Book Title: Pragnapana Sutra Part 04
Author(s): Nemichand Banthiya, Parasmal Chandaliya
Publisher: Akhil Bharatiya Sudharm Jain Sanskruti Rakshak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004096/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : pAvayaNa NiggaMtha sacca jo uva gayaraM vaMde akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha jodhapura jvamijja a.bhA.sadharma jA isayayaMta saMgha gaNA saMskRti rakSAka kAka saMgha jo 9POOR OG prajJApanA sUtra saska pAkAsaghAkhalabhAratA jasaMskRti TIma sadharma jaga sudharma jaina saMskRti zAkhA kAryAlaya sudharma jaina saMskAra neharU geTa bAhara, byAvara (rAjasthAna) labhAratIya sudharma jaina nasaMskRti rakSaka saMgha O: (01462) 251216, 257699,250328 va akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha a saMgha ani rakSaka saMgha a PNA ti rakSaka saMgha AKBKDXXSRXXORY skRiti rakSaka saMgha saMskRti rakSaka saMgha asijana saMskRti rakSaka saMgha akhilabhAratIya sudharmajainasaMskRti saMskRti rakSaka saMgha a va sUdharmajanasaMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti saMskRti rakSaka saMgha jIyasaMskRti rakSaka saMgha tIya sthAna saMskRti rakSaka saMgha tIya sa . saMskRti rakSaka saMgha kSaka atiIya sudhAja saMskRti rakSaka saMgha dIyasudharmajaskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudhamaskRtiMrakSa saMskRti rakSaka saMgha aXi jIvasudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmasati saMskRti rakSaka saMgha A tIya sudharma jena saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti saMskRti rakSaka saMgha ari kIya sudharmajana saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRtirakSa saMskRti rakSaka saMgha ati sIya sudharmajaina saMskRni khila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSA saMskRti rakSaka saMgha a tIvasudharma jaina saMskRti lArasudharma jaina saMskRti vA saMskRti rakSaka saMgha api viIyasudharma jaina saMskRti labhAra.dharma jaina saMskRti rakSA saMskRti rakSaka saMgha aEiRI bIca sadharma.jaina saMskRti rakSakAlabhAratIya sudharma jaina saMskRti saMskRti rakSaka saMgha adhi stharmajana saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRtika saMskRti rakSaka saMgha ani saMskRti rakSaka saMgha api Tha. kAThana zabdAtha.bhAvAtha evAvavacana saMskRti rakSaka saMgha api saMskatirakSaka saMgha AkhalabhAratIyasudharmajanakhara saMskRti rakSaka saMgha saMskRti rakSaka saMgha aDXXXXXXXX saMskRti rakSaka saMgha ani saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaAvaraNa saujanya-tIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha saMskRti FAadation thishatiaaskhila bhAratIya saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya vidyA bAla maDalI sosAyaTI. meraTha rakSaka saMgha ahi Remialeranrpur mmalnelibrary.org. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *****************kkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk OM zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha sAhitya ratnamAlA kA 104 vA~ ratna prajJApanA sUtra bhAga-4 (pada 22-36) (zuddha mUla pATha, kaThina zabdArtha, bhAvArtha evaM vivecana sahita) sampAdaka Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi nemIcanda bAMThiyA pArasamala caNDAliyA prakAzaka zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura | O(01462) 251216, 257699, pheksa naM. 250328 *************************************** For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya sahAyaka udAramanA zrImAn seTha jazavaMtalAla bhAI zAha, mumbaI prApti sthAna 2626145 1. zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha siTI pulisa, jodhapura 2. zAkhA zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, neharU geTa bAhara, byAvara 3. mahArASTra zAkhA - mANake kaMpAuMDa, dUsarI maMjila AMbeDakara putale ke bAjU meM, manamAr3a 4. karnATaka zAkhA zrI sudharma jaina pauSadhazAlA bhavana, 38 appurAva ror3a chaThA mena ror3a. cAmarAjapeTa, baiMgalora - 18: 25928439 5. zrI jazavantabhAI zAha eduna bilDiMga pahalI dhobI talAvalena po. baoN. naM. 2217, bambaI - 2 6. zrImAn hastImalajI kizanalAlajI jaina prItama hAUsiMga kaoN0 sosAyaTI blaoNka naM. 10 sTeTa baiMka ke sAmane, mAlegAMva (nAsika) 7. zrI eca. Ara. DozI jI - 39 bastI nAranaula ajamerI geTa, dillI-6 8. zrI azokajI esa. chAjer3a, 121 mahAvIra klaoNtha mArkeTa, ahamadAbAda 9. zrI sudharma sevA samiti bhagavAn mahAvIra mArga, bulaDANA (mahA.) 10. prakAza pustaka maMdira, rAyajI moMDhA kI galI, purAnI dhAnamaMDI, bhIlavAr3A 327788 11. zrI sudharma jaina ArAdhanA bhavana 24 grIna pArka kaoNlonI sAutha tukogaMja, indaura 12. zrI vidyA prakAzana maMdira, vidyA loka TrAMsaporTa nagara, meraTha (u. pra.) 13. zrI amaracandajI chAjer3a, 103 vAla Teksa ror3a, cainnaI : 25357775 14. zrI saMtoSakumArajI jaina varddhamAna svarNa alaMkAra 394, zApiMga senTara, koTA : 2360950 mUlya : 40-00 tRtIya AvRtti 1000 mudraka svAstika prinTarsa prema bhavana hAthI bhaTA, ajamera - vIra saMvat 2534 vikrama saMvat 2065 maI 2008 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yaha saMsAra anAdikAla se hai aura anaMtakAla taka rahegA isIlie saMsAra ko anAdi anaMta kahA jAtA hai| isI prakAra jaina dharma ke saMbaMdha meM bhI samajhanA caahie| jaina dharma bhI anAdi kAla se hai aura anaMta kAla taka gA / hA~ bharata kSetra aura airAvata kSetra meM kAla kA parivartana hotA rahatA hai, ataeva ina kSetroM meM samaya samaya para dharma kA viccheda ho jAtA hai, para mahAvideha kSetra kI apekSA jaina dharma loka kI bhAMti anAdi anaMta evaM zAzvata hai| bharata kSetra airAvata kSetra meM pratyeka avasarpiNI aura utsarpiNI kAla meM 24-24 tIrthaMkara hote haiN| tIrthaMkara bhagavaMtoM ke lie vizeSaNa AtA hai, "Aicchesu ahiyaM payAsayarA" yAnI sUrya kI bhAMti unakA vyaktitva tejasvI hotA hai ve apanI jJAna razmiyoM se vizva kI AtmAoM ko alaukika karate haiN| ve sAkSAt jJAtA draSTA hote haiM / pratyeka tIrthaMkara kevalajJAna kevaladarzana hone ke bAda caturvidha saMgha kI sthApanA karate haiM aura vANI kI vAgaraNa karate haiN| unakI prathama dezanA meM hI jitane gaNadhara hone hote haiM utane ho jAte haiN| tIrthaMkara prabhu dvArA barasAI gaI kusuma rUpa vANI ko gaNadhara bhagavaMta sUtra rUpa meM guMthita karate haiM jo dvAdazAMgI ke rUpa meM pATa paraMparA se Age se Age pravAhita hotI rahatI hai| jaina Agama sAhitya jo vartamAna meM upalabdha hai, usake vargIkaraNa para yadi vicAra kiyA jAya to vaha cAra rUpa meM vidyamAna hai - aMga sUtra, upAMga sUtra, mUla sUtra aura cheda sUtra / aMga sUtra jisameM dRSTivAda jo ki do pATa taka hI calatA hai usake bAda usakA viccheda ho jAtA hai, isako chor3a kara zeSa gyAraha AgamoM kA (1. AcArAMga 2. sUtrakRtAMga 3. sthAnAGga 4. samavAyAGga 5. vyAkhyAprajJapti 6. jJAtAdharmakathAGga 7. upAsakadazAGga 8. antakRtadazAGga 9. aNuttaraupapAtikadazA 10. praznavyAkaraNa 11. vipAka sUtra ) aMga sUtroM meM samAveza mAnA gayA hai| inake racayitA gaNadhara bhagavaMta hI hote haiN| isake alAvA bAraha upAMga (1. aupapAtika 2. rAjapraznIya 3. jIvAbhigama 4. prajJApanA 5. jambUdvIpa prajJapti 6. candra prajJapti 7. sUrya prajJapti 8. nirayAvalikA 9. kalpAvataMsiyA 10. puSpikA 11. puSpa cUlikA 12. vaSNidazA) cAra mUla (1. uttarAdhyayana 2. dazavaikAlika 3. naMdI sUtra 4. anuyoga dvAra) cAra cheda (1. dazAzrutaskandha 2. vRhatkalpa 3. vyavahAra sUtra 4. nizItha sUtra ) aura Avazyaka sUtra / jinake racayitA dasa pUrva yA inase adhika ke jJAtA vibhinna sthavira bhagavaMta haiM / prastuta pannavaNA yAnI prajJApanA sUtra jaina Agama sAhitya kA cauthA upAMga hai| saMpUrNa Agama sAhitya meM bhagavatI aura prajJApanA sUtra kA vizeSa sthAna hai / aMga zAstroM meM jo sthAna paMcama aMga bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) sUtra kA hai vahI sthAna upAMga sUtroM meM prajJApanA sUtra kA hai| jisa prakAra paMcama aMga `zAstra vyAkhyAprajJapti ke lie bhagavatI vizeSaNa prayukta huA hai usI prakAra patravaNA upAMga sUtra ke lie For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ******************* ******************************** *********** **** pratyeka pada kI samApti para 'paNNavaNAe bhagavaIe' kaha kara panavaNA ke lie "bhagavatI" vizeSaNa prayukta kiyA gayA hai| yaha vizeSaNa isa zAstra kI mahattA kA sUcaka hai| itanA hI nahIM aneka Agama pAThoM ko "jAva" Adi zabdoM se saMkSipta kara pannavaNA dekhane kA saMketa kiyA hai| samavAyAMga sUtra ke jIva ajIva rAzi vibhAga meM prajJApanA ke pahale, chaThe, satarahaveM, ikkIsaveM, aTThAisaveM, tetIsaveM aura paitIsaveM pada dekhane kI bhalAvaNa dI hai to bhagavatI sUtra meM patravaNA sUtra ke mAtra sattAIsaveM aura ikatIsaveM padoM ko chor3a kara zeSa 34 padoM kI sthAna-sthAna para viSayapUrti kara lene kI bhalAmaNa dI gaI hai| jIvAbhigama sUtra meM prathama prajJApanA, dUsarA sthAna, cauthA sthiti, chaThA vyutkrAMti tathA aThArahaveM kAyasthiti pada kI bhalAvaNa dI hai| vibhinna Agama sAhitya meM pAThoM ko saMkSipta kara isakI bhalAvaNa dene kA mukhya kAraNa yaha hai ki prajJApanA sUtra meM jina viSayoM kI carcA kI gayI hai una viSayoM kA isameM vistRta evaM sAMgopAMga varNana hai| isa sUtra meM mukhyatA dravyAnuyoga kI hai| kucha gaNitAnuyoga va prasaMgopAta itihAsa Adi ke viSaya bhI isameM sammilita hai| 'prajJA' zabda kA prayoga vibhinna graMthoM meM vibhinna sthaloM para huA hai| jahA~ isakA artha prasaMgopAta kiyA gayA hai| koSakAroM ne prajJA ko buddhi kahA hai aura ise buddhi kA paryAyavAcI mAnA hai jabaki AgamakAra maharSi bahiraMga jJAna ke artha meM buddhi kA prayoga karate haiM evaM aMtaraMga cetanA zakti ko jAgRta karane vAle jJAna ko "prajJA" ke aMtargata liyA hai| vAstava meM yahI artha prAsaMgika evaM sArthaka hai| kyoMki isameM samAhita sabhI viSaya jIva kI Antarika aura bAhya prajJA ko sUcita karane vAle haiN| cUMki prajJApanA sUtra meM jIva ajIva Adi kA svarUpa, inake rahane ke sthAna Adi kA vyavasthita krama se savistAra varNana hai evaM isake prathama pada kA nAma prajJApanA hone se isakA nAma 'prajJApanA sUtra' upayukta evaM sArthaka hai| jaisA ki Upara batalAyA gayA ki isa sUtra meM pradhAnatA dravyAnuyoga kI hai aura dravyAnuyoga kA viSaya anya anuyogoM kI apekSA kAphI kaThina, gahana evaM duruha hai isalie isa sUtra kI samyak jAnakArI vizeSa prajJA saMpanna vyaktitva ke guru bhagavantoM ke sAnnidhya se hI saMbhava hai| prajJApanA sUtra ke racayitA kAlakAcArya (zyAmAcArya) mAne jAte haiN| itihAsa meM tIna kAlakAcArya prasiddha haiM - 1. prathama kAlakAcArya jo nigoda vyAkhyAtA ke rUpa meM prasiddha hai jinakA janma vIra ni0 saM0 280 dIkSA vIra nivArNa saM0 300 yuga pradhAna AcArya ke rUpa meM vIra ni0 saM0 335 evaM kAladharma vIra ni0 saM0 376 meM hone kA ullekha milatA hai| dUsare gardabhillocchedaka kAlakAcArya kA samaya vIra ni0 saM0 453 ke AsapAsa kA hai evaM tIsare kAlakAcArya jinhoMne saMvatsarI paMcamI ke sthAna para caturthI ko manAyI unakA samaya vIra nivArNa saM0 993 ke AsapAsa hai| tInoM kAlakAcAryoM meM prathama kAlakAcArya jo zyAmAcArya ke nAma se prasiddha haiM apane yuga ke mahAn prabhAvaka AcArya hue| ve hI prajJApanA sUtra ke racayitA hone caahie| isake AdhAra se prajJApanA sUtra . kA racanA kAla vIra ni0 saM0 335 se 376 ke bIca kA ThaharatA hai| For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] * **************** sthAnakavAsI paraMparA meM unhIM zAstroM ko Agama rUpa meM mAnya kiyA hai jo lagabhaga dasa pUrvI yA usase Upara vAloM kI racanA ho| naMdI sUtra meM varNita aMge bAhya kAlika aura utkAlika sUtroM kA jo krama diyA gayA hai usakA AdhAra yadi racanAkAla mAnA jAya to prajJApanA sUtra kI racanA dazavaikAlika, aupapAtika, rAyapaseNai tathA jIvAbhigama sUtra ke bAda evaM naMdI, anuyoga dvAra ke pUrva huI hai| anuyogadvAra ke kartA AryarakSita the| unake pUrva kA kAla Arya sthUlibhadra taka kA kAla daza pUrvadharoM kA kAla rahA hai| yaha bAta itihAsa se siddha hai| Arya zyAmAcArya isake madhya hone vAle yugapradhAna AcArya hue| isase nizcita ho jAtA hai ki prajJApanA dazapUrvadhara Arya zyAmAcArya kI racanA hai| prajJApanA sUtra upAMga sUtroM meM sabase bar3A utkAlika sUtra hai| isakI viSaya sAmagrI 36 prakaraNoM meM vibhakta hai jinheM 'pada' ke nAma se saMbodhita kiyA gayA hai| ve isa prakAra haiM - 1. prajJApanA pada 2. sthAna pada 3. alpAbahutva 4. sthiti pada 5. paryAya pada 6. vyutkrAMti pada 7. ucchvAsa pada 8. saMjJA pada 9. yoni pada 10. carama pada 11. bhASA pada 12. zarIra pada 13. pariNAma pada 14. kaSAya pada 15. indriya pada 16. prayoga pada 17. lezyA pada 18. kAyasthiti pada 19. samyaktva pada 20. aMtakriyA pada 21. avagAhanA saMsthAna pada 22. kriyA pada 23. karmaprakRti pada 24. karmabaMdha pada 25. karma veda pada 26. karmaveda baMdha pada 27. karmaveda veda pada 28. AhAra pada 29: upayoga pada 30. pazyattA pada . 31. saMjJI pada 32. saMyata pada 33. avadhi pada 34. paricAraNA pada 35. vedanA pada 36. samudghAta pd| AdaraNIya ratanalAlajI sA. DozI ke samaya se hI isa viziSTa sUtrarAja ke nikAlane kI saMgha kI yojanA thI, para kisI na kisI kaThinAI ke upasthita hote rahane. para isa sUtrarAja kA prakAzana na ho skaa| cirakAla ke bAda aba isakA prakAzana saMbhava haA hai| saMgha kA yaha nUtana prakAzana hai| isake hindI anuvAda kA pramukha AdhAra AcAryamalayagiri kI saMskRta TIkA evaM mUla pATha ke lie saMgha dvArA prakAzita suttAgame evaM jaMbUvijaya jI kI prati kA sahArA liyA gayA hai| TIkA kA hindI anuvAda zrImAn pArasamalajI. caNDAliyA ne kiyaa| isake bAda usa anuvAda ko maiMne dekhaa| tatpazcAt zrImAn hIrAcanda jI pIMcA, ise paMDita ratna zrI ghevaracandajI ma. sA. "vIraputra" ko pandrahaveM pada taka hI sunA pAye ki paM. ra. zrI vIraputra jI ma. sA. kA svargavAsa ho gyaa| isake bAda hamAre anunaya vinaya para pUjya zrutadhara jI ma. sA. ne pUjya paMDita ratna zrI lakSmImuni jI ma. sA. ko sunane kI AjJA pharamAI tadanusAra sevAbhAvI zrAvaka ratna zrI prakAzacandajI sA. capalota sanavAr3a nivAsI ne sanavAr3a cAturmAsa meM ma. sA. ko sunaayaa| pUjya guru bhagavantoM ne jahA~ bhI AvazyakatA samajhI saMzodhana karAne kI mahatI kRpA kii| ataeva saMgha pUjya guru bhagavantoM evaM zrImAn hIrAcandajI pIMcA tathA zrAvaka ratna zrI prakAzacandajI capalota kA hRdaya se AbhAra vyakta karatA hai| avalokita prati kA puna: presa kaoNpI taiyAra karane se pUrva hamAre dvArA avalokana kiyA gyaa| isa prakAra prastuta sUtra ke prakAzana meM hamAre dvArA pUrNa satarkatA evaM sAvadhAnI baratI gayI phira bhI For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] * Agama anuvAda kA vizeSa anubhava nahIM hone se bhUloM kA rahanA svAbhAvika hai| ataeva tattvajJa manISiyoM se nivedana hai ki isa prakAzana meM yadi koI bhI truTi dRSTigocara ho to hameM sUcita karane kI mahatI kRpA kraaveN| prastuta sUtra para vivecana evaM vyAkhyA bahuta vistRta hone se isakA kalevara itanA bar3ha gayA ki sAmagrI lagabhaga 1600 pRSTha taka pahuMca gyii| pAThaka baMdhu isa vizada sUtra kA sugamatA se adhyayana kara sake isake lie isa sUtrarAja ko cAra bhAgoM meM prakAzita kiyA jA rahA hai| prathama bhAga meM 1 se 3 pada kA, dUsare bhAga meM 4 se 12 pada kA, tIsare bhAga meM 13 se 21 pada kA aura cauthe bhAga meM 22 se 36 pada kA samAveza hai|| ___saMgha kI Agama battIsI prakAzana meM AdaraNIya zrI jazavaMtalAla bhAI zAha, mumbaI nivAsI kA mukhya sahayoga rahA hai| Apa evaM ApakI dharma sahAyikA zrImatI maMgalAbena zAha kI samyamjJAna ke pracAra-prasAra meM gahana ruci hai| ApakI bhAvanA hai ki saMgha dvArA prakAzita sabhI Agama arddha mUlya meM pAThakoM ko upalabdha ho tadanusAra Apa isa yojanA ke antargata sahayoga pradAna karate rahe haiN| ataH saMgha ApakA AbhArI hai| AdaraNIya zAha sAhaba tattvajJa evaM AgamoM ke acche jJAtA haiN| Apa kA adhikAMza samaya dharma sAdhanA ArAdhanA meM bItatA hai| prasannatA evaM garva to isa bAta kA hai ki Apa svayaM to AgamoM kA paThana-pAThana karate hI haiM, para Apake samparka meM Ane vAle caturvidha saMgha ke sadasyoM ko bhI Agama kI vAcanAdi dekara jinazAsana kI khUba prabhAvanA karate haiN| Aja ke isa hIyamAna yuga meM Apa jaise tattvajJa zrAvaka ratna kA milanA jinazAsana ke lie gaurava kI bAta hai| Apake putra ratna mayaMkabhAI zAha evaM zreyAMsabhAI zAha bhI Apake pada cinhoM para calane vAle haiN| Apa sabhI ko AgamoM evaM thokar3oM kA gahana abhyAsa hai| Apake dhArmika jIvana ko dekha kara pramoda hotA hai| Apa cirAyu hoM evaM zAsana kI .. prabhAvanA karate raheM, isI zubha bhAvanA ke sAtha! . - prajJApanA sUtra kI prathama AvRtti kA jUna 2002 evaM dvitIya AvRtti sitambara 2006 meM prakAzana kiyA gayA jo alpa samaya meM hI aprApya ho gyii| aba isakI tRtIya AvRtti kA prakAzana kiyA jA rahA hai| Ae dina kAgaja evaM mudraNa sAmagrI ke mUlyoM meM niraMtara vRddhi ho rahI hai| isa AvRtti meM jo kAgaja kAma meM liyA gayA vaha uttama kisma kA mepalitho hai| bAIDiMga pakkI tathA sekzana hai| bAvajUda isake AdaraNIya zAha parivAra ke Arthika sahayoga ke kAraNa isake pratyeka bhAga kA mUlya mAtra 40) hI rakhA gayA hai, jo anyatra se prakAzita AgamoM se bahuta alpa hai| sujJa pAThaka baMdhu saMgha ke isa nUtana AvRtti kA adhika se adhika lAbha utthaaveN| isI zubha bhAvanA ke sAtha! byAvara (rAja.) saMgha sevaka dinAMkaH 25-5-2008 nemIcanda bAMThiyA For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asvAdhyAya kAraNa TAlakara svAdhyAya karanA cAhiye / namnalikhita AkAza sambandhI 10 asvAdhyAya 1. bar3A tArA TUTe to 2. dizA-dAha 3. akAla meM megha garjanA ho to - 4. akAla meM bijalI camake to 5. bijalI kar3ake to - 6. zukla pakSa kI 1, 2, 3 kI rAta 7. AkAza meM yakSa kA cihna ho5-6. kAlI aura sapheda dhUMara 10. AkAza maMDala dhUli se AcchAdita ho audArika sambandhI 10 asvAdhyAya 11-13. haDDI, rakta aura mAMsa, 14. azuci kI durgaMdha Ave yA dikhAI de - 15. zmazAna bhUmi - kAla maryAdA eka prahara jaba taka rahe do prahara eka prahara ATha prahara prahara rAtri taka jaba taka dikhAI de jaba taka rahe jaba taka rahe For Personal & Private Use Only yetiryaMca ke 60 hAtha ke bhItara ho / manuSya ke ho, to 100 hAtha ke bhItara ho / manuSya kI haDDI yadi jalI yA dhulI na ho, to 12 varSa taka / taba taka * AkAza meM kisI dizA meM nagara jalane yA agni kI lapaTeM uThane jaisA dikhAI de aura prakAza ho tathA aMdhakAra ho, vaha dizA dAha hai| hAtha se kama dUra ho, to / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ****************************************************** candra grahaNa- . khaMDa grahaNa meM 8 prahara, pUrNa ho to 12 prahara (candra grahaNa jisa rAtri meM lagA ho usa rAtri ke prArambha se hI asvAdhyAya ginanA caahiye|) 17. sUrya grahaNa khaMDa grahaNa meM 12 prahara, pUrNa ho to 16 prahara (sUrya grahaNa jisa dina meM kabhI bhI lage usa dina ke prAraMbha se hI usakA asvAdhyAya ginanA . caahiye|) 18. rAjA kA avasAna hone para, jaba taka nayA rAjA ghoSita na ho 16. yuddha sthAna ke nikaTa jaba taka yuddha cale 20. upAzraya meM paMcendriya kA zava par3A ho, jaba taka par3A rahe. (sImA tiryaMca paMcendriya ke lie 60 hAtha, manuSya ke lie 100 haath| upAzraya bar3A hone para itanI sImA ke bAda upAzraya meM bhI asvAdhyAya nahIM hotaa| upAzraya kI sImA ke bAhara ho to yadi durgandha na Ave yA dikhAI na deve to asvAdhyAya nahIM hotaa|) , 21-24. ASAr3ha, Azvina, kArtika aura caitra kI pUrNimA dina rAta 25-28. ina pUrNimAoM ke bAda kI pratipadA dina rAta 26-32. prAtaH, madhyAhna, saMdhyA aura arddha rAtriina cAra sandhikAloM meM 1-1 muhUrta uparokta asvAdhyAya ko TAlakara svAdhyAya karanA caahie| khule muMha nahIM bolanA tathA sAmAyika, pauSadha meM dIpaka ke ujAle meM nahIM vAMcanA caahie| noTa - nakSatra 28 hote haiM unameM se ArdrA nakSatra se svAti nakSatra taka nau nakSatra varSA ke gine gaye haiN| inameM hone vAlI megha kI garjanA aura bijalI kA camakanA svAbhAvika hai| ataH isakA asvAdhyAya nahIM ginA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA prajJApanA sUtra bhAga 4 kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA bAIsavAM kriyA pada 1-43 teIsavAM karma prakRti pada 1. kriyA bheda-prabheda prathama uddezaka 44-67 2. jIvoM kI sakriyatA akriyA 4] 1. karma prakRtiyoM ke nAma aura artha 44 3. aThAraha pApoM se jIva ko lagane | 2. karma baMdha ke prakAra ___vAlI kriyAeM 53. karma baMdha ke kAraNa 4. . aSTa vidha karmabaMdha Azrita kriyAeM 11/4. vedana kI jAne vAlI karma5.. eka jIva aura bahuta jIva kI / prakRtiyoM kI gaNanA apekSA kriyAeM kisa karma prakRti kA kitane 6. caubIsa daNDakoM meM kriyAeM prakAra kA vipAka hai? 7. kriyAoM ke paraspara sahabhAva kI 6. karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyAM 1.jJAnAvaraNIya karma ke bheda / vicAraNA 2.darzanAvaraNIya karma ke bheda 8. 'AyojikA kriyAeM 3. vedanIya karma ke bheda 9. kriyAoM se spRSTa-aspRSTa kI caubhaMgI 24 4.mohanIya karma ke bheda 10. paMcavidha kriyAeM aura unake svAmI 25 1. kaSAya vedanIya bheda 11. jIva meM kriyAoM kA sahabhAva 28 2. nokaSAya vedanIya bheda 12. aThAraha pApoM se viramaNa , 32 5. AyuSya karma ke bheda 13. pApoM se virata jIvoM ke karma 6. nAma karma ke bheda ' prakRti baMdha 1. gati nAma karma bheda 2. jAti nAma karma bheda 14. pApoM se virata jIvoM ke kriyA bheda 40 3. zarIra nAma karma 15. kriyAoM kA alpabahutva 4. zarIra aMgopAMga nAma For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] / . . - 125 3 3 3 3 3 3 3 3 33 kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA 5.zIra baMdhana nAma karma |19. asaMjJI paMcendriya jIvoM kA. 6.zarIra saMghAta nAmakarma ___karma baMdha kAla * 7. saMhanana nAma karma 20. saMjJI paMcendriya jIvoM kA baMdha kAla .127 6. saMsthAna nAma karma 21. jJAnAvaraNIya Adi kA jaghanya e.varNanAma karma sthiti baMdhana 90. gaMdha nAma karma 22. mohanIya karma kI jaghanya .. 11. rasa nAma karma 12. sparza nAma karma sthiti kA baMdhaka 13. aguru laghu nAma karma / 23. AyuSya karma kA jaghanyaM . 14. AnupUrvI nAma karma : sthiki kA baMdhaka .. 131 15. zeSa nAma karma kI prakRtiyA~- |24. utkRSTa kAla kI sthiti vAle _ vihAyogati nAma karma bheda | karma baMdhaka 7.gotra karma ke bheda . caubIsavAM karma baMdha pada 137-145 . 8.aMtarAva karma ke bheda 7. jJAnAvaraNIya karma sthiti jJAnAvaraNIya Adi karma ko bAMdhatA abAdhAkAla aura niSeka kAla huA jIva kitanI karma prakRtiyA~ 8. darzanAvaraNIya karma sthiti bAMdhatA hai ? . 130 abAdhAkAla aura niSeka kAla 92/2. vedanIya karma ko bAMdhatA 9. vedanIya karma sthiti abAdhAkAla . / huA jIva kitanI karma prakRtiyA~ aura niSeka kAla bAMdhatA hai ? 10. kaSAyoM aura no kaSAyoM kI sthiti 94/3. mohanIya karma ko bAMdhatA 11. AyuSya karma kI sthiti 97/ huA jIva kitanI karma prakRtiyA~ 12. nAma karma ke bhedoM kI sthiti Adi ___98 bAMdhatA hai ? 13. gotra karma kI sthiti Adi 110/4. AyuSya karma 144 14. antarAya karma kI sthiti Adi . 110 | paccIsavAM karma baMdhapada 146-147 15. ekendriya Adi jIvoM kA . jJAnAvaraNIya Adi karma bAMdhatA . __ karma baMdha kAla 16. beindriya jIvoM kA karma baMdha kAla 122/ huA jIva kitanI karma prakRtiyA~ 17. teindriya jIvoM kA karma baMdha kAla vedatA hai 123 / 146 2. vedanIya karma bAMdhatA huA 146 18. caurindriya jIvoM kA karma baMdha kAla 124/. 119/ For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka viSaya pRSTha saMkhyA kramAMka chabbIsavAM karma veda baMdha pada 148 - 154 18. kaSAya dvA 19. jJAna dvAra 1. 20. yoga dvAra upayoga dvAra veda dvAra 23. zarIra dvAra 24. paryApti dvAra unatIsavAM upayoga pada 208-215 1. upayoga bheda 2. karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai sattAIsavAM karma veda jJAnAvaraNIya Adi karma kAM vedana karatA huA jIva kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai vedanIya karma kA vedana karatA huA jIva kitanI vedaka pada jJAnAvaraNIya Adi karma kA vedana karatA huA jIva kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai 2. vedanIya Adi karma 1. aTThAIsavAM AhAra pada prathama uddeza 1. sacitta AhAra dvAra 2 - 8. AhArArthI Adi dvAra 9. ekendriya zarIra Adi dvAra 10. lomAhAra dvAra 11. manobhakSI AhAra dvAra dvitIya uddezaka 4 12. AhAra dvAra 13. bhavya dvAra 14. saMjJI dvAra 15. lezyA dvAra 16. dRSTi dvAra 17. saMyata dvAra [11] 148 241 21. 22. 155-157 2. 158 159 179 3. 4. 155 tIsavAM pazyattA pada 156 1. pazyattA ke bheda 2. 158-184 3. 4. 5. 6. viSaya 185 - 2071. 2. sAkAropayoga ke bheda anAkAropayoga ke bheda nairayika Adi meM upayoga 181 182 ikatIsavAM saMjJI pada 193 1. 195 2. 196 sAkAra pazyattA ke bheda anAkAra paMzyattA ke bheda nairayika Adi meM pazyattA sAkAradarzI anAkAradarzI kevalI ratnaprabhA ko AkAroM Adi se jAnate dekhate haiM saMjJA pariNAma caubIsa daNDakoM meM saMjJI Adi kI prarUpaNA 185 187 189 battIsavAM saMyata pada saMyama pariNAma caubIsa daNDakoM meM saMyata asaMyata Adi kI prarUpaNA For Personal & Private Use Only pRSTha saMkhyA 198 200 202 202 203 203 205 208 208 209 209 216-226 216 216 217 218 220 223 227-229 227 * 228 . 230 - 232 230 231 www.jalnelibrary.org Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka viSaya tetIsavAM avadhi pada 1. 2. 3. 4. arthAdhikAra gAthA bheda dvAra viSaya dvAra saMsthAna dvAra AbhyaMtara dvAra deza sarva avadhi dvAra zeSa dvAra cautIsavAM paricAraNA pada 248-263 anantarAgata AhAra dvAra Abhoga anAbhoga AhAra dvAra 5. 6. 7. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. alpa bahutva dvAra petIsavAM vedanA pada 1. 2. pudgala jJAna dvAra adhyavasAya dvAra samyaktva abhigama dvAra paricAraNA dvAra 3. 4. arthAdhikAra gAthA zIta Adi vedanA dvAra zArIrika Adi sAtA Adi 5. duHkha Adi 6.. AbhyupagamikI aura aupa kramikI ke dvAra [12] pRSTha saMkhyA kramAMka 233-247 4. samudghAta kAla caubIsa daNDakoM meM samudghAta 233 233 234 241 244 245 246 264 265 268 269 270 7. nidA-anidA vedanA dvAra chattIsavAM samudghAta pada 275 - 340 1. samudghAta ke bheda 275 2. 3. 6. 248 250 251 255 255 256 12. 262 264-274 7. .8. 9. 10. 11. 13. 15. 270 | 16. 271 17. viSaya ekaeka jIva ke atIta-anAgata samudghAta nairayika Adi bhAvoM meM vartate hue eka eka jIva ke atIta 18. anAgata samudghAta caubIsa daNDakoM meM bahutva kI apekSA atIta Adi samudghAta samavahata aura asamavahata jIvoM ke samudghAta vedanA samudghAta Adi se samavahata jIvoM ke kSetra, kAla 14. kevalI samudghAta kyoM aura kyoM nahIM ? evaM kriyA kevali samudghAta samavahata bhAvitAtmA anagAra ke carama nirjarA pudgala alpabahutva 303 * kaSAya samudghAta ke bheda 311 caubIsa daNDakoM meM kaSAya samudghAta: 311 chAdmasthika samudghAta 317 caubIsa daNDakoM meM chAdmasthika AvarjIkaraNa kA samaya kevalI samudghAta kI prakriyA kevalI dvArA yoga nirodha kA krama yoga nirodha ke bAda siddha hone taka kI sthiti pRSTha saMkhyA 276 277 / 19. siddhoM kA svarUpa For Personal & Private Use Only 279 286 298 318 320 329 331 333 333 3.35 337 340 www.jalnelibrary.org Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa zrImadAryazyAmAcArya viracita prajJApanA sUtra (mUla pATha, kaThina zabdArtha, bhAvArtha aura vivecana sahita) bhAga - 4 ___ bAvIsaimaM kiriyApayaM bAIsavA~ kriyApada prajJApanA sUtra ke ikkIsaveM pada meM gati ke pariNAma rUpa zarIra kI avagAhanA Adi kA vicAra kiyA gayA hai| aba isa bAIsaveM pada meM naraka Adi gati pariNAma rUpa pariNA huI jIvoM kI prANAtipAta Adi svarUpa vAlI kriyAoM kA vicAra kiyA jAtA hai| jisakA prathama sUtra isa prakAra hai - kriyA bheda-prabheda karaNaM bhaMte! kiriyAo paNNattAo? - goyamA! paMca kiriyAo pnnnnttaao| taM jahA-kAiyA 1, ahiMgaraNiyA 2, pAosiyA 3, pAriyAvaNiyA 4, pANAivAyakiriyA 5 / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kriyAeM kitanI kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! kriyAe~ pAMca kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiM - 1. kAyikI 2. AdhikaraNikI 3. prAMdveSikI 4. pAritApanikI aura 5. prANAtipAta kriyaa| . vivecana - karmabaMdha ke kAraNa bhUta jIva kI ceSTA-pravRtti ko kriyA kahate haiN| jo kAyikI Adi pAMca prakAra kI kahI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kAiyA NaM bhaMte! kiriyA kaivihA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taMjahA - aNuvarayakAiyA ya duppauttakAiyA y| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kAyikI kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! kAyikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai - anuparatakAyikI aura duSprayuktakAyikI / vivecana - zarIra Adi pramatta yogoM ke vyApAra se hone vAlI halana calana Adi kI kriyA kAyikI kriyA kahalAtI hai| isake do bheda haiM - 1. anuparata kAyikI - virati ke abhAva meM asaMyamI jIva ke zarIra Adi se hone vAlI kriyA aura 2 duSprayukta kAyikI - ayatanA se zArIrika Adi pravRtti se hone vAlI kriyA / y| prajJApanA sUtra ahigaraNiyANaM bhaMte! kiriyA kaivihA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taMjahA- saMjoyaNAhigaraNiyAM ya NivvattaNAhigaraNiyA bhAvArtha- prazna he bhagavan ! AdhikaraNikI kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? - uttara he gautama! AdhikaraNikI kriyA do prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai saMyojanAdhikaraNikI aura nirvrttnaadhikrnnikii| vivecana - adhikaraNikI ( ahigaraNiyA) kriyA- anuSThAna vizeSa ko athavA bAhya zastrAdi ko adhikaraNa kahate haiN| adhikaraNa meM athavA adhikaraNa se hone vAlI kriyA ko AdhikaraNikI kriyA kahate haiN| AdhikaraNikI kriyA ke do bheda haiM-saMyojanAdhikaraNikI (saMjoyaNA) aura nirvartanAdhikaraNikI (nirvrtnaa)| pahale bane hue zastrAdi ke pRthak pRthak aMgoM ko jor3anA saMyojanAdhikaraNikI kriyA hai / naye zastrAdi banAnA nirvartanAdhikaraNikI kriyA hai / pAMca prakAra kA zarIra banAnA bhI AdhikaraNikI kriyA hai kyoMki duSprayukta zarIra bhI saMsAra vRddhi kA kAraNa hai / pAosiyA NaM bhaMte! kiriyA kaivihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA / taMjahA-jeNaM appaNo vA parassa vA tadubhayassa vA asubhaM maNaM saMpadhArei, se ttaM pAosiyA kiriyA / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! prAdveSikI kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! prAdveSikI kriyA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai - jisase sva kA, para kA athavA sva- para donoM kA mana azubha kara diyA jAtA hai vaha prAdveSikI kriyA hai / " For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - kriyA bheda-prabheda 3 vivecana - prAdveSikI (pAusiyA) kriyA - matsarabhAva rUpa jIva ke akuzala pariNAma vizeSa ko pradveSa kahate haiN| pradveSa meM athavA pradveSa meM hone vAlI kriyA prAdveSikI kriyA kahalAtI hai / sva, para aura ubhaya ke bheda se prAdveSikI kriyA tIna prakAra kI haiM / sva prAdveSikI - apanI AtmA para pradveSa / karanA, akuzala pariNAma rkhnaa| para prAdveSikI - dUsare para pradveSa krnaa| ubhaya prAdveSikI- apanI AtmA para tathA dUsare para pradveSa krnaa| pAriyAvaNiyA NaM bhaMte! kiriyA kaivihA paNNattA? goyamA! tivihA pnnnnttaa| taMjahA - jeNaM appaNo vA parassa vA tadubhayassa vA assAyaM veyaNaM udIrei, settaM pAriyAvaNiyA kiriyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! pAritApanikI kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! pAritApaMnikI kriyA tIna prakAra kI kahI gaI hai, jaise ki - jisa prakAra se sva ke lie, para ke lie yA sva-para donoM ke lie asAtA (duHkharUpa) vedanA utpanna kI jAtI hai, vaha tIna prakAra kI pAritApanikI kriyA hai| vivecana - pAritApanikI (paritAvaNiyA) kriyA - paritApa kA artha hai kaSTa denaa| paritApa meM athavA paritApa se hone vAlI kriyA pAritApanikI kriyA hai / pAritApanikI kriyA bhI sva, para aura ubhaya ke bheda se tIna prakAra kI hai / jaise - apanI AtmA ko kaSTa denA, dUsare ko kaSTa denA tathA sva aura para donoM ko kaSTa denA / / pANAivAya kiriyA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA? goyamA! tivihA pnnnnttaa|tN jahA-jeNaM appANaM vA paraM vA tadubhayaM vA jIviyAo vavaroveDa, settaM pANAivAya kiriyaa||582|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! prANAtipAta kriyA kitane prakAra kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! prANAtipAta kriyA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai - aisI kriyA jisase svayaM ko, dUsare ko, athavA sva-para donoM ko jIvana se rahita kara diyA jAtA hai, vaha trividha prANAtipAta kriyA hai| vivecana - prANAtipAtikI kriyA - indriya Adi prANa haiM unakA nAza karanA arthAt prANoM kA ghAta karanA prANAtipAta hai| prANAtipAta se lagane vAlI kriyA prANAtipAtikI kriyA hai / apane prANoM kA ghAta karanA, dUsare ke prANoM kA ghAta karanA tathA sva aura para donoM ke prANoM ghAta karanA, isa taraha prANAtipAtikI kriyA bhI sva, para aura tadubhaya ke bheda se tIna prakAra kI hai| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 prajJApanA sUtra jIvoM kI sakriyatA - akriyatA jIvANaM bhaMte! kiM sakiriyA akiriyA ? goyamA ! jIvA sakiriyA vi akiriyA vi / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai - ' jIvA sakiriyA vi akiriyA vi?" goyamA ! jIvA duvihA pnnnnttaa| taMjahA- saMsArasamAvaNNagA ya asaMsArasamAvaNNagA y| tattha NaM je te asaMsArasamAvaNNagA te NaM siddhA, siddhA NaM akiriyA / tattha NaM je te saMsArasamAvaNNagA te duvihA paNNattA / taMjahA- selesipaDivaNNagA ya aselesipaDivaNNagA ya / tattha NaM je te selesipaDivaNNagA te NaM akiriyA / tattha NaM je te aselesipaDivaNNagA te NaM sakiriyA, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai - 'jIvA sakiriyA vi akiriyA vi' // 583 | kaThina zabdArtha - sakiriyA sakriya kriyAoM se yukta, akiriyA - akriya kriyAoM se rahita, saMsArasamAvaNNagA - saMsAra samApannaka-caturgati bhramaNa rUpa saMsAra ko prApta, asaMsArasamAvaNNagAasaMsArasamApannaka-saMsAraparibhramaNa se mukta, selesipaDivaNNagA - zailezI pratipannarka-zailezI (ayogI) avasthA ko prApta, aselesipaDivaNNagA azailezI pratipannaka - zailezI avasthA se rahita / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva sakriya ( kriyA - yukta ) hote haiM, athavA akriya (kriyA rahita) hote haiM ? uttara - he gautama! jIva sakriya bhI hote haiM aura akriya bhI hote haiM / prazna - he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jIva sakriya bhI hote haiM aura akriya bhI hote haiM ? uttara - he gautama! jIva do prakAra ke kahe gae haiM, vaha isa prakAra hai - saMsArasamApannaka aura asNsaarsmaapnnk| unameM se jo asaMsArasamApatraka haiM, ve siddha jIva haiM / siddha akriya hote haiM aura unameM se jo saMsArasamApannaka haiM, ve bhI do prakAra ke haiM- zailezIpratipannaka aura azailezIpratipannaka / unameM se jo zailezI - pratipannaka hote haiM, ve akriya haiM aura jo azailezI - pratipannaka hote haiM, ve sakriya hote haiM / he gautama! isI kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jIva sakriya bhI haiM aura akriya bhI haiN| vivecana - siddha jIva zarIra evaM manovRtti Adi se rahita hone ke kAraNa akriya kriyA rahita hote haiM aura zailezIpratipannakoM ke sUkSma va bAdara mana, vacana aura kAyA ke yogoM kA nirodha ho jAne ke For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - aThAraha pApoM se jIva ko lagane vAlI kriyAeM Pad d ddddreatrakar*** *aaadataaka kAraNa ve akriya kahalAte haiN| jabaki azailezI pratipannakoM ke yogoM kA nirodha nahIM hone ke kAraNa ve sakriya kahalAte haiN| aThAraha pApoM se jIva ko lagane vAlI kriyAeM atthi NaM bhaMte! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai? haMtA goyamA! atthi| kamhi NaM bhaMte! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai? goyamA! chasu jiivnnikaaes| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA jIvoM ko prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta kriyA lagatI hai? uttara - hA~ gautama! prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta kriyA lagatI hai| prazna - he bhagavan! kisa viSaya meM jIvoM ko prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta kriyA lagatI hai? uttara - he gautama! chaha jIvanikAyoM ke viSaya meM prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta kriyA lagatI hai| vivecana - jIvoM ko prANAtipAta ke adhyavasAya (pariNAma) se prANAtipAta kriyA lagatI hai| yaha kathana RjusUtra naya kI dRSTi se kiyA gayA hai| Rju sUtra naya ke mata se hiMsA ke pariNAma ke samaya hI prANAtipAta kriyA kahI jAtI hai kintu anya prakAra ke pariNAma ho taba prANAtipAta kriyA nahIM kahI jAtI hai kyoMki puNya aura pApa karma kA upAdAna (grahaNa) aura anupAdAna (agrahaNa) adhyavasAya ke anusAra hI hotA hai| ataH bhagavAn ne bhI isa kA uttara RjusUtra naya kI apekSA se hI diyA hai ki prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta kriyA hotI hai| kyoMki - 'pariNAmiyaM pamANaM nicchaya mavalaMbamANANaM' nizcaya naya kA avalambana lene vAloM ke lie pariNAma pramANa bhUta hai - aisA Agama vacana hai| isI vacana ke anusAra Avazyaka meM bhI yaha sUtra hai - "AyA ceva ahiMsA, AyA hiMsa tti nicchao esa" - AtmA hI ahiMsA hai aura AtmA hI hiMsA hai - yaha nizcaya naya kA vacana hai| ataH yaha kahA gayA hai ki prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta kriyA hotI hai| .. prANAtipAta kriyA. kisa viSaya meM hotI hai ? isa prazna ke uttara meM bhagavAn pharamAte haiM ki prANAtipAta kriyA chaha jIva nikAya ke viSaya meM hotI hai kyoMki mArane kA pariNAma jIva ke viSaya meM hI hotA hai, ajIva ke viSaya meM nhiiN| rassI Adi meM sarpAdi kI buddhi se jo mArane kA vicAra hotA hai For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra vaha bhI 'yaha sarpa hai' isa buddhi se pravRtti hone se jIva viSayaka hI hai, isIlie kahA gayA hai ki prANAtipAta kriyA chaha jIvanikAya ke viSaya meM hotI hai| asthi NaM bhaMte! NeraiyANaM pANAivAeNaM kiriyA kajai? goyamA! evaM cev| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA nairayikoM ko prANAtipAta ke adhyavasAya se prANAtipAta kriyA lagatI hai? uttara - hA~ gautama! aisA pUrvavat hI kaha denA caahie| evaM NiraMtaraM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - isI prakAra nairayikoM ke AlApa ke samAna nairayikoM se lekara nirantara vaimAnikoM taka kA AlApaka kahanA caahie| asthi NaM bhaMte! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA kajai? haMtA! atthi| kamhi NaM bhaMte! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA kajai? goyamA! svvdvvesu| bhAvArtha-prazna-he bhagavan! kyA jIvoM ko mRSAvAda ke adhyavasAya se mRSAvAda kriyA lagatI hai ? uttara - hA~ gautama! mRSAvAda ke adhyavasAya se mRSAvAda kriyA lagatI hai| bhAvArtha-prazna-he bhagavan ! kisa viSaya meM mRSAvAda ke adhyavasAya se mRSAvAda kriyA lagatI hai ? uttara - he gautama! sarvadravyoM ke viSaya meM mRSAvAda kriyA lagatI hai| vivecana - sat kA apalApa aura asat kI prarUpaNA karanA mRSAvAda hai aura mRSAvAda lokAloka meM rahI huI sabhI vastuoM ke viSaya meM saMbhava hone se 'savvadavvesu' kahA gayA hai| dravya kA grahaNa paryAya kA sUcaka hone se sabhI paryAyoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| evaM NiraMtaraM NeraiyANaM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - isI prakAra pUrvokta kathana ke samAna nairayikoM se lekara lagAtAra vaimAnikoM taka kA kathana karanA caahie| asthi NaM bhaMte! jIvANaM adiNNAdANeNaM kiriyA kajjai? haMtA! atthi| kamhiNaM bhaMte! jIvANaM adiNNAdANeNaM kiriyA kajjai? goyamA! gahaNadhAraNijesu dvvesu| For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - aThAraha pApoM se jIva ko lagane vAlI kriyAeM 7 kaThina zabdArtha - gahaNadhAraNijesu davvesu - grahaNa karane aura dhAraNa karane yogya dravyoM ke viSaya meN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA jIvoM ko adattAdAna ke adhyavasAya se adattAdAna kriyA lagatI hai? uttara - he gautama! grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA hotI hai| evaM NeraiyANaM NiraMtaraM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - isI prakAra samuccaya jIvoM ke AlApaka ke samAna nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka kI adattAdAna kriyA kA kathana karanA caahie| vivecana - jo vastu grahaNa yA dhAraNa kI jA sakatI hai usakA hI AdAna-grahaNa hotA hai zeSa kA AdAna nahIM hotaa| ata: uparokta sUtra meM gahaNadhAraNijjesu davyesu' adattAdAna kriyA grahaNa karane aura dhAraNa karane yogya dravyoM ke viSaya meM hotI hai, aisA kahA gayA hai| 'asthi NaM bhaMte! jIvANaM mehuNeNaM kiriyA kajjai ? haMtA! atthi| kamhi NaM bhaMte! jIvANaM mehuNeNaM kiriyA kajai? goyamA! rUvesu vA rUvasahagaesu vA dvvesu| . . kaThina zabdArtha - rUvasahagaesu - rUpa sahagata ke viSaya meN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA jIvoM ko maithuna ke adhyavasAya se maithuna kriyA lagatI hai? uttara - hA~ gautama! maithuna ke adhyavasAya se maithuna kriyA lagatI hai| prazna - he bhagavan ! kisa viSaya meM jIvoM ke maithuna ke adhyavasAya se maithuna kriyA lagatI hai ? uttara - he gautama! rUpoM athavA rUpasahagata strI Adi dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA lagatI hai| evaM NeraiyANaM NiraMtaraM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - isI prakAra samuccaya jIvoM ke maithuna kriyA viSayaka AlApakoM ke samAna nairayikoM se lekara nirantara lagAtAra vaimAnikoM taka maithuna kriyA ke AlApaka kahane caahie| . vivecana - maithuna kA vicAra citra, lepa aura kASTha Adi ke banAye hue rUpoM meM aura rUpa sahita strI Adi meM hotA hai isalie uparokta sUtra meM "rUvesu vA rUvasahagaesu vA davvesu" maithuna kriyA rUpoM aura rUpa sahita dravyoM meM hotI hai, aisA kahA gayA hai| atthi NaM bhaMte! jIvANaM pariggaheNaM kiriyA kajjai? haMtA! atthi| For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra kamhi NaM bhaMte! jIvANaM pariggaheNaM kiriyA kajjai? goyamA! svvdvvesu| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA jIvoM ke parigraha ke adhyavasAya se parigraha kriyA lagatI hai ? uttara - hA~ gautama! jIvoM ke parigraha ke adhyavasAya se parigraha kriyA lagatI hai| prazna - he bhagavan ! kisa viSaya meM jIvoM ke parigraha ke adhyavasAya se parigraha kriyA lagatI hai ? uttara - he gautama! samasta dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA lagatI hai| evaM NeraiyANaM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - isI taraha samuccaya jIvoM ke parigraha kriyA viSayaka AlApakoM ke samAna nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka parigraha kriyA viSayaka AlApaka kahane caahie| vivecana - svatva yA svAmitva bhAva se mUrchA hone ko parigraha kahate haiM aura parigraha prANiyoM ko atizaya lobha ke kAraNa sabhI vastuoM ke viSaya meM hotA hai| ata: uparokta sUtra meM 'savvadavvesu' - parigraha kriyA sabhI dravyoM ke viSaya meM hotI hai, aisA kahA gayA hai| ___ evaM koheNaM mANeNaM mAyAe lobheNaM pejeNaM doseNaM kalaheNaM abbhakkhANeNaM pesuNNeNaM paraparivAeNaM arairaIe mAyAmoseNaM micchaadsnnsllennN| savvesu jIvaNeraDyabheeNaM bhANiyavvA NiraMtaraM jAva vemANiyANaM ti, evaM aTThArasa ee daMDagA 18 // 584 // bhAvArtha - isI prakAra krodha se, mAna se, mAyA se, lobha se, rAga se, dveSa se, kalaha se, abhyAkhyAna se, paizunya se, paraparivAda se, arati-rati se, mAyAmRSA se evaM mithyAdarzanazalya ke adhyavasAya se lagane vAlI krodhAdi kriyAoM ke viSaya meM pUrvavat samasta samuccaya jIvoM tathA nairayikoM ke bhedoM se lekara lagAtAra vaimAnikoM taka ke krodhAdi kriyA viSayaka AlApaka kahane caahie| isa prakAra ye aThAraha pApasthAnoM ke adhyavasAya se lagane vAlI kriyAoM ke aThAraha daNDaka (AlApaka) hue| vivecana - prastuta sUtra meM aThAraha pApasthAnoM se lagane vAlI kriyAoM aura usake viSayoM kI prarUpaNA kI gayI hai| jIve NaM bhaMte! pANAivAeNaM kai kampapagaDIo baMdhai? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vaa| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - aThAraha pApoM se jIva ko lagane vAlI kriyAeM bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka jIva prANAtipAta ke adhyavasAya se kitanI karma prakRtiyA~ bA~dhatA hai? uttara - he gautama! eka jIva prANAtipAta se sAta athavA ATha karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai| evaM Neraie jAva NiraMtaraM vemaannie| bhAvArtha - isI prakAra eka nairayika se lekara eka vaimAnika deva taka ke prANAtipAta ke adhyavasAya se hone vAlI karma prakRtiyoM ke bandha kA kathana karanA caahie| vivecana - jaba AyuSya karma kA bandha nahIM hotA taba jIva sAta karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai aura jaba AyuSya kA bandha karatA hai taba jIva AThoM karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai| jIvA NaM bhaMte! pANAivAeNaM kai kammapagaDIo baMdhaMti? goyamA! sattavihabaMdhagA vi aTTavihabaMdhagA vi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! aneka jIva prANAtipAta se kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! aneka jIva prANAtipAta se saptavidha karma prakRtiyA~ bhI bAMdhate haiM aura aSTavidha karma prakRtiyA~ bhI bAMdhate haiN| vivecana - bahuvacana meM aneka jIvoM ke baMdha ke vicAra meM sAmAnya rUpa se jIva pada kI apekSA sAta prakRtiyoM kA baMdha karane vAle aura ATha prakRtiyoM kA bandha karane vAle bahuta jIva hote haiM ata: donoM sthAnoM para bahuvacana rUpa eka hI bhaMga hotA hai| NeraiyA NaM bhaMte! pANAivAeNaM kai kammapagaDIo baMdhaMti? ... goyamA! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA y| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! aneka nairayika prANAtipAta se kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! ve nairayika saptavidha karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM athavA aneka nairayika saptavidha karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM aura eka nairayika aSTavidha karma bandhaka hotA hai, athavA aneka nairayika saptavidha karmabandhaka hote haiM aura aneka aSTavidha karmabandhaka bhI hote haiN| vivecana - nairayikoM meM sAta prakRtiyoM kA bandha karane vAle avasthita hI hote haiM kyoMki hiMsAdi pariNAma vAle bahuta jIvoM ko sudaiva sAta. prakRtiyoM kA bandha avazya hotA hai isalie jaba eka bhI nairayika ATha prakRtiyoM ko bAMdhane vAlA nahIM hotA hai taba "sabhI nairayika sAta prakRtiyA~ bAMdhane vAle hote haiM" - yaha eka bhaMga hotA hai| jaba eka nairayika ATha prakRtiyA~ bAMdhane vAlA hotA hai aura zeSa sabhI sAta prakRtiyA~ bAMdhane vAle hote haiM taba "aneka nairayika sAta prakRtiyoM ko bAMdhane vAle aura eka For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prajJApanA sUtra nairayika ATha prakRtiyoM kA baMdhaka" yaha dUsarA bhaMga hotA hai| jaba ATha prakRtiyoM ko bAMdhane vAle bahuta jIva hote haiM taba donoM sthAnoM para bahuvacana rUpa 'aneka nairayika sAta prakRtiyoM ko bAMdhane vAle aura aneka ATha prakRtiyoM ko bAMdhane vAle' - yaha tIsarA bhaMga hotA hai| - pokajaloololololo evaM asurakumAra vi jAva thaNiyakumArA / bhAvArtha - isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAra taka ke prANAtipAta ke adhyavasAya se hone vAle karma-prakRtibandha ke tIna-tIna bhaMga samajhane caahie| vivecana nairayikoM kI taraha asurakumAra se lekara stanitakumAra taka ke bhavanapati devoM ke viSaya meM bhI isa prakAra tIna-tIna bhaMga samajhane cAhiye - 1. aneka deva sAta prakRtiyoM ke baMdhaka 2. aneka deva sAta prakRtiyoM ke baMdhaka aura eka deva ATha prakRtiyoM kA baMdhaka 3. aneka deva sAta prakRtiyoM ke baMdhaka aura aneka deva ATha prakRtiyoM ke bNdhk| puDhavi Au teu vAu vaNassai kAiyA ya ee savve vi jahA ohiyA jIvA / bhAvArtha- pRthvI - ap-tejo- vAyu-vanaspati kAyika jIvoM ke prANAtipAta se hone vAle karmaprakRtibandha ke viSaya meM audhika (sAmAnya) aneka jIvoM ke karmaprakRtibandha ke samAna kahanA caahie| avasesA jahA NeraDyA | bhAvArtha - avaziSTa samasta jIvoM (vaimAnikoM taka) ke, prANAtipAta se hone vAle karmaprakRtibandha ke viSaya meM nairayikoM ke samAna kahanA cAhie / evaM te jIvegiMdiyavajjA tiNNi tiNiNa bhaMgA savvattha bhANiyavvatti jAva micchAdaMsaNasalle | bhAvArtha - isa prakAra samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa daNDakoM ke jIvoM ke pratyeka ke tIna-tIna bhaMga sarvatra kahane cAhie tathA mRSAvAda se lekara mithyAdarzanazalya taka ke adhyavasAyoM se hone vAle karmabandha kA bhI kathana karanA caahie| evaM egattapohattiyA chattIsaM daMDagA hoMti / 585 // bhAvArtha - isa prakAra ekatva (eka vacana) aura pRthaktva (bahuvacana) ko lekara chattIsa daNDaka hote haiN| vivecana prastuta sUtra meM prANAtipAta Adi kriyAoM se hone vAle karma prakRtibaMdha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jisa prakAra sAmAnya jIvoM ke viSaya meM kahA usI prakAra pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspatikAya ke viSaya meM kahanA yAnI donoM sthAnoM para bahuvacana kI apekSA eka hI bhaMga kahanA kyoMki hiMsA ke pariNAma vAle pRthvIkAyika Adi jIva sAta prakRtiyoM kA baMdha karane vAle yA ATha prakRtiyoM For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - aSTavidha karmabaMdha Azrita kriyAeM .... 1 kA baMdha karane vAle sadaiva bahuta hote haiN| zepa beindriya, teindriya, caurindriya, tiryaMca paMcendriya, manuSya, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnikoM ke viSaya meM nairayikoM kI taraha tIna-tIna bhaMga kahanA caahiye| jisa prakAra prANAtipAta ke eka vacana aura bahuvacana kI apekSA do daNDaka kahe usI prakAra sabhI pApasthAnoM ke eka vacana aura bahuvacana ke bheda se pratyeka ke do-do daNDaka hone se aThAraha pApasthAnakoM ke kula 18x2-36 daNDaka hote haiN| ____ yahA~ para jo prANAtipAta se karma prakRtiyoM kA bandha evaM kriyA kI pRcchAeM kI gaI hai| ve pramatta avasthA kI hI samajhanI caahie| . aSTavidha karmabaMdha Azrita kriyAeM jIve NaM bhaMte! NANAvaraNi kammaM baMdhamANe kaikirie? goyamA! siya tikirie, siya caukirie, siya pNckirie| bhAvArtha - prazna - he. bhagavan ! eka jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA kAyikI Adi pAMca kriyAoM meM se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? / uttara - he gautama! vaha kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai| evaM jeraie jAva vemaannie| bhAvArtha - isI prakAra eka nai:yika se lekara yAvat eka vaimAnika taka ke AlApaka kahane caahie| jIvANaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANA kaikiriyA? goyamA! tikiriyA vi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! aneka jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue, kitanI kriyAoM vAle hote haiM? uttara - he gautama! ve tIna kriyAoM vAle, cAra kriyAoM vAle aura pAMca kriyAoM vAle bhI hote haiN| evaM NeraiyA NiraMtaraM jAva vemaanniyaa| bhAvArtha - isa prakAra (sAmAnya aneka jIvoM ke AlApaka ke samAna) nairayikoM se lekara lagAtAra vaimAnikoM taka ke AlApaka kahane caahie| * evaM darisaNAvaraNijjaM veyaNijjaM mohaNijjaM AuyaM NAmaM gottaM aMtarAiyaM ca aTThavihakammapagaDIo bhANiyavvAo, egatta pohattiyA solasa daMDagA bhvNti||586|| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 bhavanaka ************ prajJApanA sUtra bhAvArtha - jJAnAvaraNIya karma ke samAna darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura antarAya ina AThoM prakAra kI karma prakRtiyoM ko bAMdhatA huA eka jIva yA eka nairayika se yAvat. vaimAnika athavA bAMdhate hue aneka jIvoM yA aneka nairayikoM se yAvat vaimAnikoM ko lagane vAlI kriyAoM ke AlApaka kahane caahie| ekatva aura pRthaktva ke AzrayI kula solaha daNDaka hote haiM / vivecana prastuta sUtra meM jIva prANAtipAta Adi se jJAnAvaraNIya Adi karma bAMdhate hue kitanI kriyAoM vAlA hotA hai isakI prarUpaNA kI gayI hai / jaba tIna kriyAoM vAlA hotA hai taba kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA hotI hai| kAyikI se hAtha, paira Adi avayavoM kI pravRtti AdhikaraNikI se khaDga (talavAra) Adi ko teja yA ThIka kara ke rakhanA aura prAdveSikI se use mArU~' isa prakAra mana meM azubha vicAra karatA hai| jaba vaha cAra kriyAoM vAlA hotA hai taba kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI aura pAritApanikI kriyA se yukta hotA hai| pAritApanikI arthAt talavAra Adi se prahAra kara pIr3A phuNcaanaa| jaba vaha pAMca kriyAoM vAlA hotA hai taba pUrvokta cAra ke alAvA pAMcavIM prANAtipAtikI se bhI yukta ho jAtA hai| prANAtipAtikI kriyA arthAt jIvana se rahita karanA / jJAnAvaraNIyaM karma bAMdhane vAle jIva sadaiva bahuta hote haiM ataH tIna kriyA vAle, cAra kriyA vAle aura pAMca kriyA vAle bhI bahuta hote haiN| isa prakAra eka jIva, eka nairayika Adi tathA aneka jIva yA aneka nairayika Adi caubIsa daNDakoM ke jIvoM ko lekara kriyAoM kA kathana kiyA gayA hai| jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma ke eka jIva aura aneka jIva kI apekSA do daNDaka kahe haiM usI prakAra darzanAvaraNIya Adi zeSa karmoM ke bhI pratyeka ke do-do daNDaka kahane caahiye| isa prakAra kula 8x2= 16 daNDaka hote haiM / eka jIva aura bahuta jIva kI apekSA kriyAeM jIve NaM bhaMte! jIvAo kaikirie ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya paMcakirie, siya akirie| bhAvArtha- prazna- he bhagavan ! eka jIva, eka jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? uttara - he gautama! eka jIva, eka jIva kI apekSA kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cArakriyAoM vAlA, kadAcit pAMca kriyAoM vAlA aura kadAcit akriya (kriyA rahita) hotA hai / jIve NaM bhaMte! NeraiyAo kaikirie ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya akirie / bhAvArtha- prazna- he bhagavan ! eka jIva, eka nairayika kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *********** bAIsavA~ kriyApada - eka jIva aura bahuta jIva kI apekSA kriyAeM **************** uttara - he gautama! eka jIva, eka nairayika kI apekSA kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit akriya hotA hai| evaM jAva thaNiyakumArAo / bhAvArtha- pUrvokta eka jIva kI eka nairayika kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka ke samAna eka jIva kI, eka asurakumAra se lekara eka stanitakumAra kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka kahane cAhie / puDhavikAiyAo AukkAiyAo teDakkAiyAo vAukkAiya vaNassaikAiyabeiMdiya-teiMdiya- cauriMdiya-paMciMdiya-tirikkhajoNiya - maNussAo jahA jiivaao| 13 bhAvArtha - eka jIva kA eka pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, beindriya, teindriya, caurindriya, paMcendriya, tiryaMca yonika evaM eka manuSya kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka eka jIva kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka ke samAna kahane caahie| vANamaMtara joisiya vemANiyAo jahA NeraiyAo / bhAvArtha - isI taraha eka jIva kA eka vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika kI apekSA kriyA sambandhI AlApaka eka nairayika kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka ke samAna kahane caahie| * vivecana prastuta sUtra meM eka jIva ke dUsare jIva kI apekSA lagane vAlI kriyAoM kI prarUpaNA kI gayI hai| pUrva janma ke zarIra kA mamatva nahIM chor3ane ke kAraNa jIva ko kAyikI Adi kriyAeM isa prakAra lagatI hai-atItabhava kI apekSA usake zarIra ke athavA zarIra ke eka bhAga kA upayoga hone se kAyikI kriyA lagatI hai| usake pUrva janma ke zarIra se jor3e hue athavA taiyAra kiye hue hala, kUTayaMtra Adi athavA usase banAye hue talavAra, bhAlA Adi kA dUsaroM ke ghAta ke lie upayoga kiye jAne se athavA zarIra bhI adhikaraNa hai isalie AdhikaraNikI kriyA lagatI hai / pUrvajanma ke zarIra saMbaMdhI azubha pariNAmoM kA pratyAkhyAna - tyAga nahIM kiyA hone se prAdveSikI kriyA bhI lagatI hai / kadAcit pAritApanikI kriyA hone se jIva cAra kriyAoM vAlA hotA hai kyoMki usake zarIra se yA zarIra ke eka bhAga rUpa adhikaraNa se paritApa diyA jAtA hai| jaba pUrvajanmagata zarIra se dUsare kA ghAta kara diyA jAtA hai to prANAtipAtikI kriyA lagane se jIva kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai| jaba jIva pUrva janma ke zarIra kA tIna karaNa tIna yoga se tyAga kara detA hai taba vaha akriya hotA hai / yaha akriyatA manuSya kI apekSA se hI samajhanI cAhiye kyoMki manuSya hI sarvavirati ho sakatA hai / athavA siddhoM kI apekSA akriyatA samajhanI cAhiye kyoMki zarIra aura manovRtti ke abhAva meM siddha jIva akriya hote haiN| devoM aura nairayikoM kI apekSA jIva cAra kriyAoM vAlA hI hotA hai kyoMki kisI bhI kAraNa se - For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prajJApanA sUtra unake jIvana kA ghAta saMbhava nahIM hai| 'anapavartyAyuSo nAraka devA: ' - deva aura nairayika anapavartanIya AyuSya vAle hote haiM - aisA zAstra vacana hai / zeSa saMkhyAta varSa kI AyuSya vAloM kI apekSA jIva pAMca kriyAoM vAlA hotA hai kyoMki unakA apavartanIya AyuSya hone se unakA jIvana se viyoga saMbhava hai| isa prakAra eka jIva kI eka jIva kI apekSA laMgane vAlI kriyAe~ kahI gayI hai| aba bahuta jIvoM kI apekSA eka jIva kI kriyAoM kA vicAra kiyA jAtA hai| jIve NaM bhaMte! jIvehiMto kaikirie ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya paMcakirie, siya aMkirie / bhAvArtha - prazna he bhagavan ! eka jIva, aneka jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA - hotA hai ? uttara - he gautama! kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA, kadAcit pAMca kriyAoM vAlA aura kadAcit akriya hotA hai| jIve NaM bhaMte! NeraiehiMto kaikirie ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya akirie evaM jaheva paDhamo daMDa tahA eso biio bhANiyavvo / - bhAvArtha - prazna he bhagavan! eka jIva, aneka nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? * uttara - he gautama! eka jIva aneka nairayikoM kI apekSA se kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit akriya hotA hai| isa prakAra jaisA prathama daMDaka hai vaise hI yaha dvitIya daMDaka bhI kahanA caahie| jIvA NaM bhaMte! jIvAo kaikiriyA ? goyamA ! siya tikiriyA vi, siya caukiriyA vi, siya paMcakiriyA vi, siya akiriyA vi / bhAvArtha- prazna- he bhagavan! aneka jIva eka jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? uttara - he gautama! aneka jIva eka jIva kI apekSA se kadAcit tIna kriyAoM vAle, kadAcit cAra kriyAoM vAle, kadAcit pAMca kriyAoM vAle bhI aura kadAcit akriya hote haiM / jIvA NaM bhaMte! NeraiyAo kaikiriyA ? goyamA ! jaheva Ailla daMDao taheva bhANiyavvo jAva vemANiyatti / For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - eka jIva aura bahuta jIva kI apekSA kriyAeM 15 bhAvArtha-prazna-he bhagavan! aneka jIva, eka nairayika kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? uttara - he gautama! jisa prakAra prArambhika daNDaka meM kahA gayA thA, usI prakAra se yaha daNDaka bhI vaimAnika taka kahanA caahie| jIvA NaM bhaMte! jIvehiMto kaikiriyA? goyamA! tikiriyA vi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi, akiriyA vi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! aneka jIva, aneka jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM? uttara - he gautama! aneka jIva aneka jIvoM kI apekSA se tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM, cAra kriyAoM vAle bhI, pAMca kriyAoM vAle bhI aura akriya bhI hote haiN| jIvANaM bhaMte! NeraiehiMto kaikiriyA? goyamA! tikiriyA vi, caukiriyA vi, akiriyA vi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! aneka jIva, aneka nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM? uttara - he gautama! aneka jIva aneka jIvoM kI apekSA se tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM, cAra kriyAoM vAle bhI aura akriya bhI hote haiN| asurakumArehito vi evaM ceva jAva vemANiehito, orAliya sarIrehiMto jahA jiivehiNto| bhAvArtha - isI prakAra aneka jIvoM ke aneka asurakumAroM se lekara yAvat aneka vaimAnikoM kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka kahane caahie| vizeSatA yaha hai ki aneka audArika zarIradhArakoM (pRthvIkAyikAdi pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, tiryaMca paMcendriya evaM manuSyoM) kI apekSA se jaba kriyA sambandhI AlApaka kahane hoM, taba jIvoM kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka ke samAna kahane caahie| Neraie NaM bhaMte! jIvAo kaikirie? goyamA! siya tikirie, siya caukirie siya pNckirie| bhAvArtha-prazna - he bhagavan! eka nairayika eka jIva kI apekSA se kitanI kriyA vAlA hotA hai ? uttara - he gautama! eka nairayika eka jIva kI apekSA se kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prajJApanA sUtra iNaM bhaMte! raiyAo kaikirie ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka nairayika eka nairayika kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? uttara - he gautama! eka nairayika eka nairayika kI apekSA se kadAcit tIna kriyAoM vAlA aura kadAcit cAra kriyAoM vAlA hotA hai| evaM jAva vemANiyAo / NavaraM orAliya sarIrAo jahA jIvAo / bhAvArtha - isI prakAra pUrvokta AlApaka ke samAna eka asurakumAra se lekara yAvat eka vaimAnika kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka kahane caahie| vizeSatA yaha hai ki eka audArika zarIra dhAraka jIva kI apekSA se jaba kriyA sambandhI AlApaka kahane hoM, taba jIva kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka ke samAna kahane caahie| ie NaM bhaMte! jIverhito kaikirie ? goyamA ! siya tikirie siya caukirie siya pNckirie| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! eka nairayika aneka jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? uttara - he gautama! eka nairayika aneka jIvoM kI apekSA se kadAcit tIna kriyAoM vAlA, kadAcit cAra kriyAoM vAlA aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai / iNaM bhaMte! raiehiMto kaikirie ? goyamA ! siya tikirie siya cukirie| evaM jaheva paDhamo daMDao tahA eso vi biio bhANiyavvo / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka nairayika, aneka nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? uttara - he gautama! eka nairayika, aneka nairayikoM kI apekSA se kadAcit tIna kriyAoM vAlA aura kadAcit cAra kriyAoM vAlA hotA hai / isa prakAra jaisA prathama daNDaka kahA hai usI prakAra yaha dvitIya daNDaka bhI kahanA caahie| evaM jAva vemANiehiMto, NavaraM Neraiyassa NeraiehiMto devehiMto ya paMcamA kiriyA Natthi / For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - eka jIva aura bahuta jIva kI apekSA kriyAeM bhAvArtha - isI prakAra yAvat aneka vaimAnikoM kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka kahane cAhie / vizeSatA yaha hai ki eka nairayika ke aneka nairayikoM kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka meM paMcama kriyA nahIM hotI hai| NeraDyA NaM bhaMte! jIvAo kaikiriyA ? goyamA ! siya tikiriyA, siya caukiriyA, siya paMcakiriyA / bhAvArtha prazna he bhagavan! aneka nairayika eka jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle - hote haiM ? uttara he gautama! aneka nairayika eka jIva kI apekSA se kadAcit tIna kriyAoM vAle, - kadAcit cAra kriyAoM vAle aura kadAcit pAMca kriyAoM vAle hote haiN| evaM jAva vemANiyAo, NavaraM NeraiyAo devAo ya paMcamA kiriyA Natthi / bhAvArtha - isI prakAra pUrvokta AlApaka ke samAna eka asurakumAra se le kara yAvat eka vaimAnika kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka kahane caahie| vizeSatA yaha hai ki eka nairayika yA eka deva kI apekSA se kriyA sambandhI AlApaka meM paMcama kriyA nahIM hotI / vivecana - nairayika evaM devoM ko nirUpakramika AyuSya vAle tiryaMca evaM manuSya se bhI paMcamakriyA (prANAtipAtikI) nahIM lagatI hai / 17 raiyA NaM bhaMte! jIvehiMto kaikiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! aneka nairayika aneka jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? uttara - he gautama! aneka nairayika aneka jIvoM kI apekSA se tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM, cAra kriyAoM vAle bhI hote haiM aura pAMca kriyAoM vAle bhI hote haiN| raiyA NaM bhaMte! NeraiehiMto kaikiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi / bhAvArtha prazna he bhagavan! aneka nairayika, aneka nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? uttara - he gautama! aneka nairayika, aneka nairayikoM kI apekSA se tIna kriyAoM vAle bhI hote haiM aura cAra kriyAoM vAle bhI hote haiM / evaM jAva vemANiehiMto, NavaraM orAliya sarIrehiMto jahA jIvehiMto / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 prajJApanA sUtra bhAvArtha - isI prakAra aneka asurakumAroM se lekara aneka vaimAnikoM kI apekSA se, kriyAsambandhI AlApaka kahane caahie| vizeSatA yaha hai ki aneka audArika zarIradhArI jIvoM kI apekSA se, kriyA sambandhI AlApaka jIvoM ke kriyA sambandhI AlApaka ke samAna kahane caahie| asurakumAre NaM bhaMte! jIvAo kaikirie ? goyamA! jaheva Neraie cattAri daMDagA taheva asurakumAre vi cattAri daMDagA bhANiyavvA, evaM ca uvaujjiUNaM bhAveyavvaM ti / jIve maNUse ya akirie vuccai, sesA akiriyA Na vuccaMti / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka asurakumAra, eka jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? uttara - he gautama! jaise nairayika kI apekSA se kriyAsambandhI cAra daNDaka kahe gae haiM, vaise hI eka asurakumAra kI apekSA se bhI kriyA sambandhI cAra daNDaka kahane cAhie / isa prakAra kA upayoga lagAkara vicAra kara lenA cAhie ki eka jIva aura eka manuSya hI akriya kahA jAtA hai, zeSa sabhI jIva akriya nahIM kahe jAte / sarva jIva, audArika zarIradhArI aneka jIvoM kI apekSA se pAMca kriyA vAle hote haiN| nairayikoM aura devoM kI apekSA se pAMca kriyAoM vAle nahIM kahe jAte / ************** evaM ekkekka jIvapae cattAri cattAri daMDagA bhANiyavvA evaM evaM daMDagasayaM savve vi ya jIvAIyA daMDagA // 587 // bhAvArtha - isa prakAra eka-eka jIva ke pada meM cAra-cAra daNDaka kahane cAhie | yoM kula milAkara sau daNDaka hote haiN| ye saba eka jIva Adi se sambandhita daNDaka haiN| vivecana prastuta sUtra meM jIvoM ko dUsare jIvoM kI apekSA lagane vAlI kriyAoM kA kathana kiyA gayA hai| jaise nairayika pada meM cAra daNDaka kahe haiM usI prakAra zeSa asurakumAra Adi teisa daMDakoM meM bhI cAra cAra daNDaka kahane cAhiye kintu jIva pada aura manuSya pada meM kriyA rahita bhI hote haiM aisA kahanA cAhie / virati meM zarIra ko vosirA dene ke kAraNa zarIra nimittaka kriyAeM asaMbhava hai / zeSa jIva akriya nahIM hote kyoMki virati ke abhAva meM bhavAntara ke zarIra ko nahIM vosirAne ke kAraNa kriyA lagatI hai| isa prakAra sAmAnyatayA jIva pada meM eka daNDaka aura nairayika Adi ke 24 daNDaka ye kula milA kara 25 daNDaka hue| phira eka eka pada ke cAra-cAra daNDaka (eka jIva, aneka jIva, eka nairayika, aneka nairayika) hue| isa prakAra kula milA kara 25x4 = 100 daNDaka hue| - For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - kriyAoM ke paraspara sahabhAva kI vicAraNA 19 caubIsa daNDakoM meM kriyAeM kar3a NaM bhaMte! kiriyAo paNNattAo? goyamA! paMca kiriyAo pnnnnttaao| taMjahA-kAiyA jAva pANAivAya kiriyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kriyAeM kitanI kahI gaI haiM? uttara - he gautama! kriyAe~ pAMca kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiM - kAyikI yAvat praannaatipaatkriyaa| NeraiyANaM bhaMte! kai kariyAo paNNattAo? goyamA! paMca kiriyAo pnnnnttaao| taMjahA-kAiyA jAva pANAivAya kiriyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitanI kriyAeM kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM meM pAMca kriyAeM kahI gaI haiM ve isa prakAra hai - kAyikI yAvat praannaatipaatkriyaa| evaM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - isI prakAra kA kriyA sambandhI kathana asurakumAra se lekara vaimAnikoM ke sambandha meM karanA caahie| . vivecana - prastuta sUtra meM batAyA gayA hai ki kisa jIva ko kitanI kriyAeM hotI haiM ? samuccaya jIva aura caubIsa daNDaka meM pAMca kriyAeM pAI jAtI haiN| . kriyAoM ke paraspara sahabhAva kI vicAraNA _ jassa NaM bhaMte! jIvassa kAiyA kiriyA kajjai tassa ahigaraNiyA kiriyA kajai, jassa ahigaraNiyA kiriyA kajai tassa kAiyA kiriyA kajai? ___ goyamA! jassa NaM jIvassa kAiyA kiriyA kajjai tassa ahigaraNiyA kiriyA NiyamA kajjai, jassa ahigaraNiyA kiriyA kajjai tassa vi kAiyA kiriyA NiyamA kjji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jisa jIva ke kAyikI kriyA hotI hai, kyA usake AdhikaraNikI kriyA hotI hai ? tathA jisa jIva ke AdhikaraNikI kriyA hotI hai, kyA usake kAyikI kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! jisa jIva ke kAyikI kriyA hotI hai, usake niyama se AdhikaraNikI kriyA hotI hai aura jisake AdhikaraNikI kriyA hotI hai, usake bhI niyama se kAyikI kriyA hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prajJApanA sUtra jassa NaM bhaMte! jIvassa kAiyA kiriyA kajjai tassa pAosiyA kiriyA kajjai, jassa pAosiyA kiriyA kajjai tassa kAiyA kiriyA kajjai? goyamA! evaM cev| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jisa jIva ke kAyikI kriyA hotI hai kyA usake prAdveSikI kriyA hotI hai ? aura jisake prAdveSikI kriyA hotI hai, kyA usake kAyikI kriyA hotI hai ? . uttara - he gautama! isI prakAra pUrvavat donoM paraspara niyama se samajhanA caahie| . vivecana - prastuta sUtra meM ina kriyAoM kA eka jIva kI apekSA paraspara niyata saMbaMdha batAyA gayA hai| prArambha kI tIna kriyAeM jIva meM niyama se paraspara sahabhAva rUpa meM (eka sAtha) rahatI hai tInoM kriyAoM kA paraspara niyata saMbaMdha isa prakAra hai - zarIra adhikaraNa hai| kAya adhikaraNa hone se jahA~ kAyikI kriyA hotI hai vahA~ AdhikaraNikI kriyA avazya hotI hai aura jahA~ AdhikaraNikI hotI hai vahA~ kAyikI. avazya hotI hai| viziSTa kAyikI kriyA pradveSa ke binA nahIM hotI ataH prAdveSikI kriyA ke sAtha bhI unakA paraspara niyata saMbaMdha hai kyoMki pradveSa ke cihna zarIra para spaSTa dRSTigocara hote haiM kahA bhI hai - "rUkSayati ruSyato nanu vaktraM snihyati rajyataH puNsH| audAriko'pi deho bhAvavazAt prinnmtyevm|" __ - krodhita hone vAlA kA muMha sUkha jAtA hai aura sneha karane vAle puruSa kA ceharA snigdha. hotA hai| isa prakAra audArika zarIra bhI bhAvoM ke vaza isa prakAra pariNamatA hai| ataH kAyikI ke sAtha prAdveSikI kriyA pratyakSa dekhI jAtI hai| jassa NaM bhaMte! jIvassa kAiyA kiriyA kajjai tassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajjai, jassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajai tassa kAiyA kiriyA kajjai? goyamA! jassa NaM jIvassa kAiyA kiriyA kajjai tassa pAriyAvaNiyA kiriyA siya kajjai, siya No kajjai, jassa puNa pAriyAvaNiyA kiriyA kajjai tassa kAiyA kiriyA NiyamA kjji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jisa jIva ke kAyikI kriyA hotI hai, kyA usake pAritApanikI kriyA hotI hai? tathA jisake pAritApanikI kriyA hotI hai, kyA usake kAyikI kriyA hotI hai? / uttara - he gautama! jisa jIva ke kAyikI kriyA hotI hai, usake pAritApanikI kriyA kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM hotI hai, kintu jisake pAritApanikI kriyA hotI hai, usake kAyikI kriyA niyama se hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bAIsavA~ kriyApada - kriyAoM ke paraspara sahabhAva kI vicAraNA evaM pANAivAyakiriyA vi| bhAvArtha - pAritApanikI aura kAyikI kriyA ke paraspara sahabhAva-kathana ke samAna prANAtipAta kriyA aura kAyikI kriyA kA paraspara sahabhAva-kathana bhI kahanA caahie| evaM AillAo paropparaM NiyamA tiNNi kjNti| jassa AillAo tiNNi kajaMti tassa uvarillAo doNNi siya kajaMti, siya No kajati, jassa uvarillAo doNNi kajati tassa AillAo NiyamA tiNNi kjNti| bhAvArtha - isa prakAra prArambha kI tIna kriyAoM kA paraspara sahabhAva niyama se hotA hai| . jisake prArambha kI tIna kriyAe~ hotI haiM, usake Age kI do kriyAeM pAritApanikI aura prANAtipAta kriyA kadAcit hotI haiM, kadAcit nahIM hotI haiM parantu jisake Age kI do kriyAeM hotI haiM, usake prArambha kI tIna kriyAeM kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI niyama se hotI haiN| - jassa NaM bhaMte! jIvassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajjai tassa pANAivAya kiriyA kajjai, jassa pANAivAya kiriyA kajjai tassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajjai? goyamA! jassa NaM jIvassa pAriyAvaNiyA kiriyA kajai tassa pANAivAya kiriyA siya kajjai, siya No kajjai, jassa puNa pANAivAya kiriyA kajai tassa pAriyAvaNiyA kiriyA NiyamA kjji| ___ bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jisake pAritApanikI kriyA hotI hai, kyA usake prANAtipAta kriyA hotI hai ? tathA jisake prANAtipAta kriyA hotI hai, kyA usake pAritApanikI kriyA hotI hai? uttara - he gautama! jisa jIva ke pAritApanikI kriyA hotI hai, usake prANAtipAta kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM bhI hotI hai, kintu jisa jIva ke prANAtipAta kriyA hotI hai, usake pAritApanikI kriyA niyama se hotI hai| vivecana - paritApa aura prANAtipAta kA prathama kI tIna kriyAoM ke sadbhAva meM niyatapanA nahIM hai kyoMki jaba koI ghAtaka-zikArI vadhya mRga Adi ko dhanuSa khIMca kara bANa Adi se bIMdha detA hai taba usakA paritApa yA maraNa hotA hai yA nahIM bhI hotA ataH donoM kA aniyatapanA hai arthAt pAritApanikI aura prANAtipAta kriyA eka jIva meM kadAcit eka sAtha hotI hai kadAcit nahIM bhI hotii| jaba bANa Adi ke prahAra se jIva ko prANa rahita kara diyA jAtA hai taba prANAtipAta kriyA hotI hai, zeSa samaya meM nahIM hotii| kintu jisake prANAtipAta kriyA hotI hai usake niyama se pAritApanikI kriyA hotI hai kyoMki paritApanA ke binA prANaghAta saMbhava nahIM hai| kintu prANAtipAta aura paritApa ke sadbhAva meM pUrva For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 prajJApanA sUtra kI tIna kriyAe~ avazya hotI hai| kyoMki pUrva kI tIna kriyAoM ke abhAva meM paritApa aura prANAtipAta kriyA saMbhava nahIM hai / jassa NaM bhaMte! Neraiyassa kAiyA kiriyA kajjai tassa ahigaraNiyA kiriyA kajjai ? goyamA ! jaheva jIvassa taheva Neraiyassa vi / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jisa nairayika ke kAyikI kriyA hotI hai kyA usake AdhikaraNikI kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! jisa prakAra jIva sAmAnya (samuccaya jIva) meM kAyikI Adi kriyAoM ke paraspara sahabhAva kI carcA kI gaI hai usI prakAra nairayika ke sambandha meM bhI samajha lenI cAhie / evaM NiraMtaraM jAva vemANiyassa // 588 // bhAvArtha - isI prakAra nairayika ke samAna vaimAnika taka kriyAoM ke paraspara sahabhAva kA kathana karanA caahie| jaM samayaM NaM bhaMte! jIvassa kAiyA kiriyA kajjai taM samayaM ahigaraNiyA kiriyA kajjai, jaM samayaM ahigaraNiyA kiriyA kajjai taM samayaM kAiyA kiriyA kajjai ? evaM jaheva AillAo daMDao taheva bhANiyavvo jAva vemANiyassa / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jisa samaya jIva ke kAyikI kriyA hotI hai, kyA usa samaya usake AdhikaraNikI kriyA hotI hai ? tathA jisa samaya usake AdhikaraNikI kriyA hotI hai, kyA usa samaya kAyikI kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! jisa prakAra kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke sambandha meM prArambhika daNDaka kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI vaimAnika taka kaha denA caahie| jaM de NaM bhaMte! jIvassa kAiyA kiriyA taM desaM NaM ahigaraNiyA kiriyA taheva jAva vemANiyassa / jaM paesaM NaM bhaMte! jIvassa kAiyA kiriyA taM paesaM NaM ahigaraNiyA kiriyA evaM tava jAva vemANiyassa / evaM ee jassa jaM samayaM jaM desaM jaM paesaM NaM cattAri daMDagA hoMti // 589 // For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - AyojikA kriyAeM 23 bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jisa deza meM jIva kAyikI kriyA hotI hai, kyA usa deza meM AdhikaraNikI kriyA hotI hai? uttara - he gautama! yahA~ bhI pUrvokta sUtroM kI taraha yAvat vaimAnika taka kahanA caahie| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jipa pradeza meM jIva ke kAyikI kriyA hotI hai, kyA usa pradeza meM AdhikaraNikI kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! yahA~ bhI pUrvokta sUtroM kI taraha yAvat vaimAnika taka kahanA caahie| isa prakAra- 1. jisa jIva ke 2. jisa samaya meM 3. jisa deza meM aura 4. jisa pradeza meM ye cAra daNDaka hote haiN| vivecana - prastuta sUtra meM pAMca kriyAoM ke jIva, samaya, deza aura pradeza kI apekSA paraspara sahabhAva (saMbaMdha) kA nirUpaNa kiyA gayA hai| yahA~ 'samaya' zabda se sAmAnya kAla kA grahaNa samajhanA cAhie kintu kAla ke sUkSmatama aMza rUpa samaya nahIM smjhnaa| 'deza' zabda se bar3A kSetra samajhanA kintu 'pradeza' zabda se usI kA choTA kSetra samajhanA caahie| AyojikA kriyAeM kai NaM bhaMte! AojiyAo kiriyAo paNNattAo? goyamA! paMca AojiyAo kiriyAo pnnnnttaao| taMjahA - kAiyA jAva pANAivAya kiriyaa| kaThinazabdArtha-AojiyAo-AyojikA-jIvako saMsAra meM Ayojita karane (jor3ane vaalii)| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! AyojikA kriyAeM kitanI kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! AyojikA kriyAeM pAMca kahI gaI haiM, vaha isa prakAra hai-kAyikI yAvat prANAtipAta kriyaa| vivecana - sabhI kriyAeM AyojikA hote hue bhI inako hI AyojikA kriyAeM kahI gaI haiN| kyoMki bahuta se matAntaroM kA khaNDana karane ke lie bahuta se darzana dRSTi parivartana hote hI ve hI kriyAeM saMsAra ko tor3ane vAlI ho jAtI hai| kintu yahA~ aisA nahIM hai ye to AyojikA hI hotI hai| evaM NeraiyANaM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ina pAMcoM AyojikA kriyAoM kA isI prakAra kathana karanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prajJApanA sUtra jassa NaM bhaMte! jIvassa kAiyA AojiyA kiriyA atthi tassa ahigaraNiyA AojiyA kiriyA atthi, jassa ahigaraNiyA AojiyA kiriyA atthi tassa kAiyA AojiyA kiriyA atthi ? * evaM eeNaM abhilAveNaM te ceva cattAri daMDagA bhANiyavvA, jassa jaM samayaM jaM desaM jaM pasaM jAva vemANiyANaM // 590 // ************************** bhAvArtha- prazna - he bhagavan! jisa jIva ke kAyikI AyojikA kriyA hotI hai, kyA usake AdhikaraNikI AyojikA kriyA hotI hai ? aura jisake AdhikaraNikI AyojikA kriyA hotI hai, kyA usake kAyikI AyojikA kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! isa prakAra isa abhilApa ke sAtha 1. jisa jIva meM 2. jisa samaya meM 3. jisa deza meM aura 4. jisa pradeza meM ye cAroM daNDaka yAvat vaimAnikoM taka kahane cAhie / vivecana prastuta sUtra meM AyojikA kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai| 'Ayojayati jIvaM saMsAre ityAyojikAH' - jo kriyA jIva ko saMsAra ke sAtha jor3atI hai use AyojikA kriyA kahate haiN| AyojikA kriyA ke kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI aura prANAtipAtikI kriyA ye pAMca bheda haiM / - kriyAoM se spRSTa-aspRSTa kI caubhaMgIM jIve NaM bhaMte! jaM samayaM kAiyAe ahigaraNiyAe pAosiyAe kiriyAe puTThe taM samayaM pAriyAvaNiyAe puTThe, pANAivAyakiriyAe puTThe ? goyamA ! atthegaie jIve egaiyAo jIvAo jaM samayaM kAiyAe ahigaraNiyAe pAosiyAe kiriyAe puTThe taM samayaM pAriyAvaNiyAe kiriyAe puTThe, pANAivAyakiriyAe puTThe 1, atthegaie jIve egaiyAo jIvAo jaM samayaM kAiyAe ahigaraNiyAe pAosiyAe kiriyAe puTThe taM samayaM pAriyAvaNiyAe kiriyAe puTThe, pANAivAyakiriyAe apuTThe 2, atthegaie jIve egaiyAo jIvAo jaM samayaM kAiyAe ahigaraNiyAe pAosiyAe kiriyAe puTThe taM samayaM pAriyAvaNiyAe kiriyAe apuTThe, pANAr3avAya kiriyAe apuTThe 3, atthegaie jIve egaiyAo jIvAo jaM samayaM kAiyAe AhigaraNiyAe pAosiyAe kiriyAe apuDhe taM samayaM pariyAvaNiyAe kiriyAe apuTThe pANAivAya kiriyAe apuTThe 4 // 591 // For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - paMcavidhakriyAeM aura unake svAmI kaThina zabdArtha - puDhe - spRSTa (yukta), apuDhe - aspRSTa (ayukt)| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jisa samaya jIva kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa hotA hai, kyA usa samaya pAritApanikI kriyA se spRSTa hotA hai athavA prANAtipAtikI kriyA se spRSTa hotA hai| uttara - he gautama! 1. koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikI kriyA se spRSTa hotA hai aura prANAtipAta kriyA se bhI spRSTa hotA hai 2. koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikI kriyA se spRSTa hotA hai, kintu prANAtipAta kriyA se spRSTa nahIM hotA, 3. koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikI kriyA se aspRSTa hotA hai aura prANAtipAta kriyA se bhI aspRSTa hotA hai 4. tathA koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se aspRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikI kriyA se bhI aspRSTa hotA hai aura prANAtipAta kriyA se bhI aspRSTa hotA hai| vivecana - prastuta sUtra meM pAMca kriyAoM se spRSTa-aspRSTa kI apekSA caubhaMgI kahI gayI hai| - paMcavidhakriyAeM aura unake svAmI kaiNaM bhaMte! kiriyAo'paNNattAo? goyamA! paMca kiriyAo pnnnnttaao| taMjahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANakiriyA, micchaadsnnvttiyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kriyAeM kitanI prakAra kI kahI gaI haiM? . uttara - he gautama! kriyAeM pAMca prakAra kI kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiM - 1. ArambhikI 2. pArigrahikI 3. mAyApratyayA 4. apratyAkhyAna kriyA aura 5. mithyaadrshnprtyyaa| vivecana - prastuta sUtra meM varNita pAMca kriyAoM kA svarUpa isa prakAra hai - 1. AraMbhikI (AraMbhiyA) kriyA - pRthvIkAya Adi chaha kAya ke jIvoM kI hiMsA karanA AraMbha hai / AraMbha se lagane vAlI kriyA ko AraMbhikI kriyA kahate haiN| isake do bheda haiM - jIva AraMbhikI aura ajIva AraMbhikI / jIva kI hiMsA se lagane vAlI kriyA jIva AraMbhikI hai| ajIva meM jIva kA Aropa kara bhAvoM se usakI hiMsA karanA ajIva AraMbhikI kriyA hai| 2. pArigrahikI - jIva ajIva para mamatva-mUrchA se lagane vAlI kriyA pArigrahikI kriyA hai| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prajJApanA sUtra isake do bheda haiM-jIva pArigrahikI aura ajIva paarigrhikii| dvipada-dAsa, dAsI aura catuSpada-gAya, ghor3e Adi kA saMgraha kara una para mamatva-mUrchA bhAva rakhanA jIva pArigrahikI hai| dhana, dhAnya, kSetra, vAstu, sone, cAMdI Adi ajIva padArthoM kA saMgraha kara una para mamatva-mUrchA rakhanA ajIva pArigrahikI hai| 3. mAyA pratyayikI - mAyA ke AcaraNa se lagane vAlI kriyA mAyA pratyayikI hai / isake do bheda haiM - AtmabhAva vaMcanatA, parabhAva vaMcanatA / antara ke kuTila bhAvoM ko chipA kara bAhara saralatA kA pradarzana karanA, dharmAcaraNa meM pramatta hote hue bhI apane ko kriyAnvata dikhAnA AtmabhAva vaMcanatA hai / jAlI lekha, jhUThe tola mApa Adi se dUsaroM ko ThaganA parabhAva vaMcanatA hai / 4. apratyAkhyAna kriyA - tyAMga pratyAkhyAna nahIM karane se lagane vAlI kriyA apratyAkhyAna kriyA hai| tyAga pratyAkhyAna jIva viSayaka aura ajIva viSayaka hote haiM, isaliye isa kriyA ke, jIva pratyAkhyAna kriyA aura ajIva pratyAkhyAna kriyA - ye do bheda haiN| 5. mithyAdarzana pratyayikI (micchAdasaNa vattiyA) - tattva meM atattva kA aura atattva meM tattva kA zraddhAna rakhanA athavA hIna adhika mAnanA mithyAdarzana hai| mithyAdarzana se lagane vAlI kriyA mithyAdarzana pratyayikI hai| isake do bheda haiM - 1. anabhigRhIta mithyAdarzana pratyayikI aura 2. abhigRhIta mithyAdarzana prtyyikii| jina jIvoM ne anyatIrthiyoM ke mata ko bilkula nahIM jAnA hai aura na grahaNa kiyA hai, aise saMjJI yA asaMjJI jIvoM ke anabhigRhIta mithyAdarzana pratyayikI kriyA hotI hai / abhigRhIta mithyAdarzana pratyayikI kriyA ke do bheda - 1. hInAtirikta mithyAdarzana pratyayikI (UNAiritta micchA daMsaNa vattiyA) aura 2. tadvyatirikta mithyAdarzana pratyayikI (tavvairitta micchA daMsaNa vattiyA) sarvajJa bhagavAn ne jo vastu kA svarUpa batAyA hai usase hIna evaM adhika mAnanA hInAtirikta mithyAdarzana pratyayikI kriyA hai / jaise AtmA tila, jau athavA aMguSTha pramANa hai athavA AtmA sarvavyApaka hai isa prakAra AtmA kA pramANa hIna, adhika maannaa| vastu kA jaisA svarUpa hai usase bhinna viparIta zraddhAna karanA tadvyatirikta mithyAdarzana pratyayikI kriyA hai jaise kudeva, kuguru, kudharma ko sacce deva, guru, dharma samajhanA / AraMbhiyA NaM bhaMte! kiriyA kassa kajjai? goyamA! aNNayarassa vi pmttsNjyss| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ArambhikI kriyA kisake hotI hai ? uttara - he gautama! ArambhikI kriyA kisI pramattasaMyata ke hotI hai| pariggahiyA NaM bhaMte! kiriyA kassa kajjai? goyamA! aNNayarassa vi sNjyaasNjyss| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - paMcavidhakriyAeM aura unake svAmI 27 bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! pArigrahikI kriyA kisake hotI hai ? uttara - he gautama! pArigrahikI kriyA kisI saMyatAsaMyata ke hotI hai| mAyAvattiyA NaM bhaMte! kiriyA kassa kajjai? goyamA! aNNayarassa vi apmttsNjyss|. bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! mAyA pratyayA kriyA kisake hotI hai? uttara - he gautama! mAyA pratyayA kriyA kisI apramattasaMyata ke hotI hai| apaccakkhANakiriyA NaM bhaMte! kassa kajjai? goyamA! aNNayarassa vi apcckkhaanniss| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! apratyAkhyAna kriyA kisake hotI hai ? uttara - he gautama! apratyAkhyAna kriyA kisI apratyAkhyAnI ke hotI hai| micchAdasaNavattiyA NaM bhaMte! kiriyA kassa kajjai? goyamA! aNNayarassa vi micchaadNsnniss||592|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! mithyAdarzanapratyayA kriyA kisake hotI hai? uttara - he gautama! mithyAdarzana pratyayA kriyA kisI mithyAdarzanI ke hotI hai| vivecana - prastuta sUtra meM kisa kriyA kA kauna svAmI hotA hai ? isakA kathana kiyA gayA hai| usakA varNana isa prakAra hai .- 1. ArA bhakI kriyA-'aNNayarassa pamatta saMjayassa' ArambhikI kriyA chaThe guNasthAna taka ke sabhI jIvoM ko lagatI hai| zubhayogI pramatta saMyata ko bhI ArambhikI kriyA lagatI hai| parantu bahuta sUkSma rUpa meM lagane se bhagavatI sUtra zataka 1 uddezaka 1 meM usako gauNa karake zubhayogI pramatta saMyata ko anAraMmbhI batA diyA hai - jaba kI yahA~ para sUkSma rUpa se lagane para bhI usako kriyA laganA batAyA hai| yahA~ para use gauNa nahIM kiyA hai athavA AgamakAroM ko 'aNNayarassa' zabda se mAtra 'azubhayogI pramattasaMyata' hI iSTa hogaa| zubha yogI ko ArambhikI kriyA laganA iSTa nahIM hogaa| tattva kevalI gmy|| . 2. pArigrahikI kriyA - 'aNNayarassa vi saMjayAsaMjayassa' - pArigrahikI kriyA pAMcaveM guNasthAna taka ke sabhI jIvoM ko lagatI hai| eka vratadhArI ko bhI "apratyAkhyAna kriyA" nahIM lagatI hai| vratadhArI ke jo pApa khule haiM arthAt jisakA tyAga nahIM kiyA hai unase Ane jAne vAlI kriyA 'pArigrahikI kriyA' lgegii| pAMcaveM guNasthAna meM 11 avrata (thokar3e meM) apekSA se kaha diye haiM kyoMki vaha vratI to mAtra trasakAya kA hI banA hai| zeSa avratoM kI kriyAoM kA pArigrahikI kriyA meM samAviSTa honA smjhaa| ata: 11 avrata bolane meM bhI bAdhA nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tattattatrett prajJApanA sUtra e . 3. mAyApratyayAkriyA - 'aNNayarassa vi appamattasaMjayassa'- yahA~ para apramattasaMyatoM meM mAtra 'sarAga apramattasaMyatoM' kA hI grahaNa huA samajhanA caahie| vItarAga saMyata ko yaha kriyA nahIM lagatI hai| mAyA pratyayA kriyA kaSAya se sambandhita hone ke kAraNa dasaveM guNasthAna taka lagatI hai| yahA~ "mAyA" zabda se cAroM kaSAyoM kA grahaNa kiyA gayA hai| 4. apratyAkhyAna kriyA - 'aNNayarassa vi apaccakkhANIssa' pahale se cauthe guNasthAna taka ke sabhI jIvoM ko yaha kriyA lagatI hai| apratyAkhyAna kriyA vAle ko pratyAkhyAna ke bhAva bhI nahIM Ate haiM aura anuparatakAyikI kriyA vAlA virati ko prApta nahIM kara sakatA hai| aisA artha TIkA se nikalatA hai| 5. mithyAdarzana pratyayAkriyA - 'aNNayarassa vi micchAddihissa' - mithyAdarzana kI kriyA apekSA se pahale, dUsare tIsare guNasthAna taka smjhnaa| dUsare guNasthAna meM bhI mithyAtvAbhimukha hone se evaM hIyamAna pariNAma hone se sAsvAdana samakita hone para bhI mithyAtva kI kriyA lagatI hai| vikalendriyoM meM pAMcoM kriyAoM kI niyamA batAI hai| jIva meM kriyAoM kA sahabhAva NeraiyANaM bhaMte! kai kiriyAo paNNattAo? . goyamA! paMca kiriyAo pnnnnttaao| taMjahA - AraMbhiyA jAva micchaadsnnvttiyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitanI kriyAeM kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM ke pAMca kriyAe~ kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiM - ArambhikI yAvat mithyaadrshnprtyyaa| evaM jAva vebhaanniyaannN| bhAvArtha- isI prakAra nairayikoM ke samAna vaimAnikoM taka pratyeka meM pAMca kriyAeM samajhanI caahie| jassa NaM bhaMte! jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjai tassa pariggahiyA kiriyA kajjai, jassa pariggahiyA kiriyA kajjai tassa AraMbhiyA kririyA kajjai? goyamA! jassa NaM jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajai tassa pariggahiyA kiriyA siya kajjai, siya No kajjai, jassa puNa pariggahiyA kiriyA kajjai tassa AraMbhiyA kiriyA NiyamA kjji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jisa jIva ke ArambhikI kriyA hotI hai kyA usake pArigrahikI kriyA hotI hai ? tathA jisake pArigrahikI kriyA hotI hai, kyA usake ArambhikI kriyA hotI hai? For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - jIva meM kriyAoM kA sahabhAva 29 *+retattatretatterE EPRENERREENNE PARAN uttara - he gautama! jisa jIva ke ArambhikI kriyA hotI hai, usake pArigrahikI kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai, jisake pArigrahikI kriyA hotI hai, usake ArambhikI kriyA niyama se hotI hai| vivecana - jisake ArambhikI kriyA hotI hai usake pArigrahikI kriyA bhajanA se hotI hai kyoMki pArigrahikI kriyA saMyata ke nahIM hotI hai, zeSa ke hotI hai| jassa NaM bhaMte! jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjai tassa mAyAvattiyA kiriyA kajjai pucchA? goyamA! jassa NaM jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjai tassa mAyAvattiyA kiriyA NiyamA kajjai, jassa puNa mAyAvattiyA kiriyA kajjai tassa AraMbhiyA kiriyA siya kajjai, siya No kjji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jisa jIva ko ArambhikI kriyA hotI hai, kyA usako mAyApratyayA kriyA hotI hai ? tathA jisake mAyA pratyayA kriyA hotI hai kyA usake ArambhikI kriyA hotI hai? ___ uttara - he gautama! jisa jIva ke ArambhikI kriyA hotI hai, usake niyama se mAyApratyayA kriyA hotI hai aura jisako mAyApratyayA kriyA hotI hai, usake ArambhikI kriyA kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM hotI hai| vivecana - jisake ArambhikI kriyA hotI hai usake mAyApratyayA kriyA niyama se hotI hai kintu jisake mAyA pratyayA kriyA hotI hai usake ArambhikI kriyA bhajanA se hotI hai kyoMki jo apramatasaMyata hotA hai usake ArambhikI kriyA nahIM hotI, zeSa ke hotI haiN| . jassa NaM bhaMte! jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjai tassa apaccakkhANakiriyA kajjai pucchA? goyamA! jassa NaM jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjai tassa apaccakkhANakiriyA siya kajjai, siya No kajai, jassa puNa apaccakkhANakiriyA kajai tassa AraMbhiyA kiriyA NiyamA kjji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jisa jIva ko ArambhikI kriyA hotI hai, kyA usako apratyAkhyAnI kriyA hotI hai tathA jisako apratyAkhyAnI kriyA hotI hai, kyA usako ArambhikI kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! jisa jIva ko ArambhikI kriyA hotI hai, usako apratyAkhyAnI kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai, kintu jisa jIva ko apratyAkhyAnI kriyA hotI hai, usake ArambhikI kriyA niyama se hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ************* prajJApanA sUtra vivecana - jisake ArambhikI kriyA hotI hai usake apratyAkhyAnI kriyA bhajanA se hotI hai| kyoMki pramatta saMyata aura deza virata ko apratyAkhyAnI kriyA nahIM hotI kintu jo avirata samyag dRSTi Adi haiM unake hotI hai| jisake apratyAkhyAnI kriyA hotI hai usake ArambhikI kriyA niyamA se hotI hai| kyoMki apratyAkhyAnI- avirati ko avazya AraMbha kA honA saMbhava hai| evaM micchAdaMsaNavattiyAe vi samaM / bhAvArtha - isI prakAra ArambhikI kriyA ke sAtha apratyAkhyAnI kriyA ke sahabhAva ke kathana ke samAna ArambhikI kriyA ke sAtha mithyAdarzanapratyayA ke sahabhAva kA kathana karanA caahie| vivecana- jisako ArambhikI kriyA hotI hai usako mithyAdarzana pratyayikI kriyA kadAcit hotI hai kadAcit nahIM hotI kyoMki mithyAdRSTi ko to yaha kriyA hotI hai kintu zeSa ko nahIM hotI / jisako mithyAdarzana kriyA hotI hai usako AraMbhikI kriyA avazya hotI hai kyoMki mithyAdRSTi virati rahita hone se usase avazya AraMbha kA honA saMbhava hai| evaM pariggahiyA vitirhi uvarillAhiM samaM saMcAreyavvA / bhAvArtha - isI prakAra ArambhikI kriyA ke sAtha jaise pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnI kriyA ke sahabhAva kA praznottara hai, usI prakAra Age kI tIna kriyAoM ( mAyApratyayA, apratyAkhyAnI evaM mithyAdarzanapratyayA) ke sAtha sahabhAva - sambandhI praznottara samajha lenA caahie| jassa mAyAvattiyA kiriyA kajjai tassa uvarillAo do vi siya kajnaMti, siya No kajjaMti, jassa uvarillAo do kajjaMti tassa mAyAvattiyA kiriyA NiyamA kajjai / bhAvArtha - jisake mAyApratyayA kriyA hotI hai, usake Age kI do kriyAeM apratyAkhyAnI aura mithyAdarzanapratyayA kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI haiM, kintu jisake Age kI do kriyAeM apratyAkhyAnI evaM mithyAdarzanapratyayA hotI hai, usake mAyApratyayA kriyA niyama se hotI hai / jassa apaccakkhANakiriyA kajjai tassa micchAdaMsaNavattiyA kiriyA siya kajjai, siya No kajjai, jassa puNa micchAdaMsaNavattiyA kiriyA kajjai tassa apaccakkhANakiriyA NiyamA kajjai / bhAvArtha - jisake apratyAkhyAnI kriyA hotI hai, usake mithyAdarzanapratyayA kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI, kintu jisake mithyAdarzanapratyayA kriyA hotI hai, usake apratyAkhyAna kriyA niyama se hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - jIva meM kriyAoM kA sahabhAva 31 Neraiyassa AilliyAo cattAri paropparaM NiyamA kajaMti, jassa eyAo cattAri kajaMti tassa micchAdasaNavattiyA kiriyA bhaijjai, jassa puNa micchAdasaNavattiyA kiriyA kajjai tassa eyAo cattAriNiyamA kjjti| kaThina zabdArtha - paropparaM - prspr| bhAvArtha - nairayika ko prArambha kI cAra kriyAeM ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAna kriyA niyama se hotI hai| jisake ye cAra kriyAeM hotI haiM, usako mithyAdarzana pratyayA kriyA bhajanA (vikalpa) se hotI hai, kintu jisake mithyAdarzanapratyayA kriyA hotI hai, usake ye cAroM kriyAeM niyama se hotI haiN| vivecana - nairayika Adi utkRSTa avirati samyagdRSTi guNasthAna taka hote haiM isake bAda nhiiN| isalie nairayikoM meM prathama kI cAra kriyAeM paraspara niyata rUpa se hotI hai| jinako ye cAroM kriyAeM hotI hai unako mithyAdarzana pratyayikI kriyA bhajanA se hotI hai kyoMki mithyAdRSTi ko mithyAdarzana kriyA hotI hai zeSa jIvoM ko nhiiN| jinako mithyAdarzana kriyA hotI hai unako prathama kI cAra kriyAeM niyama se hotI hai kyoMki mithyAdarzana ke sadbhAva meM AraMbhikI Adi kriyAeM avazya hotI hai| evaM jAva thnniykumaarss| . bhAvArtha - isI prakAra nairayikoM meM kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke kathana ke samAna asurakumAra se stanitakumAra taka dasoM bhavanavAsI devoM meM kriyAoM ke sahabhAva kA kathana karanA caahie| puDhavikAiyassa jAva cauridiyassa paMca vi paropparaM NiyamA kjjti| bhAvArtha - pRthvIkAyika se lekara caurindriya taka ke jIvoM ke pAMcoM hI kriyAeM paraspara niyama se hotI haiN| vivecana - pRthvIkAya se lekara caurindriya paryaMta jIvoM meM pAMcoM kriyAeM paraspara niyata rUpa se hotI hai kyoMki pRthvIkAyika Adi jIvoM ko mithyAdarzana kriyA avazya hotI hai| paMciMdiyatirikkhajoNiyassa AilliyAo tiNNi vi paropparaM NiyamA kajaMti, jassa eyAo kajaMti tassa uvarilliyA doNNi bhaijaMti, jassa uvarillAo doNNi kajaMti tassa eyAo tiNNi vi NiyamA kjNti| jassa apaccakkhANakiriyA kajjai tassa micchAdasaNavattiyA kiriyA siya kajai, siya No kajai, jassa puNa micchAdasaNavattiyA kiriyA kajai tassa apaccakkhANa kiriyA NiyamA kjji| bhAvArtha - paMcendriya tiryaMca yonika ko prArambha kI tIna kriyAeM paraspara niyama se hotI haiN| For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 prajJApanA sUtra jisako ye tInoM kriyAeM hotI haiM, usako Age kI do kriyAeM apratyAkhyAnI evaM mithyAdarzanapratyayA bhajanA se hotI haiN| jisako, Age kI donoM kriyAeM hotI haiM, usako ye prArambha kI tInoM kriyAeM niyama se hotI haiN| jisako apratyAkhyAna kriyA hotI hai, usako mithyAdarzanapratyayA kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai| kintu jisako mithyAdarzana pratyayA kriyA hotI hai, usako apratyAkhyAna kriyA niyama se hotI hai| vivecana - tiryaMca paMcendriya jIvoM ko prathama kI tIna kriyAeM paraspara niyata hotI hai kyoMki dezavirati taka ye kriyAeM avazya hotI hai| bAda kI do kriyAeM bhajanA se hotI hai| apratyAkhyAna kriyA avirata samyag dRSTi ke aura mithyAdarzana pratyayA mithyAdRSTi ke hotI hai| .. maNUsassa jahA jiivss| bhAvArtha - manuSya meM pUrvokta kriyAoM ke sahabhAva kA kathana sAmAnya jIva meM kriyAoM ke sahabhAva ke kathana kI taraha samajhanA caahie| vANamaMtara-joisiya vemANiyassa jahA nneriyss| bhAvArtha - vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika devoM meM kriyAoM ke paraspara sahabhAva kA kathana nairayika meM kriyAoM ke sahabhAva-kathana ke samAna samajhanA caahie| jaM samayaM NaM bhaMte! jIvassa AraMbhiyA kiriyA kajjai taM samayaM pAriggahiyA kiriyA kajjai? evaM ee jassa jaM samayaM jaM desaM jaM paeseNaM ca cattAri daMDagA NeyavvA, jahA NeraiyANaM tahA savvadevANaM NeyavvaM jAva vemaanniyaannN||593|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jisa samaya jIva ke ArambhikI kriyA hotI hai, kyA usa samaya pArigrahikI kriyA hotI hai? uttara - he gautama! kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke sambandha meM isI taraha samajhanA caahiye| isa prakAra - 1. jisa jIva ke 2. jisa samaya meM 3. jisa deza meM aura 4. jisa pradeza meM - yoM cAra daNDakoM ke AlApaka kahane caahie| jaise nairayikoM ke viSaya meM ye cAroM daNDaka kahe usI prakAra samasta devoM ke viSaya meM yAvat vaimAnikoM taka kahane caahie| ___ aThAraha pApoM se viramaNa atthi NaM bhaMte! jIvANaM pANAivAyaveramaNe kajjai? haMtA! atthi| For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - aThAraha pApoM se viramaNa kamhi NaM bhaMte! jIvANaM pANAivAyaveramaNe kajjai ? goyamA! chasu jIvaNikAesu / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA jIvoM kA prANAtipAta se viramaNa hotA hai ? uttara - hA~ gautama ! jIvoM kA prANAMtipAta se viramaNa hotA hai| prazna- he bhagavan ! kisa viSaya meM prANAtipAtaviramaNa hotA hai ? uttara - he gautama! vaha SaD jIvanikAyoM ke viSaya meM hotA hai| atthi NaM bhaMte! NeraiyANaM pANAivAyaveramaNe kajjai ? goyamA ! No iNaTThe samaTThe / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA nairayikoM kA prANAtipAta se viramaNa hotA hai ? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai / evaM jAva vemANiyANaM, NavaraM maNUsANaM jahA jIvANaM / bhAvArtha - isI prakAra kA kathana vaimAnikoM taka ke prANAtipAta se viramaNa ke viSaya meM samajhanA cAhie / vizeSatA yaha ki manuSyoM kA prANAtipAta viramaNa sAmAnya jIvoM ke samAna kahanA cAhie / evaM musAvAeNaM jAva mAyAmoseNa jIvassa ya maNUsassa ya, sesANaM No iNaTTe samaTTe / NavaraM adiNNAdANe gahaNadhAraNijjesu davvesu, mehuNe rUvesu vA rUvasahagaesu vA davvesu, sesANaM savvesu davvesu / bhAvArtha - isI prakAra mRSAvAda se lekara mAyAmRSA pApasthAna taka se viramaNa sAmAnya jIvoM kA aura manuSya kA hotA hai, zeSa meM yaha nahIM hotaa| vizeSatA yaha hai ki adattAdAnaviramaNa grahaNadhAraNa karane yogya dravyoM meM, maithuna viraMmaNa rUpoM meM athavA rUpasahagata strI Adi dravyoM meM hotA hai| zeSa pApasthAnoM se viramaNa sarvadravyoM ke viSaya meM hotA hai / atthi NaM bhaMte! jIvANaM micchAdaMsaNasallaveramaNe kajjai ? haMtA ! atthi / kamhi NaM bhaMte! jIvANaM micchAdaMsaNasallaveramaNe kajjai ? goyamA! savvadavvesu / bhAvArtha- prazna - he bhagavan! kyA jIvoM kA mithyAdarzanazalya se viramaNa hotA hai ? uttara - hA~ gautama ! hotA hai| prazna - he bhagavan ! kisa viSaya meM jIvoM kA mithyAdarzanazalya se viramaNa hotA hai ? 33 For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 prajJApanA sUtra uttara - he gautama! vaha sarvadravyoM ke viSaya meM hotA hai| evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM, NavaraM egiMdiyavigaleMdiyANaM No iNaDhe smddhe||594|| bhAvArtha - isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke mithyAdarzana zalya se viramaNa kA kathana karanA caahie| vizeSatA yaha hai ki ekendriyoM aura vikalendriyoM meM yaha nahIM hotaa| vivecana - prastuta sUtra meM aThAraha pApasthAnoM se viramaNa kA kathana kiyA gayA hai| manuSya ke alAvA anya jIvoM meM bhavanimittaka sarvavirati kA abhAva hai| mithyAdarzana viramaNa sarvadravyoM ke viSaya meM kahA hai kintu upalakSaNa se sarva paryAyoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye kyoMki yadi aisA nahIM ho to eka dravya kI paryAya ke viSaya meM jo mithyAtva hotA hai usakA viramaNa asaMbhava hai, kAraNa ki - "sUtroktasyaikasyApyarocanAdakSarassa bhavati nrH| mithyAdRSTiH sUtraM hi naH pramANaM jinaabhihitm||" __- sUtra meM kahe hue eka bhI akSara ke prati aruci hone se manuSya mithyAdRSTi hotA hai kyoMki jinezvara bhagavantoM kA kahA huA sUtra hamAre lie pramANa hai - aisA zAstra vacana hai| mithyAdarzana zalya kA viramaNa ekendriya aura vikalendriya ke alAvA jIvoM meM hotA hai yadyapi beindriya Adi jIvoM meM karaNaparyAptAvasthA meM sAsvAdana samyaktva hotI hai kintu vaha mithyAtvAbhimukha aura samyaktva ke pratikUla jIvoM ko hotI hai ataH unameM mithyAdarzana zalya viramaNa kA niSedha kiyA gayA hai| . pApoM se virata jIvoM ke karma prakRti baMdha pANAivAyavirae NaM bhaMte! jIve kai kammapagaDIo baMdhai? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA abaMdhae vaa| evaM maNUse vi bhaanniyvve| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! prANAtipAta se virata eka jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai? uttara - he gautama! vaha saptavidha karma bandhaka hotA hai, athavA aSTavidha karma bandhaka hotA hai, athavA SaTvidhabandhaka, ekavidhabandhaka yA abandhaka hotA hai| isI prakAra manuSya ke dvArA karmaprakRtiyoM ke bandha ke viSaya meM bhI kathana karanA caahie| pANAivAyavirayA NaM bhaMte! jIvA kai kammapagaDIo baMdhaMti? goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 1, For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - pApoM se virata jIvoM ke karma prakRti baMdha 35 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya 4, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavihabaMdhagA ya 5, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya abaMdhae ya 6, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya abaMdhagA ya 7, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhae ya 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhagA ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 4, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya abaMdhae ya 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya abaMdhagA ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya abaMdhae ya 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya abaMdhagA ya 4 / ___ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya abaMdhae ya 1 ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya abaMdhagA ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhae ya 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhagA ya 4|ahvaa sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhae ya abaMdhae ya 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhae ya abaMdhagA ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhae ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhae ya 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhagA ya, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya abaMdhae ya 5, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya abaMdhagA ya 6, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhae ya 7, ahavA sattavihabaMdhagA For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 prajJApanA sUtra ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya abaMdhagA ya 8, evaM ee aTTha bhaMgA, savve vi miliyA sattAvIsaM bhaMgA bhvNti| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! prANAtipAta se virata aneka jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! 1. samasta jIva saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiN| 1. athavA aneka saptavidha-bandhaka aneka ekavidhabandhaka hote haiM aura eka aSTavidhabandhaka hotA hai 2. athavA aneka saptavidhabandhaka, aneka ekavidhabandhaka aura aneka aSTavidhabandhaka hote haiM 3. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai 4. athavA aneka saptavidhabandhaka ekavidhabandhaka tathA SaDvidhabandhaka hote haiM 5. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM aura eka abandhaka hotA hai 6. athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka . aura abandhaka hote haiN| 1. athavA aneka saptavidhabandhaka, aneka ekavidhabandhaka aura eka aSTavidhabandhaka aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai 2. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka tathA eka aSTavidhabandhaka . aura aneka SaDvidhabandhaka hote haiM 3. athavA aneka saptavidhabandhaka ekavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai 4. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka aura SaDvidhabandhaka hote haiN| 1. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka aura eka abandhaka hotA hai 2. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka evaM aneka abandhaka hote haiM 3. athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM aura eka abandhaka hotA hai 4. athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka aura abandhaka hote haiN| 1. athavA aneka saptavidha-bandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka SaDvidhabandhaka evaM abandhaka hotA hai 2. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka SaDvidhabandhaka evaM aneka abandhaka hote haiM 3. aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura SaDvidhabandhaka hote haiM aura eka abandhaka hotA hai 4. athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, SaDvidhabandhaka aura abandhaka hote haiN| 1. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka, SaDvidhabandhaka aura abandhaka hotA hai 2. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka aura SaDvidhabandhaka hotA hai evaM aneka abandhaka hote haiM 3. athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka, aneka SaDvidhabandhaka aura eka For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - pApoM se virata jIvoM ke karma prakRti baMdha 37 abandhaka hotA hai 4. athavA aneka saptavidhabandhaka evaM ekavidhabandhaka hote haiM tathA eka aSTavidhabandhaka hotA hai aura aneka SaDvidhabandhaka evaM abandhaka hote haiM 5. athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM tathA eka SaDvidhabandhaka aura abandhaka hotA hai 6. athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM tathA eka SaDvidhabandhaka evaM aneka abandhaka hote haiM 7. athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka aura SaDvidhabandhaka hote haiM tathA eka abandhaka hotA hai 8. athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, SaDavidhabandhaka aura abandhaka hote haiN| ye kala ATha bhaMga he| saba milAkara kala 27 bhaMga hote haiN| vivecana - prANAtipAta Adi se virata jIva kitanI karma prakRtiyoM kA baMdha karatA hai? isake uttara meM kahA hai - 1. sabhI jIva sAta prakRti ke bAMdhane vAle aura eka prakRti ke bAMdhane vAle hote haiN| pramatta apramatta apUrvakaraNa aura anivRti bAdara saMparAya sAta prakRtiyA~ bAMdhate haiM unameM pramatta aura apramatta AyuSya ke baMdha ke samaya ATha prakRtiyA~ bAMdhate haiM kyoMki veM AyuSya kA bhI baMdha karate haiM aura AyuSya kA baMdha kadAcit hotA hai isalie kisI samaya sarvathA bhI nahIM hote ataH pramatta aura apramatta sadaiva bahuta hote haiN| apUrvakaraNa aura anivRttibAdara kadAcit nahIM bhI hote haiM kyoMki Agama meM unakA viraha bhI kahA gayA hai| eka prakRti bAMdhane vAle upazAMta moha, kSINa moha aura sayogI kevalI haiM unameM upazAntamoha aura kSINa moha kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM hotA hai kyoMki unakA bhI antara saMbhava hai| sayogI kevalI hamezA hote haiM kyoMki anya-anya kSetroM meM hone ke kAraNa unakA viccheda nahIM hotA hai| isalie sAta prakRtiyoM ke baMdhaka aura eka prakRti ke baMdhaka bahuta avasthita (vidyamAna) hote haiN| isa prakAra ATha prakRtiyoM ke baMdha karane vAle Adi ke abhAva meM prathama bhaMga hotA hai| athavA 2. sAta prakRti ke bAMdhane vAle aura eka prakRti ke bAMdhane vAle bahuta hote haiM aura eka ATha prakRtiyoM ko bAMdhane vAlA hotA hai yaha dUsarA bhNg| 3. ATha prakRtiyoM ko bAMdhane vAle bahuta, yaha tIsarA bhNg| 4. chaha prakRtiyoM ke bAMdhane vAle bhI kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote kyoMki unake utkRSTa chaha mAsa kA viraha hotA hai| jaba ve hote haiM taba jaghanya eka yA do utkRSTa 108 hote haiM isaliye jaba ATha prakRtiyoM ke bAMdhane vAle nahIM hote haiM taba chaha prakRtiyoM ke bAMdhane vAloM ke bhI do bhaMga hote haiN| abandhaka ayogI kevalI hote haiM aura ve bhI kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote| kyoMki unakA bhI utkRSTa chaha mAsa kA viraha hotA hai jaba ve hote haiM taba jaghanya eka yAvat utkRSTa eka sau ATha hote haiM isalie ATha prakRtiyoM ke bAMdhane vAle nahIM hote haiM taba abaMdhaka ke bhI do bhaMga hote haiN| isa prakAra eka pahalA bhaMga aura eka-eka ke saMyoga se chaha dUsare bhaMga isa prakAra sabhI mila kara sAta bhaMga hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prajJApanA sUtra ___ dvika saMyogI bhaMgoM meM saptavidha baMdhaka aura ekavidhabandhaka avasthita hai kyoMki donoM sadaiva bahuta hote haiN| ataH pratyeka aSTavidhabandhaka aura SaDvidhabaMdhaka meM eka vacana rUpa prathama bhNg| aSTavidha baMdhaka meM eka vacana aura SaDvidhabaMdhaka meM bahuvacana rUpa dUsarA bhNg| ye do bhaMga aSTavidha baMdhaka meM eka vacana se hote haiM aura ye hI do bhaMga bahuvacana se hote haiM isa prakAra ye cAra bhaMga hue| isI prakAra cAra bhaMga aSTavidhabaMdhaka aura abandhaka ke jAnanA caahie| isI prakAra cAra bhaMga SaDvidha baMdhaka aura abaMdhaka ke jAnanA cAhie, ye sabhI mila kara dvika saMyogI ke bAraha bhaMga hote haiN| aSTavidha bandhaka aura abandhaka rUpa tIna pada ke saMyoga meM pratyeka ke eka vacana aura bahuvacana se ATha bhaMga hote haiM ye sabhI mila kara 27 bhaMga hote haiN| zaMkA - virati bandha kA hetu nahIM hai phira bhI virati vAle ke baMdha kaise hotA hai ? ... samAdhAna - virati bandha kA hetu nahIM hai kintu virati vAle ke jo kaSAya aura yoga haiM ve baMdha ke . kAraNa haiM jo isa prakAra hai - sAmAyika, chedopasthApanIya aura parihAra vizuddhi cAritra meM bhI jo udaya prApta saMjvalana kaSAya aura zubha yoga haiM unake kAraNa virativAle ko bhI devAyuSya Adi zubha prakRtiyoM kA bandha hotA hai| evaM maNUsANa vi ee ceva sattAvIsaM bhaMgA bhaanniyvvaa| bhAvArtha - isI prakAra prANAtipAtavirata manuSyoM ke bhI karmaprakRti bandha sambandhI ye hI 27 bhaMga kahane caahie| evaM musAvAyavirayassa jAva mAyAmosavirayassa jIvassa ya maNUsassa y| bhAvArtha - prANAtipAtavirata eka jIva aura eka manuSya ke samAna mRSAvAda virata yAvat mAyAmRSAvirata eka jIva tathA eka manuSya ke bhI karmaprakRtibandha kA kathana karanA caahie| vivecana - jisa prakAra prANAtipAta kI virati vAle ke 27 bhaMga kahe gaye haiM usI prakAra mRSAvAda kI virati vAle yAvat mAyA mRSA kI virati vAle ke bhI 27 bhaMga samajhanA caahiye| micchAdasaNasallavirae NaM bhaMte! jIve kai kammapagaDIo baMdhai? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTTavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA abaMdhae vaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! mithyAdarzanazalya virata eka jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? uttara - he gautama! vaha saptavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, SaDvidhabandhaka, ekavidhabandhaka athavA abandhaka hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - pApoM se virata jIvoM ke karma prakRti baMdha 39 vivecana - mithyAdarzana zalya kI virati avirati samyagdRSTi guNasthAna se lekara ayogI kevalI / guNasthAna taka hotI hai| micchAdasaNasallavirae NaM bhaMte! Neraie kai kammapagaDIo baMdhai? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTTavihabaMdhae vA jAva pNciNdiytirikkhjonnie| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! mithyAdarzanazalya se virata eka nairayika kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai? uttara - he gautama! vaha saptavidhabandhaka athavA aSTavidhabandhaka hotA hai, yaha kathana paMcendriya tiryaMca yonika taka samajhanA caahie| maNUse jahA jiive| bhAvArtha - eka manuSya ke sambandha meM karmaprakRtibandha kA AlApaka sAmAnya jIva ke AlApaka ke samAna kahanA caahie| vANamaMtara joisiya vemANie jahA jerie| bhAvArtha - vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika ke sambandha meM karmaprakRti bandha kA AlApaka eka nairayika ke karmaprakRtibandha sambandhI AlApaka ke samAna kahanA caahie| vivecana - nairayika Adi caubIsa daNDakoM ke vicAra meM manuSya ke sivAya bAkI sabhI sthAnoM meM saptavidhabaMdhaka yA aSTavidha baMdhaka hote haiM kintu SaDvidhabandhaka Adi nahIM hote kyoMki una jIvoM ko zreNi kI prApti nahIM hotii| manuSya ke lie sAmAnya jIva kI taraha AlApaka kahanA caahiye| micchAdasaNasallavirayA NaM bhaMte! jIvA kai kammapagaDIo baMdhati? goyamA! te ceva sattAvIsaM bhaMgA bhaanniyvvaa| bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! mithyAdarzanazalya se virata aneka jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM? uttara - he gautama! ve pUrvokta hI 27 bhaMga yahA~ kahane caahie| . micchAdaMsaNasallavirayA NaM bhaMte! NeraiyA kai kammapagaDIo baMdhaMti? goyamA! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhae ya, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA y| ___bhAvArtha - prazna - he bhagavan! mithyAdarzanazalya se virata aneka nairayika kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM? badhAta? For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 1. sabhI jIva saptavidhabandhaka hote haiM, 2. athavA aneka saptavidhabandhaka hote haiM aura eka aSTavidhabandhaka hotA hai 3. athavA aneka saptavidhabandhaka aura aneka aSTavidhabandhaka hote haiN| evaM jAva vemANiyA, NavaraM maNUsANaM jahA jIvANaM // 595 // bhAvArtha - isI prakAra yAvat aneka vaimAnikoM ke karmaprakRtibandha ke AlApaka kahane cAhie / vizeSatA yaha hai ki aneka manuSyoM ke karmaprakRti sambandhI AlApaka samuccaya aneka jIvoM ke karma prakRti sambandhI AlApaka ke samAna kahanA cAhie / vivecana - mithyAdarzana zalya se virati vAle aneka jIva kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM ? isake uttara meM bhI pUrva meM kahe anusAra 27 bhaMga samajhane caahiye| nairayikoM meM tIna bhaMga hote haiM - 1. sabhI sAta karma bAMdhane vAle, jaba eka bhI jIva ATha karma prakRtiyoM ko bAMdhane vAlA nahIM hotA hai taba yaha prathama bhaMga hotA hai 2. jaba eka nairayika ATha karma prakRtiyoM kA baMdha karatA hai tathA bahuta se sAta karma prakRti bAMdhane vAle aura eka ATha prakRti bAMdhane vAlA hotA hai - yaha dUsarA bhaMga 3. jaba ATha karma prakRti bAMdhane vAle bahuta hote haiM tathA sAta karma prakRti bAMdhane vAle aura ATha karma prakRti bAMdhane vAle bahuta hote haiM - yaha tIsarA bhaMga hotA hai| isa prakAra tIna bhaMga vaimAnika paryaMta samajhane caahiye| manuSyoM meM 27 bhaMga sAmAnya jIva ke anusAra kahanA caahiye| pApoM se virata jIvoM meM kriyA bheda pANAivAyavirayassa NaM bhaMte! jIvassa kiM AraMbhiyA kiriyA kajjai ? goyamA ! pANAivAyavirayassa NaM jIvassa AraMbhiyA kiriyA siya kajjai, siya No kajai / bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! prANAtipAta se virata jIva ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! prANAtipAtavirata jIva ke ArambhikI kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai| uttara he gautama! sabhI bhaMga isa prakAra hote haiN| - prajJApanA sUtra pANAivAyavirayassa NaM bhaMte! jIvassa pariggahiyA kiriyA kajjai ? goyamA ! No iNaTThe samaTThe / bhAvArtha prazna he bhagavan ! prANAtipAta virata jIva ke kyA pArigrahikI kriyA hotI hai ? - uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| pANAivAyavirayassa NaM bhaMte! jIvassa mAyAvattiyA kiriyA kajjai ? - For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - pApoM se virata jIvoM meM kriyA bheda 41 * **** goyamA! siya kajjai, siya No kji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! prANAtipAta virata jIva ke mAyA pratyayA kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotii| pANAivAyavirayassa NaM bhaMte! jIvassa apaccakkhANavattiyA kiriyA kajai? goyamA! No iNaTe smddh'e| bhAvArtha-prazna-he bhagavan! prANAtipAta virata jIva ke kyA apratyAkhyAna pratyayA kriyA hotI hai? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| micchAdasaNavattiyAe pucchA? goyamA! No iNaDhe smddheN| bhAvArtha - prazna- he bhagavan! isI prakAra kI pRcchA mithyAdarzana pratyayA ke sambandha meM karanI caahie| uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| . evaM pANAivAyaviraMyassa maNasassa vi| bhAvArtha - isI prakAra prANAtipAta virata manuSya kA bhI AlApaka kahanA caahie| evaM jAva mAyAmosavirayassa jIvassa maNasassa y| bhAvArtha - isI prakAra mAyAmRSA virata jIva aura manuSya ke sambandha meM bhI pUrvavat kahanA caahie| micchAdaMsaNasallavirayassaNaM bhaMte! jIvassa kiM AraMbhiyA kiriyA kajjar3a jAva micchAdasaNavattiyA kiriyA kajai? goyamA! micchAdasaNasallavirayassa jIvassa AraMbhiyA kiriyA siya kajjai, siya No kajai, evaM jAva apcckkhaannkiriyaa| micchAdasaNavattiyA kiriyA Na kjji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! mithyAdarzanazalya se virata jIva ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai, yAvat mithyAdarzana pratyayA kriyA hotI hai? uttara - he gautama! mithyAdarzanazalya se virata jIva ke ArambhikI kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai| isI prakAra apratyAkhyAna kriyA taka kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM hotI hai| kintu mithyAdarzana pratyayA kriyA nahIM hotii| . micchAdasaNasallavirayassa NaM bhaMte! jeraiyassa kiM AraMbhiyA kiriyA kajjai jAva micchAdaMsaNavattiyA kiriyA kajai? For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 prajJApanA sUtra goyamA! AraMbhiyA kiriyA kajjai jAva apaccakkhANa kiriyA vi kajai, micchAdasaNavattiyA kiriyA No kjji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! mithyAdarzanazalya virata nairayika ke kyA ArambhikI kriyA hotI hai, yAvat mithyAdarzana pratyayA kriyA hotI hai ? uttara - he gautama! mithyAdarzanazalya virata nairayika ke ArambhikI kriyA bhI hotI hai, yAvat apratyAkhyAna kriyA bhI hotI hai, kintu mithyAdarzana pratyayA kriyA nahIM hotI hai| evaM jAva thnniykumaarss| bhAvArtha - mithyAdarzana virata nairayika ke kriyA sambandhI AlApaka ke samAna asurakumAra se lekara stanitakumAra taka ke kriyA sambandhI AlApaka kahane caahie| micchAdasaNasallavirayassa NaM bhaMte! paMciMdiyatirikkhajoNiyassa evameva pucchA? goyamA! AraMbhiyA kiriyA kajjai jAva mAyAvattiyA kiriyA kajjai, apaccakkhANakiriyA siya kajjai, siya No kajjai, micchAdasaNavattiyA kiriyA No kjji| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! isI prakAra kI pRcchA mithyAdarzanazalya virata paMcendriya tiryaMcayonika kI kriyA sambandhI hai? uttara - he gautama! usake ArambhikI kriyA hotI hai, yAvat mAyApratyayA kriyA hotI hai| apratyAkhyAna kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM hotI hai, kintu mithyAdarzana pratyayA kriyA nahIM hotI hai| maNUsassa jahA jiivss| bhAvArtha - mithyAdarzanazalya virata manuSya kI kriyA sambandhI prarUpaNA sAmAnya jIva ke kriyAsambandhI prarUpaNA ke samAna samajhanA caahie| vANamaMtara joisiya vemANiyANaM jahA nneriyss||596|| bhAvArtha - mithyAdarzanazalya virata vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnikoM kA kriyA sambandhI kathana nairayika ke kriyA sambandhI kathana ke samAna samajhanA caahie| kriyAoM kA alpabahutva eyAsi NaM bhaMte! AraMbhiyANaM jAva micchAdasaNavattiyANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ kriyApada - kriyAoM kA alpabahutva 43 goyamA! savvatthovAo micchAdaMsaNavattiyAo kiriyAo, apaccakkhANa kiriyAo visesAhiyAo, pariggahiyAo visesAhiyAo, AraMbhiyAo kiriyAo visesAhiyAo, mAyAvattiyAo kiriyAo visesaahiyaao||597|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina ArambhikI se lekara mithyAdarzanapratyayA taka kI kriyAoM meM kauna kisase alpa hai, bahuta hai, tulya hai athavA vizeSAdhika hai? uttara - he gautama! sabase kama mithyAdarzanapratyayA kriyAeM haiN| unase apratyAkhyAna kriyAeM vizeSAdhika haiN| unase pArigrahikI kriyAeM vizeSAdhika haiN| unase ArambhikI kriyAeM vizeSAdhika haiM aura ina sabase mAyApratyayA kriyAeM vizeSAdhika hai| vivecana - prastuta sUtra meM kriyAoM ke alpa-bahutva kA kathana kiyA gayA hai jo isa prakAra haisabase thor3I mithyAdarzana pratyaya kriyA hai kyoMki yaha mithyAdRSTi, sAsvAdana samyagdRSTi aura mizra dRSTi jIvoM ko hI hotI hai, usase apratyAkhyAna kriyA vizeSAdhika hai kyoMki vaha avirati samyagdRSTi aura mithyAdRSTi Adi ko hotI hai, usase bhI pArigrahikI kriyA vizeSAdhika hai kyoMki vaha dezavirati vAloM aura pUrva (prArambha ke cAra guNasthAna) vAloM ko hotI hai, usase bhI AraMbhikI kriyA vizeSAdhika hai kyoMki vaha pramatta saMyata aura use pahale ke jIvoM (prArambha ke pAMca guNasthAna vAloM) ko hotI hai . usase bhI mAyApratyayA kriyA vizeSAdhika hai kyoMki yaha apramatta saMyatoM (sAtaveM se dasaveM guNasthAna vAloM) ko tathA prArambha ke chaha guNasthAna vAloM ko hotI hai| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe bAvIsaimaM kiriyApayaM smttN|| .. ||prjnyaapnaa bhagavatI sUtra kA bAIsavA~ kriyApada smaapt|| . . For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tevIsaimaM kammapagaDipayaM : paDhamo uddesao teIsavA~ karma prakRti pada : prathama uddezaka prajJApanA sUtra ke bAIsaveM kriyA pada meM naraka Adi gati ke pariNAma se pariNata hue jIvoM ke prANAtipAta Adi kriyA vizeSa kA vicAra kiyA gayA hai| isa teIsaveM pada meM karma bandha Adi pariNAma vizeSa kA vicAra kiyA jAtA hai| usameM pAMca adhikAroM kA pratipAdana karane vAlI gAthA isa prakAra haiMkai pagaDI kaha baMdhar3a kaihi vi ThANehiM baMdhae jIvo / kai vei ya pagaDI aNubhAvo kaiviho kassa // kaThina zabdArtha- pagaDI - prakRti, baMdhai - bAMdhatA hai, veei - vedana karatA hai, aNubhAvo - anubhAva / bhAvArtha - 1. karma prakRtiyA~ kitanI haiM ? 2. kisa prakAra baMdhatI haiM ? 3. jIva kitane sthAnoM se karma bAMdhatA hai ? 4, kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai ? 5. kisa karma kA anubhAva kitane prakAra,,, kA hotA hai ? isa prakAra ye pAMca dvAra isa uddezaka meM kahe jaayeNge| prathama dvAra kA nirUpaNa karane ke lie sUtrakAra pharamAte haiM - 1. prathama dvAra karma prakRtiyoM ke nAma aura artha kai NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo ? goyamA ! aTTha kammapagaDIo pnnnnttaao| taMjahA - NANAvaraNijjaM 1, daMsaNAvaraNijaM 2, veyaNijjaM 3, mohaNijjaM 4, AuyaM 5, NAmaM 6, goyaM 7, aMtarAiyaM 8 / bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! karma prakRtiyA~ kitanI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! karmaprakRtiyA~ ATha kahI gaI ve isa prakAra haiM darzanAvaraNIya 3. vedanIya 4. mohanIya 5. Ayu 6. nAma 7. gotra aura 8. antarAya / raiyANaM bhaMte! kai kammapagaDIo paNNattAo ? goyamA ! evaM ceva, evaM jAva vemANiyANaM 1 // 598 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitanI karma prakRtiyA~ kahI gaI hai ? For Personal & Private Use Only - 1. jJAnAvaraNIya 2. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - prathama dvAra uttara - he gautama! isI prakAra pUrvavat ATha karma prakRtiyA~ kahI gaI haiN| nairayikoM ke hI samAna yAvat vaimAnika taka ATha karmaprakRtiyA~ samajhanI caahie| vivecana - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya, ye ATha karma prakRtiyA~ haiN| sabhI saMsArI jIvoM meM ye AThoM karma prakRtiyA~ pAI jAtI hai| inakA svarUpa isa prakAra hai - 1. jJAnAvaraNIya - padArthoM ke vizeSa dharma ko jAnanA jJAna hai| jisa karma dvArA jJAna kA AvaraNa ho, use jJAnAvaraNIya karma kahate haiN| jaise ghANI ke baila kI A~khoM para paTTI bAMdha dene se use nahIM dikhAI detA usI prakAra jJAnAvaraNIya karma ke udaya se AtmA padArtha ke vizeSa svarUpa ko nahIM jAna pAtI, use jJAna prApta nahIM hotaa| ____2. darzanAvaraNIya - padArtha kI sattA-sAmAnya dharma ko jAnanA darzana hai| jisa karma ke dvArA darzana kA AvaraNa ho, use darzanAvaraNIya karma kahate haiN| darzanAvaraNIya karma dvArapAla ke samAna hai| jaise dvArapAla jisa puruSa se nArAja hai use rAjA ke pAsa jAne se roka detA hai cAhe rAjA use dekhanA bhI cAhatA ho| isI prakAra darzanAvaraNIya karma AtmA ke darzana meM rukAvaTa utpanna karatA hai| 3. vedanIya - anukUla aura pratikUla viSayoM kI prApti hone para jo sukha duHkha rUpa se anubhava kiyA jAya, vaha vedanIya karma hai| zahada lipaTI talavAra kI dhAra ke samAna yaha vedanIya karma hai| zahada ko cATane ke samAna sAtA vedanIya hai aura dhAra se jIbha kaTa jAne ke samAna asAtAvedanIya hai| 4. mohanIya - jisa karma ke udaya se AtmA acche bure ke viveka ko kho detI hai, hita ahita ko nahIM samajhatI, use mohanIya karma kahate haiN| yaha karma madirA ke samAna hai| madirA pIne se jaise prANI apanA viveka kho detA hai, apanA bhUlA burA nahIM soca sakatA, isI prakAra mohanIya karma ke udaya se jIva hita, ahita, acche, bure kA viveka kho detA hai tathA bebhAna ho jAtA hai| 5. AyuSya - jisa karma ke udaya se jIva sva karmopArjita narakAdi gati meM niyata kAla taka rahatA hai, use Ayu karma kahate haiN| yaha karma kArAgAra ke samAna hai| jaise kaidI ko kArAgAra kI avadhi samApta hone taka kArAgAra meM rahanA par3atA hai, pahale nahIM chUTa sakatA, usI prakAra jIva ko AyuSya karma ke udaya se nizcita kAla taka naraka Adi gatiyoM meM rahanA par3atA hai| 6. nAma - jisa karma se jIva narakAdi gati pA kara vividha paryAyoM kA anubhava karatA hai use nAma karma kahate haiN| yaha karma citrakAra ke samAna hai| jaise citrakAra vividha raMgoM se vividha rUpa banAtA hai usI prakAra nAma karma ke udaya se jIva acche bure nAnA prakAra ke rUpa pAtA hai aura vividha paryAyoM kA anubhava karatA hai| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 prajJApanA sUtra 7. gotra - jisa karma ke udaya se jIva ucca, nIca kuloM meM janma lekara ucca nIca kahalAtA hai use gotra karma kahate haiN| yaha karma kumbhakAra ke samAna haiN| jaise kumbhakAra aneka taraha ke ghar3e banAtA hai| unameM kucha ghar3e kalaza rUpa hote haiM aura akSata candana Adi se pUjane yogya hote haiM tathA kucha ghar3e zarAba Adi ghRNita padArthoM ke rakhane yogya hone se ghRNAspada hote haiM / 8. antarAya - jisa karma ke udaya se jIva ko dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya-parAkrama meM antarAya yAnI vighna bAdhA upasthita hotI hai, use antarAya karma kahate haiM / yaha karma bhaNDArI ke samAna hai / jaise rAjA kisI yAcaka ko dAna denA cAhatA hai aura dAna dene ke lie AjJA bhI detA hai kintu bhaNDArI usameM bAdhA utpanna kara rAjA kI icchA aura AjJA ko saphala nahIM hone detaa| isI prakAra antarAya karma bhI jIva ke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna rUpa hotA hai aura jIva ko dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya se vaMcita kara detA hai| krama kA kAraNa jJAnAvaraNIya Adi karma kA uparoktAnusAra krama rakhane kA kAraNa isa prakAra samajhanA cAhiye - jJAna aura darzana jIva kA svarUpa hai kyoMki inake abhAva jIvatva saMbhava nahIM hai / jJAna aura darzana meM bhI jJAna pradhAna hai kyoMki jJAna se hI sabhI zAstra Adi ke vicAra kI paramparA calatI hai aura sabhI labdhiyA~ bhI sAkAra upayoga vAle jIva ko hI utpanna hotI hai - "savvAo laddhIo sAgArovaovauttassa, na aNAgArovaovauttassa" - sarva labdhiyA~ sAkAra upayoga vAle ko prApta hotI hai kintu anAkAra upayoga vAle ko prApta nahIM hotI aisA zAstra vacana pramANa rUpa hai| isake alAvA jisa samaya jIva sarva karma se vimukta hotA hai usa samaya jJAnopayoga vAlA hotA hai parantu darzanopayoga vAlA nahIM hotA kyoMki use dUsare samaya meM darzanopayoga hotA hai isalie jJAna pradhAna hai| jJAna kA AvaraNa karane vAlA jJAnAvaraNIya karma sabase pahale kahA hai / isake bAda darzanAvaraNIya karma kahA hai kyoMki jJAnopayoga se gira kara jIva darzanopayoga meM AtA hai| jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya apanA vipAka dikhAte hue yathAyogya rUpa se sukha duHkha rUpa vedanIya karma ke vipAka kA nimitta hote haiN| jaise atyaMta upacita bane hue jJAnAvaraNIya karma ke vipAka kA anubhava karate, sUkSma aura sUkSmatara vastu kA vicAra karane meM apane ko asamartha mAnate hue bahuta se loga khedita hote haiM aura jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se utpanna huI buddhi kI paTutA se yukta hokara sUkSma aura sUkSmatara vastuoM ko apanI prajJA se jAnate hue bahuta se manuSya apane ko zreSTha mAna kara sukha kA anubhava karate haiN| ati gADha darzanAvaraNa ke vipAkodaya se bahuta se jIva janmAndhatA Adi duHkha kA anubhava karate haiM to darzanAvaraNIya karma kI kSayopazama janya paTutA yukta prANI spaSTa cakSu Adi indriyoM sahita yathArtha rUpa se vastuoM ko dekhate hue pramoda kA anubhava karatA hai isalie darzanAvaraNIya karma ke bAda vedanIya karma kA grahaNa kiyA gayA hai| vedanIya karma iSTa aura aniSTa viSayoM ke saMbaMdha se sukha duHkha utpanna karatA hai 1 . - *********poodcock For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - dvitIya dvAra iSTa aura aniSTa viSayoM ke saMbaMdha meM saMsArI prANI ko rAga dveSa avazya hotA hai aura rAga-dveSa mohanIya ke nimittaka hai| isIlie vedanIya ke bAda mohanIya karma liyA gayA hai| mohanIya karma se mUDha bane prANI atyaMta AraMbha aura parigraha meM Asakta hokara naraka Adi kA AyuSya bAMdhate haiM isalie mohanIya karma ke bAda AyuSya karma kA grahaNa kiyA gayA hai| naraka Adi AyuSya ke udaya meM naraka gati Adi nAma karma kA avazya udaya hotA hai isalie AyuSya ke bAda nAma karma liyA gayA hai| nAma karma ke udaya se ucca yA nIca gotra karma kA avazya vipAkodaya hotA hai ata: nAma karma ke bAda gotra karma kA kathana kiyA gayA hai| gotra karma ke udaya meM ucca gotra meM utpanna hue prANI ko prAyaH dAnAntarAya, lAbhAntarAya Adi kA kSayopazama hotA hai to rAjA Adi pramukha logoM meM dekhA jAtA hai tathA nIca kula meM utpanna hue prANI ko dAnAntarAya lAbhAntarAya Adi kA udaya hotA hai kyoMki hIna jAtiyoM meM prAyaH aisA dekhA jAtA hai isalie gotra karma ke bAda antarAya karma kA grahaNa kiyA gayA hai| ___isa prakAra prathama dvAra kA kathana karane ke bAda aba sUtrakAra dUsare dvAra-karma bandha ke prakAra kA nirUpaka dvAra meM jIva ina ATha karma prakRtiyoM ko kisa prakAra bAMdhatA hai isakA pratipAdana karate haiM - dvitIya dvAra karma baMdha ke prakAra kahaM NaM bhaMte! jIve aTTha kammapagaDIo baMdhai? goyamA! NANAvaraNijassa kammassa udaeNaM darisaNAvaraNijaM kammaM Niyacchai, dasaNAvaraNijassa kammassa udaeNaM daMsaNamohaNije kammaM Niyacchai, daMsaNamohaNijassa kammassa udaeNaM micchattaM Niyacchai, micchatteNaM udieNaM goyamA! evaM khalu jIvo aTTha kammapagaDIo bNdhi| kaThina zabdArtha - Niyacchai - nirgacchati-avazya prApta hotA hai| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva ATha karma prakRtiyoM ko kisa prakAra bAMdhatA hai? uttara - he gautama! jJAnAvaraNIya karma ke udaya se jIva darzanAvaraNIya karma ko nizcaya hI prApta karatA hai, darzanAvaraNIya karma ke udaya se jIva darzanamohanIya karma ko prApta karatA hai| darzanamohanIya karma ke udaya se mithyAtva ko nizcaya hI prApta karatA hai aura he gautama! isa prakAra mithyAtva ke udaya hone para jIva nizcaya hI ATha karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| ...vivecana - jIva kA mUlabhUta guNa jJAna-darzanopayoga hai| inakA jitanA jitanA tIvra (gAr3ha) AvaraNa hogA utanA utanA darzanAvaraNIya kA bhI tIvra AvaraNa hogA (kyoMki donoM sahabhAvI hote haiM) For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prajJApanA sUtra inake AvaraNa se jitanI jJAnAdi kI mandatA hogI utanI hI darzanamohanIya ke udaya prApta hone se mUDhatA adhika hogii| phira usa mUDhatA se mithyAtva ko udaya prApta karatA hai-arthAt mithyAtva ko gAr3ha karatA hai| isa prakAra ke mithyAtva ke udaya prApta hone se jIva ATha karma prakRtiyoM ko bAndhatA hai| anAdi kAla se (bahulatA se) jIvoM ke karma bandhana kA isa prakAra kA krama cala rahA hai| isalie usakA saMsAra paribhramaNa cAlU hI hai| isameM sabase pahalI galatI to hamArI gaphalata (asAvadhAnI) hai| arthAt hamane jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya ke AvaraNa ko dUra nahIM kiyA, isalie darzana moha ke zaktizAlI DAkU to AyeMge hii| asAvadhAnI meM hI DAkUoM kA jora bar3hatA hai| jaise makAna kA dvAra khulA hove to cora AyeMge hii| darzana mohanIya ke tInoM bhedoM meM bhI mithyAtva mohanIya mukhya hone se vaha hI aayegaa| mithyAtva ke kSayopazama se usako anya dharmoM para dRr3ha zraddhA hotI hai| jaise hAlAhAlIna kuMbhakArIna ko AjIvikamata para dRr3ha zraddhA (advimiMjapemANurAgaratte) thI mithyAtva hone se jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya ke kSayopazama se jJAna bar3hane para bhI vaha pIliye ke rogI kI taraha hotA hai| A~kha ke aujAra kI zakti teja hone para bhI viparIta dekhatA hai| arthAt mithyAtva ke udaya prApta meM bhI jJAnAvaraNIya Adi ke kSayopazama se jJAna Adi bar3ha sakatA hai| kahaM NaM bhaMte! Neraie aTTha kammapagaDIo baMdhai? goyamA! evaM ceva, evaM jAva vemaannie| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika ATha karmaprakRtiyoM ko kisa prakAra bAMdhatA hai ? uttara - he gautama! isI prakAra nairayika ATha karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta samajhanA caahie| kahaNNaM bhaMte! jIvA aTTha kammapagaDIo baMdhati? goyamA! evaM ceva, evaM jAva vemaanniyaa||599|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bahuta se jIva ATha karma prakRtiyA~ kisa prakAra bAMdhate haiM? uttara- he gautama! pUrvavat jAnanA caahiye| isI prakAra yAvat bahuta-se vaimAnikoM taka samajhanA caahie| vivecana - prastuta sUtra meM jIva kisa prakAra ina karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| jJAnAvaraNIya karma ke udaya se darzanAvaraNIya karma kA udaya hotA hai| yahA~ para darzanamohanIya meM mithyAtva mohanIya kA hI grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki anAdi mithyAtvI ke zeSa do bheda nahIM hote haiN| darzana mohanIya kA hI avizuddha rUpa mithyAtva mohanIya kahA jAtA hai| darzanAvaraNIya karma ke udaya se darzana mohanIya karma kA udaya hotA hai| darzana mohanIya karma ke udaya se mithyAtva kA udaya hotA hai aura mithyAtva ke udaya se jIva ATha karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai| bahudhA aisA hotA hai isa For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - tRtIya dvAra 49 kAraNa yaha niyama batAyA gayA hai| vaise samyagdRSTi bhI ATha karma bAMdhatA hai usake mithyAtva kA udaya nahIM hotA hai| sUkSma saMparAya Adi guNasthAna vAle ATha karma bhI nahIM bAMdhate haiN| tAtparya yaha hai ki pUrva karma ke pariNAma se uttara karma utpanna hotA hai jaise bIja se aMkura aura aMkura se patra aadi| kahA hai - jIva pariNAma heU, kammattA poggalA prinnmNti| puggala kamma nimittaM, jIvo vi taheva prinnmi|| . arthAt - jIva ke pariNAma se pudgala karma rUpa se pariNata hote haiM aura karma pudgaloM ke kAraNa jIva kA vaisA pariNAma hotA hai| . tRtIya dvAra karma baMdha ke kAraNa jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM kaihiM ThANehiM baMdhai? . goyamA! dohiM ThANehi, taMjahA - rAgeNa ya doseNa y| rAge duvihe pnnnntte| taMjahA-mAyA ya lobhe yA dose davihe pnnnntte| taMjahA - kohe ya mANe ya, icceehiM cauhiM ThANehiM viraovaggahiehiM evaM khalu jIve NANAvaraNija kammaM baMdhai, evaM Neraie jAva vemaannie| kaThina zabdArtha - viraovaggahiehi - vIryopagRhitaiH-vIrya se upgRhit-upsthit| vIryAntarAya karma ke kSayopazama se kRta yogoM ke upagraha se| vIrya hetu (kAraNa) hai aura yoga kArya hai| yahA~ para karaNa vIrya kI apekSA kathana hai| caudahaveM guNasthAna meM labdhi vIrya hone se yogoM kI pravRtti nahIM hotI hai| - bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva kitane sthAnoM se jJAnAvaraNIya karma bAMdhatA hai? uttara - he gautama! jIva do sthAnoM se jJAnAvaraNIya karma bAMdhatA hai yathA - rAga se aura dveSa se| rAga do prakAra kA kahA hai, yathA - mAyA aura lobh| dveSa bhI do prakAra kA kahA gayA hai, yathA - krodha aura maan| isa prakAra jIva vIrya se upArjita cAra sthAnoM se jIva jJAnAvaraNIya karma bAMdhatA hai| nairayika se lekara vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM jIva kina-kina kAraNoM se karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai ? isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| jIva rAga aura dveSa ina do sthAnoM se jJAnAvaraNIya Adi karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai| mAyA aura lobha rAga rUpa haiM tathA krodha aura mAna dveSa rUpa haiN| isa prakAra vIrya (zakti) se upArjita cAra kAraNoM se jIva ATha karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai| ATha karma bAMdhane ke ye sAmAnya kAraNa yahA~ batAye gaye haiN| bhagavatI sUtra zataka 8 uddezaka 9 meM ATha karmoM ke bandha ke alaga-alaga kAraNa batAye haiN| jijJAsuoM ko vahAM dekhanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 prajJApanA sUtra jIvA NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM kaihiM ThANehiM baMdhaMti ? goyamA ! dohiM ThANehiM evaM ceva / evaM NeraiyA jAva vemANiyA / evaM daMsaNAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM, evaM ee egattapohattiyA solasa daMDagA // 600 // bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! bahuta jIva kitane sthAnoM (kAraNoM) se jJAnAvaraNIya karma bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! bahuta jIva pUrvokta do kAraNoM se jJAnAvaraNIya karma bAMdhate haiM / isI prakAra bahuta se nairayikoM se lekara yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahie| darzanAvaraNIya se lekara yAvat antarAyakarma taka karmabandha ke ye hI kAraNa samajhane caahie| isa prakAra ekatva - ekavacana aura bahutva - bahuvacana kI vivakSA se ye solaha daNDaka hote haiM tathA una do ke bhI pUrvavat cAra prakAra samajhane caahie| cauthA dvAra vedana kI jAne vAlI karma prakRtiyoM kI gaNanA jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM veei ? goyamA ! atthegaie veei, atthegaie No veei / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA hai ? uttara - he gautama! koI jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA hai aura koI jIva vedana nahIM karatA hai| iNaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM veei ? goyamA ! NiyamA veei / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA nairayika jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA hai ? uttara - he gautama! nairayika jJAnAvaraNIya karma kA niyama se vedana karatA hai| evaM jAva vemANie, NavaraM maNUse jahA jIve / bhAvArtha - asurakumAra se lekara yAvat vaimAnika paryanta isI prakAra jAnanA cAhie, kintu manuSya ke viSaya meM jIva ke samAna samajhanA caahie| vivecana - jisa jIva ne ghAtI karmoM kA kSaya kara diyA hai vaha jJAnAvaraNIya karma nahIM vedatA, zeSa sabhI jIva jJAnAvaraNIya karma vedate haiN| jIvA NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM vedeMti ? goyamA! evaM caiv| For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - pAMcavAM dvAra bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA bahuta jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana-anubhava karate haiM ? uttara - he gautama! pUrvavat sabhI kathana jAnanA caahie| evaM jAva vemaanniyaa| bhAvArtha - isI prakAra bahuta se nairayikoM se lekara yAvat vaimAnikoM taka kahanA caahie| evaM jahA NANAvaraNijjaM tahA daMsaNAvaraNija mohaNijjaM aMtarAiyaM ca, bhAvArtha - jisa prakAra jJAnAvaraNIya ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAyakarma ke vedana ke viSaya meM samajhanA caahie| veyaNijjAuyaNAmagoyAiM evaM ceva, NavaraM maNase viNiyamA veeDa, bhAvArtha - vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma ke jIva dvArA vedana ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA cAhie, kintu vizeSatA yaha hai ki manuSya ina cAroM karmoM kA vedana niyama se karatA hai| evaM ee egattapohattiyA solasa dNddgaa||601|| . bhAvArtha - isa prakAra eka vacana aura bahuvacana kI apekSA se ye solaha daNDaka hote haiN| vivecana - jJAnAvaraNIya karma kI taraha darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya karma vedane kA kaha denA caahie| vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra karma jIva vedatA bhI hai aura nahIM bhI vedatA hai| siddhAtmAoM ne ina cAroM aghAtI karmoM kA kSaya kara diyA hai isalie ye ina karmoM ko nahIM vedte| zeSa sabhI jIva niyama pUrvaka ina cAroM karmoM ko vedate haiN| - pAMcavAM dvAra ... kisa karma prakRti kA kitane prakAra kA vipAka hai? NANAvaraNijassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM baddhassa puTThassa baddhaphAsapuTThassa saMciyassa ciyassa uvaciyassa AvAgapattassa vivAgapattassa phalapattassa udayapattassa jIveNaM kaDassa jIveNaM Nivvattiyassa jIveNaM pariNAmiyassa sayaM vA udiNNassa pareNa vA udIriyassa tadubhaeNa vA udIrijamANassa gaI pappa ThiiM pappa bhavaM pappa poggalapariNAma pappa kaivihe aNubhAve paNNatte? / goyamA! NANAvaraNijassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAma pappa dasavihe aNubhAve pnnnntte| taMjahA - soyAvaraNe 1, soyaviNNANAvaraNe 2, NettAvaraNe 3, NettaviNNANAvaraNe 4, ghANAvaraNe 5, ghANaviNNANAvaraNe 6, rasAvaraNe 7, rasaviNNANAvaraNe 8, phAsAvaraNe 9, phAsaviNNANAvaraNe 10, jaM veei poggalaM For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM, tesiM vA udaeNaM jANivvaM Na jANai, jANiukAme vi Na jANai, jANittA vi Na jANar3a, ucchaNNaNANI yAvi bhavai NANAvaraNijjassa kammassa udaeNaM, esa NaM goyamA ! NANAvaraNijne kamme, esa NaM goyamA ! NANAvaraNijjassa kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAmaM pappa dasavihe aNubhAve paNNatte // 602 // prajJApanA sUtra kaThina zabdArtha - baddhassa baddha-bAMdhe hue arthAt karma rUpa meM pariNata kiye hue, puTThassa spRSTa- Atma pradeza ke sAtha saMbaMdha ko prApta, baddhaphAsapuTussa - baddhasparzaspRSTasya punaH gADha rUpa se baddha aura atyaMta sparza se spRSTa arthAt AveSTana pariveSTana rUpa se atyaMta gADha baMdhe hue, saMciyaMssa - saMcitasya-abAdhAkAla ko chor3akara bAda ke kAla meM vedana ke yogya rUpa meM niSeka-racanA ko prApta hue, ciyassa - citasya- jo caya ko prApta huA hai - arthAt uttarottara sthiti meM pradeza kI hAni aura rasa kI vRddhi se avasthita, uvaciyassa upacitasya samAna jAti kI anya prakRtiyoM ke dalikoM meM saMkramaNa karake upacaya ko prApta, AvAgapattassa ApAka prAptasya kucha vipAkAvasthA ke abhimukha bane hue, vivAgapattassa - vipAkaprAptasya - viziSTa vipAkAvasthA ko prApta, phalapattassa - phalaprAptasyaphala dene ko abhimukha bane hue, udayapattassa udayaprApta- jo sAmagrIvazAt udaya ko prApta hai, (karma bandhana se baddha jIva ke dvArA upArjita / ) - - - bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva ke dvArA baddha, spRSTa, baddha aura spRSTa kiye hue, saMcita, cita aura upacita kiye hue, kucha vipAka ko prApta, viziSTa vipAka ko prApta, phala ko prApta, udaya ko prApta, jIva ke dvArA kRta, jIva ke dvArA nirvartita- sAmAnya rUpa se kiye hue jIva ke dvArA pariNAmita, svayaM ke dvArA udIrNa udaya ko prApta, dUsare ke dvArA udIrita yA sva aura para ke nimitta se udIraNA ko prApta, jJAnAvaraNIya karma kA, gati ko prApta karake, sthiti ko prApta karake, bhava ko, pudgala ko tathA pudgala pariNAma ko prApta karake kitane prakAra kA anubhAva (vipAka) phala kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala pariNAma ko prApta jJAnAvaraNIya karma kA dasa prakAra kA anubhAva kahA gayA hai jo isa prakAra hai- 1. zrotrAvaraNa 2. zrotravijJAnAvaraNa 3. netrAvaraNa 4. netravijJAnAvaraNa 5. ghrANAvaraNa 6. ghrANavijJAnAvaraNa 7. rasAvaraNa 8. rasavijJAnAvaraNa 9. sparzAvaraNa aura 10. sprshvijnyaanaavrnn| jisa pudgala ko athavA jina pudgaloM ko yA pudgala - pariNAma ko athavA vistrasA-svabhAva se pudgaloM ke pariNAma ko vedatA hai, unake udaya se jAnane yogya ko nahIM jAnatA, jAnane kI icchA vAlA hokara bhI nahIM jAnatA, jAnakara bhI nahIM jAnatA athavA jJAnAvaraNIya karma ke udaya se AcchAdita jJAna For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - pAMcavAM dvAra vAlA hotA hai| he gautama! yaha jJAnAvaraNIyakarma hai| he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala pariNAma ko prApta karake jJAnAvaraNIyakarma kA dasa prakAra kA yaha anubhAva kahA gayA hai| vivecana - jJAnAvaraNIya karma jIva dvArA kisa prakAra bAMdhA huA hai isakA prastuta sUtra meM kathana kiyA gayA hai| jJAnAvaraNIya karma kA vipAka (phala-anubhAva) dasa prakAra kA batAyA gayA hai| parantu isameM avadhi, manaHparyava aise bheda nihita kiye gaye haiM kyoMki prAyaH karake adhika jIvoM meM avadhi Adi to hotI hI nahIM hai kevalajJAna kA to prAyaH abhAva hI rahatA hai ataH jJAnAvaraNIya ke vedana meM jIvoM ko avadhi Adi kI vaisI AkAMkSA (cAhanA) kama hI rahatI hai kintu indriyoM ke abhAva aura indriyoM ke vijJAna meM ve jJAnAvaraNa kA anubhava karate haiN| isalie mukhya vRtti (dRSTi) se indriya aura indriya vijJAna ko hI vipAka anubhava kA kAraNa batAyA gayA hai| vaise jJAnAvaraNIya ke bhedoM meM avadhi, manaHparyava jJAnAvaraNIya Adi bheda bhI kiye hI haiN| ata: gauNa vRtti se to avadhi jJAnAvaraNa Adi ko bhI jJAnAvaraNIya ke vipAka meM batA diyA gayA hai, aisA samajhanA caahie| jIveNa kaDassa - karma baMdhana se baMdhe hue jIva dvArA kRta-kiyA huaa| jIva upayoga svabhAva vAlA hai isalie vaha rAgAdi pariNati vAlA hotA hai| rAgAdi pariNAma vAlA hokara vaha karma karatA hai aura vaha rAgAdi pariNAma karma baMdhana se baMdhe hue jIva ke hI hotA hai, karma baMdhana se mukta siddha jIva ke nhiiN| ataH jIva ke dvArA kRta kA Azaya hai karma baMdhana se baddha jIva ke dvArA upArjita (kiyA huaa)| kahA bhI hai - "jIvastu karma bandhana-baddho, vIrasya bhagavataH krtaa| santatyA'nAdyaM ca tadiSTaM karmAtmanaH krtuH||" __ arthAt - karma bandhana se baddha jIva hI karma kA kartA hai| pravAha kI apekSA se karma bandhana anAdi hai| anAdikAlika karma bandhana baddha jIva hI karmoM kA kartA hai aisA bhagavAn mahAvIra svAmI ko iSTa hai| - jIveNaM Nivyattiyassa - jIva ke dvArA nirvrtit-nisspaadit| karma baMdhana ke samaya jIva sarvaprathama karma vargaNA ke sAmAnya pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai usa samaya jJAnAvaraNIya Adi bheda nahIM hotaa| tatpazcAta anAbhoga vIrya se usI karma bandhana ke samaya jJAnAvaraNIya Adi vizeSa rUpa se vyavasthita karatA hai jaise AhAra ko rasAdi rUpa meM pariNata kiyA jAtA hai isI prakAra sAdhAraNa karma vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake jJAnAvaraNIya Adi rUpa meM pariNata karanA 'nirvartana' kahalAtA hai| .. jIveNa pariNAmiyassa - jIva ke dvArA pariNAmita arthAt pradveSa aura nijhava Adi rUpa karma bandhana ke vizeSa hetuoM se uttarottara pariNAma ko prApta kiyA huaa| sayaM vA udiNNassa - svayaM vipAka ko prApta hue hone se dUsaroM kI apekSA binA udaya meM Aye hue| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pareNa vA udIriyalsa - anya nimitta se udaya meM Aye hue| tadubhaeNa vA udIrijjamANassa - svataH aura anya nimitta se ubhaya rUpa udaya meM Aye hue / gaI pappa - gati ko prApta karake / karma kA vipAka gati kI apekSA hotA hai| jaise naraka gati ko prApta karake asAtA vedanIya tIvra vipAka vAlA hotA hai / asAtA vedanIya karma kA udaya nairayikoM ke jitanA tIvra hotA hai utanA tIvra tiryaMca Adi ko nahIM hotA hai| ThijhaM pappa sthiti ko prApta karake arthAt sarvotkRSTa sthiti ko prApta karake azubha karma mithyAtva ke samAna tIvra vipAka vAlA hotA hai / bhavaM pappa bhava ko prApta karake arthAt bhava vizeSa ko prApta karake koI karma apanA vipAka batAne meM samartha hotA hai jaise ki nidrA manuSya bhava yA tiryaMca bhava ko prApta vipAka batAtI hai| - prajJApanA sUtra ye saba svataH udaya ke kAraNa batAye haiM kyoMki jJAnAvaraNIya Adi karma usa usa gati, sthiti aura bhava ko prApta karake svayaM udaya meM AtA hai| aba karma kA para nimitta kI apekSA se udaya batAte haiM poggalaM pappaM- pudgala ko prApta karake arthAt kASTha, DhelA aura talavAra Adi ke yoga se karma kA udaya hotA hai yAnI kisI ke dvArA phaiMke hue kASTha, DhelA aura talavAra Adi pudgaloM ko prApta karake asAtAvedanIya aura krodha Adi kA udaya hotA hai / - arthAt koI karma pudgala pariNAma ajIrNa pariNAma kI apekSA asAtA poggala pariNAmaM pappa - pudgala pariNAma ko prApta karake kI apekSA vipAka ko prApta hote haiM jaise khAye hue AhAra ke vedanIya aura madirA pAna ke kAraNa jJAnAvaraNIya karma vipAka ko prApta hotA hai / indriya AvaraNa aura indriya vijJAna AvaraNa kA artha aura ina meM paraspara sAhacarya - 1. indriya AvaraNa - zabdAdi viSayoM ko dekhane va sunane Adi meM kamI honA / 2. vijJAna AvaraNa spaSTa dekha sunakara bhI viSaya kA barAbara jJAna (anubhava) nahIM karanA athavA saMdigdha anubhava karanA athavA eka sAtha aneka rUpa Adi viSayoM ko spaSTa nahIM samajhanA vijJAna kA AvaraNa hai| - jJAnAvaraNIya karma kA vipAka zrotrAvaraNa Adi dasa prakAra kA kahA gayA hai 1. zrotrAvaraNazrotrendriya (kAna) viSayaka labdhi (kSayopazama) kA AvaraNa honA arthAt kAna ke milane para bhI sunane kI zakti naSTa ho jAnA yA manda ho jaanaa| 2. zrotra vijJAnAvaraNa - zrotrendriya ke upayoga kA AvaraNa honA arthAt kAnoM se sunane para bhI usakA artha nahIM smjhnaa| * For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - pAMcavAM dvAra 'zrotra' se zrotrendriya viSayaka kSayopazama (labdhi) kA grahaNa kiyA gayA hai| 'zrotra vijJAna' se 'zrotrendriya kA upayoga' grahaNa kiyA gayA hai| inakA AvaraNa 'zrotrAvaraNa' aura 'zrotra vijJAnAvaraNa' hai| isI taraha 3. netrAvaraNa 4. netravijJAnAvaraNa 5. ghrANAvaraNa 6. ghrANavijJAnAvaraNa 7. rasAvaraNa 8. rasavijJAnAvaraNa 9. sparzAvaraNa 10. sparzavijJAnAvaraNa ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| netrAvaraNa - jaise motiyAbinda, kAlApAnI Adi hone se nahIM dikhnaa| netravijJAnAvaraNa - dikhatA to barAbara hai parantu pahicAna barAbara nahIM hotI jaise sAmAnya vyakti evaM catura vyakti donoM ke dvArA dhUrta ko dekhane para vaha catura vyakti usakI zakla, hAvabhAva Adi se pahicAna letA hai| sparzanAvaraNa - sparza zakti kI mandatA honA yA sparza kA anubhava hI nahIM honaa| jaise pUre zarIra meM lakavA ho jAve to sparza kA anubhava hI nahIM hotA hai| yahA~ sparzanendriya nahIM honA aisA artha nahIM karanA kyoMki sabhI jIvoM (chadmasthoM) meM sparzanendriya to hotI hI hai| sparzanendriya kA AvaraNa kaise samajhanA - sparzanendriya kA AvaraNa aparyApta kI apekSA saMbhava hotA hai| jaba sparza indriya kI paryApti pUrNa nahIM huI hotI hai| isake sivAya jisake sparzanendriya barAbara kAma karane meM sakSama na ho athavA lakavA (pakSAghAta) Adi rogoM ke kAraNa se usakA sparza bAdhita ho taba sparzana indriya kA AvaraNa saMbhava ho sakatA hai| sparzavijJAnAvaraNa - sparza kA anubhava hone para bhI jJAna kI mandatA se usakA mAlUma nahIM pddnaa| sArAMza - sparzAvaraNa meM sAmAnya anubhava kA nahIM honaa| sparza vijJAnAvaraNa meM vizeSa anubhava kA nahIM honA samajhanA caahie| khIMcana ke kisI bhAI ko mAmA-bhAnajA meM mAlUma nahIM pdd'taa| isI taraha garma, ThaNDA, sparza kA mAlUma nahIM honA sparzanAvaraNa hai| mAlUma hone para bhI jJAna nahIM honaa| nigoda jIvoM meM sparzAvaraNa aura sparzavijJAnAvaraNa hai tathA indriyoM kA kSayopazama bhI hai ata: inameM se eka meM vizeSa anubhava nahIM honA, eka meM kama anubhava kA bhI nahIM honA jaise eka hI dUrabIna se dekhane para bhI vijJAna meM pharka hotA hai kyoMki vaha matijJAna kA viSaya hai| indriyA~ sAdhana hai aura indriyoM se hone vAlA viSaya kA bodha, jJAna (vijJAna) hai| indriyoM ke AvaraNa kA kSayopazama hone se zabda Adi viSayoM kA grahaNa to barAbara ho jAtA hai, parantu jJAna para AvaraNa hone se jIva unako barAbara samajha nahIM pAtA hai| ataH indriya prApti ke sAtha vijJAna kA kSayopazama bhI Avazyaka hai| For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 prajJApanA sUtra +FEMMMMMMMMMMMMMM Yang darisaNAvaraNijassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAma pappa kaivihe aNubhAve paNNatte? goyamA! darisaNAvaraNijassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAma pappa Navavihe aNubhAve pnnnntte| taMjahA - NihA 1, NihANiddA 2, payalA 3, payalApayalA 4, thINaddhI 5 , cakkhudaMsaNAvaraNe 6, acakkhudaMsaNAvaraNe 7, ohidaMsaNAvaraNe 8, kevala-dasaNAvaraNe 9, jaM veei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAma tesiM vA udaeNaM pAsiyavvaM Na pAsai pAsiukAme viNa pAsai, pAsittA vi Na pAsai, ucchaNNadaMsaNI yAvi bhavai darisaNAvaraNijjassa kammassa udaeNaM, esa NaM goyamA! darisaNAvaraNije kamme, esa NaM goyamA! darisaNAvaraNijjassa kammassa jIveNaM baddhassa jIva poggalapariNAmaM pappa Navavihe aNubhAve pnnnntte||603|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala pariNAma ko prApta karake darzanAvaraNIya karma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala pariNAma ko prApta karake darzanAvaraNIya karma kA nau prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| vaha isa prakAra haiM - 1. nidrA 2. nidrA-nidrA 3. pracalA 4. pracalA-pracalA tathA 5. styAnarddhi evaM 6. cakSudarzanAvaraNa 7. acakSudarzanAvaraNa 8. avadhidarzanAvaraNa aura 9. kevldrshnaavrnn| jisa pudgala ko yA jina pudgaloM ko athavA pudgala pariNAma ko yA vitrasA-svabhAva se pudgaloM ke pariNAma ko vedatA hai, athavA unake udaya se dekhane yogya ko nahIM dekhatA, dekhanA cAhate hue bhI nahIM dekhatA, dekhakara bhI nahIM dekhtaa| darzanAvaraNIya karma ke udaya se AcchAdita darzana vAlA bhI ho jAtA hai| he gautama! yaha darzanAvaraNIya karma haiN| he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala pariNAma ko pAkara darzanAvaraNIya karma kA nau prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| . vivecana - darzanAvaraNIya karma kA vipAka nau prakAra kA kahA gayA hai jo isa prakAra hai - 1. nidrA - jisa nidrA se saralatA pUrvaka jAgA jA ske| 2. nidrA-nidrA - jo nidrA bar3I kaThinAI se bhaMga ho, aisI gAr3hI nIMda ko nidrA-nidrA kahate haiN| 3. pracalA - baiThe-baiThe yA khar3e-khar3e Ane vAlI nidrA 'pracalA' kahalAtI hai| * pAThAntara-thINagiddhI For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada prathama uddezaka- pAMcavAM dvAra 4. pracalApracalA - calate phirate Ane vAlI nidrA 'pracalApracalA ' hai / 5. styAnaddhi - atyaMta saMkliSTa karma paramANuoM ke vedana se Ane vAlI nidrA styAnarddhi hai| isa mahAnidrA meM jIva aneka guNI adhika zakti vAlA ho kara prAyaH dina meM soce hue asAdhAraNa kArya ko rAtri meM kara DAlatA hai + | 6. cakSudarzanAvaraNa - cakSu-netra ke dvArA hone vAle darzana - sAmAnya upayoga kA AvRtta ho jAnA cakSu darzanAvaraNa hai| 7. acakSudarzanAvaraNa netra ke alAvA zeSa indriyoM se hone vAle sAmAnya upayoga kA AvRtta honA / 8. avadhidarzanAvaraNa- avadhidarzana kA AvRtta honA / 9. kevaladarzanAvaraNa - kevaladarzana kA AvRtta honA / darzanAvaraNIya karma kA svataH aura parataH udaya hotA hai| mUla pATha meM Aye zabdoM kA bhAvArtha isa prakAra hai veei poggalaM - jina komala zayyA Adi pudgala ko vedatA hai athavA puggale vA jina komala zayyA Adi bahuta pudgaloM ko vedatA hai poggala pariNAmaM vA bhaiMsa ke dahI Adi khAye hue AhAra ke pariNAma rUpa pudgala pariNAma ko vedatA hai vIsasA vA poggalANa pariNAmaM athavA vistrasA-svabhAva janya pudgaloM ke pariNAma rUpa varSARtu meM bAdala yukta AkAza athavA dhArA baMdha vRSTipAta ko vedatA hai usase nidrA Adi ke udaya kI apekSA darzana pariNAma kA upaghAta hone se parataH udaya kahA hai| svataH udaya meM darzanAva NIya karma pudgaloM ke udaya se pariNati kA vighAta hone se dekhane yogya vastu ko dekhatA nahIM tathA darzana pariNAma se pariNamana kI icchA vAlA hote hue bhI yAnI dekhane kI icchA vAlA hote hue bhI janmAndhatA Adi se darzana pariNAma kA upaghAta hone se dekha nahIM sakatA hai| pUrva meM dekha kara bhI darzanAvaraNIya karma padgaloM ke udaya se bAda meM dekhatA nahIM aura to kyA darzanAvaraNIya karma ke udaya se jIva AcchAdita darzana vAlA bhI hotA hai / arthAt AvaraNa kI jitanI zakti hotI hai tadanusAra pracchAdita (DhakA huA) darzana vAlA bhI hotA hai| yaha darzanAvaraNIya karma hai| sAyAveyaNijassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM baddhassa jAva poggalapariNAmaM pappa kaivihe aNubhAve paNNatte ? * goyamA ! sAyAveyaNijjassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva aTThavihe aNubhAve paNNatte / taMjahA - maNuNNA sahA 1, maNuNNA rUvA 2, maNuNNA gaMdhA 3, maNuNNA + isakA vistRta varNana zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha byAvara dvArA prakAzita ThANAGga sUtra navaveM ThANe meM kiyA gayA hai| vizeSa jijJAsuoM ko vahAM para dekhanA caahie| ke - 57 ********** For Personal & Private Use Only 1 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 **klokk prajJApanA sUtra rasA 4, maNuNNA phAsA 5, maNosuhayA 6, vayasuhayA 7, kAyasuhayA 8, jaM veei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM tesiM vA udaeNaM sAyAveyaNijaM kammaM veei, esa NaM goyamA ! sAyAveyaNijje kamme, esa NaM goyamA! sAyAvethaNijjassa jAva aTThavihe aNubhAve paNNatte / kaThina zabdArtha - maNuNNA manojJa, maNosuhayA vayasuhayA - vAk sukhatA - vacana saMbaMdhI sukha, kAyasuhayA manaH sukhatA arthAt mana prasanna rahanA, kAya sukhatA - zarIra kA svastha evaM sukhI honA / - - bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala pariNAma ko pAkara sAtAvedanIya karma kA anubhAva kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jIva ke dvArA baddha sAtAvedanIyakarma kA yAvat ATha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai / vaha isa prakAra hai- 1. manojJa zabda 2. manojJa rUpa 3. manojJa gandha 4. manojJa rasa 5. manojJa sparza 6. manaHsukhatA - mana kA prasanna rahanA 7. vAk sukhatA - vacana saMbaMdhI sukha aura 8. kAyasukhatA - zarIra kA svastha aura sukhI honaa| jisa pudgala kA athavA pudgaloM kA athavA pudgala pariNAma kA yA vissA - svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, athavA unake udaya se sAtAvedanIya karma ko vedA jAtA / he gautama! yaha sAtAvedanIya karma hai aura he gautama! jIva ke dvArA baddha sAtAvedanIyakarma kA yAvat ATha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| vivecana - sAtAvedanIya kA ATha prakAra kA vipAka kahA gayA hai vaha isa prakAra hai ooooooook - 1. manojJa zabda - bAMsurI, vINA Adi bAhara se Ate zabda manojJa zabda hai| (yahA~ svayaM ke manojJa zabda ko grahaNa nahIM karanA kyoMki unakA samAveza vacana sukha meM hotA hai)| 2. manojJa rUpa - svayaM kA, svayaM kI strI kA aura svayaM ke citra Adi kA manojJa rUpa / 3. manojJa gaMdha - kapUra, phUla, itra Adi padArthoM kI manojJa gaMdha / 4. manojJa rasa - ikSu rasa Adi manojJa rasa / 5. manojJa sparza - zayyA Adi kA manojJa sparza / 6. manaHsukhatA - manasi sukhaM yasya tasyabhAvaH-sukhakAraka mana:-mana kA sukha / 7. vAk sukhatA - vacana kA sukha arthAt sabhI ke kAna aura mana ko harSa utpanna karane vAle vacana / 8. kAyasukhatA - zarIra kA sukha yAnI sukhI zarIra / ye ATha padArtha sAtA vedanIya ke udaya se prANiyoM ko prApta hote haiN| ataH ATha prakAra kA sAtA vedanIya kA vipAka kahA hai| yahA~ para manojJa zabda Adi ke dvArA - svayaM ko dUsaroM ke manojJa zabda Adi kA saMyoga mile For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - pAMcavAM dvAra jisase sAtA kA anubhava ho| isa prakAra manojJa zabda Adi se svayaM ko sAtA sukha kA kAraNa batAyA gayA hai aura 'maNo suhayA' Adi se svayaM ke zubha mana vacana pravartane se evaM svastha kAyA se hone vAlA sukha batAyA gayA hai| isI prakAra asAtA vedanIya ke AThoM anubhAva meM asAtA evaM duHkha kI apekSA samajhanA caahie| aba parataH sAtAvedanIya kA udaya batAte haiM - jaM veei puggalaM - jo puSpamAlA aura candana Adi ke pudgala ko vedatA hai-anubhava karatA hai, poggale vA yA mAlA aura candana Adi ke bahuta se pudgaloM ko vedatA hai| - poggala pariNAmaM vA yA deza, kAla, vaya aura avasthA ke yogya AhAra ke pariNAma rUpa pudgala pariNAma ko vedatA hai| vIsasA vA poggalANa pariNAmaM jisa kAla meM iSTa zIta aura uSNa Adi vedanA ke pratIkAra rUpa vissrasA se pudgaloM ke pariNAma ko vedatA hai jisase mana kA samAdhAna - svasthatA hone se sAtAvedanIya karma kA anubhava karatA hai| arthAt sAtA vedanIya karma kA phala sukha bhogatA hai isa prakAra para ke Azrita udaya kahA gayA hai| aba svataH udaya kahate haiM - sAtAvedanIya karma ke svataH udaya hone se kabhI-kabhI manojJa zabdAdi ke binA bhI sukha vedatA hai jaise tIrthaMkara Adi kA janma hone para nairayika jIva kucha samaya ke lie sukha kA anubhava karate haiN| asAyAveyaNijjassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM taheva pucchA uttaraM ca, NavaraM amaNuNNA saddA jAva kAyaduddyA, esa NaM goyamA! asAyAveyaNijjassa jAva aTThavi aNubhAve paNNatte // 604 // 59 - - **************** bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat asAtAvedanIya karma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? uttara - he gautama! isakA uttara bhI pUrvavat sAtAvedanIya karma sambandhI kathana ke samAna jAnanA kintu vizeSatA yaha hai ki 'manojJa' ke sthAna para 'amanojJa' tathA sukha ke sthAna para duHkha yAvat kAyA kA duHkha smjhnaa| he gautama! isa prakAra asAtAvedanIya kA anubhAva bhI ATha prakAra kA kahA gayA hai| vivecana - asAtAvedanIya karma kA vipAka ATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai1. amanojJa zabda gadhA, U~Ta aura azva Adi ke dvArA bole jAne vAle mana ko apriya lagane vAle zabda | 2. amanojJa rUpaM - apanA athavA apanI strI Adi kA amanojJa rUpa / 3. amanojJa gaMdha - baila, bhaiMsa Adi ke mRta kalevara Adi kI gaMdha / For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 prajJApanA sUtra Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Lin Lin Lin Lin Lin Lin Lin Lin Lin Lin Lin 4. amanojJa rasa - svayaM ko jisakA anubhava nahIM ho aisA duHkha dene vAle mana ko apriya lagane vAle rs| 5. amanojJa sparza - karkaza Adi amanojJa sprsh| 6. manoduHkhatA - mana saMbaMdhI duHkh| . 7. vAk duHkhatA - vacana kA duHkha, apriya vaannii| 8. kAya duHkhatA - zarIra saMbaMdhI du:kha, duHkhI shriir| ye ATha padArtha asAtA vedanIya ke udaya se prANiyoM ko prApta hote haiN| ata: ATha prakAra asAtAvedanIya kA vipAka kahA gayA hai| parataH asAtAvedanIya kA udaya isa prakAra hotA hai - viSa, zastra, kaMTaka Adi pudgala vedatA hai-anubhava karatA hai| viSa, zastra aura kaMTaka Adi bahuta se pudgaloM ko vedatA hai| apathya AhAra rUpa pudgala pariNAma ko vedatA hai| visrasA-svabhAva se akAla meM aniSTa zItoSNa Adi rUpa pudgala pariNAma ko vedatA hai jisase mana ko asamAdhAnaasvasthatA hone se asAtA vedanIya karma kA anubhava hotA hai yAnI asAtAvedanIya karma kA phala asAtA-duHkha kA anubhava karatA hai| yaha asAtAvedanIya kA parataH udaya hai kintu binA hI kisI dUsare nimitta ke asAtAvedanIya karma pudgaloM ke udaya se jo duHkha kA anubhava hotA hai vaha svataH asAtAvedanIya kA udaya hai| isa prakAra asAtAvedanIya karma kahA gayA hai| mohaNijassa NaM bhaMteM! kammassa jIveNaM baddhassa jAva kaivihe aNubhAve paNNatte? goyamA! mohaNijassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva paMcavihe aNubhAve pnnnntte| taMjahA - sammattaveyaNije, micchattaveyaNije, sammAmicchattaveyaNije, kasAyaveyaNije, nnoksaayveynnije| jaM veei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAma kA vIsasA vA poggalANaM pariNAma tesiM vA udaeNaM mohaNijaM kammaM veei, esa NaM goyamA! mohaNije kmme| esa NaM goyamA! mohaNijassa kammassa jAva paMcavihe aNubhAve pnnnntte||605|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva ke dvArA baddha yAvat .mohanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai? uttara - he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat mohanIyakarma kA pAMca prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. samyaktva-vedanIya 2. mithyAtva vedanIya 3. samyag-mithyAtva vedanIya 4. kaSAya vedanIya aura 5. no kaSAya vedniiy| jisa pudgala kA athavA pudgaloM kA yA pudgala pariNAma kA yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - pAMcavAM dvAra .' 61 kA athavA unake udaya se mohanIya karma kA vedana kiyA jAtA hai| he gautama! yaha mohanIya karma kA yAvat pAMca prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| vivecana - mohanIya karma kA vipAka pAMca prakAra kA kahA gayA hai jo isa prakAra hai - 1. samyaktva vedanIya - jo mohanIya karma samyaktva mohanIya prakRti ke rUpa meM vedana karane yogya hotA hai vaha samyaktva vedanIya hai arthAt jisakA vedana hone para prazama Adi pariNAma utpanna hotA hai vaha samyaktva vedanIya hai| 2. mithyAtva vedanIya - jo mohanIya karma mithyAtva rUpa meM vedana karane yogya hotA hai use mithyAtva vedanIya kahate haiM arthAt deva Adi meM adeva Adi buddhi honA mithyAtva vedanIya hai| 3. samyaktva-mithyAtva vedanIya - jisakA vedana hone para samyaktva aura mithyAtva rUpa mizra pariNAma utpanna hotA hai use samyaktva mithyAtva vedanIya kahate haiN| 4. kaSAya vedanIya - jo krodha Adi pariNAma kA kAraNa hai vaha kaSAya vedanIya hai| 5. nokaSAya vedanIya.- jo hAsya Adi pariNAma kA kAraNa hai vaha nokaSAya vedanIya hai| parata: mohanIya karma kA udaya isa prakAra hotA hai-jisa pudgala viSaya ko vedatA hai athavA jina pudgala viSayoM ko vedatA hai, karma pudgala vizeSa ko grahaNa karane meM samartha deza Adi ke anukUla AhAra ke pariNAma kA vedana karatA hai kyoMki AhAra ke pariNAma vizeSa se kadAcit karma pudgaloM meM vizeSatA hotI hai jaise ki brAhmI auSadhi Adi ke AhAra pariNAma se jJAnAvaraNIya pudgaloM kA viziSTa kSayopazama hotA hai| kahA bhI hai - "udayakkhaya khaovasamAvi ya jaMca kammuNo bhnniyaa| davvaM khetaM kAlaM bhAvaM bhavaM ca sNppp||" arthAt - karma kA udaya, kSaya, kSayopazama aura upazama bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ke Azrita kahe haiN| svabhAva se pudgaloM kA abhra vikAra Adi pariNAma-AkAza meM bAdaloM Adi ke vikAra ko dekhane se viveka-viraktatA utpanna hotI hai| jaise ki - AyuHzarajaladharapratimaM narANAM saMpattayaH kusumita drumasAra tulyaaH| svapnopabhogasadRzA viSayopabhogAH saMkalpamAtraramaNIyamidaM hi srvm|| manuSyoM kA AyuSya zarad Rtu ke bAdaloM ke samAna hai, sampatti puSpita-puSpa vAle vRkSa ke sAra ke samAna hai, viSayopabhoga svapna dRSTa vastuoM ke upabhoga jaise hai vastutaH isa jagat meM jo bhI ramaNIya pratIta hotA hai vaha kalpanA mAtra hI hai| prazama Adi pariNAma ke kAraNabhUta jo vistrasA pudgala pariNAma kA anubhava hotA hai usake sAmarthya se samyaktva vedanIya Adi mohanIya karma vedA jAtA hai arthAt samyaktva vedanIya Adi karma kA phala prazama Adi rUpa meM vedA jAtA hai yaha parataH mohanIya karma kA For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 prajJApanA sUtra udaya hai| jo samyaktva vedanIya Adi karma pudgaloM ke udaya se prazama Adi rUpa phala kA vedana kiyA jAtA hai, vaha svataH mohanIya karma udaya hai| Auyassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM taheva pucchA ? goyamA ! Auyassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva caDavvihe aNubhAve paNNatte / taMjahA - NeraDyAue, tiriyAue, maNuyAue, devAue, jaM veei poggalaM vA poggale vA poggala pariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM tesiM vA udaeNaM AuyaM kamma veei, esa NaM goyamA! Aue kamme, esa NaM goyamA ! Auyakammassa jAva car3avvihe aNubhAve paNNatte // 606 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat AyuSya karma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat AyuSyakarma kA cAra prakAra kA anubhAva kahA gayA hai / vaha isa prakAra hai 1. nairayikAyu 2. tiryaMcAyu 3. manuSyAyu aura 4. devAyu / jisa pudgala athavA pudgaloM kA, pudgala pariNAma kA athavA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA yA unake udaya se AyuSya karma kA vedana kiyA jAtA hai, he gautama! yaha AyuSyakarma hai| he gautama! yaha AyuSya karma kA yAvat cAra prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| vivecana - AyuSya karma kA nairayikAyuSya Adi cAra prakAra kA kahA gayA hai| AyuSya karma kA apavartana karavAne meM samartha jisa zastra Adi pudgala kA vedana kiyA jAtA hai yA bahuta se zastra Adi rUpa pudgaloM ko vedA jAtA hai| viSa mizrita anna Adi ke pariNAma rUpa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai athavA vistrasA - svabhAva se AyuSya kA apavartana karane meM samartha zIta Adi rUpa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai jisase vartamAna bhava ke AyuSya karma kA apavartana hone se nairayika Adi AyuSya karma ko vedA jAtA hai| isa prakAra parataH AyuSya karma udaya kahA gayA hai| nairayika Ayu karma Adi ke pudgaloM ke udaya se jo nairayika Ayu Adi karma kA vedana kiyA jAtA hai vaha svataH Ayu karma kA udaya hai| suhaNAmassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM pucchA ? goyamA! suhaNAmassa NaM kammassa jIve NaM cauddasaMvihe aNubhAve paNNatte / taMjahAiTThA saddA 1, iTThA rUvA 2, iTThA gaMdhA 3, iTThA rasA 4, iTThA phAsA 5, iTThA gaI 6, iTThA ThiI 7, iTThe lAvaNe 8, iTThA jasokittI 9, iTThe uTThANakammabalavIriya For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada prathama uddezaka pAMcavAM dvAra - purisakkAraparakkame 10, iTThassarayA 19, kaMtassarayA 12, piyassarayA 13, maNuNNassarayA 14, jaM veei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM tesiM vA udaeNaM suhaNAmaM kammaM veei, esa NaM goyamA ! suhaNAmakamme, esa NaM goyamA ! suhaNAmassa kampressa jAva cauddasavihe aNubhAve paNNatte / bhAvArtha - prazna he bhagavan! jIva ke dvArA baddha yAvat zubha nAmakarma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat zubha nAmakarma kA caudaha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai / yathA 1. iSTa zabda 2. iSTaM rUpa 3. iSTa gandha 4. iSTa rasa 5. iSTa sparza 6. iSTa gati 7. iSTa sthiti 8. iSTa lAvaNya 9. iSTa yazokIrti 10. iSTa utthAna karma bala vIrya puruSakAra parAkrama 11. iSTa svara 12. kAnta svara 13. priya svara aura 14. manojJa svara / jisa pudgala athavA pudgaloM kA yA pudgala pariNAma kA athavA visrasA - svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se zubhanAmakarma ko vedA jAtA hai, he gautama! yaha zubhanAmakarma hai tathA he gautama! yaha zubhanAmakarma kA yAvat caudaha prakAra anubhAva kahA gayA hai| vivecana - zubha nAma karma kA caudaha prakAra kA vipAka kahA gayA hai jo isa prakAra hai 1. iSTa zabda - apane hI manacAhe zabda iSTa zabda hai / isI prakAra 2. iSTa rUpa 3. iSTa gaMdha 4. iSTa rasa aura 5. iSTa sparza samajhanA cAhie 6. iSTa gati madonmatta hasti Adi jaisI uttama cAla 7. iSTasthiti - sahaja rUpa meM baiThane kI sthiti 8. iSTa lAvaNya kAnti vizeSa yA zArIrika saundarya 9. iSTa yaza: kIrti - parAkrama se hone vAlI khyAti ko yaza evaM dAna puNya Adi se hone vAlI khyAti ko kIrti kahate haiM 10. iSTa utthAna karma bala vIrya puruSakAra parAkrama - utthAna- zarIra kI ceSTA vizeSa, karma-bhramaNa Adi, bala zArIrika sAmarthya, vIrya - AtmA kI zakti, puruSakAra - Atmajanya svAbhimAna vizeSa parAkramaabhimAna kA kArya rUpa meM pariNata honA 11 iSTa svara- vINA Adi ke samAna vallabha svara 12. kAnta svara - manohara, sAmAnya rUpa se icchita svara 13. priya svara bAra-bAra abhilASA karane yogya svara 14. manojJa svara bhAva-prema nahIM hone para bhI apane prati prIti utpanna karane vAlA manojJa kahalAtA hai| aura isa prakAra kA svara manojJa svara kahalAtA hai / yahA~ para iSTa zabda Adi svayaM ke hI lene cAhie kyoMki nAma karma kA yahA~ vipAka batAyA hai| koI AcArya - vINA Adi vAdiMtroM se utpanna zabdoM ko iSTa zabda kahate haiM / vaha ucita nahIM lagatA hai| iSTa rasa meM nAma karma ke udaya se svayaM ke vacanoM meM aisA rasa hove kiM zrotA ko vacana kSIra madhu ke samAna madhura lagatA hai jaise kSIrAsava, madhurAsava Adi labdhi vAle / - 63 For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 prajJApanA sUtra ___iSTa svara meM to apanA svara iSTa honA tathA iSTa rasa meM apane vacanoM meM mAdhurya samajhanA jaise Amra Adi vanaspati meM madhura rasa hotA hai| vINA Adi zubha pudgala yA pudgaloM kA vedana kiyA jAtA hai jaise vINA ke saMbaMdha se iSTa zabda, pIThI ke saMbaMdha se iSTa rUpa, sugaMdhI dravya ke saMbaMdha se iSTa gaMdha, tAmbUla ke saMbaMdha se iSTa rasa, paTTarezamI vastra ke saMbaMdha se iSTa sparza, zibikA-pAlakhI ke saMbaMdha se iSTa gati, siMhAsana ke saMbaMdha ke iSTa sthiti, kuMkuma-kesara ke yoga se iSTa lAvaNya, dAna ke saMbaMdha se yaza:kIrti, rAjA ke yoga se iSTa utthAna Adi aura guTikA ke yoga se iSTa svara Adi hotA hai yA brAhmI auSadhi Adi AhAra ke pariNAma rUpa pudgala pariNAma ko vedA jAtA hai yA visrasA-svabhAva se zubha megha Adi pudgaloM ke pariNAma ko vedA jAtA hai jaise varSAkAlIna meghoM kI ghaTA dekha kara yuvatiyA~ iSTa svaragAna meM pravRtta hotI hai usake prabhAva se zubhanAmakarma kA vedana kiyA jAtA hai| yaha parataH zubhanAma kA udaya hai| zubha nAma karma ke pudgaloM ke udaya se iSTa zabda Adi zubha nAma karma kA vedana svataH zubhanAma karma kA udaya hai| duhaNAmassa NaM bhaMte! pucchA? goyamA! evaM ceva, NavaraM aNiTThA sahA jAva hINassarayA, dINassarayA, aNiTThassarayA akaMtassarayA, jaM veei sesaM taM ceva jAva caThahasavihe aNubhAve pnnnntte||607|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat azubha nAma karma kA kitane prakAra kA / anubhAva kahA gayA hai? uttara - he gautama! zubha nAma karma kI taraha azubhanAma karma kA anubhAva bhI caudaha prakAra kA kahA gayA hai, kintu itanI vizeSatA hai ki iSTa zabda Adi ke sthAna para aniSTa zabda Adi yAvat hIna svara dIna svara aniSTa svara aura akAnta svara Adi samajhanA caahiye| __ jisa pudgala Adi kA vedana kiyA jAtA hai yAvat athavA unake udaya se azubhanAmakarma ko vedA jAtA hai| zeSa saba pUrvavat yAvat azubha nAma karma kA caudaha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| - vivecana - azubha nAma karma kA vipAka caudaha prakAra kA kahA gayA hai jo isa prakAra hai 1. aniSTa zabda 2. aniSTa rUpa 3. aniSTa gaMdha 4. aniSTa rasa 5. aniSTa sparza 6. aniSTa gati 7. aniSTa sthiti 8. aniSTa lAvaNya 9. aniSTa yazaHkIrti 10. aniSTa utthAna karma, bala, vIrya, puruSakAra parAkrama 11. aniSTa svara 12. akAMta svara 13. apriya svara aura 14. amanojJa svr| azubha nAma karma kA parata: aura svata: udaya bhI zubhanAma karma ke anusAra hI samajhanA cAhiye kintu vaha zubha se viparIta azubha rUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - pAMcavAM dvAra Te Chong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong uccAgoyassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM pucchA? goyamA! uccAgoyassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva aTTavihe aNubhAve pnnnntte| taMjahA - jAivisiTTayA 1, kulavisiTThayA 2, balavisiTThayA 3, rUvavisiTThayA 4, tavavisiTThayA 5, suyavisiThThayA 6, lAbhavisiTThayA 7, issariyavisiTThayA 8, jaM veei poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAma tesiM vA udaeNaM jAva aTThavihe aNubhAve pnnnntte| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva ke dvArA baddha yAvat ucca gotra karma kA kitane prakAra kA anubhAva kahA gayA hai? uttara - he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat ucca gotra karma kA ATha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. jAti viziSTatA 2. kula viziSTatA 3. bala viziSTatA 4. rUpa viziSTatA 5. tapa viziSTatA 6. zruta viziSTatA 7. lAbha viziSTatA aura 8. aizvarya vishisstttaa| jo pudgala athavA pudgaloM kA, pudgala pariNAma kA yA visrasA - svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se ucca gotra karma ko vedA jAtA hai yAvat yaha ucca gotra karma hai, jisakA anubhAva ATha prakAra kA kahA gayA hai| ... vivecana - ucca gotra karma kA vipAka ATha prakAra kA kahA gayA hai - 1. jAti 2. kula 3. bala 4. rUpa 5. tapa 6. zruta 7. lAbha 8. aizvarya kA viziSTa honaa| jaise - rAjA Adi viziSTa puruSa ke saMyoga se nIca jAti meM janmA huA bhI jAti sampanna ke samAna lokapriya ho jAtA hai| yaha jAti viziSTatA huii| malla Adi ke saMyoga se bala viziSTatA honA yA lakar3I Adi ghumAne se zArIrika bala meM viziSTatA hotI hai| vizeSa prakAra ke uttama vastroM evaM alaMkAroM se rUpa viziSTatA hotI hai| parvata ke zikhara Adi para car3ha kara AtApanA lene vAle ko tapa viziSTatA hotI hai| manohara ekAnta pRthvI pradeza meM svAdhyAya karane vAle meM zruta kI viziSTatA hotI hai| bahumUlya uttama lakSaNa yukta ratna Adi (apanI apanI jAti meM sarvazreSTha padArthoM ko ratna kahate haiM jaise nara ratna, strI ratna, azva ratna, hastI ratna aadi| yahA~ para ratna meM ekendriya evaM paMcendriya Adi yathAyogya samajha lenA caahie|) ke yoga se lAbha viziSTatA hotI hai| dhana, svarNa Adi ke yoga se aizvarya viziSTatA hotI hai| isa prakAra ke pudgala yA pudgaloM ko vedA jAtA hai| divya phala (amara phala) Adi ke AhAra ke pariNAma rUpa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai| athavA akasmAta megha Adi ke Agamana rUpa vistrasA-svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA anubhava kiyA jAtA hai| usake prabhAva se ucca gotra karma kA phala jAti viziSTatA Adi kA vedana kiyA jAtA hai| yaha parata: ucca gotra karma kA udaya hai| ucca gotra karma ke pudgaloM ke udaya se jAti viziSTatA Adi honA svataH ucca gotra kA udaya hai| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 prajJApanA sUtra NIyAgoyassa NaM bhaMte! pucchA ? goyamA ! evaM ceva, NavaraM jAivihINayA jAva issariyavihINayA, jaM veei puggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM tesiM vA udaeNaM jAva aTThavihe aNubhAve paNNatte // 308 // - bhAvArtha prazna he bhagavan! jIva ke dvArA baddha yAvat nIcagotrakarma kA anubhAva kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! ucca gotra kI taraha hI nIcagotra kA anubhAva bhI ATha prakAra kA kahA gayA hai, kintu itanI vizeSatA hai ki jAtivihInatA yAvat aizvarya vihInatA kahanA caahie| jisa pudgala kA yA pudgaloM kA athavA pudgala pariNAma kA yA visrasA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA jo vedana kiyA jAtA hai athavA unhIM ke udaya se nIca gotra karma kA vedana kiyA jAtA hai| he gautama! yaha nIcagotrakarma hai aura usakA ATha prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| vivecana - nIca gotra karma kA vipAka ATha prakAra kA kahA gayA hai - 1. jAti 2. kula 3. bala 4. rUpa 5. tapa 6. zruta 7. lAbha aura 8. aizvarya se hIna honA / uttama jAti aura uttama kula meM utpanna - hone para bhI nIca AjIvikA karma karane se yA cAMDAla strI kA sevana karane se vaha cAMDAla ke samAna loka meM niMdanIya ho jAtA hai| yaha jAti hInatA, kula hInatA hai| sukha zayyA Adi kA yoga nahIM hone sebala hInatA hotI hai| kharAba vastra Adi ke yoga se rUpa hInatA hotI hai| pAsatthA (zithilAcArI) Adi ke saMsarga se tapovihInatA hotI hai| vikathA meM tatpara aise kusAdhuoM kI saMgati se zruta vihInatA hotI hai| deza kAla ke ayogya kharAba vyApAra se lAbha vihInatA hotI hai| kharAba grahoM aura kharAba strI ke saMbaMdha se aizvarya hInatA hotI hai| isa prakAra se bahuta se pudgaloM kA vedana kiyA jAtA hai| athavA baiMgana Adi ke AhAra ke pariNAma rUpa pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai kyoMki baiMgana khAne se khujalI hotI hai aura usameM rUpa vihInatA utpanna hotI hai| megha ke Agamana se viruddha lakSaNa rUpa visvasA pudgala pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai| usake prabhAva se nIca gotra karma vedA jAtA hai arthAt jAti Adi kI vihInatA rUpa nIca gotra karma kA phala jAti Adi vihInatA se vedA jAtA hai| yaha nIca gotra karma kA parataH udaya huA / nIca gotra karma pudgaloM ke udaya se jAti Adi hInatA kA anubhava kiyA jAtA hai| yaha nIca gotra karma kA svataH udaya hai / isa prakAra yaha nIca gotra karma hai jo ATha prakAra se vedA jAtA hai| 1 aMtarAiyassa NaM bhaMte! kammassa jIveNaM pucchA ? goyamA ! aMtarAiyassa NaM kammassa jIveNaM baddhassa jAva paMcavihe aNubhAve paNNatte / taMjahA - dANaMtarAe lAbhaMtarAe bhogaMtarAe uvabhogaMtarAe vIriyaMtarAe, jaM For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . teIsavA~ karma prakRti pada - prathama uddezaka - pAMcavAM dvAra 67 veei poggalaM vA jAva vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM vA tesi vA udaeNaM aMtarAiyaM kammaM veeDa, esa NaM goyamA! aMtarAie kamme, esa NaM goyamA! jAva paMcavihe aNubhAve pnnnntte||609|| . ||pnnnnvnnaae bhagavaIe tevIsaimassa payassa paDhamo uddesao smtto|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva ke dvArA baddha yAvat antarAyakarma kA anubhAva kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! jIva ke dvArA baddha yAvat antarAyakarma kA anubhAva pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai - 1. dAnAntarAya 2. lAbhAntarAya 3. bhogAntarAya 4. upabhogAntarAya aura 5. viiryaantraay| __ jo pudgala kA yA pudgaloM kA athavA pudgala pariNAma kA yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se antarAyakarma ko vedA jAtA hai| he gautama! yaha antarAyakarma hai| he gautama! antarAya karma kA pAMca prakAra kA anubhAva kahA gayA hai| * vivecana - antarAya karma pAMca prakAra se bhogA jAtA hai - 1. dAnAntarAya 2. lAbhAntarAya 3. bhogAntarAya 4. upabhogAntarAya aura 5. viiryaantraay| dAna dene meM antarAya-vighna rUpa karma kA honA dAnAntarAya hai| dAnAntarAya, dAnAntarAya karma kA phala hai aura lAbhAntarApa Adi, lAbhAntarAya Adi karma kA phalaM hai| viziSTa prakAra ke ratnAdi pudgala yA pudgaloM kA vedana kiyA jAtA hai| viziSTa ratna Adi pudgaloM ke saMbaMdha se usa viSaya meM hI dAnAntarAya karma kA udaya hotA hai| una ratnAdi ke lie seMdha Adi lagAne ke upakaraNa Adi ke saMbaMdha se lAbhAntarAya karma kA udaya hotA hai| uttama AhAra ke saMbaMdha se athavA amUlya vastu ke saMbaMdha se lobha ke kAraNa bhogAntarAya karma kA udaya hotA hai| isI prakAra upabhogAntarAya karma kA udaya bhI samajha lenA caahie| lakar3I Adi kI coTa se vIryAntarAya karma kA udaya hotA hai| athavA AhAra aura auSadhi Adi ke pariNAma rUpa pudgala pariNAma kA ghedana kiyA jAtA hai arthAta viziSTa prakAra ke AhAra aura auSadhi ke pariNAma se vIryAntarAya karma kA udaya hotA hai| athavA svabhAva se vicitra zIta Adi rUpa pudgaloM ke pariNAma ke vedana se bhI dAnAntarAya Adi kA udaya hotA hai| jaise ki vastra Adi dAna dene kI icchA hote hue bhI zIta Adi ko dekha kara dAnAntarAya Adi ke udaya se dAna nahIM de pAtA hai| yaha parata: dAnAntarAya Adi kA udaya hai| antarAya karma ke pudgaloM ke udaya se antarAya karma kA vedana karanA svataH antarAya karma kA udaya hai| // prajJApanA bhagavatI ke teIsaveM pada kA prathama uddezaka smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tevIsaimaM kammapagaDipayaM : bIo uddesao teIsavA~ karmaprakRtipada : dvitIya uddezaka .. prajJApanA sUtra ke teisaveM pada ke prathama uddezaka meM jJAnAvaraNIya Adi karma kA anubhAva (vipAka) kahA gayA hai| isa dUsare uddezaka meM sUtrakAra unhIM jJAnAvaraNIya Adi karma kI uttara prakRtiyoM kA kathana karate haiM jisakA prathama sUtra isa prakAra hai - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ kaiNaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo? goyamA! aTTha kammapagaDIo pnnnnttaao| taMjahA - NANAvaraNijaM jAva aNtraaiyN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! karma prakRtiyA~ kitanI kahI haiM ? uttara - he gautama! karma prakRtiyA~ ATha kahI gaI haiN| vaha isa prakAra hai - jJAnAvaraNIya yAvat antraay| vivecana - jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM ke krama kA kAraNa isa prakAra samajhA jAtA hai - jJAna va darzana jIva kA maulika lakSaNa hai| ina donoM meM bhI jJAna 'vizeSa' upayoga rUpa hone se pradhAna (prathama sthAna para) mAnA gayA hai| darzana 'sAmAnya' upayoga rUpa hone se dUsare sthAna para liyA hai| ataH ina do maulika guNoM ko AvRtta karane vAle karmoM meM pahale jJAnAvaraNIya va phira darzanAvaraNIya ko liyA hai| jJAnAvaraNIya va darzanAvaraNIya karma ke udaya se jIva ko sUkSma va sUkSma tara padArthoM kA jJAna nahIM hotA hai - (karmavAda ke siddhAnta kA na to jJAna hotA hai na hI zraddhA hotI hai) ataH sukha duHkha kA anubhava hotA hai| isa kAraNa se vedanIya karma ko tIsare sthAna para liyA gayA hai| iSTa aniSTa padArthoM ke saMyoga viyoga se sukha-duHkha hotA hai| isase ina padArthoM meM rAga dveSa kI pravRtti hotI hai| ataH rAga dveSa rUpI mohanIya karma ko cauthe sthAna para liyA gayA hai| mohanIya karma ke udaya se mUr3ha banI AtmA mahAraMbha mahAparigraha ke dvArA narakAdi gatiyoM rUpa AyuSya karma bAndhatA hai| ataH AyuSya karma ko pAMcaveM sthAna para liyA gayA hai| ___AyuSya bandha hone para usake sAtha-sAtha chaha bola-gati, jAti, sthiti, avagAhanA, anubhAga aura pradeza kA bandha bhI hotA hI hai evaM una narakAdi gati, paMcendriya Adi jAti ityAdi nAma karma kI prakRtiyoM kA avazya udaya hotA hai| ataH nAma karma ko chaThe sthAna para liyA hai| narakAdi gatiyoM meM For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 69 Ji Ying Ying Ying Ying Ying Ying Ying Ying Ying Ying Shi Xi Qi jAne para ucca nIca Adi rUpa meM evaM jAti, kula, bala Adi ke acche bure ke rUpa meM prasiddhi hotI hI hai| vaha prasiddhi gotra karma ke udaya se hotI hai| ataH gotra karma ko sAtaveM sthAna para liyA gayA hai| ucca gotra ke udaya hone para prAyaH dAna lAbhAdi meM bAdhaka karmoM kA kSayopazama hotA hai| jaba ki nIca gotra kA udaya hone para dAnAdi meM antarAya (rukAvaTa) rahatI hai| ata: gotra ke bAda antarAya karma kA sthAna 'AThavA~' liyA gayA hai| ____ isa prakAra karmoM ke anukrama kA uparyukta kAraNa hone se ghAtI aghAti karmoM ko alaga-alaga nahIM batAkara isI krama (pUrvAnupUrvI anukrama) se zAstrakAroM ne batAyA hai| NANAvaraNije NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taMjahA - AbhiNibohiyaNANAvaraNije jAva kevlnnaannaavrnnije||610|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jJAnAvaraNIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jJAnAvaraNIya karma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - Abhinibodhika jJAnAvaraNIya yAvat kevala jnyaanaavrnniiy| vivecana - prastuta sUtra meM jJAnAvaraNIya karma kI uttara prakRtiyA~ kahI gaI hai jo isa prakAra hai - 1.Abhinibodhika jJAnAvaraNIya - mana aura pAMca indriyoM ke nimitta se jIva ko jo jJAna hotA hai use Abhinibodhika jJAna kahate haiN| jo karma Abhinibodhika jJAna kA AvaraNa kare use Abhinibodhika jJAnAvaraNIya kahate haiN| 2. zruta jJAnAvaraNIya - zAstra ko dravya zruta kahate haiM aura usake sunane se jo jJAna hotA hai use bhAvazruta kahate haiN| ina donoM kA jo AvaraNa karatA hai use zruta jJAnAvaraNIya kahate haiN| 3. avadhi jJAnAvaraNIya - atIndriya arthAt indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ko rUpI padArthoM kA jo maryAdita jJAna hotA hai usako avadhijJAna kahate haiN| usa jJAna kA jo AvaraNa kare, use avadhi jJAnAvaraNIya kahate haiN| 4. manaHparyava jJAnAvaraNIya - aDhAI dvIpa meM rahe hue saMjJI paMcendriya jIvoM ke mana kI bAta jisa jJAna se jAnI jAya use manaHparyava jJAna kahate haiN| usako AvaraNa karane vAlA manaHparyava jJAnAvaraNIya kahalAtA hai| 5. kevala jJAnAvaraNIya - kevala arthAt pratipUrNa jisake samAna dUsarA koI jJAna nahIM hai arthAt lokAloka kI sampUrNa rUpI arUpI vastu ko jAnane vAlA kevalajJAna kahalAtA hai| usakA jo AvaraNa kare (Dhake) usako kevala jJAnAvaraNIya kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 prajJApanA sUtra 2 dasaNAvaraNije NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! duvihe pnnnntte| taMjahA -NihApaMcae ya daMsaNacaukkae y| NihApaMcae NaM bhaMte! kavihe paNNatte? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taMjahA - NihA jAva thINaddhI ( thiinngiddhii)| daMsaNacaukkae NaM pucchA? goyamA! caubihe pnnnntte| taMjahA-cakkhudaMsaNAvaraNije jAva kevldsnnaavrnnije||611|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! darzanAvaraNIyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai? .. uttara - he gautama! darzanAvaraNIya karma do prakAra kA kahA hai| nidrA paMcaka aura darzana ctussk| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nidrA paMcaka kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! nidrA paMcaka pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai-nidrA yAvat styAnarddhi (styaangRddhi)| bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! darzanacatuSka kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! darzana catuSka cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - cakSudarzanAvaraNIya yAvat kevldrshnaavrnniiy| vivecana - vastu ke sAmAnya dharma ko-sattA ke pratibhAsa ko darzana kahate haiN| AtmA kI darzana zakti ko Dhakane vAlA karma darzanAvaraNIya kahalAtA hai| darzanAvaraNIya karma ke do bheda kahe gaye haiM - 1. nidrA paMcaka aura 2. darzana ctussk| isa taraha darzanAvaraNIya ke kula nau bheda hote haiN| nidrA paMcaka ke bheda isa prakAra haiM - 1.nidrA - soyA huA AdamI jarA sI khaTakhaTAhaTa se yA AvAja se jAga jAtA hai usa nIMda ko 'nidrA' kahate haiN| 2. nidrA nidrA - jora se AvAja dene para yA deha hilAne se jo AdamI bar3I muzkila se jAgatA hai usakI nIMda ko 'nidrAnidrA' kahate haiN| 3. pracalA - khar3e-khar3e yA baiThe-baiThe jisako nIMda AtI hai usakI nIMda ko 'pracalA' kahate haiN| 4. pracalA pracalA - calate phirate jisako nIMda AtI hai usakI nIMda ko 'pracalA pracalA' kahate haiN| 5. styAnaddhi (styAnagRddhi) - jo dina meM soce hue kAma ko rAta me nIMda kI hAlata meM kara DAlatA hai usa nIMda ko styAnagRddhi kahate haiN| jisa karma ke udaya se aisI nIMda Ave usakA nAma For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 71 styAnagRddhi hai| jaba styAnagRddhi karma kA udaya hotA hai taba vajraRSabhanArAca saMhanana vAle jIva meM utkRSTa rUpa meM vAsudeva kA AdhA bala A jAtA hai| yadi usa samaya usa jIva kI mRtyu ho jAya aura usane yadi pahale Ayu na bAMdhI ho to naraka gati meM jAtA hai| darzana catuSka ke bheda isa prakAra haiM 1. cakSu darzanAvaraNIya - cakSu arthAt A~kha se padArthoM kA jo sAmAnya jJAna hotA hai use cakSudarzana kahate haiM, usakA AvaraNa karane vAlA cakSu darzanAvaraNIya kahalAtA hai| 2. acakSu darzanAvaraNIya - zrotra, ghrANa, rasanA, sparzana aura mana ke sambandha se zabda, gandha, rasa aura sparza kA jo sAmAnya jJAna hotA hai tathA vATe vahate Adi avasthA meM dravyendriyoM ke abhAva meM mAtra AtmA ke dvArA jo sAmAnya jJAna hotA hai, use acakSudarzana kahate haiN| usakA AvaraNa karane vAlA acakSu darzanAvaraNIya kahalAtA hai| . 3. avadhi darzanAvaraNIya - indriyoM kI sahAyatA ke binA rUpI dravya kA jo sAmAnya bodha hotA hai use avadhi darzana kahate haiN| usakA AvaraNa karane vAlA avadhi darzanAvaraNIya kahalAtA hai| 4. kevala darzanAvaraNIya - saMsAra ke sampUrNa padArthoM kA jo sAmAnya avabodha hotA hai use kevaladarzana kahate haiM, usakA AvaraNa karane vAlA kevala darzanAvaraNIya kahalAtA hai| noTa - yahA~ eka jJAtavya hai ki nidrA paMcaka prApta darzana zakti kA upaghAtaka hai, jaba ki darzana catuSka mUla se hI darzana labdhi kA ghAtaka hotA hai| veyaNije NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! duvihe pnnnntte| taMjahA - sAyAveyaNije ya asAyaveyaNije y| sAyAveyaNije NaM bhaMte! kamme pucchA? goyamA! aTThavihe pnnnntte| taMjahA - maNuNNA sahA jAva kaaysuhyaa| asAyAveyaNije NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! aTThavihe pnnnntte| taMjahA - amaNuNNA sahA jAva kaayduhyaa||612|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! vedanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - sAtAvedanIya aura asAtA vedniiy| prazna - he bhagavan! sAtAvedanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama ! sAtA vedanIya ATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - manojJa zabda yAvat kaaysukhtaa| For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 prajJApanA sUtra prazna - he bhagavan! asAtAvedanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! asAtAvedanIyakarma ATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - amanojJa zabda yAvat kaayduHkhtaa| vivecana - vedanIya karma ke do bheda haiM - sAtA vedanIya aura asAtA vedniiy| sukha kA anubhava karAne vAlA karma sAtAvedanIya kahalAtA hai aura duHkha kA anubhava karAne vAlA karma asAtAvedanIya kahalAtA hai| sAtA vedanIya ke ATha bheda isa prakAra haiM - 1. manojJa zabda 2. manojJa rUpa 3. manojJa gaMdha 4. manojJa rasa 5. manojJa sparza 6. manaHsukhatA 7. vAk sukhatA aura 8. kAya sukhtaa| isI prakAra asAtA vedanIya ke bhI amanojJa zabda Adi ATha bheda haiN| jinakA varNana prathama uddezaka meM kiyA jA cukA hai| mohaNije NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! duvihe pnnnntte| taMjahA - daMsaNamohaNije ya carittamohaNije y| dasaNamohaNije NaM bhaMte! kamme kavihe paNNatte? goyamA! tivihe pnnnntte| taMjahA - sammattaveyaNije, micchattaveyaNije, smmaamicchttveynnije| carittamohaNije NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! duvihe pnnnntte| taMjahA - kasAyaveyaNije ya, NokaMsAyaveyaNije y| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! mohanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? / uttara - he gautama! mohanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. darzanamohanIya aura 2. caaritrmohniiy| prazna - he bhagavan ! darzana mohanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! darzana mohanIya karma tIna prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. samyaktva vedanIya 2. mithyAtva vedanIya aura 3. samyag-mithyAtva vedniiy| prazna - he bhagavan ! cAritra mohanIyakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! cAritra mohanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. kaSAyavedanIya aura 2. no kssaayvedniiy| vivecana - jo karma AtmA ko mohita karatA hai arthAt bhale bure ke viveka se zUnya banA detA hai vaha mohanIya karma hai| mohanIya karma ke do bheda haiM - 1. darzana mohanIya aura 2. cAritra mohniiy| darzana mohanIya, darzana (samyaktva) kI ghAta karatA hai| darzana mohanIya ke tIna bheda isa prakAra haiM - 1. samyaktva vedanIya - jo karma tattva ruci rUpa samyaktva meM bAdhaka to na ho kintu Atma For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 1 svabhAva rUpa aupazamika aura kSAyika samyaktva nahIM hone detA, jisase sUkSma padArthoM kA svarUpa vicArane meM zaMkA utpanna ho, samyaktva meM malinatA A jAtI ho, cala, mala, agADha doSa utpanna ho jAte hoM, vaha samyaktva vedanIya hai| 73 2. mithyAtva vedanIya - jisake udaya se jIva ko tattvoM ke yathArtha svarUpa kI ruci na ho arthAt jo tattvArtha ke azraddhAna ke rUpa meM vedA jAe use mithyAtva vedanIya kahate haiN| 3. samyaktva - mithyAtva vedanIya jisa karma ke udaya se jIva ko jina praNIta tattva meM ruci yA aruci athavA zraddhA yA azraddhA na ho kara mizra sthiti rahe, use samyaktva-mithyAtva vedanIya kahate haiM / cAritra mohanIya, cAritra kI ghAta karatA hai isake do bheda haiM - 1. kaSAya vedanIya - jo karma krodha, mAna, mAyA aura lobha ke rUpa meM vedA jAtA ho, use kaSAya vedanIya kahate haiN| 2. no kaSAya vedanIya - jisakA udaya kaSAya ke sAtha hotA hai athavA jo kaSAyoM ko uttejita karane meM sahAyaka ho use no kRSAya kahate haiN| jo strIveda Adi no kaSAya ke rUpa meM vedA jAtA hai use no kaSAya vedanIya kahate haiN| kasAyaveyaNijje NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte ? goyamA! solasavihe paNNatte / taMjahA - aNaMtANubaMdhI kohe, aNaMtANubaMdhI mANe, aNaMtANubaMdhI mAyA, aNaMtANubaMdhI lobhe, apaccakkhANe kohe, evaM mANe, mAyA, lobhe, paccakkhANAvaraNe kohe, evaM mANe, mAyA, lobhe, saMjalaNe kohe, evaM mANe, mAyA, lobhe / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kaSAyavedanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! kaSAya vedanIya karma solaha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai 1. anantAnubandhI krodha 2. anantAnubandhI mAna 3. anantAnubandhI mAyA 4. anantAnubandhI lobha 5-67-8. apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha 9-10-11 - 12. pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna, mAyA tathA lobha isI prakAra 13 - 14-15-16. saMjvalana krodha, mAna, mAyA evaM lobha / vivecana - krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya haiN| anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnavaraNa aura saMjvalana ke bheda se pratyeka ke cAra-cAra bheda hote haiM isa taraha kaSAya vedanIya ke 16 bheda hote haiM / inakA svarUpa isa prakAra haiM - 1. anaMtAnubaMdhI - jisa kaSAya ke prabhAva se jIva anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai usa kaSAya ko anantAnubaMdhI kahate haiN| yaha kaSAya samyaktva kA ghAta karatA hai| / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ************ prajJApanA sUtra 2. apratyAkhyAna - jisa kaSAya ke udaya se dezavirati rUpa alpa (thor3A sA bhI ) pratyAkhyAna nahIM hotA use apratyAkhyAna kaSAya kahate haiN| isa kaSAya se zrAvaka dharma kI prApti nahIM hotii| 3. pratyAkhyAnAvaraNa - jisa kaSAya ke udaya se sarva virati rUpa pratyAkhyAna rUka jAtA hai arthAt sAdhu dharma kI prApti nahIM hotI, vaha pratyAkhyAvaraNa kaSAya hai| 4. saMjvalana - jo kaSAya parISaha aura upasarga ke A jAne para muniyoM ko bhI thor3A-sA jalAtA hai arthAt una para bhI thor3A sA asara dikhAtA hai usako saMjvalana kaSAya kahate haiN| yaha kaSAya sarvavirati rUpa sAdhu dharma meM bAdhA nahIM pahu~cAtA parantu sabase U~ce yathAkhyAta cAritra meM bAdhA pahu~cAtA hai| krodha Adi cAra kaSAya aura unakI upamAeM isa prakAra haiM - 1. anantAnubaMdhI krodha - parvata ke phaTane para jo darAra hotI hai usakA milanA (puna: eka ho jAnA) kaThina hai usI prakAra jo krodha kisI upAya se zAMta nahIM hotA vaha anantAnubaMdhI krodha hai / **************** 2. anantAnubaMdhI mAna jaise patthara kA khambhA aneka upAya karane para bhI nahIM namatA hai usI prakAra jo mAna kisI bhI upAya se dUra nahIM kiyA jA sake vaha anantAnubaMdhI mAna hai| 3. anantAnubaMdhI mAyA - jaise bAMsa kI kaThina jar3a kA Ter3hApana kisI bhI upAya se dUra nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra jo mAyA kisI bhI prakAra se dUra nahIM ho arthAt saralatA rUpa meM pariNata na ho, vaha anantAnubaMdhI mAyA hai| 4. anantAnubaMdhI lobha - jaise kiramacI raMga kisI bhI upAya se nahIM chUTatA, usI prakAra jo lobha kisI bhI upAya se dUra na ho, vaha anantAnubaMdhI lobha hai| 5. apratyAkhyAna krodha - sUkhe tAlAba Adi se miTTI ke phaTa jAne para jo darAra ho jAtI hai vaha jaba varSA hotI hai taba vApisa mila jAtI hai, usI prakAra jo krodha vizeSa parizrama se zAnta ho jAtA hai vaha apratyAkhyAna krodha hai| - 6. apratyAkhyAna mAna - jaise haDDI aneka upAyoM se namatI hai usI prakAra jo mAna aneka upAyoM ati parizramapUrvaka dUra kiyA jA sake vaha apratyAkhyAna mAna hai| 7. apratyAkhyAna mAyA - jaise meMDhe kA TeDhA sIMga aneka upAya karane para bar3I muzkila se sIdhA hotA hai usI prakAra jo mAyA atyaMta parizrama se dUra gaI jA sake, vaha apratyAkhyAna mAyA hai| 8. apratyAkhyAna lobha - jaise nagara kA kIcar3a parizrama karane para ati kaSTa pUrvaka chUTatA hai, usI prakAra jo lobha ati parizrama se kaSTa pUrvaka dUra kiyA jA sake vaha apratyAkhyAna lobha hai| 9. pratyAkhyAnAvaraNa krodha - bAlU reta meM lakIra khIMcane para kucha samaya meM havA se vaha lakIra vApisa bhara jAtI hai usI prakAra jo krodha kucha upAya se zAMta ho vaha pratyAkhyAnAvaraNa krodha hai / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 75 PER 10. pratyAkhyAnAvaraNa mAna - jaise lakar3I ko taila Adi kI mAliza se namAyA jA sakatA hai usI prakAra jo mAna thor3e upAyoM se namAyA jA sake vaha pratyAkhyAnAvaraNa mAna hai| 11. pratyAkhyAnAvaraNa mAyA - jaise calate hue baila ke mUtra kI Ter3hI lakIra ho jAtI hai| vaha sUkha jAne para pavana Adi se miTa jAtI hai| isI prakAra jo mAyA saralatA pUrvaka dUra kI jA sake, use pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kahate haiN| 12. pratyAkhyAnAvaraNa lobha - jaise gAr3I ke pahiye kA khaMjana (kITa) sAdhAraNa parizrama se chUTa jAtA hai, usI prakAra jo lobha kucha parizrama se dUra ho vaha pratyAkhyAnAvaraNa lobha hai| 13. saMjvalana krodha - pAnI meM khIMcI huI lakIra jaise khIMcane ke sAtha hI miTatI jAtI hai usI prakAra jo krodha zIghra hI zAnta ho jAya, use saMjvalana krodha kahate haiN| 14. saMjvalana mAna - jaise latA (belar3I) yA tinakA binA parizrama ke sahaja meM namAyA jA sakatA hai usI prakAra jo mAna sahaja hI chUTa jAtA hai vaha saMjvalana maanhai| 15. saMjvalana mAyA - chIle jAte hue bAMsa ke chilake kA TeDhApana binA prayatna ke sahaja hI miTa jAtA hai, usI prakAra jo mAyA binA parizrama ke zIghra hI apane Apa dUra ho jAya vaha saMjvalana mAyA hai| '. 16. saMcalana lobha - jaise haldI kA raMga sahaja hI chUTa jAtA hai usI prakAra jo lobha AsAnI se svayaM dUra ho jAya vaha saMjvalana lobha hai| noTa - yahA~ para jo anantAnubandhI Adi kaSAyoM kI (udaya) sthiti 'yAvajjIvana' Adi batAI gayI hai, vaha AgamoM meM nahIM hai| vaha karma grantha bhAga eka kI gAthA 18 meM batAI gayI hai| karma grantha ke racanAkAra zrI devendrasUrijI svayaM ise vyavahAra sthiti kahate haiN| nizcaya sthiti to antarmuhUrta kI bhI ho sakatI hai| kaSAyoM kI tIvratA utkaTatA Adi ke kAraNa antarmuhUrta Adi kI sthiti meM bhI anantAnubandhIpanA ho sakatA hai| Agama meM (bhagavatI sUtra zataka 25 uddezka 6) kaSAya kuzIla kI sthiti dezona karor3a pUrva kI batAI gayI hai| kaSAya kuzIla meM nirantara saMjvalana kaSAya kA udaya to rahatA hI hai| isa prakAra saMjvalana kaSAya kI sthiti dezona karor3a pUrva kI Agama se spaSTa ho jAtI hai| krodha Adi pratyeka kaSAyoM kI udaya sthiti to prajJApanA sUtra ke 18 veM pada meM antarmuhUrta se adhika nahIM batAI gayI hai| saMjvalana ke cAroM kaSAya milakara dezona karor3a pUrva taka raha sakate haiN| isake AdhAra se zeSa kaSAyoM ke cauka bhI milakara itane kAla taka raha jAne kI saMbhAvanA kI jAtI hai| rAgadveSa-saMjvalana aura pratyAkhyAnAvaraNIya kI hada meM hone para to sAdhupana aura zrAvakapana Tika sakatA hai| yadi rAgadveSa kI tIvratA bar3ha jAtI hai, saMjvalana Adi kI hada lAMgha jAte haiM to sAdhupana aura zrAvakapana nahIM TikatA hai| ataH rAga dveSa kaSAyoM para kAbU karane meM sAdhu zrAvakoM ko prayatnazIla rahanA caahie| isI meM unake lie hue vratoM kI ArAdhanA hai| For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 Chong prajJApanA sUtra Chong Yang Ben Zhong FEMMENTENNHKLin Lin Lin Ping He Lin Lin Lin Shu Ben PEAN NokasAyaveyaNije NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! Navavihe pnnnntte| taMjahA-itthIveyaveyaNije, purisaveyaNije, NapuMsagaveyaNije, hAse, raI, araI, bhae, soge, duguNchaa||613|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! nokaSAya-vedanIya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! nokaSAya-vedanIya karma nau prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. strIveda 2. paruSaveda 3. napaMsakaveda 4. hAsya 5. rati 6. arati 7. bhaya 8. zoka aura 9. jgpsaa| vivecana - no kaSAya-vedanIya karma nau prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. strIveda - jisa karma ke udaya se strI ko puruSa ke sAtha ramaNa karane kI (maithuna sevana karane kI) abhilASA hotI hai use 'strI veda' kahate haiN| 2. puruSaveda - jisa karma ke udaya puruSa ko strI ke sAtha ramaNa karane kI abhilASA hotI hai use 'puruSa veda' kahate haiN| . 3. napuMsaka veda - jisa karma ke udaya se napuMsaka ko strI aura puruSa donoM ke sAtha ramaNa karane kI abhilASA hotI hai use 'napuMsaka veda' kahate haiN| . 4. hAsya - jisa karma ke udaya se binA kAraNa yA kAraNa vaza haMsI Ave, use 'hAsya mohanIya' kahate haiN| 5. rati - jisa karma ke udaya se acche acche mana pasaMda sAMsArika padArthoM meM anurAga ho use 'rati mohanIya' kahate haiN| 6. arati - jisa karma ke udaya se mana nApasaMda burI cIjoM se aruci ho use 'arati mohanIya' kahate haiN| 7. bhaya - jisa karma ke udaya se kAraNa se yA binA kAraNa se mana meM bhaya paidA ho, use 'bhaya mohanIya' kahate haiN| 8. zoka - jisa karma ke udaya se iSTa vastu kA viyoga hone para mana meM zoka paidA ho use 'zoka mohanIya' kahate haiN| 9. jugupsA - jisa karma ke udaya se durgandhi yA vIbhatsa (ghRNA paidA karane vAle) padArthoM ko dekha kara ghRNA utpanna ho, use 'jugupsA mohanIya karma' kahate haiN| Aue NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! cauvihe paNNatte? taMjahA-NeraiyAue jAva devaaue||614|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! Ayukarma kitane prakAra kA kahA hai ? For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ / 77 uttara - he gautama! Ayu karma cAra prakAra kA kahA gayA hai ? vaha isa prakAra hai - narakAyu yAvat devaayu| vivecana - jisa karma ke rahate prANI jItA hai aura pUrA hone para mara jAtA hai use Ayu karma kahate haiN| athavA-jisa karma se jIva eka gati se dUrI gati meM jAtA hai vaha Ayu karma kahalAtA hai| athavA-jo karma prati samaya bhogA jAya vaha Ayu'karma hai athavA jisake udaya Ane para bhava vizeSa meM bhogane lAyaka sabhI karma apanA phala dene lagate haiM vaha Ayu karma hai| yaha karma kArAgAra ke samAna hai| jisa prakAra rAjA kI AjJA se jelakhAne meM DAlA huA puruSa vahA~ se nikalanA cAhate hue bhI niyata avadhi ke pahale vahA~ se nahIM nikala sakatA, usI prakAra Ayukarma ke kAraNa jIva niyata samaya taka apane zarIra meM baMdhA rahatA hai| avadhi pUrI hone para vaha usako chor3atA hai parantu usake pahale nhiiN| Ayu karma ke cAra bheda haiM - 1. naraka Ayu 2. tiryaMca Ayu 3. manuSya Ayu aura 4. deva aayu| NAme NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! bAyAlIsaivihe pnnnntte| taMjahA - gaiNAme 1, jAiNAme 2, sarIraNAme 3, sarIrovaMgaNAme 4, sarIrabaMdhaNaNAme 5, sarIrasaMghAyaNAme 6, saMghayaNaNAme 7, saMThANaNAme 8, vaNNaNAme 9, gaMdhaNAme 10, rasaNAme 11, phAsaNAme 12, agurulahuyaNAme 13, uvaghAyaNAme 14, parAghAyaNAme 15, ANupuvviNAme 16, ussAsaNAme 17, AyavaNAme 18, ujjoyaNAme 19, vihAyagaiNAme 20, tasaNAme 21, thAvaraNAme 22, suhumaNAme 23, bAyaraNAme 24, pajattaNAme 25, apajattaNAme 26, sAhAraNasarIraNAme 27, patteyasarIraNAme 28, thiraNAme 29, athiraNAme 30, subhaNAme 31, asubhaNAme 32, subhagaNAme 33, dubhagaNAme 34, sUsaraNAme 35, dUsaraNAme 36, AdejaNAme 37, aNAdejaNAme 38, jasokittiNAme 39, ajasokittiNAme 40, NimmANaNAme 41, titthagaraNAme 42 / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai? * uttara - he gautama ! nAmakarma bayAlIsa prakAra kA kahA hai| ve isa prakAra haiM - 1. gati nAma 2. jAti nAma 3. zarIra nAma 4. zarIrAMgopAMga nAma 5. zarIra bandhana nAma 6. zarIra saMghAta nAma 7. saMhanana nAma 8. saMsthAna nAma 9. varNa nAma 10. gandha nAma 11. rasa nAma 12. sparza nAma 13. agurulaghu nAma 14. upaghAta nAma 15. parAghAta nAma 16. AnupUrvI nAma 17. ucchvAsa nAma 18. Atapa nAma 19. udyota nAma 20. vihAyogati nAma 21. trasa nAma 22. sthAvara nAma 23. sUkSma nAma 24. bAdara nAma 25. paryApta nAma 26. aparyApta nAma 27. sAdhAraNa zarIra nAma 28. pratyeka zarIra nAma 29. sthira nAma 30. asthira For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 prajJApanA sUtra nAma 31. zubha nAma 32. azubha nAma 33. subhaga nAma 34. durbhaga nAma 35. susvara nAma 36. duHsvara nAma 37. Adeya nAma 38. anAdeya nAma 39. yaza:kIrti nAma 40. ayaza:kIrti nAma 41. nirmANa nAma aura 42. tIrthakara naam| vivecana - jisa karma ke udaya se jIva naraka, tiryaMca Adi nAmoM se pukArA jAtA hai use nAma karma kahate haiN| nAma karma citrakAra ke samAna hai| jaise citrakAra vividha vargoM se aneka prakAra ke sundara asundara rUpa banAtA hai usI prakAra nAma karma jIva ke sundara asuMdara Adi aneka rUpa karatA hai| nAma karma ke apekSA bheda se 42, 67, 93 athavA 103 bheda hote haiN| prastuta sUtra meM 42 bheda kahe gaye haiN| usakA kramazaH vivecana isa prakAra hai gaiNAme NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! cauvihe pnnnntte| taMjahA-NirayagaiNAme, tiriyagaiNAme, maNuyagaiNAme, devginnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! gatinAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! gatinAma karma cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - narakagati nAma, 2. tithaMca gati nAma 3. manuSya gati nAma aura 4. devagati naam| vivecana - jisa karma ke udaya se jIva naraka Adi gatiyoM meM jAe athavA nairayika, tiryaMca, manuSya yA deva kI paryAya prApta kare use gati nAma karma kahate haiN| cAra gatiyoM ke bheda se gatinAma karma cAra prakAra kA kahA gayA hai - 1. jisa karma ke udaya se jIva ko naraka gati mile vaha naraka gati nAma hai 2. jisa karma ke udaya se jIva ko tiryaMca gati mile use tiryaMca gatinAma kahate haiN| 3. jisa karma ke udaya se jIva ko manuSya gati mile use manuSya gati nAma karma kahate haiM aura 4. jisa karma ke udaya se jIva ko deva gati mile vaha devagati nAma karma hai| jAiNAme NaM bhaMte! kamme pucchA? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taMjahA - egidiyajAiNAme.jAva pNciNdiyjaainnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jAtinAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! jAti nAma karma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - ekendriya jAti nAma, yAvat paMcendriya jAti naam| vivecana - jisa karma ke udaya se jIva ko ekendriya Adi paryAya prApta ho, use jAti nAma karma kahate haiN| isake pAMca bheda isa prakAra haiM - For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 79 Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Te 1. ekendriya jAti nAma - jisa karma ke udaya se jIva ko ekendriya jAti mile, use ekendriya jAti nAma karma kahate haiN| 2. beindriya jAti nAma - jina jIvoM ke sparzana aura rasanA ye do indriyA~ hotI haiM ve beindriya kahalAte haiN| jaise - zaMkha, sIpa, laTa aadi| jisa karma ke udaya se jIva ko beindriya jAti mile, use beindriya jAti nAma karma kahate haiN| 3. teindriya jAti nAma - jina jIvoM ke sparzana, rasanA aura ghrANa (nAka) ye tIna indriyA~ hotI haiM unheM teindriya kahate haiN| jaise cIMTI, makor3A aadi| jisa karma ke udaya se jIva ko teindriya jAti mile, use teindriya jAti nAma karma kahate haiN| 4. caurindriya jAti nAma - jina jIvoM ke sparzana, rasanA, ghANa aura cakSu (netra) ye cAra indriyA~ hotI haiM unheM cauindriya kahate haiN| jaise - makkhI, macchara aadi| jisa karma ke udaya se jIva ko caurindriya jAti mile, use caurindriya jAti nAma karma kahate haiN| 5. paMcendriya jAti nAma karma - jisa karma ke udaya se jIva ko sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSurindriya aura zrotrendriya, ye pAMcoM indriyA~ prApta ho use paMcendriya jAti nAma karma kahate haiN| sarIraNAme NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taMjahA - orAliyasarIraNAme jAva kmmgsriirnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! zarIranAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! zarIra nAma karma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - audArika zarIra nAma karma yAvat kArmaNa zarIra nAma krm| vivecana - jo zIrNa (kSaNa kSaNa meM kSINa) hotA rahatA hai vaha zarIra kahalAtA hai| zarIroM kA janaka karma 'zarIra nAma karma' kahalAtA hai| zarIra ke pAMca bheda haiM - 1. audArika 2. vaikriya 3. AhAraka 4. taijasa aura 5. kaarmnn| zarIroM ke bheda se zarIra nAma karma ke 5 bheda haiN| sarIrovaMgaNAme NaM bhaMte! kaivihe paNNatte? goyamA! tivihe pnnnntte| taMjahA - orAliyasarIrovaMgaNAme, veuvviyasarIrovaMgaNAme, aahaargsriirovNgnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! zarIra-aMgopAMga nAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! zarIra-aMgopAMga nAma karma tIna prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. audArika zarIra-aMgopAMga 2. vaikriya zarIra-aMgopAMga aura 3. AhAraka shriir-aNgopaaNg| vivecana - jisa karma ke udaya se zarIra ke aGga, upAGga aura aMgopAGga mile, usako zarIra For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo prajJApanA sUtra aMgopAMga nAma karma kahate haiN| mastiSka Adi zarIra ke ATha aGga hote haiN| kahA bhI hai - 'sIsamuroyarapiTThI-do bAhU uruyA ya aTuMgA' arthAt sira, ura, udara, pITha, do bhujAeM aura do jAMgha, ye zarIra ke ATha aGga haiN| ina aGgoM ke aMgulI Adi avayaga upAGga kahalAte haiM aura unake bhI aMga - jaise aMguliyoM ke parva Adi aMgopAMga haiN| zarIra aMgopAMga nAma karma tIna prakAra kA kahA gayA hai kyoMki ye aMgopAMga audArika zarIra, vaikriya zarIra aura AhAraka zarIra inhIM tIna zarIroM ke hote haiN| taijasa aura kArmaNa zarIra ke nahIM hote| .. ___ aMgopAMga - aMgoM va upAMgoM kA nirmANa krnaa| jaise audArika zarIra ke aMgoM (bhujAdi) va upAMgoM (aMguliyoM) Adi ko bnaanaa| isI prakAra vaikriya va AhAraka zarIra ke bhI smjhnaa| taijas va kArmaNa zarIra ke aMgopAMga nahIM hote haiN| kyoMki jisa prakAra pAnI kA koI AkAra-Ayatana nizcita nahIM hotA, kintu pAtra ke anusAra grahaNa kara letA hai| isI prakAra tejas kArmaNa zarIra bhI jisa gati meM jitanI avagAhanA vAlA jaisA (audArikAdi) zarIra hotA hai, usI ke anurUpa AkAra grahaNa kara lete haiN| sarIrabaMdhaNaNAme NaM bhaMte! kaivihe paNNatte? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taMjahA - orAliyasarIrabaMdhaNaNAme jAva kmmgsriirbNdhnnnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! zarIrabandhana nAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! zarIra bandhana nAma karma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - audArika zarIra bandhana nAma karma yAvat kArmaNa zarIra bandhana nAma krm| vivecana - jisake dvArA zarIra baMdhe arthAt jo karma pUrva meM grahaNa kiye hue audArika Adi zarIra aura vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle audArika Adi pudgaloM kA taijasa Adi pudgaloM ke sAtha sambandha utpanna kare, vaha zarIra bandhana nAma karma hai| sarIrasaMghAyaNAme NaM bhaMte! kaivihe paNNatte? goyamA! paMcavihe pnnnntte|tNjhaa - orAliyasarIrasaMghAyaNAme jAva kmmgsriirsNghaaynnaame| - bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! zarIra saMghAta nAma karma kitane prakAra kA kahA hai ? . uttara - he gautama! zarIra saMghAta nAma karma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - audArika zarIra saMghAta nAma karma yAvat kArmaNa zarIra saMghAta nAma krm| vivecana - jo zarIra yogya pudgaloM ko vyavasthita rUpa se sthApita karatA hai use saMghAta nAma karma kahate haiN| audArika Adi zarIra ke bhedoM se isake pAMca bheda haiN| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 81 baMdhana va saMghAta - jaise koI jIva marakara manuSya gati meM A rahA hai, ataH usake lie audArika ke pudgaloM ko (AsapAsa se) ikaTThA karanA 'saMghAta' hai| phira ina pudgaloM ko eka dUsare se jor3akara sugaThita karanA 'bandhana' hai| udAharaNa - jaise- priMTiMga presa (chApakhAnA) para kisI pustaka kI 1000 pratiyAM chapa rahI hai| vahA~ para prArambha meM chapate hue-sarIkhe-sarIkhe pRSThoM kI 1000 alaga-alaga gaDDiyA~ hogii| aba eka pustaka ko pUrNa vyavasthita karanA hai to alaga-alaga gaDDiyoM se eka-eka peja (kramAnusAra) ikaTThe karanA to 'saMghAta' hai| va phira una pejoM (pRSThoM) ko goMda Adi ke dvArA jor3anA, sIvanA, cipakAnA (bAIDiMga karanA) 'baMdhana' hai| karma grantha bhAga 1 meM 'saMghAta' ke lie ghAsa ko ikaTThe karane vAlI datAlI ke samAna tathA 'baMdhana' ke lie miTTI Adi ke bartanoM ko cipakAne vAle 'lAkha' Adi dravya kA udAharaNa diyA hai| bandhana ke prakAra - yahA~ para (thokar3e meM) pAMca bandhana batAye gaye haiN| arthAt audArika Adi ke yogya pudgaloM ko 'saMghAta' se ikaTThA kara Atma pradezoM para cipakAnA-audArika bandhana hai| cUMki yahA~ audArika zarIra taijasa va kArmaNa zarIra ke sAtha bhI jur3a rahA hai| ata: apekSA se 'audArika taijasa bandhana, audArika kArmaNa bandhana, audArika taijasa kArmaNa bandhana Adi bhI kahate haiN| isI prakara vaikriya va AhAraka zarIra ke sAtha bhI taijasa kArmaNa kA bandhana ginane se (93+10 prakRtiyA~ bar3hAne para) 103 prakRtiyAM ho jAtI hai| vaikriya labdhi kA upayoga - yadi deva nAraka uttaravaikriya karatA hai to vaikriya taijasa bandhana, vaikriya kArmaNa bandhana, vaikriya taijasa kArmaNa bandhana kheNge| yadi manuSya Adi vaikriya labdhi kA prayoga kareMge to bhI vaikriya taijasa bandhana Adi kheNge| parantu audArika vaikriya bandhana Adi nahIM kaheMge kyoMki ina donoM kA bandhana nahIM hotA hai| (AdhAra-bhagavatI sUtra zataka 8 uddezaka 9 sarva bandha kA thokar3A) isI prakAra AhAraka-vaikriya bandhana nahIM hotA hai|| Agama meM to bandhana ke pAMca bheda kiye haiN| karma grantha meM bandhana ke pandraha bheda milate haiN| isakA matalaba audArika yoga ke samaya AhAraka baddha pudgaloM kA milanA aura AhAraka yoga ke samaya audArika baddha pudgaloM kA milnaa| isI prakAra audArika aura vaikriya ke lie bhI smjhnaa| jisa samaya eka zarIra kA sarvabandha yA dezabandha hotA hai usa samaya anya zarIroM ke pudgaloM kA bandha nahIM hotaa| pUrva baddha kI apekSA se hI karmagrantha meM bandhana nAma karma ke 15 bheda kiye gaye haiM yathA - 1. audArika bandhana nAmakarma 2. audArika taijasa 3. audArika kArmaNa 4. vaikriya vaikriya 5. vaikriya taijasa 6. vaikriya kArmaNa 7. AhAraka AhAraka 8. AhAraka taijasa 9. AhAraka kArmaNa 10. audArika taijasa kArmaNa 11. vaikriya taijasa kArmaNa 12. AhAraka taijasa kArmaNa 13. taijasa taijasa 14. taijasa kArmaNa 15. kArmaNa kArmaNa bandhana nAma krm| For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 prajJApanA sUtra taijasa bandhana - pahale ke taijasa pudgaloM ke sAtha navIna gRhIta taijasa pudgaloM kA bandha karAne vAlA bndh| isI prakAra kArmaNa bandhana bhI samajhanA caahie| saMghayaNaNAme NaM bhaMte! kaivihe paNNatte? goyamA! chavihe pnnnntte| taMjahA - vairosabhaNArAyasaMghayaNaNAme, usabhaNArAyasaMghayaNaNAme, NArAyasaMghayaNaNAme, addhaNArAyasaMghayaNaNAme kIliyAsaMghayaNaNAme, chevttttsNghynnnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saMhanana nAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! saMhanana nAma karma chaha prakAra kA kahA hai| vaha isa prakAra hai - 1. vajraRSabhanArAca saMhanana nAma 2. RSabhanArAca saMhanana nAma 3. nArAca saMhanana nAma 4. arddhanArAca saMhanana nAma 5. kIlikA saMhanana nAma aura 6. sevArtta saMhanana naam| .. vivecana - haDDiyoM kI racanA vizeSa saMhanana kahalAtI hai| saMhanana audArika zarIra meM hI ho sakatA hai, anya zarIroM meM nahIM kyoMki anya zarIra haDDiyoM vAle nahIM hote| ata: jisa karma ke udaya se zarIra meM haDDiyoM kI racanA Adi hotI hai use saMhanana nAma karma kahate haiN| saMhanana ke chaha bheda isa prakAra haiM - 1. vaRSabhanArAca saMhanana - vajra kA artha kIla hai, RSabha kA artha veSTanapaTTa (paTTI) hai aura nArAca kA artha donoM tarapha se markaTa bandha hai| jisa saMhanana meM donoM ora se markaTa bandha dvArA jur3I huI do haDDiyoM para tIsarI paTTI kI AkRti vAlI haDDI kA cAroM tarapha se veSTana ho aura ina tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI vajra nAmaka haDDI kI kIla ho use vajraRSabhanArAca saMhanana kahate haiN| mokSa jAne vAle jIvoM ke yahI saMhanana hotA hai| 2. RSabhanArAca saMhanana - haDDiyoM kI sandhi meM donoM ora se markaTa bandha aura una para lapeTA huA paTTA ho lekina kIla na ho, use RSabhanArAca saMhanana kahate haiN| 3. nArAca saMhanana - donoM tarapha sirpha markaTa bandha ho use nArAca saMhanana kahate haiN| 4. arddha nArAca saMhanana - eka tarapha markaTa bandha ho aura dUsarI tarapha kIla ho use arddha nArAca saMhanana kahate haiN| 5. kIlikA saMhanana - markaTa bandha na ho kara sirpha kIloM se hI haDDiyA~ jur3I huI hoM, use kIlikA saMhanana kahate haiN| 6. chevaTTa (sevArta) saMhanana - kIla na hokara sirpha haDDiyoM paraspara meM jur3I huI hoM use chevaTTa (sevArta) saMhanana kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 83 # # #Zhong PH P + M YYYYYYY1-FF isakA dUsarA nAma (chevaTTa kI saMskRta chAyA) cheda vRtta bhI hai jisakA artha jaise kAgajoM meM cheda karane para kucha cipaka jAte haiM kintu thor3AsA dhakkA lagate hI nikala jAte haiM vaise hI jisa saMhanana meM mAtra haDDiyA~ chidra hone se jur3I ho-thor3e se dhakke se jisakI haDDiyAM TUTa jAve use chedavRtta saMhanana kahate haiN| jisa karma ke udaya se aise saMhanana kI prApti hove, vaha sevArtta saMhanana nAma karma kahalAtA hai| yaha saMhanana sabhI asantrI jIvoM (ekendriya se asannI paMcendriya) ke hotA hai| saMhanana ke ina chaha bhedoM ke anusAra saMhanana nAma karma ke chaha bheda kahe gaye haiN| saMThANaNAme NaM bhaMte! kaivihe paNNatte? goyamA! chavihe pnnnntte| taMjahA - samacauraMsasaMThANaNAme, NiggohaparimaMDalasaMThANaNAme, sAisaMThANaNAme, vAmaNasaMThANaNAme, khujasaMThANaNAme, huNddsNtthaannnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saMsthAna nAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! saMsthAna nAma karma chaha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. samacaturasra saMsthAna nAma 2. nyagrodhaparimaNDala saMsthAna nAma 3. sAdi saMsthAna nAma 4. vAmana saMsthAna nAma 5. kubja saMsthAna nAma aura 6. huNDaka saMsthAna naam| * vivecana - nAma karma ke udaya se banane vAlI zarIra kI AkRti ko saMsthAna kahate haiN| isake chaha bheda isa prakAra haiM - . 1. samacaturastra saMsthAna - sama kA artha hai samAna, catuH kA artha hai cAra aura asra kA artha hai konn| pAlathI mAra kara baiThane para jisa zarIra ke cAroM koNa samAna ho arthAt Asana aura kapAla kA antara, donoM jAnuoM (ghuTanoM) kA antara, bAeM kandhe aura dAhine jAnu (ghuTane) kA antara tathA dAhine kandhe aura bAeM jAnu (ghuTane) kA antara samAna ho, use samacaturasra saMsthAna kahate haiN| chahoM saMsthAnoM meM yaha saMsthAna sarvazreSTha hai| samacaturasra kA dUsarA artha - zarIra zAstra meM jo sarva sundara zarIra AkAra batAyA gayA hai| jo sarva aGgopAGgoM se yukta hotA hai use 'samacaturasra saMsthAna' kahate haiN| 2. nyagrodha parimaNDala saMsthAna - vaTa vRkSa ko nyagrodha kahate haiN| usakA UparI bhAga jaisA ati vistAra yukta suzobhita hotA hai vaisA nIce kA bhAga nahIM hotA hai| usI taraha nAbhi ke Upara kA bhAga vistRta ho aura nAbhi se nIce kA bhAga vaisA na ho use nyagrodha parimaNDala saMsthAna kahate haiN| 3. sAdi saMsthAna - jisa saMsthAna meM nAbhi ke nIce kA bhAga pUrNa ho aura UparI bhAga hIna ho use sAdi saMsthAna kahate haiN| athavA sAcI nAma kA eka vRkSa hotA hai usake samAna yA sApa kI bAMbI ke samAna jo saMhanana hotA hai use sAdi saMsthAna kahate haiN| 4. vAmana saMsthAna - jisa zarIra meM chAtI, pITha, peTa Adi avayava pUrNa hoM parantu hAtha paira Adi avayava choTe hoM, use vAmana saMsthAna kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 Pai Pai Pai Pai prajJApanA sUtra ###HKHHHHHHHHHHH # Xiong .. 5. kubja saMsthAna - jisa zarIra meM hAtha paira sira gardana Adi avayava ThIka hoM parantu chAtI, pITha, peTa Adi avayava TeDhe hoM, use kubja saMsthAna kahate haiN| 6. huNDaka saMsthAna - jisa zarIra ke samasta avayava beDhaba hoM use huNDaka saMsthAna kahate haiN| saMsthAna ke uparokta chaha bhedoM se saMsthAna nAma karma chaha prakAra kA kahA gayA hai| vaNNaNAme NaM bhaMte! kamme kaDavihe paNNate? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taMjahA - kAlavaNNaNAme jAva sukkillvnnnnnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! varNa nAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! varNa nAma karma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - kAla varNa nAma yAvat zukla varNa naam| vivecana - jo varNoM kA janaka hai vaha varNa nAma karma hai| athavA jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra kAlA gorA Adi varNa vAlA ho use varNa nAma karma kahate haiN| sapheda, lAla, pIlA, nIlA aura kAlA ye pAMca varNa (raMga) mAne gaye haiN| inhIM pAMcoM ke saMyoga (mizraNa) se dUsare raMga taiyAra hote haiN| inameM se sapheda, lAla, aura pIlA ye tIna varNa zubha haiM aura nIlA aura kAlA ye do varNa azubha haiN| // paNa gaMdhaNAme NaM bhaMte! kamme pucchA? goyamA! duvihe pnnnntte| taMjahA - surabhigaMdhaNAme, durbhigNdhnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! gandha nAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! gandha nAma karma do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - surabhigandha nAma aura durabhigandha naam| vivecana - gandhyate-AghrAyate - jo sUMghA jAtA hai vaha gandha hai| gandha do haiM- surabhigandha aura durbhigndh| isaliye gandha nAma karma bhI do prakAra kA hai-surabhigaMdha nAma karma aura durabhigandha nAma krm| jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM kamala ke phUla aura mAlatI ke phUla Adi kI taraha zubha gandha ho use surabhigaMdha nAma karma kahate haiN| jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM lhasuna Adi kI taraha durgandha ho use durabhigaMdha nAma karma kahate haiN| rasaNAme NaM pucchA? goyamA! paMcavihe pnnnntte| taMjahA - tittarasaNAme jAva mhurrsnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! rasa nAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! rasa nAma karma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - tikta rasa nAma yAvat madhura rasa naam| For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 85 NChong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong vivecana - rasyate-AsvAdyate - jisakA AsvAda kiyA jAtA hai vaha rasa hai| tikta-tIkhA kaTuka-kar3avA, kaSAya-kaSailA, amla-khaTTA aura madhura-mIThA, ye rasa ke pAMca bheda haiN| isalie rasa nAma bhI pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA - tikta nAma, kaTu nAma, kaSAya nAma, amla nAma aura madhura naam| jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM mirca Adi kI taraha tIkhA rasa ho vaha tikta rasa nAma hai| isI prakAra zeSa rasa nAmoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| pAMca rasoM meM kaSailA, khaTTA aura mIThA ye tIna zubha rasa haiM aura tIkhA tathA kar3avA azubha rasa haiN| phAsaNAme NaM pucchA? goyamA! aTTavihe pnnnntte| taMjahA - kakkhaDaphAsaNAme jAva lukkhphaasnnaame| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! sparza nAma karma kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! sparza nAma karma ATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - karkaza sparza nAma yAvata rUkSa sparza naam| vivecana - spRzyate - jo sparza kiyA jAtA hai arthAt sparzanendriya kA viSaya hotA hai vaha sparza kahalAtA hai| sparza - karkaza (kaThora) mRdu (komala), guru (bhArI), laghu (halkA), rUkSa (rUkhA) snigdha (cikanA), zIta (ThaNDA), uSNa (garma) ke bheda se ATha prakAra kA hai| isalie sparza nAma bhI ATha prakAra kA kahA gayA hai| jisake udaya se prANiyoM ke zarIra meM patthara Adi kI taraha karkaza (kaThora)sparza hotA hai vaha karkaza sparza nAma hai| isI prakAra zeSa sparza nAma ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| ATha sparzoM meM se mRdu, laghu, snigdha aura uSNa, ye cAra sparza zubha haiM aura zeSa cAra azubha haiN| agurulahuyaNAme egAgAre pnnnntte| uvaghAyaNAme egAgAre pnnnntte| parAghAyaNAme egaagaare.pnnnntte| - bhAvArtha - aMgurulaghu nAma karma eka prakAra kA kahA gayA hai| upaghAta nAma karma eka prakAra kA kahA hai| parAghAta nAma karma eka prakAra kA kahA gayA hai| vivecana - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra na to lohe ke samAna atyanta bhArI ho aura na arkatUla (Aka kI rUI) ke samAna atyanta halakA ho apitu madhyama darje kA ho use agurulaghu nAma karma kahate haiN| jisa karma ke udaya se jIva apane hI avayavoM se duHkhI ho use upaghAta nAma karma kahate haiN| ve avayava pratijihvA (paDajIbha), gaNDamAlA, cora dAMta Adi haiN| jisa karma ke udaya se jIva anya balavAnoM kI dRSTi meM ajeya (dUsaroM se na jItA jA sakane vAlA) samajhA jAtA hai use parAghAta nAma karma kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 prajJApanA sUtra ANupuvvINAme caDavvihe paNNatte / taMjahA ***************===================== devANupavvINAme / bhAvArtha - AnupUrvI nAma karma cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai AnupUrvI nAma yAvat devAnupUrvI nAma | vivecana - AnupUrvI nAma karma baila kI nAtha ke samAna hai| jaise idhara udhara jAte hue baila ko nAtha (nAka meM DAlI huI DorI ) ke dvArA khIMca kara yathA sthAna le jAyA jAtA hai usI prakAra vigraha gati dvArA idhara udhara jAte hue jIva ko jabardastI khIMca kara AnupUrvI nAma karma usI gati meM le jAtA hai jisa gati kI Ayu usane bAMdha rakhI hai| AnupUrvI nAma karma cAra prakAra kA kahA gayA hai 1. nairayikAnupUrvI - jisa karma se jIva ko jabaradastI se naraka gati meM le jAyA jAtA hai use nairayikAnupUrvI kahate haiM / NeraiyaANupuvvINAme jAva 2. tiryaMcAnupUrvI dUsarI gati meM jAte hue jIva ko jo jabaradastI khIMcakara tiryaMca gati meM le jAve use tiryaMcAnupUrvI kahate haiM / * nairayika 3. manuSyAnupUrvI - jisa karma ke udaya se manuSya kI AnupUrvI mile use manuSyAnupUrvI kahate haiM / jaise isa bhava meM jo jIva Age ke lie manuSya gati meM janma lene kA karma bAMdha cukA hai parantu maraNakAla meM vaha isa zarIra ko chor3a kara vigraha gati dvArA dUsarI gati meM jAne lagatA hai, to manuSyAnupUrvI nAma karma jabaradastI se khIMca kara manuSya gati meM le jAtA hai usako manuSyAnupUrvI kahate haiM / 4. devAnupUrvI - jisa karma ke udaya se jIva ko devatA kI AnupUrvI prApta ho, use devAnupUrvI kahate haiM / ussAraNAme egAgAre paNNatte / sesANi savvANi egAgArAI paNNattAiM jAva titthagaraNAme / NavaraM vihAyagaiNAme duvihe paNNatte / taMjahA - pasatthavihAyagaiNAme ya, apasatthavihAyagaiNAme ya // 615 // bhAvArtha - ucchvAsa nAma karma eka prakAra kA kahA gayA hai| zeSa saba yAvat tIrthaMkara nAma karma taka eka-eka prakAra ke kahe gaye haiN| vizeSatA yaha hai ki vihAyogati nAma karma do prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAra hai - 1. prazasta vihAyogati nAma aura 2. aprazasta vihAyogati nAma / vivecana - jisake udaya se jIva ko ucchvAsa aura niHzvAsa kI labdhi prApta hotI hai use ucchvAsa nAma kahate haiN| zaMkA- yadi aisA hai to phira ucchvAsa paryApti nAma karma kA kyA upayoga hai ? samAdhAna - ucchvAsa nAma karma ke udaya se ucchvAsa aura niHzvAsa yogya pudgaloM ko grahaNa For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ karane aura chor3ane saMbaMdhI labdhi utpanna hotI hai jo ucchvAsa paryApti ke sivAya apanA kArya nahIM krtii| jaise bANa pheMkane kI zakti vAlA bhI dhanuSa ko grahaNa karane kI zakti ke sivAya phaiMka nahIM sakatA hai usI prakAra ucchvAsa paryApti utpanna karane ke lie ucchvAsa nAma karma kA upayoga hai| nAma karma kI zeSa 1-1 prakRti isa prakAra hai - -- Apa nAma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIraM uSNa na hokara bhI uSNa prakAza kre| sUrya ke maNDala meM rahane vAle pRthvIkAya ke jIva aise hI haiN| unake Atapa nAma karma kA udaya hai| ve svayaM uSNa na hote hue bhI uSNa prakAza dete haiN| udyota nAma karma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zItala prakAza karane vAlA ho, use udyota nAma karma kahate haiM / candramaNDala, jyotiSI cakra, ratna, prakAza karane vAlI auSadhiyA~ aura labdhi se vaikriya rUpa dhAraNa karane vAlA zarIra, ye saba udyota nAma karma vAle hote haiM / vihAyogati - vihAyasA gati-AkAza meM gamana karanA vihAyogati hai / vihAyogati do prakAra kI kahI gaI hai 1. prazasta (zubha) aura 2. aprazasta (ashubh)| jisa karma ke udaya se jIva haMsa, hAthI aura vRSabha kI cAla ke samAna cale, use prazasta (zubha) vihAyogati nAma karma kahate haiN| jisa . karma ke udaya se jIva U~Ta yA gadhe kI cAla jaisA cale, use aprazasta (azubha) vihAyogati nAma karma kahate haiN| trasa nAma jo jIva trAsa pAte haiM garmI Adi se pIr3ita hokara dhUpa-chAyA kA sevana karane ke lie eka sthAna se dUsare sthAna para jAte haiN| aise beindriya Adi jIva trasa kahalAte haiN| jisa karma ke udaya se jIva ko trasa kA zarIra mile, use trasa nAma kahate haiN| - 87 ***** sthAvara nAma - jisa karma ke udaya se sthAvara zarIra kI prApti ho use sthAvara nAma karma kahate haiM / sthAvara ekendriya jIva sardI aura garmI se apanA bacAva karane ke lie cala phira nahIM skte| jaise pRthvI, pAnI Adi ke jIva / sUkSma nAma jisa karma ke udaya se bahuta se prANiyoM ke ( asaMkhyAta audArika) zarIra ikaTThe hone para bhI chadmasthoM ke indriya gocara ( kisI bhI indriya kA viSaya) nahIM hotA hoM, mAtra viziSTa jJAniyoM ke dvArA hI grAhya hotA ho, use sUkSma nAma karma kahate haiN| isa karma kA udaya mAtra ekendriya jIvoM (pAMcoM sthAvaroM) meM hI hotA hai| - - isa prakAra kA artha prajJApanA sUtra pada prathama meM kiyA gayA hai| bAdara nAma - jisa karma ke udaya se chadmasthoM ke indriyoM se grAhya (pAMcoM meM se koI bhI indriya) zarIra kI prApti ho athavA jo karma bAdaratA ke pariNAma ko utpanna karatA hai use bAdara nAma karma kahate haiN| sabhI sa kAyika jIvoM ke bAdara nAma karma kA hI udaya hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 prajJApanA sUtra paryApta nAma - jisa karma ke udaya se jIva apanI paryAptiyoM se pUrNa ho, use paryApta nAma kahate haiN| aparyApta nAma - jisa karma ke udaya se jIva apanI paryAptiyAM pUrNa kiye binA hI mara jAve, use aparyApta nAma karma kahate haiN| sAdhAraNa zarIra nAma - jisa karma ke udaya se ananta jIvoM ko eka (audArika) zarIra mile use sAdhAraNa zarIra nAma karma kahate haiN| jaise - AlU, adarakha, gAjara, mUlI, sakarakanda Adi jmiiknd| pratyeka zarIra nAma - jisa karma ke udaya se eka zarIra kA svAmI eka hI jIva ho use pratyeka nAma karma kahate haiN| sthira nAma - jisa karma ke udaya se jIva ke dAMta, haDDI Adi avayava majabUta hoM, use sthira nAma karma kahate haiN| - asthira nAma - jisa karma ke udaya se jIva kAna, bhRkuTi (bhauMhe) jIbha, hoTha Adi avayava asthira hote haiM (svataH hilate rahate haiM) use asthira nAma karma kahate haiN| zubha nAma - jisa karma ke udaya se nAbhi ke Upara kA bhAga zubha ho, use zubha nAma karma kahate haiN| . azubha nAma- jisa karma ke udaya se jIva ke avayava azubha hote haiM use azubha nAma karma kahate haiN| subhaganAma - jisa karma ke udaya se jIva saba kA prema pAtra ho, use subhaga (saubhAgya) nAma karma kahate haiN| durbhaga nAma - jisa karma ke udaya se jIva kisI kA prIti pAtra na ho, use durbhaga nAma karma kahate haiN| susvara nAma - jisa karma ke udaya se jIva kA svara (AvAja) koyala kI taraha madhura ho, use susvara nAma karma kahate haiN| duHsvara nAma - jisa karma ke udaya se jIva kA svara sunane meM burA lage, use duHsvara nAma karma kahate haiN| Adeya nAma - jisa karma ke udaya se jIva kA vacana logoM meM AdaraNIya ho, use Adeya nAma karma kahate haiN| anAdeya nAma - jisa karma ke udaya se jIva kA vacana logoM meM mAnanIya na ho, use anAdeya nAma karma kahate haiN| yazaHkIrti nAma - jisa karma ke udaya se logoM meM yaza aura kIrti ho, use yaza:kIrti nAma karma kahate haiN| kahA hai - eka diggAminI kIrtiH sarva diggAmukaM yshH| dAna puNya bhavA kIrtiH parAkrama kRtaM yshH|| For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 89 artha - eka dizA meM phailane vAlI prazaMsA ko kIrti kahate haiM aura saba dizAoM meM (cAroM tarapha) phailane vAlI prazaMsA ko yaza kahate haiM athavA dAna aura puNya se utpanna prazaMsA ko kIrti kahate haiM aura parAkrama arthAt puruSArtha se prApta prazaMsA ko yaza kahate haiN| vaise to kIrti aura yaza eka hI haiN| apekSA kRta ye bheda haiN| ___ayazaH kIrti nAma - jisa karma ke udaya se loka meM apayaza aura apakIrti ho, use ayazaH kIrti nAma karma kahate haiN| nirmANa nAma - jisa karma ke. udaya se jIva ke aMgopAMga niyata sthAnavartI hoM, use nirmANa nAma karma kahate haiN| jaise citrakAra citra ke yathAyogya sthAnoM meM avayavoM ko banAtA hai vaise hI nirmANa nAma karma bhI zarIra ke avayavoM ko vyavasthita karatA hai| tIrthakara nAma - jisa karma ke udaya se jIva cauMtIsa atizayoM se yukta hokara tribhuvana kA pUjya hotA hai, use tIrthaMkara nAma karma kahate haiN| goe NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! duvihe pnnnntte| taMjahA - uccAgoe ya NIyAgoe y| uccAgoe NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte? goyamA! aTThavihe pnnnntte| taMjahA - jAivisiTThayA jAva issriyvisitttthyaa| evaM NIyAgoe vi, NavaraM jAivihINayA jAva issriyvihiinnyaa||616|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! gotra karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? / uttara - he gautama! gotra karma do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - ucca gotra aura nIca gotr| prazna- he bhagavan ! ucca gotra karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? . uttara - he gautama! ucca gotra karma ATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - jAti viziSTatA yAvat aizvarya vishisstttaa| prazna - he bhagavan! nIca gotra karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! nIca gotra karma ATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - jAtivihInatA yAvat aishvryvihiintaa| vivecana - jisa karma ke udaya se jIva U~ca nIca zabdoM se kahA jAya use gotra karma kahate haiN| isI karma ke udaya se jIva jAti, kula Adi kI apekSA choTA bar3A kahA jAtA hai| gotra karma ke do bheda haiM - 1. ucca gotra aura 2. nIca gotr| jisa karma ke udaya se jIva ucca kula meM janma pAtA hai use ucca gotra kahate haiN| ucca gotra ATha prakAra kA kahA gayA hai - 1. jAti viziSTatA 2. kula viSTitA 3. bala For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 prajJApanA sUtra viziSTatA 4. rUpa viziSTatA 5. tapa viziSTatA 6. zruta viziSTatA 7. lAbha viziSTatA aura 8. aizvarya viziSTatA / jisa karma ke udaya se jIva nIca kula meM janma pAtA hai use nIca gotra kahate haiM / nIca gotra ATha prakAra kA kahA gayA hai 1. jAti 2. kula 3. bala 4. rUpa 5. tapa 6. zruta 7. lAbha aura 8. aizvarya se hIna honA / ucca gotra karma ke udaya se jIva dhana, rUpa Adi se hIna hotA huA bhI UMcA mAnA jAtA hai aura nIca gotra ke udaya se dhana, rUpa Adi se sampanna hote hue bhI nIca hI mAnA jAtA hai| aMtarAie NaM bhaMte! kamme kaivihe paNNatte ? goyamA! paMcavihe paNNatte / taMjahA - dANaMtarAie jAva vIriyaMtarAie // 617 // bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! antarAya karma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? - uttara - he gautama! antarAya karma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai. yAvat vIryAntarAyakarma | - dopodes==********* vivecana - jisa karma ke udaya se AtmA kI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ina zaktiyoM kI ghAta hotI hai arthAt dAna, lAbha Adi meM rukAvaTa par3atI hai vaha antarAya karma hai| aMtasaya karma ke pAMca bheda isa prakAra haiM - dAnAntarAya 1. dAnAntarAya - dAna kI sAmagrI taiyAra ho, guNavAn pAtra AyA huA ho, dAtA dAna kA phala bhI jAnatA ho tathA dAna dene kI icchA bhI ho isa para bhI jisa karma ke udaya se jIva dAna nahIM kara sakatA, use dAnAntarAya karma kahate haiN| 2. lAbhAntarAya - yogya sAmagrI ke rahate hue bhI jisa karma ke udaya se abhISTa vastu kI prApti nahIM hotI vaha lAbhAntarAya karma hai| jaise- dAtA ke udAra hote hue, dAna kI sAmagrI vidyamAna rahate hue tathA mAMgane kI kalA meM kuzala hote hue bhI koI yAcaka dAna nahIM pAtA vaha lAbhAntarAya karma kA phala samajhanA caahiye| 3. bhogAntarAya - jo vastu eka bAra bhogane meM Ave use bhoga kahate haiN| jaise anna, phala Adi / tyAga pratyAkhyAna ke na hote hue tathA bhogane kI icchA rahate hue bhI jisa karma ke udaya se jIva vidyamAna svAdhIna bhoga sAmagrI kA kRpaNatA aura roga Adi ke vaza bhogaM na kara sake vaha bhogAntarAya karma hai| 4. upabhogAntarAya - jo cIja bAra-bAra bhogane meM Ave use upabhoga kahate haiN| jaise - vastra, AbhUSaNa Adi / jisa karma ke udaya se jIva tyAga pratyAkhyAna na hote hue tathA upabhoga kI icchA hote hue bhI vidyamAna svAdhIna upabhoga sAmagrI kA kRpaNatA aura roga Adi ke vaza upabhoga na kara sake vaha upabhogAntarAya karma hai / For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ - 5. vIryAntarAya - zarIra nIroga ho, taruNa avasthA ho, balavAn ho phira bhI jisa karma ke udaya se jIva apanI zakti kA upayoga na kara sake, vaha vIryAntarAya karma hai| isake tIna bheda hote haiM / yathA : 1. bAla vIryAntarAya - vaha karma jisake udaya se saMsArI kAryoM ko karane meM samartha hone para bhI jisake udaya se na kara ske| 2. paNDita vIryAntarAya - vaha karma jisake udaya se mokSa kI icchA rakhate hue bhI sAdhu sAdhvI saMyama prAyogya kriyAoM ko kara na ske| - - 3. bAla paNDita vIryAntarAya - deza virati ( zrAvaka panA) ko pAlanA cAhate hue bhI jisa karma ke udaya se pAla na sake vaha bAla paNDita vIryAntarAya karma hai| NANAvaraNijjassa NaM bhaMte! kammassa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? gomA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAiM abAhA, abAhUNiyA kampaThiI kammaNisego // 618 // kaThina zabdArtha - abAhA abAdhAkAla, abAhuNiyA abAdhAkAla kama karane para, kammaThiI - karma sthiti, kammaNisego - karma - niSeka | uttara bhAvArtha - prazna he bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? he gautama! jJAnAvaraNIya karma kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI kahI gayI hai| usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai / sampUrNa karmasthiti kAla meM se abAdhAkAla ko kama kareM para zeSa kAla karmaniSeka kA kAla hai / 91 - - ****************** vivecana prastuta sUtra meM jJAnAvaraNIya karma kI sthiti, abAdhAkAla aura niSeka kAla kA kathana kiyA gayA hai| inakA artha isa prakAra hai - 1. karma sthiti - karmoM ke adhikatama aura nyUnatama samaya taka AtmA ke sAtha lage rahane ke kAla ko karma sthiti kahate haiM / 2. abAdhAkAla - karma baMdhane ke bAda amuka samaya taka kisI bhI prakAra ke phala na dene kI avasthA ko abAdhA kAla kahate haiN| 3. karma niSeka - karma kI utkRSTa sthiti meM se abAdhA kAla ko kama karane para jitane kAla kI utkRSTa sthiti rahatI hai vaha usake karma niSeka kA kAla arthAt anubhava yogya sthiti kA kAla hai / jJAnAvaraNIya karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta utkRSTa 30 koDAkoDI sAgaropama hai, abAdhA kAla tIna hajAra varSa kA hai aura 30 koDAkoDI sAgaropama meM se 3 hajAra varSa kama usakA niSeka kAla hai / NiddApaMcagassa NaM bhaMte! kammassa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 prajJApanA sUtra goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa tiNNi sattabhAgA. paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNiyA, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAI abAhA, abAhUNiyA kammaTTiI kmmnnisego| . dasaNacaukkassa NaM bhaMte! kammassa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAI abaahaa0||619|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nidrApaMcaka karma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai? uttara - he gautama! nidrApaMcaka karma kI sthiti jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama, tIna saptAMza (3.) sAgaropama kI hai aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA tathA sampUrNa karmasthiti kAla meM se abAdhAkAla ko kama karane para zeSa karmaniSeka kAla hai| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! darzanacatuSka karma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai? ' . .. uttara - he gautama! darzanacatuSka darzanAvaraNIya karma kI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA haiM aura abAdhAkAla nyUna karma sthiti karma kA niSeka kAla hai| vivecana - prastuta sUtra meM darzanAvaraNIya karma ke 9 bhedoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti tathA abAdhAkAla aura karma niSeka kAla kA kathana kiyA gayA hai| nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalA pracalA aura styAnagRddhi, ina pAMca prakAra kI nidrAoM kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama (nyUna) sAgaropama ke tIna saptamAMza yAnI eka sAgaropama ke sAta bhAga kareM usameM se tIna bhAga arthAt sAtiyA tIna bhAga (1) kI hotI hai| cAra darzana (cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana) kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura sabhI (nau hI bhedoM) kI utkRSTa sthiti 30 koDAkoDI (koTAkoTi) sAgaropama kI hotI hai| abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| niSeka kAla tIsa koTAkoTi sAgaropama meM tIna hajAra varSa kama hai| sAyAveyaNijassa iriyAvahiyaM baMdhagaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM do samayA, saMparAiyabaMdhagaM paDucca jahaNNeNaM bArasa muhuttA, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo, paNNarasavAsasayAI abaahaa0| For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ - 93 bhAvArtha - sAtAvedanIya karma kI IryApathika bandhaka kI apekSA sthiti jaghanya aura utkRSTa bheda rahita do samaya kI hai tathA sAmparAyika bandhaka kI apekSA jaghanya bAraha muhUrtta kI aura utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama kI sthiti hai| isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| niSeka kAla pUrvavat samajhanA caahie| asAyAveyaNijjassa jahaNNeNaM sAgarovamassa tiNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakor3AkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAiM abAhA0 // 620 // bhAvArtha - asAtAvedanIya karma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga kI arthAt bhAga kI hai aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai aura abAdhAkAla se nyU sthiti karma niSeka kAla hai| vivecana - prastuta sUtra meM vedanIya karma kI sthiti, abAdhAkAla evaM niSeka kAla kA kathana kiyA gayA hai / sAtAvedanIya kI IryApathika (akaSAyika, kevala yoga hetuka) baMdhana kI apekSA jaghanya aura utkRSTa rahita do samaya kI sthiti hai aura sAMparAyika ( kaSAya hetuka) bandhana kI apekSA jaghanya bAraha muhUrta kI sthiti hai / asAtAvedanIya kI jaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se nyUna tIna saptAMza sAgaropama kI sthiti pAMca nidrA kI apekSA samajhanI cAhiye kyoMki unakI bhI utkRSTa sthiti tIsakoTAkoTi sAgaropama kI hai| dekopecca sammattaveyaNijjassa pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM chAvaTThi sAgarovamAiM sAiregAiM / micchattaveyaNijjassa jahaNaNeNaM sAgarovamaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNa UNagaM, ukkoseNaM sattari koDAkoDIo, satta ya vAsasahassAiM abAhA, vi abAhUNiyA0 / -- sammAmicchattaveyaNijjassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / bhAvArtha prazna he bhagavan ! samyaktva vedanIya kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! samyaktva vedanIya sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama kI hai| mithyAtva - vedanIya kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama eka sAgaropama kI hai aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai tathA karma sthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karmaniSekakAla hai| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 prajJApanA sUtra W WWWHHHHHHHHHHWZhong . WWW samyak-mithyAtvavedanIya karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| vivecana - samyaktva vedanIya kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti kucha adhika chAsaTha sAgaropama udaya (vipAkodaya) kI apekSA samajhanI cAhie, bandha kI apekSA nahIM kyoMki samyaktva aura mizra mohanIya kA bandha nahIM hotA hai| mithyAtva ke pudgala samyaktva ke yogya - aupazamika samyaktva rUpa vizuddhi tIna prakAra se hote haiM - sarva vizuddha, arddha vizuddha aura ashuddh| isameM jo sarva vizuddha pudgala haiM ve 'samyaktva vedanIya' kahalAte haiN| jo arddha vizuddha pudgala haiM ve 'samyaktva-mithyAtva vedanIya' aura jo azuddha pudgala haiM ve 'mithyAtva vedanIya' kahalAte haiN| ataH samyaktva vedanIya aura mizra vedanIya ina do prakRtiyoM kA bandha saMbhava nahIM hai| mithyAtva vedanIya kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna eka sAgaropama haiM kyoMki usakI utkRSTa sthiti sittara koTAkoTi sAgaropama pramANa hai| samyaktva-mithyAtva vedanIya kI jaghanya aura utkRSTa sthiti udaya kI apekSA antarmuhUrta hai| karma sAhitya meM samyaktva mohanIya evaM mizra mohanIya prakRti ko mithyAtva mohanIya ke antargata samAveza karake svataMtra rUpa se ina donoM prakRtiyoM kA bandha nahIM mAnA hai| zAstrakAra to 148 hI prakRtiyoM kA bandha mAnate haiN| donoM prakAroM ko apekSA vizeSa se samajha lene para donoM kI saMgati ho sakatI hai| ___ kasAyabArasagassa jahaNNeNaM sAgarovamassa cattAri sattabhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM cattAlIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, cattAlIsaM vAsasayAI abAhA jAva nnisego| bhAvArtha - bAraha kaSAyoM kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se cAra bhAga ( bhAga) kI hai aura utkRSTa sthiti cAlIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla cAlIsa sau (cAra hajAra) varSa kA hai tathA karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para jo zeSa bace vaha karma niSekakAla hai| kohasaMjalaNe pucchA? goyamA! jahaNNeNaM do mAsA, ukkoseNaM cattAlIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, cattAlIsaM vAsasayAiM abAhA jAva nnisego| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saMjvalana krodha kI sthiti kitane kAla kI hai ? For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ uttara he gautama! saMjvalana krodha kI sthiti jaghanya do mAsa kI hai aura utkRSTa cAlIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla cAra hajAra varSa kA aura karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karmaniSekakAla hai| mANasaMjalaNAe pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM mAsaM, ukkoseNaM jahA kohassa / mAyAsaMjalaNAe pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM addhaM mAsaM, ukkoseNaM jahA kohassa / 95 lohasaMjalaNAe pucchA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM jahA kohassa / bhAvArtha- prazna- he bhagavan ! saMjvalana mAna kI sthiti kitane kAla kI hai ? uttara - he gautama! saMjvalana mAna kI sthiti jaghanya eka mAsa kI hai aura utkRSTa krodha kI sthiti ke samAna hai| *************************** prazna - he bhagavan ! saMjvalana - mAyA kI sthiti kitane kAla kI hai ? uttara - he gautama! saMjvalana - mAyA kI sthiti jaghanya arddhamAsa kI hai aura utkRSTa sthiti krodha ke samAna hai| prazna - he bhagavan ! saMjvalana - lobha kI sthiti kitane kAla kI hai ? uttara - he gautama! saMjvalana - lobha kI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa sthiti krodha ke samAna hai| vivecana - anantAnubandhI catuSka, apratyAkhyAna catuSka aura pratyAkhyAnAvaraNa catuSka rUpa bAraha kaSAyoM meM pratyeka kaSAya kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama cAra saptAMza sAgaropama (bhAga) hai kyoMki unakI utkRSTa sthiti cAlIsa koTAkoTI sAgaropama pramANa hai| saMjvalana kaSAya kI jaghanya sthiti do mAsa Adi batAI hai vaha kSapaka ke apane baMdha ke aMtima samaya kI apekSA samajhanI cAhie | itthaveyassa NaM pucchA ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa divaDuM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNa UNayaM, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo, paNNarasavAsasayAI abAhA0 / purisaveyassa NaM pucchA ? For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 *ctetotato * prajJApanA sUtra podoooooooo======************************* goyamA ! jahaNeNaM aTTha saMvaccharAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo, dasa vAsasayAiM abAhA jAva Nisego / NapuMsagaveyassa NaM pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsaI vAsasayAI abAhA0 / bhAvArtha- prazna he bhagavan ! strIveda kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! strIveda kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAMgaropama ke sAta bhAgoM meM se DeDha bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti pandraha koDAkor3I sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| niSeka kAla pUrvAnusAra samajhanA cAhiye / prazna - he bhagavan ! puruSa veda kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! puruSa veda jaghanya sthiti ATha saMvatsara (varSa) kI hai aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla dasa sau ( eka hajAra varSa) kA hai| niSekakAla pUrvavat jAnanA cAhiye / prazna - he bhagavan ! napuMsaka veda kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! napuMsaka veda kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama do saptAMza (7) sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra ) varSa kA hai| karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma niSeka kAla hai| hAsaraI NaM pucchA ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa ekka sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNaM ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo, dasa vAsasayAI abAhA0 / araibhayasogaduguMchANaM pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsaM vAsasayAI abAhA0 // 621 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan! hAsya aura rati kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 97 Shi Shi Yi Yang Jiang MP364M/ Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong WMNSTEIFFAN*14 uttara - he gautama! hAsya aura rati kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke - bhAga (eka saptAMza sAgaropama) kI hai aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai tathA isakA abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai| karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma niSeka kAla hai| . prazna - he bhagavan ! arati, bhaya, zoka aura duguMchA (jugupsA) mohanIya karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! arati, bhaya, zoka aura jugupsA kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke - bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| inakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra), varSa kA hai| karma sthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma niSeka kAla hai| vivecana - prastuta sUtra meM nau kaSAya ke bhedoM kI pRthak-pRthak karma sthiti, abAdhAkAla aura niSeka kAla kA kathana kiyA gayA hai| karma prakRtiyoM kI jo utkRSTa sthiti hai usako sittara koTAkoTI pramANa mithyAtva kI sthiti se bhAga dene para jo sthiti AtI hai usase palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama jaghanya sthiti hotI hai| jaise napuMsaka veda kI utkRSTa sthiti 20 koDAkoDI sAgaropama kI hai usameM 70 koDAkoDI sAgaropama kA bhAga dene para 3. sAgaropama (do saptAMza sAgaropama) AtA hai isase palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna napuMsaka veda kI jaghanya sthiti hotI hai| raiyAuyassa NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuttamambhahiyAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM puvbkoddiitibhaagmbhhiyaaii| tirikkhajoNiyAuyassa pucchA? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvvkodditibhaagmbhhiyaaiN| evaM maNUsAuyassa vi| devAuyassa jahA NeraiyAuyassa tthiitti||622|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikAyu kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! nairayikAyu kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa antarmuhUrta adhika kI hai aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama karor3a pUrva ke tRtIya bhAga adhika kI hai| For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 prajJApanA sUtra prazna - he bhagavan ! tiryaMcAyu kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopama karor3a pUrva ke tIsare bhAga adhika kI hai| isI prakAra manuSyAyu kI sthiti ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| devAyu kI sthiti nairayikAyu kI sthiti ke samAna samajhanI caahie| _ vivecana - prastuta sUtra meM cAra gatiyoM ke AyuSya kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti kA kathana kiyA gayA hai| tiryaMcAyuSya aura manuSyAyuSya kI utkRSTa sthiti tIna palyopama karor3a pUrva ke tIsare bhAga adhika kahI hai, yaha AyuSya baMdha karane vAle karor3a pUrva varSa kI AyuSya vAle manuSyoM aura tiryaMcoM kI apekSA samajhanI caahie| NirayagaiNAmae NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassado sattabhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsaM vAsasayAiM abaahaa0| tiriyagaiNAmae jahA nnpuNsgveyss| maNuyagaiNAmae NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa divaDhaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNagaM, ukkoseNaM paNNassa sAgarovamakoDAkoDIo, paNNarasaMvAsasaMyAiM abaahaa0| devagaiNAmae NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM jahA purisveyss| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! naraka gati-nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! naraka gati nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama ke 2 bhAga kI hai aura utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| tiryaMca gati nAma karma kI sthiti napuMsaka veda kI sthiti ke samAna hai| prazna - he bhagavan! manuSya gati nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! manuSya gati nAma karma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke - bhAga kI hai aura utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 99 Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong inplm111114744774-4-14 prazna - he bhagavan ! devagati nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! devagati nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra (hajAra) sAgaropama ke eka saptAMza (-) bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti puruSaveda kI sthiti ke samAna hai| egidiyajAiNAmae NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa doNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijabhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsavAsasayAI abaahaa0| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ekendriya jAti nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! ekendriya jAti nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2 bhAga kI hai aura utkRSTa bIsa kIDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| karma sthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma niSeka kAla hai| beiMdiyajAiNAmae NaM pucchA? ... goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsaibhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo, aTThArasa ya vAsasayAI abaahaa| .. teiMdiyajAiNAmae NaM jahaNNeNaM evaM ceva ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo, aTThArasa vAsasayAiM abaahaa0| cauridiyajAiNAmAe NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsaibhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo, aTThArasa vAsasayAI abaahaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! beindriya jAti nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! beindriya jAti nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| karma sthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma-niSekakAla hai| For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ********oooooook prajJApanA sUtra #kokoooook: prazna - he bhagavan ! teindriya jAti nAma karma kI sthiti sambandhI pRcchA ? uttara - he gautama! teindriya jAti nAma karma kI jaghanya sthiti pUrvavat hai / utkRSTa sthiti aThAraha koDAkor3I sAgaropama kI hai| abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| prazna - he bhagavan ! caurindriya jAti nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! caurindriya jAti nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke veM bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| karma sthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma niSeka kAla hai| 35 phic calckickk paMciMdiyajAiNAmAeM NaM pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsa ya vAsasayAI abAhA0 / orAliyasarIraNAmae vi evaM ceva / bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! paMcendriya jAti nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! paMcendriya jAti nAma karma kI jaghanya sthiti palyopam ke asaMkhyAtaveM bhAga kama bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla sAgaropama bIsa sau (do hajAra varSa kA hai| audArika zarIra nAmakarma kI sthiti bhI isI prakAra samajhanI cAhie / veDavviyasarIraNAmAe NaM bhaMte! pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAgAM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsai vAsasayAiM abAhA0 / AhAragasarIraNAmAe jahaNaNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo, ukkoseNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo / teyAkampasarIraNAmAe jahaNNeNaM doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsa ya vAsasayAiM abAhA0 / orAliyaveDavviyaAhAragasarIrovaMgaNAmAe tiNNi vi evaM ceva, sarIrabaMdhaNaNAmAe For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ selec teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 101 vi paMcaha vi evaM ceva, sarIrasaMghAyaNAmAe paMcaNha vi jahA sarIraNAmAe kammassa Thiitti | kaThina zabdArtha - aMtosAgarovamakoDAkoDIo - antaH koTAkoTI sAgaropama / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! vaikriya zarIra nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! vaikriya zarIra nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke e bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isakA abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra varSa) kA hai| AhAraka zarIra nAma karma kI jaghanya sthiti anta: koDAkoDI sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti bhI anta: koTAkoTI sAgaropama kI hai / taijasa aura kArmaNa zarIra nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke bhAga kI hai tathA utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra varSa kA hai| 7 audArika zarIropAMga, vaikriya zarIropAMga aura AhAraka zarIropAMga, ina tInoM kI sthiti bhI isI prakAra hai| pAMcoM zarIra bandhana nAma karmoM kI sthiti bhI isI prakAra samajhanI cAhie, pAMcoM zarIra saMghAta nAma karmoM kI sthiti bhI zarIra nAma karma kI sthiti ke samAna hai / vivecana - vaikriya zarIraM nAma karma kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai isameM mithyAtva mohanIya kI sthiti 70 koDAkoDI sAgaropama kA bhAga dene para jaghanya sthiti sAgaropama ke do saptAMza AtI hai kintu vaikriya SaTka ekendriya aura tIna vikalendriya bAMdhate nahIM, asaMjJI paMcendriya Adi hI bAMdhate haiM aura asaMjJI paMcendriya Adi jaghanya se baMdha karate hue ekendriya ke baMdha kI apekSA hajAra guNA baMdha karate haiM kyoMki "paNavIsA pannAsA sayaM sahassaM ca guNakAraH " paccIsa, pacAsa, sau aura sahasra guNA karanA - aisA zAstra vacana hai ataH jo sAgaropama ke do saptAMza haiM unheM hajAra se guNA karane para sUtra meM kahe anusAra sthiti AtI hai yAnI hajAra sAgaropama ke do saptAMza sthiti hotI hai| AhAraka zarIra nAma karma kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antaH koTAkoTI sAgaropama kI kahI gaI hai parantu jaghanya se utkRSTa saMkhyAta guNA samajhanA caahie| =============================== vairosabhaNArAyasaMghayaNaNAmAe jahA rai NAmAe / usabhaNArAyasaMghayaNaNAmAe pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM sAgarovamassa cha paNatIsaibhAgA paniovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM bArasa sAgarovamakoDAkoDIo, bArasa cAsasayAiM abAhA0 / For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 prajJApanA sUtra NArAyasaMghayaNaNAmassa jahaNNeNaM sAgarovamassa satta paNattIsaibhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM coisa sAgarovamakoDAkoDIo cauddasa vAsasayAiM abaahaa0| addhaNArAyasaMghayaNaNAmassa jahaNNeNaM sAgarovamassa aTTha paNatIsaibhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM solasa sAgarovamakoDAkoDIo, solasa vAsasayAiM abAhA0 / khIliyAsaMghayaNe NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsaibhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo, aTThArasa vAsasayAI abaahaa| chevaTThasaMghayaNaNAmassa pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa doNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijai. bhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsa ya vAsasayAI abaahaa0| bhAvArtha - vajraRSabhanArAcasaMhanana nAma karma kI sthiti rati nAma karma kI sthiti ke samAna hai| prazna - he bhagavan! RSabhanArAcasaMhanana nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! RSabhanArAcasaMhanana nAma karma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna sAgaropama ke ... bhAga aura utkRSTa sthiti bAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla bAraha sau varSa kA hai| nArAcasaMhanana nAmakarma kI jaghanya sthiti.palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke .. bhAga aura utkRSTa sthiti caudaha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla caudaha sau varSa kA hai| __arddha nArAca saMhanana nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 5. bhAga aura utkRSTa sthiti solaha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla solaha sau varSa kA hai| prazna - he bhagavan ! kIlikAsaMhanana nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? . uttara - he gautama! kIlikAsaMhanana nAma karma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke ... bhAga aura utkRSTa aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai| For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ****************cop teIsavA~ karma prakRti pada dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ prazna - he bhagavan ! sevArtta saMhanana nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! sevArtta saMhanana nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke bhAga aura utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla bIsa sau (do 6 - - hajAra) varSa kA hai| vivecana vajraRSabha nArAca saMhanana nAma karma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka saptamAMza sAgaropama aura utkRSTa dasa koTAkoTi sAgaropama kI hotI hai| zeSa saMhanana nAma karmoM kI sthiti bhAvArtha se spaSTa hai| 103 - jananananananana evaM jahA saMghayaNaNAmAe chabbhaNiyA evaM saMThANA vi chabbhANiyavvA / bhAvArtha - jisa prakAra chaha saMhanana nAma karmoM kI sthiti kahI hai usI prakAra chaha saMsthAna nAma karmoM kI bhI sthiti kahanI caahie| vivecana - saMhanana aura saMsthAna nAma karma kI sthiti ke lie kahA hai - "saMghayaNe saMThAme paDhame dasa uvarimesu dugavuDDI" prathama saMhanana aura prathama saMsthAna kI sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| isake bAda ke saMhanana aura saMsthAna kI sthiti ke lie do-do sAgaropama kI vRddhi karanI caahie| prazasta (zubha) saMhanana va saMsthAna kI sthiti kama hotI hai| usake bAda kramazaH aprazasta (azubha), aprazastatara (azubhatara) saMhanana evaM saMsthAnoM kI sthiti adhika adhika hotI hai| sthiti ke anupAta se abAdhAkAla bhI adhika samajhanA caahie| sukkillavaNNaNAmAe pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNagaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo, dasa vAsasayAiM abAhA0 / hAliddavaNNa NAmAe NaM pucchA ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa paMca aTThAvIsabhAgA paliovamassa asaMkhijar3abhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM addhaterasasAgarovamakoDAkoDI, addhaterasa vAsasayAI abAhA0 / lohiyavaNNa NAmAe NaM pucchA ? gomA! jahaNeNaM sAgarovamassa cha aTThAvIsabhAgA paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo, paNNarasa vAsasayAiM abAhA0 / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 . REEEEEEEEEEEEEenterterNEEEEEEE prajJApanA sUtra EEEEEEkletstakestatetasatsanketakarketrictEEEEEEEEEEEcketstectetkaEEEEEEEEElect NIlavaNNa NAmAe pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa satta aTThAvIsaibhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo, aTThArasa vAsasayAiM abaahaa| kAlavaNNa NAmAe jahA chevtttthsNghynnnnaamss| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! zukla varNa nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! zukla varNa nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke - bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai| prazna - he bhagavan ! hAridra (pIta) varNa nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! hAridra varNa nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke bhAga kI aura utkRSTa sthiti sAr3he bAraha koDAkor3I sAgaropama kI hai| abAdhAkAla sAr3he bAraha sau varSa kA hai| prazna - he bhagavan! lohita (rakta) varNa nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? uttara - he gautama! lohita varNa nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke ,, bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| prazna - he bhagavan ! nIla varNa nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! nIla varNa nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke , bhAga kI aura utkRSTa sthiti sAr3he sattaraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla sAr3he sattaraha sau varSa kA hai| kRSNa (kAlA) varNa nAma karma kI sthiti sevArtta saMhanana nAma karma kI sthiti ke samAna hai| subbhigaMdha NAmAe pucchA? goyamA! jaha sukkillavaNNaNAmassa, dubhigaMdhaNAmAe jahA chevaTThasaMghayaNassa, rasANaM mahurAINaM jahA vaNNANaM bhANiyaM taheva parivADIe bhaanniyvvN| kaThina zabdArtha - parivADIe - paripATI (krama) se| For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 105 PrettackstarctresoketricketerritateEEEEkalatateekshetratefeatestantetricketertattatatestetrateEEEEEEEEEEE: bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! surabhigandha nAma karma kI sthiti viSayaka prazna (pRcchA)? uttara - he gautama! surabhigaMdha nAma karma kI sthiti zukla varNa nAma karma kI sthiti ke samAna hai| durabhigandha nAma karma kI sthiti sevArtta saMhanana nAma karma kI sthiti ke samAna hai| madhura Adi rasoM kI sthiti kA kathana vargoM kI sthiti ke samAna usI krama se kahanA caahie| vivecana - surabhigaMdha nAma karma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke - bhAga aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla eka hajAra varSa kA hai| durabhigaMdha nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2 bhAga aura utkRSTa sthiti 20 koDAkoDI sAgaropama hai| abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai| - madhura Adi rasoM kI sthiti va abAdhAkAla isa prakAra haiM - kraM. nAma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti abAdhAkAla 1. madhura rasa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama .. dasa koDAkoDI sAgaropama 1000 varSa sAgaropama kA - bhAga 2. amla(khaTTA) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga sAr3he bAraha koDAkoDI 1250 varSa rasa kama sAgaropama kA , bhAga sAgaropama 3. kaSAya rasa palyopama ke asaM yAtaveM bhAga pandraha koDAkoDI kama sAgaropama kA 6 bhAga sAgaropama 4. kaTuka rasa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga sAr3he sataraha koDAkoDI 1750 varSa kama sAgaropama kA bhAga sAgaropama 5. tikta rasa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga bIsa koDAkoDI 2000 varSa kama sAgaropama kA 2 bhAga sAgaropama ina sabhI prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karmaniSeka kAla AtA hai| phAsA je apasatthA tesiM jahA chevaTThassa, je pasatthA tesiM jahA sukkillvnnnnnnaamss| bhAvArtha - jo aprazasta sparza haiM, unakI sthiti sevA saMhanana kI sthiti ke samAna tathA jo prazasta sparza haiM, unakI sthiti zukla varNa nAma karma kI sthiti ke samAna samajhanI caahie| 1500 varSa For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 prajJApanA sUtra tattatottatolettolelated alatatalaletatatata . vivecana - sparza do prakAra ke haiM - 1. prazasta aura 2. aprshst| ATha sparzoM meM se mRdu, laghu, snigdha aura uSNa rUpa prazasta sparza haiM aura karkaza, guru, rUkSa aura zIta rUpa aprazasta sparza haiN| prazasta sparzoM kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke eka saptAMza aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama hai| abAdhAkAla eka hajAra varSa kA aura abAdhAkAla hIna karma sthiti karma dalika niSeka samajhanA caahie| aprazasta sparzoM kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptAMza aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai| abAdhAkAla hIna karma sthiti karma dalika niSeka samajhanA caahie| ___agurulahumANAe jahA chevaTThassa, evaM uvaghAyaNAmAe vi, parAghAyaNAmAe vi evaM cev| bhAvArtha - agurulaghu nAma karma kI sthiti sevArtta saMhanana kI sthiti ke samAna samajhanA, isI prakAra upaghAta nAma karma aura parAghAta nAma karma kI sthiti ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| vivecana - agurulaghu, upaghAta aura parAghAta nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2- bhAga aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla do hajAra varSa kA aura karma sthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma niSeka kAla hai| NirayANupubbINAmAe pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsa sAgarovamakoDAkoDIo, vIsa ya vAsasayAiM abaahaa0| tiriyANupuvvIe pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa do sattabhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsa ya vAsasayAiM abaahaa0| maNuyANupubbINAmAe NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa divaDhaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM paNNarasa sAgarovamakoDAkoDIo, paNNarasa vAsasayAiM abaahaa| devANupuvINAmAe pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM , ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo, dasa ya vAsasayAI abaahaa0| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! narakAnupUrvI nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ? For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ uttara - he gautama! narakAnupUrvI nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama hajAra sAgaropama ke bhAga kI hai tathA utkRSTa sthiti bIsa koDAkor3I sAgaropama kI hai| abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra varSa kA hai| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! tiryaMcAnupUrvI nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? uttara - he gautama! tiryaMcAnupUrvI nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke bhAga kI aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra varSa kA hai| prazna - manuSyAnupUrvI nAma karma kI sthiti ke viSaya meM prazna ? uttara - he gautama! manuSyAnupUrvI nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke ?" bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai| prazna - he bhagavan! devAnupUrvI nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara- he gautama! devAnupUrvI nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama hajAra sAgaropama ke bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai| UsAsaNAmAe pucchA ? goyamA ! jahA tiriyaannupuvviie| AyavaNAmAe vi evaM ceva / ujjoyaNAmAe vi / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ucchvAsa nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! ucchvAsa nAma karma kI sthiti tiryaMcAnupUrvI ke samAna hai| Atapa nAma karma aura udyota nAma karma kI sthiti bhI isI prakAra samajhanI caahie| 107 pasatthavihAyogaiNAmAe vi pucchA ? goyamA! jahaNNeNaM ega sAgarovamassa sattabhAgaM, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo, dasa ya vAsasayAiM abAhA0 / apasatthavihAyogaiNAmassa pucchA ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa doNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, vIsa ya vAsasayAiM abAhA0 / tasaNAmAe thAvaraNAmAe ya evaM ceva / For Personal & Private Use Only bhagananananana Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 prajJApanA sUtra *atestetrisatercscntetatstatestSEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEtercretatterEEEEEEstatestatekstakalateekeletstanelalettettetekatekickalkesateliate bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! prazasta vihAyogati nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM? uttara - he gautama! prazasta vihAyogati nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 1- bhAga kI aura utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| dasa sau (eka hajAra) varSa kA abAdhAkAla hai| bhAvArtha - prazna - aprazasta vihAyogati nAma karma kI sthiti viSayaka pRcchA? uttara - he gautama! aprazasta vihAyogati nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 2- bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai|" abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA hai| trasa nAma karma aura sthAvara nAma karma kI sthiti bhI isI prakAra jAnanI caahie| suhumaNAmAe pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava.paNatIsaibhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamakoDAkoDIo, aTThArasa ya vAsasayAI abaahaa| bAyaraNAmAe jahA apstthvihaayoginnaamss| evaM pajjattaNAmAe vi, apajattaNAmAe jahA suhumnnaamss| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! sUkSma nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! sUkSma nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke bhAga kI aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla aTThAraha sau varSa kA hai| bAdara nAma karma kI sthiti aprazasta vihAyogati nAma karma kI sthiti ke samAna hai| isI prakAra paryApta nAma karma kI sthiti ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| aparyApta nAma karma kI sthiti sUkSma nAma karma kI sthiti ke samAna hai| patteyasarIraNAmAe vi do sattabhAgA, sAhAraNasarIraNAmAe jahA suhmss| thiraNAmAe egaM sattabhAgaM, athiraNAmAe do, subhaNAmAe ego, asubhaNAmAe do, For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 109 *astakestatestactactactuatokickastasketcERNEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEERakseki subhagaNAmAe ego, dUbhagaNAmAe do, sUsaraNAmAe ego, dUsaraNAmAe do, AijjaNAmAe ego, aNAijaNAmAe do| jasokittiNAmAe jahaNNeNaM aTTha muhuttA, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo, dasa vAsasayAI abaahaa| bhAvArtha - pratyeka zarIra nAma karma kI sthiti bhI 2- bhAga kI hai| sAdhAraNa zarIra nAmakarma kI sthiti sUkSma nAma karma kI sthiti ke samAna hai| sthira nAma karma kI sthiti meM bhAga kI hai tathA asthira nAma karma kI sthiti - bhAga kI hai| zubha nAma karma kI sthiti ke bhAga kI hai tathA azubhanAmakarma kI sthiti : bhAga kI hai| subhaganAmakarma kI sthiti :- bhAga kI aura durbhaga nAma karma kI sthiti OM bhAga kI hai| susvaranAmakarma kI sthiti ke bhAga kI aura duHsvaranAmakarma kI sthiti ke bhAga kI hai| AdeyanAmakarma kI sthiti - bhAga kI aura anAdeyanAmakarma kI 2- bhAga kI hai| yazaHkIrti nAma karma kI sthiti jaghanya ATha muhUrta kI aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hotA hai| ajasokittiNAmAe pucchA? goyamA! jahA apstthvihaayognnaamss| evaM NimmANaNAmAe vi| titthagaraNAmAe NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM aMtosAgarovama koDAkoDIo, ukkoseNaM vi aNtosaagrovmkoddaakoddiio| evaM jattha ego sattabhAgo tattha ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo, dasa vAsasayAiM abAhA, jattha do sattabhAgA tattha ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo vIsa ya vAsasayAiM abaahaa||623|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ayaza:kIrti nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! ayaza: kIrti nAma karma kI sthiti aprazasta vihAyogati nAma karma kI sthiti ke samAna hai| isI prakAra nirmANa nAma karma kI sthiti ke viSaya meM samajhanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 prajJApanA sUtra prazna- he bhagavan ! tIrthaMkara nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! tIrthaMkara nAma karma kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antaH koDAkoDI sAgaropama kI kahI gaI hai| jahA~ jaghanya sthiti sAgaropama ke u bhAga kI ho, vahA~ utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI aura abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai tathA jahA~ jaghanya sthiti sAgaropama ke bhAga kI hai, vahA~ utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI aura abAdhAkAla bIsa sau (do hajAra) varSa kA samajhanA caahie| uccA goyassa NaM pucchA ? goyamA! jahaNNeNaM aTTha muhuttA, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo, dasa ya vAsasayAI abaahaa| NIyAgoyassa pucchA ? goyamA ! jahA apasatthavihAyogaiNAmassa // 624 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ucca gotra nAma karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! ucca gotra nAma karma kI jaghanya sthiti ATha muhUrtta kI aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai| prazna - he bhagavan ! nIca gotra karma kI sthiti viSayaka prazna ? uttara - he gautama! nIca gotra karma kI jaghanya aura utkRSTa sthiti aprazasta vihAyogati nAma karma kI sthiti ke samAna hai| aMtarAie NaM pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAiM abAhA, abAhUNiyA kammaTThiI kammaNisego / / 625 // bhAvArtha- prazna he bhagavan ! antarAya karma kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? -- uttara he gautama! antarAya karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai| abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| karma sthiti meM se abAdhAkAla kama karane para zeSa karma niSeka kAla hai| vivecana ATha karmoM kI sabhI uttara prakRtiyoM kI jaghanya sthiti, utkRSTa sthiti, abAdhAkAla aura niSeka kAla kI tAlikA isa prakAra hai - - ***************** For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama 1. karmaprakRti kA nAma jJAnAvaraNIya (paMcavidha) jaghanya sthiti antarmuhUrta utkRSTa sthiti 30 kor3Akor3I sAgaropama .. 2. darzanAvaraNIya nidrApaMcaka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 30 kor3Akor3I sAgaropama sAgaropama ke 3 bhAga : antarmuhUrta .. 30 kor3Akor3I sAgaropama abAdhAkAla niSekakAla / 3 hajAra varSa utkRSTa sthiti meM 3 hajAra varSa kama 3 hajAra varSa utkRSTa sthiti meM 3 hajAra varSa kama 3 hajAra varSa utkRSTa sthiti meM 3 hajAra varSa kama. 3. darzanAvaraNIya darzanacatuSka 4. .. sAtAvedanIya karma 1ryApathikApekSA se . kAse do samaya do samaya bAraha muhUrta . 15 kor3Akor3I sAgaropama 1500 varSa 2 sAmparAyika bandhaka kI apekSA se asAtAvedanIya karma . For Personal & Private Use Only utkRSTa sthiti meM 1500 varSa kama utkRSTa sthiti meM tIna 3000 varSa hajAra varSa kama 6. samyaktva mohanIya mithyAtva mohanIya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 30 kor3Akor3I sAgaropama sAgaropama kA bhAga antarmuhUrta kucha adhika 66 sAgaropama palyopama kA asaMkhyAtavAM 70 kor3Akor3I sAgaropama bhAga kama hai. sAgaropama antarmuhUrta . antarmuhUrta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 40 kor3Akor3I sAgaropama 7000 varSa utkRSTa sthiti meM se 7 hajAra varSa kama ... 8. . 9. samyagmithyAtva mohanIya . kaSAya-dvAdazaka 4000 varSa utkRSTa sthiti meM 4 (anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna sAgaropama hajAra varSa kama 10. pratyAkhyAnAvaraNa) saMjvalanakrodha mohanIya do mAsa 40 kor3Akor3I sAgaropama 4000 varSa utkRSTa sthiti meM se 4 hajAra varSa kama Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Internationa For Personal & Private Use Only krama 11. 12. 13. 14. 15. 16. 23. karmaprakRti kA nAma saMjvalanamAna mohanIya 17-18. hAsya aura rati mohanIya 24. saMjvalanamAyA mohanIya saMjvalanalobha mohanIya strIveda mohanIya 19-22. arati, bhaya, zoka, jugupsA 25. 26. puruSaveda mohanIya napuMsakaveda mohanIya nArakAyu tiryaMcAyu manuSyAyu devAyu jaghanya sthiti eka mAsa arddha mAsa antarmuhUrtta palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 8 varSa kI bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA antarmuhUrtta adhika 10 hajAra varSa antarmuhUrta bhAga antarmuhUrta antarmuhUrta adhika 10 hajAra varSa utkRSTa sthiti 40 kor3Akor3I sAgaropama 40 kor3Akor3I sAgaropama 40 kor3Akor3I sAgaropama 15 kor3Akor3I sAgaropama 10 kor3Akor3I sAgaropama 20 kor3Akor3I sAgaropama 10 kor3Akor3I sAgaropama 20 kor3Akor3I sAgaropamaM karor3a pUrva kA tIsarA bhAga adhika 33 sAgaropama karor3a pUrva kA tIsarA bhAga adhika 3 palyopama 11 11 ?? karor3a pUrva ke tRtIya bhAga adhika 33 sAgaropama kI abAdhAkAla 4000 varSa 4000 varSa 4000 varSa 1500 varSa 1000 varSa 2000 varSa 1000 varSa 2000 varSa niSekakAla utkRSTa sthiti meM se 4 hajAra varSa kama "1 11 " 11 "" " " 11 utkRSTasthiti meM 1500 varSa kama utkRSTasthiti meM 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM do hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM se 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama 112 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama 27. karmaprakRti kA nAma narakagatinAmakarma 28. tithaMcagatinAmakarma 29. manuSyagatinAmakarma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 kor3Akor3I sAgaropama sahasrasAgaropama kA 2 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 kor3Akor3I sAgaropama bhAga sAgaropama kA meM bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 15 kor3Akor3I sAgaropama sAgaropama kA 2" bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 10 kor3Akor3I sAgaropama sahasra sAgaropama kA hai bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 kor3Akor3I sAgaropama sAgaropama kA 2 bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 18 kor3Akor3I sAgaropama sAgaropama kA .. bhAga abAdhAkAla niSekakAla 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama . 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama 1500 varSa utkRSTa sthiti meM1500 varSa kama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 2 . hajAra varSa kama 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama 1800 varSa utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama 30. devagatinAmakarma 1. ekendriyajAtinAmakarma For Personal & Private Use Only 113 32. dvIndriyajAtinAmakarma 33. 34. 35. trIndriyajAti nAmakarma caturindriyajAtinAmakarma paMcendriyajAtinAmakarma / 2000 varSa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 20 kor3Akor3I sAgaropama sAgaropama kA 2 bhAga utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama 36. 37. audArikazarIranAmakarma vaikriyazarIranAmakarma " " " " " " " " " " palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama kA - bhAga Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Internationa For Personal & Private Use Only krama 38. 39-40. vaijasazarIranAmakarma OM 55. 56. karmaprakRti kA nAma AhArakazarIranAmakarma 42. 43. 44-48. paMcazarIrabandhananAmakarma 49-53. paMcazarIrasaMghAtanAmakarma 54. 57. 58. kArmaNazarIranAmakarma audArikazarIrarAMgopAMga vaikriyazarIrAMgopAMga AhArakazarIrAMgopAMga nAmakarma vajraRSabhanArAcasaMhanananAma RSabhanArAcasaMhanana nArAcasaMhananAmakarma arddhanArAcasaMhanana kIlikAsaMhanana jaghanya sthiti antaH kor3Akor3I sAgaropama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA bhAga 7 palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA pUrvavat "" "1 "1 reub 11 17 bhAga "1 "1 zarIranAmakarma ke samAna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA hai / palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA palyopama ke asaMkhyAtaveM 7 35 bhAga kama sAgaropama kA kA bhAga "bhAga 35 35 bhAga bhAga bhAga utkRSTa sthiti antaH kor3Akor3I sAgaropama 20 kAr3okAr3I sAgaropama 20 kor3Akor3I sAgaropama "" 11 11 99 11 "" 11 11 "1 11 "1 zarIra nAmakarmavat 10 kor3Akor3I sAgaropama 12 kor3Akor3I sAgaropama 14 kor3Akor3I sAgaropama 16 kor3Akor3I sAgaropama 18 kodAkor3I sAgaropama abAdhAkAla 11 11 2000 varSa 2000 varSa ".. 11 17 11 "1 pUrvavat 1000 varSa 1200 varSa 1400 varSa 1600 varSa 1800 varSa niSekakAla ?? 11 utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama "1 utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama 91 11 11 " 11. "" 11 11 "" 11 11 pUrvavat utkRSTa sthiti meM 1 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 1200 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1400 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1600 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama 114 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa sthiti abAdhAkAla niSekakAla 20 kor3Akor3I sAgaropama, 2000 varSa utkRSTa sthiti meM do hajAra varSa kama " " " " SaTsaMhananavat SaTsaMhanana ke samAna 10 kor3Akor3I sAgaropama 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 1 hajAra varSa kama 12 // kor3Akor3I sAgaropama 1250 varSa utkRSTa sthiti meM 1250 15 kor3Akor3I sAgaropama 1500 varSa For Personal & Private Use Only kama karmaprakRti kA nAma jaghanya sthiti 59. sevArtasaMhanana. . ... palyopama ke asaMkhyAtaveM ..... bhAga kama sAgaropama kA 2 bhAga 60-65. cha prakAra ke saMsthAnanAmakarma chaha saMhanananAmakarma ke samAna / 66. zuklavarNanAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2 bhAga 67. pItavarNanAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA bhAga 68. ralavarNanAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA bhAga 69. nIlavarNanAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA , bhAga 70. kRSNavarNanAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2 bhAga 75. . surabhigandhanAmakarma . palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 1 bhAga 72. durabhigandhanAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 2 bhAga 73-77. madhura Adi pAMca rasa nAmakarma zuklavarNa Adi pAMca varNI kI sthiti ke samAna 17 // kor3Akor3I sAgaropama 1750 varSa 20 kor3Akor3I sAgaropama 2000 varSa varSa kama utkRSTa sthiti meM 1500 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1750 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 1 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama paMcavarNavat 10 kor3Akor3I sAgaropama 1000 varSa 20 kor3Akor3I sAgaroma 2000 varSa zuklAdi paMcavarNavat paMcavarNavat. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abAdhAkAla nivekakAla sevArttasaMhananavat sevArtasaMhananavat zuklavarNavat zuklavarNavat vArtavat sevArtavat / 2000 varSa utkRSTa sthiti meM do .. hajAra varSa kama kama karmaprakRti kA nAma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti 78-81. aprazasta sparza cAra (karkaza, sevArtasaMhanana ke samAna sevArtasaMhananavat guru, rUkSa, zIta) .82-85. prazasta sparza cAra (mRdu, laghu, zuklavarNanAmakarma kI sthiti zuklavarNavat snigdha, uSNa) ke samAna 86. agurulaghunAmakarma sevArtasaMhanana ke samAna sevArtavatse 87. upaghAtanAmakarma 88. parAghAta nAmakarma 89. narakAnupUrvInAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM 20 kor3Akor3I sAgaropama bhAga kama sahasra sAgaropama kA bhAga 90. tithaMcAnupUrvInAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama " " " " sAgaropama kA 2 bhAga 91. manuSyAnupUrvInAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 15 kor3Akor3I sAgaropama sAgaropama kA "bhAga 92. devAnupUrvInAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama 10 kor3Akor3I sAgaropama sahasra sAgaropa 93. ucchvAsanAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM 20 koDAkor3I sAgaropama bhAga kama sAgaropama kA bhAga AtapanAmakarma 95. udyotanAmakarma " " " " " " For Personal & Private Use Only 116 1500 varSa 1000 varSa utkRSTa sthiti meM 1500 varSa kama utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2 . hajAra varSa kama 2000 varSa 94. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only krama 96. 97. 98. 19. 100. 101. 104. 105. karmaprakRti kA nAma prazastavihAyogatinAmakarma 106. 107. aprazastavihAyogatinAmakarma trasanAmakarma sthAvaranAmakarma sUkSmanAmakama 102. : : paryAptanAmakarma 103. bAdaranAmakarma aparyAptanAmakarma sAdhAraNazarIranAmakarma pratyekazarIranAmakarma asthiranAmakarma sthiranAmakarma jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA 11 11 11 1 "1 1. 91 palyopama ke asaMkhyAtaveM "1 " bhAga kama kA bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA bhAga bAdara ke samAna palyopama ke asaMkhyAtaveM " bhAga kama sAgaropama kA uda 11 palyopama ke asaMkhyAtaveM yegeum bhAga bhAga kama sAgaropama kA ** ** ** 11 palvopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA bhAga bhAga bhAga utkRSTa sthiti 10 kor3Akor3I sAgaropama 20 kor3Akor3I sAgaropama 11 11 " 11 "1 11 11 18 kor3Akor3I sAgaropama 11 11 20 kor3Akor3I sAgaropama bAdaravat 18 kor3Akor3I sAgaropama 20 kor3Akor3I sAgaropama 11 11 10 kor3Akor3I sAgaropama 11 abAdhAkAla 1000 varSa 2000 varSa 11 "1 " 1800 varSa 2000 varSa bAdaravat 1800 varSa "1 "1 2000 varSa "1 "1 1000 varSa niSekakAla utkRSTa sthiti meM 1 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama 11. 11 11 varSa kama : utkRSTa sthiti meM 1800 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2000 varSa kama bAdaravat utkRSTa sthiti meM 1800 11 11 11 11 "" "1 "1 utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama "" utkRSTa sthiti meM 1 hajAra varSa kama 117 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanya sthiti utkRSTa sthiti abAdhAkAla niSekakAla krama 108. 109. 110. 111. 112. 113. karmaprakRti kA nAma zubhanAmakarma subhaganAmakarma susvaranAmakarma AdeyanAmakarma yaza:kIrtinAmakarma azubhanAmakarma ATha muhUrta palyopama ke asaMkhyAtaveM 10 koDAkor3I sAgaropama 20 kor3Akor3I sAgaropama 1000 varSa 2000 varSa utkRSTa sthiti meM 2 bhAga kama sAgaropama kA 2 bhAga hajAra varSa kama For Personal & Private Use Only 114. durbhaganAmakarma 115. duHsvaranAmakarma 116. anAdeyanAmakarma 117. ayaza:kIrtimAma 118. nirmANanAmakarma 119. tIrthakaranAmakarma 120. uccagotranAmakarma 118 antaHkor3Akor3I sAgaropama ATha muhUrta antaH kor3Akor3I sAgaropama 10 kor3Akor3I sAgaropamaH " " 1000 varSa __ . 121. nIcagotranAmakarma palyopama ke asaMkhyAtaveM 20 kor3Akor3I sAgaropama bhAga kama sAgaropama kA 2 bhAga antarmuhUrta . 30 kor3Akor3I sAgaropama 2000 varSa - 3000 varSa utkRSTa sthiti meM 1000 varSa kama utkRSTa sthiti meM 2 hajAra varSa kama utkRSTa sthiti meM 3 hajAra varSa kama 122. antarAyanAmakarma . . Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 119 Ben Nian Zhong Ben Ben Mu 3Ben 3Ben 4Ben egiMdiyA NaM bhaMte! jIvA NANAvaraNijassa kammassa kiM baMdhati? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa tiNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhti| evaM NihApaMcagassa vi, daMsaNacaukkassa vi| kaThina zabdArtha - paDipuNNe - pripuurnn| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ekendriya jIva jJAnAvaraNIya karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! ekendriya jIva jJAnAvaraNIya karma jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke - bhAga kA aura utkRSTa paripUrNa sAgaropama ke - bhAga kA bandha karate haiN| isI prakAra nidrApaMcaka aura darzanacatuSka kA jaghanya aura utkRSTa bandha bhI samajhanA caahie| egiMdiyA NaM bhaMte! jIvA sAyAveyaNijjassa kammassa kiM baMdhaMti? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa divaDhaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| asAyAveyaNijjassa jahA nnaannaavrnnijss| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ekendriya jIva sAtAvedanIya karma kitane kAla kA bAMdhate haiM? uttara - he gautama! ekendriya jIva sAtAvedanIya karma jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke " bhAga aura utkRSTa pUre sAgaropama ke " bhAga kA bandha karate haiN| aMsAtAvedanIya kA bandha jJAnAvaraNIya ke samAna samajhanA caahie| egidiyA NaM bhaMte! jIvA sammattaveyaNijassa kiM baMdhati? goyamA! Nasthi kiMci bNdhNti| egidiyA NaM bhaMte! jIvA micchattaveyaNijassa kammassa kiM baMdhati? gIyamA! jahaNNeNaM sAgarovamaM paliovamassa asaMkhijjAbhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| egidiyA NaM bhaMte! jIvA sammAmicchattaveyaNijassa0 kiM baMdhati? goyamA! Natthi kiMci bNdhNti| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ekendriya jIva samyaktva vedanIya karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! ekendriya jIva samyaktva vedanIya karma kA bandha karate hI nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prajJApanA sUtra bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ekendriya jIva mithyAtva vedanIya karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! ekendriya jIva mithyAtva vedanIya karma jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama kA aura utkRSTa pUre eka sAgaropama kA baMdha karate haiN| prazna - he bhagavan ! ekendriya jIva samyag-mithyAtva vedanIya karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! ekendriya jIva samyag-mithyAtva vedanIya karma kA baMdha nahIM karate haiN| egiMdiyA NaM bhaMte! jIvA kasAyabArasagassa kiM baMdhaMti? .. goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa cattAri sattabhAge paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhti| evaM kohasaMjalaNAe vi jAva lobhasaMjalaNAe vi| ithiveyassa jahA saayaaveynnijjss| egidiyA purisaveyassa kammassa jahaNNeNaM sAgarovamassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| egiMdiyA NapuMsagaveyassa kampassa jahaNNeNaM sAgarovamassa do sattabhAge paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhti| hAsaraIe jahA purisaveyassa, araibhayasogaduguMchAe jahA nnpuNsgveyss| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ekendriya jIva bAraha kaSAyoM kI kitanI sthiti bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! ekendriya jIva bAraha kaSAyoM kI jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke 1 bhAga aura utkRSTa pUre 1. bhAga kI sthiti bAMdhate haiN| isI prakAra yAvat saMjvalana krodha se lekara yAvat saMjvalana lobha taka kI sthiti samajhanI caahiye| strIveda kI sthiti sAtA vedanIya kI sthiti ke samAna jAnanI caahie| ekendriya jIva puruSa veda karma kI jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA / bhAga aura utkRSTa pUre - bhAga kI sthiti bAMdhate haiN| ekendriya jIva napuMsakaveda karma kI jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke / bhAga aura utkRSTa paripUrNa vahI sthiti bAMdhate haiN| hAsya aura rati karma kI sthiti puruSa veda ke samAna aura arati, bhaya, zoka aura jugupsA kI sthiti napuMsaka veda ke samAna samajhanI caahiye| For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 121 FIFFEEKENNHEIGHEEK E EPENHANNELEPHE NeraiyAuyadevAuyaNirayagaiNAma-devagaiNAbhaveuvviyasarIraNAma-AhAragasarIraNAma-NeraiyANupuviNAmadevANupuviNAmatitthagaraNAma-eyANi Nava payANi Na bNdhNti| bhAvArtha - narakAyu, devAyu, narakagatinAma, devagatinAma, vaikriya zarIranAma, AhAraka zarIra nAma, narakAnupUrvI nAma, devAnupUrvI nAma, tIrthaMkara nAma, ina nau prakRtiyoM kA ekendriya jIva bandha nahIM karate haiN| tirikkhajoNiyAuyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI sattahiM vAsasahassehiM vAsasahassaibhAgeNa ya ahiyaM bNdhNti| evaM maNussAuyassa vi| tiriyagaiNAmAe jahA nnpuNsgveyss| maNuyagaiNAmAe jahA saayaaveynnijss| egidiyajAiNAmAe paMciMdiyajAiNAmAe ya jahA nnpuNsgveyss| bhAvArtha - ekendriya jIva tiryaMca Ayu kA jaghanya antarmuhUrta utkRSTa sAta hajAra varSa aura eka hajAra varSa ke tIsare bhAga adhika pUrva koTI (karor3a pUrva) kA bandha karate haiN| isI prakAra manuSya AyuSya kI sthiti bhI samajhanI caahiye| tica gati nAma karma kI sthiti napuMsakaveda ke samAna hai aura manuSya gati nAma karma kI sthiti sAtAvedanIya ke samAna hai| ekendriya jAti nAma karma aura paMcendriya jAti nAma karma kI sthiti napuMsaka veda ke sthiti ke samAna samajhanI caahiye| ___ beiMdiyateiMdiyajAiNAmAe pucchA? jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsaibhAge paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhNti| cauridiyaNAmAe vi jahaNNeNaM sAgarovamassa Nava paNatIsaibhAge paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhNti| bhAvArtha - beiMdriya teindriya jAti nAma karma ke baMdha kAla viSayaka pRcchA? uttara - beindriya aura teindriya nAma karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna sAgaropama kA bhAga aura utkRSTa sampUrNa utanI hI sthiti bAMdhate haiN| caurindriya nAma karma kI bhI jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke bhAga aura utkRSTa sampUrNa utanI hI sthiti bAMdhate haiN| evaM jattha jahaNNagaM do sattabhAgA tiNNi vA cattAri vA sattabhAgA aTThAvIsaibhAgA bhavaMti, tattha NaM jahaNNeNaM te ceva paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNagA bhANiyavvA, For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122. prajJApanA sUtra ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhNti| jattha NaM jahaNNeNaM ego vA divaDDo vA sattabhAgo tattha jahaNNeNaM taM ceva bhANiyavvaM ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| .. bhAvArtha - isI prakAra jahA~ sAgaropama ke do saptamAMza ( bhAga) tIna saptamAMza ( bhAga) cAra saptamAMza ( bhAga) athavA aThAvIsaveM bhAga kI sthiti hotI hai vahA~ utane bhAga jaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama kahanA cAhie aura jahA~ jaghanya se eka saptamAMza ( bhAga) yA DeDha saptamAMza (3" bhAga) kI sthiti ho vahA~ utane hI bhAga palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama kahanA cAhie aura utkRSTa utane hI bhAga kI paripUrNa sthiti bAMdhate haiM, isa prakAra samajhanA caahiye| jasokittiuccAgoyANaM jahaNNeNaM sAgarovamassa egaM sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| bhAvArtha - yaza:kIrti aura uccagotra karma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke eka saptamAMza ( bhAga) aura utkRSTa utanI hI paripUrNa sthiti bAMdhate haiN| aMtarAiyassaNaM bhaMte! pucchA? goyamA!jahANANAvaraNijassajAva ukkoseNaMtecevapaDipuNNe bNdhNti||626|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! antarAya karma kA bandha kitane kAla.kA karate haiM? uttara - he gautama! antarAya karma kA bandhakAla jJAnAvaraNIya karma ke samAna samajha lenA caahie| vivecana - prastuta sUtra meM ekendriya jIvoM ke jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke jaghanya aura utkRSTa bandha kAla kI prarUpaNA kI gaI hai| beiMdiyA NaM bhaMte! jIvA NANAvaraNijassa kammassa kiM baMdhaMti? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamapaNavIsAe tiNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayA, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe bNdhti| evaM nnihaapNcgssvi| evaM jahA egidiyANaM bhaNiyaM tahA beiMdiyANa vi bhANiyavvaM, NavaraM sAgarovamapaNavIsAe saha bhANiyavvA paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNA, sesaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti|jtth egidiyA Na baMdhati tattha ee vi Na bNdhNti| bhAvArtha-prazna - he bhagavan! beindriya jIva jJAnAvaraNIya karma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? uttara - he gautama! beindriya jIva jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama paccIsa sAgaropama ke For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 123 3. bhAga kA evaM utkRSTa paripUrNa sthiti kA baMdha karate haiN| isI prakAra nidrApaMcaka kI sthiti ke viSaya meM samajhanA caahiye| isI prakAra jaise ekendriya jIvoM kI sthiti kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra beindriya jIvoM kI baMdha sthiti kA kathana karanA caahiye| parantu vizeSatA yaha hai ki paccIsa guNA sAgaropama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna baMdha kahanA caahiye| zeSa sabhI pUrvoktAnusAra pUrNa sthiti kA baMdha karate haiN| jina karma prakRtiyoM ko ekendriya jIva nahIM bAMdhate una prakRtiyoM ko ye beindriya bhI nahIM bAMdhate haiN| beiMdiyA NaM bhaMte! jIvA micchattaveyaNijassa0 kiM baMdhaMti? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamapaNavIsaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! beindriya jIva mithyAtva vedanIya karma kA bandha kitane kAla kA karate haiM? . uttara - he gautama! beindriya jIva mithyAtva vedanIya karma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama paccIsa sAgaropama kI aura utkRSTa vahI sthiti ko paripUrNa bAMdhate haiN| tirikkhajoNiyAuyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDiM cauhiM vAsehiM ahiyaM bNdhti| evaM maNuyAuyassa vi| sesaM jahA egidiyANaM jahA aNtraaiyss||627|| bhAvArtha - beindriya jIva tiryaMcAyu ko jaghanya antarmuhUrta kA utkRSTa cAra varSa adhika karor3a pUrva varSa kA baMdha karate haiN| isI prakAra manuSyAyu kA kathana bhI karanA caahie| zeSa sArA varNana yAvat antarAyakarma taka ekendriyoM ke samAna samajhanA caahie| vivecana - prastuta sUtra meM beindriya jIva jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA bandha kitane kAla kA karate haiM isakA varNana kiyA gayA hai| .. teiMdiyA NaM bhaMte! jIvA NANAvaraNijassa0 kiM baMdhati? . goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamapaNNAsAe tiNNi sattabhAgA paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe baMdhaMti, evaM jassa jai bhAgA tassa sAgarovamapaNNAsAe saha bhaanniyvvaa| bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! teindriya jIva jJAnAvaraNIya karma kA kitane kAla kA baMdha karate haiM? uttara - he gautama! teindriya jIva jJAnAvaraNIya karma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 prajJApanA sUtra pacAsa sAgaropama ke 3 bhAga kA aura utkRSTa paripUrNa sthiti kA baMdha karate haiN| isa prakAra jisake jitane bhAga haiM, utane unake pacAsa sAgaropama ke sAtha kaha dene caahie| teiMdiyA NaM bhaMte!0 micchattaveyaNijassa kammassa kiM baMdhati? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamapaNNAsaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| bhAvArtha-prazna-he bhagavan ! teindriya jIva mithyAtva-vedanIya karma kA kitane kAla kA bandha karate haiN| uttara - he gautama! teindriya jIva mithyAtva vedanIya karma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pacAsa sAgaropama kA aura utkRSTa paripUrNa sthiti kA bandha karate haiN| tirikkhajoNiyAussa jahaNNeNaM aMtomahattaM, ukkoseNaM puvakoDi solasehi rAidiehiM rAiMdiya tibhAgeNa ya ahiyaM baMdhaMti, evaM maNussAuyassa vi| sesaM jahA beiMdiyANaM jAva aNtraaiyss||628|| bhAvArtha - teindriya jIva tiryaMcAyu kA jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa solaha rAtri-divasa tathA eka rAtri divasa ke tIsare bhAga adhika karor3a pUrva kA bandha karate haiN| isI prakAra manuSyAyu kI sthiti samajhanI caahiye| zeSa sArA varNana yAvat antarAya karma taka kI sthiti beindriya ke samAna samajhanI caahie| vivecana - prastuta sUtra meM teindriya kI sthiti baMdha kA kathana kiyA gayA hai| karmoM kI jitanI utkRSTa sthiti hai use sittara koTAkoTI se bhAga dene para jo sthiti AtI hai use pacAsa se guNA karane para teindriya kI una una karmoM kI sthiti AtI hai| cauridiyA NaM bhaMte! jIvA NANAvaraNijassa0 kiM baMdhati? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasayassa tiNi sattabhAge paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe baMdhaMti, evaM jassa jai bhAgA tassa sAgarovamasaeNa saha bhaanniyvvaa| bhAvArtha-prazna-he bhagavan ! caurindriya jIva jJAnAvaraNIya karma kA kitane kAla kA baMdha karate haiM ? uttara - he gautama! caurindriya jIva jJAnAvaraNIya karma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sau sAgaropama ke 3. bhAga kA aura utkRSTa paripUrNa sthiti kA bandha karate haiN| isI prakAra jina jina prakRtiyoM kI sAgaropama ke jitane bhAga kI sthiti kahI hai usase sau guNA teindriyoM kI sthiti kaha denI caahie| For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ - - tirikkhajoNiyAuyassa kammassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDiM dohiM mAsehiM ahiyaM / evaM maNussAuyassa vi / sesaM jahA beidiyANaM, NavaraM micchattaveyaNijjassa jahaNNeNaM sAgarovamasayaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM baMdhaMti, sesaM jahA beiMdiyANaM jAva aMtarAiyassa // 629 // bhAvArtha - tiryaMcAyu karma kA bandhakAla jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa do mAsa adhika karor3a pUrva kA hai| isI prakAra manuSyAyu kA bandhakAla bhI samajhanA caahie| zeSa beindriyoM ke samAna kaha denA cAhie / vizeSatA yaha ki mithyAtva vedanIya kA bandha kAla jaghanya palyopama kA asaMkhyAtaveM bhAga kama sau sAgaropama kA aura utkRSTa paripUrNa sau sAgaropama kA hai| zeSa sArA varNana beindriyoM ke samAna yAvat aMtarAya karma taka samajhanA cAhiye / - vivecana prastuta sUtra meM caurindriya jIvoM ke bandhakAla kI prarUpaNA kI gayI hai / caurindriya jIvoM kA bandhakAla ekendriya jIvoM kI apekSA 100 guNA adhika hotA hai / asaNNI NaM bhaMte! jIvA paMciMdiyA NANAvaraNijjassa kammassa kiM baMdhaMti ? goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa tiNiNa sattabhAge palioNvamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva paDipuNNe baMdhaMti, evaM so ceva gamo jahA beiMdiyANaM varaM sAgarovamasahasseNa samaM bhANiyavvaM jassa jar3a bhAgatti / - bhAvArtha- prazna- he bhagavan! asaMjJI paMcendriya jIva jJAnAvaraNIya karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! asaMjJI paMcendriya jIva jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama hajAra sAgaropama ke hai bhAga aura utkRSTa paripUrNa utanI hI sthiti kA bandha karate haiN| isa prakAra beindriyoM ke viSaya meM jo gama (AlApaka-pATha) kahA hai, vahI yahA~ samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki jiMsa karma prakRti kI sAgaropama ke jitane bhAga kI sthiti kahI hai use utane hI bhAga hajAra guNA sAgaropama sahita kahanA cAhiye / . micchattaveyaNijjassa jahaNNeNaM sAgarovamasahassaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM / NeraDyAuyassa jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgaM puvvakoDi tibhAgamabbhahiyaM baMdhaMti / evaM 125 clickalkok For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 prajJApanA sUtra tirikkhajoNiyAuyassa vi, NavaraM jahaNNeNaM aNtomuhuttN| evaM maNuyAuyassa vi| devAuyassa jahA nneriyaauyss| bhAvArtha - mithyAtva vedanIya karma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama hajAra sAgaropama kI aura utkRSTa paripUrNa utane hI sAgaropama kI sthiti bAMdhate haiN| ___ narakAyuSya kA jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kA aura utkRSTa karor3a pUrva ke tIsare bhAga adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bandha karate haiN| isI prakAra tiryaMcAyu kI bhI sthiti samajhanI cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki jaghanya antarmuhUrta kA baMdha karate haiN| isI prakAra manuSyAyu ke bandha kAla ke viSaya meM samajhanA caahie| devAyu kA bandha narakAyu ke samAna samajhanA caahie| asaNNI NaM bhaMte! jIvA paMciMdiyA NirayagaiNAmAe kammassa kiM baMdhati?.. goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAge paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNae, ukkoseNaM te ceva pddipunnnne0| evaM tiriyagaiNAmAe vi| . . maNuyagaiNAmAe vi evaM ceva, NavaraM jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa divaDe sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhti| evaM devagaiNAmAe vi, NavaraM jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa erga sattabhAgaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgeNaM UNayaM, ukkoseNaM taM ceva paDipuNNaM bNdhNti| bhAvArtha-prazna-he bhagavan! asaMjJI paMcendriya jIva naraka gati nAma karma kI kitanI sthiti bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! asaMjJI paMcendriya jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hajAra sAgaropama ke bhAga aura utkRSTa paripUrNa hajAra sAgaropama ke 2 bhAga baMdha karate haiN| isI prakAra tiryaMca gati nAma karma ke viSaya meM samajhanA caahie| manuSyagati nAma karma ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| kintu vizeSatA yaha hai ki jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama hajAra sAgaropama ke " bhAga aura utkRSTa paripUrNa sthiti kA baMdha karate haiN| isI prakAra devagati nAma karma ke viSaya meM samajhanA caahie| kintu vizeSatA yaha hai ki isakA jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama hajAra sAgaropama ke bhAga kA aura utkRSTa paripUrNa utanI hI sthiti kA baMdha karate haiN| veubdhiyasarIraNAmAe pucchA? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamasahassassa do sattabhAge paliovamassa asaMkhejA-. bhAgeNa UNae, ukkoseNaM do paripuNNe bNdhti| For Personal & Private Use Only | Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla eva uttara prakRtiyA~ 127 sammattasammAmicchatta AhAraga sarIraNAmAe titthagaraNAmAe Na kiMci vi bNdhNti| avasiTuM jahA beiMdiyANaM, NavaraM jassa jattiyA bhAgA tassa te sAgarovamasahasseNaM saha bhANiyavvA savvesiM ANupubIe jAva aNtraaiyss||630|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vaikriya zarIra nAma karma saMbaMdhI pRcchA (prazna)? uttara - he gautama! asaMjJI paMcendriya jIva vaikriya zarIra nAma karma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama hajAra sAgaropama ke bhAga kA aura utkRSTa paripUrNa hajAra sAgaropama ke hai bhAga kA bandha karate haiN| - samyaktva mohanIya, mizra mohanIya, AhAraka zarIra nAma karma aura tIrthakaranAma karma kA asaMjJI paMcendriya jIva bandha karate hI nahIM haiN| zeSa sabhI karma prakRtiyoM kA bandhakAla beindriya ke samAna samajhanA jaahiye| vizeSatA yaha hai ki jisakI sAgaropama ke jitane bhAga kI sthiti kahI hai usakI hajAra guNA sAgaropama sahita sthiti kahanI caahiye| isI prakAra sabhI karmaprakRtiyoM kI anukrama se sthiti yAvat aMtarAya karma taka kaha denI caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM asaMjJA paMcendriya jIvoM ke baMdha kAla kI prarUpaNA kI gaI hai| beindriya jIvoM kI taraha hI asaMjJI paMcendriya jIvoM kI sthiti kA varNana hai kintu vizeSatA yaha hai ki jisa karma kI jitanI sthiti hai usase hajAra guNA sAgaropama kI sthiti kaha denA caahie| saNNI NaM bhaMte! jIvA paMciMdiyA NANAvaraNijassa kammassa kiM baMdhati? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAI abaahaa| bhAvArtha-prazna - he bhagavan ! saMjJI paMcendriya jIva jJAnAvaraNIya karma kI kitanI sthiti bAMdhate haiM? uttara - he gautama! saMjJI paMcendriya jaghanya antarmuhUrta utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kA bandha karate haiN| abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| saNNI NaM bhaMte! paMceMdiyA NihApaMcagassa kiM baMdhaMti? goyamA! jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAI abaahaa| dasaNacaukkassa jahA nnaannaavrnnijss| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan / saMjIpaMcendriya jIva pAMca nidrAoM kI kitanI sthiti bAMdhate haiM? uttara- he gautm| saMjJI paMcendriya jIva nidrA paMcaka karma kI jaghanya anta:koDAkoDI sAgaropama For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra kI aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI sthiti bAMdhate haiN| abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| darzanAvaraNa catuSka kA baMdhakAla jJAnAvaraNIya karma ke samAna samajhanA caahiye| sAyAveyaNijassa jahA ohiyA ThiI bhaNiyA taheva bhANiyavvA, iriyAvahiyabaMdhayaM paDucca saMparAiyabaMdhayaM c| asAyAveyaNijassa jahA nnihaapNcgss| bhAvArtha - sAtAvedanIya karma kI sthiti audhika (sAmAnya) vedanIya karma kI sthiti ke anusAra, IryApathika. (yoganimittaka) bandha aura sAMparAyika (kASAyika) bandha kI apekSA kahanI caahie| asAtA vedanIya karma kI sthiti nidrA paMcaka kI sthiti ke samAna samajhanI caahie| __sammattaveyaNijassa sammAmicchattaveyaNijassa jA ohiyA ThiI bhaNiyA taM bNdhNti| micchattaveyaNijassa jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo, ukkoseNaM sattara sAyarovamakoDAkoDIo, sattariya vAsasahassAiM abaahaa| kasAyabArasagassa jahaNNeNaM evaM ceve, ukkoseNaM cattAlIsaM sAgarovama-koDAkoDIo, cattAlIsa ya vAsasayAI abaahaa| kohamANamAyAlobhasaMjalaNAe ya do mAsA, mAso, addhAmAso, aMtomuhatto, evaM jahaNNagaM, ukkosagaM puNa jahA ksaaybaarsgss| ., bhAvArtha - saMjJI paMcendriya jIva samyaktva vedanIya aura samyaktva-mithyAtva vedanIya kI audhika sthiti ke anusAra baMdha karate haiN| mithyAtva vedanIya kA jaghanya antaHkoDAkoDI sAgaropama kA utkRSTa / 70 koDAkor3I sAgaropama kA bandha karate haiN| abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai| ... bAraha kaSAyoM kI sthiti jaghanya antaH koDAkor3I aura utkRSTa cAlIsa koDAkor3I sAgaropama pramANa hai| inakA abAdhAkAla cAra hajAra varSa kA hai| saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kA jaghanya sthiti bandha kramazaH do mAsa, eka mAsa, arddha mAsa aura antarmuhUrta kA hai tathA utkRSTa bandha bAraha kaSAyoM ke bandha ke samAna hotA hai| cauNha vi AuyANaM jA ohiyA ThiI bhaNiyA taM bNdhNti| AhAragasarIrassa titthagaraNAmAe ya jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo, ukkoseNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo bNdhNti| bhAvArtha - saMjJI paMcendriya jIva cAra prakAra kI AyuSya (narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu) karma kI jo sAmAnya (audhika) sthiti kahI gaI hai, usI ke anusAra baMdha karate haiN| AhAraka zarIra aura tIrthakaranAma karma kI sthiti jaghanya anta:koTAkoTi sAgaropama aura utkRSTa antaH koTAkoTI sAgaropama kI hai| For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ purisaveyaNijjassa jahaNeNaM aTTha saMvaccharAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamakoDAkoDIo / dasa ya vAsasayAiM abAhA / jasokittiNAmAe uccAgoyassa evaM ceva, NavaraM jahaNNeNaM aTTha muhuttaa| aMtarAiyassa jahA NANAvaraNijjassa / sesaesu savvesa ThANesu saMghayaNesu saMThANesu vaNNesu gaMdhesu ya jahaNNeNaM aMtosAgarovamakoDAkoDIo, ukkoseNaM jA jassa ohiyA ThiI bhaNiyA taM baMdhaMti, NavaraM imaM NANattaM - abAhA abAhUNiyA Na vuccai / evaM ANupuvvIe savvesiM jAva aMtarAiyassa tAva bhANiyavvaM // 631 // bhAvArtha- puruSa veda kI jaghanya ATha varSa kI aura utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI sthiti hai| abAdhAkAla dasa sau (eka hajAra) varSa kA hai / yazaH kIrtinAma nAma aura uccagotra kI sthiti bhI isI prakAra samajhanI caahiye| vizeSatA yaha hai ki jaghanya sthiti ATha muhUrtta kI hai / antarAya karma kI sthiti jJAnAvaraNIya karma ke samAna samajhanI cAhiye / 129 zeSa sabhI sthAnoM meM saMhanana, saMsthAna, varNa aura gandha nAma karmoM kI sthiti jaghanya antaH koDAkoDI sAgaropama kI aura utkRSTa jisa prakRti kI jo sAmAnya sthiti kahI hai utanI sthiti kA baMdha karate haiM parantu itanI vizeSatA hai ki abAdhAkAla aura abAdhA kAla kama karma niSeka kAla nahIM kahanA caahie| isa prakAra sabhI karma prakRtiyoM kI sthiti anukrama se yAvat aMtarAya karma taka kaha denI caahie| vivecana - prastuta sUtra meM saMjJI paMcendriya jIvoM meM karma prakRtiyoM ke sthiti baMdha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prastuta sUtra meM jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA jo jaghanya sthiti bandha antarmuhUrta Adi kahA gayA hai vaha kSapaka jIva ko una prakRtiyoM ke baMdha ke carama samaya meM hotA hai| pAMca nidrA, asAtA vedanIya, mithyAtva aura bAraha kaSAyoM Adi kA bandha kSapaNa se pahale hotA hai isalie unakA jaghanya aura utkRSTa bandha anta: koDAkoDI sAgaropama kA hotA hai / utkRSTa baMdha atyanta saMkleza vAle mithyAdRSTi ke hotA hai parantu tiryaMcAyuSa, manuSyAyuSa aura devAyuSya kA utkRSTa baMdha apane apane baMdhakoM meM ativizuddha ko hotA hai| NANAvaraNijjassa NaM bhaMte! kammassa jahaNNaThiIbaMdhae ke ? goyamA ! aNNayare suhamasaMparAe uvasAmae vA khavagae vA, esa NaM goyamA ! NANAvaraNijjassa kammassa jahaNNaThiIbaMdhae, tavvairitte ajahaNaNe, evaM eeNaM abhilAveNaM mohAuyavajjANaM sesakammANaM bhANiyavvaM / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 - kaThina zabdArtha - jahaNNaThiIbaMdhae - jaghanyasthiti baMdhaka, ke kauna, uvasAmae - upazamaka, khavagae - kSapaka, aNNayare anyatara (koI eka ) / bhAvArtha- prazna he bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kI jaghanya sthiti bAMdhane vAlA kauna hai ? - uttara - he gautama! jJAnAvaraNIya karma kA jaghanya sthiti baMdhaka anyatara (koI. eka) upazamaka yA kSapaka sUkSma saMparAya hotA hai| he gautama! yaha jJAnAvaraNIya karma kA jaghanya sthiti bandhaka hai| isake alAvA anya ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai| isa prakAra isa abhilApa se mohanIya aura AyuSya karma ko chor3a kara zeSa karmoM ke viSaya meM kahanA caahie| vivecana prastuta sUtra meM karmoM ke jaghanya sthiti bandhaka kI prarUpaNA kI gayI hai| jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA bandha sUkSmasaMparAya avasthA meM upazamaka aura kSapaka donoM kA jaghanya antarmuhUrtta pramANa hotA hai| donoM kA sthiti bandha kA kAla samAna hone se kahA gayA hai ki upazamaka athavA kSapaka donoM meM se koI eka / kSapaka kI apekSA upazamaka kA bandha kAla dugunA kahA hai| isa saMbaMdha meM karma prakRti saMgrahaNIkAra kahate haiM prajJApanA sUtra - "khavagusAmaga paDivaDamANa duguNo tahiM tahiM bandho" (karma prakRti upazamanA karaNa gAthA 61 ) kSapaka kI apekSA upazamaka ko aura usase upazama zreNI se girane vAle ko dugunA duganA bandha hotA hai| isalie vedanIya karma ke sAMparAyika ( kaSAyanimittaka) bandha kI prarUpaNA karate samaya kSapaka kA jaghanya sthiti bandha 12 muhUrta kA aura upazamaka kA 24 muhUrtta kA kahA hai| nAma gotra kA jaghanya baMdha kSapaka ko 8 muhUrta aura upazamaka ko 16 muhUrtta kA hotA hai parantu upazamaka kA jaghanya bandha zeSa bandhakoM kI apekSA sarva jaghanya bandha samajhanA cAhiye / isIlie kahA gayA hai ki upazamaka evaM kSapaka jIva, jo sUkSma saMpaya avasthA meM ho vahI jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA jaghanya sthiti bandhaka hai| * parantu Agama pATha ko dekhate hue yaha kathana ucita nahIM lagatA hai| jJAnAvaraNIya Adi chaha karmoM (Ayu aura mohanIya binA) kI jaghanya sthiti ke baMdhaka 'dazaveM guNasthAna ke antima samaya meM' samajhanA caahiye| usake pahale madhyama bandha dhyAna meM AtA hai aisA kitaneka kahate haiM kintu Agama meM to 'tadvyatirikta' zabda se asUkSma (bAdara) samparAya vAle ajaghanya baMdhaka batAye haiN| yadi sUkSma saMparAya ke carama samaya meM hI jaghanya baMdha hotA to AgamakAra 'carima samae suhuma saMparAe' kaha dete / parantu aisA nahIM kahA hai| ataH Agama pATha se to pUre dasaveM guNasthAna (sUkSma samparAya vAle cAhe upazama kaho yA kSapaka) vAle jIvoM ke jaghanya sthiti baMdha honA dhyAna meM AtA hai // tattva bahuzruta gamyam // jJAnAvaraNIya Adi chaha karmoM ke jo jaghanya sthiti baMdhaka batAye haiM - ve sthiti baMdha kI apekSA se samajhanA caahiye| sUkSma samparAya anyatara ( upazamaka yA kSapaka donoM meM se kisI) ko hI sarva jaghanya bandhaka to Agama ke mUla pATha meM kahe hI haiN| anubhAga baMdha se yadi TIkAkAra kI apekSA bheda For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ kama prakRti pada dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ - kare to bAta nirAlI / arthAt asaMkhyAta anubhAga baMdha ke adhyavasAyoM meM eka hI prakAra kA sthiti baMdha ho sakatA hai| sthiti baMdha kI apekSA se to TIkAkAra kA kathana ucita pratIta nahIM hotA hai // mohaNijassa NaM bhaMte! kammassa jahaNNaThiIbaMdhae ke ? goyamA ! aNNayare bAyarasaMparAe uvasAmae vA khavae vA, esa NaM goyamA ! mohaNijjassa kammassa jaiNNaThiIbaMdhae, tavvairitte ajahaNNe / - bhAvArtha- prazna he bhagavan! mohanIya karma kI jaghanya sthiti kA bandhaka kauna hai ? uttara he gautama! mohanIya karma kI jaghanya sthiti kA baMdhaka anyatara (koI eka ) bAdara samparAya, upazamaka athavA kSapaka hotA hai| he gautama! yaha mohanIya karma kA jaghanya sthiti bandhaka hai, isake alAvA anya ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai| vivecana - bAdara samparAya se yukta upazamaka yA kSapaka jIva mohanIya karma kI sthiti kA baMdha hotA hai| mohanIya karma kI jaghanya sthiti ke bandhaka 'bAdara samparAya vAle kSapaka yA upazAmaka jIva' batAye haiN| 'bAdara samparAya vAle yadyapi chuTTe guNasthAna se navaveM guNasthAna taka ke jIva' hote haiN| parantu yahA~ para 'navameM guNasthAna vAle' hI lenA cAhie kyoMki khAsa upazama yA kSapaka to vahIM para hotA hai| navameM guNasthAna ke bhI pAMca bhAgoM meM se pAMcaveM bhAga ke antima samaya meM bandhane vAlI antarmuhUrta kI sthiti ke baMdhaka kSapaka yA upazAmaka jIva ko hI samajhanA cAhiye / Auyassa NaM bhaMte! kammassa jahaNNaThiIbaMdhae ke ? goyamA ! jeNaM jIve asaMkheppaddhApaviTTe, savvaNiruddhe se Aue, sese savvamahaMtIe AuyabaMdhaddhAe tIse NaM AuyabaMdhaddhAe carimakAlasamayaMsi savvajahaNNiyaM Thii pajjattApajjattiyaM Nivvatte, esa NaM goyamA! Auyakammassa jahaNNaThiIbaMdhae, tavvairitte ajahaNNe // 632 // kaThina zabdArtha asaMkheppaddhA paviTTe asaMkSepyAddhA praviSTa - jisakA saMkSepa nahIM kiyA jA sake itanA mAtra AyuSya kAla bAkI hai, aise kAla meM praveza kiyA huA, savyaNiruddhe - sarva niruddha-upakrama ke hetuoM se atisaMkSipta kiyA huA, savvamahaMtIe - sabase bar3e, carimakAla samarpasi -carama kAla samaya meM, pajjatApajjattiyaM paryAptAparyAptikAM paryAptaka aura aparyAptaka ruup| - 131 - bhAvArtha- prazna - he bhagavan! AyuSya karma kA jaghanya sthiti bandhaka kauna hai ? uttara - he gautama! jo jIva asaMkSepya addhApraviSTa (jisake AyuSya baMdha kA kAla saMkSepa nahIM kiyA jA sake aise jIva) haiM, usakA sarvaniruddha-sabase kama AyuSya hai, jo sabase bar3e AyuSya bandha kAla kA eka bhAga rUpa hai, aise usa AyuSya baMdha ke carama kAla-aMtima samaya meM vartate paryAptaka aura For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 aparyAptaka rUpa aisI saba se jaghanya sthiti bAMdhate haiM / he gautama! yaha AyuSya karma kA jaghanya sthiti bandhaka hai, isase bhinna ajaghanya sthiti kA bandhaka hai| meM vivecana prastuta sUtra karma ke jaghanya sthiti baMdhaka kA varNana kiyA gayA hai| do AyuSya prakAra ke jIva kahe gaye haiM 1. sopakrama AyuSya vAle aura 2. nirupakrama AyuSya vaale| inameM deva, nairayika, asaMkhyAta varSa kI AyuSya vAle manuSya aura tiryaMca tathA saMkhyAta varSa kI AyuSya hone para bhI carama zarIrI aura uttama puruSa nirupakrama AyuSya vAle hote haiN| zeSa sabhI jIva sopakrama AyuSya vAle bhI hote haiM aura nirupakrama AyuSya vAle bhI hote haiN| kahA hai - devA neraiyA vA asaMkhavAsADayA tirimaNuyA / uttamapurisA ya tahA carama sarIkhA va niruvakamA / sesA saMsAratthA bhaiyA sovakkamA va iyare vA / sovakkama-nirUvakkamabheo bhaNio samAseNaM // prajJApanA sUtra - inameM deva, nairayika tathA asaMkhyAta varSa kI AyuSya vAle tiryaMca aura manuSya apane chaha mAha kA AyuSya zeSa rahane para avazya para bhava kA AyuSya bAMdhate haiN| jo tiryaMca aura manuSya saMkhyAta varSa kI AyuSya vAle hone para bhI nirupakrama AyuSya vAle haiM ve apane tIsare bhAga kA AyuSya zeSa rahane para avazya parabhava ke AyuSya kA baMdha karate haiN| jo sopakrama AyuSya vAle jIva haiM ve kadAcit tIsarA bhAga yA tIsare bhAga ke tIsare bhAga kA AyuSya bAkI hai aise yAvat asaMkSepyAddhA praviSTa-jisakA saMkSepa nahIM kiyA jA sake itanA mAtra AyuSya kAla bAMkI hai aise jIva parabhava kA AyuSya bAMdhate haiN| asaMkSipta addhA - kAla meM praviSTa jIva kA AyuSya sarva niruddha-upakrama ke hetuoM se ati saMkSepa kiyA huA hotA hai| usakA mAtra AyuSya baMdha karane kA kAla bAkI hai arthAt isake bAda usakA jIvanakAla nahIM hai isI bAta ko spaSTatA pUrvaka kahane ke lie kahA hai- sese savvamahaMtIe Auya baMdhaddhAe - sabase bar3e AyuSya baMdha ke kAla kA zeSa bhAga hai| tAtparya yaha hai ki AyuSya baMdha kA kAla ATha AkarSa pramANa hai usakA zeSa - eka AkarSa pramANa jitanA sabase alpa AyuSya unakA zeSa hai| ataH vaha saMkSipta nahIM kiyA jA sake aise kAla meM praviSTa huA aura AyuSya baMdha ke eka AkarSa rUpa aMtima (carama ) kAla meM vartatA hotA hai yahA~ 'carimakAla samayaMsi' - carama kAla samaya kA grahaNa karane se parama sUkSma samaya kA grahaNa nahIM karanA cAhiye parantu Upara kahe pramANa kAla kA grahaNa karanA cAhie kyoMki usase kama kAla meM AyuSya kA baMdha asaMbhava hai| isalie vyutkrAMti pada se pUrva meM kahA hai ki - 'he bhagavan! jIva sthiti nAma sahita. AyuSya kA kitane AkarSa se baMdha karatA hai ? he gautama! jaghanya eka AkarSa se aura utkRSTa ATha AkarSa se AyuSya kA baMdha karatA hai|' eka AkarSa se sarva jaghanya AyuSya bAMdhatA hai isIlie kahA hai ki "savvaM jahaNNiyaM" - sarva jaghanya - sabase choTI sthiti bAMdhatA hai| vaha sthiti kisa prakAra kI hai ? isake lie kahA hai- "pajjattApajjattiyaM" - paryAptAparyAptikAM-paryAptaka aura For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada - dvitIya uddezaka - karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 133 aparyAptaka rUpa-zarIra aura indriya paryApti pUrNa karane meM samartha aura ucchvAsa paryApti pUrNa karane meM asamartha jIva aisI sthiti bAMdhate haiM ? yaha kisa prakAra jAnA jA sakatA hai ki.zarIra aura indriya paryApti pUrI karane meM samartha jIva jaghanya sthiti bAMdhatA hai parantu usase hIna sthiti nahIM bAMdhatA? yaha yukti se jAnA jA sakatA hai jo isa prakAra hai - "sabhI prANI para bhava kA AyuSya bAMdha kara mRtyu ko prApta hote haiM binA para bhava kA AyuSya bAMdhe koI jIva maratA nahIM hai aura parabhava ke AyuSya kA baMdha audArika, vaikriya aura AhAraka kAya yoga meM vartate prANI ko hotA hai parantu kArmaNa yA audArika mizra yoga meM vartate hue jIva ko nahIM hotaa|" isa saMbaMdha meM mUla TIkAkAra zrI haribhadrasUrijI kahate haiM - "jeNorAliyAINaM tiNhaM sarIrANaM kAyajoge vaTTamANo AuyabaMdhago, na kammae orAliyamisse vA" viziSTa audArika Adi kAya yoga zarIra aura indriya paryApti se paryApta jIvoM ko hotA hai kintu kevala zarIra paryApti se paryApta jIva ko nahIM hotaa| isalie yaha siddha hotA hai ki zarIra paryApti aura indriya paryApti se paryApta hone para hI jIva kA maraNa hotA hai zeSa kA nahIM ataH zarIra aura indriya paryApti pUrI karane meM samartha aisI jaghanya sthiti bAMdhate haiM kintu usase hIna sthiti nahIM bAMdhate haiN| isa prakAra jaghanya sthiti kA baMdha karane vAle ke viSaya meM kahA hai| aba utkRSTa sthiti baMdha karane vAle ke viSaya meM pUchate haiM - ukkosakAlaTThiiyaM NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM ki Neraio baMdhai, tirikkhajoNio baMdhai, tirikkhajoNiNI baMdhai, maNusso baMdhai, maNussiNI baMdhai, . devo baMdhai, devI baMdhai? goyamA! Neraio vi baMdhai jAva devI vi bNdhi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! utkRSTa kAla kI sthiti vAle jJAnAvaraNIya karma ko kyA nairayika bAMdhatA hai, tiryaMca bAMdhatA hai, tiryacinI bAMdhatI hai, manuSya bAMdhatA hai, manuSya strI bAMdhatI hai, deva bAMdhatA hai devI bAMdhatI hai| uttara - he gautama! utkRSTa kAla kI sthiti vAle jJAnAvaraNIya karma ko nairayika bhI bAMdhatA hai yAvat devI bhI bAMdhatI hai| kerisae NaM bhaMte! Neraie ukkosakAlaviiyaM NANAvaraNijaM kammaM baMdhaDa? goyamA! saNNI paMciMdie savvAhiM pajattIhiM pajatte sAgAre jAgare sutto (o)vautte micchAdiTThI kaNhalese ya ukkosasaMkiliTThapariNAme IsimajhimapariNAme vA, erisae NaM goyamA! Neraie ukkosakAlaTThiiyaM NANAvaraNijaM kammaM bNdhi| For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134* kaThina zabdArtha - sAgAre sAkAra - jJAnopayoga vAlA, jAgare jAgRta, suttovaDase - zruta meM upayoga vAlA, ukkosasaMkiliTThapariNAme - utkRSTa saMkiliSTa pariNAma vAlA, Isimajjhima pariNAme kiMcit madhyama pariNAma vaalaa| prajJApanA sUtra - bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kisa prakAra kA nairayika utkRSTa sthiti vAlA jJAnAvaraNIya karma bAMdhatA hai ? uttara - he gautama! jo saMjJI paMcendriya, samasta paryAptiyoM se paryApta, sAkAra-jJAnopayoga vAlA, jAgRta, zruta ke upayoga vAlA, midhyAdRSTi, kRSNalezyA vAlA, utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA athavA kiJcit madhyama pariNAma vAlA ho, aisA nairayika, he gautama! utkRSTa sthiti vAle jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA hai| kerisae NaM bhaMte! tirikkhajoNie ukkosakAlaTThiiyaM NANAvaraNijaM kamma baMdhai ? goyamA ! kammabhUmae vA kammabhUmagapalibhAgI vA saNNI paMciMdie savvAhi pajjattIhiM pajattae, sesaM taM caiva jahA Neraiyassa / -- * kaThina zabdArtha - kamma bhUmagapalibhAgI - karma bhUmakapratibhAgI - karma bhUmi meM utpanna hone vAle ke samAna hoM arthAt karma bhUmijA garbhiNI tiyacanI kA apaharaNa karake kisI ne yaugalika kSetra meM rakha diyA hoM aura usase jo janmA ho aisA tiryaca / * bhAvArtha prazna he bhagavan! kisa prakAra tiryaMca utkRSTa kAla kI sthiti vAle jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA hai ? uttara- he gautama! jo karmabhUmaka-karmabhUmi meM utpanna ho yA karmabhUmaka pratibhAgI - karma bhUmija ke samAna ho, saMjJI paMcendriya, sarva paryAptiyoM se paryApta ho, zeSa sArA kathana nairayikoM ke samAna kaha denA caahie| evaM tirikkhajoNiNI vi maNUse vi maNussI vi, deva devI jahA nnerie| evaM AuyavajANaM sattaNhaM kammANaM / bhAvArtha - isI prakAra tiyaMca strI, manuSya aura manuSya strI ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| deva aura devI nairayika ke samAna utkRSTa jJAnAvaraNIya karma bAMdhate haiN| isI prakAra AyuSya ko chor3a kara zeSa utkRSTa sthiti vAle sAta karmoM ke baMdha ke viSaya meM samajhanA caahie| ukkosakAlaTThiyaM NaM bhaMte! AuyaM kammaM kiM zeraio baMdhar3a jAva devI baMdhai ? For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsavA~ karma prakRti pada dvitIya uddezaka karmoM kI mUla evaM uttara prakRtiyA~ 135 goyamA ! No Neraio baMdhai, tirikkhajoNio baMdhai, No tirikkhajoNiNI baMdha, maNusso vi baMdhai, maNussI vi baMdhai, No devo baMdhai, No devI baMdhai / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSya karma ko kyA nairayika bAMdhatA hai, yAvat devI bAMdhatI hai ? uttara - he gautama! utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSya karma ko nairayika nahIM bAMdhatA, tiryaMca bAMdhatA hai, kintu ticinI nahIM bAMdhatI, manuSya bAMdhatA hai, manuSya strI bAMdhatI hai, kintu deva bhI nahIM bAMdhate aura devI bhI nahIM bAMdhatI / vivecana - utkRSTa sthiti vAle AyuSya karma ke baMdha ke viSaya meM nairayika, tiryaMca strI, deva aura devI kA niSedha kiyA hai kyoMki ye utkRSTa sthiti vAle nairayikoM meM utpanna nahIM hote haiN| kerisa NaM bhaMte! tirikkhajoNie ukkosakAlaTThiiyaM AuyaM kammaM baMdhai ? goyamA! kammabhUmae vA kammabhUmagapalibhAgI vA saNNI paMciMdie savvAhiM pajjattIhiM pajjattae sAgAre jAgare suttovautte micchaddiTTI paramakaNhalese ukkosasaMkiliTThapariNAme, erisae NaM goyamA ! tirikkhajoNie ukkosakAlaTThiiyaM AuyaM kammaM baMdhai / - bhAvArtha - prazna he bhagavan! kisa prakAra kA tiryaMca utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSya karma ko bAMdhatA hai ? uttara - he gautama! jo karmabhUmaka- karmabhUmi meM utpanna ho yA karmabhUmaka pratibhAgI - karma bhUmija ke samAna ho, saMjJI paMcendriya, sarva paryAptiyoM se paryApta, sAkAra- jJAnopayoga vAlA, jAgRta, zruta meM upayoga vAlA, mithyAdRSTi, paramakRSNa lezyA vAlA ho, utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA ho, aisA tiryaMca utkRSTa sthiti vAle AyuSya karma ko bAMdhatA hai| kerisae NaM bhaMte! maNUse ukkosakAlaTThiiyaM AuyaM kammaM baMdhai ? goyamA ! kammabhUmae vA kammabhUmagapalibhAgI vA jAva suttovautte sammadiTThI vA micchadiTThI vA kaNhalese vA sukkalese vA NANI vA aNNANI vA ukkosasaMki liTThapariNAme vA tappAuggavisujjhamANapariNAme vA, erisae NaM goyamA ! maNUse ukkosakAlaTThiiyaM AuyaM kammaM baMdhai / kaThina zabdArtha - tappAuggavisujjhamANapariNAme tatprAyogya ( usake yogya) vizuddha hote hue pariNAma vaalaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kisa prakAra kA manuSya utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko bAMdhatA hai ? - For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 prajJApanA sUtra / uttara - he gautama! jo karmabhUmaka-karmabhUmi meM utpanna ho, karmabhUmija ke samAna ho, yAvat zruta meM upayoga vAlA ho, samyagdRSTi ho, mithyAdRSTi ho, kRSNalezyI ho yA zuklalezyI ho, jJAnI ho yA ajJAnI ho, utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA ho athavA usake yogya vizuddha pariNAma vAlA ho, aisA manuSya he gautama! utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSya karma ko bAMdhatA hai| kerisiyA NaM bhaMte! maNussI ukkosakAlaTThiiyaM AuyaM kammaM baMdhai? goyamA! kammabhUmiyA vA kammabhUmagapalibhAgI vA jAva suttovauttA sammadiTThI sukkalesA tappAuggavisujjhamANapariNAmA, erisiyA NaM goyamA! maNUsI ukkosakAlaTTiiyaM AuyaM kammaM bNdhi| aMtarAiyaM jahA nnaannaavrnnijN|| 633 // bIo uddeso smtto|| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe tevIsaimaM kammapagaDIpayaM smttN|| .. bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kisa prakAra kI manuSya-strI utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSya karma ko bAMdhatI hai? uttara - he gautama! jo karmabhUmi meM utpanna huI ho yA karmabhUmi meM utpanna hone vAlI ke samAna ho yAvat zruta meM upayoga vAlI ho, samyagdRSTi ho, zuklalezyA vAlI ho, athavA tatprAyogya-usake yogya vizuddha pariNAma vAlI ho, aisA manuSya strI he gautama! utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSya karma ko bAMdhatI hai| utkRSTa sthiti vAle antarAyakarma ke baMdha ke viSaya meM jJAnAvaraNIya karma ke samAna jAnanA caahie| vivecana - utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSya karma kA baMdha samyag dRSTi yA mithyAdRSTi karate haiM, aisA kahA gayA hai kyoMki yahA~ do prakAra kA utkRSTa AyuSya hai jo sAtavIM naraka pRthvI kA AyuSya bAMdhate haiM ve mithyAdRSTi aura jo anuttara deva kA AyuSya bAMdhate haiM ve samyagdRSTi hote haiN| yahA~ samyagdRSTi apramatta saMyata samajhanA caahiye| utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA narakAyuSya kA bandha karatA hai aura usake yogya vizuddha pariNAma vAlA anuttara deva kA AyuSya baMdha karatA hai| manuSya strI sAtavIM naraka pRthvI yogya AyuSya kA baMdha nahIM karatI hai parantu anuttara deva yogya . AyuSya kA baMdha karatI hai ata: mithyAdRSTi kRSNalezI, ajJAnI Adi kA yahA~ grahaNa nahIM kiyA hai| sabhI prazasta padoM kA hI grahaNa kiyA hai| ||duusraa uddezaka smaapt|| // prajJApanA bhagavatI kA teIsavA~ karma prakRti pada smpuurnn|| For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauvIsaimaM kammabaMdhapayaM caubIsavAM karmabaMdha pada prajJApanA sUtra ke teisaveM karma prakRti pada meM karma bandha Adi rUpa pariNAma vizeSa kA kathana kiyA gayA hai| usI karma baMdha Adi pariNAma kA Age ke cAra padoM meM kucha vizeSatA ke sAtha varNana kiyA jaayegaa| usameM caubIsaveM pada kA prathama sUtra isa prakAra haiM - kaiNaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo? ... goyamA! aTTha kammapagaDIo pnnnnttaao| taMjahA-NANAvaraNijaM jAva aNtraaiyN| evaM NeraiyANaM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! karma-prakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM? .. uttara - he gautama! karma-prakRtiyA~ ATha kahI gaI haiM? ve isa prakAra hai - jJAnAvaraNIya yAvat antraay| isI prakAra nairayikoM se lekara yAvat vaimAnikoM taka ke ATha karma prakRtiyA~ haiN| jIve NaM bhaMte! NANAvaraNija kammaM baMdhamANe kai kammapagaDIo baMdhai? goyamA! sattavihabaMdhae pA aTTavihabaMdhae vA chabihabaMdhae vaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA kitanI karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai? uttara - he gautama! jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA sAta, ATha yA chaha karma-prakRtiyoM kA bAMdhatA hai| vivecana - prastuta sUtra meM samuccaya jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA anya kitanI karma prakRtiyoM kA baMdhaka hotA hai, isakA kathana kiyA gayA hai| jIva jaba jJAnAvaraNIya karma kA bandha karatA hai taba yadi AyuSya karma kA baMdha nahIM kare to sAta karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai, yadi AyuSya baMdha kare to ATha karma prakRtiyAM bAMdhatA hai aura jaba mohanIya karma aura AyuSya karma donoM kA bandha nahIM karatA taba chaha karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai aise jIva sUkSmasaMparAya guNasthAnavartI hote haiN| kahA bhI hai - . sattaviha baMdhagA hoti pANiNo AugavajjagANaM tu| taha suhama saMparAyA chavihabaMdhA vinnihitttthaa| mohAuya vajANaM payaDINaM te u baMdhagA bhnniyaa| For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 prajJApanA sUtra - prANI AyuSya ke sivAya, sAta karma prakRtiyoM ke baMdhaka haiM aura sUkSma saMparAya mohanIya aura AyuSya ke sivAya chaha karma prakRtiyoM ko bAMdhane vAle kahe haiN| ve eka karma ke baMdhaka nahIM hote kyoMki eka karma ke baMdhaka upazAntakaSAya Adi hote haiN| isa saMbaMdha meM kahA hai - uvasaMta khINa mohA kevaliNo egvihbNdhaa| te puNa dusamaya TThiiyassa baMdhakA na uNa sNpraayss|| - upazAMta moha kSINa moha aura kevalajJAnI (gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna vAle jIva) eka karma kA baMdha karate haiM aura ve do samaya kI sthiti vAle sAtA vedanIya karma ke baMdhaka hote haiM, unake sAMparAyika (kASAyika) karma kA baMdha nahIM hotA kyoMki upazAnta kaSAya Adi jIva jJAnAvaraNIya karma nahIM bAMdhate, kyoMki unakA bandha sUkSma saMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM hI ho jAtA hai| Neraie NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANe kai kampapagaDIo baMdhai? ' goyamA! sattavihabaMdhae vA avihabaMdhae vaa| evaM jAva vemANie, NavaraM maNusse jahA jiive| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! nairayika jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? uttara - he gautama! nairayika jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA sAta yA ATha karma-prakRtiyA~ bAMdhatA hai| isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta taka kahanA caahie| kintu vizeSatA yaha hai ki manuSya sambandhI kathana samuccaya jIva ke samAna samajhanA caahie| vivecana - nairayika jIva jJAnAvaraNIya kA bandha karatA huA jaba AyuSya karma kA baMdha nahIM karatA taba sAta karma prakRtiyoM kA baMdhaka hotA hai aura jaba AyuSya karma kA baMdha karatA hai taba AThoM karma prakRtiyoM kA baMdhaka hotA hai| nairayika jIva meM chaha karma prakRtiyoM ke baMda kA bhaMga saMbhava nahIM hai kyoMki vaha sUkSma saMparAya guNasthAna ko prApta nahIM kara sktaa| ataH manuSya ko chor3a kara zeSa sabhI daNDakoM ke jIvoM ko sAta yA ATha karma kA baMdhaka hI samajhanA cAhie kyoMki unheM sUkSma saMparAya guNasthAna prApta nahIM hone se chaha prakRtiyoM ke baMdha kA vikalpa saMbhava nahIM hai| manuSya kA kathana sAmAnya jIva ke samAna hai| manuSya meM tInoM vikalpa hote haiN| jIvA NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANA kai kammapamaDIo baMdhaMti? goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya 1, ahavA For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsavAM karmabaMdha pada ...........139 sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavihabaMdhae ya 2, ahavAM sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavihabaMdhagA ya 3 / ___ bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bahuta jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM? uttara - he gautama! 1. sabhI jIva sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, 2. athavA bahuta se jIva sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke bandhaka aura koI eka jIva chaha karma prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai 3athavA bahuta se jIva sAta, ATha yA chaha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiN| vivecana - prastuta sUtra meM bahuta se jIvoM kI apekSA karma baMdhana kA kathana kiyA gayA hai| sabhI jIva sAta karma ke baMdhaka yA ATha karma ke baMdhaka sadaiva bahuta hote haiM kintu chaha karma ke baMdhaka jIva kisI samaya milate haiM aura kisI samaya nahIM milate haiN| kyoMki unakA utkRSTa chaha mAsa kA aMtara kahA gayA hai| jaba chaha karma kA baMdha jIva karatA hai taba jaghanya eka, do aura utkRSTa eka sau ATha hote haiN| jaba chaha karma kA baMdhaka eka bhI jIva nahIM hotA hai taba prathama bhaMga pAyA jAtA hai| jaba chaha karma kA baMdhaka eka jIva hotA hai taba dUsarA bhaMga aura jaba chaha karma ke baMdhaka bahuta se jIva hote haiM taba tIsarA bhaMga hotA hai| tInoM bhaMga bhAvArtha meM batA diye gaye haiN| ___NeraiyA NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANA kai kammapagaDIo baMdhati? goyamA! savve vi tAva zejA sattavihabaMdhagA 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya avihabaMdhae ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya avihabaMdhagA ya 3, tiNNi bhNgaa| evaM jAva thnniykumaaraa| .. bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bahuta se nairayika jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue kitanI karmaprakRtiyAM bAMdhate haiM? uttara - he gautama! 1. sabhI nairayika sAta karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM 2. athavA bahuta se nairayika sAta karma-prakRtiyoM ke bandhaka aura eka nairayika ATha karma-prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai 3. . athavA bahuta se nairayika sAta yA ATha karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiN| ye tIna bhaMga hote haiN| isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajhanA caahie| vivecana - nairayika chaha karma ke baMdhaka hote hI nahIM haiM aura ATha karma ke baMdhaka bhI kadAcit hote haiM unameM jaba eka bhI nairayika ATha karma kA baMdhaka nahIM hotA taba sabhI sAta karma ke baMdhaka hote haiM - yaha prathama bhNg| jaba eka nairayika ATha karma kA baMdhaka hotA hai taba dUsarA bhaMga For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 prajJApanA sUtra tleletetitutettatolaldatetbattraterialstetattatreetalaleletoindi outstaloto aura jaba bahuta se nairayika ATha karma ke baMdhaka hote haiM taba tIsarA bhaMga hotA hai| ye hI tIna bhaMga dasa bhavanapati devoM meM bhI pAye jAte haiN| puDhavikAiyA NaM pucchA? goyamA! sattavihabaMdhagA vi avihabaMdhagA vi, evaM jAva vnnssikaaiyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bahuta pRthvIkAyika jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue kitanI karma prakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! bahuta pRthvIkAyika jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue sAta karma prakRtiyoM ke bhI bandhaka hote haiM aura . ATha karma prakRtiyoM ke bhI baMdhaka hote haiN| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIvoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| - vivecana - pAMca sthAvara jIvoM meM 'sAta karma ke baMdhaka aura ATha karma ke baMdhaka' yaha eka hI bhaMga hotA hai kyoMki unameM ATha karma ke bAMdhane vAle bahuta hote haiM tathA sadA zAzvata milate haiN| vigalANaM paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ya tiyabhaMgo-savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA y3| bhAvArtha - vikalendriyoM aura tiryaMca paMcendriya jIvoM ke tIna bhaMga hote haiM - 1. sabhI sAta karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM 2. athavA bahuta-se sAta karma prakRtiyoM ke baMdhaka aura koI eka jIva ATha karma prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai, 3. athavA bahuta se sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka tathA bahuta se ATha karma prakRtiyoM ke baMdhaka hote haiN| vivecana - beindriya, teindriya, caurindriya aura tiryaMca paMcendriya jIvoM meM nairayika kI taraha tIna bhaMga samajhanA caahiye| ..maNUsA NaM bhaMte! NANAvaraNijassa pucchA? . goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya avihabaMdhagA ya 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya 4,ahavA sattavihabaMdhagA ya chavihabaMdhagA ya 5, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhae ya 6, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavihabaMdhagA ya 7, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavihabaMdhae ya 8, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 9, evaM ee Nava bhNgaa| For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsavAM karmabaMdha pada sesA vANamaMtarAiyA jAva vemANiyA jahA NeraDyA sattavihAibaMdhagA bhaNiyA tahA bhANiyavvA / - bhAvArtha - prazna he bhagavan ! bahuta se manuSya jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue kitanI karma prakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? 141 clickck uttara - he gautama! 1. sabhI manuSya sAta karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM 2. athavA bahuta se manuSya sAta karma prakRtiyoM ke bandhaka aura koI eka manuSya ATha karma prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai 3. athavA bahuta se sAta ke tathA ATha karma prakRtiyoM ke baMdhaka hote haiM 4. athavA bahuta se manuSya sAta aura koI eka manuSya chaha karma prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai 5. bahuta se manuSya sAta ke aura bahuta se chaha karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM 6. athavA bahuta se manuSya sAta ke bandhaka, eka ATha kA baMdhaka aura koI eka chaha karma prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai 7. athavA bahuta se sAta ke bandhaka, koI eka ATha kA bandhaka aura bahuta se chaha karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM 8. athavA bahuta se sAta ke, bahuta se ATha ke aura eka chaha karma prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai 9. athavA bahuta se sAta karma prakRtiyoM ke baMdhaka bahuta se ATha karma prakRtiyoM ke baMdhaka aura bahuta se chaha karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiN| isa prakAra ye nau bhaMga hote haiN| zeSa vANavyantara Adi se lekara vaimAnika paryanta jaise nairayika sAta Adi karma-prakRtiyoM ke bandhaka kahe haiM, usI prakAra kaha dene caahie| vivecana bahuta se manuSya jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM isake nau bhaMga isa prakAra haiM - 1. jaba ATha karma ke aura chaha karma ke baMdhaka nahIM hote haiM taba sabhI sAta karma ke baMdhaka hote haiM - yaha prathama bhNg| kyoMki sAta karma bAMdhane vAle sadaiva bahuta hote haiM / 2. eka ATha karma kA baMdhaka ho taba sAta karma ke bAMdhane vAle bahuta aura eka ATha karma kA baMdhaka yaha dUsarA bhaMga 3. jaba bahuta se manuSya ATha karma bAMdhane vAle hote haiM taba bahuta se sAta karma ke aura bahuta se ATha karma ke baMdhaka hote haiM - yaha tIsarA bhNg| isa prakAra jaba ATha karma bAMdhane vAle nahIM hoM to ' SaDvidhabandhaka' pada ke eka vacana aura bahuvacana kI apekSA do bhaMga hote haiN| isa prakAra dvika saMyoga meM cAra bhaMga, trika saMyoga meM bhI aSTavidhabandhaka aura SaDvidha baMdhaka pada ke pratyeka ke eka vacana aura bahuvacana kI apekSA cAra bhaMga hote haiN| isa prakAra sabhI mila kara manuSya ke jyotiSI aura vaimAnikoM meM nairayika kI taraha tIna-tIna bhaMga samajhanA lenA caahie| bhaMga hote haiM / vANavyaMtara, evaM jahA NANAvaraNaM baMdhamANA jahiM bhaNiyA daMsaNAvaraNaM pi baMdhamANA tahiM jIvAiyA egattapohattaehiM bhANiyavvA // 634 // bhAvArtha - jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue jina karma-prakRtiyoM ke bandha kA kathana For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 - prajJApanA sUtra *todotttta kiyA hai, usI prakAra darzanAvaraNIya karma ko bAMdhate hue jIva Adi ke viSaya meM ekatva-eka vacana aura bahutva-bahuvacana kI apekSA se una karma prakRtiyoM ke bandha kA kathana karanA caahie| vivecana - jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma bandha ke sAtha anya karma prakRtiyoM ke baMdha kA kathana kiyA hai usI prakAra darzanAvaraNIya karma bandha ke sAtha anya karma prakRtiyoM kA bandha samajha lenA caahie| veyaNija0 baMdhamANe jIve kai kammapaDIo baMdhai? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vaa| evaM maNUse vi|sesaa NAragAiyA sattavihabaMdhagA vA aTThavihabaMdhagA vA jAva vemaannie| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! vedanIyakarma ko bAMdhatA huA jIva kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai? uttara - he gautama! vedanIya karma ko bAMdhatA huA jIka sAta karma prakRtiyoM kA, ATha karma prakRtiyoM kA, chaha karma prakRtiyoM kA athavA eka prakRti kA bandhaka hotA hai| isI prakAra manuSya ke viSaya meM samajhanA caahie| zeSa nairayika Adi sAta karma bAMdhane vAle aura ATha karma bAMdhane vAle hote haiN| vaimAnika paryanta isI prakAra samajhanA caahie| jIvANaM bhaMte! veyaNija kammaM pucchA? goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 1, ahavA sattaviha baMdhagA ya aTThaviha baMdhagA ya egaviha baMdhagA ya chabihabaMdhae ya . 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavihabaMdhagA y3| avasesA NAragAiyA jAva vemANiyA jAo NANAvaraNaM baMdhamANA baMdhati tAhiM bhaanniyvvaa| / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bahuta jIva vedanIya karma ko bAMdhate hue kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM? uttara - he gautama! sabhI jIva sAta prakRtiyoM ke bAndhane vAle, ATha prakRtiyoM ke bAndhane vAle, eka prakRti bAndhane vAle 1, athavA bahuta jIva sAta prakRtiyoM ke bAMdhane vAle, ATha prakRtiyoM ke bAMdhane vAle, eka prakRti ko bAMdhane vAle aura eka jIva chaha prakRtiyoM ko bAndhane vAlA hotA hai athavA bahuta sAta karma prakRtiyoM ko bAndhane vAle, ATha karma prakRtiyoM ko bAndhane vAle, eka prakRti ko bAndhane vAle aura chaha karma prakRtiyoM ko bAMdhane vAle hote haiN| zeSa nairayika Adi se vaimAnika paryanta jJAnAvaraNIya ko bAMdhate hue jitanI karma prakRtiyoM kA baMdhana karate haiM, utanI kA bandha yahA~ bhI kahanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsavAM karmabaMdha pada varaM maNUsA NaM bhaMte! veyaNijjaM kampaM baMdhamANA kai kammapagaDIo baMdhaMti ? goyamA ! savve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhaMgA ya 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdha ya 4, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 5, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhae ya 6, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavvihabaMdhagA ya 7, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya ya chavvihabaMdhae ya 8, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 9, evaM ee gava bhaMgA bhANiyavvA // 635 // - bhAvArtha prazna he bhagavan ! vizeSatA yaha hai ki manuSya vedanIya karma ko bAMdhate hue kitanI karma prakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! 1. sabhI manuSya sAta karma prakRtiyoM ko bAMdhane vAle aura eka prakRti ko * bAMdhane vAle hote haiM 2. athavA bahuta sAta karma prakRtiyoM ko bAMdhane vAle, eka karma prakRti bAMdhane vAle aura eka ATha karma prakRtiyoM ko bAMdhane vAlA hotA hai 3. athavA bahuta sAta karma bAMdhane vAle, eka karma bAMdhane vAle aura ATha karma bAMdhane vAle hote haiM 4. athavA bahuta sAta karma bAMdhane vAle, eka karma bAMdhane vAle aura eka chaha karma bAMdhane vAlA hotA hai 5. athavA bahuta sAta karma bAMdhane vAle, eka karma bAMdhane vAle aura chaha karma bAMdhane vAle hote haiM 6. athavA sAta karma bAMdhane vAle, eka karma bAMdhane vAle aura eka ATha karma bAMdhane vAlA aura eka chaha karma bAMdhane vAlA hotA hai 7. athavA bahuta sAta karma bAMdhane vAle, eka karma bAMdhane vAle, eka ATha karma bAMdhane vAlA aura bahuta chaha karma bAMdhane vAle hote haiM. 8. athavA bahuta sAta karma bAMdhane vAle, eka karma bAMdhane vAle, ATha karma bAMdhane vAle aura eka chaha karma bAMdhane vAlA hotA hai 9. athavA bahuta sAta karma bAMdhane vAle eka karma bAMdhane vAle ATha karma bAMdhane vAle aura chaha karma bAMdhane vAle hote haiM, isa prakAra ye nau bhaMga hote haiM / 143 vivecana prastuta sUtra meM vedanIya karma karma baMdha ke sAtha anya karma prakRtiyoM ke baMdha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vedanIya karma baMdha ke sAtha koI jIva sAta karma bAMdhane vAlA, koI ATha karma bAMdhane vAlA aura koI chaha karma bAMdhane vAlA hotA hai upazAMta moha Adi vAlA koI eka hI karma * bAMdhane vAlA bhI hotA hai| manuSya ke saMbaMdha meM bhI isI prakAra samajhanA caahiye| nairayika Adi jIva koI sAta karma ke baMdhaka aura koI ATha karma ke baMdhaka hote haiN| - For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 Salalalakat prajJApanA sUtra bahuta jIvoM kI apekSA sabhI sAta ke yA bahuta ATha ke, bahuta eka ke, koI eka chaha karma ke baMdhaka hote haiM athavA bahuta sAta karma ke, bahuta ATha karma ke, bahuta eka karma ke aura bahuta chaha karma ke baMdhaka hote haiN| zeSa varNana nairayikoM se vaimAnika paryaMta jJAnAvaraNIya karma baMdha ke samAna samajha lenA caahie| bahuta manuSya vedanIya karma bAMdhate hue 7, 8, 6 athavA 1 karma bAMdhate haiM / 7 va 1 karma bAMdhane vAle zAzvata haiM / 8 aura 6 karma bAMdhane vAle azAzvata haiN| inake nau bhaMga hote haiM 1 asaMyogoM, 4 do saMyogI, 4 tIna saMyogI yathA - 1. sabhI sAta aura eka karma bAMdhane vAle 2. sAta aura eka karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka 3. sAta aura eka karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta 4 sAta aura eka karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka 5. sAta aura eka karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta 6. sAta aura eka karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka chaha karma bAMdhane vAlA eka 7. sAta aura eka karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, chaha karma bAMdhane vAle bahuta 8. sAta aura eka karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka 9. sAta aura eka karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta / mohaNijjaM0 baMdhamANe jIve kai kammapagaDIo baMdhai ? goyamA ! jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| jIvegiMdiyA sattavihabaMdhagA vi aTThavihabaMdhagA vi / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! mohanIya karma bAMdhatA jIva kitanI karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? uttara - he gautama! samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA caahie| jIva aura ekendriya sAta karma bAMdhane vAle bhI hote haiM aura ATha karma bAMdhane vAle bhI hote haiM / vivecana - mohanIya karma bAMdhatA huA samuccaya jIva aura ekendriya sAta yA ATha karma ke baMdha hote haiN| mohanIya karma bAndhane vAlA chaha karma prakRtiyoM kA baMdhaka nahIM ho sakatA kyoMki chaha karmoM kA bandha sUkSma saMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM hotA haiM jabaki mohanIya karma kA baMdha nauveM guNasthAna taka hI hotA hai| zeSa jIvoM meM sAta karma bAMdhane vAle zAzvata hote haiM aura ATha karma bAMdhane vAle azAzvata hote haiM ataH unameM tIna bhaMga hote haiN| jIve NaM bhaMte! AuyaM kammaM baMdhamANe kai kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! NiyamA aTTha, evaM Neraie jAva vemANie / evaM puhutteNa vi / bhAvArtha prazna he bhagavan! AyuSya karma ko bAMdhatA huA jIva kitanI karma prakRtiyoM ko - bAMdhatA hai ? For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsavAM karmabaMdha pada 145 / uttara - he gautama! AyuSya karma ko bAMdhatA huA jIva niyama se ATha karma prakRtiyA~ bAMdhatA hai| nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta sabhI daNDakoM meM isI prakAra kahanA caahie| isI prakAra bahuvacana kI apekSA bhI kahanA caahie| vivecana - AyuSya karma kA baMdhaka jIva niyama se ATha karma kA baMdhaka hotA hai ata: unameM eka vacana aura bahuvacana kI apekSA koI bhaMga nahIM hotA hai| NAmagoya aMtarAiyaM0 baMdhamANe jIve kai kammapagaDIo baMdhai? goyamA! jAo NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANe baMdhai tAhi bhaanniyvvo| evaM Neraie vi jAva vemaannie| evaM puhutteNa vi bhANiyavvaM // 636 // . ||pnnnnvnnaae bhagavaIe cauvIsaimaM kammabaMdhapayaM smttN|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nAma, gotra aura antarAya karma ko bAMdhatA huA jIva kitanI karma prakRtiyoM bAMdhatA hai? uttara - he gautama! nAma, gotra aura antarAya karma ko bAMdhatA huA jIva jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karate hue jina karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai ve hI yahA~ kahanI caahiye| isI prakAra nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka.kahanA caahie| isI prakAra bahuvacana meM bhI samajha lenA caahie| - vivecana - jJAnAvaraNIya karma ke sAtha jina karma prakRtiyoM kA baMdha kahA gayA hai unhIM prakRtiyoM kA bandha nAma, gotra aura antarAya ina tIna karmoM ke baMdha ke sAtha hotA hai| ||prjnyaapnaa bhagavatI sUtra kA cauvIsavA~ karma bandha pada smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNavIsaimaM kammabaMdhaveyapayaM paccIsavAM karma baMdha veda pada kaNaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo ? goyamA! aTTha kammapagaDIo pnnnnttaao| taMjahA - NANAvaraNijaM jAva aMtarAiyaM / evaM raiyANaM jAva vemANiyANaM / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! karma prakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! karma prakRtiyA~ ATha kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM- jJAnAvaraNIya yAvat antarAya karma / isI prakAra nairayikoM yAvat vaimAnikoM taka ke ye hI ATha karmaprakRtiyA~ kahI gaI haiN| vivecana - prajJApanA sUtra ke isa paccIsaveM pada meM yaha batAyA gayA hai ki jJAnAvaraNIya Adi karma bAMdhatA huA jIva kitanI karma prakRtiyA~ vedatA hai / jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM baMdhamANe kai kammapagaDIo veei ? goyamA! NiyamA aTTha kammapagaDIo veei / evaM Neraie jAva vemANie, evaM puhuttreNa vi / evaM veyaNijjavajjaM jAva aMtarAiyaM / bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma bAMdhatA huA jIva kitanI karma prakRtiyA~ vedatA hai ? uttara - he gautama! jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karatA huA jIva niyama se ATha karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai / isI prakAra eka nairayika se lekara vaimAnika paryanta taka samajhanA caahiye| isI prakAra bahuvacana kI apekSA bhI samajhanA caahiye| vedanIya karma ko chor3a kara zeSa sabhI (chaha) karmoM ke viSaya isI prakAra jJAnAvaraNIya karma ke samAna samajhanA cAhiye / vivecana - jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue jIva AThoM hI karma prakRtiyA~ vedatA hai| usI prakAra vedanIya karma ko chor3a kara zeSa sabhI karmoM- darzanAvaraNIya, nAma, gotra, AyuSya, mohanIya aura antarAya kA baMdha karate hue jIva niyama se AThoM hI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai| jisa prakAra eka jIva ke liye kahA hai usI prakAra bahuta se jIvoM ke lie bhI samajhanA caahie| jIve NaM bhaMte! veyaNijaM kammaM baMdhamANe kai kammapagaDIo veei ? * goyamA ! aTThavihaveyae vA sattavihaveyara vA caDavvihaveyae vA, evaM maNUse vi / sesA raiyAI egatteNaM puhutteNaM viNiyamA aTThakammapagaDIo vedeMti jAva vemANiyA / bhAvArtha-prazna - he bhagavan ! vedanIya karma ko bAMdhatA huA jIva kitanI karma prakRtiyoM ko vedatA hai ? For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsavAM karma baMdha veda pada uttara - he gautama! vedanIya karma ko bAMdhatA huA jIva ATha karma prakRtiyoM kA sAta karma prakRtiyoM kA athavA cAra karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai| isI prakAra manuSya ke viSaya meM kahanA caahie| zeSa nairayikoM se lekara yAvat vaimAnika taka jIva ekavacana aura bahuvacana kI apekSA niyama se ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiN| vivecana - samuccaya eka jIva vedanIya karma bAMdhatA huA ATha, sAta yA cAra karma prakRtiyA~ vedA hai / isI taraha manuSya ke viSaya meM kahanA / nairayika Adi 23 daMDaka ke eka jIva vedanIya karma bAMdhate hue AThoM hI karma vedate haiN| 147 samuccaya jIva eka vacana kI apekSA se vedanIya karma kA baMdha karate hue sAta, ATha yA cAra karma prakRtiyoM ko vedate haiN| sAta karma kA vedana karane vAle upazAMta moha aura kSINa moha vAle hote haiM kyoMki unameM mohanIya kA vedana nahIM hotaa| pahale mithyAtva guNasthAna se lekara dasaveM sUkSma saMparAya guNasthAna vAle jIva AThoM hI karma prakRtiyoM kA vedana karate haiN| cAra karmoM kA vedana karane vAle jIva sayogI aura ayogI kevalI hote haiM kyoMki unake cAra ghAtI karmoM kA udaya nahIM hotA hai| jIvANaM bhaMte! veyaNijjaM kammaM baMdhamANA kai kammapagaDIo vedeMti ? goyamA ! savve vi tAva hojA aTThavihavedagA ya cauvvihavedagA ya 1, ahavA aTThavihavedagA ya cauvvihavedagA ya sattavihaveee ya 2, ahavA aTThavihavedagA ya cavihavedagAya sattavihavedagA ya 3, evaM maNUsA vibhANiyavvA // 637 // // paNNavaNAe bhagavaIe paNavIsaimaM kammabaMdhaveyapayaM samattaM // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bahuta jIva vedanIya karma ko bAMdhate hue kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karate haiM ? uttara - he gautama! 1. sabhI jIva vedanIya karma ko bAMdhate hue ATha yA cAra karma prakRtiyoM kA vedana karate haiM, 2. athavA bahuta jIva ATha yA cAra karma prakRtiyoM kA vedana karate haiM aura koI eka jIva sAta karma prakRtiyoM kA veMdana karate haiM 3. athavA bahuta jIva ATha, cAra yA sAta karma prakRtiyoM kA vedana karate haiN| isI prakAra bahuta se manuSyoM ke vedana saMbaMdhI kathana karanA caahie| vivecana - samuccaya bahuta jIva vedanIya karma bAMdhate hue ATha, sAta athavA cAra karma prakRtiyA~ vedate haiN| ATha aura cAra karma prakRtiyA~ vedane vAle zAzvata haiM aura sAta karma prakRtiyAM vedane vAle azAzvata haiN| inake tIna bhaMga hote haiM 1. sabhI ATha aura cAra karma vedane vAle 2. ATha va cAra karma vedane vAle bahuta sAta karma vedane vAlA eka 3. ATha va cAra karma vedane vAle bahuta sAta karma vedane vAle bahuta / isI taraha bahuta manuSya kA kahanA / nairayika Adi teIsa daMDaka ke bahuta jIva vedanIya karma bAMdhate hue ATha karma vedate haiN| // prajJApanA bhagavatI sUtra kA paccIsavAM karmabandhavedapada sampUrNa // For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kai NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo ? goyamA! aTTha kammapagaDIo pnnnnttaao| taMjahA NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM / evaM raiyANaM jAva vemANiyANaM / bhAvArtha- prazna he bhagavan! karma prakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? - uttara - he gautama! karma prakRtiyA~ ATha kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM- jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isI prakAra nairayikoM se lagA kara yAvat vaimAnikoM taka ATha karma prakRtiyA~ kahI gaI haiN| jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM veyamANe kai kammapagaDIo baMdhai ? chavvIsaimaM kammaveyabaMdha payaM chavvIsavAM karma veda bandha pada " goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThannihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae bA / bhAvArtha - prazna he bhagavan ! jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA huA kitanI karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai ? - uttara - he gautama! jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA huA sAta karma prakRtiyoM kA baMdha karatA hai, ATha karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai, chaha karma prakRtiyoM kA baMdha karatA hai yA eka karma kA baMdha karatA hai| vivecana prastuta sUtra meM jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA huA jIva kitane karmoM kA baMdha karatA hai isakA nirUpaNa kiyA gayA hai- 1. koI jIva Ayu ko chor3a kara sAta karmoM kA baMdha karatA hai 2. koI AThoM karmoM kA baMdha karatA hai 3. koI AyuSya aura moha ko chor3a kara chaha karmoM kA baMdha karatA hai 4. upazAMta moha aura kSINa moha vAle jIva kevala eka vedanIya karma kA bandha karate haiN| raie NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM veemANe kai kammapagaDIo baMdhai ? goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA / evaM jAva vemANie, NavaraM maNUse jahA jIve / -- bhAvArtha prazna he bhagavan! nairayika jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA huA kitanI karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai ? uttara - he gautama! nairayika jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA huA sAta karmoM kA yA ATha - For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavAM karma veda bandha pada 149 karmoM kA baMdha karatA hai| isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta samajhanA cAhie parantu manuSya kA kathana samuccaya jIva ke samAna kahanA caahiye| vivecana - nairayika se lekara vaimAnika taka ke jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karate hue sAta yA ATha karmoM kA baMdha karatA hai| manuSya jJAnAvaraNIya karma ko vedatA huA 7, 8, 6 yA 1 karma kA baMdha karatA hai| jIvA NaM bhaMte! NANAvaraNija kammaM veemANA kai kammapagaDIo baMdhaMti ? goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya chavihabaMdhagA ya 3, ahavA sattavihabaMdhagAya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhae ya 4, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 5, .. ahavA sattavihabaMdhagA-ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya egavihabaMdhArA, ahaka sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya egavihabaMdhagA ya 7, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya egavihabaMdhae ya 8, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 9, evaM ee Nava bhNgaa| avasesANaM egiMdiyamaNUsavajANaM tiyabhaMgo jAva vemaanniyaannN| egiMdiyA NaM sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA y| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bahuta jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karate hue kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM? . uttara - he gautama! 1. sabhI jIva sAta karma prakRtiyoM ke baMdhaka hote haiM aura ATha karma prakRtiyoM ke baMdhaka hote haiM 2. athavA bahuta jIva sAta karma prakRtiyoM aura ATha karma prakRtiyoM ke baMdhaka hote haiM aura eka chaha karma prakRtiyoM kA baMdhaka hotA hai 3. athavA bahuta jIva sAta karma prakRtiyoM ke, ATha karma prakRtiyoM ke aura chaha karma prakRtiyoM ke baMdhaka hote haiM 4. athavA bahuta jIva sAta karma prakRtiyoM ke, ATha karma prakRtiyoM ke tathA koI eka prakRti kA baMdhaka hotA hai 5. athavA bahuta jIva sAta karma prakRtiyoM, ATha karma prakRtiyoM ke aura eka karma prakRti ke baMdhaka hote haiM 6. athavA bahuta jIva sAta karma prakRtiyoM ke, ATha karma prakRtiyoM ke, eka jIva chaha karma prakRtiyoM kA aura eka jIva eka karma prakRti kA baMdhaka hotA hai 7. athavA bahuta se jIva sAta karma prakRtiyoM ke yA ATha karma prakRtiyoM ke, eka jIva chaha karma prakRtiyoM kA aura bahuta jIva eka karma prakRti ke baMdhaka hote haiM 8. athavA bahuta For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prajJApanA sUtra jIva sAta karma prakRtiyoM ke, ATha karma prakRtiyoM ke, chaha karma prakRtiyoM ke tathA eka jIva eka karma prakRti kA baMdhaka hotA hU~ 9. athavA bahuta jIva sAta karma prakRtiyoM ke, ATha karma prakRtiyoM ke, chaha karma prakRtiyoM ke aura eka karma prakRti ke bAMdhane vAle hote haiN| ye kula nau bhaMga hue| ekendriya jIvoM aura manuSyoM ko chor3akara zeSa jIvoM yAvat vaimAnikoM taka ke tIna bhaMga kahane caahie| bahuta se ekendriya jIva sAta karma prakRtiyoM aura ATha karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiN| vivecana - samuccaya bahuta jIva jJAnAvaraNIya karma vedate hue sAta, ATha, chaha athavA eka karma bAMdhate haiN| sAta, ATha karma bAMdhane vAle zAzvata haiM tathA chaha aura eka karma bAMdhane vAle azAzvata haiN| inake nau bhaMga hote haiM - 1. sabhI sAta ATha karma bAMdhane vAle 2. sAta ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka 3. sAta ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta 4 sAta ATha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAlA eka 5. sAta ATha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAle bahuta 6. sAta ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAlA eka 7. sAtha ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAle bahuta 8. sAta ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAlA eka 9. sAta ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAle bhut| . . ___ekendriya (pAMca sthAvara) aura manuSya ke sivAya zeSa yAvat vaimAnika taka bahuta jIva jJAnAvaraNIya karma vedate hue sAta ATha karma bAMdhate haiN| sAta karma bAMdhane vAle zAzvata haiM aura ATha karma bAMdhane vAle azAzvata haiN| inake tIna bhaMga kahanA caahie| pAMca sthAvara ke bahuta jIva jJAnAvaraNIya karma vedate hue sAta ATha karma bAMdhate haiN| sAta karma bAMdhane vAle bahuta haiM aura ATha karma. bAMdhane vAle bhI bahuta haiN| zAzvata hone se inameM bhaMga nahIM hotaa| maNUsANaM pucchA? goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya 4, evaM chavvihabaMdhaeNa vi samaM do bhaMgA 5, egavihabaMdhaeNa vi samaM do bhaMgA 6-7, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavihabaMdhae ya caubhaMgo 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya egavihabaMdhae ya caubhaMgo 2, ahavA sattavihabaMdhagA ya chavihabaMdhae ya egavihabaMdhae ya caubhaMgo 3, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhae ya chavihabaMdhae ya egavihabaMdhae ya bhaMgA aTTa, evaM ee sattAvIsaM bhNgaa| evaM jahA NANAvaraNijaM tahA daMsaNAvaraNijaM pi aMtarAiyaM pi||638|| For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavAM karma veda bandha pada bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bahuta se manuSya jJAnAvaraNIya karma kA vedana karate hue kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM ? uttara - he gautama! (1) sabhI manuSya sAta karma prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM (2) athavA bahuta se sAta aura eka ATha karma prakRti bAMdhatA hai (3) athavA bahuta se manuSya sAta karmoM ke aura eka chaha karmoM kA bandhaka hai (4-5) isI prakAra chaha karmoM ke bandhaka ke sAtha bhI do bhaMga hote haiM ( 6-7) tathA eka karma ke bandhaka ke sAtha bhI do bhaMga hote haiM (8-11) athavA bahuta-se sAta karmoM ke bandhaka, eka ATha kA aura eka chaha karmoM kA bandhaka yoM cAra bhaMga hue (12-15) athavA bahuta-se sAta karmoM ke bandhaka, eka ATha karmoM kA aura eka manuSya eka prakRti kA bandhaka, yoM cAra bhaMga hue (16 - 19) athavA bahuta-se sAta ke bandhaka tathA eka chaha kA aura eka eka karma kA bandhaka isake bhI cAra bhaMga hue (20-27) athavA bahuta-se sAta karmoM ke baMdhaka, eka ATha karmoM kA, eka chaha karmoM kA aura eka eka karma prakRti kA bandhaka hotA hai, yoM isake ATha bhaMga hote haiN| kula milAkara ye sattAIsa bhaMya. hote haiN| jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma ke bandhaka kA kathana kiyA, usI prakAra darzanAvaraNIya evaM antarAya karma ke bandhaka kA kathana karanA caahie| 151 vivecana - bahuta manuSya jJAnAvaraNIya karma vedate hue sAta, ATha, chaha athavA eka karma bAMdhate haiN| sAta karma bAMdhane vAle zAzvata haiM, ATha chaha aura eka karma bAMdhane vAle azAzvata / inake 27 bhaMga hote haiM - asaMyogI eka, do saMyogI chaha, tIna saMyogI bAraha aura cAra saMyogI ATha / 1. sabhI sAta karma bAMdhane vAle 2. sAta karma bAMdhane vAle bahuta ATha karma bAMdhane vAlA eka 3. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta 4 sAta karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka 5. sAta. karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta 6. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAlA eka 7. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAle bahuta 8. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, chaha karma bAMdhane vAlA eka 9. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, chaha karma bAMdhane vAle bahuta 10. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka 11. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta 12. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAlA eka 13. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAle bahuta 14. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta eka karma bAMdhane vAlA eka 15. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAle bahuta 16. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAlA eka 17. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAle bahuta 18 sAta karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 prajJApanA sUtra bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAlA eka 19. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAle bahuta 20. sAta karma bAMdhane vAle, bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, chaha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAlA eka 21. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, chaha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAle bahuta 22. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, chaha karma bAMdhane vAle bahuta eka karma bAMdhane vAlA eka 23 sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAlA eka, chaha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAle bahuta 24. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAlA eka 25. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka, eka karma bAMdhane vAle bahuta 26. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAlA eka 27. sAta karma bAMdhane vAle bahuta, ATha karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta, eka karma bAMdhane vAle bhut| jJAnAvaraNIya karma kI taraha darzanAvaraNIya aura antarAya karma kahanA caahiye| jIvaNaM bhaMte! veyaNijaM kammaM veemANe kai kammapagaDIo baMdhai? . . goyamA! sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA abaMdhae vA, evaM maNUse vi| avasesA NArayAiyA sattavihabaMdhagA aTThavihabaMdhagA ya, evaM jAva vemaannie| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva vedanIya karma kA vedana karatA huA kitanI karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai? uttara - he gautama! jIva vedanIya karma kA vedana karatA huA sAta karmoM kA, ATha karmoM kA, chaha karmoM kA, yA eka karma kA bandhaka hotA hai athavA abaMdhaka hotA hai| isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| zeSa nairayika Adi yAvat vaimAnika taka sAta karmoM kA yA ATha karmoM kA bandha karate haiN| vivecana - samuccaya eka jIva vedanIya karma vedatA huA sAta, ATha, chaha athavA eka karma bAMdhatA hai athavA abandhaka yAnI koI karma nahIM baaNdhtaa| isI taraha manuSya ke viSaya meM kahanA caahiye| zeSa nairayika Adi 23 daMDaka kA pratyeka jIva vedanIya karma vedatA huA sAta yA ATha karma bAMdhatA hai| jIvA NaM bhaMte! veyaNijaM kammaM veemANA kai kammapagaDIo baMdhaMti? goyamA! savve vi tAva hojA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya 1, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya 2, For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chavvIsavAM karma veda bandha pada - 153 NNNN NNNNNN+Lin Lin Lin Lin Lin Lin Lin Lin ahavA sattavihabaMdhagA ya aTThavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhagA ya 3, abaMdhageNa vi samaM do bhaMgA bhANiyavvA 5, ahavA sattavihabaMdhagA ya aTTavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya abaMdhae ya caubhaMgo, evaM ee Nava bhNgaa| egidiyANaM abhNgyN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bahuta jIva vedanIya karma kA vedana karate hue kitanI karma prakRtiyA~ bAMdhate haiM? uttara - he gautama! 1. sabhI jIva sAta karmoM ke, ATha karmoM ke aura eka karma ke bandhaka hote haiM, 2. athavA bahuta-se jIva sAta karmoM ke, ATha karmoM ke yA eka karma ke bandhaka hote haiM aura eka chaha karmoM kA bandhaka hotA hai| 3. athavA bahuta se jIva sAta karmoM ke, ATha karmoM ke, eka karma ke tathA chaha karmoM ke bandhaka hote haiM 4-5. abandhaka ke sAtha bhI do bhaMga kahane cAhie 6-9. athavA bahuta jIva sAta karmoM ke, ATha karmoM ke, eka karma ke baMdhaka hote haiM tathA koI eka chaha karmoM kA bandhaka hotA hai tathA koI eka abandhaka bhI hotA haiM, yoM cAra bhaMga hote haiN| kula milAkara ye nau bhaMga hue| ekendriya jIvoM meM koI bhaMga nahIM hotaa| vivecana - samuccaya bahuta jIva vedanIya karma vedate hue sAta, ATha, chaha athavA eka karma bAMdhate haiM yA abandhaka hote haiN| inameM sAta, ATha aura eka karma bAMdhane vAle zAzvata haiM, chaha karma bAMdhane vAle aura abandhaka azAzvata haiN| inake nau bhaMga hote haiM- asaMyogI eka, do saMyogI cAra, tIna saMyogI caar| 1. sabhI sAta, ATha aura eka kama bAMdhane vAle 2. sAta, ATha va eka karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka 3. sAta ATha va eka karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta 4. sAta ATha va eka karma bAMdhane vAle bahuta, abaMdhaka eka 5. sAta ATha va eka karma bAMdhane vAle bahuta, abaMdhaka bahuta 6. sAta ATha va eka karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka, abaMdhaka eka 7. sAta ATha va eka karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAlA eka, abaMdhaka bahuta 8. sAta ATha va eka karma bAMdhane vAle bahuta, chaha karma bAMdhane vAle bahuta, abaMdhaka bhut| * ekendriya ke bahuta jIva vedanIya karma vedate hue sAta yA ATha karma bAMdhate haiN| inameM bhaMga nahIM hotaa| NAragAINaM tiyabhaMgA jAva vemaanniyaannN|nnvrN maNUsANaM pucchA? sabve vi tAva hojjA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya, ahavA sattavihabaMdhagA ya egavihabaMdhagA ya chavvihabaMdhae ya aTTavihabaMdhae ya abaMdhae ya, evaM ee sattAvIsaM bhaMgA bhaanniyvvaa| jahA kiriyAsu pANAivAya virayassa evaM jahA veyaNijaM tahA AuyaM NAmaM goyaM ca bhaanniyvvN| For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prajJApanA sUtra bhAvArtha- nairayika Adi yAvat vaimAnika taka ke tIna-tIna bhaMga kahane cAhie ? prazna- he bhagavan ! bahuta se manuSya vedanIya karma kA vedana karate hue kitanI karma prakRtiyoM kA bandha karate haiM ? uttara - he gautama! 1. sabhI manuSya sAta karmoM ke yA eka karma ke baMdhaka hote haiM 2. athavA bahuta se manuSya sAta karmoM ke aura eka karma ke baMdhaka tathA koI eka chaha karmoM kA, eka ATha karma kA bandhaka hai yA abaMdhaka hotA hai isa prakAra kula milAkara sattAIsa bhaMga kahanA caahie| jaise prANAtipAta virata kI kriyAoM ke viSaya meM kahe haiM, usI prakAra kahane caahiye| jisa prakAra vedanIya karma ke vedana ke sAtha karma baMdha kA kathana kiyA hai usI prakAra AyuSya, nAma aura gotra karma ke viSaya meM bhI kaha denA caahie| vivecana - bahuta manuSya vedanIya karma vedate hue sAta, ATha, chaha aura eka karma bAMdhate haiM yA abandhaka hote haiN| sAta aura eka karma bAMdhane vAle zAzvata haiM aura ATha va chaha karma bAMdhane vAle tathA abaMdhaka azAzvata haiN| inake 27 bhaMga hote haiM asaMyogI eka, do saMyogI 6, tIna saMyogI 12 aura cAra saMyogI 8 / jJAnAvaraNIya karma ke 27 bhaMga jaise kahe haiM usI taraha ye 27 bhaMga kaha denA caahie| bedanIya karma kI taraha Ayu, nAma aura gotra karma bhI samajhanA caahie| mohaNijjaM veemANe jahA baMdhe NANAvaraNijjaM tahA bhANiyavvaM // 639 // // paNNavaNAe bhagavaIe chavvIsaimaM kammaveyabaMdhapayaM samattaM // bhAvArtha- jisa prakAra jJAnAvaraNIya karma ke bandha kA kathana kiyA hai, usI prakAra mohanIya karma vedana ke sAtha karma bandha kA kathana kaha denA caahie| vivecana - jJAnAvaraNIya ke samAna mohanIya karma kA vedana karatA huA jIva sAta, ATha yA chaha karmoM kA baMdhaka hotA hai| isI taraha manuSya ke viSaya meM kahanA / nairayika Adi jIva mohanIya karma vedatA huA sAta ATha karma bAMdhatA hai| samuccaya bahuta jIva mohanIya karma vedate hue sAta, ATha aura chaha karma bAMdhate haiN| sAta ATha karma bAMdhane vAle zAzvata haiM aura chaha karma bAMdhane vAle azAzvata haiN| inake tIna bhaMga hote haiN| ekendriya bahuta jIva mohanIya karma vedate hue sAta yA ATha karma bAMdhate haiN| bhaMga nahIM hotA / ekendriya aura manuSya ko chor3akara zeSa jIva mohanIya karma vedate hue sAta ATha karma bAMdhate haiM / inake tIna-tIna bhaMga hote haiN| bahuta manuSya mohanIya karma vedate hue sAta, ATha, chaha karma bAMdhate haiN| inake nau bhaMga hote haiM - asaMyogI eka, do saMyogI cAra, tIna saMyogI cAra / // prajJApanA bhagavatI sUtra kA chavvIsavAM karmavedabaMdha pada samApta // For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAvIsaimaM kammaveyaveyagapayaM sattAIsavA~ karmaveda vedaka pada kar3a NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo? goyamA! aTTha kammapagaDIo pnnnnttaao|tNjhaa - NANAvaraNijaM jAva aMtarAiyaM, evaM NeraiyANaM jAva vemaanniyaannN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! karma prakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! karma prakRtiyA~ ATha kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM - jJAnAvaraNIya yAvat antraay| isI prakAra nairayikoM se lekara yAvat vaimAnikoM taka ke ATha karma prakRtiyA~ kahI gaI haiN| jIve NaM bhaMte! NANAvaraNija kammaM veemANe kai kammapagaDIo veei? . goyamA! aTThavihaveyae vA sattavihaveyae vA, evaM maNUse vi| avasesA egatteNa vi puhutteNa vi NiyamA aTTa kammapagaDIo vedeti jAva vemaanniyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA huA jIva kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai ? uttara - he gautama! jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA huA jIva ATha yA sAta karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai ? isI prakAra manuSya ke viSaya meM samajhanA caahie| zeSa sabhI jIva yAvat vaimAnika taka eka vacana aura bahuvacana kI apekSA niyama se ATha karma prakRtiyoM kA vedana karate haiN| jIvA NaM bhaMte! NANAvaraNijaM kammaM veemANA kai kammapagaDIo vedeti?. goyamA! savve ni tAva hojA aTTavihaveyagA 1, ahavA aTThavihaveyagA ya sattavihaveyae ya 2, ahavA aTThavihaveyagA ya sattavihaveyagA ya 3, evaM maNUsA vi| darisaNAvaraNijaM aMtarAiyaM ca evaM ceva bhaanniyvvN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bahuta jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karate hue kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karate haiM? uttara - he gautama! 1. sabhI jIva ATha karma prakRtiyoM ke vedaka hote haiM 2. athavA kaI jIva ATha karma prakRtiyoM ke vedaka hote haiM aura koI eka jIva sAta karma prakRtiyoM kA vedaka hotA hai, 3. athavA For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kaI jIva ATha aura kaI sAta karma prakRtiyoM ke vedaka hote haiN| isI prakAra manuSyoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| darzanAvaraNIya aura antarAya karma ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhiye / prajJApanA sUtra vivecana prastuta sUtra meM jIva jJAnAvaraNIya Adi karma vizeSa ko vedatA huA kitane karma vedatA hai isakA varNana kiyA gayA hai| eka jIva jJAnAvaraNIya karma vedatA huA sAta karma yA ATha karma vedatA hai| bahuta jIva jJAnAvaraNIya karma vedate hue ATha karma yA sAta karma vedate haiN| ATha karma vedane vAle zAzvata haiM aura sAta karma vedane vAle azAzvata haiN| inake tIna bhaMga hote haiM 1. sabhI jIva ATha karma prakRtiyoM ke vedaka hote haiM 2: athavA kaI jIva ATha ke vedaka hote haiM aura koI eka sAtA hotA hai athavA 3. kaI ATha ke aura kaI sAta ke vedaka hote haiN| jJAnAvaraNIya karma kI taraha darzanAvaraNIya aura aMtarAya karma ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| veyaNijjaM AuyaNAmagottAiM veemANe kai kammapagaDIo veei ? goyamA ! jahA baMdhaveyagassa veyaNijjaM tahA bhANiyavvANi / - bhAvArtha- prazna he bhagavan! vedanIya, Ayu, nAma aura gotra karma kA vedana karatA huA jIva kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai ? uttara - he gautama! jaise bandhaka-vedaka ke vedanIya kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra vedavedaka ke vedanIya kA kathana karanA caahie| - vivecana - samuccaya eka jIva vedanIya karma vedatA huA ATha karma vedatA hai, sAta karma vedatA hai aura cAra karma vedatA hai| isI taraha eka manuSya ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| nairayika Adi zeSa jIva niyama pUrvaka ATha karma vedate haiN| samuccaya bahuta jIva vedanIya karma vedate hue ATha karma vedate haiM, sAta karma vedate haiM aura cAra karma vedate haiN| ATha aura cAra karma vedane vAle zAzvata haiM aura sAta karma vedane vAle azAzvata haiN| inake tIna bhaMga hote haiN| isI taraha bahuta se manuSya ke bhI tIna bhaMga kahanA caahie| nairayika Adi zeSa bahuta jIva vedanIya karma vedate hue niyama pUrvaka ATha karma vedate haiN| vedanIya karma kI taraha Ayu, nAma aura gotra karma ke viSaya meM bhI kahanA caahie| jIve NaM bhaMte! mohaNijjaM kammaM veemANe kai kammapagaDIo veei ? goyamA ! NiyamA aTTha kammapagaDIo veei, evaM Neraie jAva vemANie, evaM puhuttreNa vi // 640 // // paNNavaNAe bhagavaIe sattAvIsaimaM kammaveyaveyagapayaM samattaM // For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAIsavAM karmaveda vedaka pada bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! mohanIya karma kA vedana karatA huA jIva kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai ? cadadaadaa uttara - he gautama! mohanIya karma kA vedana karatA huA jIva niyama se ATha karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai| isI prakAra nairayika se lekara vaimAnika taka ATha karma prakRtiyoM kA vedana hotA hai isI prakAra bahuvacana kI apekSA se bhI samajhanA caahiye| vivecana - samuccaya eka jIva tathA bahuta jIva mohanIya karma vedate hue niyama pUrvaka ATha karma vedate haiN| isI taraha nairayika Adi 24 daMDaka ke eka jIva aura bahuta jIva mohanIya karma vedate hue niyama pUrvaka ATha karma vedate haiN| 157 isa prakAra Agama meM to ina cAra padoM kI milAkara kula 1700 pRcchAyeM haiM / 25 to samuccaya karma prakRtiyoM kI, eka eka pada meM 400 pRcchAyeM ( 24 daMDaka evaM samuccaya jIva ke ATha karma bAMdhane yA vedane kI eka vacana aura bahuvacana kI apekSA se 258x2= 400 ) isa prakAra eka-eka pada meM 425 (25+400) pRcchAeM haiN| cAroM kI milAkara 1700 pRcchAeM hotI haiN| thokar3e vAle mAtra bahuvacana kI pRcchAoM (praznottaroM) ko hI ginakara ATha sau boloM kI bandhI kahate haiN| kyoMki mukhya rUpa se bhAMge (3-9-27 Adi) to bahuvacana meM hI hote haiN| // prajJApanA bhagavatI sUtra kA sattAIsavA~ karma veda vedaka pada sampUrNa // For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAvIsaimaM AhArapayaM aTThAIsavA~ AhAra pada paDhamo uddeso - prathama uddezaka prajJApanA sUtra ke satAIsaveM pada meM naraka Adi gati ko prApta jIvoM ke karma ke vedana rUpa pariNAma kA kathana kiyA gyaa| prastuta aTThAIsaveM pada meM AhAra pariNAma kA varNana karate haiM jisakI saMgrahaNI gAthAeM isa prakAra haiM - saccittAhAraTTI kevai kiM vAvi sabbao cev|| kaibhAgaM savve khalu pariNAme ceva boddhvve||1|| egiMdiyasarIrAI lomAhAro taheva mnnbhkkhii| eesiM tu payANaM vibhAvaNA hoi kaayvvaa||2|| kaThina zabdArtha - AhAraTThI - AhArArthI, lomAhAro - loma AhAra, maNabhakkhI - mnobhkssii| bhAvArtha - 1. sacittAhAra 2. AhArArthI 3. kitane kAla se AhAra kI icchA hotI hai? 4. kina pudgaloM kA AhAra karate haiM ? 5. sabhI Atma-pradezoM se AhAra karate haiM 6. grahaNa kiye hue pudgaloM kA kitanA bhAga AhAra aura AsvAdana karate haiM ? 7. jina pudgaloM ko AhAra rUpa meM grahaNa karate haiM kyA una saba kA AhAra karate haiM ? 8. AhAra kA pariNAma arthAt AhAra kisa rUpa meM pariNata hotA hai? 9. kyA ekendriya zarIra Adi kA AhAra karate haiM ? 10. lomAhArI yA prakSepAhArI 11. oja AhArI yA manobhakSI AhArI, ina gyAraha padoM kI yahA~ vicAraNA vyAkhyA karanI hai| vivecana - prastuta do saMgrahaNI gAthAoM meM gyAraha dvAroM kA pratipAdana kiyA gayA hai| ina gyAraha dvAroM ke dvArA prathama uddezaka meM AhAra saMbaMdhI vicAraNA kI gayI hai| 1. sacitta AhAra dvAra NeraiyA NaM bhaMte! kiM sacittAhArA, acittAhArA, mIsAhArA? goyamA! No sacittAhArA, acittAhArA, No mIsAhArA evaM asurakumArA jAva vemaanniyaa|oraaliysriiraajaav maNUsA sacittAhArA vi acittAhArA vi mIsAhArA vi| For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - AhArArthI Adi dvAra 159 bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA nairayika sacittAhArI hote haiM, acittAhArI hote haiM yA mizrAhArI hote haiM? ____uttara - he gautama! nairayika sacittAhArI nahIM hote haiM, acittAhArI hote haiM, mizrAhArI nahIM hote haiN| isI prakAra asurakumAroM se lekara yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahiye| audArika zarIradhArI yAvat manuSya sacittAhArI bhI haiM, acittAhArI bhI haiM aura mizrAhArI bhI hai| vivecana - prastuta sUtra meM batAyA gayA hai ki nairayika se lekara vaimAnika taka ke jIva sacitta kA AhAra karate haiM ? acitta kA AhAra karate haiM yA mizra kA AhAra karate haiM ? nairayika jIvoM ke lie kahA gayA hai ki ve sacitta AhAra bhI nahIM karate, mizra AhAra bhI nahIM karate kintu acitta AhAra karate haiN| nairayika vaikriya zarIra dhArI haiM aura ve vaikriya zarIra ke poSaNa yogya pudgaloM kA AhAra karate haiM jo acitta hI hote haiM kintu jIva.dvArA grahaNa kiye hue nahIM hote ataH ve acitta AhAra vAle haiM kintu sacitta AhAra vAle aura mizra AhAra vAle nahIM hai| isI prakAra asurakumAra yAvat stanitakumAra taka sabhI bhavanapati devoM, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM ke viSaya meM samajhanA caahiye| audArika zarIra vAle jIva audArika zarIra poSaNa yogya pudgaloM kA AhAra karate haiM aura ve pudgala pRthvIkAya Adi ke pariNAma rUpa pariNata hue hote haiM ataH sacitta AhAra vAle, acita AhAra vAleM aura mizra AhAra vAle hote haiM arthAt audArika zarIra vAle (pAMca sthAvara, tIna vikalendriya tiryaMca paMcendriya aura manuSya) sacitta, acitta, mizra-tInoM prakAra kA AhAra karate haiN| 2-8 AhArArthI Adi dvAra NeraiyA NaM bhaMte! AhAraTThI? haMtA goyamA ! aahaartttthii| NeraiyA NaM bhaMte! kevaikAlassa AhAraTe samuppajai?.. _goyamA! jeraiyANaM duvihe AhAre pnnnntte| taMjahA - AbhogaNibbattie ya aNAbhogaNivvattie y| tattha NaM je se aNAbhogaNivvattie se NaM aNusamayamavirahie AhAraTTe smuppji| tattha NaM je se AbhogaNivvattie se NaM asaMkhijasamaie aMtomuhuttie AhAraTTe smuppjji||641|| " kaThina zabdArtha - AbhogaNivvattie - Abhoga nirvartita, aNAbhogaNivvattie - anAbhoga nirvartita, aNusamayamavirahie - anusmy-prtismy-avirhit|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA nairayika AhArArthI -AhAra kI icchA vAle hote haiM ? uttara - hA~ gautama! nairayika AhArArthI hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prajJApanA sUtra Lin Lin Lin prazna - he bhagavan ! nairayikoM ko kitane kAla se AhAra kI icchA utpanna hotI hai? uttara - he gautama! nairayikoM kA AhAra do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. Abhoganirvartita-icchA pUrvaka kiyA huA aura 2. anAbhoga nirvartita-icchA binA kiyA huaa| unameM se jo anAbhoganivartita AhAra hai usakI icchA pratisamaya-nirantara hotI hai aura jo Abhoga nirvartita AhAra hai usakI icchA asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta se utpanna hotI hai| vivecana - AhAra do prakAra kA kahA hai - 1. Abhoga nirvartita aura 2. anAbhoga nirvartita 'maiM AhAra karU~' isa prakAra kI icchA pUrvaka grahaNa kiyA huA AhAra Abhoganivartita AhAra kahalAtA hai| isase viparIta binA icchA ke hone vAlA AhAra anAbhoga nirvartita AhAra kahalAtA hai| nairayikoM meM Abhoga nirvartita AhAra kI icchA asaMkhyAta samaya se hotI hai- kama se kama antarmuhUrta se hotI hai aura anAbhoga nirvartita AhAra kI icchA prati samaya hotI hai| nairayikoM meM - 'maiM AhAra karUM' isa prakAra kI icchA antarmuhUrta meM hotI hai ataH nairayikoM kI AhAra kI icchA antarmuhUrta kI kahI gayI hai| yaha tIsarA dvAra huaa| __NeraDyA NaM bhaMte! kimAhAramAhAreMti? goyamA! davvao aNaMtapaesiyAI, khettao asaMkhijapaesogADhAI, kAlao aNNayaraTiiyAI, bhAvao vaNNamaMtAI gaMdhamaMtAi rasamaMtAI phaasmNtaaii| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika kina pudgaloM kA AhAra karate haiM ? uttara - he gautama! nairayika dravya se ananta pradezI pudgaloM kA, kSetra se asaMkhyAta pradezAvagAr3ha pudgaloM kA, kAla se anyatara (kisI bhI) kAla kI sthiti vAle aura bhAva se varNa vAle, gaMdha vAle, rasa vAle aura sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| vivecana - prastuta sUtra meM batAyA gayA hai ki nairayika kina pudgaloM kA AhAra karate haiM ? nairayika dravya se anaMta pradezI pudgaloM kA AhAra karate haiM kyoMki saMkhyAta pradezI yA asaMkhyAta pradezI skandha jIva ke dvArA grahaNa nahIM kiye jA sakate haiN| kSetra kI apekSA ve asaMkhyAta pradezAvagAr3ha skandhoM kA AhAra karate haiN| kAla se eka samaya, do samaya, tIna samaya yAvat dasa samaya, saMkhyAta samaya aura asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle skandhoM ko grahaNa karate haiN| bhAva se ve varNa, gandha, rasa, sparza vAle dravyoM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM kyoMki pratyeka paramANu meM eka varNa, eka gaMdha, eka rasa aura do sparza avazya pAe jAte haiN| jAiM bhaMte! bhAvao vaNNamaMtAI AhAreMti tAiM kiM egavaNNAiM AhAreMti jAva paMcavaNNAiM AhAraiti? For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsA AhAra pada - prathama uddezaka - AhArArthI Adi dvAra * goyamA! ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAI pi AhAreMti jAva paMcavaNNAI pi AhAreMti, vihANamaggaNaM paDucca kAlavaNNAI pi AhAraiti jAva sukkillAiM pi aahaareNti| jAiM0 vaNNao kAlavaNNAI AhAreMti tAI kiM egaguNakAlAI AhAreMti jAva dasaguNakAlAI AhAraeNti, saMkhijaguNakAlAiM, asaMkhijaguNakAlAI, aNaMtaguNakAlAI AhAreMti? goyamA! egaguNakAlAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakAlAI pi AhAraiti, evaM jAva sukkillAiM vi| evaM gaMdhao vi rasao vi| kaThina zabdArtha - ThANamaggaNaM - sthAna mArgaNA, vihANamaggaNaM - vidhAna maargnnaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bhAva se nairayika varNa vAle jina pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve eka varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM yAvat kyA ve pAMca varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? uttara - he gautama! ve sthAna mArgaNA kI apekSA se eka varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat pAMca varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM tathA vidhAna mArgaNA kI apekSA se kAle varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat zukla (zveta) varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| prazna - he bhagavan ! ve varNa se jina kAle varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve eka guNa kAle pudgaloM kA AhAra karate haiM yAvat dasa guNa kAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, saMkhyAta guNa kAle, asaMkhyAta guNa kAle yA ananta guNa kAle varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM? uttara - he gautama! ve eka guNa kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM yAvat anantaguNa kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| isI prakAra yAvat zuklavarNa vAle pudgaloM ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| isI prakAra gandha aura rasa kI apekSA bhI samajhanA caahie| vivecana - sthAna mArgaNA - AhAra Adi meM jIva jina pudgala skandhoM ko grahaNa karatA hai una sabhI skandhoM meM samuccaya (sAmAnya) rUpa se varNAdi kI pRcchA krnaa| vidhAna mArgaNA - grahaNa kiye gaye skandhoM meM se pratyeka skandhoM meM alaga-alaga varNAdi kI pRcchA krnaa| jAI bhAvao phAsamaMtAI AhAreMti tAI No egaphAsAiM AhAreMti, No duphAsAI AhAraiti, No tiphAsAiM AhAreMti, cauphAsAiM pi AhAreMti jAva aTThaphAsAiM pi AhAreMti, vihANamaggaNaM paDucca kakkhaDAI pi AhAreMti jAva lukkhaaii| For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prajJApanA sUtra AIRISEMA-Lin ___ jAiM0 phAsao kakkhaDAiM AhAreti tAI kiM egaguNakakkhaDAiM AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAiM AhAreMti? goyamA! egaguNakakkhaDAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI pi AhAreMti, evaM aTTa vi phAsA bhANiyavvA.jAva aNaMtaguNalukkhAI pi aahaareNti| bhAvArtha - jo jIva bhAva se sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, ve eka sparza vAle pudgaloM kA AhAra nahIM karate haiM, na do sparza vAle aura na tIna sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate, apitu cAra sparza vAle yAvat ATha sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| vidhAna mArgaNA kI apekSA ve karkaza yAvat rUkSa sparza vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| prazna - he bhagavan! ve jina karkaza sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve eka guNa karkaza pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat anantaguNa karkaza pudgaloM kA AhAra karate haiM ? uttara - he gautama! ve eka guNa karkaza sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM yAvat ananta guNa karkaza pudgaloM kA bhI AhAra karate haiN| isI prakAra AThoM hI sparzoM ke viSaya meM yAvat 'anantaguNa rUkSa pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM', taka kaha denA caahie| jAiM bhaMte! aNaMtaguNalukkhAiM AhAreMti tAiM kiM puTThAiM AhAreMti apuDhAI AhAreMti? goyamA! puDhAI AhAreMti, No apuDhAI AhAreMti, jahA bhAsuddesae jAva NiyamA chahisiM aahaaraiti| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ve jina anantaguNa rUkSa pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve spRSTa pudgaloM kA AhAra karate haiM yA aspRSTa pudgaloM kA AhAra karate haiM ? uttara - he gautama! ve spRSTa pudgaloM kA AhAra karate haiM, aspRSTa pudgaloM kA nhiiN| jisa prakAra bhASA-uddezaka meM kahA hai, usI prakAra yAvat ve niyama se chahoM dizAoM se AhAra karate haiN| vivecana - nairayika varNa kI apekSA pAMcoM varNa vAle, gaMdha kI apekSA donoM gaMdha vAle, rasa kI apekSA pAMcoM rasa vAle aura sparza kI apekSA AThoM sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| varNa se kAle varNa vAle pudgaloM ko grahaNa karate haiM to eka guNa kAle varNa ke, do guNa kAle varNa ke, tIna guNa kAle varNa ke yAvat dasa guNa kAle varNa ke, saMkhyAta guNa kAle varNa ke, asaMkhyAtaguNa kAle varNa ke aura anaMtaguNa kAle varNa ke pudgaloM kA AhAra karate haiN| kAle varNa kI taraha zeSa cAra varNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sparza kA varNana bhI kaha denA caahiye| nairayika AtmapradezoM se spRSTa dravyoM kA niyamA chaha dizAoM se AhAra karate haiN| osaNNaM kAraNaM paDucca vaNNao kAlaNIlAiM, gaMdhao dubbhigaMdhAiM, rasao For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - AhArArthI Adi dvAra 163 PRENERArkesta tittakaDuyAiM, phAsao kakkhaDagaruyasIyalukkhAI, tesiM porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe vipariNAmaittA paripIlaittA parisAiDattA parividdhaMsaittA aNNe apuvve vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAittA AyasarIrakhettogADhe poggale savvappaNayAe AhAraM aahaaraiti| kaThina zabdArtha - osaNNaM kAraNaM - osanna kAraNa-bAhulyakAraNa (pradhAnatA kI apekSA), vipariNAmaittA - vipariNamana (parivartana) kara ke, paripIlaittA - paripIDana karake, parisADaittA - parizATana karake, parividdhaMsaittA - parividhvaMsa karake, uppAittA - utpanna karake, AyasarIrakhettogADheapane zarIra kSetra meM avagAhana kiye hue, savvappaNayAe - sarvAtmA se-sarva Atma-pradezoM se| bhAvArtha - bAhulya kAraNa kI apekSA se varNa se kAle va nIle varNa vAle, gandha se durgandha vAle, rasa se tikta (tIkhe), kaTuka (kaDue) rasa vAle aura sparza se karkaza, guru (bhArI), zIta (ThaMDe) aura rUkSa pudgala dravyoM kA AhAra karate haiM, unake pUrva ke varNa guNa, gandha guNa, rasa guNa aura sparza guNa kA vipariNamana (parivartana) karake, paripIDina karake, parizATana (nAza) karake aura parividhvaMsa karake anya apUrva varNa guNa, gandha guNa, rasa guNa aura sparza guNa ko utpanna karake apane zarIra rUpa kSetra meM rahe hue pudgaloM kA sarvAtmA se AhAra karate haiN| - vivecana - nairayika adhikatara azubha varNa (kAle, nIle) azubha gaMdha (durabhigaMdha) azubha rasa (tIkhe kar3ave) aura azubha sparza (karkaza, gurU, zIta, rUkSa) vAle pudgaloM kA AhAra lete haiN| una grahaNa kiye hue pudgaloM ke purAne varNa, gandha, rasa aura sparza kA nAza karake dUsare apUrva azubha varNa, gandha, rasa, sparza utpanna karake phira zarIra kSetra meM rahe hue pudgaloM kA sabhI Atma-pradezoM se AhAra karate haiN| yahA~ 'osaNNa'-bahulatA sUcaka zabda kA prayoga kiyA gayA hai| jisakA Azaya yaha hai ki azubha vipAka vAle mithyAdRSTi kAle (kRSNa) Adi varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM kintu bhaviSya meM tIrthaMkara Adi hone vAle nairayika jIva aise pudgaloM kA AhAra nahIM karate haiM isalie 'osapaNa' aisA kahA hai| yaha cauthA dvAra huaa| NeraiyA NaM bhaMte! savvao AhAreMti, savvao pariNAmeMti, savvao UsasaMti, savvao NIsasaMti, abhikkhaNaM AhAreMti, abhikkhaNaM pariNAmeMti, abhikkhaNaM UsasaMti, abhikkhaNaM NIsasaMti, Ahacca AhAreMti, Ahacca pariNAmeMti, Ahacca UsasaMti, Ahacca NIsasaMti? For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 prajJApanA sUtra haMtA goyamA ! NeraiyA savvao AhAreMti evaM taM ceva jAva Ahacca NIsasaMti // 642 // kaThina zabdArtha - savvao - sarvataH-sarvAtmA se - sabhI Atma pradezoM se, abhikkhaNaM- bAra-bAra, Ahacca - kadAcita, pariNAmeti - pariNamAte haiM-pacAte haiN| ___bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA nairayika 1. sarvataH (sarvAtmA se) AhAra karate haiM 2. sarvataH pariNamAte haiM 3. sarvataH ucchvAsa lete haiM 4. sarvataH niHzvAsa chor3ate haiM 5. bAra-bAra AhAra karate haiM 6. bAra-bAra pariNamAte haiM 7. bAra-bAra ucchvAsa lete haiM 8. bAra bAra niHzvAsa chor3ate haiM 9. kadAcit AhAra karate haiM 10. kadAcit pariNamAte haiM 11. kadAcit ucchvAsa lete haiM 12. kadAcit niHzvAsa chor3ate haiM? uttara - hA~ gautama! nairayika sarvataH-sarvAtmA se AhAra karate haiM isI prakAra yAvat kadAcit niHzvAsa chor3ate haiN| arthAt nairayika ye bAraha bola karate haiN| vivecana - prastuta sUtra meM kyA nairayika sabhI Atma-pradezoM se AhAra karate haiM ? isa viSaya meM bAraha bola kahe haiN| inameM se 1 se 4 bola anAbhoga AhAra kI apekSA se hai|5 se 8 bola paryAptA kI apekSA se hai| 9 se 12 bola aparyAptA kI apekSA se hai| yaha pAMcavAM dvAra huaa| NeraiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe giNhaMti te NaM tesiM poggalANaM seyAlaMsi kahabhAgaM AhAreMti, kahabhAgaM AsAeMti? goyamA! asaMkhijaibhAgaM AhAreMti, aNaMtabhAgaM aasaaeNti| kaThina zabdArtha- seyAlaMsi - bhaviSya kAla meN| . . bhAvArtha - prazna - he bhagavan! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una pudgaloM kA bhaviSya kAla meM kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura kitane bhAga kA AsvAda karate haiM? uttara - he gautama! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM una pudgaloM kA AgAmI kAla meM asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM aura anantaveM bhAg2a kA AsvAdana karate haiN| vivecana - nairayika AhAra rUpa meM grahaNa kiye hue sabhI pudgaloM kA AhAra nahIM karate aura AsvAdana nahIM karate kintu unake asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM aura anantaveM bhAga kA AsvAda karate haiN| jina pudgaloM kA AhAra nahIM karate ve pudgala binA AhAra kiye naSTa ho jAte haiN| jaise gAya Adi ghAsa kA moTA kavala lete haiM kintu usameM se kucha gira jAtA hai| AhAra kiye hue jina pudgaloM kA AsvAda nahIM karate ve binA AsvAda kiye hI zarIra rUpa meM pariNata ho jAte haiN| chaThA dvAra pUrNa huaa| For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - AhArArthI Adi dvAra 165 didatestedindia NeraiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe giNhaMti te kiM savve AhAreMti, No savve AhAreMti? goyamA! te savve aparisesie aahaareNti| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA una saba kA AhAra karate haiM yA una sabhI kA AhAra nahIM karate ? uttara - he gautama! ve sabhI aparizeSa pudgaloM kA AhAra karate haiN| vivecana - nairayika jina pudgaloM ko AhAra rUpa meM grahaNa karate haiM una sabhI kA AhAra karate haiN| koI bhI pudgala AhAra karane se bacate nahIM hai| sarva aparizeSa AhAra - nairayika jIva jina pudgaloM ko AhAra rUpa meM grahaNa karate haiN| usakA asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra grahaNa karate haiM aura anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiN| una grahaNa kiye hue sabhI pudgaloM ko zarIra rUpa meM pariNamA dene ke kAraNa unake 'sarva aparizeSa' AhAra kahA gayA hai| nairayika jIvoM meM romAhAra hI hone se ve sabhI gRhIta pudgala pariNamA dete haiN| beindriyAdi audArika daNDakoM meM jahA~ prakSepAhAra hai usa prakSepAhAra kA asaMkhyAtavAM bhAga AhAra rUpa hotA hai, zeSa vidhvaMsa ho jAtA hai| pahalI bAra ke kathana meM sAmAnya rUpa se AhAra ke pudgaloM kA grahaNa batAyA hai aura dUsarI bAra meM grahaNa kiye AhAra ke khala-rasa bhAga kI apekSA batAyA gayA hai| yaha khala-rasa rUpa AhAraprakSepAhAra meM hI saMbhava hone se una beindriyAdi jIvoM meM asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra batAyA hai| zeSa vaikriya ke 14 daNDakoM meM 'sarva aparizeSa' AhAra batAyA hai| . prakSepAhAra vAloM meM grahaNa karate samaya bhI pudgala chUTa jAne se aparizeSa pariNamana nahIM hotaa| athavA jaise utkarikA.bheda labdhi vAlA-eka ghaTa se hajAra ghaTa banA letA hai| dekhane meM ve saba sarIkhe hone para bhI unakI ghanatA kama ho jAtI hai| vaise hI pudgaloM kI atyanta saghanatA hone ke kAraNa gRhIta skandhoM meM se asaMkhyAtaveM bhAga kA hI AhAra karate haiM to bhI zarIra kI itanI puSTi ho sakatI hai| yaha asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra va anaMtaveM bhAga kA AsvAdana-Abhoga anAbhoga donoM AhAra ke lie samajhanA caahiye| Atma pradezAvagAr3ha.hone ke bAda AhAra evaM usake bAda AsvAdana smjhnaa| khala bhAga nikala kara sAra bhAga pariNata hone para AhAra samajhanA caahiye| eka bAra yA jitanI bAra AhAra kareusakA pariNamana sabhI Atma-pradezoM se hotA hai| AsvAdana-indriyAdi ke dvArA anubhavana rUpa se praapt| . AhAreMti - zeSa pudgala to binA anubhavana kiye hI zarIra rUpa meM pariNata ho jAte haiN| - NeraiyA NaM bhaMte! je poggalA AhArattAe giNhaMti te NaM tesiM poggalA kIsattAe bhujo bhujo pariNamaMti? For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 - prajJApanA sUtra goyamA ! soiMdiyattAe jAva phAsiMdiyattAe aNiTThattAe akaMtattAe appiyattAe : asubhattAe amaNuNNattAe amaNAmattAe aNicchiyattAe a(Na) bhijjhiyattAe ahattAe No uDDattAe dukkhattAe No suhattAe tesiM bhujjo bhujjo pariNamati // 643 // - kaThina zabdArtha - aNiTThattAe aniSTa rUpa se, akaMtattAe akAnta rUpa se, appiyattAe - apriya rUpa se, asubhattAe azubha rUpa se, amaNuNNattAe amanojJa rUpa se, amaNAmattAe - amanAma rUpa se, aNicchiyattAe anIpsita rUpa se, (anicchita rUpa se), a(Na) bhijjhiyattAe - anabhilaSita rUpa se, ahattAe adho-bhArI rUpa se, uDDattAe - Urdhva-laghu rUpa se, bhujjo - bhujjo 'bAra-bAra / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve una pudgaloM ko bAra-bAra kisa rUpa meM pariNata karate haiM ? uttara - he gautama! ve una pudgaloM ko zrotrendriya ke rUpa meM yAvat sparzanendriya ke rUpa meM, aniSTa rUpa se, akAnta rUpa se, apriya rUpa se, azubha rUpa se, amanojJa rUpa se, manAma rUpa se, anicchanIya rUpa se anabhilaSita rUpa se, adho-bhArI rUpa se, Urdhva-halke rUpa se nahIM, duHkha rUpa se, sukha rUpa se nahIM, unakA bAra-bAra pariNamana karate haiN| - ********************** - ******** vivecana - prastuta sUtra meM nairayikoM ke AhAra pariNAma kA varNana kiyA gayA hai| nairayika jina pudgaloM kA AhAra karate haiM ve zrotrendriya yAvat sparzanendriya rUpa meM aniSTa, akAnta, apriya, azubha amanojJa, atRptikara, anIpsita (anicchanIya) anabhilaSita rUpa se pariNata hote haiN| ye pudgala nairayika meM guru pariNAma se pariNata hote haiM kintu laghu pariNAma se pariNata nahIM hote, duHkha rUpa se pariNata hote haiM kintu sukha rUpa se pariNata nahIM hote| AThavAM dvAra pUrNa / . asurakumArA NaM bhaMte AhAraTThI ? haMtA goyamA ! AhAraTThI / evaM jahA NeraDyANaM tahA asurakumArANa vi bhANiyavvaM jAva tesiM bhujjo bhujo pariNamati / tattha NaM je se AbhogaNivvattie se NaM jahaNNeNaM cautthamattassa, ukkoseNaM sAiregavAsasahassassa AhAraTThe samuppajjai / osaNNaM kAraNaM paDucca vaNNao hAliddasuvikallAI, gaMdhao subbhigaMdhAI rasao, aMbilamahurAI, phAsao mauyalahuyaNidhuNhAiM, tesiM porANe vaNNaguNe jAva phAsiMdiyattAe jAva maNAmattAeM icchiyattAe abhijjhiyattAe uDDattAe No ahattAe suhattAe No duhattAe tesiM bhujjo bhujjo pariNamaMti, sesaM jahA NeraiyANaM / evaM jAva thaNiyakumArANaM NavaraM AbhogaNivvattie ukkoseNaM divasapuhuttassa AhAraTThe samuppajjai // 644 // For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada prathama uddezaka AhArArthI Adi dvAra - bondopopopojok 167 bhAvArtha- prazna he bhagavan ! kyA asurakumAra AhArArthI AhAra ke abhilASI hote haiM ? uttara - hA~ gautama ! asurakumAra AhArArthI hote haiN| jaise nairayikoM ke viSaya meM kahA hai usI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM yAvat 'unake pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai' taka kahanA caahiye| unameM se jo Abhoga nirvartita AhAra hai usa AhAra kI abhilASA jaghanya caturtha bhakta se utkRSTa kucha adhika eka hajAra varSa se hotI hai / bAhulya rUpa kAraNa- sAmAnya kAraNa kI apekSA varNa se hAridra - pIlA aura zveta, gaMdha se surabhigaMdha vAle, rasa se amla aura madhura tathA sparza se mRdu, laghu, snigdha aura uSNa pudgaloM kA AhAra karate haiN| AhAra kiye jAne vAle una pudgaloM ke purAne varNa gaMdha) rasa sparza guNa ko naSTa karake yAvat sparzanendriya rUpa meM yAvat manohara rUpa meM icchanIya rUpa se abhilaSita rUpa se Urdhva rUpa laghurUpa se bhAra rUpa nahIM sukha rUpa meM pariNata hote haiM duHkha rUpa meM nahIM isa prakAra una pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai| zeSa sArA varNana nairayikoM ke samAna samajhanA cAhie / isI prakAra stanitakumAroM kA kathana asurakumAroM ke samAna jAnanA cAhiye, vizeSatA yaha hai ki Abhoga nirvartita AhAra kI icchA utkRSTa divasa - pRthaktva se utpanna hotI hai| vivecana - nairayika kI taraha asurakumAra devoM meM bhI donoM prakAra kI AhAra kI icchA hotI hai| anAbhoga nirvartita AhAra kI prati samaya aura Abhoga nirvartita AhAra kI jaghanya caturtha bhakta (eka dina) se utkRSTa eka hajAra varSa se kucha adhika samaya se hotI hai| nAgakumAra Adi zeSa nau nikAya ke devoM meM anAbhoga nirvartita AhAra kI icchA prati samaya aura Abhoga nirvartita AhAra kI icchA jaghanya caturtha bhakta utkRSTa pRthaktva divasa (aneka dina) se hotI hai| puDhavikAiyA NaM bhaMte! AhAraTThI ? haMtA goyamA ! AhAraTThI / ****************** puDhavikAiyA NaM bhaMte! kevaDkAlassa AhAraTTe samuppajjai ? goyamA! aNusamayamavirahie AhAraThThe samuppajjai / puDhavikAiyANaM bhaMte! kimAhAramAhAreMti ? evaM jahA NeraiyANaM jAva tAI kaidisiM AhAreMti ? goyamA! NivvAghAeNaM chaddisiM, vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisiM siya paMcadisiM, NavaraM osaNNakAraNaM Na bhaNNai / vaNNao kAlaNIlalohiyahAliddasukkillAI, gaMdhao subbhigaMdhadubbhigaMdhAI, rasao tittarasakaDuyarasakasAyarasaaMbilamahurAI, phAsao kakkhaDaphAsamauyagaruyalahuyasIyauNhaNiddhalukkhAI, tesiM porANe aNaguNe sesaM jahA raiyANaM jAva Ahacca NIsasaMti / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 prajJApanA sUtra bhAvArtha -prazna - he bhagavan! kyA pRthvIkAyika jIva AhArArthI-AhAra kI icchA vAle hote haiM ? uttara - hA~, gautama! pRthvIkAyika jIva AhArArthI hote haiN| prazna - he bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM ko kitane samaya se AhAra kI icchA utpanna hotI hai? uttara-he gautama! pRthvIkAyika jIvoM ko pratisamaya binA viraha ke AhAra kI icchA utpanna hotI hai| prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kisa kA AhAra karate haiM ? uttara - he gautama! jisa prakAra nairayikoM ke viSaya meM kathana kiyA hai usI prakAra pRthvIkAyikoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie yAvat pRthvIkAyika jIva kitanI dizAoM se AhAra karate haiM ? he gautama! vyAghAta-pratibandha rahita chaha dizAoM se Aye pudgaloM kA aura vyAghAta kI apekSA kadAcit tIna kadAcit cAra aura kadAcit pAMca dizAoM se Agata pudgaloM kA AhAra karate haiN| vizeSatA yaha hai ki osaNNa kAraNa - sAmAnya kAraNa nahIM kahA jaataa| varNa se kAlA, nIlA, lAla, pIlA, sapheda, gaMdha se sugaMdhita aura durgadhita, rasa se tIkhA, kaDuA, kaSAyailA, khaTTA aura mIThA aura sparza se karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparza vAle pudgaloM kA AhAra karate haiN| unake purAne varNa Adi guNa naSTa ho jAte haiM ityAdi sArA varNana nairayikoM ke samAna yAvat kadAcit zvAsocchvAsa lete haiM taka samajhanA caahiye| vivecana - pRthvIkAyika jIva vyAghAta aura nirvyAghAta se AhAra lete haiN| jaba vyAghAta se AhAra lete haiM to kabhI tIna dizA kA, kabhI cAra dizA kA aura kabhI pAMca dizA kA AhAra grahaNa karate haiN| nirvyAghAta se ve chahoM dizA kA AhAra lete haiN| vyAghAta yAnI alokAkAza se skhalanA-pratibaMdha honaa| jaba koI pRthvIkAyika jIva loka niSkuTa - loka ke gavAkSa jaise pAMta bhAga meM - aMtima nIce ke pratarake agnikoNa meM hotA hai taba usakA nIce kA bhAga aloka se vyApta hone ke kAraNa adhodizA ke pudgaloM kA abhAva hotA hai| agnikoNa khulA rahane se pUrva dizA ke aura dakSiNa dizA ke pudgaloM kA abhAva hotA hai| isa prakAra adhodizA, pUrva dizA aura dakSiNa dizA aloka se vyApta hone ke kAraNa unheM chor3akara zeSa Urdhva, pazcima aura uttara dizA se Aye pudgaloM kA vaha pRthvIkAyika jIva AhAra karatA hai| jaba vaha pRthvIkAyika jIva pazcima dizA meM sthita hotA hai taba pUrva dizA adhika hotI hai aura dakSiNa tathA adho, ye do dizAeM aloka se vyAghAta vAlI hotI hai ata: vaha cAroM dizAoM se Agata pudgaloM kA AhAra karatA hai| jaba Upara ke dUsare Adi pratara meM rahA huA pazcima dizA kA avalaMbana lekara rahatA hai| taba nIce kI dizA bhI adhika hotI hai kevala paryantavartI eka dakSiNa dizA hI aloka se vyAghAta vAlI hotI hai ataH pAMca dizAoM se Aye pudgaloM kA pRthvIkAyika jIva AhAra karatA hai| zeSa varNana nairayikoM ke samAna hai| vizeSatA yaha hai ki 'osaNaM kAraNaM Na bhaNNai' sAmAnya kAraNa kI apekSA nahIM kahanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - AhArArthI Adi dvAra ....... 169 puDhavikAiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAeM giNhaMti tesiM bhaMte! poggalANaM seyAlaMsi kahabhAgaM AhAreMti, kahabhAgaM AsAeMti? goyamA! asaMkhijaibhAgaM AhAreMti, aNaMtabhAgaM aasaaeNti| puDhavikAiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe giNhaMti te kiM savve AhAraiti, No savve AhAraiti? jaheva NeraDyA thev| puDhavikAiyA NaM bhaMte! je poggale AhArattAe giNhaMti te NaM tesiM puggalA kIsattAe bhujo bhujo pariNamaMti? goyamA! phAsiMdiyavemAyattAe. tesiM bhujo bhujo prinnmNti| evaM jAva vnnssikaaiyaa||645|| - bhAvArtha - prazna - he bhagavan! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa. karate haiM, una pudgaloM meM se bhaviSyakAla meM kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM? uttara - he gautama! pRthvIkAyika dvArA AhAra ke rUpa meM grahaNa kiye gaye pudgaloM ke asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM aura anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiN| prazna - he bhagavan! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA una sabhI kA AhAra karate haiM yA una sabhI kA AhAra nahIM karate? uttara - he gautama! jisa prakAra nairayikoM ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra pRthvIkAyikoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| prazna - he bhagavan! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala kisa rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM? uttara - he gautama! ve pudgala sparzanendriya kI viSama mAtrA ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiN| isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoM taka samajha lenA caahiye| vivecana - pRthvIkAyikoM ke dvArA AhAra ke rUpa meM gRhIta pudgala sparzanendriya kI vimAtrAviSamamAtrA ke rUpa meM pariNata hote haiN| isakA Azaya yaha hai ki nairayikoM ke samAna ekAnta azubha rUpa meM aura devoM ke samAna ekAnta zubha rUpa meM unakA pariNamana nahIM hotA kintu kabhI zubha aura kabhI azubha rUpa meM bAra-bAra unakA pariNamana hotA hai| yahI pRthvIkAyikoM kI nairayikoM se vizeSatA hai| jisa prakAra pRthvIkAyikoM ke viSaya meM AhAra saMbaMdhI vaktavyatA kahI hai usI prakAra zeSa sthAvaroM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 Chong prajJApanA sUtra Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong Chong HHHHHHH### Chong ##Shen beiMdiyA NaM bhaMte! AhAraTThI? haMtA aahaartttthii| beiMdiyA NaM bhaMte! kevaikAlassa AhAraTTe samuppajai? jahA jeraiyANaM, NavaraM tattha NaM je. se AbhogaNivvattie se NaM asaMkhijasamaie aMtomuhuttie vemAyAe AhAraTe samuppajai, sesaM jahA puDhavikAiyANaM jAva Ahacca NIsasaMti, NavaraM NiyamA chhisiN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! beindriya jIva kyA AhArArthI-AhAra ke abhilASI hote haiM? -- uttara - hA~ gautama! beindriya jIva AhArArthI hote haiN| bhAvArtha-prazna - he bhagavan ! beindriya jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hotI hai? uttara - he gautama! inakA varNana nairayikoM ke samAna samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki unameM jo Abhoganirvartita AhAra hai, usakI abhilASA asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta meM vimAtrA se utpanna hotI hai| zeSa sArA varNana pRthvIkAyikoM ke samAna yAvat "kadAcit niHzvAsa lete haiM" taka kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki ve niyama se chahoM dizAoM se AhAra lete haiN| beiMdiyANaM bhaMte! je poggale AhArattAe giNhaMti te NaM tesiM puggalANaM seyAlaMsi kaibhAgaM AhAreMti kaibhAgaM AsAeMti? evaM jahA nneriyaannN| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan! beindriya jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve bhaviSya meM una pudgaloM ke kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura jitane bhAga kA AsvAdana karate haiM ? uttara - he gautama! isa viSaya meM nairayikoM ke samAna kahanA caahie| beiMdiyA NaM bhaMte! je poggalA AhArattAe giNhaMti te kiM savve AhAreMti, No savve AhAraiti? goyamA! beiMdiyANaM duvihe AhAre pnnnntte| taMjahA - lomAhAre ya pakkhevAhAre ya, je poggale lomAhArattAe geNhaMti te savve aparisese AhAreMti, je poggale pakkhevAhArattAe geNhaMti tesimasaMkhijaibhAgamAhAreMti, aNegAiM ca NaM bhAgasahassAI aphAsAijamANANaM aNAsAijamANANaM viddhNsmaagcchNti| kaThina zabdArtha - lomAhAre - lomAhAra, pakkhevAhAre - prakSepAhAra, aphAsAijamANANaMaspRzyamAna-binA sparza kiye hue, aNAsAijamANANaM- anAsvAdyamAna-binA svAda lie hue, viddhaMsamAgacchaMti - vidhvaMza ko prApta ho jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - AhArArthI Adi dvaar| 171 bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! beindriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA ve una sabakA AhAra karate haiM yA sabhI kA AhAra nahIM karate haiM ? ... uttara - he gautama! beindriya jIvoM kA AhAra do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hailomAhAra aura prkssepaahaar| ve jina pudgaloM ko lomAhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una sabhI kA samagra rUpa se AhAra karate haiM aura jina pudgaloM ko prakSepAhAra rUpa meM grahaNa karate haiM, unake asaMkhyAtaveM bhAga kA hI AhAra karate haiM aura aneka hajAra bhAga sparza kiye binA aura svAda liye binA vidhvaMsa (nAza) ko prApta ho jAte haiN| . _ vivecana - beindriya jIvoM kA AhAra do prakAra kA kahA gayA hai - 1. lomAhAra - romoM dvArA kiyA jAne vAlA AhAra lomAhAra kahalAtA hai 2. prakSepAhAra - kavalAhAra-mukha meM DAla kara yA kaura ke rUpa meM mukha dvArA kiyA jAne vAlA AhAra prakSepAhAra hai| sAmAnya rUpa se varSA Adi kAla meM pudgaloM kA zarIra meM praveza ho jAtA hai jisakA anumAna mUtra Adi se lagAyA jA sakatA hai, vaha lomAhAra hai| beindriya jIva lomAhAra ke rUpa meM jina pudgaloM ko grahaNa karate haiM una sabhI kA pUrNa rUpa se AhAra karate haiM kyoMki unakA svabhAva hI aisA hai tathA jina pudgaloM ko beindriya jIva prakSepAhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM unake asaMkhyAtaveM bhAga kA hI AhAra hotA hai unameM se bahuta se AhAra bhAga binA sparza " kiye hue aura binA svAda kiye yoM hI naSTa ho jAte haiM kyoMki unameM se kitaneka ati sthUla evaM kitaneka ati sUkSma hone ke kAraNa yathA saMbhava nAza ko prApta hote haiN| eesi NaM bhaMte! poggalANaM aNAsAijamANANaM aphAsAijamANANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? - moyamA! savvatthovA poggalA aNAsAijamANA, aphAsAijamANA annNtgunnaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina svAda nahIM liye hue aura sparza nahIM kiye hue pudgaloM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e pudgala svAda nahIM liye jAne vAle haiM aura unase anaMtaguNA pudgala sparza nahIM kiye jAne vAle haiN| vivecana - beindriya dvArA prakSepAhAra rUpa meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM meM sabase kama pudgala binA svAda liye hote haiM kyoMki AsvAdana yogya pudgaloM meM se kitaneka AsvAda ko prApta hote haiM aura kitaneka AsvAda ko prApta nahIM hote isalie anAsvAdyamAna pudgala thor3e haiN| usase aspRzyamAna pudgala anantaguNA haiN| Azaya yaha hai ki eka eka sparza yogya bhAga meM anantavAM bhAga AsvAda ke yogya hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 prajJApanA sUtra beiMdiyA NaM bhaMte! je poggalA AhArattAe - pucchA? goyamA! jibhidiyaphAsiMdiyavemAyattAe tesiM bhujo-bhujo prinnmNti| evaM jAva caridiyA, NavaraM NegAiM ca Na bhAgasahassAiM aNAghAijamANAI aNAsAijamANAI apAsAijamANAI viddhNsmaagcchNti| eesi NaM bhaMte! poggalANaM aNAghAijamANANaM aNAsAijamANANaM aphAsAijamANANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA poggalA aNAghAijamANA, aNAsAijamANA aNaMtaguNA, aphAsAijamANA annNtgnnaa||646|| kaThina zabdArtha - aNAghAijamANANaM - anAghrAyamANa-binA sUMghe hue| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! beindriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala kisa-kisa rUpa meM puna:punaH pariNata hote haiM ? ityAdi pRcchaa| uttara - he gautama ! ve pudgala rasanendriya aura sparzanendriya kI.vimAtrA ke rUpa meM punaH puna: pariNata hote haiN| isI prakAra yAvat caurindriya taka kahanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki unake aneka hajAra bhAga binA sUMghe hue, binA svAda liye hue yA binA sparza kiye hue hI naSTa ho jAte haiN| prazna - he bhagavan ! ina binA sUMghe hue, binA svAda liye hue aura binA sparza kiye hue pudgaloM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e pudgala binA sUMghe hue haiM, usase binA svAda lie hue pudgala anaMta guNA haiM aura unase bhI binA sparza kiye hue pudgala ananta guNA haiN| . vivecana - beindriya jIva jina pudgaloM ko AhAra rUpa meM grahaNa karatA hai unako jihvendriya aura sparzanendriya kI vimAtrA-viSama mAtrA se-vividha rUpa meM pariNamatA hai| isI prakAra teindriya aura caurindriya ke viSaya meM samajhanA caahiye| kyoMki inakI samAna vaktavyatA hai| isameM jo vizeSatA hai vaha batAte hue kahate haiM - jina pudgaloM ko prakSepAhAra ke rUpa meM grahaNa karate hai una pudgaloM ke eka asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM aura aneka hajAra bhAga-bahuta asaMkhyAtA bhAga sUMghe binA, svAda liye binA aura sparza kiye binA nAza ko prApta hote haiM vaha bhI yathAsaMbhava atisthUlapana se yA atisUkSmapana se jAnanA caahiye| isakI alpa bahutva ke viSaya meM kahA gayA hai ki eka sparza yogya bhAga ke anaMtaveM bhAga AsvAda ke yogya aura usakA bhI anaMtavAM bhAga sUghane ke yogya hotA hai| teiMdiyA NaM bhaMte! je poggalA-pucchA? For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - AhArArthI Adi dvAra 173 goyamA! te NaM poggalA ghANiMdiyajibhiMdiyaphAsiMdiyavemAyattAe tesiM bhujobhujo prinnmNti| cauridiyANaM cakkhidiyaghANiMdiyajibbhiMdiyaphAsiMdiyavemAyattAe tesiM bhujo bhujo pariNamaMti, sesaM jahA teiNdiyaannN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! teMindriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala kisa rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiM ? uttara - he gautama! ve pudgala ghrANendriya, rasanendriya aura sparzandriya kI vimAtrA se punaH punaH pariNata hote haiN| caturindriya dvArA AhAra ke rUpa meM grahaNa kiye gaye pudgala cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya aura sparzandriya kI vimAtrA se punaH punaH pariNata hote haiN| zeSa varNana teindriyoM ke samAna samajhanA caahie| vivecana - prastuta sUtra meM tIna vikelandriyoM ke AhAra ke viSaya meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA teiMdiyANaM, NavaraM tattha NaM je se AbhogaNivvattie se jahaNNeNaM aMtomuhuttassa, ukkoseNaM chaTThabhattassa AhAraTTe smuppjjaa| . paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte! je poggalA AhArattAe-pucchA? goyamA! soiMdiyacakviMdiyaghANiMdiyajibbhiMdiyaphAsiMdiyavemAyattAe tesiM bhujo bhujo prinnmNti| . bhAvArtha - paMcendriyatithaMcoM kA kathana teindriya jIvoM ke samAna samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki unameM jo Abhoganivartita AhAra hai, usa AhAra kI abhilASA jaghanya antarmuhUrta se utkRSTa SaSTha bhakta se utpanna hotI hai| . prazna - he bhagavan! paMcendriya tithaMca jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala unameM kisa rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiM ? uttara - he gautama! ve pudgala zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya aura sparzanendriya kI vimAtrA se punaH punaH pariNata hote haiN| vivecana - tiryaMca paMcendriya jIvoM ko Abhoga nirvartita AhAra kI icchA jaghanya antarmuhUrta meM utkRSTa SaSTha bhakta meM (do dina ke bAda) hotI haiN| yaha kathana devakuru uttarakuru kSetra ke tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA samajhanA caahiye| maNUsA evaM ceva NavaraM AbhogaNivvattie jahaNNeNaM aMtomuhuttassa ukkoseNaM For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 prajJApanA sUtra aTThamabhattassa AhAraTTe smuppjji|.vaannmNtraa jahA NAgakumArA, evaM joisiyA vi NavaraM AbhogaNivvattie jahaNNeNaM divasapuhattassa, ukkoseNaM divasapuhattassa AhAraTTe smuppji| evaM vemANiyA vi, NavaraM AbhogaNivvattie jahaNNeNaM divasapuhuttassa, ukkoseNaM tettIsAe vAsasahassANaM AhAraTTe samuppajai, sesaM jahA asurakumArANaM jAva te tesiM bhujo bhujo prinnmNti| bhAvArtha - manuSyoM kA AhAra saMbaMdhI kathana bhI isI prakAra hai| vizeSatA yaha hai ki unako Abhoganirvartita AhAra kI icchA jaghanya antarmuhUrta meM aura utkRSTa aSTamabhakta hone para utpanna hotI hai| vANavyaMtara devoM kI AhAra saMbaMdhI vaktavyatA nAgakumAroM ke samAna samajhanA caahiye| isI prakAra jyotiSiyoM kA bhI kathana hai kintu vizeSatA yaha hai ki unheM Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya divasa pRthaktva meM aura utkRSTa bhI divasa pRthaktva meM utpanna hotI hai| isI prakAra vaimAnika devoM kA AhAra saMbaMdhI kathana hai| vizeSatA yaha hai ki inako Abhoganivartita AhAra kI abhilASA jaghanya divasa pRthaktva meM aura utkRSTa tetIsa hajAra varSoM meM utpanna hotI hai zeSa sArA kathana asurakumAroM ke samAna yAvat una pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai taka kaha denA caahiye| vivecana - manuSyoM ko Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA utkRSTa aSTama bhakta-tIna divasa vyatIta hone para hotI hai yaha kathana devakuru aura uttarakuru ke manuSyoM kI apekSA samajhanA caahie| jyotiSI devoM ko jaghanya divasa pRthaktva/aneka dina (kama se kama do utkRSTa prasaMgAnusAra) aura utkRSTa bhI divasa pRthaktva vyatIta hone para AhAra kI icchA utpanna hotI hai| jyotiSiyoM kI sthiti jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga hotI hai isalie unheM jaghanya bhI divasa pRthaktva vyatIta hone para punaH AhAra kI icchA utpanna hotI hai| vaimAnika devoM meM Abhoganirvartita AhAra icchA pUrvaka AhAra jaghanya divasa pRthaktva meM hotA hai vaha palyopama Adi ke AyuSya vAloM ke lie samajhanA cAhie, utkRSTa 33 hajAra varSoM meM AhAra kI icchA hotI hai| yaha anuttara vimAnavAsI devoM kI apekSA samajhanA caahiye| jina devoM kI jitane sAgaropama kI sthiti hotI hai utane hajAra varSa vyatIta hone para unheM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| sohamme AbhogaNivvattie jahaNNaNaM divasapuhuttassa, ukkoseNaM doNhaM vAsasahassANaM AhAraTTe smuppji| IsANe NaM pucchA? goyamA! jahaNNeNaM divasapuhuttassa sAiregassa, ukkoseNaM sAiregaM doNhaM vaasshssaannN| For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - AhArArthI Adi dvAra 175 sakumArANaM pucchA? goyamA! jahaNeNaM donhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM sattaNhaM vAsasahassANaM / mAhiMde pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM donhaM vAsasahassANaM sAiregANaM, ukkoseNaM sattaNhaM vAsasahassANaM sAiregANaM / baMbhaloe NaM pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM sattaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM dasaNhaM vAsasahassANaM / laMtae NaM pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM dasaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM caudasaNhaM vAsasahassANaM / mAsukke NaM pucchA ? goyamA ! jahaNoNaM caudasaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM sattarasaNhaM vAsasahassANaM / sahassAre NaM pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM sattarasaNhaM vAsasahassANaM, ukkoseNaM aTThArasahaM vAsasahassANaM / ANae NaM pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM aTThArasahaM vAsasahassANaM, ukkroseNaM egUNavIsAe vAsasahassANaM / pANae NaM pucchA ? gomA ! jahaNaM gUNavIsAe vAsasahassANaM, ukkoseNaM vIsAe vAsasahassANaM / AraNe NaM pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM vIsAe vAsasahassANaM, ukkoseNaM ekkavIsAe vAsasahassANaM / accue NaM pucchA? goyamA ! jahaNNeNaM ekkavIsAe vAsasahassANaM, ukkoseNaM bAvIsAe vAsasahassANaM / For Personal & Private Use Only **** Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 prajJApanA sUtra bhAvArtha - saudharmakalpa meM devoM ko Abhoganivartita AhAra kI abhilASA (icchA) jaghanya divasa-pRthaktva se aura utkRSTa do hajAra varSa se utpanna hotI hai| (prazna-he bhagavan! IzAna kalpa ke devoM ko kitane samaya meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? uttara - he gautama! IzAna kalpa ke devoM ko jaghanya sAtireka (kucha adhika) divasa pRthaktva meM aura utkRSTa sAtireka do hajAra varSoM se AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| prazna - sanatkumAra sambandhI pUrvavat prazna? uttara - he gautama! jaghanya do hajAra varSoM meM aura utkRSTa sAta hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| . . . prazna - mAhendrakalpa ke viSaya meM pUrvavat prazna? uttara - he gautama! jaghanya sAtireka do hajAra varSoM meM aura utkRSTa sAtireka sAta hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| prazna - brahmaloka kalpa ke viSaya meM pUrvavat prazna ? uttara - he gautama! jaghanya sAta hajAra varSoM meM aura utkRSTa dasa hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| prazna - lAntakakalpa sambandhI prazna? uttara - he gautama! jaghanya dasa hajAra varSoM meM aura utkRSTa caudaha hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| prazna - mahAzukrakalpa ke sambandha meM prazna? uttara - he gautama! vahA~ jaghanya caudaha hajAra varSoM meM aura utkRSTa sattaraha hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| . prazna - sahasrArakalpa ke viSaya meM pRcchA? uttara - he gautama! jaghanya sattaraha hajAra varSa meM aura utkRSTa aThAraha hajAra varSoM meM AhAra kI icchA hotI hai| prazna - Anatakalpa ke viSaya meM pUrvavat prazna? uttara - he gautama! jaghanya aThAraha hajAra varSoM meM aura utkRSTa unnIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA hotI hai| prazna - prANatakalpa ke viSaya meM pUrvavat prazna ? uttara - he gautama! jaghanya unnIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa bIsa hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada prathama uddezaka AhArArthI Adi dvAra - prazna- AraNakalpa ke devoM ke AhAra viSaya meM prazna ? uttara - he gautama! jaghanya bIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa ikkIsa hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| prazna- he bhagavan! acyutakalpa ke devoM ko kitane samaya meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? uttara - he gautama! acyuta kalpa ke devoM ko jaghanya 21 hajAra varSoM meM aura utkRSTa 22 hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| hiTTimahiTThimagevijjagANaM pucchA ? goyamA! jahaNaNeNaM bAvIsAe vAsasahassANaM, ukkoseNaM tevIsAe vAsasahassANaM, evaM savvattha sahassANi bhANiyavvANi jAva savvaGkaM / hidvimamajjhimagANaM pucchA ? gayA! jahAM tevIsAe, ukkoseNaM caDavIsAe / hiTTimauvarimANaM pucchA ? goyamA ! jahaNaNeNaM cavIsAe, ukkoseNaM paNavIsAe / majjhimaheTTimANaM pucchA ? goyamA! jahaNNeNaM paNavIsAe, ukkoseNaM chavvIsAe / majjhimamajjhimANaM pucchA ? goyamA ! jahaNaNeNaM chavvIsAe, ukkoseNaM sattAvIsAe / majjhimauvarimANaM pucchA ? gayA! jahaNaM sattAvIsAe, ukkoseNaM aTThAvIsAe / uvarimaheTTimANaM pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aTThAvIsAe, ukkoseNaM egUNatIsAe / uvarimamajjhimANaM pucchA ? goyamA! jahaNeNaM egUNatIsAe, ukkoseNaM tIsAe / uvarimauvarimANaM pucchA ? goyamA! jahaNeNaM tIsAe, ukkoseNaM egatIsAe / 177 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 prajJApanA sUtra bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! adhastana-adhastana (sabase nIce kI trika ke) graiveyaka devoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? uttara - he gautama! jaghanya bAIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa teIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| isI prakAra sarvArthasiddha vimAna taka eka-eka hajAra varSa adhika kahanA caahie|. prazna - he bhagavan! adhastana-madhyama graiveyakoM kI AhAra viSayaka pRcchA? uttara - he gautama! jaghanya teIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa caubIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| prazna - he bhagavan ! adhastana-uparima graiveyakoM ke AhArecchA viSayaka prazna?. .. uttara - he gautama! jaghanya cauvIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa paccIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| prazna - he bhagavan! madhyama-adhastana graiveyakoM ke viSaya meM AhArecchA sambandhI prazna ? uttara - he gautama! jaghanya paccIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa chabbIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| prazna - he bhagavan! madhyama-madhyama graiveyakoM kI AhArecchA viSayaka prazna? uttara - he gautama! jaghanya chabbIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa sattAIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| prazna - he bhagavan ! madhyama-uparima graiveyakoM AhArecchA sambandhI prazna? uttara - he gautama! jaghanya sattAIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa aTThAIsa hajAra varSoM meM AhArecchA utpanna hotI hai| prazna - he bhagavan! uparima-adhastana graiveyakoM kI AhArecchA viSayaka prazna? uttara - he gautama! jaghanya aTThAIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa unatIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| prazna - he bhagavan ! uparima-madhyama graiveyakoM kI AhArecchA sambandhI prazna ? uttara - he gautama! jaghanya unatIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa tIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| prazna- he bhagavan ! uparima-uparima graiveyakoM meM kitane kAla se AhAra kI icchA utpanna hotI hai ? uttara - he gautama! jaghanya tIsa hajAra varSa meM aura utkRSTa ikatIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhArapada - prathama uddezaka ekendriya zarIra Adi dvAra vijayavejayaMtajayaMtaaparAjiyANaM pucchA ? goyamA ! jahaNeNaM egatIsAe, ukkoseNaM tettIsAe / - - savvaTThasiddhagadevANaM pucchA ? goyamA! ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsAe vAsasahassANaM AhAraTThe samuppaz2ai // 647 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? uttara - he gautama! unheM jaghanya ikattIsa hajAra varSa meM aura utkRSTa tetIsa hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! sarvArthasiddha ke devoM ko kitane samaya meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? uttara - he gautama! sarvArthasiddha ke devoM ko ajaghanya - anutkRSTa tetIsa hajAra varSoM meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai / 179 vivecana prastu sUtra meM devoM ko kitane kAla se AhAra kI icchA utpanna hotI hai isa viSaya meM "spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| devoM meM dasa hajAra varSa kI sthiti vAloM ke caturthabhakta (eka ahorAtri) se, palyopama kI sthiti vAloM ke pRthaktva divasa ( do dina se aneka dina) se evaM sAgaropama kI sthiti vAloM ke eka hajAra varSa jhAjherI (kucha adhika) se Abhoga nirvartita AhAra kI icchA utpanna hotI hai / yAnI jisa devaloka kI jitane sAgaropama kI sthiti hai utane hI hajAra varSoM se AhAra kI icchA hotI hai| jaise cAra anuttara vimAna ke devoM kI jaghanya sthiti 31 sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hotI hai to una devoM ko jaghanya ikattIsa hajAra varSoM meM aura utkRSTa tetIsa hajAra varSoM meM AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai| 9. ekendriya zarIra Adi dvAra raiyA NaM bhaMte! kiM egiMdiyasarIrAI AhAreMti jAva paMciMdiyasarIrAI AhAreMti ? gomA ! puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca egiMdiyasarIrAiM pi AhAreMti jAva paMciMdiya0, paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca NiyamA paMciMdiyasarIrAI AhAreMti, evaM jAva thaNiyakumArA / For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prajJApanA sUtra kaThina zabdArtha - puvvabhAvapaNNavaNaM - pUrva bhAva prajJApanA-atItakAlIna paryAyoM kI prarUpaNA, paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM - pratyutpanna bhAva prajJApanA-vartamAna kAlika bhAva kI prruupnnaa| bhAvArtha - prazna- he bhagavan ! kyA nairayika ekendriya zarIroM kA yAvat paMcendriya zarIroM kA AhAra karate haiM? uttara - he gautama! nairayika pUrvabhAva prajJApanA kI apekSA ekendriya zarIroM kA bhI AhAra karate haiM yAvat paMcendriya zarIroM kA bhI AhAra karate haiN| pratyutpannabhAva prajJApanA kI apekSA ve niyamA paMcendriya zarIroM kA AhAra karate haiN| isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajhanA caahie| .. vivecana - nairayika pUrvabhAva kI prajJApanA-prarUpaNA kI apekSA ekendriya ke zarIra kA bhI AhAra karate haiM yAvat zabda se beindriya, teindriya aura caurindriya ke zarIroM kA grahaNa karanA cAhie tathA paMcendriya zarIroM kA bhI AhAra karate haiN| yahA~ Azaya yaha hai ki jaba AhAra rUpa meM grahaNa kiye jAte pudgaloM ke atIta-bhUtakAla ke bhAva-pariNAma kA vicAra karate haiM taba koI. ekendriya zarIra rUpa meM pariNata, kadAcit beindriya zarIra rUpa meM pariNata, kadAcit teindriya zarIra rUpa meM pariNata, kadAcit caurindriya zarIra rUpa meM pariNata aura kadAcit paMcendriya zarIra rUpa meM pariNata hue the ataH jaba bhUtakAla ke pariNAma kA vartamAna meM Aropa karake vivakSA karate haiM taba nairayika, ekendriya ke zarIroM kA bhI yAvat paMcendriya ke zarIroM kA bhI AhAra karate haiN| . 'paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca' - pratyutpanna-vartamAna bhAva kI prajJApanA-prarUpaNA kI apekSA nairayika niyamA paMcendriya zarIra kA AhAra karate haiN| yaha RjusUtra naya kI apekSA samajhanA cAhie kyoMki RjusUtra naya vartamAna kAla ke bhAvoM kI hI prarUpaNA karatA hai| RjusUtra naya jisakA AhAra kiyA jAtA hai usakA AhAra kiyA huA aura pariNamana hote hue ko pariNata huA mAnatA hai| AhAra kiye jAte pudgala ve kahe jAte haiM jo sva zarIra rUpa meM pariNata hote haiN| nairayikoM kA sva zarIra paMcendriya zarIra hai aura paMcendriya zarIra hone se ve avazya paMcendriya zarIra kA AhAra karate haiN| arthAt vartamAna meM nairayika kA paMcendriya zarIra hai aura AhAra rUpa meM grahaNa kiye hue pudgala paMcendriya zarIra rUpa meM pariNata hote haiM isalie ve pudgala bhI paMcendriya zarIra kahalAte haiN| puDhavikAiyANaM pucchA? goyamA! puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca evaM ceva, paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca NiyamA egiMdiyasarIrAiM aahaaraiti| beiMdiyA puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca evaM ceva, paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca NiyamA beiMdiyANaM sarIrAiM AhAreMti, evaM jAva For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - lomAhAra dvAra 181 cauridiyA jAva puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca, evaM paDuppaNNabhAvapaNNavaNaM paDucca NiyamA jassa jai iMdiyAI taiMdiyAI sarIrAiM AhAreMti, sesA jahA NeraDyA, jAva vemaanniyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! pRthvIkAyikoM ke viSaya meM pRcchA? uttara - he gautama! pUrva bhAva prajJApanA kI apekSA isI prakAra samajhanA caahie| pratyutpanna bhAva kI apekSA ve niyamA ekendriya zarIroM kA AhAra karate haiN| beindriya jIvoM ke viSaya meM pUrvabhAva prajJApanA kI apekSA isI prakAra samajhanA caahie| pratyutpanna bhAva prajJApanA kI apekSA ve niyama se beindriya zarIroM kA AhAra karate haiN| isI prakAra yAvat caurindriya taka pUrvabhAva prajJApanA kI apekSA pUrvavat samajhanA cAhie, vartamAna bhAva prajJApanA kI apekSA niyamA jisake jitanI indriyA~ haiM ve utanI indriyoM vAle zarIroM kA AhAra karate haiN| zeSa jIvoM kA yAvat vaimAnikoM taka kA kathana nairayikoM ke samAna samajhanA caahie| 10. lomAhAradvAra NeraiyA NaM bhaMte! kiM lomAhArA pakkhevAhArA? goyamA! lomAhArA, No pakkhevAhArA, evaM egiMdiyA savve devA ya bhANiyapvA jAva vemaanniyaa| beiMdiyA jAva maNUsA lomAhArA vi pakkhevAhArA vi // 648 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika jIva lomAhArI haiM yA prakSepAhArI haiM ? uttara - he gautama! nairayika jIva lomAhArI haiM prakSepAhArI nahIM haiN| isI prakAra ekendriya jIvoM, sabhI devoM yAvat vaimAnikoM taka ke viSaya meM kahanA caahie| beindriyoM se lekara yAvat manuSyoM taka lomAhArI bhI haiM prakSepAhArI bhI haiN| vivecana - prastuta sUtra meM jIvoM ke lomAhArI aura prakSepAhArI hone kI prarUpaNA kI gayI hai| zarIra paryApti hone ke bAda romoM (tvacA) ke dvArA hone vAlA AhAra lomAhAra kahalAtA hai aura jo jIva lomAhAra karane vAle haiM ve lomAhArI kahalAte haiN| kavala dvArA mukha se zarIra meM AhAra DAlanA prakSepAhAra kahalAtA hai jo jIva prakSepAhAra karane vAle haiM ve prakSepAhArI kahalAte haiN| nairayika cAroM prakAra ke deva aura ekendriya jIva lomAhArI haiM prakSepAhArI nahIM, kyoMki nairayikoM aura devoM meM vaikriya zarIra hotA hai isalie tathAvidha svabhAva se hI ve lomAhArI hI hote haiM, prakSepAhArI nhiiN| lomAhAra bhI paryApta jIvoM ko hI hotA hai aparyAptoM ko nhiiN| pRthvIkAyika Adi ekendriya jIvoM ke mukha nahIM hotA ataH unameM kavalAhAra kA abhAva hai ve lomAhArI hI hote haiN| tIna vikalendriya (beindriya, teindriya, carindriya) tiryaMca paMcendriya aura manuSya lomAhArI bhI hote haiM aura prakSepAhArI bhii| kyoMki unameM donoM prakAra kA AhAra saMbhava hai| For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 prajJApanA sUtra 11. manobhakSI AhAra dvAra. NeraiyA NaM bhaMte! kiM oyAhArA maNabhakkhI? goyamA! oyAhArA, No maNabhakkhI, evaM savve orAliyasarIrA vi| devA savve vi jAva vemANiyA oyAhArA vi maNabhakkhI vi| tattha NaM je te maNabhakkhI devA tesi NaM icchAmaNe samuppajai 'icchAmo NaM maNabhakkhaNaM karittae' tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe khippAmeva je poggalA iTThA kaMtA jAva maNAmA te tesiM maNabhakkhattAe pariNamaMti, se jahANAmae sIyA poggalA sIyaM pappa sIyaM ceva aivaittANaM ciTuMti, usiNA vA poggalA usiNaM pappa usiNaM ceva aivaittANaM ciTuMti, evAmeva tehiM devehiM maNabhakkhIkae samANe se icchAmaNe khippAmeva avei||649|| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe aTThAvIsaime AhArapae paDhamo uddesao smtto|| kaThina zabdArtha - oyAhArA - oja AhArI, maNabhakkhI - manobhakSI, icchAmaNe - icchA manamana meM AhAra karane kI icchA, maNasIkae - mana se icchA kiye jAne para, maNabhakkhattAe - manobhakSya rUpa meM, aivaittANaM - prApta ho kr| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika jIva oja AhArI-oja AhAra karane vAle hote haiM yA manobhakSI hote haiM? uttara - he gautama! nairayika jIva oja AhArI hote haiM, manobhakSI nhiiN| isI prakAra sabhI audArika zarIra vAle jIva hote haiN| vaimAnika paryaMta sabhI prakAra ke deva oja AhArI bhI hote haiM aura manobhakSI bhI hote haiN| unameM se jo manobhakSI deva hote haiM unako 'hama mana meM ciMtita vastu kA bhakSaNa kareM' isa prakAra icchA mana-mana meM AhAra karane kI icchA utpanna hotI hai ve deva mana meM isa prakAra kI icchA kiye jAne para zIghra hI jo pudgala iSTa kAnta yAvat manojJa manAma hote haiM ve unake manobhakSya rUpa meM pariNata ho jAte haiM jaise zIta pudgala zIta yoni vAle jIva ke Azrita hokara zIta rUpa meM pariNata hokara rahate haiM, uSNa pudgala uSNa yoni vAle jIva ke Azrita hokara uSNa rUpa meM pariNata hokara rahate haiM usI prakAra una devoM dvArA manobhakSaNa kiye jAne para unakA mana zIghra hI saMtuSTa-zAMta ho jAtA hai| . vivecana - utpatti deza meM jo AhAra yogya pudgaloM kA samUha hai vaha 'oja' kahalAtA hai| oja kA AhAra karane vAle 'oja AhArI' kahalAte haiN| yaha AhAra utpatti ke prathama samaya se lekara zarIra paryApti ke aparyAptAvasthA taka hotA hai| mana meM utpanna icchA se mana se AhAra karane . For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - prathama uddezaka - manobhakSI AhAra dvAra . 183 NIKIPEI vAle 'manobhakSI AhArI' kahalAte haiN| manobhakSI AhArI meM aisI zakti hotI hai ki ve mana se apane zarIra ko puSTa karane vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM aura AhAra karane ke pazcAt ve tRpti rUpa parama saMtoSa kA anubhava karate haiN| nairayika ojAhArI hote haiM kyoMki unameM aparyAptAvasthA meM oja AhAra saMbhava hai ve manobhakSI AhArI nahIM hote kyoMki pratikUla - asAtAvedanIya karma ke udaya ke kAraNa tathAprakAra ke mana se iSTa AhAra grahaNa karane rUpa zakti kA unameM abhAva hotA hai| nairayikoM kI taraha hI pRthvIkAyikoM se lekara manuSyoM taka jitane bhI audArika zarIradhArI jIva haiM ve sabhI oja AhAra vAle hote haiM, manobhakSI AhArI nahIM hote| asurakumAra se lagAkara vaimAnika taka ke sabhI deva oja AhArI bhI hote haiM aura manobhakSI AhArI bhI hote haiN| jaise zIta pudgala zIta yoni vAle prANI ke lie sukharUpa hote haiM aura uSNa pudgala uSNa yoni vAle prANI ke lie sukharUpa hote haiM usI prakAra devoM meM bhI mana se AhAra rUpa grahaNa kiye hue pudgala unakI tRpti ke lie aura unake parama saMtoSa ke lie hote haiM jisake kAraNa unakI AhAra kI icchA nivRtta hotI hai| - oja AhAra Adi ke vibhAga ko darzAne vAlI sUtrakRtAMga sUtra 2 adhyayana 3 niyukti kI gAthAeM isa prakAra hai sarIreNoyAhAro tayAya phAseNa loma aahaaro| pakkhevAhAro puNa kAvalio hoi nnaayvvo||1||. - oja AhAra zarIra ke dvArA hotA hai roma AhAra tvacA ke dvArA hotA hai aura prakSepAhAra kavala karake kiyA jAne vAlA hotA hai // 1 // oyAhArA jIvA savve apajattayA munneyvyaa| pajattagA ya lome pakkheve hoMti bhiyvvaa||2|| - sabhI aparyApta jIva ojaAhArI hote haiM paryApta jIva lomAhArI aura prakSepAhArI bhajanA se hote haiN| yAnI kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote haiM // 2 // egidiyadevANaM NeraiyANaM Natthi pkkhevo| sesANaM jIvANaM saMsAratyANa pkkhevaa||3|| - ekendriya, nairayika aura deva prakSepAhArI nahIM hote jabaki zeSa jIva prakSepAhArI hote haiM // 3 // For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 prajJApanAM sUtra lomAhArA egidiyA uNeraiya suragaNA cev| sesANaM AhAro lome pakkhevao cev||4|| - lomAhAra vAle ekendriya, nairayika aura deva haiM zeSa sabhI jIvoM ke lomAhAra aura prakSepAhAra hotA hai||4|| . oyAhArA maNabhakkhiNo ya, sabve vi suragaNA hoti| sesA havaMti jIvA lome pakkhevao cev||5|| - sabhI prakAra ke deva oja AhArI aura manobhakSI hote haiM zeSa jIva lomAhArI aura prakSepAhArI hote haiM // 5 // aba kaunasA AhAra Abhoga nirvartita-icchA pUrvaka hai aura kaunasA AhAra anAbhoganirvartitaicchA rahita kiyA gayA hai isa prazna ke uttara meM kahA hai| devoM ko anAbhoga nirvartita oja AhAra hotA hai aura vaha aparyAptAvasthA meM hotA hai| lomAhAra bhI anAbhoganivartita hotA hai para vaha paryAptAvasthA meM hotA hai| mana se bhakSaNa karane rUpa AhAra Abhoganivartita hai aura vaha paryAptAvasthA meM hotA hai anya jIvoM ko nahIM hotaa| sabhI jIvoM ko anAbhoga nirvartita oja AhAra aparyAptAvasthA meM hotA hai aura paryAptAvasthA meM lomAhAra hotA hai| nairayikoM ke alAvA zeSa jIvoM ko lomAhAra anAbhoga nirvartita hotA hai aura nairayika ko lomAhAra Abhoga nirvartita bhI hotA hai| beindriya se lagAkara manuSyoM taka sabhI jIvoM ko prakSepAhAra hotA hai aura vaha Abhoganivartita-icchA pUrvaka hI hotA hai| .. ||aahaar pada kA prathama uddezaka smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAvIsaime AhAra pae-bIo uddesao aTThAisavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka AhAra pada ke prathama uddezaka kI vyAkhyA karane ke pazcAt sUtrakAra dUsare uddezaka ke prArambha meM viSaya nirUpaNa karane vAlI saMgrahaNI gAthA kahate haiM jo isa prakAra hai - AhAra bhaviya saNNI lesA diTThI ya saMjaya ksaae| NANe joguvaoge vede (vee) yasarIra pjttii| - AhAra pada ke dvitIya uddezaka meM teraha dvAra isa prakAra haiM - 1. AhAra 2. bhavya 3. saMjJI 4. lezyA 5. dRSTi 6. saMyata 7. kaSAya 8. jJAna 9. yoga 10. upayoga 11. veda 12. zarIra 13. pryaapti| vivecana - audArika, vaikriya aura AhAraka ina tIna zarIroM ke dvArA pudgaloM ko grahaNa karanA 'AhAra' kahalAtA hai| AhAra pada ke dvitIya uddezaka meM teraha dvAroM se AhAra kA varNana kiyA gayA hai| 1. AhAra dvAra jIve NaM bhaMte! kiM AhArae aNAhArae? goyamA! siya AhArae, sirA aNAhArae, evaM Neraie jAva vemaannie| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva AhAraka hai yA anAhAraka? uttara - he gautama! jIva kathaMcit (kabhI) AhAraka hai aura kathaMcit anAhAraka hai| nairayika se lekara yAvat vaimAnika taka isI prakAra samajhanA caahie| siddheNaM bhaMte! kiM AhArae aNAhArae? goyamA! No AhArae, annaahaare| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! siddha jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka? uttara - he gautama! siddha jIva AhAraka nahIM hotA, anAhAraka hotA hai| vivecana - prastuta sUtra meM jIva ke AhAraka aura anAhAraka viSayaka prazna ke uttara meM prabhu pharamAte haiM ki jIva syAt-kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| kyoMki vigraha gati, kevalI samudghAta, zailezI avasthA (caudahaveM ayogI kevalI guNasthAna) aura siddha avasthA meM lIva anAhAraka hotA hai aura zeSa sabhI avasthAoM meM jIva AhAraka hotA hai| kahA bhI hai For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 *********** vigga gamAvaNNA kevaliNo samohayA ajogI y| siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jIvA // bhAvArtha: prajJApanA sUtra = * jisa prakAra samuccaya rUpa se eka jIva ke AhAraka aura anAhAraka ke viSaya meM kahA hai usI prakAra nairayika se lagA kara vaimAnika paryanta taka sabhI jIva kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hote haiN| aba bahuvacana kI apekSA jIvoM ke AhAraka evaM anAhAraka ke viSayaka kI gaI pRcchA isa prakAra hai - jIvA NaM bhaMte! kiM AhAraMgA aNAhAragA ? goyamA ! AhAragA vi aNAhAragA vi / bhAvArtha- prazna he bhagavan ! bahuta jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? - uttara - he gautama! bahuta jIva AhAraka bhI hote haiM, anAhAraka bhI hote haiM / raiyANaM pucchA ? goyamA ! savve vi tAva hojjA AhAragA 1, ahavA AhAragA ya aNAhArae ya 2, ahavA AhAragA ya aNAhAragA ya 3, evaM jAva vemANiyA, NavaraM egiMdiyA jahA jIvA / - prazna - he bhagavan ! bahuta nairayika AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? uttara - he gautama! 1. ve sabhI AhAraka hote haiM 2. athavA bahuta AhAraka aura koI eka anAhAraka hotA hai athavA 3. bahuta nairayika AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| isI prakAra yAvat vaimAnika taka samajhanA, vizeSatA yaha hai ki ekendriya jIvoM kA kathana bahuta jIvoM ke samAna samajhanA cAhiye / siddhANaM pucchA ? goyamA! No AhAragA, aNAhAragA // dAraM 1 // ************************** bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bahuta siddha AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? uttara - he gautama! siddha AhAraka nahIM hote, ve anAhAraka hI hote haiM | prathama dvAra // vivecana prastuta sUtra meM kahA gayA hai ki bahuta se jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiN| vigraha gati ke alAvA zeSa samaya meM sabhI saMsArI jIva AhAraka hI hote haiM, vigrahagati to kahIM kabhI kisI jIva kI hotI hai| yadyapi vigraha gati sarvakAla meM pAI jAtI hai| kintu vaha bhI pratiniyata-amuka jIvoM kI hI hotI hai| isalie AhAraka jIva bahuta hote haiN| siddha to anAhAraka hI hote haiM jo sadaiva hote haiM aura ve abhavyoM se anantaguNA haiN| sadaiva samuccaya - For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka - bhavya dvAra 187 nigodoM kA asaMkhyAtavAM bhAga pratisamaya vigrahagati meM vartatA hai aura ve anAhAraka hote haiM isalie anAhAraka jIva bhI bahuta kahe gaye haiN| bahuta se nairayika jIvoM meM AhAraka-anAhAraka ke tIna bhaMga kahe haiM jo isa prakAra hai 1. sabhI nairayika AhAraka hote haiM - kisI samaya sabhI nairayika AhAraka hI hote haiM eka bhI nairayika anAhAraka nahIM hotA, aisA isalie saMbhava hai ki nairayikoM meM upaSAta kA viraha kAla hotA hai| nairayikoM kA upapAta viraha bAraha muhUrta kA hotA hai aura usa kAla meM pUrva meM utpanna hue evaM vigraha. gati ko prApta hue nairayika bhI AhAraka hote haiM aura dUsarA koI nayA nairayika usa samaya utpanna nahIM hone se anAhAraka nahIM hotaa| __2. bahuta se nairayika AhAraka hote haiM aura koI eka nairayika anAhAraka hotA hai - naraka meM kadAcit eka jIva utpanna hotA hai, kadAcit do, kadAcit tIna, cAra yAvat saMkhyAta yA asaMkhyAta jIva utpanna hote haiM ataH jaba eka jIva utpanna hotA hai aura vaha bhI vigraha gati prApta hone se anAhAraka hotA hai usake alAvA sabhI pUrvotpatra nairayika hone se AhAraka hote haiM taba yaha dUsarA bhaMga ghaTita hotA hai| 3. bahuta se nairayika AhAraka aura bahuta se anAhAraka - yaha tIsarA bhaMga jaba bahuta nairayika vigraha gati se nairayika rUpa meM utpanna ho rahe hoM taba ghaTita hotA hai| ina tIna bhaMgoM ke alAvA nairayikoM meM koI bhaMga saMbhava nahIM haiM kyoMki nairayikoM meM AhArakapada hamezA bahuvacana kA hI viSaya hotA hai| isI prakAra asurakumAra se lekara stanitakumAra raka aura beindriya se lagAkara vaimAnika paryanta tIna tIna bhaMga samajhanA cAhiye kyoMki upapAta kA antara hone se prathama bhaMga aura eka do Adi saMkhyA se utpanna hone se zeSa do bhaMga saMbhava hai| kintu pRthvIkAyika Adi ekendriya jIvoM meM AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM. yaha eka hI bhaMga hotA hai kyoMki pRthvIkAya, apkAya, teukAya aura vAyukAya meM prati samaya asaMkhyAta aura vanaspatikAya meM pratisamaya ananta jIva vigrahagati se utpanna hone se anAhAraka pada meM sadaiva bahuvacana saMbhava hai isIlie sUtrakAra ne "evaM jAva vemANiyA NavaraM egiMdiyA jahA jIvA" kahA hai| ___ siddhoM meM anAhAraka hote haiM-yaha eka hI bhaMga samajhanA cAhie kyoMki sarva zarIroM kA nAza ho jAne se unameM AhAra saMbhava nahIM hai aura ve sadaiva bahuta hI hote haiN| yaha prathama AhAra dvAra samApta huaa| 2. bhavya dvAra bhavasiddhie NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae? goyamA! siya AhArae, siya aNAhArae, evaM jAva vemaannie| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bhavasiddhika jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka? For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 prajJApanA sUtra uttara - he gautama! bhavasiddhika jIva kadAcit AhAraka hotA hai, kadAcit anAhAraka hotA hai, isI prakAra yAvat vaimAnika taka samajhanA caahie| vivecana - saMkhyAta, asaMkhyAta yA anantabhavoM meM jinakI siddhi hotI hai ve bhavisiddhika (bhavya) kahalAte haiN| bhavasiddhika jIva kadAcit AhAraka hote haiM aura kadAcit anAhAraka hote haiN| vigrahagati Adi avasthA meM bhavasiddhika jIva anAhAraka aura zeSa avasthA meM AhAraka hote haiN| isI prakAra caubIsoM daNDaka ke jIvoM ke viSaya meM samajhanA caahie| yahA~ siddha jIva kA kathana nahIM kiyA hai kyoMki mokSapada ko prApta ho jAne ke kAraNa unameM bhavasiddhikapanA nahIM hai| aba bahuvacana kI apekSA vicAra karate haiM - bhavasiddhiyA NaM bhaMte! jIvA kiM AhAragA aNAhAragA? goyamA! jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo, abhavasiddhie vi evaM cev| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bahuta bhavasiddhika jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka? .. uttara - he gautama! bahuta bhavasiddhika jIvoM ke viSaya meM samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane caahiye| vivecana - yahAM bhI AhAraka dvAra kI taraha jIva pada ke viSaya meM aura ekendriyoM ke viSaya meM pratyeka kI apekSA donoM sthAnoM meM bahuvacana se 'AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiN| yaha eka hI bhaMga pAyA jAtA hai| zeSa nairayika Adi sthAnoM meM tIna bhaMga hote haiM - 1. sabhI AhAraka hI hote haiM aura eka bhI anAhAraka nahIM hotA 2. athavA sabhI AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai 3. athavA bahuta AhAraka hote haiM aura bahuta anAhAraka bhI hote haiN| jisa prakAra eka vacana aura bahuvacana kI apekSA bhavasiddhika jIvoM ke AhAraka aura anAhArakapane kA kathana kiyA hai usI prakAra abhavasiddhika ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| abhavasiddhika jIva ve haiM jo mokSa gamana ke yogya nahIM haiN| Nobhavasiddhie Noabhavasiddhie NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae? goyamA! No AhArae, aNAhArae evaM siddhe vi| NobhavasiddhiyaNoabhavasiddhiyA NaM bhaMte! jIvA kiM AhAragA aNAhAragA? goyamA! No AhAragA, aNAhAragA, evaM siddhA vi||daarN 2 // bhAvArtha-prazna - he bhagavan! nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka? uttara - he gautama! nobhavasiddhika-no abhavasiddhika jIva AhAraka nahIM hotA, anAhAraka hotA hai| isI prakAra siddha jIva ke viSaya meM samajhanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka- saMjJI dvAra prazna - he bhagavan ! bahuta nobhavasiddhika noabhavasiddhika jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? uttara - he gautama! bahuta se nobhavasiddhika noabhavasiddhika jIva AhAraka nahIM hote haiM kintu anAhAraka hote haiM isI prakAra bahuta se siddha jIvoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie // dvitIya dvAra // vivecana - nobhavasiddhika- jo bhavasiddhika nahIM haiM aura noabhavasiddhika- jo abhavasiddhika bhI nahIM haiM aise jIva siddha hI ho sakate haiN| ve bhavasiddhika nahIM kyoMki ve bhava-saMsAra se rahita haiN| rUDhi se jo siddhi gamana ke ayogya haiM ve abhavasiddhika kahalAte haiM isalie ve abhavasiddhika bhI nahIM kyoMki ve siddhi pada ko prApta ho cuke haiN| aisA hone se nobhavasiddhika noabhavasiddhika ke vicAra meM do hI pada haiM - jIvapada aura siddhipada / donoM sthAnoM para eka vacana kI apekSA 'anAhAraka hotA hai' yaha eka hI bhaMga aura bahuvacana meM bhI 'sabhI anAhAraka hote haiN| yaha eka hI bhaMga hotA hai| yaha dUsarA dvAra pUrNa huA / 3. saMjJI dvAra saNI NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae ? goyamA ! siya AhArae, siya aNAhArae, evaM jAva vemANie, NavaraM fidiyavigaliMdiyA No pucchijjati / 189 bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saMjJI jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? uttara - he gautama! saMjJI jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit AnAhAraka hotA hai / isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta samajhanA cAhie kintu vizeSatA yaha hai ki ekendriya aura vikalendriya jIvoM ke viSaya meM prazna nahIM karanA caahie| vivecana jo jIva mana vAle hote haiM ve saMjJI kahalAte haiN| mana rahita jIva asaMjJI hote haiN| saMjJI - jIva vigraha gati meM anAhAraka hote haiM aura zeSa samaya meM AhAraka hote haiN| zaMkA- vigraha gati meM mana nahIM hotA phira bhI unheM anAhAraka kaise kahA hai ? samAdhAna - vigrahagati ko prApta hone para bhI jo jIva saMjJI ke AyuSya kA vedana kara rahA hai vaha mana ke abhAva meM bhI saMjJI kahalAtA hai| jaise ki naraka ke AyuSya kA vedana karane se vigrahagati prApta narakagAmI jIva nairayika hI kahalAtA hai / ataH saMjJI hone para bhI anAhAraka hone meM koI doSa nahIM hai / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA cAhie kintu ekendriyoM evaM vikalendriyoM ke viSaya meM prazna nahIM karanA cAhie kyoMki ve mana rahita hone se saMjJI nahIM haiN| saNI NaM bhaMte! jIvA kiM AhAragA aNAhAragA ? goyamA ! jIvAIo tiyabhaMgo jAva vemANiyA / For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 prajJApanA sUtra , bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bahuta se saMjJI jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka? uttara - he gautama! jIvAdi ke viSaya meM tIna bhaMga vaimAnika taka samajhanA caahiye| vivecana - bahuvacana kI apekSA jIvapada aura nairayika Adi padoM meM pratyeka ke tIna bhaMga isa prakAra kahane cAhiye - 1. sabhI AhAraka hote haiM 2. sabhI AhAraka aura eka anAhAraka hotA hai athavA 3. bahuta se AhAraka aura bahuta se anAhAraka hote haiN| sAmAnya se jIvapada meM prathama bhaMga hotA hai kyoMki sarvaloka kI apekSA saMjIpane jIva nirantara utpanna hote haiM jaba eka saMjJI jIva vigrahagati ko prApta hotA hai taba dvitIya bhaMga aura jaba bahuta saMjJI jIva vigraha gati ko prApta hote haiM taba tIsarA bhaMga hotA hai| isa prakAra nairayika Adi padoM ke viSaya meM bhI bhaMgoM kA vicAra karanA caahie| asaNNI NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae? goyamA! siya AhArae, siya aNAhArae, evaM Neraie jAva vaannmNtre| joisiyavemANiyA Na pcchijjti|| asaNNI NaM bhaMte! jIvA kiM AhAragA aNAhAragA? goyamA! AhAragA vi aNAhAragA vi, ego bhNgo| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! asaMjJI jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka? uttara - he gautama! asaMjJI jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| isI prakAra nairayika se lekara vANavyaMtara taka kahanA caahie| jyotiSI aura vaimAnika ke viSaya meM prazna nahIM karanA caahie| prazna - he bhagavan ! bahuta se asaMjJI jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka? uttara - he gautama! bahuta se asaMjJI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiN| inameM eka hI bhaMga hotA hai| . vivecana - asaMjJI jIva vigraha gati meM anAhAraka hotA hai aura zeSa samaya meM AhAraka hotA hai| isalie kahA hai ki kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| isI prakAra vANavyaMtara taka samajhanA caahie| nairayika, bhavanapati aura vANavyaMtara jIva asaMjhI se aura saMjJI se Akara utpanna hote haiM kintu jyotiSI aura vaimAnika deva saMjJI jIvoM se hI Akara utpanna hote haiM, asaMjJI se Akara utpanna nahIM hote isalie unameM asaMjJIpanA nahIM hone ke kAraNa sUtrakAra ne kahA hai - 'joisiya vemANiyA Na pucchijjati' - jyotiSI aura vaimAnika ke viSaya meM prazna nahIM karanA caahiye| bahuvacana kI apekSA sAmAnya jIva pada meM eka hI bhaMga hotA hai - 'AhAraka bhI hote haiM aura For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka - saMjJI dvAra anAhAraka bhI hote haiM ' kyoMki pratisamaya vigraha gati ko prApta ananta ekendriya jIva hone se aura unameM sadaiva anAhArakapanA hone se ve sadaiva bahuta hote haiN| - asaNNI NaM bhaMte! NeraiyA kiM AhAragA aNAhAragA? . - goyamA! AhAragA vA 1, aNAhAragA vA 2, ahavA AhArae ya aNAhArae ya 3, ahavA AhArae ya aNAhAragA ya 4, ahavA AhAragA ya aNAhArae ya 5, ahavA AhAragA ya aNAhAragA ya 6, evaM ee chabbhaMgA, evaM jaav.thnniykumaaraa| egidiesu abhaMgayaM, beiMdiya jAva paMciMdiyatirikkhajoNiesu tiyabhaMgo, maNUsavANamaMtaresu chbbhNgaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! bahuta asaMjJI nairayika AhAraka hote haiM yA anAhAraka? uttara - he gautama! 1. ve sabhI AhAraka hote haiM 2. sabhI anAhAraka hote haiM athavA 3. eka AhAraka aura eka anAhAraka 4. athavA eka AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiM 5. athavA bahuta se AhAraka aura eka anAhAraka hotA hai tathA 6. bahuta se AhAraka aura bahuta se anAhAraka hote haiM isI prakAra yAvat stanitakumAra taka samajhanA caahie| ekendriya jIvoM meM bhaMga nahIM hotaa| beindriya se paMcendriya tiryaMca taka ke jIvoM meM tIna bhaMga kahane caahiye| manuSyoM aura vANavyaMtara devoM meM chaha bhaMga kahane caahiye| vivecana - asaMjJI nairayikoM meM AhAraka anAhAraka viSayaka chaha bhaMga isa prakAra hote haiM1. sabhI AhAraka hote haiM-yaha prathama bhaMga, yaha bhaMga jaba anya asaMjJI nairayika utpanna hone para bhI vigrahagati ko prApta nahIM hote haiM aura pUrva meM utpanna hue sabhI nairayika AhAraka ho jAte haiM taba ghaTita hotA hai 2. sabhI anAhAraka hote haiM yaha dUsarA bhaMga, yaha bhaMga z2aba pUrvotpanna asaMjJInairayika eka bhI nahIM hotA hai aura utpanna hote hue vigrahagati ko prApta bahuta se nairayika hote haiM taba ghaTita hotA hai 3. eka AhAraka hotA hai aura eka anAhAraka hotA hai, prAkRta bhASA meM dvivacana meM bhI bahuvacana hotA hai ata: bahuvacana kI apekSA yaha bhaMga barAbara hai| jaba bahuta kAla se utpanna huA eka asaMjJI nairayika hotA hai tatkAla utpanna hotA huA bhI eka asaMjJI nairayika vigraha gati ko prApta hotA ho taba yaha bhaMga ghaTita ho sakatA hai 4. eka AhAraka hotA hai aura bahuta se anAhAraka hote haiM yaha cauthA bhaMga, yaha bhaMga bahuta kAla se utpanna huA eka asaMjJI nairayika vidyamAna ho aura tatkAla utpanna hote dUsare asaMjJI nairayika vigrahagati ko prApta hue hoM taba jAnanA 5. bahuta se AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai yaha pAMcavAM bhaMga, lambe kAla se utpanna hue bahuta se nairayika hoM aura tatkAla utpanna hotA huA eka asaMjJI nairayika vigrahagati ko prApta huA ho taba yaha bhaMga jAnanA 6. bahuta se AhAraka hote haiM aura bahuta se anAhAraka hote haiM yaha chaThA bhaMga, yaha For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prajJApanA sUtra bhaMga lambe kAla se utpanna hue aura tatkAla utpanna hote hue bahuta se asaMjJI nairayika hote haiM taba samajhanA caahie| __ ye chahoM bhaMga hI asurakumAra se lekara stanitakumAra taka bhI samajha lenA caahie| ekendriyoM meM bhaMga kA abhAva hai arthAt pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAyukAya aura vanaspati rUpa ekendriyoM meM dUsare anya bhaMga nahIM hote haiM eka hI bhaMga hotA hai vaha isa prakAra hai- 'AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiN| unameM AhAraka bahuta hote haiM yaha suprasiddha haiN| anAhAraka bhI pratisamaya pRthvI, ap, taijas aura vAyu pratyeka meM asaMkhyAtA aura vanaspati meM pratisamaya sadaiva anantA hote haiM aura ve bhI bahuta haiN| beindriya, teindriya, caurindriya aura tiryaMca paMcendriya meM pratyeka meM tIna bhaMga isa prakAra samajhane cAhiye - 1. sabhI AhAraka hote haiM 2. athavA bahuta AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai 3. bahuta se AhAraka hote haiM aura bahuta se anAhAraka hote haiN| jaba beindriya Adi meM utpanna hotA huA eka bhI jIva vigraha gati meM nahIM hotA hai aura pUrvotpanna sabhI jIva AhAraka hote haiM taba prathama bhaMga hotA hai 2. jaba beindriya Adi eka jIva vigrahagati meM ho aura pUrvotpanna sabhI AhAraka hote haiM aura utpanna hotA huA eka jIva anAhAraka hotA hai taba dUsarA bhaMga hotA hai| jaba utpanna hote hue beindriya Adi jIva bahuta hote haiM taba tIsarA bhaMga hotA hai| manuSyoM aura vANavyaMtara devoM meM nairayikoM kI taraha chaha bhaMga kaha dene caahiye| __NosaNNI-NoasaNNI NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae? goyamA! siya AhArae, siya aNAhArae ya, evaM maNUse vi| siddhe aNAhArae, puhutteNaM NosaNNI-NoasaNNI jIvA AhAragA vi aNAhAragA vi, maNUsesu tiyabhaMgo, siddhA annaahaargaa||daarN 3 // 650 // . bhAvArtha - prazna - he bhagavan! no saMjJI-no asaMjJI jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka? ___uttara - he gautama! no saMjJI-no asaMjJI kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI kahanA caahie| siddha jIva anAhAraka hotA hai| bahuvacana kI apekSA no saMjJI-no asaMjJI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiN| manuSyoM meM tIna bhaMga hote haiM aura bahuta se siddha anAhAraka hote haiM // tRtIya dvaar|| vivecana- prastuta sUtra meM nosaMjJI-no asaMjJI jIva meM AhArakatA-anAhArakatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| nosaMjJI-noasaMjJI jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai kyoMki kevalajJAnI samudghAta avasthA ke abhAva meM AhAraka hotA hai aura zeSa avasthA meM anAhAraka hotA hai| yaha anAhArakapanA samudghAta kI avasthA meM ayogIpane kI avasthA meM aura siddha avasthA meM hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka - lezyA dvAra bahuvacana kI apekSA nosaMjJI - noasaMjJI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM kyoMki bahuta se kevalajJAnI sadaiva samudghAta Adi avasthA rahita hote haiM ataH AhAraka hote haiM aura siddha hamezA bahuta hote haiM aura ve anAhAraka hI hote haiN| manuSyoM meM tIna bhaMga isa prakAra samajhane cAhiye - 1. jaba koI bhI kevalI samudghAta avasthA meM nahIM hotA taba sabhI AhAraka hote haiM yaha prathama bhaMga 2. jaba eka kevalI samudghAta Adi avasthA ko prApta hotA hai taba sabhI AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai yaha dvitIya bhaMga 3. jaba bahuta se kevalI samudghAta Adi avasthA ko prApta hote haiM taba bahuta se AhAraka bhI hote haiM aura bahuta se anAhAraka bhI hote haiM, yaha tIsarA bhaMga ghaTita hotA hai / yaha tRtIya dvAra samApta // 9 4. lezyA dvAra salese NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae ? goyamA ! siya AhArae, siya aNAhArae, evaM jAva vemANie / salesA NaM bhaMte! jIMvA kiM AhAragA aNAhAragA ? goyamA! jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo, evaM kaNhalesA vi NIlalesA vi kAulesA vi jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! salezya - lezyA sahita jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? uttara - he gautama! salezya jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai / . isI prakAra yAvat vaimAnika taka samajhanA cAhiye / 193 prazna - he bhagavan ! bahuta se salezya jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? uttara - he gautama! jIva aura ekendriya ko chor3akara inake tIna bhaMga hote haiM isI prakAra kRSNalezI nIlezI aura kApotalezI ke viSaya meM bhI jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane cAhiye / vivecana prastuta sUtra meM salezI jIvoM meM AhArakatA anAhArakatA ke viSaya meM nirUpaNa kiyA gayA hai| samuccaya jIva kI taraha salezI jIva bhI kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai kyoMki vigraha gati, kevalI samudghAta aura zailezI avasthA meM jIva anAhAraka aura zeSa avasthA meM AhAraka hotA hai| siddha jIva lezyA rahita hotA hai ataH usake viSaya meM yaha sUtra nahIM kahanA cAhie / bahuvacana kI apekSA samuccaya jIva aura ekendriyoM meM 'AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM' yaha eka hI bhaMga hotA hai kyoMki donoM prakAra ke jIva sadaiva bahuta hote haiN| zeSa nairayika Adi For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 prajJApanA sUtra padoM meM tIna bhaMga isa prakAra hote haiM - 1. sabhI AhAraka hote haiM 2. athavA sabhI AhAraka aura eka anAhAraka hotA hai athavA 3 bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| jIva aura ekendriya ke sivAya ye tIna. bhaMga samajhane cAhie isIlie sUtrakAra ne 'jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo' pATha diyA hai| kRSNa lezyA, nIla lezyA aura kApota lezyA vAle jIvoM meM bhI samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara ye tIna bhaMga samajhane caahiye| .. teulesAe puDhaviAuvaNassaikAiyANaM chabbhaMgA, sesANaM jIvAio tiyabhaMgo jesiM atthi teulesA, pamhalesAe sukkalesAe ya jIvAio tiyabhaMgo, alesA jIvA maNussA siddhA ya egatteNa vi puhutteNa vi No AhAragA aNAhAragA ||daarN 4 // 651 // bhAvArtha - tejolezyA kI apekSA pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyikoM meM chaha bhaMga aura zeSa jIvoM meM jinameM tejolezyA pAI jAtI hai unameM tIna bhaMga kahane caahiye| padma lezyA aura zukla lezyA vAle jIvoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiN| lezyA rahita jIva, manuSya aura siddha eka vacana aura bahuvacana kI apekSA AhAraka nahIM hote kintu anAhAraka hI hote haiM // cturthdvaar|| vivecana - tejolezyA vAle bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI, saudharma aura IzAna devoM kI pRthvI, pAnI aura vanaspati meM utpatti hotI hai jaisA ki bhagavatI, prajJApanA kI cUrNi meM kahA hai ki - "jeNa tesu bhavaNavai-vANamaMtara-joisiya sohammIsANayA devA uvavajavaMti teNa teulessA labbhai" ataH tejo lezyA vAle pRthvI-ap-vanaspati jIvoM meM chaha bhaMga isa prakAra pAte haiM - 1. sabhI AhAraka hote haiM athavA 2. sabhI anAhAraka hote haiM athavA 3. eka AhAraka hotA hai aura eka anAhAraka hotA hai 4. athavA eka AhAraka hotA hai aura sabhI anAhAraka hote haiM 5. athavA sabhI AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai 6. athavA bahuta AhAraka hote haiM aura bahuta anAhAraka hote haiN| naraka ke jIvoM, teukAyikoM, vAyukAyikoM aura tIna vikalendriyoM meM tejolezyA nahIM hotI hai ataH inako chor3a kara zeSa tejolezyA vAle jIvoM meM tIna-tIna bhaMga kahane caahiye| padma lezI aura zuklalezI jIvoM meM eka vacana kI apekSA kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai yaha eka bhaMga aura bahuvacana kI apekSA tIna bhaMga isa prakAra hote haiM- 1. sabhI AhAraka hote haiM 2. athavA bahuta AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai 3. athavA bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| lezyA rahita jIva, manuSya aura siddha eka vacana aura bahuvacana kI apekSA anAhAraka hI hote haiM, AhAraka nhiiN| lezyA dvAra smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka dRSTi dvAra 5. dRSTi dvAra samadiTThI NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae ? goyamA ! siya AhArae siya aNAhArae evaM jAva vemANie NavaraM egiMdiyA No pucchijaMti / sammaddiTThI NaM bhaMte! jIvA kiM AhAragA aNAhAragA ? goyamA ! AhAragA vi, aNAhAragA vi / beiMdiyA teiMdiyA cauriMdiyA chabdhaMgA, siddhA aNAhAragA, avasesANaM tiyabhaMgo, micchAdiTThIsu jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| bhAvArtha - - prazna he bhagavan ! samyagdRSTi AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? - 195 ******** uttara - he gautama! samyagdRSTi jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| isI prakAra yAvat vaimAnika devoM taka kahanA cAhie, kintu ekendriyoM kI pRcchA nahIM karanI caahie| bahuvacana kI apekSA prazna- he bhagavan ! bahuta se samyag dRSTi jIva kyA AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? uttara - he gautama bahuta se samyag dRSTi jIva AhAraka bhI hote haiM aura bahuta se samyagdRSTi jIva anAhAraka bhI hote haiM / samyagdRSTi beindriya, teindriya aura caurindriya jIvoM meM chaha bhaMga hote haiN| siddha anAhAraka hote. haiN| zeSa sabhI samyagdRSTi jIvoM meM tIna bhaMga hote haiN| samuccaya jIva aura ekendriya jIvoM ko chor3a kara zeSa sabhI mithyAdRSTi jIvoM meM tIna bhaMga hote haiN| . vivecana - yahA~ samyagdRSTi aupazamika samyaktva, sAsvAdana samyaktva, kSAyopazamika samyaktva, vedaka samyaktva yA kSAyika samyaktva kI apekSA samajhanA caahie| vedaka samyagdRSTi, kSAyika samyaktva ko prApta karate hue samyaktva mohanIya ke carama samayavartI pudgaloM ke anubhava ke samaya hotI hai yAnI kSAyika samyaktva ke eka samaya pahale hotI hai| samyagdRSTi samuccaya jIva Adi padoM meM eka vacana kI apekSA 'kadAcit eka AhAraka aura eka anAhAraka' yaha eka bhaMga aura bahuvacana kI apekSA 'bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka' yaha eka bhaMga hotA hai| inameM ekendriyoM kA kathana nahIM karanA cAhiye kyoMki una meM samyagdRSTi kA abhAva hotA hai / beindriya, teindriya aura caurindriya samyagdRSTi jIvoM meM pUrva meM kahe anusAra chaha bhaMga hote haiM / beindriya Adi jIvoM meM aparyAptAvasthA meM sAsvAdana samyaktva pAI jAtI hai isa kAraNa ve samyagdRSTi For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 prajJApanA sUtra hote haiN| siddhoM meM kSAyika samyaktva hotI hai aura ve anAhAraka hote haiN| zeSa nairayika, bhavanapati, tiryaMca paMcendriya manuSya, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM meM tIna-tIna bhaMga isa prakAra hote haiM - 1. kadAcit sabhI AhAraka hote haiM 2. kadAcit bahuta AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai 3. kadAcit bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| sabhI mithyAdRSTi jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga pAe jAte haiM / samuccaya jIva aura ekendriya meM bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka rUpa eka hI bhaMga pAtA hai| yahAM siddhoM kA kathana nahIM karanA cAhiye kyoMki unameM mithyAdRSTi kA abhAva hai| sammAmicchAdiTThI NaM bhaMte!0 kiM AhArae aNAhArae ? goyamA ! AhArae, No aNAhArae, evaM egiMdiyavigaliMdiyavajjaM jAvaM vemANie, evaM puhutteNa vi // dAraM 5 // 652 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! samyagmithyAdRSTi jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ?. uttara he gautama! samyagmithyAdRSTi jIva AhAraka hotA hai, anAhAraka nhiiN| isI prakAra ekendriya aura vikalendriya ko chor3a kara yAvat vaimAnika taka kahanA caahie| bahuvacana kI apekSA bhI isI prakAra samajhanA cAhiye // paMcama dvAra // vivecana - samyagmithyAdRSTi jIva AhAraka hotA hai anAhAraka nahIM, kyoMki saMsArI jIvoM meM anAhArakapanA vigraha gati meM hotA hai aura samyagmithyAdRSTi vigraha gati meM nahIM hotI kyoMki usa avasthA meM koI bhI jIva kAla nahIM krtaa| kahA bhI hai- 'sammAmiccho Na kuNai kAlaM' - samyag mithyAdRSTi kAla nahIM krtaa| isalie samyagmithyAdRSTi jIva ko vigraha gati ke abhAva ke kAraNa anAhArakapanA nahIM hai| isI prakAra krama se caubIsa daNDakoM ke jIvoM ke viSaya meM kahanA kintu ekendriya aura vikalendriya jIvoM kA kathana nahIM karanA cAhiye kyoMki unameM samyagmithyAdRSTi saMbhava nahIM hai / dRSTi dvAra samApta // 6. saMyata dvAra saMjaNaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae ? goyamA ! siya AhArae, siya aNAhArae, evaM maNUse vi, puhutteNaM tiyabhaMgo / asaMjae pucchA ? siya AhArae, siya aNAhArae, puhutteNaM jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! saMyata jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka - saMyata dvAra 197 uttara :- he gautama! saMyata jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI kahanA caahie| bahuvacana kI apekSA tIna bhaMga samajhane caahiye| " asaMyata ke viSaya meM pRcchaa| he gautama! kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai bahuvacana meM jIva aura ekendriya ke sivAya tIna bhaMga samajhane caahiye| vivecana - saMyata samuccaya jIva aura manuSya hI ho sakatA hai| eka vacana kI apekSA saMyata jIva aura manuSya kevalI samudghAta kI avasthA meM yA ayogIpana kI avasthA meM anAhAraka hotA hai zeSa samaya meM AhAraka hotA hai| bahuvacana kI apekSA jIvapada aura manuSya pada meM pratyeka meM tIna bhaMga samajhane cAhiye jo isa prakAra haiM - 1. sabhI AhAraka hote haiM - yaha bhaMga jaba koI bhI kevalI samudghAta aura ayogI avasthA ko prApta nahIM hue hote haiM taba samajhanA 2. athavA bahuta AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA haiyaha bhaMga jaba eka jIva kevalI samudghAta karatA hai yA zailezI-ayogIpane ko prApta hotA hai taba hotA hai 3. athavA AhAraka bhI bahuta hote haiM aura anAhAraka bhI bahuta hote haiM yaha bhaMga jaba bahuta jIva kevalI samudghAta karate haiM athavA zailezI avasthA ko prApta hote haiM taba ghaTita ho sakatA hai| - asaMyata sUtra meM eka vacana kI apekSA kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai' isa prakAra kahanA caahiye| bahuvacana kI apekSA jIva pada aura pRthvIkAyika Adi meM AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM ' yaha eka bhaMga khnaa| zeSa nairayika Adi sabhI sthAnoM meM tIna-tIna bhaMga samajha lene caahie| saMjayAsaMjae NaM jIve paMciMdiyatirikkhajoNie maNUse ya ee egatteNa vi puhatteNa vi AhAragA No aNAhAragA, NosaMjaeNoasaMjae-NosaMjayAsaMjae jIve siddhe ya ee egatteNa vi puhutteNa vi No AhAragA annaahaargaa|| dAraM 6 // 653 // - bhAvArtha - saMyatAsaMyata jIva, paMcendriya tiryaMca aura manuSya, ye eka vacana aura bahuvacana kI apekSA AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| nosaMyata noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva aura siddha ye ekavacana aura bahuvacana kI apekSA AhAraka nahIM hote kintu anAhAraka hote hai| chaThA dvaar|| vivacena - jo dezavirata ho use saMyatAsaMyata kahate haiN| saMyatAsaMyata, manuSya aura tiryaMca paMcendriya jIva hI hote haiM zeSa jIvoM meM svabhAva se hI dezavirati pariNAma nahIM hotA hai ataH saMyatAsaMyata sUtra meM tIna pada hote haiM - sAmAnya jIva pada, tiryaMca paMcendriya pada aura manuSya pd| tInoM padoM meM eka vacana aura bahuvacana kI apekSA AhAraka hI hote haiM, anAhAraka nahIM kyoMki dUsare bhava meM jAte hue aura kevalI samudghAta Adi avasthA meM dezavirati pariNAma nahIM hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 prajJApanA sUtra jo na to saMyata hai, na asaMyata hai aura na saMyatAsaMyata hai vaha no-saMyata no-asaMyata no-saMyatAsaMyata kahalAtA hai aise jIva siddha hI hote haiN| no- saMyata no- asaMyata no- saMyatAsaMyata aura siddha ekavacana aura bahuvacana kI apekSA anAhAraka hI hote haiM AhAraka nahIM, kyoMki siddha azarIrI hone ke kAraNa AhAraka nahIM hote haiN| yaha chaThA saMyata dvAra samApta huaa| 7. kaSAya dvAra sakasAI NaM bhaMte! jIve kiM AhArae aNAhArae ? goyamA! siya AhArae, siya aNAhArae, evaM jAva vemANiyA, puhutteNaM jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo, kohakasAIsu jIvAIsu evaM ceva, NavaraM devesu chabbhaMgA / bhAvArtha- prazna - he bhagavan! sakaSAyI jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? uttara - he gautama! sakaSAyI jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai isI prakAra yAvat vaimAnika taka samajhanA caahie| bahuvacana meM jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga pAte haiN| krodha kaSAyI Adi jIvoM meM bhI isI prakAra samajhanA kintu devoM ke 13 hI daNDakoM meM chaha bhaMga hote haiN| vivecana - sakaSAyI jIva kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| bahuvacana meM jIva aura ekendriya ke sivAya tIna bhaMga samajhane caahiye| jIva pada meM aura pRthvI Adi ekendriyoM meM 'AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM' yaha eka bhaMga kahanA cAhiye kyoMki ina padoM meM AhAraka aura anAhAraka donoM prakAra ke sakaSAyI jIva bahuta hote haiN| zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga samajhane caahiye| krodha kaSAyI ke viSaya meM sAmAnya kaSAyI kI taraha samajhanA cAhie kyoMki usameM jIva pada aura pRthvI Adi padoM ke bhaMga kA abhAva hai| zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga kahanA kintu itanI vizeSatA hai ki devoM meM chaha bhaMga kahane cAhiye kyoMki deva svabhAva se hI bahuta lobha vAle hote haiM kintu bahuta krodha Adi vAle nahIM hote kintu krodha kaSAyI bhI eka Adi bhI hote haiM ata: chaha bhaMga isa prakAra hote haiM 1. kadAcit krodha kaSAyI sabhI AhAraka hote haiM kyoMki eka bhI krodha kaSAyI vigraha gati ko prApta huA nahIM hotA 2. kadAcit sabhI anAhAraka hote haiM jaba koI bhI krodha kaSAyI AhAraka nahIM hotaa| yahA~ krodha kA udaya mAna Adi ke udaya se alaga hI vivakSita hai kintu mAna Adi ke udaya sahita vivakSita nahIM isalie krodha kaSAyI AhAraka deva kA abhAva saMbhava hai 3. kadAcit eka AhAraka hotA hai aura eka anAhAraka hotA hai 4 kadAcit eka AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiM 5. kadAcit bahuta AhAraka aura eka anAhAraka hotA hai aura 6. kadAcit bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka - kaSAya dvAra 199 WHENHHHHHHHHHHHHHLin mANakasAIsu mAyAkasAIsu ya devaNeraiesu chabbhaMgA, avasesANaM jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo, lobhakasAIsuNeraiesu chabbhaMgA avasesesu jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo akasAI jahA nnosnnnnii-nnoasnnnnii|| dAraM 7 // 654 // bhAvArtha - mAna kaSAya vAle aura mAyA kaSAya vAle devoM aura nairayikoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiN| jIva aura ekendriyoM ko chor3a kara zeSa jIvoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiN| lobha kaSAya vAle nairayikoM meM chaha bhaMga hote haiN| jIva aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa jIvoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiN| akaSAyI kA kathana nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna karanA caahie| dvAra 7 // vivecana - mAna kaSAyI aura mAyA kaSAyI meM eka vacana kI apekSA pUrvavat eka-eka bhaMga hotA hai| bahuvacana kI apekSA mAna kaSAyI aura mAyA kaSAyI devoM aura nairayikoM meM 6-6 bhaMga samajhane caahiye| nairayika bhavasvabhAva se hI bahu krodha vAle aura deva bahu lobha vAle hote haiM isalie devoM aura nairayikoM meM mAna kaSAya aura mAyA kaSAya svalpa hote haiM ata: pUrva meM kahe anusAra chaha bhaMga hote haiN| jIva pada meM aura pRthvI Adi padoM meM pratyeka kI apekSA anya bhaMga nahIM hote kyoMki AhAraka aura anAhAraka mAna kaSAyI aura mAyA kaSAyI una-una sthAnoM meM sadaiva bahuta hote haiM zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga samajhane caahiye| lobha kaSAya sUtra meM bhI ekavacana meM pUrvavat hI kahanA kintu bahuvacana kI apekSA lobhakaSAyI nairayikoM meM chaha bhaMga hote haiM kyoMki unameM lobha kaSAya alpa hai zeSa jIva aura ekendriya ke sivAya ke sthAnoM meM tIna tIna bhaMga jAnanA, devoM meM bhI tIna bhaMga samajhanA kyoMki unameM lobha kI adhikatA hone se chaha bhaMga saMbhava nahIM hai| jIva aura ekendriyoM meM pUrva kI taraha eka hI bhaMga 'AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM' hotA hai| akaSAyI no-saMjJI no-asaMjJI kI taraha kahanA tAtparya yaha hai ki akaSAyI manuSya aura siddha hote haiN| manuSyoM meM upazAMta kaSAya Adi vAle hI akaSAyI hote haiM zeSa to sakaSAyI hI hote haiN| isalie inake bhI tIna pada hote haiM - sAmAnya se jIva pada, manuSya pada aura siddhpd| unameM sAmAnya jIvapada aura manuSya pada meM eka vacana kI apekSA 'kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai' yaha eka bhaMga khnaa| siddha pada meM anAhAraka hI hotA hai| bahuvacana kI apekSA jIvapada meM AhAraka bhI hote haiM anAhAraka bhI hote haiM kyoMki kevalajJAnI AhAraka aura siddha anAhAraka sadaiva bahuta hote haiN| manuSya pada meM tIna bhaMga isa prakAra kahane cAhiye - 1. sabhI AhAraka hote haiM 2. athavA bahuta AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai 3. athavA bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka !' hote haiN| kaSAya dvAra smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 prajJApanA sUtra 8.jJAnadvAra NANI jahA smmhitttthii| AbhiNibohiyaNANI suyaNANI ya beiMdiyateiMdiyacauridiesu chabbhaMgA avasesesu jIvAio tiyabhaMgo jesiM atthi| bhAvArtha - jJAnI samyagdRSTi ke samAna samajhanA caahiye| Abhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI beindriya, teindriya aura caurindriya jIvoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiN| zeSa jIvoM ke viSaya meM jina meM matijJAna aura zrutajJAna hotA hai unameM tIna bhaMga hote haiN| vivecana - samyag jJAnI kI vaktavyatA samyagdRSTi ke samAna samajhanI caahie| ekendriya jIva mithyAdRSTi hone ke kAraNa ajJAnI hote haiN| ataH ekendriya ke pAMca daMDakoM ko chor3akara zeSa 19 daMDakoM meM eka vacana kI apekSA jJAnI kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai| bahuvacana kI apekSA sajJAnI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM ataH unameM tIna bhaMga pAye jAte haiM kintu tIna vikalendriya jIvoM meM chaha bhaMga hote haiN| siddha jIva anAhAraka hote haiN| ____eka vacana kI apekSA matijJAnI aura zrutajJAnI meM eka bhaMga pUrvavat samajhanA cAhiye, bahuvacana kI apekSA tIna vikalendriyoM meM chaha bhaMga hote haiN| ekendriyoM meM matijJAna aura zrutajJAna kA abhAva hotA hai ataH ekendriyoM ko chor3a kara zeSa matijJAnI aura zrutajJAnI jIvoM meM tIna-tIna bhaMga kahane cAhiye - 1. sabhI AhAraka hote haiM 2. athavA bahuta AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai 3. athavA . . bahuta AhAraka hote haiM aura bahuta anAhAraka hote haiN| ohiNANI paMciMdiyatirikkhajoNiyA AhAragA, No aNAhAragA, avasesesu jIvAio tiyabhaMgo je.saM asthi ohiNANaM, maNapajavaNANI jIvA maNUsA ya egatteNa vi pahatteNa vi AhAragA, No annaahaargaa| kevalaNANI jahA NosaNNINoasaNNI ||daarN 8-1 // bhAvArtha - avadhijJAnI paMcendriya tiryaca AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| zeSa jIvoM meM jinameM avadhijJAna pAyA jAtA hai unameM tIna bhaMga hote haiN| mana:paryavajJAnI samuccaya jIva aura manuSya eka vacana aura bahuvacana kI apekSA se AhAraka hote haiM anAhAraka nhiiN| kevalajJAnI kI vaktavyatA nosaMjJI no asaMjJI ke samAna samajhanI caahiye| vivecana - avadhijJAnI meM eka vacana kI apekSA pUrvavat samajha lenA caahiyo| bahuvacana kI apekSA avadhijJAnI paMcendriya tiryaca AhAraka hI hote haiM kintu anAhAraka nahIM hote kyoMki paMcendriya tiryacoM ko anAhArakapanA vigraha gati meM hotA hai aura usa samaya unameM avadhijJAna nahIM hotaa| paMcendriya // For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka - jJAna dvAra tiryaMcoM ko guNapratyaya avadhijJAna hotA hai kintu vigrahagati meM una guNoM kA abhAva hotA hai isalie vigrahagati meM avadhijJAna nahIM hotA hai aura apratipatita avadhijJAna sahita deva yA manuSya tiryaMcoM meM utpanna nahIM hote isalie avadhijJAnI paMcendriya tiryaMcoM meM anAhArakapanA asaMbhava hai| ekendriya aura vikalendriyoM ko avadhijJAna nahIM hotA ataH paMcendriya tiryaMcoM ko chor3akara zeSa avadhijJAnI jIvoM meM tIna-tIna bhaMga kahane cAhiye / lololololololololo 201 manaHparyavajJAna manuSyoM ko hI hotA hai ataH samuccayajIva aura manuSya meM ekavacana aura bahuvacana kI apekSA manaH paryavajJAnI AhAraka hI hote haiM kintu anAhAraka nahIM hote kyoMki vigrahagati Adi avasthA meM manaH paryavajJAna saMbhava nahIM hai| ****************$?$?$?$?$?$?k kevalajJAnI kA kathana nosaMjJI noasaMjJI kI taraha kahanA / tAtparya yaha hai ki kevalajJAna ke vicAra meM tIna pada hote haiM - samuccaya (sAmAnya) jIva pada, manuSya pada aura siddha pada / unameM sAmAnya jIva pada aura manuSya pada meM eka vacana kI apekSA kadAcit AhAraka hotA hai kadAcit anAhAraka hotA hai kahanA siddha pada meM anAhAraka hotA hai| bahuvacana kI apekSA sAmAnya jIva pada meM AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM jabaki manuSya pada pUrvAnusAra tIna bhaMga hote haiN| siddha pada meM sabhI. anAhAraka hI hote haiM / aNNANI maiaNNANI suyaaNNANI jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| vibhaMgaNANI paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA ya AhAragA, No aNAhAragA, avasesesu jIvAio tiyabhaMgo // dAraM 8-2 // 655 // bhAvArtha - ajJAnI, matiajJAnI, zrutaajJAnI jIvoM meM samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| vibhaMgajJAnI tiryaMca paMcendriya aura manuSya AhAraka hI hote haiM anAhAraka nhiiN| zeSa jIvoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiN| dvAra 8 // * vivecana - samuccaya ajJAnI, matiajJAnI aura zrutaajJAnI meM ekavacana kI apekSA pUrvavat samajhanA / bahuvacana kI apekSA samuccaya jIva aura pRthvI Adi ekendriya jIvoM meM 'bahuta AhAraka hote haiM aura bahuta anAhAraka hote haiM' - isa prakAra kahanA zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga hote haiN| vibhaMgajJAnI meM ekavacana kI apekSA usI prakAra kahanA, bahuvacana meM vibhaMgajJAnI tiryaMca paMcendriya aura manuSya AhAraka hI hote haiM kintu anAhAraka nahIM hote kyoMki vibhaMgajJAna sahita jIva kI vigrahagati se tiryaMca paMcendriyoM aura manuSyoM meM utpatti asaMbhava hai| ekendriya aura vikalendriya ke sivAya zeSaM sthAnoM meM tIna bhaMga kahane caahie| jJAna dvAra samApta // For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 prajJApanA sUtra 9. yoga dvAra sajogIsu jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| maNajogI vaijogI jahA sammAmicchahiTThI, NavaraM vaijogo vaijogI vigaliMdiyANa vi| kAyajogIpu jIvegiMdiyavajo tiyabhaMgo, ajogI jIvamaNUsasiddhA annaahaargaa|| dAraM 9 // bhAvArtha - sayogiyoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiN| mana yogI aura vacana yogI ke viSaya meM samyagmithyAdRSTi ke samAna kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki vacana yoga vikalendriyoM meM bhI kahanA caahie| kAyayogiyoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga pAye jAte haiN| ayogI, samuccaya jIva, manuSya aura siddha hote haiM aura ve anAhAraka hI hote haiN|| navavAM dvaar|| vivecana - yogadvAra meM sAmAnya se sayogI sUtra eka vacana kI apekSA pUrvavat samajhanA, bahuvacana kI apekSA jIva aura ekendriya ko chor3a kara zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga hote haiN| jIvapada aura pRthvI Adi padoM meM 'AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM' - yaha bhaMga jaannaa| kyoMki una sthAnoM meM AhAraka aura anAhAraka donoM prakAra ke jIva bahuta hote haiN| manayogI aura vacanayogI kI vaktavyatA samyag- mithyAdRSTi kI taraha kahanI cAhiye arthAt eka vacana aura bahuvacana meM AhAraka hI kahanA kintu anAhAraka nahIM kahanA kintu vacana yoga vikalendriyoM ko bhI hotA hai ata: usakA kathana karanA caahie| kAya yogI sUtra bhI eka vacana aura bahuvacana meM sayogI sUtra kI taraha samajhanA caahie| __ ayogI, manuSya aura siddha hote haiM ataH yahA~ tIna pada haiM - jIva pada, manuSya pada aura siddh| tInoM sthAnoM meM ekavacana aura bahuvacana kI apekSA anAhAraka kI hote haiN| yogadvAra smaapt|| 10. upayoga dvAra sAgArANAgArovauttesujIvegiMdiyavajo tiyabhaMgo, siddhA annaahaargaa||daarN 10 // bhAvArtha - samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa sAkAra upayoga vAle aura anAkAra upayoga vAle jIvoM meM tIna bhaMga kahane caahiye| siddha jIva anAhAraka hI hote haiM // dasavAM dvaar|| vivecana - sAkAra-jJAnopayoga sUtra meM aura anAkAra-darzanopayoga sUtra meM eka vacana kI apekSA 'kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai' - isa prakAra khnaa| siddha jIva anAhAraka hI hotA hai| bahuvacana kI apekSA jIvapada meM aura pRthvI Adi padoM meM bahuta AhAraka hote haiM aura bahuta anAhAraka hote haiM' yaha bhaMga samajhanA caahiye| zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga hote haiN| siddha anAhAraka hI hote haiM // upayoga dvAra smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka - zarIra dvAra 203 11. veda dvAra saveyae jIvegiMdiyavajo tiyabhaMgo, ithiveya-purisaveyaesu jIvAio tiyabhaMgo, NapuMsagaveyae ya jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo, aveyae jahA kevalaNANI ||daarN 11 // 656 // ___bhAvArtha - savedI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga hote haiN| strIveda aura puruSaveda vAle jIvoM meM tIna bhaMga hote haiM aura napuMsaka vedI meM jIva aura ekendriya ke sivAya tIna bhaMga hote haiN| avedI jIvoM kA kathana kevalajJAnI ke samAna samajhanA caahiye|| gyArahavAM dvaar|| - vivecana - sAmAnya veda sahita sUtra meM eka vacana kI apekSA 'kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai' yaha bhaMga smjhnaa| bahuvacana kI apekSA jIvapada aura ekendriyoM ko chor3akara zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga tathA jIvapada aura ekendriyoM meM 'bahuta AhAraka hote haiM aura bahuta anAhAraka hote haiM' isa bhaMga ke alAvA zeSa bhaMgoM kA abhAva samajhanA cAhie kyoMki vahA~ bahuta AhAraka bhI hote haiM aura bahuta anAhAraka bhI hote haiN| strIveda sUtra aura puruSaveda sUtra meM ekavacana kI apekSA pUrvavat samajhanA kintu yahA~ nairayika, ekendriya aura vikalendriya nahIM kahanA caahie| kyoMki ve napuMsaka hote haiN| bahuvacana meM jIvAdi padoM meM pratyeka meM tIna bhaMga kahanA caahie| napuMsaka veda meM bhI eka vacana kI apekSA pUrvavat samajhanA parantu yahA~ bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika nahIM kahanA kyoMki ve napuMsaka veda rahita hote haiN| bahuvacana meM jIva aura ekendriya ke sivAya zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga tathA jIvapada aura pRthvI ANi ekendriya padoM meM pUrva kahe anusAra bhaMgoM kA abhAva hotA hai| veda rahita (avedI) ke lie jaisA kevalajJAnI ke saMbaMdha meM kahA hai vaisA hI ekavacana aura bahuvacana meM kahanA caahiye| jIva pada aura manuSya pada ke viSaya meM ekavacana meM 'kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai' aura bahuvacana kI apekSA jIva pada meM 'bahuta AhAraka bhI hote haiM aura bahuta anAhAraka bhI hote haiN| manuSyoM meM tIna bhaMga samajhanA caahiye| siddha avasthA meM sabhI anAhAraka hI hote haiM aisA kahanA caahie| veda dvAra smaapt|| 12.zarIra dvAra . sasarIrI jIvegiMdiyavajo tiyabhaMgo, orAliyasarIrIjIvamaNUsesu tiyabhaMgo, avasesA AhAragA, No aNAhAragA jesiM atthi orAliyasarIraM, veuvviyasarIrI AhAragasarIrI ya AhAragA, No aNAhAragA jesiM atthi, teyakammagasarIrI jIvegiMdiyavajo tiyabhaMgo, asarIrI jIvA siddhA ya No AhAragA, aNAhAragA ||daarN.12|| For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ******************************************* - prajJApanA sUtra bhAvArtha - sazarIrI jIvoM meM samuccayajIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga hote haiM / audArika zarIrI jIva aura manuSyoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiM zeSa jIvoM meM jinake audArika zarIra hotA. hai ve AhAraka hote haiM, anAhAraka nhiiN| vaikriya zarIrI aura AhAraka zarIrI AhArakaM hI hote haiM anAhAraka nahIM, yaha kathana unhIM ke lie kahanA jinake vaikriya zarIra aura AhAraka zarIra hotA hai| taijasa zarIrI aura kArmaNa zarIrI jIvoM meM samuccaya jIva aura ekendriyoM ko chor3a kara tIna bhaMga kahane caahiye| azarIrI jIva aura siddha AhAraka nahIM hote, anAhAraka hote haiN| bArahavAM dvAra // vivecana - sazarIra sUtra meM ekavacana kI apekSA 'kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai|' bahuvacana kI apekSA jIva aura ekendriya ke sivAya zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga tathA jIvapada aura pRthvI Adi ekendriya padoM meM pUrva meM kahe anusAra bhaMgoM kA abhAva samajhanA caahie| - audArika zarIra sUtra meM eka vacana kI apekSA pUrvavat samajhanA parantu yahA~ nairayika, bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika kA kathana nahIM karanA cAhiye kyoMki unameM audArika zarIra nahIM hotA / bahuvacana kI apekSA jIva aura manuSya padoM meM tIna-tIna bhaMga isa prakAra samajhane cAhiye 1. 'sabhI AhAraka hote haiM ' ko yaha bhaMga jaba koI bhI kevalI samudghAta ko yA ayogI avasthA prApta nahIM huA hotA hai taba samajhanA 2. athavA 'sabhI AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai' yaha bhaMga jaba eka jIva kevalI samudghAta yA ayogI avasthA ko prApta hotA hai taba hotA hai 3. athavA 'bahuta AhAraka hote haiM aura bahuta anAhArakaM hote haiM ' yaha bhaMga jaba bahuta jIva kevalI samudghAta ko prApta yA ayogI hote haiM taba hotA hai| zeSa ekendriya, beindriya, teindriya, caurindriya aura tiryaMca paMcendriya AhAraka hI hote haiM anAhAraka nahIM kyoMki vigraha gati se uttIrNa hue arthAt vigraha gati ke bAda vAle jIvoM ko hI audArika zarIra saMbhava hai| vaikriya zarIrI aura AhAraka zarIrI sabhI eka vacana aura bahuvacana meM AhAraka hI hote haiM anAhAraka nahIM hote parantu yaha kathana jinako vaikriya aura AhAraka zarIra saMbhava hai unake lie hI kahanA anya jIvoM ke lie nhiiN| kyoMki vaikriya zarIra nairayika, bhavanapati, vAyukAyika, tiryaMcapaMcendriya manuSya, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnikoM ko hotA hai aura AhAraka zarIra manuSyoM ko hI hotA hai / taijasa kArmaNa zarIrI sUtra meM eka vacana kI apekSA 'kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai' yaha bhaMga kahanA / bahuvacana kI apekSA jIva aura ekendriya ke sivAya zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga tathA jIva pada aura ekendriyoM meM anya bhaMgoM kA abhAva samajhanA / azarIrI-zarIra rahita siddha hote haiM unameM do pada haiM- jIva aura siddha / donoM padoM meM ekavacana aura bahuvacana kI apekSA anAhAraka hI hote haiN| zarIra dvAra samApta // ****************$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?** For Personal & Private Use Only - www.jalnelibrary.org Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada dvitIya uddezaka paryApti dvAra ka - - '13. paryApti dvAra - AhArapajjattIe pajjattae sarIrapajjattIe pajjattae iMdiyapajjattIe pajjattae ANApANupajjattIe pajjattae bhAsAmaNapajjattIe pajjattae eyAsu paMcasu vi pajjattIsu jIvesu maNUsesu yatiyabhaMgo, avasesA AhAragA, jo aNAhAragA, bhAsAmaNapajjattI paMciMdiyANaM, avasesANaM Natthi / . bhAvArtha AhAra paryApti se paryApta, zarIra paryApti se paryApta indriya paryApti se paryApta, zvAsocchvAsa paryApti se paryApta aura bhASAmana paryApti se paryApta, ina pAMcoM paryAptiyoM se paryApta jIvoM aura manuSyoM meM tIna-tIna bhaMga hote haiM zeSa jIva AhAraka hI hote haiM anAhAraka nhiiN| bhASAmana paryApti paMcendriya jIvoM meM hI pAI jAtI hai anya jIvoM meM nhiiN| vivecana - paryAptiyA~ chaha kahI gaI haiM kintu prastuta sUtra meM pAMca paryAptiyAM hI kahI hai kyoMki yahA~ bhASA aura mana paryApti kA eka hI paryApti meM samAveza kara diyA gayA hai| pAMcoM paryAptiyoM se paryApta jIvoM meM eka vacana kI apekSA jIvapada aura manuSya pada meM 'kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai|' zeSa sthAnoM meM AhAraka hotA hai / bahuvacana kI apekSA jIvapada aura manuSya pada ke viSaya meM tIna bhaMga kahane cAhie aura zeSa sabhI AhAraka kahane cAhiye parantu bhASAmana paryApti paMcendriya jIvoM meM hI hotI hai ataH unake sUtra meM ekendriya aura vikalendriyoM kA kathana nahIM karanA cAhiye / 205 AhArapajattIapajjattae No AhArae, aNAhArae egatteNa vi puhuttreNa vi, sarIrapajjattI apajjattae siya AhArae siya aNAhArae, uvarilliyAsu causu apajjattIsu NeraiyadevamaNUsesu chabdhaMgA, avasesANaM jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo, bhAsAmaNaapajjattIe jIvesu paMciMdiyatirikkhajoNiesu ya tiyabhaMgo, NeraiyadevamaNuesu chabdhaMgA / bhAvArtha AhAra paryApti se aparyApta jIva ekavacana aura bahuvacana kI apekSA AhAraka nahIM hote haiM anAhAraka hote haiM, zarIra paryApti se aparyApta jIva kadAcit AhAraka hotA hai kadAcit anAhAraka hotA hai| Age kI cAra aparyAptiyoM vAle nairayikoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga hote haiM zeSa meM samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara tIna bhaMga hote haiN| bhASA mana paryApti se aparyApta samuccaya jIvoM aura tiryaMca paMcendriyoM meM tIna bhaMga hote haiM / nairayikoM devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiN| For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 prajJApanA sUtra - vivecana - AhAra paryApti se aparyApta jIva ekavacana aura bahuvacana kI apekSA anAhAraka hotA hai, AhAraka nahIM kyoMki AhAra paryApti se aparyApta vigraha gati meM hI hotA hai, utpatti sthAna ko prApta huA jIva prathama samaya meM hI AhAra paryApti se paryApta ho jAtA hai, yadi aisA nahIM ho to usa samaya AhArakapanA ghaTita nahIM hotaa| zarIra paryApti se aparyApta ekavacana kI apekSA 'kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai' unameM vigraha gati meM anAhAraka aura utpatti kSetra ko prApta huA zarIra paryApti kI samApti taka AhAraka hotA hai| isI prakAra indriya paryApti se aparyApta, zvAsocchvAsa paryApti se aparyApta aura bhASA manaHparyApti se aparyApta ke lie eka vacana kI apekSA kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai kahanA, bahuvacana kI apekSA Upara kI zarIra aparyApti pramukha cAra aparyAptiyoM kA vicAra karate hue nairayika, deva aura manuSya meM chaha bhaMga kahane cAhiye, jo isa prakAra haiM - 1. kadAcit sabhI anAhAraka hI hote haiM 2. kadAcit sabhI AhAraka hI hote haiM 3. kadAcit eka AhAraka hotA hai aura eka anAhAraka hotA hai 4. kadAcit eka AhAraka hotA hai aura bahuta anAhAraka hote haiM 5. kadAcit bahuta AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai aura 6. kadAcit bahuta AhAraka hote haiM aura bahuta anAhAraka hote haiN| zeSa (nairayika, deva aura manuSya ke sivAya) jIvoM meM jIvapada aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga isa prakAra pAye jAte haiM - 1. sabhI AhAraka hote haiM 2. athavA bahuta AhAraka hote haiM aura eka anAhAraka hotA hai 3. athavA bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| jIvapada aura ekendriya padoM meM zarIra paryApti se aparyAptaindriya paryApti se aparyApta aura zvAsocchvAsa paryApti se aparyApta meM bhaMgoM kA abhAva hai kyoMki ve AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI hote haiM tathA AhAraka aura anAhAraka donoM prakAra ke jIka sadaiva bahuta hote haiN| bhASAmanaHparyApti se aparyApta ekendriya aura vikalendriya nahIM hote kyoMki unake yaha paryApti asaMbhava hai| bhASAmana:paryApti paMcendriya ko hI hotI hai ata: bahuvacana kI apekSA bhASAmana:paryApti se aparyApta jIvoM aura paMcendriya tiryaMcoM meM tIna bhaMga kahane caahiye| nairayikoM devoM aura manuSyoM meM pUrvavat chaha bhaMga pAye jAte haiN| tIna vikalendriyoM meM cAra paryAptiyA~ hI ginI gaI hai| kyoMki yahAM para bhASA aura manaH paryApti ko sAtha hI ginA hai| arthAt jina daMDakoM meM manaH paryApti hotI haiM una daMDakoM meM hI bhASA paryApti mAnI gaI hai| vikalendriyoM meM manaHparyApti nahIM hone se unameM bhASA paryApti bhI nahIM mAnI hai| . isa uddezaka meM bhASA manaH paryApti ko eka hI mAnA hai| tiryaMca paMcendriya ke daNDaka meM sammacchima tiryaMca paMcendriya bhI sammilita hai| unake bhASA paryApti hone se unakA bhI bhASA manaH paryApti meM grahaNa kara liyA gayA hai| sammUrchima tiryaMca paMcendriya ke aparyApta zAzvata haiN| ataH tiryaMca paMcendriya meM AhAra paryApti ke aparyApta ko chor3akara zeSa sabhI paryAptiyoM meM tIna bhaMga batAye gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsavA~ AhAra pada - dvitIya uddezaka - paryApti dvAra 207 naraka devoM ke chahoM aparyAptiyoM meM chaha bhaMga batAne se ve azAzvata haiN| parantu tiryaMca paMcendriya aura tIna vikalendriyoM meM tIna bhaMga batAne se inake aparyApta kA antarmuhUrta virahakAla ke antarmuhUrta se bar3A samajhanA caahiye| savvapaesa egattapuhatteNaM jIvAiyA daMDagA pucchAe bhANiyavvA jassa jaM asthi tassa taM pucchijai, jassa jaM Natthi tassa taM Na pucchijjai jAva bhAsAmaNapajattI apajattaesuNeraDyadevamaNuesu chabbhaMgA, sesesu tiybhNgo||657|| dAraM 13 // ||biio uddesao smtto|| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe aTThAvIsaimaM AhArapayaM smttN|| bhAvArtha - sabhI padoM meM ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se jIvAdi daNDakoM ke anusAra pRcchA karanI caahiye| jisa daMDaka meM jo pada saMbhava ho usI kI pRcchA karanI cAhiye, jo pada jisameM saMbhava nahIM ho usakI pRcchA nahIM karanI caahiye| yAvat bhASA mana:paryApti se aparyApta nairayikoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga aura zeSa sthAnoM meM tIna bhaMga samajhane caahiye|| terahavAM dvaar|| - vivecana - yahA~ bhavya pada meM lagA kara prAyaH ekavacana aura bahuvacana kI apekSA jIvAdi daMDaka ke krama se pRthak-pRthak sUtroM kA kathana nahIM kiyA gayA hai| ata: maMda buddhi vAloM ko bhrAnti na ho jAya ata: usa saMbaMdha meM atideza-sAdRzya pratipAdaka sUtra kahA hai - 'savvapaesa egatta' ityAdi arthAt sabhI padoM meM eka vacana aura bahuvacana kI apekSA se prazna aura upalakSaNa se uttara jIvAdi daNDakoM meM kahanA caahie| jisa daMDaka meM jo pada hai usI kA prazna krnaa| jo nahIM hai usake viSaya meM pRcchA nahIM karanI caahiye| kahAM taka aisA karanA? isake samAdhAna meM kahA hai ki carama daMDaka ke kathana taka kaha denA cAhiye, isIlie sUtrakAra ne kahA hai - 'jAva bhAsAmaNapajjattIe apajjattaesu' yAvat bhASAmana paryApti se aparyAptakoM taka samajhanA caahiye| dvitIya uddezaka smaapt|| ||dvitiiy uddezaka smaapt|| // prajJApanA bhagavatI sUtra ke aTThAisaveM AhAra pada kA dvitIya uddezaka smaapt|| ||atttthaaiisvaaN AhAra pada smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egUNatIsaimaM uvaogapayaM unatIsavAM upayoga pada prajJApanA sUtra ke aTThAisaveM pada meM gati ke pariNAma vizeSa rUpa AhAra pariNAma kA kathana kiyA gayA hai| isa unatIsaveM pada meM jJAna ke pariNAma vizeSa rUpa upayoga kA pratipAdana kiyA jAtA hai| jisakA prathama sUtra isa prakAra haiM - kaivihe NaM bhaMte! uvaoge paNNatte ? goyamA ! duvihe vaoge paNNatte / taMjahA - sAgArovaoge ya aNAgArovaoge yaM / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! upayoga do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai- sAkAropayoga aura anaakaaropyog| !. vivecana - 'upayujyate'nena' - jisake dvArA jIva vastu kA parijJAna (jAnakArI) karane ke liye pravRtti karatA hai, use upayoga kahate haiM / arthAt jIva kA bodha rUpa tAttvika vyApAra upayoga kahalAtA hai| upayoga ke do bheda haiM - 1. sAkAropayoga aura anAkAropayoga / pratiniyata artha ko grahaNa karane kA pariNAma AkAra kahalAtA hai aura jo AkAra sahita ho vaha sAkAra hai / vastu kA vizeSagrAhI bodha rUpa vyApAra sAkAra upayoga kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki sacetana yA acetana vastu meM upayoga karatI huI AtmA jaba paryAya sahita vastu ko jAnatI hai taba vaha upayoga sAkAra upayoga kahalAtA hai| jisa upayoga meM pUrvokta rUpa AkAra nahIM ho use anAkAra upayoga kahate haiM / vastu kA sAmAnyagrAhI bodha rUpa vyApAra anAkAra upayoga kahalAtA hai / kAla kI apekSA chadmasthoM kA sAkAra upayoga aMtarmuhUrtta taka aura kevaliyoM kA sAkAropayoga eka samaya kA hotA hai| anAkAra upayoga kA kAla bhI chadmasthoM ke lie aMtarmuhUrtta kA kahA gayA hai kintu anAkAra upayoga ke kAla se sAkAra upayoga kA kAla saMkhyAtaguNA samajhanA cAhiye kyoMki vizeSa grAhI hone se usameM adhika samaya lagatA hai| sAgArovaoge NaM bhaMte! kaivihe paNNatte ? goyamA ! aTThavihe paNNatte / taMjahA - AbhiNibohiyaNANasAgArovaoge, suyaNANasAgArovaoge, ohiNANasAgArovaoge, maNapajjavaNANasAgArovaoge, kevala For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavAM upayoga pada nnaannsaagaarovoge| maiaNNANasAgArovaoge, suyaaNNANasAgArovaoge, vibhNgnnaannsaagaarovoge| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! sAkAra upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai? - uttara - he gautama! sAkAropayoga ATha prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai - 1. Abhinibodhika jJAna sAkAropayoga 2. zrutajJAna sAkAropayoga 3. avadhijJAna sAkAropayoga 4. manaHparyavajJAna sAkAropayoga 5. kevalajJAna sAkAropayoga 6. mati ajJAna sAkAropayoga 7. zruta ajJAna sAkAropayoga aura 8. vibhaMga jJAna saakaaropyog| aNAgArovaoge NaM bhaMte! kaivihe paNNatte? goyamA! cauvihe pnnnntte| taMjahA - cakkhudaMsaNaaNAgArovaoge, acakkhadaMsaNaaNAgArovaoge, ohidaMsaNaaNAgArovaoge, kevaladasaNaaNAgArovaoge y| evaM jIvANaM pi||658|| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! anAkAra upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? - uttara - he gautama! anAkAropayoga cAra prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai - cakSudarzana anAkAropayoga, acakSudarzana anAkAropayoga, avadhidarzana anAkAropayoga aura kevaladarzana anaakaaropyog| isI prakAra samuccaya jIvoM ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| NeraiyANaM bhaMte! kaivihe uvaoge paNNatte? goyamA! duvihe uvaoge pnnnntte| taMjahA-sAgArovaoge ya aNAgArovaoge y| NeraiyANaM bhaMte! sAgArovaoge kaivihe paNNatte? goyamA! chavihe pnnnntte| taMjahA - maiNANasAgArovaoge, suyaNANasAgArovaoge, ohiNANasAgArovaoge, maiaNNANasAgArovaoge, suyaaNNANasAgArovaoge, vibhNgnnaannsaagaarovoge| NeraiyANaM bhaMte! aNAgArovaoge kaivihe paNNatte? goyamA! tivihe pnnnntte|tNjhaa - cakkhudaMsaNaaNAgArovaoge, acakkhudaMsaNaaNAgArovaoge, ohidaMsaNaaNAgArovaoge, evaM jAva thnniykumaaraannN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM kA upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! nairayikoM kA upayoga do prakAra kA kahA gayA hai| yathA - sAkAropayoga aura anaakaaropyog| For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 prajJApanA sUtra ddddddddddccc=**** prazna - heM bhagavan ! nairayikoM kA sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! nairayikoM kA sAkAropayoga chaha prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai 1. matijJAna sAkAropayoga 2. zrutajJAna sAkAropayoga 3. avadhijJAna sAkAropayoga 4. mati ajJAna sAkAropayoga 5. zruta ajJAna sAkAropayoga 6. vibhaMgajJAna sAkAropayoga / prazna - he bhagavan ! nairayikoM kA anAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! nairayikoM kA anAkAropayoga tIna prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai1. cakSudarzana anAkAropayoga 2. acakSudarzana anAkAropayoga aura 3. avadhi darzana. anaakaaropyog| isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajhanA cAhiye / vivecana - nairayika jIva do prakAra ke hote haiM - 1. samyagdRSTi aura 2. mithyAdRSTi / nairayikoM ko bhavanimittaka avadhijJAna avazya utpanna hotA hai kyoMki 'bhavapratyayo nAraka devAnAm' (tattvArtha sUtra a0 1 sUtra 22) aisA zAstravacana hai| ataH samyagdRSTi nairayikoM ko matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna hotA hai aura mithyAdRSTi nairayikoM ko matiajJAna zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna hotA hai isalie sAmAnya rUpa se nairayikoM meM chaha prakAra kA sAkAropayoga hotA hai| donoM prakAra ke nairayikoM meM 'sAmAnya rUpa se tIna prakAra kA anAkAra upayoga hotA hai - 1. cakSudarzana 2. acakSudarzana aura 3. avadhidarzana / ' isI prakAra asurakumAroM se lekara yAvat stanitakumAroM taka sAkAropayoga aura anAkAropayoga kA kathana karanA cAhiye / puDhavikAiyANaM pucchA ? gomA ! duvihe uvaoge paNNatte / taMjahA - sAgArovaoge aNAgArovaoge ya / puDhavikAiyANaM bhaMte! sAgArovaoge kaivihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte / taMjahA - maiaNNANasAgArovaoge, suyaaNNANasAgArovaoge ya / puDhavikAiyANaM bhaMte! aNAgArovaoge kaivihe paNNatte ? goyamA! ege acakkhudaMsaNaaNAgArovaoge paNNatte, evaM jAva vaNassaikAiyANaM / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kA upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! pRthvIkAyikoM kA upayoga do prakAra kA kahA gayA hai| yathA - sAkAropayoga aura anAkAropayoga | For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavAM upayoga pada . 211 prazna - he bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM kA sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! pRthvIkAyika jIvoM kA sAkAropayoga do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra haiM - mati ajJAna sAkAropayoga aura zruta ajJAna saakaaropyog| prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kA anAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! pRthvIkAyika jIvoM kA anAkAropayoga eka prakAra kA kahA gayA hai aura vaha hai-acakSudarzana anaakaaropyog| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIvoM taka samajhanA caahiye| vivecana - pRthvIkAyikoM kA sAkAra upayoga do prakAra kA hai - mati ajJAna aura zruta ajnyaan| anAkAra upayoga eka acakSudarzana rUpa hai| zeSa upayoga unameM nahIM hote kyoMki unako samyag-darzana Adi labdhi prApta nahIM hai| isI prakAra apkAya, teukAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ke jIvoM ke viSaya meM samajhanA caahie| - beiMdiyANaM pucchA? goyamA! duvihe uvaoge pnnnntte| taMjahA - sAgArovaoge aNAgArovaoge y| . beiMdiyANaM bhaMte! sAgArovaoge kaivihe paNNatte? goyamA! cauvihe pnnnntte| taMjahA - AbhiNibohiyaNANa suyaNANa, maiaNNANa0, suyannnnaannsaagaarovoge| beiMdiyANaM bhaMte! aNAgArovaoge kaivihe paNNatte? ... goyamA! ege acakkhudaMsaNaaNAgArovaoge, evaM teiMdiyANa vi| cauridiyANa vi evaM ceva, NavaraM aNAgArovaoge duvihe pnnnntte| taMjahA - cakkhudaMsaNaaNAgArovaoge, ackkhudNsnnannaagaarovoge| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! beindriya jIvoM kA upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! beindriya jIvoM kA upayoga do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai - 1. sAkAropayoga aura 2. anaakaaropyog| prazna - he bhagavan ! beindriya jIvoM kA sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! beindriya jIvoM kA sAkAropayoga cAra prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra hai - 1. AbhinibodhikajJAna sAkAropayoga 2. zrutajJAna sAkAropayoga 3. mati ajJAna sAkAropayoga aura 4. zrutaajJAna saakaaropyog| . For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra Liao Yang Ben FIBan Qiu Ben Shu Jiang Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong prazna - he bhagavan ! beindriya jIvoM kA anAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama ! beindriya jIvoM kA sAkAropayoga cAra prakAra kA kahA gayA hai- vaha isa prakAra hai - 1. AbhinibodhikajJAna sAkAropayoga 2. zrutajJAna sAkAropayoga 3. mati ajJAna sAkAropayoga aura 4. zruta ajJAna saakaaropyog| prazna - he bhagavan ! beindriya jIvoM kA anAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? ___ uttara - he gautama! beindriya jIvoM kA eka mAtra acakSudarzana anAkAropayoga kahA gayA hai| isI prakAra teindriya jIvoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| caurandriya jIvoM ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki unakA anAkAropayoga do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - cakSudarzana anAkAropayoga aura acakSudarzana anaakaaropyog| vivecana - beindriyoM kA sAkAra upayoga cAra prakAra kA hai| yathA - matijJAna, zrutajJAna, matiajJAna aura zruta ajnyaan| aparyAptAvasthA meM sAsvAdana samyaktva ko prApta hue kitaneka jIvoM meM mati jJAna aura zrutajJAna hotA hai| zeSa jIvoM meM matiajJAna zruta ajJAna hotA hai tathA acakSudarzana rUpa eka anAkAra upayoga hotA hai zeSa upayoga unameM saMbhava nahIM hai| teindriya, caurindriya jIvoM meM bhI isI prakAra samajhanA cAhiye kintu caurindriya jIvoM meM anAkAra upayoga do prakAra kA hotA hai- cakSudarzana aura ackssudrshn| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM jahA nneriyaannN| maNussANaM jahA ohie uvaoge bhaNiyaM taheva bhANiyavvaM / vANamaMtarajoisiyavemANiyANaM jahA nneriyaannN||659|| bhAvArtha - paMcendriya tiryaMcoM kA kathana nairayikoM ke samAna samajhanA. caahiye| manuSyoM kA upayoga samuccaya jIvoM ke upayoga ke samAna kahanA caahiye| vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM kA kathana nairayikoM ke samAna samajhanA caahiye| vivecana - paMcendriya tiryaMcoM kA sAkAra upayoga chaha prakAra kA kahA gayA hai vaha isa prakAra hai - 1. matijJAna 2. zrutajJAna 3. avadhijJAna 4. matiajJAna 5. zrutaajJAna aura 6. vibhaMgajJAna tathA anAkAra upayoga tIna prakAra kA kahA gayA hai yathA - 1. cakSudarzana 2. acakSudarzana aura 3. avadhidarzana kyoMki kitaneka tiryaMca paMcendriyoM ko avadhijJAna evaM avadhidarzana saMbhava hai| manuSyoM meM AThoM hI prakAra kA sAkAra upayoga aura cAroM prakAra kA anAkAra upayoga saMbhava hai kyoMki unameM sabhI jJAnoM aura sabhI darzanoM kI labdhi saMbhava hai| vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnikoM meM upayoga kA kathana nairayikoM ke samAna kaha denA caahie| For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ********************************** unatIsavAM upayoga pada coooooooooooooooooooooooooooooooo NeraDyA NaM bhaMte! kiM sAgArovaDattA aNAgArovauttA ? goyamA! NeraDyA sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi / jIvANaM bhaMte! kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA ? goyamA! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai - 'jIvA sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi' ? goyamA! jeNaM jIvA AbhiNibohiyaNANasuyaNANa ohiNANa maNapajjavaNANa kevalaNANa maiaNNANasuyaaNNANavibhaMgaNANovauttA teNaM jIvA sAgArovauttA, jeNaM jIvA cakkhudaMsaNa acakkhudaMsaNa ohidaMsaNa kevaladaMsaNovauttA teNaM jIvA aNAgArovauttA, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccar3a - ' jIvA sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi' / ka ************CECEEEEEcococese bhAvArtha - prazna - he bhagavan! jIva sAkAropayukta hai yA anAkAropayukta ? uttara- he gautama! jIva sAkAra upayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAra upayoga vAle bhI hote haiM ? prazna - he bhagavan! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiM ? uttara - he gautama! jo jIva abhinibodhika jJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna, kevalajJAna tathA matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna vAle hote haiM ve sAkAropayukta (sAkAra upayoga) vAle kahe jAte haiM tathA jo jIva cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana se yukta hote haiM ve anAkAra upayoga vAle kahe jAte haiN| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki jIva sAkAra upayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAra upayoga vAle bhI hote haiN| 213 For Personal & Private Use Only se keNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccai0 ? goyamA ! jeNaM NeraDyA AbhiNibohiyaNANasuyaNANaohiNANamaiaNNANasuyaaNNANavibhaMgaNANovauttA teNaM NeraDyA sAgArovauttA, jeNaM NeraDyA cakkhudaMsaNaacakkhudaMsaNaohidaMsaNovauttA teNaM NeraDyA aNAgArovauttA, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai - jAva 'sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi, ' evaM jAva thaNiyakumArA / * Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 prajJApanA sUtra bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika kyA sAkAropayukta hote haiM yA anAkAropayukta? uttara - he gautama! nairayika sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiM ? prazna - he bhagavan! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nairayika jIva sAkAropayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAropayoga vAle bhI hote haiM ? uttara - he gautama! jo nairayika abhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna tathA matiajJAna, zruta ajJAna aura vibhaMgajJAna se yukta hote haiM ve sAkAropayoga vAle hote haiM aura jo nairayika cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ke upayoga vAle hote haiM ve anAkAropayoga yukta hote haiN| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki nairayika sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAroMpayoga vAle bhI hote haiN| isa prakAra yAvat stanitakumAra taka samajhanA caahiye| puDhavikAiyANaM pucchA? goyamA! taheva jAva jeNaM puDhavikAiyA maiaNNANasuyaaNNANovauttA teNaM puDhavikAiyA sAgArovauttA, jeNaM puDhavikAiyA acakkhudaMsaNovauttA teNaM puDhavikAiyA aNAgArovauttA, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai jAva vnnssikaaiyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke upayoga kitane prakAra ke hote haiM ? uttara - he gautama! pRthvIkAyika jIvoM ke upayoga do prakAra ke kahe gaye haiM yathA - sAkAropayoga aura anaakaaropyog| jo pRthvIkAyika jIva matiajJAna aura zrutaajJAna ke upayoga vAle hote haiM ve sAkAropayoga vAle haiM tathA jo pRthvIkAyika jIva acakSudarzana ke upayoga vAle hote haiM ve anAkAropayukta hote haiN| isa kAraNa se he gautama! isa prakAra kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika jIva sAkAra upayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAra upayoga vAle bhI hote haiN| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka kahanA caahiye| beiMdiyANaM bhaMte! aTThasahiyA taheva pucchA? goyamA! jAva jeNaM beiMdiyA AbhiNibohiyaNANasuyaNANa maiaNNANasuyaaNNANovauttA teNaM beiMdiyA sAgArovauttA, jeNaM beiMdiyA acakkhudaMsaNovauttA teNaM beiMdiyA aNAgArovauttA, se teNadveNaM goyamA! evaM vucci0|evN jAva cauridiyA, NavaraM cakkhudaMsaNaM abbhahiyaM cauridiyANaM ti| For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsavAM upayoga pada #cccooooooooklo // paNNavaNAe bhagavaIe egUNatIsaimaM uvaogapayaM samattaM // kaThina zabdArtha - aTTha sahiyA - artha (kAraNa) sahita, abbhahiyaM - adhika / paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA NeraiyA, maNUsA jahA jIvA, vANamaMtara joisiyavemANiyA jahA NeraiyA // 660 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! beindriya jIvoM kI pUrvavat artha (kAraNa) sahita pRcchA ? uttara - he gautama! yAvat jo beindriya jIva AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, matiajJAna aura zruta ajJAna ke upayoga vAle hote haiM ve sAkAropayukta hai aura jo beindriya jIva acakSudarzana ke upayoga vAle hote haiM ve anAkAropayukta haiM isa kAraNa he gautama! aisA kahA jAtA hai ki beindriya jIva sAkAra upayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAra upayoga vAle bhI hote haiN| isI prakAra yAvat caurindriya jIvoM ke viSaya meM samajhanA cAhiye, vizeSatA yaha hai ki caurindriya jIvoM meM cakSudarzana adhika kahanA caahiye| 215 paMcendriya tiryaMcoM kA kathana nairayikoM ke samAna evaM manuSyoM kA kathana samuccaya jIvoM ke samAna samajhanA caahiye| vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna samajhanI cAhiye / - clickleeccickle vivecana prastuta sUtroM meM samuccaya jIvoM aura caubIsa daNDaka ke jIvoM meM sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai| // prajJApanA bhagavatI kA unatIsavAM upayoga pada samApta // For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsaimaM pAsaNayA payaM tIsavAM pazyattA pada prajJApanA sUtra ke unatIsaveM pada meM jJAna ke pariNAma vizeSa rUpa upayoga kA kathana kiyA gayA hai| aba isa tIsaveM pada meM bhI jJAna ke hI pariNAma vizeSa rUpa pazyattA kA varNana kiyA jAtA hai, jisakA prathama sUtra isa prakAra hai - - kaivihA NaM bhaMte! pAsaNayA paNNattA ? goyamA ! duvihA pAsaNayA paNNattA / taMjahA pAsaNayA ya / kaThina zabdArtha- pAsaNayA pshyttaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI haiM? uttara - he gautama! pazyattA do prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai 1. sAkAra pazyattA sAgArapAsaNayA, aNAgAra aura 2. anAkAra pshyttaa| vivecana - 'pazyattA' zabda dRzira dekhanA dhAtu se banA hai kintu ruDhivaza pazyattA zabda upayoga kI taraha sAkAra aura anAkAra bodha kA pratipAdaka hai| traikAlika athavA spaSTa darzana rUpa bodha ko pazyattA kahate haiN| pazyattA ke do bheda haiM 1. sAkAra pazyattA aura 2. anAkAra pshyttaa| vizeSa rUpa se aura spaSTa rUpa se traikAlika (tInoM kAla viSayaka) jJAna sAkAra pazyattA haiM tathA traikAlika aura spaSTa rUpa se dekhanA anAkAra pazyattA hai| - sAgArapAsaNayA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA ? goyamA ! chavvihA paNNattA, taMjahA suyaNANapAsaNayA, ohiNANapAsaNayA, maNapajjavaNANapAsaNayA, kevalaNANapAsaNayA, suyaaNNANasAgArapAsaNayA, vibhaMgaNANasAgArapAsaNayA / bhAvArtha prazna he bhagavan ! sAkAra pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? - uttara - he gautama! sAkAra pazyattA chaha prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai - 1. zrutajJAna pazyattA 2. avadhijJAna pazyattA 3 manaH paryavajJAna pazyattA 4. kevalajJAna pazyattA 5. zrutaajJAna pazyattA aura 6. vibhaMgajJAna pshyttaa| - - For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavAM pazyattA pada 217 REPRENER T E EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEtattattatuteketaketatutetstarterest aNAgArapAsaNayA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA? goyamA! tivihA pnnnnttaa| taMjahA-cakkhudaMsaNaaNAgArapAsaNayA, ohidasaNaaNAgArapAsaNayA, kevaladasaNaaNAgArapAsaNayA, evaM jIvANaM pi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! anAkAra pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! anAkAra pazyattA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai- 1. cakSudarzana anAkAra pazyattA 2. avadhidarzana anAkAra pazyattA aura 3. kevaladarzana anAkAra pshyttaa| isI prakAra samuccaya jIvoM meM samajhanA caahiye| vivecana - sAkAra aura anAkAra rUpa bheda se upayoga aura pazyattA meM antara nahIM hai yAnI pazyattA bhI upayoga vizeSa hI hai kintu donoM kA aMtara spaSTa karate hue TIkAkAra abhayadevasUri ne likhA hai ki traikAlika (dIrghakAlika) bodha pazyattA hai jabaki vartamAna kAlika bodha upayoga hai| yahI kAraNa hai ki sAkAra pazyattA ke bhedoM meM matijJAna aura mati ajJAna ko nahIM liyA gayA hai kyoMki ina donoM kA viSaya vartamAna kAlika hai| matijJAna ke lie to kahA bhI hai - jamavaggahAdirUvaM paccuppannavatthugAhagaM loe| iMdiya maNonimittaM tamAbhinibodhigaM beti|| arthAt loka meM avagraha Adi rUpa, vartamAna vastu ko grahaNa karane vAlA indriya aura mana ke nimitta se hone vAlA jJAna Abhinibodhika kahalAtA hai| - zrutajJAna trikAla viSayaka hai| zrutajJAna se atIta aura anAgata bhAvoM ko bhI jAnA jA sakatA hai| kahA hai ki - . . .. jaM puNa tikAla visayaM AgamagaMthANusAri vinnaannN| iMdiya maNonimittaM suyaNANaM taM jiNA beNti|| arthAt Agama grantha ke anusAra indriyAM aura mana ke nimitta se jo vijJAna hotA hai usako jinezvara bhagavAn zrutaMjJAna kahate haiN| __ avadhijJAna bhI atIta aura anAgata asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI rUpa kAla ko jAnatA hai| manaHparyavajJAna bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga atIta aura anAgata kAla ko jAnatA hai aura kevalajJAna sarvakAla viSayaka hai| zruta ajJAna aura vibhaMgajJAna bhI trikAla viSayaka hai kyoMki unase bhI atIta aura anAgata ke bhAvoM kA jJAna hotA hai ataH una jJAnoM ko yahA~ sAkAra pazyattA zabda se kahA gayA hai| jinameM pUrvokta svarUpa vAle AkAra kI sphuraNA hotI hai vaha bodha vartamAnakAla viSayaka hotA hai yA trikAla viSayaka hotA hai vahA~ upayoga zabda prayukta hotA hai isIlie sAkAra upayoga ATha prakAra kA kahA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 *reakkakkactokalakakakakakaka prajJApanA sUtra k a kakakakakakakakakakakakakakakakakkar cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana rUpa cAra prakAra kA anAkAra upayoga kahA gayA hai jabaki anAkAra pazyattA tIna prakAra kI kahI gaI hai| acakSudarzana anAkAra pazyattA nahIM kahane kA kAraNa hai ki AtmA cakSurindriya kI taraha zeSa indriyoM aura mana se spaSTa nahIM dekhatA hai| acakSudarzana anAkAra pazyattA rUpa nahIM hone se tIna prakAra kI anAkAra pazyattA kahI hai| cakSudarzana avadhidarzana aura kevaladarzana meM hI anAkAra pazyattA kA lakSaNa ghaTita hotA hai| jeraiyANaM bhaMte! kaivihA pAsaNayA paNNattA? goyamA! duvihA pnnnnttaa| taMjahA - sAgArapAsaNayA annaagaarpaasnnyaa| NeraiyANaM bhaMte! sAgArapAsaNayA kaivihA paNNattA? goyamA! cauvvihA pnnnnttaa| taMjahA-suyaNANapAsaNayA, ohiNANapAsaNayA, suyaaNNANapAsaNayA, vibhNgnnaannpaasnnyaa| NeraiyANaM bhaMte! aNAgArapAsaNayA kaivihA paNNattA? goyamA! duvihA pnnnnttaa| taMjahA - cakkhudaMsaNa aNAgArapAsaNayA ya ohidaMsaNaaNAgArapAsaNayA, evaM jAva thnniykumaaraa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM kI pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM kI pazyattA do prakAra kI kahI gaI hai| yathA-sAkAra pazyattA aura anAkAra pshyttaa| prazna - he bhagavan ! nairayikoM kI sAkAra pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai? . . uttara - he gautama! nairayikoM kI sAkAra pazyattA cAra prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai - 1. zrutajJAna sAkAra pazyattA 2. avadhijJAna sAkAra pazyattA 3. zruta ajJAna sAkAra pazyattA aura 4. vibhaMgajJAna sAkAra pshyttaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM kI anAkAra pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! nairayikoM kI anAkAra pazyattA do prakAra kI kahI gaI hai| yathA-cakSudarzana anAkAra pazyattA aura avadhidarzana anAkAra pshyttaa| isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajhanA caahiye| puDhavikAiyANaM bhaMte! kaivihA pAsaNayA paNNattA? goyamA! egA sAgArapAsaNayA pnnnnttaa| puDhavikAiyANaM bhaMte! sAgArapAsaNayA kaivihA paNNattA? : goyamA! egA suyaaNNANasAgArapAsaNayA paNNattA, evaM jAva vnnssikaaiyaannN| For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavAM pazyattA pada bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! pRthvIkAyika jIvoM meM eka sAkAra pazyattA kahI gaI hai| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sAkAra pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? - uttara - he gautama! pRthvIkAyikoM meM eka zruta ajJAna sAkAra pazyattA kahI gaI hai| isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoM taka samajhanA caahiye| beiMdiyANaM bhaMte! kaivihA pAsaNayA paNNattA ? goyamA ! egA sAgArapAsaNayA paNNattA / iMdiyANaM bhaMte! sAgArapAsaNayA kaivihA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taMz2ahA suyaNANasAMgArapAsaNayA, suyaaNNANa - sAgArapAsaNayA, evaM teiMdiyANa vi / 219 cauriMdiyANaM pucchaa| goyamA ! duvihA paNNattA / taMjahA- sAgArapAsaNayA ya aNAgArapAsaNayA ya / . sAgArapAsaNayA jahA beiMdiyANaM / caridiyANaM bhaMte! aNAgArapAsaNayA kaivihA paNNattA ? gogramA! egA cakkhudaMsaNaaNAgArapAsaNayA paNNattA / mANUsANaM jahA jIvANaM, saMsA jahA NeraDyA jAva vemANiyANaM // 661 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! beindriyoM kI kitanI prakAra kI pazyattA kahI gaI hai ? uttara - he gautama! beindriya jIvoM meM eka sAkAra pazyattA kahI gaI hai| prazna - he bhagavan ! beindriya jIvoM kI sAkAra pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! beindriya jIvoM kI sAkAra pazyattA do prakAra kI kahI gaI hai / yathA - zrutajJAna sAkAra pazyattA aura zruta ajJAna sAkAra pshyttaa| isI prakAra teindriya jIvoM ke viSaya meM samajhanA cAhiye / ***************deobod prazna - he bhagavan ! caurindriya jIvoM kI pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! caurindriya jIvoM kI pazyattA do prakAra kI kahI gaI hai| yathA-sAkAra pazyattA aura anAkAra pshyttaa| sAkAra pazyattA beindriya jIvoM ke samAna samajhanI caahiye| prazna - he bhagavan ! caurindriya jIvoM meM anAkAra pazyattA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! caurindriya jIvoM meM eka cakSudarzana anAkAra pazyattA kahI gaI hai| manuSyoM kI For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 prajJApanA sUtra vaktavyatA samuccaya jIvoM ke samAna jAnanI caahiye| zeSa sabhI jIvoM kI pazyattA saMbaMdhI kathana nairayikoM ke samAna kahanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM jIva aura caubIsa daNDakoM meM pazyattA ke bheda prabhedoM kI prarUpaNA kI gayI hai| jIvA NaM bhaMte! kiM sAgArapassI, aNAgArapassI? goyamA! jIvA sAgArapassI vi aNAgArapassI vi| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-'jIvA sAgArapassI vi aNAgArapassI vi'? goyamA! jeNaM jIvA suyaNANI ohiNANI maNapajavaNANI kevalaNANI suyaaNNANI vibhaMgaNANI teNaM jIvA sAgArapassI, jeNaM jIvA cakkhudaMsaNI ohidaMsaNI kevaladaMsaNI teNaM jIvA aNAgArapassI, se eeNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-'jIvA sAgArapassI vi aNAgArapassI vi'| ___kaThina zabdArtha - sAgArapassI - sAkAradarzI-sAkAra pazyattA vAlA, aNAgArapassI - anAkAradarzI-anAkAra pazyattA vaalaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva kyA sAkAradarzI-sAkAra pazyattA vAle haiM yA anAkAradarzIanAkAra pazyattA vAle haiM ? uttara - he gautama! jIva sAkAra pazyattA vAle bhI hote haiM aura anAkAra pazyattA vAle bhI hote haiN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! Apa kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki jIva sAkAra pazyattA vAle bhI haiM aura anAkAra pazyattA vAle bhI haiM ? . uttara - he gautama! jo jIva zrutajJAnI, avadhijJAnI, mana:paryavajJAnI, kevalajJAnI, zruta ajJAnI aura vibhaMgajJAnI haiM ve sAkAra pazyattA vAle hote haiM aura jo jIva cakSudarzanI, avadhidarzanI aura kevaladarzanI haiM ve anAkAra pazyattA vAle hote haiN| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki jIva sAkAra pazyattA vAle bhI hote haiM aura anAkAra pazyattA vAle bhI hote haiN| vivecana - jo sAkAra pazyattA se yukta hote haiM ve sAkAradarzI athavA sAkAra pazyattA vAle kahalAte haiN| samuccaya jIvoM meM jo jIva zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI yA kevalajJAnI haiM athavA zruta ajJAnI yA vibhaMgajJAnI haiM ve sAkArapazyattA vAle haiN| jo jIva anAkAra pazyattA se yukta hote haiM ve anAkAradarzI athavA anAkAra pazyattA vAle kahalAte haiN| samuccaya jIvoM meM jo jIva cakSudarzanI avadhidarzanI tathA kevaladarzanI haiM ve anAkAra pazyattA vAle haiN| Agama ke mUla pATha meM pahale guNa arthAt pazyattA kI pRcchA karane ke bAda guNoM kI pRcchA (kyA For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavAM pazyattA pada jIva sAkAra pazyattA vAlA hai ? ityAdi) kI gaI hai / anyatIrthika loga - guNa va guNI ko ekAnta rUpa meM bhinna yA abhinna mAnate haiN| unakI mAnyatA kA khaNDana (nirAkaraNa) karane ke lie hI yaha dUsarI bAra pRcchA kI hai tathA yaha bAta siddha kI hai ki - 'guNa aura guNI ekAnta rUpa se bhinna yA abhinna nahIM hokara kadAcit bhinna kadAcit abhinna hote haiN| ' raiyANaM bhaMte! kiM sAgArapassI, aNAgArapassI ? goyamA ! evaM ceva, NavaraM sAgArapAsaNayAe maNapajjavaNANI kevalaNANI ja vuccai, aNAgArapAsaNayAe kevaladaMsaNaM Natthi, evaM jAva thaNiyakumArA / bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! nairayika jIva sAkAra pazyattA vAle haiM yA anAkAra pazyattA vAle haiM ? uttara - he gautama! isI prakAra samajhanA cAhiye kintu itanI vizeSatA hai ki inameM sAkAra pazyattA ke rUpa meM manaH paryavajJAnI aura kevalajJAnI nahIM kahanA cAhiye tathA anAkAra pazyattA meM kevaladarzana nahIM hai| isI prakAra yAvat stanita kumAra taka samajha lenA cAhiye / vivecana nairayika jIva sAkAra pazyattA vAle bhI hote haiM aura anAkAra pazyattA vAle bhI hote haiM kintu ve cAritra aMgIkAra nahIM kara sakate isalie unameM manaH paryavajJAna kevalajJAna rUpa sAkAra pazyattA kA evaM kevaladarzana rUpa anAkAra pazyattA kA niSedha kiyA hai| 221 puDhavikAiyANaM pucchaa| goyamA ! puDhavikAiyA sAgArapassI, No aNAgArapassI / sekeNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccai0 ? goyamA ! puDhavikAiyANaM egA suyaaNNANasAgArapAsaNayA paNNattA, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vaccai, evaM jAva vaNassaikAiyANaM / - bhAvArtha- prazna he bhagavan! pRthvIkAyika jIva sAkAra pazyattA vAle haiM yA anAkAra pazyattA vAle haiM ? uttara - he gautama! pRthvIkAyika jIva sAkAra pazyattA vAle haiM, anAkAra pazyattA vAle nahIM / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki pRthvIkAyika jIva sAkAra pazyattA vAle haiM anAkAra pazyattA vAle nahIM ? uttara - he gautama! pRthvIkAyika jIvoM meM eka mAtra zrutaajJAna sAkAra pazyattA kahI gaI hai isa kAraNa he gautama! aisA kahA jAtA hai pRthvIkAyika jIva sAkAra pazyattA vAle haiM, anAkAra pazyattA vAle nahIM / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIvoM taka samajhanA cAhiye / beiMdiyANaM pucchA / For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 prajJApanA sUtra goyamA! sAgArapassI, No aNAgArapassI / sekeNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccai0 ? goyamA ! beiMdiyANaM duvihA sAgArapAsaNayA paNNattA / taMjahA - suyaNANasAgArapAsaNayAya, suyaaNNANasAgArapAsaNayAya, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai0 / evaM iMdiyANa vi ***** bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! beindriya jIva sAkAra pazyattA vAle haiM yA anAkAra pazyattA vAle haiM ? uttara - he gautama! beindriya jIva sAkAra pazyattA vAle haiM anAkAra pazyattA vAle nahIM / bhAvArtha - prazna he bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki beindriya jIva sAkAra pazyattA vAle haiM anAkAra pazyattA vAle nahIM ? - uttara - he gautama! beindriya jIvoM meM do prakAra kI pazyattA kahI gaI hai / yathA - zrutajJAna sAkAra pazyattA aura zrutaajJAna sAkAra pshyttaa| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki beindriya jIva sAkAra pazyattA vAle haiM, anAkAra pazyattA vAle nhiiN| isI prakAra teindriya jIvoM ke viSaya meM samajhanA caahiye| cauriMdiyANaM pucchaa| gomA ! cauriMdiyA sAgArapassI vi aNAgArapassI vi / sekeNaTTeNaM0 ? goyamA! jeNaM cauridiyA suyaNANI suyaaNNANI teNaM cauridiyA sAgArapassI, jeNaM cauridiyA cakkhudaMsaNI teNaM cauriMdiyA aNAgArapassI, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccaiM0 / maNUsA jahA jIvA, avasesA jahA NeraDyA jAva vemANiyA // 662 // bhAvArtha- prazna- he bhagavan ! caurindriya jIvoM ke viSaya meM pRcchA ? uttara - he gautama! caurindriya jIva sAkAra pazyattA vAle bhI haiM aura anAkAra pazyattA vAle bhI haiN| prazna - he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki caurindriya jIva sAkAra pazyattA vAle bhI haiM aura anAkAra pazyattA vAle bhI haiM ? uttara - he gautama! jo caurindriya jIva zrutajJAnI aura zrutaajJAnI haiM ve sAkAra pazyattA vAle haiM aura jo caurindriya jIva cakSudarzanI haiM ve anAkAra pazyattA vAle haiN| isa kAraNa se he gautama! isa prakAra kahA jAtA hai ki caurindriya jIva sAkAra pazyattA vAle bhI haiM aura anAkAra pazyattA vAle bhI haiM / For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavAM pazyattA pada 223 HTTHEHENNHNNHHHHHHNNHENRENEFGe Lin Lin Lin Lin Lin manuSyoM kI vaktavyatA samuccaya jIvoM ke samAna hai| zeSa sabhI yAvat vaimAnika taka ke jIvoM ke viSaya meM nairayikoM ke samAna samajhanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM kina jIvoM meM kauna-kauna-sI pazyattA pAI jAtI hai| isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| samuccaya jIva meM sAkAra pazyattA ke chahoM bheda aura anAkAra pazyattA ke tInoM bheda pAye jAte haiN| nairayika, deva aura tiryaMca paMcendriya jIvoM meM sAkAra pazyattA ke cAra bheda-zrutajJAna, avadhijJAna, zrutaajJAna, vibhaMgajJAna pAye jAte haiM aura anAkAra pazyattA ke do bheda cakSu darzana aura avadhidarzana pAye jAte haiN| pAMca sthAvara meM sAkAra pazyattA kA eka bheda zruta ajJAna pAtA hai| beindriya aura teindriya jIvoM meM sAkAra pazyattA ke do bheda - zruta jJAna aura zruta ajJAna pAte haiN| caurindriya jIvoM meM sAkAra pazyattA ke do bheda zrutajJAna, zrutaajJAna aura anAkAra pazyattA kA eka bheda cakSudarzana pAtA hai| manuSya meM samuccaya jIva kI taraha kaha denA caahiye| kevalI NaM bhaMte! imaM rayaNappabhaM puDhaviM AgArehiM heUhiM uvamAhiM diTuMtehiM vaNNehiM saMThANehiM pamANehiM paDoyArehiM jaM samayaM jANai taM samayaM pAsai, jaM samayaM pAsai taM samayaM jANai? goyamA! No iNadve smddhe| . ' se keNaTThaNaM bhaMte! evaM vuccai-'kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM AgArehiM0 jaM samayaM jANai No taM samayaM pAsai, jaM samayaM pAsai No taM samayaM jANai? goyamA! sAgAre se NANe bhavai, aNAgAre se daMsaNe bhavai, se teNaTeNaM jAva No taM samayaM jANai, evaM jAva ahesttmN| evaM sohammakappaM jAva accuyaM, gevijagavimANA, aNuttaravimANA, IsippanbhAraM puDhaviM, paramANupoggalaM dupaesiyaM khadhaM jAva aNaMtapaesiyaM khNdhN| kaThina zabdArtha - AgArehiM - AkAra-prakAroM se, heUhiM - hetuoM se, uvamAhiM - upamAoM se, diTuMtehiM - dRSTAntoM se, vaNNehiM - varNoM se, saMThANehiM - saMsthAnoM-AkAroM se, pamANehiM - pramANoM se, paDoyArehiM - pratyavatAroM se arthAt pUrNa rUpa se cAroM ora se vyApta karane vAle padArthoM se, dupaesiyaM - dvi prdeshik| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA kevalI isa ratnaprabhA pRthvI ko AkAroM se, hetuoM se, upamAoM se, dRSTAntoM se, varNoM se, saMsthAnoM se, pramANoM se aura pratyavatAroM se jisa samaya jAnate haiM usa samaya dekhate haiM ? aura jisa samaya dekhate haiM usa samaya jAnate haiM ? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 mamamamamamamamama *************************** prajJApanA sUtra prazna he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki kevalI isa ratnaprabhA pRthvI ko AkAroM se yAvat pratyAvatAroM se jisa samaya jAnate haiM usa samaya nahIM dekhate aura jisa samaya dekhate haiM usa samaya nahIM jAnate haiM ? uttara - he gautama! jo sAkAra hotA hai vaha jJAna hotA hai aura jo anAkAra hotA hai vaha darzana hotA hai isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai kevalajJAnI jisa samaya jAnatA hai usa samaya dekhatA nahIM yAvat jAnatA nhiiN| isI prakAra yAvat adhaH saptamapRthvI taka samajhanA cAhiye aura isI prakAra saudharma kalpa yAvat acyuta kalpa, graiveyaka vimAna, anuttara vimAna, ISatprAgbhAra pRthvI, paramANu pudgala, dvipradezI skandha yAtav anantapradezI skandha taka ke viSaya meM samajhanA caahiye| vivecana - chadmastha jIva karma sahita hote haiM ataH unako anukrama se sAkAra aura anAkAra upayoga ho sakatA hai kyoMki karmoM se AvRtta jIvoM ke eka upayoga ke samaya dUsarA upayoga ghaTita nahIM hotA / ata: chadmastha jisa samaya jAnatA hai usI samaya dekhatA nahIM hai kintu kevalajJAnI ke to cAroM ghAtI karmoM kA kSaya ho cukA hai ataH jJAna aura darzana eka sAtha hone meM koI bAdhA nahIM honI cAhiye, isa AzaMkA se gautama svAmI ne yaha prazna pUchA ki kyA kevalI ratnaprabhA Adi ko jisa samaya jAnate haiM : usI samaya dekhate haiM athavA jIva svabhAva ke kAraNa krama se jAnate dekhate haiM ? isake uttara meM bhagavAn ne pharamAyA ki - yaha artha samartha nahIM hai kyoMki kevalI bhagavAn kA jJAna sAkAra arthAt vizeSa kA grAhaka hotA hai jabaki unakA darzana anAkAra arthAt sAmAnya kA grAhaka hotA hai ataH kevalI bhagavAn jaba vizeSa kA grahaNa karate haiM taba jAnate haiM aisA kahA jAtA hai aura jaba sAmAnya kA grahaNa karate haiM taba dekhate haiM aisA kahA jAtA hai| isalie siddhAnta yaha hai ki jaba jJAna hotA hai taba jJAna hI hotA hai aura jaba darzana hotA hai taba darzana hI hotA hai| jJAna aura darzana chAyA aura dhUpa ke samAna sAkAra rUpa aura anAkAra rUpa hone se paraspara virodhI haiN| ye donoM eka sAtha upayukta nahIM raha skte| ataeva kevalI jisa samaya jAnate haiM usa samaya dekhate nahIM aura jisa samaya dekhate haiM usa samaya jAnate nahIM / laloktejtk 'kevala jJAna kevala darzana upayoga eka sAtha meM nahIM hote haiM' kAraNa kevalajJAna sAkAropayoga hone se AkAra Adi ke dvArA bhedAkAra pratIti karatA hai aura kevala darzana anAkAra upayoga hone se AkAra Adi ke dvArA bhedAkAra pratIti nahIM karAkara ekAkAra pratIti karAtA hai| bhedAkAra pratIti aura ekAkAra pratIti donoM bhinna bhinna hone se eka sAtha nahIM hotI hai| isalie kevala jJAna - kevala darzana donoM upayoga eka sAtha nahIM hote haiN| ekAkAra pratIti jaise gotva ( gAyapanA), gAr3I Adi / bhedAkAra pratIti-zyAmA gAya, bahulAgAya, gAr3I ke 84 avayava Adi / sAtoM naraka pRthviyoM, deva vimAnoM, ISatprAgbhArA pRthvI, paramANu, dvipradezI skandha se anaMtapradezI skandha taka ke viSaya meM bhI isI prakAra yuktipUrvaka samajha lenA cAhiye / For Personal & Private Use Only - Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsavAM pazyattA pada mUla pATha meM Aye 'AgArehiM' Adi padoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai| 1. AgArehiM - kevalI bhagavAn isa ratnaprabhA pRthvI Adi ko arthAt AkAra-prakAroM se yathA yaha ratnaprabhA pRthvI kharakANDa, paMkakANDa aura apkANDa ke bheda se tIna prakAra kI hai| kharakANDa ke bhI solaha bheda haiN| unameM se eka sahasrayojana pramANa ratnakANDa hai, tadanantara eka sahasrayojana- parimita vajrakANDa hai, phira usake nIce sahasrayojana kA vaiDUryakANDa hai, ityAdi rUpa ke AkAra-prakAroM se 225 samajhanA / 2. heUhiM - hetuoM se arthAt upapattiyoM se- yuktiyoM se / yathA isa pRthvI kA nAma ratnaprabhA kyoM hai ? yukti Adi dvArA isakA samAdhAna yaha hai ki ratnamayakANDa hone se yA ratna kI hI prabhA yA svarUpa hone se athavA ratnamayakANDa hone se usameM ratnoM kI prabhAkAnti hai, ataH isa pRthvI kA ratnaprabhA nAma sArthaka hai| ******* 3. uvamAhiM - upamAoM se arthAt sadRzatAoM se| jaise ki - varNa se padmarAga ke sadRza ratnaprabhA meM ratnaprabha Adi kANDa haiM, ityAdi / 4. diTThatehiM - dRSTAntoM- udAharaNoM se yA vAdI - prativAdI kI buddhi samatA pratipAdaka vAkyoM se| jaise- ghaTa, paTa Adi se bhinna hotA hai, vaise hI yaha ratnaprabhA pRthvI zarkarAprabhA Adi anya narakapRthviyoM se bhinna hai, kyoMki isake dharma unase bhinna haiN| isalie ratnaprabhA, zarkarAprabhA Adi se bhinna vastu hai, ityAdi / 5. vaNNehiM - varNa - gandhAdi bheda / zukla Adi varNoM ke utkarSa - apakarSarUpa saMkhyAtaguNa, asaMkhyAtaguNa aura anantaguNa ke vibhAga se tathA gandha, rasa aura sparza ke vibhAga se / 6. saMThANehiM - saMsthAnoM-AkAroM se arthAt ratnaprabhApRthvI meM bane bhavanoM aura narakAvAsoM kI racanA ke AMkAroM se| jaise- ve bhavana bAhara se gola aura andara se caukora haiM, nIce puSkara kI karNikA kI AkRti ke haiN| isI prakAra naraka andara se gola aura bAhara se caukora haiM aura nIce kSurapra ( khurapA ) ke AkAra ke haiM, ityAdi / 7. pamANehiM - pramANoM se arthAt usakI lambAI, moTAI, caur3AI Adi rUpa parimANoM se| jaise - vaha eka lAkha assI hajAra yojana moTAI vAlI tathA rajju -pramANa lambAI-caur3AI vAlI hai, ityAdi / 8. paDoyArehiM - pratyavatAroM se arthAt pUrNarUpa se cAroM ora se vyApta karaneM vAle padArthoM (pratyavatAroM) se| jaise- ghanodadhi Adi valaya sabhI dizAoM- vidizAoM meM vyApta karake rahe hue haiM, ataH ve pratyavatAra kahalAte haiN| isa prakAra ke pratyavatAroM se jAnanA / kevalI NaM bhaMte! imaM rayaNappabhaM puDhaviM aNAgArehiM aheUhiM aNuvamAhiM adiTTaMtehiM avaNNehiM asaMThANehiM apamANehiM apaDoyArehiM pAsai Na jANai ? For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 . prajJApanA sUtra haMtA goyamA! kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM aNAgArehiM jAva pAsai Na jaanni| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM aNAgArehiM jAva pAsai Na jANai'? goyamA! aNAgAre se dasaNe bhavai, sAgAre se NANe bhavai, se teNadveNaM goyamA! evaM vuccai-kevalI NaM imaM rayaNappabhaM puDhaviM aNAgArehiM jAva pAsai Na jANai', evaM jAva IsippanbhAraM puDhaviM paramANupoggalaM aNaMtapaesiyaM khaMdhaM pAsai, Na jaanni||663|| . ||pnnnnvnnaae bhagavaIe tIsaimaM pAsaNayApayaM smttN|| kaThina zabdArtha - aNAgArahiM - anAkAroM se-AkAra prakAroM se rahita-rUpa se, aheUhiM - ahetuyukti Adi se rahita rUpa se, aNuvamAhiM - anupamAoM-sadRzatA rahita rUpa se, adiTuMtehiM - adRSTAMtoMdRSTAMta, udAharaNa Adi ke abhAva se, avaNNehiM - avarNoM-zukla Adi vargoM se rahita, asaMThANehiM - asaMsthAnoM-racanA vizeSa-rahita rUpa se, apamANehiM - apramANoM se, apaDoyArehiM - apratyavatAroM se| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA kevalajJAnI isa ratnaprabhA pRthvI ko anAkAroM se, ahetuoM se, anupamAoM se, adRSTAntoM se, avarNoM se, asaMsthAnoM se, apramANoM se aura apratyavatAroM se dekhate haiM, jAnate nahIM haiM? uttara - hA~ gautama! kevalI isa ratnaprabhA pRthvI ko anAkAroM se yAvat dekhate haiM, jAnate nahIM haiN| prazna - he bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki kevalI isa ratnaprabhA pRthvI ko anAkAroM se yAvat dekhate haiM-jAnate nahIM? uttara - he gautama! jo anAkAra hotA hai vaha darzana hotA hai aura jo sAkAra hotA hai vaha jJAna hotA hai| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki kevalI isa ratnaprabhA pRthvI ko anAkAroM se yAvat dekhate haiM jAnate nhiiN| ___isI prakAra yAvat ISatprAgbhArA pRthvI, paramANu pudgala tathA ananta pradezI skandha taka ko kevalI dekhate haiM kintu jAnate nhiiN| vivecana - kevalI anAkAra Adi rUpa meM jaba ratnaprabhA Adi ko sAmAnya rUpa se grahaNa karate haiM taba darzana hI hotA hai jJAna nhiiN| jaba ve sAkAra Adi rUpa se vastu ko grahaNa karate haiM taba hI jJAna hotA hai| ata: kevalI jaba kevaladarzana se ratnaprabhA Adi kisI bhI vastu ko dekhate haiM taba jAnate nahIM aura jaba jAnate haiM taba dekhate nhiiN| ||prjnyaapnaa bhagavatI kA tIsavAM pazyattA pada smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egatIsaimaM saNNipayaM ikatIsA saMjJI pada prajJApanA sUtra ke tIsaveM pada meM jJAna ke pariNAma vizeSa pazyattA kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa ikattIsaveM pada meM samAna rUpa se gati ke pariNAma vizeSa rUpa saMjJA pariNAma kA pratipAdana kiyA jAtA hai| isakA prathama sUtra isa prakAra hai - jIvANaM bhaMte! kiM saNNI, asaNNI, NosaNNI NoasaNNI? goyamA! jIvA saNNI vi asaNNI vi NosaNNI NoasaNNI vi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva kyA saMjJI haiM, asaMjJI haiM yA nosaMjJI-noasaMjJI haiM ? uttara - he gautama! jIva saMjJI bhI haiM, asaMjJI bhI haiM aura no saMjJI-noasaMjJI haiN| vivecana - padArtha ke bhUta, vartamAna aura bhaviSya ke svabhAva kA vicAra karanA saMjJA kahalAtA hai| aisI saMjJA jinako hotI hai ve saMjJI kahalAte haiM arthAt viziSTa smaraNa Adi rUpa manojJAna vAle jIva saMjJI kahalAte haiM aura aise manojJAna se rahita jIva asaMjJI kahalAte haiN| athavA 'saMjJAyate'nayA' - jisase bhUta, bhaviSya aura vartamAna kA samyak jJAna ho aisI viziSTa manovRtti ko saMjJA kahate haiM aura jinameM isa prakAra kI saMjJA ho, ve saMjJI kahalAte. haiM arthAt mana sahita jIva saMjJI aura jinake mana nahIM ho ve asaMjJI kahalAte haiN| ekendriya, vikalendriya aura sammUcchima paMcendriya asaMjJI hote haiN| jo saMjJI bhI nahIM ho aura asaMjJI bhI nahIM ho aise kevalajJAnI aura siddha nosaMjJI - noasaMjJI hote haiN| ataH samuccayasAmAnya rUpa se jIva saMjJI bhI hote haiM, asaMjJI bhI hote haiM aura nosaMjJI, noasaMjJI bhI hote haiN| kyoMki nairayika Adi saMjJI hote haiM, pRthvIkAya Adi asaMjJI hote haiM aura siddha aura kevalI nosaMjJI - noasaMjJI hote haiN| _NeraiyANaM pucchA? goyamA! jeraiyA saNNI vi asaNNI vi No NosaNNI nnoasnnnnii| evaM asurakumArA jAva thnniykumaaraa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika saMjJI haiM, asaMjJI haiM yA nosaMjJI, noasaMjJI haiM ? uttara - he gautama! nairayika saMjJI bhI haiM asaMjJI bhI haiM kintu nosaMjJI noasaMjJI nahIM hai| isI prakAra asurakumAroM se lekara yAvat stanitakumAroM taka samajhanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 prajJApanA sUtra *antaries vivecana - jo nairayika saMjJI se Akara utpanna hote haiM ve saMjJI kahalAte haiM aura zeSa asaMjJI kahalAte haiN| nairayikoM meM cAritra saMbhava nahIM hone se unheM kevalajJAna nahIM hotaa| isalie kahA hai ki nairayika jIva saMjJI bhI hote haiM asaMjJI bhI hote haiM kintu nosaMjJI noasaMjJI nahIM hote| isI prakAra asurakumAra se lekara stanitakumAra taka ke bhavanapati devoM ke viSaya meM kahanA cAhiye kyoMki ve asaMjJI se Akara bhI utpanna hote haiM aura unameM kevalIpane kA abhAva hai| puDhavIkAiyANaM pucchA? goyamA! No saNNI, asaNNI, No nnosnnnnii-nnoasnnnnii| evaM beiMdiya-teiMdiya-caridiyA vi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! pRthvIkAyika jIva saMjJI hai, asaMjJI haiM athavA nosaMjJInoasaMjJI haiM? uttara - he gautama! pRthvIkAyika jIva saMjJI nahIM haiM, asaMjJI haiM aura nosaMjJI-noasaMjJI bhI nahIM haiN| isI prakAra beindriya, teindriya aura caurindriya jIvoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| maNUsA jahA jiivaa| paMceMdiyatirikkhajoNiyA vANamaMtarA ya jahA jeriyaaN| joisiya vemANiyA saNNI, No asaNNI, No nnosnnnnii-nnoasnnnnii| bhAvArtha - manuSyoM kI vaktavyatA samuccaya jIvoM ke samAna tathA paMcendriya tiryaMcayonika aura vANavyaMtara devoM kA kathana nairayikoM ke samAna samajhanA caahie| jyotiSI aura vaimAnika deva saMjJI hI hote haiM, asaMjJI nahIM hote aura nosaMjJI-noasaMjJI bhI nahIM hote haiN| vivecana - manuSya sAmAnya jIvoM kI taraha saMjJI bhI hote haiM, asaMjJI bhI hote haiM aura nosaMjJI noasaMjJI bhI hote haiM kyoMki manuSyoM meM jo garbhaja haiM ve saMjJI haiM jo sammUchima haiM ve asaMjJI haiM aura jo kevalI haiM ve nosaMjJI-noasaMjJI haiN| paMcendriya tiryaMca aura vANavyaMtara deva nairayika kI taraha kahanA arthAt ve saMjJI bhI hote haiM, asaMjJI bhI hote haiM kintu nosaMjJI noasaMjJI nahIM hote| tiryaMcoM meM sammUchima paMcendriya tiryaMca asaMjJI haiM aura garbhaja tiryaMca saMjJI haiN| vyantara deva asaMjJI se utpanna hone vAle asaMjJI aura saMjJI se utpanna hone vAle saMjJI samajhanA caahiye| donoM meM cAritra kA abhAva hone ke kAraNa nosaMjJI-noasaMjJI nahIM hote| jyotiSI aura vaimAnika deva saMjJI hI hote haiM kintu asaMjJI nahIM hote kyoMki ve asaMjJI se Akara utpanna nahIM hote aura unameM 'kevala jJAna' nahIM hone ke kAraNa nosaMjJI-noasaMjJI nahIM hote| siddhANaM pucchA? For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikatIsavAM saMjJI pada 229. goyamA! No saNNI, No asaNNI, No saNNI No asnnnnii| Neraiya-tiriya-maNuyA ya vaNayarasurA ya saNNI'saNNI y| vigaliMdiyA asaNNI, joisavemANiyA snnnnii||664|| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe egatIsaimaM saNNIpayaM smttN|| bhAvArtha - prazna - siddhoM ke viSaya meM pRcchA? uttara - he gautama! siddha na to saMjJI haiM, na asaMjJI haiM, kintu nosaMjJI-noasaMjJI haiN| saMgrahaNI gAthA kA artha - nairayika, tiryaMca, manuSya, vANavyaMtara aura asurakumAra Adi bhavanapati saMjJI bhI hote haiM aura asaMjJI bhI hote haiN| vikalendriya asaMjJI hote haiM kintu jyotiSI aura vaimAnika deva saMjJI hI hote haiN| vivecana - prastuta sUtra meM caubIsa daNDaka ke jIvoM meM kauna saMjJI, kauna asaMjJI aura kauna nosaMjJI noasaMjJI hote haiM, isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| / ||prjnyaapnaa bhagavatI kA ikatIsavAM saMjJI pada smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsaimaM saMjamapayaM battIsavAM saMyata pada prajJApanA sUtra ke ikattIsaveM pada meM saMjJI jIvoM ke pariNAma kA kathana kiyA gayA hai aba isa battIsaveM pada meM cAritra ke pariNAma vizeSa saMyama kA kathana kiyA jAtA hai jisakA prathama sUtra isa prakAra hai jIvANaM bhaMte! kiM saMjayA, asaMjayA, saMjayAsaMjayA, nosaMjayA noasaMjayAnosaMjayAsaMjayA ? goyamA ! jIvA saMjayA vi 1, asaMjayA vi 2, saMjayAsaMjayA vi 3, NosaMjaya No asaMjaya NosaMjayAsaMjayA vi 4 // bhAvArtha - - prazna - he bhagavan ! kyA jIva saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM athavA nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM ? uttara - he gautama! jIva saMyata bhI hote haiM, asaMyata bhI hote haiM, saMyatAsaMyata bhI hote haiM aura nosaMyata-no asaMyata-nosaMyatAsaMyata bhI hote haiN| vivecana - jo sarva sAvadya yogoM se samyak rUpa se nivRtta ho cuke haiM arthAt cAritra pariNAma ke vRddhi ke kAraNabhUta niravadya yogoM meM pravRtta haiM ve saMyata kahalAte haiN| Azaya yaha hai ki jo hiMsA pApa sthAnoM se sarvathA virata ho cuke haiM ve saMyata haiN| unase viparIta asaMyata haiN| jo hiMsAdi se deza seAMzika rUpa se nivRtta ho cuke haiM ve saMyatAsaMyata kahalAte haiM tathA jo ina tInoM se bhinna hai, saMyata Adi tInoM paryAyoM se nivRtta ho cuke haiM aise siddha nosaMyata noasaMyata nosaMyatAsaMyata kahalAte haiN| zaMkA- siddhoM ko saMyata Adi tInoM paryAyoM se nivRtta kaise samajhanA ? samAdhAna - saMyata niravadya yoga kI pravRtti aura sAvadya yoga kI nivRtti rUpa hai ataH saMyata Adi paryAya yoga ke Azrita hai aura siddha bhagavAn yoga se rahita haiM kyoMki unake zarIra aura mana kA abhAva hai ataH siddha bhagavAn saMyata Adi tInoM paryAyoM se nivRtta kahe gaye haiM / isa prakAra samuccaya jIva pada meM saMyata, asaMyata, saMyatAsaMyata aura nosaMyata noasaMyata no saMyatAsaMyata rUpa cAroM avasthAeM ghaTita hotI hai / raiyANaM bhaMte! pucchA ? For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsavAM saMyata pada 231 * *** ****************** goyamA! NeraiyA No saMjayA, asaMjayA, NosaMjayAsaMjayA NosaMjaya NoasaMjaya NosaMjayAsaMjayA, evaM jAva curidiyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika kyA saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM athavA nosaMyata noasaMyata nosaMyatAsaMyata hote haiM ? uttara - he gautama! nairayika saMyata nahIM hote, saMyatAsaMyata nahIM hote aura nosaMyata noasaMyata nosaMyatAsaMyata bhI nahIM hote kintu asaMyata hote haiN| isI prakAra yAvat caurindriyoM taka samajhanA caahiye| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA? . goyamA! paMciMdiyatirikkhajoNiyA No saMjayA, asaMjayA vi, saMjayAsaMjayA vi No nnosNjynnoasNjynnosNjyaasNjyaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! paMcendriya tiryaMcayonika kyA saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM, athavA nosaMyata noasaMyata nosaMyatAsaMyata hote haiM ? uttara - he gautama! paMcendriya tiryaMca yonika saMyata nahIM hote, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata bhI hote haiM kintu nosaMyata noasaMyata nosaMyatAsaMyata nahIM hote| vivecana - antarmuhUrta kI sthiti vAle tathA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI avagAhanA vAle tiryaMca paMcendriya jIva ke bhI zrAvaka ke vrata ho sakate haiM tathA tiryaMca paMcendriya jIva-bAraha vratadhArI zrAvaka bhI ho sakate haiN| tiryaMca paMcendriyoM meM - saMthArA, mahAvratAropaNa hote hue bhI bhava ke kAraNa se unameM cAritra ke pariNAma arthAt chaThA Adi guNasthAna nahIM A sakate haiN| cAritra ke pariNAma to kaSAyoM kI tIsarI caukar3I (pratyAkhyAnAvaraNa) ke kSayopazama se hI Ate haiN| jabaki zrAvaka ke to dUsarI caukar3I (apratyAkhyAnI) kA hI kSayopazama hotA hai| ataH zrAvaka ke tIna karaNa, tIna yoga se pApoM kA tyAga hone para bhI saMyatapanA nahIM AtA hai| jaisA ki jinabhadragaNI ne vizeSaNavatI grantha meM kahA bhI hai - 'na mahavvaya sabbhAve vi, caraNa pariNAma saMbhavo tesiN| na bahuguNAnAmapi jao, kevala saMbhUi prinnaamo||1||' maNussANaM pucchaa| goyamA! maNUsA saMjayA vi asaMjayA vi saMjayAsaMjayA vi No NosaMjaya nnoasNjynnosNjyaasNjyaa| vANamaMtara joisiya vemANiyA jahA nneriyaa| For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 prajJApanA sUtra bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA manuSya saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM athavA nosaMyata noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM ? uttara - he gautama! manuSya saMyata hote haiM, asaMyata bhI hote haiM, saMyatAMsaMyata bhI hote haiM kintu nosaMyata noasaMyata nosaMyatAsaMyata nahIM hote haiN| vANavyaMtara, jyotiSI aura vemAnika devoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna samajhanI caahiye| siddhANaM pucchaa| goyamA! siddhANo saMjayA, No asaMjayA, No saMjayAsaMjayA, NosaMjayaNoasaMjaya nnosNjyaasNjyaa| "saMjaya asaMjayamIsagA ya jIvA taheva maNayA y| saMjaya rahiyA tiriyA sesA assaMjayA hoNti||665||" . ||pnnnnvnnaae bhagavaIe battIsaimaM saMjamapayaM smttN|| .. bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! siddha saMyata hote haiM ? ityAdi prshn| uttara - he gautama! siddha saMyata nahIM hote, asaMyata nahIM hote, saMyatAsaMyata bhI nahIM hote kintu nosaMyata noasaMyata nosaMyatAsaMyata hote haiN| gAthA kA artha - jIva aura manuSya saMyata, asaMyata aura mizra (saMyatAsaMyata) hote haiN| tiryaMca saMyata nahIM hote| zeSa (ekendriya, vikalendriya, nairayika aura deva) asaMyata hote haiM // 665 // vivecana - prastuta sUtra meM samuccaya jIva aura caubIsa daNDakoM ke jIvoM meM saMyata Adi kI prarUpaNA kI gayI hai| 1. saMyata - sampUrNa sAvadha yogoM se nivRtta pAMca mahAvratadhArI shrmnn| 2. asaMyata - sAvadha yogoM se avirata jiiv| 3. saMyatAsaMyata - jo hiMsAdi se eka deza se virata hote haiM aura eka deza se virata nahIM hote haiN| 4. nosaMyata noasaMyata nosaMyatAsaMyata - uparokta tIna avasthAoM se rahita siddha bhgvaan| - samuccayajIva saMyata, asaMyata, saMyatAsaMyata, nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hotA hai| tiryaMca paMcendriya aura manuSya ke atirikta zeSa 22 daNDakoM ke jIva asaMyata hote haiN| tiryaMca paMcendriya asaMyata aura saMyatAsaMyata hote haiN| manuSya saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata hote haiN| siddha bhagavAn na saMyata hote haiM, na asaMyata hote haiM aura na saMyatAsaMyata hote haiM kintu ve nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiN| // prajJApanA bhagavatI kA battIsavAM saMyatapada smaapt| For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tettIsaimaM ohipayaM tetIsavAM avadhi pada prajJApanA sUtra ke battIsaveM pada meM saMyata Adi kA varNana karane ke pazcAt sUtrakAra isa tetIsaveM pada meM avadhijJAna viSayaka prarUpaNA karate haiN| avadhijJAna ke viSaya meM yaha prarUpaNA vibhinna dvAroM ke mAdhyama se kI gaI hai jisakI saMgrahaNI gAthA isa prakAra hai - bheya visayasaMThANe abbhiMtara bAhire ya desohii| ohissa ya khayavaDI paDivAI ceva apddivaaii|| bhAvArtha-avadhijJAna ke bheda 1, viSaya 2, saMsthAna 3, abhyaMtarAvadhi 4, bAhyAvadhi 5, dezAvadhi 6, kSaya-hIyamAna avadhi 7, vRddhi-varddhamAna avadhi 8, pratipAtI 9 aura apratipAtI 10, ye tetIsaveM pada ke dasa dvAra haiN| . vivecana - prastuta gAthA meM tetIsaveM pada ke arthAdhikAroM kI prarUpaNA kI gayI hai| jisake dasa dvAra isa prakAra haiM - 1. bheda dvAra - prathama bheda dvAra meM avadhijJAna ke bheda-prabheda kI prarUpaNA kI gaI hai| 2. viSaya dvAra - avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra kA viSaya 3. saMsthAna dvAra - avadhijJAna ke saMsthAna (AkAra) 4. AbhyaMtara dvAra - AbhyaMtara avadhijJAna 5. bAhya dvAra - bAhya avadhijJAna 6. deza dvAra - deza avadhijJAna aura sarva avadhijJAna 7. kSaya dvAra - hIyamAna avadhijJAna 8. vRddhi dvAra - varddhamAna avadhijJAna 9. pratipAti dvAra - pratipAti-girane ke svabhAva vAlA avadhijJAna aura 10. apratipAti dvAraapratipAti-nahIM girane vAlA-bhavaparyaMta sthira rahane vAlA avadhijJAna kA nirUpaNa hai| - ina dasa dvAroM meM se kahIM kahIM cauthe aura pAMcaveM dvAra ko, kahIM kahIM sAtaveM aura AThaveM dvAra ko tathA nauveM aura dasaveM dvAra ko eka hI dvAra meM sammilita kara kramazaH sAta dvAroM yA ATha dvAroM se bhI viSaya kI prarUpaNA kI gayI hai| 1. bheda dvAra . kaivihA NaM bhaMte! ohI paNNattA? goyamA! duvihA ohI pnnnnttaa| taMjahA - bhavapaccaiyA ya khaovasamiyA ya, doNhaM bhavapaccaiyA, taMjahA - devANa ya NeraiyANa ya, doNhaM khaovasamiyA, taMjahA - maNUsANaM paMciMdiya tirikkhajoNiyANa y||666|| For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 prajJApanA sUtra panA satra kaThina zabdArtha - ohI - avadhi, bhavapaccaiyA - bhavapratyayika, khaovasamiyA - kssaayopshmik| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! avadhijJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! avadhijJAna do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1. bhavapratyayika aura 2. kssaayopshmik| do ko bhavapratyayika avadhi hotA hai, yathA - devoM aura nairayikoM ko| do ko kSAyopazamika avadhi hotA hai| yathA - manuSyoM aura tiryaMca paMcendriyoM ko| vivecana - prastuta sUtra meM avadhijJAna kA svarUpa aura usake bheda batalAye gaye haiM jo isa prakAra hai-indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ko rUpI padArthoM kA jo maryAdita jJAna hotA hai usako avadhijJAna kahate haiN| avadhijJAna ke do bheda haiM - 1. bhavapratyayika - 'bhavanti asmin' jisameM karmoM ke vazIbhUta hokara prANI utpanna hote haiM vaha nairayika Adi janma bhava kahalAtA hai aura bhava hI jisakA kAraNa ho vaha bhavapratyayika hai| bhavapratyayika avadhijJAna nairayikoM aura devoM ko hotA hai| zaMkA - avadhijJAna kSAyopazamika bhAva meM hai aura nairayika Adi bhava audayika bhAva meM haiM to unheM bhavapratyayika avadhijJAna kaise hotA hai? . samAdhAna- bhavapratyayika avadhijJAna bhI paramArtha se kSAyopazamika hI hai parantu vaha kSayopazama deva aura nairayika bhava meM pakSiyoM ke AkAza meM gamana karane kI labdhi kI taraha avazya hotA hai ataH nairayikoM aura devoM kA avadhijJAna bhavapratyayika kahalAtA hai| isa viSaya meM naMdI sUtra ke cUrNikAra bhI kahate haiM - ___ "naNu ohI khaovasamio ceva, nAragAdi bhavo se udaie bhAve, tao kahaM bhavapaccaio bhaNNai? uccate, so vi khaovasamio ceva, kintuM so khaovasamo devanAragabhavesu avassaM bhavai, ko diluto? pakkhINaM AgAsagamaNaM va tao bhavapaccaio bhaNNai" 2. kSAyopazamika - jisa avadhijJAna meM kSayopazama hI mukhya kAraNa ho vaha avadhijJAna kSAyopazamika kahalAtA hai| kSAyopazamika avadhijJAna manuSyoM aura tiryaMca paMcendriyoM ko hotA hai| sabhI manuSyoM aura tiryaMca paMcendriyoM ko yaha avadhijJAna nahIM hotA kintu jo manuSya yA tiryaMca avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama karate haiM yAnI avadhijJAnAvaraNIya karma ke udayAvalikA meM praviSTa aMza kA vedana kara kSaya karate haiM aura jo udayAvalikA ko prApta nahIM hai usake vipAkodaya ko upazama kara dete haiM unheM hI kSAyopazamika avadhijJAna hotA hai| 2. viSaya dvAra NeraiyA NaM bhaMte! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti? For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsavAM avadhi pada - viSaya dvAra 235 goyamA! jahaNNeNaM addha gAuyaM, ukkoseNaM cattAri gAuyAiM ohiNA jANaMti paasNti|| kaThina zabdArtha - khetaM - kSetra ko, ohiNA- avadhijJAna se, gAuyAI - gavyUti-gAU (kos)| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM ? uttara - he gautama! nairayika jaghanya se AdhA gAU aura utkRSTa se cAra gAU kSetra ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| rayaNappabhApuDhaviNeraiyA NaM bhaMte! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti? goyamA! jahaNNeNaM aTThAI gAuyAI, ukkoseNaM cattAri gAuyAiM ohiNA jANaMti paasNti| sakkarappabhApuDhaviNeraiyA jahaNNeNaM tiNNigAuyAI, ukkoseNaM aTThAiM gAuyAI ohiNA jANaMti paasNti| vAluyappabhApuDhaviNeraiyA jahaNNeNaM aDDAijAiM gAuyAI, ukkoseNaM tiNi gAuyAI,ohiNA jANaMti paasNti| . paMkappabhApuDhaviNeraiyA jahaNNeNaM doNNi gAuyAI, ukkoseNaM aDDAijANaM gAuyAI ohiNA jANaMti paasNti| dhUmapyabhApuDhaviNeraDyA jhaNNeNaM divaTuMgAuyAI, ukkoseNaM do gAuyAiM ohiNA jANaMti psNti| . _____ tamApuDhaviNeraDyA jahaNNeNaM gAuyaM, ukkoseNaM divaDaM gAuyaM ohiNA jANaMti paasNti| ahesattamAe pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM addha gAuyaM, ukkoseNaM gAuyaM ohiNA jANaMti pAsaMti // 667 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ratnaprabhA pRthvI ke nairayika avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM? uttara - he gautama! ratnaprabhA pRthvI ke nairayika jaghanya sAr3he tIna gAU aura utkRSTa cAra gAU kSetra ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 prajJApanA sUtra zarkarAprabhA pRthvI ke nairayika jaghanya tIna gAU aura utkRSTa sAr3he tIna gAU kSetra ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| ___vAlukAprabhA pRthvI ke nairayika jaghanya DhAI gAU aura utkRSTa tIna gAU kSetra ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| ___paMkaprabhA pRthvI ke nairayika avadhijJAna se jaghanya do gAU aura utkRSTa DhAI gAU kSetra ko jAnate dekhate haiN| dhUmaprabhA pRthvI ke nairayika jaghanya Der3ha gAU aura utkRSTa do gAU kSetra ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| tamaH prabhA pRthvI ke nairayika jaghanya eka gAU aura utkRSTa Der3ha gAU kSetra ko avadhijJAna se. jAnate dekhate haiN| prazna - he bhagavan ! adhaHsaptama pRthvI ke nairayika avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM? uttara - he gautama! tamastamaHprabhA (adhaHsaptama) pRthvI ke nairayika jaghanya AdhA gAU aura utkRSTa eka gAU kSetra ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| vivecana - prastuta sUtra meM nairayika jIvoM kI avadhijJAna se jAnane dekhane kI kSetra maryAdA batAI gaI hai| jo isa prakAra hai - kraM. jaghanya viSaya utkRSTa viSaya . samuccaya nairayika AdhA kosa (gAU) cAra kosa ratnaprabhA pRthvI ke nairayika sAr3he tIna kosa cAra kosa zarkarA pRthvI ke nairayika tIna kosa sAr3he tIna kosa vAlukAprabhA pRthvI ke nairayika DhAI kosa tIna kosa paMkaprabhA pRthvI ke nairayika do kosa . DhAI kosa dhUmaprabhA pRthvI ke nairayika - Der3ha kosa do kosa tamaHprabhA pRthvI ke nairayika eka kosa Der3ha kosa tamaHtamaHprabhA pRthvI ke nairayika AdhA kosa . eka kosa asurakumArA NaM bhaMte! ohiNA kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti? goyamA! jahaNNeNaM paNavIsaM joyaNAI, ukkoseNaM asaMkhije dIvasamudde ohiNA jANaMti paasNti| * nAma * * 3 For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsavAM avadhi pada - viSaya dvAra 237 NAgakumArA NaM jahaNNeNaM paNavIsaM joyaNAI, ukkoseNaM saMkhije dIvasamudde ohiNA jANaMti pAsaMti evaM jAva thnniykumaaraa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! asurakumAra avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM? . uttara - he gautama! asurakumAra jaghanya paccIsa yojana aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpa samudroM ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| _ nAgakumAra deva jaghanya paccIsa yojana aura utkRSTa saMkhyAta dvIpa samudroM ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiM isI prakAra yAvat stanikumAra taka samajhanA caahiye| vivecana - asurakumAra devoM ke avadhijJAna kA viSaya jaghanya paccIsa yojana utkRSTa asaMkhyAta dvIpa samudra hai| avadhijJAna kA yaha jaghanya viSaya dasa hajAra varSa kI sthiti vAle asurakumAra devoM kI apekSA samajhanA caahiye| palyopama kI sthiti vAle asurakumAra devoM ke avadhijJAna kA viSaya saMkhyAta dvIpa samudra hai aura sAgaropama kI sthiti vAle asurakumAra devoM ke avadhijJAna kA viSaya asaMkhyAta dvIpa samudra hai| nAgakumAra Adi navanikAya ke devoM ke avadhijJAna kA viSaya jaghanya paccIsa yojana utkRSTa saMkhyAta dvIpa samudra hai| .. paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijaibhAgaM ukkoseNaM asaMkhijje dIva smudde0| maNUsA NaM bhaMte! ohiNA kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijaibhAgaM ukkoseNaM asaMkhijjAiM aloe loyappamANamettAiM khaMDAiM ohiNA jANaMti paasNti| vANamaMtarA jahA nnaagkumaaraa||668|| kaThina zabdArtha - loyappamANamettAI - loka pramANa, khaMDAiM - khaNDoM ko| 'bhAvArtha - prazna - he bhagavan! paMcendriya tiryaMca yonika jIva avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM? uttara - he gautama! paMcendriya tiryaMca yonika jIva avadhijJAna se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpa samudroM ko jAnate dekhate haiN| prazna - he bhagavan! manuSya avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM ? uttara - he gautama! manuSya jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra ko aura utkRSTa aloka meM lokapramANa asaMkhyAta khaNDoM ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| vANavyaMtara devoM ke avadhijJAna kA viSaya nAgakumAra devoM ke samAna samajhanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 prajJApanA sUtra vivecana - tiryaMca paMcendriya ke avadhijJAna kA viSaya jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga utkRSTa asaMkhyAta dvIpa samudra hai| manuSya ke avadhijJAna kA viSaya jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga utkRSTa saMpUrNa loka hai tathA aloka meM lokapramANa asaMkhyAta khaNDa jAnane kA sAmarthya hai| yadyapi aloka meM avadhijJAna ke viSaya rUpI dravya nahIM hai kintu kSamatA (viSaya) kI apekSA jAnane kA sAmarthya hai aisA samajhanA caahiye| ___ alokAkAza meM rUpI dravya nahIM hone se vahA~ ke arUpI AkAza pradezoM ko avadhijJAna ke dvArA nahIM dekhA jAtA hai| parantu jisa avadhijJAna kI alokAkAza meM dekhane kI jitanI-jitanI zakti bar3hatI hai| usase loka meM rahe hue sUkSma se sUkSma pudgaloM (paramANu Adi) ko dekhane kA jJAna bhI bar3ha jAtA hai| TIkA meM kahA hai - uktaM "sAmatthamettamutaM, daduvvaM jaMi haveja pecchjj| na u taM taM icchai, chijjai so ruvi nibaMdhaNo bhnnio|| 1 // vahuMto puNa ohiM logatyaM ceva pAsai dvvN| suhamayaraM 2, paramohi jAva prmaannu|| 2 // " vANavyaMtara devoM ke avadhijJAna kA viSaya jaghanya 25 yojana utkRSTa saMkhyAta dvIpa samudra hai| avadhijJAna kA yaha jaghanya viSaya dasa hajAra varSa kI sthiti vAle vANavyaMtara devoM kI apekSA samajhanA caahiye| joDasiyA NaM bhaMte! kevaDayaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti? goyamA! jahaNNeNaM saMkhije dIvasamuhe, ukkoseNa vi saMkhijje diivsmudde0| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jyotiSI deva avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM? uttara - he gautama! jyotiSI deva jaghanya saMkhyAta dvIpa samudroM taka tathA utkRSTa bhI saMkhyAta dvIpa samudroM taka avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| .. sohammagadevA NaM bhaMte! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa. asaMkhijaibhAga, ukkoseNaM ahe jAva imIse rayaNappabhAe hiTThile caramaMte, tiriyaM jAva asaMkhije dIvasamudde uhaM jAva sayAI vimANAiM ohiNA jANaMti pAsaMti, evaM IsANagadevA vi| saNaMkumAra devA vi evaM ceva, NavaraM jAva ahe doccAe sakkarappabhAe puDhavIe hiDille caramaMte, evaM mAhiMdadevA vi|bNbhloylNtg devA0 taccAe puDhavIe hiDille caramaMte, mahAsukkasahassAragadevA0 For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsavAM avadhi pada - viSaya dvAra 239 cautthIe paMkappabhAe puDhavIe heTThille caramaMte, ANaya-pANaya-AraNacyuyadevA ahe jAva paMcamAe dhUmappabhAe * heTThile caramaMte, heTThima majjhimagevejagadevA ahe jAva chaTThAe tamAe puDhavIe heTThile crmNte| uvarimagevijaga devA NaM bhaMte! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti? goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijaibhAgaM ukkoseNaM ahesattamAe0 heTThile caramaMte, tiriyaM jAva asaMkhije dIvasamudde, uDDe jAva sayAiM vimANAiM ohiNA jANaMti paasNti| kaThina zabdArtha - hiDille (heTThille)- nicale, caramaMte - caramAnta, sayAI - apne| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! saudharma deva kitane kSetra ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiM ? uttara - he gautama! saudharma deva jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa nIce yAvat isa ratnaprabhA pRthvI ke nicale caramAnta taka tirache yAvat asaMkhyAta dvIpa samudroM taka aura Upara apane-apane vimAnoM taka avadhijJAna ke dvArA jAnate dekhate haiN| isI prakAra IzAnaka devoM ke viSaya meM bhI samajhanA . caahiye| sanatkumAra devoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki ye nIce yAvat dUsarI zarkarAprabhA pRthvI ke nicale caramAnta taka avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| mAhendra devoM ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahiye| brahmaloka aura lAntaka deva nIce tIsarI bAlukAprabhA pRthvI ke nIcale caramAnta taka jAnate dekhate haiN| mahAzukra aura sahasrAra deva cauthI paMkaprabhA pRthvI ke nicale caramAnta taka tathA Anata, prANata, AraNa aura acyuta deva nIce yAvat pAMcavIM dhUmaprabhA pRthvI ke nicale caramAnta taka jAnate dekhate haiN| nicale aura madhyama graiveyaka deva yAvat nIce chaThI tamaHprabhA pRthvI ke nicale caramAnta takaM jAnate dekhate haiN| .. prazna - he bhagavan ! uparima graiveyaka deva avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM? uttara - he gautama! uparima graiveyaka deva jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa nIce adhaHsaptama pRthvI ke nicale caramAnta taka, tirache yAvat asaMkhyAta dvIpa samudroM ko tathA Upara yAvat apane apane vimAnoM taka ke kSetra ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| . aNuttarovavAiya devA NaM bhaMte! kevaiyaM khettaM ohiNA jANaMti pAsaMti? goyamA! saMbhiNNaM logaNAliM ohiNA jANaMti paasNti||669|| kaThina zabdArtha - saMbhiNNaM - sambhinna-sampUrNa, logaNAliM - lokanAr3I ko| bhAvArtha-prazna - he bhagavan ! anuttaraupapAtika deva avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM? For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 prajJApanA sUtra ### # uttara - he gautama! anuttaraupapAtika deva saMpUrNa lokanAr3I ko avadhijJAna se jAnate dekhate haiN| - vivecana - prastuta sUtra meM vaimAnika devoM ke avadhijJAna kA viSaya nirUpita kiyA gayA hai jo isa prakAra hai - pahale dUsare devaloka ke devoM ke avadhijJAna kA viSaya jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga utkRSTa nIce ratnaprabhA pRthvI kA nIce kA caramAnta, tirache asaMkhyAta dvIpa samudra tathA Upara apane apane vimAna kI dhvajA patAkA taka hai| tIsare cauthe devaloka ke devoM ke avadhijJAna kA viSaya pahale dUsare devaloka ke devoM ke samAna hai kintu itanA antara hai ki nIce dUsare zarkarAprabhA pRthvI ke nIce ke caramAnta taka jAnate dekhate haiN| pAMcaveM chaThe devaloka ke deva nIce tIsarI vAlukAprabhA pRthvI ke nIce ke caramAnta taka, sAtaveM AThaveM devaloka ke deva nIce cauthI paMkaprabhA pRthvI ke nIce ke caramAnta taka, naveM se bArahaveM devaloka ke deva nIce pAMcavIM dhUmaprabhA pRthvI ke nIce ke caramAnta taka, navagraiveyaka ke nIce kI aura bIca kI trika ke deva nIce chaThI tamaHprabhA pRthvI ke nIce ke caramAnta taka aura Upara kI trika ke devatA nIce sAtavIM tamaHtamaH prabhA pRthvI ke nIce ke caramAnta taka jAnate dekhate haiN| ye sabhI tirache asaMkhyAta dvIpa samudra aura para apane vimAna kI dhvajA patAkA taka jAnate dekhate haiN| pAMca anuttara vimAna ke devatA saMbhinna lokanAr3I apanI dhvajA patAkA ke Upara kA bhAga chor3a kara paripUrNa caudaha rAjU pramANa samasta loka ko dekhate haiN| prazna - vaimAnika deva-deviyoM kA jaghanya avadhi aMgula kA asaMkhyAta bhAga kaise samajhanA? zeSa donoM kA kyoM nahIM? uttara - zrI jinabhadra gaNi kSamAzramaNa AcArya racita grantha vizeSAvazyaka bhASya gAthA 702 meM vaimAnikoM kA jaghanya avadhi aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA batAyA hai - vaha parabhava se lAye gaye avadhi kI apekSA samajhanA caahiye| arthAt jo (tiyaMca paMcendriya yA manuSya) parabhava se avadhi lekara vaimAnika meM utpanna hotA hai, use utpanna hote samaya parabhava (tiryaMca paMcendriya yA manuSya bhava) jitanA avadhi hI rahatA hai, devabhava sambandhI avadhi bAda meM (paryAya avasthA meM) utpanna hotA hai| vaimAnikoM kA avadhi atyadhika bar3A hone se parabhava se lAyA avadhi aparyApta avasthA taka rahane se vaimAnikoM kA jaghanya avadhi aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga batAyA hai| aparyApta avasthA meM devabhava kA vizAla avadhi bar3ha nahIM pAtA hai| bAda meM bar3ha jAne para paryApta avasthA meM hI bar3hatA hai| bhavanapati Adi devoM meM vaimAnikoM jaisA vizAla avadhi nahIM hone se - aparyApta avasthA se hI devabhava jitanA avadhi kA kSetra ho jAtA hai| ataH unake jaghanya avadhi 25 yojana kA batAyA hai| dUsarI mAnyatA - zrAvaka zrI dalapatarAyajI kRta 'navatattva praznottarI meM vaimAnikoM kA jaghanya avadhi aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanA batAyA hai - usakA Azaya ve aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane sUkSma dravyoM ko jAnane vAle hote hai zeSa deva nahIM jAnate haiN|' parabhava se avadhi lAne vAloM meM For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsavAM avadhi pada - saMsthAna dvAra 241 kama se kama aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga evaM adhika se adhika dezona loka taka hI ho sakatA hai| pUrva bhava se binA avadhi lAye bhI vaimAnikoM meM utpanna ho sakate haiN| bhavanapati vyaMtara meM bhI pUrvabhava se avadhi lekara utpanna ho sakate haiM, kintu inakA avadhi vaimAnikoM jitanA vizAla nahIM hone se devabhava ke prathama samaya meM hI devabhava sambandhI avasthita avadhi ho jAtA hai| ataH unake parabhavaja (parabhava se lAye) avadhi kI kSetra sImA vahA~ nahIM rahatI hai| ___ Agama meM apanI apanI nikAya (jAti) ke devoM ke jaghanya utkRSTa avadhi kA kSetra batAyA hai, vaha traikAlika devoM meM se sabase nyUnatama ko jaghanya evaM adhikatama ko utkRSTa avadhi kahA hai| sarvArthasiddha vimAna ke devoM meM paraspara avadhi kI tulanA meM kSetra evaM sthiti se samAna hotA hai kintu paryAyoM meM paraspara ananta guNA pharka hotA hai| jaise do DAkTara samAna DigrI vAle (ema. DI. yA ema. esa. yA ema. bI. bI. esa.) hone para bhI anubhava (paryAya) meM pharka hotA hai| vaise hI devoM meM bhI kSetra sImA sarIkhI hone para bhI usa kSetra meM rahe hue pudgaloM ko dekhane meM nyUnAdhikatA, gaharAI, kSamatA meM antara ho jAtA hai| isI prakAra anya samAna sthiti vAle devoM ke avadhi kA utkRSTa kSetra samAna dhyAna meM AtA hai| kintu paryAyoM kI apekSA nyUnAdhikatA to unameM bhI rahatI hI hai| . zaMkA - bhavanapati, vyaMtara devoM ke janma se hI devabhava jitanA avadhi ho jAtA hai, kintu vaimAnikoM ke janma se hI kyoM nahIM? samAdhAna - jaise gAya bhaiMsAdi ke bacce (bachar3e, pAr3e) janma ke dina hI calate phirate ho jAte haiM pakSiyoM ke bacce kucha hI samaya meM ur3ane laga jAte haiM, parantu unase viziSTa hote hue bhI manuSya ko calane phirane meM mahInoM samaya laga jAtA hai| tathApi bAda meM adhika vikAsa to manuSya hI kara sakatA hai| isI prakAra vaimAnika viziSTa hote hue bhI unakA avadhi paryApta hone ke bAda hI devabhava jitanA banatA hai| jaise Amra. viziSTa vRkSa hote hue bhI varSoM ke bAda phala detA hai jabaki tarabUja Adi kI bele-kucha mahInoM meM hI bar3e-bar3e phala de detI hai| 3. saMsthAna dvAra NeraiyA NaM bhaMte! ohI kiM saMThie paNNatte? goyamA! tappAgArasaMThie pnnnntte| asurakumArANaM pucchaa| goyamA! pallaga saMThie evaM jAva thnniykumaaraannN| kaThina zabdArtha - tappAgArasaMThie - tapra AkAra saMsthita, pallagasaMThie - pallaka saMsthita-pallaka ke AkAra kaa| For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 prajJApanA sUtra bhAvArtha-prazna - he bhagavan ! nairayikoM kA avadhijJAna kisa saMsthAna-AkAra vAlA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! nairayikoM kA avadhijJAna tapra ke saMsthAna vAlA kahA gayA hai| prazna - he bhagavan ! asurakumAroM kA avadhijJAna kisa saMsthAna vAlA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! asurakumAroM kA avadhijJAna pallaka jaise saMsthAna-AkAra vAlA hai| isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA caahiye| vivecana - nairayikoM ke avadhijJAna kA saMsthAna 'tapra' ke jaisA kahA gayA hai| tapra kA artha TIkA meM 'nadI ke pravAha meM dUra se bahatA huA kASTha samudAya' batAyA hai| yaha kASTha samudAya lambA aura trikoNa hotA hai isI taraha nairayika ke avadhijJAna kA saMsthAna bhI lambA aura trikoNa hotA hai| thokar3oM meM nairayikoM ke avadhijJAna kA AkAra tipAI jaisA kahA hai| usakA Azaya bhI uparokta hI samajhanA caahiye| . bhavanapati devoM ke avadhijJAna kA saMsthAna pallaka (pallaga-pAlA) jaisA kahA gayA hai| 'pallaka' lATa deza meM prasiddha dhAnya rakhane kA vizeSa prakAra kA pAtra hotA hai jo nIce aura Upara lambA hotA hai tathA UparibhAga meM kucha saMkaDA hotA hai| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! NANAsaMThANa saMThie, evaM maNUsANa vi| vANamaMtarANaM pucchaa| goyamA! paDaha saMThANa sNtthie| joisiyANaM pucchaa| goyamA! jhallarisaMThANa saMThie pnnnntte| kaThina zabdArtha - paDaha saMThANa saMThie - paTaha (Dhola) ke saMsthAna se saMsthita, jhallari saMThANa saMThie - jhallarI (jhAlara) ke saMsthAna vaalaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! paMcendriya tiryaMcoM ke avadhijJAna kA saMsthAna kisa prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama ! paMcendriya tiryaMcoM kA avadhijJAna nAnA prakAra ke saMsthAna vAlA kahA gayA hai| manuSyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahiye| prazna - vANavyaMtara devoM ke avadhi saMsthAna ke viSaya meM prazna? uttara - he gautama! vANavyaMtaradevoM kA avadhijJAna paTaha (Dhola) ke AkAra kA kahA gayA hai| prazna - jyotiSI devoM ke avadhi saMsthAna ke viSaya meM prazna? For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong WIFI-PIEWZhong PHPWEB-PYPai tetIsavAM avadhi pada - saMsthAna dvAra Zhong Zhong Zhong Zhong uttara - he gautama! jyotiSI devoM kA avadhijJAna jhAlara ke AkAra kA kahA gayA hai| vivecana - paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM kA avadhijJAna aneka AkAra kA kahA gayA hai| jaise svayaMbhUramaNa samudra meM matsya nAnA AkAra ke hote haiM vahA~ matsyoM kI valaya kI AkRti vAle saMsthAna kA niSedha kiyA hai kintu tiryaMcoM aura manuSyoM ke avadhi kA saMsthAna to valayAkAra bhI hotA hai kahA bhI hai - . nANAgAro tiriyamaNuesu macchA sayaMbhUramaNe vv| tattha valayaM nisiddhaM tassa puNa tayaMpi hojaahi|| vANavyaMtara devoM ke paTaha kI AkRti vAlA avadhi hai| paTaha vAdya vizeSa hai jaise Dhola kahA jAtA hai vaha kucha lambA aura Upara nIce samAna parimANa vAlA hotA hai| jyotiSI devoM kA avadhi jhAlara ke AkAra jaisA hai| donoM ora se vistIrNa aura camar3e se mar3he hue mukha vAlA valaya kI AkRti vAlA vAdya vizeSa jhAlara hotA hai| jhAlara eka prakAra kA golAkAra vistIrNa bAjA vizeSa hotA hai| jo lagabhaga choTI Dholaka jaisA hotA hai| sohammagadevANaM pucchaa| - goMyamA! uDDamuyaMgAgArasaMThie paNNatte, evaM jAva accuya devaannN| gevejagadevANaM pucchaa| goyamA! puSphacaMgerisaMThie pnnnntte| aNuttarovavAiyANaM pucchaa| goyamA! javaNAliyA saMThie ohI pnnnntte||670|| kaThina zabdArtha - uDamuyaMgAgArasaMThie - Urdhva mRdaMga ke AkAra vAlA, mRdaMga eka vAdya vizeSa hotA hai jo nIce se vistIrNa aura Upara se saMkucita hotA hai vaha khar3A mRdaMga samajhanA caahiye| puSphacaMgeri saMThie - puSpa caMgerI (gUMthe hue phUloM kI zikhA sahita caMgerI-chabaDI yA TokarI) ke AkAra vAlA javaNAliyA saMThie - yavanAlikA-kanyA kI colI-ke AkAra vaalaa| bhAvArtha-prazna-he bhagavan ! saudharma devoM ke avadhijJAna kA AkAra kisa prakAra kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! saudharma devoM ke avadhijJAna kA AkAra Urdhva (khar3I) mRdaMga jaisA hai| isI prakAra yAvat acyuta devoM taka samajhanA caahiye| prazna - graiveyaka devoM ke avadhi saMsthAna ke viSaya meM pUrvavat prshn| uttara - he gautama! graiveyaka devoM kA avadhijJAna puSpa caMgerI ke AkAra kA hai| For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 * prajJApanA sUtra H HMENE## WW # ### # # # ###Lin Shui prazna - he bhagavan ! anuttaraupAtika devoM ke avadhijJAna kA AkAra kaisA kahA gayA hai? uttara - he gautama! anuttaraupapAtika devoM kA avadhijJAna yavanAlikA ke AkAra kA kahA gayA hai| vivecana - bAraha devaloka ke devoM ke avadhijJAna kA saMsthAna khar3I mRdaMga ke AkAra kA hotA hai| navagraiveyaka devoM ke avadhijJAna kA saMsthAna (gUMthe hue phUloM ke zikhara vAlA) phUloM kI caMgerI jaisA tathA anuttara vimAna ke devoM ke avadhijJAna kA saMsthAna yavanAlikA (kanyA kI colI-kaMcuka) jaisA hotA hai| nAraka Adi daNDakoM meM avadhi kSetra kA AkAra (saMsthAna) 'vRhat saMgrahaNI' Adi granthoM meM pAyA jAtA hai| jijJAsuoM ko una una granthoM kA avalokana karanA caahiye| 4-5 AbhyaMtara bAhya dvAra NeraMiyA NaM bhaMte! ohissa vi aMto, bAhiM? goyamA! aMto, No baahiN| evaM jAva thnniykumaaraa| paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! No aMto, baahiN| maNUsANaM pucchaa| goyamA! aMto vi bAhiM vi| vANamaMtara joisiya vemANiyANaM jahA nneriyaannN||671|| . kaThina zabdArtha - aMto - AbhyaMtara (aMdara), bAhiM - baahy| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! nairayika avadhijJAna ke aMta:-aMdara-madhyavartI madhya meM rahane vAle hote haiM yA bAhya-bAhara hote haiM? uttara - he gautama! nairayika avadhijJAna ke aMta:-aMdara hote haiM, bAhya nahIM hote| isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajhanA caahiye| prazna - he bhagavan! paMcendriya tiryaMca ke viSaya meM pRcchA? uttara - he gautama ! paMcendriya tiryaMca avadhijJAna ke aMta:-aMdara nahIM hote, bAhya hote haiN| prazna - he bhagavan ! manuSya avadhijJAna ke aMtaH hote haiM yA bAhya hote haiM ? uttara - he gautama! manuSya avadhijJAna ke andara bhI hote haiM aura bAhara bhI hote haiN| vANavyaMtara jyotiSI aura vaimAnika devoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna samajhanI caahiye| For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsavAM avadhi pada - deza sarva avadhidvAra 245 REEEEEEEkaktarcticketerEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE * Chong Chong Chong Chong vivecana - jo avadhijJAna nirantara avadhijJAnI ke sAtha rahatA hai aura sabhI dizAoM meM apane jAnane yogya kSetra ko jAnatA hai use AbhyaMtara avadhijJAna kahate haiN| jo avadhijJAna sadA avadhijJAnI ke sAtha nahIM rahatA, bIca-bIca meM vicchinna ho jAtA hai vaha bAhya avadhijJAna hai| AbhyaMtara avadhijJAna janma se sAtha AtA hai aura bAhya avadhijJAna pIche se utpanna hotA hai| nairayika, bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM meM AbhyaMtara avadhijJAna hotA hai| tiryaMca paMcendriya meM bAhya avadhijJAna hotA hai| manuSya meM AbhyaMtara aura bAhya donoM avadhijJAna hote haiN| 6-7 deza sarva avadhidvAra NeraiyA NaM bhaMte! kiM desohI savvohI? goyamA! desohI, No savvohI, evaM jAva thnniykumaaraa| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! desohI, NoM svvohii| maNUsANaM pucchaa| goyamA! desohI vi savvohI vi| vANamaMtarajoisiyavemANiyANaM jahA nneriyaannN||672|| kaThina zabdArtha- desohI- dezAvadhi, savvohI- srvaavdhi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ko dezAvadhi hotA hai yA sarvAvadhi hotA hai ? uttara - he gautama! nairayikoM kA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai, sarvAvadhi nhiiN| isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA caahiye| prazna - he bhagavan ! paMcendriya tiryaMcoM kA avadhijJAna deza avadhi hotA hai yA sarvAvadhi? uttara - he gautama! paMcendriya tiryaMcoM kA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai sarvAvadhi nhiiN| prazna - manuSyoM ke avadhijJAna viSayaka pRcchaa| uttara - he gautama! manuSyoM kA avadhijJAna dezAvadhi bhI hotA hai aura sarvAvadhi bhI hotA hai vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna samajhanI caahiye| vivecana - parama avadhijJAna se choTA avadhijJAna, dezAvadhi kahalAtA hai aura parama avadhijJAna sarva avadhi kahalAtA hai| nairayikoM, cAroM prakAra ke devoM (bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika) aura tiryaMca paMcendriyoM meM deza avadhi hotA hai, sarva avadhi nhiiN| manuSyoM meM deza avadhi bhI hotA hai aura sarva avadhi bhI hotA hai kyoMki unameM parama avadhijJAna bhI saMbhava hai| For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 prajJApanA sUtra zeSa dvAra NeraiyANaM bhaMte! ohI kiM ANugAmie, aNANugAbhie, vaDDamANae, hIyamANae, paDivAI, appaDivAI, avaTThie, aNavahie? goyamA! ANugAmie, No aNANugAmie, No vaDDamANae, No hIyamANae No paDivAI, appaDivAI, avaTThie, No aNavaTThie evaM jAva thnniykumaaraannN| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| ... goyamA! ANugAmie vi jAva aNavaTThie vi, evaM maNUsANa vi| vANamaMtara joisiya vemANiyANaM jahA nneriyaannN||673|| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe tettIsaimaM ohipayaM smttN|| kaThina zabdArtha - ANugAmie - AnugAmika, aNANugAmie - anAnugAmika, vaDDamANae - vardhamAna, hIyamANae - hIyamAna, paDivAI - pratipAtI, appaDivAI - apratipAtI, avaTThie - avasthita, aNavaTThie - anvsthit| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! nairayikoM kA avadhijJAna kyA AnugAmika hotA hai, anAnugAmika hotA hai, varddhamAna hotA hai, hIyamAna hotA hai, pratipAtI hotA hai, apratipAtI hotA hai, avasthita hotA hai yA anavasthita hotA hai? uttara - he gautama! nairayikoM kA avadhijJAna AnugAmika hotA hai kintu anAnugAmika nahIM hotA varddhamAna, hIyamAna, pratipAtI aura anavasthita nahIM hotA, apratipAtI aura avasthita hotA hai| isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajhanA caahiye| prazna - he bhagavan ! paMcendriya tiryaMcoM kA avadhijJAna AnugAmika hotA hai Adi pRcchA? . uttara - he gautama! paMcendriya tiryaMcoM kA avadhijJAna AnugAmika bhI hotA hai yAvat anavasthita bhI hotA hai| isI prakAra manuSyoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna samajhanI caahiye| vivecana - AnugAmika avadhijJAna Adi kA svarUpa isa prakAra hai - 1. AnugAmika (anugAmI) - jo avadhijJAna jJAnI ke sAtha jAtA hai vaha AnugAmika avadhijJAna hai| jaise manuSya dIpaka ko sAtha meM lekara calatA hai to prakAza usake sAtha-sAtha jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tetIsavAM avadhi pada - zeSa dvAra 247 2. anAnugAmika (ananugAmI) - jo avadhijJAna jahA~ utpanna huA hai vahIM rahatA hai, jJAnI ke usa sthAna se cale jAne para jo jJAnI ke sAtha nahIM jAtA aura jJAnI ke vApisa vahA~ Ane para jo puna: ho jAtA hai vaha anAnugAmika avadhijJAna kahalAtA hai| jaise dhUNI kA prakAza dhUNI ke AsapAsa rahatA hai dhUNI se dUra jAne para dhUNI kA prakAza sAtha meM nahIM jAtA aura dhUNI para lauTa Ane para punaH prakAza prApta ho jAtA hai| 3. varddhamAna - jo avadhijJAna utpanna hone ke bAda pariNAma vizuddhi ke sAtha bar3hatA hai vaha varddhamAna avadhijJAna kahalAtA hai| 4. hIyamAna - jo avadhijJAna utpanna hone ke bAda pariNAma avizuddhi ke kAraNa hIna hotA jAya use hIyamAna avadhijJAna kahate haiN| . 5. pratipAtI - girane ke svabhAva vAlA avadhijJAna pratipAtI kahalAtA hai| 6. apratipAtI - jisa avadhijJAna kA svabhAva pratipAtI nahIM hai jo bhava paryaMta sthira rahane vAlA hai vaha apratipAtI avadhijJAna hai| ... 7. avasthita - sthira rahane vAlA arthAt usa bhava taka avadhijJAna eka sarIkhA rahatA hai tathA kadAcit jo avadhijJAna janmAntara hone para bhI AtmA meM avasthita rahatA hai yA kevalajJAna kI utpatti paryanta ThaharatA hai vaha avasthita avadhijJAna kahalAtA hai| 8. anavasthita - eka sarIkhA nahIM rahane vAlA avadhijJAna anavasthita kahalAtA hai| nairayikoM aura cAroM jAti ke devoM kA avadhijJAna AnugAmika, apratipAti aura avasthita hotA hai| manuSyoM aura tiryaMca paMcendriyoM meM avadhijJAna ke uparokta sabhI bheda pAte haiN| ||prjnyaapnaa bhagavatI kA tetIsavAM avadhipada smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauttIsaimaM pariyAraNApayaM cautIsavAM paricAraNA pada prajJApanA sUtra ke tetIsaveM pada meM jJAna ke pariNAma vizeSa rUpa avadhijJAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aba isa cautIsaveM pravIcAra (paricAraNA) pada meM veda pariNAma vizeSa rUpa paricAraNA kA varNana kiyA jAtA hai| jisakI saMgrahaNI gAthA isa prakAra hai aNaMtarAgayAhAre 1 AhAre bhoyaNAi ya 2 / poggalA Neva jANaMti 3 ajjhavasANA 4 ya AhiyA // 1 // sammattassAhigame 5 tatto pariyAraNA 6 ya boddhavvA / - kAe phAse rUve sadde ya maNe ya appa bahuM 7 // 2 // bhAvArtha - 1. anantarAgata AhAra 2. AhAra ke viSaya meM Abhoga yA anAbhogapanA 3. . AhAra rUpa meM grahaNa kiye hue pudgaloM ko nahIM jAnate 4. adhyavasAna- adhyavasAyoM kA kathana 5. samyaktva abhigama - samyaktva kI prApti 6. kAya, sparza, rUpa, zabda aura mana se saMbaMdhita paricAraNA aura 7. aMta meM paricAraNA karane vAloM kA alpa bahutvaM ina sAta dvAroM se cautIsaveM pada kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vivecana cautIsaveM pada meM pratipAdya viSaya kI prarUpaNA do saMgrahaNI gAthAoM meM varNita uparokta sAta dvAroM se samajhanI caahiye| - 1. anantarAgata AhAra dvAra NeraDyA NaM bhaMte! aNaMtarAhArA tao NivvattaNayA, tao pariyAiNayA tao pariNAmaNayA, tao pariyAraNayA tao pacchA viuvvaNayA ? haMtA goyamA ! NeraDyA NaM aNaMtarAhArA tao NivvattaNayA tao pariyAiNayA, tao pariNAmaNayA, tao pariyAraNayA, tao pacchA viuvvaNayA / kaThina zabdArtha - aNaMtarAhArA - anaMtarAhAraka - utpatti kSetra kI prApti ke samaya hI AhAra karane vAle, NivvattaNayA - nirvartanA zarIra kI niSpatti, pariyAiNayA paryAdAnatA - cAroM ora se pudgaloM ko grahaNa karanA, pariNAmaNayA pariNAmanA - gRhIta pudgaloM kA indriya Adi rUpa meM pariNAma - pariNata honA, pariyAraNayA - paricAraNA-zabdAdi viSayoM kA upabhoga, viuvvaNayA - vikurvaNA- vaikriya labdhi se aneka prakAra ke aneka rUpa banAnA / For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavAM paricAraNA pada - anantarAgata AhAra dvAra . 249 WHEENNHEINFZhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Chong Chong Chong Chong Chong Chong MANHANWHI-MEGAH-I-FISHEEACHERMEI-H WLin bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA nairayika anantarAhAraka-utpatti kSetra prApti ke sAtha hI (anantara) AhAra karane vAle hote haiM ? isake bAda nirvartanA - zarIra kI niSpatti hotI hai? phira paryAdAnatA-yathAyogya rUpa se aMga aura pratyaMgoM se lomAhAra Adi dvArA cAroM ora se pudgaloM kA grahaNa karate haiM phira pariNAmanA - gRhIta pudgaloM ko indriya Adi rUpa meM pariNata karate haiM ? tatpazcAt paricAraNA-viSayabhoga aura usake bAda vikurvaNA karate haiM ? uttara - hA~ gautama! nairayika anantarAhAraka hote haiM phira unake zarIra kI niSpatti hotI hai tatpazcAt paryAdAnatA aura pariNAmanA hotI hai tatpazcAt ve paricAraNA karate haiM aura vikurvaNA karate haiN| vivecana - nairayika utpatti ke anantara hI AhAra karate haiM, phira zarIra banAte haiM, phira pudgaloM kA paryAdAna karate haiM phira indriya Adi rUpa meM pariNata karate haiM phira zabda Adi viSayoM ke bhoga rUpa paricAraNA karate haiM aura phira vaikriyaM karate haiN| asurakumArA NaM bhaMte! aNaMtarAhArA, tao NivvattaNayA, tao pariyAiNayA, tao pariNAmaNayA, tao viuvvaNayA, tao pacchA pariyAraNayA? haMtA goyamA! asurakumArA aNaMtarAhArA tao NivvattaNayA jAva tao pacchA pariyAraNayA evaM jAva thnniykumaaraa| ___bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kyA asurakumAra anantarAhAraka hote haiM ? phira unake zarIra kI niSpatti hotI hai? phira ve paryAdAnatA va pariNAmanA karate haiN| tatpazcAt kramazaH vikurvaNA aura paricAraNA karate haiM? uttara - he gautama! asurakumAra anantarAhArI-utpatti kSetra kI prApti ke samaya hI AhAra karane vAle hote haiM phira zarIra kI utpatti hotI hai yAvat phira ve paricAraNA karate haiN| isI prakAra yAvat stanitakumAra. paryaMta samajhanA caahiye| . vivecana - asurakumAra Adi devoM meM vikurvaNA pahale hotI hai aura paricAraNA bAda meM jaba ki nairayikoM Adi meM paricAraNA ke bAda vikurvaNA kA krama hai| devoM kA svabhAva hI aisA hai ki viziSTa zabdAdi ke upabhoga kI abhilASA hone para pahale ve vaikriya rUpa banAte haiM tatpazcAt paricAraNA karate haiN| puMDhavIkAiyA NaM bhaMte! aNaMtarAhArA, tao NivvattaNayA, tao pariyAiNayA, tao pariNAmaNayA, tao pariyAraNayA, tao viuvvaNayA? .. haMtA goyamA! taM ceva jAva pariyAraNayA, No ceva NaM viuvvnnyaa| evaM jAva caridiyA, NavaraM vAukkAiyA paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA ya jahA nneriyaa| vANamaMtara joisiya vemANiyA jahA asurkumaaraa||674|| For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 *************pokpoked prajJApanA sUtra ***************** bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA pRthvIkAyika anantarAhAraka hote haiM ? phira unake zarIra kI niSpatti hotI hai tatpazcAt paryAdAnatA, pariNAmanA, phira paricAraNA aura phira kyA vikurvaNA hotI hai ? uttara - hA~ gautama ! pRthvIkAyika jIva anantarAhAraka hote haiM yAvat paricAraNA paryanta pUrvavat samajhanA cAhiye kintu ve vikurvaNA nahIM krte| isI prakAra yAvat caurindriya taka kahanA cAhiye vizeSatA yaha hai ki vAyukAyika jIva, paMcendriya tiryaMca aura manuSyoM ke viSaya meM nairayikoM ke samAna samajhanA caahie| vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnikoM kI vaktavyatA asurakumAroM kI vaktavyatA ke samAna kahanI cAhiye / - vivecana prastuta sUtra meM nairayika Adi caubIsa daNDakoM ke jIvoM ke viSaya meM anantarAhAra, niSpatti, paryAdAnatA, pariNAmanA, paricAraNA aura vikurvaNA ke krama kA nirUpaNa kiyA gayA hai| nairayika, utpatti kSetra meM pahu~cate hI samaya ke vyavadhAna ke binA hI AhAra karate haiM tatpazcAt unake zarIra kI nirvartanA (niSpatti - racanA) hotI hai| zarIra niSpatti ke bAda aMga pratyaMgoM dvArA lomAhAra Adi se pudgaloM kA paryAdAna-grahaNa hotA hai| phira una gRhIta pudgaloM kA zarIra indriya Adi ke rUpa meM pariNamana hotA hai| pariNamana ke bAda ve paricAraNA karate haiM aura tatpazcAt vikurvaNA karate haiN| nairayikoM kI taraha hI vAyukAya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke viSaya meM samajhanA caahiye| cAra sthAvara aura tIna vikalendriya jIva vikurvaNA nahIM karate ataH vikurvaNA ko chor3a kara zeSa bola kaha denA / cAroM jAti ke devoM kA kathana bhI nairayikoM kI taraha samajhanA kintu devoM meM svabhAva se hI pahale vikurvaNA hotI hai tatpazcAt ve paricAraNA karate haiN| kahA bhI hai - puvvaM viuvvaNA khalu pacchA pariyAraNA suragaNANaM / *********************** sesANaM puSva pariyAraNA u pacchA viuvvaNayA // arthAt - sabhI devoM meM pahale vikurvaNA aura bAda meM paricAraNA hotI hai jabaki zeSa jIvoM meM pahale paricAraNA aura phira vikurvaNA hotI hai / 2. Abhoga anAbhoga AhAra dvAra NeraiyANaM bhaMte! AhAre kiM AbhogaNivvattie, aNAbhogaNivvattie ? goyamA! AbhogaNivvattie vi aNAbhogaNivvattie vi, evaM asurakumArANaM jAva vemANiyANaM, NavaraM egiMdiyANaM No AbhogaNivvattie, aNAbhogaNivvattie / kaThina zabdArtha - AbhogaNivvattie - Abhoga- nirvartita-icchA pUrvaka, aNAbhogaNivvattie - anAbhoganirvartita-binA icchA se / For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavAM paricAraNA pada pudgala jJAna dvAra - bhAvArtha - prazna- he bhagavan ! nairayikoM kA AhAra Abhoga- nirvartita hotA hai yA anAbhoga nirvartita ? uttara - he gautama! nairayikoM kA AhAra Abhoga nirvartita bhI hotA hai aura anAbhoga nirvartita bhI hotA hai| isI prakAra asurakumAroM se lekara yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki ekendriya jIvoM kA AhAra Abhoga nirvartita nahIM hotA, anAbhoga nirvartita hotA hai| vivecana - AhAra ke do bheda haiM - 1. Abhoga nirvartita aura 2. anAbhoga nirvrtit| icchA pUrvaka grahaNa kiyA jAne vAlA AhAra Abhoga nirvartita kahalAtA hai aura icchA ke binA hI grahaNa kiyA jAne vAlA romAhAra Adi anAbhoga nirvartita AhAra kahalAtA hai| ekendriyoM ko chor3a kara zeSa 19 daNDakoM ke jIva donoM prakAra kA AhAra karate haiN| ekendriya jIvoM meM kevala anAbhoga nirvartita AhAra hI hotA hai, unake Abhoga nirvartita AhAra nahIM hotA / TIkAkAra kahate haiM ki jIva jaba mano vyApAra pUrvaka AhAra grahaNa karatA hai taba Abhoga nirvartita aura isake alAvA zeSa samaya meM anAbhoga nirvartita AhAra hotA hai| 251 *eckicick 3. pudgala jJAna dvAra raiyANaM bhaMte! je poggale AhArattAe giNhaMti te kiM jANaMti pAsaMti AhAreMti udAhu Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti ? goyamA! Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti, evaM jAva teiMdiyA | bhAvArtha- prazna he bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM kyA ve unheM jAnate dekhate haiM aura unakA AhAra karate haiM athavA nahIM jAnate, nahIM dekhate haiM kintu AhAra karate haiM ? uttara - he gautama! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM ve na to jAnate haiM * aura na dekhate haiM kintu unakA AhAra karate haiN| isI prakAra yAvat teindriya taka kahanA cAhiye / vivecana - nairayika AhAra ke pudgaloM ko nahIM jAnate haiM aura dekhate bhI nahIM hai kintu ve AhAra ke pudgaloM kA AhAra karate haiN| kAraNa yaha hai ki nairayika lomAhAra karate haiM aura lomAhAra ke pudgala bahuta sUkSma hote haiM jo unake avadhijJAna ke viSaya nahIM hote isalie ve unheM jAnate nahIM haiM aura cakSuindriya ke aviSaya hone se ve unake pudgaloM ko dekhate bhI nahIM hai| beindriya bhI nahIM jAnate kyoMki ve mithyAjJAnI hone se unako AhAra ke pudgaloM kA samyagjJAna nahIM hotA / beindriyoM meM mati ajJAna hai aura vaha bhI aspaSTa hai ataH ve apane dvArA grahaNa kiye hue prakSepAhAra ko bhI samyak rUpa se nahIM jAnate aura cakSuindriya nahIM hone se dekhate bhI nahIM hai / isI prakAra teindriya bhI jJAna darzana rahita hone se jAnate dekhate nahIM hai / For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 *************** prajJApAsU cauridiyA NaM pucchA ? goyamA ! atthegaiyA Na jANaMti pAsaMti AhAreMti, atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! caurindriya jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM kyA unheM jAnate dekhate haiM aura unakA AhAra karate haiM athavA nahIM jAnate, nahIM dekhate kintu AhAra karate haiM ? uttara - he gautama! kaI caurindriya jIva AhAra ke rUpa meM grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM ko nahIM jAnate, kintu dekhate haiM aura AhAra karate haiM aura kaI caurindriya jIva na to jAnate haiM na dekhate haiM kintu AhAra karate haiM / vivecana kitaneka caurindriya jIva aise hote haiM jo AhAra rUpa grahaNa kiye hue pudgaloM ko jAnate nahIM kyoMki ve mithyAjJAnI hote haiM aura beindriyoM kI taraha unakA mati ajJAna bhI aspaSTa hotA hai kintu cakSu indriya hone se ve dekhate haiM jaise ki makkhI Adi gur3a Adi vastuoM ko dekhatI hai aura unakA AhAra karatI hai| anya kitaneka caurindriya jIva aise hote haiM jo mithyAjJAnI hone se jAnate nahIM kintu aMdhakAra Adi ke kAraNa cakSu kA upayoga nahIM lagane se ve dekha bhI nahIM pAte haiM para AhAra karate haiN| ' caurendriya prakSepAhAra ke svarUpa ko nahIM jAnatA hai / parantu cakSu hone se dekhatA hai| kitaneka aMdhakAra tathA aMdhe ho jAne ityAdi kAraNoM se nahIM dekhate haiN| caurendriya ojAhAra, romAhAra ko nahIM jAnate 'nahIM dekhate-AhAra karate haiN| prakSepAhAra bhI rAtri Adi meM kabhI A~kha vikRta ho jAne se nahIM jAnate nahIM dekhate AhAra karate haiN| bAdara prakSepAhAra ko nahIM jAnate dekhate AhAra karate haiN| caurendriya evaM asaMjJI tiryaMca paMcendriya meM kavalAhAra kI apekSA smjhnaa| kyoMki cakSu ke dvArA romAhAra dekhanA saMbhava nahIM hai| paMciMdiya tirikkha joNiyA NaM pucchA / - ========================== goyamA ! atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti ? atthegaiyA jANaMti Na pAsaMti AhAreMti 2, atthegaiyA Na jANaMti pAsaMti AhAreMti 3, atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti 4 evaM jAva maNussANa vi / vANamaMtara joisiyA jahA NeraiyA / bhAvArtha - prazna tiryaMca paMcendriyoM ke viSaya meM pUrvavat pRcchA / uttara- gautama ! 1. kaI paMcendriya tiryaMca grahaNa kiye jAne vAle AhAra ke pudgaloM ko jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM 2. kaI jAnate haiM dekhate nahIM aura AhAra karate haiM 3. kaI jAnate nahIM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM aura 4. kaI na to jAnate haiM, na dekhate haiM kintu AhAra karate haiN| isI prakAra manuSyoM ke viSaya meM samajhanA cAhiye / vANavyaMtaroM aura jyotiSiyoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna samajhanI cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ***************** cautIsavAM paricAraNA pada pudgala jJAna dvAra palalalalajo - vivecana - paMcendriya tiryaMcoM meM prakSepAhAra kI apekSA caubhaMgI isa prakAra samajhanI cAhiye - 1. kitaneka paMcendriya tiryaMca samyagjJAnI hone se prakSepAhAra ko jAnate haiM cakSuindriya hone se dekhate haiM aura AhAra karate haiM 2. kitane samyagjJAnI hone se yathAvasthita parijJAna hone ke kAraNa jAnate haiM parantu aMdhakAra Adi meM cakSuindriya ke anupayoga se dekhate nahIM haiM 3. kitaneka tiryaMca paMcendriya mithyAjJAnI hone ke kAraNa jAnate nahIM, kintu cakSuindriya ke upayoga se dekhate haiM 4. kitaneka mithyAjJAnI hone se jAnate nahIM, cakSuindriya ke upayoga ke abhAva meM dekhate nahIM kintu AhAra karate haiM / lomAhAra kI apekSA caubhaMgI isa prakAra haiM - 1. kitaneka tiryaMca paMcendriya avadhijJAna kA viSaya hone ke kAraNa lomAhAra ko jAnate haiM, tathAprakAra ke kSayopazama hone se aura indriya sAmarthya ati vizuddha hone se dekhate haiM aura AhAra karate haiM 2. kitaneka tiryaMca paMcendriya avadhijJAna se rahita hone ke kAraNa jAnate nahIM, indriya sAmarthya ke abhAva meM dekhate bhI nahIM haiM 3. kitaneka jAnate nahIM kintu indriya sAmarthya hone se dekhate haiM aura 4. kitaneka mithyAjJAna hone se, avadhijJAna rahita hone se yA avadhijJAna ke viSaya se atIta hone se jAnate nahIM aura tathAprakAra ke indriya sAmarthya ke abhAva se dekhate bhI nahIM haiM / kintu AhAra karate haiM isI prakAra manuSyoM meM bhI lomAhAra aura prakSepAhAra kI apekSA caubhaMgiyA~ samajha lenI cAhiye / tiryaMcaM paMcendriya samyagdRSTi zrAvaka - zikSitAdi ho, viziSTajJAnI avadhijJAnI Adi AhAra ke svarUpa ko jAnate haiM A~khoM se dekhate haiM yA jJAna se bhI dekha sakate haiM tathA AhAra grahaNa karate haiM / sUkSma AhAra hone se jAnate haiM parantu dekhate nahIM haiM / tiryaMca paMcendriya zrAvaka '288 boloM se AhAra grahaNa kiyA jAtA hai' ityAdi mati, zruta se jAnatA hai va cakSurindriya se dekhatA hai / parantu citta vikSiptatA va anAbhogAdi kAraNoM se koI nahIM jAnate haiM tathA aMdhe va andhakAra Adi kAraNoM se nahIM dekhate haiN| TIkAkAra tiryaMca paMcendriya va manuSya ke lie prakSepAhAra to matizruta se tathA romAhAra avadhi se jAnanA kahate haiN| parantu romAhAra ke pudgala sthUla hoM to jaise- pAnI se snAna karanA, aneka prakAra ke mAliza dravyoM se mAliza karanA romAhAra hai-aise dravyoM ko mati - zruta se bhI jAnanA saMbhava lagatA hai / sUkSma romAhAra ke pudgala to avadhi se hI jAnate haiN| ataH romAhAra kI apekSA bhI avadhi kA viSaya ho to yathAsaMbhava caturbhaMgI ghaTA lenA caahie| nairayikoM kI taraha vANavyaMtaroM aura jyotiSI devoM ke viSaya meM samajhanA cAhiye / 253 notekolkatak vemANiyANaM pucchA ? goyamA ! atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti, atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 prajJApanA sUtra * ERRE E EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEP ___ se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-"vemANiyA atthegaiyA jANaMti pAsaMti AhAreMti, atthegaiyA Na jANaMti Na pAsaMti AhAreMti?" goyamA! vemANiyA duvihA pnnnnttaa| taMjahA - mAimicchahiTiuvavaNNagA ya amAisammahiTThiuvavaNNagA ya, evaM jahA iMdiyauddesae paDhame bhaNiyaM tahA bhANiyadhvaM jAva se eeNadveNaM goyamA! evaM vucci0||675|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vaimAnika deva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM kyA ve unako jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM athavA ve na jAnate haiM, na dekhate haiM aura AhAra karate haiM? uttara - he gautama! kaI vaimAnika deva jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM aura kaI na jAnate haiM, na dekhate haiM, AhAra karate haiN| prazna - he bhagavan ! Apa kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki - 1. kaI vaimAnika deva jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM aura 2. kaI vaimAnika deva nahIM jAnate haiM, nahIM dekhate haiM kintu AhAra karate haiM ? uttara - he gautama! vaimAnika deva do prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. mAyI mithyAdRSTi upapannaka aura 2. amAyI samyagdRSTi uppnnk| isa prakAra jaise prathama indriya uddezaka meM kahA hai usI prakAra yahA~ bhI yAvat isa kAraNa se he gautama! aisA kahA gayA hai taka kahanA caahiye| vivecana - vaimAnika devoM ke do bheda haiM - 1. mAyI mithyAdRSTi aura 2: amAyI smygdRsstti| mAyI mithyAdRSTi deva graiveyaka kI Upara kI trika ke anta taka hote haiM jabaki amAyI samyagdRSTi deva anuttara vimAnavAsI hote haiN| isa viSaya meM mUla TIkAkAra kahate haiM - "vemANiyA mAyimicchAdiTThiuvavanagA jAva uvarimagevejjA, amAyisammadiTThI-uvavaNNagA anuttarasurA evaM gRhyante" iti inameM jo mAyI mithyAdRSTi upapannaka deva haiM arthAt Upara kI trika ke Upara ke graiveyaka taka ke deva haiM ve mana se-saMkalpamAtra se bhakSaNa karane yogya AhAra ke pariNAma ke yogya pudgaloM ko avadhijJAna se nahIM jAnate haiM kyoMki ve pudgala unake avadhijJAna kA viSaya nahIM hote aura A~khoM se dekhate bhI nahIM kyoMki A~khoM kA tathAprakAra kA sAmarthya nahIM hai| jo amAyI samyagdRSTi upapannaka arthAt anuttara vimAnavAsI deva haiM ve do prakAra ke haiM - 1. anantaropapannaka-prathama samaya meM utpanna yAnI jinako utpanna hue eka bhI samaya kA antara nahIM paDA hai 2. paramparopapannaka - jinako utpanna hue dvitIya Adi samaya huA hai arthAt jinako utpanna hone meM samaya Adi kA antara par3A hai| inameM jo anantaropapannaka haiM ve jAnate nahIM, dekhate nahIM kyoMki prathama samaya meM utpanna hue hone se unake avadhijJAna kA upayoga aura cakSuindriya nahIM kintu jAne aura dekhe binA hI AhAra karate haiN| unameM jo paramparopapannaka haiM ve do prakAra For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavAM paricAraNA pada - samyaktva abhigama dvAra - ke haiM - 1. paryAptaka aura 2. aparyAptaka / jo aparyAptaka haiM ve jAnate nahIM dekhate nahIM kyoMki paryAptiyA~ pUrI nahIM hone se avadhi Adi kA upayoga nahIM hotaa| jo paryAptaka haiM ve do prakAra ke haiM 1. upayoga sahita aura 2. upayoga rahita / unameM jo upayoga sahita haiM ve jAnate haiM kyoMki upayoga se yathAzakti jJAna se apane viSaya ko jAnane kI avazya pravRtti hotI hai aura A~kha se dekhate haiM kyoMki unakA indriya sAmarthya adhika hotA hai| jo upayoga rahita haiM ve jAnate nahIM dekhate nahIM kyoMki upayoga nahIM hai / TIkAkAra 'amAyI samyagdRSTi' meM mAtra anuttara devoM ko hI lete haiM parantu dhAraNA se prathamAdi devaloka ke eka sAgara jhAjherI sthiti se Upara vAle 'amAyI samyagdRSTi' jAna sakate haiN| - 4. adhyavasAya dvAra NeraiyANaM bhaMte! kevaiyA ajjhavasANA paNNattA ? goyamA ! asaMkhijjA ajjhavasANA paNNattA / te NaM bhaMte! kiM pasatthA apasatthA ? goyamA! pasatthA va'i apasatthA vi evaM jAva vemANiyANaM / kaThina zabdArtha - ajjhavasANA adhyavasAna (adhyavasAya), pasatthA aprazasta / - bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitane adhyavasAya kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM ke asaMkhyAta adhyavasAya kahe gaye haiM / 255 prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke adhyavasAya prazasta hote haiM yA aprazasta ? uttara - he gautama! nairayikoM ke adhyavasAya prazasta bhI hote haiM aura aprazasta bhI hote haiM / isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka samajhanA cAhiye / vivecana - nairayikoM ke asaMkhyAta adhyavasAya hote haiM kyoMki ve pratisamaya bhinna-bhinna adhyavasAya vAle hote haiM aura ye adhyavasAya prazasta (zubha) bhI hote haiM aura aprazasta (azubha) bhI hote haiM isI prakAra caubIsa daNDakoM ke viSaya meM samajhanA cAhiye / 5. samyaktva abhigama dvAra NeraDyA NaM bhaMte! kiM sammattAbhigamI, micchattAbhigamI, sammAmicchattAbhigamI ? goyamA ! sammattAbhigamI vi micchattAbhigamI vi sammAmicchattAbhigamI vi, evaM jAva vemANiyANaM, NavaraM egiMdiya vigaliMdiyA No sammattAbhigamI, micchattAbhigamI No sammAmicchattAbhigamI // 676 // For Personal & Private Use Only prazasta, apasatthA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 prajJApanA sUtra kaThina zabdArtha- saMmmattAbhigamI - samyaktvAbhigAmI- samyaktva kI prApti vAlA, micchattAbhigamImithyAtvAbhigAmI-mithyAtvaM kI prApti vAlA, sammAmicchattAbhigamI - samyagmithyAtvAdhigAmI - samyaktva mithyAtva (mizra) kI prApti vaalaa| nanananananananana bhAvArtha - prazna he bhagavan ! kyA nairayika samyaktvAdhigAmI - samyaktva kI prApti vAlA hotA hai, mithyAtva kI prApti vAlA hotA hai yA samyag mithyAtva kI prApti vAlA hotA hai ? uttara - he gautama! nairayika samyaktva kI prApti vAlA bhI hotA hai, mithyAtva kI prApti vAlA bhI hotA hai aura samyag - mithyAtva kI prApti vAlA bhI hotA hai| isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA cAhiye kintu vizeSatA hai ki ekendriya aura vikalendriya samyaktva prApti vAle nahIM hote; samyag -mithyAtva kI prApti vAle nahIM hote kintu mithyAtva kI prApti vAle hote haiN| abhigama aura adhigama donoM zabda eka hI artha meM prayukta ho sakate haiM / ataH donoM zabdoM kA prayoga sahI hai| vivecana - prastuta sUtra meM caubIsa daNDakoM ke jIvoM meM kauna-kauna se jIva samyaktvAbhigAmI mithyAtvAdhigAmI aura samyaktva - mithyAtvAdhigAmI haiM usakA nirUpaNa kiyA gayA hai| ekendriyoM aura vikalendriyoM ko chor3a kara zeSa sabhI jIva samyaktva kI prApti vAle bhI hote haiM, mithyAtva kI prApti vAle bhI hote haiM aura samyaktva mithyAtva kI prApti vAle bhI hote haiM, samyaktva aura samyaktva - mithyAtva kI prApti vAle nahIM hote / yadyapi kitaneka vikalendriya jIvoM ko sAsvAdana samyaktva pAyA jAtA hai tathApi ve mithyAtva kI ora hI abhimukha hone ke kAraNa samyaktva hone para bhI sUtrakAra ne usakI yahAM . vivakSA nahIM kI hai| 6. paricAraNA dvAra devA NaM bhaMte! kiM sadevIyA sapariyArA, sadevIyA apariyArA, adevIyA sapariyArA, adevIyA apariyArA ? gomA ! atthegaiyA devA sadevIyA sapariyArA, atthegaiyA devA adevIyA sapariyArA, atthegaiyA devA adevIyA apariyArA, No ceva NaM devA sadevIyA apariyArA / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai - atthegaiyA devA sadevIyA sapariyArA, taM ceva jAva No cevaNaM devA sadevIyA apariyArA ? goyamA ! bhavaNavai vANamaMtara joisa sohammIsANesu kappesu devA sadevIyA sapariyArA, saNakumArA mAhiMda baMbhalogalaMtagamahAsukkasahassAra- ANayapANaya- AraNa accuesu kappesu devA adevIyA sapariyArA, gevejja aNuttarovavAiyA devA adevIyA For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavAM paricAraNA pada - paricAraNA dvAra 257 apariyArA, No ceva NaM devA sadevIyA apariyArA, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai - 'atthegaiyA devA sadevIyA sapariyArA, taM ceva jAva No ceva NaM devA sadevIyA apriyaaraa||677|| ___ kaThina zabdArtha - sapariyArA - saparicAra-maithunasevI, apariyArA - aparicAra-maithuna sevana rahita, sadevIyA - devI sahita, adevIyA - devI rhit| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA 1. deva-deviyoM sahita aura saparicAra-viSaya sevana karane vAle hote haiM athavA 2. deviyoM sahita aura aparicAra hote haiM athavA 3. devI rahita aura saparicAra hote haiM athavA 4 devI sahita aura aparicAra hote haiM? uttara - he gautama! 1. kaI deva-deviyoM sahita saparicAra hote haiM 2. kaI, deva-deviyoM rahita saparicAra hote haiM 3. kaI deva-deviyoM rahita aura aparicAra hote haiM kintu 4 kintu koI bhI deva-deviyoM sahita aparicAra nahIM hote haiN| prazna - he bhagavan! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki kaI deva-deviyoM sahita saparicAra hote haiM yAvat deviyoM sahita aparicAra nahIM hote haiM ? .. uttara - he gautama! bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura saudharma tathA IzAna kalpa ke deva deviyoM sahita aura saparicAra-paricAra sahita hote haiN| sanatkumAra mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpoM meM deva-deviyoM rahita saparicAra hote haiN| navagraiveyaka aura pAMca anuttara vimAnavAsI deva-devI rahita aura aparicAra-paricAra rahita hote haiM parantu koI bhI deva-deviyA~ sahita aura paricAra rahita nahIM hote| isa kAraNa se he gautama! isa prakAra kahA jAtA hai ki kitaneka (kaI) devI sahita aura saparicAra hote haiM ityAdi usI prakAra kahanA yAvat deva-devI sahita aura paricAra rahita nahIM hote haiN| . vivecana - prastuta sUtra meM paricAraNA meM devoM ke cAra bhaMga kiye haiN| bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura pahale dUsare devaloka ke deva sadevI aura saparicAra (paricAraNA sahita) hote haiN| tIsare devaloka se bArahaveM devaloka taka ke deva adevI (devI rahita) saparicAra hote haiN| navagraiveyaka aura anuttara vimAna ke deva adevI aparicAra hote haiM kintu 'sadevI aparicAra' kA bhaMga devoM meM nahIM pAtA hai| yahA~ paricAraNA meM devoM ke 4 bhaMga kiye haiM vahA~ 'deva sthAna' samajhanA caahiye| 'devoM ke kisI ke hove yA nahIM' yaha nahIM kaha sakate haiN| kyoMki virati kA pariNAma nahIM hone se tathA devoM meM vaisI hI vRtti hone se prAyaH paricAraNA vAle hI hote haiN| koI bhI devasthAna 'sadevI aparicAra' nahIM hote haiN| kaivihA NaM bhaMte! pariyAraNA paNNattA? For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 *artattatoeskattatrataktetectetattatsetteerNEEDEDEHREENSEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEntertakistarteleteleketstateketaliatatatekeke prajJApanA sUtra goyamA! paMcavihA pariyAraNA pnnnnttaa| taMjahA - kAyapariyAraNA, phAsapariyAraNA rUvapariyAraNA, sahapariyAraNA, mnnpriyaarnnaa| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-paMcavihA pariyAraNA pnnnnttaa| taMjahA - kAyapariyAraNA jAva maNapariyAraNA? ___ goyamA! bhavaNavaivANamaMtarajoisa sohammIsANesu kappesu devA kAyapariyAragA, saNaMkumAramAhiMdesu kappesu devA phAsapariyAragA baMbhaloyalaMtagesu devA rUvapariyAragA mahAsukkasahassAresu devA sahapariyAragA, ANayapANayaAraNaaccuesu kappesu devA maNapariyAragA, geveja aNuttarovavAiyA devA apariyAragA, se teNaTeNaM goyamA! taMceva jAva mnnpriyaargaa| kaThina zabdArtha - kAyapariyAragA - kAya paricAraka-kAyA se maithuna-viSaya bhoga sevana karane vAle, phAsapariyAragA - sparza paricAraka-sparza se-AliMgana mardana Adi se viSaya sevana karane vAle, rUvapariyAragA - rUpa paricAraka-paraspara vilAsa sahita dRSTi vikSepa, aMga pradarzana Adi se viSaya sevana . karane vAle, sadda pariyAragA - zabda paricAraka-madhura AnaMda janaka anupama ucca nIca zabda zravaNa dvArA viSaya sevana karane vAle, maNapariyAragA - mana paricAraka-uccanIca manobhAvoM se viSaya sevana karane vAle, apariyAragA - aparicAraka-viSaya sevana nahIM karane vaale| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! paricAraNA kitane prakAra kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! paricAraNA pAMca prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai - 1. kAya paricAraNA 2. sparza paricAraNA 3. rUpa paricAraNA 4. zabda paricAraNA aura 5. mana pricaarnnaa| prazna - he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA gayA hai ki paricAraNA pAMca prakAra kI hai yathAkAyaparicAraNA yAvat mana paricAraNA? uttara - he gautama! bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura saudharma, IzAna kalpa ke deva kAyaparicAraka sanatkumAra, mAhendra kalpa ke deva sparza paricAraka, brahmaloka lAntaka kalpa ke deva rUpa paricAraka, mahAzukra aura sahasrAra kalpa ke deva zabda paricAraka, Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpoM ke deva mana paricAraka tathA navauveyaka aura anuttaraupapAtika deva aparicAraka hote haiN| he gautama ! isa kAraNa se aisA kahA gayA hai ki yAvat Anata Adi kalpoM ke deva mana paricAraka hote haiN| vivecana - bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura pahale dUsare devaloka ke deva kAyA kI paricAraNA vAle hote haiN| tIsare, cauthe devaloka ke deva sparza kI paricAraNA vAle, pAMcaveM chaThe devaloka ke deva rUpa kI paricAraNA vAle, sAtaveM AThaveM devaloka ke deva zabda kI paricAraNA vAle, navaveM se For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavAM paricAraNA pada paricAraNA dvAra - - - ======================***** bArahaveM devaloka ke deva mana kI paricAraNA vAle hote haiN| navagraiveyaka aura anuttara vimAna ke devoM meM paricAraNA nahIM hotI hai kyoMki unake veda kA udaya bahuta maMda hotA hai| tattha NaM je te kAya pariyAragA devA tesi NaM icchAmaNe samuppajjai 'icchAmo NaM accharAhiM saddhiM kAyapariyAraM karettae' tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe khippAmeva tAo accharAo orAlAI siMgArAI maNuNNAI maNoharAI maNoramAiM uttaraveDavviyarUvAiM viuvvaMti viuvvittA tesiM devANaM aMtiyaM pAubbhavaMti, tae NaM te devA tAhiM accharAhiM saddhiM kAyapariyAraNaM kareMti / se jahANAmae sIyApoggalA sIyaM pappa sIyaM ceva aivaittANaM ciTThati, usiNA vA poggalA usiNaM pappa usiNaM ceva aivaittANaM ciTThati, evameva tehiM devehiM tAhiM accharAhiM saddhiM kAyapariyAraNe kae samANe se icchAmaNe khippAmeva avei // 678 // kaThina zabdArtha - icchAmaNe - icchA pradhAna mana athavA mana meM icchA, accharAhiM.- apsarAoM ke, maNasIkae samANe - mana karane para, khippAmeva kSiprameva- zIghra hI, siMgArAI - zrRMgAra - AbhUSaNa Adi se zrRMgAra yukta / bhAvArtha- unameM se jo kAya paricAraka deva haiM unake mana meM aisI icchA utpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha kAya paricAraNA maithuna sevana karanA cAhate haiN| una devoM dvArA isa prakAra mana se socane para ve apsarAeM udAra zrRMgAra yukta manojJa, manohara evaM manorama uttara vaikriya rUpa banAtI hai / isa prakAra vikurvaNA karake ve una devoM ke pAsa AtI hai taba ve una apsarAoM ke sAtha kAyaparicAraNA karate haiN| jisa prakAra zIta pudgala zIta yoni vAle prANI ko prApta hokara zIta avasthA ko prApta karake rahate haiM athavA uSNa pudgala uSNa yoni vAle prANI ko pAkara atyaMta uSNa avasthA ko prApta karake rahate haiM usI prakAra una devoM dvArA apsarAoM ke sAtha kAya paricAraNA karane para unakA icchA pradhAna mana zIghra hI haTa jAtA hai arthAt tRpta ho jAtA hai| 259 vivecana kAyA kI paricAraNA vAle devoM ke mana meM jaba paricAraNA kI icchA utpanna hotI hai to deviyA~ usa icchA ko jAna kara vastra, AbhUSaNa, zrRMgAra se zobhita, manojJa, manohara, manorama, uttaravaikriya rUpa banA kara devoM ke sAmane upasthita hotI hai| deva ina deviyoM ke sAtha manuSya kI taraha kAyA se paricAraNA karate haiN| *====================CE atthi NaM bhaMte! tesiM devANaM sukkapoggalA ? haMtA atthi! teNaM bhaMte! tAsiM accharANaM kIsattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti ? goyamA! soiMdiyattAe cakkhidiyattAe ghANiMdiyattAe rasiMdiyattAe phAsiMdiyattAe For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 *ekoekcoopco=================== prajJApanA sUtra =========PE ========ES: iTThattA kaMtattAe maNuNNattAe maNAmattAe subhagattAe sohaggarUva jovvaNaguNalAvaNNattAe te tAsiM bhujjo bhujjo pariNamati // 679 // kaThina zabdArtha - sohaggarUvajovvaNaguNalAvaNNattAe saubhAgya, rUpa yauvana guNa lAvaNya rUpa se| ****====** - bhAvArtha - prazna - he bhagavan! kyA una devoM ke zukra- pudgala hote haiM ? uttara - hA~ gautama ! una devoM ke zukra- pudgala hote haiN| prazna - he bhagavan ! una apsarAoM ke lie ve kisa rUpa bAra-bAra pariNata hote haiM ? uttara - he gautama! ve pudgala unake lie zrotrendriya rUpa se, cakSurindriya rUpa se, ghrANendriya rUpa se, rasanendriya rUpa se, sparzanendriya rUpa se, iSTa rUpa se, kAMta rUpa se, manojJa rUpa se, manAma rUpa se, subhaga rUpa se, saubhAgya rUpa yauvana guNa lAvaNya rUpa se bAra-bAra pariNata hote haiM / vivecana - zukra aura vIrya ina donoM zabdoM ke artha meM bhinnatA hotI hai AgamoM meM prAyaH zukra zabda kA hI prayoga milatA hai| devatA ke zukra pudgala deviyoM ke zarIra meM saMkrAnta hokara zrotra, netra, nAsikA, rasanA aura sparzanendriya rUpa meM isa taraha pariNata hote haiM ki ve iSTa, kAnta, manojJa, atizaya manojJa tathA rUpa, yauvana, lAvaNya, guNoM se subhaga sabhI ko priya lagatI hai / 1: tattha NaM je te phAsapariyAragA devA tesi NaM icchAmaNe samuppajjai, evaM jaheva kAyapariyAragA taheva NiravasesaM bhANiyavvaM / tattha NaM je te rUvapariyAragA devA tesi NaM icchAmaNe samuppajjai - 'icchAmo NaM accharAhiM saddhiM rUvapariyAraNaM karettae' taeNaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe taheva jAva uttaraveDavviyAiM rUvAiM viuvvittA jeNAmeva te devA teNAmeva uvAgacchaMti uvAgacchittA tesiM devANaM adUrasAmaMte ThiccA tAiM urAlAI jAva maNoramAiM uttaraveuvviyAiM rUvAiM uvadaMsemANIo uvadaMsemANIo ciTThati, taeNaM te devA tAhiM accharAhiM saddhiM rUvapariyAraNaM kareMti sesaM taM ceva jAva bhujjo bhujjo pariNamati / bhAvArtha - unameM jo sparza paricAraka deva haiM, unake mana meM icchA utpanna hotI hai| jisa prakAra kAyA se paricAraNA karane vAle devoM ke viSaya meM kahA hai usI prakAra yahA~ bhI sampUrNa rUpa se kahanA cAhiye / unameM jo rUpa paricAraka deva haiM unake mana meM icchA utpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha rUpa paricAraNA karanA cAhate haiM / una devoM dvArA isa prakAra mana se socane para ve deviyA~ usI prakAra yAvat uttaravaikriya rUpa vikriyA karatI hai| vikurvaNA karake jahA~ ve deva hote haiM vahA~ AtI hai aura Akara una For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavAM paricAraNA pada - paricAraNA dvAra =========****** devoM ke na bahuta dUra aura na ati najadIka sthita hokara una udAra yAvat manorama rUpoM ko dikhalAtI khar3I rahatI hai taba ve deva una apsarAoM ke sAtha rUpa paricAraNA karate haiN| zeSa sArI vaktavyatA usI prakAra yAvat ve bArabAra pariNata hote haiM taka kahanI cAhiye / yadyapi rUpa paricAraNA vAle deva apane avadhijJAna se vahIM para rahI huI deviyoM ke rUpa ko dekha sakate haiN| tathApi paricAraNA kA sAdhana rUpa nahIM hokara indriya hI hai| isalie deviyA~ unake pAsa jAtI hai | ataH rUpa paricAraNA meM indriyoM se rUpa dekhanA samajhanA - avadhijJAna se nahIM / tattha NaM je te saddapariyAragA devA tesi NaM icchAmaNe samuppajjai 'icchAmo NaM accharAhiM saddhiM saddapariyAraNaM karettae' tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe taheva jAva uttaraveDavviyAI ruvAI viuvvaMti viuvvittA jeNAmeva te devA teNAmeva uvAgacchaMti uvAgacchittA tesiM devANaM adUrasAmaMte ThiccA aNuttarAI uccAvayAI saddAI samudIremANIo samudIremANIo ciTThati, tae NaM te devA tAhiM accharAhiM saddhiM saddapariyAraNaM kareMti, sesaM taM ceva jAva bhujjo - bhujjo pariNamati / 261 BEEEEE kaThina zabdArtha - uccAvayAI ucca-nIca nyUnAdhika, samudIremANIo uccAraNa karatI huI / bhAvArtha - unameM jo zabdaparicAraka deva hote haiM, unake mana meM icchA utpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha zabda paricAraNA karanA cAhate haiN| una devoM ke dvArA isa prakAra mana meM vicAra karane para usI prakAra yAvat uttaravaikriya rUpoM kI vikriyA karake jahA~ ve deva hote haiM vahA~ deviyA~ pahu~ca jAtI haiN| pahu~ca kara ve una devoM ke na ati dUra aura na ati pAsa ruka kara sarvotkRSTa ucca nIca zabdoM kA bAra-bAra uccAraNa karatI rahatI hai| isa prakAra ve deva una apsarAoM ke sAtha zabda paricAraNA karate haiM / zeSa kathana usI prakAra yAvat bArabAra pariNata hote haiM / - - * vivecana - pahale devaloka kI deviyA~ sAtaveM devaloka taka tathA dUsare devaloka kI deviyA~ AThaveM devaloka taka jAtI hai tathA navaveM se bArahaveM devaloka meM 'tattha gayAo' svasthAna meM hI deva paricAraNA (manaH paricAraNA karate haiN| dUsare devaloka kI deviyA~ Upara ke devoM ke sAtha manaH paricAraNA kare to vaha devI avadhi se nahIM dekha sakatI hai parantu divyamati se dekha sakatI hai / nami vinami ke samAna / paricAraNA kI dRSTi se devI AThaveM devaloka se Age nahIM jAtI - parantu dUsare kisI kAryavazAt ( vahA~ taka viSaya hone se ) 12 veM devaloka taka jA sakatI hai| prajJApanA pada 21 meM pahale devaloka ke deva devI kA vahA~ jAkara samudghAta karanA batAyA hai| ataH deviyA~ 12 veM devaloka taka jA sakatI hai| manaH paricAraNA se bhI devoM ke pudgala devI ke zarIra meM pahu~ca jAte haiN| pApar3a va AMkha kharAba hone ke dRSTAnta se samajha sakate haiM / athavA nAgaravela kA pAna eka bhI kharAba ho jAve to hajAroM For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 prajJApanA sUtra *EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEksattatreetaketEtattatestEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE* dUra jahA~ kahIM bhI isake pAna hoMge ve kharAba ho jaayeNge| kyoMki sabakA sambandha nAgaravela kI jar3a se hI hai| isI prakAra mana paricAraNA meM bhI vIrya ke pudgala devI taka skhalita ho (pahu~ca) jAte haiN| . ___tattha NaM je te maNapariyAragA devA tesiM icchAmaNe samuppajai-'icchAmo NaM accharAhiM saddhiM maNapariyAraNaM karettae' tae NaM tehiM devehiM evaM maNasIkae samANe khippAmeva tAo accharAo tattha-gayAo ceva samANIo aNuttarAI uccAvayAiM maNAI saMpahAremANIo saMpahAremANIo ciTuMti, tae NaM te devA tAhiM accharAhiM saddhiM maNapariyAraNaM kareMti, sesaM NiravasesaM taM ceva jAva bhujo-bhujo pariNa ti||680|| bhAvArtha - unameM jo mana paricAraka deva hote haiM, unake mana meM icchA utpanna hotI hai-hama .. apsarAoM ke sAtha mana se paricAraNA karanA cAhate haiN| tatpazcAt una devoM ke dvArA mana meM isa prakAra icchA hone para ve apsarAeM zIghra hI vahIM rahI huI utkRSTa ucca-nIca mana ko dhAraNa karatI huI rahatI hai tatpazcAt ve deva una apsarAoM ke sAtha mana se paricAraNA karate haiN| zeSa sArA varNana yAvat bArabAra pariNata hote haiM taka kahanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM devoM kI paricAraNA viSayaka kathana kiyA gayA hai| devoM meM kAya paricAraNA kI taraha hI sparza paricAraNA hotI hai| sparza paricAraNA meM paraspara AliMgana, mardana Adi rUpa sparza dvArA hI viSaya sevana hotA hai| rUpa paricAraNA meM deviyA~ aneka prakAra ke uttaravaikriya se rUpoM kI vikurvaNA kara devoM ke sthAna para upasthita hotI hai aura devoM ke na samIpa aura na dUra raha kara apanA rUpa dikhAtI hai| rUpa paricAraNA meM paraspara savilAsa, dRSTi vikSepa, aMga pratyaMga pradarzana Adi dvArA tRpti anubhava karate haiN| zabda pa.icAraNA meM bhI deviyA~ devoM ke sthAna para Akara devoM ke na samIpa na dUra raha kara madhura mana meM AnaMda utpanna karane vAle anupama ucca nIca zabda bolatI hai taba deva deviyoM ke sAtha zabda paricAraNA karate haiN| mana paricAraNA vAle devoM ke mana meM jaba mana paricAraNA kI icchA hotI hai to deviyA~ unakI icchA jAna kara yAvat uttara vaikriya kara apane sthAna para hI parama saMtoSa janaka anupama ucca-nIca manobhAva dhAraNa kiye rahatI haiM taba deva una deviyoM ke sAtha mana paricAraNA karate haiN| ___kAya paricAraNA kI taraha hI sparza paricAraNA, rUpa paricAraNA, zabda paricAraNA aura mana paricAraNA meM deviyoM ke zarIra meM divya prabhAva se devatA ke zukra pudgala saMkrAMta hote haiN| 7. alpa bahutva dvAra eesi NaM bhaMte! devANaM kAyapariyAragANaM jAva maNapariyAragANaM, apariyAragANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautIsavAM paricAraNA pada - alpa bahutva dvAra 263 PEEKEEPENEFIFFEEBei Ti Zhong Chong Chong 4K WEETi Zhong Ben Lai Shu Ben Shu Ben goyamA! savvatthovA devA apariyAragA, maNapariyAragA saMkhejaguNA, sahapariyAragA asaMkhejaguNA, rUvapariyAragA asaMkhejaguNA, phAsapariyAragA asaMkhejaguNA, kAyapariyAragA asNkhejgunnaa||681|| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe cauttIsaimaM pariyAraNA payaM smttN|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina kAya paricAraka yAvat mana paricAraka aura aparicAraka devoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? uttara - he gautama! saba se thor3e aparicAraka deva haiM, unase mana paricAraka saMkhyAta guNA, unase zabda paricAraka asaMkhyAtaguNA, unase rUpa paricAraka asaMkhyAtaguNA, unase sparza paricAraka asaMkhyAta 'guNA aura unase bhI kAyaparicAraka deva asaMkhyAta guNA haiN| vivecana - prastuta sUtra meM paricAraka aura aparicAraka devoM kA alpabahutva kahA gayA hai| sabase thor3e aparicAraka-viSaya sevana rahita deva haiM kyoMki graiveyaka aura anuttaraupapAtika deva donoM mila kara kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AkAza pradeza kI rAzi pramANa hai| unase mana:paricAraka deva saMkhyAtaguNA haiM kyoMki mana:paricAraNA vAle Anata Adi cAra kalpoM meM rahane vAle deva haiM aura vahA~ rahane vAle deva pUrva devoM kI apekSA saMkhyAta guNA kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AkAza pradeza kI rAzi pramANa hai| unase. zabda paricAraka deva asaMkhyAta guNA haiM kyoMki ve mahAzukra aura sahasrAra kalpavAsI haiM aura ve ghana rUpa kiye hue loka kI eka pradeza kI zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane AkAza pradeza hote haiM utane haiN| unase rUpa paricAraka deva asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve brahmaloka aura lAntaka kalpa meM rahane vAle deva haiM aura ve pUrva devoM kI apekSA asaMkhyAtaguNI zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAza pradeza kI rAzi pramANa haiN| unase bhI sparza paricAraka deva asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve sanatkumAra aura mAhendra kalpa meM rahane vAle haiM aura vahA~ rahe deva brahmaloka aura lAntaka devoM kI apekSA asaMkhyAtaguNI zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AkAza pramANa kahe gaye haiN| unase bhI kAyaparicAraka deva asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki bhavanapati se lagAkara dUsare IzAna devaloka taka ke sabhI deva kAyaparicAraka haiM aura ve sabhI mila kara pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhya zreNiyoM ke AkAza pradeza kI rAzi pramANa haiN| // prajJApanA bhagavatI sUtra kA cautIsavAM paricAraNA pada smaapt|| For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNatIsaimaM veyaNApayaM paitIsavAM vedanA pada * prajJApanA sUtra ke cautIsaveM pada meM vedanA ke pariNAma vizeSa rUpa pravIcAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai / isa paitIsaveM pada meM gati ke pariNAma vizeSa vedanA kA pratipAdana kiyA jAtA hai| jisakI saMgrahaNI gAthAeM isa prakAra haiM - sIyA ya davva sarIrA sAyA taha veyaNA bhavai dukkhA / abbhuvagamovakkamiyA NidA ya aNidA ya NAyavvA // 1 // sAyamasAyaM savve suhaM ca dukkhaM adukkhamasuhaM ca / mANasarahiyaM vigaliMdiyA u sesA duvihameva // 2 // kaThina zabdArtha - abbhuvagamovakkamiyA - AbhyupagamikI, aupakramikI, sAyamasAyaM- sAtA aura asAtA, mANasarahiyaM - mana rahita / bhAvArtha 1. zIta 2. dravya 3. zarIra 4. sAtA 5. duHkha rUpa vedanA 6. AbhyupagamikI aura aupakramikI vedanA 7. nidA aura anidA vedanA, isa prakAra vedanA pada ke sAta dvAra samajhane cAhiye // 1 // sAtA aura asAtAvedanA sabhI jIva vedate haiN| isI prakAra sukha, duHkha aura aduHkha asukha vedanA bhI sabhI jIva vedate haiN| vikalendriya mAnasavedanA se rahita mana rahita vedanA vedate haiM aura zeSa jIva donoM prakAra kI vedanA vedate haiN| - vivecana - paitIsaveM vedanA pada meM sAta dvAroM ke dvArA vedanA kA nirUpaNa kiyA gayA hai jo isa prakAra hai - 1. zIta vedanA dvAra zIta, uSNa aura zItoSNa ke bheda se vedanA tIna prakAra kI kahI gayI hai / 2. dravya dvAra - isa dUsare dvAra meM cAra prakAra se vedanA kA nirUpaNa kiyA gayA hai - 1. dravya 2. kSetra 3. kAla aura 4. bhAva / 3. zarIra vedanA dvAra isa dvAra meM vedanA ke tIna bheda kiye gaye haiM 1. zArIrika 2. mAnasika aura 3. zArIrika mAnasika 4. sAtA vedanA dvAra 1. sAtA 2. asAtA 3. sAtA asAtA rUpa tIna prakAra kI vedanA kA kathana cauthe dvAra meM kiyA gayA hai / 5. du:kha vedanA dvAra - pAMcaveM dvAra meM sukha, duHkha aura aduHkhasukhA (sukha duHkha rUpa) vedanA kA pratipAdana hai| 6. AbhyupagamikI aura aupakramikI vedanA dvAra chaThe dvAra meM ina donoM prakAra kI vedanAoM - - - For Personal & Private Use Only - Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 dadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadadada paitIsavAM vedanA pada - zIta Adi vedanA dvAra da da kA varNana hai| 7. nidA aura anidA vedanA dvAra - sAtaveM dvAra meM nidA aura anidA ke bheda se do prakAra kI vedanAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dUsarI gAthA meM batAyA gayA hai ki sabhI jIva sAtA aura asAtA sukha duHkha aura aduHkha sukha rUpa vedanA vedate haiN| ekendriya vikalendriya aura asaMjJI paMcendriya jIva mana rahita vedanA vedate haiM aura zeSa jIva donoM prakAra kI zArIrika aura mAnasika vedanA vedate haiN| 1.zIta Adi vedanA dvAra kaivihA NaM bhaMte! veyaNA paNNattA? goyamA! tivihA veyaNA pnnnnttaa| taMjahA - sIyA, usiNA, siiosinnaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai - 1. zIta vedanA 2. uSNa vedanA aura 3. zItoSNa vednaa| vivecana - prastuta sUtra meM tIna prakAra kI vedanA kahI gaI hai jo isa prakAra hai - 1. zIta vedanA - zIta pudgaloM ke samparka se hone vAlI vedanA 2. uSNa vedanA - uSNa pudgaloM ke saMyoga se hone vAlI vedanA 3. zItoSNa vedanA - zIta-uSNa pudgaloM ke saMyoga se hone vAlI vednaa| NeraiyA NaM bhaMte! kiM sIyaM veyaNaM vedeti, usiNaM veyaNaM vedeti, sIosiNaM veyaNaM vedeti? goyamA! sIyaM pi.veyaNaM vedeti, usiNaM pi veyaNaM vedeti, No sIosiNaM veyaNaM vedeti| keI ekkekkapuDhavIe veyaNAo bhnnNti| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika zIta vedanA vedate haiM, uSNa vedanA vedate haiM yA zItoSNa vedanA vedate haiM? uttara - he gautama! nairayika zIta vedanA bhI vedate haiM, uSNa vedanA bhI vedate haiM kintu zItoSNa vedanA nahIM vedate haiM koI koI eka-eka (pratyeka) pRthvI meM vedanA ke viSaya meM kahate haiM - . rayaNappabhApuDhaviNeraiyA NaM bhaMte! pucchA? goyamA! No sIyaM veyaNaM vedeti, usiNaM veyaNaM vedeti, No sIosiNaM veyaNaM vedeti, evaM jAva vaaluNyppbhaapuddhvinneriyaa| paMkappabhApuDhaviNeraiyANaM pucchA? For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 prajJApanA sUtra *DEtstatestElectricitatestEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEtatestEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE.THERE:-ineFREE T 11-1-411 goyamA! sIyaM pi veyaNaM vedeti, usiNaM pi veyaNaM vedeti, No sIosiNaM veyaNaM vedeti| te bahuyatarAgA je usiNaM veyaNaM vedeti, te thovatarAgA je sIyaM veyaNaM vedeti| dhUmappabhAe evaM ceva duvihA, NavaraM te bahuyatarAgA je sIyaM veyaNaM vedeti, te thovatarAgA je usiNaM veyaNaM vedeti| tamAe ya tamatamAe ya sIyaM veyaNaM vedeti, No usiNaM veyaNaM vedeti, No sIosiNaM veyaNaM vedeti| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI ke nairayika zIta vedanA vedate haiM ? uSNa vedanA vedate haiM? yA zItoSNa vedanA vedate haiM ? uttara - he gautama! ratnaprabhA pRthvI ke nairayika zIta vedanA nahIM vedate, zItoSNa vedanA bhI nahIM vedate, kintu uSNa vedanA vedate haiN| isI prakAra yAvat vAlukAprabhA pRthvI ke nairayikoM ke viSaya meM kahanA caahiye| prazna - he bhagavan ! paMkaprabhA pRthvI ke nairayikoM ke viSaya meM pUrvavat pacchA? uttara - he gautama! paMkaprabhA pRthvI ke nairayika zIta vedanA bhI vedate haiM, uSNa vedanA bhI vedate haiM / kintu zItoSNa vedanA nahIM vedte| jo uSNa vedanA vedate haiM ve nairayika bahuta haiM aura jo zIta vedanA vedate . haiM, ve nairayika alpa hai| dhUmaprabhA pRthvI ke nairayikoM meM bhI donoM prakAra kI vedanA kahanI caahiye| vizeSatA yaha hai ki jo zIta vedanA vedate haiM ve nairayika bahuta haiM aura jo uSNa vedanA vedate haiM ve nairayika alpa (thor3e) haiN| tamA pRthvI aura tamastamA pRthvI ke nairayika zIta vedanA vedate haiM kintu uSNa vedanA aura zItoSNa vedanA nahIM vedate haiN| vivecana - pahalI, dUsarI aura tIsarI naraka meM zIta yoni vAle nairayika hote haiM ye uSNa vedanA vedate haiN| cauthI naraka meM zIta yoni vAle aura uSNa yoni vAle nairayika hote haiM, zIta yoni vAle uSNa vedanA vedate haiM aura uSNa yoni vAle zIta vedanA vedate haiN| isa naraka meM zIta yoni vAle bahuta aura uSNa yoni vAle thor3e haiM isalie uSNa vedanA vAle adhika haiM aura zIta vedanA vAle thor3e haiN| pAMcavIM naraka meM bhI donoM taraha ke - zIta yoni vAle aura uSNayoni vAle nairayika haiN| zIta yoni vAle uSNa vedanA vedate haiM aura uSNa yoni vAle zIta vedanA vedate haiN| isameM zIta yoni vAle thor3e haiM aura uSNa yoni vAle bahuta haiM ata: uSNa vedanA vAle thor3e aura zIta vedanA vAle bahuta haiN| chaThI naraka meM uSNayoni vAle nairayika haiM unheM zIta kI vedanA hotI hai| sAtavIM naraka meM mahA uSNayoni vAle nairayika haiM ataH unheM zIta kI pracaNDa vedanA hotI hai| isa prakAra naraka meM zIta vedanA aura uSNa vedanA hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paitIsavAM vedanA pada - dravyAdi vedanA dvAra BROSSARTOR================================================================================== asurakumArANaM pucchA ? goyamA ! sIyaM piveyaNaM vedeMti, usiNaM pi veyaNaM vedeMti, sIosiNaM pi vayaNaM vedeMti, evaM jAva vemANiyA // 682 // bhAvArtha- prazna asurakumAroM ke viSaya meM pUrvavat pRcchA ? - 267 uttara zItoSNa vedanA bhI vedate haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka samajhanA cAhiye / - he gautama! asurakumAra Adi zIta vedanA bhI vedate haiM, uSNa vedanA bhI vadata haiM aura vivecana - nairayikoM ko chor3a kara zeSa teisa daNDakoM ke jIva tInoM vedanA-zIta vedanA, uSNa vedanA aura zItoSNa vedanA - vedate haiN| 2. dravyAdi vedanA dvAra kaivihANaM bhaMte! veyaNA paNNattA ? goyamA ! cavvihA veyaNA paNNattA / taMjahA- davvao khettao kAlao bhAvao / bhAvArtha prazna he bhagavan! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? - uttara - he gautama! vedanA cAra prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai 3. kAla se aura 4. bhAva se / vivecana - vedanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva rUpa sAmagrI ke nimitta se utpanna hotI hai kyoMki sabhI vastueM dravyAdi sAmagrI ke vaza se utpanna hotI hai| jaba prANI kI vedanA pudgala dravya ke saMyoga se hotI hai to vaha dravya vedanA kahalAtI hai 2. nairayika Adi ko upapAta kSetra Adi kI apekSA hone vAlI vedanA kSetra vedanA kahalAtI hai 3. nairayika Adi bhava kI kAla ke saMbaMdha se vivakSA kI jAtI hai to kAla vedanA athavA Rtu dina rAta Adi ke saMyoga se hone vAlI vedanA kAla vedanA kahalAtI hai aura 4. vedanIya karma ke udaya rUpa pradhAna kAraNa se utpanna hone vAlI vedanA bhAva vedanA kahalAtI hai| NeraDyA NaM bhaMte! kiM davvao veyaNaM vedeMti jAva bhAvao veyaNaM vedeti ? goyamA ! davvao vi veyaNaM vedeMti jAva bhAvao vi veyaNaM vedeMti, evaM jAva vemANiyA / bhAvArtha- prazna - he bhagavan! nairayika kyA dravya se vedanA vedate haiM yAvat bhAva se vedanA vedate haiM ? uttara - he gautama! nairayika dravya se bhI vedanA vedate haiM yAvat bhAva se bhI vedanA vedate haiM isI prakAra yAvat vaimAnika taka kahanA cAhiye / vivecana nairayika Adi caubIsa hI daNDaka ke jIva cAroM vedanA (dravya vedanA, kSetra vedanA, kAla vedanA aura bhAva vedanA) vedate haiN| For Personal & Private Use Only 1. dravya se 2. kSetra se www.jalnelibrary.org Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ===========================98 - prajJApanA sUtra ateletselelal kaivihA NaM bhaMte! veyaNA paNNattA ? goyamA ! tivihA veyaNA paNNattA / taMjahA- sArIrA, mANasA, sArIramANasA / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara he gautama! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai 3. zArIrika Adi vedanA dvAra 2. mAnasika aura 3. zArIrika mAnasika / vivecana - zarIra meM hone vAlI vedanA zArIrika vedanA kahalAtI hai| mana meM hone vAlI 'vedanA mAnasika vedanA tathA zarIra aura mana donoM meM hone vAlI vedanA zArIrika-mAnasika vedanA kahalAtI hai| NeraDyA NaM bhaMte! kiM sArIraM veyaNaM vedeMti, mANasaM veyaNaM vedeMti, sArIramANasaM veyaNaM vedeMti ? goyamA ! sArIraM piveyaNaM vedeMti, mANasaM pi veyaNaM vedeMti, sArIramANasaM pi veyaNaM vedeNti| evaM jAva vemANiyA, NavaraM egiMdiyavigaliMdiyA sArIraM veyaNaM vedeti, mANasaM veNaM vedeMti, No sArIramANasaM veyaNaM vedeMti / - 1. zArIrika - bhAvArtha- prazna he bhagavan ! nairayika zArIrika vedanA vedate haiM, mAnasika vedanA vedate haiM yA zArIrika mAnasika vedanA vedate haiM ? uttara - he gautama! nairayika zArIrika vedanA bhI vedate haiM, mAnasika vedanA bhI vedate haiM, zArIrikamAnasika vedanA bhI vedate haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka kahanA cAhiye kintu itanI vizeSatA hai ki ekendriya aura vikalendriya zArIrika vedanA hI vedate haiM, mAnasika aura zArIrika-mAnasika vedanA nahIM vedate haiN| vivecana - nairayika paraspara udIraNA karane se, paramAdhArmikoM dvArA utpanna karane se yA kSetra ke prabhAva se jaba zarIra meM vedanA kA anubhava karate haiM taba zArIrika vedanA vedate haiN| jaba bAda ke bhava ko lekara mana meM duHkha kA vicAra karate haiM tathA duSkarma karane vAle bahuta pazcAttApa karate haiM taba mAnasika vedanA vedate haiN| jaba vivakSita kAla meM zarIra viSayaka pIr3A kA anubhava karate haiM aura utane kAla taka uparoktAnusAra mana viSayaka pIr3A kA anubhava karate haiM taba usa kAla vizeSa kI apekSA zArIrika mAnasika vedanA vedate haiN| yahA~ bhI vedanA kA anubhava anukrama se hI hotA hai ataH vivakSita utane kAla kI apekSA donoM vedanAoM kA kathana kiyA gayA hai| ekendriyoM aura vikalendriyoM ko chor3akara zeSa jIva tInoM prakAra kI vedanA (zArIrika, mAnasika, For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paitIsavAM vedanA pada - sAtA Adi vedanA dvAra 269 ESHEEHEREETEEEEEEEEklelEEREJETERESEREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEELATE RETEENETETaketakalelkattelseksek!REFERENEFTER zArIrika mAnasika) vedate haiN| ekendriyoM aura vikalendriyoM meM mana nahIM hone se ve mAnasika aura zArIrika-mAnasika vedanA nahIM vedate haiM kevala zArIrika vedanA hI vedate haiN| 4. sAtA Adi vedanA dvAra kaivihA NaM bhaMte! veyaNA paNNattA? goyamA! tivihA veyaNA pnnnnttaa| taMjahA - sAyA, asAyA, saayaasaayaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai - 1. sAtA 2. asAtA aura 3. saataa-asaataa| vivecana - sukha rUpa vedanA sAtA vedanA kahalAtI hai| duHkha rUpa vedanA ko asAtA vedanA kahate haiN| sukha-duHkha ubhaya rUpa vedanA sAtA-asAtA vedanA kahalAtI hai| . NeraiyA NaM bhaMte! kiM sAyaM veyaNaM vedeti, asAyaM veyaNaM vedeti, sAyAsAyaM veyaNaM vedeti? goyamA! tivihaM pi veyaNaM vedeti, evaM savvajIvA jAva vemaanniyaa| bhAvArtha- prazna - he bhagavan ! nairayika kyA sAtA vedanA vedate haiM, asAtA vedanA vedate haiM yA sAtA asAtA vedanA vedate haiM? uttara - he gautama! nairayika tInoM prakAra kI vedanA vedate haiM, isI prakAra sabhI jIvoM yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahiye| - vivecana - nairayika se lagA kara vaimAnika taka caubIsa hI daNDaka ke jIva tInoM prakAra kI vedanA (sAMtA, asAtA, sAtAasAtA) vedate haiM / nairayika tIrthaMkaroM ke janmAdi ke samaya sAtA vedanA vedate haiM aura zeSa samaya meM asAtA vedanA vedate haiN| jaba pUrva bhava kA mitra deva yA dAnava vacanAmRtoM se zAMta karatA hai taba mana meM sAtA aura kSetra ke prabhAva se asAtA kA anubhava karate haiM athavA mana meM hI unake darzana se aura unake vacana sunane se sAtA aura pazcAttApa ke anubhava se asAtA vedanA vedate haiM taba sAtA-asAtA vedanA kahI hai| nairayikoM kI taraha hI vaimAnika paryaMta kahanA caahiye| pRthvIkAyika Adi jIva jaba taka koI upadrava nahIM hotA hai taba taka sAtA aura upadrava hone para asAtA kA anubhava karate haiM aura bhinna-bhinna avayavoM meM upadrava hone aura na hone se sAtA-asAtA vedanA vedate haiN| vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika, deva sukha kA anubhava karate hue sAtA vedanA, cyavana Adi ke samaya asAtA vedanA tathA dUsaroM kI saMpatti Adi dekhane se mAtsarya Adi kA anubhava aura apanI priya devI ke madhura AlApAdi kA anubhava eka sAtha ho taba sAtA-asAtA vedanA vedate haiN| For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 prajJApanA sUtra katticketeEEEEkkerlekateketsetseateElekEEEEEEEEEEEEEEEEEEatestetasek a rketEEEEEEEEEEEEEEEElateIntellectetnterestellateletetettesletest . 5. duHkha Adi vedanA dvAra kaivihA NaM bhaMte! veyaNA paNNattA? goyamA! tivihA veyaNA pnnnnttaa| taMjahA - dukkhA, sahA, adukkhmsuhaa| NeraiyA NaM bhaMte! kiM dukkhaM veyaNaM vedeti pucchA? goyamA! dukkhaM pi veyaNaM vedeti, suhaM pi veyaNaM vedeti, adukkhamasuhaM pi veyaNaM vedeti, evaM jAva vemaanniyaa||683 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai? uttara - he gautama! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai - 1. duHkhA 2. sukhA aura 3. aduHkh-sukhaa| prazna - he bhagavan! nairayika kyA duHkhA vedanA vedate haiM, sukhA vedanA vedaMte haiM yA aduHkha-sukhA vedanA vedate haiM? uttara - he gautama! nairayika jIva duHkhA vedanA bhI vedate haiM, sukhA vedanA bhI vedate haiM aura aduHkhasukhA vedanA bhI vedate haiN| isI prakAra yAvat vaimAnika taka kaha denA caahiye| vivecana - jisameM duHkha kA vedana ho vaha duHkhA, jisameM sukha kA vedana ho vaha sukhA vedanA kahalAtI hai kintu jo vedanA ekAnta duHkha rUpa nahIM kahI jA sakatI kyoMki sukha bhI hotA hai aura vaha ekAnta sukha rUpa bhI nahIM kahI jA sakatI kyoMki duHkha bhI hotA hai ata: vaha aduHkha sukhA-sukhaduHkhAtmikA vedanA kahalAtI hai| zaMkA - phira sAtA, asAtA, sAtA-asAtA tathA sukhA, duHkhA aura aduHkhasukhA vedanA meM kyA / aMtara hai? . samAdhAna - sAtA, asAtA, sAtA-asAtA rUpa vedanA karma se udaya prApta vedanIya karma pudgaloM ke anubhava se hotI hai jabaki sukhA, duHkhA aura aduHkhasukhA vedanA dUsaroM se dI jAtI hai| caubIsa hI daNDakoM ke jIva sukhA, duHkhA, aduHkhasukhA rUpa tInoM prakAra kI vedanA vedate haiN| 6. AbhyupagamikI aura aupakramikI vedanA dvAra kaivihA NaM bhaMte! veyaNA paNNattA? goyamA! duvihA veyaNA pnnnnttaa| taMjahA - abbhovagamiyA ya uvakkamiyA y| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai? For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paitIsavAM vedanA pada - nidA-anidA vedanA dvAra *=================EEEEEEEEEEEEEE ======== uttara - he gautama! vedanA do prakAra kI kahI gaI hai| yathA - 1. AbhyupagamikI aura 2. aupakramikI / vivecana - jo vedanA svayaM aMgIkAra kI jAtI hai vaha AbhyupagamikI vedanA hai jaise - kezaluMcana, AtApanA lenA aadi| jo vedanA svayaM udaya hue yA udIraNA dvArA udaya meM lAye gaye vedanIya karma ke anubhava se hotI hai vaha aupakramikI vedanA kahalAtI hai| *NeraDyA NaM bhaMte! kiM abbhovagamiyaM veyaNaM vedeMti uvakkamiyaM veyaNaM vedeMti ? goyamA ! No abbhovagamiyaM veyaNaM vedeMti, uvakkamiyaM veyaNaM vedeMti, evaM jAva cauriMdiyA | paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA ya duvihaM pi veyaNaM vedeMti, vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA NeraiyA // 684 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika AbhyupagamikI vedanA vedate haiM yA aupakramikI vedanA vedate haiM ? uttara - he gautama! nairayika AbhyupagamikI vedanA nahIM vedate, aupakramikI vedanA vedate haiN| isI prakAra yAvat caurindriya taka kahanA caahiye| paMcendriya tiryaMca aura manuSya donoM prakAra kI vedanA vedate haiM / vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna samajhanI cAhiye / 271 =================== vivecana - paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM meM donoM prakAra kI vedanA hotI hai kyoMki samyagdRSTi tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM meM karma kSaya karane ke lie AbhyupagamikI vedanA saMbhava hai| zeSa sabhI jIva aupakramikI vedanA hI vedate haiM, AbhyupagamikI vedanA nahIM vedte| pAMca sthAvara aura tIna vikalendriya jIvoM meM mana kA abhAva hone ke kAraNa AbhyupagamikI vedanA saMbhava nahIM hai| nairayika bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnikoM meM tathAprakAra ke bhava svabhAva ke kAraNa AbhyupagamikI vedanA nahIM hotI hai| 7. nidA-anidA vedanA dvAra kaivihA NaM bhaMte! veyaNA paNNattA ? goyamA ! duvihA veyaNA paNNattA / taMjahA- NidA ya aNidA ya / = bhAvArtha- prazna he bhagavan! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara - he gautama! vedanA do prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai 2. anidA vedanA / vivecana - vedanA do prakAra kI haiM - 1. nidA aura 2. anidA / " nitarAM nizcitaM vA samyag dIyate cittamasyAmiti nidA" jisameM pUrNa rUpa se citta lagA ho, jisakA bhalIbhAMti dhyAna ho arthAt jisa For Personal & Private Use Only - 1. nidA vedanA aura Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 *zaleateketricatestatestostatestostatestSEEDEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE prajJApanA sUtra vedanA meM mAnasika jJAna hotA hai vaha nidA vedanA hai| jisakI aura citta bilkula na ho, jisa vedanA meM mAnasika jJAna nahIM hotA vaha anidA vedanA hai| NeraiyA NaM bhaMte! kiM NidAyaM veyaNaM vedeti, aNidAyaM veyaNaM vedeti? goyamA! NidAyaM pi veyaNaM vedeti, aNidAyaM pi veyaNaM vedeti| se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccai-'NeraiyA NidAyaM pi aNidAyaM pi veyaNaM vedeti?' goyamA! NeraiyA duvihA pnnnnttaa| taMjahA - saNNIbhUyA ya asaNNIbhUyA y| tattha NaM je te saNNIbhUyA te NaM NidAyaM veyaNaM vedeti, tattha NaM je te asaNNIbhUyA te NaM aNidAyaM veyaNaM vedeti, se teNadveNaM goyamA! evaM NeraiyA NidAyaM pi veyaNaM vedeti aNidAyaM pi veyaNaM vedeti, evaM jAva thnniykumaaraa| kaThina zabdArtha - saNNIbhUyA - saMjJIbhUta-saMjJI se Akara utpanna hone vAle, asaNNIbhUyA - asaMjJIbhUta-asaMjJI se Akara utpanna hone vaale| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayika nidA vedanA vedate haiM yA anidA vedanA vedate haiM ? uttara - he gautama ! nairayika nidA vedanA bhI vedate haiM aura anidA vedanA bhI vedate haiN| prazna - he bhagavan! Apa kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki nairayika nidA vedanA bhI vedate haiM aura anidA vedanA bhI vedate haiM? ___ uttara - he gautama! nairayika do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA - saMjJIbhUta aura asNjnyiibhuut| unameM jo saMjJI bhUta nairayika hote haiM ve nidA vedanA vedate haiM aura unameM jo asaMjJIbhUta nairayika hote haiM ve anidA vedanA vedate haiN| he gautama! isa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki nairayika nidA vedanA bhI vedate haiM aura anidA vedanA bhI vedate haiM isI prakAra yAvat stanitakumAra taka kahanA caahiye| vivecana - nairayika nidA aura anidA donoM prakAra kI vedanA vedate haiN| kyoMki nairayika jIva do prakAra ke hote haiM - 1. saMjJIbhUta nairayika-jo saMjJI se Akara utpanna hue haiM 2. asaMjJIbhUta nairayika - jo asaMjJI se Akara utpanna hue haiN| asaMjJIbhUta nairayika pUrva ke anya janmoM meM kiye hue kisI bhI prakAra ke zubha, azubha yA vairAdi kA smaraNa nahIM karate haiM kyoMki smaraNa unhIM kA hotA hai jo tIvra saMkalpa se kiyA huA hotA hai kintu pUrva ke asaMjJI bhava meM. mana rahita hone se tIvra saMkalpa nahIM hotA ataH asaMjJIbhUta nairayika anidA vedanA vedate haiN| saMjJIbhUta nairayika pUrva bhava kA saba kucha smaraNa karate haiM kyoMki unake pUrva bhava meM anubhava kiye gaye viSayoM kA smaraNa karane yogya mana hotA hai ataH ve nidA vedanA vedate haiN| isI prakAra asurakumAroM se lagA kara stanitakumAroM taka donoM prakAra kI vedanA vedate haiM kyoMki unakI bhI saMjJI aura asaMjJI se utpatti hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ***kokokkkk paitIsavAM vedanA pada - nidA-anidA vedanA dvAra deodebasecoapod puDhavikAiyANaM pucchA ? goyamA ! No NidAyaM veyaNaM vedeMti, aNidAyaM veyaNaM vedeMti / 273 sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai - 'puDhavikAiyA No NidAyaM veyaNaM vedeti, aNidAyaM veyaNaM vedeMti' ? ============= goyamA ! puDhavikAiyA savve asaNNI, asaNNibhUyaM aNidAyaM veyaNaM vedeMti, se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai puDhavikAiyA No NidAyaM veyaNaM vedeMti, aNidAyaM veyaNaM vedeMti evaM jAva cauriMdiyA / paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA vANamaMtarA jahA NeraiyA / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! pRthvIkAyika jIva nidA vedanA vedate haiM yA anidAvedanA ? uttara - he gautama! pRthvIkAyika jIva nidA vedanA nahIM vedate kintu anidA vedanA vedate haiN| prazna - he bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika jIva nidA vedanA nahIM vedate kintu anidA vedanA vedate haiM ? uttara - he gautama! sabhI pRthvIkAyika jIva asaMjJI aura asaMjJIbhUta hote haiM isalie anidA vedanA vedate haiM niMdA vedanA nahIM vedate / isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika jIva nidA vedanA nahIM vedate kintu anidA vedanA vedate haiN| isI prakAra yAvat caurindriya taka kahanA cAhiye / paMcendriya tiryaMca, manuSya aura vANavyaMtara devoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna samajhanI cAhiye / vivecana - pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati, beindriya, teindriya aura caurindriya ke jIva sammUcchima hote haiM ataH mana rahita hone ke kAraNa ve anidA vedanA hI vedate haiN| paMcendriya tiryaMca, manuSya aura vANavyaMtara devoM kA kathana nairayikoM kI taraha. kahanA cAhiye arthAt jaise nairayikoM ke viSaya meM kahA hai vaise hI ye jIva nidA vedanA bhI vedate haiM aura anidA vedanA bhI vedate haiM kyoMki paMcendriya tiryaMca aura manuSya do prakAra ke hote haiM 1. sammUcchima aura 2. garbhaja / unameM jo sammUcchima haiM ve mana rahita hone se anidA vedanA vedate haiM aura jo garbhaja haiM ve mana sahita hone se nidA vedanA vedate haiN| vANavyaMtara deva saMjJI se bhI Akara utpanna hote haiM aura asaMjJI se bhI Akara utpanna hote - haiM ataH nairayikoM kI taraha ve bhI nidA aura anidA donoM prakAra kI vedanA vedate haiN| joisiyANaM pucchA ? goyamA ! NidAyaM piveyaNaM vedeMti, aNidAyaM pi veyaNaM vedeMti / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccai - ' joisiyA NidAyaM pi veyaNaM vedeMti, aNidAyaM pi veNaM vedeMti ? For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 prajJApanA sUtra goyamA! joisiyA duvihA pnnnnttaa| taMjahA - mAimicchahiTThiuvavaNNagA ya amAisammahiTThiuvavaNNagA yA tattha NaM je te mAimicchadiTThiuvavaNNagA te NaM aNidAyaM veyaNaM vedeti, tattha NaM je te amAisammahiTThiuvavaNNagA te NaM NidAyaM veyaNaM vedeti, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai - 'joisiyA duvihaM pi veyaNaM vedeti' evaM vemANiyA vi||685|| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe paNatIsaimaM veyaNApayaM smttN|| kaThina zabdArtha - mAimicchaddiSTThiuvavaNNagA - mAyI mithyAdRSTi upapannaka, amAisammaddiSTiuvavaNNagA - amAyI samyagdRSTi uppnnk| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jyotiSI deva nidA vedanA vedate haiM yA anidA vedanA vedate haiM ? uttara - he gautama! jyotiSI deva nidA vedanA bhI vedate haiM aura anidA vedanA bhI vedate haiN| prazna - he bhagavan! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki jyotiSI deva nidA vedanA bhI vedate haiM aura anidA vedanA bhI vedate haiN| uttara - he gautama! jyotiSI deva do prakAra ke kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM - 1. mAyI mithyAdRSTi upapannaka aura 2. amAyI samyagdRSTi uppnnk| unameM jo mAyI mithyAdRSTi upapannaka haiM ve anidAvedanA vedate haiM aura jo amAyI samyagdRSTi upapannaka haiM ve nidA vedanA vedate haiN| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki jyotiSI deva nidA, anidA donoM prakAra kI vedanA vedate haiN| isI prakAra vaimAnika devoM ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| vivecana - jyotiSI aura vaimAnika deva do prakAra ke hote haiM - 1. mAyI mithyAdRSTi upapannaka aura 2. amAyI samyagdRSTi uppnnk| jo mAyI mithyAdRSTi utpanna hue haiM ve mithyAdRSTi se, vrata virAdhanA se yA ajJAna tapa se - 'hama isa prakAra se utpanna hue haiM' - aisA nahIM jAnate ataH samyak rUpa se yathAvasthita jJAna ke abhAva se ve anidA vedanA kA anubhava karate haiN| isase viparIta jo amAyI samyagdRSTi utpanna hue haiM ve samyagdRSTi ke kAraNa yathAvasthita svarUpa ko jAnate haiM ataH jo bhI vedanA vedate haiM vaha nidA vedanA hotI hai| ||prjnyaapnaa bhagavatI sUtra kA paiMtIsavA vedanA pada smaapt|| . For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsaimaM samugghAyapayaM chattIsavAM samudghAta pada prajJApanA sUtra ke paiMtIsaveM pada meM gati ke pariNAma vizeSa rUpa vedanA kA pratipAdana kiyA gayA hai| aba isa chattIsaveM pada meM bhI gati ke pariNAma vizeSa rUpa samudghAta kA vicAra kiyA jAtA hai| jisameM samudghAta kI vaktavyatA viSayaka saMgrahaNI gAthA isa prakAra haiM - veyaNa 1 kasAya 2 maraNe 3 veuvviya 4 teyae ya 5 AhAre 6 / kevalie ceva bhave 7 jIvamaNussANa sttev|| bhAvArtha - 1. vedanA 2. kaSAya 3. maraNa 4. vaikriya 5. taijasa 6. AhAraka aura 7. kevalI samudghAta, ye sAta samudghAta jIva aura manuSyoM meM hotI hai| samudghAta ke bheda kai NaM bhaMte! samugghAyA paNNattA? goyamA! satta samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNAsamugghAe 1, kasAyasamugghAe 2, mAraNaMtiyasamugghAe 3, veuvviyasamugghAe 4, teyAsamugghAe 5, AhAragasamugghAe 6, kevalisamugghAe / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! samudghAta kitane prakAra ke kahe gaye haiM? uttara - he gautama! samudghAta sAta prakAra ke kahe gaye haiM, ve isa prakAra haiM - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta 4. vaikriya samudghAta 5. taijasa samudghAta 6. AhAraka samudghAta aura 7. kevalI smudghaat| vivecana - vedanA Adi ke sAtha tanmaya hokara mUla zarIra ko chor3e binA prabalatA se AtmapradezoM ko zarIra avagAhanA se bAhara nikAla kara asAtA vedanIya Adi karmoM kA nAza karanA samudghAta kahalAtA hai| isake sAta bheda haiN| yathA - 1. vedanIya 2. kaSAya 3. mAraNAMtika 4. vaikriya 5. taijasa 6. AhAraka aura 7. kevlii| 1. vedanIya (vedanA) samudghAta - asAtA vedanIya karma ke kAraNa Atma-pradezoM meM spaMdana hokara kucha Atma-pradezoM kA zarIrAvagAhanA se bAhara A jAnA vedanIya samudghAta hai| isake dvArA udaya prApta asAtA vedanIya karma kA nAza hotA hai| sAtA vedanIya karma kI samudghAta nahIM hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 2. kaSAya samudghAta - tIvra krodha Adi kaSAyoM ke dvArA Atma-pradezoM meM spaMdana hokara kucha Atma pradezoM kA zarIrAvagAhanA se bAhara A jAnA kaSAya samudghAta kahalAtA hai| isake dvArA udaya prApta kaSAya mohanIya kA nAza hotA hai| cAroM kaSAyoM kI samudghAta hotI hai / 3. mAraNAMtika samudghAta mRtyu se aMtarmuhUrtta pUrva utpatti ke sthAna taka lambA (zarIra pramANa caur3A evaM jAr3AI vAlA) Atma- pradezoM kA daNDa nikAlanA mAraNAMtika samudghAta kahalAtA hai| isa samudghAta meM AyuSya karma ke prabhUta pradezoM kI kSapaNA hotI hai| 4. vaikriya samudghAta - vaikriya rUpoM kA nirmANa karane hetu vaikriya vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karane ke lie Atma-pradezoM kA eka dizA athavA vidizA meM saMkhyAta yojana taka kA daNDa nikAlanA (jADAI va caur3AI meM zarIra pramANa daNDa hotA hai) vaikriya samudghAta kahalAtA hai| isameM vaikriya nAma karma kI kSapaNA hotI hai| prajJApanA sUtra - *=================================================== 5. taijas samudghAta - zItala athavA uSNa tejolezyA kisI para DAlane hetu taijasa pudgaloM ko grahaNa karane ke lie saMkhyAta yojana taka kA eka dizA athavA vidizA meM Atma-pradezoM kA daNDa nikAlanA taijas samudghAta kahalAtA hai| isameM taijasa nAma karma kI kSapaNA hotI hai / - 6. AhAraka samudghAta jIvadayA, Rddhi darzana, jJAna grahaNa yA saMzaya nivAraNa hetu caudaha pUrvadhArI muni dvArA AhAraka putalA banAne hetu AhAraka vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karane ke lie saMkhyAta yojana kA Atma-pradezoM kA daNDa nikAlanA AhAraka samudghAta kahalAtA hai| isameM AhAraka zarIra nAma karma kI kSapaNA hotI hai| 7. kevalI samudghAta - vedanIya Adi karmoM ko khapAne ke lie cAra samayoM meM Atma-pradezoM ko samagra loka meM phailA denA evaM cAra samayoM meM punaH saMkocita karake zarIrastha ho jAnA kevalI samudghAta kahalAtA hai| isameM Ayu se adhika sthiti vAle vedanIya nAma aura gotra karmoM kI kSapaNA hotI hai| jina mahApuruSoM kI Ayu 6 mAha athavA usase kama zeSa rahane para kevalajJAna kI prApti hotI hai unameM se jina kI Ayu kama va vedanIya Adi karmoM kI sthiti adhika hotI hai unakI sthiti sama karane ke lie kevala samudghAta karate haiM kevalI samudghAta ke aMtarmuhUrtta bAda avazya mokSa ho jAtA hai| samudghAta-kAla veyaNAsamugdhAe NaM bhaMte! kaisamaie paNNatte ? . goyamA ! asaMkhejjasamaie aMtomuhuttie paNNatte, evaM jAva AhAragasamugdhAe / kevalisamugdhAe NaM bhaMte! kaisamaie paNNatte ? goyamA ! aTThasamaie paNNatte / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - cauvIsa daNDakoM meM samudghAta 277 WHENNHENNHEI-PENNHENH- KEYEShu Lin Zhong 41F4-4-1 bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanA samudghAta kitane samaya kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! vedanA samudghAta asaMkhyAta samayoM vAle antarmuhUrta kA kahA gayA hai| isI prakAra yAvat AhAraka samudghAta taka kahanA caahiye| prazna - he bhagavan ! kevalI samudghAta kitane samaya kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! kevalI samudghAta ATha samaya kA kahA gayA hai| vivecana - pahalI chaha samudghAta kA kAla aMtarmuhUrta (asaMkhyAta samaya kA aMtarmuhUrta) kA hai tathA kevalI samudghAta kA kAla ATha samaya kA hai| yahA~ para vedanA Adi samadaghAtoM kI jaghanya utkaSTa sthiti antarmahartta kI batAI hai| vaha sAmAnya naya (apekSA) se samajhanA caahiye| anya AgamapAThoM (bhagavatI sUtra Adi) se 'kaSAya samudghAta, mAraNAMtika samudghAta tathA vaikriya samudghAta kI jaghanya sthiti eka samaya kI honA spaSTa ho jAtA hai| bhagavatI sUtra zataka 8 uddezaka 9 meM - 'vaikriya zarIra ke sarvabandha kI sthiti jaghanya eka samaya utkRSTa do samaya batAI hai|' isa AgamapATha se vaikriya samudghAta kI jaghanya sthiti eka samaya kI honA spaSTa ho jAtA hai| cauvIsa daNDakoM meM samudghAta NeraiyANaM bhaMte! kai samugghAyA paNNattA? __goyamA! cattAri saMmugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNAsamugyAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugghAe, veuvviysmugghaae| asurakumArANaM bhaMte! kai samugghAyA paNNattA? - goyamA! paMca samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNAsamugghAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugghAe, veuvviyasamugghAe, teyAsamugghAe, evaM jAva thnniykumaaraannN| puDhavikkAiyANaM bhaMte! kai samugdhAyA paNNattA? goyamA! tiNNi samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNA samugghAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugghAe, evaM jAva curidiyaannN| NavaraM vAukkAiyANaM cattAri samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNAsamugghAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugghAe, veuvviysmugghaae| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva vemANiyANaM bhaMte! kai samugghAyA paNNattA? For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 prajJApanA sUtra - goyamA! paMca samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNAsamugghAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugdhAe, veubviyasamugdhAe, teyaasmugghaae| NavaraM maNussANaM sattavihe samugghAe pnnnntte| taMjahA - veyaNAsamugyAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugghAe, veuvviyasamugyAe, teyAsamugdhAe, AhAragaMsamugyAe, kevlismugghaae||686|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitane samudghAta kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM ke cAra samudghAta kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta aura 4. vaikriya smudghaat| . . . prazna - he bhagavan! asurakumAroM ke kitane samudghAta kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! asurakumAroM ke pAMca samudghAta kahe gaye haiN| yathA - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta 4. vaikriya samudghAta aura 5. taijas smudghaat| isI prakAra yAvat stanitakumAra taka kahanA caahiye| prazna - he bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane samudghAta kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! pRthvIkAyikoM ke tIna samudghAta kahe gaye haiN| yathA - 1. vedanA samuddhAta 2. kaSAya samudghAta aura 3. mAraNAMtika smudghaat| isI prakAra yAvat carindriya taka kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki vAyukAyika jIvoM ke cAra samudghAta kahe gaye haiM jo isa prakAra haiM - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta 4. vaikriya smudghaat| prazna - he bhagavan! paMcendriya tiryaMca yAvat vaimAnika taka kitane samudghAta kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! unake pAMca samudghAta kahe gaye haiN| yathA - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta 4. vaikriya samudghAta aura 5. taijasa smudghaat| vizeSatA yaha hai ki manuSyoM ke sAta samudghAta kahe gaye haiN| yathA - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta 4. vaikriya samudghAta 5. taijasa samudghAta 6. AhAraka samudghAta 7. kevalI smudghaat| vivecana - nairayikoM meM prArambha kI cAra samudghAta pAI jAtI hai| bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSI aura pahale se bArahaveM devaloka taka ke devoM meM pahalI pAMca samudghAta pAI jAtI hai| navagraiveyaka aura anuttara vimAna meM pahalI tIna samudghAta hotI hai| inameM zakti se pAMcoM samudghAta hotI hai lekina ye karate nahIM haiN| cAra sthAvara aura tIna vikalendriya meM pahalI tIna samudghAta hotI haiM aura vAyukAya meM pahalI cAra samudghAta hotI haiN| tiryaMca paMcendriyoM meM prathama kI pAMca aura manuSyoM meM sAtoM samudghAta hotI haiN| For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - eka eka jAva ke atIta-anAgata samudghAta 279 *tetetaketattattatretatattattestettetaletatatestakestaticketstatstartstate=tEaralekectekelateEEEEEEEEEEEEEEElesteffectricatesterdarlickslatcatateeleel: eka eka jIva ke atIta-anAgata samudghAta egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa kevaiyA veyaNA samugdhAyA atItA? . goyamA! aNaMtA, kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi jassa'tthi tassa jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejA vA asaMkhejA vA aNaMtA vaa| evaM asurakumArassa viNiraMtaraM jAva vemANiyassa evaM jAva teyagasamugghAe evamee paMca cauvIsA dNddgaa| kaThina zabdArtha - atItA - atIta (bhUtakAla meM), purekkhaDA - puraskRta bhaviSya meM-Age hone vAle, kassai - kisI ke|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka eka nairayika ke atIta meM kitane vedanA samudghAta hue? uttara - he gautama! eka eka nairayika ke atIta meM vedanA samudghAta anaMta hue haiN| he bhagavan ! bhaviSya meM kitane hoMge? he gautama! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta asaMkhyAta yA anaMta hote haiN| isI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye, nirantara vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA caahiye| isI prakAra yAvat taijasa samudghAta taka samajha lenA caahiye| isI prakAra ye pAMcoM samudghAta (vedanA, kaSAya, mAraNAMtika, vaikriya aura taijasa) bhI caubIsa daNDakoM ke krama se samajha lene caahiye| ... vivecana - prastuta sUtra meM eka eka jIva ke atIta-anAgata samudghAta kitane hue haiM isakA kathana kiyA gayA hai| nairayika jIvoM ke bhUtakAla kI apekSA vedanA samudghAta pUrva meM anaMta hue haiM kyoMki nArakAdi sthAna anaMta bAra prApta hue haiM aura eka-eka nAraka Adi sthAna kI prApti ke samaya prAyaH anekabAra vedanA samudghAta hotI hai| yaha kathana bAhulya (bahulatA) kI apekSA samajhanA cAhiye kyoMki bahuta se jIva avyavahAra rAzi se nikale hue anantakAla taka hote haiM ataH unakI apekSA eka-eka nairayika ke ananta vedanA samudghAta atIta meM hue ghaTita hote haiN| jina jIvoM ko avyavahAra rAzi se nikale hue thor3A samaya vyatIta huA hai unakI apekSA saMkhyAta yA asaMkhyAta vedanA samudghAta samajhane cAhiye kintu ve thor3e hI hote haiM ataH unakI yahA~ vivakSA nahIM kI gaI hai| bhaviSyakAla kI apekSA eka-eka nairayika ke kitane samudghAta hoMge? isake uttara meM kahA gayA hai ki kisI nairayika ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake samudghAta hote haiM unake jaghanya se eka, do, tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta hote haiN| tAtparya yaha hai ki jo koI For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 =========================== prajJApanA sUtra *===================================== jIva vivakSita prazna samaya ke pazcAt vedanA samudghAta kiye binA hI naraka se nikala kara manuSya bhava meM vedanA samudghAta kiye binA hI siddha hotA hai use bhaviSya meM eka bhI vedanA samudghAta nahIM hogA kintu jo jIva vivakSita prazna samaya pazcAt zeSa AyuSya kAla meM kitane kAla taka naraka bhava meM Akara tatpazcAt manuSya bhava pAkara siddha hotA hai usakI apekSA eka Adi samudghAta saMbhava hai| saMkhyAta kAla taka rahane vAle ke saMkhyAta, asaMkhyAta kAla taka saMsAra meM rahane vAle ke asaMkhyAta aura anaMtakAla * saMsAra meM rahane vAle ke ananta vedanA samudghAta hote haiN| nairayikoM kI taraha asurakumAra yAvat vaimAnika devoM taka kahanA caahie| tAtparya yaha hai ki sabhI asurakumAra Adi sthAnoM meM atIta kAla meM anaMta vedanA samudghAta kahanA aura anAgata kAla meM vedanA samudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jinake hote haiM unheM bhI jaghanya se eka, do, tIna aura utkRSTa se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta samudghAta kahane caahiye| isI prakAra caubIsa daNDaka ke krama se kaSAya samudghAta, mAraNAMtika samudghAta, vaikriya samudghAta aura taijasa samudghAta ke viSaya meM samajha lenA caahiye| isa prakAra pratyeka daMDaka ke viSaya meM kahane se caubIsa daNDakoM ke pAMcoM samudghAta kI apekSA kula 2445 = 120 sUtra hote haiM / egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa kevaiyA AhAragasamugdhAyA atItA ? goyamA ! kassai atthi kassai Natthi / jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA, ukkoseNaM tiNi / kevaiyA purekkhaDA ? kassai atthi kassai Natthi / jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM cattAri / evaM NiraMtaraM jAvaM vemANiyassa / NavaraM maNUsassa atItA vi purekkhaDA vi jahA Neraiyassa purekkhaDA / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke atIta AhAraka samudghAta kitane haiM ? uttara - he gautama! eka eka nairayika ke atIta AhAraka samudghAta kisI ke hotA hai aura kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai usake bhI jaghanya eka yA do utkRSTa tIna hote haiN| prazna - he bhagavan ! eka-eka nairayika ke anAgata (bhaviSya) ke AhAraka samudghAta kitane hote haiM ? uttara - he gautama! eka - eka nairayika ke anAgata AhAraka samudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra AhAraka samudghAta hote haiN| isI prakAra yAvat niraMtara vaimAnikoM taka kahanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki manuSya atIta aura anAgata AhAraka samudghAta nairayika ke anAgata AhAraka samudghAta ke samAna hai| For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 NEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE chattIsavAM samudghAta pada - eka eka jIva ke atIta-anAgata samudghAta vivecana - eka-eka nairayika ke pUrva ke sampUrNa atIta kAla kI apekSA kitane AhAraka samudghAta pUrva meM hue haiM? isake uttara meM bhagavAn pharamAte haiM ki - he gautama! kisI ke AhAraka samudghAta pUrva meM kiye hue hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisa jIva ne pUrva meM manuSya bhava prApta kara tathA prakAra kI sAmagrI ke abhAva se caudaha pUrvo kA adhyayana nahIM kiyA athavA caudaha pUrvo kA jJAna hone para bhI AhAraka labdhi ke abhAva se yA tathAvidha prayojana ke abhAva se AhAraka zarIra kiyA nahIM, unake nahIM hotaa| jinake hotA hai unake bhI jaghanya se eka aura do, utkRSTa se tIna hote haiM kintu cAra nahIM hote| jisane cAra bAra AhAraka zarIra kiyA hai vaha naraka meM nahIM jaataa| isa viSaya meM TIkAkAra kahate haiM AhAra samugghAyA ukkoseNaM tiNNi, taduvariNiyamA naragaM na gacchai jassa cattAri bhavaMti tti| arthAt AhAraka samudghAta utkRSTa tIna hote haiM isake Upara jisake cAra samudghAta hote haiM ve avazya naraka meM nahIM jaate| bhaviSyakAla meM bhI AhAraka samudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| usameM bhI jo mAnavabhava prApta kara tathAprakAra kI sAmagrI ke abhAva se caudaha pUrva kA jJAna aura AhAraka samudghAta ke binA siddha hote haiM unako nahIM hotaa| zeSa jIvoM ko yathAsaMbhava jaghanya se eka, do, tIna aura utkRSTa se cAra samudghAta hote haiN| tatpazcAt avazya dUsarI gati meM utpanna nahIM hone ke kAraNa AhAraka samudghAta ke binA siddhi gamana hotA hai| - nairayika ke kahe anusAra gaibIsa daNDakoM ke krama se niraMtara vaimAnika sUtra taka kaha denA cAhiye kintu manuSya ke atIta kAla aura anAgata kAla kI apekSA nairayikoM ke bhaviSyakAla meM hone vAle samudghAta kI taraha kahanA cAhiye arthAt manuSyoM meM bhUtakAla kI apekSA utkRSTa cAra aura bhaviSyakAla kI apekSA bhI utkRSTa cAra AhAraka samudghAta hote haiN| cauthI bAra meM AhAraka zarIra karane vAlA avazya usI bhava meM hI mukti prApta karatA hai| egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa kevaiyA kevalisamugghAyA atItA? goyamA! nntthi| - kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi ekko, evaM jAva vemANiyassa, NavaraM maNUsassa atItA kassai asthi kassai Natthi, jassa'thi ekko, evaM purekkhaDA vi||687|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka-eka nairayika ke atIta kevalI samudghAta kitane hue haiM ? For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 prajJApanA sUtra Zhong Zhong Zhong Zhong HiNFileslancedelhHEMEILIPPERH EARNIFFAILY uttara - he gautama! eka bhI nairayika ke eka bhI atIta kevalI samudghAta nahIM huA hai| prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke anAgata kevalIsamudghAta kitane hote haiM? uttara - he gautama! kisI nairayika ke anAgata kevalI samudghAta hotA hai kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai usake eka hI hotA hai| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki manuSya ke atIta kevalI samudghAta kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai usake eka hI hotA hai| manuSya ke atIta kevalI samudghAta kI taraha anAgata kevalI samudghAta ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| vivecana - eka-eka nairayika ke atIta kAla meM eka bhI kevalI samudghAta huA nahIM kyoMki kevalI samudghAta karane ke bAda jIva avazya hI aMtarmuhUrta meM mokSa prApta kara letA hai ataH yadi kevalI samudghAta huA ho to jIva naraka meM hI nahIM jAtA parantu abhI naraka meM hai ataH eka bhI nairayika ke atIta kAla meM kevalI samudghAta nahIM huaa| nairayika ke kitane kevalI samudghAta bhaviSya meM hone vAle haiM ? isake uttara meM bhagavAn pharamAte haiM - he gautama! kisI nairayika ke bhaviSya meM kevalI samudghAta hotA hai aura kisI ke nahIM hotaa| jisake kevalI samudghAta hotA hai usake sarvadA eka hI bAra hotA hai, do, tIna bAra nahIM hotaa| jo muktipada prApta karane ke ayogya haiM athavA yogya hone para bhI jo kevalI samudghAta kiye binA mokSa meM jAne vAle haiM una jIvoM kI apekSA kahA hai ki kevalI samudghAta nahIM hotaa| kevalI samudghAta kiye binA mokSa meM jAne vAle bhI anaMta kevalI hote haiN| kahA bhI hai - 'agaMtUNa samugghAyamaNaMtA kevali jiNA, jaramaraNa vippamukkA siddhiMvaragaI gyaa|' - samudghAta prApta hue binA ananta kevalI jina jarA aura maraNa se rahita hokara siddhi nAma kI zreSTha gati ko prApta hote haiN| nairayika kI taraha vaimAnika paryanta caubIsa daNDakoM ke viSaya meM samajha lenA cAhiye kintu manuSya kI apekSA atItakAla meM kisI ko kevalI samudghAta huA aura kisI ko nahIM huaa| jisa manuSya ko bhUtakAla meM kevalI samudghAta huA hai use avazya eka hI bAra huA hai do tIna bAra nahIM kyoMki eka hI samudghAta se prAyaH sampUrNa aghAtI karmoM kA nAza hotA hai aura bhaviSya meM bhI kisI manuSya ko kevalI samudghAta hogA aura kisI ko nahIM hogaa| jisako hogA usako eka hI kevalI samudghAta hogaa| NeraiyA NaM bhaMte! kevaiyA veyaNA samugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - eka eka jIva ke atIta-anAgata samudghAta 283 orate goyamA! annNtaa| evaM jAva vemANiyANaM, evaM jAva teyagasamugghAe evaM ee vi paMca cuviisdNddgaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitane vedanA samudghAta atIta meM hue haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM ke atIta meM anaMta vedanA samudghAta hue haiN| prazna - he bhagavan ! unake anAgata vedanA samudghAta kitane hote haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM ke anAgata kAla meM bhI anaMta vedanA samudghAta hote haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahiye| isI prakAra yAvat taijasa samudghAta taka samajhanA caahiye| isa prakAra ina pAMcoM samudghAtoM kI vaktavyatA caubIsa daNDakoM meM samajha lenI caahiye| vivecana - vivakSita prazna ke samaya vartamAna samudita sabhI nairayikoM ne pUrva meM kitane vedanA samudghAta kiye haiM ? isake uttara meM bhagavAn pharamAte haiM ki he gautama! pUrva meM ananta vedanA samudghAta hue haiM kyoMki bahuta jIva anantakAla se avyavahAra rAzi se nikale hue haiM aura unhoMne atIta ananta kAla kI apekSA nairayikoM meM ananta vedanA samudghAta kiye haiN| bhaviSya meM kitane vedanA samudghAta hoMge? isake uttara meM prabhu ne pharamAyA - he gautama! anaMta vedanA samudghAta hoMge? kyoMki atyadhika nairayika anaMtakAla taka saMsAra meM rahane vAle haiN| isa prakAra caubIsa daMDaka ke krama se yAvat vaimAnika taka kaha denA caahiye| jisa prakAra vedanA samudghAta kA caubIsa daMDaka ke krama se vicAra kiyA usI prakAra kaSAya, maraNa, vaikriya aura taijasa samudghAtoM kA bhI vicAra karanA caahiye| isa prakAra bahuvacana kI apekSA 2445=120 daMDaka sUtra hote haiN| NeraiyANaM bhaMte! kevaiyA AhAragasamugdhAyA atItA? goyamA! asNkhejaa| kevaiyA purekkhaDA? - goyamA! asaMkhejA evaM jAva vemaanniyaannN| NavaraM vaNassaikAiyANaM maNussANa ya imaM nnaannttN| vaNassaikAiyANaM bhaMte! kevaiyA AhAragasamugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| maNUsANaM bhaMte! kevaiyA AhAraga samugghAyA atItA? goyamA! siya saMkhejA, siya asaMkhejA evaM purekkhaDA vi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitane AhAraka samudghAta atIta hue haiM ? . For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 **kokoo prajJApanA sUtra uttara - he gautama! nairayikoM ke atIta AhAraka samudghAta asaMkhyAta hue haiN| prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke anAgata AhAraka samudghAta kitane hote haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM ke anAgata AhAraka samudghAta asaMkhyAta hote haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka kahanA cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki vanaspatikAyikoM evaM manuSyoM kI vaktavyatA meM nAnatva - bhinnatA hai / yathA : - ================================= prazna - he bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM ke kitane AhAraka samudghAta atIta hue uttara - he gautama! vanaspatikAyika jIvoM ke atIta AhAraka samudghAta ananta hue haiN| prazna - he bhagavan ! manuSyoM ke kitane AhAraka samudghAta atIta hue haiM ? uttara he gautama! manuSyoM ke atIta AhAraka samudghAta kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hue haiN| isI prakAra unake anAgata AhAraka samudghAta bhI samajha lene cAhiye / vivecana - prazna ke samaya sabhI nairayika mila kara bhI asaMkhyAta hI hote haiM unameM se bhI kucha asaMkhyAta nairayika aise hote haiM jo pUrva meM AhAraka samudghAta kara cuke haiM unakI apekSA nairayikoM ke atIta AhAraka samudghAta asaMkhyAta kahe gaye haiM / isI prakAra bhaviSya meM AhAraka samudghAta vAle nairayika bhI asaMkhyAta hI samajhane cAhiye / vanaspatikAyikoM aura manuSyoM ko chor3a kara zeSa sabhI daNDakoM meM atIta aura anAgata AhAraka samudghAta asaMkhyAta haiM / bahuvacana kI apekSA vanaspatikAyika jIvoM meM atIta AhAraka samudghAta ananta haiM kyoMki jinhoMne pUrva meM AhAraka samudghAta kiye haiM aise ananta caudaha pUrvadhara pramAda ke vaza meM saMsAra vRddhi karake vanaspati meM haiN| bhaviSyakAla meM ananta AhAraka samudghAta karane vAle haiM kyoMki ananta jIva vanaspatikAya se nikala kara caudaha pUrvo kA jJAna karake AhAraka samudghAta kara bhaviSya meM mokSa jAne vAle haiN| manuSyoM ke atIta AhAraka samudghAta kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta kahe gaye haiM / isakA kAraNa yaha hai ki sammUcchima aura garbhaja manuSya utkRSTa, aMgula pramANa kSetra meM jitane AkAza pradeza hote haiM usake prathama vargamUla ko tIsare vargamUla se guNA karane para jo parimANa AtA hai utane pradezoM vAle khaNDa ghanIkRta loka kI eka pradeza kI zreNI meM jitane manuSya hote haiM unameM se eka kama karate haiM utane hI haiM jo ki zeSa nairayika Adi jIva rAzi kI apekSA bahuta kama hai unameM bhI aise manuSya kitane haiM jinhoMne pUrva bhava meM AhAraka zarIra banAyA ho ve kadAcit vivakSita prazna ke samaya saMkhyAta hote haiM aura kadAcit asaMkhyAta hote haiM isalie aisA kahA gayA hai ki atIta AhAraka samudghAta kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiN| manuSyoM ke bhaviSya ke AhAraka samudghAta bhI isI taraha kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta samajhane cAhiye / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - eka eka jIva ke atIta-anAgata samudghAta 285 *craticketekakakakakakakakakakakakakakak a a rateeksEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEktakestastick NeraiyANaM bhaMte! kevaiyA kevalisamugghAyA atItA? goyamA! nntthi| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! asaMkhejA, evaM jAva vemaanniyaannN| NAvaraM vaNassaikAiyA maNUsesu imaM nnaannttN| vaNassaikAiyANaM bhaMte! kevaiyA kevalisamugghAyA atItA? goyamA! nntthi| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! annNtaa| maNUsANaM bhaMte! kevaiyA kevalisamugghAyA atItA? goyamA! siya atthi siya Natthi, jai atthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM sypuhuttN| kevaiyA purekkhaDA? siya saMkhejjA, siya asNkhejaa||688|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM ? uttara - he gautama ! nairayikoM ke atIta kevalI samudghAta eka bhI nahIM hai| prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitane anAgata kevali samudghAta haiM? uttara - he gautama! nairayikoM ke anAgata kevali samudghAta asaMkhyAta haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka samajhanA cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki vanaspatikAyika jIvoM aura manuSyoM meM bhinnatA hai| yathA - prazna - he bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM ke atIta kevalI samudghAta kitane haiM ? uttara - he gautama! vanaspatikAyikoM ke atIta kevalisamudghAta nahIM hai| prazna - he bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM ke anAgata kevalI samudghAta kitane haiM ? uttara - he gautama ! vanaspatikAyikoM ke anAgata kevalI samudghAta ananta haiN| prazna - he bhagavan ! manuSyoM ke kitane kevalI samudghAta atIta hai? uttara - he gautama! manuSyoM ke atIta kevalI samudghAta kadAcit haiM aura kadAcit nahIM haiN| yadi haiM to jaghanya eka, do yA tIna utkRSTa zatapRthaktva haiN| For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 prajJApanA sUtra Lin prazna - he bhagavan ! manuSyoM ke kitane anAgata kevalI samudghAta haiM? uttara - he gautama! manuSyoM ke anAgata kevali samudghAta kadAcit saMkhyAta haiM aura kadAcit asaMkhyAta haiN| vivecana - nairayikoM ke atIta kevali samudghAta eka bhI nahIM hotA, kyoMki jina jIvoM ne kevalisamudghAta kiyA hai unakA naraka gamana nahIM hotaa| nairayikoM ke bhaviSya ke kevalisamudghAta asaMkhyAta haiM kyoMki vivakSita prazna ke samaya vartate nairayikoM meM asaMkhyAta nairayikoM ke bhaviSya meM kevali samudghAta honA hai isa prakAra kevalajJAniyoM ne jAnA hai| vanaspatikAyikoM aura manuSyoM ko chor3a kara vaimAnika paryaMta sabhI jIvoM ke atIta aura anAgata kevalI samudghAta ke viSaya meM isI prakAra samajhanA caahiye| vanaspatikAyika jIvoM ke atIta kevalI samudghAta nahIM hote kintu anAgata kevalI samudghAta ananta hote haiM kyoMki vanaspatikAyikoM meM ananta jIva aise hote haiM jo bhaviSya meM kevali samudghAta kreNge| manuSyoM ke atIta kevalisamudghAta kadAcit hote haiM, kadAcit nahIM hote| tAtparya yaha hai ki jaba prazna ke samaya samudghAta se nivRtta hue prApta hote haiM taba hote aura zeSa kAla meM nahIM hote| unameM usa samaya jina manuSyoM ne kevali samudghAta kiyA hai ve jaghanya se eka, do yA tIna tathA utkRSTa se zata pRthaktva (200 se 600 jhAjherI taka) hote haiM kyoMki utkRSTa pada meM eka samaya itane kevalajJAnI kevalI samudghAta prApta hue hote haiN| manuSyoM ke kitane kevali samudghAta bhaviSya meM hoMge? isake uttara meM prabhu pharamAte haiM ki - kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hone vAle haiM kyoMki sammUchima aura garbhaja manuSya mila kara bhI asaMkhyAta hI hote haiM aura unameM bhI vivakSita prazna ke samaya vartate manuSyoM meM bahuta se abhavya hone se kadAcit saMkhyAta kevali samudghAta hote haiM, kadAcit asaMkhyAta hote haiM kyoMki jinake bhaviSya meM kevali samudghAta hone haiM aise jIva bahuta hote haiN| ___aba nairayikatva Adi bhAvoM meM vartate hue eka-eka nairayika Adi ke pUrva kAla meM kitane vedanA samudghAta hue haiM aura kitane bhaviSya kAla meM hote haiM isakA nirUpaNa karane kI icchA vAle sUtrakAra kahate haiM - nairayika Adi bhAvoM meM vartate hue eka eka jIva ke atIta anAgata samudghAta egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa Neraiyatte kevaiyA veyaNA samugdhAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? . For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - nairayika Adi bhAvoM meM vartate hue eka-eka jIva ke.... 287 *antertekrteriorateletelettekesekcketekeskatekacteristicketstatstateketaketeetaketcalenteetcskeletalksateectetectelesceticketertectetElemlsksksksks goyamA! kassai atthi, kassai Natthi, jassa asthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejA vA aNaMtA vaa| evaM asurakumAratte jAva vemaanniytte| ... bhAvArtha - prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke nairayikatva meM (naraka paryAya meM rahate hue) kitane vedanA samudghAta atIta hue haiM ? uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke nairayikatva meM atIta vedanA samudghAta anaMta hue haiN| prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke nairayikatva meM kitane anAgata vedanA samudghAta hote haiM ?. he gautama! eka eka nairayika ke nairayikatva meM anAgata vedanA samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote haiM jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiN| isI prakAra eka-eka nairayika ke asurakumAratva yAvat vaimAnikatva meM rahate hue / atIta aura anAgata vedanA samudghAta samajhane caahiye| vivecana - nairayika paryAya meM rahe hue eka-eka nairayika ke ananta vedanA samudghAta atIta meM hue haiM kyoMki usane ananta bAra nairayika paryAya prApta kI hai aura eka-eka naraka bhava meM jaghanya saMkhyAta vedanA samudghAta hote haiN| eka eka nairayika ke saMsAra se lagA kara mokSa gamana taka anAgata kAla kI apekSA kisI ke vedanA samudghAta hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisa nairayika kI mRtyu nikaTa hai vaha kadAcit vedanA samudghAta kiye binA hI naraka se nikala karake manuSya bhava pAkara siddha ho jAtA hai usa nairayika kI apekSA bhaviSya meM vedanA samudghAta nahIM hotaa| zeSa nairayikoM ke vedanA samudghAta hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna hote haiN| yaha bhI una jIvoM kI apekSA samajhanA cAhiye jinakA kSIma huA zeSa AyuSya bAkI hai aura bAda ke bhava meM siddha hone vAle haiM kintu unakI apekSA nahIM samajhanA cAhiye jo punaH naraka meM utpanna hone vAle haiM kyoMki unako to jaghanya se bhI saMkhyAta vedanA samudghAta hote haiN| isa saMbaMdha meM mUla TIkAkAra kahate haiM - "narakeSu jaghanya sthitiSUtpannasya niyamata: saMkhyeyA eva vedanA samudghAtA bhavaMti, vedanA samudghAta pracuratvAnArakANAm iti" arthAt jaghanya sthiti vAle narakoM meM utpanna hone vAle meM avazya saMkhyAta vedanA samudghAta hote haiM kyoMki vedanA samudghAta vAle nairayika hote haiN| utkRSTa se saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta vedanA samudghAta kahe haiN| unameM bhI jo eka bAra jaghanya sthiti vAle naraka meM utpanna hone vAlA ho usake saMkhyAta vedanA samudghAta hote haiN| jaghanya sthiti vAle naraka meM aneka bAra aura dIrgha sthiti vAle narakoM meM eka bAra yA bAra-bAra utpanna hone vAle nairayika haiM unake asaMkhyAta aura ananta bAra utpanna hone vAle haiM unake ananta vedanA samudghAta hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 . prajJApanA sUtra *a nkrtertairtetakestetrictertakestakestatectetaketa nkatestaticistakalatakalaletaketakistatstalksattattatreetrintentaticketelakatalakatalatasteletelah nairayikoM kI taraha hI asurakumAratva meM aura usake bAda ke caubIsa daNDakoM ke krama se nirantara yAvat vaimAnikatva meM kaha denA caahiye| .. egamegassa NaM bhaMte! asurakumArassa Neraiyatte kevaiyA veyaNA samugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi tassa siya saMkhejA vA siya asaMkhejjA vA siya aNaMtA vaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka-eka asurakumAra ke nairayikatva meM rahate hue kitane vedanA samudghAta atIta hue haiM ? uttara - he gautama! eka-eka asurakumAra ke nairayikatva meM rahate hue atIta vedanA samudghAta anaMta hue haiN| prazna - he bhagavan! eka-eka asurakumAra ke nairayikatva meM rahate hue kitane anAgata vedanA samudghAta hote haiM ? uttara - he gautama! eka-eka asurakumAra ke nairayikatva meM rahate hue anAgata vedanA samudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake kadAcit saMkhyAta kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| vivecana - pUrva meM nairayikatva ko prApta eka-eka asurakumAra ko nairayika paryAya meM rahate hue sampUrNa atIta kAla kI apekSA sabhI milA kara kitane vedanA samudghAta pUrva meM hue haiM ? isake uttara meM bhagavAn pharamAte haiM - he gautama! atItakAla meM ananta hue haiM kyoMki unhoMne anaMta bAra nairayika paryAya prApta kI hai aura eka nairayika ke bhava meM jaghanya se bhI saMkhyAta vedanA samudghAta hue hai| bhaviSya kI apekSA kisI ko vedanA samudghAta hotA hai kisI ko nahIM hotaa| jo asurakumAra ke bhava se nikala kara naraka meM nahIM jAne vAlA hai kintu zIghra yA paramparA se manuSya bhava prApta kara siddha hogA use nairayika paryAya meM bhaviSya kAla meM vedanA samadaghAta nahIM hotaa| jo usa bhava ke bAda paramparA se naraka meM jAyegA use vedanA samudghAta hotA hai unameM bhI kisI ko saMkhyAta, kisI ko asaMkhyAta aura kisI ko anaMta vedanA samudghAta hote haiN| jo eka bAra jaghanya sthiti vAle nairayika meM utpanna hogA usa asurakumAra ke bhaviSya meM jaghanya saMkhyAta vedanA samudghAta hote haiM kyoMki sarva jaghanya sthiti vAle narakoM meM bhI saMkhyAta vedanA samudghAta hote haiM kAraNa ki nairayikoM ko bahuta vedanA hotI hai| aneka bAra jaghanya sthiti vAle narakoM meM aura eka bAra yA aneka bAra dIrgha sthiti vAle narakoM meM utpanna hone se asaMkhyAta vedanA For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - nairayika Adi bhAvoM meM vartate hue eka-eka jIva ke.... 289 Lin Lin Chong Chong Zhong He Ping Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong -FEGENE-1211 HK4164 samudghAta aura anaMtabAra naraka meM jAne kI apekSA anaMta vedanA samudghAta hote haiN| nArakI ke daNDaka meM eka jIva kI apekSA pUre naraka bhava meM kama se kama saMkhyAtA bAra vedanA samudghAta hotI hI hai| zeSa 23 daNDakoM meM pUre bhava meM vedanA samudghAta hotI yA nahIM bhI hotI hai| ___ egamegassa NaM bhaMte! asurakumArassa asurakumAratte kevaiyA veyaNA samugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai atthi kassai Natthi, jassa'thi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNi vA ukkoseNaM saMkhejA vA asaMkhejA vA aNaMtA vA, evaM NAgakumAratte vi jAva vemANiyatte evaM jahAM veyaNA samugghAeNaM asurakumAre NeraiyAivemANiya pajjavasANesu bhaNio tahA NAgakumArAiyA avasesesu saTThANesu paraTThANesu bhANiyavvA jAva vemANiyassa vemaanniytte| evamee cauvvIsaM cauvvIsA daMDagA bhvNti||689|| kaThina zabdArtha - saTThANesu - sva sthAnoM meM, paraTThANesu - para sthAnoM meN| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka-eka asurakumAra ke asurakumAratva (asurakumAra paryAya) meM kitane vedanA samudghAta atIta hue haiM ? ___uttara - he gautama! eka eka asurakumAra ke asurakumAratva meM atIta vedanA samudghAta anaMta hue haiN| prazna - he bhagavan ! eka-eka asurakumAra ke asurakumAra paryAya meM kitane anAgata vedanA samudghAta hote haiM ? uttara - he gautama! eka-eka asurakumAra ke asurakumAratva meM anAgata vedanA samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiN| isI prakAra nAgakumAratva yAvat vaimAnikatva meM atIta aura anAgata vedanA samudghAta samajhane caahiye| jisa prakAra asurakumAra ke nairayikatva (nairayika paryAya) se lekara vaimAnikatva (vaimAnika paryAya) paryanta vedanA samudghAta kahe haiM usI prakAra nAgakumAra Adi se lekara zeSa sabhI sva sthAnoM aura para sthAnoM meM vedanA samudghAta yAvat vaimAnika ke vaimAnikatva paryaMta kahane caahiye| isI prakAra caubIsa daNDakoM meM se pratyeka ke caubIsa daNDaka hote haiN| vivecana - prastuta sUtra meM eka-eka jIva ke nairayika Adi paryAya meM kitane-kitane atIta aura anAgata vedanA samudghAta hue haiM usakI prarUpaNA kI gayI hai| For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra 290 kickacterEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEtatestetateEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE: ...scaahiye| eka-eka asurakumAra jaba vaha asurakumAra paryAya meM thA taba bhUtakAla meM ananta vedanA samudghAta hue haiM tathA bhaviSya meM kisI ke vedanA samudghAta hote haiM kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta anAgata vedanA samudghAta. hote haiN| jo asurakumAra saMkhyAta bAra asurakumAra paryAya meM utpanna hogA usake saMkhyAta anAgata vedanA samudghAta hote haiN| isI prakAra jo asurakumAra asaMkhyAta bAra yA ananta bAra asurakumAra ke rUpa meM utpanna hogA usake kramaza: asaMkhyAta aura ananta vedanA samudghAta hoNge| jisa prakAra asurakumAra ke asurakumAra paryAya meM vedanA samudghAta kahe haiM usI prakAra asurakumAra ke nAgakumAra yAvat vaimAnika paryAya meM bhI atIta aura anAgata vedanA samudghAta kahane caahiye| jisa prakAra asurakumAra ke nairayikatva yAvat vaimAnikatva meM vedanA samudghAta kA kathana kiyA hai usI prakAra nAgakumAra Adi ke vedanA samudghAta ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| arthAt asurakumAra ke asurakumAra rUpa svasthAna meM aura asurakumAra ke nairayika Adi parasthAna meM jitane jitane atIta aura anAgata vedanA samudghAta kahe haiM utane-utane vedanA samudghAta nAgakumAra Adi se lekara vaimAnikoM taka meM bhI samajha lene caahiye| isa prakAra caubIsa daNDakoM meM se pratyeka daNDaka kA caubIsa daNDakoM ko lekara kathana karane se 24424 = 576 AlApaka (bhaMga) hote haiN| egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa Neraiyatte kevaiyA kasAyasamugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi eguttariyAe jAva annNtaa| kaThina zabdArtha - eguttariyAe - ekottara-eka se lekr| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka-eka nairayika ke nairayikatva (nairayika paryAya) meM kitane kaSAya samudghAta atIta hue haiM ? uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke naiyikatva meM atIta kaSAya samudgAta ananta hue haiN| prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke nairayikatva meM kitane anAgata kaSAya samudghAta hote haiM ? uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke nairayikatva meM anAgata kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake eka se lekara yAvat anaMta hote haiN| vivecana - eka-eka nairayika ke nairayika avasthA meM sampUrNa atIta kAla kI apekSA anaMta kaSAya samudghAta hue haiN| bhaviSya kAla kI apekSA kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - nairayika Adi bhAvoM meM vartate hue eka-eka jIva ke..... 291 Lin Lin Lin Lin Lin Chong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiN| jisakA zeSa AyuSya kSINa ho cukA hai aisA prazna ke samaya bhava ke aMta meM vartatA huA nairayika kaSAya samudghAta kiye binA hI naraka bhava se nikala kara anantara manuSya bhava meM yA paramparA se manuSya bhava prApta kara siddha hogA, puna: naraka gAmI nahIM hogA use nairayika avasthA meM bhaviSya meM kaSAya samudghAta nahIM hotaa| utkRSTa se bhAvI kaSAya samudghAta saMkhyAta, asaMkhyAta yA anaMta hote haiN| unameM bhI jinakA saMkhyAta varSa kA AyuSya zeSa haiM unake saMkhyAta, asaMkhyAta varSa kA AyuSya jinakA bAkI hai unake asaMkhyAta kaSAya samudghAta hote haiN| athavA eka bAra jaghanya sthiti vAle naraka meM utpanna hone vAle meM saMkhyAta, bArabAra jaghanya sthiti vAle naraka meM utpanna hone vAle meM eka bAra yA aneka bAra dIrgha sthiti vAle naraka meM utpanna hone vAle meM asaMkhyAta aura ananta bAra utpanna hone vAle meM bhaviSya kAla kI apekSA ananta kaSAya samudghAta samajhane caahiye| egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa asurakumAratte kevaiyA kasAya samugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi siya saMkhejA siya asaMkhejA siya aNaMtA, evaM jAva Neraiyassa thnniykumaartte| puDhavikAiyatte eguttariyAe NeyavvaM evaM jAva maNuyatte, vANamaMtaratte jahA asurkumaartte| joisiyatte atItA aNaMtA, parekkhaDA kassai asthi kassai Natthi jassa'tthi siya asaMkhejjA siya aNaMtA, evaM vemANiyatte vi siya asaMkhejA, siya annNtaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka eka nairayika ke asurakumAratva (asurakumAra paryAya) meM kitane kaSAya samudghAta atIta hue haiM ? uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke asurakumAra paryAya meM atIta kaSAya samudghAta ananta prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke asurakumAra paryAya meM anAgata kaSAya samudghAta kitane hote haiM? . uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke asurakumAratva meM bhAvI kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| isI prakAra nairayika kA yAvat stanitakumAra paryAya meM samajhanA caahiye| nairayika kA For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra 292 Halfatekstartelaletaketattelaletatakdatestate:attraEEEEEEEEEERelateEEEEEEEElectatestEEEEEEEEEkeletatataletstakakalatalatkirtamatetikteletElaletstatute pRthvIkAyatva meM eka se lekara jAnanA caahiye| isI prakAra yAvat manuSya paryAya meM samajhanA caahiye| vANavyaMtaratva meM nairayika ke asurakumAratva ke samAna smjhnaa| jyotiSI paryAya meM atIta kaSAya samudghAta anaMta haiM tathA anAgata kaSAya samudghAta kisI ke hotA hai kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai usake kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit anaMta hote haiN| isI prakAra vaimAnikatva meM bhI kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit anaMta anAgata kaSAya samudghAta hote haiN| .. vivecana - eka-eka nairayika ke asurakumAra paryAya meM bhUtakAla meM ananta kaSAya samudghAta hue haiN| bhaviSya meM jo nairayika asurakumAra meM utpanna hogA usake kaSAya samudghAta hoMge aura jo naraka se nikala kara asurakumAra paryAya meM utpanna nahIM hogA usake kaSAya samudghAta nahIM hoNge| jisake anAgata kaSAya samudghAta hote haiM usake kadAcit saMkhyAta, asaMkhyAta yA anaMta hote haiN| jo nairayika bhaviSya meM jaghanya sthiti vAlA asurakumAra hogA usake saMkhyAta kaSAya samudghAta hote haiM kyoMki jaghanya sthiti meM bhI asurakumAroM ke saMkhyAta kaSAya samudghAta hote haiM isakA kAraNa yaha hai ki vaha lobha Adi bahu kaSAya vAlA hotA hai| jo nairayika eka bAra dIrgha sthiti vAle yA aneka bAra jaghanya sthiti vAle asurakumAra meM utpanna hogA usake asaMkhyAta kaSAya samudghAta hoMge aura jo nairayika bhaviSya meM anaMta bAra asurakumAra paryAya meM utpanna hogA use ananta anAgata kaSAya samudghAta hoNge| jisa prakAra nairayika ke asurakumAra paryAya meM anAgata kaSAya samudghAta kahe haiM usI prakAra nAgakumAra se lekara stanitakumAra taka meM bhI kahane caahiye| nairayika ke pRthvIkAya paryAya meM bhUtakAla kI apekSA anaMta kaSAya samudghAta hue haiM aura bhaviSya kAla kI apekSA kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiN| jisake hote haiM usake pUrvavat eka se lagA kara haiM arthAt jaghanya eka, do yA tIna haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiM jo isa prakAra hai - tiryaMca paMcendriya bhava se, manuSya ke bhava se yA deva ke bhava se kaSAya samudghAta ko prApta hokara jo eka bAra pRthvIkAyika meM jAne vAlA hai usake eka, do bAra jAne vAle ke do, tIna bAra jAne vAle ke tIna, saMkhyAta bAra jAne vAle ke saMkhyAta, asaMkhyAta bAra jAne vAle ke asaMkhyAta aura anaMta bAra jAne vAle ke ananta kaSAya samudghAta hote haiN| jo naraka se nikala kara punaH pRthvIkAyika meM kabhI nahIM jAegA usake anAgata kaSAya samudghAta nahIM hoNge| jisa prakAra nairayika ke pRthvIkAya paryAya meM kaSAya samudghAta kahe haiM usI prakAra yAvat manuSya taka atIta aura anAgata kaSAya samudghAta ke viSaya meM samajha lenA caahiye| nairayika ke asurakumAra paryAya meM jisa prakAra atIta aura anAgata kaSAya samudghAta kahe haiM usI prakAra vANavyaMtara paryAya meM bhI samajhanA caahiye| rairayika ke jyotiSI paryAya aura vaimAnika paryAya meM For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada- nairayika Adi bhAvoM meM vartate hue eka-eka jIva ke...... #access==co 3E3E3E3 ekspekket***********************isk: bhUtakAla kI apekSA ananta kaSAya samudghAta hue haiM aura bhaviSya kAla kI apekSA kisI ke kaSAya samudghAta hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake kaMdAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / 293 lelette: asurakumArassa Neraiyatte atItA aNaMtA, purekkhaDA kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi siya saMkhejjA, siya asaMkhejjA siya anaMtA / asurakumArassa asurakumAratte atItA anaMtA, purekkhaDA eguttariyA, evaM nAgakumAratte jAva NiraMtaraM vemANiyatte jahA Neraiyassa bhaNiyaM taheva bhANiyavvaM, evaM jAva thaNiyakumArassa vi vemANiyatte, NavaraM savvesiM saTThANe eguttariyAe, paraTThANe jaheva asurakumArassa / bhAvArtha - asurakumAra ke nairayikatva (nairayika paryAya) meM atIta kaSAya samudghAta ananta hote haiN| anAgata kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| asurakumAra ke asurakumAra paryAya meM atIta kaSAya samudghAta ananta haiM aura anAgata kaSAya samudghAta eka se lekara kahane caahiye| isI prakAra nAgakumAra paryAya se lagAtAra yAvat vaimAnika paryAya taka jisa prakAra nairayika ke viSaya meM kahA hai usI prakAra kaha denA caahiye| isI prakAra yAvat stanitakumAra taka bhI yAvat vaimAnikatva (vaimAnika paryAya) meM pUrvavat samajhanA caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki ina saba ke svasthAna meM anAgata kaSAya samudghAta eka se lagA kara ananta taka hai aura parasthAna meM asurakumAra ke anAgata kaSAya samudghAta ke samAna haiN| vivecana prastuta sUtra meM asurakumAroM ke svasthAna aura parasthAna kI apekSA kaSAya samudghAta kA vicAra kiyA gayA hai| asurakumAroM kA asurakumAra paryAya aura nAgakumAroM kA nAgakumAra paryAya svasthAna haiN| zeSa teIsa daNDaka parasthAna haiN| asurakumAra ke nairayikatva (nairayika paryAya) meM kaSAya samudghAta atIta kAla meM ananta hote haiN| bhaviSyakAla meM kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote| jo asurakumAra ke bhava se nikala kara naraka meM nahIM jAne vAlA hai usake bhaviSyaM meM kaSAya samudghAta nahIM hote| jo naraka meM jAne vAlA hai usake bhI jaghanya se saMkhyAta hote haiM kyoMki jaghanya sthiti vAle narakoM meM bhI saMkhyAta kaSAya samudghAta hote haiM / utkRSTa se asaMkhyAta aura ananta hote haiM / unameM bhI jaghanya sthiti vAle naskoM meM bArabAra aura dIrgha sthiti vAle narakoM meM eka bAra yA aneka bAra jAne vAle ke asaMkhyAta aura ananta bAra jAne vAle ke ananta hote haiM / asurakumAra ke asurakumAra paryAya meM bhUtakAla meM ananta kaSAya samudghAta hue haiM aura bhaviSyakAla meM eka se lagA kara ananta taka hote haiM arthAt anAgata kAla meM jisake kaSAya samudghAta hote haiM usake For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 prajJApanA sUtra ArlfrierlastersletteketeratulatakatectettletentertakestatemetaStratalent istreateEEEEEEEEEEEEEEEEEEletelelatele teletestertentietiemetettes jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta asaMkhyAta athavA ananta kahane caahiye| asurakumAra ke atIta aura anAgata kaSAya samudghAta ke samAna nAgakumAra se lekara stanitakumAra taka ke bhI nairayika paryAya se lekara vaimAnika paryAya taka ke caubIsa daNDakoM meM atIta aura anAgata kapAya samudghAta samajhane caahiye| vizeSatA yaha hai ki ina saba gva sthAnoM meM anAgata kaSAya samudghAta jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta kahane caahiye| puDhavikAiyassa Neraiyatte jAva thaNiyakumAratte atItA aNaMtA, purekkhaDA kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi siya saMkhijA siya asaMkhijA. siya annNtaa| puDhavikAiyassa puDhavikAiyatte jAva maNUsatte atItA aNaMtA, purekkhaDA kassai asthi kassai Natthi, jassa asthi eguttriyaa| vANamaMtaratte jahA nneriytte| joisiyavemANiyatte atItA aNaMtA, purekkhar3A kassai atthi kassai Natthi, jassa asthi siya asaMkhijA, siya aNaMtA evaM jAva maNUse vi nneyvvN| vANamaMtara joisiya vemANiyA jahA asurakumArA, NavaraM saTTANe eguttariyAe bhANiyabve jAva vemANiyassa vemaanniytte| evaM ee cauvvIsaM cauvvIsA daMDagA // 690 // bhAvArtha - pRthvIkAyika jIva ke nairayika paryAya meM yAvat stanitakumAra paryAya meM atIta kaSAya samudghAta ananta hue haiN| anAgata kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote, jisake hote haiM usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| pRthvIkAyika ke pRthvIkAyika paryAya meM yAvat manuSya paryAya meM atIta kaSAya samudghAta anaMta hue haiN| anAgata kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake eka se lagA kara anaMta hote haiN| vANavyaMtara paryAya meM nairayikatva ke samAna samajhanA caahiye| jyotiSI aura vaimAnika paryAya meM atIta kaSAya samudghAta ananta hue haiN| anAgata kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiN| isI prakAra yAvat manuSya paryAya taka meM bhI samajha lenA caahiye| vANavyaMtaroM, jyotiSiyoM aura vaimAnikoM kA varNana asurakumAroM ke samAna samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki sva sthAna meM eka se lekara samajhanA yAvat vaimAnika ke vaimAnika paryAya paryanta kahanA caahiye| isI prakAra caubIsa daNDaka caubIsa daNDakoM meM kahane caahiye| For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - nairayika Adi bhAvoM meM vartate hue eka-eka jIva ke.... 295 *EEEEEEEEEEEEEEEtatrakakteleasEtaclestatistatestEleelattestekickEEEEElectelarkastakesterkeletetasterstartstaketattatretElateletate vivecana - pRthvIkAyika ke nairayika paryAya meM yAvat stanitakumAra paryAya meM bhUtakAla meM anaMta kaSAya samudghAta hue haiN| bhaviSya meM kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| unameM jo pRthvIkAya ke bhava se nikala kara naraka meM, asurakumAra meM yAvat stanitakumAra meM jAne vAlA nahIM hai kintu manuSya bhava prApta kara mokSa meM jAyegA usake kaSAya samudghAta nahIM hote| anya ke hote haiN| jisake hote haiM usake jaghanya saMkhyAta hote haiM kyoMki jaghanya sthiti vAle naraka Adi meM bhI saMkhyAta kaSAya samudghAta hote haiN| utkRSTa se asaMkhyAta athavA anaMta hote haiN| pRthvIkAyika paryAya meM yAvat manuSya paryAya meM bhUtakAla meM anaMta kaSAya samudghAta hue hai| anAgata kaSAya samudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta hote haiN| usakA varNana jisa prakAra nairayika kA pRthvIkAyika paryAya meM kahA hai usI prakAra samajhanA caahiye| - vANavyaMtara paryAya meM jisa prakAra nairayika paryAya meM kahA usI prakAra kahanA caahiye| tAtparya yaha hai ki yahA~ eka se lagA kara ananta nahIM kahanA parantu kadAcit saMkhyAta hote haiM, kadAcit asaMkhyAta hote haiM aura kadAcit anaMta hote haiM kahanA caahiye| .. jyotiSI aura vaimAnika paryAya meM bhUtakAla meM anaMta kaSAya samudghAta hue haiM aura bhaviSyakAla meM yadi kaSAya. samudghAta hote haiM to jaghanya asaMkhyAta aura utkRSTa anaMta samajhane caahiye| isI prakAra apkAyika yAvat manuSya ke viSaya meM samajhanA caahiye| vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika ke . asurakumAra kI taraha kahanA kintu bhaviSya kAla kI apekSA sva sthAna meM eka se lagAkara anaMta taka kahanA caahiye| para sthAna kI apekSA jisa prakAra asurakumAroM ke viSaya meM kahA hai usI prakAra kaha denA caahiye| .. . isa prakAra kaSAya samudghAta ke viSaya meM caubIsa saMkhyAta vAle caubIsa daMDaka kahanA cAhiye yAnI pratyeka daNDaka kA caubIsa daNDakoM ko lekara kathana karane se kula 24424-576 bhaMga hote haiN| mAraNaMtiya samugghAo saTThANe vi paraTThANe vi eguttariyAe Neyabbo jAva vemANiyassa vemANiyatte, evameva cauvIsaM cauvIsA daMDagA bhaanniyvvaa| veubviya samugghAo jahA kasAya samugghAo tahA Niravaseso bhANiyavvo, NavaraM jassa Natthi tassa Na vuccai, ettha vi cauvIsaM cauvIsA daMDagA bhaanniyvvaa| teyagasamugghAo jahA mAraNaMtiya samugghAo, NavaraM jassa'tthi evaM ee vi . cauvIsaM cauvIsA daMDagA bhaanniyvvaa||691|| For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra WWWWWWHHHHHHHHHHHMENTChong Chong Chong Chong Chong bhAvArtha - mAraNAMtika samudghAta sva sthAna meM bhI aura para sthAna meM bhI ekottarikA-eka se lagA kara samajha lenA cAhiye yAvat vaimAnika kA vaimAnikatva meM kahanA cAhiye isI prakAra ye caubIsa daNDaka caubIsa daNDakoM meM kaha denA caahiye| - .. ___* vaikriya samudghAta kA kathana kaSAya samudghAta kI taraha kahanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki jisake vaikriya samudghAta nahIM hotA usake viSaya meM kathana nahIM karanA caahiye| yahA~ bhI caubIsa daNDaka caubIsa daNDakoM meM kahane caahiye| - taijasa samudghAta kA kathana mAraNAMtika samudghAta ke samAna kahanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki jisake vaha hotA hai usI ke kahanA caahiye| isI prakAra caubIsa daNDaka caubIsa daNDakoM meM kahane caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM caubIsa daNDakoM kI caubIsa daNDaka paryAyoM meM mAraNAMtika samudghAta vaikriya samudghAta aura taijasa samudghAta prarUpaNA kI gayI hai| nairayika ke svasthAna nairayika paryAya aura parasthAna asurakumAra Adi yAvat vaimAnika taka bhUtakAla meM ananta mAraNAMtika samudghAta hue . haiN| bhaviSya meM kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote| jisake anAgata mAraNAMtika samudghAta hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta asaMkhyAta aura ananta hote haiN| jisa prakAra nairayika ke nairayikatva Adi caubIsa svasthAnoM-parasthAnoM meM atIta aura anAgata mAraNAMtika samudghAta kI vaktavyatA kahI hai usI prakAra asurakumAroM se lekara vaimAnikoM taka caubIsa daNDakoM ke svasthAnoM aura parasthAnoM meM atIta aura anAgata mAraNAMtika samudghAta kaha dene caahiye| kula milAkara 24424-576 bhaMga hote haiN| ___vaikriya samudghAta kA varNana kaSAya samudghAta kI taraha hI samajhanA cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki jina jIvoM meM vaikriya samudghAta saMbhava hai unhIM meM kahanA cAhiye, jina jIvoM meM vaikriya labdhi nahIM hone se vaikriya samudgAta nahIM hotA unameM yaha kathana nahIM karanA caahiye| vaikriya samudghAta meM bhI caubIsa daNDakoM kI caubIsa daNDakoM meM prarUpaNA karanI caahiye| isa prakAra kula milA kara 24424-576 bhaMga hote haiN| taijasa samudghAta kI prarUpaNA mAraNAMtika samudghAta ke samAna samajhanI cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki nairayikoM, pAMca sthAvaroM aura tIna vikalendriyoM meM taijasa samudghAta saMbhava nahIM hai ataeva unameM kathana nahIM karanA caahiye| inake alAvA jisameM taijasa samudghAta ho usI kA kathana karanA caahiye| isI prakAra caubIsa daNDakoM kI caubIsa daNDakoM meM prarUpaNA karanI caahiye| isake bhI kula 24424-576 AlApaka hote haiN| egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa NeraMiyatte kevaiyA AhAragasamugghAyA atItA? For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - nairayika Adi bhAvoM meM vartate hue eka-eka jIva ke.... 297 ## # ## #HANAK M E IERRAH-IPEA=================++++-+-+AAAAAAAA== goyamA! nntthi| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! Natthi, evaM jAva vemANiyatte, NavaraM maNUsatte atItA kassai asthi, kassai Natthi, jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA, ukkoseNaM tinnnni| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNe cattAri evaM savvajIvANaM maNussANaM bhaanniyvvN| - maNUssa maNUsatte atItA kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNi vA ukkoseNaM cattAri, evaM purekkhaDA vi| evamee cauvIsaM cauvIsA daMDagA jAva vemaanniytte||692||-.. bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! eka eka nairayika ke nairayikatva meM kitane AhAraka samudghAta atIta hue haiM? uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke nairayika paryAya meM atIta AhAraka samudghAta nahIM hote| prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke nairayikatva meM kitane anAgata AhAraka samudghAta hote haiM?. .. uttara - he gautama! nairayika ke nairayika paryAya meM anAgata AhAraka samudghAta bhI nahIM hote| isI prakAra yAvat vaimAnika paryAya meM atIta aura anAgata AhAraka samudghAMta kA kathana samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki manuSyatva (manuSya paryAya) meM atIta AhAraka samudghAta kisI ke hotA hai aura kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai usake jaghanya eka athavA do aura utkRSTa tIna hote haiN| . prazna - he bhagavan ! nairayika ke manuSya paryAya meM anAgata AhAraka samudghAta kitane hote haiM ? - uttara - he gautama! nairayika ke manuSya paryAya meM anAgata AhAraka samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiN| isI prakAra sabhI jIvoM aura manuSyoM ke atIta aura anAgata AhAraka samudghAta ke viSaya meM samajhanA caahiye| manuSya ke manuSyatva (manuSya paryAya) meM atIta AhAraka samudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiN| isI prakAra anAgata AhAraka samudghAta ke viSaya meM samajhanA caahiye| isa prakAra ye caubIsa daNDaka caubIsa daNDakoM meM yAvat vaimAnika ke vaimAnikatva meM AhAraka samudghAta kahanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 prajJApanA sUtra NISHYAMAZAKH-NA45HEFINEKKKKHHICHKHEM-4Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang :4 -4 vivecana - nairayika ke nairayika paryAya meM AhAraka samudghAta saMbhava nahIM hone se atIta AhAraka samudghAta nahIM hote| isI prakAra anAgata AhAraka samudghAta bhI nahIM hote kyoMki nairayika paryAya meM jIva ko AhAraka labdhi nahIM hotI hai aura AhAraka labdhi ke abhAva meM AhAraka samudghAta saMbhava nahIM hai| isI prakAra asurakumAra Adi paryAya meM, pRthvIkAya Adi pAMca sthAvara paryAyoM meM, vikalendriya paryAya meM, tiryaMca paMcendriya paryAya meM, vANavyaMtara paryAya meM, jyotiSI paryAya meM tathA vaimAnika paryAya meM anAgata AhAraka samudghAta nahIM hote kyoMki ina saba paryAyoM meM AhAraka labdhi nahIM hotii| vizeSatA yaha hai ki jaba koI nairayika pUrva kAla meM manuSya paryAya meM rahA usakI apekSA kisI ke AhAraka samudghAta hote haiM kisI ke nahIM hote, jisake hote haiM usake jaghanya eka yA do utkRSTa tIna hote haiN| kisI nairayika ke manuSyatva meM anAgata AhAraka samudghAta kisI ke hote haiM kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna utkRSTa cAra hote haiN| jisa prakAra nairayika ke manuSyatva meM AhAraka samudghAta kahe haiM usI prakAra asurakumAra Adi sabhI jIvoM meM bhI kaha denA cAhiye kintu manuSya paryAya meM kisI manuSya ke atIta AhAraka samudghAta hote haiM kisI ke nahIM hote, jisa ke hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiN| isI prakAra anAgata AhAraka samudghAta bhI kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiN| isa prakAra ina caubIsa daNDakoM ke caubIsa daNDakoM meM kula milA kara 24424-576 AlApaka hote haiN| caubIsa daNDakoM meM bahutva kI apekSA atIta Adi samudghAta egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa Neraiyatte kevaiyA kevalisamugghAyA atItA? goyamA! nntthi| kevaiyA purekkhaDA? . goyamA! nntthi| evaM jAva vemANiyatte, NavaraM maNUsatte atItA Natthi, purekkhaDA kassai atthi kassai Natthi, jassa'tthi ekko maNUsassa maNUsatte atItA kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi ekko, evaM purekkhaDA vi| evamee cauvIsaM cauvIsA dNddgaa||693|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke nairayika paryAya meM kitane kevali samudghAta atIta hue haiM? uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke nairayika paryAya meM atIta kevali samudghAta nahIM hue haiN| For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - caubIsa daNDakoM meM bahutva kI apekSA.... 299 Lin HHH H HHHHHHHHHHHHHHHANNH4-+--+-++-+-+-+ +-+-+-+-+- KH-HAVE prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke nairayika paryAya meM anAgata kevali samudghAta kitane hoMge? - uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke nairayika paryAya meM anAgata kevalI samudghAta nahIM hoNge| isI prakAra yAvat vaimAnikatva meM kevalI samudghAta kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki manuSyatva meM atIta kevali samudghAta nahIM huaa| anAgata kevalI samudghAta kisI ke hotA hai kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai, usake eka hotA hai| manuSya ke manuSyatva meM atIta kevalI samudghAta kisI ke hotA hai kisI ke nahIM hotaa| jisake hotA hai usake eka hotA hai| isI prakAra anAgata kevali samudghAta ke viSaya meM kaha denA caahiye| isI prakAra ye caubIsa daNDaka caubIsoM daNDakoM meM samajhanA caahiye| vivecana - manuSya paryAya ke alAvA sabhI sva-para sthAnoM meM kevali samudghAta kA abhAva hotA hai| arthAt manuSya paryAya meM hI kevali samudghAta hotA hai aura vaha bhI eka hI bAra hotA hai| NeraiyANaM bhaMte! Neraiyatte kevaiyA veyaNA samugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! annNtaa| evaM jAva vemaanniytte| evaM savvajIvANaM bhANiyavvaM jAva vemANiyA vemANiyatte, evaM jAva teyagasamugghAyA NavaraM uvaujiUNa NeyavvaM jassa asthi veuvviyteygaa||694 / / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bahuta se nairayikoM ke nairayika paryAya meM rahate hue kitane vedanA samudghAta atIta kAla meM hue haiM ? - uttara - he gautama ! nairayikoM ke nairayika paryAya meM rahate hue atIta kAla meM vedanA samudghAta ananta hue haiN| prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke nairayika paryAya meM anAgata vedanA samudghAta kitane hoMge? uttara - he. gautama! nairayikoM ke nairayika paryAya meM bhaviSya kAla meM anaMta vedanA samudghAta hoNge| isI prakAra yAvat vaimAnikatva meM kaha denA caahiye| isI prakAra sarva jIvoM ke yAvat vaimAnikoM ke vaimAnika paryAya meM atIta aura anAgata vedanA samudghAta kaha dene caahiye| isI prakAra yAvat taijasa samudghAta taka kahanA cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki upayoga lagA kara jisake vaikriya aura taijasa samudghAta saMbhava ho usI ke kahanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM bahuvacana kI apekSA nairayika Adi ke usa usaparyAya meM rahe hue atIta-anAgata vedanA Adi samudghAtoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| nairayikoM ke nairayika paryAya meM rahate For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 NISKYSAFAYang Ben ## prajJApanA sUtra -+--++-KIEH-NAGEEK-EASKEH-NAEASTEAKEH-NANANASAKIEH-NAN #K++ + ++ + hue bhUtakAla meM ananta vedanA samudghAta hue haiM kyoMki aneka nairarikoM ko avyavahAra rAzi se nikale anaMtakAla vyatIta ho cukA hai| bhaviSyakAla ma hone vAle vedanA samudghAta bhI ananta haiM kyoMki vartamAna meM jo nairayika haiM unameM se bahuta se nairayika anantabAra punaH naraka meM utpanna hoNge| nairayikoM ke naiyika paryAya meM vedanA samudghAta kahe haiM usI prakAra asurakumAra Adi yAvat vaimAnika paryAya meM nairayikoM ke atIta aura anAgata samudghAta kaha dene caahiye| nairayikoM ke samAna hI vaimAnika taka ke sabhI jIvoM ke sva sthAna meM aura parasthAna meM atIta aura anAgata vedanA samudghAta kahane caahiye| vedanA samudghAta ke samAna hI atIta aura anAgata kaSAya samudghAta, mAraNAMtika samudghAta, vaikriya samudghAta aura taijasa samudghAta caubIsa daNDakoM meM samajhanA cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki upayoga lagA kara jina jIvo meM jo samudghAtaM saMbhava hai unahIM kA kathana karanA cAhiye kintu jina jIvoM meM jo samudghAta nahIM hai unameM ve samudghAta nahIM kahane caahiye| jaise - nairayika Adi yA asurakumAra Adi meM vaikriya aura taijasa samudghAta saMbhava hai unakA kathana karanA jabaki zeSa pRthvIkAya Adi sthAnoM meM unakA niSedha karanA kyoMki ve unameM saMbhava nahIM hai| NeraiyA NaM bhaMte! gairaiyatte kevaiyA AhAraga samugghAyA atItA? goyamA! nnthi| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! Natthi, evaM jAva vemaanniytte| NavaraM maNUsatte atItA asaMkhijA purekkhaDA asaMkhijA, evaM jAva vemaanniyaannN| NavaraM vaNassaikAiyANaM maNUsatte atItA aNaMtA, purekkhaDA annNtaa| maNUsANaM maNUsatte atItA siya saMkhijjA siya asaMkhijjA evaM purekkhaDA vi|sesaa savve jahA NeraiyA, evaM ee cauvIsaM cauvIsA dNddgaa||695|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke nairayika paryAya meM rahate hue kitane AhAraka samudghAta atIta kAla meM hue haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM ke nairayika paryAya meM rahate hue bhUtakAla meM eka bhI AhAraka samudghAta nahIM huA hai| prazna - he bhagavan! nairayikoM ke nairayika paryAya meM rahate hue bhaviSyakAla meM kitane AhAraka samudghAta hoMge? uttara - he gautama! nairayikoM ke nairayika paryAya meM bhaviSyakAla meM AhAraka samudghAta nahIM hoNge| isI prakAra yAvat vaimAnika paryAya meM atIta aura anAgata AhAraka samudghAta kA kathana karanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki manuSya paryAya meM asaMkhyAta atIta aura asaMkhyAta anAgata AhAraka samudghAta hote For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada- caubIsa daNDakoM meM bahutva kI apekSA.... haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka kahanA cAhiye / vizeSatA yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke manuSya paryAya meM ananta atIta aura ananta anAgata AhAraka samudghAta hote haiN| manuSyoM ke manuSya paryAya meM atIta AhAraka samudghAta kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiN| isI prakAra bhaviSya kAla ke AhAraka samudghAta ke viSaya meM samajhanA caahiye| zeSa sabhI jIvoM kA kathana nairayikoM ke samAna kaha denA caahiye| isI prakAra ina caubIsoM ke caubIsa daNDaka hote haiN| vivecana - nairayikoM meM nairayika paryAya meM atIta aura anAgata AhAraka samudghAta nahIM hote kyoMki AhAraka labdhi hone para hI AhAraka zarIra se AhAraka samudghAta hotA hai / AhAraka labdhi caudaha pUrvo kA jJAna hone para hotI hai aura caudaha pUrvoM kA jJAna manuSya paryAya meM hI hotA hai ataH manuSya paryAya ke alAvA anya paryAyoM meM atIta aura anAgata AhAraka samudghAta saMbhava nahIM hai| jaise nairayikoM ke nairayika paryAya meM AhAraka samudghAta saMbhava nahIM hai usI prakAra yAvat vaimAnika paryAya meM nairayikoM ke atIta aura anAgata AhAraka samudghAta saMbhava nahIM hai| nairayikoM ke manuSya paryAya meM asaMkhyAta atIta AhAraka samudghAta kahe gae haiM kyoMki prazna ke samaya vartate nairayikoM meM asaMkhyAta nairayika aise haiM jinhoMne pUrva kAla meM manuSya paryAya prApta kara caudaha pUrvo kA adhyayana kiyA hai aura eka bAra do bAra yA tIna bAra AhAraka samudghAta bhI kiyA hai| bhaviSyakAla meM bhI asaMkhyAta AhAraka 'samudghAta hoMge kyoMki prazna ke samaya vidyamAna nairayikoM meM se asaMkhyAta nairayika aise haiM jo naraka se nikala kara anantara bhava meM yA paramparA se manuSya bhava prApta karake caudaha pUrvoM kA adhyayana karake eka bAra, do bAra yA tIna bAra yA cAra bAra AhAraka samudghAta kreNge| jisa prakAra nairayikoM kA caubIsa daNDaka ke krama . se kathana kiyA hai usI prakAra asurakumAra Adi kA bhI pratyeka kI apekSA caubIsa daMDaka ke krama se yAvat vaimAnikoM taka kathana karanA cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke manuSya paryAya meM atIta aura anAgata AhAraka samudghAta ananta kahanA cAhiye kyoMki pUrva meM caudaha pUrvoM kA adhyayana kara jinhoMne yathAsaMbhava eka bAra, do bAra yA tIna bAra AhAraka samudghAta kiyA hai aise ananta jIva vanaspatikAya meM rahe hue haiN| ananta jIva aise bhI haiM jo vanaspatikAya se nikala kara bhaviSya meM manuSya bhava dhAraNa kara yathAsaMbhava eka bAra, do bAra, tIna bAra yA cAra bAra AhAraka samudghAta kreNge| manuSyoM ke manuSya paryAya meM atIta kAla aura anAgata kAla meM kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta AhAraka samudghAta hote haiN| kyoMki prazna samaya vartamAna manuSya utkRSTa rUpa se bhI sabase thor3e haiM kyoMki ve zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga kI pradeza rAzi pramANa hai isalie vivakSita prazna ke samaya vartamAna manuSyoM meM kadAcit asaMkhyAta manuSya aise haiM jinhoMne yathAsaMbhava eka bAra, do bAra yA tIna bAra AhAraka samudghAta kiyA hai yA bhaviSya meM kreNge| manuSyoM ke alAvA zeSa sabhI jIvoM kA kathana For Personal & Private Use Only 301 ******* Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 prajJApanA sUtra nairayikoM ke samAna samajhanA caahiye| isa prakAra AhAraka samudghAta ke viSaya meM caubIsa daNDakoM ke pratyeka 24424-576 AlApaka hote haiN| NeraiyANaM bhaMte! Neraiyatte kevaiyA kevali samugghAyA atItA? . goyamA! nntthi| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! Natthi, evaM jAva vemaanniytte| NavaraM maNUsatte atItA Natthi, purekkhaDA asaMkhijA, evaM jAva vemANiyA, NavaraM vaNassaikAiyANaM maNUsatte atItA Natthi, purekkhaDA annNtaa| maNUsANaM maNUsatte atItA siya atthi siya Natthi, jai asthi .. jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA ukkoseNaM sypuhuttN| . ___ kevaiyA purekkhaDA? goyamA! siya saMkhijA, siya asaMkhijA, evaM ee cauvvIsaM cauvvIsA daMDagA . savve pucchAe. bhANiyavvA jAva vemANiyANaM vemaanniytte||696|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke nairayika paryAya meM kitane kevali samudghAta atIta kAla meM hue haiM? uttara - he gautama! nairayikoM ke nairayika paryAya meM atIta kAla meM kevali samudghAta nahIM hue haiN| prazna - he bhagavan! nairayikoM ke nairayika paryAya meM kitane kevali samudghAta anAgata kAla meM hoMge? . uttara - he gautama! nairayikoM ke nairayika paryAya meM anAgata kAla meM kevali samudghAta nahIM hoNge| isI prakAra yAvat vaimAnika paryAya taka kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki manuSya paryAya meM atIta kAla meM kevali samudghAta nahIM hue kintu bhaviSyakAla meM asaMkhyAta hote haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke manuSya paryAya meM atIta kevali samudghAta nahIM hue kintu bhaviSyakAla meM ananta hote haiN| manuSyoM ke manuSya paryAya meM atIta kevalisamudghAta kadAcit hote haiM kadAcit nahIM hote| yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zata pRthaktva hote haiN| prazna - he bhagavan ! manuSyoM ke anAgata kAla meM kitane kevali samudghAta hote haiM ? uttara - he gautama! manuSyoM ke bhaviSya kAla meM kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta kevali For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavA samudghAta pada - samavahata evaM asamavahata jIvoM ke alpabahutva 303 EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEElectrick HEREE samudghAta hote haiN| isI prakAra caubIsa daNDakoM meM caubIsa daNDakoM kA yAvat vaimAnikoM ke vaimAnika paryAya taka kathana kara denA caahiye| ___ vivecana - kevali samudghAta manuSya paryAya meM hI hotI hai, anya paryAyoM meM nahIM aura jisane kevali samudghAta kiyA hai vaha saMsAra paribhramaNa nahIM karatA kyoMki kevali samudghAta ke aMtarmuhUrta bAda avazya mokSapada kI prApti hotI hai| ataH nairayikoM ke manuSya paryAya ke alAvA zeSa paryAyoM meM atIta aura anAgata kevali samudghAta hI nahIM hai| nairayikoM ke manuSya paryAya meM bhI atIta kevalisamudghAta nahIM hai kyoMki jisa jIva ne kevali samudghAta kiyA hai usakA naraka gamana nahIM hotaa| bhaviSyakAla meM kevali samudghAta hogA kyoMki prazna samaya meM vartamAna nairayikoM meM asaMkhyAta nairayika mukti gamana ke yogya hai ataH bhaviSyakAla meM asaMkhyAta kevalisamudghAta kahe gae haiN| jisa prakAra nairayikoM ke kevalisamudghAta ke viSaya meM kahA hai usI prakAra asurakumAra Adi yAvat vaimAnikoM taka kaha denA cAhiye, vizeSatA yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke manuSya paryAya meM atIta kevali samudghAta nahIM hote kyoMki jisane kevali samudghAta kiyA hai usakA saMsAra nahIM hotA kintu bhaviSyakAla meM anaMta kevali samudghAta hoMge kyoMki prazna samaya meM vartate vanaspatikAyikoM meM anaMta vanaspatikAyika jIva aise haiM jo vanaspatikAya se nikala kara anantara bhava meM yA paramparA se kevali samudghAta kara mokSa jAne vAle haiN| manuSyoM ke manuSya paryAya meM bhUtakAla meM kevali samudghAta kadAcit hotA hai aura kadAcit nahIM hotA kyoMki jisane kevali samudghAta kiyA hai vaha siddha huA hai aura anya jIvoM ne abhI kevali samudghAta kiyA nahIM hai. jaba bhUtakAla meM kevalisamudghAta hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zata pRthaktva-do sau se chaha sau jhAjherI hote haiN| bhaviSyakAla meM kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta kevali samudghAta hote haiM kyoMki prazna samaya vartamAna manuSyoM meM kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta yathAsaMbhava anantara bhava athavA paramparA se kevali samudghAta kara siddha hone vAle haiN| isa prakAra caubIsa daNDakoM ke caubIsa daNDakoM meM kula 24424-576 AlApaka hote haiN| samavahata evaM asamavahata jIvoM ke alpabahutva eesi NaM bhaMte! jIvANaM veyaNAsamugghAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiya samugghAeNaM veubviyasamugghAeNaM teyagasamugghAeNaM AhAragasamugghAeNaM kevalisamugdhAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? ____ goyamA! savvatthovA jIvA AhAragasamugghAeNaM samohayA, kevali samugghAeNaM For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ++++++ prajJApanA sUtra +++++++++++-+-+-+-+-+-+-+-- ++++++++++ + --+ ## # ## # ###--- samohayA saMkhijaguNA teyagasamugdhAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, veubviya samugdhAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, mAraNaMtiya samugghAeNaM samohayA aNaMtaguNA, kasAya samugghAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, veyaNAsamugghAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA sNkhijgunnaa||697|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina vedanA samudghAta se, kaSAya samudghAta se, mAraNAMtika samudghAta se, vaikriya samudghAta se, taijasa samudghAta se, AhAraka samudghAta se aura kevalisamudghAta se samavahata aura asamavahata jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e AhAraka samudghAta se samavahata jIva haiM, unase kevalisamudghAta se samavahata jIva saMkhyAta guNA haiM, unase taijasa samudghAta se samavahata jIva asaMkhyAta guNA haiM unase vaikriya samudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAMtika samudghAta se samavahata jIva anantaguNA haiM, unase kaSAya samudghAta se samavahata jIva asaMkhyAta guNA haiM unase vedanA samudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika haiM aura unase bhI asamavahata jIva saMkhyAta guNA haiN| . vivecana - prastuta sUtra meM samudghAta vAle aura samudghAta se rahita jIvoM kA paraspara alpa bahutva kahA gayA hai jo isa prakAra hai - sabase thor3e AhAraka samudghAta vAle jIva haiM kyoMki AhAraka zarIra kadAcit isa loka meM chaha mAha taka hotA bhI nahIM (AhAraka zarIra kA viraha chaha mAsa kA hai) aura hotA bhI hai to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasra pRthaktva (do hajAra se nau hajAra taka) hI hotA hai| AhAraka samudghAta AhAraka zarIra ke prArambha kAla meM hI hotA hai anya samayoM meM nhiiN| AhAraka samudghAta ke prArambha vAle jIva sampUrNa AhAraka samudghAta vAloM ke saMkhyAtaveM bhAga jitane hI hote haiN| arthAt AhAraka zarIra vAle sahasra pRthaktva hone para bhI samudghAta vAle jIva zata pRthaktva arthAt dau sau-tIna sau jitane hI hote haiN| ata: AhAraka samudghAta se samavahata jIva sabase thor3e kahe gaye haiN| unase kevali samudghAta vAle jIva saMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve eka samaya zata pRthaktva (do sau se chaha sau jhAjherI taka) hote haiN| kevali samudghAt vAloM se taijasa samudghAta vAle jIva asaMkhyAtaguNA hote haiM kyoMki paMcendriya tiryaMcoM, manuSyoM aura devoM meM taijasa samudghAta saMbhava haiN| unase bhI vaikriya samudghAta vAle jIva asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki nairayikoM, devoM, vAyukAyikoM, tiryaMca paMcendriyoM aura manuSyoM meM bhI vaikriya samudghAta saMbhava hai| vaikriya samudghAta vAloM se bhI mAraNAMtika samudghAta vAle anaMtaguNA haiM kyoMki anaMta nigoda jIvoM ke asaMkhyAtaveM bhAga sadaiva vigrahagati meM hote haiM aura ve adhikAMza mAraNAMtika samudghAta vAle hote haiN| mAraNAMtika samudghAta vAloM se bhI kaSAya samudghAta vAle jIva asaMkhyAta guNA hote haiM kyoMki For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - samavahata evaM asamavahata jIvoM ke alpabahutva CCCCCCCCC===== 305 vigrahagati ko prApta jIvoM se bhI asaMkhyAtaguNA ananta nigoda jIva kaSAya samudghAta vAle sadaiva hote haiN| unase bhI vedanA samudghAta vAle vizeSAdhika haiM kyoMki ananta nigoda jIva sadaiva vedanA samudghAta vAle hote haiN| vedanA samudghAta vAloM se bhI samudghAta se rahita jIva saMkhyAtaguNA * haiM kyoMki vedanA, kaSAya aura maraNa samudghAta vAloM kI apekSA bhI saMkhyAtaguNA * nigoda jIva sadaiva samudghAta rahita hote haiN| RESEARCHSPESES========= eesi NaM bhaMte! NeraiyANaM veyaNAsamugdhAeNaM kasAyasamugdhAeNaM mAraNaMtiyasamugdhAeNaM veDavviyasamugdhAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA NeraDyA mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayA, veubviya samugdhAeNaM samohayA asaMkhijjaguNA, kasAyasamugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, veyaNAsamugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, asamohayA saMkhijjaguNA / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! ina vedanA samudghAta se, kaSAya samudghAta se, mAraNAMtika samudghAta se evaM vaikriya samudghAta se samavahata aura asamavahata nairayikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara he gautama! sabase thor3e mAraNAMtika samudghAta se samavahata nairayika haiM unase vaikriya samudghAta se samavahata nairayika asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAya samudghAta se samavahata nairayika saMkhyAtaguNA haiM, unase vedanA samudghAta se samavahata nairayika saMkhyAtaguNA haiM aura unase bhI asamavahata ( samudghAta se rahita) nairayika saMkhyAtaguNA haiM / vivecana prastuta sUtra meM samudghAta sahita aura samudghAta se rahita nairayikoM kI alpa bahutva kA varNana kiyA gayA hai jo isa prakAra hai - sabase thor3e nairayika mAraNAMtika samudghAta vAle haiM kyoMki mAraNAMtika samudghAta maraNa ke samaya hI hotA hai aura marane vAle nairayikoM kI saMkhyA jIvita nairayikoM kI apekSA alpa hotI hai / mRtyu prApta karane vAle sabhI nairayikoM ko sAmAnya rUpa se maraNa samudghAta nahIM hotA kintu kitaneka ko hotA hai kyoMki 'samohayA vi maraMti, asamohayA maraMti' - samudvaghAta vAle bhI marate haiM aura samudghAta ke binA bhI marate haiM - aisA zAstra vacana hai| isalie sabase thor3e mAraNAMtika samudghAta vAle nairayika hote haiM / * kinhIM kinhIM pratiyoM meM 'asaMkhyAta guNA' pATha diyA hai kintu yahA~ para 'saMkhyAta guNA' kA pATha honA hI ucita hai kyoMki tIsare pada meM (256 Dhigale ke varNana meM) samudghAta vAloM se asamavahata jIvoM ko saMkhyAtaguNA hI batAyA hai| tathA Age Ane vAle kaSAya samudghAtoM kI alpabahutvoM se bhI saMkhyAta guNA pATha honA hI ucita lagatA hai| For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanA sUtra 306 *tetectrickERE NCEEEEEEEEptpatriotsetteketteslettetatestetaketatestetstatestatestatestatestateateEleeantetterEditecteletest unase bhI vaikriya samudghAta vAle nairayika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki ratnaprabhA Adi sAtoM naraka pRthviyoM meM paraspara duHkha utpanna karane ke lie anekoM nairayika nirantara uttara vaikriya karate rahate haiN| unase bhI kaSAya samudghAta vAle nairayika saMkhyAtaguNA haiM kyoMki uttara vaikriya karane vAle aura uttaravaikriya nahIM karane vAloM se bhI krodhAdi kaSAya vAle nairayika saMkhyAtaguNA hote haiN| kaSAya samudghAta vAle nairayikoM se bhI vedanA samudghAta vAle nairayika saMkhyAtaguNA adhika hote haiM kyoMki kSetrajanya, paramAdhArmikoM dvArA utpanna kI huI aura paraspara utpanna kI huI vedanA ke kAraNa prAya: bahuta se nairayika vedanA samudghAta vAle hote haiN| unase bhI samudghAta rahita nairayika saMkhyAta guNA adhika haiM kyoMki bahuta se nairayika vedanA : samudghAta ke binA bhI vedanA kA anubhava karate rahate haiM isalie asamavahata nairayika sabase jyAdA haiN| eesi NaM bhaMte! asurakumArANaM veyaNA samugghAeNaM kasAya samugghAeNaM mAraNaMtiya samugghAeNaM veubviya samugghAeNaM teyagasamugdhAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? ___ goyamA! savvatthovA asurakumArA teyagasamugdhAeNaM samohayA, mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, veyaNA samugghAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, veuvviyasamugghAeNaM samohayA saMkhijaguNA, asamohayA asaMkhijjaguNA evaM jAva thnniykumaaraa| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina vedanA samudghAta se, kaSAya samudghAta se, mAraNAMtika samudghAta se, vaikriya samudghAta se tathA taijasa samudghAta se samavahata aura asamavahata asurakumAroM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? . uttara - he gautama! sabase thor3e taijasa samudghAta se samavahata asurakumAra haiM, unase mAraNAMtika samudghAta se samavahata asurakumAra asaMkhyAtaguNA haiM unase vedanA samudghAta se samavahata asurakumAra asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAya samudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM unase vaikriya samudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM aura unase bhI asamavahata asurakumAra asaMkhyAtaguNA adhika haiN| vivecana - prastuta sUtra meM asurakumAra Adi meM samudghAta kI apekSA alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai| jo isa prakAra hai - sabase thor3e asurakumAra taijasa samudghAta vAle haiM kyoMki atyanta tIvra krodha utpanna hone para hI kadAcit koI asurakumAra taijasa samudghAta karate haiN| unase mAraNAMtika samudghAta vAle asurakumAra asaMkhyAtaguNA adhika haiM kyoMki mAraNAMtika samudghAta maraNa kAla meM hotA hai| unase vedanA samudghAta vAle asurakumAra asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki paraspara yuddha Adi karane meM bahuta se For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - samavahata evaM asamavahata jIvoM ke alpabahutva 307 asurakumAra vedanA samudghAta karate haiN| unase bhI kaSAya samudghAta vAle asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM kyoMki cAhe jisa kAraNa se unameM kaSAya samudghAta saMbhava hai| kaSAya samudghAta vAle asurakumAra se bhI vaikriya samudghAta vAle asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM kyoMki paricAraNA Adi anekoM nimittoM se bahuta se asurakumAroM meM uttaravaikriya zarIra kA AraMbha saMbhava hai| unase bhI samudghAta rahita asurakumAra asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki bahuta se uttama jAti vAle aura sukhasAgara meM lIna deva pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNA kisI bhI samudghAta se rahita sadaiva hote haiN| jisa prakAra asurakumAra kA alpabahutva kahA hai usI prakAra sabhI bhavanapati devoM yAvat stanitakumAroM kA alpabahutva samajha lenA caahiye| ******************************* eesi NaM bhaMte! puDhavIkAiyANaM veyaNAsamugdhAeNaM kasAyasamugdhAeNaM mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehiMtoM appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA puDhavIkAiyA mAraNaMtiya samugdhAeNaM samohayA, kasAya samugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, veyaNA samugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA asaMkhijjaguNA / evaM jAva vaNassaikAiyA, NavaraM savvatthovA vAukkAiyA 'vevviyasamugdhAeNaM samohayA, mAraNaMtiya samugdhAeNaM samohayA asaMkhijjaguNA, kasAya samugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, veyaNAsamugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA asaMkhijjaguNA / - bhAvArtha - prazna he bhagavan ! ina vedanA samudghAta se, kaSAya samudghAta se evaM mAraNAMtika samudghAta se samavahata aura asamavahata pRthvIkAyikoM meM kauna kinase alpa, bahutva, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e mAraNAMtika samudghAta se samavahata pRthvIkAyika haiM unase kaSAya samudghAta se samavahata pRthvIkAyika saMkhyAtaguNA hai unase vedanA samudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM aura unase bhI asamavahata pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka samajhanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki vAyukAyika jIvoM meM sabase kama vaikriya samudghAta se samavahata haiM, unase mAraNAMtika samudghAta se samavahata vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAya samudghAta se samavahata vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM, unase vedanA samudghAta se samavahata vAyukAyika vizeSAdhika haiM aura unase bhI asamavahata vAyukAyika jIva asaMkhyAtaguNA haiN| vivecana - vAyukAya ko chor3a kara pRthvIkAya Adi cAra sthAvaroM meM sabase thor3e mAraNAMti For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Liao 308 prajJApanA sUtra Chong Chong Chong Chong Chong Chong 4KHHHHHH4+ -+HIGHTENSFERENTS-HEATHE+NMAKESHAKAHNESE+ samudghAta vAle haiM kyoMki yaha samudghAta maraNa ke samaya hI hotA hai aura kisI ko hotA hai kisI ko nhiiN| unase kaSAya samudghAta vAle pRthvIkAyika Adi jIva saMkhyAtaguNA haiM, unase vedanA samudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM aura unase bhI samudghAta se rahita pRthvIkAyika Adi jIva asaMkhyAtaguNA haiN| __ vAyukAyika jIvoM kI alpabahutva isa prakAra hai - sabase thor3e vAyukAyika vaikriya samudghAta vAle haiM kyoMki bAdara paryApta ke saMkhyAtaveM bhAga mAtra ko hI vaikriya labdhi saMbhava hai| unase mAraNAMtika samudghAta vAle vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki paryApta, aparyApta, sUkSma aura bAdara bheda vAle sabhI vAyukAyikoM meM maraNa samudghAta saMbhava hai| unase bhI kaSAya samudghAta vAle vAyukAyika saMkhyAtaguNA haiM, unase bhI bedanA samudghAta vAle vAyukAyika vizeSAdhika haiN| unase bhI samudghAta rahita asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki sarva samudghAtoM ko prApta vAyukAyikoM kI apekSA svabhAva sthita vAyukAyika jIva svabhAva se hI asaMkhyAtaguNA haiN| ___beiMdiyANaM bhaMte! veyaNAsamugghAeNaM kasAyasamugdhAeNaM mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA beiMdiyA mAraNaMtiya samugghAeNaM samohayA, veyaNAsamugghAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhijaguNA asamohayA saMkhijaguNA evaM jAva curidiyaa| .. bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina vedanA samudghAta se, kaSAya samudghAta se tathA mAraNAMtika samudghAta se samavahata aura asamavahata beindriya jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e mAraNAMtika samudghAta se samavahata beindriya jIva haiM unase vedanA samudghAta se samavahata beindriya jIva asaMkhyAtaguNA haiM unase kaSAya samudghAta se samavahata saMkhyAta guNA haiM aura unase bhI asamavahata beindriya jIva saMkhyAtaguNA haiM, isI prakAra yAvat caurindriya taka samajhanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM tIna vikalendriya jIvoM kA samudghAta kI apekSA alpabahutva kahA gayA hai| jo isa prakAra hai - sabase thor3e beindriya jIva mAraNAMtika samudghAta vAle haiM kyoMki prazna samaya amuka beindriyoM kA hI maraNa saMbhava hai| unase vedanA samudghAta vAle beindriya asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki sardI garmI Adi se bahuta beindriyoM meM vedanA samudghAta hotA hai| unase kaSAya samudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM kyoMki bahuta se beindriya jIvoM me lobha Adi kaSAya samudghAta kA sadbhAva hai| unase For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - samavahata evaM asamavahata jIvoM ke alpabahutva 309 W W WHHHWEH-EPHENWEEKEEPEATHWEEEEPHHHHHHHH-PIPE bhI samudghAta rahita beindriya jIva saMkhyAtaguNA haiN| jisa prakAra beindriya jIvoM kA alpabahutva kahA hai usI prakAra teindriya, caurindriya jIvoM kA alpabahutva bhI samajha lenA caahiye| paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte! veyaNA samugghAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiya samugghAeNaM veuvviyasamugghAeNaM teyAsamugghAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? ___ goyamA! savvatthovA paMciMdiya tirikkhajoNiyA teyAsamugghAeNaM samohayA veubviyasamugghAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, veyaNA samugghAeNaM samohayA asaMkhijjaguNA kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, asamohayA sNkhijgunnaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanA samudghAta se, kaSAya samudghAta se, mAraNAMtika samudghAta se, vaikriya samudghAta se, taijasa samudghAta se samavahata evaM asamavahata paMcendriya tiryaMcoM meM kauna kinase alpa, bahutva, tulya yA vizeSAdhika hote haiM? uttara - he gautama! sabase thor3e taijasa samudghAta se samavahata paMcendriya tiryaMca haiM unase vaikriya / samudghAta se samavahata asaMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAMtika samudghAta se samavahata asaMkhyAtaguNA haiM unase vedanA samudghAta se samavahata asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAya samudghAta se samavahata saMkhyAtaguNA haiM aura unase bhI asamavahata paMcendriya tiryaMca saMkhyAta guNA haiN| vivecana - prastuta sUtra meM paMcendriya tiryaMcoM meM samudghAta kI apekSA alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai - sabase thor3e taijasa samudghAta vAle paMcendriya tiryaMca hai kyoMki bahuta thor3oM meM tejolabdhi hotI hai| unase vaikriya samudghAta vAle tiryaMca paMcendriya asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki bahuta se jIvoM ko vaikriya labdhi hotI hai| unase mAraNAMtika samudghAta vAle tiryaMca paMcendriya asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki vaikriya labdhi se rahita sammUchima jalacara, sthalacara aura khecara bhI tathA kitaneka vaikriya labdhi rahita aura vaikriya labdhi vAle garbhaja tiryaMca paMcendriyoM meM bhI maraNa samudghAta saMbhava hai| unase vedanA samudghAta vAle asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki marane vAle jIvoM kI apekSA bhI nahIM marane vAle asaMkhyAtaguNA tiryaMcoM meM bhI vedanA samudghAta saMbhava hai| unase kaSAya samudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiN| unase bhI samudghAta rahita tiryaMca paMcendriya saMkhyAta guNA haiN| maNussANaM bhaMte! veyaNAsamugdhAeNaM kasAyasamugghAeNaM mAraNaMtiyasamugdhAeNaM veubviyasamugghAeNaM teyagasamugdhAeNaM AhAragasamugdhAeNaM kevalisamugdhAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 - . prajJApanA sUtra NNNN#AN#FFEESEHAM MAHAHAHASHEEKEEPISHENHEIRAGM-MGAMIERSPEPPENNINEFENMAKE . goyamA! savvatthovA maNussA AhAragasamugghAeNaM samohayA, kevali samugdhAeNaM samohayA saMkhijaguNA, teyagasamugghAeNaM samohayA saMkhijaguNA, veubviyasamugghAeNaM samohayA saMkhijaguNA, mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, veyaNA samugghAeNaM samohayA asaMkhijaguNA, kasAyasamugghAeNaM samohayA saMkhijaguNA, asamohayA asNkhijjgunnaa| vANamaMtara joisiya vemANiyANaM jahA asurakumArANaM // 698 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanA samudghAta se, kaSAya samudghAta se, mAraNAMtika samudghAta se, vaikriya samudghAta se, taijasa samudghAta se, AhAraka samudghAta se tathA kevali samudghAta se samavahata aura asamavahata manuSyoM meM kauna kinase alpa, bahutva, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e AhAraka samudghAta se samavahata manuSya haiN| unase kevali samudghAta se samavahata saMkhyAtaguNA, unase taijasa samudghAta se samavahata saMkhyAta guNA, unase vaikriya samudghAta se samavahata saMkhyAtaguNA, unase mAraNAMtika samudghAta se samavahata manuSya asaMkhyAtaguNA, unase vedanA samudghAta se samavahata asaMkhyAtaguNA aura unase kaSAya samudghAta se samavahata manuSya saMkhyAtaguNA haiM aura unase bhI asamavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiN| ___ vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnikoM kI samudghAta viSayaka alpabahutva asurakumAroM ke samAna samajha lenI caahiye| vivecana - prastUta sUtra meM manuSya meM pAye jAne vAle samudghAta viSayaka alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai| jo isa prakAra hai - ___ sabase thor3e AhAraka samudghAta vAle manuSya haiM kyoMki sabase thor3e manuSyoM ko eka kAla meM AhAraka zarIra kA prArambha saMbhava hai| unase kevali samudghAta vAle manuSya saMkhyAta guNA haiM kyoMki ve zata pRthaktva-do sau se chaha sau jhAjherI taka kI saMkhyA meM pAye jAte haiN| unase taijasa samudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM kyoMki ve saMkhyA meM lAkhoM pramANa pAye jAte haiN| unase vaikriya samudghAta vAle saMkhyAta guNA haiM kyoMki ve karor3oM pramANa hote haiN| unase mAraNAMtika samuddhAta vAle asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki sammUchima manuSyoM ko bhI maraNa samudghAta saMbhava haiM aura ve asaMkhyAtA haiN| unameM bhI vedanA samudghAta vAle manuSya asaMkhyAta guNA haiM kyoMki maraNa pAte hue jIvoM kI apekSA maraNa nahIM pAne vAle asaMkhyAtaguNA jIvoM ko vedanA samudghAta saMbhava hai| unase bhI kaSAya samudghAta vAle manuSya saMkhyAta guNA haiM kyoMki ve bahuta haiN| unase bhI samudghAta rahita manuSya asaMkhyAtaguNA haiM kyoMki utkRSTa kaSAya karane vAloM kI apekSA asaMkhyAtaguNA alpakaSAya vAle sammUchima manuSya sadaiva pAye jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - caubIsa daNDakoM meM kaSAya samudghAta *cksattaEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM kI vaktavyatA asurakumAroM ke samAna kaha denI caahiye| isa prakAra samudghAta vAle aura samudghAta se rahita jIvoM kI alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai| kaSAya samudghAta ke bheda kai NaM bhaMte! kasAyasamugghAyA paNNattA? goyamA! cattAri kasAya samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA-koha samugyAe, mANa samugyAe, mAyA samugghAe, loha smugghaae| NeraiyANaM bhaMte! kai kasAya samugdhAyA paNNattA? goyamA! cattAri kasAyasamugghAyA paNNattA, evaM jAva vemaanniyaannN|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kaSAya samudghAta kitane kahe gaye haiM? uttara - he gautama! kaSAya samudghAta cAra kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. krodha samudghAta 2. mAna samudghAta 3. mAyA samudghAta aura 4. lobha smudghaat| prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitane kaSAya samudghAta kahe gaye haiM ?. .. uttara - he gautama! nairayikoM ke cAroM kaSAya samudghAta kahe gaye haiN| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahiye| vivecana - prastuta sUtra meM kaSAya samudghAta ke cAra bheda tathA nairayika se lekara vaimAnika paryanta caubIsa daNDakoM meM cAroM prakAra ke kaSAya samudghAtoM ke astitva kI prarUpaNA kI gayI hai| .. caubIsa daNDakoM meM kaSAya samudghAta egamegassa NaM bhaMte! Neraiyassa kevaiyA kohasamugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! kassai asthi kassai Natthi, jassa'tthi jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNi vA ukkoseNaM saMkhijA vA asaMkhijA vA aNaMtA vA, evaM jAva vemANiyassa, evaM jAva lohasamugghAe, ee cattAri dNddgaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke atIta (bhUtakAla) meM kitane krodha samudghAta hue haiM ? For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 prajJApanA sUtra Ke HENHHHHHHKBN4HANEIGHAIREFEIFFFFFICIENNHEMEHEHER-HA3Nian Zhong uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke bhUtakAla meM ananta krodha samudghAta hue haiN| prazna - he bhagavan! eka-eka nairayika ke puraskRta (bhaviSyakAla meM) kitane krodha samudghAta hoMge? uttara - he gautama! eka-eka nairayika ke bhaviSyakAla meM kisI ke krodha samudghAta hogA kisI ke nahIM hogA, jisake hogA usake jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hoNge| isI prakAra yAvat vaimAnika taka samajhanA caahiye| isI prakAra yAvat lobha samudghAta taka nairayika se lekara vaimAnika taka kathana kara denA caahiye| isa prakAra ye cAra daNDaka hue| .. vivecana - prastuta sUtra meM caubIsa daNDaka ke krama se vaimAnika paryanta eka eka nairayika Adi kI kaSAya samudghAta ke viSaya meM vaktavyatA kahI hai| eka-eka nairayika ke atIta kAla meM anaMta krodha : samudghAta hue haiN| bhaviSya kAla kI apekSA kisI ke hoMge aura kisI ke nahIM hoNge| jo nairayika : narakabhava ke aMtima samaya meM vartamAna hai aura svabhAva se hI alpakaSAyI hai vaha kaSAya samudghAta kiye binA hI mRtyu ko prApta hokara naraka se nikala kara manuSya bhava meM utpanna hone vAlA hai aura kaSAya samudghAna kiye binA hI siddha ho jAyagA, usa ke eka bhI kaSAya samudghAta bhaviSya meM nahIM hogaa| jisake bhaviSya meM kaSAya samudghAta hoMge usake jaghanya eka, do yA tIna hoMge aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta hoNge| saMkhyAta kAla taka saMsAra meM rahane vAle ke saMkhyAta, asaMkhyAta kAla taka saMsAra meM rahane vAle ke asaMkhyAta aura anaMtakAla taka saMsAra meM rahane vAle ke anaMta kaSAya samudghAta bhaviSyakAla meM hoNge| isa prakAra eka vacana kI apekSA caubIsa daNDakoM ke 2444-96 AlApaka hue| NeraDyA NaM bhaMte! kevaiyA kohasamugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? goyamA! annNtaa| evaM jAva vemANiyANaM, evaM jAva loha samugghAe evaM ee vi cattAri dNddgaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke kitane krodha samudghAta atIta kAla meM hue haiM? uttara - he gautama! nairayikoM ke atItakAla meM anaMta krodha samudghAta hue haiN| prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke puraskRta (bhaviSyakAla meM) kitane krodha samudghAta hoMge? uttara - he gautama! nairayikoM ke anAgata krodha samudghAta anaMta hoNge| isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka samajhanA caahiye| isI prakAra yAvat lobha samudghAta taka kaha denA caahiye| isa prakAra ye cAra daMDaka hue| For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - caubIsa daNDakoM meM kaSAya samudghAta 313 vivecana - bahuvacana kI apekSA nairayikoM se lagA kara vaimAnikoM taka ke atIta aura anAgata krodha Adi samudghAta ananta haiN| bhaviSyakAla meM bhI anaMta kaSAya samudghAta isalie kahe haiM ki prazna ke samaya bahuta se nairayika aise haiM jo anantakAla taka saMsAra meM rheNge| isa prakAra sabhI nairayikoM ke caubIsa daNDakoM kI apekSA 2444-96 AlApaka hote haiN| egamegassa NaM bhaMte! jeraiyassa Neraiyatte kevaiyA kohasamugghAyA atItA? goyamA! annNtaa| evaM jahA veyaNA samugghAo bhaNio tahA koha samugghAo vi bhANiyavvo NiravasesaM jAva vemaanniytte| mANasamugghAe mAyAsamugghAe vi NiravasesaM jahA mAraNaMtiya samugyAe, loha samugdhAo jahA kasAya samugghAo, NavaraM savvajIvA asurAiNeraiesa loha kasAeNaM eguttariyAe nneyvvaa|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM ke nairayika paryAya meM kitane krodha samudghAta atItakAla meM hue haiM? .. uttara - he gautama! nairayikoM ke nairayika paryAya meM atIta kAla meM ananta krodha samudghAta hue haiN| jisa prakAra vedanA samudghAta kA kathana kiyA hai usI prakAra yahAM krodha samudghAta kA bhI sampUrNa rUpa se yAvat vaimAnika paryAya taka kathana karanA caahiye| isI prakAra mAna samudghAta aura mAyA samudghAta ke viSaya meM sArA varNana mAraNAMtika samudghAta ke samAna kahanA caahiye| lobha samudghAta kI vaktavyatA kaSAya samudghAta ke samAna kahanI cAhiye kintu vizeSatA yaha hai ki asurakumAra Adi sabhI jIvoM kA nairayika paryAya meM lobha kaSAya samudvAta kI prarUpaNA eka se lekara karanI caahiye| .. vivecana - prastuta sUtra meM batAyA gayA hai ki nairayika paryAya ko prApta eka-eka nairayika ne sarva saMkhyA se bhUtakAla meM anaMta krodha samudghAta kiye haiM kyoMki usane naraka gati anaMta bAra prApta kI hai aura eka naraka bhava meM jaghanya rUpa se saMkhyAta krodha samudghAta hote haiN| jisa prakAra vedanA samudghAta ke viSaya meM kahA hai usI prakAra yAvat vaimAnika ke vaimAnikatva taka caubIsa daNDakoM meM niravazeSa-samasta rUpa se kaha denA caahiye| jisa prakAra mAraNAMtika samudghAta ke viSaya meM pUrva meM sUtra kahe haiM usI prakAra mAna samudghAta aura mAyA samudghAta ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye arthAt mAna samudghAta ke caubIsa sUtra caubIsa daMDaka ke krama se aura mAyA samudghAta ke caubIsa sUtra caubIsa daMDaka ke krama se kaha denA caahiye| jisa prakAra kaSAya samudghAta kahA usI prakAra lobha samudghAta bhI kahanA cAhiye parantu asurakumAra Adi sarva jIva nairayikoM meM ekottara rUpa se-eka se lagA kara ananta samudghAta samajhane caahiye| atizaya duHkha kI vedanA se pIr3ita hamezA udvega ko prApta nairayikoM meM prAyaH lobha samudghAta asaMbhava hai| For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 prajJApanA sUtra ooooocce NeraiyANaM bhaMte! Neraiyatte kevaiyA kohasamugdhAyA anItA ? goyamA ! anaMtA / kevaDyA purekkhaDA ? goyamA! anaMtA, evaM jAva vemANiyatte, evaM saTThANa paraTThANesu savvattha bhANiyavvA, savvajIvANaM cattAri vi samugdhAyA jAva lohasamugdhAo jAva vemANiyANaM vemANiyatte // 699 // =================SE:EE: bhAvArtha - prazna - he bhagavan! nairayikoM ke nairayika paryAya meM kitane krodha samudghAta atIta (bhUtakAla meM) hue haiM? uttara - he gautama! nairayikoM ke nairayika paryAya meM atItakAla meM ananta krodha samudghAta hue haiN| prazna - he 'bhagavan ! nairayikoM ke nairayika paryAya meM anAgata kAla meM kitane krodha samudghAta hoMge ? uttara - he gautama! nairayikoM ke nairayika paryAya meM bhaviSyakAla meM ananta krodha samudghAta hoNge| isI prakAra yAvat vaimAnika paryAya taka kaha denA caahiye| isI prakAra sva sthAna para sthAnoM meM sarvatra krodha samudghAta se lekara yAvat lobha samudghAta taka yAvat vaimAnikoM ke vaimAnika paryAya meM rahate hue sabhI jIvoM ke cAroM samudghAta kaha dene cAhiye / vivecana prastuta sUtra meM caubIsa daNDakoM saMbaMdhI nairayika Adi sva paryAyoM aura paraparyAyoM meM bahuvacana kI apekSA se krodha Adi cAroM samudghAtoM kA atIta aura anAgata kAla kI apekSA nirUpaNa kiyA gayA hai| eesi NaM bhaMte! jIvANaM kohasamugdhAeNaM mANasamugdhAeNaM mAyAsamugdhAeNaM lobhasamugdhAeNa ya samohayANaM akasAyasamugdhAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehiMto appavA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA akasAyasamugdhAeNaM samohayA, mANasamugdhAeNaM samohayA anaMtaguNA, koha samugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, mAyA samugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, lobha samugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA saMkhijjaguNA / bhAvArtha - prazna - he bhagavan! krodha samudghAta se, mAna samudghAta se, mAyA samudghAta se aura lobha samudghAta se tathA akaSAya samudghAta se samavahata aura asamavahata jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e akaSAya samudghAta (kevalI samudghAta vAle tathA kaSAya se rahita For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - caubIsa daNDakoM meM kaSAya samudghAta - sabhI jIva arthAt gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna taka ke sabhI jIva) se samavahata jIva haiM, unase mAna kaSAya se samavahata anaMtaguNA, unase krodha samudghAta se samavahata vizeSAdhika, unase mAyA samudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika, unase lobha samudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika aura unase bhI asamavahata jIva saMkhyAtaguNA haiN| vivecana prastuta sUtra meM krodhAdi samudghAta vAle, akaSAya samudghAta vAle aura samudghAta rahita jIvoM kA sAmAnya rUpa se alpabahutva kahA gayA hai jo isa prakAra hai- sabase thor3e akaSAya samudghAta vAle (kevalI samudghAta vAle tathA kaSAya se rahita sabhI jIva arthAt gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna taka ke sabhI jIva) jIva haiN| unase mAna samudghAta vAle jIva anaMtaguNA haiM kyoMki ananta vanaspati jIva pUrva bhava ke saMbaMdha se mAna samudghAta meM vartate hote haiN| unase krodha samudghAta vAle jIva vizeSAdhika haiM kyoMki mAnI kI upekSA krodhI bahuta hote haiN| unase mAyA samudghAta vAle vizeSAdhika haiM kyoMki krodhI kI apekSA mAyAvI bahuta hote haiN| unase lobha samudghAta vAle vizeSAdhika haiM kyoMki mAyAvI se bhI lobhI bahuta hote haiN| lobha samudghAta vAle se samudghAta rahita jIva saMkhyAtaguNA haiM kyoMki cAroM gatiyoM meM samudghAta yukta jIvoM kI apekSA samudghAta rahita jIva saMkhyAtaguNA adhika pAye jAte haiN| 315 *=========================================== yahA~ samuccaya jIva aura manuSya ke varNana meM hI akaSAya samudghAta batAI hai| ataH vItarAgI jIvoM 'ko hI yahAM para grahaNa kiyA gayA hai| yadi akaSAya samudghAta se kaSAya samudghAta ke sivAya anya samudghAtoM kA grahaNa hotA to anya daNDakoM meM bhI use batAyA jAtA parantu batAyA nahIM hai / - jaise prajJApanA sUtra ke 15 veM pada ke uddezaka 1 meM mAraNAMtika samudghAta se maraNa ko hI grahaNa kiyA gayA hai, isI prakAra yahA~ para bhI akaSAya samudghAta se kaSAya rahita ( vItarAgI) jIvoM kA hI grahaNa huA hai| zeSa samudghAta vAle jIvoM kA grahaNa to sabase anta meM Aye hue 'asamavahata' zabda se huA hai| eesi NaM bhaMte! NeraiyANaM kohasamugdhAeNaM mANasamugdhAeNaM mAyAsamugdhAeNaM lobhasamugdhAeNaM samohayANaM asamohayANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyA ! savvatthovA NeraDyA lobhasamugdhAeNaM samohayA, mAyA samugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, mANasamugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, koha samugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, asamohayA saMkhijjaguNA / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! ina krodha samudghAta se, mAna samudghAta se, mAyA samudghAta se aura lobha samudghAta se samavahata aura asamavahata nairayikoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 prajJApanA sUtra uttara - he gautama! sabase thor3e nairayika lobha samudghAta se samavahata haiM unase mAyA samudghAta samavahata saMkhyAtaguNA, unase mAna samudghAta se samavahata saMkhyAtaguNA, unase krodha samudghAta se samavahata saMkhyAta guNA aura unase bhI samudghAta se rahita nairayika saMkhyAtaguNA haiM / vivecana - nairayikoM meM lobha samudghAta vAle sabase kama haiM kyoMki nairayikoM ko iSTa vastuM ke saMyoga kA abhAva hone se prAyaH lobha samudghAta nahIM hotA aura hotI bhI hai to bahuta kama hotA hai / unase mAyA samudghAta, mAna samudghAta, krodha samudghAta aura samudghAta se rahita nairayika uttarottara saMkhyAtaguNA adhika haiM / asurakumArANaM pucchA ? goyamA! savvatthovA asurakumArA kohasamugdhAeNaM samohayA, mANasamugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, mAyA samugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, lobha samugdhAeNaM samohayA saMkhijjaguNA, asamohayA saMkhijjaguNA, evaM savvadevA jAva vemANiyA / - bhAvArtha - - prazna he bhagavan! krodha Adi se samavahata aura asamavahata asurakumAroM meM kauna kina se alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? uttara - he gautama! sabase thor3e krodha samudghAta se samavahata asurakumAra haiM, unase mAna samudghAta se samavahata saMkhyAtaguNA haiM, unase mAyA samudghAta se samavahata saMkhyAtaguNA haiM aura unase lobhasamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA hai unase bhI asamavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra yAvat vaimAnika taka sabhI devoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie / vivecana - prastuta sUtra meM devoM meM kaSAya samudghAta kA alpabahutva kahA gayA hai jo isa prakA hai - asurakumAra Adi devoM meM sabase thor3e krodha samudghAta vAle haiM, unase mAna samudghAta vAle saMkhyAta guNA haiM unase mAyA samudghAta vAle saMkhyAta guNA haiM, unase lobha samudghAta vAle saMkhyAta guNA haiM kyoMki devoM meM svabhAvata: lobha kI pracuratA hotI hai| unase bhI samudghAta se rahita asurakumAra deva saMkhyAtaguNA haiN| asurakumAra ke samAna hI zeSa sabhI devoM kA alpa bahutva bhI samajha lenA cAhiye / puDhavIkAiyANaM pucchA ? gaganaka goyamA! savvatthovA puDhavIkAiyA mANasamugdhAeNaM samohayA, kohasamugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, mAyAsamugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, lobhasamugdhAeNaM samohayA visesAhiyA, asamohayA saMkhijjaguNA / evaM jAva paMciMdiyatirikkhajoNiyA, maNussA jahA jIvA, NavaraM mANasamugdhAeNaM samohayA asaMkhijjaguNA // 700 // For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - chAdmasthika samudghAta . 317 HHHHHHHHHH bhAvArtha - prazna - pRthvIkAyikoM ke saMbaMdha meM pRcchA? uttara - he gautama! sabase thor3e mAna samudghAta se samavahata pRthvIkAyika haiM, unase krodha samudghAta se samavahata vizeSAdhika, unase mAyA samudghAta se samavahata vizeSAdhika aura unase lobha samudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM tathA unase bhI asamavahata pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNA haiN| isI prakAra yAvat paMcendriya tiryaMca yonikoM ke alpabahutva ke viSaya meM samajhanA caahiye| manuSyoM ke alpa bahutva kI vaktavyatA samuccaya jIvoM ke samAna hai kintu vizeSatA yaha hai ki mAnasamudghAta se samavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiN| vivecana - pRthvIkAyikoM meM mAna samudghAta vAle sabase thor3e haiM, unase krodha samudghAta vAle vizeSAdhika, unase mAyA samudghAta vAle vizeSAdhika aura unase lobha samudghAta vAle vizeSAdhika haiM unase bhI samudghAta rahita pRthvIkAyika jIva saMkhyAta guNA haiN| pRthvIkAyikoM kI alpa bahutva ke samAna zeSa ekendriyoM, vikalendriyoM evaM tiryaMca paMcendriyoM kI alpa bahutva bhI samajha lenI caahiye| manuSyoM kI alpa bahutva samuccaya jIvoM ke samAna samajhanI cAhiye kintu usameM vizeSatA yaha hai ki akaSAya samudghAta (kaSAya samudghAta se rahita) vAle manuSyoM se bhI mAna samudghAta vAle manuSya asaMkhyAta guNA kahane cAhiye kyoMki manuSyoM meM mAna kI pracuratA pAyI jAtI hai| . .akaSAya samudghAta meM to mAtra vItarAgI manuSyoM kA hI grahaNa huA hai| mAna Adi kaSAyoM meM sammUchima manuSyoM kA bhI grahaNa hotA hai ataH akaSAya samudghAta vAloM se mAna samudghAta vAle manuSya asaMkhyAta guNe batAye haiN| isake bAda kramazaH krodha, mAyA, lobha samudghAta meM vartane vAle manuSya adhika-adhika hone se vizeSAdhika batAye gaye haiN| chAdmasthika samudghAta .. kai NaM bhaMte! chAumatthiyA samugdhAyA paNNattA? goyamA! cha chAumatthiyA samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNAsamugghAe, kasAya samugghAe, mAraNaMtiya samugghAe, veuvviya samugghAe, teyaga samugghAe, AhAraga smugghaae| kaThina zabdArtha - chAumatthiyA - chaadmsthik| 'bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! chAdmasthika samudghAta kitane kahe gaye haiM ? .. uttara - he gautama! chAdmasthika samudghAta chaha kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta 4. vaikriya samudghAta 5. taijasa samudghAta aura 6. AhAraka smudghaat| For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 prajJApanA sUtra *rtakrilalcatalakakakakakakakakrtantakartamokalakatantaratmakatasoktateracticketekistafatostartertakestakatpstostoksattratakestakestaticketeketstakalestatesta vivecana - chadmastha (jise kevala jJAna nahIM huA ho) ko hone vAle samudghAta chAdmasthika samudghAta kahalAte haiN| kevalI samudghAta ko chor3a kara zeSa chahoM samudghAta chAdyasthika samudghAta kahalAte haiN| caubIsa daNDakoM meM chAdmasthika samudghAta NeraiyANaM bhaMte! kai chAumatthiyA samugghAyA paNNattA? goyamA! cattAri chAumatthiyA samugdhAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNA samugghAe, kasAya samugghAe, mAraNaMtiya samugghAe, veuvviya smugghaae| asurakumArANaM pucchA? goyamA! paMca chAumatthiyA samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNA samugghAe, kasAya samugghAe, mAraNaMtiya samugghAe, veubviya samugghAe, teyaga smugghaae| egiMdiya vigaliMdiyANaM pucchA? goyamA! tiNNi chAumatthiyA samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNA samugdhAeM, kasAyasamugyAe, mAraNaMtiya samugghAe, NavaraM vAukAiyANaM cattAri samugdhAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNA samugghAe, kasAya samugghAe, mAraNaMtiya samugghAe, veuvviya smugdhaae| paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA? goyamA! paMca samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNA samugghAe, kasAya samugghAe mAraNaMtiya samugghAe, veuvviya samugghAe, teyaga smugdhaae| maNUsANaM bhaMte! kai chAumatthiyA samugghAyA paNNattA? goyamA! cha chAumatthiyA samugghAyA pnnnnttaa| taMjahA - veyaNA samugghAe, kasAya samugghAe, mAraNaMtiya samugghAe, veubviya samugghAe, teyaga samugghAe, AhAraga samugghAe // 701 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! nairayikoM meM kitane chAdmasthika samudghAta kahe gae haiM ? uttara - he gautama! nairayikoM meM cAra chAdyasthika samudghAta kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta aura 4. vaikriya smudghaat| prazna - he bhagavan ! asurakumAroM meM kitane chAdmasthika samudghAta kahe gaye haiM ? For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - caubIsa daNDakoM meM chAdmasthika samudghAta 319 ketreateElektetrietaketakalatkalekedalatakakakakakakakakakiricket *EarteketseteketaketerakateEletstalktetakestaticketek ist a uttara - he gautama! asurakumAroM meM pAMca chAdmasthika samudghAta kahe gaye haiM ve isa prakAra haiM 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta 4. vaikriya samudghAta aura 5. taijasa smudghaat| prazna - he bhagavan! ekendriya aura vikalendriya jIvoM meM kitane chAdmasthika samudghAta kahe gaye haiM? uttara - he gautama! ekendriya aura vikalendriya jIvoM meM tIna samudghAta kahe gaye haiN| yathA - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta aura 3. mAraNAMtika smudghaat| kintu vAyukAyika jIvoM meM cAra samudghAta kahe gaye haiM jo isa prakAra haiM - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta aura 4. vaikriya smudghaat| prazna - he bhagavan! paMcendriya tiryaMca jIvoM meM kitane chAdmasthika samudghAta kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! paMcendriya tiryaMcoM meM pAMca chAdmasthika samudghAta kahe gaye haiN| yathA - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta 4. vaikriya samudghAta aura 5. taijasa smudghaat| prazna - he bhagavan! manuSyoM meM kitane chAdyasthika samudghAta kahe gaye haiM ? uttara - he gautama! manuSyoM meM chaha chAdmasthika samudghAta kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - 1. vedanA samudghAta 2. kaSAya samudghAta 3. mAraNAMtika samudghAta. 4. vaikriya samudghAta 5. taijasa samudghAta aura 6. AhAraka smudghaat| vivecana - prastuta sUtra meM caubIsa daNDakavartI jIvoM meM pAye jAne vAle chAdmasthika samudghAta kI prarUpaNA kI gayI hai| nairayikoM meM tejolabdhi aura AhAraka labdhi kA abhAva hone se taijasa samudghAta aura AhAraka samudghAta ko chor3a zeSa 4 chAdmasthika samudghAta hote haiN| asurakumAra Adi sabhI devoM meM AhAraka samudghAta ko chor3a kara zeSa pAMca samudghAta pAye jAte haiM kyoMki unameM taijolabdhi hone se taijasa samudghAta to saMbhava hai kintu AhAraka samudghAta saMbhava nahIM hai kyoMki devoM meM caudaha pUrvo kA jJAna nahIM hotA hai ataH unakI AhAraka labdhi nahIM hotI hai| vAyukAya ko chor3a kara zeSa ekendriya jIvoM aura vikalendriyoM meM prathama ke tIna-vedanA, kaSAya aura mAraNAMtika samudghAta hote haiN| vAyukAyika jIvoM meM ye tIna samudghAta aura vaikriya samudghAta sarita kula cAra samudghAta pAye jAte haiM kyoMki bAdara paryApta vAyukAyikoM meM vaikriya labdhi saMbhava hone se unameM vaikriya samudghAta hotA hai| paMcendriya tiryaMcoM meM AhArakalabdhi saMbhava nahIM hone se AhAraka samudghAta ko chor3a zeSa pAMca chAmaMsthika samudghAta pAye jAte haiN| manuSyoM meM chahoM chAdmasthika samudghAta hote haiM kyoMki manuSyoM meM sarvabhAva saMbhava hai| For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 prajJApanA sUtra Chong Chong Chong Chong MMENTAIPEIA-P} He Ping Qi Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Chong Chong Chong vedanA samudghAta Adi se samavahata jIvoM ke kSetra, kAla evaM kriyA jIve NaM bhaMte! veyaNA samugdhAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhai, tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevaie khette apphuNNe, kevaie khette phuDe? . . goyamA! sarIrappamANamette vikkhaMbha bAhalleNaM NiyamA chahisiM evaie khette aphuNNe evaie khette phudde| kaThina zabdArtha - Nicchubhai - nikSipati-bAhara nikAlatA hai, apphuNNe - ApUrNa-vyApta huA, phuDe - spRSTa huaa| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vedanA samudghAta se samavahata huA jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko apane zarIra se bAhara nikAlatA hai| he bhagavan ! una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa-paripUrNa (vyApta) hotA hai aura kitanA kSetra spRSTa hotA hai ? / uttara - he gautama! vistAra (viSkaMbha) aura jADAI (bAhalya) kI apekSA zarIra pramANa kSetra ko niyama se chahoM dizAoM se ApUrNa (vyApta) karatA hai| itanA kSetra ApUrNa hotA hai aura itanA hI kSetra spRSTa hotA hai| se NaM bhaMte! khette kevaikAlassa aphuNNe kevaikAlassa phuDe? goyamA! egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA viggaheNa vA evaikAlassa aphuNNe evaikAlassa phudde| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa aura kitane kAla meM spRSTa huA? uttara - he gautama! eka samaya, do samaya athavA tIna samaya ke vigraha meM jitanA kAla hotA hai itane kAla meM ApUrNa huA aura itane kAla meM spRSTa hotA hai| . te NaM bhaMte! poggalA kevaikAlassa Nicchubhai? goyamA! jahaNNaNaM aMtomuhattassa, ukkoseNa vi aNtomuhttss| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! jIva una pudgaloM ko kitane kAla meM bAhara nikAlatA hai? uttara - he gautama! jIva una pudgaloM ko jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa aMtarmuhUrta meM AtmapradezoM se bAhara nikAlatA hai| vivecana - prastuta sUtra meM vedanA samudghAta se samavahata jIva ke kSetra evaM kAla kI prarUpaNA kI gayI hai| vedanA samudghAta vAlA jIva vedanA samudghAta dvArA jina pudgaloM ko apane zarIra se bAhara nikAlatA hai unase chahoM dizAoM meM zarIra pramANa lambA caur3A moTA kSetra ApUrita (Ane jAne rUpa se For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - vedanA samudghAta Adi se samavahata jIvo....... 321 *Planteketaketack.kakakakakakakkarskatstakalatakarakarakeetEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEkateletakkaEElectrket=ketaketaketakatta vyApta ) evaM spRSTa (aMtarmuhUrta taka vahA~ rahane rUpa sparza) hotA hai| ye pudgala zeSa kSetra ko sparza nahIM krte| eka samaya, do samaya athavA tIna samaya kI vigrahagati se jIva ukta kSetra ko ApUrita evaM spRSTa karatA hai| ___jaghanya utkRSTa aMtarmuhUrta taka vedanA samudghAta dvArA jIva pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai| Azaya yaha hai ki jo pudgala jaghanya utkRSTa antarmuhUrta taka vedanA utpanna karane meM samartha haiM unakI vedanA se duHkhI jIva zarIra meM rahe hue pudgaloM ko bAhara pheMkatA hai| bAhara phaiMke gaye pudgala AtmapradezoM se alaga ho jAte haiN| yahA~ para pudgaloM ko nikAlane kA Azaya isa prakAra haiM - taijasa kArmaNa zarIra sahita AtmapradezoM ko nikAlanA evaM vedanA Adi samudghAta rUpa pudgaloM ko bhI nikAlanA samajhanA caahiye| te NaM bhaMte! poggalA NicchaDhA samANA jAI tattha pANAiM bhUyAI jIvAiM sattAI abhihaNaMti vatteti leseMti saMghAeMti saMghaTuMti pariyAti kilAmeMti uddati tehiMto NaM bhaMte! se jIve kaikirie? . goyamA! siya tikirie, siya caukirie, siya pNckirie| te NaM bhaMte! jIvA tAo jIvAo kai kiriyA? goyamA! siya tikiriyA, siya caukiriyA, siya pNckiriyaa| se NaM bhaMte! jIve te ya jIvA aNNesiMjIvANaM paraMparAghAeNaM kaI kiriyA? goyamA! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi||702|| kaThina zabdArtha - abhihaNaMti - abhihanana karate haiM - sAmane hue kA ghAta karate haiM, vatteti - vartayaMti-gola gola cakkara khilAte haiM, leseMti - kucha sparza karate haiM, saMghAeMti - paraspara ikaTThA karate haiM, saMghaTuMti - paraspara mardana karate haiM, pariyAti - pIr3A karate haiM, kilAmeMti - mUchita karate haiM, uddati - udvigna (bhayabhIta) karate haiM yA niSprANa karate haiM, paraMparAghAeNaM - paraMparA se ghAta karane se| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bAhara nikale hue pudgala vahA~ sthita jina prANa, bhUta, jIva aura sattvoM kA hanana karate haiM, cakkara khilAte haiM, kucha sparza karate haiM, ekatrita karate haiM vizeSa rUpa se ekatrita karate haiM, paritApa-pIr3A pahu~cAne haiM, mUchita karate haiM aura jIvana se rahita karate haiM, he bhagavan! inase vaha jIva kitanI kriyA vAlA hotA hai? . uttara - he gautama! vaha kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jottl prajJApanA sUtra #EEEEEEEEEE prazna - he bhagavan! ve jIva vedanA samudghAta vAle usa jIva ke nimitta se kitanI kriyA vAle hote haiM ? uttara - he gautama! ve kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyA vAle hote haiM / prazna - he bhagavan ! vaha jIva aura ve jIva, anya jIvoM kA paramparA se ghAta karane se kitanI kriyA vAle hote haiM ? uttara - he gautama! ve tIna kriyA vAle bhI hote haiM, cAra kriyA vAle bhI hote haiM aura pAMca kriyA vAle bhI hote haiN| vivecana - vedanA samudghAta karane vAlA jIva vedanA samudghAta dvArA jina pudgaloM ko apane zarIra se bAhara nikAlatA hai una pudgaloM se prANa - beindriya, teindriya, caurindriya jIva, bhUta - vanaspatikAyika jIva, jIva - paMcendriya prANI tathA sattva - pRthvIkAyika Adi jIvoM kA hanana Adi hone ke kAraNa vedanA samudghAta karane vAle jIva ko kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca kriyAeM lagatI haiM arthAt jaba vaha kisI jIva ko paritApa Adi nahIM pahu~cAtA hai taba tIna kriyA vAlA hotA hai, jaba kisI jIva ko paritApa Adi pahu~cAtA hai to cAra kriyAoM vAlA hotA hai aura jaba kinhIM jIvoM kA ghAta karatA hai to pAMca kriyAoM vAlA hotA hai / ', . una jIvoM ko bhI vedanA samudghAta karane vAle jIva kI apekSA kabhI tIna, kabhI cAra aura kabhI pAMca kriyAeM lagatI hai| jaise eka puruSa ko bicchU sarpa Adi ne kATa khAyA aura isa kAraNa puruSa ne vedanA samudghAta kI to bicchU sarpa Adi ko bhI kabhI tIna, kabhI cAra aura kabhI pAMca kriyAeM lagatI haiN| vedanA samudghAta karane vAlA jIva aura vedanA samudghAta ke pudgaloM se spRSTa jIva dvArA paramparA se anya jIvoM kI ghAta hotI hai usase vedanA samudghAta karane vAle jIva ko tathA vedanA samudghAta ke pudgaloM se spRSTa jIvoM ko kabhI tIna, kabhI cAra aura kabhI pAMca kriyAeM lagatI haiN| iNaM bhaMte! veNA samugdhAeNaM samohae evaM jaheva jIve, NavaraM NeraiyAbhilAvo, evaM NiravasesaM jAva vemaannie| evaM kasAyasamugdhAo vi bhANiyavvo / bhAvArtha - he bhagavan! vedanA samudghAta se samavahata huA nairayika ityAdi jisa prakAra jIva ke viSaya meM kahA hai usI prakAra kaha denA cAhiye kintu itanI vizeSatA hai ki nairayika ke saMbaMdha meM pATha kahanA cAhiye / isI prakAra sampUrNa vaktavyatA vaimAnika taka kaha denI cAhiye / vedanA samudghAta ke samAna kaSAya samudghAta ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye / vivecana - vedanA samudghAta ke viSaya meM jisa prakAra samuccaya jIva saMbaMdhI vaktavyatA kahI hai For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - vedanA samudghAta Adi se samavahata jIvoM....." 323 Xing Xing HMENHWAYNASAKAKKASAKKKHEATBEANIEEE*CHESIGN=1=-1-E- WEEEEKAM usI prakAra nairayika ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| itanI vizeSatA hai ki yahA~ 'jIva' ke sthAna para 'nairayika' zabda kA prayoga karanA caahiye| nairayika ke samAna hI yAvat vaimAnika paryanta caubIsa daNDakoM ke viSaya meM samajhanA caahiye| kaSAya samudghAta saMbaMdhI saMpUrNa varNana vedanA samudghAta ke samAna kaha denA caahiye| . jIve NaM bhaMte! mAraNaMtiya samugghAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhai tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevaie khette apphuNNe, kevaie khette phuDe? ____ goyamA! sarIrappamANamette vikkhaMbhabAhalleNaM, AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijaibhAgaM, ukkoseNaM asaMkhijAI joyaNAI egadisiM evaie khette apphuNNe, evaie khette phudde| . bhAvArtha - prazna - he bhagavan! mAraNAMtika samudghAta ke dvArA samavahata huA jIva, samavahata hokara jina pudgaloM ko Atma pradezoM se bAhara nikAlatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra vyApta hotA hai tathA kitanA kSetra spRSTa hotA hai ? .. uttara - he gautama! vistAra aura bAhalya kI apekSA se zarIra pramANa kSetra tathA lambAI kI apekSA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga kSetra tathA utkRSTa asaMkhyAta yojana taka kA kSetra eka dizA meM vyApta hotA hai| itanA kSetra eka dizA meM vyApta hotA hai aura itanA kSetra spRSTa hotA hai| se NaM bhaMte! khette kevaikAlassa apphuNNe kevaikAlassa phuDe? goyamA! egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNaM evaikAlassa apphuNNe, evaikAlassa phuDe, sesaM taM ceva jAva paMca kiriyA vi| * evaM Neraie vi, NavaraM AyAmeNaM jahaNNeNaM sAiregaM joyaNasahassaM, ukkoseNaM asaMkhijjAiM joyaNAI egadisiM evaie khette apphuNNe, evaie khette phuDe, viggaheNaM egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA, NavaraM causamaieNa vA Na bhaNNai, sesaM taM ceva jAva paMca kiriyA vi| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vaha kSetra kitane kAla meM pudgaloM se ApUrNa (vyApta) hotA hai tathA kitane kAla meM spRSTa hotA hai? - uttara - he gautama! vaha kSetra eka samaya, do samaya, tIna samaya aura cAra samaya ke vigraha se itane kAla meM una pudgaloM se vyApta hotA hai aura itane kAla meM spRSTa hotA hai| zeSa sArA varNana yAvat pAMca kriyAeM lagatI hai taka kaha denA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 prajJApanA sUtra MY F KPZhuan HEHEI-H4-HEIGHEELEMENTIFYMANMEN isI prakAra nairayika ke viSaya meM samajhanA cAhiye vizeSatA yaha hai ki lambAI meM jaghanya kucha adhika hajAra yojana aura utkRSTa asaMkhyAta yojana eka hI dizA meM vyApta hotA hai aura itanA hI spRSTa hotA hai tathA eka samaya, do samaya, tIna samaya ke vigraha se kahanA cAhiye kintu cAra samaya ke vigraha se nahIM kahanA caahiye| zeSa sArA varNana yAvat pAMca kriyAeM lagatI haiM taka kaha denA caahiye| . vivecana - prastuta sUtra meM mAraNAMtika samudghAta se samavahata jIva ke kSetra kAla evaM kriyA kI prarUpaNA kI gayI hai| mAraNAMtika samudghAta dvArA jIva jo pudgala bAhara nikAlatA hai ve pudgala moTAI tathA cauDAI meM zarIra pramANa aura lambAI meM jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga utkRSTa asaMkhyAta yojana pramANa kSetra eka dizA meM ApUrita karate haiM evaM spRSTa karate haiN| yaha kSetra eka, do, tIna athavA cAra samaya * kI vigrahagati se ApUrita evaM spRSTa karatA hai| mAraNAMtika samudghAta meM jaghanya utkRSTa aMtarmuhUrta kA kAla lagatA hai| mAraNAMtika samudghAta se bAhara nikale hue pudgaloM se prANa, bhUta, jIva aura sattva kA abhihanana yAvat prANa vyaparoNa tathA usase tIna, cAra, pAMca kriyAeM laganA Adi sabhI varNana vedanA samudghAta kI taraha kaha denA caahiye| naiyika mAraNAMtika samudghAta kara jo pudgala bAhara nikAlatA hai ve pudgala moTAI aura caur3AI meM zarIra pramANa evaM lambAI meM jaghanya eka hajAra yojana se kucha adhika utkRSTa asaMkhyAta yojana kA kSetra eka dizA meM ApUrita evaM spRSTa karate haiN| yaha kSetra eka samaya, do samaya athavA tIna samaya kI vigraha se ApUrita evaM spRSTa karate haiN| asurakumArassa jahA jIvapae, NavaraM viggaho tisamaio jahA Neraiyassa, sesaM taM cev| jahA asurakumAre evaM jAva vemANie, NavaraM egidie jahA jIve nnirvsesN|| 703 // bhAvArtha - asurakumAra kA varNana samuccaya jIva pada ke anusAra samajha lenA caahiye| vizeSatA yaha hai ki asurakumAra kA vigraha nairayika ke vigraha ke samAna tIna samaya kA samajha lenA caahiye| zeSa sArA varNana pUrvavat hai| jisa prakAra asurakumAra ke viSaya meM kahA usI prakAra yAvat vaimAnika taka kaha denA caahiye| vizeSatA yaha hai ki ekendriya kA kathana samuccaya jIva ke samAna kahanA caahiye| vivecana - asurakumAroM se lekara dUsare devaloka taka ke deva pRthvI, pAnI aura vanaspati meM jIva rUpa se utpanna hote haiM usa samaya mAraNAMtika samudghAta kare to lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kSetra ko hI vyApta karatA hai| zeSa varNana samuccaya jIva kI taraha khnaa| antara * vigrahagati pAMca samaya kI bhI saMbhava hai kintu isa taraha se utpanna hone vAle jIva nahIM milate haiM, isalie pAMca samaya kI nahIM batAyI gayI hai athavA kadAcita hone se usakI yahA~ vivakSA nahIM kI gayI hai| For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada- vedanA samudghAta Adi se samavahata jIvoM...... e 325 itanA hai ki inameM eka samaya, do samaya aura tIna samaya kI vigraha gati kahanA cAhiye / cAra samaya kI vigraha gati nahIM kahanA cAhiye / ekendriya kA varNana bhI samuccaya jIva ke samAna hI samajha lenA cAhiye / ***$?$?$?$?$?$?$?**** jIve NaM bhaMte! veDavviya samugdhAeNaM samohae samohaNittA je poggale NicchUbhai tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevaie khette apphuNNe, kevaie khette phuDe ? gauyamA ! sarIrappamANamette vikkhaMbhabAhalleNaM, AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM, ukkoseNaM saMkhijjAI joyaNAI egadisiM vidisiM vA evaie khette apphuNNe, evaie khette phuDe / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vaikriya samudghAta se samavahata huA jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa (vyApta) hotA hai, kitanA kSetra spRSTa hotA hai ? uttara - he gautama! jitanA zarIra kA vistAra aura bAhalya hai utanA kSetra tathA lambAI meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga tathA utkRSTa saMkhyAta yojana jitanA kSetra eka dizA yA vidizA meM vyApta hotA hai aura utanA hI kSetra spRSTa hotA hai| se. NaM bhaMte! kevaikAlassa apphuNNe, kevaikAlassa phuDe ? gomA ! egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA viggaheNaM evaikAlassa apphuNNe, evaikAlassa phuDe, sesaM taM ceva jAva paMcakiriyA vi / evaM Neraie vi NavaraM AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa saMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM saMkhijjAiM joyaNAiM egadisiM / evaie khette / kevaikAlassa0 ? taM ceva jahA jIvapae, evaM jahA Neraiyassa tahA asurakumArassa, NavaraM egadisiM vidisiM vA evaM jAva thaNiyakumArassa / vAkAiyassa jahA jIvapae, NavaraM egadisiM / paMciMdiya tirikkhajoNiyassa NiravasesaM jahA Neraiyassa / maNUsa vANamaMtarajoisiya vemANiyassa NiravasesaM jahA asurakumArassa // 704 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! vaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa hotA hai aura kitane kAla meM spRSTa hotA hai ? uttara - he gautama! vaha kSetra eka samaya, do samaya yA tIna samaya ke vigraha se ApUrNa aura spRSTa hotA hai zeSa sArA kathana pUrvavat yAvat pAMca kriyAeM lagatI hai taka kahanA caahiye| isI prakAra nairayikoM For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 prajJApanA sUtra *====*=============================== ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye, vizeSatA yaha hai ki lambAI meM jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga . utkRSTa saMkhyAta yojana jitanA kSetra eka dizA meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai| yaha kSetra kitane kAla meM pUrNa evaM spRSTa hotA hai ? isake uttara meM jIvapada ke samAna kahanA caahiye| jaise nairayika kA vaikriya samudghAta ke viSaya meM kathana kiyA hai usI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / vizeSatA yaha hai ki eka dizA meM yA vidizA meM utanA kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai isI prakAra yAvat stanita kumAra ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye / vAyukAyika ke vaikriya samudghAta kA kathana samuccaya jIva pada ke samAna samajhanA cAhiye vizeSatA hai ki eka dizA meM hI ukta kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai| paMcendriya tiryaMca kA saMpUrNa varNana nairayika ke samAna samajhanA caahiye| manuSya, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika kI sampUrNa vaktavyatA asurakumAra ke samAna kahanI caahiye| vivecana - nairayika aura tiryaMca paMcendriya meM vaikriya samudghAta kA varNana samuccaya jIva kI taraha kaha denA cAhiye kintu itanA aMtara hai ki lambAI meM jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa saMkhyAta yojana tathA eka dizA meM kahanA cAhiye / asurakumAra Adi bhavanapatiyoM, vANavyaMtara, jyotiSI aura vaimAnika devoM tathA manuSya meM bhI samuccaya jIva kI taraha kahanA cAhiye kintu itanI vizeSatA hai ki lambAI meM jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga utkRSTa saMkhyAta yojana tathA eka dizA yA vidizA kahanA cAhiye / vAyukAya samuccaya jIva kI taraha kahanA kintu isameM eka dizA kahanA caahiye| jIve NaM bhaMte! teyaga samugdhAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhai tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevaie khette apphuNNe, kevaie khette phuDe ? evaM jaheva veDavvie samugdhAe taheva NavaraM AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM, sesaM taM ceva, evaM jAva vemaNiyassa NavaraM paMciMdiya tirikkhajoNiyassa egadisiM evaie khette apphuNNe evaie khette phuDe // 705 // - bhAvArtha- prazna he bhagavan ! taijasa samudghAta se samavahata jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai he bhagavan ! una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa aura kitanA kSetra spRSTa hotA hai ? uttara - he gautama! jisa prakAra vaikriya samudghAta ke viSaya meM kahA hai usI prakAra taijasa samudghAta ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| vizeSatA yaha hai ki lambAI meM jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai| zeSa sArA varNana vaikriya samudghAta ke samAna hai| isI For Personal & Private Use Only - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - vedanA samudghAta Adi se samavahata jIvo..... 327 HEEEEEEEEEEEEEEEElekskelelakeertekakleeateletekatekesaktelleleteleeketseekeletest E EEEEEEEEEEEEEEEkakateristletst=tEETE prakAra yAvat vaimAnika paryaMta samajha lenA caahiye| vizeSatA yaha hai ki paMcendriya tiryaMca eka hI dizA meM pUrvokta kSetra ko ApUrNa evaM spRSTa karate haiN| vivecana - taijasa samudghAta cAroM prakAra ke devoM, tiryaMca paMcendriyoM aura manuSyoM meM hI hotA hai zeSa jIvoM meM nhiiN| ataH samuccaya jIva, pandraha daNDaka (13 devatA ke, 1 manuSya kA va 1 tiryaMca paMcendriya) meM taijasa samudghAta vaikriya samudghAta kI taraha kaha denA cAhiye kintu itanA aMtara hai ki isameM lambAI jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kahanA aura tiryaMca paMcendriya meM eka dizA meM kahanA caahiye| . jIve NaM bhaMte! AhAragasamugghAeNaM samohae samohaNittA je poggale Nicchubhai tehi NaM bhaMte! poggalehiM kevaie khette apphuNNe, kevaie khette phuDe? ___ goyamA! sarIrappamANamette vikkhaMbha-bAhalleNaM, AyAmeNaM jahaNNeNaM aMgulassa saMkhijaibhAgaM, ukkoseNaM saMkhijjAiM joyaNAI egadisiM evaie khette0| egasamaieNa vA dusamaieNa vA tisamaieNa vA viggaheNaM evaikAlassa apphuNNe, evaikAlassa phudde| te NaM bhaMte! poggalA kevaikAlassa Nicchubbhai? goyamA! jahaNNeNaM aMtomahattassa, ukkoseNa vi aNtomuhttss||706|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! AhAraka samudghAta se samavahata jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko apane zarIra se bAhara nikAlatA hai he bhagavan! una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa aura kitamA kSetra spRSTa hotA hai? uttara - he gautama ! viSkaMbha aura bAhalya se zarIra pramANa mAtra tathA lambAI meM jaghanya aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa saMkhyAta yojana kSetra eka dizA meM itanA kSetra eka samaya, do samaya yA tIna samaya kI vigrahagati se itane kAla meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai| prazna - he bhagavan ! AhAraka samudghAta karane vAlA jIva una pudgaloM ko kinate samaya meM bAhara nikAlatA hai? - uttara - he gautama! jaghanya aMtarmuhUrta meM aura utkRSTa bhI antarmuhUrta meM una padgaloM ko bAhara nikAlatA hai| . vivecana - AhAraka samudghAta manuSyoM meM hI ho sakatA hai aura manuSyoM meM bhI unhIM muniyoM ko hotA hai jo caudaha pUrvadhArI aura AhAraka labdhi ke dhAraka hoN| aise munirAja jaba AhAraka samudadhAta For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 prajJApanA sUtra *NEERENCEkatakaEEEEEEEEEkatretstalksettesakakkar sakateketatatateElatestatuterteekETERestateEEEEEEEEEEktartelect karate haiM taba viSkaMbha aura bAhalya kI apekSA zarIra pramANa tathA lambAI meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa saMkhyAta yojana kSetra ko pudgaloM se eka dizA meM ApUrNa aura spRSTa karate haiM vidizA meM nhiiN| vidizA meM jo ApUrNa tathA spRSTa hotA hai usake lie dUsare prayatna kI AvazyakatA hotI hai kintu AhAraka labdhi ke dhAraka muni itane gaMbhIra hote haiM ki unheM vaisA koI prayojana nahIM hotA ata: ve dUsarA prayatna nahIM krte| AhAraka samudghAta ko prApta koI jIva kAla karatA hai aura vigraha gati se utpanna hotA hai to vigrahagati utkRSTa tIna samaya kI hotI hai| te NaM bhaMte! poggalA NicchUDhA samANA jAiM tattha pANAiM bhUyAiM jIvAiM sattAI abhihaNaMti jAva uddaveMti teNaM bhaMte! jIve kaikirie? goyamA! siya tikirie siya caukirie siya pNckirie| te NaM bhaMte! jIvA tAo jIvAo kai kiriyA? goyamA! evaM cev| se NaM bhaMte! jIve te ya jIvA aNNesiM jIvANaM paraMparAghAeNaM kai kiriyA? goyamA! tikiriyA vi caukiriyA vi paMca kiriyA vi, evaM maNUse vi||707|| bhAvArtha - prazna - he bhagavan! bAhara nikAle hue ve pudgala jina prANa, bhUta jIva aura sattvoM kA ghAta karate haiM yA unheM prANa rahita kara dete haiM he bhagavan ! unase jIva ko kitanI kriyAeM lagatI haiM ? / uttara - he gautama! vaha samudghAta karane vAlA jIva kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA hotA hai| prazna - he bhagavan ! ve AhAraka samudghAta dvArA bAhara nikAle hue pudgaloM se ApUrNa spRSTa hue jIva AhAraka samudghAta karane vAle jIva ke nimitta se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? uttara - he gautama! isI prakAra samajhanA caahiye| prazna - he bhagavan! AhAraka samudghAta karane vAlA vaha jIva tathA AhAraka samudghAta ke pudgaloM se spRSTa ve jIva, anya jIvoM kA paramparA se ghAta karane ke kAraNa kitanI kriyAoM vAle hote haiM? uttara - he gautama! ve tIna kriyAoM vAle, cAra kriyAoM vAle athavA pAMca kriyAoM vAle bhI hote haiN| isI prakAra manuSya ke AhAraka samudghAta ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| / vivecana - prastuta sUtra meM AhAraka samudghAta se samavahata jIvAdi ko lagane vAlI kriyAoM kI prarUpaNA kI gayI hai jisakA sArA varNana vaikriya samudghAta ke samAna samajha lenA caahiye| u For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada kevalisamudghAta samavahat bhAvitAtmA anagAra ke..... =============== - =============== kevalisamudghAta samavahata bhAvitAtmA anagAra ke carama nirjarA pudgala 329 detachuset aNagArassa NaM bhaMte! bhAviyappaNo kevalisamugdhAeNaM samohayassa je carimA NijjarA poggalA suhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso ! savvalogaM pi ya NaM te phusittANaM ciTThati ? haMtA goyamA ! aNagArassa bhAviyappaNo kevalisamugdhAeNaM samohayassa je carimA jirA poggalA suhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso / savvalogaM piyaNaM te phusittANaM ciTThati // 708 // kaThina zabdArtha - caramA NijjarApoggalA - kevalisamugghAta ke cauthe samaya ke nirjIrNa pudgala / bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kevali samudghAta se samavahata bhAvitAtmA anAgara ke jo carama . nirjarA pudgala haiM he AyuSman zramaNa ! kyA ve pudgala sUkSma kahe gae haiM ? kyA ve samasta loka ko sparza karake rahate haiM ? uttara - hA~ gautama! kevali samudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo carama nirjarA pudgala hote haiM he AyuSman shrmnn| ve pudgala sUkSma kahe gaye haiM tathA ve samasta loka ko sparza (vyApta) karake -rahate haiN| vivecana prastuta sUtra meM kevali samudghAta se samavahata anagAra ke carama nirjarA pudgala viSayaka kathana kiyA gayA hai| ve pudgala ( carama - caturtha samayavartI nirjarA pudgala) atyaMta sUkSma hote haiM aura ve samagra loka ko vyApta karake rahate haiM / chaumatthe NaM bhaMte! maNUse tesiM NijjarApoggalANaM kiMci vaNNeNaM vaNNaM gaMdheNaM gaMdhaM raseNaM rasaM phAseNaM vA phAsaM jANai pAsai ? gomA ! No iNaTThe samaTThe / sekeNaNaM bhaMte! evaM vaccai- 'chaumatthe NaM maNUse tesiM NijjarA poggalANaM No kiMci vaNNeNaM vaNNaM gaMdheNaM gaMdhaM raseNaM rasaM phAseNaM phAsaM jANai pAsai ?' goyamA! ayaNNaM jaMbUddIve dIve savvadIvasamuddANaM savvabdhaMtarAe savvakhuDDAe vaTTe tellApUya saMThANa saMThie vaTTe rahacakkavAlasaMThANa saMThie vaTTe pukkharakaNNiyA saMThANasaMThie vaTTe paDipuNNa caMda saMThANa saMThie egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM tiNNi joyaNasayasahassAiM solasa sahassAiM doNNi ya sattAvIse joyaNasae tiNNi ya kose For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 Societ lete prajJApanA sUtra jalelalalellistolsteale aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasa ya aMgulAI addhaMgulaM ca kiMcivisesAhie parikkheveNaM paNNatte / deve NaM mahiDDie jAva mahAsokkhe egaM mahaM savilevaNaM gaMdhasamuggayaM gahAya taM avadAlei, taM mahaM egaM savilevaNa gaMdhasamuggayaM avadAlaittA iNAmeva kaTTu kevalakappaM jaMbUddIvaM dIvaM tihiM accharANivAehiM tisatakkhutto aNupariyaTTittANaM havvamAgacchijA gomA ! se kevalakappe jaMbUddIve dIve tehiM ghANapoggalehiM phuDe ? haMtA phuDe, chaumatthe NaM goyamA ! maNUse tesiM ghANapuggalANaM kiMci vaNNeNaM vaNNaM gaMdheNaM gaMdhaM raseNaM rasaM phAseNaM phAsaM jANai pAsai ? bhagavaM! No iNaTTe samaTThe, se eeNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai- 'chaumatthe NaM maNUse tesiM NijjarA poggalANaM No kiMci vaNNeNaM vaNNaM gaMdheNaM gaMdhaM raseNaM rasaM phAseNaM phAsaM jANai pAsai, esuhumA NaM te poggalA paNNattA samaNAuso / savvalogaM pi yaM NaM phusittANaM ciTThati // 709 // !! , kaThina zabdArtha - vaNNeNaM varNa grAhaka cakSurindriya se ghANeNaM- gaMdha grAhaka ghrANendriya se, raseNaM - rasa grAhaka rasanendriya se phAseNaM sparza grAhaka sparzanendriya se, savvabdhaMtarAe - sabake bIca meM, savvakhuDDAe - sabase choTe, telA pUyasaMThANasaMThie tela ke mAlapUe ke samAna AkAra kA, rahacakkavAlasaMThANa saMThie - ratha ke cakra ke samAna golAkAra, pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThie kamala ke karNikA ke AkAra kA, vaTTe vRta-gola, parikkheveNaM paridhi se yukta, kevalakappaM sampUrNa, accharANivAehiM - cuTakiyAM bajA kara, aNupariyaTTittA cakkara lagA kara / - bhAvArtha prazna he bhagavan ! kyA chadmastha manuSya una nirjarA pudgaloM ke cakSu indriya se varNa ko, ghrANendriya se gaMdhaM ko, rasanendriya se rasa ko athavA sparzanendriya se sparza ko jAnatA dekhatA hai ? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM haiN| - ===================== - - For Personal & Private Use Only prazna - he bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki chadmastha manuSya una nirjarA pudgaloM ke cakSuindriya se varNa ko, ghrANendriya se gaMdha ko, rasanendriya se rasa ko, sparzanendriya se sparza ko kiMcit bhI nahIM jAnatA dekhatA ? - uttara - he gautama! yaha jaMbUddIpa nAma kA dvIpa sabhI dvIpa samudroM ke bIca meM hai sabase choTA hai, vRtAkAra (gola) hai, tela ke pUe ke AkAra kA hai, ratha ke cakra ( pahiye) ke AkAra sA gola hai| lambAI aura caur3AI meM eka lAkha yojana hai| tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana tIna kosa www.jalnelibrary.org Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada- kevalI samudghAta kyoM aura kyoM nahIM ? eka sau aTThAIsa dhanuSa sAr3he taraha aMgula se kucha vizeSAdhika paridhi vAlA hai| eka maharddhika yAvat mahAsukhI deva vilepana sahita sugaMdha kI eka bar3I DibiyA ko kholatA hai phira vilepana yukta sugaMdha kI khulI huI usa DibiyA ko hAtha meM lekara sampUrNa jambUdvIpa ke tIna cuTakiyoM meM ikkIsa bAra cakkara lagA kara vApasa zIghra A jAya to he gautama! kyA una gaMdha ke pudgaloM se sampUrNa jambUdvIpa spRSTa ho hai? hA~ bhagavan ! spRSTa ho jAtA hai| he gautama! kyA chadmastha manuSya sampUrNa jambUdvIpa meM spRSTa una ghrANapudgaloM ke varNa ko cakSu se, gaMdha ko nAsikA se, rasa ko rasanendriya se aura sparza ko sparzanendriya se kiMcit bhI jAna dekha sakatA hai ? 331 leticket he bhagavan! yaha artha samartha nahIM hai / isI kAraNa se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki chadmastha manuSya una nirjarA- pudgaloM ke varNa ko netra se, gaMdha ko nAka se, rasa ko rasanendriya se aura sparza ko sparzanendriya se kiMcit bhI nahIM jAna dekha sktaa| he AyuSman zramaNa ! ve nirjarA pudgala sUkSma kahe gae haiM tathA ve sampUrNa loka ko sparza kara ke rahe hue haiM / vivecana prastuta sUtra meM spaSTa kiyA gayA hai ki chadmastha manuSya kevali samudghAta se samavahata kevalI bhagavAn dvArA nirjIrNa aMtima pudgaloM ko jAna dekha nahIM sakatA kyoMki ve atyaMta sUkSma haiM tathA sarvatra phaile hue haiN| arthAt kevali samudghAta ke samaya zarIra se bAhara nikAle hue carama nirjarA pudgaloM se sArA loka vyApta hotA haiM jise kevalI hI jAna dekha sakate haiM, chaMdmastha manuSya nahIM / yahA~ 'chadmastha manuSya' kA azaya indriyoM se dekhane vAlA tathA sAmAnya mati Adi jJAna vAlA manuSya samajhanA caahiye| viziSTa avadhijJAna vAle manuSya una pudgaloM ko jAna sakate haiN| vizeSAvazyaka bhASya meM batAyA hai - 'saMkhijja kammadavve loge thovuNagaM paliyaM / ' arthAt loka ke bahuta saMkhyAtA bhAgoM jitane kSetra ko tathA dezona palyopama jitane bhUtakAla aura bhaviSyat kAla ko jAnane vAlA avadhijJAnI karma dravyoM ko bhI jAna sakatA hai| kevalI samudaghAta kyoM aura kyoM nahIM? kamhANaM bhaMte! kevalI samugdhAyaM gacchai ? goyamA ! kevalissa cattAri kammaMsA akkhINA aveDyA aNijjiNA bhavaMti, taMjahA - veyaNijje, Aue, NAme, goe / savvabahuppaese se veyaNije kamme havai, savvatthove Aue kamme havai, visamaM samaM karei baMdhaNehiM ThiIhi ya visamasamIkaraNayAe baMdhaNehiM ThiIhi y| evaM khalu kevalI samohaNai evaM khalu samugghAyaM gacchai / For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 prajJApanA sUtra savve vi NaM bhaMte! kevalI samohaNaMti, savve vi NaM bhaMte! kevalI samugghAyaM gacchaMti? goyamA! No iNaDhe smtthe| jassA''ueNa tullAiM baMdhaNehiM ThiIhi y| bhavovaggahakammAiM, samugghAyaM se Na gcchi||1|| agaMtUNaM samugghAyaM aNaMtA kevalI jinnaa| jaramaraNavippamukkA, siddhiM varagaiM gyaa||2||710|| kaThina zabdArtha - kammaMsA - karmAMza, akkhINA - kSINa nahIM hue haiM, savvabahuppaese - sabase adhika pradezoM vAlA, visamasamIkaraNayAe - viSama karmoM kA samIkaraNa (sama) karane ke lie, bhavovaggahakammAI - bhavopagrAhI karmoM kA, jaramaraNavippamukkA - jarA aura maraNa se sarvathA rhit| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! kisa prayojana (kAraNa) se kevalI samudghAta karate haiM ? uttara - he gautama! kevalI ke cAra karmAMza kSINa nahIM hue haiM, vedana nahIM kiye gaye haiM anirjIrNa (nirjarA ko prApta nahIM) hue haiM ve cAra karma isa prakAra haiM - 1. vedanIya 2. Ayu 3. nAma aura gotr| unakA vedanIya karma sabase adhika pradezoM vAlA hotA hai aura sabase kama pradezoM vAlA Ayu karma hotA hai| ve baMdhanoM aura sthitiyoM se viSama karma ko sama karate haiN| vAstava meM baMdhanoM aura sthitiyoM se viSama karmoM ko sama karane ke lie hI kevalI kevali samudghAta karate haiM tathA isI prakAra kevali samudghAta ko prApta hote haiN| prazna - he bhagavan! kyA sabhI kevalI bhagavAn, kevalI samudghAta karate haiM? kyA saba kevali samudghAta ko prApta hote haiM ? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| gAthArtha - jisake bhavopagrAhI karma baMdhana evaM sthiti se Ayu karma ke tulya (samAna) hote haiM vaha kevalI kevali samudghAta nahIM krtaa||1|| ____samudghAta kiye binA hI ananta kevalajJAnI jinendra jarA aura maraNa se sarvathA rahita hue haiM tathA zreSTha siddhi gati ko prApta hue haiN| vivecana - prastuta sUtra meM kevali samudghAta karane kA kAraNa spaSTa kiyA gayA hai| kevalI samudghAta ve hI kevalI karate haiM jinakI Ayu kama hotI hai aura vedanIya, nAma aura gotra ina tIna karmoM kI sthiti evaM pradeza adhika hote haiN| una sabako samAna karane ke lie kevali samudghAta kiyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 #####MMMMMMMHHHHM MMMMLin chattIsavAM samudghAta pada - kevali samudghAta kI prakriyA jina kevaliyoM ke AyuSya karma kI sthiti chaha mahIne se kama zeSa ho evaM vedanIya, nAma, gotra ina tIna karmoM kI sthiti adhika zeSa ho aise kevalajJAnI hI kevali samudghAta karate haiN| chaha mahIne evaM chaha mahIne se adhika Ayu zeSa ho tathA tIna karmoM kI sthiti adhika bhI ho ve kevalI tathAvidha prayatna se cAroM karmoM ko sAtha meM kSaya kara sakate haiM ata: ve kevalI samudghAta nahIM karate haiN| ___sabhI kevalI kevali samudghAta nahIM karate haiM kyoMki jinake svabhAva se hI cAroM karma samAna hote haiM ve eka sAtha unakA kSaya karake samudghAta kiye binA hI siddhi prApta kara lete haiN| AvarjIkaraNa kA samaya kai samaie NaM bhaMte! AujjIkaraNe paNNatte? goyamA! asaMkhejasamaie aMtomuhuttie AujIkaraNe pnnnntte| kevali samudghAta kI prakriyA kai samaie NaM bhaMte! kevali samugghAe paNNatte? goyamA! aTTha samaie pnnnntte| taMjahA - paDhame samae daMDaM karei, bIe samae kavADaM karei, taie samae maMthaM karei, cauttha samae logaM pUrei, paMcame samae loyaM paDisAharai, chaThe samae maMthaM paDisAharai, sattamae samae kavADaM paDisAharai, aTThame samae daMDaM paDisAharai, daMDaM paDisAharettA tao pacchA sarIratthe bhvi||711|| kaThina zabdArtha - AujjIkaraNe - AvarjIkaraNa, daMDaM - daNDa, kavADaM - kapATa, maMthaM - maMthAna, pUrei - pUratA (vyApta karatA) hai, paDisAharai - saMharaNa karatA hai (sikor3atA) sarIratthe - zarIrastha / . bhAvArtha - prazna - he bhagavan! AvarjIkaraNa kitane samaya kA kahA gayA hai? uttara - he gautama! AvarjIkaraNa asaMkhyAta samaya ke aMtarmuhUrta kA kahA gayA hai| prazna - he bhagavan ! kevali samudghAta kitane samaya kA kahA gayA hai ? uttara - he gautama! kevali samudghAta ATha samaya kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - prathama samaya meM daMDa karatA hai dUsare samaya meM kapATa karatA hai, tIsare samaya meM manthAna karatA hai, cauthe samaya meM loka ko pUratA hai, pAMcaveM samaya meM loka kA saMharaNa karatA hai (sikor3atA hai) chaThe samaya meM manthAna ko sikor3atA hai, sAtaveM samaya meM kapATa ko sikor3atA hai aura AThaveM samaya meM daNDa ko sikor3atA hai aura daNDa ko saMkucita karane ke bAda zarIrastha ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 prajJApanA sUtra #Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Ping Te vivecana - prastuta sUtra meM kevalI samudghAta kI prakriyA samajhAI gayI hai| ' zaMkA - AvarjIkaraNa kise kahate haiM? kyA sabhI kevalI bhagavAn AvarjIkaraNa karate haiM ? ... samAdhAna - AvarjIkaraNa kA artha abhimukha karanA hai arthAt AtmA ko mokSa kI ora abhimukha karanA AvarjIkaraNa hai| kevalI samudghAta Adi ke dvArA yathAyogya karmoM kI udIraNA Adi karake udayAvalikA meM prakSepaNa (DAlane) rUpa zubha yogoM ke vyApAra ke dvArA svayaM ko mokSa ke sAtha abhiyojita karanA (jor3anA) AvarjIkaraNa kahalAtA hai| sabhI kevalI bhagavAn AvarjIkaraNa avazya . karate haiN| kevalI samudghAta vAle kevalI samudghAta karane ke pahale AvarjIkaraNa karate haiM isalie AvarjIkaraNa kA dUsarA nAma Avazyaka karaNa bhI hai| jo kevalI bhagavAn kevalI samudghAta karate haiM ve pahale AvarjIkaraNa karate haiM aura usake bAda kevalI samudghAta karate haiN| AvarjIkaraNa kA kAla asaMkhyAta samaya pramANa aMtarmuhUrta kA hai| kevalI samudghAta kI prakriyA - kevalI samudghAta meM ATha samaya lagate haiM pahale samaya meM kevalI bhagavAn lambAI meM Upara aura nIce loka paryanta, caur3AI meM apanI zarIra pramANa daNDa karate haiN| dUsare samaya meM kapATa, tIsare samaya meM manthAna karate haiM aura cauthe samaya meM sArA loka bhara dete haiN| pAMcaveM samaya meM loka kA saMharaNa karate haiM, chaThe samaya meM manthAna kA, sAtaveM samaya meM kapATa kA aura AThaveM samaya meM daNDa kA saMharaNa karate haiM aura tatpazcAt navameM samaya meM kevalI bhagavAn zarIrastha ho jAte haiN| AThaveM samaya meM daNDa saMharaNa karanA aura zarIrastha honA ye do kriyAeM hotI haiN| navameM samaya meM daNDa saMharaNa kI kriyA nahIM hotI hai, saMharaNa rahita (pUrvavat) zarIrastha avasthA ho jAtI hai| kevalI samudghAta meM karma prakRtiyoM ke kSapaNA kI prakriyA - kevalI bhagavan ke vedanIya, nAma, gotra aura Ayu-ina cAra karmoM kI 85 prakRtiyAM sattA meM rahatI haiN| nAma karma kI 80 prakRtiyAM-zubha nAma karma kI 52 aura azubha nAma karma kI 28, vedanIya kI do - sAtA vedanIya aura asAtA vedanIya, gotra karma kI do-ucca gotra aura nIca gotra tathA Ayu kI ek-mnussyaayu| kevalI samudghAta ke pahale samaya meM kevalI bhagavAn azubha nAma karma kI 28 prakRtiyAM, asAtA vedanIya aura nIca gotra ina 30 prakRtiyoM kI sthiti ke asaMkhyAta khaNDa karate haiM aura anubhAga ke ananta khaNDa karate haiM tathA sthiti aura anubhAga kA eka eka khaNDa bAkI rakha kara zeSa khaNDoM kA kSaya karate haiN| dUsare samaya meM kevalI bhagavAn zubha nAma karma kI 52 sAtA vedanIya aura ucca gotra ina 54 prakRtiyoM kI sthiti ke asaMkhyAta khaNDa karate haiM aura anubhAga ke ananta khaMDa karate haiN| sthiti kA khaNDa sthiti meM aura anubhAga kA khaNDa anubhAga meM milAte haiM aura eka khaNDa sthiti kA aura eka For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Satt chattIsavAM samudghAta pada - kevalI dvArA yoga nirodha kA krama 335 khaNDa anubhAga kA zeSa rakha kara bAkI sabhI khaNDa dUsare samaya meM kSaya karate haiN| tIsare samaya meM sthiti ke eka khaNDa ke asaMkhyAta khaNDa karate haiM aura anubhAga ke eka khaNDa ke ananta khaNDa karate haiM tathA sthiti aura anubhAga kA eka eka khaNDa zeSa rakha kara bAkI sabhI khaNDa tIsare samaya meM kSaya kara dete haiM / isI taraha cauthA samaya aura pAMcavAM samaya kahanA / chaThe samaya meM kevalI bhagavAn sthiti ke eka khaNDa ke asaMkhyAta khaNDa karate haiM aura anubhAga ke eka khaNDa ke bhI asaMkhyAta khaNDa karate haiM / ye asaMkhyAta khaNDa utane hote haiM jitane kevalI bhagavAn kI Ayu ke samaya bAkI hote haiN| chaThe samaya meM eka khaNDa sthiti kA eka khaNDa anubhAga kA aura eka samaya Ayu kA kSaya karate haiN| isI taraha sAtaveM samaya meM, AThaveM samaya meM yAvat mukta hoM taba taka eka khaNDa sthiti kA, eka khaNDa anubhAga kA aura eka samaya Ayu kA kSaya karate rahate haiM / ****============ kevalI dvArA yoga nirodha kA krama se NaM bhaMte! tahAM samugdhAyagae kiM maNajogaM juMjai, vaijogaM juMjai, kAyajogaM juMjai ? goyamA ! No maNajogaM juMjai, No vaijogaM juMjai, kAyajogaM juMjai / kAyajogaM NaM bhaMte! juMjamANe kiM orAliyasarIraMkAyajogaM juMjai orAliyamIsAsarIrakAyajogaM juMjai, kiM veDavviyasarIrakAyajogaM juMjai veDavviyamIsAsarIrakAyajogaM juMjai, AhAragasarIrakAyajogaM juMjai, AhAragamIsAsarIrakAyajogaM jujai, kiM kammagasarIrakAyajogaM juMjai ? goyamA ! orAliya- sarIrakAyajogaM pi juMjar3a orAliyamIsAsarIrakAyajogaM pi juMjar3a, No veDavviyasarIrakAyajogaM juMjai No veuvviyamIsAsarIrakAyajogaM juMjai, No AhAragasarIrakAyajogaM juMjai No AhAragamIsAsarIrakAyajogaM juMjai, kammagasarIrakAyajogaM pi juMjai, paDhama'TTamesu samaesu orAliyasarIrakAyajogaM juMjai, biiya-chaTTa - sattamesu samaesu orAliyamIsAsarIrakAyajogaM juMjai, taiya- cauttha - paMcamesu samaesa kammagasarIra kAyajogaM juMjai // 712 // bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! tathArUpa se samudghAta prApta kevalI kyA manoyoga kA vyApAra karatA hai, vacanayoga kA vyApAra karatA hai yA kAyayoga kA vyApAra karatA hai ? For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 prajJApanA sUtra **ccketesterocrickekaakaawwwseketakakakiralseksee taakakakakakak*. uttara - he gautama! vaha manoyoga kA vyApAra nahIM karatA, vacana yoga kA vyApAra nahIM karatA kintu kAyayoga kA vyApAra karatA hai| prazna - he bhagavan! kAyayoga kA vyApAra karatA huA kyA audArika kAyayoga kA vyApAra karatA hai? audArika mizra zarIra kAya yoga kA vyApAra karatA hai? kyA vaikriya zarIra kAya yoga kA vyApAra karatA hai? kyA vaikriya mizra zarIra kAya yoga kA vyApAra karatA hai? AhAraka zarIrakAya yoga kA vyApAra karatA hai ? AhAraka mizra zarIrakAya yoga kA vyApAra karatA hai? kyA kArmaNa zarIra kAyayoga kA vyApAra karatA hai? uttara - he gautama! audArika zarIra kAyayoga kA bhI vyApAra karatA hai audArika mizra zarIra kAyayoga kA bhI vyApAra karatA hai aura kArmaNa zarIra kAya yoga kA bhI vyApAra karatA hai kintu vaikriya zarIra kAya yoga kA vyApAra nahIM karatA, vaikriya mizra zarIra kAyayoga kA vyApAra nahIM karatA, AhAraka zarIra kAya yoga kA vyApAra nahIM karatA aura AhAraka mizra zarIra kAya yoga kA vyApAra nahIM karatA hai| prathama aura AThaveM samaya meM audArika zarIra kAya yoga kA vyApAra karatA hai| dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM audArika mizra zarIra kAya yoga kA vyApAra karatA hai| tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM / kArmaNa zarIra kAya yoga kA vyApAra karatA hai| ... vivecana - kevalI samudghAta meM kevalI bhagavAn ke manayoga, vacanayoga kA vyApAra nahIM hotA kevala kAyayoga kI pravRtti hotI hai| kAya yoga meM bhI audArika, audArika mizra aura kArmaNa kAyayoga ina tIna kI pravRtti hotI hai zeSa cAra kAya yoga kI pravRtti nahIM hotii| pahale aura AThaveM samaya meM audArika kAya yoga pravartatA hai dUsare chaThe aura sAtaveM samaya * meM audArika mizra kAya yoga pravartatA hai aura tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kArmaNa kAya yoga pravartatA hai| yahA~ kevalI samudghAta ke tIsare, cauthe, pAMcaveM samaya meM kArmaNa yoga batAyA gayA hai tathA ina tIna samayoM meM anAhArakapanA hotA hai aisA kAya sthiti pada meM batAyA hai| chaThe samaya meM audArika zarIra aura kArmaNa zarIra kI sammilita pravRtti hotI hai isalie use audArika mizra yoga batAyA hai tathA AhAraka bhI batAyA hai isI prakAra sAtaveM samaya meM bhI samajhanA caahiye| isa AdhAra se kevalI samudghAta ke tIna samayoM (tIsarA, cauthA, pAMcavAM) meM hone vAle kArmaNa yoga tathA sabhI daNDakoM ke aparyApta avasthA meM vigraha gati meM hone vAle kArmaNa yoga ko anAhAraka hI samajhA jAtA hai| ___ * dUsare aura sAtaveM samaya meM audArika se audArika kA mizra hotA hai tathA chaThe samaya meM kArmaNa va audArika kA mizra hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtaM karei ? chattIsavAM samudghAta pada - yoga nirodha ke bAda siddha hone taka kI sthiti yoga nirodha ke bAda siddha hone taka kI sthiti bhaMte! hA samugdhAyagae sijjhai, bujjhai, muccai, pariNivvAi savvadukkhANaM 337 goyamA! No iNaTThe samaTThe / se NaM tao paDiNiyattai paDiNiyattittA tao pacchA maNajogaM pi juMjai, vaijogaM pi juMjai, kAyayogaM pi juMjai / maNajogaM juMjamANe kiM saccamaNajogaM juMjai, mosamaNajogaM juMjai, saccAmosamaNajogaM juMjai asaccAmosamaNajogaM juMjai ? goyamA! saccamaNajogaM juMjai, No mosamaNajogaM juMjai No saccAmosamaNajogaM juMjai, asaccAmosamaNa jogaM pi juMjai / vaijogaM juMjamANe kiM saccavaijogaM juMjai, mosavaijogaM juMjai, saccAmosavaijogaM juMjai asaccAmosavaijogaM juMjai ? ============************ goyamA! saccavaijogaM juMjai, No mosavaijogaM juMjai, No saccAmosavaijogaM jujai asaccAmosavaijogaM pi juMjai / kAyajogaM juMjANe Agaccheja vA gaccheja vA cidveja vA NisIeja vA tuyaTTejja vA ullaMghejja vA palaMghejja vA pADihAriyaM pIDha phalaga sejjA saMthAragaM * paccaNpiNejjA // 713 // kaThina zabdArtha paDiNiyattai - pratinivRtta hotA hai, ullaMghejja - ullaMghana karatA hai - lAMghatA hai, palaMghejja - pralaMghana (ati vikaTa caraNa nyAsa) karatA hai, paccappiNejjA - vApasa lauTAtA hai| bhAvArtha - prazna - he bhagavan ! tathArUpa samudghAta ko prApta kevalI kyA siddha, buddha, mukta aura parinirvANa ko prApta ho jAtA hai kyA vaha sabhI duHkhoM kA aMta kara detA hai ? uttara - he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| pahale vaha kevali samudghAta se pratinivRtta hotA hai tatpazcAt vaha manoyoga kA vyApAra karatA hai, vacana yoga kA vyApAra karatA hai aura kAyayoga kA bhI vyApAra karatA hai / prazna - he bhagavan! manoyoga kA vyApAra karatA huA kyA satyamanoyoga kA vyApAra karatA hai mRSAmanoyoga kA vyApAra karatA hai, satyAmRSA manoyoga kA vyApAra karatA hai yA asatyAmRSA manoyoga kA vyApAra karatA hai ? uttara - he gautama! vaha satyamanoyoga kA vyApAra karatA hai, mRSAmanodyoga kA vyApAra nahIM karatA, satyAmRSA manoyoga kA vyApAra nahIM karatA kintu asatyAmRSA manoyoga kA vyApAra karatA hai / For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ******* prajJApanA sUtra prazna - he bhagavan ! vacana yoga kA vyApAra karatA huA kyA satya vacana yoga kA vyApAra karatA hai, mRSA vacana yoga kA vyApAra karatA hai, satyamRSAvacana yoga kA vyApAra karatA hai yA asatyAmRSAvacana yoga kA vyApAra karatA hai ? #========================HE I uttara - he gautama! vaha satyavacana yoga kA vyApAra karatA hai, mRSA vacana yoga kA vyApAra nahIM karatA, satyamRSA vacana yoga kA vyApAra nahIM karatA kintu asatyAmRSA vacana yoga kA vyApAra karatA hai| kAyayoga kA vyApAra karatA huA kevalI AtA hai, jAtA hai, ThaharatA hai, baiThatA hai, leTatA hai, lAMghatA hai, vizeSa rUpa se lAMghatA hai yA vApasa lauTAye jAne vAle pITha, pATa ( takhtA) zayyA ( vasatisthAna) tathA saMstAraka vApasa lauTAtA hai / vivecana - kevalI bhagavAn kevalI samudghAta karate hue siddha, buddha, mukta nahIM hote, nirvANa ko prApta nahIM hote yAvat sabhI duHkhoM kA anta nahIM karate kintu ve kevalI samudghAta se nivRtta hote haiM aura nivRtta hokara mana yoga, vacana yoga aura kAyayoga pravartAte haiM / manayoga meM satya manoyoga aura vyavahAra manoyoga meM pravartAte haiM / vacanayoga meM satya vacana yoga aura vyavahAra vacana yoga pravartAte haiM / kAyayoga ( audArika kAyayoga) pravartAte hue Ate jAte haiM, uThate baiThate haiM sote haiM yAvat pratihArI (paDihArI) vApisa lauTAne yogya pATa pATale zayyA saMstAraka ko vApisa lauTAte haiM arthAt kevalI samudghAta ke bAda aMtarmuhUrtta taka kucha minaToM taka yogoM kI pravRtti karane ke bAda ayogI banate haiN| NaM bhaMte! tahA sajogI sijjhai jAva aMtaM karei ? goyamA ! No iNaTTe samaTThe / se NaM puvvAmeva saNNissa paMciMdiyapajjattayassa jahaNNajogissa heTThA asaMkhijjaguNaparihINaM paDhamaM maNajogaM NiruMbhai, tao anaMtaraM caNaM beiMdissa pajjattayassa jahaNNajogissa heTThA asaMkhijjaguNaparihINaM doccaM vaijogaM NiruMbhai, tao aNaMtaraM ca NaM suhumassa paNagajIvassa apajjattayassa jahaNNajogissa heTThA asaMkhijjaguNaparihINaM taccaM kAyajogaM NiruMbhai, se NaM eeNaM uvAeNaM - paDhamaM maNajogaM NiruMbhai, maNajogaM NiruMbhittA vaDjogaM NiruMbhai, vaDjogaM NiruMbhittA kAyajogaM NiruMbhai, kAyajogaM NiruMbhittA jogaNirohaM karei, jogaNirohaM karettA ajogattaM pAuNai, ajogattaM pADaNittA IsiM hassa paMcakkharuccAraNaddhAe asaMkhijjasamaiyaM aMtomuhuttiyaM selesiM paDivajjai, puvvaraiyaguNaseDhIyaM ca NaM kamma tIse selesimaddhAe asaMkhijAhiM guNaseDhIhiM asaMkhije kammakhaMdhe khavayai, khavaittA veyaNijjA''uyaNAmagotte iccee cattAri kammaMse jugavaM khavei, jugavaM khavettA orAliyateyAka mmagAI savvAhiM vippajahaNAhiM vippajahai, vippajahittA For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P================ DDDDD: chattIsavAM samudghAta pada - yoga nirodha ke bAda siddha hone taka kI sthiti sijjhai bujjhai0 tattha siddho bhavai // yukta ujjuseDhIpaDivaNNo aphusamANagaI ega samaeNaM aviggaheNaM uDDuM gaMtA sAgArovautte bhAvArtha kaThina zabdArtha - asaMkhijjaguNa parihINaM asaMkhyAtaguNahIna, NiruMbhai - nirodha karatA hai, uvAeNaM - upAya se, jogaNirohaM - yoga nirodha, ajogayaM - ayogatva, pAuNai prApta karatA hai, hassapaMcakkharuccAraNaddhAe - pAMca hasva akSaroM (a, i, u, R, lR) ke uccAraNa meM jitanA samaya lage, asaMkhijjasamaiyaM - asaMkhyAta samayika, puvvaraiyaguNaseDhiyaM - pUrva racita guNa zreNI ko, selesimaddhAe - zailezI kAla meM, qhavayar3a kSaya karatA hai, ujjuseDhIpaDivaNNo Rju zreNI ko prApta ho kara, aphusamANagaI - asparzata gati se, aviggaheNaM - avigraha se, sAgArovautte - sAkAropayoga - se hokara / ww CCCCCC=CC=========CES prazna - #ODEDECES================CE: 339 For Personal & Private Use Only - kara detA hai ? uttara - he gautama! vaha aisA karane meM samartha nahIM hai| vaha sarvaprathama saMjJI paMcendriya paryAptaka jaghanya yoga vAle ke manoyoga se bhI nIce ( kama ) asaMkhyAta guNahIna manoyoga kA pahale nirodha karatA hai tadanantara beindriya paryAptaka jaghanya yoga vAle ke vacana yoga se bhI nIce asaMkhyAtaguNa hIna vacana yoga kA nirodha karatA hai| tatpazcAt aparyAptaka sUkSma panakajIva jo jaghanya yoga vAlA ho, usase bhI kama asaMkhyAtaguNahIna tIsare kAyayoga kA nirodha karatA hai, vaha kevalI isa upAya se sarvaprathama manoyoga kA nirodha karatA hai| manoyoga kA nirodha kara vacana yoga kA nirodha karatA hai, vacana yoga nirodha ke pazcAt kAyayoga kA nirodha karatA hai kAyayoga nirodha karake vaha sarvathA yoga nirodha kara detA hai| yoga nirodha karake vaha ayogatva prApta kara letA hai / ayogatva prApta karane ke pazcAt hI pAMca hrasva akSaroM (a i u R lR ) ke uccAraNa. jitane kAla meM asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrtta taka hone vAle zailezIkaraNa ko aMgIkAra karatA hai| pUrvaracita guNa zreNiyoM vAle karma ko usa zailezIkAla meM asaMkhyAta karma skandhoM kA kSaya kara DAlatA hai| kSaya karake vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra karmoM kA eka sAtha kSaya kara detA hai| cAra karmoM kA eka sAtha kSaya karate hI audArika, taijasa aura kArmaNa zarIra kA sadA ke lie tyAga kara detA hai, tyAga karake RjuzreNI ko prApta hokara asparzata gati se eka samaya meM avigraha (binA mor3a kI gati) se Urdhva gamana kara sAkAropayoga (kevalajJAna ke upayoga) se upayukta hokara vaha siddha, buddha, mukta aura parinirvRtta ho jAtA hai sarva duHkhoM kA aMta kara detA hai aura vaha vahA~ (siddha zilA meM pahu~ca kara siddha ho jAtA hai / vivecana prastuta sUtra meM kevalI dvArA yoga nirodha kA krama tathA yoga nirodha karane ke pazcAt siddha hone taka kI sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| + - - he bhagavan ! vaha tathArUpa sayogI siddha hotA hai yAvat sarva duHkhoM kA anta Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 prajJApanA sUtra AsteletstatestatestseeteletstatestetratakstateketestakattacketreeketstreetstatestersekstetraEEEEEEEEEEntetaketeetstakestakat ___ manoyoga kA pUrNa nirodha karane ke bAda hI vacana yoga kA nirodha karate hI aisI bAta nahIM hai| sabhI yogoM ko eka sAtha patalA karake (atyaMta maMda karake) phira unheM eka sAtha naSTa karate haiN| jaise - vRkSa ko kATane ke liye pahale usa pUre vRkSa ko chIla kara patalA kara dete haiN| bAda meM pUrA kATa dete haiM vaise hI yahAM bhI samajhanA caahie| siddhoM kA svarUpa teNaM tattha siddhA bhavaMti asarIrA jIvaghaNA daMsaNaNANovauttA NiTThiyaTThA NIrayA NireyaNA vitimirA visuddhA sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM cittuNti| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai - 'te NaM tattha siddhA bhavaMti asarIrA jIvaghaNA daMsaNaNANovauttA NiTThiyaTThA NIrayA NireyaNA vitimirA visuddhA sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM ciTuMti'? goyamA! se jahANAmae bIyANaM aggidaDDANaM puNaravi aMkuruppattI Na bhavai, evAmeva siddhANa vi kammabIesu daDDesu puNaravi jammuppattI Na bhavai, se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai- te NaM tattha siddhA bhavaMti asarIrA jIvaghaNA daMsaNaNANovauttA NiTThiyaTThA NIrayA NireyaNA vitimirA visuddhA sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM ciTuMti tti| NicchiNNasavvadukkhA jAijarAmaraNabaMdhaNa vimukkaa| sAsayamavvAbAhaM ciTuMti suhI suhaM pttaa||1|| // paNNavaNAe bhagavaIe chattIsaimaM samugghAyapayaM smttN|| ||pnnnnvnnaa suttaM smttN|| . kaThina zabdArtha - jIvaghaNA - jIvaghana-saghana AtmapradezoM vAle, daMsaNaNANovauttA - darzanajJAna upayoga vAle, NiTThiyaTThA - niSThitArtha, NIrayA - nIraja, NireyaNA - niSkampa, vitimirA - timira se rahita, sAsayaM - zAzvata, aNAgayaddhaM kAlaM - anAgata (bhaviSya) kAla meM, aggidaDDANaM - agni se jale hue, aMkuruppattI - aMkura kI utpatti, jammuSpattI - janma se utpatti, NicchiNNasavvadukkhA - sarva duHkhoM se pAra ho cuke, jAijarAmaraNabaMdhaNavimukkA - janma, jarA, mRtyu aura baMdhana se vimukt| bhAvArtha - ve siddha vahA~ azarIrI, jIvaghana-saghana Atma pradezoM vAle, darzana aura jJAna meM upayukta niSThitArtha, nIraja (karma raja se rahita), niSkampa, ajJAna timira se rahita aura pUrva zuddha hote haiM tathA zAzvata bhaviSya kAla meM rahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsavAM samudghAta pada - siddhoM kA svarUpa 341 r eeeeeeeeeks crick e terackscreenterestarteseetaarketaketecteristeetekarketstatekaceecta prazna - he bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki ve siddha vahAM azarIra, jIvaghana, darzanajJAnopayukta, niSThitArtha (kRtArtha), nIraja, niSkampa, vitimira, zuddha tathA zAzvata anAgata kAla taka rahate haiM? uttara - he gautama! jaise agni meM jale hue bIjoM se phira aMkura kI utpatti nahIM hotI vaise hI siddhoM ke bhI karma bIjoM ke jala jAne para puna: janma se utpatti nahIM hotii| isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki siddha azarIrI, saghana, Atma pradeza yukta, darzana jJAnopayukta, kRtArtha, nIraja niSkaMpa, vitimira, vizuddha tathA zAzvata bhaviSyakAla taka rahate haiN| gAthA kA artha - siddha bhagavAn sabhI duHkhoM ko pAra ho cuke haiN| ve janma, jarA, mRtyu aura bandhana se vimukta ho cuke haiM. sukha ko prApta atyaMta sukhI ve siddha zAzvata aura bAdhA rahita ho kara rahate haiN| vivecana - kevalI bhagavAn mana, vacana aura kAyA ke yogoM kA nirodha karake ayogI hote haiN| ayogI avasthA ko prApta hokara pAMca hrasva akSara uccAraNa karane meM jitane samaya lagate haiM, utane asaMkhyAta samaya pramANa aMtarmuhUrta kAla kI zailezI avasthA ko prApta karate haiM evaM vedanIya Adi cAra aghAtI karmoM ko bhogane hetu pUrva racita guNa zreNI ko aMgIkAra karate haiN| zailezI avasthA meM asaMkhyAtaguNa zreNiyoM se prApta tInoM karmoM ke asaMkhyAta karma skandhoM kI pradeza aura vipAka se nirjarA kara siddhatva ke prathama samaya meM cAroM karmAzoM ko eka sAtha kSaya karate haiM aura audArika, taijasa, kArmaNa zarIra kA sarvathA sadA ke lie tyAga karate haiN| yahA~ jitane AkAza pradezoM ko avagAha kara rahe hue haiM utane hI AkAza pradezoM ko Upara RjuzreNI se avagAhate hue aspRzyamAna gati se (dUsare samaya aura pradeza kA sparza na karate hue arthAt nahIM rukate hue) eka samaya kI avigraha gati se Upara siddhi gati meM jAkara sAkAra upayoga-kevalajJAna se upayukta siddha, buddha, mukta hote haiN| - jaise agni se jale hue bIjoM se puna: aMkura utpanna nahIM hote usI prakAra karma bIja ke jala jAne se siddha punaH janma grahaNa nahIM krte| siddhi gati meM siddha bhagavAn sadA ke lie azarIrI, jIvadhana (ghanIbhUta jIva pradeza vAle) darzana jJAna se upayuktaM, kRtakRtya, nIraja, niSkampa, vitimira (karma rUpa aMdhakAra se rahita) aura vizuddha bane rahate haiN| sabhI duHkhoM se nistIrNa, janma jarA aura maraNa ke bandhana se mukta, ye siddha zAzvata avyAbAdha sukha se sadaiva sukhI rahate haiN| ||prjnyaapnaa bhagavatI sUtra kA chattIsavAM samudghAta pada smaapt|| // prajJApanA sUtra bhAga-4 sampUrNa // * prajJApanA sUtra samApta * For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60-00 80-00 . 15-00 zrI akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura Agama battIsI prakAzana yojanA ke antargata prakAzita Agama aMga sUtra kraM.nAma Agama mUlya 1. AcArAMga sUtra bhAga-1-2 55-00 2. sUyagaDAMga sUtra bhAga-1,2 60-00 . 3. sthAnAMga sUtra bhAga-1,2 4. samavAyAMga sUtra 40-00 5. bhagavatI sUtra bhAga 1-7 400-00 6. jJAtAdharmakathAMga sUtra bhAga-1,2 7. upAsakadazAMga sUtra 20-00. 8. antakRtadazA sUtra 25-00 6. anuttaropapAtika dazA sUtra 10. praznavyAkaraNa sUtra 35-00 11. vipAka sUtra 30-00 upAMga sUtra uvavAiya sutta rAjapraznIya sUtra 25-00 jIvAjIvAbhigama sUtra bhAga-1,2 . 80-00 4. prajJApanA sUtra bhAga-1,2,3,4 5. jambUdvIpa prajJapti 50-00 6-7. candraprajJapti-sUryaprajJapti 20-00 8-12. nirayAvalikA (kalpikA, kalpavataMsikA, puSpikA 20-00 puSpacUlikA, vRSNidazA) mUla sUtra uttarAdhyayana sUtra bhAga 1-2 dazavakAlika sUtra 30-00 3. naMdI sUtra 25-00 4. anuyogadvAra sUtra 50-00 cheda sUtra 1-3. trINichedasuttANi sUtra (dazAzrutaskandha, bRhatkalpa, vyavahAra) 50-00 4. nizItha sUtra 50-00 25-00 & m 160-00 80-00 1. Avazyaka sUtra 30-00 For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / 10 / Agama battIsI ke alAvA saMgha ke prakAzana kraM. nAma mUlya 1. aMgapaviTThasuttANi bhAga 1 14-00 2. aMgapaviTThasuttANi bhAga 2 40-00 3. aMgapaviTThasuttANi.bhAga 3 30-00 4. aMgapaviTThasuttANi saMyukta 80-00 5. anaMgapaviTThasuttANi bhAga 1 35-00 6. anaMgapaviTThasuttANi bhAga 2 40-00 7. anaMgapaviTThasuttANi saMyukta 80-00 8. anuttarovavAiya sUtra 3-50 6. AyAro 8-00 10. sUyagaDo 6-00 11. uttarAyaNANi(guTakA) 10-00 12. dasaveyAliya suttaM (guTakA) 5-00 13. NaMdI suttaM (guTakA) aprApya 14. caucheyasuttAI 15-00 15. aMtagaDadasA sUtra 10-00 16-18.uttarAdhyayana sUtra bhAga 1,2,3 45-00 16. Avazyaka sUtra (sArtha) 10-00 20. vazavakAlika sUtra 15-00 21. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 1 10-00 22. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 2 10-00 23. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 3 10-00 24. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 4 10-00 25. jaina siddhAMta thoka saMgraha saMyukta 15-00 26. pannavaNA sUtra ke thokar3e bhAga 1 8-00 27. pannavaNA sUtra ke thokar3e bhAga 2 10-00 28. pannavaNA sUtra ke thoMkar3e bhAga 3 10-00 26-31. tIrthaMkara caritra.bhAga 1,2,3 140-00 32. mokSa mArga grantha bhAga 1 35-00 33. mokSa mArga grantha bhAga 2 30-00 34-36. samartha samAdhAna bhAga 1,2,3 60-00 . 37. samyaktva vimarza 15-00 38. Atma sAdhanA saMgraha 20-00 36. Atma zuddhi kA mUla tatvatrayI 20-00 40. navatatvoM kA svarUpa 15-00 41. agAra-dharma 10-00 42.SaarthSaamaayikSootra aprApya 43. tattva-pRcchA 10-00 44. tetalI-putra 50-00 45. zivira vyAkhyAna 12-00 46. jaina svAdhyAya mAlA 20-00 47. sudharma stavana saMgraha bhAga 1 , 22-00 48. sudharma stavana saMgraha bhAga 2 18-00 46. sudharma caritra saMgraha 10-00 20. lokAzAha mata samarthana 10-00 For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlya 15-00 15-00 5-00 / / xx,rru. / / / / kraM. nAma 51. jinAgama viruddha mUrti pUjA 52. bar3I sAdhu vaMdanA 53. tIrthakara pada prApti ke upAya 54. svAdhyAya sudhA 55. AnupUrvI 56. sukhavipAka sUtra 57. bhaktAmara stotra 58. jaina stuti 56. siddha stuti 60. saMsAra. taraNikA 61. AlocanA paMcaka 62. vinayacanda caubIsI - 63. bhavanAzinI bhAvanA 64. stavana taraMgiNI * 65. sAmAyika sUtra 66. sArtha sAmAyika sUtra 67. pratikramaNa sUtra 68. jaina siddhAMta paricaya / 66. jaina siddhAMta pravezikA 70. jaina siddhAMta prathamA 71. jaina siddhAMta kovida 72. jaina siddhAMta pravINa 73. tIrthaMkaroM kA lekhA 74. jIva-dhar3A 75. 102 bola kA bAsaThiyA 76. laghudaNDaka 77. mahAdaNDaka 78. tetIsa bola 76. guNasthAna svarUpa 80. gati-Agati 81. karma-prakRti 82. samiti-gupti 83. samakita ke 67 bola 84. paccIsa bola 85. nava-tattva 86. sAmAyika saMskAra bodha / 87. mukhavastrikA siddhi 58. vidyut sacitta teUkAya hai 9. dharma kA prANa yatanA 10. sAmaNNa sahidhammo 11. maMgala prabhAtikA 62. kuguru gurvAbhAsa svarUpa 93. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 5 64. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 6 65. jaina siddhAMta thoka saMgraha bhAga 7 1-00 2-00 2-00 8-00 8-00 10-00 - 2-00 1-00 2-00 5-00 1-00 3-00 3-00 aprApya 4-00 4-00 3-00 4-00 aprApya 2-00 0-50 3-00 1-00 2-00 3-00 1-00 1-00 2-00 2-00 3-00 8-00 4-00 3-00 3-00 2-00 aprApya 1.25 20-00 20-00 20-00 For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvayaNa aNiggaMthI sacca ASHA jo uva zAyaraM vaMde COMIC IA / a.bhA.sUdharma jvamijja sayayaM taM saMgha gaNAra + saMgha jodhapura 7 jaina saMskRti kRti rakSaka saMgha k 30 url sii rakSakasa akhilabha rakSaka saMgha saMgha akhilabha rakSaka saMgha akhila narakSaka saMgha akhilabha rakSaka saMgha akhilabhAratI skRti rakSaka saMgha akhilabha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudhaka namAjaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskAra bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabha 'rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha -rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha "rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha -rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha -rakSaka saMgha akhilabhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila a rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharmajaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bha rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhilabha rakSaka KinalisaasvikAralIya sudharma jaina saMskRti ukAkA kimAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka akhila rakSaka saMgha akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila bhAratIya dharma jaina saMskRti rakSaka saMgha akhila