________________
स्थाद्वादमः है, वह ज्ञान तथा सुखरूप नहीं है ३ इस प्रकार इन तीनों मतोंका समर्थन करते हुए आपकी राजै.शा.
* आज्ञासे बाह्य ऐसे वैशेषिकोंने बहुत अच्छे शास्त्र रचे हैं ॥ ८ ॥ ॥४१॥
व्याख्या।वैशेषिकाणां द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाख्याः षट्पदार्थास्तत्त्वतयाऽभिप्रेताः। तत्र पृथिव्यापस्तेजोवायराकाशः कालो दिगात्मा मन इति नव द्रव्याणि । गुणाश्चतुर्विंशतिस्तद्यथा-रूपरसगन्धस्पर्शसंख्यापरिमाणा५ नि पृथक्त्वं संयोगविभागौ परत्वाऽपरत्वे बुद्धिः सुखदुःखे इच्छाद्वेषौ प्रयत्नश्चेति सूत्रोक्ताः सप्तदश। चशब्दसमुच्चि-ला
| ताश्च सप्त-द्रवत्वं गुरुत्वं संस्कारः स्नेहो धौधौं शब्दश्च । इत्येवं चतुर्विंशतिर्गुणाः। संस्कारस्य वेगभावनास्थिप्रतिस्थापकभेदात्रैविध्येऽपि संस्कारत्वजात्यपेक्षया एकत्वाच्छौयौदार्यादीनां चात्रैवान्तर्भावान्नाधिक्यम् । कर्माणि पञ्च। तद्यथा-उत्क्षेपणमवक्षेपणमाकुञ्चनं प्रसारणं गमनमिति । गमनग्रहणाद्भमणरेचनस्पन्दनाद्यविरोधः।
व्याख्यार्थः-वैशेषिकोंके मतमें द्रव्य १ गुण २ कर्म ३ सामान्य ४ विशेष ५ और समवाय ६ नामक छ. पदार्थ तत्त्वरूपसे | माने गये है। इन छः पदार्थोंमें-पृथिवी १ जल २ तेज ३ वायु ४ आकाश ५ काल ६ दिशा ७ आत्मा ८ और मन ९ ये ॐ नौ द्रव्य हे । १ । गुण चौवीस है; वे इस प्रकारसे है-रूप १ रस २ गंध ३ स्पर्श ४ संख्या ५ परिमाण ६ पृथक्त्व ७
संयोग ८ विभाग ९ परत्व १० अपरत्व ११ बुद्धि १२ सुख १३ दुःख १४ इच्छा १५ द्वेष १६ और प्रयत्न १७ ऐसे सतरह
तो सूत्रमें कहे हुए तथा द्रवत्व १ गुरुत्व २ संस्कार ३ स्नेह ४ धर्म ५ अधर्म ६ और शब्द ७ ये सात च शब्दसे ग्रहण किये y हुए, एवं कुल मिलाकर चौवीस २४ गुण है। इन गुणोंमें यद्यपि सस्कारनामक गुण-वेग, भावना तथा स्थितिस्थापकरूप भेदोंसे
तीन प्रकारका है, तथापि संस्कारत्वजातिकी अपेक्षासे एकरूप है। इस कारणसे और शौर्य, औदार्य आदिका यहां' ही अन्तर्भाव y होनेसे अर्थात् जैसे शौर्यका प्रयत्नमें अन्तर्भाव है; इसीप्रकार कोई किस गुणमें और कोई किस गुणमें अन्तर्गत हो जाते है, इसa कारणसे गुण चौवीस ही है, अधिक नहीं है । १ । निम्नलिखित प्रकारसे कर्म पांच है-उत्क्षेपण ( ऊंचा फैकना) १ अवक्षेपण maan छ १. उत्क्षेपणत्वजातिमदूर्ध्वदेशसंयोगकारण कर्मोत्क्षेपणम् । १ । अपक्षेपणत्वजातिमदधोदेशसंयोगकारण कर्मापक्षेपणम् ।२। आकुञ्चनत्वजा
तिमद्वक्रत्वापादक कर्माकुचनम् । ३ । प्रसारणत्वजातिमहजुत्वापादक कर्म प्रसारणम् । ४ । गमनत्वजातिमदनियतदेशसंयोगकारणं कर्म गमनम् । 1५। इति कर्मपञ्चकव्याख्या । २ ख-या पुस्तकयो. स्पन्दनेति पाठ. ।