavAkyAparaparyAya iti sthitam / tataH sAdhUktamAdezabhedoditasapta-10 bhaGgam / iti kaavyaarthH| isa prakAra paryAyArthika nayakI apekSAse yadi vicAra kiyA jAya to yathArthameM astitvAdi jo anekoM dharma haiM ve eka kisI vastumeM| abhedabhAvase nahI rahasakate hai kiMtu kAlAdi AThoM kAraNoMke dvArA paraspara bhinnakharUpa hI rhaige| aura jaba ye isa prakAra sarve [bhinnakharUpahI hai taba inameM kAryavAhIrUpa prayojanake vaza abhedabhAvakA upacAra athavA Aropa athavA kalpanA karanI paDatI hai / isa prakAra dravyArthika nayakI mukhyatA lekara pahile dikhAye hue abhedabhAvake kAraNa athavA jaba paryAyArthika nayakI mukhyatA lete hai taba abhedabhAva samayameM nahI banasakatA hai isaliye prayojanavaza Aropita kiye hue abhedarUpake kAraNa anaMtadharmAtmaka vastukA eka hI || kahanevAlA jo vAkya ho vaha sakalAdeza hai / isIkA dUsarA nAma pramANavAkya hai / aura nayarUpa jJAnase jisakA jAnanA hotA hai| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ssAdvAda. aisA jo ekadezarUpa vastukA eka dharma hai usako jo vAkya bhedabhAvakI athavA bhedarUpa upacAra kI pradhAnatA lekara pratipAdana karai vaha vikalAdeza hai / isIko nayavAkya bhI kahate haiM / isa prakAra sakalAdeza tathA vikalAdeza siddha honese yaha kahanA bhI siddha // 183 // hotA hai ki sakalAdeza vikalAdezarUpa AdezomeMse kabhI kisIkA aura kabhI kisIkA sahArA lenese vastuke kharUpameM sAta sAta IAO) bhaMga hojAte haiM / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| ___anantaraM bhagavaddarzitasyA'nekAntAtmano vastuno vudharUpavedyatvamuktam / anekAntAtmakatvaM ca saptabhaGgIprarUpaNena sukhonneyaM syAditi sApi nirUpitA / tasyAM ca viruddhadharmAdhyAsitaM vastu pazyanta ekAntavAdino'budharUpA virodhamudbhAvayanti / teSAM prmaannmaargaacyvnmaah| ___abhI pahile yaha kahA ki jisakA pratipAdana bhagavAn sarvajJane kiyA aisA vastukA anekAntAtmaka kharUpa acche vidvAnoke vicArameM hI AsakatA hai / aura anekAMtAtmakapanekA jJAna saptabhaGgIrUpa syAdvAdakA prarUpaNa karanese hI bhaleprakAra hosakatA hai ka isaliye pIche se saptabhaGgIkA nirUpaNa bhI kiyA / paraMtu nAnA prakArake astitva nAstitva Adika parasparaviruddha dharmosahita vastuko dekhate hue ajJAnI ekAntapakSapAtI jana usameM virodha samajhate haiM / so aba yaha dikhAte haiM ki ve pramANake sacce - mArgase cyuta hai| upAdhibhedopahitaM viruddha nArtheSvasattvaM sadavAcyate ca / ityaprabuddhyaiva virodhabhItA jaDAstadekAntahatAH patanti // 24 // mUlArtha-paraspara viruddha jo astitva nAstitva tathA avaktavya ye tIna dharma padArthameM Aropita kiye gaye haiM ve yadyapi vivakSAke 2 vaza ThIka haiM isaliye viruddha nahIM haiM paraMtu vivakSAoMkA vicAra na karanevAle tathA ekAMtapakSoMke dhAraNa karanese jinakI buddhi kuMThita hogaI hai tathA jo virodhako dekhakara bhayabhIta haiM aise mUrkha manuSya mArgase patita horahe haiN| vyAkhyA-artheSu padArtheSu cetanAcetaneSvasattvaM nAstitvaM na viruddhaM na virodhAvaruddham / astitvena saha / // 183 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhaM nA'nubhavatItyarthaH / na kevalamasattvaM na viruddhaM kiM tu sadavAcyate ca / saccA'vAcyaM ca sdvaacye|| || tayorbhAvau sadavAcyate / astitvA'vaktavyatve ityarthaH / te api na viruddhe / EL vyAkhyArtha-cetana acetanarUpa padArthoMmeM rahanevAlA asatva arthAt nAstitva dharma virodhasahita nahIM hai| arthAt hamane jo cetana aura jar3arUpa saMpUrNa padArthomeM nAstitva dharmakA AropaNa kiyA hai usakA astitva dharmake sAtha rahanese kucha virodha nahIM hai| kevala || astitvake sAtha rahanese nAstitva dharma hI virodharahita ho aisA nahIM hai kiMtu astitva tathA avaktavya dharma bhI virodharahita hI hai| astitvadharmaviziSTa vastuko sat kahate hai aura jo eka sAtha virodhI dharmoke kAraNa bolA na jAsakai usako avAcya athavA avaktavya kahate haiN| ina dono dharmoko jaba ikaThThA bolate hai taba sada'vAcya kahate hai| ina dono dharmoke bhAvako jaba milAkara Jes kahai to sadavAcyatA kahate hai aura yadi judA judA kahai to sattva tathA avAcyatva athavA astitva tathA avaktavyatva kahate haiM / ye bhI dono dharma aise virodhI nahI haiM jo eka vastumeM eka sAtha na rahasakate hoN|| tathA hi / astitvaM nAstitvena saha na virudhyate / avaktavyatvamapi vidhiniSedhAtmakamanyo'nyaM na virudhyate / atha vA avaktavyatvaM vaktavyatvana sAkaM na virodhamudvahati / anena ca nAstitvA'stitvA'vaktavyatvalakSaNabhaGgatrayeNa|| sakalasaptabhaDyA nirvirodhatopalakSitA; amISAmeva trayANAM mukhyatvAccheSabhaGgAnAM ca saMyogajatvenA'mISvevAntarbhAvAditi / ___ aba Uparake kathanako spaSTa karate haiN| astitvadharmakA nAstitvadharmake sAtha rahane meM virodha nahI hai / avaktavyatva dharmakA vidhiyA niSedharUpa astitva tathA nAstitva ina dono dharmoke sAtha virodha nahI hai| athavA astitva tathA nAstitva dharma vaktavyarUpa hai isaliye yoM bhI kaha sakate haiM ki avaktavyatva dharmakA vaktavyatvadharmoM ke sAtha rahane meM kucha virodha nahIM hai| ina tIno| bhaMgomeM paraspara avirodha honese sAto hI bhagomeM avirodha samajha lenA caahiyeN| kyoMki, ye tIna hI bhaMga mukhya hai, bAkIke IPI cAra bhaMga to inhI tInoMke saMyogoMse upajate haiM isaliye unakA inhImeM aMtarbhAva hojAtA hai| __nanvete dharmAH paraspara viruddhaaH| tatkathamekatra vastunyeSAM samAvezaH saMbhavati ? iti vizeSaNadvAreNa hetumAha "upAdhibhedopahitam" iti / upAdhayo'vacchedakA aMzaprakArAsteSAM bhedo nAnAtvaM tenopahitamarpitam ( asattvasya Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 184 // | rAjai.zA. vizeSaNametat ) upAdhibhedopahitaM sadartheSvasattvaM na viruddham / sadavAcyatayozca vacanabhedaM kRtvA yojanIyam / upAdhibhedopahite satI sadavAcyate api na viruddhe / kadAcit aisI zaMkA hosakatI hai ki ye dharma paraspara viruddha hai isaliye ina tInoMkA eka eka padArthameM samAveza kaise hosakatA hai? isaliye virodha na AnemeM heturUpa vizeSaNa kahate hue uttara dete haiM ki "upAdhibhedopahitam" / arthAt ye dharma upAdhiyoMke kAraNa OM mAne gaye haiM isaliye inameM paraspara virodha nahIM hai / vivakSita kisI vastumeM khayaM rahakara usako zeSa aneka vastuoMmeMse judA karane2 vAlA jo dharma hotA hai usako upAdhi kahA hai / athavA nAnA prakArake bhinna bhinna dharmoM kA nAma upAdhi hai| usa upAdhike aneka bhedomeMse kisI eka bhedake vaza satrUpa padArthomeM sthApita kiyA huA jo asatva hai vaha virodhI nahI hosakatA hai / yahAMpara upAdhibhedopahitam' aisA jo kahA vaha nAstitvakA vizeSaNa hai tathA virodha na Anedeneke liye hetu bhI hai| arthAt yaha vizeSaNa heturUpa isaliye hai ki sat padArthameM jo nAstitva dharmakA sthApana hai vaha kisI na kisI vyAvartaka dharmake rahanese avazya mAnanA paDatA hai isaliye avirodha siddha ho / vahAMpara upAdhikA hI nAma vyAvartaka dharma hai| isI prakAra astitva dharma tathA avaktavyatva dharmameM bhI upAdhike kAraNa hI avirodha vicAra lenA cAhiye / arthAt nAnA prakArakI upAdhiyoMmeMse kisI eka upAdhikA Azraya honese hI astitva tathA avaktavyatvakA bhI nAstitva dharmake sAtha rahanemeM virodha nahI rhtaa| 20 ayamabhiprAyaH-parasparaparihAreNa ye vartete tayoH zItoSNavatsahA'navasthAnalakSaNo virodhH| na cAtraivaM; sattvA 'sattvayoritaretaramaviSvagbhAvena varttanAt / na hi ghaTAdau sattvamasattvaM parihRtya vartate pararUpeNA'pi sattvaprasaGgAt / tathA ca tadvyatiriktArthAntarANAM nairarthakyaM tenaiva tribhuvanArthasAdhyArthakriyANAM siddheH| na cA'sattvaM sattvaM parihatya vartate svarUpeNA'pyasattvaprApteH / tathA ca nirupaakhytvaatsrvshuunyteti| tadA hi virodhaH syAdyayekopAdhikaM sattvamasattvaM ca syAt / na caivaM; yato na hi yenaivAMzena sattvaM tenaivA'sattvamapi / kiM tvanyopAdhika sattvamanyopAdhikaM punarasattvam / svarUpeNa hi sattvaM pararUpeNa cAsattvam / // 184 // sArAza yaha hai ki, zItauSNatAkI taraha jo dharma parasparameMse eka dUsareko haThAkara hI rahate hai; kiMtu ekasAtha rahate hI nahI hai / una dharmokA hI eka sAtha na rahanerUpa virodha kahAjAsakatA hai| paraMtu yahApara aisA nahI hai ki eka sAtha sattva asatva dharma rhte| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI na hoN| kyoMkiH satva asattva dharmoko hama eka dUsareke sAtha abhedabhAvase rahate hue pratyakSa dekhate hai / ghar3e AdikomeM jo ghaDe AdikokI sattA rahatI hai vaha asattAko chor3akara kabhI nahIM rahatI hai| yadi sarvathA sattA hI rahai to usa padArthake atirikta 0 anya padArthoMkI apekSA bhI usa padArthakA astitva honA cAhiye / aura jo dUsarokI apekSA bhI usameM astitva rahegA arthAt || vaha padArtha dUsarokI apekSA bhI astirUpa mAnA jAyagA to usake atirikta dUsare padArthoMkA rahanA mAnanA hI nirarthaka hai| kyoMki vaha eka hI padArtha tIno lokoMke saMpUrNa padArtha kharUpa honese usIse saMpUrNa kArya siddha hosakate haiN| isa prakAra jaise satva dharma asatvako chor3akara nahIM rahasakatA hai taise hI asatva dharma bhI satvako chor3akara nahI rahasakatA hai| kyoMki sarvathA asatva hI ho arthAt jaise dhU para padArthoMkI apekSA pratyeka vastumeM asattva dharma rahatA hai taise hI yadi nija kharUpakI apekSA bhI asattva hI rahegA to kisI vastukI sattA hI na rahasakegI aura phira kucha na rahanese sarvazUnyatA hojaaygii| aura dUsarI bAta yaha hai ki virodha tabhI! AsakatA hai jaba ki sattva tathA asattva ye dono dharma eka kisI apekSAse hI mAnejAya / paraMtu aisA nahIM hai| kyoMki jisa 10 aMzakI apekSA vastuko astirUpa mAnate hai usIkI apekSA nAstirUpa nahI mAnate hai kiMtu nAstikharUpa kisI anya apekSAse mAnate haiM aura astirUpa kisI anya apekSAse / arthAt nijakharUpakI apekSA to vastuko astirUpa mAnate haiM tathA nijase bhinna vastuoMkI| apekSA usI vastuko nAstikharUpa mAnate hai| dRSTaM hyekasminneva citrapaTAvayavini anyopAdhikaM tu nIlatvamanyopAdhikAzcetare vrnnaaH| nIlatvaM hi nIlIY rAgAdyupAdhikaM varNAntarANi ca tattadraJjanadravyopAdhikAni / evaM mecakarakte'pi tattadvarNapudgalopAdhikaM vaicitryama vaseyam / na caibhidRSTAntaiH sattvAsattvayobhinnadezatvaprAptizcitrapaTAdyavayavina ekatvAttatrApi bhinnadezatvA'siddheH / pU kathaMcitpakSastu dRSTAnte dArTAntike ca syAdvAdinAM na durlbhH| anyatra bhI isI prakAra dekhA jAtA hai| kaI raMgose raMgA haA jo citra vastra hotA hai usameM jo nIlApana dIkhapaDatA hai vaha to kisI dUsarI cIjake saMbaMdhase tathA anya jo raMga hote hai ve apanI apanI kucha judI judIhI sAmagriyoMse hote hai| isI prakAra kAlA pIlA ina do varNoMkA jo raMgA huA vastra hotA hai usameM bhI jo jude jude raMga hai ve apanI apanI judI sAmagriyoMseM hI hue hai| bhAvArtha-yadyapi eka hI AdhArameM apanI apanI apekSA to saMpUrNa raMga vidyamAna hai paraMtu anya raMgoMkI apekSA anya - Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai. khAdvAdara // 185 raMgoMkA abhAva bhI mAnanA hI par3atA hai| yadi dUsaroM kI apekSA bhI abhAva nahI mAnAjAya to saMpUrNa raMga eka hI hojAne caahiye| aura yadi sarvathA asattva hI mAnAjAya kitu apanI apekSA bhI sattva nahI mAnAjAya to savoMkA abhAva hI hojAya / isaliye nija nijakI apekSA to unameMse pratyekakA sattva rahatA hai aura parakharUpoMkI apekSA asattva rahatA hai / citravicitra vastroMke dRSTAtase / aisA bhI nahIM siddha hotA hai ki sattva tathA asattva ye dono dharma hai to avazya paraMtu bhinna bhinna sthAnapara rahate ho / kyoMki citravastrAdi jo hai vaha aneka raMgokA Azraya hokara bhI akhaMDa eka hI hai aura isIliye una sapUrNa raMgokA AdhAra eka hI / mAnA jAtA hai, naki bhinna bhinna / aura phira syAdvAdiyoke pAsase kathaMcit bolanA to kahI chUTa hI nahIM gayA hai / dRSTAMtameM aura dASTautameM bhI vaha vidyamAna hai / arthAt hama na to aneka raMgoke AdhArabhUta vastrako hI sarvathA eka kahate hai aura na sattva yU asatvake Azrayako hI sarvathA abhinna kahate hai kiMtu kathaMcit satva asatvakA Azraya eka hai aura kathaMcit jude jude hai| evamapyaparitopazcedAyuSmatastabaikasyaiva puMsastattadupAdhibhedApitRtvaputratvamAtulatvabhAgineyatvapitRvyatvabhrAtRvyatvAdidharmANAM parasparaviruddhAnAmapi prasiddhidarzanAt kiM vAcyam ? evamavaktavyatvAdayo'pi vaacyaaH| ityuktaprakAreNa upAdhibhedena vAstavaM virodhA'bhAvamaprabuddhyaivA'jJAtvaiva (evkaaro'vdhaarnne| sa ca tepAM samyagjJAnasyAbhAva eva na punarlezato'pi bhAva iti vyanakti) tataste virodhabhItAH sattvA'sattvAdidharmANAM vahirmukhazemuSyA saM| bhAvito yo virodhaH sahA'navasthAnAdistasmAddhItAstrastamAnasAH / ata eva jaDAstAttvikabhayahetorabhAve'pi tathAvidhapazuvadbhIrutvAnmUrkhAH paravAdinastadekAntahatAH / teSAM sattvAdidharmANAM ya ekAnta itaradharmaniSedhena / OM svAbhipretadharmavyavasthApananizcayastena hatA iva hatAH patanti skhalanti / patitAzca santaste nyAyamArgAkramaNenA| samarthA nyAyamArgAdhvanInAnAM ca sarveSAmapyAkramaNIyatAM yAntIti bhaavH| __ he ciraMjIva ! yadi itanepara bhI tume saMtopa nahIM huA to jo pitA honA, putra honA, mAmA honA, bhAnajA honA, kAkA honA, tathA bhatIjA honA ityAdi dharma paraspara viruddha honepara bhI jo eka hI puruSameM saMbaMdhake vaza pAye jAte hai unake viSayameM kyA kahoMge? bhAvArtha-jisa prakAra ye dharma viruddha hokara bhI eka purupameM rahasakate hai usI prakAra astitva nAstitvAdi dharma bhI eka eka vastumeM rahasakate hai / isI prakAra avaktavyatvAdi dharma mI samajhalene cAhiye / isa prakAra hamane jo saMbadhake vizeSapanese saccA virodhAbhAva // 185 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikhAyA hai usako nahIM samajhakara hI vAdI virodhase bhayabhIta horahe haiN| arthAt sUkSmarUpase vicAra na karanese astitva nAstitvAdika dharmokA bAhya sthUla vicAra karanevAlI dRSTike dvArA jo paraspara sAtha na rahasakanerUpa doSa saMbhavatA hai usase ve trasta hocuke hai| isIliye ve jar3a hai arthAt bhayakA saccA kAraNa na honepara bhI ve vinA hetu ajJAnI pazuoMke samAna Darate hai isaliye ve paravAdI murkha haiM aura ekAMtapakSa dhAraNa karaneke kAraNa khinna horahe haiN| arthAt una satvAdi dharmomese anicchita dharmakA sarvathA niSedha karake icchita dharmako siddha karanerUpa jo ekAnta pakSapAta hai usake dhAranese jaise koI hatazakti hokara par3ajAtA hai usI prakAra aneka doSa dIkhanepara hatAza hokara gira par3ate hai| aura girate hue nyAyamArgakA AkramaNa karanemeM asamartha honese usa mArgameM gamana karate hue pathiko dvArA padadalita hote haiN| NI yadvA patantIti pramANamArgatazcyavante / loke hi sanmArgacyutaH patita iti paribhASyate / atha vA yathA vajrA diprahAreNa hataH patito mUrchAmatucchAmAsAdya niruddhavAkprasaro bhavati evaM te'pi vAdinaH svA'bhimataikAntavAdena / kA yuktisaraNimananusaratA vajrAzaniprAyeNa nihatAH santaH syAdvAdinAM purato'kiMcitkarA vAGamAtramapi noccAra-1] yitumIzata iti| NI athavA par3anekA artha nyAyamArgase cyuta honA karanA caahiye| jagatmeM usako patita kahate haiM jo satmArgase cyuta hojAtA hai| athavA jaise vajrAdikase tAr3ita honepara manuSya bhUmipara gira par3atA hai aura adhika mUrchAko prApta hojAnese eka vacana bhI nahI bola-16 sakatA hai usI prakAra ekAntapakSapAtI kuvAdI bhI yuktimArgakA anusaraNa na karanerUpa svayaM mAne hue ekAntavAdarUpI vajrapAtase tAr3ita hokara syAdvAdiyoMke sanmukha nisteja ho jAte hai aura eka vacanakA bhI uccAraNa nahI karasakate hai / stutike jo kA 'aprabuddhyaiva' zabdameM 'eva' zabda milA huA hai usakA nizcayarUpa artha hotA hai aura usase unakA jJAna sarvathA mithyA hI hai; kiMtu lezamAtra bhI saccA nahI hai aisA sUcita hotA hai| atra ca virodhasyopalakSaNatvAdvaiyadhikaraNyamanavasthA saMkaro vyatikaraH saMzayo'pratipattiviSayavyavasthAhAnirityete'pi parodbhAvitA doSA abhyuuhyaaH| tathA hi / sAmAnyavizeSAtmakaM vastvityupanyaste pare upAlabdhAro bhava nti / yathA sAmAnyavizeSayovidhipratiSedharUpayorviruddhadharmayorekatrA'bhinne vastunyasaMbhavAcchItoSNavaditi viro Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamA dhaH / na hi yadeva vidheradhikaraNaM tadeva pratiSedhasyAdhikaraNaM bhavitumarhati ekarUpatApatteH / tato vaiyadhikaraNyamapi rAjai.zA. bhavati / aparaM ca yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM yena ca vizeSasya tAvapyAtmAnau ekenaiva svabhAvenAdhikaroti / / // 186 // dvAbhyA vA svabhAvAbhyAm ? ekenaiva cettatra pUrvavadvirodhaH / dvAbhyAM vA svabhAvAbhyAM sAmAnyavizeSAkhyaM khabhA |vadvayamadhikaroti tdaa'nvsthaa| tAvapi svabhAvAntarAbhyA tAvapi svabhAvAntarAbhyAmiti / / mUla stutimeM eka virodhakA hI nirAkaraNa kiyA hai paraMtu vaha saMketamAtra hai, isaliye vAdIke dikhAye hue vaiyadhikaraNya, anavasthA, saMkara, vyatikara, saMzaya, apratipatti tathA viSayavyavasthAhAni ina doSoMkA bhI nirAkaraNa Uparase vicAranA cAhiye / vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai aisA hamAre kahanepara anyavAdI doSa uThAte hai ki vidhi tathA niSedharUpa jo sAmAnya aura vizeSa dharma haiM ve zIta uSNatAke samAna eka sthAnameM nahI rahasakate hai isaliye virodha sabhava hotA hai|jo vastu astitvakA AdhAra hai vahI pratiSedha dharmakA AdhAra nahIM hosakatI, nahI to vidhi aura niSedha eka hI hojaayNge| isa prakAra vaiyadhikaraNya doSa bhI AtA hai| aura jisa Y ke svarUpase vastu sAmAnya dharmakA Azraya hai tathA jisa svarUpase vizeSa dharmakA Azraya hai una donoM kharUpoMko vaha jo vastu apane 1 adhIna rakhatI hai so apane kisI eka hI svabhAvase athavA jude jude khabhAvoMse ? yadi eka hI svabhAvase una dono svarUpoMko dhAratI hai to pUrva kahe anusAra virodha sabhava hai aura jude jude khabhAvoMse yadi una sAmAnyavizeSarUpa do khabhAvoMko vaha vastu V apanemeM dhAratI ho to Age bhI aise hI do do khabhAva mAnane par3eMge isaliye kahIM sthiti hI na rhegii| kyoMki, una do khabhA voMko dhAraNa karanekeliye bhI anya do khabhAva mAnane hI cAhiye tathA phira bhI una do khabhAvoMko dhAranekeliye dUsare do khabhAva mAnane cAhiye / isa prakAra kahI bhI ThikAnA nahI rahegA / isIko anavasthA doSa kahate hai| yenAtmanA sAmAnyasyAdhikaraNaM tena sAmAnyasya vizeSasya ca, yena ca vizepasyAdhikaraNaM tena vizeSasya sAmAnyasya ceti saMkaradoSaH / yena svabhAvena sAmAnyaM tena vizeSo, yena vizeSastena sAmAnyamiti vyatikaraH / tatazca vastuno'sAdhAraNAkAreNa nizcetumazakteH sNshyH| tatazcA'pratipattiH / tatazca pramANaviSayavyavasthAhAniriti / ete ca doSAH syAdvAdasya jAtyantaratvAnniravakAzA eva / ataH syAdvAdamarmavedibhiruddharaNIyAstattadupapattibhiri | svatantratayA nirapekSayoreva sAmAnyavizeSayorvidhipratiSedharUpayostepAmavakAzAt / 6 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAdvAdama. kathaMcit astirUpa hai aura kathaMcit nAstikharUpa hai / bhAvArtha- isa caturtha bhedake do pakSose yaha dikhAyA hai ki eka hI vastu rAjai.zA. kathaMcit vidyamAnarUpa tathA kathaMcit abhAvarUpa hai| // 18 // | he vipazcitAM nAtha saMkhyAvatAM mukhya! iyamanantaroktA nipItatattvasudhodgatodbhAraparamparA taveti prakaraNAtsAmakAdvA gamyate / tattvaM yathAvasthitavastusvarUpaparicchedastadeva jarAmaraNApahAritvAdvivudhopabhogyatvAnmithyAtvavipominirAkariSNutvAdAntarAhAdakAritvAcca pIyUSaM tattvasudhA / nitarAmananyasAmAnyatayA pItA AsvAditA yA tattvasudhA tasyA udgatA prAdurbhUtA tatkAraNikA udgAraparamparA udgaarshrennirivetyrthH| yathA hi kazcidAkaNThaM pIyUparasamApIya tadanuvidhAyinImudgAraparamparAM muJcati tathA bhagavAnapi jarAmaraNApahAritattvAmRtaM svairamAsvAdya tadrasAnuvidhAyinI prastutA'nekAntavAdabhedacatuSTayIlakSaNAmudgAraparamparAM deshnaamukhenodgiirnnvaanityaashyH| / he vidvAnoke nAtha! arthAt prakhyAta paNDitoke mukhiyA ! yaha abhI kahI jo syAnnityAnityAdirUpa vyAkhyA hai vaha aisI bhAsa-|| jAtI hai mAnoM Apane jo tatvarUpI sudhAkA pAna kiyA hai usase uThI huI udgArokI paraMparA hai| prakaraNavaza athavA Apake saMbaMdhakAsa varNana honese hama jAnate hai ki vaha udgAraparaMparA ApakI hI hai| jisa prakAra padArtha hai unakA usI prakAra nizcaya karaneko tatva kahate haiM / jarAmaraNakA nAza karanevAlA honese, vivudhokA ( vidvAn tathA paNDitokA ) upabhogya honese, mithyAtvarUpI viSako || nirviSa karanevAlA honese tathA hRdayako AlhAdakArI honese yaha tatvajJAna hI amRta hai| bhAvArtha-jisake pInese buDhApA na ho / tathA maraNa na ho usIko sudhA kahate haiM / tathA vibudha nAma vidvAnoMkA tathA devoMkA hai so jisa prakAra sudhAko vibudha pIte haiM arthAt devatA pIte haiM usI prakAra isa tatvarUpI sudhAko bhI vivudha pIte haiM arthAt vidvAn pIte hai| jisa tatvasudhAko dUsare nahIM pIsake haiM aisI tatvasudhAko jo Apane pIyA hai usameMse utpanna hue udgAroMkI yaha paraMparA samajhanI cAhiye jo syAdasti syAnnAsti ityAdi vacana nikale hai / sArAMza yaha hai ki jisa prakAra koI prANI galetaka amRta pIkara pIche vAraMvAra DakAra letA hai usI Mal // 188 // prakAra bhagavAnne bhI khAdhIna hokara jarAmaraNakA nAzaka tatvarUpI amRta pIkara usake anaMtara upadezake vahAne honevAlI anekAMtake aMzarUpa syAdasti syAnnAsti, syAnnityaM syAdanityam , syAdvaktavyaM khAdavaktavyam , syAtsamAnaM syAdasamAnam aise cArabhedarUpa yaha udgAroMkI paraMparA nikAlI hai| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. // 187 // sapUrNa doSoMkA grahaNa isI virodhazabdase hosakatA hai| aisA artha mAnanepara 'virovase bhayabhIta hokara' aise gandakA artha | rA.jai.zA. aisA hI karanA cAhiye ki 'virodha vaiyadhikaraNya anavasthA Adika jo dopa saMbhava hosakate hai unase bhayabhIta hokara' / isa prakAra OM sAmAnya doSavAcI virodha zabdase hI saMpUrNa doSoMkA grahaNa hosakatA hai / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| ___ athA'nekAntavAdasya sarvadravyaparyAyavyApitve'pi mUlabhedApekSayA cAturvidhyAbhidhAnadvAreNa bhgvtstttvaa'mRtrsaasvaadsauhitymupvrnnynnaah| yadyapi anekAntavAda saMpUrNa dravya paryAyoMmeM vyApatA hai paraMtu mukhya bhedoMkI apekSA usako cAra prakArase dikhAte hue tathA bhagavAnne tatvarUpI amRtarasakA AkhAdana karAkara hamArA atyaMta hita kiyA isa vAtakA varNana karate hue aba bolate hai| syAnnAzi nityaM sadRzaM virUpaM vAcyaM na vAcyaM sadasattadeva // vipazcitAM nAtha nipItatattvasudhodgatodgAraparampareyam // 25 // malArtha-he vidvAnoke ziromaNi prabho! Apane jo anekAnta tatvarUpI amRtako pIyA usIse yaha udgAra utpanna huA hai ki eka hI vastu kathaMcit nazvara hai kathaMcit nitya hai, kathaMcit samAna hai, kathaMcit asamAna hai, kathaMcit vaktavya hai kathaMcit OM avaktavya hai, kathaMcit satrUpa hai aura kathaMcit asatrUpa hai| vyAkhyA-syAdityavyayamanekAntadyotakamaSTAsvapi padeSu yojyam / tadevAdhikRtamevaikaM vastu syAtkathaMcinnAzi vinazanazIlamanityamityarthaH / syAnnityamavinAzadharmItyarthaH / etAvatA nityAnityalakSaNamekaM vidhAnam / tathA syAtsadRzamanuvRttihetusAmAnyarUpam / syAdvirUpaM vividharUpaM visadRzapariNAmAtmakaM vyaavRttihetuvishessruupmityrthH| 5 anena sAmAnyavizeSarUpo dvitIyaH prkaarH| vyAkhyArtha-anekAnta arthakA prakAzaka jo 'syAt' avyaya pada hai usako ATho hI vacanoMke sAtha lagAnA cAhiye / jaise // 187 // 1 (1) syAt nAzi, (2) syAt nityam , (3) syAt sadRzam , (4) syAdvisadRzam , (5) syAdvAcyam , (6) syAt na vA cyam , (7) syAt sat , (8) syAt asat aise ATho hI pakSoM meM syAt zabda lagAyA jAtA hai| jo pratyeka liGgokA, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka vacanakA tathA pratyeka vibhaktIkA saMbandha honepara apane AkArako na badalai usako avyaya kahate haiN| avyaya hai so zabdokA | eka bheda hai| zlokameM jo 'tadeva' zabda par3A hai usakA artha aisA hotA hai ki-vahI prakaraNagata eka vastu / syAt zabdakA artha kathacit hotA hai / arthAt eka hI vastu kathaMcit nAzarUpa khabhAvakari sahita hai| bhAvArtha-anitya hai / yaha to prathama pakSakA artha huaa| dUsare pakSakA artha aisA hai ki syAt nitya hai arthAt jo vastu anitya thI vahI kathaMcit avinazvaradharma sahita hai| ina do pakSoke kahanekA yaha abhiprAya huA ki eka hI vastu nityAnityapane kari sahita hai arthAt kathaMcit nityAnityapanA vastukA eka prakAra lakSaNa hai / yaha nityAnityapanA vastukA eka aMga hai / tIsare pakSameM jo syAt sadRza kahA hai usakA artha aisA hai ki vahI eka vastu kathaMcit sAdhAraNa dharma viziSTa hai / jisa samAnatArUpa dharmake dvArA vastuke pratyeka paryAyameM tathA anya vastuoMmeM bhI samAnapanA bhAsatA ho usI dharmako sAdhAraNa dharma athavA anuvRttihetu sAmAnya kahate hai| caturtha pakSakA artha aisA hai ki vahIM eka vastu kathaMcit asamAna hai / jisa dharmake dekhanese usa dharmaviziSTa vastuko anya vastuoMse bhinna samajha sakate hai usa dharmako asamAna athavA vizeSa yA visadRza athavA vyAvRttihetu asAdhAraNa dharma kahate haiN| ina dUsare do pakSoke varNanase vastukA sAmAnyavizeSAtmakapanA dUsarA kharUpa batAyA hai| tathA syAdvAcyaM vaktavyam / syAnna vaacymvktvymityrthH| atra ca samAse'vAcyamiti yuktaM tathApyavAcyapadaM yonyAdau rUDhamityasabhyatAparihArArtha na vAcyamityasamastaM cakAra stutikAraH / etenAbhilApyA'nabhilApyasvarUpastRtIyo bhedH| tathA syAtsad vidyamAnamastirUpamityarthaH / syAdasattadvilakSaNamiti / anena sadasadAkhyA caturthI vidhaa| isI prakAra pAMcaveM chaTe pakSoMkA yaha artha hai ki vahI vastu kathaMcit vAcya hai tathA kathaMcit nahIM vAcya hai; arthAt avaktavya hai| yahAMpara zlokameM yadi stutikartA cAhate to 'vAcya nahIM' ina do zabdoMkI jagaha 'avAcya' aisA saMkSipta eka zabda bhI] kahasakate the paraMtu lokameM avAcya zabdakA artha kutsita yoni Adika hotA hai isaliye saMkSipta eka zabda na kahakara nahIM vAcya | aise do zabda hI kahe haiN| ina tRtIya do pakSoke kahanese vastukA aisA kharUpa pratibhAsita hotA hai ki vastuko kathaMcit to| vacanadvArA kahasakate hai aura kathaMcit kaha hI nahIM sakate hai| isI prakAra sAtaveM tathA AThaveM bhaMgose yaha dikhAte hai ki vastu Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamayaMcit agnirUpa hai aura kathanit nAmnimarUpa hai / bhAvArtha-pama natu bheda ko bhoga mA divA vipakSI bannu / gaje.yA. kavaMcit vidyamAnarUpa nathA kathaMnit abhArarUpa hai| // 18 // he vipazcitAM nAtha saMkhyAvatAM mukhya! iyamanantagekkA nipItanatvagudhojanohAsArampaga noti prakaraNAtmAnapAdvA gamyate / tatvaM yathAvasthitavastubampaparicchedastadeva jagamagaNApahArivAdiyopabhogyatvAnnidhyAtvaviro-" minirAkariSNutvAdAntarAhAdakAritvAca pIyUpaM tanyamudhA / nitarAmananyamAnAnganayA pInA AnyAdinA yA / / tattvasudhA tasyA udgatA prAdurbhutA tarakAraNikA udAraparamparA uddhAra zreNinityarthaH / vasA hi kazcidAruNThaM pIyUSa ! rasamApIya tadanuvidhAyinImudgAraparamparAM muzani tathA bhagavAnapi jarAmaraNApArinacAmRtaM baramAnyAya tadrasAnuvidhAyinI prastutA'nekAntavAdabhedacatuSTayIlakSaNAmugAraparamparAM dezanAnunodgINa yaanityaashyH| . he vidvAnoke nAya! arthAt pradhyAna paNDitoke duniyA ! yA janI kahI jo sAmanyAginyAviramAgAsalI nAma tI hai mAnoM Apane jo natvarUpI suvAkA pAna liyA usane uThI mAgehI pa tA calA varNana honese hama jAnate hai ki vAda udgAraparaMpaga ApakI rAzima para pAnI para nibhA karane ko tata kahate haiM / jarAmaraNakA nAza karanegalA honase, niyohA (pilAn tathA pariyoga) upabhogya honene, minApakIpiko nirvipa karanevAlA honeme tathA udayako mAlAkArI hone kA nalagAnadInana / bhArtha-nAma pIneme gumpA naho tathA maraNa na ho usIko mubhA kahate haiN| tathA buidha nAma mimanonayA deinmomi prakArako pAne hai ayon| devatA pIte haiM usI prakAra ina natvarUpI mubhAko bhI viSa pIne mazIna pirAn pImi naganumAmo mare nI pIna hai premI tatvasudhAko jo Apane pIyA ugameMge utpaja hue. umArohI yaha paraMparA magaranI nAhiye jo mAmi myAgAmi ityAdi vanana nikale haiM / sArAMza yaha hai ki jisa prakAra koI pANI gotA ana pIkara pIche vAgAra kAra letA hai unI / prakAra bhagavAnne bhI sAdhIna hokara jarAmaraNakA nAzaka tatvarUpI bhagata pIkara usake anaMtara upadena nahAne honevAlI anekAM // 18 // kAtake aMzarUpa spAdani syAnnAmi, myAnityaM syAdanityam, sAhalayaM sAdarakA , gAsamAne mpAdanamAnam me cArabhedampa! yaha udgAroMkI paraMparA nikAlI hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha vA yairekAntavAdibhirmithyAtvagarala bhojanamAtRpti bhakSitaM teSAM tattadvacanarUpA udgAraprakArAH praakprdrshitaaH| yaistu pacelimaprAcInapuNyaprAgbhArAnugRhItairjagadguruvadanenduniHsyandi tattvAmRtaM manohatya pItaM teSAM vipazcitAM yathArthavAdaviduSAM he nAtha iyaM pUrvadaladarzitollekhazekharA uddvAraparampareti vyAkhyeyam / athavA aisA artha karanA cAhiye ki jina ekAntavAdiyoMne mithyAtvarUpI viSabhojana tRptiparyata khAyA hai una sabake vacano dvArA nikale hue nAnA prakArake udgAra to pahile dikhA cuke hai paraMtu vipAka samayako prApta hue pUrvavaddha karmoMke bhArase anugRhIta jina manuSyone jagadguru bhagavAnke mukhacaMdrase jharatA huA vacanarUpI tatvAmRta pIyA una yathArtha vaktA vidvAnoMke mukhase nikalI huI jisakA ki zlokake pahile Adhe hissemeM uccAraNa kiyA hai aisI yahI sarvotkRSTa udgAraparaMparA hai / ete ca catvAro'pi vAdAsteSu teSu sthAneSu prAgeva carcitAH / tathA hi / AdIpamAvyometi vRtte nityA'nityavAdaH / anekamekAtmakamiti kAvye sAmAnyavizeSavAdaH / saptabhaGgayAmabhilApyA'nabhilApyavAdaH sadasadvAdazca / iti na bhUyaH prayAsaH / iti kAvyArthaH / ina syAnnitya syAt anityAdi cAro hI vAdoko hama yathAprasaMga dikhAcuke hai isaliye phirase dikhAnekA prayAsa karanA vyartha hai / 'AdIpamAvyoma' ityAdi pAMcaveM kAvya meM to nityAnityavAdakA vivecana hai; 'anekamekAtmakam' ityAdi caudahaveM kAvyameM dUsare sAmAnyavizeSarUpa vAdakA vicAra hai aura cauvIsaveM kAvyakI vyAkhyAmeM tIsare vaktavyaavaktavyakharUpakA nirUpaNa hai tathA cauthe astinAstivAdakA bhI pratipAdana vahAM hI hai| isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huA / idAnIM mityAnityapakSayoH parasparadUSaNa prakAzanabaddhalakSatayA vairAyamANayoritaretarodIritavividhahetuhetisaMnipAtasaMjAtavinipAtayorayatnasiddhapratipakSapratikSepasya bhagavacchAsanasAmrAjyasya sarvotkarSamAha / aba yaha dikhAte hai ki jo sarvathA nitya tathA anityapakSa mAnanevAle aura paraspara doSa dikhAnA hI hai mukhya kartavya jinhoMkA aise tathA jo eka dUsarekA khaMDana karanekI icchAse nAnAprakArake hetuvacanarUpI zastroMkA prahAra karanese bhUmipara vairiyoMke samAna par3ate hue aise jo, he bhagavan ! Apake vAdI hai unakA nirAkaraNa Apasake khaMDana karanese hI binA prayatna hojAtA hai isaliye Apake zAsanakA vaibhava sarvotkRSTa svayameva ho rahA hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. rAjai.zA. // 189 // ya eva doSAH kila nityavAde vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu jayatyadhRSyaM jinazAsanaM te // 26 // mUlArtha sarvathA nityapakSa mAnanemeM jaise dopa saMbhavate hai taise hI sarvathA anitya mAnane meM bhI saMbhavate hai / bhAvArtha-jisa ri sarvathA anityavAda mAnanemeM nityavAdI kucha dUSaNa dikhAtA hai usIprakAra sarvathA nityapakSameM anityapakSavAlA bhI kucha dUSaNa 7 dikhAtA hai isaliye ekadUsarese hI una donoMkA nirAkaraNa hojAtA hai / isa prakAra he bhagavan / kaMTakokA nAza paraspara hI hojA-198 nepara ApakA jinazAsana vinAparizrama yoM hI vijayalakSmIko prApta horahA hai| __ vyAkhyA-kileti nishcye| ya eva nityavAde nityaikAntavAde dopA anityaikAntavAdibhiH prasaJjitAH krama5 yogapadyAbhyAmarthakriyA'nupapattyAdayasta eva vinAzavAde'pi kSaNikaikAntavAde'pi samAstulyA nityaikAntavAdi bhiH prasajyamAnA anyUnAdhikAH / tathA hi / * vyAkhyArtha-lokameM jo 'kila' zabda par3A hai usakA artha 'nizcayase' aisA hotA hai / jo dopa sarvathA nityapakSa mAna nemeM sarvathA anitya pakSa mAnanevAloMne dikhAye hai ve hI anityapakSameM arthAt sarvathA kSaNikapakSa mAnaneMmeM nityapakSavAlone dikhAye hai| ve hI kahanese aisA abhiprAya hai ki dono pakSoMmeM samAna hI dopa saMbhava hai; na to hIna haiM aura na adhika / kamase athavA ekasAtha * prayojanIbhUta kriyAoMkA na hosakanA ityAdi ve dUSaNa hai| nityavAdI pramANayati 'sarva nityaM sattvAt / kSaNike sadasatkAlayorarthakriyAvirodhAttallakSaNaM sattvaM nAvasthAM vanAtIti / tato nivartamAnamananyazaraNatayA nityatve'vatiSThate / tathA hi / kSaNiko'rthaH sanvA kArya kuryAdasanvA ? gatyantarA'bhAvAt / na tAvadAdyaH pakSaH, samasamayavartini vyApArA'yogAt sakalabhAvAnAM parasparaM kAryakAraNabhAvaprAptyA'tiprasaGgAcca / nApi dvitIyaH pakSaH kSodaM kSamate; asataH kAryakaraNazaktivikalatvAt / anyathA zazavipANAdayo'pi kAryakaraNAyotsaharan vizeSA'bhAvAt' iti / nityavAdI anityavAdIse kahatA hai ki sat honeke kAraNa sapUrNa vastu nitya hI hai| jo nitya hotA hai vahI sat yA astirUpa // 18 // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasakatA hai| jo kSaNika hogA arthAt kSaNakSaNamAtrameM naSTa hojAtA hogA vaha na to apane rahate hue hI koI kriyA karasakatA hai jisase || ki kucha prayojana sadhai; aura na naSTa honepara hii| isaliye vastuko kSaNika mAnanese kisI prakAra bhI sthiratA nahIM hosakatI hai| ii prakAra aneka dUSaNa saMbhava honese tathA anya zaraNa na dIkhanepara lauTakara nityapakSameM hI vizvAsa jamatA hai / bhalA kSaNika padArtha apanI sthitike samaya hI kAryoko karatA hai ki naSTa hojAneke bAda? kyoMki usameM dUsarA vicAra to ho hI nahI sakatA hai| padArtha vidyamAna rahaneke samaya usa padArthase kAryakI utpatti honA mAnanA to ThIka nhiiN| kyoMki, kSaNika padArtha jisa samaya utpanna hotA hai usI samaya ThaharatA hai, phira to naSTa hI hojAtA hai isaliye jabataka khayaM bhI utpanna nahI hocukA hai kiMtu utpanna horahA hai tabataka dUsareko utpanna kisa prakAra karasakatA hai ? bhAvArtha-pratyeka vastuse kucha kArya tabhI hosatA hai jaba vaha vastu utpanna hocukatI hai| aura yadi kAryake sAtha upAdAna kAraNarUpa paryAyakA kucha saMvandha hI nahIM hotA kiMtu pUrva paryAya AgekI koI paryAya utpanna kiye binA hI naSTa hojAtA ho to samagra vastu parasparameM bhI eka dUsareke kAryakAraNarUpa kyoM nahI hojAte 2 isa prakAra kSaNika padArthase || utpattike samaya kArya utpanna honA to ho nahIM sakatA hai paraMtu padArtha naSTa hojAneke anaMtara bhI usa naSTa hue padArthase kisI| HalkAryakI utpatti honA asaMbhava hI hai| kyoMki jaba kAraNarUpa padArtha khayaM hI vidyamAna nahIM hai taba dUsare kAryoMko kyA utpanna karaigA ? nahI to kharaghoSake sIgose bhI kucha kArya utpanna honelage to kauna rokaigA ? kyoMki, asatpanese donomeM kucha vizeSatA to hai nAhIM nhiiN| isa prakAra nityavAdI anityapanA mAnanemeM doSa dikhAtA hai| anityavAdI nityavAdinaM prati punarevaM pramANayati 'sarva kSaNika sattvAt , akSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAdarthakriyAkAritvasya ca bhAvalakSaNatvAt / tato'rthakriyA vyAvarttamAnA svakroDIkRtAM sattAM vyAvazartayediti kssnniksiddhiH| na hi nityo'rtho'rthakriyAM krameNa pravartayitumutsahate, pUrvArthakriyAkaraNasvabhAvopamarda-al dvAreNottarakriyAyAM krameNa pravRtteH; anyathA pUrvakriyAkaraNA'virAmaprasaGgAt / tatsvabhAvapracyave ca nityatA | prayAti; atAdavasthyasyA'nityatAlakSaNatvAt / ___ aba anityavAdI nityavAdIke samakSa isa prakAra apanA anityapanA siddha karatA hai ki satrUpa honese saMpUrNa padArtha kSaNika hI haiN| yadi kSaNika na mAnakara nitya hI mAne jAya to jisase kucha prayojana sadhasakatA ho aisI kriyA na to kramase hI upajasakatI hai aura Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdamaM. rA.jai.zA // 19 // nitya pUrvakriyA hotI ki na ekasAtha / jo prayojanakArI kriyAkA honA hai vaha to kUTastharUpa sthitiko badalanevAlA hI hai / kyoMki, jo padArthameM kriyAkA dhu parivartana hotA hai vaha tabataka nahI saMbhava hai jabataka usa padArthakA khayaM parivartana na mAnA jAya / isaliye jo prayojanabhUta kriyA badalegI vaha apane sAtha rahanevAlI sattAko avazya bdlaadegii| aura jaba sattA badalegI taba kSaNikapanA hogA hii| jo padArtha sarvathA sadA nitya hai arthAt kUTastha hai usake dvArA prayojanIbhUta kriyAkI utpatti kramase to ho nahIM sakatI hai| kyoMki, jaba pUrvameM pravartatI huI kriyAkA nAza hojAyagA tamI pahilI kriyA badalakara dUsarI kriyA hosakaigI / jaba padArtha sarvathA nitya hai to usameM na to pUrva kriyAkA nAza hI saMbhava hai aura na uttarakriyAkI utpatti hI saMbhava hai / yadi pUrvakriyAkA vinAza hue binA hI uttara kriyAkA prAdurbhAva hotA ho to pratyeka padArthakI pUrvakriyA naSTa hI na hotI kiMtu calatI hI rahatIM / aura yadi pUrva kriyAkA nAza hokara uttara kriyAkI utpatti honA mAnate hai to pUrvakhabhAvakA nAza honA hI anityapanA hai isaliye nityapanA nahIM rahatA hai / kyoMki, jaisAkA taisA na rahaneko hI anityatA kahate hai| ___ atha nityo'pi kramavartinaM sahakArikAraNamarthamudIkSamANastAvadAsIt / pazcAt tamAsAdya krameNa kArya kuryAditi cenna; sahakArikAraNasya nitye'kiMcitkaratvAt, akiJcitkarasyApi pratIkSaNe'navasthAprasaGgAt / nApi yaugapadyena nityo'rtho'rthakriyAM kurute; adhyakSavirodhAt / na hyekakAlaM sakalAH kriyAH prArabhamANaH kazcidupalabhyate / karotu vaa| tathApyAdyakSaNe eva sakalakriyAparisamAptardvitIyAdikSaNeSvakurvANasyA'nityatA balAdADhaukate; karaNAkaraNayorekasminvirodhAt' iti| zaMkA-jisase kArya utpanna honevAlA hai vaha cAhai nitya hI hai paraMtu pratyeka upAdAnakAraNa sahakArI kAraNoM kI pratIkSA avazya karatA hai aura sahakArI padArtha kramavartI hote hai isaliye sahakArI jaba milate hai tabhI upAdAna kAraNa kAryako jana sakatA hai, kiMtu pahile nahI / isa prakAra nitya padArthase bhI kramapUrvaka kAryakI utpatti honA anucita nahIM hai| uttara-yaha kahanA ThIka nahI hai| OM y kyoMki jo sarvathA kUTastha hai usameM sahakArI bhI kucha pheraphAra nahIM karasakatA hai| aura jo kucha kara hI nahIM sakatA hai usakI sahAyatAkI bhI pratIkSA yadi nityapadArtha kArya utpanna karanemeM karai to kahIM ThikAnA hI nahI rahai / kadAcit nityavAdI kahegA ki nitya padArtha jo kucha kriyA karanI hotI hai unako ekasAtha hI karadetA hai paraMtu yaha kahanA bhI mithyA hai| kyoMki, prayojanakArI // 19 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA sarvatra kramase hI hotI dIkhatI hai / aisA koI bhI padArtha nahIM dIkhatA hai jo apanese utpanna honevAlI saMpUrNa kriyAoMko ekasAtha hI paidA karade / athavA ekasAtha hI saMpUrNa kriyAoMko karadetA ho to bhI Adike samayameM hI saMpUrNa kriyA hojAnese dvitIyAdi samayoMmeM niSkriya mAnanA par3egA isaliye nivAraNa karate karate bhI anityatA Apar3atI hai / kyoMki; ekatarahake khabhAvavAlA padArtha usIko kahasakate hai jisameM karanerUpa na karanerUpa Adika khabhAvomeMse koI eka hI svabhAva sadA zAzvatA rahatA IN ho / jisa padArthameM kabhI to kriyA karanerUpa khabhAva pAyA jAtA hai aura kabhI nahIM karanerUpa, vaha kUTastha nitya kaise hosakatA hai | khabhAvoMkA parivartana hote rahaneko hI anityatA kahate hai| tadevamekAntadvaye'pi ye hetavaste yuktisAmyAdviruddhaM na vyabhicarantItyavicAritaramaNIyatayA mugdhajanasya dhyAbhaya polAdayantIti viruddhA vyabhicAriNo'naikAntikA iti / atra ca nityAnityaikAntapakSapratikSepa evoktH| palakSaNalAdha sAmAnyavizeSAdyakAntavAdA api mithastalyadopatayA viruddhA vyabhicAriNa eva hetUnupaspRzantIti prinnaavniiym| IN pakSa gAyanamA nirAzanitya donoM hI pakSoMke mAnanemeM jo eka dUsareke Upara dopAropaNa karake donoM pakSoMko sadoSa ThaharAne meM aneka va visAla nAgaMpUrNa maukI suskiyAM donoM hI tarapha ghaTanese samAna hai| aura dono tarapha samAna hone ke kAraNa donoM hI pakSomeM| jayagarI vizeSa bhAvAmAge saMgaNana vikatA tathA jabataka pUrNa vicAra na kiyA jAya tabhItaka ramaNIya mAlama par3anese bhole | mAyAko nAkara bhagA dI galige ye hai bhanekAnnika bhI hai / jima hetuke sunanese pakSa sAdhyameM sacce jhUThepanekA sAbhAone lagatAnagIna ga dapara nizAnitya ekAnta pakSakA khaNDana to nAma lekara kiyA hai paraMtu | VAga lenA vijigI kAra kA mAmAnya vizeSAdi tInoM ekAntavAda bhI eka dagareke sAtha vinAra ] mogaragAmavikAntavAka bhI hetu niyamase viruddha hai so ninAra karalenA caahiye| yAyAyate--paramparetyAdina kATakara zudrazatrugvekAntabAdipu paramAragie matma, para-ITH yAntIgIlA: gandogamandavAditi parasparabhyaMminasne', he jina! te tava zAmanA callAn mante vinAmagupayAntIlagavaMtIlA gundhopamandataditi parasa sAjhAdapranpaNanipuNaM dvAdazAlImA ganimAkAnAM kaNTakAnAM va bhimAkAnAM kaNTakAnAM svavamundiyAvenavAbhAvAdAyamapaga S sIpa giraNAnitya jima henuke mana ramaNIya mAlUma paDane vyAkhyAgate-pagArelAvanAroka bhItInoM ekAntabAda bhI nAma lekara kiyA hai paraMtu / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. bhavanIyaM "zaktArhe kRtyAzceti" kRtyavidhAnAddharSitumazakyaM dharpitumanaha vA jayati sarvotkarSeNa vartate / yathA kazcimahArAjaH pIvarapuNyaparIpAkaH parasparaM vigRhya svayameva kSayamupeyivatsu dviSatsu ayatnasiddhaniSkaNTakatvaM samRddha rAjyamupabhuJjAnaH sarvotkRSTo bhavatyevaM tvacchAsanamapi / iti kaavyaarthH| aba zlokake bAkI rahe Adhe hissekA bhI artha dikhAte haiN| vaha AdhA zloka "parasparadhvaMsiSu kaNTakepu jayatyadhRSyaM jinazAsanaM te" yaha hai / aise pUrvokta prakArase kaMTakoMkA arthAt ekAntavAdI kSudra zatruoMkA sunda upasunda nAmaka do rAkSasoMke samAna parasparase hI nAza hojAnepara, he jinendra ! jisane syAdvAdakA nirUpaNa pUrNatayA kiyA hai aisA dvAdazAMgarUpI ApakA zAsana arthAt upadeza ajeya hai / kyoMki, jo parAbhava karanekI vAMchA karanevAle zatru hai unakA uccheda svayameva hI hogayA hai| 'zaktA kRtyAzca' hai isa sUtrakara 'kyap pratyaya hokara siddha honese 'adhRSya' zabdakA artha aisA hotA hai ki jisakA parAbhava nahI hosakatA hai usako / adhRSya kahate hai / adhRSya honese hI yaha ApakA zAsana saboMse utkRSTa mAnAjAtA hai| jisa prakAra jisake puNyakarmakA pAka tIvratAse horahA hai aisA koI narapati zatruoMke paraspara lar3akara naSTa hojAnepara parizramake vinA hI niSkaMTaka samRddha rAjyako bhogatA huA sarvotkRSTa hojAtA hai usI prakAra ApakA zAsana usa nRpatike samAna khayameva sarvotkRSTa ho rahA hai / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| anantarakAvye nityAnityAyekAntavAde doSasAmAnyamabhihitam / idAnI katipayatadvizepAnAmagrAhaM darzayaMstasmarUpakANAmasadbhUtodbhAvakatayodvattatathAvidharipujanajanitopadravamiva paritrAturdharitrIpatestrijagatpateH pura bhuvanatrayaM pratyupakArakAritAmAviSkaroti / / isa Uparake kAvyameM nityaanitya Adika ekAMta pakSoMke mAnane meM saMbhava hote hue dopa sAmAnyapanese to dikhA diye / Y paraMtu yaha spaSTa nahIM kahA ki ve doSa kona konase haiM / isaliye aba unameMse kucha dopoMke nAma dikhAte hue yaha bhI dikhAte hai / ki jisa prakAra prajApara zatru jo nAnAprakArake upadrava khar3e karate hai unase rakSAkaranevAle nRpatikA prajAke Upara mahAn upakAra samajhA jAtA hai usI prakAra he bhagavan / jina nitya anitya Adika jhUThe pakSoMkA kuvAdI pratipAdana karate hai una kumAse tInoM jagatkI rakSA karanevAle ApakA tInoM lokake prati bar3A upakAra hai| // 19 // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naikAntavAde sukhaduHkhabhogau na puNyapApe na ca bandhamokSau / durnItivAdavyasanAsinaivaM parairviluptaM jagadapyazeSam // 27 // mUlArtha - ekAntapakSoMke mAnanese na to sukha duHkhakA bhoganA hI banasakatA hai aura na puNya pApa tathA bandhana mokSa hI banasakate hai / isaliye khoTe yuktivAdameM jo ruci hai vaha khanake samAna hai aura usa khajhase ina zatruoMne jagatkA nAza kararakkhA hai / vyAkhyA - ekAntavAde nityA'nityaikAntapakSAbhyupagame na sukhaduHkhabhogau ghaTete, na ca puNyapApe ghaTete na cavandhamokSau ghaTete / punaH punarnaJaH prayogo'tyantA'ghaTamAnatAdarzanArthaH / tathA hi / ekAntanitye Atmani tAvat sukhaduHkhabhogau nopapadyete / nityasya hi lakSaNamapracyutA'nutpanna sthiraikarUpatvam / tato yadAtmA sukhamanubhUya svakAraNakalApasAmagrIvazAdduHkhamupabhuGkte tadA svabhAvabhedAdanityatvApattyA sthiraikarUpatAhAniprasaGgaH / evaM duHkhamanubhUya sukhamupabhuJjAnasyApi vaktavyam / vyAkhyArtha - nitya anitya Adika ekAMta pakSoMke svIkAra karanese sukhaduHkhoM kA bhoganA siddha nahI hosakatA hai; tathA puNya pApa nahIM siddha hosakate hai aura vandha mokSa bhI saMgata nahIM hosakate hai / zlokameM yadyapi ekavAra 'na' likhanese hI kAma calasakatA thA paraMtu to bhI jo tInavAra 'na' likhA hai usase atyaMta asaMgatapanA dikhAyA hai| arthAt aisA jatAyA hai ki ekAntapakSa mAnanese kisI prakAra bhI bandhamokSAdi saMbhava nahIM hosakate hai / yadi sarvathA nityatA hI mAnI jAya; kisI prakArakA bhI utpatti | vinAza na mAnAjAya to AtmAmeM sukha duHkhakA honA hI asaMbhava hai / kyoMki; sarvathA nitya usako kahate hai jo kisI prakAra bhI apane prAcIna pariNAmoMko nahI chor3e tathA navIna pariNAmoMkA grahaNa nahIM karai / so yadi sukha duHkhoMkI utpatti AtmAmeM mAnoge to jaba AtmA kisI kAraNase utpanna hue sukhakA anubhava karake kisI kAraNavaza utpanna hue duHkhakA anubhava karane lagegA tabhI svabhAvameM bheda par3anese anityatA Akhar3I hogI aura sthira ekarUpa rahanevAlI nityatA nahI rahasakegI / isIprakAra jaba | duHkharUpa pariNAmoMko chor3akara sukhakA anubhava karegA taba bhI svabhAvakA parivartana honese nityatA nahI rahasakaigI kiMtu anityatA Akhar3I hogI / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjai zA. yAdvAdamaM. // 192 // ke athA'vasthAbhedAdayaM vyvhaarH| na cAvasthAsu bhidyamAnAsvapi tadvato bhedaH, sarpasyeva kuNDalArjavAdyavasthA su / iti cennanu tAstato vyatiriktA avyatiriktA vA? vyatireke tAstasyeti saMvandhA'bhAvo'tiprasaGgAt ? OM avyatireke tu tadvAneveti tadavasthitaiva sthiraikruuptaahaaniH| kathaM ca tadekAntaikarUpatve'vasthAbhedo'pi bhavediti ? kadAcit kaho ki sukhaduHkhAdirUpa avasthAoMmeM bheda par3anese yaha kevala vyavahAra mAnAjAtA hai ki yaha padArthameM bheda huA paraMtu vAstavameM vicArA jAya to jisa prakAra sarpa kabhI sIdhA hojAtA hai, kabhI kuNDalAkAra hojAtA hai paraMtu una avasthAoMke palaTanese kucha sarpameM pheraphAra nahIM mAnAjAtA hai usIprakAra avasthAoMmeM parivartana honepara bhI avasthAvAle padArthoM meM kucha bhI parivartana nahIM hotA hai| paraMtu yaha kahanA ThIka nahIM hai / kyoMki jo avasthAeM padArthoMmeM badalatI rahatI hai ve padArthoMse koI bhinna cIja hai athavA padArthamaya hI hotI hai ? yadi bhinna cIja haiM to ve avasthAeM unhI padArthoMkI hai jinase ve upajatI hai aisA kahaneke liye koMnasA saMbandha donoMke vIcameM dIkhatA hai jisa saMbandhase aisA kahasakai ? aura yadi koI saMbandha nahI hai to ve avasthAeM jisameM nahIM huI haiM usakI bhI ve avasthA mAnIjAvai to kona rokasakatA hai ? aura yadi usa padArthamaya hI hai, bhinna nahIM hai to 9 avasthAoMmeM parivartana honese usa padArthameM bhI parivartana honA mAnanA hI caahiye| isa prakAra phira bhI nityatAmeM bAdhA Apar3atI hai / aura yadi padArthako sarvathA ekarUpa hI mAne to avasthAoMmeM parivartana honA bhI kisa prakAra hosakatA hai ? kiM ca sukhaduHkhabhogau puNyapApanirvattyauM / tannirvartanaM cArthakriyA / sA ca kUTasthanityasya krameNA'krameNa vA nopapadyata ityuktaprAyam / ata evoktaM "na puNyapApe" iti / puNyaM dAnAdikriyopArjanIyaM zubhaM karma / pApaM hiMsAdikriyAsAdhyamazubhaM karma / te api na ghaTete praaguktniiteH| tathA na bandhamokSau / vandhaH karmapudgalaiH saha pratipradeza mAtmano vnhyyHpinnddvdnyo'nysNshlessH| mokSaH kRtsnakarmakSayaH / tAvapyekAntanitye na syAtAm / vandho hi saMyodhU gvishessH| sa cA'prAptAnAM praaptiritilkssnnH| prAkkAlabhAvinI aprAptiranyAvasthA / uttarakAlabhAvinI prAptizcA nyaa| tadanayorapyavasthAbhedadoSo dustrH| . isIprakAra sukhaduHkhoMkA bhoganA jo hotA hai vaha puNyapApake udayase hotA hai aura puNya pApakI utpatti zubhAzubha kriyAoMke OM karanese hotI hai / isaliye jo AtmA sadA kUTastha ekarUpa hai usameM na to kramase aura na ekasAtha hI vaha kriyA hosakatI hai jisake // 192 // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ honese puNya pApa utpanna hosakai / aisI kriyA kyoM nahI hosakatI hai isa zaMkAkA uttara abhI de cuke hai / jaba puNya pApa bAMdhanevAlI kriyA hI nahIM hogI taba puNya pApakA ba~dhanA asaMbhava hI hai| isIliye kahA hai ki " na puNyapApe" / arthAt jisa prakAra sukhaduHkhoMkA honA asaMbhava hai usIprakAra puNyapApakA honA bhI asaMbhava hai / puNya to usako kahate hai jo dAnAdi zubha kArya karanese zubha karma baMdhatA | hiMsAdi azubha kAryoMse baMdhanevAle azubha karmako pApa kahate hai / isIprakAra jIvakA baMdhanA chUTanA bhI nahIM hosakatA hai / jisa prakAra ajhise tapAne para loheke golAmeM abhi aisI praviSTa hojAtI hai ki golekA eka aMza bhI bacA nahIM rahatA usIprakAra jo AtmAke pratyeka pradezameM karmapudgaloMkA eka dUsareko jakar3akara anyonya pravezarUpa aisA saMbandha hojAtA hai jisake honese karma tathA AtmAmeM kucha bhI bhedabhAva nahI rahatA, usIkA nAma baMdha hai / aisA baMdhana chUTajAnekA nAma hI mokSa hai| baMgha tathA mokSa ye dono hI sarvathA AtmAko nitya mAnanese nahI hosakate hai / kyoMki; baMdhana to eka prakArake saMbaMdhako kahate hai / so saMbaMdha tabhI kahAjAtA hai jaba koI do vastu pahile to judI judI hoM aura pIche milagayI hoM / inameM se jabataka | dono vastu ekatra nahI milI hai tabataka to eka apUrva hI avasthA hai aura jaba saMyoga hojAtA hai taba eka dUsarI hI avasthA ho | jAtI hai / pUrvApara samayavartI ye doMno avasthAyeM sarvathA bhinna bhinna haiM / sadA avasthAoMmeM parivartana honA sarvathA nityatAkI apekSA kucha ulaTA hI hai / arthAt parivartana tabhI hosakatA hai jaba vastumeM kisI prakAra anityatA mAnalI jAya / kathaM caikarUpatve sati tasyAkasmiko vandhanasaMyogaH ? vandhanasaMyogAcca prAkkiM nAyaM mukto'bhavat ? kiM ca tena vandhanenAsau vikRtimanubhavati na vA ? anubhavati ceccarmAdivadanityaH / nAnubhavati cennirvikAratve satA asatA vA tena gaganasyeva na kopyasya vizeSaH / iti vandhavaiphalyAnnityamukta eva syAt / tatazca vizIrNA jagati vandhamokSavyavasthA / tathA ca paThanti " varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcetso'nityaH khatulyazcedasatphalaH " / bandhA'nupapattau mokSasyApyanupapattirvandhanavicchedaparyAyatvAnmuktizabdasyeti / aura jaba vastuoM meM pheraphAra to hai hI nahI to vinAkAraNa akasmAt baMdhanakA sayoga kisa prakAra hogA ? aura baMdhanasayoga | jabataka nahI huA hai tabhIse usa jIvakI mukti mAnI jAya to kyA hAni hai ? kyoMki; zuddha avasthAkA hI nAma mukti hai / aura hama nityavAdIse pUchate hai ki jaba jIva baMdhatA hai taba usa baMdhanase jIvameM kucha bhI vikAra hotA hai athavA nahI ? yadi 1 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 193 // vikAra hotA hai to jisa prakAra ba~dhane para carmameM vikAra hojAtA hai isaliye vaha anitya hai usI prakAra jIvameM bhI ba~dhane para vikAra hojAtA hai isaliye jIvako anitya mAnanA cAhiye / aura yadi baeNghanese jIvameM kucha vikAra upajatA hI nahI to unako ba~dhanepara ba~dhA tathA baMdha TUTane para mukta bhI nahI kahanA cAhiye / jaise- kisI vastumeM kaisA hI utpAda vinAza hotA rahai paraMtu vahAMkA gagana sadA nirvikAra rahatA hai isaliye vaha sadA hI zuddha mAnAgayA hai / isI prakAra badhana niSphala honese AtmA sadA hI mukta rahanA cAhiye / aura jaba baMdhamokSa kucha hai nahI to jagat meM baMdha mokSakI vyavasthA mAnanA hI mithyA ThaharatA hai / yahI kahA hai " varSA honese to gIlApana tathA garamI paDanese kaThoratA camar3e meM hI hojAtI hai; gaganameM nahI / isaliye yadi AtmA gaganake samAna hai to baMdhamokSa honA niSphala hai aura yadi carmake samAna hai to anityatA siddha hotI hai " / isa prakAra jaba baMdhana koI cIja nahI hai to mokSa kahanA bhI anucita hai / kyoki, vadhake viccheda hojAnekA nAma hI mokSa hai / evamanityaikAntavAde'pi sukhaduHkhAdyanupapattiH / anityaM hi atyantocchedadharmakam / tathAbhUte cAtmani puNyopAdAnakriyAkAriNo niranvayaM vinaSTatvAt kasya nAma tatphalabhUtasukhAnubhavaH ? evaM pApopAdAnakriyAkAriNo'pi niravayavanAze kasya duHkhasaMvedanamastu ? evaM cAnyaH kriyAkArI anyazca tatphalabhoktetya samaJjasamApadyate / atha " yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte karpAse raktatA yathA " iti vacanAnnAsamaJjasamityapi vAGmAtraM; santAnavAsanayoravAstavatvena prAgeva nirloThitatvAt / tathA puNyapApe api na ghaTete / tayorhyarthakriyA sukhaduHkhopabhogaH / tadanupapattizcAnantaramevoktA / tato'rthakriyAkAritvA'bhAvAttayorapyaghaTamAnatvam / isI prakAra sarvathA kSaNikatA mAnanese bhI sukhaduHkhAdikakI utpatti honA asaMbhava hI dIkhatA hai| jisakA eka aMzamAtra athavA eka dharmamAtra bhI zeSa na rahai kiMtu sarvanAza ho jAnevAle padArthako yahAMpara bauddhone anitya mAnA hai| isa prakArase saMpUrNa hI padArtha bauddhamatAnusAra anitya haiM / so jo aisA AtmA hai to jisa AtmAne puNyakarmakA athavA pApakarmakA upArjana kiyA usakA dUsare hI samaya yadi sarvathA nAza hojAyagA to puNyakarmase milanevAle sukhakA athavA pApakarmase milanevAle duHkhakA anubhava kona karegA ? yadi kaho ki AgekA AtmA jo navIna utpanna hogA vaha isa sukhaduHkhakA anubhava karegA to jisane kiyA vaha to bhogane hI nahI pAyA tathA jisane kucha bhI nahI kiyA usako bhoganA paDA so yaha pravRtti anucita hai| aura aisA honepara rA. jai. zA // 193 // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N/ kucha niyama bhI nahI rahegA ki amukake kiye hueko amuka hI bhogai / " jisa saMtAnameM jisa karmakI vAsanA utpanna hotI hai usa karmakA phala usI saMtAnameM hotA hai / jaise jisa lAla kapAsase jo taMtu banate hai usa lAla kapAsakI lAlimA bhI unhI taMtuoMmeM AtI hai; dUsaromeM nahI" isa vacanake anusAra Ageke niyamita AtmAmeM usa pUrva karmakA phala hojAnA asaMgata nahI hai| bauddhakA yaha uttara bhI yogya nahIM hai| kyoMki saMtAna tathA vAsanA jaba sabhI jhUThe hai to sukhaduHkhAdi kaise hosakatA hai ? yaha vicAra pahile hI karacuke hai| isIprakAra puNya pApa bhI kSaNikapanA mAnanese nahI banasakate hai / sukhaduHkhakA bhoganA hI puNyapAparUpa karmokI prayojanIbhUta kriyA hai vaha kisI prakAra bhI nahI banasakatI hai isa bAtako sarvathA nitya mAnane meM dopa dikhAte samaya abhI kaha cuke hai |so jisa prakAra sarvathA nitya mAnane meM sukhaduHkhoMkA bhoganA nahI banasakatA hai usI prakAra sarvathA kSaNika mAnane meM bhI nahI banasakatA hai / isaliye jaba sukhaduHkhoke bhoganerUpa kriyA hI nahI hosakatI hai taba puNyapApakA ba~dhanA bhI kaise saMbhava ho ? kiM cAnityaH kSaNamAtrasthAyI / tasmiMzca kSaNe utpattimAtravyagratvAttasya kutaH puNyapApopAdAnakriyArjanam ? dvitIyAdikSaNeSu cAvasthAtumeva na labhate / puNyapApopAdAnakriyA'bhAve ca puNyapApe kuto nirmUlatvAt ? tadasattve / ca kutastanaH sukhduHkhbhogH| AstAM vA kathaMcidetat / tathApi pUrvakSaNasadRzenottarakSaNena bhavitavyamupAdAnA'nurUpatvAdupAdeyasya / tataH pUrvakSaNAd du:khitAduttarakSaNaH kathaM sukhita utpadyate? kathaM ca sukhitAttataH sa| duHkhitaH syAt ? visdRshbhaagtaaptteH| evaM puNyapApAdAvapi / tasmAdyatkiMcidetat / | aura bauddha anitya usako mAnate hai jo eka kSaNamAtrake anaMtara hI naSTa hojAtA ho / so prathama eka kSaNaparyata to vaha upajanemeM| lAhI lagA rahatA hogA isaliye usI samaya puNyapApakA upArjana to kara hI nahI sakatA hai / aura prathama kSaNake anaMtara vaha Thahara hI nahI sakatA hai jo puNyapApa baoNdhanekI kucha kriyA karai / aura yadi puNya pApa baoNdhanevAlI kriyA nahI huI to nirhetuka puNya-1 pApakA baMdha kahAMse hogA aura yadi puNyapApakA baMdha nahI huA ho to sukhaduHkhokA bhoganA kahAMse hogA? aba bhalA thor3e samayake liye yaha mAna bhI liyA jAya ki puNyapApakA baMdha jisa kisI prakAra ho jAtA hai, to bhI jaisA pUrva samayameM AtmA naSTa huA| hai, AgekA AtmA bhI taisA hI utpanna honA cAhiye / yadi pUrvakA AtmA sukhI hai to AgekA sadA sukhI hI upaja yadi pahilA duHkhI hai to usa saMtAnameM uttarottarake AtmA saba duHkhI hI upajane caahiye| kyoMki pUrvakA AtmA upAdAna kAraNa hai| - Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. yAdvAdama. // 194 // tathA uttarakA AtmA usakA upAdeya hai / arthAt kArya hai| so kAryakAraNomeM aisA niyama hotA hai ki jaisA upAdAna kAraNa hogA taisA hI kArya upajaigA / isaliye jo AtmA sukhI hai usake anaMtarakA AtmA kabhI du.khI nahI hosakaigA aura jo pahilA) / duHkhI hai usase AgekA AtmA kabhI sukhI nahI hosakaigA; nahIM to yadi sukhIse duHkhI tathA duHkhIse sukhI bhI hojAyagA to upAdAnake samAna hI kArya hotA hai aisA niyama nahI raha sakaigA / isIprakAra puNyapApameM bhI samajhanA cAhiye / arthAt jisake pAsa puNyakA saMcaya hai usake pAsa kabhI pApakA saMcaya nahI hosakaigA tathA jo pApI hai vaha kabhI puNyAtmA nahI hosakaigA; nahI to upAdAnakAraNasadRza hI kArya hotA hai aisA niyama TUTa jAyagA / aise doSa Anese kSaNika mAnanA vyartha hai| evaM vndhmokssyorpysNbhvH| loke'pi hi ya eva vaddhaH sa eva mucyate / niranvayanAzA'bhyupagame caikAdhikaraNatvA'bhAvAtsantAnasya cAvAstavatvAt kutastayoH saMbhAvanAmAtramapIti? pariNAmini cAtmani svIkriyamANe sarva nirvAdhamupapadyate " pariNAmo'vasthAntaragamanaM na ca sarvathA hyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAmama stadvidAmiSTaH" iti vacanAt / y isIprakAra baMdha mokSa mAnanA bhI nahIM banasakatA hai / saMsArameM bhI jo prathama ba~dhA hotA hai vahI kadAcit chUTatA hai / jaba nAza honepara kucha bhI nahI bacatA hai kiMtu sarvathA nAza hojAtA hai aisA mAnAgayA hai to ba~dhanevAlA tathA chUTanevAlA ye dono ekarUpa nahI kahejA sakate hai / tathA saMtAna bhI koI saccI vastu nahI hai isaliye baMdhamokSakI saMbhAvanA bhI karanA asaMbhava hai / aura yadi eka hI AtmA mAnakara pratikSaNa navIna navIna utpanna honevAle tathA pUrvapUrvake naSTa honevAle jo hai unako * usa AtmAke pariNAmavizeSa hI bauddha mAnate hoM to sabhI nirvAdha siddha hojAtA hai| aisA kahA bhI hai ki "eka avasthAko choDakara dUsarI avasthA dhAraNa karanekA nAma pariNAma hai / na to koI bhI dravya sadA kUTastha eka avasthAviziSTa hI rahatI hai aura na sarvathA sadA vinAza hI hotA rahatA hai| kiMtu pratyekakA pariNamana yA paryAya hote rahanA hI vidvAnoMko iSTa hai| pAtaJjalaTIkAkAro'pyAha " avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttI dharmAntarotpattiH pariNAmaH" iti / evaM 9. sAmAnyavizeSasadasadabhilApyA'nabhilApyaikAntavAdeSvapi sukhaduHkhAdyabhAvaH svymbhiyuktairbhyuuhyH| pataJjalike granthakI TIkA karanevAlene bhI kahA hai ki " dhruvapariNAmaviziSTa vastumeM eka dharmakA vilaya hokara dUsare dharmakA // 194 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdurbhAva honA hI pariNAma hai " / yahAMpara jisa prakAra sarvathA nitya athavA anitya mAnanemeM doSa dikhAye haiM usI prakAra sarvathA sAmAnya, vizeSa, sat, asat, vaktavya athavA avakavya kharUpa mAnanemeM bhI sukhaduHkhAdikakA nahI hosakanA vidvAnoko svayaM | vicAra lenA cAhiye / athottarArddhavyAkhyA / evamanupapadyamAne'pi sukhaduHkhabhogAdivyavahAre paraiH paratIrthikairatha ca paramArthataH zatrubhiH | ( parazabdo hi zatruparyAyo'pyasti ) durnItivAdavyasanAsinA / nIyate ekadezaviziSTo'rthaH pratItiviSayamAbhiriti nItayo nayAH / duSTA nItayo dutiyo durnayAH / teSAM vadanaM parebhyaH pratipAdanaM durnItivAdaH / tatra yadvyasanamatyA| saktiraucityanirapekSA pravRttiriti yAvat, durnItivAdavyasanam / tadeva sadbodhazarIrocchedanazaktiyuktatvAdasirivAsiH kRpANo durnItivAdavyasanAsiH / aba lokake uttarArdhakA vyAkhyAna karate haiM / isa prakAra ekAnta pakSoMke mAnanemeM sukhaduHkhAdi vyavahAra siddha nahI hote hue bhI anya dharmoMke pravartaka janone usa durnItivAdake vyasanarUpI khaDgase saMpUrNa saMsArakA nAza kara rakkhA hai / prArthanA karanekA | prayojana yaha hai ki; he bhagavan! Apa unase rakSA karo / 'para' zabdakA artha zatru hotA hai / athavA lokameM par3e hue usa ' para ' | zabdakA artha paramArthake zatru hotA hai / kyoMki, zatru jisa prakAra apane zatrukA sarvathA nAza karanevAlA hotA hai usI prakAra inhone khoTe mArgoMkA pratipAdana karake jagat ke jIvoko apAyake mArgameM lagAkara atyaMta duHkhI kararakkhA hai| eka aMza athavA dharma | viziSTa vastukA nizcaya jinake dvArA ho unako nIti athavA naya kahate hai / nayako hI vivakSA athavA apekSA bhI kahate haiM / ye hI nIti yadi khoTI apekSArUpa hoM to inako durnaya kahate haiM / durnayoko dUsaroMke Age jo kahanA so durnItivAda hai / isa durnItivAdameM vyasana athavA atyaMta AsaktatA rekhanekA nAma durnItivAdavyasana hai / arthAt vyasana usakA nAma hai jisake honepara ucita anucitakA vicAra nahI karate hue hI pravRtti ho / yaha jo durnItivAdavyasana hai vaha eka prakAra khanake samAna hai / kyoMki; saccA jJAnarUpI zarIra isake calAnese kaTa jAtA hai / khaDgako asi kahate hai / isIliye isako durnItivAdavyasanAsi kahA hai / / tena durnItivAdavyasanAsinA karaNabhUtena durnayaprarUpaNahevAkakhaGgena / evamityanubhavasiddhaM prakAramAha / api| zabdasya bhinnakramatvAdazeSamapi jagannikhilamapi trailokyaM, tAtsthyAttadvyapadeza iti trailokyagatajantujAtaM viluptaM; Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdAdamaH samyagjJAnAdibhAvaprANavyaparopaNena vyApAditam / tatrAyasvetyAzayaH / samyagjJAnAdayo hi bhAvaprANAH prAvaca-16 rA.jai.zA. nikaiIyante / ata eva siddheSvapi jIvavyapadezaH / anyathA hi jIvadhAtuH prANadhAraNArthe'bhidhIyate / teSAM ca // 195 // dazavidhaprANadhAraNA'bhAvAdajIvatvaprAptiH / sA ca viruddhA / tasmAtsaMsAriNo dazavidhadravyaprANadhAraNAjjIvAH siddhAzca jJAnAdibhAvaprANadhAraNAditi siddham / durnayasvarUpaM cottarakAvye vyAkhyAsyAmaH / iti kaavyaarthH| isa durnIti vAdarUpI khaDgake dvArA eka dokA nahIM kiMtu azeSa jagatakA ghAta horahA hai / 'evaM' zabda jo par3A hai usakA artha anubhavasiddha hotA hai| zlokameM jo 'jagadapi' aisA zabda par3A hai usameMse 'api' zabda 'azeSa' zabdake sAtha lagAnese artha ThIka banatA hai / bhAvArtha-eka do nahIM kiMtu azeSa hI jagat arthAt trailokyameM honevAle jIvokA samUha isane vilupta karadiyA hai / arthAt samyagjJAnarUpa bhAvaprANoMkA ghAtakara una jIvoMkA nAza karadiyA hai| prANoM ke ghAta honekA hI nAma mRtyu hai / eka dravyaprANa aura eka bhAvaprANa aise prANa doprakAra haiM / 5 iMdriya, 3 bala (mana, vacana, kAya), 1 zvAsocchrAsa tathA 1 Ayu ina dazako dravyaprANa kahate hai / samyagjJAnAdikoko pravacanake jJAtAone bhAvaprANa kahA hai| jo prANa dhAraNa karate hai ve jIva kahe jAte hai / prANa dhAraNakaranA jisakA artha hai aise jIva dhAtuse jIva zabda banatA hai / sasArI jIva to dravyaprANoMse jIte hai isaliye unako jIva kahate hai / siddhAtmA bhAvaprANoM kI apekSA jIte hai isaliye unako bhI jIva kahasakate hai| yadi dravya prANoMke dhAraNa karanevAle hI jIva kahalAte to siddha jIva jIva hI nahI kahe jAte / paraMtu siddhokoM jIva nahI kahanA sarvathA viruddha hai| isaliye saMsArI jIvoMko dazaprakAra dravyaprANoMkI apekSA tathA mukta jIvoMko bhAvaprANoM kI apekSA jIva kahanA cAhiye aisA siddha hai / durnayakA kharUpa isa kAvyameM spaSTa nahIM kiyA hai kiMtu Ageke kAvyameM kahege / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| ___ sAmprataM durnayanayapramANaprarUpaNadvAreNa "pramANanayairadhigamaH" iti vacanAjIvA'jIvAditattvA'dhigamani| bandhanAnAM pramANanayAnAM pratipAdayituH svAminaH syAdvAdavirodhidurnayamArganirAkariSNumananyasAmAnya vacanAtizayaM stuvannAha / // 195 // aba khoTe naya, sacce naya tathA pramANake kharUpakA pratipAdana karate hue AcArya arhan bhagavAnkI isa prakAra stuti karate hai kipramANa nayase jIvAdi padArthoMkA nizcaya hotA hai isa abhiprAyavAle " pramANanayairadhigamaH" isa vacanake anusAra jina pramANa Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoMko jIva ajIvAdi tattvoMkA jJAna honemeM asAdhAraNa kAraNa mAnA hai una pramANanoMkA pratipAdana karanevAle ahen bhagavAnka yA vacana asAdhAraNa mahimAke dhAraka hai tathA ina vacanoMse syAdvAdake virodhI durnayoMkA mArga naSTa hojAtA hai| sadeva sat syAtsaditi tridhA'rtho mIyeta durnItinayapramANaiH / ___ yathArthadarzI tu nayapramANapathena durnItipathaM tvmaasthH|| 28 // mUlArtha-durnayake dvArA to aisA nizcaya hotA hai ki padArtha satrUpa hI hai tathA samyak nayake dvArA aisA nizcaya hotA hai ki padArtha satarUpa hai; evaM pramANake dvArA aisA nizcaya hotA hai ki padArtha kathaMcit satrUpa hai| evaM sacce mArgako yathArtha dekhanevAle Apane hI sacce nayapramANadvArA durnayakA nirAkaraNa kiyA hai / | vyAkhyA-aryate paricchidyata ityarthaH padArthastridhA tribhiH prakArairmIyeta paricchidyeta / vidhau saptamI / kaistribhiH prakArairityAha duniitinyprmaannaiH| nIyate paricchidyate ekadezaviziSTo'rtha Abhiriti nItayo nayAHduSTA nItayo durnItayo durnayA ityrthH| nayA naigmaadyaaH| pramIyate paricchidyate'rtho'nekAntaviziSTo'neneti pramANaM syAdvAdAkAtmakaM pratyakSaparokSalakSaNam / dunItayazca nayAzca pramANe ca durnItinayapramANAni taiH| vyAkhyArtha-'R' dhAtukA artha nizcaya karanA hai| isaliye jisakA nizcaya kiyA jAsakai usako artha athavA padArtha kahate hai| isa padArthakA nizcaya tIna prakArase hosakatA hai| prathama to durnayase, dUsarA sunayase tathA tIsarA prmaannse| jinase vastuke eka eka aMzoMkA nirNaya hojAtA ho ve nIti yA naya kahAte haiN| khoTI nItiyoMko durnIti athavA durnaya kahate hai / sunaya athavA samIcIna naya ve haiM jo tattvArthasUtrake prathamAdhyAyake aMtameM naigama, saMgraha, vyavahArAdi nAma lekara kahe gaye hai| saMpUrNa dharmaviziSTa vastukA jisake dvArA nizcaya hotA ho vaha pramANa kahAtA hai| yaha pramANajJAna syAdvAdarUpa hotA hai / isake sAmAnya bheda do hai, pahilA pratyakSa dUsarA parokSa / durnIti, naya tathA pramANako jaba saMskRta bhASAmeM eka sAtha milAkara bolanA cAhate hai taba 'durnItinayapramANAni' aisA bolate haiN| sArAMza yaha hai ki pramANake dvArA to vastukA sarvAga jJAna hotA hai kiMtu nayoMke dvArA eka eka dharmakA hI jJAna hotA hai| kunayoMse bhI vastuke eka eka dharmakA hI jJAna hotA hai paraMtu jo vaha eka hai vahI jaba sarva aMzarUpa |mAna liyA jAtA hai taba usI nizcAyaka nayako kunaya kahate hai| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdvAdamaM. // 196|| kenollekhena mIyetetyAha sadeva satsyAtsaditi / sadityavyatatvAnnapuMsakatvam / yathA kiM tasyA garbhe jaatmiti| sadeveti durnyH| saditi nyH| syAtsaditi pramANam / tathA hi / durnayastAvatsadeveti bravIti / astyeva ghaTa iti ayaM vastunyekAntA'stitvamevAbhyupagacchannitaradharmANAM tiraskAreNa svAbhipretameva dharma vyavasthApayati / durnayatvaM cAsya mithyArUpatvAt / mithyArUpatvaM ca tatra dharmAntarANAM satAmapi nivAt / GI durnIti, sunIti tathA pramANake dvArA jo padArthakA tIna prakArase nizcaya hotA hai usakA svarUpa kaisA hai aisA prazna honepara " sadeva, sat, syAt saditi " aisA uttara dete hai / isakA artha yaha hai ki, padArtha satrUpa hI hai aisA ekAntarUpa jJAna kunayake dvArA hotA hai / sunayake dvArA jo aisA jJAna hotA hai ki padArtha sarUpa hai usameM tathA uparyukta kunayake jJAnameM itanA hI aMtara | hai ki kunayajanya jJAna to eka vivakSita dhamako chor3akara vAkI dharmoMkA niSedha karatA hai kiMtu jo sunayajanya jJAna hotA hai usameM mukhya to eka vivakSita dharma hI rahatA hai paraMtu vAkIke amukhya dharmoMkA bhI udAsInarUpase grahaNa kiyA jAtA hai / jaise kunayase / kA to jJAna hotA hai ki padArtha sat hI hai| arthAt satko chor3akara anya koI bhI dharma padArthameM nahI hai / sunayase jo jJAna hotA hai ||usakA udAharaNa aisA hai ki padArtha satrUpa hai / arthAt kevala satrUpa hI nahIM hai; usameM dharma to anaMto haiM paraMtu amuka samayapara / vivakSita dharma sattva hI hai| pramANadvArA jo jJAna hotA hai usakA udAharaNa aisA hai ki padArtha kathaMcit satrUpa hai| arthAt kathaMcit kahanese padArthameM asatvAdi dharma bhI rahate pratIta hote hai / ' sat zabda hai so yahAMpara napuMsakaliGga hai / napuMsaliGgI zabdakA uccAmAraNa yahAM isaliye kiyA hai ki satzabdakA artha yahAMpara koI khAsa padArtha nahI hai kiMtu sAmAnya sabhI satarUpa padArtha usake vAcya thaahai| sAmAnya arthakI vivakSA honepara zabda napuMsakaliGgI hI bolA jAtA hai| jaise amuka strIke garbha meM kyA huA? / 'kyA huA' | isameM bhI kyA (kim ) zabda jo hai vaha napusakaliGgI hI hai| yahAMpara jo durnaya hai vaha pratyeka padArthako eka dharmaviziSTa hI manAtA hai| jaise ghar3A kevala satrUpa hI hai| yahAM yaha durnaya vastumeM eka mAtra astitva dharmakA hI nirUpaNa karatA huA zeSa dharmoke niSedhapUrvaka vivakSita dharmako hI padArthakA kharUpa batalAtA hai| khoTA naya honese isako durnaya kahate hai / vivakSita dharmako mAchor3akara bAkIke vidyamAn dharmoMkA bhI yaha apalApa karatA hai isaliye isa nayako khoTA kahate haiN| tathA sdityullekhvaannyH| sa hyasti ghaTa iti ghaTe svAbhimatamastitvadharma prasAdhayan zeSadharmeSu gajanimIlikA // 196 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai mAlambate / na cAsya durnayatvaM dharmAntarA'tiraskArAt / na ca pramANatvaM syAcchabdenA'lAJchitatvAt / syAtsaditi | syAtkathaMcitsadvastu iti pramANam / pramANatvaM cAsya dRSTeSTA'vAdhitatvAdvipakSe bAdhakasadbhAvAcca / sarva hi vastu | svarUpeNa sat pararUpeNa cA'sadityasakRduktam / saditi diGmAtra darzanArtham / anayA dizA asattvanityatvA'nitya| tvavaktavyatvA'vaktavyatvasAmAnya vizeSAdyapi boddhavyam / anya dharmo udAsIna hokara satyadharmakA pratipAdana karanevAlA naya samicIna naya kahA jAtA hai / isakA udAharaNa jaise ki 'ghar3A hai' aisA vacana kahanevAlA ghar3e meM rahanevAle bAkIke anaMto dharmoMkI tarapha hastIke dekhaneke samAna udAsInatA se dekhatA huA vivakSita astitva dharmako mukhya dekhatA hai / yaha naya bhI yadyapi eka dharmako hI mukhyatAse dekhatA hai to bhI durnaya nahI hai / kyoMki; bAkI ke dharmoMko cAhe udAsInatAse hI dekhatA hai paraMtu to bhI niSedha nahIM karatA hai / isa nayako pramANa jJAna bhI nahI kaha sakate hai / kyoMki; syAtzabda chor3akara isako bolA hai / arthAt pramANajJAna tabhI samajhA jAtA hai jaba syAt zabda athavA kathaMcit zabda lagAkara kahA jAya / amuka vastu kathaMcit sat hai aise hI jJAnako pramANa kahate hai / aise jJAnako pramANa isaliye kahate hai ki | isameM pratyakSa parokSAdi kisI jJAnase bhI bAdhA nahI AtI hai tathA jo pramANadvArA nizcaya ho jAtA hai usase viruddha mAnane meM | aneka prakArakI bAdhA dIkha par3atI hai / yaha bAta sthAna sthAnapara kahI hai ki sabhI vastu apane dravyAdi catuSTayakharUpakI apekSA to | sat hai tathA paradravyAdi catuSTayakharUpakI apekSA asat hai / sat dharma to yahAM dRSTAntamAtra dikhAyA hai kiMtu isI prakAra asatvadharma tathA nityatva, anityatva, vaktavyatva, avaktavyatva, sAmAnya, vizeSAdi dharma bhI samajhalene cAhiye / itthaM vastusvarUpamAkhyAya stutimAha - yathArthadarzItyAdi / durnItipathaM durnayamArga tuzabdasya avadhAraNArthasya | bhinnakramatvAttvameva Asthastvameva nirAkRtavAn / na tIrthAntaradaivatAni / kena kRttvA ? nayapramANapathena / nayapramANe uktasvarUpe / tayormArgeNa pracAreNa / yatastvaM yathArthadarzI / yathArtho'sti tathaiva pazyatItyevaMzIlo yathArthadarzI / vi - | | malakevalajyotiSA yathAvasthitavastudazIM / tIrthAntarazAstArastu rAgAdidoSakAluSyakalaGkitatvena tathAvidhajJAnA| bhAvAnna yathArthadarzinaH / tataH kathaM nAma durnayapathamathane pragalbhante te tapasvinaH ? isa prakAra vastukA svarUpa kahakara stutikartA 'yathArthadarzI ' ityAdi vacanadvArA bhagavatkI stuti karate hai / 'tu' zabda upa Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdAna // 197 // yukta zlokameM jahAM par3A hai vahA hI usakA saMbaMdha nahIM hotA kiMtu 'tvamAsthaH' isa sthAnameM par3e hue 'tvam' aise zabdake sAtha rAjai.zA. hotA hai / tathA isa 'tu' zabdakA artha 'hI' athavA 'nizcaya' hotA hai| isaliye zlokake antima bhAgakA artha aisA karanA cAhiye / ki Apa hI durnayarUpa khoTe mArgake miTAnevAle hoM; anya koI bhI deva durnayarUpa khoTe mArgako nahIM miTA sakatA hai| kaise 2 3 ke sacce naya pramANakA mArga dikhAnese / naya pramANoMkA svarUpa kaha hI cuke hai| ina naya pramANoMkA saccA prakAsa karanA hI naya pramA NoMke mArgakA dikhAnA hai / Apa sacce mArgako dikhAnevAle isIse siddha hai ki Apa yathArthadarzI hai| jaisA kucha padArtha hai usako jo taisA hI dekhatA ho usako yathArthadarzI kahate hai / nirmala kevalajJAnarUpI jyotikara Apane hI vastukA yathAvasthita kharUpa dekhA hai, aura jo anyamatoMke pravartaka hai ve rAgadveSAdi doSoMse kalaMkita rahaneke kAraNa saccA jJAna nahIM pAsake hai aura isIliye ve yathArthadarzI nahI hai / yathArthadarzI na honese ve vecAre durnayarUpa khoTe mArgakA nirAkaraNa bhI nahIM kara sakate hai| na hi svayamanayapravRttaH parepAmanayaM niSe muddharatAM dhatte / idamuktaM bhavati / yathA-kazcitsanmArgavedI paropakAradurlalitaH puruSazcaurazvApadakaNTakAdyAkIrNa mArga parityAjya pathikAnAM guNadoSobhayavikalaM dopA'spRSTaM guNayuktaM ca mArgamupadarzayati evaM jagannAtho'pi durnayatiraskaraNena bhavyebhyo nayapramANamArga prarUpayatIti / jo khayaM hI anIti mArgameM par3A hai vaha dUsaroko anItimArgase alaga nahIM kara sakatA hai / kahanekA abhiprAya yaha hai ki 5 jisa prakAra koI puruSa sacce mArgako jAnatA huA aura paropakAra karanemeM tatpara hotA huA jIvoMko khoTe mArgase bacAnekI icchAkara cora siMha vyAghrAdi bhayAnaka jaMtuoMse tathA kaMTaka Adi duHkhadAI cIjose bharA huA mArga chur3Akara pathikoko aisA mArga dikhA detA hai jo guNadoSa rahita ho athavA doSarahita guNasahita ho; usI prakAra jagatke nAtha jinendra bhagavAn bhI durnayoMkA khaMDana 1 karate hue bhavyoMko saccA nayapramANarUpa mArga dikhAte hai| ___ Astha ityasyateradyatanyAM "zAstyastivaktikhyAtera ityaGi "zvayatyastavacapataHzvAsthavocapaptam" iti sthAdeze "svarAdestAsu" iti vRddhau rUpam / // 197 // __ zlokake aMtameM jo 'AsthaH' pada hai usakA artha nirAkaraNa karanA hai / as dhAtuke Age adyatanI athavA luD lakAravAcaka bhUtakAlika pratyayake arthameM 'zAstyastivaktikhyAteraG' isa sUtrase aG pratyaya hokara pIche 'zvayatyastivacapataH zvAsthavocapaptam' Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sUtra se asake sthAna meM astha Adeza hokara pIche jaba 'kharAdestAsu' isa sUtrakara asthake hrakha akArako dIrgha ho jAtA hai taba 'AsthaH ' aisA pada banajAtA hai / mukhyavRttyA ca pramANasyaiva prAmANyam / yaccAtra nayAnAM pramANatulyakakSatAkhyApanaM tatteSAmanuyogadvArabhUtatayA prajJApanAGgatvajJApanArtham / catvAri hi pravacanA'nuyogamahAnagarasya dvArANi / upakramo mikSepo'nugamo mayAzceti / eteSAM ca svarUpamAvazyakabhASyAdernirUpaNIyam / iha tu nocyate granthagauravabhayAt / atra caikatra kRtasamAsAntaH pathinzabdonyatra cA'vyutpannaH pathazabdo'danta iti pathazabdasya dviHprayogo na duSyati / yadyapi yathArtha dekhA jAya to mukhyapanese pramANajJAnameM hI pramANapanA rahatA hai paraMtu to bhI jo nayoMko pramANake tulya kahA hai so yaha abhiprAya jatAneke liye kahA hai ki naya jo padArthakA saccA svarUpa dikhAnevAle mAne gaye hai ve anuyogoMke dvAra honekI apekSA hI mAne gaye hai / pravacana anuyogarUpI vizAla nagara meM praveza pAneke cAra dvAra haiM; upakrama, nikSepa, anugama tathA naya / ina dvAroMkA kharUpa jAnanA ho to AvazyakabhASyAdi granthoMmeM kahA hai; vahAMse jAna lenA / yahAMpara grantha baDha jAneke bhayase nahIM kahA hai / isa lokameM eka sthAnapara to samAsAnta 'pathin' zabda hai tathA dUsare sthAnapara avyutpanna akArAnta 'patha' zabda hai isaliye patha zabdako do bAra likhanA anucita nahI hai / atha durnayanayapramANasvarUpaM kiJcinnirUpyate / tatrApi prathamaM nayakharUpaM tadanadhigame durnayasvarUpasya duSparijJAnatvAt / atra cAcAryeNa prathamaM durnayanirdezo yathottaraM prAdhAnyAvabodhanArthaH kRtaH / tatra pramANapratipannArthaikadezapa|rAmarzo nayaH / anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedana koTimArohayatIti nayaH / pramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH / aba durnaya, naya tathA pramANakA nirUpaNa kucha karanA cAhiye usameM bhI sabase prathama nayakA kharUpa dikhAnA cAhiye / kyoMki jabataka nayakA kharUpa nahIM dikhAveMge tabataka durnayakA kharUpa samajhanA kaThina hai / zloka meM AcArya mahArAjane prathama durnaya, phira naya tathA aMtameM pramANa zabda rakkhA hai so isakA abhiprAya yaha hai ki pramANatA tathA mukhyatA uttarottara adhika hai / arthAt durnaya to apramANa hai naya kisI apekSA pramANa hai tathA pramANa sarvathA hI pramANa hai / pramANadvArA nizcita kiye hue padArthake Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdvAdamaM. // 198 // eka aMzakA jo vicAra karanA hai vaha naya hai / vastu to pratyeka anaMta dharmasahita hai paraMtu vivakSita kisI eka dharmarUpa usa vastuko rAjai zA. jo siddha karai athavA Aropita karai vaha naya hai / arthAt pratyeka vastu anaMto dharmavAlI hotI hai unameMse kisI eka dharmakI mukhyatA karake kisI vastuko usI eka vivakSita dharmamaya kahanA tathA mAnanA so naya hai| naya sadA tabhI pravartatA hai tathA usI vastumeM pravartatA hai jaba jo vastu pramANajJAnadvArA jAnI jA cukatI hai| nayAzcAnantA anantadharmatvAdvastunastadekadharmaparyavasitAnAM vakturabhiprAyANAM ca nayatvAt / tathA ca vRddhAH "jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hu~ti nayavAyA" iti / tathApi cirantanAcAryaiH sarvasaMgrAhisaptAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH prtipaaditaaH| tadyathA / naigamasaMgrahavyavahAraRjusUtrazabdasamabhirUdvaivaMbhUtA iti / kathameSAM sarvagrAhakatvamiti ceducyate / abhiprAyastAvadarthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravartate; gatyantarA'bhAvAt / tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAyAste sarve'pyAye nayacatuSTaye'ntarbhavanti / ye ca zabdavicAracaturAste zabdAdinayatraye iti| naya vastuke usI eka dharmako grahaNa karatA hai jo vaktAko iSTa ho / pratyeka vastumeM dharma anaMto hote hai isaliye naya bhI OM anaMto hI ho sakate hai / pUrvAcAryoMne aisA hI kahA hai ki "jitane prakArase vacana bole jA sakate hai utane hI prakArake naya haiN"| isa prakAra yadyapi naya bahuta hai paraMtu una saMpUrNa nayoMkA abhiprAya vakSyamANa sAta prakArake bhedoMmeM hI antargata ho jAtA hai isaliye pUrvAcAryoMne nayoMko saMkSepase sAtaprakAra hI kahA hai; naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta / inhI sAta ) prakAromeM saMpUrNa nayoMke abhiprAya jisa prakAra antarhita ho sakate hai so dikhAte hai| abhiprAyakA pragaTa karanA yA to kisI padArthake dvArA ho sakatA hai athavA kisI zabda dvArA ho sakatA hai| tIsarA to koI mArga hI nahI hai| inamese jo * abhiprAya aise hai jinakA pragaTa karanA padArthodvArA ho sakai ve to sarva Adike cAra nayoMmeM garbhita ho jAte hai aura jo vicAra zabdadvArA pragaTa ho sakate hai unakA antarbhAva aMtake zabdAdi tIna nayomeM hotA hai| // 198 // tatra naigamaH sattAlakSaNaM mahAsAmAnyamavAntarasAmAnyAni ca dravyatvaguNatvakarmatvAdIni tathA'ntyAnvizeSAnsakalA'sAdhAraNarUpalakSaNAna'vAntaravizeSAMzcA'pekSayA pararUpavyAvarttanakSamAna sAmAnyAdatyantaviniluMThitasvarUpAna Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhipraiti / idaM ca svatantra sAmAnyavizeSavAde kSuNNamiti na pRthakprayatnaH / pravacanaprasiddhanilayanaprasthadRSTAntadvayagamyazcAyam / saMgrahastu azeSavizeSatirodhAnadvAreNa sAmAnyarUpatayA vizvamupAdatte / etacca sAmAnyaikAntavAde | prAk prapaJcitam / ina sAtoMmeMse AdikA jo naigama naya hai vaha satrUpa mahAsAmAnyako tathA dravyatva, guNatva, karmatvAdirUpa avAntara sAmAnyoko evaM pratyeka sthUla padArthoMmeM rahanevAle vizeSoMko tathA jinakA kharUpa sAmAnya dharmakI apekSA sarvathA ulaTA aura apekSA karanepara jisake dvArA eka dUsarekA bhedabhAva pratItigocara hotA ho aise sUkSma avAntara vizeSa dharmo ko grahaNa karatA hai / arthAt saMpUrNa prakAra ke sAmAnya dharma tathA samagra prakArake vizeSa dharmoMko yaha naigama naya abhedabhAvase svIkAra karatA hai / bhAvArtha -- -- yaha naya sAmAnyavizeSadharmasahita padArthako sAmAnyabhAvase grahaNa karatA hai; kisI bhI dharmako chor3atA nahIM hai| jahAMpara sAmAnya | vizeSa dharmoMko sarvathA bhinna bhinna mAnanevAloMkA vicAra kiyA hai vahAMpara hI sAmAnyavizeSAtmakapanekA vivecana kara cuke haiM aura vahI viSaya naigama nayakA hai isaliye yahAMpara phirase isakA vicAra nahIM karate / isa naigama nayake do dRSTAnta zAstroM meM prasiddha hai; unhIse isakA khulAsA jJAna hotA hai| una do dRSTAntoM meM pahilA to nilayanakA hai aura dUsarA paMserI ( pAMcaserI ) kA hai / | saMgraha naya jo dUsarA hai vaha saMpUrNa vizeSa dharmokI AkAMkSA chor3akara kisI sAmAnya dharmakI mukhyatA lekara jitanemeM vaha sAmAnya dharma rahatA ho usa saMpUrNa viSayako grahaNa karatA hai / isa nayake viSayakA Alocana bhI sarvathA sAmAnyarUpa padArtha | mAnanevAlekA khaMDana karate samaya kara Aye hai. / vyavahArastvevamAha / yathA lokagrAhameva vastvastu / kimanayA adRSTA'vyavahriyamANavastuparikalpanakaSTapiSTikayA ? yadeva ca lokavyavahArapathamavatarati tasyaivA'nugrAhakaM pramANamupalabhyate; netarasya / na hi sAmAnyamanAdi - | nidhanamekaM saMgrahA'bhimataM pramANabhUmistathAnubhavA'bhAvAt sarvasya sarvadarzitvaprasaGgAcca / nApi vizeSAH paramANulakSaNA: kSaNakSayiNaH pramANagocarAstathA pravRtterabhAvAt / tasmAdidameva nikhilalokA'vAdhitaM pramANaprasiddhaM kiya|tkAlabhAvisthUlatAmAvibhrANamudakAdyAharaNAdyarthakriyAnirvartanakSamaM ghaTAdikaM vasturUpaM pAramArthikam / pUrvottarakAla| bhAvitatparyAyaparyAlocanA punarajyAyasI ; tatra pramANaprasarA'bhAvAt pramANamantareNa vicArasya kartumazakyatvAt / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 syAdvAdama. // 199 // tIsarA vyavahAra naya aisA kahatA hai ki vastu utane mAtra hI hai jisanI laukika vyavahArameM kAma AtI hai tathA jisa visa prakAra loka vyavahArameM mAnI jAtI hai| jisakA darzanamAtra bhI nahI hai tathA jo lokoMke vyavahArameM ho bhI AtI nahIM ho aisI vastukI kalpanA karanekA kaSTa uThAne se kyA prayojana jitanI kucha vastu lokavyavahArameM AvazyakIya haiM unhIkA pramANadvArA nizcaya hotA hai / jo lokavyavahArake mArgameM nahI AtI usakA pramANadvArA nizcaya bhI nahIM hotA hai / arthAt lokavyavahArameM jo kucha vastu AvazyakIya hotI hai vaha vizeSarUpa hI hotI hai / jo anAdinidhana saMgrahanayakA viSayabhUta ekatvarUpa sAmAnya mAnA gayA hai usakA kisI prakAra bhI anubhava se nizcaya nahIM hotA / arthAt vyavahAra dRSTise dekhate hai to sabhI vastu vizeSarUpa hI kAryakSetrameM upayogI jAna paDatI hai| yadi sAmAnya dharmakA bhI jIvoko anubhava hotA ho to ve manuSya sarvadarzI arthAt sarvajJa hojAne cAhiye / kyoMki; jisa sAmAnya dharmakA avalokana honA mAnA jAyagA vaha sAmAnya sabhI carAcara triloka tathA trikAlavartI padArthomaM vidyamAna rahanevAlA hai / jo kSaNa kSaNameM naSTa mAne jAte haiM aise paramANurUpa sarvathA vizeSa padArtha bhI pramANase nizcita nahIM hote / kyoMki, yadi aise padArtha bhI pramANagocara hote to unameM jIvoMkI pravRtti bhI usake anukUla hI dIkhatI, paraMtu aise padArthoMko viSaya karanevAlI lokoMkI pravRtti nahIM dIkhatI hai isaliye aise padArtha hai hI nahIM jinakA ki kSaNa kSaNameM vidhvaMsa hotA rahatA ho / avastutvAcca teSAM kiM tadgocaraparyAlocanena / tathA hi / pUrvottarakAlabhAvino dravyavivarttAH kSaNakSayiparamANulakSaNA vA vizeSA na kathaMcana lokavyavahAramuparacayanti / tanna te vasturUpA lokavyavahAropayoginAmeva vastutvAt / ata eva panthA gacchati, kuNDikA sravati, girirdahyate, maJcAH krozantItyAdivyavahArANAM prAmANyam / tathA ca vAcakamukhyaH " laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH " iti / isaliye logoko yahI nirvAdha pratIti horahI hai ki jo vastu kucha samayataka ThaharanevAlI sthUla paryAya dhAra rahI hoM tathA jinake dvArA jala lAne Adika karma hosakate ho ve hI yathArthameM padArtha hai| pUrvottara paryAyoMkI kalpanA karake unameM sadA rahanevAlA koI eka zAzvatA padArtha mAnanA nissAra hai / kyoMki aisA mAnanemeM koI bhI pramANa kAma nahIM detA hai / aura jisameM pramANa praveza 1 nahIM kara sakatA hai usakA siddha honA kaThina hai / tathA aisA koI eka anAdyanidhana padArtha hI nahIM hai jisameM nAnA prakAra ke dRSTigocara paryAya hote hue anubhavameM Ate hoN| kyoMki; vicAra karanepara aisA koI bhI padArtha siddha nahIM hotA / pUrvottara kAlameM rA. zA. // 199 // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 honevAle paryAyoMkA AzrayabhUta aisA koI eka eka padArtha athavA kSaNakSaNa meM naSTa hoMnevAle paramANukharUpa vizeSa padArtha kisI bhI laukika upayoga meM nahIM Ate haiM isaliye ve yathArthameM satyArtha padArtha hI nahIM hai / kyoMki; sacce padArtha ve hI hai jo laukika prayojanameM A sakate hai / isIliye mArga calatA hai; kuMDI vahatI hai, parvata jala rahA hai, palaMga cillAte ityAdi laukika vyavahAra pramANabhUta mAne jAte hai / granthakartAoMke ziromaNi tattvArthAdhigamabhASyake kartAne bhI aisA hI kahA hai "jo laukika vyavahArake anusAra ho, jisakA zaraNa upacAra ho tathA jisakA laukika prayojana adhika ho vaha vyavahAra naya hai" / RjusUtraH punaridaM manyate / vartamAnakSaNavivartyeva vasturUpaM nA'tItamanAgataM ca / atItasya vinaSTatvAdanAga| tasyA'labdhAtmalA bhatvAtkharaviSANAdibhyo'viziSyamANatayA sakalazaktiviraharUpatvAnnArthakriyAnirvartanakSamatvam / tadabhAvAcca na vastutvaM; yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasaditi vacanAt / vartamAnakSaNAliGgitaM punarvasturUpaM | samastArthakriyAsu vyApriyata iti tadeva pAramArthikam / tadapi ca niraMzamabhyupagantavyam; aMzavyApteryuktiriktatvAtH | ekasyA'nekasvabhAvatAmantareNA'nekasvAvayavavyApanA'yogAt / anekasvabhAvataivA'stviti cenna virodhavyAghrAghAtatvAt / tathA hi / cauthA RjusUtra na mAnatA hai ki na to atIta hI vastukA kharUpa hai aura na AgAmI hI, kiMtu jo zuddha vartamAna samaya meM | vidyamAna hai vahI vastukA kharUpa hai| jo bIta cukA hai vaha to vinaSTa ho cukanese tathA jo AgAmI hai vaha abhI paidA hI nahIM huA hai isase ye dono prakArake paryAya sarvathA gadheke sIMgoke hI samAna hai / isaliye saMpUrNa sAmarthyarahita hone se inake dvArA | kisI bhI prayojanakArI kriyAkI utpatti nahIM ho sakatI hai / yadi isase prayojanakArI kriyA hI nahI ho sakatI hai to yaha vastu kaisA ? aisA kahA bhI hai ki " jo arthakriyAkArI hotA hai usIko yathArthameM vastu kahanA cAhiye " / aura jo vastu vartamAna kSaNameM vidyamAna hotA hai vahI saMpUrNa prayojanIbhUta kriyAoMko karatA hai isaliye usIko yathArtha vastu kahanA ucita hai / vartamAnakAlIna bhI jo niraMza hoM vahI vastu kahA jA sakatA hai / kyoMki; aneka aMzaviziSTa kisI eka vastuko mAnanemeM koI pramANa hI nahI hai / yadi eka hI vastu apane aneka avayavoMmeM vyApta hotI huI mAnI jAya to vaha aneka prakArake svabhAva dhAraNa kiye vinA nahIM vyApta ho sakatI hai aura eka hI vastumeM aneka svabhAvoMkA honA asaMbhava hai / aura yaha kahanA bhI ThIka Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAja-zA. sthAdvAdama-kAnahI hai ki eka vastumeM aneka khabhAva yadi rahai to kyA hAni hai| kyoMki; eka hI vastumeM yadi aneka svabhAvoMkI sattA mAnI jAyagI to usa vastuko virodharUpI vyAghra sUMghane lagaighA / usa virodhako Age dikhAte hai| // 20 // l yadyekaH svabhAvaH kathamaneko'nekazcetkathamekaH? ekA'nekayoH parasparaparihAreNA'vasthAnAt / tasmAtsvarUpanimagnAH paramANava eva parasparopasarpaNadvAreNa kathaMcinnicayarUpatAmApannA nikhilakAryeSu vyaapaarbhaajH| iti ta eva svalakSaNaM, na sthUlatAM dhArayat pAramArthikamiti / evamasyAbhiprAyeNa yadeva svakIyaM tadeva vastu, na parakIyam; anupyogitvaaditi| all aneka khabhAva eka hI vastumeM mAnanese virodha Ane lagatA hai / kyoMki jitane svabhAva hote hai ve eka dUsarese viruddha hote "hai / yadi viruddhakhabhAvavAle na hoM to una khabhAvomeM anekapanA hI kaisA ? aura jo paraspara viruddha khabhAvavAle hote hai ve eka sthAnameM kisI prakAra nahIM raha sakate haiM / tathA yadi eka hI svabhAva hai to aneka khabhAva kaise ? aura yadi aneka khabhAva hai to unako eka kaise kaha sakate hai kyoMki; ekapanA tathA anekapanA ye donoM dharma parasparameM virodhI honese eka sthAnameM nahIM raha sakate hai| kiMtu eka sthAnameM eka hI rhegaa| isaliye apane apane kharUpameM nimagna aise paramANu hI parasparameM eka dUsareke sAtha nimitta pAkara ikaTThe hote hue saMpUrNa kAryoMko karate hai aura isaliye ve zuddha paramANu hI yathArtha vastu hai; na ki jo sthUla rUpako | dhAraNa karate hai aise koI sthUla padArtha paramArtha vastu ho / isa prakAra jaba isa nayakI apekSA dekhate hai to jitanA zuddha eka eka nija vastu hai vahI kevala saccI vastu hai aura jo pararUpa hai athavA jo aneka paramANuoMke samUhase utpanna huI dIkhatI hai vaha 4 koI saccI vastu nahI hai| kyoMki, aisI vastukA kucha upayoga nahIM ho sakatA hai| saccA upayoga paramANuoMse hI ho sakatA hai| zabdastu-rUDhito yAvanto dhvanayaH kasmiMzcidarthe pravartante; yathendrazakrapurandarAdayaH surapatau teSAM sarvepAmapyeka marthamabhipreti kila / pratItivazAdyathA zabdA'vyatireko'rthasya pratipAdyate tathaiva tasyaikatvamanekatvaM vA pratipAdanIyam / na cendrazakrapurandarAdayaH paryAyazabdA vibhinnArthavAcitayA kadAcana pratIyante; tebhyaH sarvadaikAkAraparAmazI 'surapatau ' iti pATho nAstyeva khapustake / // 20 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patteraskhalitavRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt / tasmAdeka eva paryAyazabdAnAmartha iti; zavdyate AhUyate'nenA'bhiprAyeNArtha iti niruktAdekArthapratipAdanAbhiprAyeNaiva paryAyadhvanInAM prayogAt / pAMcaveM zabdanayakI pradhAnatA honepara jitane kucha zabda rUDhike vazase kisI eka padArthameM lagasakate hai una saMpUrNa zabdoMkA vAcya artha eka hI samajhA jAtA hai| jaise iMdra, zakra-puraMdarAdika zabda eka indranAmaka devoMke rAjAmeM lagasakate hai isaliye| ina saMpUrNa zabdoMkA artha eka devarAja hI mAnanA so zabdanaya hai| jisa prakAra vAcaka zabdase padArthako abhinna mAnate hai|| kyoMki, pratIti aisA hI khIkAra karatI hai| usI prakAra pratItigocara honeke kAraNa una saMpUrNa zabdoMke arthako bhI eka mAnasakate hai| indra, zaka, puraMdara Adika jo paryAyavAcI zabda hote hai unake artha jude jude pratIta nahIM hote / kyoMki unameMse kisI bhii| eka zabdake volanese usI eka padArthakI pratIti hotI hai tathA lAnA lejAnA Adika kriyA bhI usI eka kI hotI dIkhatI hai| isaliye jitane paryAyavAcI zabda hote hai una savoMkA vAcya artha eka hI honA caahiye| 'zabda' dhAtukA artha volanA hai| jisa KlA abhiprAyase artha kahAjAtA hai usako zabda kahate hai aisA zabdanayakA artha karanese yaha samajha sakate haiM ki jitane paryAyavAcI | zabda hote hai ve saba eka hI abhiprAyakI mukhyatAse bole jAte hai isI liye una saba zabdokA artha eka hI samajhanA cAhiye / / AT yathA cAya paryAyazabdAnAmekamarthamabhipreti tathA taTastaTI taTamiti viruddhaliGgalakSaNadharmAbhisaMvandhAdvastuno bhedaM cAbhidhatte / na hi viruddhadharmakRtaM bhedamanubhavato vastuno viruddhadharmA'yogo yuktH| evaM saMkhyAkAlakAraIN|| kapuruSAdibhedAdapi bhedo'bhyupagantavyaH / tatra saMkhyA ekatvAdiH / kAlo'tItAdiH / kArakaM kAdi / puruSaH prthmpurussaadiH| zabda naya jisa prakAra paryAyavAcI aneka zabdoMkA artha eka samajhAtA hai usIprakAra viruddha ligavAle zabdoMke vAcya arthako liGgabhedake kAraNa bhinna bhinna bhI pratIta karAtA hai / jaise pulliGga taTa zabdakA artha kucha anya hai tathA strIliGgavAle taTI zabdakA | artha kucha judA hai aura napuMsakaliGgavAle taTa zabdakA kucha aura hI hai| jisa vastumeM viruddha dharmake kAraNa bhedakA anubhava hotA ||| ho vaha viruddhadharmavAlA nahI hai aisA kahanA asagata hai / kyoMki yathArthameM yadi usa vastumeM eka dUsarI vastukI apekSA viruddha dharma nahI rahatA ho to una donoMmeM bheda dRSTigata kyoM ho?| jisa prakAra eka hI zabdameM liGgakA bheda honese usake artha bheda Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. rAjai.zA. // 201 // mAnA jAtA hai usIprakAra saMkhyA, kAla, kArakakI tathA puruSAdikI apekSA gabdomeM bheda honese bhI arthameM bheda mAnAjAtA hai| * saMkhyA to ekavacanAdi / jaise purupa (eka ) hai, puruSa ( do athavA bahuta ) hai / kAlakA bheda atItakAlAdi-jaise vaha hai, vaha thA, vaha hogaa| kAraka kartA karma karaNAdi / jaise 'vaha bhAgatA hai' isa vAkyame to 'vaha' zabda kartAkAraka hai aura 'usako * khAtA hai' yahAMpara 'usako' zabda karmakAraka hai| puruSa-prathama purupa, madhyama purupa, uttama puruSa / jaise 'vaha hai' yahApara prathama puruSa hai; 'tU hai' yahAMpara madhyama puruSa hai tathA 'mai hU' yahAMpara puruSa uttama hai / isI prakAra sarvatra liGgAdike bhedase zabdoMke arthameM paraspara bheda mAnAjAtA hai| samabhirUDhastu paryAyazabdAnAM pravibhaktamevArthamabhimanyate / tdythaa| indnaadindrH| paramaizvaryamindrazabdavAcyaM paramArthatastadvatyarthe / atadvati punarupacArato vrtte| na vA kazcit tadvAn; sarvazabdAnAM parasparavibhaktArthapratipAditayA AzrayAzrayibhAvena prvRttysiddheH| ___chaTThA samabhirUDha naya paryAyavAcI zabdoMke arthako paraspara bhinna bhinna mAnatA hai / iMdrazabdakA yathArtha artha parama aizvarya hotA hai| isaliye jisameM parama aizvarya saMbhava ho usIko iMdra mAnanA samabhirUDha nayakA kartavya hai| kyoki indrazabdakA vAcya artha jo parama K aizvarya hai vaha yathArthameM usImeM milasakatA hai jisame parama aizvarya sacamuca ho| jisameM parama aizvarya nahIM hai usako iMdra kahanA upacAramAtra hai / sacamucameM dekhA jAya to jisameM parama aizvarya nahIM hai usako indra kahanA hI nahIM cAhiye / kyoMki; yathArthameM vaha parama aizvaryavAlA hai hI nahI / so bhI kyoki; jitane zabda hai ve saba alaga alaga arthako kahanevAle honese jisameM kisI zabdakA vAcya artha saMbhava na ho usameM usa vAcya arthakA AzrayapanA honemAtrase hI usa zabdakI pravRtti nahIM hosakatI hai| / bhAvArtha-jaba samabhirUDha nayakI apekSA kI jAtI hai taba kisI zabdakI kahIpara bhI itanemAtrase pravRtti nahI ho jAtI ki - amuka padArthameM yadyapi usa zabdakA vAcyarUpa dharma to nahI hai paratu isameM sthApanA Adikase Aropita hosa tA hai isaliye usa va dharmakA Azraya honese usa zabdakA vAcya amuka hosakatA hai| kiMtu samabhirUDha nayakI apekSA kisI bhI zabdakI tabhI pravRtti hotI hai jaba usa zabdakA vAcyarUpa dharma usa padArthameM sacamuca vidyamAna ho| ma evaM zakanAcchakaH, pUraNAtpurandara ityAdibhinnArthatvaM sarvazabdAnAM darzayati pramANayati ca / paryAyazabdA / // 20 // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IN api bhinnArthAH pravibhaktavyutpattinimittakatvAt / iha ye ye pravibhaktavyutpattinimittakAste te bhinnArthAH / yathendrapazupuruSazabdAH / vibhinnavyutpattinimittakAzca paryAyazabdA api / ato bhinnArthA iti / / jisa prakAra indrazabda jahAMpara apanA vAcya artha ho vahApara hI pravRtta hotA hai usI prakAra zakazabda tathA puraMdarAdi zabda bhI jisameM khArtha dIkhatA ho usImeM pravRtta ho sakate hai| zakragavdakA artha sAmarthyasahita honA hai| puroMko jo dAraNa arthAt vidAraNa karatA ho usako puraMdara kahate hai / isI prakAra aura bhI jisa jisake jitane jitane paryAyavAcaka zabda hote hai ve sava / samabhirUDha nayakI apekSA paraspara bhinna bhinna aA~ko hI dikhAte haiM tathA bhinna bhinna hI nizcaya karAte haiN| kyoMki jitane gandra hai una savoMkI vyutpatti arthAt zabda sAdhanekI prakriyA sarvathA bhinna bhinna hai| jinake banAnekI zailI paraspara bhinna hotI hai ve paraspara bhinna hI dekhe jAte haiM / jaise indra, pazu purupa, Adika zabda judI judI prakRti pratyaya Adi sAmagrIse banate haiM isaliye C. inake artha sarvathA jude jude hI dIkhate hai / so jaise indra, pazu, puruSAdi zabda paraspara bhinna prakriyAse banate haiM usIprakAra paryAya-12 vAcI zabda bhI bhinna prakRti pratyayAdikoMse banate haiM isaliye paryAyavAcI zabdoke artha bhI paraspara bhinna hI hone caahiye| evaMbhUtaH punarevaM bhApate / yasminnarthe zabdo vyutpAdyate sa vyutpattinimittamoM yadaiva pravartate tadaiva taM zabda dhU pravartamAnamabhipraiti, na sAmAnyena / yathodakAdyAharaNavelAyAM yopidAdimastakArUDho viziSTaceSTAvAneva ghaTobhi dhIyate, na zepo; ghaTazavdavyutpattinimittazUnyatvAt padAdivaditi / atItAM bhAvinI vA cepTAmaGgIkRtya sAmAnye5 naivocyata iti cenna; tayovinaSTA'nutpannatayA zazavipANakalpatvAt / evaMbhUta naya aisA kahatA hai ki jitane arthakI vAcakatA lekara jo zabda vyAkaraNa dvArA banAyA jAtA hai utanA artha jaba prakaTa hotA huA dIkhatA ho tabhI usa zabdakA prayoga karanA ucita hai; jabataka usa arthakI utpatti nahIM huI ho tabataka usa zabdakI kisI sthAnameM pravRtti karanA ucita nahIM hai| jaise jisa samaya ghar3A jalase bharA huA kisIke mastakapara rakkhA huA AtA dIkhai tabhI usako ghar3A kahanA ebhUta nayakI apekSAse satya hai| kiMtu jo ghar3A jaba aisI avasthAma nahI hai taba usako ghar3A kahanA evaMbhUtakI apekSA ucita nahIM hai| kyoMki ghaDAzabda vyAkaraNa rArA isI arthameM banAyA jAtA hai| isIprakAra paTAdi zabda bhI tabhI upayogameM lAne cAhiye jaba unakA vAcya artha pragaTa horahA ho| jo padArtha kisI paryAyarUpa pariNata hocukA ho| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdama.kI athavA honevAlA ho usakI bhUta yA bhAvI ceSTA vartamAnameM gadheke sIgasamAna asatrUpa hai arthAt vartamAnameM kucha hai hI nhiiN| rAjai.zA. " isaliye aisI bhUta yA bhAvI paryAyoMkI ceSTAkA bahAnA lekara kisI padArthameM usa bhUta bhAvI paryAyake vAcaka zabdakA prayoga karanA y // 202 // sarvathA anucita jAna par3atA hai| OM tathApi taddvAreNa zabdapravartane sarvatra pravartayitavyo vizepA'bhAvAt / kiM ca yadyatItavaya'cceSTApekSayA ghaTazaVbdo'cepTAvatyapi prayujyeta, kapAlamRtpiNDAdAvapi tatpravartanaM durnivAraM syAdvizepA'bhAvAt / tasmAdyatra kSaNe vyutpattinimittamavikalamasti tasminneva so'rthastacchandavAcya iti / ___ yadi vartamAnameM kisI zabdake vAcyarUpa paryAyakA abhAva rahanepara bhI kevala bhUta bhAvI paryAyoMkI kalpanAkara usa paryAyarUpa mAnakara vaha usa zabdakA vAcya mAnanA ThIka ho to sabhI zabdoMkA prayoga sabhI padArthoMmeM karanA cAhiye / kyoMki, pratyeka sabhI pudgala kabhI na kabhI vivakSita paryAyarUpa hogayA hI hogA; nahI to Age hojAyagA / aura yadi atIta anAgata ceSTAoMkI 4 apekSA lekara bhI vartamAnameM ghar3ekI ceSTA na honepara bhI ghar3e ghar3AzabdakA prayoga hosakatA ho to javataka ghaDA banA hI nahI hai tabataka kapAla maTTI Adi avasthAoMmeM bhI ghar3Azabda kyoM nahI bolAjAtA ? kyoMki; bhUta bhAvI ghaTaceSTAkI apekSA jaisI * kapAla maTTI AdikoMkI avasthA hai taisI hI jaba ghaDA apanerUpa ceSTA nahI kararahA ho tavakI avasthA hai / isaliye jisa samaya kisI zabdakI vyutpattikA nimittakAraNa paripUrNa vidyamAna milatA ho usI samaya usa zabdakA upayoga karanA ucita hai / atra sNgrhshlokaaH| anyadeva hi sAmAnyamabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti manyate naigamo nayaH / 1 / sadrUpatA'natikrAntaM svasvabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarva saMgRhNan saMgraho mtH|2| vyavahArastu * tAmeva prativastu vyavasthitim / tathaiva dRzyamAnatvAdvyApArayati dehinaH / 3 / tatrarjusUtranItiH syAcchuddhaparyAya- saMzritA / nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthitiviyogataH / 4 / virodhiliGgasaMkhyAdibhedAbhinnasvabhAvatAm / tasyaiva {} manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate / 5 / tathAvidhasya tasyApi vastunaH kssnnvrtinH| brUte samabhirUDhastu saMjJAbhedena 0 hai bhinnatAm / 6 / ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAdevaMbhUto'bhimanyate / 7 / // 20 // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba ina nayoMke viSayameM saMgraha kiye hue zlokoM kA artha likhate hai / abhedabhAvakA jJAna karAnevAlA sAmAnya dharma to anya tathA vizeSarUpa dharma kucha judA hI hai aisA jJAna naigamanayake dvArA hotA hai / 1 / sattva dharmako nahI chor3atA huA yaha jagat apane apane bhAvarUpa pravartatA hai isaliye sattva dharmakI apekSA mukhyakara saMgraha naya sabhI jagatko ekarUpa grahaNa karatA hai aisA mAnAgayA hai / 2 / vyavahAranaya usI sattAko pratyeka vastumeM bhinna bhinnarUpase manAtA huA jIvoMko vyavahAra karAtA hai / kyoMki, vyavahAra dRSTise sabhI vastu judI judI hI dIkhatI haiM / 3 / RjusUtra naya vyavahAra nayake viSayameMse bhI jo zuddha vartamAna kAlavartI hotA hai usIkA Azraya letA hai / kyoMki, pratyeka padArtha apanI sthiti pUrI karake naSTa hotA huA hI dIkhatA hai isaliye saMpUrNa padArtha nazvara svabhAvavAle hI hai / bhAvArtha- sthiti pUrNa karake sabhI naSTa hote hai / isaliye jisa kisIkI jitane kAlakI sthiti hai| | utane kAlataka hI usa vastuko usarUpa mAnanA cAhiye / 4 / paraspara virodhI liGga saMkhyA AdikoMkA bheda honese vastu bhI bhinna bhinna svabhAvako dhAraNa karatI hai aisA mAnanevAlA zabda naya hai / 5 / isa prakAra ke tathA kSaNasthAyI vastuko phira bhI saMjJAoMke bhedase bhinna bhinna mAnanevAlA samabhirUDha naya hai / 6 / vastu eka hI zabdakA vAcya sadA nahI banA rahatA hai / kyoMki, vastumeM | jaisI jaisI kriyA badalatI hai taisI taisI hI vastukI avasthA bhI badalatI jAtI haiM aisA evaMbhUta naya mAnatA hai / 7 / eta eva ca parAmarzA abhipretadharmAvadhAraNAtmakatayA zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durnayasaMjJAmanuvate / | tadbalaprabhAvitasattAkA hi khalvete parapravAdAH / tathA hi / naigamanayadarzanAnusAriNau naiyAyikavaizeSikau / saMgrahAbhiprAyapravRttAH sarve'pyadvaitavAdAH sAMkhyadarzanaM ca / vyavahAranayAnupAti prAyazcArvAkadarzanam / RjusUtrAkUtapravRttabuddhayastAthAgatAH / zabdAdinayAvalambino vaiyAkaraNAdayaH / ye samyak nayoMkara dikhAye hue abhiprAya hI vivakSita dharmoMke nizcayarUpa hokara jaba bAkIke avivakSita dharmokA tiraskAra karate hue pravartate haiM taba durnaya nAma pAte hai / paravAdI logoMkI utpatti bhI inhI durnayarUpa abhiprAyoMkI mukhyatA dhAraNa karanese huI hai / naiyAyika tathA vaizeSika darzanavAle to khoTe naigama nayake pakSapAtI hai / saMpUrNa advaitavAdI tathA sAMkhyamatI saMgraha - nayakI pradhAnatA pakar3ane se pravRtta hue hai / vyavahAranayakA pakSapAtI prAyaH cArvAkadarzanavAlA hai / bauddhalogoMne RjusUtranayakA hI kevala avalaMbana le rakkhA hai / zabda, samabhirUDha tathA evaMbhUta nayoMko sarvathA mAnanevAle vaiyAkaraNI Adika hai / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAvAdama. // 203 // uktaM ca sodAharaNaM nayadurnayasvarUpaM zrIdevasUripAdaiH / tathA ca tadnthaH "nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayI- / rAjai.zA. kRtasyArthasyAMzastaditarAMzIdAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizepo nayaH" iti / svAbhipretAdaMzAditarAMzApalApI punrnyaabhaasH| sa vyAsasamAsAbhyAM dviprakAraH / vyaasto'nekviklpH| samAsatastu dvibhedo; dravyArthikaH paryAyArthikazca / Adyo naigamasaMgrahavyavahArabhedAt tredhA / dharmayodharmiNodharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigmH| saJcaitanyamAtmanIti dharmayoH / vastuparyAyavadravyamiti dhrminnoH| kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dhrmdhrminnoH| dhrmdvyaadiinaamaikaantikpaarthkyaabhisNdhirnegmaabhaasH| yathAtmani sattvacaitanye paraspara mtyntpRthgbhuute| a udAharaNa sahita samyak naya tathA durnayoMkA kharUpa zrIdevamUri mahArAjane bhI kahA hai| unake granthameM isa prakAra kahA hai ki-jo zruta pramANake viSayabhUta hue padArthake eka aMzakA grahaNa karai tathA vAkIke sabhI aMzoMmeM udAsIna rahai aise vaktAke eka prakArake abhiprAya ko naya kahate hai / vivakSita azako grahaNakara vAkIke azoMkA sarvathA niSedha karanevAleko nayAbhAsa kahate hai / vaha naya vistAra sakSepake bhedoMkI apekSA do prakArakA hai / vistArakI apekSA to aneka bheda hote hai paraMtu saMkSepase dekhA jAya to mUla bheda do hai, * pahilA dravyArthika dUsarA paryAyArthika / dravyArthikake naigama, saMgraha, vyavahAra ye tIna bheda hai| do dharmoMmeM athavA do dharmiyoMmeM yA eka dharma eka dharmImeM pradhAnatAkI apekSA karaneko naigama athavA naikagama kahate haiN| sattva aura caitanya ye donoM dharma AtmAmeM hai aise vicArameM to do dharmoM kI pradhAnatA hai / tathA vastu aura paryAya jisameM hoM vaha dravya hai aise vacanameM do dharmiyoMkI mukhyatA hai / | kyoMki, vastu bhI dharmI hai tathA paryAya bhI eka prakArakA dharmI hI hai| vipayAsakta jIva kSaNamAtrakeliye sukhI hojAtA hai isa eka vAkyameM jIva to dharmI tathA sukhIpanA dharma ye dono pradhAna hai| do dharmomeM, dharmadharmiyoMmeM athavA do dharmiyoM meM jo sarvathA bhedabhAva | dikhAvai usako naigamAbhAsa athavA khoTA naigamanaya kahate hai| jaise AtmAse sattva dharma tathA caitanya dharma sarvathA bhinna hai| ___sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH / ayamubhayavikalpaH, paro'parazca / azepavizeSeSvaudAsInyaM bhajamA // 20 // naH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH paraH saMgrahaH / vizvamekaM sadavizepAditi yathA / sattA'dvaitaM svIkurvANaH sklvishessaanniraackssaannstdaabhaasH| yathA sattaiva tattvaM tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAt / dravyatvAdInyavAntara Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyAni manvAnastaddedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punaraparasaMgrahaH / dharmAdharmAkAzakAlapudgaladravyANAmaikyaM dravyatvA'bhedAdityAdiryathA / tadravyatvAdikaM pratijAnAnastadvizeSAnniDhuvAnastadAbhAsaH / yathA dravyatvameva tattvaM tato'rthAntarabhUtAnAM dravyANAmanupalabdheH / all kevala sAmAnya dharmakA grahaNa karAnevAlA saMgraha naya hai / isake do bheda hai; eka mahAsaMgraha dUsarA avAntara saMgraha / saMpUrNa || vizeSa dharmoMpara udAsIna hokara lakSya na detA huA kevala satrUpa zuddha dravyako jo saccA mAnatA ho usa nayako mahAsaMgraha kahate hai| jaise sAmAnya sattva dharmakI apekSA saMpUrNa vizva eka hai / sattAsAmAnyako kevala svIkAra karanevAlA tathA bAkIke anya dharmokA niSedha karanevAlA jo eka sattAsAmAnyarUpa vicAra hai vaha mahAsaMgrahAbhAsa hai / jaise sattA hI kevala saccA tattva yA padArtha hai| kyoMki; sattAke sivAya jo vizeSa dharma mAnejAya una dharmoMkA kucha bhI avalokana nahI hotA hai| dravyatvAdi avAntara sAmAnya dharmoko manAnevAlA tathA una sAmAnya dharma ke sAtha rahanevAle vizeSa vizepa dharmoM kI tarapha hastikI dRSTika samAna nahIM dekhanevAlA avAntarasaMgraha yA aparasaMgraha kahAtA hai| jaise dravyatva dharmakI apekSA dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgalAdi sabhI dravya eka hai| kevala dravyatvAdi sAmAnya dharmoko svIkAra karatA huA jo una sAmAnya dharmoMke sAthake vizepa vizepa dharmoko niSedhatA ho baha aparasaMgrahAbhAsa hai / jaise dravyatva hI saccA tattva hai / kyoMki; dravyatvase bhinna dravyakA kabhI bhI pratyakSa nahIM hotaa| __ saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvamavaharaNaM yenA'bhisandhinA kriyate sa vyavahAraH / yathA yatsattadravyaM paryAyo vetyAdiH / yaH punarapAramArthikaM dravyaparyAyapravibhAgamabhipreti sa vyavahArAbhAsaH / yathA cArvAkadarzanam / CI saMgrahanayake dvArA jo ekarUpa mAne jAte hai unameM jo vicAra aisA khIkAra karAtA ho ki vyavahArake anukUla yaha judA judA hai usako vyavahAranaya kahate haiM / jaise jo saMgrahakI apekSA eka satrUpa kahA hai vaha dravya hai yA paryAya ? yaha naya aura bhI isI prakArake bhedoMko ThIka mAnatA hai / jo dravyaparyAyAdikoMmeM jhUThA bheda mAnatA hai vaha vyavahAranaya bhAsa samajhA jAtA hai / jaise cArvAkakA mata / isa prakAra dravyArthika tathA paryAyArthika aise do bhedoMmeMse dravyArthikake jo tIna bheda kiye the unakA tathA unase ulaTe mithyA nayoMkA to udAharaNasahita varNana huA, aba paryAyArthika nayake bheda kahate haiN| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bA sthAdvAdama. / // 204 // paryAyArthikazcaturkI / RjusUtraH zabdaH samabhirUDha evaMbhUtazca / Rju vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH rAjai.zA. sUtrayannabhiprAya RjusuutrH| yathA sukhavivartaH sampratyastItyAdiH / sarvathA dravyA'palApI punstdaabhaasH| yathA / tAthAgatamatam / kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityaadiH| tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnamevArthamabhidadhati bhinnkaalshbdtvaattaahsiddhaa'nyshbdvdityaadiH| paryAyArthika nayake bheda cAra hai| RjusUtra, zabda, samabhiruDha, evaMbhUta / Rju arthAt kerala vartamAna kSaNavartI paryAyako jo pradhAnatAse grahaNa karatA ho usa abhiprAyako RjusUtra kahate hai / jaise sukhIpanA isa samaya hai / arthAt isa samaya sukhI hai, 5 // isa samaya duHkhI hai ityAdi vartamAna paryAyarUpa jaisA ho taisA kahanekA nAma RjusUtra hai| jo sarvathA anAdinidhana dravyakA niSedha kara kevala paryAyoMko hI apane apane samayameM saccA mAnatA hai vaha RjusUtrAbhAsa hai| jaise baudvoMkA mata / kAlAdike, bhedoMse jo zabdoMmeM bheda par3atA hai usake dvArA jo vAcya vastuko bhI bhinna bhinna mAnatA hai vaha zabdanaya hai| jaise sumeru yadyapi trikAlavI hai paraMtu 'sumeru' thA isa vAkyakA artha to parokSa bhUtakAlake Azrayase kucha judA hI hai; tathA 'sumeru hogA isa vAkyakA artha judA hI hai; evaM 'sumeru hai' isa vAkyakA artha kucha aura hI hai / isa zabdabhedakA Azraya lekara jo vastuko sarvathA judA hI mAnatA hai vaha zabdanayAbhAsa hai / jaise ' sumeru hai, sumeru thA, sumeru hogA' ityAdi jude jude kAlavAcI zabdoMkA artha sarvathA judA judA hI hotA hai / kyoMki, aura bhI aise bahutase zabda hai jo bhinnakAloke kAraNa arthameM bheda DAlate hai isaliye kAlabheTake kAraNa arthameM bheda honA hI cAhiye / paryAyazabdepu niruktibhedena bhinnamartha samabhirohana samabhirUDhaH / indanAdindraH, zakanAcchakaH pUrdAraNAta andara ityAdiSu yathA / paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsaH / yathendrazakrapurandara ityAdayaH // 204 // zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnshbdtvaatkrikurnggturnggshbdvdityaadiH| zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyA1 viziSTamartha vaacytvenaa'bhyupgcchnnevNbhuutH| yathendanamanubhavannindraH, zakanakriyApariNataH zakraH, pUraNapravRtaH Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | purandara ityucyate / kriyA'nAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipaMstu tadAbhAsaH / yathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM / vastu naiva ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUta kriyAzUnyatvAtpaDhavadityAdiH / paryAyavAcI zabdoM meM bhI zabdasiddhiviSayaka bheda hai isaliye unake vAcya arthoMko judA manAnevAlA samabhirUDha naya hai / jaise parama aizvaryakI apekSA indra kahanA ucita hai, zaktikI apekSA zakra kahanA ucita hai, puroMko vidIrNa karanevAlekI apekSA puraMdara | kahanA ThIka hai / ityAdi aura bhI jo paryAyavAcI zabda hote haiM ve saba zabdabhedake kAraNa kucha na kucha bheda hI dikhAte haiM paryAyavAcI zabdoMko sarvathA hI bhinna bhinna artha kahanevAlA mAnanA samabhirUDhAbhAsa hai / jaise hastI ghor3A hariNa Adika zabda | bhinna bhinna honese jisa prakAra apane arthako bhI bhinna bhinna dikhAte haiM usIprakAra indra zakra puraMdarAdika zabda bhI bhinna bhinna honese arthako sarvathA judA hI dikhAte hai / kisI padArthameM jaba kisI zabdake vAcyarUpa kAryakArI kriyA horahI ho tabhI usa padArthako jo usa zabda ke artharUpa kahanA so evaMbhUta hai / jaise jisa samaya parama aizvaryakA anubhava kararahA ho usI samaya indrako | indra kahanA tathA zaktirUpa kriyAkA jisa samaya anubhava kararahA ho taba usI indrako zakra kahanA evaM jaba puroMko vidAra rahAho taba usI indrako puraMdara kahanA ucita hai / bhAvArtha - jaba padArtha jisa kriyArUpa pariNata na horahA ho usa samaya yadyapi yaha naya | usa padArthako usa kriyArUpa kahatA nahI hai paraMtu usa kriyAkA usa padArthameMse niSedha bhI nahI karadetA hai kiMtu usa viSayase usa | samaya udAsIna rahatA hai / aura jo evaMbhUta nayAbhAsa hai vaha jisa kriyArUpa padArtha pariNata hotA hai usako usa kriyAvAcaka zabdake atirikta anya zabdoMkA vAcyarUpa honese rokatA hai / jaise jisa samaya ghar3A apane yogya kriyAmeM lagAhuA na ho usa samaya usako ghar3A kabhI nahIM kahanA cAhiye / kyoMki, usa samaya usameM jisa kriyAke dvArA vaha ghar3A kahAtA hai vaha kriyA hai hI nahI / yadi apanI kriyAse zUnya vastu bhI usa zabdakA vAcya artha hosakatI ho to vastrameM bhI ghar3A zabdakA prayoga kyoM nahIM hotA ! / eteSu catvAraH prathame'rthanirUpaNapravaNatvAdarthanayAH / zeSAstu trayaH zabdavAcyArthagocaratayA zabdanayAH pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSayaH / ina sAto nayoMmeMse Adike jo cAra naya hai ve to zabdake AzrayakI mukhyatA na rakhakara kevala arthakA Azraya mukhyatAse Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdvAdamaM. // 205 // lekara pravRtta hote haiM isaliye arthanaya kahAte haiM aura bAkIke tIna naya mukhyatAse zabdakA Azraya lekara hI pravartate hai isaliye ve zabdanaya kahAte haiM / ina sAto nayoMmeMse jo pUrva pUrvake hai ve uttaroMkI apekSA vipayakA grahaNa adhika adhika karate hai aura unameM jo uttarake hai ve pUrva pUrva nayakI apekSA alpa viSayavAle hai / sanmAtra gocarAtsaMgrahAnnaigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAd bhUmaviSayaH / sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saMgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAdbahuviSayaH / vartamAnaviSayAdRjusUtrAdvyavahArastri kAlaviSayAvalambitvAdanalpArthaH / kAlAdibhedena bhinnArthopadarzinaH zabdAdRjusUtrastadviparItavedakatvAnmahArthaH / pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAcchanda stadviparyayAnuyAyitvAtmabhUtaviSayaH / pratikriyaM vibhinnamarthaM pratijAnAnAdevaMbhUtAtsamabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAnmahAgocaraH / saMgraha kevala satdharmakA hI grahaNa karatA hai aura naigama naya sat asat donoM dharmoMkA grahaNa karatA hai isaliye saMgrahakI apekSA naigamakA viSaya bahuta hai / sattA dharmake kisI vizeSa aMzakA grahaNa karanevAle vyavahArakI apekSA sagraha naya saMpUrNa sattAviziSTakA prakAzaka honese adhika viSayavAlA hai / RjusUtra naya kevala vartamAna kAlavartI paryAyako hI prakAzatA hai isaliye tIno kAlavata vastuko prakAzanevAlA vyavahAra naya isa nayase adhika viSayavAlA hai / liGga sakhyA kAlAdike bhedase vartamAna kAlavartI paryAyoMmeM bhI zabda naya bheda dikhAtA hai isaliye isakI apekSA vartamAna paryAyameM abheda rakhanevAlA RjusUtra naya mahAviSayavAlA hai / zabda naya paryAyavAcI zabdoM meM abhedabhAva dikhAtA hai tathA samabhirUDha naya paryAyavAcI zabdoMmeM paraspara bheda prakAzatA hai isaliye samabhirUDha nayakI apekSA zabda nayakA viSaya bahuta hai / samabhirUDha naya kucha kriyAoM kA parivartana honese artha meM bheda nahI mAnatA hai paraMtu evaMbhUta kriyAoMke bhedase eka hI vastuko bhinna bhinna mAnatA hai isaliye evaMbhUtakI apekSA samabhirUDhakA viSaya bar3A hai / nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgImanuvrajatIti vizeSArthinA nayAnAM nAmAnvarthavizeSalakSaNAkSepaparihArAdicarcastu bhASyamahodadhigandhahastiTIkAnyAyAvatArAdigranthebhyo nirIkSaNIyaH / pramANaM tu samyagarthanirNayalakSaNaM sarvanayAtmakaM syAcchandalAJchitAnAM nayAnAmeva pramANavyapadezabhAktvAt / tathA ca zrIvimalanAthastave zrI samantabhadraH "nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yata stato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH" iti / cha rA. jai.zA. // 205 // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavAkyoMke samAna nayavAkya bhI apane apane viSayoM meM vidhiniSedhake kartA saMbhava honese sapta bhaMgarUpa hosakate hai isaliye jinako isa viSayameM adhika jAnanA ho unako ina nayoMke nAma, nAmake anusAra sArthaka bhinna bhinna lakSaNa, zaMkA, samAdhAna Adi viSayoMkA vicAra bhASyamahodadhi, gandhahasti TIkA, nyAyAvatArAdi graMthodvArA jAnalenA cAhiye / jo sacce arthakA nirNaya karanevAlA ho tathA saMpUrNa nayoMke samudAyarUpa arthako kahatA ho usako pramANa kahate hai / kyoMki; syAtzavda lagAkara uccAraNa karanese nayavAkyoMkA hI pramANa nAma hojAtA hai / yahI terahaveM tIrthakara zrIvimalanAtha kI stuti karate hue zrIsamantabhadrakhAmIne kahA hai ki "jisa prakAra rasAyanake yogase loha icchita phala dene lagatA hai usIprakAra 'syAt' zabda lagAnese ye Apake kahe hue naya hI abhimata phalake dAtA hojAte hai isaliye hitecchu jana Apako namaskAra karate hai"| tacca dvividhaM pratyakSaM parokSaM ca / tatra pratyakSaM dvidhA; sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca / sAMvyavahArika dvividhamiTandriyA'nindriyanimittabhedAt / tadvitayamavagrahehAvAyadhAraNAbhedAdekaikazazcaturvikalpam / avagrahAdInAM svarUpaM / supratItatvAnna pratanyate / pAramArthikaM punarutpattAvAtmamAtrApekSam / tadvividhaM; kSAyopazamikaM kSAyikaM ca / AdyamavadhimanaHparyAyabhedAd dvidhA / kSAyikaM tu kevalajJAnamiti / parokSaM ca smRtipratyabhijJAnohA'numAnAgamabhedAtpaJcaprakAram / aisA jo pramANa hai usake do prakAra hai| pratyakSa tathA prokss| phira pratyakSake bhI do bheda hai eka sAMvyavahArika dUsarA pAramArthika / / eka sAMvyavahArika pratyakSa to aisA hai jisameM iMdriyoMkI sahAyatA lenI par3atI hai aura dUsarA aisA sAMvyahArika hai jisameM kevala manakImI sahAyatA lenI par3atI hai / usa sapUrNa sAMvyahArika pratyakSake cAra cAra bheda hote haiM; avagraha, IhA, avAya, dhAraNA / bhAvArtha-ye cAro bheda pratyeka sAMvyavahArika pratyakSameM utpanna hosakate hai / eka hI viSayake jJAnameM uttarottara jaisI jaisI adhika dRDhatA hotI hai taise taise hI usa jJAnake ye uttarottara nAma rakkhe gaye hai| inakA svarUpa sugama hai isaliye yahAM nahIM dikhAte haiM / jo paramArthika pratyakSa kahA hai usakI utpatti kucha indriyAdikI apekSA lekara nahI hotI kiMtu sahAyarahita kevala sAkSAt AtmAse hI hotI hai| isa pAramArthikake bhI do bheda haiM; eka kSAyopazamika pAramArthika dUsarA kSAyika pAramArthika / avadhi tathA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaH // 206 // manaHparyAya ye do to kSAyopazamika pAramArthika haiM tathA kevalajJAna kSAyika pAramArthika pratyakSa hai / parokSa pramANa pAMca prakArakA rAjai.zA. | hai| smRti, pratyabhijJAna, Uha (tarka), anumAna tathA AgamajJAna / / tatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthavipayaM tadityAkAraM vedanaM smRtiH| tattIrthakaravimvamiti yathA / anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatAsAmAnyAdigocaraM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam / yathA tajjAtIya evAyaM gopiNDo, gosadRzo gavayaH, sa evAyaM jinadatta ityaadiH| kisI samaya kisI padArthakA anubhava karaneke bAda jo saskAra hojAtA hai usakA udbhava honese usI anubhava kiye hue padArthakA 'vaha' aisA yAda AnA so smRti athavA smaraNa hai / jaise vaha tIrthakarakA pratibimba / vartamAna samayameM kisI vastuko pratyakSa dekhanepara tathA pahile dekhe hue kisI sadRza yA vilakSaNa Adi vastuke yAda Anepara vartamAna dekhe hue tathA smaraNa kiye hue padArthoM meM jo jor3arUpa jJAna hotA hai usako pratyabhijJAna kahate hai| jaise pUrvakAsA hI yaha gopiMDa hai, tathA gauke samAna hI yaha gavaya hai| eva yaha vahI jinadatta hai / arthAt-'vaha' aisA to saraNAMza hai tathA 'yaha aisA vartamAnAza pratyakSa hai / ina doMno jJAnoMke ay ho jAnepara pIchese eka jJAna aisA hotA hai jisake dvArA pUrvake dekhe hue padArthase vartamAnake padArthameM yA to samAnatA dIkhatI hai / Ka yA bheda pratIta hotA hai athavA ekatAkI pratIti hotI hai / jaise amuka vastu pUrva dekhe huese bhinna hai athavA vaisA hI hai yA vahI hai ityAdi aneka prakArase pratIti hotI hai / sAdRzya dikhAnevAle pratyabhijJAnameM jisa sAdRzyakA jJAna hotA hai ki yaha vaisA hI hai, vaha sAdRzya dharma do prakArakA hai, eka tiryak sAmAnya tathA dUsarA UrddhatAsAmAnya / vartamAna kAlavartI eka jAtike padArthoM meM * rahanevAlI samAnatAko tiryak sAmAnya kahate hai / jaise yaha gau isa gauke samAna hai / eka hI padArthake kramavartI sapUrNa paryAyomeM rahanevAlI samAnatAko UrddhatAsAmAnya kahate hai / jaise eka hI pudgala aneka paryAyoMmeM kramase parivartana karatA hai so una saMpUrNa ke paryAyomeM paraspara usa eka pudgalakI apekSA samAnatA hai| ___ upalambhA'nupalambhasambhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhanasambandhAdyAlaghanamidamasmin satyeva bhavatItyAdyAkAraM * saMvedanamUhastarkA'paraparyAyaH / yathA yAvAn kazciddhUmaH sa sarvo vahnau satyeva bhavatIti, tasminnasatyasau na bhavatye // 206 // dhU veti vA / anumAnaM dvidhA svArtha parArtha ca / tatrA'nyathA'nupapattyekalakSaNahetugrahaNasaMvandhasmaraNakAraNakaM sAdhya Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnaM svArtham / pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt / aaptvcnaadaavirbhuutmrthsNvednmaagmH| upacA rAdAptavacanaM ceti / smRtyAdInAM ca vizeSasvarUpaM syAdvAdaratnAkarAta sAkSepaparihAraM jnyeymiti| na tInoM kAlameM honevAle sAdhya sAdhanAdi padArthomeMse kuchakA to pratyakSa huA ho tathA kuchakA pratyakSa nahIM huA ho paraMtu sAdhya sAdhanAdi kisI saMbaMdhakA AlaMbana milanese yaha rahanepara hI yaha rahasakatA hai ityAdi prakArase sabhImeM utpanna honevAlA jo jJAna hai vaha Uha hai / isIkA dUsarA nAma tarka hai / jaise jitanA dhuMA hai vaha agni honepara hI hosakatA hai aura yadi agni na ho to kabhI nahI hosakatA hai / Uha jJAna jinameM hocukA hai unameMse dhUmAdi hetuke dekhanepara agniAdi sAdhyakA jJAna honA yA aisA vacana kahakara jJAna karAnA anumAna hai| yaha anumAna do prakArakA hai, khArtha tathA praarth| jisako sAdhya mAnA ho usake kahIM anyatra jo nahIM milasakai aise asAdhAraNa lakSaNavAle hetuke dekhanepara UhajJAnake dvArA sAdhyake sAtha rahanekA saMvandha yAda Anepara jo usa sAdhyakA jJAna hotA hai vaha khArtha anumAna hai / jisa sthalameM hetu dekhakara sAdhyakA nizcaya karanA ho usa sthalako pakSa ) kahate hai / pakSa hetu Adika bolakara dUsareko sAdhya jatAnekA nAma parArthAnumAna hai / dUsareke jJAnakA kAraNa honese isa kAraNarUpa vacanako kAryarUpa jJAna mAnakara upacArase anumAna kahate hai| bhAvArtha-yathArthameM jJAna hI pramANa hotA hai, vacanAdi yathArtha pramANa nahI hai / kyoMki; jo ajJAnakA virodhI hotA hai vahI ajJAnakA nAza karake kisI viSayakA jJAna utpanna karAsakatA hai| ||jo svayaM ajJAnakharUpa hai vaha ajJAnake nAzameM asAdhAraNa kAraNa nahIM hosakatA hai| jJAna hI ajJAnakA virodhI hai isaliye vahI || yathArtha pramANa hosakatA hai / anumAna bhI eka pramANa hI hai / yathArthavaktAkA vacana sunakara utpanna huA jJAna AgamapramANa hai / upacArase Aptake vacanoMko bhI pramANa kahate haiM / smRtyAdi parokSa pramANoMkA vizeSa kharUpa zaMkAsamAdhAna sahita jAnanA ho sthAdvAdaratnAkara nAmaka granthase jAnalenA cAhiye / pramANAntarANAM punararthApattyupamAnasambhavaprAtibhaitihyAdInAmatraivAntarbhAvaH / sannikarSAdInAM tu jaDatvAdeva na prAmANyamiti / tadevaMvidhena nayapramANopanyAsena durnayamArgastvayA khilIkRtaH / iti kaavyaarthH| | pramANake ina pratyakSa parokSa bhedoMke atirikta jo arthApatti, upamAna, saMbhava, prAtibha, aitihya Adika bheda kahe jAte haiM una N|| sarbokA inhImeM aMtarbhAva hojAtA hai / aura jo iMdriya arthake saMnnikarSAdikoMko athavA iMndriyAdikoMko pramANa mAnate hai vaha to Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 207 // mAnanA hI ucita nahIM hai| kyoMki; saMnnikarSAdika jar3akharUpa hoMnese pramANa nahIM hosakate / isa prakAra he bhagavan ! Apane sacce naya pramANakA svarUpa dikhAkara durnayakA mArga roka diyA hai / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huA / idAnIM saptadvIpasamudramAtro loka iti vAvadUkAnAM tanmAtraloke parimitAnAmeva sattvAnAM sambhavAt parimitAtmavAdinAM doSadarzanamukhena bhagavatpraNItaM jIvA'nantyavAdaM nirdopatayA'bhiSTuvannAha / aba jo kevala sAtadvIpasamudrapramANahI loka mAnate hai unako itane baDe lokameM parimita jIva hI saMbhava hosakate hai isaliye jIvoMkobhI akSaya anaMta na mAnakara parimita hI mAnanA paDatA hai so unake mAnanemeM dopa dikhAte hue AcArya isa bAta kI stuti karate haiM ki he bhagavan ! Apane jo jIvoMko anaMto batAye hai vahI batAnA nirdoSa hai / mukto'pi vA'bhyetu bhavaM bhavo vA bhavasthazUnyo'stu mitAtmavAde | SaDjIvakAryaM tvamanantasaMkhyamAkhyastathA nAtha yathA na doSaH // 29 // mUlArtha - saMkhyAtamAtra hI jIvoMko mAnanevAloMke matameM yA to mukta huA jIva phirase isI saMsArameM AphasatA mAnA gayA hogA yA yaha saMsAra kisI dina muktimeM jIva sadA calate jAte hai isaliye jIvoMse khAlI hojAyagA / bhAvArtha - yaha doSa dUsaroMke matoMmeM hI saMbhava hai / he bhagavan ! Apane jIvoke chaha mUla bheda batAkara eka eka bheda kI apekSA jIvoMkI saMkhyA akSayAnaMta batAI hai isaliye yahI upadeza aisA hai jisameM kisI prakArase bhI doSa nahI hai / vyAkhyA - mitAtmavAde saMkhyAtAnAmAtmanAmabhyupagame dUpaNadvayamupatiSThate / tatkrameNa darzayati / mukto'pi vAbhyetu bhavamiti / mukto nirvRtiprAptaH / so'pi vA ( apirvismaye / vA zabda uttaradoSApekSayA samuccayArthaH / yathA devo vA dAnavo veti / ) bhavamabhyetu saMsAramabhyAgacchatu / ityeko dopaprasaGgaH / bhavo vA bhavasthazUnyo'stu / bhavaH saMsAraH / sa vA bhavasthazUnyaH / saMsAribhirjIvairvirahito'stu bhavatu / iti dvitIyo dopaprasaGgaH / vyAkhyArtha - AtmAoM ko parimita mAnanevAlone jo jIvoMkoM saMkhyAta hI mAnA hai usameM do dopa Asakate hai / una donoM doSoMko kramase dikhAte hai / pahilA doSa to yaha hai ki muktiko prApta huA jIva bhI phirase saMsArameM aaphsegaa| yahAMpara 'muktopi ' rA. jai.zA. // 207 // Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdake sAtha jo 'api' zabda hai usakA artha vismaya honA hai / tathA jo 'vA'bhyetu' meM 'vA' zabda par3A hai usakA artha Age | dopakA samuccaya karanA hai / jisa prakAra 'deva hai yA dAnava,' aisA artha honepara saMskRta bhASAmeM 'devo vA dAnavo vA' aisA bolA | jAtA hai / yahAMpara bhI aisA abhiprAya hai ki mukta huA bhI jIva, Azcarya hai ki phira saMsArameM Aphasai / yaha to pahilA doSa huaa| dUsarA doSa yaha hai ki mokSa jAte jAte yaha saMsAra saMsArI jIvoMse kabhI khAlI hojaaygaa| bhavazabdakA hI artha saMsAra hai| so bhavastha jIvoMse yaha bhava zUnya hojAyagA / arthAt saMsArI jIvoMse yaha saMsAra khAlI hojaaygaa| yaha dUsarA doSa hai| all idamatrAkRtaM 'yadi parimitA evAtmAno manyante tadA tattvajJAnA'bhyAsaprakarSAdikrameNApavarga gacchatsu teSu saMbhAvyate khalu sa kazcitkAlo yatra teSAM sarveSAM nirvRtiH| kAlasyA'nAdinidhanatvAdAtmanAM ca parimitatvAt saMsAvArasya riktatA bhavantI kena vAryatAm ? samunnIyate hi pratiniyatasalilapaTalaparipUrite sarasi pavanatapanAtapanaja nodazcanAdinA kAlAntare rikttaa| na cAyamarthaH prAmANikasya kasyacitprasiddhaH saMsArasya svarUpahAniprasaGgAt / tatsvarUpaM hyetadyatra karmavazavartinaH prANinaH saMsaranti samAsAeMH saMsariSyanti ceti / sarveSAM ca nirvRtatve saMsArasya vA riktatvaM haThAdabhyupagantavyam / / yahAMpara aisA tarka hotA hai ki yadi saMsArameM jIva parimita hI mAnegaye hai to jaba mokSakA kAraNarUpa tattvajJAna vaDhane lgegaa| taba jIva krama kramase mokSako jAnelagaige so saMbhAvanA hotI hai ki kisI dina saMpUrNa saMsArI jIvoMkI mukti hojaaygii| kyoMki kAla to anAdi anaMta hai tathA saMsArI jIva parimita haiM isaliye kabhI na kabhI avazya saMpUrNa jIva mokSameM pahuca rhege| aisA lA honese phira saMsArako saMsArI jIvoMse khAlI hote hue kona rokasakatA hai ? aisA dekhAjAtA hai ki nIcese kisI nizcita UMcAI || taka jo sarovara jalase bharA hotA hai vaha kucha.samayameM vAyuse tathA sUryakI garamIse tathA manuSyoMke ulIcane Adi kAraNoMse jalarahita hojAtA hai / saMsArI jIvoMse saMsArakA khAlI hojAnA yaha doSarUpa isaliye mAnA hai ki aisA honA kisI bhI pramANavettAko pasaMda nahIM hai / kyoMki; yadi aisA hI ho to saMsArake kharUpakI hI hAni hojaaygii| jisameM paDe hue karmake paravaza jIva saMsaraNa arthAt paribhramaNa karate Aye hai tathA kara rahe haiM aura isI prakAra sadA karate raheMge vaha saMsAra hai / yahI saMsArakA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdama. // 20 // kharUpa hai / parimita honese kisI samaya jaba sabhI jIva isa saMsArase nikalakara mukta honevAle hai taba to agatyA yaha saMsAra hai| rAjai.zA. unase rikta kahanA par3egA / kyoMki, uttara denekA dUsarA koI mArga hI nahIM hai| muktairvA punarbhave Agantavyam / na ca kSINakarmaNAM bhavAdhikAraH "dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkaraH" iti vacanAt / 7 jo saMsArakA khAlI honA bhI nahI mAnate tathA jIvoMko parimita hI mAnate hai unako mukta hue jIvoMkA sasArameM phirase lauTanA mAnanA cAhiye / paraMtu yathArthameM vicAra kiyA jAya to jo karmoMkA nAza karake mukta hogaye hai ve phira saMsArameM nahIM Asakate / hai| kyoMki, unake yahAM AnekA kAraNa koI bAkI nahIM rahA hai| saMsArameM bhramAneke kAraNa karma hai so vahAM una karmoMkA sarvathA / nAza hocukA hai| kahA bhI hai ki "jisa prakAra koI bIja jo upajAnekA kAraNa hai yadi sarvathA jalajAya to phira usase aMkura nahIM UgasakatA hai usI prakAra yadi karmarUpI bIja jo ki saMsArakI utpattikA kAraNa hai, sarvathA dagdha hojAya to phira usase jIvameM saMsArarUpI aMkura nahIM nikala sakatA hai"| bhU Aha ca pataJjaliH "sati mUle tadvipAko jAtyAyu gAH" iti / etaTTIkA ca "satsu klezeSu karmAzayo vipAM kArambhI bhavati, nocchinnaklezamUlaH / yathA tuSAvanaddhAH zAlitaNDulA adagdhavIjabhAvAH prarohaNasamarthA bhavanti nA'panItatuSA dagdhabIjabhAvA vaa| tathA klezAvanaddhaH karmAzayo vipAkaprarohI bhavati; nA'panItaklezo na dagdhabIjabhAvo veti / sa ca vipAkastrividho jAtirAyurbhogaH" iti / . vaidika yogamatake pravartaka pataMjaline bhI kahA hai ki "mUla kAraNa rahanepara hI jAti, Ayu tathA bhoga hote haiM / ye jAti, hai Ayu, bhoga usI mUla kAraNake vipAkarUpa hai" / isakI TIkA isa prakAra hai ki "jabataka kleza rahate hai tabhItaka karmoMkI zakti - apanA vipAkaphala desakatI hai / jaba klezarUpa mUla kAraNakA uccheda hojAtA hai taba karmoMkA vipAkaphala nahIM hosktaa| // 208 // jisa prakAra zAlI cAvaloMparase jabataka UparakA tupa nahIM utAra diyA jAtA hai tabhItaka unameM bIjapanA banArahatA hai aura vonepara , ve upaja sakate haiM paraMtu jaba unake Uparase tuSa utAra diyA jAya to bIjapanekA nAza hojAnese ve upaja nahIM sakate hai| usI prakAra Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jabataka karmazakti klezoMse baMdhI hai tabhItaka saMsArarUpI aMkura utpanna karasakatI hai; jaba kleza chUTa jAnese karmameMse vIjapanA naSTa hojAtA hai taba usase vipAka phala nahIM hosktaa| usa vipAkake bheda tIna hai; jAtI, Ayu tathA bhog| | akSapAdo'pyAha "na pravRttiH pratisaMdhAnAya hInaklezasya" iti| evaM vibhaGgajJAnizivarAjarSimatAnusAriNo dUSalAyitvottarArddhana bhagavadupajJamaparimitAtmavAdaM nirdoSatayA stauti SaDjIvetyAdi / tvaM tu he nAtha anantasaMkhya|||manantAkhyasaMkhyAvizeSayuktaM ssddrjiivkaaym| KEL nyAyadarzanake mukhya pravartaka akSapAdane (kaNAdane) bhI aisA hI kahA hai ki jisake kleza kSINa hogaye haiM usakI pravRtti bhI baMdhakA kAraNa nahIM hai" / isa prakAra pahile Adhe zloka dvArA vibhaMga (khoTe) jJAnavAle zivarAja RSike matAnusAriyoMko sadoSa ThaharAkara zlokake uttara Adhe bhAgadvArA nirdoSa siddha honeke kAraNa bhagavatkathita jIvoMkI anaMtatAke upadezakI stuti karate hai| "SaDjIvakAyaM tvamanantasaMkhyamAkhyastathA nAtha ! yathA na doSaH" yaha zlokakA uttara bhAga hai| isakA artha-he nAtha ! Apane hI saMpUrNa chaha prakArake jIvoMkI anaMtanAmaka eka prakArakI aparimita saMkhyA batAI hai aura vaha aisI hai ki jisameM kisI prakArakA doSa AhI nahI sakatA hai| ___ ajIvan jIvanti jIviSyanti ceti jIvA, indriyaadijnyaanaadidrvybhaavpraanndhaarnnyuktaaH| teSAM ["saMghe vAnUmarceiti cinoteJi Adezca katve kAyaH samUho jIvakAyaH pRthivyaadiH| SaNNAM jIvakAyAnAM samAhAraH SaDrajI-1 vikAyam / pAtrAdidarzanAnnapuMsakatvam / athavA SaNNAM jIvAnAM kAyaH pratyeka saMghAtaH ssddjiivkaayH| taM SaDjI-|| lavakAyam / pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasalakSaNaSaDjIvanikAyaM tathA tena prakAreNa AkhyaH, maryAdayA prarUpitavAn, | yathA yena prakAreNa na doSo, na dUSaNamiti / jAtyapekSamekavacanam / prAguktadoSadvayajAtIyA anye'pi doSA yathA|||| na prAduSyanti tathA tvaM jIvAnantyamupadiSTavAnityarthaH / 'AkhyaH' iti AGpUrvasya khyAteraDi siddhiH / tvamityekavacanaM cedaM jJApayati yajagadgurorevaikasyedRkprarUpaNasAmarthya, na tIrthAntarazAstRNAmiti / jo bhUta kAlameM bhI jIte rahe arthAt prANa viziSTa vane rahe, vartamAna meM bhI prANaviziSTa hai tathA Age bhI prANa sahita raheMge unako jIva kahate hai / arthAt jo iMdriyAdi daza dravyaprANoMdvArA tathA cetanAAdi bhAvaprANoMke dvArA jIte hoM ve jIva hai| - Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdAdama.M" sadhe vA'nU" isa vyAkaraNasUtra ke anusAra 'ci' dhAtuke Age 'yam' pratyaya honene tathA 'na'ko 'ka' karadenese kAya dAdarA .ja.prA. banajAtA hai / kAyakA artha samUha hotA hai| Upara ko hue. jIvoke manahIko jIpAya krte| pRthivI, jala, ami, vAyu,': // 209|| vanaspati ye pAca sthAvara tathA trasa aise chaha kAryoMke joroke mamUhako parajIvakAya madate haiN| yAkaraNameM jahApara samUha nartha dera / aneka zabdokA samAsa (sagraha) dikhAyA hai vApara aisA kahA hai ki pAnazabdAdi katane aise ganda jo samAgameM nanadalija hI hojAte haiN| unhI pAtrAdi zabdoM meM padjIvakAra gandrako mAnA gadApara napunAmI padIyA aisA kahA hai| athavA / samUha arthamaM samAsa na karake isa prakArase samAsa karanepara zabda puTina hI banA rahegA ki sadanAtakejIyokA jo pratyeka saghAta hai usako paDjIyakAya kahate haiN| pulilI rahanese yapi pantIva kAyaH aisA honA nAdiye paraMtu ina sone gaha ganna karmakArakarUpa rakkhAgayA hai isaliye pulinna honepara bhI carmakAraka padIya kAya' pemA mahAgayA hai| rAva zabda nAtivAnaka 'mAne jAte hai taba ve eka vacanAta hI rAro jAte haiN| yahAera bhI jAtikI upekSAhI panIrakAya' premA pakAnanAnta maahe|| sArAMza-jIyoMko parimita mAnanemeM mabhava jo doSa hai ve nayA aura bhI aneka doSama praphAra varNana karaneme nahI Agate / / usa prakArase Apane jIvokA varNana kiyA hai| AryakanyA bhAnuke Ane para pratyaya -gAnene bhUnakArake varSa, nAmya.' aimA kriyApada banatA hai / 'lam' gandako eka bananAnna sanese yaha abhiprAya prasTa hotA hai ki aise nirdoSa upadeza ranekA sAmarthya ekamAtra trijagadgurukA (ApakA) dI hai na ki anya bhI poM yA manore upadeza karanekAlokA / ___ pRthivyAdInAM punarjIvatvamitthaM sAdhanIyam / yathA mAtmikA vidyamazilAdispA pRthivI; Thede mamAnadhAtutyAnAdarbhA'baravat / bhaumamambho'pi sAtmakaM kSatabhUmajAtIyasya svabhAvasya sambhavAt zAlUravat / AntarikSamapi sAtmakam / abhrAdivikAre svataH sambhUya pAtAt matsyAdivat / ___ chaha kAyake jIva batAte hue bItane jo pRthivInIyAdipha jIva ko hai unakI sidi isa prakArase karanI cAhiye ki jaise mUMgA / pApANAdi jo pRthivI hai vaha sajIya hai| kyoMki jaise kATanepara DAma, tura upa mAnA hai usI prakAra igo bhI kATanepara ) // 20 // isameM pahileke samAna mUgA yA pASANAdi phirase Uga Ate haiN| isI prakAra bhUmikA jala bhI sanIya hai| kyoMkti mamike jalakA dariyA, rati jiyapugmakapATa / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM DakakI taraha aisA khabhAva hai jaisA ki khodI huI bhUmikA / arthAt meMDakakA bhI khodI huI bhUmike samAna khabhAva hotA hai aura vaha sajIva hai usI prakAra jaba bhUmike jalakA bhI aisA hI svabhAva hai to vaha bhI sajIva hI honA cAhiye / evaM jo AkAzameM honevAlA jala hai vaha bhI sajIva hai| kyoMki megharUpa vikAra utpanna honepara jisa prakAra apane Apa hI upajakara machalI Uparase giratI hai usI prakAra meghavikAra honepara jala bhI svayaM banakara nIce gira par3atA hai / arthAt machalIkA aisA svabhAva hai aura sajIva hai usI prakAra jaba jalakA bhI aisA hI khabhAva hai to isaliye jala bhI sajIva hI honA caahiye| MT tejo'pi sAtmakamAhAropAdAnena vRddhyAdivikAropalambhAt puruSAGgavat / vAyurapi sAtmakaH aparapreritatve tiryaggatimatvAndovat / vanaspatirapi sAtmakaH chedAdibhiglAnyAdidarzanAt puruSAGgavat / keSAMcit svApAGganopazleSAdivikArAcca / apakarSavatazcaitanyAdvA sarveSAM sAtmakatvasiddhirAptavacanAcca / traseSu ca kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdiSu na keSAMcitsAtmakatve vigAnamiti / | ami bhI sajIva hai / kyoMki; jisa prakAra AhAra milanese zarIrake aMga baDhate hai, caMcala hote hai, ityAdi aura bhI dharma sphurA|yamANa hote haiM tathA jaba AhAra nahI milatA taba hatazakti hojAte hai usIprakAra agni bhI jaba lakar3I Adi AhAra milatA hai taba baDhatA hai, caMcala hotA hai, zaktizAlI dIkhatA hai aura jaba AhArAdi nahI milatA taba kSINazakti nisteja hojAtA hai LG arthAt-aise khabhAvavAle jaba zarIrake aMga sajIka hote haiM to aise hI svabhAvavAlA agni bhI sajIva kyoM na mAnanA cAhiye? evaM vAyu bhI sajIva hai| kyoMki; jaise kisI dUsareke hAMkanepara gau idhara udhara calane lagatI hai usI prakAra vAyu bhI dUsarekI preraNAse idhara udhara calane lagatA hai / arthAt-aise dharmavAlA jaise gau sajIva hai usI prakAra aise khabhAvavAlA honese vAyu bhI sajIva hI honA cAhiye / vanaspati bhI sajIva hI hai| kyoMki, sajIva puruSake aMga jisa prakAra kATanese malinatA Adi dhAraNa karalete hai| IMAGI usI prakAra vanaspati bhI kATane chedanepara malinatAdi dhAraletA hai isaliye sajIva puruSake aMgoke honese yaha bhI sajIva hI honA caahiye| tathA kucha vanaspatiyomeM prANiyoke samAna nidrAse kiMvA strIke AliGganAdise vikAra | ceSTAmeM hotI dIkhatI hai / aura jina jina jIvo bhI cetanA zakti ghaTatI huI hai una una jIvomeM cetanAkI hInAdhikatA dIkhanese to pRthivyAdi sabhImeM sajIvapanA siddha hosakatA hai| evaM Apta bhagavAnake upadezase bhI savomeM sajIvapanA mAnanA caahiye| OMES Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 210 // kyoMki, Apta usIkA nAma hai jo asatyavAdI na ho / sajIva haiM unameM to jIva mAnanA kisIko aniSTa hI jIvapanA acchI taraha siddha hotA hai / do indriyavAloko Adi lekara kRmi, cITI, bhramara, manuSyAdika jo nahI hai / isa prakAra jinako jinendradevane jIva kahA hai una savomeM yathA ca bhagavadupakrame jIvA'nantye na dopastathA digmAtraM bhAvyate / bhagavanmate hi SaNNAM jIvanikAyAnAmetadapabahutvam / sarva stokAstrasakAyikAH / tebhyo'saMkhyAtaguNAstejaH kAyikAH / tebhyo vizeSAdhikA pRthvIkA - yikAH / tebhyo vizeSAdhikA apkAyikAH / tebhyo vizeSAdhikA vAyukAyikAH / tebhyo'nantaguNA vanaspatikAvikAste ca vyAvahArikA avyAvahArikAzca / aba jinendra ne jo jIvokA upadeza anaMtarUpase kiyA hai usameM kisI prakArakA doSa jaise nahI Avai usI prakArase kucha dikhAte hai / bhagavata ne chaho kAryoM ke jIvomeM paraspara isa prakAra saMkhyAkI hInAdhikatA kahI hai ki saba kAyose thor3e trasa kAyake jIva hai / trasose asaMkhyAta guNe adhika agnikAyika jIva hai| unase adhika pRthivIkAyika hai / pRthivIkAyikose kucha adhika jalakAyika hai / jalakAyikose kucha adhika vAyukAyika hai / unase anantaguNe vanaspatikAyika hai / ve vanaspati kucha to vyavahArarAzimeM rahanevAle hai aura kucha vyavahArarAzise bhinna nigodanAmaka rAzimeM basarahe hai / "golA ya asaMkhijjA asaMkhaNiggoya golao bhaNio / ikvikvaNigoyamhi aNantajIvA muNeyavA / 1 / sijjhati jattiyA khalu iha sNvvhaarjiivraasiido| eMti aNAivaNarasairAsIdo tattiA tahni / 2 / " iti vacanAt yAvantazca yato gacchanti mukti jIvAstAvanto'nAdinigodavanaspatirAzestatrAgacchanti / " gola asaMkhyAto hai aura eka eka golameM asaMkhyAto nigoda hai / tathA eka eka nigodameM anaMto anaMto jIva mAnane cAhiye / 1 / vyavahAra rAzimese jitane jIva mukta hojAte hai utane hI jIva anAdi nigoda nAmaka vanaspatirAzise nikalakara vyavahArarAzimeM AjAte hai / 2 / " isa vacanake anusAra jitane jIva vyavahArarAzise mokSako jAte hai utanokA / 1 / sidhyanti yAvanta khalu iha 1 golAzca asakhyAtA asaMkhya nigoda gola. bhaNita / ekaikasmin nigode anantajIvA jJAtavyA sabhyavahArajIvarAzita. / AyAnti anAdivanaspatirAzita. tAvanta tasmin / 2 / iticchAyA / rA. jai0yA0 // 21 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SADE SH hI nigodarAzise vyavahAra rAzimeM AjAnA siddha hai / bhAvArtha-vanaspati kAyake do bheda haiM; pahilA sAdhAraNa dUsarA prtyek| jisa all vanaspatimeM eka zarIrake anaMto jIva khAmI ho tathA una anaMto jIvokA eka hI AhAra ho, eka hI zvAsocchrAsa hoM unako sAdhAraNa kahA hai| sAdhAraNoke atirikta sabhI vanaspati pratyeka kahejAte haiN| sAdhAraNakA dUsarA nAma nigoda hai| ye nigoda do prakArake haiM, pahile nitya dUsare itara / jo jIva anAdikAlase nigodameM hI raharahe haiM unako nityanigoda kahate hai| nityanigoda rAzise nikalakara anya paryAyoko dhArakara phira bhI kabhI nigodarAzimeM jo pahuMca jAtA hai usako itara nigoda kahate hai| nityanigodake atirikta jitane jIva hai unako vyavahAra rAzivAle kahate hai aura jo nityanigodake jIva haiM unako vyavahArarAzise bhinna kahate hai / nigoda jIvoke eka eka samUhakoM bhI nigoda hI kahate hai| aise asaMkhyoM nigoda eka eka piMDameM rahate hai| una piMDoMko gola kahA hai| || na ca tAvatA tasya kAcitparihANirnigodajIvA'nantyasyA'kSayatvAt / nigodasvarUpaM ca samayasAgarAdavaganta-10 vyam / anAdyanante'pi kAle ye kecinnivRtA nirvAnti nirvAsyanti ca te nigodAnAmanantabhAge'pi na varttante | dhanA'vartiSata na vaya'nti / tatazca kathaM muktAnAM bhavAgamanaprasaGgaH ? kathaM ca saMsArasya riktatAprasaktiriti ? abhi-1| pretaM caitadanyayUthyAnAmapi / yathA coktaM vArttikakAreNa "ata eva ca vidvatsu mucyamAneSu santatam / brhmaannddlokjiivaanaamnnttvaadshuunytaa|1 / antyanyUnAtiriktatvairyujyate parimANavat / vastunyaparimeye tu nUnaM teSAmasa mbhavaH / 2 / " iti kaavyaarthH| - isa prakAra nigodarAzise sadA nikalate rahanepara bhI nigoda jIva samApta nahIM hosakate hai| kyoMki; unako akSaya anaMta kahA hai| zAstroMmeM sAgara nAmaka eka saMkhyA mAnI gayI hai usase nigoda jIvoMkA pramANa mAluma karalenA cAhiye / / jitane kucha jIva anAdikAlase nikalate jArahe hai aura anaMtakAla taka Age bhI nikalate rahaige ve saba milAkara vicAranese nigodarAzike anaMtaveM bhAgapramANa bhI nahIM hue haiM tathA na hoNge| isaliye mukta hue jIvoMko phira saMsArameM lauTanekA kyaa| kAraNa hai ? anya dharmavAlone bhI isa bAtako khIkAra kiyA hai / vArtikakArane kahA hai- "isIliye saMsArase jJAnI jIvoMkI niraMtara mukti hote rahane para bhI saMsArI jIvarAzi anaMtarUpa honese kabhI usakA aMta nahIM AsaktA hai| 1 / jisa vastukA Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. syAdvAdama. 211 // saMkhyAtarUpa parimANa hotA hai usIkA kisI samaya aMta AsakatA hai, vahI ghaTa jAtI hai tathA kabhI samApta bhI hojAtI hai paraMtu ) jo vastu aparimeya hotI hai usakA na to kabhI aMta hI AtA hai, na vaha ghaTatI hI hai aura na kabhI samApta hI hotI hai / 2 / " isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| o adhunA paradarzanAnAM parasparaviruddhArthasamarthakatayA matsaritvaM prakAzayan sarvajJopajJasiddhAntasyA'nyonyAnugatasarvanayamayatayA mAtsaryA'bhAvamAvirbhAvayati / aba yaha dikhAte haiM ki jitane anya darzana hai ve saba eka dUsarese viruddha arthako kahanevAle honese eka dUsarese dveSa rakhate hai aura arhan sarvajJa devakA kahA huA darzana sApekSa hokara vicAranepara paraspara sava darzanoMse milatA huA hai isaliye isameM matsarabhAvakA nAma bhI nahIM hai| anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH // nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te // 30 // malArtha-jisa prakAra anya darzanoMmeM yaha hamArA pakSa hai tathA yaha viruddha pakSa hai aisA durAgraha honese anya darzana matsarabhAva rakhate hai usa prakAra Apake darzanameM matsarabhAva nahIM hai| kyoMki; saMpUrNa nayoMko yA paraspara viruddha vicAroMkoM Apa apekSAvaza ekasamAna dekhate hai| vyAkhyA-prakarSaNodyate pratipAdyate svAbhyupagato'rthI yairiti prvaadaaH| yathA yena prakAreNa pare bhavacchAsanAdanye pravAdA darzanAni matsariNaH, atizAyane matvarthIyavidhAnAtsAtizayA'sahanatAzAlinaH krodhakaSAyakalupitAntaHkaraNAH santaH pakSapAtina itarapakSatiraskAreNa svakakSIkRtapakSavyavasthApanapravaNA vartante / y. vyAkhyArtha-apane iSTa arthakA jinameM pra arthAt atyaMta, vAda arthAt pratipAdana kiyA jAtA ho unako pravAda kahate hai| mata yA darzanako pravAda kahate haiM / jisa prakAra Apake matake sivAya anya mata parasparameM IrSyA dveSa rakhate hai usa prakAra Apake y matameM kisIke sAtha bhI dveSabhAva nahIM hai / matsarI zabda jo mUla zlokameM hai usameM matu pratyayake arthavAlA in pratyaya atizaya 1 'usa prakAra' ityAdi vacana, saMbaMdha milAnekeliye likhA hai| // 21 // Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panA dikhAneke liye huA hai isaliye matsarI zabdakA artha aisA karanA cAhiye ki ve darzana parasparameM atyaMta asahanazIla hai / arthAt-krodhakapAyake dvArA aMtaHkaraNameM kaluSita honese ve apane apane hI darzanoM ke pakSapAtI hai aura apanese bhinna pakSoMkA tiraskAra karate hue apane mAne hue pakSake maMDana karanemeM sadA udyata rahate hai| | kasmAddhetormatsariNa ityAha-anyo'nyapakSapratipakSabhAvAt / pacyate vyaktIkriyate sAdhyadharmavaiziSTyena hetvAdibhiriti pakSaH-kakSIkRtadharmapratiSThApanAya sAdhanopanyAsaH / tasya pratikUlaH pakSaH prtipkssH| pakSasya pratipakSo virodhI pkssH| tasya bhAvaH pkssprtipkssbhaavH| anyo'nyaM parasparaM yaH pakSapratipakSabhAvaHpakSapratipakSatvamanyo'nyapakSapratipakSabhAvastasmAt / tathA hi / ya eva mImAMsakAnAM nityaH zabda iti pakSaH sa eva saugatAnAM pratipakSastanmate zabdasyA'nityatvAt / ya eva saugatAnAmanityaH zabda iti pakSaH sa eva mImAMsakAnAM prtipkssH| evaM sarvaprayogeSu yojym| kisa kAraNa ve pakSapAtI horahe hai isa zaMkAkA uttara kahate haiN|-apne tathA parake mAne hue darzanoMmeM paraspara pakSa pratipakSakA durAgraha rakhanese ve pakSapAtI horahe hai / amuka hai so sAdhyarUpa dharmakara sahita hai isa prakAra jo hetu AdikoMke dvArA pragaTa kiyA jAtA hai vaha pakSa kahAtA hai| arthAt-khIkAra kiyA huA vicAra jahAMpara hetuAdikoMke dvArA sAdhAjAya, yA puSTa kiyA | jAya vaha pakSa kahAtA hai / jisameM usa sAdhyavicArake viruddha vicArarUpa dharma milate hoM kitu vaha sAdhya na milatA ho usako kahate hai / pakSakA jo pratipakSa ho arthAt virodhI pakSa ho vaha pakSapratipakSa kahAtA hai| isIkI pradhAnatAko pakSapratipakSabhAva kahate hai / eka dUsaremeM jo pakSapratipakSapanA rakhanA hai vahI anyonyapakSapratipakSabhAva kahAjAtA hai / isIke honese | ve eka dUsareke dveSI hai / kaise ? mImAsakokA jo nitya zabda mAnanekA pakSa hai vahI bauddhoMkeliye pratipakSa hai / kyoMki bauddhamatameM zabdako sarvathA anitya mAnA hai| bauddhokA jo zabdako anitya mAnanA pakSa hai vaha mImAsakokeliye pratipakSa huaa| isI prakAra anyavAdomeM bhI virodha AtA hai so vicAra karalenA caahiye| / tathA tena prakAreNa, te tava [samyak eti gacchati zabdo'rthamaneneti " punnAmni gheH"] samayaH saMketaH / yadvA samyagavaiparItyenAyyante jJAyante jIvA'jIvAdayo'rthA aneneti samayaH siddhAntaH / atha vA samyagayante gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin rUpe pratiSThAM prAmuvanti asminniti samaya aagmH| - Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. isa prakArase jaisA ina anya darzanoMmeM paraspara pakSapratipakSake durAgrahase dveSa horahA hai taisA tujhAre samayameM arthAt darzanameM nahI ) hai| jisake jAnanese zabdakA artha ThIka ThIka jAnAjAya usako samaya kahate hai| yahAMpara 'sam' pUrvaka 'i' dhAtukA uparyukta arthakI vivakSAmeM 'punnAmni ghe.' isa vyAkaraNake sUtrakara samaya zabda banA hai| aisA vigraha karanepara samayakA artha saMketa hotA hai| athavA samyak arthAt jaiseke taise jIva ajIvAdi padArtha jisake dvArA jAne jAsakate hai usako samaya kahate hai| aisI ) vivakSA honepara samaya zabdakA artha siddhAta hotA hai / athavA jIvAdi padArtha jisameM yathAvat kahe hoM arthAt apane apane kharUpameM sthiti pAte hue jisameM varNana kiye hoM usako samaya kahate hai / aisA artha lenepara samaya zabdakA artha Agama hai| na pakSapAtI naikapakSAnurAgI / pakSapAtitvasya hi kAraNaM matsaritvaM parapravAdepUktam / tvatsamayasya ca matsaritvAbhAvAnna pakSapAtitvam / pakSapAtitvaM hi matsaritvena vyAptam |vyaapkN ca nivartamAnaM vyApyamapi nivartayatIti matsayritve nivartamAne pakSapAtitvamapi nivarttate iti bhaavH| 'tava samayaH' iti vAcyavAcakabhAvalakSaNe sambandhe sssstthii| ___ yaha ApakA samaya pakSapAtI nahIM hai arthAt kisI eka pakSameM anurAga nahIM karatA hai / pakSapAtI honekA kAraNa matsara bhAvakA honA hai| vaha matsarabhAva anya vAdiyoMmeM hI hai| Apake samayameM matsarabhAva na honese pakSapAta bhI nahIM hai| matsarabhAva honese hI Ke pakSapAta hotA hai / isIko nyAya zailIse aisA kahasakate hai ki matsarabhAva vyApaka hai aura pakSapAta vyApya hai| jahAMpara vyApaka * arthAt bahudezavyApI dharma nahIM rahatA hai, vahAMparase usI vyApakake antargata rahanevAlA vyApya dharma bhI avazya nivRtta hojAtA hai| * isaliye matsarabhAva chUTa jAnepara pakSapAta to avazya hI nivRtta hojAnA cAhiye / saMskRtameM jitane zabda volejAte hai ve kisI na kisI vibhaktIko lagAkara hI bole jAte hai aisA niyama hai| 'tava samayaH' arthAt tuhamArA samaya yahAMpara jo 'tava' zabda bolAgayA hai vaha bhI SaSThI vibhaktI joDanese hI banatA hai / SaSThI vibhaktI kisI na kisIkA saMbaMdha honepara hotI hai| yahAMpara 'tava' zabdameM bhIvAcyavAcakarUpa saMbadha honese paSThI vibhaktI huI hai| arthAt samaya to Apaphara kahAgayA hai isaliye vAcyarUpa hai tathA Apa usake vaktA honese vAcaka hai / isa prakAra 'tava' aura 'samaya' ina donoM zabdoMmeM vAcyavAcakabhAva saMbaMdha honese tava zabda SaSThIvibhaktyanta hai| sUtrApekSayA gaNadharakartRkatve'pi samayasyArthApekSayA bhagavatkartRkatvAdvAcyavAcakabhAvo na virudhyate "atthaMbhAsai 212 // Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA NiuNaM" iti vacanAt / athavA utpAdavyayadhrauvyaprapaJcaH samayaH teSAM ca bhagavatA sAkSAnmAtRkApadarUpatayA'bhidhAnAt / tathA cArSam "uppaNNe ivA vigame ivA dhuve ivA" itydossH|| he bhagavan ! sUtroMkI racanA karanekA kartA yadi dekhAjAya to gaNadharadeva hI kartA hai jo Apake pAsa rahate hai aura Apakara upadeze hae arthako samajhasakate hai| paraMtu una sUtromeM jisa arthakA varNana hai vaha artha Apane hI apanI divya dhvanidvArA prakAzita kiyA thA isaliye yathArthameM usakA mUla kartA talAsAjAya to Apa hI haiN| isa prakAra Apake sAtha samayakA vAcyavAcakabhAva saMbadha mAnanA anucita nahIM hai| aisA kahA bhI hai ki "arthakA pratibodha to arhat kevalI hI karAte hai kiMtu sUtroMkI racanA apanI nipuNa matise gaNadharadeva karate hai" / athavA utpAda vyaya dhrauvyake prapaMcako hI samaya kahasakate hai| aura utpAda vyaya dhrauvyakA | kharUpa bhagavAnane svayaM apane mukhase akSararUpa kahA hI hai / ArSa vAkya bhI aisA milatA hai ki "utpanna bhI hotA hai vinaSTa bhI| kA hotA hai tathA sthira bhI rahatA hai"| isaliye samayakA bhagavAn kevalIke sAtha vAcyavAcakarUpa sabaMdha kahane meM kucha doSa nahIM hai|| | matsaritvA'bhAvameva vizeSaNadvAreNa samarthayati 'nayAnazeSAnavizepamicchan' iti / azeSAn samastAn nayAn nagamAdIn avizeSa nirvizeSa yathA bhavatyevamicchannAkAGkSan sarvanayAtmakatvAdanekAntavAdasyA yathA vizakalitAnAM muktAmaNInAmekasUtrA'nusyUtAnAM hAravyapadeza evaM pRthagabhisandhInAM nayAnAM syAdvAdalakSaNaikasUtraprotAnAM zrutA-19 khyapramANavyapadeza iti / nanu pratyekaM nayAnAM viruddhatve kathaM samuditAnAM nirvirodhitA ? ucyate / yathA hi samIcInaM madhyastha nyAyanirNatAramAsAdya parasparaM vivadamAnA api vAdino vivAdAdviramanti evaM nayA anyo'nyaM vairAyamANA api sArvajJaM zAsanamupetya syAcchabdaprayogopazamitavipratipattayaH santaH prsprmtyntsuhRdruuptyaa'vtisstthnte| 'nayAnazeSAnavizeSamicchan' isa vacanase bhagavatkI prazaMsA karate hue isI vacanase aisA dikhAte hai ki ApameM matsaratA nahI hai| saMpUrNa naigamAdi nayoMko kevala sAmAnya dRSTise Apa cAhate haiN| kyoMki Apake vacana anekAMtarUpa haiM aura anekAMta saMpUrNa nayoM ke samUhako kahate hai / jisa prakAra vikhare hue motiyoMko eka sUtameM pirodenese hAra banajAtA hai usI prakAra bhinna bhinna par3e hue nayarUpa motiyoMko syAdvAdarUpI eka sUtameM pirodenese usakI 'zrutapramANa' saMjJA hojAtI hai| zaMkA-yadi pratyeka nayA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. sthAdvAdama. // 213 // jA bhinna bhinna rahanepara virodhI haiM to savoMko milAdenepara bhI virodha kaise miTa sakatA hai ? uttara-jisa prakAra paraspara vivAda karate hue vAdiyoMko yadi koI madhyastha yuktipUrvaka nirNaya karanevAlA milajAtA hai to ve vivAda chor3akara zAMta hojAte hai usI prakAra naya bhI parasparameM zatrutA dhAraNa karate hai paraMtu jaba sarvajJa devakA zAsana pAkara syAtzabdake mila jAnese parasparakA virodhabhAva chor3akara zAnta hojAte hai taba ve hI naya parasparameM atyaMta maitrIbhAva dhAraNakarake ThaharajAte hai| | evaM ca sarvanayAtmakatve bhagavatsamayasya sarvadarzanamayatvamaviruddhameva nayarUpatvAddarzanAnAm / na ca vAcyaM tarhi bhagavatsamayasteSu kathaM nopalabhyata iti; samudrasya sarvasarinmayatve'pi vibhaktAsu tAsvanupalambhAt / tathA ca vaktavacanayorakyamadhyavasya zrIsiddhasenadivAkarapAdAH "udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRssttyH| na ca tAsu bhavAnpradRzyate pravibhaktAsu sritsvivoddhiH"| isa prakAra he bhagavan ! ApakA darzana sarva nayakharUpa honese saMpUrNa darzanose aviruddha hai| kyoMki; eka eka nayakharUpa hI saMpUrNa ) darzana haiN| aisA honese aisI zaMkA honA sahaja hai ki yadi bhagavatkA darzana saMpUrNa darzanakharUpa hai to vaha saMpUrNa bhinna bhinna darzanomeM kyoM - pUnahI dIkhatA? paraMtu yaha zaMkA ThIka nhiiN| kyoMki saMpUrNa nadiyokA samUha hI samudra hai paraMtu bhinna bhinna vahatI huI nadiyoMmeM vaha Mo nahI dIkhatA hai / bolanevAlemeM tathA usake vacanoMmeM paraspara abhedabhAva mAnakara zrIsiddhasena divAkara bhI aisA hI kahate hai ki 4 "yadyapi jisa prakAra saMpUrNa nadiyA samudrameM milatI hai usI prakAra saMpUrNa darzana Apake darzanameM to milate hai paraMtu to bhI jisa " prakAra bhinna bhinna rahanevAlI nadiyoMmeM samudra nahIM dIkhatA usI prakAra Apa kA darzana bhI una bhinna bhinna darzanoMmeM nahIM diikhtaa| ___ anye tvevaM vyAcakSate 'yathA anyo'nyapakSapratipakSabhAvAtpare pravAdA matsariNastathA tava samayaH sarvanayAnmadhyasthatayA'GgIkurvANo na mtsrii| yataH kathaMbhUtaH? pksspaatii| pakSamekapakSAbhinivezaM pAtayati tiraskarotIti pakSapAtI rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt / ' atra ca vyAkhyAne matsarIti vidheyapadaM, pUrvasmiMzca pakSapAtIti vishepH| atra ca kliSTA'kliSTavyAkhyAnaviveko vivekibhiH svayaM kAryaH / iti kaavyaarthH| ___ koI isa prakAra bhI isa zlokakA artha karate hai ki 'jisa prakAra anya vAdiyoMke matoMmeM pakSa pratipakSakA durAgraha honese paraspara matsarabhAva rahatA hai usa prakAra ApakA mata sarvamatakharUpa honese madhyastha hojAneke kAraNa matsarabhAvavAlA nahIM hai| kyoMki ApakA // 21 // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mata pakSapAtI kahA jAtA hai| arthAt jo eka pakSake durAgrahako naSTa kara detA ho arthAt haThako tiraskAra dRSTise dekhatA ho vaha | pakSapAtI kahA jAtA hai| ina donoM vyAkhyAnomeM aMtara yaha hai ki isa vyAkhyAmeM 'matsarI-arthAt matsarabhAvavAlA' isa padako vidheya kiyA hai aura prathama vyAkhyA meM 'pakSapAtI' zabda vidheyarUpa thaa| ina dono vyAkhyAnoMmeM konasA sarala hai tathA konasA kaThina hai aisA vicAra buddhimAnoMko khayaM karalenA cAhiye / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| | itthaMkAraM katipayapadArthavivecanadvAreNa svAmino yathArthavAdAkhyaM guNamabhiSTutya samagravacanAtizayavyAvarNane svasyA'sAmarthya dRSTAntapUrvakamupadarzayannauddha tyaparihArAya bhajayantaratirohitaM svAbhidhAnaM ca prakAzayannigamanamAha / isa prakAra arhan bhagavAnkara kahe hue padArthoMmeM se kucha padArthoMkI yathArthatAkA vivecana karate hue AcArya, bhagavAnkA yathArtha vaktApanA jo guNa hai usakI stuti karate haiM aura bhagavAnake saMpUrNa vacanoMkA atizaya kahanemeM apanI asamarthatA dRSTAMtapUrvaka dikhAte || hue apanemeM uddhatatAkA abhAva dikhAneke liye apane abhiprAyako vyaMgarUpase chipAkara prakAzita karate hue upasaMhAra karate hai| vAgvaibhavaM te nikhilaM vivektumAzAsmahe cenmhniiymukhy| laGghama jaGghAlatayA samudraM vahema candradyutipAnatRSNAm // 31 // mUlArtha-he pUjyaziromaNe ! tumAre vacanoMkA saMpUrNa vaibhava yadi hama vivecana karanA cAheM to samajhanA cAhiye ki daur3akara ||| ka samudra taranA cAhate haiM athavA candramAkI cAMdanI pInekI tRSNA karate hai| bhAvArtha-yaha kArya usI prakAra asaMbhava hai ki jisa || prakAra jaghAoMse samudrakA taranA yA curalUse candrakAntikA pInA / vyAkhyA-vibhava eva vaibhavam / prajJAditvAtsvArthe'N / vibhorbhAvaH karma ceti vA vaibhavam / vAcAM vaibhavaM vAgvaibhavaM vacanasaMpatprakarSam / vibhorbhAva iti pakSe tu sarvanayavyApakatvaM; vibhuzabdasya vyApakaparyAyarUpatayA rUDhatvAt / te tava saMvandhinaM nikhilaM kRtsnaM vivektuM vicArayituM cedyadi vayamAzAsmahe icchaamH-| vyAkhyArtha--'prajJAdi' sUtradvArA svArthavAcI aN pratyaya honepara vibhava zabdakA hI vaibhava hojAtA hai| athavA vibhukA arthAt Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdamaM. // 214 // vyApIkA jo vibhupanA yA vyApIkA jo kartavya ho so bhI vaibhava kahAtA hai| kyoMki, vibhu zabdakA pracalita artha vyApI hotA hai / vacanoMkA jo vaibhava hai usako vAgvaibhava kahate hai / vAgvaibhava zabdakA artha vacanarUpa saMpattikI adhikatA hotA hai / jaba vaibhava zabdakA artha vibhukA vibhupanA karate haiM aura vibhu zabdakA artha vyApaka mAnate hai taba vAgvaibhava zabdakA artha 'saMpUrNa nayavacanomeM vyApakapana ' aisA hotA hai / isakA vAkyArtha yoM hai ki ApakA saMpUrNa vacanavaibhava vicAranekeliye yadi hama AzA karai / to samajhanA cAhiye ki samudrako taranA cAhate hai ityAdi / he mahanIyamukhya ! | mahanIyAH pUjyAH paJca parameSThinaH / teSu mukhyaH pradhAnabhUtaH AdyatvAt / tasya saMvodhanam / nanu siddhebhyo hInaguNatvAdarhatAM kathaM vAgatizayazAlinAmapi teSAM mukhyatvam ? na ca hInaguNatvamasiddhaM pravrajyA'vasare siddhebhyasteSAM namaskAra karaNazravaNAt "kAUNa NamukkAraM siddhANamabhiggahaMtu so giNhe" iti zrutakevalivacanAt / maivam arhadupadezenaiva siddhAnAmapi parijJAnAt / tathA cArSam "arahantuvaeseNaM siddhA Najjhati teNa arihAI" iti / tataH siddhaM bhagavata eva mukhyatvam / mahanIya pUjyako kahate hai / so pAco hI pairameSThI pUjya hai paraMtu una pAMco meM sabase prathamake honese Apako una sarvose pradhAna mAnakara he mahanIyamukhya aisA saMbodhana kahA hai| zaMkA- yadyapi arhanto meM upadezakA mAhAtmya vidyamAna hai paraMtu siddhoMse to bhI guNoMkI apekSA hIna hI hai isaliye savoMmeM mukhya kaise hosakate hai' dIkSAke samaya ve siddhoM ko namaskAra karate hai isaliye siddhoMkI apekSA guNoMmeM hInatA to pragaTa hI hai| aisA zrutakevaliyoMkA vacana bhI milatA hai ki "siddhoMko namaskAra karake ve dIkSA grahaNa karate hai / " uttara - arhatkevalIke upadeza se hI siddhoM kA paricaya hotA hai| RSiyoMne aisA kahA bhI hai ki "arhat ke upadezase hI siddha jAna par3ate haiM isaliye arhanta bhagavAn hI sabase mukhya hai" / isa prakAra arhan hI sabakI apekSA mukhya siddha hue / yadi tava vAgvaibhavaM nikhilaM vivektumAzAsmahe tataH kimityAha lametyAdi / tadA ityadhyAhAryam / tadA 1 yaha vAkyakhada sabadhakI yojanA ke liye Uparase likhA hai| 2 arhan- jinhoMne cAra ghAti karma naSTa karake phira kevala pratyakSajJAna pragaTa kiyA ho / siddha- aSTakarmarahita / AcArya dIkSA ke tathA sabake svAmI / upAdhyAya jo par3heM paDhAveM / sAdhu-sAmAnya munijana / inhI pAcoko pacaparameSThI kahate haiM / 3 zrutakI jahApara avadhi hai vahAtaka zrutako jAnanevAle sAdhu zrutakecalI kahAte haiM / rA. jai.zA. // 214 // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ najaGghAlatayA jAvikatayA vegavattayA samudraM laGghama kil| smudrmivaatikrmaamH| tathA vahema dhaaryem| candradyutInAM candramarIcInAM pAnaM cndrdyutipaanm| tatra tRSNA tarSo'bhilASa iti yAvat cndrdyutipaantRssnnaa| tAm / ubhayatrApi sambhAvane saptamI / yathA kazciJcaraNacaGkamaNavegavattayA yAnapAtrAdyantareNApi samudra lavitumIhate / yathA ca kshciH| candramarIcIramRtamayIH zrutvA culukAdinA pAtumicchati / na caitadvayamapi zakyasAdhanam / tathA nyakSeNa bhvdiiyvaagvaibhvvrnnnaakaakssaapyshkyaarmbhprvRttitulyaa| AstAM tAvattAvakInavacanavibhavAnAM sAmastyena vivecanavi dhAnam / tadviSayAkAkSApi mahatsAhasamiti bhaavaarthH| AMI yadi Apake vacanavaibhavakA acchItaraha vivecana karanA hama cAhai to kisa prakAra asaMbhava hai so 'laDDema' ityAdi zabdoMdvArA dikhAte hai / isa zlokameM 'yadi' arthakA vAcaka 'cet' zabda to hai kiMtu jahAM yadi zabda AtA hai vahAM to yA tadA zabda bhI avazya AtA hai paraMtu yaha to yA tadA zabda zlokameM nahIM hai isaliye Uparase samajhalenA cAhiye / 'laDDema' ityAdi zabdoMkA artha kahate hai ki to daur3akara zIghra hI hama samudrako taranA cAhate haiN| arthAt yaha saMpUrNa guNoMkA jo varNana karanA hai so mAnoM, samudra taranA hai| aura bhI mAnoM, caMdradyuti jo caMdrakiraNe hai unake pInekI tRSA arthAt abhilASa karanA hai| vahere I'laMghema' ina donoM dhAtuoMke zabdomeM jo liD lakAra huA hai vaha saMbhAvanA arthameM huA hai| liG lakArako hI kucha vyAkaraNoMmeM || saptamI kahate hai| jisa prakAra koI manuSya jahAjake binA paidala daur3akara hI samudrako lAMghanekI vAMchA karatA ho yA koI manuSya candrakiraNoMko amRtamayI sunakara curala Adikase pInA cAhatA ho paraMtu ye donoM hI kAryokA siddha honA asaMbhava hai usI prakAra Apake vacanavaibhavake pUrI taurase varNa karanekI AkAMkSAbhI ThIka aisI hI hai jaisA ki azakya kAryake prAraMbha karanekA utsAha hotA hai / bhAvArtha-Apake vacanarUpa vaibhavoMkA pUrNatayA varNana karanA to dUra hI rahA kiMtu usakI AkAMkSA karanA bhI bar3A sAhasa hai| athavA laghi zoSaNe iti dhAtorlakSema zoSayema samudraM jaGghAlatayA atiraMhasA / atikramaNArthala'stu prayoge / durlabhaM parasmaipadamanityaM vA Atmanepadamiti / atra cauddhatyaparihAre'dhikRte'pi yadAzAsmahe ityAtmani bahuvacanamAcAryaH prayuktavAstaditi sUcayati-yadvidyante jagati mAdRzA mandamedhaso bhUyAMsaH stotaarH| iti bahuvacanamAtreNa na khalvahaGkAraH stotari prabhau shngkniiyH| pratyuta nirabhimAnatAprAsAdopari patAkAropa evaa'vdhaarnniiyH| iti kAvyArthaH / essvektriNshtivRttessuupjaaticchndH| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. khAdvAdama. // 215 // athavA laghu dhAtukA zopanA artha hai tathA jaDDAlatAkA artha zIghratA hai| isaliye 'jaDDAlatayA samudraM laDDema' kA artha aisA honA cAhiye ki samudrako zIghratAse zoSanA cAhate hai| ullaMghana karane arthameM jo lavi dhAtu hai vaha parasmaipadI nahIM hai aura 'laDDema' yaha zabda paramaipadakA hI banatA hai isaliye zoSaNArthaka parasmaipadI 'laghi' dhAtukA yaha zabda banA huA samajhanA caahiye| athavA yadi Atmanepada honA anitya mAnAjAya to jisakA ulaMghana karanA artha hai aise laddhi dhAtukA bhI yaha zabda banasakatA hai| isa zlokameM yadyapi 'AzAmahe' isa padake dekhanese jJAta hotA hai ki granthakartA AcAryane apane vipayameM uddhatAkA niSedha dikhAte hue bhI apanemeM bahuvacanakA upayoga kiyA hai paraMtu isa bahuvacanase uddhatatA nahI jhalakatI hai kiMtu yaha dIkhatA hai ki jinendrakI stuti karanevAle mujhasamAna maMdabuddhi isa jagatmeM bahuta hai| isaliye uddhatatAkI zaMkA karanA to ucita nahIM hai kiMtu ulaTA nirabhimAnatArUpa mahalake Upara isa vacanase patAkAkA AropaNa hotA hai aisA samajhanA caahiye| bhAvArtha-yahAMpara bahuvacanAnta kriyAzabda kahanese nirahaMkAratAkI aura bhI vizeSatA dIkhatI hai / isa prakAra isa kAvyakA artha pUrNa huaa| abatakake ikatIsa zlokomeM upajAti nAmaka chanda hai| sa evaM vipratArakaiH paratIrthikaiyAmohamaye tamasi nimajjitasya jagato'bhyuddharaNe'vyabhicArivacanatAsAdhyenA'nya yogavyavacchedena bhagavata eva sAmarthya darzayan tadupAstivinyastamAnasAnAM puruSANAmaucitIcaturatAMpratipAdayati / OM isa prakAra anya darzanavAle Thagokara vistArita vyAmoharUpI andhakArameM DUbe hue jagatkA uddhAra karanemeM bAdhArahita asAdhAraNa kAraNarUpa Apake hI vacanose anya matokA nirAkaraNa hosakatA hai isaliye he bhagavan ! ApakA hI aisA uddhAra karanemeM sAmamarthya hai aisA dikhAte hue hemacandrAcArya yaha kahate hai ki isaliye ApakI upAsanA karane meM jinhone mana lagA rakkhA hai ve puruSa hI apane kartavyameM catura samajhane caahiye| idaM tattvA'tattvavyatikarakarAle'ndhatamase jaganmAyAkArairiva hataparairhA vinihitam / // 215 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taduddhartuM zakto niyatamavisaMvAdivacana stvamevAtastrAtastvayi kRtasaparyAH kRtadhiyaH // 32 // malArtha-kheda hai ki iMdrajAlI sarIkhe adhama anya darzanavAlone tattva atatvakA mizraNa hojAnese bhayaMkara aise aMdhakArameM yaha jagat DAlarakkhA hai so isa jagatkA uddhAra karanekeliye Apa hI samartha hai / kyoMki Apake vacana visaMvAdarahita hai| he jagatke rakSaka ! isIliye buddhimAn loga ApakI sevA karate hai| ___ vyAkhyA-idaM pratyakSopalabhyamAnaM jgdvishvm| upacArAjagadvataH jnH| hataparaiH [hatA adhamA ye pare tIrthAntarIyA hatapare taiH]mAyAkArairivaindrajAlikairiva [zAmbarIyaprayoganipuNairiveti yAvat ] andhatamase niviDAndhakAre [hA iti khede] vinihitaM vizeSeNa nihitaM sthApitaM paatitmityrthH| andhaM karotItyandhayati / andhytiityndhm| tacca tattamazcetyandhatamasam / "samavAndhAttamasaH" itytprtyyH| tasminnandhatamase / kathaMbhUte'ndhatamase iti? | drvyaandhkaarvyvcchedaarthmaah-tttvaa'tttvvytikrkraale|| __ vyAkhyArtha-yaha, arthAt pratyakSa dIkhatA huA vishv| vizvazabda upacArase vizvavartI janoko kahatA hai| adhamako hata kahate hai |Tal aura anya darzanavAloko yahAMpara para kahA hai isaliye hata tathA para zavdake milAnese hatapara zabda banajAtA hai / aurakA aura dikhAnevAle jAdUgarako mAyAkAra kahate hai| 'hA' zabda kheda arthameM AtA hai| isaliye aisA artha honA cAhiye ki pratyakSa | dIkhate hue ina saMsArI janoko iMdrajAlIke samAna anyathA pratIti karAnevAle adhama anya darzanavAlone, kheda hai ki; atyanta | nivir3a andhakArameM sarvathA paTaka rakkhA hai / jo aMdhA banAde usako bhI aMdha kahate hai| aMdhA karanevAlA jo tama ho vaha lAandhatamasa kahAtA hai| yahAMpara andhazabda pUrva rakhakara tathA tamasU zabda Age rakhakara milAnepara "sama'vA'ndhAttamasaH" isa sUtrakara a pratyaya hojAtA hai aura vaha pratyaya tamasake aMtameM milakara andhatamasa zabda banA detA hai / isa aMdhakArako koI bAhya aMdhakAra na samajhale isaliye kahate haiM ki yaha andhakAra kaisA hai ki jo tatva atatvake mizraNa hojAnese bhayAnaka horahA hai| tattvaM cA'tattvaM ca tattvAtattve / tayorvyatikaro vyatikIrNatA vyAmizratA svbhaavvinimystttvaa'tttvvytikrH| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdama. rAjai.zA. // 216 // tena karAle bhayaGkare / yatrAndhatamase tattve'tattvAbhinivezo'tatve ca tattvAbhiniveza ityevaMrUpo vyatikaraH saMjAyata 4 ityrthH| anena ca vizepaNena paramArthato mithyAtvamohanIyamevAndhatamasaM tasyaivedakSalakSaNatvAt / tathA ca granthAntare prastutastutikArapAdAH "adeve devabuddhiA gurudhIragurau ca yaa|adhrme dharmabuddhizca mithyAtvaM tdvipryyaat"| tatoyamartho-yathA kilaindrajAlikAstathAvidhasuzikSitaparavyAmohanakalAprapaJcAstathAvidhamaupadhImantrahastalAghavAdiprAyaM kiMcitprayujya paripajjanaM mAyAmaye tamasi majayanti tathA paratIrthikairapi tAdRkprakAraduradhItakutarkayuktIrupadizya jagadidaM vyAmohamahAndhakAre nikSiptamiti / ___tatva atatvake milAdenese tatvAtatva zabda hotA hai| ina tatvAtatvokA vyatikara arthAt inake svabhAvakA pheraphAra hojAnese yaha andhatamasa bhayaMkara horahA hai| isa andhatamasake honese tatva meM atatvakA abhiniveza aura atatvameM tatvakA Agraha utpanna hotA hai| arthAt isa pUrvokta prakArase buddhikI viparItatA hojAtI hai| isa vizeSaNake kahanese yathArtha vicArA jAya to mithyAtvamohanIya nAmaka karma hI andhatamasa hai aisA mAluma par3a jAtA hai| kyoMki usIkA aisA kharUpa kahAgayA hai| soI stutikartA zrIhemacandrA cAryane khayaM eka dUsare granthameM kahA hai "adevako deva mAnanA, aguruko guru mAnanA tathA adharmako dharma mAnanA hI mithyAtva hai| 1 kyoMki, yaha mAnanA viparyaya hai aura viparyayako hI mithyAtva kahate hai" / isase yaha abhiprAya spaSTa huA ki anya logoko 5 vyAmohita karanevAlI nAnA kalA jinhone sIkhI hai aise jAdUgara, jisase manupya mohita hoM aise maMtra auSadhi yA hAtha kI saphAI 5 Adi kucha dikhAkara jisa prakAra darzaka logoko mAyAmayI aMdhakArameM paTaka dete hai usI prakAra anya darzanabAlone bhI jinake * prayogase loga vibhramameM par3ajAya aise adhyayana kiye hue kutarka yA kuyuktiyoM kA upadeza karake isa jagatko vibhramarUpI mahAn hai MM aMdhakArameM paTaka rakkhA hai| tajjagaduddhartuM mohamahAndhakAropaplavAt kraSTuM niyataM nizcitaM tvameva / nAnyaH zaktaH samarthaH / kimarthamitthamekasyaiva bhagavataH sAmarthyamupavarNyate ? iti vizeSaNadvAreNa kAraNamAha-avisaMvAdivacanaH / kapacchedatApalakSaNaparIkSAtrayavizuddhatvena phalaprAptau na visaMvadatItyevaMzIlamavisaMvAdi / tathAbhUtaM vacanamupadezo yasyA'sAvavisaMvA // 216 // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divacanaH / avyabhicArivAgityarthaH / yathA ca pAramezvarI vAgU na visaMvAdamAsAdayati tathA tatra tatra syAdvAda - sAdhane darzitam / I aise patita jagatkA uddhAra karaneko kevala Apa hI samartha haiM, anya koI bhI samartha nahI hai aisA nizcaya ho cukA hai / kyo Apa hI isa kAryako pUrA karane ke liye samartha hai, kiMtu anya koI nahI hai isa zaMkAkA uttara vizeSaNadvArA dete hai ki Apake bacana visaMvAda rahita sacce hai / arthAt - Apake hI vacana visavAdarahita hai isaliye Apa hI jagatkA uddhAra karasakate hai / kaSa, cheda, tApa ina tIna prakAroMkI parIkSAse Apake vacana vizuddha Thaharacuke hai isa liye phalakI prAptike viSayameM Apake vacanomeM kucha virodha nahI hai / isIliye ina vacanoko avisavAdI kahA hai / isa prakAra jisakA vacana yA upadeza avisaMvAdI ho vaha avisaMvAdivacana kahAtA hai / arthAt- Apake vacana aise hai ki jinameM kisI prakAra bhI asatyatA nahI Thaharasakai / Apake vacanoMmeM jisa prakAra asatyatA nahIM AtI usa prakArakA nirUpaNa sthAna sthAnapara syAdvAdake balase karate Aye hai / kaSAdisvarUpaM cetthamAcakSate prAvacanikAH "pANavahAIANaM pAvaDANANa jo u paDiseho / jhANa'jjhayaNAINaM jo ya vihI esa dhammako / 1 / vajjhANuDANeNaM jeNa Na vAhijjae tayaM NiyamA / saMbhavai ya parisuddhaM so puNa dhammamhi cheutti / 2 / jIvAibhAvabAo baMdhAipasAhago ihaM tAvo / eehiM parisuddho dhammo dhammattaNamuvei / 3 / " kaSa cheda tApakA svarUpa dharmazAstra ke jJAtAoMne isa prakAra kahA hai / - " prANavadhaAdika pApasthAnoMkA jo niSedha tathA dhyAna | adhyayana Adika karmoMkI jo AjJA vaha dharmakaSa hai / 1 / jisa bAhya kriyAse dharma ke viSaya meM bAdhA na pahucasakai arthAt - malinatA na Asakai kiMtu nirmalatA vaDhatI rahai usako dharmake viSayameM cheda kahate hai / 2 / jisase baMdha chUTa jAya yA navIna baMdha na ho aisA | jIvAdi padArthoMkA jisameM kathana ho vaha dharma viSayameM tApa samajhanA cAhiye / 3 / " tIrthAntarIyAptA hi na prakRtaparIkSAtrayavizuddhavAdina iti te mahAmohAndhatamase eva jagatpAtayituM samarthAH, 1 saMskRtacchAyA - prANavadhAdInA pApasthAnAnAM yastu pratiSedha. / dhyAnaadhyayanAdInAM yazca vidhiH epa dharmakapaH // 1 // bAhyAnuSThAnena yena na bAdhyate tanniyamAt / saMbhavati ca parizuddhaH sa punaH dharme cheda iti // 2 // jIvAdibhAvavAda bandhAdya'pasAdhaka iha tApaH / ebhiH parizuddha. dharmaH dharmatvamupaiti // 3 // Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA.jai.zA. yAdvAdama // 217 // na punstduddhrtum| ataH kaarnnaat| kutaH kAraNAt? kumatadhvAntArNavAntaHpatitabhuvanA'bhyuddhAraNA'sAdhAraNasAmarthya- lkssnnaat|hetraatstribhuvnpritraannprviinn!tvyi kAkvA'vadhAraNasya gamyamAnatvAt tvayyeva vipaye,na devAntare kRtadhiyaH[ karotiratra parikarmaNi vartate / yathA hastau kuru pAdau kuru iti / kRtA parikArmitA tattvopadezapezalatattacchAstrAbhyAsaprakapeNa saMskRtA dhIvuddhiryapAM te kRtadhiyazcidrUpAH] puruSAH kRtspryaaH| prAdikaM vinApyAdikarmaNo gamyamAnatvAt kRtA kartumArabdhA saparyA sevAvidhiyaste kRtspryaaH| ArAdhyAntaraparityAgena tvayyeva sevAhevA. kitAM parizIlayanti / iti shikhrinniicchndo'lNkRtkaavyaarthH|| samAptA ceyamanyayogavyavacchedadvAtriMzikAstavanaTIkA // anya dharmoke pravartaka loga kapa, cheda, tApa rUpa tIna parIkSAoMdvArA vizuddha vacana bolanevAle nahI he isaliye ve loga jagatko mahAmohamayI aMdhakArameM girA to sakate hai paraMtu unase jIvoMkA uddhAra honA asabhava hai / nAnA prakArake kumatarUpI samudrI | paDe hue logoMkA uddhAra karaneme asAmAnya sAmarthyake dhAraka honese, he trijagadudvAraka prabho ! anya devoMkI nahIM kitu ApakI A hI vidvAnoMne sevA karanA prAraMbha kiyA hai / ' kRtadhiyaH' zabdakA artha vidvAn hai| kyoMki, jinameM tatvopadeza bhaleprakAra ho aise zAstroMkA abhyAsa atyaMta karanese jinakI buddhi nirmala hogaI hai unako 'kRtadhiyaH' yA jJAnI kahate hai| yahAMpara 'kR' dhAtukA artha parikarma hai| jaise hAthoMko kara, pairoko kara' ina vAkyoMkA artha hAtha pairoko ThIka karanA hotA hai / sevA | G karanA prAraMbha kiyA hai aisA artha ' kRtasaparyAH ' zabdakA hotA hai / isameM jo kRtazabda hai usakA artha prAraMbha karanA hai / kyoMki, 'pra' Adika koI upasarga na lagAnepara bhI 'kR'dhAtukA artha yahAM prAraMbha karanA hai aisI pratIti yahA ho jAtI hai| vidvAnoMne ApakI hI M sevA karanA vicArA hai, anya kisIkI nahIM aisA nizcaya kAkurUpa dhvanise hojAtA hai / arthAt-vidvAnone dUsaroMkI ArAdhanA choDakara ApakI hI sevA karanemeM buddhi lagAI hai| isa prakAra zikhariNI chandavAle isa atima kAvyakA artha pUrNa huaa| iti syAdvAdamaMjarIhidIbhApAnuvAdaH / // 217 // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha // zrITIkAkArasya prshstiH|| yeSAmujjvalahetuhetiruciraH prAmANikAdhvaspRzAM hemAcAryasamudbhavastavanabhUrarthaH samarthaH sakhA / teSAM durnayadasyusabhavabhayA'spRSTAtmanAM saMbhavatyAyAsena vinA jinAgamapuraprAptiH zivazrIpradA // 1 // cAturvidyamahodadherbhagavataH zrIhemasUregirAM gambhIrArthavilokane yadabhavad dRSTiH prakRSTA mama / drAghIyaH samayAdarAgrahaparAbhUtaprabhUtAvamaM tannUnaM gurupAdareNukaNikAsiddhAJjanasyorjitam // 2 // anyAnyazAstratarusaMgatacittahAripuSpopameyakaticinnicitaprameyaiH / / bdhAM mayAntimajinastutivRttimenAM mAlAmivAmalahRdo hRdaye vahantu // 3 // pramANasiddhAntaviruddhamatra yatkiMci|duktaM matimAndyadoSAt / mAtsaryamutsArya tadAryacittAH prasAdamAdhAya vizodhayantu // 4 // urvyAmeSa sudhAbhujAM gururiti trailokyavistAraNe yatreyaM pratibhAbharAdanumitirnirdambhamujjRmbhate / kiM cAmI vibudhAH sudheti vacanodgAraM yadIyaM mudA zaMsantaH prathayanti tAmatitamAM saMvAdamedasvinIm // 5 // nAgendragacchagovindavakSo'laMkArakaustu-Ilas bhaaH| te vizvavandyA nandyAsurudayaprabhasUrayaH // 6 // yugmam / zrImaliSeNasUribhirakAri ttpdggndinmnnibhiH| || vRttiriyaM manuravimitazAkAnde dIpamahasi zanau // 7 // zrIjinaprabhasUrINAM sAhAyyodbhinnasaurabhA / zrutAvuttaMsatu| satAM vRttiH syAdvAdamaJjarI // 8 // vibhrANa kila nirjayAjinatulAM zrIhemacandraprabhau tadRbdhastutivRttinirmitimi-11 pAdbhaktirmayA vistRtA / nirNetuM guNadUSaNe nijagirAM tannArthaye sajjanAn tasyAstattvamakRtrimaM bahumatiH sAstyatra samyag ytH||9|| IFI prAmANikoMke mArgameM calanevAle jina manuSyoMke liye heturUpI tejase prakAzavAn tathA zrIhemacaMdrAcAryake stavanase utpanna huA|| || aisA sAmarthyadhArI mitra vidyamAna hai una manuSyoMko durnaya rUpI cauroMse bhaya nahIM hosakatA hai isaliye mokSalakSmIrUpa phalake denepAvAle jinAgamarUpI purakI prApti vinA parizrama hosakatI hai| 1 / mahAsamudrake samAna cAravidyArUpI jalake dhAraka bhagavAn Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TI. praza. ssAdvAdamazrIhemacaMdrAcAryakI vANIkA gaMbhIra artha dekhanekeliye jo merI dRSTi samartha huI tathA bar3e bar3e siddhAntoMkA AdarapUrvaka grahaNa karanemeM upasthita hue prabala vighnoMkA nAza huA vaha sarva guruke caraNakamaloMkI dhUlirUpa siddha aMjanakA hI mAhAtmya hai / 2 / jude // 218 // jude zAstrarUpI vRkSoMmeM lage hue prameyarUpI puSpoMke gucchoMse banAI huI mAlAke samAna aMtimajinastutikI isa TIkAko dekhakara vizuddhamati sajjana apane hRdayameM dhAraNa karai / 3 / pramANa athavA siddhAntake viruddha jo kucha maine yahAMpara alpamati honeke kAraNa kahA ho usako saralacitta sajjana vairabhAva na rakhakara prasannatApUrvaka zodhaleM / 4 / tInoM lokameM vistarI huI buddhi dekhakara jisake viSayameM loga yaha anumAna karate hai ki pRthvIke Upara yaha ( hemacaMdrAcArya ) devatAoMkA guru bRhaspati hI 1 hai / aura jisake nikale hue vacanoMko yaha sudhA hai aisA prazasate hue ye vidvAn saMvAdase puSTa huI usa vANIkI atyaMta khyAti / IN karate hai / 5 / tathA nAgendra gaccharUpI viSNuke galeko zobhita karanevAle kaustubha maNike samAna aise lokapUjya zrIudayaprabha sUri jayavaMte pravarte / 6 / AkAzarUpI inake padako sUryake samAna prakAzita karanevAle zrImallipeNa sUrine yaha vRtti zakAbda 1214 ke divAlIke dina pUrNa kI |shriijinprbhsuurikii sahAyatAse utpanna huA hai sugaMdha jisameM aisI yaha syAdvAdamaMjarIMa nAmaka vRtti satpuruSoMke kau~ko maMjarIke samAna zobhita krai|8| vijaya karanese jinendrakI tulanA rakhanevAle zrIhemacaMdra prabhukI 9 maine unakI banAI huI stutikI vRtti banAneke bahAnese bhakti kI hai isaliye apanI vANIke guNadoSoMkA nirNaya karAneke liye mai Ko sajjanoMse prArthanA nahIM karatA hU / kyoMki, bahumati honA hI vANIkA akRtrima bhUSaNa hai aura vaha bhUSaNa isameM bhale prakAra | vidyamAna hai| // 218 // iti zrITIkAkAraprazasti / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- _