Book Title: Haim Saraswat Satra
Author(s): Bharatiya Vidya Bhavan Mumbai
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005027/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satra gujarAtI sAhitya pariSadanuM khAsa saMmelana pATaNa ahevAla ane nibaMdhasaMgraha : lisn - gujarAtI sAhitya pariSada prAptisthAna zrI bhogIlAla laheravAMda TrasTa | zrI pratApabhAI bhogIlAla Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kanaiyAlAla mANekalAla munazI pramukha : zrI haima sArasvata satra gujarAtI sAhitya pariSadanuM khAsa saMmelana : pATaNa eprila : 1939 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satra gujarAtI sAhitya pariSadanuM khAsa saMmelana pATaNa ahevAla ane nibaMdhasaMgraha hatya pa. | ' saka dharapaka aa8 gujarAtI sAhitya pariSada prAptisthAna zrI bhogIlAla laheracaMda TrasTa zrI pratApabhAI bhogIlAla 26, rIja roDa, malabAra hIla, muMbaI-6 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaso pacAsa rUpiyA prathama AvRtti : prata 500, sapTembara : 1941 punarmudraNa : prata 5%, jUna : 2004 prakAzaka : gujarAtI sAhitya pariSada mATe bhAratIya vidyAbhavana aMdherI : muMbaI mudraka : navajIvana mudraNAlaya amadAvAda-380 014 gujarAtI sAhitya pariSadanuM khAsa saMmelana "zrI haima sArasvata satra' pATaNa mukAme 1930nA eprilamAM maLyuM hatuM. teno ahevAla ane nibaMdhasaMgraha sapTembara 1941mAM bhAratIya vidyAbhavana dvArA prasiddha karavAmAM Avyo hato. bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI ane gujarAtI sAhitya pariSada, amadAvAdanI paravAnagIthI tenuM A punarmudraNa zrI bhogIlAla laheracaMdra TrasTa taraphathI prasiddha karavAmAM AvyuM che. te mATenI paravAnagI ApavA badala, zrI bhogIlAla laheracaMdra TrasTa, bhAratIya vidyAbhavana ane gujarAtI sAhitya pariSadanuM AbhArI che. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana* I.sa. 1940nA sapTembara mAsamAM gujarAtI sAhitya pariSadanA adhikArI maMDaLe nirNaya karyo ke pariSada-graMthAvali ane pariSadanAM prakAzanonuM prakAzanakArya bhAratIya vidyAbhavana mAraphata karAvavuM. vastuta: bhAratIya vidyAbhavane jAte pariSadanA A kAryano potAnI pravRttimAM samAveza karavAnuM mAgI lIdhuM hatuM. tadnusAra A prakAzana I. sa. 1939nA eprila mAsanI 7, 8 ane 9 tArIkhanA roja pATaNa khAte maLela gujarAtI sAhitya pariSadanA khAsa saMmelana 'zrI haima sArasvata satra'no ahevAla ane nibaMdhasaMgraha prajA samakSa rajU karIe chIe ane enA saMpAdana ane prakAzanamAM nimitta banavAno avakAza ApavA mATe pariSadanA adhikArI maMDaLano AbhAra mAnIe chIe. A graMtha pragaTa karavAmAM jeoe sIdhI ke ADakatarI eka ke bIjA prakAre, je kaMI sAhAyya karI che te mATe te sarvano ahIM ame AbhAra mAnIe chIe. bhAratIya vidyAbhavana * sapTembara 1941nI prathama AvRttinuM. 5 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA nivedana (1941 sapTembaranI AvRtti) punaruddhAranI pAvana paLoe my bh bh 24 khaMDa pahelo : ahevAla (pR. 1-64) zrI hema sArasvata satra : prAstAvika zrI haima sArasvata satra, pahelo divasa (zrI hemacaMdrAcArya jJAnamaMdira'no udghATana vidhi) zrI haima sArasvata satra, bIjo divasa svAgatAdhyakSa zeTha zrI kezavalAla amaracaMda nagarazeThanuM vyAkhyAna pramukha zrI kanaiyAlAla munazInuM vyAkhyAna zrI hema sArasvata satra, trIjo divasa 40 vaDodarAnA dIvAnasAhebanuM bhASaNa 41 pramukha zrI kanaiyAlAla munazI : upasaMhAra 44 AbhAradarzana pariziSTa kalikAlasarvajJa he! (kAvya) (zrI umAzaMkara joSI). 48 (ga) kalikAlasarvajJane - (kAvya) (zrI azoka harSa) 48 (gA) pariziSTa (5) zrI haima sArasvata satranI noMdharUpe lakhAyelo lekha (aMgrejImAM) (zrI prahalAda candrazekhara dIvAnajI) 48 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (o pariziSTa (2) zrI hema sArasvata prasaMge DaoN. bhaTTAcAryuM ApeluM vyAkhyAna (aMgrejImAM) M 111 121 khaMDa bIjo : nibaMdhasaMgraha (pR. 65 - 328) zrImad hemacaMdrAcArya (zrI mohanalAla dalIcaMda desAI) mahAna AcArya zrI hemacaMdrasUri (munizrI puNyavijyajI) zrImAna hemacaMdrAcArya (zrI paramANaMda kuMvarajI kApaDiyA) AcArya zrI hemacaMdra (paM. lAlacaMdra bhagavAna gAMdhI) pAMca haima prasaMgo (zrI bhAIlAla pra. koThArI) hemacaMdrAcAryanuM ziSyamaMDaLa (zrI bhogIlAla ja. sAMDesarA) rAjarSi kumArapAla (zrI jinavijaya muni) zrImad hemacaMdrAcAryanI kRtio (zrI motIcaMda giradharalAla kApaDiyA) gUjarAtano solaMkI yuga (pro. kezavalAla hiM. kAmadAra) AcArya hemacaMdrasUri : temanI sarvagrAhI vidvattA (dI. ba. kRSNalAla mohanalAla jhaverI) zrI hemacaMdrasUri : temanI sAhityasevA (zrI vallabhadAsa tribhuvanadAsa gAMdhI) zrI hemacaMdrAcArya : itihAsakAra (zrI rAmalAla cunIlAla modI) 'siddhahemazabdAnuzAsana" ane tenA aitihAsika pAMtrIsa zloko (zrI motIcaMda giradharalAla kApaDiyA) 141 177 192 201 204 207 215 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 paramArhata mahArAjA zrI kumArapALa (munizrI darzanavijayajI) 'ddayAzraya' ane munirAja hemacaMdrano vaidika ane itara brAhmaNa sAhityano paricaya (zrI kanaiyAlAla bhAIzaMkara dave) jaina purANo ane hemacaMdrAcAryanuM'triSaSTizalAkApuruSacarita' (zrI prahlAda candrazekhara dIvAnajI) hemacaMdrAcAryanI apabhraMza sevA (zrI caturabhAI zaMkarabhAI paTela) gaurjara ane nAgara apabhraMza (zrI kezavarAma kA. zAstrI) stuti (zrI motIcaMda giradharalAla kApaDiyA) mahArAjA siddharAja ane zrI hemacaMdrAcAryano meLApa (zrI motIcaMda giradharalAla kApaDiyA) hemacaMdrasUri : prAcIna gujarAtI sAhityanA saMrakSaka (sArAMza) (zrI maMjulAla majamudAra) kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya ane mahArAjA kumArapALa (sArAMza) (zrI kuMvarajIbhAI) 'dezInAmamAlA' ane dezya zabdo vize carcA (DaoN. maNilAla paTela) sUci 237 268 284 288 296 313 315 318 318 319 329 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaruddhAranI pAvana paLoe jitendra bI. zAha garavI gujarAtanI sAMskRtika dharatI pATaNamAM sane 1939mAM eka aitihAsika ghaTanA nirmita thaI hatI. gujarAtI sAhityanA jANItA lekhaka, te samayanI muMbaI sarakAranA gRhasaciva ane gujarAtI sAhitya pariSadanA pramukha zrI kanaiyAlAla munazInI adhyakSatAmAM pATaNa mukAme haima sArasvata satranuM khAsa saMmelana yojAyuM hatuM. A saMmelananAM bIja I.sa. 1937mAM karAMcImAM Ayojita teramI gujarAtI sAhitya pariSadamAM ropAyAM hatAM. zrI kanaiyAlAla munazIe virala jyotirdhara, samartha vidvAna ane parama buddhimAna hemacaMdrAcAryanAM saMsmaraNo pariSada sAthe joDAyelA rahe te mATe pATaNamAM haima sArasvata satra yojavAno vicAra vyakta karyo hato. temano A vicAra kalikAla- sarvajJa hemacaMdrAcArya pratyenI apAra bhakti ane gujarAtanI asmitAne jagatamAM sthApita karanAra mahAna vibhUtinI amara yAdane punarjIvita karavAnI ucca bhAvanAno dyotaka hato. temanA prastuta vicArane kAkAsAheba kAlelakara ane hIrAlAla pArekhe vadhAvI lIdho ane pATaNamAM haima sArasvata satra yojavAno TharAva karyo. pariSade A satra viziSTa rIte UjavavAnuM nakkI karI samagra dezamAM teno pracAra karyo. gujarAtI sAhityanA zreSTha sAhityakAro ane jaina sAhityanA prakhara adhyetAo A satramAM upasthita rahyA hatA. A samaye ja pATaNanA jJAnabhaMDArone surakSita rAkhavA mATe navanirmita hemacaMdrAcArya jJAnamaMdiranA uddaghATanano prasaMga paNa yojavAmAM Avyo hato. navanirmita jJAnamaMdiranA udghATanano prasaMga ane vidyAparvanI ujavaNI gujarAtanA itihAsamAM yAdagAra banI gaI hatI. A viziSTa prasaMganI yAdane jIvaMta rAkhavA mATe teno ahevAla ane keTalAka lekhono saMgraha sane 1940mAM gujarAtI sAhitya pariSada vatI bhAratIya vidyAbhavane prakAzita karyo hato. 66 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A samagra aitihAsika ghaTanAnuM savistara varNana prastuta graMthamAM be khaMDamAM karavAmAM AvyuM che. prathama khaMDamAM haima sArasvata satrano vistRta ahevAla rajU thayo che. 65 pAnAMnA A ahevAlamAM traNeya divasanA prasaMgo ane vyAkhyAnonuM saMkSiptamAM varNana karavAmAM AvyuM che. A ahevAla vAMcatAM ja te samayanI ghaTanAonI tAdaza pratIti thAya che. aitihAsika daSTie A eka mUlyavAna dastAveja che ane pratyeka gujarAtIe vAMcavA jevo amUlya vAraso che. Aje pATaNa bhulAyuM che paNa te gujarAtanI asmitAnuM AdhArabiMdu che. pATaNa mAtra bhUtakALanI rAjadhAnI tarIke nahIM, tema ja solaMkIonA pratApane kAraNe ja nahIM paraMtu tapasvIo, saMskAra svAmIo ane vidvAnone kAraNe suprasiddha che. tenI kIrtigAthA mAtra gujarAta ke bhAratamAM ja nahIM paNa samagra vizvamAM suprasiddha che. zrI kanaiyAlAla munazIe to jaNAvyuM che ke pATaNa sAmarthya ane samRddhimAM, vidyA ane rasikatAmAM, ayodhyA, pATaliputra, roma, ethensa ne paeNrisanuM samovaDiyuM zahera che. A bhUmi upara siddharAja ane kumArapALa jevA pratApI rAjAo, hemacandrAcArya, zAntAcArya, surAcArya dhanapAla ane bhAlaNa jevA samartha vidvAno thaI gayA che. evI dharatI upara haima sArasvata satra UjavavAnI icchA ghaNAM varSothI munazI sevI rahyA hatA te saphaLa thatAM temaNe saMtoSa vyakta karyo hato. temanI icchAno pratighoSa AmaMtraNa patrikAnA prathama paeNrAmAM vyakta thayo che. (pR. 9) AmaMtraNa patrikAnA zabdo Aje paNa smRtipaTa upara lAvI vicAravA yogya che. "AryAvartamAM gujarAtane vidvattAmAM agrasthAna apAvanAra, gujarAtanA sAhityasvAmIomAM ziromaNi kalikAlanuM biruda prApta karanAra zrI hemacaMdrAcAryuM gujarAtanI asmitAnuM prathama darzana karyuM. A vidhAnidhinuM nAma ane sAhitya pravRttinAM smaraNa sateja rAkhe to ja gujarAtI sAhitya pariSada e mahAna jyotirdharanA traNamAMthI mukta thaI zake ema che." A vAkyomAM kRtajJatAnA bhAva, bhakti ane vidyAprItinI pratIti thAya che. A uparAMta samagra ahevAlane, aitihAsika ghaTanAne khUba ja suMdara rIte rajU kare che. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaMDamAM haima sArasvata satramAM tatkAlIna samartha vidvAno dvArA hemacaMdrAcAryanA jIvana ane temanI sAhitya sAdhanA vizenA 23 lekhono saMgraha karavAmAM Avyo che. 65 varSa pUrve lakhAyelA lekho Aje paNa ghaNI mahattvapUrNa aitihAsika mAhitI pUrI pADe che. hemacaMdrAcArya gujarAtInI asmitAno pAyo nAMkhanAra mahAna jyotirdhara hatA. kalikAlasarvajJanuM biruda pAmyAM hatA. gujarAtI sAhityakonA ziromaNi samAna AcArya hatA. temanA jIvana vizenA lekha zrImad hemacaMdrAcAryamAM jANItA itihAsavid zrI mohanalAla dabIcaMda desAIe saMkSiptamAM ghaNI ghaTanAo ane viziSTatAono samAveza karatuM jIvana varNavyuM che. hemacaMdrAcAryanI samadarzitA ane sAhityasarvajJatA vize jaNAvatA temanA yugane '"haimayuga" evuM anvarthaka nAma ApyuM hatuM. munizrI puNyavijayajIe mahAna AcArya zrI hemacaMdrAcAryanA jIvana ane sAhitya sarjanano khyAla Apyo che. kalikAlasarvajJa biruda vize kahyuM che ke, dezavidezanA lAkho ja nahIM balake karoDo ke abajo varSano itihAsa ekaTho karavAmAM Ave topaNa bhagavAna zrI hemacaMdrAcArya jevA nirlepa, AdarzajIvI, vidvAna sAhityasasarjaka, rAjanIti nipuNa, vyavahArajJa, varcasvI, pratibhAdhArI puruSanI joDa jaDavI ati muzkela bane ane e ja kAraNasara bhagavAna zrI hemacaMdrAcArya mATe kalikAlasarvajJa tarIkenuM je biruda yojavAmAM AvyuM che emAM leza paNa atizayokti nathI. zrI paramAnaMda kuMvarajI kApaDiyA, paMDita lAlacaMdra bhagavAnadAsa gAMdhI, bhAIlAlabhAI pra. koThArI, bhogIlAla ja. sAMDesarA, Adie temanA jIvananI ghaTanAo vize tathA ziSya maMDaLa vize vistArathI carcA karI che. zrI jinavijayajIe kumArapALa vizenI aitihAsika mAhitI ApI che. zrI motIcaMda giradharalAla kApaDiyAe hemacaMdrAcAryanI kRtiono paricaya Apyo che. kezavalAla kAmadAre gujarAtanA solaMkI yuga vize jaNAvyuM che. A uparAMta kRSNalAla mo. jhaverI, gAMdhI vallabhadAsa tribhuvanadAsa, rAmalAla cunIlAla modI, motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, munizrI darzanavijayajI, kanaiyAlAla bhAIzaMkara dave, prahlAda caMdrazekhara dIvAnajI, caturabhAI zaMkarabhAI paTela, kezavarAma kA. 93 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrIjI, Adi vidvAnonA lekho pragaTa karavAmAM AvyA che. AcArya hemacandra ane temanuM sAhitya tathA te samayanA pravAho vize jANavA A eka pramANabhUta aitihAsika graMthanI garaja sAre tevo graMtha che. jJAnanA mahAsAgarane valovanAra AcAryazrInI sAdhanAno samyak paricaya A graMtha dvArA prApta thAya che. vartamAna kALe parisaMvAdo, saMgoSThio, vidyAsatro to ghaNAM ja UjavAya che. chellAM vIsa varSanA samayagALAmAM AvA AyojananI saMkhyAmAM uttarottara vRddhi ja thatI rahI che. paNa lekhonuM stara ciMtAjanaka rIte nIce jaI rahyuM che tyAre A graMtha eka Adarza pUro pADI zake tema che. 65 varSa pUrve lakhAyelA lekhomAM viSayane pUrato nyAya, navI mAhitI ane niSThA bhArobhAra jovA maLe che. e dRSTie paNa A nibaMdhasaMgraha upayogI che. paNa chellAM keTalAMya varSothI A graMtha anupalabdha thayo che. thoDA vakhata pahelAM zrImatI prabhAbahena cInubhAI zeThano A graMtha meLavI ApavA mATe jaNAveluM. prabhAbahena pATaNanAM ane A satra UjavAyuM tyAre teozrI tyAM upasthita hatAM te samaye temanI uMmara 18 varSanI hatI. Aje 84 varSe paNa te samayanI ghaTanAonuM varNana karatAM AMkhomAM camaka, mukha upara AnaMdanI Urmio ane mana pulakita banI UThe che. temanI bhAvanA graMtha vAMcavAnI hatI tethI zodha AraMbhI, pATaNanA dhanavAno mAtra dhana ke vaibhavanI ja nahIM paNa vidyA sAcavI rAkhavAmAM paNa AgrahI rahyA che. tenI pratIti temanI A graMthane prApta karavAmAM ane tene puna:prakAzita karavAmAM jaNAI Ave che. haima sArasvata satrane saphaLa banAvavAmAM hemacandrabhAI mohanalAla jhaverInuM ane e cAre bhAIonuM pramukha yogadAna hatuM. pitAzrI mohanalAla motIcaMdanI smRtimAM temanuM bAvaluM tyAM mUkyuM che. pravartaka munizrI kAMtivijayajI ma. sA.nI preraNA maLatAM suzrAvaka zrI hemacandrabhAInI icchA hatI ke bhAratIya saMskRtinA amUlya vArasA samAna hastapratonuM saMrakSaNa thAya te mATe suMdara smAraka racAya. A kAma temaNe potAnA bhAI maNilAlabhAIne soMpyuM. A mATe temaNe beljiyamanA suprasiddha sthapati zrI jAsparano saMparka sAdhyo. temane Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suMdara imArata nirmita karavAnuM kAma soMpyuM. jAspare A navI javAbadArIne pAra pADavA ane bhAratIya paraMparAne anurUpa jJAnanuM suMdara smAraka UbhuM karavA bhAratanA prAcIna sthApatyano abhyAsa karyo eTaluM ja nahIM paraMtu sAranAtha, Adi sthaLonI paNa mulAkAta lIdhI. tyAra bAda temaNe pATaNamAM hemacandrAcArya jJAnamaMdiranA nirmANano AraMbha karyo. hastapratone vAtAvaraNa, bheja, dhULa, AdithI rakSaNa maLI rahe te mATenuM khAsa dhyAna rAkhavAmAM AvyuM ane jJAnamaMdiranA sthApatyamAM sAranAthanAM maMdironA staMbha jevA staMbhonuM Ayojana karI jJAnanuM eka bhavya smAraka racavAmAM AvyuM. A smArakanA udghATana mATe mAnanIya zrI kanaiyAlAla munazIjIne vinaMtI karavAmAM AvI hatI. mAnanIya munazIe pATaNanI bhavyatAne ujvaLa banAvavA, pATaNamAM Avela A adbhuta vArasAnI samagra janatAne jANa thAya te mATe tathA gujarAtI sAhitya pariSadanuM adhivezana ane paheluM haima sArasvata satra yojavAnI preraNA karI hatI. je pATaNanA zreSThIoe saharSa vadhAvI lIdhI hatI. Ama, jJAnanA adbhuta smArakanuM udghATana ane haima sArasvata satra jevI be aitihAsika ghaTanA ghaTI tenuM suMdara varNana A dastAvejI graMthamAM prApta thAya che. zrI kanaiyAlAla munazIe to hemacandrabhAIne bhAI samAna gaNAvyA che. ane temane biradAvatAM kahyuM hatuM ke, hemacandrAcArya jJAnamaMdiranA nirmANa dvArA zrI hemacandrabhAIe AkhA hiMdanI ja nahIM paNa duniyAnI bhASA ane vidyAnI sevA karI che. tenA upara upakAra karyo che. A dhanavAna zreSThIe pitRtarpaNarUpe uttama sthapati dvArA jJAnamaMdiranuM nirmANa karyuM hatuM. temane A kAryamAM maNibhAI mohanalAla jhaverI (prabhAbahenanA pitAzrI), Adi bhAIono sakriya sahayoga prApta thayelo. zrImatI prabhAbahena paNa te ja parivAranA ane hAla amadAvAdanA jANItA udyogagRha lAlabhAI grUpanA sva. meyara zrI cInubhAI zeThanAM dharmapatnI eTale ubhaya parivAranA saMskArono, saMskRtino subhaga samanvaya thayelo jovA maLe che. temanI ja bhAvanAthI A graMtha puna:mudraNamAM temanI pATaNanI dharatI pratyenI mamatA, hemacandrAcArya pratyenI bhakti ane p Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI saMrakSaNa bhAvanAmAM uttama bhAvanA jovA maLe che. A graMthanA prakAzanamAM zeTha zrI pratApabhAI bhogIlAlano sakriya sahayoga prApta thayo che te paNa yogAnuyoga che. pratApabhAInA pitAzrI bhogIlAla laheracaMdra haima sArasvata satra TANe racavAmAM Avela madhyastha samitinA sabhya hatA. Ama temaNe paNa pATaNanI dharatInuM traNa ane pitRtarpaNarUpe prastuta graMtha puna:prakAzita karavAnI yojanA svIkArI vidyAjagata upara bahu moTo upakAra karyo che. A graMtha vidvAnone ane jijJAsuone upayogI nIvaDaze tevI zraddhA che. A graMthane prakAzita karavAmAM nimitta bananAra tamAmane dhanyavAda. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad hemacandrAcArya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada * khAsa beThaka : zrI. haima sArasvata satraH pATaNa tA. 7-8-9 : eprIla : 1939 : saMvat 1995 : caitra mAsa : ahevAla huM.sA.sa.-1 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada saMmelananI khAsa beThaka pATaNamAM UjavAyelA zrI haima sArasvata satrano ahevAla prAstAvika gujarAtI bhASA ane sAhityanA itihAsamAM A aitihAsika satra UjavavAnI suMdara ne preraka kalpanA karavAne yaza zrI. kanaiyAlAla munazIne bhAge jAya che. gujarAtanA ItihAsanA suvarNa yugasamA solaMkIyuganA gurjara mahArAjAdhirAja siddharAja jayasiMhadevanA pratApI mahArAjyanAM samaya, rAjyavahIvaTa ane lokajIvana AlekhatI emanI navalatriveNa--pATaNanI prabhutA, gujarAtane nAtha ane rAjAdhirAja-mAM aitihAsika AcAryamaNi zrI, hemacaMdrAcAryanA pAtranA tejamAM e kalpanAnA bIjane vikAsa mAluma paDe che. kharuM jotAM te zrIyuta kanaiyAlAla munazInI vidyArthI jIvananI kArakirdI jeTaluM e bIja emanAmAM jUnuM che. gujarAtanA bAlavidyArthIonA hAthamAM mukAtA gujarAtanA nAnakaDA ItihAsanA vAcanakAle, temaja emanA kaoNleja-jIvanamAM lakhAyelA, "Baroda College Miscellany'mAMnA Graves of the Vanished Empire '24 22H49341 kalpanAbIjanAM darzana thAya che. A bIjane, tenA bIjAMkurane, gujarAtI bhASAnA ane sAhityanA AraMbhanA aspaSTa itihAsanI sAMkaLamAM khUTatI ghaNI eka kaDIo pitAnI bhAratavikhyAta aSTAdhyAyIdvArA, tenAM subhASito dvArA, pUrI pADanAra zrI. hemacaMdrAcAryane gujarAtanA eka virala tirdhara tarIke kramAnusAra khIlavavAmAM Ave che. pachI asahakArakALanA kArAvAsanivAsamAM bahudhA lakhAyelA "Gujarat Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada and Its Literature mAM jUnI gujarAtI bhASAnAM mULa tapAsatAM, zrI. hemacaMdrAcAryanI vidvAna mUrti zrI. munazIne mAnasapaTa para vadhu ne vadhu rekhAMkita thatI jaNAya che. A pachI karAMcI mukAme I. sa. 1937 nA DisembaramAM bharAyelA teramA gujarAtI sAhitya pariSada saMmelanamAM saikAMthI nAmAvazeSathI mAtra smarAtA AcAryazrInA gujarAta ane gujarAtIo paranA mahad aNu svIkArane ja mAtra nahi, paNa temanI bhulAI gayelI amaratAne punaH sAMgopAMga sajIvana karavAno suyoga prApta thaze. subhAgye e ja saMmelananA pramukha tarIke zrIyuta kanaiyAlAla munazI hatA ane nIcenA TharAvamAM emanI hemacaMdrAcArya pratyenI prakhara bhaktine sarvAnumate sthAna maLyuM - - "A saMmelana pariSadane sUcanA kare che ke, gujarAtanA agragaNya tirdhara ane sAhityakAra zrI. hemacaMdrAcAryanAM smaraNe pariSadanI sAthe joDAyelAM rahe evAM pagalAM javAM ane e nimitte pATaNamAM " zrI haima sArasvata satra" ja." A pachI uparanA TharAvane pariSadanI madhyastha sabhAe tenI 7 mI jUna 1938 nI beThakamAM bahAlI ApI hatI. A pachI pariSadanA pramukhazrI taraphathI satra bAbatamAM nIcene patra pAThavavAmAM Avyo hate - "kastubha," varalI copATI, muMbAI zrIyuta bhAI zrImatI bahena, karAMcI khAte maLelA sAhitya pariSada saMmelane karelA TharAvane anulakSIne, sAhitya pariSadanI madhyastha sabhAe AvatA Disembara mAsamAM pATaNa khAte "zrI haima sArasvata satra" bharavAnI ane muMbAI khAte zrI. hemacaMdrAcAryanA nAma sAthe joDAyeluM smAraka UbhuM karavAnI yojanA karI che. Ane aMgenI tamAma mAhitI pariSadanA maMtrIo taraphathI vAraMvAra tamane mekalavAmAM Avaze. mane Umeda che ke, A viSayamAM tame tamArI saMpUrNa sahakAra ApI AbhArI karaze. -kanaiyAlAla munazI pramukha, gujarAtI sAhitya pariSada Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hama sArasvata satra : ahevAla A pachI gujarAta ane gujarAta bahAra vasatA gujarAtIomAM zrImadda hemacaMdrAcAryanA jIvananI rUparekhA dvArA temaja be patrikAo dvArA satra saMbaMdhamAM vyApaka jAherAta karavAmAM AvI hatI. gujarAta ane mahAgujarAtanAM vartamAnapatroe paNa A satrane pUratI jAherAta ApavAmAM hRdayabhara sAtha Apyo hato. gujarAtI sAhitya pariSada zrI. haima sArasvata satra : patrikA 1 karAMcI khAte maLelA sAhitya pariSada saMmelanamAM zrI. kAkAsAheba kAlelakaranI darakhArata ane zrI. hIrAlAla pArekhanA anumodanathI nIcene TharAva pasAra thayA hatA - A saMmelana pariSadane sucanA kare che ke, gujarAtanA agragaNyA tirdhara ane sAhityakAra zrI. hemacaMdrAcAryanAM smaraNe pariSadanI sAthe joDAyelAM rahe evAM pagalAM javAM ane e nimitte pATaNamAM zrI haima sArasvata satra peja." pariSadanA prastuta TharAvane anulakSIne madhyastha sabhAe tA. 7 mI juna 1938 ne roja A viSayamAM nIce pramANe TharAva karyo hataH (ka) AvatA Disembara mAsamAM nAtAlanA tahevAromAM pATaNamAM "zrI haima sArasvata satra" bharavAnI vyavasthA karavI. (kha) madhyastha sabhAne e abhiprAya che ke, gujarAtanA Adya sAhityakAra zrI. hemacaMdrAcAryanuM nAma pariSada sAthe joDAyeluM rahe te mATe (1) emanA nAma sAthe joDAyeluM smAraka pariSade muMbaImAM UbhuM karavuM ane (2) zrI. hemacaMdrAcAryanuM ane temanA yuganuM yogya sAhitya pariSade gujarAtImAM pragaTa karavuM (ga) pariSadanA A hetu pAra pADavA paisA vagerene prabaMdha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada = karavA sAru eka samiti nImavAmAM Ave che. e samiti madhyastha sabhAnA sabhyonI ane nIce jaNAvelA vadhu sabhyonI pitAnI saMkhyAmAM umero karavAnI sattA sAthe nImavAmAM Ave che -- zrI. choTAlAla kalAcaMda, zrI. naMdalAla kilAcaMda, zrI. tulasIdAsa kalAcaMda, zrI. hemacaMda mohanalAla, zrI. bhogIlAla laheracaMda, zrI. mANekalAla premacaMda, zrI. cunIlAla bhAIcaMda, zrI. amRtalAla kAlidAsa, zrI. cImanalAla jecaMda vagere vagere. (gha) pariSadanA pramukha A samitinA pramukha raheze. () pariSadanA adhikArIo pitAnA heddAnI rUe A samitinA adhikArIo raheze, paNa maMtrIonI saMkhyAmAM umero. karavAne adhikAra A samitine raheze. A uparAMta zrI. hemacaMdrAcArya viSe mananIya nibaMdhe bhegA karavA tathA temanA yuganA sAhityamAMthI pasaMda kareluM sAhitya pragaTa karavA mATenI taiyArIo cAlI rahI che. pATaNamAM, AvatA DisembaramAM A mahAna sAhityakAra mATe je satra UjavavAnuM nakkI thayuM che, tene yogya svarUpa ApavAnI prAthamika taiyArIo cAlI rahI che. ATha varSa pahelAMnA e aitihAsika nagaramAM A prasaMga sAhityanI dRSTie ghaNo mahattavane ane yAdagAra banI raheze. ghaNuM sAhityarasike nAtAlanI rajAne lAbha laI, pATaNanI e gauravavaMtI bhUminAM darzana karavA ane sva. hemacaMdrAcAryane smaraNAMjali ApavA Avaze evI sAhitya pariSada AzA rAkhe che. A viSayamAM vadhu mAhitI meLavavAnI IcchA rAkhanAre pariSada kAryAlayamAM maMtrIone lakhavuM. sAhitya pariSada kAryAlaya, 80, pleneDa roDa, muMbAI. na. 1. manahararAma mahetA gokuladAsa rAyacurA aMbAlAla jAnI maMtrIo, gujarAtI sAhitya pariSada Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hama sArasvata satra : ahevAla gujarAtI sAhitya pariSada zrI. hema sArasvata satra patrikA 2 pariSadane saMkSipta paricaya gujarAtI sAhitya pariSadanA preraka ane praNetA sva. raNajitarAma vAvAbhAI mahetA hatA. emanA ja utsAhI prayAsone lIdhe sAhitya pariSadanuM prathama adhivezana amadAvAdamAM sva. zrI. govardhanarAma mAdhavarAma tripAThInA pramukhapaNuM heThaLa bharAyuM hatuM. tyAra pachI pariSada phUlIphAlIne samagra gujarAtanI madhyavatI sAhityasaMsthA banI che. enI judI judI beThake ane tenA pramukhanI yAdI nIce pramANe che: pariSada sthaLa sAla pramukha amadAvAda 1905 zrI govardhanarAma mAdhavarAma tripAThI muMbAI 1907 dI. ba. kezavalAla harSadarAya dhruva rAjakeTa 1909 dI. ba. aMbAlAla sAkaralAla desAI vaDedarA 1912 dI. ba. raNachoDabhAI udayarAma dave surata 1915 zrI. narasiMharAva bhoLAnAtha diveTiyA amadAvAda 1920 rA. ba. haragoviMdadAsa dvArakAdAsa kAMTAvALA 7 mI bhAvanagara 1924 . ba. kamaLAzaMkara prANazaMkara trivedI 8mI muMbAI 1926 sara ramaNabhAI mahIpatarAma nIlakaMTha 9mI naDiyAda 1928 AcArya AnaMdazaMkara bApubhAI dhruva 10 mI naDiyAda 1929 zrI. bhUlAbhAI jIvaNajI desAI [ A pachI pariSadane badale pariSada saMmelana nAma rAkhavAmAM AvyuM hatuM.] 11 muM lAThI 1933 dI. ba. kRSNalAla mohanalAla jhaverI 12 muM amadAvAda 1936 mahAtmA gAMdhIjI 13 muM karAMcI 1937 zrI. kanaiyAlAla mANekalAla munazI - koI paNa saMsthAnA tAlabaddha vikAsa mATe tenuM baMdhAraNa ane niyama hoya e AjanA lekazAsananA yugamAM Avazyaka che, eTale Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada 1925nI sAlamAM pariSadane rajisTara karavAmAM AvI. pariSadanI pravRttionuM saMcAlana madhyastha sabhA kare che ane pariSada pAse AvelA phaMDanI vyavasthA mATe pAMca sTIo nImavAmAM AvyA che. pariSadanuM phaMDa A TrasTIonA nAma para che. TrasTIonAM nAma zrI. kanaiyAlAla munazI, dI. ba. kRSNalAla mohanalAla jhaverI, AcArya Do. AnaMdazaMkara dhruva, nyAyamUrti zrI harasiddhabhAI diveTiyA ane sara cInubhAI pariSadanA maMtrI tarIke zrI. manahararAma mahetA, zrI. gokuladAsa rAyacurA ane zrI aMbAlAla jAnI che. khajAnacI tarIke zrI. motIcaMda gi. kApaDIA ane zrI. maNilAla DAhyAbhAInANAvaTI che. sva. raNajitarAme sthApelI saMsthA vadhatI vadhatI evI kakSAe pahoMcI che ke, jemAM tamAma gujarAtIo rAjakIya ne dhArmika bheda choDI gujarAtI tarIke bhegA maLI zake; gujarAtanA sAhityarasika emAM sarasatAnI lahANa karI zake; gujarAtI vidvAna ne kalAkAra Adarzo ane bhAvanAnI Apa-le karI zake; gujarAtanuM jIvana-sAhitya, nATaka, nRtya, saMgIta ne kalAdvArA sarvAga suMdara banAvavAnA prayatno pariSada dvArA thaI zake ane gujarAta ne mahAgujarAtanA vasanArAone enI dvArA sAmudAyika asmitAnI siddhi sAMpaDI zake. gujarAtane eka ane avibhakta karavAnuM svama siddha karavuM heya ane pariSadadvArA gujarAtI sAhitya, saMskAra ane asmitAnI gaMgA ghera ghera vahetI karavI hoya, to gujarAta ane mahAgujarAtanA vasanArAoe pariSadane saMpUrNa sahakAra Apavo joIze. dareka gujarAtI pAse pariSada ATalI AzA jarUra rAkhI zake. sAhitya pariSada kAryAlaya 80, eskeneDa roDa, muMbAI naM. 1. manahararAma mahetA gokuladAsa rAyacurA aMbAlAla jAnI maMtrIo, gujarAtI sAhitya pariSada Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satraH ahevAla A pachI satrane aMge keTalIka taiyArIone dhyAnamAM laI 1938nA nAtAlamAM satra na bharAI zakahyuM. pachI madhyastha sabhAnI tA. 22-1-1939 nI beThakanA TharAva chaThThA anusAra te 1939 nA IsTaranA tahevAromAM UjavavAno nirNaya thayA bAda nIcenI AmaMtraNapatrikA kADhavAmAM AvI hatI : gujarAtI sAhitya pariSada pATaNamAM UjavavAmAM AvanAra "zrI. haima sArasvata satra AryAvartamAM gujarAtane vidvattAmAM agrasthAna apAvanAra gujarAtanA sAhityasvAmIomAM ziromaNi kalikALasarvajJanuM biruda prApta karanAra zrI. hemacaMdrAcArye gujarAtanI asmitAnuM prathama darzana karyuM. A vidyAnidhinuM nAma ane sAhityapravRttinAM smaraNa sateja rAkhe te ja gujarAtI sAhitya pariSada e mahAna jyotirdharanA RNamAMthI mukta thaI zake ema che. A hetuthI pariSade emanA kAryakSetranA kendra pATaNamAM zrI. haima sArasvata satranI ejanA karI che. tyAM sakAramaMDaLanA pramukha zrI. kezavalAla amaracaMda nagarazeTha che ane satranuM pramukhapada levA mAnyavara zrIyuta kanaiyAlAla munazIe kabUla karavAnI kRpA karI che. satrane kAryakrama nIce Apyo che. gujarAtanA sAhityarasikAne mATe A prasaMga ane khe che ane tethI ame gujarAtanA sarva sAhityarasikene AgrahapUrvaka vinaMti karIe chIe ke, teoe gujarAtanI A adbhuta mUrtine potAnA taraphathI artha arpavA hAjara rahevuM. kAryakrama tA. 7-4-38 zukravAra savAranA 1060 pramukhazrInI padharAmaNI, sTezana upara satkAra ane saraghasa. tA. 8-4-39 zanivAra savAranA 8-0 zrI. haima sArasvata satra" satkAramaMDaLanA pramukha nuM bhASaNa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada , 8-15 , 8-30 thI 11 pramukhazrInuM bhASaNa. satrane saMge AvelA nibaMdhonuM vAcana. pariSadanI madhyastha sabhAnI baporanA 4-0 beThaka, pariSadanI sAmAnya sabhAnI beThaka. rAtre 8-0 raMjanane kAryakrama tA. 9-4-39 ravivAra savAranA 8 thI 11 satrasamApana. sAMjanA 5-0 zrIyuta munazIjIne mAnapatrane meLAvaDe. tA. ka. pATaNanA aitihAsika sthaLanuM avalokana karavA javA mATe samayAnusAra prabaMdha karavAmAM Avaze. li. sevaka manahararAma mahetA maMtrIo taraphathI satrane aMgenA nibaMdho mATe pariSada pramukhazrI taraphathI nIcene patra pAThavavAmAM Avyo hato :- gujarAtI sAhitya pariSada zrI. hema sArasvata satra priya bhAIzrI, Apane e vidita haze ja ke karAMcI khAte bharAyelA chellA gujarAtI sAhitya saMmelanamAM pATaNa mukAme zrI. haima sArasvata satra UjavavAne eka TharAva pasAra karavAmAM Avyo hate. te anusAra sAhitya sabhAnI madhyaratha sabhAe AvatA IsTaranA tahevAra-eTale ke tA. 7-8-9 1939, miti saMvata 1995 nA caitra vada 3-4 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata saH ahevAla ane 5 nA divasomAM e utsava UjavavAne nirdhAra karyo che. utsava saMbaMdhI vadhAre vigate nakkI thaye Apane jaNAvavAmAM Avaze. A prasaMge Apane ApanI kAMIka sAhityAMjali samarpaNa karavAnI, arthata prasaMgane anurUpa koI eka suMdara lekha ke nibaMdha lakhI mekalavAnI Agraha ane AdarapUrvaka vinaMti karavAmAM Ave che utsavanI sabhAmAM nibaMdhavAcana thaze ane pachIthI ukta lekhanibaMdhAdine suMdara rIte pustakAkAre prakaTa karavAmAM Avaze. AzA che ke, Apa A vinaMtine saprema svIkAra karazo ane yathAvasara jaladI Apane lekha kAryAlayamAM mokalI ApI amane AbhArI karaze. li. kanaiyAlAla mA. munazI pramukha gujarAtI sAhitya pariSada tA. ka. Apane lekha nIcene saranAme mokalaze : maMtrIo, gujarAtI sAhitya pariSada (0, esapleneDa roDa; muMbaI naM. 1. zrI hemacaMdrAcArya jenA jJAnamaMdira'nA uddaghATana vidhi aMge nIcenI AmaMtraNa patrikA mokalavAmAM AvI hatI :- zrI. hemacaMdrAcArya jaina jJAnamaMdirane uddaghATana vidhi cAlukya vaMzanA paramabhaTTArke zrI jayasiMha siddharAja ane zrI kamArapALanA pATanagara aNahilavADa pATaNanA jaina jJAnabhaMDAro jagavikhyAta che. A bhaMDAromAM pATaNanI sthApanA thaI tyArathI jaina sAdhuoe temaja anya vidvAnoe taiyAra karAvelA jaina ane jenetara sAhityanA amUla hastalikhita granthane saMgraha karavAmAM AvyuM hatuM. bhaMDAronA rakSaNanI vyavasthAnA abhAve kALakrame ghaNA granthane nAza thayA che. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada A jJAnabhaMDArAne vyavasthita ane rakSita rAkhavA temaja sAhityakAre ne ane purAtAttvikAne saraLatA karI ApavA zeTha hemacaMda meAhanalAlanI kuAM. taraphathI temanA pitAzrI zeTha meAhanalAla meAtIcaMdanA smArakarUpe zrI. hemacaMdrAcArya' jJAnamaMdira baMdhAvavAmAM AvyuM che, jenI udghATana kriyA nA, kanaiyAlAla munazInA zubha haste tA. 7-4-1939 zukravAre karavAmAM Avaze. A prasaMge zrI. hemacaMdrAcAryanA jIvana ane kRtimAM temaja prAcIna gujarAtanA sAhityamAM rasa letA tamAma gurjarabhASApremIone padhAravA vinaMti che. 12 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ else {} LLLLLLL zrI hemacaMdrAcArya jaina jJAnamaMdira : pATaNa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra gujarAtI sAhitya pariSada khAsa adhivezana beThakanA ahevAla prathama divasa [ zukravAra, tA. 7-4-1939 ] pATaNanagarI gurjara mahArAjAdhirAja paramabhaTTArka zrI. siddharAja jayasiMhadevanI eka samayanI akhila bhAratavarSamAM suprasiddha rAjadhAnI pATaNamAM gujarAtI sAhitya pariSadanA khAsa saMmelana aMge haima sArasvata satranA tA. 7-8-9 eprila 1939 nA traNe divase apUrva utsAha ane ullAsanA hatA. eka kAlanI e advitIya alakhelI gurjara pATanagarI samayanI kUcamAM jANe nAnI thaI gaI hatI, chatAM A traNa divase mAM tA eNe asaMkhya mAnavamedanInI bharavastIthI maDhuttA ane vividha ramaNIyatA dhAraNa karI hatI. bhUta ane vartamAna temanA pUra raMgamAM pATaNanI aitihAsika surakhImAM navIna bhAta pADatA hatA. pATaNanI AsapAsanI nAgarika tema ja grAmajanatA temaja dUra dUranAM amadAvAda, vaDAdarA, muMkhAI, dilhI vagere zaherAmAMthI UtarI AvelA vidvAna, sAhityakalArasikA, purAtattvarikA ane anya saMskArI janasamudAyathI pATaNanI bhUmi AhlAdamaya jaNAtI hatI. pATaNanA nAgarikAe e maMgaLa prasaMgane bhaktibhAve apanAvI, vadhAvI, peAtAnI purANa pATaNapurIne pUra epathI ApAvI hatI. AkhIye nagarI kalArasikatAthI zaNagAravAmAM AvI hatI. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 gujarAtI sAhitya pariSada pramukhazrI kanaiyAlAla munazInI padharAmaNuM satranA varAyelA pramukha muMbaI sarakAranA gRhasaciva zrI. kanaiyAlAla munazI amadAvAdathI Trena mAraphata savAre agiyAra vAge AvatAM, pATaNannA nAgarikoe saMkhyAbaMdha sAmaiyAthI sTezana upara temano bhAvabhIne satkAra karyo hate. medanInA gherA jyanAda tathA mIThA vAghasaroda vacce satranA svAgata maMDaLanA pramukhazrI zeTha kezavalAla nagarazeThe tathA satranA mahemAnanA yajamAna zeTha zrI. hemacaMdabhAI e phUlamALAo arpaNa karI. pramukhazrI sAthe dIvAna bahAdura kRSNalAla jhaverI, nyAyamUrti harasiddhabhAI diveTiyA, dAnavIra zeTha mUMgAlAla goyankA vagere mAnanIya atithio hatA. pATaNanI ekeeka khAnagI ke sarakArI pratinidhio ane anya vyaktio sTezana para hAjara jaNAtAM hatAM. bhavya saraghasarUpe medanI goThavAI cAlavA lAgI. AgaLa rASTrIya dhvaja sAthe be khAdIdhArI ghoDesavAro, bAda nAnA nAnA rASTrIya dhvajadhArI soeka sAIlisTa, bAlasamUhe ane vidyArthIo hatA. temanI pAchaLa baeNnDa, bAda pratiSThita gRha, zaherIo ane gAmajano; temanI pachI rasikatAthI gUMthAyelA phUlahArothI zaNagArelI agImAM zrI. munazIjI beThelA hatA. beeka kalAka sudhI saraghasa zaheramAM pharyuM hatuM ane ThAme ThAme zrI. munazIjIne judI judI saMsthAo taraphathI puSpahAra paherAvavAmAM AvyA hatA. zrI. hemacaMdra jJAnamaMdirano uddaghATana vidhi baporanA traNane amale zrI. hamajJAnamaMdiranA uddaghATanavidhinuM bharta hatuM. pATaNa aitihAsika prAcIna hastalikhita graMthanA bhaMDAra mATe jagajANItuM che. judA judA bhaMDAromAM Amatema verAyelA amUlya granthanA saMrakSaNArthe ane teno sadupayoga karavAnI jogavAI arthe rU 51000 nA kharce zeTha zrI. hemacaMdabhAI mohanalAla jhaverIe temanA svargastha pitAzrInA smaraNArthe rokanadAra ane bhavya pustakamaMdira "zrI hemacaMdrAcArya jJAnamaMdira baMdhAvyuM che. A jJAnamaMdiranI rayApatyaktA pUrvapazcimanI saMmizraNarUpa kaMIka navIna che. maMdiranA uddaghATanavidhi mATe suMdara samAraMbha pATaNanA ati prAcIna Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla zrI. paMcAsarA pArzvanAthanA maMdiranA vizALa paTAMgaNu upara kalArasapUrvaka UbhA karelA raMgamaMDapamAM yAjAyA hatA. raMgamaMDapane navasuroAlita kamAne karavAmAM AvI hatI. zrI. heddAra, zrI. siddharAjadvAra, zrI. kumArapAladvAra evAM pravezadvArAne nAma ApavAmAM AvyAM hatAM. AkhA ya raMgamaMDapa citrA, bi, sUtreAthI kalAmaya karavAmAM AvyA hatA. zreAtAjane mATe lAuDaspIkarAnI raMgamaMDapamAM sabhAsthAna, vaktAe mATe maMca, strIpuruSAnI vibhAgavAra beThaka-yeAjanA ceAjAyAM hatAM. vyavasthAthI AkhA ye kAryakrama raMgamaMDapanI bahAra dUra sudhI dhvanita thAya ema hatuM. bhAre zrama uThAvI teAraNA, vIjaLInAM jhummarA, dhvajA, paMkhA vagerethI preraka vAtAvaraNanI sajAvaTa karavAmAM AvI hatI. udghATanavidhi vakhate munimahArAjo, strIo, puruSo, sthAnika amaladAre, vidyArthIo ane bahArathI AvelAM janAnI saMkhyA cAreka hajAranI medanInI Azare hatI. nA.zrI. munazIjI anya eNnDanI salAmI thaI ne sarvane virAjamAna thayA. 15 atithie sAthe maMDapamAM padhAratAM vaMdana karatA karatA e beThaka para AraMbha jaina kanyAzALAnI bALAonI stuti ne garabAthI thaye. kavizrI bhogIlAle te pachI emanA khulaMda svare emanuM prAsaMgika gAyana gAyuM hatuM. zeThazrI hemacaMdabhAInuM svAgatavyAkhyAna nA. zrI. munazIjI ane meAMdherA mahemAne ! Apane sarvane A jJAnamaMdiramAM svAgata ApavAne mane prasaMga sApta thayA te mATe huM mArI jAtane bhAgyazALI gaNuM chuM. pUjya mahArAjazrI kAMtivijayajInA upadezathI jJAnabhaMDAra baMdhAvavAnI mane preraNA maLI. mArA pUjya pitAzrInI icchAne amalamAM mUkavA huM bhAgyazALI thaI zakayo. AthI mane temaja mArA bhAIne pitRRNamAMthI mukta thavAnA kaMIka aMze AnaMda thayA che. A pachI zrI. manaharanAtha dhArekhAne satra aMge AvelA zubha saMdezAo vAMcI sabhaLAvyA hatA. moda zrI divALIbAI zrAvikA udyogAlaya 'nI bALAoe garama gAyA hatA. . Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada jJAnamaMdirane ahevAla zrI. hemacaMdabhAIe jJAnamaMdirane ahevAla rajU karatAM jaNAvyuM sane 1933mAM pUjyazrI munimahArAjane upadezAmRtathI yojanA zarU thatAM temAM oraDA mATe rUA. 30001 nAM vacana sva. zeTha caMdulAla kesarIcaMda rAdhanapuravALAnA smaraNArthe temanI vidhavA bAI kesarabahena taraphathI, sva. zeTha maNilAla nihAlacaMdanA smarNArthe temanI vidhavA bAI tArAbAI taraphathI tathA sva. zeTha DAhyAbhAI mUlacaMdanA smaraNArthe tathA rUA. 12000 rokaDa, vAsaNa, dAgInA vagere maLI kula rUpiyA 2100 ekavIsa hajAranI rakama bhegI thayelI. A pachI makAna bAMdhavAnuM kAma hatuM te meM pUruM karyuM che. te makAna huM zrI. jena saMghane arpaNa karuM chuM.' bAda uddaghATanavidhi karavA zrI. munazIne temaNe vinati karatAM temaNe benDanA sarada vacce te vidhi pUro karyo. hemacaMdrAcArya jJAnamaMdiranA uddaghATanavidhi prasaMganuM zrI. munazInuM vyAkhyAna mane Aje jJAnamaMdiranI uddaghATanakriyA karatAM ghaNe AnaMda thAya che. zrI. hemacaMdabhAI to mArA eka bhAI samAM che. pATaNanA dhanADhI vidyA sAcavI rAkhI rahyA che, tema temaNe A jJAnamaMdira banAvyuM che. e joIne mane ghaNe harSa thAya che. huM ApanA sarva taraphathI temane abhinaMdana ApuM chuM. jJAnane saMgharanArA ghaNA thaI gayA che, paraMtu temAM zrI. hemacaMdabhAI ane temanA kuTuMbanuM nAma varSo sudhI AgaLa paDatuM raheze. gujarAtanA vepArIoe vepAra - udyoga karI mAtra paise ja sAcavI jANyo nathI, paraMtu temaNe vidyA paNa sAcavI che ane tenI vRddhi karI che. temaNe dezasevAmAM paNa ghaNuM moTAM kAme karyo che. varSothI huM muMbaImAM ane bIje jete Avyo chuM ke, dezanuM eka paNa kArya evuM nathI jemAM gujarAtIone - gujarAtanA vepArIone - paise na heya. gujarAtIonI kathaLIo ucca keTinAM kAryo mATe haMmezAM khullI rahe che. pATaNanA dhanAlyoe jJAnanI je kiMmatI sevA karI che, tenI kadara te bhaviSyanI prajA jyAre temAM rahelI vidvattA jANaze ane tene upayoga karaze tyAre ja karaze Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hemacaMdrAcArya jJAnamaMdiranA nimitta sva. mohanalAla motIcaMda jhaverI (dAdAjI) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. hemacaMda mohanalAla jhaverI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI maNilAla mohanalAla jhaverI zrI bhogIlAla mohanalAla jhaverI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI candulAla mohanalAla jhaverI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 zrI. hema sArasvata satraH ahevAla jeTale yaza divasa sudhI satata kArya karI jJAnane samRddha karanAra tapasvIone phALe jAya che teTale ja tene sAcavanAra dhanADhayone phALe paNa jAya che. muslimoe jyAre teramA saikAmAM pATaNane ukheDI nAkhyuM tyAre brahmaNonuM jJAna nAbUda thayuM, paraMtu jenee koI evI kuneha ne mutsaddIgIrIthI kAma lIdhuM ke paradezIo jenapuratone na AvI zakyA. duniyAmAM bhAgye ja evAM sthaLa haze, jyAM ATha navasa varSanAM jUnAM pustako maLe. tamArA jJAnamaMdiramAM te paMdara hajAra jUnAM pustaka che, jemAMnAM keTalAMka te tADapatro upara che. emAM kaMI mAtra amuka dhamenuM ja ke kevaLa dhArmika ja sAhitya nathI. paraMtu emAM nATaka, kAvya, vedAMta, ane Ayurveda vagere viSaya uparanAM pustaka A jJAnamaMdira dvArA zrI. hemacaMdabhAIe AkhA hindanI ja nahi paNa duniyAnI bhASAvidyAnI sevA karI, tenI upara upakAra karyo che. A badhuM joIne mane khUba ja harSa thAya che. paraMtu A zAnamaMdira mAtra nAmanuM ja maMdira na thAya e vAta lakSamAM rAkhavAnI che. emAM evA vidvAnone goThavavA joIe ke je jJAnane temAM paDelA sAhityane - punaruddhAra kare ane jagatanI vidyAmAM vRddhi kare. vidyAnuM savarAja juduM che. ApaNA sAhityanAM keTalAMka suMdaramAM suMdara pustake ahIMthI paradezIo laI gayA che ane tenA upara TIkA karI temaNe mAna meLavyuM che. je vidyA hajAro varSo thayAM peDhI dara peDhI cAlI Ave che, te saMskArasvAmIo ane tapasvI mahAtmAone AbhArI che, emane e jJAna ApaNe saMdhIne jagatane kheLa dharIe te temAM ApaNane kharekhara gaurava maLe. saikAo sudhI vidvAne jJAnane punaruddhAra karI zake eTaluM badhuM sAhitya ApaNuM bhaMDAramAM paDayuM che. e jJAnane vidvAne e rIte jyAre punaruddhAra karaze tyAre ja bhAratavarSanI vidyA sajIvana thaze ane pUrvajonuM jIvana ane kavana sArthaka gaNAze. gujarAtanA eka suMdara citrane namUne nyU rkamAM che, Ama ApaNuM pustako rAI - lUMTAI gayAM che. je kAMI bAkI rahyuM che. tene paNa sAcavI rAkhavAnI zakti ApaNe keLavavI joIe. che. sA.sa.-2 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 gujarAtI sAhitya pariSada hamaNAM ja ApaNuM A jJAnamaMdiramAM meM eka peTI joI, je janAM pustakanAM pAnAMo ane tADapatrAnA TukaDAothI bharelI hatI. ene sAvanAre akhaMDa tapa karIne, jiMdagI khacIne te taiyAra karyA haze, tyAre ene khabara paNa nahi hoya ke pitAnA dIkarA evA nAlAyaka nIkaLaze ke jeo pitAnA pUrvajonAM sarjano paNa sAcavI nahi sake. A badhuM joI Aje ApaNuM kALajuM cirAya che, mane lAge che ke AvI paristhitimAM A jJAnamaMdirano prayAsa AzvAsanajanaka che. pATaNano zrI. jenasaMdha je A maMdira sAcave tene huM kahuM chuM ke teo maMdirane pustake sAcavavAne tabelo na banAvI mUke, paraMtu tene eka vidyAdhAma banAve. Aje tamArI pAse e jJAnamaMdiranA bhaMDAramAM paMdara hajAra pustaka che. je eka vidvAna jIvanaparyata eka pustakanuM saMzodhana karyA kare ne teno punaruddhAra karI prajAne te Ape, te evA paMdara hajAra vidvAnone A pustake pUrAM pADI zakaze. je pATaNanI vidyApITha nAlaMdA ke yuropanI bIjI koI paNa vidyApIThathI jarA ya Utare ema na hatI, te pATaNa eTaluM to karaze ja evI mane AzA che. huM te Aja ekAvana varasanI uMmare pahelI ja vAra pATaNa AvuM chuM. huM pATaNane rahevAsI nathI, janma paNa pATaNane nathI, paraMtu chellAM batrIsa varasathI huM pATaNano banI rahyo chuM ne e mAnasika pradezamAM meM suMdaramAM suMdara mAnavatA, suMdaramAM suMdara strItva ane suMdaramAM suMdara puruSatva saraLyuM che. pATaNanI galIomAM solaMkIonA hAthIo kevI rIte ghUmatA haze e ane evI ja kalpanAmAM meM ahorAta vicaryA karyuM che. pATaNanA dhokAMTo Aja ujjaDa che tyAM meM karoDAdhipatione vepAra karatA karyA che ne hiMgaLAja mAcaranA ovAre meM te sarasvatI nadI vahetI karI che. Ama sthULa rIte pATaNamAM Aja Avyo chatAM tamArA karatAM pATaNa mAruM vadhAre che, enA upara mAro adhikAra vizeSa che. Aje te have jJAna vize ja huM kahIza. je bhUmimAM hajAra varSa pahelAM AvA tapasvIo, saMskArasvAmIo ane vidvAna thaI gayA, tenI caraNaraja mAthe caDAvavAnI IcchAthI ja huM Avyo chuM. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : ahevAla pRththA ane zikSpA vaDe vidyApIH na bane, jyAM mahAna AcAryAM maLe tyAM ja vidyApITha thaI zake. evI vidyApIThe| ahIM varSo sudhI cAlI che, jenI kIrtigAthAe sArA ya hindamAM ane jagatabharamAM gavAtI hatI. jIvaMta vidyA ahIMthI pragaTatI. pATaNe vidyA arthe zuM karyuM tenA javAba teA bhaviSyane itihAsa Apaze. jemanA nAmeAccAranI sAthe divasa zarU karIe te| AkhA divasa saphaLa thAya, evA evAe ahIM thaI gayA che. zrI. hemacaMdrAcArya uparAMta zro. zAMtAcArya, surAcArya, dhanapAla ane bhAlaNa jevA paNa thaI gayA che; je sAhitya ane saMskArasvAmIee bhASAsAhitya sarajyuM, punarjIvita karyuM ane saMskAyuM. jJAnane! mahAsAgara lAvI tenAM tattvo potAnA ziSyAne paNa sAMpanArA A janmamrahmacArI zrI. hemacaMdrAcAryanA upakAra jagata upara AchA nathI. temanA ziSyAe paNa echuM nathI karyuM. emanuM karyuM bIjA kAI bhAgye ja karI zake. vastupALa, tejapALa, somezvara, ane semacaMdarasUri jevAe paNa A bhUmi upara ja thaI gayA che; pATaNanI vidyAnI paraMparA lagabhaga eka hajAra varSanI che. tethI jo e sateja rahe teA ja gujarAtanuM nAma rahI zake. mATe ja A jJAnamaMdira pATaNanI bhUta vidyAne sajIva karanArI prayegazALA bane evI huM AzA rAkhu chuM. anya vaktAo A pachI zrI vidvAna munimahArAja zrI. puNyavijayajI mahArAje jainabhaMDArene lagatI keTalIka vadhu ane vigatavAra mAhitI ApI hatI. temaNe jaNAvyuM ke, pATaNamAM Aje agiyAra mahAna grantha bhaMDArA che. te badhAmAM mAtra jaina dRSTie ja nahi paNa te samaye bhAratavarSamAM jeTalA dharmA ane saMpradAyA hatA, kaLAe hatI, tenAM badhAM pustakAnA zraddhApUrvaka saMgraha karavAmAM AvatA. A rIte peAtAnA khilavaNI karavAmAM AvatI. Ama mAtra paraMtu sAhityanI dRSTi keLavavAmAM AvatI. dUra dUranAM sthaLeAnAM, vikharAyalAM chatAM amUlya pustake bhAre prema ne zramapUrvaka ekatrita karavAmAM AvatAM. pANunI bhUmie paNa ghaNAM pustakAnI racanA dharma ane maMtavyeAnI sAMpradAyika ja nahiM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 gujarAtI sAhitya pariSada karelI che. teozrIe pitAnI AzA ane zraddhA pragaTa karatAM kahyuM hatuM ke, A jJAnamaMdiranA UghaDavAthI ne tenI lokaprasiddhi thavAthI sAhityanA zokhIne A bhUmimAM AkarSAze, sAhityane vikAsa thaze ane A bhUmi gaurava prApta karaze. A pachI zrI. metIcaMda giradhara kApaDiyAe kahyuM: tamArAmAMthI keTalAke e A bhaMDAra saMbaMdhI DaoN. piTarsana ane Do. bhAMDArakaranA ahevAle vAMcyA haze. Apa jANo cho ke A bhaMDAramAMnAM pustake saMrakSakavRttithI badhAne apAtAM nahi. A pachI zI sthiti thAya te Apa jANI zake che. sane 1906 mAM "jaina pariSada" nuM adhivezana thayuM te veLA pustakonA jarjarita bhAgo ane veraNacheraNa TukaDAo batAvavAmAM AvelA. AthI majakura pariSade TharAva karyo ke saMrakSaNa mATe prayAsa karavo joIe. A pachI saMrakSaNa mATe theDeka prayAsa thaye ane Aje A maMdira kholavAthI vadhu prayAsa thaze, ethI mane te ghaNo ja AnaMda thAya che. zrI, hemacaMdrAcAryanA sAhityanI mahattA benamUna ja che. gujarAta-AryAvarta enI mahattA samaje te ghaNuM ja upayogI kArya avazya karI zake. ApaNuM pramukhazrIe kahyuM tema pATaNanI A pavitra jJAnabhUmi mahAna vidyApITha bato pachI zrI mahAsukhabhAI cunIlAla zeThe kahyuM zrI. munazIjIe temanA sAhityamAM zrI. hemacaMdrAcAryanI kiMmata AMkI hatI tenA karatAM ahIM ane A prasaMge vadhU AMkI che. eka prakhara sAhityakAra ane gRhasacivanA zubha haste A jJAnamaMdiranuM uddaghATana thAya che ethI mane ane saune mahAna AnaMda thAya che. A jJAnamaMdira aMge zedhana, chApakhAnuM vagerenI yAjanA paNa thAya te sAruM, evI mane jarUra jaNAya che. bAda nyAyamUrti zrI. harasiddhabhAI diveTiyAe kahyuM: eka jainetara tarIke ahIM bolavAne prasaMga prApta thatAM mane AnaMda thAya e svAbhAvika che. zrI. hemacaMdabhAI tathA temanA bhAIoe gujarAtanA sAhityanI A jJAnamaMdira dvArA je amUlya sevA karI che te badala temane dhanyavAda ghaTe che. je ta A Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra : ahevAla zaheramAM sAhityarasikAe A pustaka dvArA pragaTAvI che te amara rahe ane te vaDe bhaviSyamAM gujarAtanuM sAhitya vadhu javalaMta thAya evI AzA ApaNe rAkhIzuM. vaLI gujarAtanA prAcIna pATanagara pATaNanI prabhutAnA zabdacitranuM Alekhana je hAthe thayuM che te ja hAthe pATaNanI prabhutA je A pustakamAM rahelI che, tenuM uddaghATana thAya te sUcaka ane AnaMdadAyaka che. bAda dIvAna bahAdura kRSNalAla mehanalAla jhaverIe kahyuM pUrvAzramamAM zrI. hemacaMdrAcArya moDha vANiyA hatA. huM paNa meDha vANi chuM; tethI balavAne mane khAsa hakka prApta thAya che. hemacaMdrAcAryajI thayA te vakhate gujarAtanA itihAsano suvarNayuga hate. zrI. hemacaMdrAcAryajIe sAhitya aMge keTaluM keTaluM karyuM che? rasa, nATaka, gazAstra, alaMkAra, subhASita saMgraha vagere vagere sAhityanAM vividha aMge mAMthI eka paNa evuM nathI ke jene AcAryazrIe spazI zobhAvyuM na hoya. e suvarNayugane kALe karIne aMta Avyo. gujarAta upara IslAmIonAM AkramaNo thayAM; te pachI marAThAonAM ane pachI briTiza lekinAM; paraMtu Ajano divasa jotAM lAge che ke, sAhitya aMgene suvarNayugano udaya thavA mAMDyo che temAM nimitta eka zrI. munazI ane bIjA zrI. hemacaMdabhAI che. karAMcImAM temane A vicAra na uddabhavyA hota to hemacaMdrAcAryanuM nAma che suprasiddha rIte bahAra AvyuM che, te ne Avata ane tene mUrta svarUpa ApavA zrI. hemacaMdabhAI pravRtta thayA na hatA te A prasaMga na Avata. jaina bhAIo je ema mAnatA hoya ke jaina munio kaliyugane tAbe thaI gayA che, te te bhUla che, kema ke tethI zrI. hemacaMdabhAIne je preraNA maLI che te maLata nahi. A pachI pATaNa beDiMganA gRhapati zrI. phUlacaMda ha. dezI, zrI. nagInadAsa saMghavI tathA zrI. mehanalAla popaTalAla saMghapatie prAsaMgika bhASaNa karyA hatAM. bAda sAhitya pariSadanA maMtrI zrI aMbAlAla jAnIe AvatI kAlanI satranI beThakane ane zrI. kRSNalAla vaiSNave zrI. munazIne pATaNanA nAgarika taraphathI abhinaMdanane, kAryakrama jAhera karyo hato. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pramukhazrIno upasaMhAra bAda zrI. munazIe upasaMhAra * karatAM mIThI TakAra karI hatI ke, gujarAtI sAhityamAM rasa lenAra tarIke tema ja eka brAhmaNa tarIke lavAnA mArA janmasiddha hakka che, tethI huM kheAlyA chuM. AjanA kAryakrama ahIM pUrA thAya che. gujarAtI sAhitya pariSada prakI sAMjanA zeTha hemacaMdabhAI taraphathI nAkArazI hatI. rAte maMDapamAM AkarSaka rAzanI thaI hatI ane raMjanane kAryakrama hatA. raMjanamAM gaDhavI merubhAnA tathA rAyacurAnA duhA ane strIonA garabAenI paNu yeAjanA hatI. * Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Interational pATaNamAM zrI haima sArasvata satra prasaMge pramukha zrI kanaiyAlAla munazInA svAgata samayanA saraghasanuM eka dRzya Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: pATaNa bIjo divasa zanivAra : tA. 8-4-1940 gujarAtI sAhitya pariSadanA khAsa saMmelana zrI. haima sArasvata satranI bIjA divasanI beThaka Aje savAranA sADA AThe vAge maLI hatI. gaI kAlanI mAphka Aje paNa asaMkhya mAnavamedanI beThakanA niyata samaya agAu ekatrita thaI gaI hatI. strIonI moTI saMkhyA paNa khAsa tarI AvatI hatI. bahAragAmathI AvelA sajjane ane sannArIeAnI saMkhyA paNa meTI hatI; temAM suprasiddha sAhityarasikA uparAMta jaina munizrIe ane vidvAna vagere nIce mujaba hatAM:-. dIvAna bahAdura kRSNalAla mehanalAla jhaverI, nyAyamUrti zrI. harasiddhabhAI vajubhAI diveTiyA, zrI. motIcaMda kApaDiyA, zrI. aMbAlAla chu. jAnI, zrI. dharmAnaMda kAsaMkhI, paDita becaradAsa, munizrI puNyavijayajI, zrI. kAThArI, zrI. vallabhadAsa gAMdhI, DaoN. hariprasAda desAI, zrI. bhogIlAla sAMDesarA, zrI. kanaiyAlAla dave, zrI. rAmalAla cunIlAla meAdI, DaoN. zrI. khI. bhaTTAcArya, adhyApaka ke. eca. kAmadAra, adhyApaka caturabhAI za. paTela, a. maMjulAla raNacheDalAla, paMDita khAlacaMdra gAMdhI, zrI. prahlAda caMdrazekhara dIvAnajI, zrI. geAkuladAsa rAyacurA, DaoN. ramaNalAla ka. yAjJika, munizrI jinavijayajI, DaoN. maNilAla paTela, zrI. dhUmaketu, zrI. dhIrajalAla dhanajIbhAI zAha, zrI. cunIlAla vardhamAna zAha, zrI. bacubhAI rAvata, zrI. prANalAla kirapArAma desAI, zrI. kezavarAma kAzIrAma zAstrI, zrI. rasikalAla cheoTAlAla parIkha, zrI. durgAzaMkara kevaLarAma zAstrI, zrI. jyAtIndra ha. dave, zrI. caMdravadana Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada mahetA, zrI. bhAnuzaMkara bA. vyAsa, zrI zaMkaraprasAda chaganalAla rAvaLa, zrI. manaharanAtha dhArekhAna, zrI. meHhanalAla dalIcaMda desAI, zrI. rajanIkAMta desAI, zrI. rasikalAla parIkha ( citrakAra ), zrI. me|tIlAla amulakharAya desAI, zrI. karuNAzaMkara mAstara, zrI. gaTulAla ge|pIlAla dhruva, zrI. gajAnana vizvanAtha pAThaka, zrI. navalarAma trivedI, zrI. jhINAbhAI desAI, zrI. meAhanalAla paMcALA, zro. DaoN. mAdhavajI macchara, zrI. kAMtilAla rUvALA, zrI. vineAdacaMdra zAha, zrI. meinalAla Ara. zAha, zrI. kRSNalAla zAha, zrI. kapilaprasAda, zrI. phUlacaMdabhAI, zrI. naTarAja vazI, zrI. ravizaMkara rAvala, zro. ATAlAla sutariyA, zrI. saMdhavI, zrI. gaDhe, DaoN. tribhuvanadAsa laheracaMda vagere. 24 pramukhazrI nA. kanaiyAlAla munazI AvI pahoMcatAM baeNnDanI salAmI thaI hatI ane temanA svAgatamaMDaLanA pramukha zeThazrI kezavalAla amaracaMda tathA zeThazrI hemacaMdabhAI e satkAra karyA hatA. sabhAjanAe UbhA thaI harSanAdathI temane vadhAvI lIdhA hatA. AraMbhamAM kumArI saralAbahena munazI ane temanA sakhImaMDaLe narmadakRta jaya ! jaya ! garavI gujarAta !" e gIta gAyuM hatuM. (f A pachI svAgatamaMDaLanA adhyakSa zeTha zrI. kezavalAla amaracaMda nagarazeThanuM svAgatavyAkhyAna upapramukha zeThazrI kRSNulAla metIlAla vaiSNuve vAMcI saMbhaLAvyuM hatuM. zeTha zrI, kezavalAla amaracaMda nagarazeThanuM svAgatavyAkhyAna mAnavaMtA mahemAna, sannArIe ane sajjane ! AjanA punita prabhAte pavitra gurjarabhUminA prAcIna pATanagara pATaNazaheranA paTAMgaNe Apa sarvenuM premapUrvaka svAgata karatAM mane dhaNA AnaMda thAya che. gurjaramAtAnA suzikSita saMskArI putra ! pATaNanA itihAsamAM pATaNanI apUrva jAheAjalAlInAM varNana uparathI, Ape pATaNanA Atithyane moTA khyAla bAMdhyA haze paNu, " nIcARtyurvAra zvA neti mena" e kAlidAsanI uktinI sAkSI AjanuM pATaNu 66 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 zrI. haima sArasvata satra : ahevAla pUre che. keI paNa dezane ItihAsa ekasarakhe rahyo nathI, te temAM pATaNa kyAMthI apavAdarUpa nIvaDe? te paNa amArA hArdika svAgatanA svIkAramAM Apa bahAranI sukhasagavaDo nahi, paNa amArA aMtaranA bhAvane nihALazo, te Apane purAtana pATaNanA ItihAsaprasiddha AtithyanI jhAMkhI thaze. prAraMbhamAM mArAthI e ullekha karyA vinA rahI zakAtuM nathI ke, amArA sAhityarasika rAjavI zrImaMta sayAjIrAva mahArAja sAheba, jemaNe gujarAtI sAhityamAM vividha prakAre phALo ApI tenI suMdara sevA karI hatI, te mahAna rAjavIne kudarate amArI pAsethI chInavI lIdhA che. ApaNe e na ja bhUlIe ke AjathI lagabhaga cALIsa varSa pUrve saM. 1950 mAM, atrenA jenajhAnabaMdare jaI, te sAhityarasika rAjavIe, dvayAzraya, kumArapAlaprabaMdha vagere amUlya granthonAM bhASAMtara karAvI, pragaTa karAvI, pATaNane ane tenI saMskRtinA sarjaka bhagavAna zrI. hemacaMdrAcAryane, sAhityakSetramAM cirasmaraNIya banAvyA che. saddagata rA. be raNachoDabhAI udayarAmanA adhyakSapaNa nIce I. sa. 1912 nA eprilanI tA. 7mI ne roja gujarAtI sAhitya pariSadanI cethI beThaka maLelI; te prasaMge, zrImaMta sAhityanA uddhAra, vikAsa ane abhivRddhi viSe je bhavya vicAra darzAvyA hatA, te AjanA A prasaMge mArI daSTi samakSa AbehUba khaDA thAya che. gujarAtanA jJAnotsavanA A aitihAsika TANe, pATaNa zaherane AMgaNe bharAyelI A pariSada prasaMge kudarate chInavI lIdhela te rAjavInI khoTa amene ghaNI ja lAge Ave che. mitro ! rAjA jayazikharInA paMcAsaranI bhasmamAMthI saMvata 802 mAM pragaTa thatA pATaNanI ItihAsakathA bhavya ane adbhuta che. tenuM sthAna nirdeza karanAra, aNahila bharavADanuM nAma, jayazikharInA putra vIra vanarAje aNahilapura pATaNa rAkhI amara banAvyuM che. pATaNanA mahelAonAM nAma sAthe Aje paNa joDAyelA jovAmAM AvatA "vADA, pADA " aNahila bharavADanA sUcaka che, ema lekakathA kahe che. pATaNanI vizeSa prAcInatA, pATaNanI pazcime Avela anAvADA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada gAmanA nAma mAtramAM jaLavAI rahI che. Aje ApaNe je paMcAsarA pArzvanAthanA daherAsaranA ceAgAnAmAM bhegA maLyA chIe, te daherAsaranI paMcAsarA pArzvanAtha ' te nAme jANItI pratimA, arvAcIna pATaNanA, prAcIna pATaNanA ane paMcAsaranA itihAsapravAhane akhaMDita vahevaDAvI rahela che. prAcIna pATaNanA itihAsamAM, tenI saMskRtimAM, vanarAjane saMskRtinA bAlyAvasthAmAMthI ja payapAna karAvanAra zIlagusUrinA hAthe purAtana pATaNanI e yazagAthAmAM, prAthamika saMskAra reDAyA che. vIra vanarAje gujarAtanI virATa zaktine jAgrata karI, gujarAtane vIratAnAM pANI pAyAM che. e vIra vanarAjanI ArAdhakadazAnI pratimAnAM darzana paNa Apa 'paMcAsarA pArzvanAtha'nA daherAsaramAM karI zakaze. 25 prAcIna pATaNanA gherAvA aDhAra mAIla hatA, jyAre arvAcInane mAtra pAMca mAIla che ane temAM vastInA abhAve paDela nirjana sthAnane paNa samAveza thAya che. pATaNanI avasthAe keTalA ye rAjapalaTAnA jhaMjhAvAta, ane kudaratanA kApa anubhavyA che. rAjapalaTA ane kudaratanA e vaMTALamAM pATaNane pratihAsa paNa sthira rahI zakayA nathI. ane e itihAsane gauravavanta banAvatA pATaNanA jJAnabhaMDAra, saMskArabhaMDA2AnI mahAmUlI e milakata A ulkApAtanI asarathI vimukta rahI zakI nathI. ApanI najare paDatA pATaNanA A jJAnabhaMDArA e saMpUrNa ratnamALAo niha paNa bacI gayela raste ja che. pATaNanA rAjakIya itihAsa e ja gujarAtanA madhyakALane ItihAsa che. vanarAje zarU karela cAvaDAvaMzane rAjakIya itihAsa pATaNanA rAjakIya pratihAsa sAthe 196 varSa joDAyela rahI, Akhare bhubhaTa urphe sAmaMtasiMhanA khUnamAM aMta pAme che ane pATaNamAM seAlaMkIonA tejasvI rAjaamalanI zarUAta tenA bhANeja mULarAjanA lAhIbhInA hAthe thAya che. mULarAja, bhImadeva pahele, karaN, siddharAja, kumArapALa vagere pATaNanA itihAsa-garavI gujarAtane tihAsa, eka pachI eka uttarAttara vadhu ane vadhu tejasvI banAvatA jAya che. bhImadeva prAyazcittarUpe rudramALa AraMbhe che, tripuruSaprAsAda baMdhAve che, rANI udayamatI " rANInI vAva" baMdhAve che, karaNa karAvatI-hAlanuM amadAvAda-vasAve che, meDherA pAse karaNasAgara sarAvara baMdhAve che. karaNarAja pachI pATaNanI gAdIe AvanAra siddharAjanuM nAma, kANu evA haze jeNe gujarAtamAM janma Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevASTa levA chatAM paNa nahi sAMbhaLyuM haiAya ? siddharAjanI vIratA, ekAgratA, dRDhatA ane tene UMcAmAM UMcI kakSAe laI jatI tenI bhavya mahattvAkAMkSA, sahaja prazaMsAnA udgAra mAgI le che. gujarAtanA ItihAsa, gujarAtanI saMskRtine itihAsagujarAtanI mAnavatAne ItihAsa ane ahiMsaka gujarAtanI tejasvI talavArAnA, tenI vijayapatAkAone, kumArapALanA ullekha vagara adhUrA ja rahe. gujarAtanI rAjakIya ANurekhA siddharAjanA samaya karatAM vadhu vistRta bane che. gujarAtanI saMskRtinA pravAha sArA ce AryAvartane pAvana karatA vegavaMta vahe che. gujarAtanI mAnavatA amAri paDaha ' vagaDAvI jagatanA rAjakIya itihAsamAM kadI na pravartI haiAya tevI mAnavatAne ahiMsakayuga pravartAve che. ane A ahiMsakayugamAM paNa gurjarasAmrAjyanI vijayapatAkA aNunama rahI, tenuM svAtaMtrya tenA tejasvI vIrapuruSonI-paTTaNIonI-gujarAtIonI vIratA ane bhAgatatparatA para nirbhaya, akhaMDita rahI, te yuganA gurjara ItihAsanAM pRSThA sarva rIte ujjavala ane amara banAve che. garavuM gujarAta, te ahiMsakayuga, mAnavatAneA apUrva yuga, gujarAtane te mahAsaMskRtikALa Aje paNa bhUlI gayela nathI. gujarAtanA mahAna jyotirdhara mahAtmA gAMdhIjInA addabhuta netRtva nIce sAruM ye bhArata ahiMsAnI tejasvI rAjanIti apanAve che, anusare che, pUje che, ane hiMsAtrAsita jagatamAM pracAre che, prasAravAnAM sAthulAM seve che. " 27 siddharAja ane kumArapALanA samayane, gujarAtanA e madhyAhnakALane ' hema - yuga ' tarIke sthApanAra, je mahApuruSanA utsava UjavavA ApaNe sarve bhegA thayA chIe, te mahApuruSane viSe me kSo khelavAnI rajA lauM chuM. Aje vIsamI sadImAM, eziyAnI tejasvI yuvAna prajA, jApAnIenA kuTuMbamAM dhArmAiMka sahiSNutAnA evA tA suMdara saMskAra vahe che ke, kuTuMbanI vyaktie bhinnabhinna dharmamAM mAnavA chatAM pazu dharmane nAme leza paNu kaleza dekhAte nathI. Aje nahi, gaI kAle nahi, se baseA varSa pUrve nahi, paNa AThe ATha saikAo, pahelAM, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada ke jyAre mAtra eziyAmAM ja nahi paNa yuropamAM paNa, dharmane nAme dharmao lehInI nadIo vahevaDAvavAmAM puNyakArya mAnatA hatA tyAre, saMvata 1145 nA kArtika sudi pUrNimAne dine, mAtA jena ane pitA mAhezvarapaMthI evA bhinnadhama kuTumbamAM, e mahApuruSa dhArmika sahiSNutAnuM gaLathUthImAMthI ja payapAna karatAM, janmyAM hatAM. "putranA lakSaNa pAraNAmAMthI jaNAya." devacaMdrasUrie evA ja lakSaNadhelA gujarAtanA A mahAna jyotidharamAM kumAra cAMgadevane nava varSanI ummare dIkSA ApI, somacaMdra banAvI, sattara varSanI yuvAna vaye te temaNe ane jainasaMghe AcArya padavIne yogya mAnI muninA sUri banAvavA, mAravADanA nAgora nagaramAM bhavya samAraMbha yojyA. e nararatnanI kheja mATe gujarAta devacaMdrasUrinuM paNa traNa che. vrajasamAM bAhudaDamAM pakaDelI pANIdAra talavAranI tIkhI dhAra, siddharAjanI sarvavijayI samazera, mAlavarAjane harAvI zake che; siddharAja sama mahatvAkAMkSI rAjavInI saradArI nIce pATaNa dhArAnagarIne mada naSTa karI zake che. paNa talavAranI te tIkhI dhAramAM saMskAra reDavAnI tAkAta nathI, sarvavijayI samazera saMskRtinAM bIja rapatI nathI. mAlavarAjane harAvanAra siddharAja "bhejavyAkaraNa"nI UNapathI jhAMkho paDe che. dhArAnagarInA paMDitanI saMskArasabhAnI sarakhAmaNI AgaLa, paTTaNIonI-gujarAtanI-samazerasabhA zuSka lAge che. siddharAja - sarvavijayI siddharAja pukAre che - ".. ... ... jiM namo strapatiH . vidvAnkopi kathaM nAsti deze vizve'pi gUrjare // " ane pukArane paDa pADe che. sabhA mUka vadane hemacaMdra prati mAtra avalokI yazAbhilASI rAjavI gujarasabhAnI azakti samaje che ane prArthe che. gurjara sAhityasvAmIne - ... ... ... ... ... pUrayasva maharSe tvaM vinA tvamagre kaH prabhuH // yazo mama tava khyAti. puNyaM ca muninAyaka / vizvalokopakArAya kuru vyAkaraNaM navam // " ane ApaNe joIe chIe gujarAtanA e samartha tirdharane, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla 29 gurjara sAhityasvAmIonA e ziromaNine sArAye AryAvartamAM sAhityanA addabhuta sarjanamAM virATa svarUpe. te zuM nathI sarjatA ? "klaptaM vyAkaraNaM navaM viracitaM chando navaMdvayAzrayAlaMkArau prathitau navaMprakaTitaM zrI yogazAstraM navam // tarkaH saJjanito navo jinavarAdInAM caritraM navam / baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto durataH // " dhArAnagarInI vidvatA to zuM paNa kAzmIra, kAzI ityAdi sarvadhAmenI sAthe spardhA karI zake, tevuM vidyAdhAma pATaNane banAvavAne sAhityane aneka svarUpe sajI "kalikAlasarvajJa" nuM nAma sArthaka kare che. ane pATaNa temaja gujarAtanuM sthAna sAhityamAM amara kare che. mitro ! ApaNe na bhUlIe ke sAhityane saMskRtamAM samAvI daI, sAhityanI IjArApaddhatino virodha karanAra prAkRta vyAkaraNa racI, kamanasIbe moTe bhAge lupta thayela sAhityamAMthI aneka avataraNa ane ullekha ApI, lokasAhitya paNa ucca sAhitya che, tenuM samarthana karanAra te lokasAhityakAra hatA, mUya-parivartanakArI sudhAraka hatA. gujarAtanA e samartha jyotirdharanA hRdayasAgaranAM UMDANa sAgarazAM hatAM. ekAntavAddasyAdvAdane mAtra pAMDityane viSaya nahi paNa pitAnA jIvananA aNuaNumAM vyApta karanAra mahApuruSanI udAra daSTi, dUra sudUra kSitijanI maryAdAone paNa vaTAvatI hatI. somanAthanI yAtrAne e prasaMga, zivavaMdanArthe thayeluM e AmaMtraNa, virodhIonI cANakyanItine te prasaMga game tevI kaparI parIkSAne lAgyo haze, paNa gaLathuthImAMthI ja dhArmika sahiSNutAnA payapAna karanAra, anekAntavAdane pacAvanAra, mahAyogIne mana te te jIvanane eka sAmAnya prasaMga mAtra hate. "bhavabIjAGkara jananA rAgAdyA kSayamupagatA ysy| brahmA vA viSNurvA haro jinovA namastasmai // " -nA bhavya ane ciraMjIvI uddagAra ekAkI nathI, jIvanavyApI che; temanI rAjanIti nathI, jIvananIti che; temanA jIvanamAMthI jIvanasAhityamAMthI ekadhArAM sUtro vahe che. " yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'sya bhidhayA yayA tayA vItadoSakaluSaH sacedbhavAneka eka bhagavannamo'stute // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 athavA TUMkamAM * gujarAtI sAhitya pariSada taM vaMde sAdhu vaMdyaM buddhaM vA vardhamAnaM zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vA // " prakRta vyAkaraNa ane 'dezInAmamAlA ' nA racanAra, gujarAtanI asmitAnAM prathama darzana karanAra gujarAtanA sAhityasvAmIe mahArAja kumArapALane prasaMgeApAtta je bhavya ane gauravabharyo nispRhI pratyuttara pAThavyA hatA, tethI temanI bhavyatA ne mahattA anekagaNI vadhe che ane hemacaMdrAcArye te kumArapALanA saMbaMdha viSe spaSTa khyAla Ape che ! zrI. hemacaMdrAcArya kumArapALa mahArAjane kahe che: ... 4 " muJjImahi vayaM bhaikSyaM jIrNevAso vasI mahi | zImahi mahISThe kurvI mahi kimIzvaraiH // 1 je mahApuruSanAM guNagAna karavA ApaNe ekaThA thayA te hemayuga 'nI pachI, selaMkIe pachI vAdhelA, ane ItihAsaprasiddha karaNaghelAnI musalamAna - megala ane pachI, marAThA ema aneka rAjapalaTA anubhavatuM gujarAta e rAjapalaTAmethI kudaratanA kApa-palaTAmethI pATaNa mukta na ja rahI zake. ane e prAcIna pATaNa mAtra gUrjaradezanI rAjadhAnInA gauravabharyAM sthAnethI ja nahi paNa prAMtanA e mukhya zahera tarIkenA sthAnethI ye yita rahI, tenA arvAcIna svarUpamAM durbhAgyavazAt jillAne eka tAlukA mAtra banI rahyuM che. chevaTe gaye varSe karAMcI mukAme thayelA TharAvAnusAra zrI. haima sArasvata satra ' eTale ' gujarAtI sAhitya pariSada 'nI khAsa khe*kanA A prasaMge, amArA svAgatamaMDaLanA AmaMtraNane mAna ApanAra Apa sarvane hArdika AvakAra ApuM chuM, ane pATaNa ane gujarAtane mATe gauravabharyA A zubha prasaMge pramukhapada laI zeAbhAvavA, ApaNA mAnavatA mahemAna nAmadAra kanaiyAlAla mANekalAla munazIne vinaMti karuM chuM. " Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla AvelA saMdezAo svAgatA kSanA pravacana bAda satrane vijaya IcchatA nIcenI vyakti taraphatho tAra tathA patrA maLyA hatA, te pariSadanA maMtrI zrI. aMbAlAla jAnIe AvyA te kramamAM vAcI saMbhaLAvyA hatAH-- 1 zrI. vijayavallabha sUrijI, zrI gAviMdabhAI desAI, paMDita sukhalAlajI (banArasa); zrI. lallubhAI dIpacapa jhaverI, muMbAI, zrI. bhImajI ha. suzIla, zeThazrI ratanalAla maganabhAI haribhakti, vaDedarA; zrI. maNilAla meAhanalAla karAMcI; zrI. meAhanalAla hemacaMda, muMkhAi; bhikSu jeThamalajI, bhAvanagara; zrI. maganalAla harajIvanadAsa bhAvanagarI, amadAvAda; zrI. vizvanAtha prabhurAma vaidya, muMbAI, zrI. Dau. maNilAla ela. parIkha, vAdarA; zrI. vyavasthApaka, pustakAlaya, vaDeAdarA rAjya, vaDedarA; zrI. mahArANA sAheba, luNAvADA saMsthAna; zrI. jayakRSNa nAgaradAsa varmo, luNAvADA; zrI bhagubhAI zaMbhunAtha dhArekhAna, amadAvAda; zrI. saMcAlaka, zrI. AtmAnaMda jaina gurukula pALa, gujarAnavAlA; zrI. bhogIlAla ratanacaMda verA, amadAvAda; zrI lakSmIdAsa, muMbAI; zrI. jugatarAma eca. vaidya, muMbAi; nA. mahArANAzrI, dharamapura saMsthAna; muMbAI, zrI. ramaNalAla nAnAlAla zAha, taMtrI, bAlajIvana, vaDe!dara; zrI. jayendrarAya bhagavAnalAla dUrakAla surata; zrI. lalitajI, lAThI; zeThazrI kasturabhAI lAlabhAI, amadAvAda; zrI. cunIlAla khI. mahetA, muMbAI; zrI. DuMgarasI dharamasI saMpaTa, karAMcI; zrI. bhAIlAla dAjIbhAI amIna, vaDAdarA; munizrI vidyAvijayajI, karAMcI; zrI. jayacaMdra vidyAlaMkAra, muMbAI, zrI. vidyAdhikArI, vaDedarA rAjya, vaDeAdarA; zrI. maNilAla hAlAbhAI, kalakattA; zrI. vADIlAla metIlAla zAha, maMtrI, zrI. jaina zvetAMbara kaeNnpharansa-keLavaNI pracAra samiti, kherasada; zrI. vADIlAla nagInadAsa zAha. muMbAI, zrI. cunIlAla uttamacaMda, muMbAI, zeThazrI kAMtilAla IzvaralAla, muMbAI, pramukha, sAhityasabhA, raMgUna. dI. bA. kRSNalAla mohanalAla jhaverInA prastAva tyArabAda nA. zrI. munazIne pramukhapada levAnI vinaMti karavAnA prastAva dIvAna bahAdura kRSNalAla mehanalAla jhaverIe nIcenA zabdomAM rajU karyA hatA. pATaNamAM gujarAtI sAhitya pariSkanI khAsa beThaka ane zrI. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada jaima sArasvata satranI UjavaNI mATe kAIne vicAra Avye hAya ane pATaNane ATale vaSe ATaluM gaurava prApta karavAnuM hAya te te zrI. munazIne lIdhe che ane tethI ja teo pramukhapada zAbhAve e sarva rIte yAgya ja che. emanI ucca sAhityakAra tarIkenI khyAti gujarAta ane gujarAta bahAra sArI peThe jANItI che. te karAMcI khAte sAhitya pariSada saMmelananA pramukha nimAyA tethI teo pramukha te cAlu ja che. paNa AjaneA meLAvaDA khAsa bharAyele che, tethI pramukhapada levA mATe emane je vinaMti thaI che, tene huM mArA taraphathI hRdayabhera TekA ApuM chuM. 32 A pachI A prastAvane anumedana ApatAM DaoN. hariprasAda desAie kahyuM : zrI. munazI jyArathI sAhitya pariSadamAM AvyA tyArathI enAM rUparaMga badalAI gayAM che; eTaluM ja nahi, paNa raMgUna, madrAsa, kArlakhe sudhI - mahAgujarAtanAM dUra dUranAM saMsthAnAnI vele sudhI tenI lAgavaga vadhArI dIdhI che. sahasraliMga taLAvanuM kheAkAma ame kAle joyuM. tenI purANI mahattA, nRtyakaLA, vIratA-enAM ceDAM darzana karyAM. sva. zrI. paDacAnA vidyArthIgRhamAM paNa kAle javAnuM amane sadbhAgya thayuM. zikSakAe tyAM ghaNI vastue rajU karI hatI. jUnAM devadevIone sajIvana thayelAM tyAM joyAM. mane khAtarI che ke A satramAM mAtra bhaDArAne ja sajIvana karatA nathI, paNu sAthe sAthe zrI. munazInA pratApe je asmitA jAgrata thayelI che, tene vikAsa thaze. zrI. munazIe traNa vyakti gujarAta samakSa rajU karI che, bhagavAna bhArgava, kavi narmada ane zrI. hemAcAryuM. emAM bhagavAna bhArgava itihAsa pahelAMnA yuganA che. narmadAzaMkaranI zatAbdi gujarAta ane bhRgujarAtamAM Aje zrI hemacaMdrAcAryanI UjavAya che. ane jainabhAIe je emane potAnA ja mAnatA temane have AkhuM ye gujarAta peAtAnA mAnatuM thaI gayuM che. AthI zrI. munazIjI pramukha tarIke A satrane mATe lAyaka che. ramabulAla A pachI darakhAstane vadhu anumAdana ApatAM DaoN. zrI. kanaiyAlAla yAjJike kahyuM keH-- Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATaNamAM zrI haima sArasvata satra prasaMge pramukha zrI kanaiyAlAla munazInuM svAgata vacamAM zrI maNibhAI, ghArekhAna, harSadabhAI dIveTIyA, rA.ba.ka.mo. jhaverI chellA hemacaMdabhAI pAghaDImAM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra : ahevAla jema saradArazrI valabhabhAI mahAtmA gAMdhIjInI Practical Editon che tema zrIyuta munazIjI zrI hemacaMdrAcAryajInI A navIna dezAkAlAnurUpa navIna AvRtti che. A pachI zrI. munazIjInA nAnapaNanA keTalAka prasaMge ullekha karI emanI hAlanI anekavidha pravRttione gaNAvI kahyuM ke AvA etihAsika satra mATe emanA jevA preraka pramukha meLavavA e ApaNuM ahebhAgya che. zrI kanaiyAlAla munazInuM vyAkhyAna A pachI zrI. munazIjIe zrotAjanA cAlu tALIonA nAda vacce vyAkhyAnapITha upara jaI pitAnA chApelA vyAkhyAna sAthe keTaluMka maukhika vyAkhyAna zarU karyuM hatuM - "haima sArasvata satramAM padhArelAM sannArIo ane saddagRhastha ! A hema sArasvata satranuM pramukhapada letAM mane ghaNo saMkoca thAya che. haima sArasvata satranI yojanA karAMcI sAhitya pariSada saMmelana samakSa meM rajU karI hatI, tyAre, ghaNuM varSothI meM je saMkalpa karyo hato, te pAra pADavAnI meM taka sAdhI hatI ne ane te saMkalpa e hatuM ke, gujarAtI sAhitya pariSada. haMmezane mATe, je gujarAtI bhASAnA ane sAhityanA agraNe vidhAtA che, tenI sAthe joDI devI; tethI ApaNe gujarAtI sAhityanA svAmIone pUro ItihAsa meLavIe te narasiMha mahetA ke bhAlaNathI nahi paNa cheka hemacaMdrAcAryathI joI zakIe. Ama A prasaMga sudhI huM hemacaMdrAcAryanI sAthe saMkaLAto rahyo chuM. pramukhasthAnethI ApeluM bhASaNa atyAra sudhI pariSada maLatI tyAre sAhityanI Apa le karatA vivAdamAM vadhAre vakhata jate. Aje pahelI vAra pariSada mAtra sAhityanuM satra Ujave che, te paNa aNahilavADa pATaNamAM ane te vaLI gujarAtI sAhityanA ziromaNi evA zrI. hemacaMdrAcAryanA smaraNa nimitte. pariSadanA jIvanamAM Ajane prasaMga anere che, te gujarAtanI ghaDatarabhUmimAM tenI asmitAnA AghadraSTAne arthe ApavA maLe che. Ajane prasaMge gujarAtI sAhityanA sevake ane piSake evA hai.sA.sa.-3 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada je nare! ApaNI vaccethI cAlyA gayA che, temanuM smaraNa thayA vinA rahetuM nathI. zrImaMta mahArAjA gAyakavADanA avasAnathI ApaNA sAhityane bahu meTI kheATa paDI che. sAhitya pariSada sAthe temanA nikaTane saMbaMdha hatA ane gujarAtI sAhityano emaNe kiMmatI sevA karI che. sAthe, ApaNI pAsethI cAlyA gayelA bIjA gRhasthAnuM paNa smaraNa cAya cheH dI. bu. kezavalAla dhruva, dI. kha. narmadAzaMkara, zrI. DAhyAbhAI derAsarI, zAstrI zrI. hAthIbhAI ane zro. baLavaMtarAya pI. ThAkAra. A badhAe judI judI rIte sAhityasevA karI che. A badhA sAhitya pariSadanAM bAhya aMgeA hatA, jyAre enAM aMtaragAmAMnA eka zrI. hIrAlAla pArekha ApaNAmAMthI cAlyA gayA che. emanuM avasAna mAre mAthe te eka dhA samAna thaI paDayuM che. zrI. pArekha pariSadanA AtmA samAna hatA. temanA vinA pariSadanuM maMDaLa sAva sastuM ja lAge che. sane 1922 thI te cheka mRtyuparyaMta temaNe gujarAtI sAhitya pariSadanI ekadhArI sevA karI che. 34 A vakhate chellAM paMdara-sattara varasAmAM sAhitya pariSade karelI pratinA paNa ullekha karyA sivAya rahevAtuM nathI. gujarAtI sAhitya pariSada aneka muzkelIemAMthI pasAra thai che, aneka vAra pariSadanuM nAva kharAme caDI bhAMgI jatAM bacyuM che; paNa have e taphAnanA divaseA pUrA thayA che. Aje pariSada pAse paise che. eTaluM ja nahi paNa gujarAtano cAra-pAMca agragaNya sAhitya saMsthAene ene pUrepUro sahakAra che. gujarAta varnAkayulara seAsAyaTI, gujarAta sAhitya sabhA vagere Aje ene sAtha ApI rahI che. pATaNamAM A satranuM pramukhapada levAnuM subhAgya mane prApta thayuM che, temAM vidhine hAtha dekhAya che. bAlapaNumAM maiM Graves of Vanished Empire e nAmane lekha lakhyA, tyArathI pATaNane maiM gujarAtanI asmitAnuM AdhAbindu mAnyuM che. itihAsakAro pATaNa ane tenA mahApuruSanI kathA vistArathI kahI zakaze. kharI dRSTie A gAyakavADI mahesANA prAMtanuM gAma nathI, paNa sAmarthya ane samRddhi, vidyA ane rasikatAmAM agrejyA te pATalIputra, rAma, ethensa ne pAriNanuM samAvayuM zahera che. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 zrI. haima sArasvata satra H ahevAla aNahilla pATakanagaraM suramandira ruddha taraNihayamArgama yasyAsti rAjadhAnI rAjJo'yodhyeva rAmasya / pAMcamI sadImAM lAkhArAmathI teramI zatAbdI sudhI A puNyabhUmie zA zA camatkAre nathI joyA? gAma rUpe eNe janma lIdho tyArathI ghaNuM ye bAbatamAM e prathama hatuM. hemacaMdrAcArya pote ene dharmAgAra kahe che. prAk zauryavRttau prAk zAstre prAk zame prAk samAdhiSu / prAk satye prAk SaDadarzanyAm prAk SaDaGgayAmitojanaH // A bhAgyazALI bhUmie vanarAjanI vIratA joIne cAlukyavIra mUlarAjanI zaktinAM darzana karyA. bANAvaLI bhImanI hAke gAjI, siddha cakravartI jayasiMhadevanAM sAmarthya ne vyavasthAzaktithI aMkita thaI paramabhaTTAke kumArapAlanAM naitika zAsananI e prayogazALa, banI ane vastupAla tejapAlanAM audArya ne mutsaddIgIrInAM eNe darzana karyo. nRtya ne gIta, rasa ne ullAsathI enI dizAo gAjatI. yatra yatra prasarpanti salIlaM yanmRgodazaH / dAsIra dRSTiranveti tatra tatra vilAsinAm / / cIkSitA valinagrIvaM tanvIbhiryatra ke'pi yat / manye vyAvanitAMgena te'nnggomaaNpitaahinaaH|| rupeNApratimAH kAMtA yatra dhAga kRtAH silaa| tathApi pratimAsnAsAM saMjAnA rtnbhittissu|| addabhuta sthApatye ene saindaryanA satva sarakhI banAvI dIdhI hatI. "azeSavidyApAraMgata" zrI. dIrvAcArya tanidhi (I. sa. 995)nA saMskAree, kaula kavi dharmanI kRtioe, abhayadevasUri jevAnAM A Umikathae ane zrIpAlathI semezvara sudhInA kavionI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada. kAvyasamRddhie ene saMskArI karI. paNa e badhAmAM be hatA zreSTha eka zaurya ane vyavasthAne svAmI, jeNe gujarAtamAM rAjakIya aikya sthApI svarUpa ApyuM ane bIjA sAhityanA svAmI, jeNe gujarAtane kalpI zabdamAM uccArI, tene sAhitya vaDe sajI asmitA ApI. siddharAja ne hemacaMdrane eka karatuM siddhahema e mAtra vyAkaraNa nathI. gujarAtanuM jIvanajharaNuM niHsAratI kRpAzrayI gaMgAtrI che. Aje ApaNe jene gujarAta kahIe chIe ene pitA te che siddharAja. mularAje je zarU karyuM te enA vaMzaje pUruM karyuM. gurjaramala ne lATa, soraTha ne ka7, e enA bAhubaLe bhegAM maLyAM ane enA satata yuddhotsAhamAM ekatA pAmyAM. paNa meM pharI pharI kahyuM che tema gujarAta prAMta nathI, mAtra janasamudAya nathI, mAtra sAMskArika vyakti nathI; e te peDhIdhara gujarAtIoe saMkalpapUrvaka sevelI, peDhIe peDhIe navI siddhi pAmatI, sAmudAyika IcchAzaktie sabaLa banelI jIvanabhAvanA che; e bhAvanAne tIvra bhAna te gujarAtanI asmitA. e amitA hemacaMdrAcAryanI kalpanAmAM pragaTI, brahmAnA mAnasamAMthI sarasvatI pragaTI hatI tema. zrI. hemacaMdrAcAryanuM satra UjavavAnI mane pahelethI IcchA hatI. emane gujarAtI sAhityamAM pAchI lAvavAnAM vakhAM mULathI sevA hatuM. e IcchA Aje saphaLa thaI che, e MaaN Aje pAra paDyAM che ane hemacaMdrAcArya Aje ApaNI vacce pAchA AvyA che. samasta gujarAtanI janatAe Aje emane pharIthI apanAvyA che. dasamI sadImAM gujarAtI sAhityanI zarUAta thaI evo mAro dA che; enI pALa te dasamI sadImAM zrI. hemacaMdra ane siddharAjanA vakhatamAM baMdhAI hatI. sAhitya pariSada, bhAratIya vidyA bhavana ane zrI. hemAcAryanA nAma sAthe eka bhavya smAraka muMbaImAM paNa UbhuM karavAnuM che. IzvaranI IcchA haze te Disembara sudhImAM e thaI jaze evI mane AzA che. kAraNa ke emAM rU. para,000 lagabhaga pUrA thaI gayA che. gaI kAle ame pATaNanuM sahastraliMga taLAva joyuM. e joyA pachI emAM ATaluM sthApatya haze, ATalI vizALa lA haze ene Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla khyAla ja hete Avyo. je saundarya Aje joIe chIe e agAu anekagaNuM haze. enI gata bhavyatAne khyAla A taLAva parathI ja AvI zake che. A taLAva AkhuM badAI rahe te duniyAnI sauthI suMdara vastuomAM sahastraliga gaNAya. sahastraliMga taLAvamAM, rANInI vAvamAM gijhanone mArIne haThAvanAra vIra bhImadevanAM pagalAM thayAM haze ! ane siddharAja jevA pratApI rAjAe ane keTalAya mahAna AcAryo ane vidvAnoe e pattharone pavitra karyA haze. dhaMdhukAnA maDha vANiyAne e chokara. . 1145 mAM e jamyo. pAMca varase eNe dIkSA lIdhI. ekavIsame varase e AcArya thayA. e thayo tapasvI, mutsaddI ane vidyAnidhi. varase sudhI pATaNanA saMskArasvAmIomAM eNe cakravatI pada bhagavyuM. siddharAjanA vijyomAM, dhanikanI vyApArazaktimAM, lokAnA gaganagAmI utsAhamAM emanI kalpanAe eka ane apUrva gujarAtanuM darzana karyuM. jaina sAdhune sAhajika evuM paribhramaNa tyAgI emaNe emanI ka9panAnA gujarAtane caraNe jIvana dhayuM emanI sarjakatAe navI kalpanAsRSTi racI. pATaNa ayodhyAthI vaLyuM. nagaromAM prathama sthAna pAmyuM. gujarAtI kalpanAne tenAM sahasa pratibiMba vaDe camakAvanAra siddharAja vikramAdityanI bhabhake zobhatA thayA. cAlukyavaMze raghuvaMzanI amarakIti prApta karI ne aitihAsika mahattAnI pazcAdabhUmi racAI. soraTha ne mAlavAnA parAjaye garva preryo. rAjapitAmaha AmrabhaTe meLavelA vijayanI smaraNakathAe yuyutsatAnI praNAlI racI. mAMsa ane dArUniSedhanI ghoSaNA karAvI emaNe naitika viziSTatAne addabhuta raMga pUryo. ane sAhitya, zAstra, ne vidyAnI emaNe saMdharelI samRddhi vaDe ziSya ne sAhityakAronI kalpanA raMga, pATaNane gujarAtano AtmA karI sthApyuM; paNa hemacaMdra mAtra kalikAlasarva nahotA. emaNe vidvAno jItyA, athAga jJAnane valovI kRtio racI. emaNe gujarAtIone saMskRta sAhityamAM sthAna apAvyuM. e mutsaddIomAM ghUmyA ane rAjyAdhikAra para naitika sattA besADI. mahattvAkAMkSAthI UchaLatA gujarAtanI mahattAne zabdadeha Apyo. paNa e uparAMta e mahattAne ka95nAjanya apUrvatAne emaNe epa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 gujarAtI sAhitya pariSada caDAvyA. jyAre e saddagata thayA tyAre cAlukyanI jAgIra alepa thaI gaI. vijayI senAonuM vizrAmasthAna adazya thaI gayuM. vIratA, saMskAra ne sAmarthyathI zobhatI leksamUhanI kalpanAmAMthI eka ane avijaya gujarAta bahAra paDayuM. AThase pacAsa varSa vahI gayAM chatAM hemacaMdranI e kalapanAmUrti hajI gujarAtI bolatA lekasamUhanI kalpanAmAM ne jIvanamAM jIve che, dine dine vadhAre javalaMta ne pratApI.. pharIthI gujarAtanA eka moDha vaNiyAe baLathI, buddhithI, mutsaddIgIrIthI, AtmabaLathI gujarAtane ane sAthe hindane navuM svarUpa ApyuM che. enI preraNAthI pratApa ne saMskAra, sAhitya ne sevAne sAgara UchaLyo che. tenAM te naitika zAsane vadhAre sarvavyApI lipie pharI lakhAyAM che. siddhaheme sarajAvyuM tene gAMdhIjIe harapuSTa banAvyuM. gujarAta Aje bhaviSyane AMgaNe UbhuM che. eka vIra, eka sAhityakAra ne eka mahAtmA e tripuTInI zakti, buddhi, ne vyavasthAzIlatAnuM ghaNuM. pramukhapada ApavA mATe huM Apane badhAne punaH AbhAra mAnuM chuM. mArI evI prArthanA che ke, gujarAtI sAhitya pariSada taraphathI zrI. haima sArasvata satra ujavAya che tethI gujarAtamAM navuM joma Ave, opa Ave ! A pachI satrane saMge AvelA nibaMdhanuM sArarUpe vAcana hAtha para levAmAM AvyuM hatuM, jemAM muni puNyavijayajI, De. bhaTTAcAryajI DaoN. maNilAla paTela, zrI motIcaMda kApaDiyA, pro. maMjulAla majamudAra, che. ke. hiM. kAmadAra, zrI rAmalAla cunIlAla modI vagerenAM nibaMdha hatA. A sAthe AjanA divasane kAryakrama pUro thatAM bAkInuM kArya bIjA divasa mATe rAkhavAmAM AvyuM hatuM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla 29 baporanA traNa vAge pATaNa zaheranA nAgarika taraphathI zrI. kanaiyAlAla munazIne jAhera abhinaMdana ApavA satranA maMDapamAM jAhera meLAvaDe thayo hato. A pachI madhyastha sabhA ane sAmAnya sabhAo bharAI hatI. x bAda sAMjanA pramukhazrI, pariSadanI madhyastha sabhAnA sabhyo tathA anya mahemAne moTaromAM pATaNathI vIsa mAIla dUra moDherAnuM aitihAsika sUryamaMdira jovA gayA hatA. tyAMthI moDI rAte pAchA karyA hatA. 4 rAte garabA uparAMta gaDhavI merubhAnA duhAone DAyare rAkhavAmAM Avyo hato. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIje divasa [[ravivAra, tA. 9 eprila 1939] satrane trIjA divasane kAryakrama savAre ATha vAge zarU thayo hatuM. pramukhazrIe lAThInA nAmadAra ThAkora sAheba tathA karAMcIthI munizrI vidyAvijayajInA zubhecchaka saMdezAno ullekha karyo hate. vakhatano abhAva hovAthI-lekhakone temanuM vAcana TUMkamAM patAvI devAnI vinaMti karavAmAM AvI hatI. A pachI zrI. vallabhadAsa gAMdhI, zrI lAlacaMda gAMdhI, zrI. bhogIlAla sAMDesarA, munizrI jinavijayajI ane anya pratiSThita lekhakenAM nibaMdhenuM sArarUpa vAcana thayuM hatuM. A nibaMdha vAcana samaye vaDodarAnA nAmadAra dIvAna sAhebanI padharAmaNa thaI hatI-jemane e satkAra karyo hate. A pachI zrI. jotIndra ha. davee temanI lAkSaNika zailImAM prasaMgocita bhASaNa ApI sarvane mugdha karyA hatA. A pachI satranA pramukhazrIe jaNAvyuM hatuM ke, have ApaNe kAryakrama pUro thAya che. mAtra aupacArika vastuo pUrI karI upasaMhAra karo bAkI che. pahelAM, haima sArasvata satramAM nAmadAra dIvAna sAheba chelle chelle AvI pahoMcyA che, te mATe AnaMda thAya che. saddagata mahArAjAzrI sayAjIrAva gAyakavADa ane pariSadane jUne saMbaMdha che. sAhitya pariSadanI vaDodarAnI beThakamAM saddagata mahArAjAzrIe jAte Akho vakhata hAjarI ApI hatI. vaDodarA rAjyamAM bharAyelI A pariSadamAM mahArAjA sAheba AvyA nathI, paNa temanA pratinidhi AvyA che te darzAve che ke, ATale varSe paNa te saMbaMdha che ne tevo ja Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satraH ahevAla che. sadgata mahArAja sAheba pariSada sAthe nikaTane saMbaMdha rAkhatA. teozrI pariSadanA Patron (murabbI) hatA. teozrI pariSadanI ghaNI jarUriyAte avAranavAra pUrI pADatA. vaLI teoe gujarAtIne mAtRbhASA banAvI che. vahIvaTanI ophisamAM paNa teozrIe gujarAtIne ja pracAra karyo che. parama divase zro. gadde mane sahastraliMga taLAvanuM khodakAma jevA laI gayA, tyAre mane khabara nahotI ke, e ATaluM badhuM suMdara haze. te sAcavI uddhAra karavA je prayatna zrI. gAyakavADa sarakAra kare che, te badala sAhitya pariSade abhinaMdana ApavAM joIe. dIvAna sAheba khAnagImAM kahe che ke, emane gujarAtI sArI peThe AvaDe che, paNa te bolI zaktA nathI. paNa jyAre teo dIvAnagIrInI padavI upara AvyA tyAre ekAda mAsamAM huM temane maLavA gayo tyAre teo beThA beThA "pATaNanI prabhutA" vAMcatA hatA. temaNe pATaNa joyuM che ke nahi tenI mane khabara nathI, paNa mAruM pATaNa temaNe joyuM che. ane sAhityakAra tarIke garva lauM chuM ke, tamAruM che te karatAM mAruM sAruM che. tyAra bAda nA. dIvAna sAhebane bolavA pramukhazrIe vinaMti karI hatI. vaDedarAnA dIvAna sAhebanuM bhASaNa nAmadAra dIvAna sAhebe tALIonA nAda vacce aMgrejImAM jaNAvyuM hatuM keH nAmadAra zrI. munazIe jaNAvyuM che tema, gujarAtI sAhitya pariSada sAthe zrI. gAyakavADa sarakArane saMbaMdha ghaNo jene che. kailAsavAsI mahArAjA sAheba sayAjIrAva sAMskRtika pravRttiomAM bhAre rasa letA hatA. pariSadanI agAunI eka beThakamAM teozrIe ghaNe AgevAnIbharyo bhAga lIdhe hato. amArA yuvAna mahArAjA sAheba ahIM AvI A saMmelanamAM bhAga levA ghaNuM Atura hatA; paraMtu keTalAka anivArya saMjogene aMge teo AvI zakyA nathI. mane Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 gujarAtI sAhitya pariSada ahIM AvI kaMIka balavAmAM AnaMda thAya e svabhAvika che. durbhAgyavazAta gujarAtI bhASA ane sAhityanuM mAruM jJAna eTaluM thoDuM che ke, huM tenAthI pUrapUre ajJAta chuM ema ja kahuM to paNa cAle. paraMtu meM gujarAtI itihAsa ane saMskRtinAM keTalAMka svarUpamAM sahejasAja rasa lIdhe che ane zrI. munazInI suMdara kRti "Gujarat & Its Literature' meM vAMcI che. te vAMcatAM eka vastue mAruM dhyAna kheMcyuM hatuM ane te e che ke, hindanuM pratyeka prAMtIya sAhitya kevuM lagolaga rahIne vikAsa pAmyuM che ! Ama ApaNAM hindI sAhityanA vikAsanAM dhoraNe samAMtara rahelAM che. nokarIne aMge mAre keTalIka veLA banArasa javuM paDatuM ane purasadanA samayanI mArI mAnItI moja e hatI ke, heDImAM besI kalAkonA kalAko sudhI nadInA pANImAM tene haMkAravI ane ema karatI veLA huM jete hatuM ke, hindanA judA judA bhAgamAMthI AvatA yAtrALuo - strIo ane puro - eka sarakhI rIte eka ja jAtanI prArthanAo - je be-traNa hajAra varSa pUrve racAyelI haze - tho devanI pUjA karatAM. mArI smRtimAM rahela mAre e eka anubhava che. mAre bIjo eka anubhava e che ke, te pachI ghaNAM varSo pachI jayAre huM rAmanADa jillAmAM kalekaTara hatuM tyAre tyAMnA rAmezvara maMdiramAM hiMdanA badhA bhAgamAMthI dareka varganA yAtrALuo AvatA. temAMnuM pratyeka jaNa pitAnI bhakti dvArA je maMdira tenI saMskRtinuM mahAna mUrtasvarUpa hatuM, tenI pratye anurAga batAvatuM. AthI jenArane mahad Azcarya thatuM. A ullekha samAjanA mAtra amuka vargane ja lAgu paDato nathI. daSTAMta tarIke tyAM nepALanA mahAna rAjavIo AvatA. saMkhyAbaMdha vepArIo, vidvAno vagere paNa AvatA. paraMtu teo sarve eka ja vastune anulakSIne bevatA ane e ja ApaNuM sAMskRtika jIvananuM ekya che. jyAre huM zrI. munazInuM pustaka vAMcato hato tyAre ane gujarAtI saMskRtinAM je je svarUpomAM huM DaghaNo rasa laI te samajhate tyAre, jemAM mAruM dhyAna kheMcAyuM che te Aja vastu che. AthI A pariSadamAM je vicAronuM darzana karAvavAmAM AvyuM che tenAthI ApaNe badhA paricita chIe ane huM eka vakhata pharIthI kahuM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satraH ahevAla R chuM ke, ApaNuM hindanuM sAMskRtika jIvana vadhu ne vadhu samRddha thayuM che; kema ke A badhI sthAnika saMskRtie hajAro varSothI Avazyaka samAntara dharaNoe vikAsa pAmI che. A jAtanuM mAruM daSTibindu raju karyA bAda huM kahI zakuM chuM ke, gujarAtI saMskRtinA je je premIo ahIM ekatrIta thAya che, temane eka vinaMti karavAnI mane chUTa che, ema huM AzA rAkhuM chuM. 3. bhaTTAcArya je ahIM AvyA che, temaNe pATaNanA bhaMDAramAM je je janA grantha che tenI nAmAvali hamaNAM ja prasiddha karela che. te yAdImAM evA eka jJAnasamUhanI hayAtInI jAherAta karavAmAM AvI che ke, je prasiddhi pAmatAM okhAye jagatane samRddha banAvaze. huM AzA rAkhuM chuM ke, jeo A saMskRtimAM rasa laI rahyA hoya teo vicAro ane vidyAnA A khajAnAne vistRta duniyAne mATe sugrAhya karaze. vaDodarA rAjya A dizAmAM De. bhaTTAcAryanI dekharekha nIce keTaluMka kArya karyuM che. ame IcchIe chIe ke, ame je kArya karI rahyA chIe tenA vikAsane uttejita karavA ame zaktivAna thaIzuM. paraMtu A jAtanuM kArya nANuM, vyavasthA ane sahakAra vagere mAge che. je gujarAtI sAhitya pariSada A meLa sAdhI zake, te hindanI saMskRtinA kAryamAM ghaNI kiMmatI sevA karI gaNAzeeka rASTra sthala padArtho pratyenA tenA valaNathI mahAna nathI, paraMtu mana ane AtmAnA guNe pratyenA tenA lakSabinduthI ja hoya che. huM AzA rAkhuM chuM ke A vinaMtine vyApaka ane udAra javAba maLI raheze. ekavAra pharI A etihAsika prasaMga sAthe mArI namra rIte huM je saMbaMdha joDI zakyo chuM, tethI je mahad AnaMda thAya che, tene ullekha karuM chuM. mane harSa thAya che ke A prasaMga tene yogya evA makAnathI aMkita thAya che, ke jemAM gujarAtI saMskRtinA vArasArUpa je ghaNA kimatI grantho che, tene saMgraha thaze. huM zrI munazI, anya mAnavaMtA gRhastha ane pariSadanA kAryakartAone, ahIM AvI, pATaNamAM A saMmelana bharavA mATe, dhanyavAda ApuM chuM. huM mAnuM chuM ke, A saMmelana ahIM bharAyuM e ghaNuM ucita ja thayuM che ane huM jarUra IcchuM chuM ke, A aitihAsika sthaLe ApaNe vadhu ane vadhu saMmelane bharIe. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada upasaMhAra A pachI satranA pramukhazrIe nIce mujaba upasaMhAra karyo hato - huM mAnI zakti nahato ke pariSadane pitAne tyAM tarI pATaNa ATaATaluM satkArakArya karaze. paraMtu zrI. hemacaMdabhAIe makAna arpaNa karIne ane dIvAna sAhebe padhArIne A prasaMgane atihAsika banAvyo che. zrI. hemacaMdrAcAryane gujarAtI sAhityamAM pAchA ANavAne jaza pariSadale temAM kaMI ja kheTuM nathI. paNa A kAryamAM, kharuM jotAM, zrI hemacaMdabhAIthI zarU karI svayaMsevaka bahene, bhAIo tathA munirAje vageree je sakriya phALo Ape che temane badhAne ja che. te saune pariSadavatI huM RNI chuM. gujarAtanA tirdhara" e zabda e sane 192 mAM te nAmanuM pustaka lakhyuM tyAre vAparyo hato. tyArathI te jyotirdharanAM teja lokajIvanamAM Utare tevo banato prayAsa huM karI rahyo che. jene tarapha mAra TheSa che e AkSepane radiyo muni zrI chanavijayajIe Ape che. ane mArA taraphathI paNa khAtarI ApuM chuM ke meM jenane Ama cItayo, brAhmaNane tema cItaryo evA AkSepa khoTA che. gujarAtanI prajA mAre mATe jena nathI, brAhmaNa nathI, abrAhmaNa nathI. 1907mAM "Cities of Gujarat" vAMcI gujarAtanI je aitihAsika mahattA mArI najara AgaLa khaDI thaI te ja 1913mAM meM navalakthAmAM AlekhavA mAMDI. Aje mane AnaMda e che ke je AzAnI tutunI varSo agAu meM bajAvI hatI te mArAM jIvatAM ja mUrta banI che. haima sArasvata satra mATe meM sUcanA karI tyAre manAtuM hatuM ke gujarAtanA e tirdharane IjAro mAtra jaina prajAne che. paNa IjAre mane gamatuM nathI. mAre te hemacaMdra kANu hatA, kevA hatA temaNe zuM zuM karyuM, tenI rUparekhA saunI samakSa rAkhavI che. te jaina sAdhu hatA, te eka vastu; mAre te gujarAtanA e samartha ne parama buddhimAna saMtAnane artha Ape che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla 45 - - eka vaktAe bhArga taraphanA mArAM pakSapAtane ullekha karyo che. paNa hamaNAM ja meM "Early Aryans in Gujarat" e lekhAvali lakhI tyAre mAro uddeza gujarAtanA itihAsane samRddha karavAnuM hatuM. emAM parazurAma viSe lakhAyuM e gauNa vAta. ApaNuM tirdharanI je paraMparA cAlI AvI che, tene mAnavatAnI daSTie jevA huM prayatna karuM chuM. vADAo ullaMghI samasta gujarAtI jIvana huM nahIM joI zakuM te mATe prayatna saphaLa thayA ne kahI zakuM. A bAbatamAM mane eka vicitra anubhava thaye hatA. meM nATaka lakhyuM che - "avibhakta AtmA temAM vasiSThane aruMdhatI - pramukha saptarSi cItaravAno prayatna che. ApaNe manuSyanAM kharAM svarUpa cItaravAne badale dhArmika bhAvanAthI manuSya na hoya tevA mahAtmA cItaravA prayatna karIe chIe; te mUrtipUja (ladolaty) nuM khaMDana karavuM tene huM jIvananuM kartavya lekhuM chuM. te nATaka lakhyuM e vakhate gujarAtanA eka agragaNya sAhityakAra je pitAne vasiSThanA vaMzanA mAne che te gusse thayA. ane temaNe AvAna ApyuM ke te vasiSThane kharAba cItaryo che te huM bhagune kharAba cItarIza." meM javAba vALyo. "tamane phAve tema cItaraje. karyuM citra sarasa e bhaviSyanA sAhityarasike nakkI karaze, emAM samakAlIne kaMI karI zake ema nathI." vasiSTha ke vyAsa jevAne huM mAtra traSi ke muni tarIke joI nathI zakate. kevI mAnavatA temanAmAM hatI te huM tamArI samakSa raju karavA mathuM chuM. te ja pramANe siddharAja jayasiMha, hemacaMdra vagere jIvatA hatA tyAre kevA hatA te kalpavAnA meM prayAsa karyA che, bIjuM kaMI nahIM. jyAre huM ahIM Avyo tyAre keTalAkane duHkha thayuM hatuM ke munazIne vaLI ahIMyAM kyAM lAvyA? emanuM dukha huM samajI zakuM chuM. paNa guNa avaguNanAM bIbAM ja ApaNe sAhityamAM jovA mAMgIe chIe. temane gaLe huM utaratuM nathI paNa huM badalAuM ema nathI. keI na mAne ke mArI sAhityanI daSTi badalAI che. meM te anekavAra spaSTa kaheluM che; sAhityamAM huM rahyo chuM te bhATa cAraNa thavA nahIM. mArAM kalpanAcitro jevA uddabhave tevA mAre cItaravAne Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada hakka huM kazAne mATe ja karavAnuM nathI. jyAre pratiSThA na hatI, paisA na hatA, tyAre je choDavuM nathI te have kema cho? hemacaMdrAcArya lagabhaga batrIsa varSa pahelAM je mArA hRdayamAM kalpanAmUrti rUpe hatA tene jema jema te jAuM chuM tema tema temAM sAcA raMgo pUrAtA jAya che. hemacaMdrAcAryanuM sthAna mAtra saMpradAyamAM nathI. e te vidyAmAM, rAjakAraNamAM, jJAnavRddhimAM paNa che. ane samaya badalAyo che tethI A badhAnI tulanA arvAcIna daSTie karavAnI che. AkhA jagatanA saMskAranI kasoTI para emane caDAvI ne emanI mApaNuM karavAnI che. tevI ja rIte sAhityanI bAbatamAM jaina dharma praNAlikA je sAhitya sAcavI rahI che tene yaza munirAjone ane dAtAone ApaNe sakAharaNa ApIe chIe, paNa Aje e sAhitya mAtra saMgharI rAkhavAne kALa nathI. have bhaMDAramAM bhareluM jJAna duniyAbharamAM pharatuM karavAnuM che. jaina dharmamAM udAratAno moTo phALo jJAnanA saMgraha ane pracAra mATe rAkhela che e suMdara vastu che. paNa e saMgraheluM badhuM sAhitya bahAranI duniyA samakSa mUkAya te ja paisAne yogya upayoga thayo gaNAya, nAmadAra dIvAna sAhebe Aje kahyuM tema meM muMbAImAM kahyuM hatuM. je ApaNI purANI kRtio che tenI badhAnI eka Standard Edition gAyakavADa orienTala sirIjhanI mAphaka prakaTa karavI joIe te ja. zrI. durgAzaMkara zAstrIjIe kahyuM. zrI. hemacaMdra ahisAne siddhAnta rAjakAraNamAM lAvavA prayatna karyo ApaNA dezamAM parApUrvathI cAlyuM Ave che ke ahisAthI jIvana tejasvI bane che. ahiMsA e badhA dharmonuM mULa che. ane gujarAtane mATe e garvanI vAta che ke siddharAja ane kumArapALanI bhUmimAM ja mahAtmA gAMdhIjIe janma dhAraNa karyo che. hemAcAryo je thoDe ghaNo prayatna karyo tene sAmudAyika siddhAMta banAvI jagatane uddhAravA mahAtmA gAMdhIjI marI rahyA che. gujarAtamAM je je saMskAra hatA te badhAne vArase gAMdhIjIne kema maLe che, te emanuM jIvana jeo jANe che teo samaje che. gujarAtanI saMrakRti Aje AkhA jagatanI AMdhImAM je bhAga bhajave che te mATe jeTale garva laIe teTalo ocho che. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla AbhAradarzana bAda, svAgatamaMDaLanA pramukha zeDazrI kezavalAla amaracaMda nagarazeThe satrane saphalatA arpavA mATe pramukhazrIne, dUra dUrathI vivadha prakArane zrama veThI. AvanAra mahemAneAA, nAmadAra dIvAna sAhebanA ane zrI. hemacaMdabhAInA hArdika AbhAra mAnyA hatA. bAda upapramukha zrI. kRSNalAla zeThe kahyuM ke, nAmadAra zrImaMtazrI padhAranAra hatA, tee anivArya prasagane lIdhe na AvI zakavAthI, nA. dIvAnasAhebe padhArI rAjAprajA ubhayamAM sArA sahakAra che, tenuM dRSTAMta pUruM pADI amane upakRta karyAM che. vaLI temaNe pATaNanAM sajjane, sannArIo, kAyaeNvAhakA, sthAnika amaladArA mahAkAryamAM sahakAra ApavA mATe upakAra mAnyA hatA. vagerenA A satranA 69 bAda zrI. cheTAlAla sutariyAe vAdarAnA nAgarika tarIke AbhAra mAnatAM kahyuM: zrI. manazI vaDe|darA kaeNAlejamAM hatA te samayanA emanA eTalA badhA mitra-saMbaMdhIe che ke, tee vaDedarAnA ke bharucanA te prazna upasthita thatA nathI. huM vaDedarA rAjyanI prA taraphathI temane AbhAra mAnuM chuM. zrImate sAhitya pariSadane je madada karelI tene ullekha karI nA. dIvAna sAhekhe je je sUyanAe ApI che tathA rAjya taraphathI je sahAnubhUti pariSada pratye batAvAI che, te mATe AbhAra. bAda svayaMsevakadaLanA maMtrI zrI. saMdhavIe A satkArya karavAmAM emane sahakAra svIkAravA badala AbhAra mAnyA hatA. A pachI svAgatamaMDaLa taraphathI tema ja taruNa bhArata jaina kalaba taraphathI zrImAna munazIjI, zrI nAmadAra dIvAna sAheba tathA mahemAneAne phUlahAra thayA hatA. bAda mahemAnapakSe nyAyati zrI. harasiddhabhAI diveTiyAe pATaNa ane temanA nAgarikAe je udAratAthI satramA AvelA mahemAnanI sarabharA karI hatI tene ullekha karI, sarvane! AbhAra mAnavAnI darakhAsta mUkI hatI. uparanI darakhAstane zrI. prANalAla kirapArAma desAI tathA zrI gAkuladAsa rAyacurAe anumedana ApyuM hatuM. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada A pachI gaDhavIzrI merubhAe emanA khulaMda svare rASTragItanA duhA gAI zrotAjanAne zauryarasathI halamalAvI mUkAM hatAM bAda zrI. bhogIlAla kavie potAnuM eka kAvya gAi saunA upakAra mAnyA hatA. P pachI sarve ' vanvemAtaram ' rASTragIta gavAtAM UbhAM thayAM hatAM. " bAda mahAtmA gAMdhIjInI jaya'nA nAda vacce satra virsajana thayuM hatuM. X * A pachI pramukhazrInA mAnamAM zrI hemacaMdabhAie eka gArDanapArTI ApI hatI. temAM AkhA ce maMDapa UbharAya eTalI saMkhyA hatI. X X X pramukhazrInA manamAM bIjI eka gArDanapArTI zrI. khAlAbhAI klabamAM zrI. jayaMtilAla pUnAvALAe ApI hatI. X x X pachI pramukhazrI pATaNa deADI, siddhapura thaI, muMbaI javA ravAnA yA hatA. X x X zrI. haima sArasvata satranA bharacaka kAryakrama Ama traNa divasa pachI pUrA thayA hatA. X Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( pariziSTa ) 1 kalikAlasarvajJa he ! umAzaMkara joSI * pRthvI . 'suNe| jagajane, dukhyAM rakhaDatAM na laMkA viSe dukhe ja hanumaMtanAM DhiMcaNu e ahIM cAlatAM'. prApta hatuM evuM paTTa! salADIluM Demanu hatuM ? hajI ya e rahyuM ! hatuM kahevuM te ce rahyuM. gavAkSasubhagA nadI cirakumArikA vhetI, jyAM taTe kRSikanyakA madhura paMkhI TAmAM kare; pure gRhanI ja saumya paDadhA paDe sAkhyanA. zamyA ja ! paDadhA sphurata paDadhA tA mAtra tyAM! triluptasaliyA chatAM vaddI sarasvatI prAnaMnAM praphulla pratibhAjale sabhara kALaveLu vIMdhI. vilupta samI e ya; te navala rAjyara Mge cagyA, kSaNA TakIne zamyA, zamI samRddhinI pUrNimA. zuM e sahu ya jANyuM'tuM ja, kalikAlasa`jJa hai, amArI vaLI. anA aphala anu-apnanI ! hai.sA.sa.-4 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kalikAlasarvajJane arAka ha pRthvI . vAstha vaho prathama nA prakAza gujarAtanA je have, mukta purapATa siddha jasiMhunA rASa vaDyo bharatabhAmasadiza akSa-rekhAMzape, ane gujararASTra Asya bharabhaga pUryuM lase. zurAtana hatuM, hatuM dhana, udAttatA ye hatI, hatAM naM paraMtu aikya avibhAjya ne zAradA. tadA maTI ja sema hema thaine, puruSa la ! karyuM... ja gujarAta ThATha sahu hemavaMtu kharuM; lagIya samAna zAradapravAha vhete karyAM, ane subhaga ALakhI ja avibhAjya ekAtmatA; susa'hata sama mUkI gujarAtane AthamyA. nizA utarI rASTra, ka`bhIru ke pachI bheAma thai zamyA sahu ya dveSa zArada taNA, asi myAna thai, gaI, gaI ja prANuntyAta, gaI te na cetI pharI. A siddhapeAdhyA gujarAtaprAMgaNe dUranAM prAgaDa zuM na phUTaze ? vigiyA aMkuraze na zuM pharI? kaheA, kaheAne kalinA mazAlacI ! Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ urele 37 zrI, haima sArasvata satranI noMdharUpe lakhAyela lekha RESURRECTION OF THE JNANA-BHANDARS AT PATAN AND APPRECIATION OF THE WORK OF THE JAIN SAINT HEMACANDRA It was more than half a century ago that Drs. PETERSON, BUEHLER, BHAU DAJI, BHANDARKAR and other oriental scholars carried on extensive searches, for the collection of all the available Mss. of old Sanskrit and Prakrit works at central places like Poona and Bombay where they could be easily available to research students. In the course of their itineraries Drs. PETERSON and BUEHLER had come to know that there were large collections of such Mss, in the private houses of some of the Jain inhabitants of Patan in North Gujarat, Although their attempts to persuade their Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada possessors to hand over their literary treasures for safe preservation to the then Government of Bombay had failed, they had in their respective reports made appreciative references to them. The Government of His Highness Sir SAYAJIRAQ Gaikwar in whose territory Patan is situated, though not prepared to exert any pressure on the said Jains with a view to inducing them to part with their precious heritage, be it even for the benefit of the world of scholars as a whole, did once manage to persuade them to allow the late Mr. C. D. DALAL, a Jain scholar at the Sanskrit library at Baroda, to examine all the Mss. and take such copious notes from them as to enable him to prepare an exhaustive and up-to-date catalogue thereof. This scholar did not unfortunately live long enough to prepare such a catalogue and publish it, but the task that he had left incomplete was completed by his successor Pandit LALCHAND and the projected catalogue has been recently published in the G. O. Series. It could be gathered from the notes that Mr. DALAL had made that some very valuable Mss. had been partially eaten up by white ants and that if proper steps were not taken to house the remaining ones suitably there was the danger of their similar destruction. The Government of His Highness on being apprised of this appointed a committee with a view to making recommendations for taking proper steps to prevent that catastrophe. As the Jain community at Patan as a whole was unwilling to hand over the collections 5 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: ahevAla 51 to the State, the committee recommended that the rich amongst the Jain inhabitants of the Patan should be persuaded to raise a subscription amongst themselves in order that all the existing Mss, can be safely kept in an ant-proof building. The Baroda Government took steps without delay to act upon the recommendations of the committee. As a result thereof a spacious, beautiful and imposing structure standing on a plinth more than 10 feet above the level of the adjoining ground and containing three scientifically constructed ant-proof rooms with steel-doors like those of safes was erected on a piece of land close on the east to the compound of the famous Pancasara temple which is traditionally believed to enshrine the idol of the first Tirthankar Parshvanatha which Vanaraj Chavada, who founded Anahilpur Patan, is reputed to have brought with himself from Pancasara in Kathiawar. The completion of this temple of knowledge which by a strange coincidence of identity of names serves to commemorate not only the name of Sheth Hemachand MOHANLAL who has borne the major portion of the financial burden involved in getting it erected but also that of the Saint Hemacandra, the literary adviser of the Solanki King Siddharaj Jayasinh and the saviour and spiritual preceptor of his nephew Kumarapala, who is believed to have kindled in the heart of Siddharaj a desire to emulate the famous Vikramaditya of Ujjain and Bhojaraj of Dhar in the matter of extending state patronage Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para gujarAtI sAhitya pariSada to learned men without distinction of caste or creed. And by another strange and happy coinci. dence the completion of this shrine of knowledge took place about the time fixed by the Gujarati Sahitya Parishad for the performance of a sacrifice of knowledge as a tribute to the memory of the saint above-mentioned in appreciation of the pioneer work done by him towards the consolidation of the conquests made by the said two kings of the Solanki branch of the Western Calukyas and the creation of a distinctive cultural consciousness in the minds of the inhabitants of the vast territory now bounded on the north by the Aravalli mountain, on the south by the Damanganga, on the west by the Arabian Sea and on the east by Mewad, Dungarpur, Vansvada, Jabua and Dhar states and the British districts of Khandesh and Nasik. The Honourable Mr. K. M. MUNSHI, the Minister for Home and Legal Affairs of the Government of Bombay, who partly on account of the valuable contribution that he has made to the development of the literary and cultural life of Gujarat and partly on account of his admirable organizing and administrative capacities, is the President of the said Parishad since the commencement of its thirteenth session held at Karachi in the Christmas week of 1937, was naturally to be the Master of Ceremonies at the said sacrifice. Being one of the ministers of the Congress Government and a well-known novelist who had already obtained a hold on Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sAravata savaH ahevAla 53 the hearts of the youths of both sexes, it could confidently be expected that large crowds of persons of both the sexes and of all ages commencing from the one at which a desire for knowledge grows, would be collected there. That occasion was also naturally likely to attract to Patan a fairly large number of the Gujarati litterateurs, both professional and anateur. His Highness the Maharaja Gaikwar too had consented to grace the occasion by his presence. The leading men of the local Jain community therefore thought it expedient to seize that psychological moment to get the opening ceremony of that temple of knowledge performed about the same time as the sacrifice by Mr. Muxshi himsell. It was accordingly arranged that three of the Easter holidays in this year should be utilized for these purposes and that the first of them should be devoted to the opening ceremony and the next two to the sacrifice of knowledge. Experience has proved that the decision was a wise one. The spacious and well-decorated Mandap erected for the performance of the ceremony in the big open space adjoining on the west of the temple to be opened, was not only filled to its utmost capacity but arrangements had to be made for installing one loudspeaker in the open space in front of the hall and another in that adjoining the street leading to the hall and the Mandap and besides the leading literary lights of Gujarat and the principal hosts the seating accommodation on the dais Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 gujarAtI sAhitya pariSada at its northern end was occupied by several distinguished guests and the members of the state deputation headed by Dr. B. BHATTACHARYA, Director of the Oriental Institute, Baroda. Another raised platform to the west was occupied by a large number of Jain Sadhus who spend their life-time in the study of their religious literature and in the practice of penances for their souls' uplift. After the Chairman of the Reception Committee had read his address and requested the Honourable Mr. Munshi to open the building the latter before doing so made a speech in which he expressed his pleasure at being asked to perform the opening ceremony of the temple of knowledge which was to house the rich collection of nearly 15000 Mss. which, though preserved religiously for several centuries by the devout Jains, stood in need of a central scienti. fically-constructed building in which they could be kept without fear of further damage by clamp, white-ants etc. and expressed a hope that instead of jealously guarding that precious national treasure in their possession or simply keeping it as a museum, they would be liberal enough to throw it open to all scholars irrespective of caste or creed, allow copies of any of the Mss, to be taken and give sufficient facilities to any scholars who found it necessary to stay at Patan for some time and pursue their study for the benefit of the enlightened public. After he formally declared it open, Sheth HEMCHAND MOHANLAL announced Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra H ahevAla 44 that the Committee of Management of the jnana Mandir iad already decided to allow a free use to be made of the valuable Mss. there and that if any scholars so desired, facilities would be given to them for taking copies of any of them and staying in Patan for the purpose of study. The function was over at about 5-15 p. m, The president and the delegates took an opportunity to make a pilgrimage to the Rani Vav and Sahasralinga Talav, parts of which have been recently excavated by the Archaeological Department of H. H. the Gaikwar. The excavated portion of that lake which was the glory of Patan and a place of pilgrimage for all devout Hindus during the times of the Solanki and Waghela Kings of Anahil wad Patan gives an idea of the vast expanse of the purely preMahoinedan Saivite type of architecture, in which the art of sculpture does not seem to have at all suffered in its growth though subordinated to religion. History records that the water of this lake was ever kept fresh by connecting it with the river Saraswati to the north by a stonebuilt canal and this excavation testifies to the truth of that record. The sacrifice of knowledge as a tribute to the memory of the Saint Hemacandra commenced in the morning of the 8th instant, in the same Mandap, and lasted till 12 noon on the 9th with agreeable breaks on the former date for a Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada sojourn to Modhera in the afternoon and for some mental diversion in the form of Garba dances in circles provided by one group of ladies of the town and another of those who had come from Bombay and other places and in that of Duha-singing and story.telling done by a Gadhavi and Mr. Raichura of Kathiawar, Speaker alter speaker mounted the rostrum erected in the middle of the Mandap, and offered vocal oblations each according to his fund of knowledge to the great soul who had departed from this world more than nine centuries ago but after having lived upto a ripe old age of 85 years, nearly 65 out of which had been devoted to the dissemination of knowledge orally to his contemporaries and by his compositions of ever-lasting value to the future generation. There can be no doubt that his name will be on the lips of learned men upto the last days in this manvantara in which the Sanskrit and Prakrit languages will be studied, whether it be in this land of his birth or in any other land on this wide terrestrial globe. Some took a general survey of his literary work while others expatiated on the peculiar merits of some one or other of his works which cover a very wide and varied field of human interest and comprise one and a half crore of verses. Those which formed the subject of frequent mention at their hands were his SiddhaHema, a work on Sanskrit and Prakrit grammar, Kumarapalacarita, a biography of his royal pupil, Dvyashraya a work of Jain logic, Shabilanushasana, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : ahevAla 17 Linganushasana, and Deshinamamala, works on linguistics, Trishashthishalakapurushacarita, lifestories of 63 great men of Bharatavarsha and Yogashastra, a treatise on the practice of Yoga according to Jain tradition. Lengthy and variegated as were these tributes to that Saint of Sarasvati, his soul, which, seemed to have sent an inspiration to the descendant of Bhrigu who was the chief priest at that sumptuous sacrifice, did not seem to have been satiated thereby, for there was one lifeinission of his on which the streams of scholars speaking on two successive days had not laid proper emphasis and that was bound to be so, for, who else but the author of the "Torchbearers of Gujarat," the "Master of Gujarat," and Gujarat and its Literature, " could have conceived the idea of the said saint and savant of the latter half of the 11th century and the former of the 12th, having firmly implanted the seeds of the distinctive culture of Gujarat, which grew up into two generically identical yet nevertheless specifically distinguishable plants in the 15th century and became matured into fully expanded blossoming and fruit-bearing trees in the 17th? Yes! The Jain Sadhus traditionally knew Hemacandra as one of the great exponents of their sectarian philosophy, PETERSON and BUEHLER coming in the 19th century discovered in him the savant of all-India fame but it was left for MUNSHI to discover in him in the 20th century the spiritual grandfather of Gujarat. A sacrifice organized mainly to bring into bold relief this 66 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada to little-known aspect of his life-work would not be complete without emphasising it. And so, after the Dewan, the representative of the State, expressed his appreciation of the work of the Sahitya Parishad under the leadership of Mr. MUNSHI, up rose that slim figure with small care-worn eyes, clad in snow-white khaddargarments, politely taunted the scholars who had stood up to pay a tribute to the memory of the great man by saying that he himself was not a savant but a novelist and a statesman that when at the Karachi session of the Sahitya Parishad Sammelan he moved a resolution celebrate the Jayanti of Hemacandra he had particularly in view not that great man's contribution to the development to the Sanskrit and Prakrit literatures but the foundation laid by him of the structure which we so dearly call our Gujarat, and which Narmad and Khabardar have acclaimed in sonorous and soul-stirring verses and that the said service was in his eyes greater than his literary contribution and therefore deserved to be emphasised more than the latter. It there at least remained a mystery from what historical source he had picked up that idea. It was enough for him to say that he had conceived it ever since he wrote his "Torch-bearers of Gujarat " and deserved to be broadcast in this manner. The inquisitive can find that idea somewhat elaborated and supported by broad references to Duyashraya and Kumarapalacarita in Section IV of Chapter IV 58 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla of his 'Gujarat and its Literature.' This offering of a cocoanut at the altar of the goddess Sarasvati by the chief priest marked the completion of the sacrifice of knowledge. Her devotees who had gathered at her shrine thereafter par. took of her Prasada and then conimenced their exodus in groups to their respective homes. Looking to the success which attended Mr. Munshi's efforts on this memorable occasion, who can differ from the words of the veteran Dewan Bahadur Krishnalal JHAVERI, which he had expressed while proposing that the Honourable Mr. Munshi should be asked to preside over the function, namely, that the latter deserved that honour because he could not only conceive novel ideas but also possessed the requisite skill and resource. fulness to see that they were implemented in such an impressive and adroit manner that even the doubting Thomases were ultimately drawn in to join in the chorus " Hail MUNSHI." P. C. Divanji New Indian Antiquary, Vol II, May 1939, pp. 122-125. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa va Dr. B. Bhattacharya's Speech zrI hema sArasvata satra prasaMge / bhaTTAcArya Apela vyAkhyAna The Hon'ble Mr. Munshi, Ladies and Gentlemen, 1. In this great gathering of Gujarati scholars, I am perhaps the only Bengali intruder who is unable to address you in Gujarati. I, therefore, crave your indulgence, and seek your permission to speak in English. 2. As one of the senior members of the delegation sent to this Conference by the Government of Baroda, I associate myself with the object of the Conference and join with you in the warm tribute that is paid to the celebrated savant Acharya Hemacandra Suri, and to Sheth Hemchand Mohanlal who perpetuates his memory by donating a palatial building for housing old manuscripts of Patan. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satraH ahevAla 3. So much has already been said about Acharya Hemachandra that it is hardly necessary for me to dilate on that topic here. I shall therefore touch a few points which perhaps escaped the notice of previous speakers. It pained me to see that no reference has been made to the interest the Ruling House of the Gaekwar took in the manuscripts deposited in the Patan Bhandars, particularly by the late Maharaja Sayaji Rao, The Third. 4. If my memory serves me right, even before my birth in 1892, when oriental scholarship was in its infancy, His Highness sent Mr. Manilal Nabhubhai Dwivedi to examine the Patan Bhandars. He examined everything that was shown to him and conipiled a nominal catalogue of the manuscripts which was later published. This was really the first exhaustive catalogue. 5. Later, in the year 1914, the then Sanskrit librarian, Mr. C. D. Dalal was sent to Patan under orders of the Maharaja with a view to publish a descriptive catalogue indicating beginnings and ends of works, colophons and subjectmatter. The Officer worked hard for months and took hurried notes which were later developed by his successor in office. The first volume describing all palm-leaf manuscripts was published in the year 1937. 6. Again, in 1933, under orders of His Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada Highness a Committee consisting of the Vidyad. hikari, two members of the Oriental Institute and a few new non-officials was sent to Patan to report to him the condition of the manuscripts and their preservation. At that time it was discovered that several valuable manuscripts in the Khetarwasi Bhandar were destroyed by ants, and leaves were glued together and thus lost. The Committee under the circumstances reconimended to Govrnment that a separate building where all manuscripts could be accomodated should be built. 7. Besides these, it was under the orders of the Maharaja, the Gaekwar's Oriental Series was started primarily with a view to publish important manuscripts as may be found suitable, from the Bhandars. This Series, at a modest estimate has published nearly 25 manuscripts obtained from Patan alone. 8. The most important work to be published in the series with material solely derived from Patan Bhandars is perhaps the Tattvitsangraha of Santarakshita with the commentary of Kamalasila, both professors at Nalanda in the 8th Century A. D. This original Buddhist work in the Sanskrit was entirely lost in India, but there was a Tibetan translation of it in the Tangyur collection. It is a voluminous work of 20,000 verses, and perhaps the only work where Yogacara doctrines are elaborately treated. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH ahevAla 9. Another work of importance is the Nyayaprakasha which is usually attributed to the famous Buddhist savant, Dinnaga. This work is on logic, and was entirely lost in the original. Translation of the work existed in Tibetan, Chinese and japanese. The Manuscript was supplied by Patan in the original with one comentary and a sub-commentary. 10. The Kaytmimansir of Rajashekhara was another work which came from the Patan Bhan. dars, and had to be printed thrice in the Series. This is replete with information on social. geographical, historical and cultural matters relating to ancient India. It is in this work that we meet with references to literary examinations held at capital cities like Pataliputra and Ujjayini where famous scholars like Panini, Vyadi, Patanjali, Kalidasa, etc., were examined, before they attained universal fame. 11. I do not wish to multiply instances, but I hope sufficient has been said to show how the late Maharaja was deeply and actively interested in the Bhandars, their contents and the publication of the Manuscripts. Our Dewan Saheb is none the less interested and even at present he is deliberating on a scheme which will accelerate the publication of the Jain manuscripts. 12. I hope it will not be out of place if I venture to make a few suggestions to the 2.21.2.-4 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 gujarAtI sAhitya pariSada keepers of newly-founded Jnana Mandir. Firstly, the Mandir should acquire all the available manuscripts in the eleven Bhandars, and in the numerous smaller collections with private gentlemen and Yatis. These should be catalogued not in the old orthodox manner but on the uptodate scientific lines. Old and fragile manuscripts are required to be copied without delay by a staff of competent copyists. Set of rules should be framed for all purposes, of lending, copying, preserving manuscripts and so forth. We have in Baroda a fully equipped system and advantage of that can always be taken. 13. Finally, I must thank our distinguished President for having given me an opportunity to say a few things I wanted to. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada zrI. haima sArasvata satra : pATaNa nibaMdhasaMgraha [ zrI. haima sArasvata satra aMge maLelA, AvelA svIkArAyelA, ne ubodhAyelA lekho, nibaMdho ane bhASaNane saMgraha...] Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadda hemacaMdrAcArya :lekhaka: zrI. mehanalAla dalIcaMda desAI kalisarvajJa! trikAla vaMdana ho ! siddharAja kumAra pratibadhI mahimA vadhAryo jaina zAsana he-kali0 1 amArI-paDa vajaDAvI jatu dAna abhaya dIdhuM hema sudhanya he-kali- 2 dhavalakIrtigIta gAI e hArAM gUrjara bAla thaI suprasanna ho-kali0 3 kalikAlasarvajJa" e nAmanuM uttama biruda dharAvanAra, gujarAtanI prajAmAM zrI. kumArapAla rAjadvArA amArI-pahaDa vajaDAvI mAMsAhAra -madirApAnane dezavaTo apAvanAra, akhaMDa Ajanma brahmacArI, zAsanaprabhAvaka mahAmuni zrImadda hemacaMdrAcAryathI keNu aparicita che? jena tema ja jainetara sarva zikSita jagatamAM temanuM nAma sajIvana, javalaMta ane prasiddha che. ladhuvayadIkSASThika brahmacarya-dIghajIvana gujarAtamAM dhaMdhukA nagaramAM saM. 1145 nI kArtika pUrNimAe meDha vaNikane tyAM janma. prabhAvakyaritra anusAra bAlakanI savApAMca varSanI vaya thAya che. tyAM saM. 115nA mAgha sudi 14ne vAra zanie phakata enI mAtAnI AjJA laIne khaMbhAta laI AvI, devacaMdrasUri nAme jaina AcArya temane dIkSA Ape che te aMgadeva maTI semacaMdra bane che. A Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada dIkSAnimitte laghutamavaya garbhathI ArambhI 68 . dIkSAvaya svIkArIe te jainazAstramAM 'janmathI ArmskI - kAI kahe che ke, ATha varSa pachI ' jaNAvI che (ju pravRtti, sUtra 791 ), kAraNa ke te pahelAMnI vayavALAne bAla gaNI tene ' dIkSAcita ' svIkAravAmAM Avela nathI; te gaNatarIe A dIkSA paNa vAsvAmInI mAphaka * kAdAcitkI AzcabhUta '-- apavAdajanaka lekhAya; paNa te bAlaka pachI mahAna vijayI AcAya thAya che, eTale 'no success like a success'- vijaya jevA kAI vijaya nathI, e nyAye A dIkSA sasthAne yeAgya svIkArAya. dIkSA dainAra pazu vidvAna graMthakAra AcArya hatA. temaNe pra.ca. pramANe mAtAnA svapna ane dADhulA parathI, ke te khAlakanA aMgapratya'gAdinAM lakSaNA parathI sUcita mahattA temAM pArakhI haze; tyAre ja pitAne pUchyA vagara, vayanA zAstramAnya dhAraNathI paNa echI vaye dIkSA ApI haze. - anya sAdhana parathI jaluAya che ke, ATha ke nava varSoMnI vaye dIkSA apAI hatI. jo tema hAya tA jainazAstranI vayamaryAdAnA lepa thatA nathI. dIkSA ApanAra AcArya zAstranA jANu hatA eTale zAstramaryAdAmAM rahIne ja ApI haze e svIkAravuM vadhu ceAgya che. chatAM ATha ke nava varSanI dIkSAya paNa bAlakavaya-nAnI vaya gaNAya. pravacanasArAhAra- nAnI vaye dIkSA lenAra hemAcA' jevA thAya ja, tema meTI vaye dIkSita thanAra tevA na ja nIvaDe evuM kAMI nathI; parantu eTaluM teA kharuM ke abhyAsavRttivALA nAnI vayathI abhyAsa mAMDI atizaya pramANamAM ane vizeSa jhaDapathI jJAna prApta karI zake che ane tema thatAM mahAvidvAna nIvaDe che. te vidvattAmAM saccAritra bhaLe te seAnuM ane sugaMdha baMnenuM sukhada ane virala mizraNa thAya. A munipu gave naiSThika brahmacarya sevyuM, 17 varSanI vaye te temanI pratibhAthI mugdha thaI guru AcAye temane " hemacaMdra ' evuM bIjuM nAma ApI AcAryapada ApyuM. temaNe 84 varSa jeTaluM lAMbu jIvana gALyuM. siddharAja ane kumArapAla baMne gurjarezvaranA rAjakAlamAM te jIvanta hatA. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha - samadarzitA sAmAnya rIte saine pitApitAnA dharma mATe abhimAna rahe che. mAtAnA dudhapAna sAthe meLavelA bALakanA saMskAra tenA jIvananA ghaDataramAM agrapada le che; chatAM je parIkSApradhAna puruSa pAke che, te pitAnI mAnyatAne buddhi-tarkanI sarANe caDhAvI tenuM sAcuM mUlya AMke che. hemAcArya pitAnA syAdvAda prarUpatA darzana mATe anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAto samayastathA te|| he prabhu! paraspara svapakSa ane pratipakSanA bhAvathI matsarathI prerita judA judA pravAda che, tema tArA siddhAMtamAM nathI, kAraNa ke temAM judI judI daSTiothI eka ja vastune joI zakAya ema batAveluM hovAthI temAM pakSapAta rahetuM nathI-ekapakSIpaNuM nathI; (dvAtriziMkA) vagere vagere. e ja syAdvAdanI daSTithI anya darzane pratye pote jue che ane te te darzananA mukhya devone sadevanI vyAkhyA pramANe saMgata heya te, pite namaskAra karavAmAM jarA ya AnAkAnI karatA nathI. bhavabIjAMkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / / trailokyaM sakalaM trikAlaviSayaM sAlokamAlokitam / sAkSAyena yathA svayaM karatale rekhAtrayaM sAMgulim / rAgadveSabhayAmayAntakajarA lolatvalobhAdayo nAlaM yatpadalaMghanAya sa mahAdevo mayA vaMdyate // yo vizvaM vedavedyaH jananajalanidherbhaginaH pAradRzvA paurvAparyAviruddhaM vacanamanupama niSkalaMkaM yadIyam / taM vaMde sAdhuvaMdyaM sakalaguNanidhiM dhvastadoSadviSaMtaM buddhaM vA vardhamAna zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vA / / jenA bhavarUpI bIjanA aMkurone utpanna karanArA rAgAdi kSaya thaI gayA che te brahmA che, viSNu he, hara (ziva) ho, athavA jina he tene namaskAra che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada jene alaka (jyAM jIvanI gati nathI e pradeza) sahitane sakala trileka jevI rIte pitAnI meLe AMgaLIo sahitanI hathelInI traNa rekhA sAkSAt dekhAya che tema sAkSAta traNe kAlamAM dazyamAna che; jenA padanuM ullaMghana karavAmAM rAgadveSa, " bhaya" Amaya (ga) aMtaka (kAla) jarA (vRddhAvasthA), latva (capalatA), lebha Adi zaktimAna nathI evA mahAdevane huM vaMdana karuM chuM. je vedavidya jagatane jANe che, jeNe janma - utpattirUpI samudranI bhaMgIonI pAra joyuM che. jenuM vacana pUrvApara aviruddha, anupama ane niSkalaMka che, je sAdhupuruSane vaMdya che, sakala guNanA bhaMDAra che, doSarUpI zatru jeNe naSTa karI nAkhyA che evA te buddha he, vardhamAna he, e pAMkhaDI para rahenAra kezava (viSNu) he ke ziva che tene huM vidu chuM. "uditA samaniH ' paMDita samadaSTi hoya che. samadarzI thaI sarvee potapotAnA dharma pratye prema rAkhI bIjAnA dharma pratye paNa Adara dAkhavI cAlavuM joIe, e badha A mahAna AcAryanA jIvana ane kathana parathI prApta thAya che. sAhityasarvajJa sAhityapradezamAM eka evo viSya naheto ke jemAM A AcAryo pAraMgatapaNuM meLavyuM na hoya. kAvya, alaMkAra, vyAkaraNa, nAmakaza, chaMda, nyAya, nighuTakeza, yoga ane caritrakathA e sarve para, te dareka viSayanA pramANabhUta tatkAlIna ca para dakSatAthI karelA abhyAsa vaDe. prabhutva meLavI, tenA dehanarUpe temaja pitAnI pratibhAne upayoga karI, te dareka para pite grantha rahyA che - e parathI teo tatkAlIna sAhityasarvA" ane "sAhityasarjaka' hatA e nirvivAda che. tethI te kALe temane "kalikAlasarvajJa" biruda apAyuM temAM Azcarya pAmavA jevuM nathI... 1 x svargastha sAkSara zrI. narmadAzaMkara mahetAe temane jainadharmanI samayamaryAdAnA kaLikALasarvajJa birudavALA" potAnA naDiyAdanI pahelI sAhitya pariSadanA tattvajJAna vibhAganA pramukha tarIkenA vyAkhyAnamAM jaNAvela che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha temanI pahelAM, gujarAta-gurjaramaMDalamAMthI kaI vidvAna thaye naheta ke jeNe temanA jevA AkaragraMtho koI paNa sAhitya-viSaya para ramyA hoya. gujarAtanI asimatAmAM rAcanAra te A gujarAtI mahAvidvAna mATe vAstavika abhimAna laI zake tema che. temanA kAlayugamAM sAhityanA yugasarjaka te hemAcArya ja ane tethI te yugane haima yuga" kaheve anvarthaka che. dezIbhASA-lokasAhityanA prANAcArya saMskRta vyAkaraNanA sarjaka pANini; te prAkRta ane khAsa karI apabhraMza bhASAnA-lokabhASAnA pANini te hemacaMdra. apabhraMzanuM vyAkaraNa racI temAM udAharaNArthe je dehAo Adi Apela che te svaracita nahi, paNa tatkAlIna jIvaMta rahela graMthe paikImAMthI ApIne (te graMthe hAla upalabdha nathI, nAza pAmyA che tyAre) te vakhatanA leksAhityane temaNe jIvaMta rAkhyuM che. hAlanI pracalita dezI bhASAenuM mULa te apabhraMza bhASA. prAya: hemacaMdranA samayanI te dezanI dezabhASA. tenA mATe dezI nAmamAlA e nAmane kAza banAvIne temaNe ApaNI bhASAnI utpatti, vikAsa ane vistArane pArakhavAmAM jabarI sahAya ApI che. sAkSaraziromaNi zrI. AnaMdazaMkarabhAIdhruve naDiyAdanI sAhitya pariSadanA pramukhapadethI ucita ja kahyuM che ke, jenuM vyAkaraNa hemacaDhe ghaDI ApyuM che te apabhraMza, eTale eka sthira avikArI bhASA-ema manAI rahyuM che, tene badale have ene eka jIvanta ane vikArI bhASA tarIke abhyAsa thavo ghaTe che. jeTaluM apabhraMza sAhitya upalabdha che e prakAzamAM mUkI A abhyAsa zarU karI devuM joIe. atyAre uttara hindustAna rAjasthAnathI mAMDI dakSiNamAM rASTrakUTa rAjyanA pradeza sudhInA bhAgamAM je apabhraMza sAhitya jagyuM che te racavAmAM paNa mATe aMza jenone che. paNa hemacaMdra vageree uccArelAM udAharaNo jotAM keTaluMka sAhitya jenetara thakI paNa racAyeluM hoya te te saMbhavita che. e saghaLuM sAhitya kSedhavAne ApaNe prabaLa prayatna Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hara gujarAtI sAhitya pariSada kare jaIe; kAraNa ke apabhraMza sAhitya mULa hiMdustAnanA uttaradakSiNa be aparAntanuM" che, tathApi enA sauthI vizeSa uttarAdhikArIo ApaNe gujarAtIo chIe. ApaNuM gujarAtamAM AvyAnA ItihAsa uparathI ApaNI bhASAno uddabhava prAcIna AryabhASA, pachI saMskRta, pachI pAlI, pachI zaurasenI prAkRta, pachI saurasenI apabhraMza ane te uparAMta gurjarenI mULa bhASA dastAnI yA paizAcIH ATalAM tamAMthI thayeluM manAya che. have A saghaLAM tane pRthapha karI ApaNI bhASAnA pratyeka zabdanI utpatti ApaNuM keSamAM ApaNe batAvavI joIe. rAjakAraNamAM paDayA nathI paMDita zivadatta zarmA kahe che ke, "vaLI kumArapAlanA ItihAsamAM emanuM (hemacandrasUrinuM) sthAna candragupta mauryanA rAjyamAM cANakyanA jevuM ja rahyuM" e vAta yathArtha lAgatI nathI. temanA saMbaMdhI prabaMdha tema ja graMthamAMthI je kaMI maLI Ave che te sarvamAMthI evuM kaMI paNa upalabdha thatuM nathI ke temaNe rAjakIya kSetramAM sakriya bhAga lIdhe hoya ema jaNAya; sivAya ke kumArapAle pitAnA uttarAdhikArI tarIke koNa yogya thaI paDaze e jAtanI eka pUjya puruSa ane pitAnA gurupade niyukta karela A AcAryanI salAha lIdhI hatI ane te temaNe ApI hatI. ( A salAha bahAra paDavAthI je ke jainasaMpradAyane tathA maMdirane ajayapALanA hAthe khUba zosavuM paDayuM, te chatAM te mAtra sUcanarUpe hatI, khaTapaTarUpe nahi.) temaNe sAmAjika ane sAhityaviSayaka pravRtimAM ane jaina dharmanI unnatimAM ja pitAnA jIvanane savizeSa bhAga, gurunI AjJAthI ja, pATaNamAM ja-gujarAtamAM vitAvyo hato. dArUbaMdhI, prANIktalaniSedha, jugAraniSedha, mRta manuSyonuM dravya rAjya na levuM vagere aneka sakala samAjane upayogI kAryo rAjyamAM pitAnA prabhAvathI karAvyAM hatAM. enI asara cAlI AvI che ane hajI sudhI tenAM cihane gujarAtamAM vidyamAna che. jenA dharmanI unnatimAM maMdiranuM nirmApana, dAnazALAonI sthApanA, devadravyane dharmAdA dravyanuM vyavasthApana vagere kAryo rAjyanI sahAyatAthI karAvyAM hatAM. temanI zakti eTalI badhI hatI ke, te dharmane eka alaga pitAnA nAmane paMtha sthApI zakata; paNa tema karavAmAM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibaMdhasa graha nathI eTale tema temaNe karavAnI IcchA paNa karI naheAtI, ane sa pakSanA vidvAna AcAryAM vagere sAthe sahakAra yA samadaSTi sevI hatI. temanA saMbaMdhI avizvasanIya kathA " 65 mArA snehI mitra pati bahecaradAsa (12-7-31 nA " jaina nA aMkamAM) " aMgreja itihAsakAronI satya zeAdha (!) '' nAmanA lekhamAM jaNAve che ke, phArbasa sAhebe te hemAcAya viSe lakhatAM hada vALI dIdhI che, temaNe rAsamALAmAM lakhI nAkhyuM che ke, hemAcAya aMta samaye musalamAna thayA hatA; ' paNa enA pramANu mATe kazuM ja mUkyuM nathI. sattA, sAmrAjya ane raMganA mada sivAya AvuM haDahaDatuM jUThANu koMNu lakhI zake? rAsamALAnuM gujarAtI bhASAMtara tapAsatAM sva. raNacheADabhAI udayarAmanI sahI upara hemAcAryanI musalamAna cavAnI kalpita ke sAMbhaLelI vAta mukAyelI jaNAya che. te uparAMta rAsamALAmAM bhATanI vAta parathI zaMkarAcArye mahela sudhI samudranAM meAjA UchaLe tevAM pANI peAtAnI adbhuta zaktithI lAvI kumArapALa ane hemAcAryane jalazAyI maraNanA bhayamAM sapaDAvI heADInuM dRzya batAvyuM, kumArapALane pakaDI rAkhyA, jyAre hemAcAya te hADImAM jIva acAvavA kUdI paDI 'dariyA ne hADI e sarva kArmika hatuM tethI te nIce pharasabaMdhI upara paDavA ne bhecA nIkaLI gayA. (kevA suMdara zabdo vAparyAM che?!) jaina dharma pALanArAonI katala karavAnuM kAma cAlyuM, pachI kumArapALa zaMkarasvAmIne ziSya thayA. ' 1 03 . * * AvI vAta upara kazA AdhAra rAkhI zakAya tema nathI, eTaluM ja nahi paNa temAM jarA ye satyane aMza hoya ema sAmAnya buddhivALA paNu sajjana heAya te svIkArI zake tema nathI, chatAM tene aitihAsika granthamAM sthAna ApavuM ane sthAna apAya te te na manAya tevI kAlpanika, jaNuAya che eTaluM ye na jaNAvavuM e akSatavya che. " satyaveSaka vidvAnane svabhAva che ke, temaNe mUkelA vicAre, matavyeA ke sAMbhaLelAM kacane buddhimAla, prabala pramANeAthI pheraphAra karavAne ye|gya jaNAya, teA teo peAtAnA vicArene pheravavAne kadI cUkatA nathI; " te| AvA bhrame jemaNe UbhA karelA che temaNe agara Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada t bIjA sajjana vidvAnAe te viSe savizeSa UhApeAha karIne tenuM nirasana karavAnuM kartavya khajAvavuM dhaTe ane " ItihAsane dezanuM dhana samajIne pratyeka itihAsapremIe hiMduratAnanA, gujarAtanA ke samAjanA kAI e lakhelA itihAsamAM koI paNa prakAranI asatya ane bhrAmaka kalpanAne AgaLa vadhavA devI joie nahi." 9) gujarAtanI asmitAnA pAyA nAkhanAra jyoti ra supratiSThita sAkSara zrI. kanaiyAlAla munazI karAMcI-sAhityasa MmelananA pramukha tarIke peAtAnA vyAkhyAnamAM kathe che: ' je koI e gUjarAtane sasaMkalpa jIvaMta kti tarIke kalpavAnA pahelA prayatna karyo heAya te te dhaMdhukAnA meDha vANiyAe. gujarAtanA sAhityasvAmIonA ziremaNuie, kalikAlasarvottamacaMdrasUrie. enuM 'kumArapAlarita ' pATaNanI mahattAnI bhAvanAmAMthI gujarAtanI asmitA pragaTAvavAnA pahelA prayatna. A nyAtirdharanA teje vastupAla-tejapAlanA kALamAM aneka kavioe pAtAnI kRtimAne ujjavaLa karI...A rIte hemacaMdrAcAryane gujarAtanI asmitAne pAmyA nAMkhanAra jyAtiSa ra kahI zakAya. teozrI pratyenuM RNa emaNe sarjelA-prayeAjelA AkaragranthAnuM spaSTa ane sarvagrAhI TippA sahita saMskaraNa vidvAne pAse karAvI bahAra pADavuM joIe. temanA 'kAvyAnuzAsana' nAmanA granthanuM-alaMkAra cUDAmaNi ane viveka nAmanI vRtti sAthenuM vidva zrI. rasikalAla cheTAlAla parIkhe ItihAsasaMzAdhanavALI vistRta aMgrejI prastAvanA sahita saMskaraNa karyuM che, temAM phe. Athavalee aMgrejI TippA ApI, abhyAsI mATe uttama sAdhana pUruM pADayu che. te e vidvAnA ane tenA prakAzaka muMkhaInI zrI. mahAvIra jaina vidyAlaya nAmanI sasthAne dhanyavAda ghaTe che, tevuM saMskaraNu bIjA graMthe| ane khAsa karIne temanuM, chaMdAnuzAsana avazya mAge che. triSTizalAkApuruSacaritra' mULa bhAvanagaranI jainadharma -prasArakasabhA dvArA chapAyela te hAla anupalabdha haiAI, zrI. AtmAnaMda zatAbdi smAraka phaMDamAMthI tenuM punaH prakAzana karavAnI vyavasthA thaI rahI; che te * Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 75 temane namra sUcanA e che ke, tenI judI judI prata parathI pAThAMtare sahita te para prakAza pheMkanArI vistRta prastAvanA, TippaNu vagere ApIne asala chapAyelamAMnI azuddhio - bhUle TALIne nUtana vartamAna paddhatie taiyAra karAvI te kaMDa chapAvaze evI AzA che. caritramAM tema ja anya granthomAM ghaNAM subhASita bharyA che. te paikInA namUnArUpa zAMtamUrti munizrI jayaMtavijayajIe "hemacaMdravacanAmRta' e nAmathI gUjarAtI anuvAda sahita eka nAnuM pustaka chapAvela che, te ja rIte bIjAne pUro saMgraha bahAra paDe te yogya thaze. A sAhityasvAmI sUrinA jIvana saMbaMdhI je prakaTa ane aprakaTa puSkaLa sAdhana che, te sarvamAMthI aitihAsika pramANenI puSTi sahita samagra vRttAMta ane temanA sarve graMthanI vivekadaSTie AlocanA tayAra karAvI, prakaTa karavI e sauthI vizeSa upayogI kArya che. jyAM sudhI te na thAya tyAM sudhI temanA pratyenA RNathI mukta nahi thavAya. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAna AcArya zrI hemacaMdrasUri : lekhaka : munizrI puNyavijayajI :prastAvanA : guNavaMtI gUrjarabhUminA sArvatrika gauravamAM umero karanAra = mahAna gUrjarezvara mahArAjAdhirAja zrIsiddharAja jayasiMhadevanA hadayamAM ane temanI rAjasabhAmAM agrasthAna prApta karanAra, gUrjarezvara mahArAja zrI kumArapAla devane ane jena prajAne tAraNahAra, bhAratIya prajAnA karakamalamAM apUrva ane vizALa sAhityane vAraso apa janAra ane pitAnI vizvamukhI pratibhAthI bhAratabhUmine tema ja jena prajAne samagra vizvamAM amara karanAra kalikAlasarvajJa mahAna AcArya zrI.hemacaMdranA saMbaMdhamAM kAMI paNa lakhavuM, e A paLe mAnI laIe teTaluM saheluM nathI. te chatAM e mahApuruSanI pratibhA, emanuM gaMbhIra jJAna, emanI sAdhutA; emanuM svaparazAstraviSayaka pAraMgatapaNuM, emanI rAjanaitika nipuNatA ane vyAvahArika dakSatA, pitAnA jamAnAnI samartha vyaktiomAM temanuM sthAna vagere hakIkatene sAmAnya janatAne khyAla Ave e badala sahaja bhAve A prayatna karavAmAM Avyo che. janmasthAnAdi "vizvanI mahAvibhUtionA jIvananI kiMmata temanAM janmasthAna, jAti, mAtA-pitA Adi uparathI AMkavAmAM nathI AvatI" e Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha vAta saMpUrNa rIte satya hovA chatAM sAmAnya prajA temanA viSenI A jijJAsAne rokI zakatI nathI; eTale sau pahelAM ahIM bhagavAna zrI. hemacaMdranA janmasthAna Adine paricaya ApavAmAM Ave che. bhagavAna zrIhemacaMdrane janma vikrama saMvata 1145 nI kArtikI pUnamane divase dhaMdhukAmAM thayo hato. temanA pitAzrInuM nAma cAciga hatuM, mAtAnuM nAma pAhiNI hatuM ane temanuM pitAnuM nAma caMgadeva rAkhavAmAM AvyuM hatuM. temanI jJAti meDha hatI. bhaviSyavANI zrI. hemacaMdranA janma pahelAM temanA guru bhagavAna zrI devacaMdrasUrinAM darzana temanA mAtA - pitAne thayAM hatAM. jeo caMdragacchamukuTamaNi ane pUrNatalagacchanA prANa samA hatA, te vakhate temaNe cAciga ane pAhiNIne jaNAvyuM hatuM ke, "tamAre putra jainazAsanane uddhAraka mahAprabhAvaka puruSa thaze." bAlyakALa ane gRhastha jIvana AcArya hemacaMdranA bAlyakALa ane gRhasthajIvana viSe ApaNe phakta eTaluM ja jANI zakIe chIe ke, caMgadeva bALaka (bhAvi hemacaMdrAcArya) pAMca varSa thayA tyAre, eka vakhata te tenI mAtA sAthe devamaMdiramAM darzana karI guruvaMdana mATe upAzraye gaye. A prasaMge caMcaLa svabhAvane bALaka caMgadeva, vihAra karatA karatA tyAM (dhaMdhUkAmAM) AvIne rahelA zrI. devacaMdrasUrinA Asana upara besI gayo. A samayane lAbha laIne AcAryuM bALakanAM lakSaNo joI lIdhAM ane tenI mAtAne tenA janma pahelAM pote kahelI vAta yAda karAvI. ziSyabhikSAnI yAcanA AcArya zrI. devacaMdrasUrie caMgadevamAM jainazAsananA mahAprabhAvaka puruSa tarIkenI yogyatAnAM dareka zubha cihane ane svAbhAvika capaLatA joyA pachI saMghanA AgevAna gRhasthone bolAvyA ane keTalIka vAtacIta karIne temane sAthe laI teozrI cAciga ane pAhiNIne ghera gayA. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada AcAryazrI ane zrIsaMghane pitAne AMgaNe padhArelA joI, pAhiNIe temanuM yogya svAgata karyuM ane temanA AgamananuM kAraNa pUchayuM. AcAryazrIe jaNAvyuM ke, " tAre putra jainazAsanane uddhAra karanAra mahApuruSa thaI zake tevAM zubha lakSaNothI alaMkRta che; mATe tArA putrane tuM amane ziSya tarIke arpaNa karI de." A sAMbhaLI gharamAM pAhiNI pite ekalI hovAthI vimAsaNumAM paDI gaI ke, "eka taraphathI bALakane pitA gharamAM nathI ane bIjI bAju gurudeva ane zrI saMdha mAre AMgaNe padhArelA che. A sthitimAM mAre dharma ze hoI zake? temaja pitAnA guNavAna ne prAdhika putrane ApI paNa zI rIte de?" Akhare pAhiNIe jAte ja nirNaya karI lIdhuM ke, "gurudeva ane zrIsaMgha mArA saddabhAge mAre AMgaNe padhArelA che, temanA vacanane anAdara kara joIe nahi temaja mArA putra jainazAsana ane jagatane tAraNahAra thato hoya, te mAre AnaMda ja manAvavo joIe." A pramANe vicAra karI pAhiNIe pitAnA priya putrane guramahArAjanA karakamalamAM arpaNa karI dIdhA. dIkSA janmAMtaranA zubha saMskArI bALaka cAMgadeve gurumahArAjanA nirmaLa nehabharyA upadezAmRtanuM pAna karyuM ane AMtarika utsAhapUrvaka gurucaraNumAM vikrama saMvata 1150mAM saMsAratAriNI pravajyA svIkArI ane temanuM nAma somacaMdra rAkhavAmAM AvyuM. vidyAbhyAsa vizvanA jhagamagatA sitArA samAna mahApuraSomAM kudaratI ja evI pratibhA ane buddhivaibhava hoya che ke, teo agamya rIte ja dareka prakAranI vidyAne sahajamAM ane sva95 samayamAM meLavI le che. temane koI sarasvatIne prasanna karavA javuM paDatuM nathI ke nathI temane kAInA vadhAre paDatA gurutvanI paNa AvazyakatA hatI. ApaNuM bALamuni zrI somacaMdra paNa potAnI svAbhAvika pragAnA baLe thoDAM ja varSomAM vidyAnA dareka kSetramAM pAraMgatapaNuM meLavI lIdhuM hatuM. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha AcAryapada bALamuni zrI. semacaMdra bALaka hovA chatAM AbALasvabhAvI uttama saMskArasaMpanna mahApuruSa hatA. e ja kAraNe temanA bALasvabhAva - sulabha caMcaLatA Adi guNae temane vidyAbhyAsa ane tyAga - saMyamane Adarza sAdhavAmAM khUba ja sahAya karI hatI. bAlyAvasthAthI ja teozrI jitendriya, saMyamI ane sthiracittavALA hatA. emanA e viziSTa guNono paricaya ApaNane emanA bALajIvananI pratyeka pravRttimAMthI saheje maLI rahe che. emane, UDe vidyAbhyAsa, apUrva tyAgavRtti, prauDha tapaHprabhAva ane svAbhAvika ojasvitA vagere - prabhAvazALI guNe joI gurudeva AcArya zrI. devacaMdrasUri ane zrIsathe maLI saMvata 1162 mAM sattara varSanI ummare pahoMcelA bALamuni zrI. somacaMdrane AcAryapada upara sthApana karyA ane emanuM nAma semacaMdrane badale hemacaMdra rAkhavAmAM AvyuM. A pachI teozrI hemacaMdrAcArya tarIke oLakhAvA lAgyA. gUrjarezvara zrI siddharAja sAthe samAgama bhagavAna hemacaMdracArya dezavidezamAM vihAra karatA karatA ane sthAnamAM pitAnA tyAga ane pAMDityanA saurabhane veratA veratA anume gUrjarezvaranI rAjadhAnI pATaNa nagaramAM padhAryA. emanA pATaNanA nivAsa daramiyAna lekasamudAyamAM ane vidvargamAM temanA tyAga, tapa, pAMDitya vagere guNonI khyAti khUba vadhI. chevaTe A badhA ya samAcAra gUjarAtanA prApriya mAnya vidvAna mahArAja zrIsiddharAja jayasiMhadevanI rAjasabhAmAM paNa pahoMcI gayA ane vidvAna gUrjarezvare bhagavAna zrI hemacaMdrAcAryane utkaMThAbharyA hadaye AmaMtraNa mekahyuM. AcAryazrIe paNa dharmabhAvanAnI vRddhi vagere dhyAnamAM laI e AmaMtraNane kabUla rAkhyuM ane gUrjarezvarane darzana ApavA mATe pite temanA sthAnamAM gayA. bhagavAna zrI. hemacaMdranAM darzana ane vacanAmRtanuM pAna karI gUrjarezvara eTalA prasanna thayA ke temaNe AcAryazrIne prasaMge prasaMge pitAne tyAM padhAravA mATe bhAvabhIne Agraha karyo. AcAryazrI paNa he.sA.sa.-6 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada gUrjarezvaranI vinaMtine mAnya rAkhIne avAranavAra jatA-AvatA. A pachI uttara|ttara bhagavAna zrI. hemacaMdranuM sthAna gUjarezvaranI rAjasabhA ane tenA virgamAM ghaNuM ja AgaLa paDatuM thaI gayuM. vikrama saMvat 1181 mAM gUrjarezvaranI rAjasabhAmAM khuda gUjarapati ane kavicakravatI zrIpALanA adhyakSapaNA nIce, karNATakadezIya hiMga'khara tAki kAcAya vAdI zrI. kumudacaMdra sAthe thayela gUrjaradezIya zvetAMbara tArkika zirAmaNi syAdvAdaratnAkara graMthanA praNetA mahAvAdI zrI. devasUrinA vAda prasaMge rAjasabhAmAM bhagavAna zrI. hemacaMdrAcAya nuM mahattAbharyuM sthAna hatuM. siddhahema vyAkaraNanI racanA vidvAna gUrjarezvara mahArAjA zrI. siddharAja jayasiMhadevanI rAjasabhA eTale samagra gujarAta ane dezavidezanA paticakravatIonI sabhA, e rAjasabhAnA saghaLA vidvAneA bhagavAna hemacaMdra pratye temanA bhASya pAMDityane kAraNe bahumAnanI najare jotA hatA. vikrama saMvata 1192 mAM mAlavapati zrI. yazAvarmAne harAvyA pachI tyAMnI lUMDhamAM tyAMnA rAjakIya jJAnabhaMDAra ( puratakAlaya) gUrjarezvaranA hAthamAM AvyA hatA. tenuM avaleAkana karatAM temAM bhAjavyAkaraNanI nakala joyA pachI, gUrezvaranA hRdayamAM peAtAnA dezamAM svataMtra vyAkaraNanA sarjana mATenI tIvra Umi` utpanna thaI. ane peAtAne e vicAra temaNe rAjasabhAnA mAnya prakhara vidvAna samakSa jAhera karyAM. A prasaMge rAjasabhAnA dareka vidvAne bhagavAna zrI. hemaca'drAcAya tarapha AMgaLI cIdhIne ekIavAje jaNAvyuM ke, " mahArAja ! ApanI A atimahAna icchAne pUrNa karavA mATe A mahApuruSa sivAya khIju` keAI samartha nathI. ''chevaTe gUjarezvare AcAryazrIne joItAM dareka sAdhane potAnI rAjakIya lAgavagathI pUrAM pADavAM ane AcArya zrIe peAtAnA ane gUrjarezvaranA nAmane amara karatA sarvAMgapUrNa siddhahema vyAkaraNanI racanA karIte mAtra gUjarezvarane ja nahi paNa AkhA vizvane potAnA ajoDa pAMDityane paricaya ApyA. kahevAnI jarUra nathI ke, A pachI gUjarezvara bhagavAna hemacaMdranA ananya mitrane sevaka banI gayA hatA. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha rAjanaitika nipuNatA bhagavAna hemacaMdranA, jemAM temanA guNothI AkarSAyalA saMkhyAbaMdha pUjA ane mitro hatA, te ja rIte temanA virodhIonI saMkhyA paNa teTalI ja hatI. Ama chatAM pitAnI prakhara pratibhA ane rAja. naitika nipuNatAne pratApe teo e badhAyane aDagapaNe sAmane karI zakyA hatA; ane emanA AkhA jIvanamAM evo eka paNa prasaMga Avyo nathI ke, koI paNa prasaMge kAI paNa emane tejovadha karI zakayuM hoya. khare ja mAnavajAti mATe badhuM ya zakya haze, paNa parasparaviruddha vAtAvaraNa ane kAvAdAvAthI bharapUra rAjasabhAmAM aDagapaNe TakI rahevuM - ane te paNa saMkhyAtIta varSone pArasparika virodhanA bhaMga banela zramaNa saMskRtinA dhAraka sAMpradAyika puruSa mATe-ghaNuM ja agharuM che. chatAM ApaNe Aje e pratyakSa anubhavI zakIe chIe ke, bhagavAna hemacaMdra e sthitimAM paNa ApaNe UbhA rahI zakyA hatA. eTale A rIte vicAra karatAM khare ja bhagavAna hemacaMdra jagata samakSa dhArmikatApradhAna rAjanaitika-nipuNatAne apUrva Adarza khaDo karyo che. kumArapAladeva sAthe saMbaMdha bhagavAna hemacaMdra be caulukyavaMzI gUjarezvaranA gADha samAgamamAM AvyA hatA. eka mahArAjA zrIjayasiMhadeva ane bIjA mahArAjA zrI kumArapAladeva. ekanI sAthe amuka aMze dhArmikatAne saMbaMdha hovA chatAM mukhyatve vidvattAne saMbaMdha hatA, je ApaNe upara joI gayA chIe; jyAre bIjAnI sAthe saMbaMdha dhArmikatAmAMthI ja hato ane dhArmikatAmAM ja pariName hato. AcArya hemacaMdrane mahArAjA zrI kumArapAladeva sAthe saMbaMdha, teo jyAre mahArAjA siddharAja taraphanA mRtyubhayathI trAsIne nAsabhAga karatA hatA te prasaMge thayo hato. ane e, mukhyatve karIne bhayaprasaMganA temanA rakSaNanI dhArmika vRttimAMthI ja hatuM ane AdithI aMta e saMbaMdha e rUpamAM ja kAyama banyA hatA. upadezanI asara bhagavAna hemacaMdranA upadeze mahArAja zrI kumArapAladevanA hRdayamAM eTalI tIvra ane UMDI asara nipajAvI hatI ke, Akhare e eka dhArmika athavA jainadharmAvalaMbI rAjA banI gayo hato. te chatAM bhaga Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vara gujarAtI sAhitya pariSada vAna hemacaMdre temanI pAse jainadharmane lagatAM ja kAryo karAvavAmAM tatparatA rAkhI hatI ema ja nahotuM, paraMtu sarvasAmAnya hitanAM kAryo paNa temaNe karAvyAM hatAM. sarvasAmAnya hitanAM kAryamAM mukhyapaNe sAta vyasana-jemAM jugAra, mAMsa, dArU, vezyA, zikAra, cArI ane vyabhicAranA samAveza thAya che ane je prajAjIvanane ane mAnavatAne halake darare laI janAra che-- te udeza ane rAjasattA dvArA aTakAvavAmAM AvyAM hatAM. jyAM lAgavarga paheAMcI zake tevAM anya rAjyAmAM paNa sAdhanedvArA te mATe prayatna karavAmAM AvyeA hateA. vividha A sivAya atiprAcIna samayathI cAlye! AvatA nirvArasadAra vidhavA strInI milakata paDAvI levAneA rivAja-jenI vArSika Avaka mAMtera lAkhanI AsapAsanI hatI, tene paNa jatA karavAmAM AvyA hatA. A badhA ya karatAM bhagavAna hemacaMdranA upadezanI mahAbhArata asara e thai hatI ke, mAMsAhAra nimitte tema ja yajJayAgAdimAM nirarthIka rIte thatA aneka pazuonA saMhArane dayALu gUjarezvara dvArA aTakAvavAmAM AvyA hatA. TUMkAmAM ApaNe ema kahI zakIe ke, gUjarAta vagere dezamAM Aje paNa je dusanAnA alpa pracAra che, nizIyAnuM dhana paDAvI levAnA rivAja jovAmAM nathI AvatA temaja yajJa-dhAgAdi AiMmatta thatA pazuvadha lagabhaga aTakI gayA che, e bhagavAna hemaca'drasUrinA pavitra upadeza ane gUrjarezvara mahArAja zrIkumArapAlanI aoDa dhArmikatAne ja pratApa che. graMtharacanA Aje bhagavAna hemacaMdranA je graMthA maLe che tenI noMdha ahIM ApavAmAM Ave cheH-~~ siddhahema ladhuvRtti siddhahema bRhravRtti siddhahemabRhanyAsa siddhahema prAkRtavRtti li'gAnujJAsana saTIka uNu digaNu vivaraNu dhAtupArAyaNuM vivaraNu sAgAmAMga hRdalakSa desibe 6000 zlAka 18000 . 84000 ( apUrNa maLe che ) 2200 .. 3684 3250 17 56 0 0 "" "" Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satranibaMdhasaMgraha 1 0 0 0 204 4 9 350 0. 0 0 282 15degdeg 32000 3500 , abhidhAnaciMtAmaNi pATIkA saha bleka abhidhAnaciMtAmaNi pariziSTa anekArtha keva nighaMTuzeSa dezInAmamAlA pavRtti sAthe kAvyAnuzAsana pajJa alaMkAracUDAmaNi ane viveka sAthe denuzAsana chaMdacUDAmaNi TIkA saha saMskRta dvayAzraya mahAkAvya prAkRta dayAzraya mahAkAvya pramANamImAMsA pazvRtti sAthe 2500(apUrNa) vedAMkuza / drivadanacapeTA ) 108 0 , triSaSTizalAkApuraSacaritamahAkAvya 10 parva pariziSTa parva yogazAstra pATIkA saha 1250 , vItarAgastotra 188 , anya vyavahedAtrizikA 32 kAvya , agavyavahedakAtrizikA 32 mahAdevastotra 44 leka upara bhagavAna hemacaMdrasUrikRta graMthonA nAmonI je yAdI ApavAmAM AvI che temAMnA vividha viSayo, te te graMthamAM karavAmAM Avele te te viSayane UhApoha, ane te te graMthamAM karelI tattaSiyaka anekAneka zAstronI jhINavaTabharI cacA-A badhA tarapha dhyAna ApatAM jANI zakAya che ke teozrIe sAhityanA pratyeka aMgane ke nyAya Ape che, e pratyeka aMganI keTalI jhINavaTathI mImAMsA karI che ane e pratyeka aMgane vicAra karavA mATe te samayanA vizvALa sAhityanuM temaNe keTalI gaMbharatAthI avagAhana karyuM haze ane te sAthe temanI pratibhA, temanuM samadarzipaNuM, temanuM sarvadigAmI pAMDitya ane temanA bahuzrutapaNane paricaya ApaNane maLI rahe che.. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada hemacaMdranI kRtionuM gaurava bhagavAna hemacaMdra racelA che eTale gaMbhIra ane sarvAgasaMpUrNa graMtharacanA. siddhahema vyAkaraNa, kayAzraya mahAkAvya, abhidhAnazo ke kAvyanuzAsana Adi jevA prAsAdabhUta mahAgraMtha ja nahi, paNa anyAgavyavacchedAviMzikA jevA phakta 32 kAvyanA eka nAnA sarakhA tutigraMthane laIne vicAra karavAmAM Ave te paNa ApaNe ema ja kahevuM paDeAcArya hemacandra A nAnI zI kRtimAM syAdvAda, naya, pramANa ane saptabhaMgI viSe tema ja svaradarzananA siddhAnta upara atigaMbhIra ane sUkSma vicAro rajU karI jagatane pitAnA mahAna vijJAnane paricaya karAvyo che hemacaMdranI kRtionuM sthAna AcArya hemacaMdranI kRtione sAhityanA samarAMgaNamAM koI paNa sthaLe parAbhava ke anAdara thayo nathI, eTaluM ja nahi kintu temanI kRti. ene bhAratavarSamAM prAcIna samartha jenetara vidvAnoe suddhAM mAnya rAkhI che. chandazAstranA TIkAkAra halAyudha jevA vidvAnoe te pitAnI kRtiomAM AcArya hemacaMdranI kRtiomAMthI graMthasaMdarbhanA saMdarbhe ja apanAvI lIdhA che. jaina saMpradAyamAM hemacaMdranuM sthAna bhagavAna hemacaMdranuM jaina saMpradAyamAM je ati ucca sthAna hatuM tenuM varNana karavuM te eka rIte vadhAre paDatuM ja gaNAya. te chatAM TUMkamAM eTaluM kahevuM joIe ke temanA samayanA keI gaccha ke paraMparA evAM na hatAM ke je emanA guNothI mugdha na hoya ane jeNe emanA guNonuM varNana na karyuM heya. TIkAkAra tarIkenuM ajoDa kauzala dharAvanAra samartha AcArya zrImAlayagirie te AvazyakasUtranI vRttimAM tathA vahu stutipu gurava: e pramANe lakhI bhagavAna zrIhemacaMdrakRta anya gavyavacachedaDhAtrizikAmAMnA zlokane ullekha karyo che ane e rIte bhagavAna hemacaMdrane pitAnA guruvasthAnamAM mAnI lIdhA che. kAryadakSatA bhagavAna zrIhemacaMdrane temanA jIvanamAM rAjya ane rAjAnA anuyAyIo, mitro ane virodhIo, jaina ane jainetara, dharmopadeza Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha ane navasAhityasarjana, nijIvana ane jagatano saMbaMdha e darekane eka sarakho nyAya ApavAne hato. A dareka kArya paikI eka paNa kAryane teozrIe temanA jIvanamAM eche nyAya Apyo nathI. uparanI bAbatane vicAra karatAM khare ja ApaNe Azcaryamugdha banI jaIe chIe ke e mahApuruSa kaye samaye kaI vastune kevI rIte nyAya ApatA haze, emanuM jIvana keTaluM niyamita haze ane jIvananI paLepaLane teo keTalI mahatvanI lekhatA haze. khare ja vizvanI mahAvibhUtiomAM bhagavAna zrIhemacaMdranuM sthAna keI aneruM ja che ane e emanI kAryadakSatAne ja AbhArI che. 'upasaMhAra aMtamAM eTaluM kahevuM vadhAre paDatuM nathI ke dezavidezane lAkhe ja nahi balake kareDa ke abajo varSane ItihAsa ekaThA karavAmAM Ave te paNa bhagavAna zrIhemacaMdrAcArya jevA nilepa, AdarzajIvI, vidvAna sAhityasarjaka, rAjanItinipuNa, vyavahArajha, varcasvI ane pratibhAdhArI puruSanI jeDa jaDavI atimuzkela bane. ane e ja kAraNasara bhagavAna zrI hemacaMdrAcArya mATe kalikAlasarvajJa tarIkenuM je birUda yojavAmAM AvyuM che emAM leza paNa atizayokti nathI. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna hemacaMdrAcArya : lekhaka : zrI. paramAnaMda kuMvarajI kApaDiyA (amadAvAda khAte zrI. jaina saMghanA Azraya nIce hemacaMdra jayaMti prasaMge apAyeluM bhASaNa) zrImada hemacaMdrAcAryanI jayantIne A maMgaLa ane AnaMdapUrNa prasaMge mArA jevA hemacaMdrAcAryanA sAhitya tema ja tatkAlIna ItihAsathI anabhijJa mANasane bolavAne kaze paNa adhikAra heI na zake. Ama chatAM mane A prasaMge belavAnI AjJA thaI che tenuM eka ja kAraNa huM kalpI zakuM chuM ane te e ke AjanA prasaMgane uddeza hemacaMdrAcAryanA jIvanacaritranuM bhinna bhinna daSTibinduothI nirUpaNa karavAne heIne ahIM paMDitanuM daSTibindu rajU thAya e jeTaluM jarUrI che teTaluM ja mArA jevA apaMDitanuM dRSTibindu paNa ahIM rajU thAya e jarUrI samajavAmAM AvyuM haze, ane te kAraNe ane te adhikAra upara ja huM ApanI samakSa upasthita thayo chuM. jainadharmanA ItihAsamAM aneka vidvAna ane pratApI AcAryo thaI gayA che te sarvamAMthI jevI rIte vIsa tIrthaMkaramAMthI bhagavAna RSabhadeva judA paDe che tevI rIte hemacaMdrAcArya anya jainAcAryothI judA tarI Ave che. bhagavAna RSabhadevane bAda karatAM anya tIrthakaronA caritro jotAM dareka tIrthakaranA jIvanamAM lagabhaga eka sarakho krama Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha mAluma paDe che. teo amuka kALe jamyA, amuka kALe dIkSA lIdhI, amuka kALe temane kevaLajJAna thayuM ane amuka kALe teo nirvANa pAmyA. kevaLajJAna pahelAne sarva samaye teoe lagabhaga AtmasAdhanA pAchaLa vyatIta karyo hoya che, ane te daramiyAna janasamAjanA sIdhA saMparkamAM AvavAnuM temanA mATe bhAgye ja kAMIka banyuM hoya che. bhagavAna RSabhadevanI bAbatamAM tethI jude ja krama jovAmAM Ave che. AjanI sarva sAmAjika racanAnA teo AdyaracayitA lekhAya che. pitAnI be putrIomAM ekane aMkavidyA ane bIjIne akSaravidyA zikhavIne temaNe jJAsAhityane prAraMbha karyo; lagnasaMsthA dAkhala karIne navI samAja vyavasthA UbhI karI; lekene kRSividyA zikhavI; kuMbhArane udyoga zikhavyo; rAMdhatAM ane pakavatAM zikhavyuM. Ama bIjA tIrthakaroe jyAre lokone nirvANavidyA zikhavI tyAre bhagavAna RSabhadeve lokone jIvanavidyA zikhavI. AvI ja rIte hemacaMdrAcAryuM paNa tatkAlIna samAjajIvanamAM tema ja rAjakAraNamAM khUba rasa lIdhe eTaluM ja nahIM paNa sArI rIte sakriya bhAga lIdhe. gujarAtanA tatkAlIna rAjakAraNa vidvAnamAM teo agresara hatA. siddharAja jayasiMha upara temaNe bahu sArI lAgavaga jamAvI hatI ane kumArapALa to temanuM ja sarjana hatA. A rIte ahika jIvanamAM AvaDuM moTuM parAkrama dekhADanAra hemacaMdrAcAryane tole Ave tevA bIjA koI jainAcArya dekhAtA nathI. A rIte vicAratAM hemacaMdrAcAryuM paNa leke pAse zuSka nirvANa ane mekSanI vAta karI nathI, paNa prANavAna jIvanane baMdha Ave che ane evuM ja jIvana jIvI batAvyuM che. jaina sAdhunA jIvananA aneka aTapaTA niyama upaniyamonI jaTilatA vicAratAM evuM jIvanavrata svIkAranAra kaI paNa vyakti aihika daSTie AvaDI moTI prarAkramazALI kema banI zake e eka bhAre Azcaryajanaka bInA che. kAraNa ke sarva sAdhAraNa samajaNa mujaba jaina sAdhunuM jIvana nivRttiparAyaNa ane ekAMta AtmalakSI kalpavAmAM Ave che. teone koI paNa bAbatamAM Adeza ApavAne paNa niSedha hoya che. AvA jIvanane rAjakAraNa sAthe karaze meLa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada saMbhavatA nathI. sAdhu jIvananI maryAdAmAM haribhadrasUri, siddhasena divAkara ke yazavijayajI uSAdhyAya kalpI zakAya che; hemacaMdra kalpI zakAtA nathI. vastusthiti ema che ke jo amuka vyaktinI aMdara krAI viziSTa zaktinuM bIja raheluM heya te tene bAhya jIvananA krAI pazu niyama upaniyameA ke AsapAsanI paristhitinA antarAyA di rASI zaktA nathI. te jAti jJAti ke saMpradAyanI divAleA tADIne bahAra pragaTa thayA vinA rahI zakatuM ja nathI. A mAnavasatyanI dRSTie nihALatAM hemacaMdrAcAryanA jIvanaprabhutvane krAyaDe saheje UkelI zakAya che. hemacaMdrAcArya' gujarAtanA e suprasiddha rAjavIonA sIdhA sabadhamAM AvyA, eka mahArAja jyasiMha ane aujA rAjAdhirAja kumArapALa. kumArapALane rAjya maLavAmAM hemacaMdrAcAryanA khUba hAtha hatA ane tyAra bAda temaNe jainadhama aMgIkAra karyAM hatA. tethI temanI uparanu` hemacaMdrAcAryanuM prabhutva sugrAhya che. sahelAIthI samajI zakAya tevuM che. mArI dRSTie hemacaMdracAryAMnuM siddharAja jayasiMha jevA asAdhAraNa rAjavI uparanuM prabhutva vizeSa Azrayajanaka che. kAraNa ke hemacaMdrAcAryAM custa jaina hatA, jyAre siddharAja jayasiMha eTalA ja custa zaivadharmI hatA. Ama chatAM paNu siddharAjathI hemacaMdrAcA ADhalA badhA sanmAnita heAya e hemacaMdrAcArya'nI asAdharaNa pratibhAne saMgIna purAveA che. hemacaMdrAcA nA vamAna kALanA mahApuruSone anulakSIne vicAra karatAM AjanA be mahApuruSA sAthe temanI tulanA karavA mana thAya che. eka leAkamAnya tilaka ane khIjA mahAtmA gAMdhI. hemacaMdrAcAya nuM jIvana eTale eka sAthe vahetA e pravAhA. eka bAjue temanuM agAdha pAMDitya ane bIjI bAjue tatkAlIna rAjakAraNamAM temaNe bhajavelA asAdhAraNa kAryaCbhAga. AvA be pravAheAnuM mizraNu AjanA kAI paNu mahApuruSAmAM dekhAtuM hAya tA te lekamAnya tilakamAM che. tilake karelAM prAcIna ItihAsane lagatAM sa`zASanA tema ja bhagavadgItA uparanuM temanuM bhASya temanI buddhizakita ane pAradarzI pAMDityanA adbhuta namunAo che; AvI rIte adhyayana ane Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra 3 nibaMdhasaMgraha saMzodhana pAchaLa ATale badhe rasa hovA chatAM temanA jIvanane ghaNe meTo bhAga rAjakAraNa pAchaLa ja temaNe kharo che e 5NuM sarvatra suvidita che. hemacaMdrAcAryanuM lokamAnya tilaka sAthenuM A prakAranuM sAdamya AkarSaka ane AnaMdajanaka lAge che. hemacaMdrAcAryanI gAMdhIjI sAthenI sarakhAmaNInI dRSTie vicAra karatAM eka te teo bane moDha vaNika jJAtinA che e bAhya sAdastha vismayajanaka lAge che. bIjuM moTuM sAdasya te e che ke je ahiMsAne rAjakAraNamAM ghaTAvavAne bhagIratha prayatna Aje gAMdhIjI karI rahyA che te ja ahiMsAne rAjakAraNa sAthe joDavAno prayatna madhyakAlIna yugamAM mAtra hemacaMdrAcAryuM ja karyuM hatuM ema itihAsa jotAM mAluma paDe che. vrata ane madhano niSedha paNa hemacaMdrAcAryanA nAma sAthe joDAyeluM che. Aje je vyApaka arthamAM ane je dRSTie ahiMsAne rAjakAraNamAM ghaTAvavAmAM Ave che te vyApaka artha ane dRSTi hemacaMdrAcAryano nahotI. hemacaMdrAcAryanI ahiMsA pAchaLa moTe bhAge pazu ja preraka vRtti hatI. paNa Ama kahevAno Azaya ekanI vizeSatA ke anyanI UNapa rajU karavAnuM nathI. je bheda banne vacce che te AjanA ane tyAranA samayabhedane AbhArI che. ahiMsAnuM zAstra sadA vikasatuM che. je ahiMsAnI samajaNu bhagavAna mahAvIranA vakhatamAM hatI te samajaNamAM hemacaMdrAcArya sudhImAM ghaNo vikAsa thayo hato ane hemacaMdrAcAryathI Aja sudhImAM paNa ahiMsAvijJAnamAM aneka dezIya pUravaNIo thatI ja rahI che. AjanA gAMdhI karatAM bhaviSyane gAMdhI kone khabara che ke ahiMsAdharmanA jagatane kaI judA ja pATha zikhavaze! hemacaMdrAcAryanA jIvananI je be moTI vizeSatA che te ja AjanA jaina samAjanA jIvanamAMthI taddana lupta thayela dekhAya che. prathama te hemacaMdrAcAryanI agAdha vidvattAne vicAra karo ! te vakhate ati maryAdita sAdhana hovA chatAM e eka paNa sAhitya viSaya nathI ke jemAM hemacaMdrAcArye kheDANa karyuM nathI. te temanA samayanA "erisToTala' hatA. erisToTala vijJAnanI sarva zALAomAM sarvajJa" manAta. hemacaMdrAcArya Aje paNa "kalikAlasarvajJa" tarIke oLakhAya che. Aje jJAnaprAptinAM sAdhane khUba vipula Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada tema ja sulabha banyAM che tema chatAM; AjanA tema ja temanA vaMzajomAM evo eka paNa vidvAna sAdhu najare paDatuM nathI ke jene temanI bAjue besADI zakAya. hemacaMdra mAtra jaina dharmAcArya nahotA; te vakhatanA teo moTAmAM moTA sAhityAcArya paNa hatA. temanI sAhitya kRtio tema ja kAvya, chaMda, vyAkaraNa, nyAya Adi viSaya uparanA graMtha tatkAlIna saMskRtinAM sImAcinne che. AjanA keI jena sAdhune jenetara duniyAmAM koI jANatuM paNa nathI. ApaNAmAM prakRtithI ja pAMDitya - vidvattA - rasikatA pratye anAdara keLavavAmAM Ave che. ane tethI jemAM moTA vyApArIo, saTTAkhelADIo, udyogapatio pAke che paNa prakhara vidvAne kadI pAkatA nathI. AnuM pariNAma e AvyuM che ke prajAnA saMskAravidhAnamAM kaI paNa jene kadI agrasthAne hete ja nathI. bIjuM, hemacaMdrAcAryane rAjakAraNamAM je sakriya rasa hatuM te paNa AjanA jaina samAjamAMthI lupta thai che. te kALe mAtra hemacaMdra ja rAjakAraNamAM agresara hatA ema nathI. te vakhatanI jema samAje muMjAla, udayana, vastupAla, tejapAla, vimalazA vagere aneka suprasiddha rAjakAraNa puruSe gujarAtane ApyA che. rAjapUtAnAnA rAjasthAnamAM paNa aneka jainee pradhAnapada zobhAvyAM che. AjanA jainane A rasa paNa rahyo nathI ane navA rAjakAraNanI ghaTanAmAM paNa te koI ThekANe mekhare mAluma paDatuM nathI. Aje cotarapha bhAgI raheluM hemacaMdranuM smaraNa jaina samAjanI sUtelI sAhityazaktine jAgrata kare ane vartamAna rAjakAraNamAM navIna rasa prere te AvI jayatio ApaNe UjavIe te kAMIka sArthaka lekhAya. - AjanI yati ahIMne jaina yuvaka saMgha Ujave che. AjanA yuvakene hemacaMdrAcAryanA jIvanane zuM saMdeza che, ema je mane kAI pUche te huM ema javAba ApuM ke hemacaMdra eTale ananta yauvana, anA sarjana, ananta kAryazakti. Apa sarva jANe che ke hemacaMdrAcArye daza varSanI vaye dIkSA lIdhI hatI; sattara varSanI vaye temane AcAryanI padavI ApavAmAM AvI hatI. vIsa bAvIsa varSanI vayathI teo rAjakAraNamAM guMthAyA hatA. jIvananI kSaNekSaNa temaNe ekasarakhI kAryaparAyaNatAmAM vitAvI che. temanI sAhityakRtione Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra - nibaMdhasa Mgraha 91 vistAra apAra che. ATaluM badhuM te kaI rIte lakhI zakayA haze ane te paNa temanAM pArivanAnAM rAjakIya rAkANA sAthe, e Aje pazu kalpanAmAM samAI zakatuM nathI. khIjA aneka meATA gaNAtA mANaseAnA jIvananI samIkSA karavA besIe te jeTalA peNAsA vaSa~nA AyuSyamAM pAMcadaza va ujjavala dekhAya che ane bAkInA A bAju ke te bAjunAM vaSaeN pUrva taiyArImAM athavA teA vRddhAvasthAnA virAmamAM ja vyatIta thayA hoya ema mAlUma paDe che. hemacaMdranuM jIvana eTale udyotakArI divAkaranI mAphaka udaya kALathI astakALa sudhI eka sarakhu' ujjavaLa pratApI te ja vistAratuM ane zramaparAyaNa jIvana. AvI jIvana - vibhUti kALAMtare ja samAjane lAdhe che ane tevA jIvanapravAhamAMthI samAja amara yauvananAM pIyUSa pIe che. Ajane yuga kayugane che ane Ajane yuvaka pracaMDa ka`zaktine avatAra che. hemacaMdra jIvananuM sAcu yauvana jANyuM che, mANyuM che ane janatAne zikhavyuM che. AjanA yuvaka hemacaMdra jevA ka`zALI mahApuruSanI peDhIne zaeNAbhAve ane addabhuta kA zakti dAkhavIne samAjanI navaracanA satvara sAdhe evI mArI namra prAnA che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIhemacandra aitihAsika prAmANika paricaya : lekhakaH paM. lAlacaMdra bhagavAna gAMdhI "zabda-kALa-sAtri--cho-stravidhAyanAn ! zrIhemacandrapAdAnAM prasAdAya namo namaH // " AcArya zrI hemacaMdranuM saMsmaraNae eka rIte devI sarasvatInuM maMgala saMsmaraNa gaNI zakAya. sarasvatInA avatAra jevA siddhasArasvata e sUrivaranuM sanmAna - pUjana e sarasvatInA eka viziSTa svarUpanuM kivA gujarAtanI sarasvatInuM ja sanmAna - pUjana che. ATha saikAo pahelAM prabalapratApI gUrjarezvaronAM unnata mastake jemane bhaktithI namyAM, sarasvatInA pavitra taTa para sarasvatIne sAkSAtkAra karAvatA je surIzvaranAM caraNa- kamalene gUrjarezvarae suvarNa - kamalethI pUjyAM ane jemane seMkaDe sAkSara - sujanoe suvarNamaya suvAsita suvacana - kusumAMjalithI vadhAvyA; temane sAmAnya alpajJa manuSya zuM artha dharI zake? gUjarAta para jemanA cirasmaraNIya agaNita upakAra che, kAzmIra - vAsinI devI sarasvatIne jemaNe gUjarAta - vAsinI karyA, jemaNe gujarAtamAM jJAna - gaMgA vahevaDAvI, jemaNe gujarAtane adbhuta Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra - nibadhasa graha 43 jJAnAmRta SAyuM, jemaNe gujarAtane sadAcAra - susa'skArI zIkhavI AcArya tarIkenI gaMbhIra javAbadArIvALI peAtAnI uttama pharaja bajAvI tathA vidvattA sAthenI sAdhutAnI UMcI kiMmata aMkAvI. 2 siddharAja jayasiMha jevA prabalapratApI mahArAjAdhirAja gUrjarezvare pratibhAzALI je viddaratnanI prauDha vidvattAnAM pUjana karyA... ane prAthanA karatAM jemaNe zreSTha zabdAnuzAsana racyuM.1 siddha - hemacandra nAmathI suprakhyAta thayelA jemanA prazasta zabdAnuzAsanane padmahastI para sthApI gUjarezvare jemanI vidvattAnuM gaurava prakaTa karyuM, 2 seMkaDA pustaka - prati| lakhAvI tene sarasvatIbhaMDArAmAM ApI abhyAsIone ane adhyApakAne anukUlatA karI ApI, paThana pAnAdi prabaMdha karyAM; tathA parIkSA, paritASika, prAtsAhanAdinI uttama ceAjanA karI gujarAtamAM vidyA - pracAra mATe gujarAtanI tatkAlIna rAjadhAnI ( pATaNa ) te vidyAeAnuM kendra banAvyuM, vidyA - vRddhithI vidvattAmAM anya deza karatAM gUjarAtane agragaNya unnata banAvyuM. jemanA zabdAnuzAsana (aSTAdhyAyI saMskRta - prAkRtAdi SaDvASAnuM vyAkaraNa, liMgAnuzAsana, dhAtupArAyaNa, AkriSNupA vagere aMga ane laghutti, bRtti, bRhanyAsa vagere sAthe)nA abhyAsa karI sekaDaeN| abhyAsIe vyutpanna zabdazAstrajJA ane SaDtASA-vizAradA thayA. jemanI dezInAmamAlA ( ratnAvalI ), abhidhAnaciMtAmaNi nAmamAlA, ane jemanA anekA - saMgraha, nidha TurazeSa ( vanaspatizAstra viSayaka kAza) vagere svApana vivaraNavALA, viziSTa sugama sarala saMkalanovALA saskRta prAkRta bhASAnA kAzAe sAhatyasevI janatA 1. 'xxx tenAtivistRta-3Ama-vitrInaeN rASTrAnurAAsanasamUhattvacitena / abhyarthito nivamaM va dhavad vyadhatta zabdAnuzAsamidaM munihemacandraH || " 2 prabhAvakacaritramAM varNana karelA A bhAvane sUcavatuM eka citra, pATaNamAM rahelI e vyAkaraNanI prAcIna tADapatrapeAthI para che, jenu` sUcana ame vattanaNyanainamAnDA rIyapranthasUcI ( gA. e. sa. naM.76 )mAM karyuM che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 para - te te viSayanA abhyAsIe para je che, te svalpa zabdothI varNavI zakAya tema gujarAtI sAhitya pariSada asAdhAraNu upakAra karyAM nathI. jemanA kAvyAnuzAsana ( aSTAdhyAyI; alaMkAracUDArmANa nAmanA svepana viSNu ane viveka sAthe)nA ane chaMdAnuzAsana (aSTAdhyAyI svapajJa vivaraNu sAthe )nA abhyAsathI seMkaDA abhyAsI, kavio, sAhityakAra, alaMkArazAstra ane saskRta, prAkRta, tathA apabhraMza bhASAnA chaMdaHzAstranA marmanA thaI zakathA che. evI rIte vidvattAnAM e mukhya kalA - vakatRtva ane kavitva ApavA mATe jagatnA sAkSarA hemacaMdrAcAryanA sadA RNI che. jemaNe mukhyatayA gujarAtanA mahAsAmrAjyanA ayudhya mATe jIvana - sajJa samarpaNu karyuM, saMsArane sAkSara - samAja jemanA racelA graMtha - vaibhava mATe sadA RNI che, te amUlya akhUTa zreSDa jJAna - bhaDArane uttama vArase jemaNe gujarAtane arpaNa karyAM, vAGamayanA vizAla vividha pradezamAM atyupakAraka Avazyaka asAdhAraNa sarvagrAhya viziSTa racanAo karanAra je vidraSThirAmaNine keTalAke gujarAtanA pANini kahyA, keTalAke jemane pataMjali, piMgala, mahAkavi kAlidAsa, amarasiMha, mammaTa ane bhiTTanA abhinava svarUpamAM eLakhyA, keTalAke jemane siddhasena divAkara ane AryAM suhastinuM anukaraNa karatA joyA, ojA keTalAka vicArakAe jemane ' kalikAlasarvajJa ' birUdathI saMkhAvyA, jemaNe garviSTha vAdIonA ane vidvAneAnA ga gALI gUjarAtanu gaurava vadhAryuM, gUjarezvarAnI rAjasabhAne zaiAbhAvI, gUjarAtanI vidvapariSadna vikasita - pravrullita banAvI, jaina saMgha - samAjanA ja nahi, gUjarAtanA vizAla sAmrAjyanI prajAnA mukhane ujajavala ane suprasanna karyuM. apAra vidyA - pArAvArAnuM avagAhana - pAna karI javA chatAM jee vidyAone pacAvI zakayA, vidyAne parApakArArthe vAparI tene sadupayeAga karI zakayA, vidvattAnA viziSTa lAbha-samAjane ApI zayA jIvananI amUlya kSaNene suvivekathI sArthaka karI zakA, mAtra peAtAnA jIvanane ja nahi, hajArAnA jIvanane sudhanya, kRtA' sala anAvI zakayA. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasa graha rAja-mAnya, saMdha - mAnya, lAkamAnya ane vidmanmAnya sanmAnanIya pUjya rAjaguru hAvA chatAM jeoe apU namratAM ane gaMbhIratA dhAraNa karI, vidyAnI alpamAtrAthI pazu UchaLatA - kUdatA kUpamaMDUkAne -- pati manya u Mkhala khalene paNa jemaNe prakArAntarathI uttama vidyA zikSAnA pATha paDhAvyA. caulukyavaMzane itihAsamAM amara karatA jemaNe caulUvaMza aparanAmavALA yAzraya mahAkAvyadvArA samasta zabdAnuzAsanane adbhUta rIte kramazaH aitihAsika kAvyamAM UtAryuM ane caulukayavaMzI (seAlaMkI) gUrjarezvarAnA suyazane vizva - vikhyAta karyAM. jemAM leAkeAnAM mahAkulakA ane gAthAnAM kulakA racI gujarAtanI tatkAlIkana rAjadhAnI aNuhilapATaka nagara ( pATaNa )nI yazaH -- prazasti uccArI che; gUjarAtanI samRddhi ane viziSTatAnI cuNu - gAthA gAI gujarAtanI prazasta kIrti vistArI che. - ayeAgavyavaccheda tathA jenA para makSiSeNusUrie syAdvAdamaMjarI vitti racI che, te anyayeAgagyavaccheda nAme oLakhAtI dvAtriMzikA jevI racelI vIrastutiomAM tathA vItarAga - svetramAM ane mahAdevastAtramAM paNa jemaNe gaMbhIra bhAva bharyo che ane nyAyazailIthI UMcu' tattvajJAna ApyuM che, tathA pramANamImAMsAdrArA nyAya - parAmarza karyAM che ane arjunnIti jevA graMthadrArA rAjaddArI dakSatA darzAvI che, te sarve lakSyamAM letAM temanI vividha viSayaka adbhuta pratibhA mATe bahumAna Upaje tevuM che. jemanI prazaMsanIya prakhedhazaktithI, ane jemanA saccaritra - prabhAvathI gUrezvara caulukaya kumArapAla, rAjarSa ane paramAhata nAmathI prakhyAta thayA, putra vitA mRtyu pAmanAranAM - nirvIzanAM dhanane tajI zako, prANi - vadhu niva ranAra - mAri - vAraka ( amAri - pravartaka ) thayA ane narakanAM kAraNabhUta manAtAM zikAra, jugAra, madirApAna vagere 1vyasanAne dUra karAvI vyasana vAraka ane dharmAtmA tarIke nAmanA meLavI zakayo. 1 ' 1 mAMsaM ca surA vezyA pApaddhi-caurye paradAra- sevA / etAni sapta vyasanAni loke ghorAtighoraM narakaM nayanti // " hai.sA.sa.-7 - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 gujarAtI sAhitya pariSada je kRpAsiMdhunA sumadhura sadupadeze ane sadAcaraNe tathA sarveprANi - hitakara zubha preraNAethI gUrjarezvaranA vizAla sAmrAjyamAM - tenA adhInanA 18 dazAmAM abhaya - dAnatI urddhASaNAo prakaTa thaI ane amAri - paTahA vAgyA; jethI kRpApAtra avAcaka pazu - pakSI - jAti ane jalacara jaMtu - jAti paNa dUra karma karanArAonA trAsathI mukta thaI, jemanA prabhAve digadigatanI anya prA paNa ahiMsAne ucca Adarza zIkhI. - siddhapuramAM siddhavihAra, aNuhilavADa pATaNamAM rAja - vidvAra, tribhuvana - vihAra ane pATaNa, devAyatana, thArApadra (tharAda), lATApallI ( lADAla ), jAvAlipura (jAlAra) vageremAM aneka kumAra - vidvArA (jina - caityA ) dvArA gujarAtane zaNagAravAmAM ane dhama' premI banAvavAmAM jemanI ucca prakAranI zubha preraNAe sala thaI. kumArapAlanA AdezathI daMDanAyaka abhaye taragAmAM karAvela ajita jinendranuM UMcuM maneAhara maMdira, kumArapAlane dharmAcArya hemacaMdrAcA sAthe paricaya karAvanAra mAnya amAtya vAgbhaTe ( mahattama khAhaDadeve) vi. saM. 1213 mAM karAvelA zatruMjayanA uddhAra, tathA jenI uttamatA ane kartavya - dakSatAnI prazasti rAja - mAnya kavIzvara sidghapAle uccArI hatI, te seranA adhipati daMDanAyaka aMkhaDe ( Atre) kumArapAlanI AjJAthI ujjayaMta ( giranAra ) para strIo, bALakA vRddho ane mAMdAethI paNa sahelAIthI jaI zakAya tevI, visAmA vagere ceAjanAvALI karAvelI padyA ( pAja - racanA vi. saM. 1222, 1223), tathA kuMkAdhIza mallikArjuna para vijaya meLavI dakSiNane anupama rAja - vaibhava gUrjarezvarane bheTa karanAra e ja aMbaDe bharUcamAM karAvela zakunikA - vihAra nAmanA munisuvrata -- prAsAdanA uddhAra e vageremAM te AcArya zrIhemacaMdranI zubha preraNAo hatI - e ApaNe na bhUlI zakIe. kAla - bhale Aje enAM smRti - cihno palaTAI gayelA svarUpamAM hAya - teA paNa tatkAlIna RtihAsamAM tenA ullekhA che. jemanA sujanma ( nAma yaMgadeva )thI dhaMdhUkAnI dharaNI dhanya thaI (vi. saM. 1145 kA. zu. 15) mAtA pA(cA)hiNI sAcA dhanyavAdane pAtra thaI, pitA cacca ane mAmA naimi nAmAMkita thayA, meDha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha vaNikanI jJAti kaiDha tarIke paMkAI. jemanI pratrajyA (vi. saM. 1154 nAma semacaMda)thI staMbhatIrtha (khaMbhAta)nI bhUmi bhAgyazAlI thaI. je suziSyanA saddabhAve guru devacaMdrasUri devanI jema vaMdanIya thayA. jemanA sUripada (vi. saM. 1166)ne mahatsava karavAnuM mAna nAgapuranI janatAne maLyuM. jemanAM pavitra darzana karavAnuM ane amRta jevAM madhura vacane zravaNa karavAnuM vizeSa saddabhAgya-sAMnidhya gujarAtanI tatkAlIna rAjadhAnI (aNahilavADa pATaNa)ne prApta thayuM. jemanA divaMgata (vi. saM. 1229) thavAthI tatkAlI vaiduSya Azraya vihIna thayuM, ema kavioe uccAryuM. gujarAtanA e sapUta mahAna vidvAna AcArya zrI hemacaMdranuM smAraka ApaNe zuM karI zakIe? temanA sAhitya-sevAnA ane saddabhAvanAnA apUrNa kAryane pUrNa karI nAmane dIpAve tevA paTTadhara prabaMdhazatakAra mahAkavi rAmacaMdra, tenA "nATayadarpaNa-vivaraNuM', ane "dravyAlaMkAravRtti mAM sahakAra karanAra guNacaMdra, temanA "anekArtha-kezane kairavAkarakaumudI'thI vikasAvanAra mahendrasUri, "siddhahemazabdAnuzAsana" para nyAsa racAvanAra udayacaMdra, kumArapAla, "(jinadharma)pratibodha graMtha zravaNa karanAra vardhamAnagaNI, caMdralekhA-prakaraNakAra devacaMdramani, ane pratiSThAdi kAryamAM sAhAya karanAra yazazcaMdra jevA gurubhakta vidvAna ziSyo gujarAtane arpaNa karI paraleka-pravAsI thayA chatAM jeo yazadehe adyApi amara che. ajayadevarAjAnA mAnya rAjanItinA maMtrIzvara kavi yazapAle meharAjaparAjaya nATaka (racanA vi. saM. 1230-32 : ga.e. si. pra)dvArA, samaprabhAcAryo "kumArapAlacarita' ( racanA vi. saM. 1334)mAM, merUtuMgasUrie "prabaMdhaciMtAmaNi (racanA vi. saM. 1361)mAM, rAjazekhasUrie "prabaMdhakeza" (racanA vi. saM. 1405)mAM, jayasiMharie "kumArapAlacarita-mahAkAvya (racanA vi. saM. 1422)mAM, jinamaMDanagaNue "kumArapAlaprabaMdha (racanA vi. saM. 1492)mAM 1 "vaiSe vitAbathe titi zrI vim " - -purahita kavi saMmezvara2. vizeSa mATe lekhakanI "nalavilAsa-nATaka (gA. e. si.)nI prastAvanA jue. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada cAritrasuMdaragaNIe "kumArapAlacarita-kAvya' (racanA Azare vi. saM. 1525)mAM, tathA devagaNI, hIrakuzala, kavi RSabhadAsa, kavi jinaharSa, vageree "kumArapAlarAso' (racanA vi. saM. 1640, 1670, 1742)mAM ane bIjA paNa aneka vidvAnoe pitApitAnA mAM tathA hemacaMdrAcAryanA graMtha para vRtti, vyAkhyA, avacUri, TIkA, TippaNuM ke anya yojanA karatAM jemanA jIvananA suyaza -suvAsane vacana-puSpothI suvAsita karI prakAzita karyo che. paraMtu AcArya zrIhemacaMdra pitAnA graMthomAM pitAne prAsaMgika paricaya kevI rIte karAvyuM che? mukhyatayA kumArapAla sAthe saMbaMdha dharAvate paricaya darzAvavA ahIM prayatna karIzuM. triSaSTizalAkApuruSacaritra' mahAkAvya parva 10, sarga 11, 12)mAM bhagavAna mahAvIranI bhaviSyavANI sUcavatAM teoe ullekha karyo che ke-siMdhusaivIra dezanA vItabhayapattanamAM potAnA samayamAM banelI, kapila RSie pratiSThita karelI ane pAchaLathI dhULamAM daTAyelI ucca jAtinI pitAnI caMdanamayI divya pratimAne kamArapAla tyAMthI meLavI tenuM sanmAna-pUjana kevI rIte karAvaze ? te saMbaMdhamAM abhayakumAranA pUchavAthI mahAvIre jaNAvyuM hatuM temAM sUcavyuM che ke - mahAvIranI bhaviSyavANI sairASTra, lATa ane gUrjaranI sImAmAM anukrame aNahilapATaka nAmanuM nagara thaze. AryabhUminuM ziromaNi, kalyANonuM niketanasthAna, te ahaMdudharmanuM ekachatrarUpa tIrtha thaze. 1. zrImadda hemacaMdrAcArya caulukyavaMza aparanAmavALA saMskRta "dayAzraya" mahAkAvyamAM prathama sarganA prAraMbhamAM cothA padyathI 134mA padya sudhI 130 zloko dvArA aNahilapATakapura(pATaNa)nuM vividha prakAre vistArathI manahara varNana karyuM che, tathA teoe prAkRta 'dayAzraya mahAkAvyanA prAraMbhamAM prathama sarganI bIjI gAthAthI 27mI gAthA paryA 26 gAthAothI aNahillanagara( pATaNa)nuM uttama varNana karyuM che. pitAnA samayanI pATaNanI kRddhi-samRddhine je co khyAla teoe karAvyo che, te pATaNanI sAcI prabhutA jANavA icchanAre khAsa karIne gujarAtanA dareka sAkSara-lakSamAM levo joIe. gujarAtanA itihAsanA abhyAsIone emAMthI ghaNuM jANavAnuM maLI zake tema che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha tyAM caitya (jina-maMdira)mAM rahelI ratnamayI nirmala ahatimAo naMdIzvara (5) vagerenI pratimAonI kathAne satya mAnavA preraze, sUrya jevA dedIpyamAna sonAnA kalazothI alaMkRta thayelAM zikharavALAM caitya (jinamaMdira) vaDe te (pATaNa nagara) suzobhita thaze. tyAM vasanAra sakala zramaNopAsaka (zrAvaka) jane prAye atithione saMvibhAga karIne (munijanene dAna ApIne) bhojana mATe prayatna karaze. tyAM vasanAra leka para-saMpattimAM IrSyA na karanArA, pitAnI saMpattithI saMtuSTa rahenArA ane pAtromAM dAnazIla ( dAna-svabhAva- sadAcAravALA) thaze. alakA (kuberanI rAjadhAnI)mAM rahelA yakSo jevA tyAMnA dhanike zraddhALu Ahata (jene) sAta kSetre(1 jinabiMba, 2 jina-bhavana, 3 jinAgama, 4 sAdhu, 5 sAdhvI, 6 zrAvaka ane 7 zrAvikA)mAM dravya atyata vAvaze. te nagaramAM vasanAra sarva keI leka, suSamAkAlanA lekanI jema paradhana ane para-dArA pratye parAbhukha thaze. kumArapAla he abhaya! amArA nirvANa pachI jyAre 1669 varSo jaze, tyAre (vi. saM. 1199mAM) te nagara (pATaNa)mAM cAlukya-kulamAM caMdra je mahAbAhu (mahAparAkramI), pracaMDa akhaMDazAsana (AjJA)vALo kumArapAla bhUpAla thaze. dharmavIra, dAnavIra ane yuddhavIra te mahAtmA pitAnI prajAne pitAnI jema paripAlana karatAM parama ddhi pamADaze (aspRdaya tarapha laI jaze). RjI (sarala) hovA chatAM paNa aticatura, zAMta hovA chatAM paNa AjJAnuM pAlana karAvavAmAM Idra jevo, kSamAvAna hovA chatAM paNa 1. A sAta kSetramAM dhana vAvavA saMbaMdhamAM hemacaMdrAcArye pitAnA "ogazAstra (jainadharmaprasArakasamA-bhAvanagarathI prakAzita)nA trIjA prakAzamAM mahAmAvakanuM svarUpa sUcavatAM 119mAkanA vivaraNamAM vistArathI pratipAdana Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada adhaSya (parAbhava na karI zakAya te) te rAjA kumArapAla) lAMbA samaya sudhI pRthvInuM pAlana karaze. hita karanAra upAdhyAya aMtevAsI(ziSya)ne jema vilApUrNa banAve, tema te rAjA lokone pitAnI sadaza dharmaniSTha karaze. zaraNa IcchanArAone zaraNya (zaraNa ApavAmAM sAdhu), paranArIsahodara te rAjA, dhana karatAM ane prANa karatAM paNa dharmane bahu mAnaze (bahu mAna Apaze). te (kumArapAla), parAkramavaDe, dAnavo, dayAvaDe, AjhAvaDe ane bIjA puruSa-guNavo advitIya thaze. - te (kumArapAla), kaberI (uttara) dizAne tuccha (turkastAna) sudhI, eknI (pUrva dizA)ne tridazA pagA (gaMgA nadI) sudhI, dakSiNa dizAne viMdhyAcala sudhI ane pazcima dizAne samudra sudhI sAdhaze. 1. kumArapAlane rAjyAbhiSeka thatAM tene asamartha samajI sapAdalakSanA zAkaMbharIzvara ArAja (arNorAje) anya rAjAo sAthe maLI jaI virodha darzAvatAM kumArapAle tyAM jaI raNasaMgrAmamAM parAkramathI yuddha khelI tenA hAthI para caDI jaI Ana(arNorAja)ne hAthI parathI pADI zaravIratAthI parAsta karyo; ethI AnarAje pitAnI kanyA jahaNa kumArapAlane paraNAvI ane ratna, hAthI vagerenI uttama bheTethI saMtuSTa karyo. enuM vistArathI varNana hemacaMdrAcArya saMskRta thAzraya" mahAkAvya(sarga 16 thI 19)mAM ApyuM che, tathA kumArapAlanI senAe mAlavanA rAjA ballAlane chatyAnuM paNa tyAM varNana che. mahArASTra vagere dezomAMthI AvelA maMgalapAThaka dvArA karAtI kumArapAlanI stuti prAkRta "yAzraya" mahAkAvyasarga lA)mAM sUcavI che. tathA kuMkaNakikaNa)nA adhIza mallikArjunane kumArapAle yuddhamAM parAsta karyo, kumArapAlanA sainya mallikArjunano ziracheda karyo ane dakSiNa dizAmAM kumArapAlanuM svAmitva thayuM e varNana hemacaMdrAcA prAkRta thAzraya"(sarga 6 )mAM ApyuM che; tathA pazcima dizAne svAmI siMdhupati kumArapAlane AjJAvatI thayo hato, yavanadeza(turkastAna)nA rAjAe kumArapAlane prasanna rAkhavA upAya ciMtavyo hato, uzvara tene mitra thayA hatA, vArANasInA svAmIe kumArapAlanA dvArane zebhavyuM hatu. magadhadezanA rAjAe bheNuM ApyuM hatuM. gauDadezanA rAjAe TA hAthIo bheTa ApyA hatA. kumArapAlanI senAthI kAnyakuja (kanija)nA rAjAne bhaya thayo hato. gUrjarezvara kumArapAlanA sainyanI chAvaNI jotAM bhacathI dazArNadezanA rAjAnuM maraNa thayuM hatuM ane kumArapAlanA sainya Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha tenI rAjadhAnInI (dazA dezanI) rAja-samRddhine kumArapAlane svAdhIna karI hatI. kumArapAlanI senAe cedIzvaranA mAnanuM khaMDana karyuM hatuM, kumArapAle revA(na dA)nA taTa para paDAva nAkhyA hatA. mathurAdhIze kanaka vigere samaNu karI kumArapAlanA sainyathI peAtAnA puranI rakSA karI hatI. kumArapAlanA ArAdhana mATe jaMgalapati(rAjapUtAnAnA rAjA)e hAthIe bheTa dharI namra vijJapti karI hatI: e sarvanuM pratyakSa dRSTa-jJAta prAmANika varNana hemacaMdrAcArye uparyukta prA. 'yAzraya' mahAkAvya( sa` 6 / )mAM ApeluM che. triSaSTizalAkApuruSa(24 tIrthaMkarA, 12 cakravartI, 9 khaladeveza, 9 vAsudevA, ane 9 prativAsudevA)nAM caritranI racanA karavAmAM kAraNabhUta kumArapAlanI pranA-preraNA heAvAthI hemacadrAcArye te mahAkAvyanA aMtamAM paNa parimita zabdomAM kumArapAlane ucita paricaya karAvatAM prakAzita karyuM che ke:~ 101 ' * cedi, darzANu, mAlavA, mahArASTra, aparAnta, kuru, siMdhu ane anya zreSTha DDa ( killAvALA ane duHkhe, gamana karI zakAya tevA) dezAne bAhu parAkramazaktithI jItanAra, viSNu jevA, cAluca mUlarAjanA anvayamAM thayelA paramAha, vinayavAna kumArapAla pRthvIpAle eka vakhate te ( AcAryoM hemacaMdra)ne namana karI A pramANe kahyuM keH-- he svAmI ! 1 zikAra, 2 jugAra, 3 madirA, vagere je kaMI paNa nArakInA AyuSyanA nimittarUpa che, te sa` ninimitta ( niSkAraNa ne kAI paNa prakAranA svArtha vinA) upakAra karavAnI buddhivALA evA ApanI AjJAne prApta karI meM pRthvImAM niSiddha karyuM che--aTakAvyuM che, tathA putrarahita mRtyu pAmanAranu dhana meM mUkI dIdhuM che--levu baMdha karyuM che, tathA acaityA (jina-maMdira)thI pRthvIne meM vibhUSita karI che; evI rIte hAlamAM huM saprati (pahelAM thayela jaina rAnna)jevA thayA chuM. pahelAM Ape mArA pUja bhaktimAna siddharAja mahArAnanI prArthInAthI suMdara vruttithI sugama, tathA aMge ('liMgAnuzAsana', 'dhAtupArAyaNa", vagere) sahita vyAkaraNa racyuM hatuM, ane mAre mATe nila yogazAstra", racyuM hatuM, tathA leAkA mATe 'cAzraya', chaMda, alaMkAra, nAmasaMgrahe| (ko ), vagere anya zAstro paNa racyAM che. jo ke leAkeA para upakAra karavAnA kAryoMmAM Apa svayameva (peAtAnI meLe ja) sajaja che; te paNa huM A prArthInA karuM chuM ke mArA jevA manuSyanA paridhi (pratibAdha) mATe Apa 63 zalAkApuruSA(uttamarekhAne pAmelA puruSA)nAM ciratrane paNa prakAzita karI.' e pramANe te (kumArapAla )nA uparAdha ( preraNA)thI hemacadrAcArye dharmapadeza Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 gujarAtI sAhitya pariSada AcArya hemacaMdranAM darzana pachI te rAjA kumArapAla), anyadA vajazAkhAmAM muni caMdranA rU5 advitIya phalathI pradhAna ane mane hara evA zalAkApuruSonA ItivRtta (itihAsa)ne vacanenA vistAramAM sthApe." e Azayane sUcavatAM 5ao A pramANe che - " jiSNuzcedi-dazArNa-mAlava-mahArASTAparAntAn kurUn sindhUnanyatamAMzca durgaviSayAn doUryazaktyA hariH / caulukyaH paramArhato vinayavAn zrImUlarAjAnvayI taM natveti kumArapAlapRthivIpAlo'bravIkekadA / / pApaddhi-yUta-madyaprabhRti kimapi yannArakAyurnimittaM tat sarva ninimittopakRtadhiyAM prApya yuSmAkamAjJAm / svAmin ! uA niSiddhaM dhanamasutamRtasyAtha muktaM tathA'rha ccaityairuttasitA bhUrabhavamiti samaH samprateH sampratIha // pUrva pUrvajasiddharAjanRpaterbhaktispRzo yAcyA / sAGgaM vyAkaraNaM suvRtti-sugamaM cakrurbhavantaH purA / maddhetoratha yogazAstramamalaM lokAya ca dvayAzraya / cchando-'laGkRti-nAmasaGgrahamukhAnyanyAni zAstrAyapi // lokopakArakaraNe svayameva yUyaM sajjAH stha yadyapi tathApyahamarthaye'daH / mAdRgjanasya paribodhakRte zalAkApuMsAM prakAzayata vRttamapi triSaSTeH / / tasyoparodhAditi hemacandrAcAryaH zalAkApuruSetivRttam / dharmopadezaikaphalapradhAna nyavIvizaccAru girAM prapaJce // " 1-2. A vajazAkhA ane caMdrakulane vistArathI paricaya, hemacaMdrAcArya pariziSTa parva'mAM Apyo che. hemacaMdrAcArya ativistRta chatrIsa hajAra pramANa dasa parvavALA 'triSaSTizalAkApuruSacaritra' nAmanA mahAkAvyanA aMtamAM potAnI guruparaMparA darzAvatI prazasti prakAzita karI che. tyAM vizeSamAM ke TikagaNa, vajazAkhA ane caMdragacchamAM thayelA pitAnA suyazasvI pUrvaja yazobhadrasuri(giranAramAM nemijina-sanmukha zilA para samAdhistha thaI 13 divasenA anazanathI svargavAsI thanAra)ne ullekha karI temanA ziSya pradyumnasUri prA. "sthAnaka graMthanA kartA)nA praziSya ane guNusenasUrinA ziSya devacaMdrasurine pitAnA guru taka paricaya karAvyo che ke - Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha avanine pavitra karanAra, advitIya jaMgamatIrtha, syAdvAdarUpI gaMgAne prakaTAvavAmAM himAcala jevA, vizvane prabaMdha karavAmAM sarya jevA, jeo "sthAnakavRtti" ane "zAMti-carita'( vi. saM. 1160mAM khaMbhAtamAM jayasiMhanA rAjyamAM bArahajAra malekapamANe prAkRta mahAkAvya)nI racanA karIne parama prasiddhi pAmyA hatA, teo atyaMta tapasvI ane prabhAvazAlI devacaMdrasUri gayA; temanA caraNa-kamalane sevatA bhramara jevA, tathA temanA prasAdathI sAna-saMpatti ane mahadaya prApta karanAra AcArya hemacaMdra thayA." evI rIte potAno namra paricaya karAvyo che - " ziSyastasya ca tIrthamekamavaneH pAvitryakRjjaGgamaM syAdvAda-tridazApagA-himagirivizvaprabodhAryamA / kRtvA sthAnakavRtti-zAnticarite prAptaH prasiddhiM parAM sUri ritapaH-prabhAvavasatiH zrIdevacandro'bhavat / / AcAryo hemacandro'bhUt tatpA[spa]dAmbuja-SaTapadaH / tatprasAdAdadhigatajJAnasampanmahodayaH // " temanA yogazAstramAM hiMsA-niSedha, tathA mAMsa, madirA, zikAra, vagerenA tyAga mATe aneka upadezo tathA zrAvakane AcAra paNa darzAvela che. paramAharta zrIkumArapAla bhUpAle sAMbhaLavA ichyuM hatuM, ethI e ja cAlukya mahArAjAnI abhyarthanAthI temaNe A "yogazAstra"nI racanA karI hatI. tathA e "adhyAtmapaniSad' nAmanA paTTabaMdhavALA uttama upadezamaya bAra prakAzathI zobhatA pajJa "yogazAstranI vRtti (bAra hajAra zloka pramANu) paNa e ja mahArAjAnI prArthanAthI prerAIne teoe racI hatI, te ulekha tyAM karyo che - " yA zAstrAt sva[su]gurormukhAdanubhavAccAjJAyi kiJcit kvacit yogasyopaniSad vivekipariSaccetazcamatkAriNI / zrIcaulukyakumArapAlanRpateratyarthamabhyarthanAd AcAryeNa nivezitA pathi girAM zrIhemacandreNa sA / / tathA vivaraNanA aMtamAM " iti zrIparamAItazrIkumArapAlabhUpAlazubhUSite AcAryazrIhemacandraviracite'dhyAtmopaniSannAmni saJjAtapaTTabandhe zrIyogazAstre svopajJaM dvAdazaprakAzavivaraNaM samAptam // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada kulamAM utpanna thayelA AcArya hemacaMdranA darzana karaze. meghanA darzanathI mayuranI jema, temanA darzanathI te (rAjA) pramudita thaze. te bhadrAtmA, te muni(hemacaMdrAcArya)ne vaMdana karavA mATe tvarA karaze (utsuktA darzAvaze), jinacaityamAM dharmadezanA karatA te surine vaMdana karavA mATe, te rAjA zrAvaka amAtya sAthe jaze. te rAjA (kumArapAla), tava (1 deva, 2 guru, 3 dharma)ne na jANavA chatAM paNa tyAM devane namaskAra karIne, te AcArya(hemacaMdra)ne bhAva-zuddha cittavaDe vaMdana karaze. te rAjA (kumArapAla), temanA (AcArya hemacaMdanA) mukhathI vizuddha dharma-dezanA prItipUrvaka sAMbhaLIne samyakatvapUrvaka aNuvata (zrAvakenAM vrata) svIkAraze. bodha pAmatAM te rAjA zrAvakenA AcArane pAragAmI thaze. 1 AsthAna(rAja-sabhA)mAM rahyA chatAM paNa dharma-goSThI dvArA pitAnA AtmAne ramADaze-vinoda pamAze. pratidina (parva dinamAM) prAye brahmacarya karanAra te rAja, ana, zAka, phala, vagerenA niyamene grahaNa karaze. subuddhizAlI te rAjA (kumArapAla) sAdhAraNI(vasthA)one ja nahi, paraMtu dharmapatnIone paNa vajeze ane brahmacarya-pAlana mATe baMdha pamADaze. te muni( hemacaMdrAcArya)nA upadezadvArA jIva, ajIva, vagere tone jANakAra thaI te rAjA bIjAone paNa badhi(jainadharmazraddhA)-pradAna karaze. ahadharma pratye dveSa karanArA je kaI pAMDura vagere brAhmaNo vagere haze, te paNa te (kumArapAla)nI AjJAthI garbhazrAva jevA thaze. " zrIcaulukyakSitipatikRtaprArthanAprerito'haM tattvajJAnAmRtajalanidheryogazAstrasya dhRttim / svopazasya vyaracayamimAM tAvadeSA ca nandyAd yAvajjainapravacanavatI bhUrbhuvaHsvastrayIyam // ' Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 105 zrAvakanAM vratane svIkAranAra te dharmarAjA, ci (jine)ne pUjyA vinA ane guruone praNAma karyA vinA jana karaze nahi. te (kumArapAla rAjA), putra vinA mRtyu pAmanAra puruSanAM dravyane grahaNa karaze nahi; kharekhara je vivekanuM phala che; avivekI atRpta hoya che. 1 kumArapAla bhUpAlanA pratidina paThana mATe (teNe pUrve karelA abhayabhakSaNathI apavitra thayelA 32 dAtenI zuddhi mATe 32 prakAzamAM) teoe vItarAganA viziSTa svarUpane prakAzita karatuM vIzaprakAzamaya "vItarAga-stAtra racyuM hatuM, tenA aMtamAM paNa teoe kumArapAla bhUpAla mATe zubha AzIrvAda prakaTa karyo che - " zrIhemacandraprabhavAd vItarAgastavAditaH / kumArapAlabhUpAlaH prApnotu phalamIpsitam // " 2. "thAzraya' mahAkAvya (sarga 20 le. 38 )mAM hemacaMdrAcAryo A saMbaMdhamAM jaNAvyuM che ke "mahArAjA kumArapAle eka vakhate madhyarAte koI raDatI strIne karaNa Artasvara sAMbhaLe. veSa-parAvartana karI mahArAjA tyAM gayA ane tenA dukhanuM kAraNa jANayuM ke pati-putranA maraNa samAcAra jaNAtAM pitAnuM dhana rAjA laI leze, evA adhika duHkhadAyaka AghAtathI jIvanathI kaMTALI teNuM gaLe phAMse khAI marI javA tatpara thaI hatI" rAjAe teNIne AzvAsana ApI zraddhA karAvI ke putra-rahita mRtyu pAmanAranuM dhana, A rAjA leze nahi" ane e pachI kumArapAle amAtyane pharamAvI tevI AjJA prakaTa karAvI hatI." hemacaMdrAcAryanA samakAlIna samaprabhAcArye vi.saM. 1241mAM pATaNamAM racelA "kumArapAla-pratiSedha (gA. o. si.) nAmanA vistRta graMthamAM A saMbaMdhamAM ullekha karyo che ke hemacaMdrAcAryanA upadezathI trIjA aNuvratamAM adatta-dhana na levAno niyama letAM bahu pIDA karanAra ane pApa-baMdhananuM kAraNa samajI kumArapAle te raDatIonA dhanane nahi levAno niyama lIdho hate- e prasaMge guru hemacaMdrAcAryuM tenI prazaMsA karI hatI ke "ra cammujad pUrva ra6-nag(du)Sa-nAmAna(4)-mata prabhRtyurvInAthaiH kRtayugakRtotpattibhirapi / vimuJcan santoSAt tadapi rudato-vittamadhunA kumArakSmApAla ! tvamasi mahatAM mastakamaNiH // " bhAvArtha -he kumArapAla! parve phatayugamAM thaI gayelA raghu nahi), Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada je mRgayA( zikAra )ne pAMDu vigere( rAjAe )e gaNu tajI na hatI, tene pAte( kumArapAla ) tajaze ane tenI AjJAthI dareka jana pazu tyAga karaze. 106 hiM'sAnA niSedha karanAra( amAri-ahiMsA pALanAra )te rAjA ( kumArapAla ) vidyamAna rahetAM mRgayA(zikAra ) vagere te dUra raheA, nAbhAga(ka), bharata vigere rAjAoe paNa je mUkayu na hatu, te daMtI-vitta(pati-putra vinAnI raDatI--nivIrA srIonA dhana)ne hAla, (kalipugamAM paNa) sate|SathI mUkI dete| tuM mahApuruSAmAM paNa ziromaNi che. 'mAharAja-parAjaya ' nATakamAM kumArapAlane paricaya karAvatAM jaNAvyuM che ke-- padmAsa kumArapAlanRpatirjajJe sa candrAnvayI jaina dharmamavApya pApazamanaM zrIhemacandrAd guroH / nirvIrAdhanamujjhatA vidadhatA dyUtAdinirvAsanaM yenaikena bhaTena mohanRpatirjigye jagatkaNTakaH // ** bhAvA:-caMdrevazI te kumArapAla rAjA lakSmInA Azraya--sthAnarUpathayA. zrIhemacaMdra guru pAsethI pApa-zamana karanAra jainadhama ne prApta karIne nivI`rAonA dhanane mUkI detAM, tathA dhRta (jUgAra) vigere vyasaneAne dUra karAvatA je advitIya subhaTe jagatamAM kaMTaka jevA meAhurAnane jItyA hatA. 'meAhaparAjaya ' nATaka ( gA. e. sa. )mAM kumArapAla dharAjane uddezI kahe che ke-- zd .. nirvIrAdhanamujjhitaM vidalitaM dyUta dilIlAyitaM devAnAmapi durlabhA priyatamA prAptA kRpAsundarI / dhvasto moharipuH kRtA jinamayI pRthvI bhavatsaGgamAt tIrNaH saGgarasAgaraH kimaparaM tat syAd yadAzAsmahe // ,, bhAvA :--he dharmarAja ! ApanA saMgamathI nirA (pati-putrAdirahita strI)nu dhana mUkI dIdhu, vrata vigerenI lIlAe vidalita karI, dezane paNa du`bha evI priyatamA kRpAsuMdarI prApta karI, meAharipune naSTa karyA, pRthvIne jinamI karI, ane yuddhasAgara taryA, te bIjuM zuM che? ke jenI ame AzA karIe ? pAchaLanA graMthAmAM jaNAvyA pramANe AvA navArasiyA dhanathI rAjyane 72 lAkha rUpiyAnI vArSika Avaka thatI hatI. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zI. hema sArasvata satra nibaMdhasaMgraha 107 mAMkaNa, jU, vigere ne paNa aMtyaje(caMDAla jevA halakA gaNAtA leke )paNa haze nahi. pApaddhi(pAradhI-zikArI-karma)no niSedha te rAjA vidyamAna rahetAM araNayanI mRgajAtio ( jaMgalamAM vasatAM haraNa vagere) goSTha- (vADa )mAM rahelI gAyonI jema sadAya nirvie maMtha karatI (vAgoLatI) thaze. zAsanamAM( AjJAnuM pAlana karAvavAmAM) IMdra jevo te rAjA sthalacara, ane khacara (pakSIo) prANuMone mAravAmAMthI sadA bacAvaze. 1 1. zrImadda hemacaMdrAcArya saM"dvayAzraya" mahAkAvya (20mA sargamAM, lo. 5 thI 22)mAM jaNAvyuM che ke rAjyanuM nyAyapUrvaka paripAlana karatAM kumArapAle eka vakhate--phAgaNa zudi ekAdazI jevA parvanA divase rastAmAM traNa cAra dIna( nirAdhAra anAtha--kRpApAtra-bicArAM) pazuone balAtkArathI kheMcI---pakaDIne vecavA mATe laI jatA eka mANasane che. tene bolAvI pUchatAM jaNAyuM ke paisA mATe te, khATakI--kasAInI dukAne pazuo (bakarAM)ne ApavA jato hato. evI rIte mAMsa kharIdanArA ane potAnI AjIvikA mATe jIvonI hiMsA karanArA manuSya tarapha tene dhikkAra AvyuM. "evI rIte pazuone vadha thAya emAM pRthvInuM zAsana karanAra bhUpAlanA suvAsita cazanI kSati gaNAya. utkRSTa gaMdhavALA dUghane ane sugaMdhI klama(cokhA tathA anya dhAnya)ne tajI loke durgadhI mAMsane sugaMdhI banAvI khAvA cAhe e zAsana karanAra rAjAno durviveka gaNAya. prajA rAjAne anusaranArI hoya che. evI rIte niraparAdhI pazuone vadha thAya ane evA meTA anyAyane huM na aTakAvuM--na rekuM to mArAmAM nyAyanI ke dharmanI gaMdha paNa che ema na gaNAya; huM kara lauM chuM, te pRthvInA rakSaNa mATe letA nathI, zarIranA rakSaNa mATe lauM chuM evI rIte dhikkArapAtra gaNAuM. gaMgAtaTa para vasanArA munio mArI stuti kare che ke "kumArapAla atyaMta nyAyI, dhArmika (dharmaniSTha) ane kRpAlu che' te stuti, AvI rIte pazu-vadha thavA dauM te dhikkArapAtra gaNAya. mArA jevo rAjA hovA chatAM yama-rAjanA kiMkara jevA krUra manuSyo AvI rIte paza-vadha kare te agya gaNAya. A ! khedanI vAta che ke krara karmavALA loke hasatAM hasatAM pazuone haNe che, paraMtu bhaviSyamAM yamadUta dvArA haNanAra pitAnA AtmA saMbaMdhamAM zeTha karatA nathI." jaMtu-vadha karavAmAM mahApApane vicAra karI te rAjAe(kumArapAle) tevuM mahApApa karanArane bIjAM pApa karanArA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 gujarAtI sAhitya pariSada karatAM adhika zikSA karavA adhikArIone AjJA ApI hatI. ane adhikArIoe rAjAnI AjJA pramANe rAjyamAM sarvatra amAri-ghoSaNuM prakaTa karI hatI. kumArapAlanA zreSTha rAjyamAM pazu-vadha baMdha thayo. mAMsAhAra tajI loko nirdoSa bhajana karatA thayA. "vikrama, abhaya-dAna, nyAya-pAlana, vigere sadgaNe vaDe amAri-pravartaka kumArapAla je anya nathI" evI khyAti thaI. lakSmInA garvathI mAMsa kharIdanArane te lahamIrahita karI zakatA, karuNa (jIva-dayA) viSayamAM zraddhArahitane te sArthaka vacane vaDe ullAsita zraddhAvALA karate. tenA prazaMsanIya zAsanamAM devIo paNa pazuvadhavALAM bali-dAna pAmatI na hatI. zikArIo paNa zikAra karatA nahi. yajJomAM hemacaMdrAcArya saM. " thAzraya" mahAkAvya (sarga 20)mAM ullekhe karyA che. zrImad hemacaMdrAcArya "abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA (kAMDa 3, zya. 376-377)mAM kumArapAlanA nAmane nirdeza karatAM paricaya karAvyo che ke " kumArapAlazcaulukyo rAjarSiH paramArhataH / mRtasvamoktA dharmAtmA mAri-vyasanavArakaH / / " kumArapAlanAM uparyukta 8 nAmanI vyutpatti-vyAkhyA karatAM teoe sUcavyuM che ke kumAre( ziza-bAla)nI jema prajAne pAlana karavAthI ane pRthvI tathA mA=lakSamIne atyaMta pAlana karavAthI 1 kumArapAla, culunA apatya hevAthI 2 caulukaya, 7 aMge vALA rAjya vaDe bhatA hevAthI rAjA tathA kSamA vigere guNo dhAraNa karavAthI trASi=3 rAjarSi, Ane ahana devatA hovAthI tathA kSamA vigere guNo vaDe parama hovAthI 4 paramAId, mRtyu pAmanAranA--nivaranA dravyane mUkanAra--na grahaNa karanAra thavAthI pa mRtasavamaktA, ahiMsA vigere lakSaNavALe dharma ja ene AtmA hovAthI 6 dharmAtmA, mArine-prANivadhane sarvathA lekamAM vAraNa karanAra-niSedha thavAthI 6 mArivArika tathA zikAra, jugAra, ane madirApAna, vigere vyasanane sarvathA lekamAM vAranAra-niSedhaka thavAthI 8 vyasanavAraka evA nAmethI vikhyAta thayo hato. zrImadda hemacaMdrAcArya mahArAjA kumArapAlanA paricaya ane varNana saMbaMdhamAM saMskRta "dvayAzraya mahAkAvyanA 16mA sargathI 20mA sarga sudhInA pAMca sargo ane prAkRta dvayAzraya mahAkAvyanA AThe sargo rekayA che. pitAnA samakAlIna suparicita ane pratibaMdhita bhakta mahArAjAnuM saddaguNamaya satkartavya-vibhUSita jIvana-carita, vistArathI paNa samucita maryAdita rIte mahAkavinI paddhatithI teoe AlekhyuM che. tathA sApaNa "dezInAmamAlA'nI dAnuzAsana'nI vyAkhyAmAM udAharaNa tarIke anekavAra caulukaya kumArapAlanI prazaMsAnAM po uccAryA che. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibadhasagraha paNa jee janmathI mAMDIne mAMsa-bhakSaNa karanArA haze, te te rAjAnI AjJAne vaza thaI kharAba svapnanI jema mAMsanI kAme paNa bhUlI jaze. je madya( madirA )ne pahelAM dazAA~(yAdA )e zrAvakA hAvA chatAM paNa sarvathA taLyuM na hatuM, te madyane pavitrAtmA te( madirAtyAgI kumArapAla )satra aTakAvaze. 109 te rAjA, mahItalamAM madya-saMdhAna( dArUnI utpatti )ne tevI rIte rAkaze, ke ku MbhAra paNa mAnAM bhAMDA( vAsaNA ) Daro naMha. madyanA nitya vyasanA( kuTeva )thI kSINa-saMpatti( daridra )thayelA je madya pInArA ( dArUDiyA ),terAjA( kumArapAla )nI AjJAthI magha tajaze temane saMpadAo thaze je ghuta( jUgAra )te pUrve thaI gayelA nala vigere rAjAe paNa tajyuM na hatuM, te dyUta( jUgAra )nuM nAma pazu, te rAjA(kumArapAla) peAtAnA vairInA nAmanI jema unmUlana karaze. 2 te rAjA( kumArapAla )nA uddayavaMta zAsanamAM, tenI medinImAM pArevAnI paNa--krIDA( hADa--saratathI thatI ramatA )ane kUkaDAonAM yuddho vigere paNa thaze nahi. anahada vaibhavavALA te rAjA( kumArapAla ),prAye pratyeka gAmAmAM jinAyatanA( jina-madirA )dvArA pRthvIne vibhUSita karaze.4 1, 2, 3. hemacaMdrAcAryanA '* cogazAstra 'mAM tathA mAharAjaparAjaya' ane 'kumArapAla--pratikhAdha'mAM e viSe vistArathI pravacana che. 4. hemacaMdrAcArye prA. 'dvAzraya ' mahAkAvya( sarga rajA )mAM kumArapAlanA jIvananI nityacarcA darzAvatAM vistArathI varNana karyuM che ke " kumArapAla, sabya hAthI para ArUDha thaI caturaMgI senA sAthe peAtAnA nAmAMkita kumAra-vihAra nAmanA pAnjina-madiramAM jatAM ane bhaktithI jina-stuti, jina-snAtra, vigere jina-pUjA karatA ane AkarSIka adbhuta saMgIta-nRtyAdi dvArA jinabhukti karAvatA, te pachI gurune praNAma karatA, temanA upadeza sAMbhaLatA hatA." pATaNamAM kumArapAle karAvelA manehura e kumAra-vihAranuM vana phremacaMdrAcA nA paTTadhara mahAkavi rAmacandre ' kumAravihArazataka' nAmanA chaTAmad Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujazatI sAhitya pariSada te rAjA( kumArapAla ),samudra paryaMtanA mahItala para pratyeka gAma ane pratyeka puramAM a-pratimA( jina-mUti), dravyAnuM dAna daI, jagatane anRNu karI pRthvImAM peAtAnA savasarane aMkita karAvaze. "" 110 bhagavAna mahAvIranI bhaviSyavANIne sAcI puravAra karanArA kumArapAla jevA pratApI gUrjarezvaranA dharmAcArya hemacaMdranA uparyuMkta suyazasvI prayatne pratye sarva kArya sajjane! Adara darzAve ane sahusA jANatAM-ajANatAM tevA mahApuruSa taraphathayelA mithyA AkSepa-anAda| dUra karI sAcI kRtajJatA ane sujanatA darzAve ema icchIzuM. suMdara kAvyamAM karyuM che; tenA prAraMbhanAM ane prAntanAM te nAmanA nirdezavALA pagho A pramANe che-- AzcaryamandiramudAraguNAbhirAmaM vizvammarA - paNavadhU- tilakAyamAnam / tejAMsi yacchatu kumAravihAranAma bhUmI bhujazculukavaMzabhavasya caityam // " AstAM tAvanmanuSyaH prakRtimalinadhIH zAzvatAlokacakSu " vaktuM vaktraizcaturvidhirapi kimalaM tasya saundaryalakSmIm / kSINAzepAbhilApaH paramalayamayaM sthAnamApto'pi yasmin re AsthA zrIpArzvanAthastribhuvanakumudArAmacandrazcakAra // ,, Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca haimaprasage : lekhakaH bhAIlAla pra. kAhArI vikramanI bAramI sadI lagabhaga aDadhe raste pahoMcI hatI. gujarAtanA saMskAranA ghaDataramAM dharma mahattvanuM sthAna bhAgavata, ane rAjakArabhAra mutsaddI viSNukA calAvatA. AzramadharmAMte anusarI jIvavuM, meM nidhanaM zreyaHnuM pAlana karavuM, ane samAje racelAM jIvanavyavasthAnAM baMdhAne svecchApUrvaka svIkArI te pramANe AcaraNa rAkhavuM premAM kuMvyanI pratizrI manAtI. dezakALa prajAnAM nirvA mATe anukULa hatA. vidyAvRddhi mATe pramANamAM sAmagrI pUratI hatI. Azramadharma te phagAvI mUkanArAonA yugane hajI ghaNAM varSonAM aMtara hatAM. AkhI pRthvInA to zuM paNa tenA eka nAnA vibhAgamAM rahetA mAnavIone paNuM saparka sAdhavA mATe jahemata uThAvavI paDatI hatI. chatAMya saMskRtinA vikAsa aTakayo na hatA. tevA samaye atyAre je pradezane ApaNe gujarAta e nAmathI oLakhIe chIe temAM AvelA dhaMdhukA gAmamAM eka jyAtiSaranA janma thayA, jene Aje sADA AThasA varasanA lAMbA gALA pachI paNa ApaNe ApaNA gujarAtanI sAMskArika ekatAnI nyAtane akhaMDita rAkhanAra eka mahApuruSa tarIke ApaNI bhAvabharI mAnAMjali ApavA ekatra thayA chIe. svatvanA sAcA bhAnathI thatuM ApaNI prAcIna mahattAnuM jJAna e mAjanA prasaMganuM maMgala sUcana che. hai.sA.sa.8 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 gujarAtI sAhitya pariSada mahApuruSonA jIvanamAM banatA prasaMge te mAtra temane javalaMta vyaktitvanA AvirbhAvanAM sAdhana banI rahe che. cAciga ane pAhiNIne amara karI janAra bALaka cAMgadevamAM je apUrva teja ane cetananI cinagArIo hatI tenAthI sAdhu devacaMdranuM dhyAna sahaja kheMcAya che. janakalyANa e jenA jIvanane zubha vyavasAya che tevA sAdhujanene e vyavasAyane pragatimAna banAvanArA ziSya maLe tethI vadhAre zuM joIe? sAdhu devacaMdra pAhiNI pAse bALaka cAMgadevanI jainadharma arthe bhikSA mAge che. pitA ke je anyadhama che te bahAragAma vepAra arthe gayela che. mAtAnuM hadaya AvA saMjogomAM putra prema ane dharmAnurAga vacce kheMcatANa anubhave che. dharmakartavya putraprema karatAM vadhAre mahAna kare che. cAMgadeva jena AcAryane rakSaNa nIce mUkAya che. eTalAmAM pitA pravAsethI pAcho Ave che. strInI dhArmika vRtti tene ghelachA lAge che. tene jaina sAdhu pratye krodha thAya che. putravirahathI te ghela bane che, ane putranuM mukha na jue tyAM sudhI upavAsa Adare che. karNAvatI gayelA devacaMdranI pAchaLa jaI tene zodhI kADhI putrane pitAnI gerahAjarImAM laI javA mATe tene phiTakAra Ape che. rAjAne maMtrI udayana tene zAMta pADI AkhI ghaTanAthI tene vAkepha kare che, temaja tene pitAnA vaDIla bhAI jeTaluM mAna Ape che. e apUrva mAnathI cAciganuM hRdaya pIgaLe che. aMte pote eka mahAna dIkSA mahotsava karI cAMgadevanI jaina dharmane bheTa kare che. pariNAme gujarAtane eka atimAnava paMDitaratnanI prApti thAya che. e vAtane varSo vahI jAya che. cAMgadevane sarvAgI vikAsa thaI have e sUri hemacaMdra banyA che. jaina ane hiMdu dharmazAstro, sAhitya, vyAkaraNa, nyAya, mImAMsA, yoga, ItyAdinuM temaNe talasparzI jJAna saMpAdana karyuM che. jaina dharmane dezamAM yogya rIte pracAra karavA mATe te pravAsa Adare che, ane mArgamAM siddharAja jayasiMhanI rAjadhAnI aNahilavADa pATaNamAM praveza kare che. teo eka sAMkaDI zerImAM thaIne pasAra thatA hoya che tyAre ekAeka "parama bhaTTAraka mahArAjA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sAsvata satra - nibadhasaMgraha dhirAja siddharAja jayasiMhane jaya hai| ! 'nI dveSaNA sabhaLAya che. mukha para sahaja smita sahu sUri UbhA rahe che. prajAjane namana karI rAjAnA hAthIne javA mATe mAga Ape che. zauya ane pratApanA abhArathI ApatA siddharAja, tapas ane vidyAnA bhargathI prakAzRtA A yuvAna sUrine ghaDIbhara joIne mugdha bane che. hAthI dhaDIbhara thaMbhI jAya che. mAnavamedanI A be puruSane virala milanasacaiAga kAMIka utsukatA, kAMIka kutUhaLathI nIrakhI rahe che. tyAM te pratApI hemacaMdranI amRtavANI sarI paDe che kAraya prasaraM siddha ! : hastirAjamazaGkitam / trasyantu diggajAstena bhUstvayaivoddhRtA yataH // arthAt ' hai siddharAja ! tamArA A zreSTha hastirAjane zaMkArahitapaNe AgaLa calAveA, ane tenAthI diggajo paNa trAsa pAmeA, kAra, pRthvInA uddhAra tame ja karyAM che.' 113 siddharAja A vANIprabhAvathI atyaMta AnaMda pAme che. hAthI parathI nIce UtarI namaskAra karI e sAdhupuruSane rAjamahAlayamAM padhArI pAtAne kRtA karavA prAthanA kare che. e pachI sUri hemacaMdranI vidvattAnAM pUjana thAya che ane gujarAtanA e samAnazIla mahApuruSA vacce sanasabhya jAme che. siddhrAjanI rAjasabhAmAM pAMDityanA tejapuMjathI zobhatA AcAya hemacaMdra tejasvI sUryanI jema prakAzamAna banI rahe che. varSo pachI.......... UgyA che. aNuhilavADapATaNamAM Aje sAnAne sUraja strIo, puruSA, bALakA saiA utsavadhelAM banyAM che; kAraNa temane rAjA Aje mALavAnA rAjA yazeAvamAM para jIta meLavI nagarapraveza kare che. pArajanA nagaranA pravezadvAre jaI rAjAnuM sAmaiyuM kare che ane pachI eka virATa saraghasanA svarUpamAM nagaranA rAjamArge thaI rAjamahAlaya tarapha vaLe che. phUlathI zaNagArelA hAthI para sAnAnI suroAbhita aMbADI para mahArAjAdhirAja siddharAja jayasiMha sanA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 gujarAtI sAhitya pariSada namaskAra jhIlatA, mukhapara vijayanA AnaMdanI smitasurakhI relAvatA beThelA jaNAya che. para aMganAo temanA para puSpavRSTi kare che; kumArikAo temane vadhAvI le che; nagarajano namaskAra karI kRtakRtyatA anubhave che; te samaye rAjAne AzIrvAda ApavA UbhelA AcArya hemacaMdranA mukhethI nIcenI prazasti sarI paDe che : bhUmi kAmagavi svagomayarasairAsiJca ratnAkara muktAsvastikamAtanudhvamuDupa tvaM pUrNamembhI bhava / dhRtvA kalpatarodelAni saralairdivAraNAstoraNAnyAdhatta svakarairvijitya jagatIM nanveti siddhAdhipaH !! arthAta "siddharAja pRthvI jItIne Ave che. mATe he kAmadughA! tame tamArA gomaya rasathI dharatInuM siMcana karo; samudra ! tame motInA svastika race; a caMdra tame tamArA pUrNa tejathI prakAzamAna thAo; ahe dizAnA gaja ! tame tamArI sUDhovatI ka9patarunAM pAMdaDAMnuM toraNa dhAraNa kare." A apUrva stutiracanA sAMbhaLI siddharAjanA mukha para parama AnaMdanI rekhAo jhaLakI UThe che ane muni tarapha te premaLa ane kRtajJa namanamITa mAMDe che. vijayanI yazapatAkArUpa gaNI, rAjamAtaMga para besADela vidyAvilAsI rAjA yazovarmA paNa A zobhana uktithI Azcarya pAme che ane ghaDIbhara pite baMdIvAna che e bhUlI jaI muni tarapha samita prazaMsApUrvaka jaI rahe che. - parama bhaTTAraka mahArAjAdhirAja siddharAja jayasiMhanI jaya he !'nI pracaMDa gheNu vAtAvaraNane vidyutacetanAthI bharI de che. prajAnA itihAsamAM e prasaMga cirasmaraNIya banI rahe che. siddharAjane chatamAM maLelI mALavAnI mahAmUlyavAna pustakasaMpatti najara karavAmAM Ave che. vidvattApremI rAjA e vipula jJAnabhaMDArane Azcaryacakita thaI joI rahe che. yazovarmAnI sarasvatI pUjA mATe tene apratima mAna utpanna thAya che. eTalAmAM eka vyAkaraNanI pachI tarapha tenI najara paDe che. e saMbaMdhI kAMIka vizeSa jANavAnI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 115 IcchAthI te pUche che ke " A graMtha zI bAbatane che?" paMDito kahe che ke "mahArAja ! ujajayinIpati mahArAja bhejanuM raceluM A nirukta saMbaMdhI pustaka che." sAhityapremI siddharAja e sAMbhaLI sahaja plAni pAme che. te kahe che, "mArA rAjyamAM ATalA badhA piDite hovA chatAM mArA graMthabhaMDAramAM AvA amUlya graMtha nathI e zekano viSaya che!" AsapAsa beThelA vidvAne jhAMkhA paDI jAya che. saunI najara sUri hemacaMdra tarapha vaLe che. vidvAnonA manane temaja rAjAnA manane bhAva samajI gayA hoya tema e AcArya zreSTha UbhA thaI bha tsAha siddharAjane AzvAsana ApatA hoya tema kahe che: "rAjana ! Ape khinna thavAnuM jarA paNa kAraNa nathI. mane joItI pothIsAmagrI pUrI pADavAnI Apa rAjyanA karmacArIone AjJA karaze eTale thoDA ja samayamAM ApanI ujavaLa kIrtane zobhe tevo vyAkaraNagraMtha racavAnuM he mAthe lauM chuM." hemacaMdranA A protsAhana - vayathI rAjAnA mukhaparanuM viSAdavAdaLa dUra thAya che, ane jayaghoSaNuM sAthe rAjasamAnuM visarjana thAya che. je kALamAM pravAsa pArAvAra muzkelIo ane saMkaTothI pUrNa thate tevA samayamAM paNa judA judA pradezamAMthI upalabdha vyAkaraNanI aneka prata maMgAvAya che, judI judI paddhatio samajanAra vidvAnone pATaNane vaDale belAvavAmAM Ave che ane eka ja varSamAM siddharAjanI kItine dezAMtaramAM phelAvanAra "siddhahemacaMdra' vyAkaraNanI apUrva racanA thAya che. pAMca vibhAgamAM vaheMcAyeluM, batrIsa akSarane eka zleka evA savAlAkha kene banele e mahAgraMtha siddharAjanI ane hemacaMdranI yaza kAyAne jarA maraNanA thI mukta evuM amaratva ape che. rAjamahAlayamAM ane nagaramAM pharI ekavAra anerA utsAhanAM pUra relAya che. mahArAjAdhirAja siddharAja Aje AcArya hemacaMdraviracita "siddhahemacaMdra' vyAkaraNarUpI amUlya graMthane khUba sanmAna AdithI vidhipUrvaka rAjabhaMDAramAM padharAvavAnA che. niyata samaye judAM judAM vAdyo vagADanArAonA saMgha sahita parajanenA moTA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 gujarAtI sAhitya pariSada samUhathI gAjatuM eka virATa saraghasa rAjamahAlaya tarapha maMgala prasthAna kare che. mukhaparanI acala zAti ane sAdhusulabha namratAthI vadhu vaMdanIya lAgatA, AjubAju pati ane pratiSThitothI vIMTaLAyelA AcArya hemacaMdra saraghasanI madhyamAM tejarAzi jevA zobhe che. temanI pAchaLa bahuvidha raMgasAmagrIthI zobhana bane, paherAvelI puSpamALAonA pamarATathI vAtAvaraNane bharI dete, ane jANe A mahAgraMthane nijamastake dhAraNa karavAnA mahAbhAgyathI pitAne kRtakRtya samajate hoya te rAjagajazALAne mukhya mAtaMga garviSTha DagalAMthI pratApa pADato cAle che; ane tenI pAchaLa cAlatI zanivasanA para aMganAonAM sarasvatIgItathI samagra vAtAvaraNa ullAsa ane utsAhanI parisImAe pahoMce che. rAjamahAlayanA mukhya pravezadvAra AgaLa jaI siddharAja pitAnA darabArIo ane anya gRhasthA sAthe jaI sAmaiyuM kare che ane e mahAgraMthane hAthInI pITha parathI atyaMta mAnapUrvaka utArI rAjadarabAramAM lAvavAmAM Ave che. AcArya hemacaMdranA vyAkaraNa-sArasvatasUtrane e maMgaLa divasa banI rahe che. e pachI e graMthanI nakala karavA mATe traNaso lahiyAone rokavAmAM Ave che. judA judA paMDita ane dharmAdhyakSone e graMtha bheTapustaka tarIke mokalavAmAM Ave che, temaja kAzmIra, nepALa, siMhaladvIpa ane IrAna jevA dUranA pradezomAM tenI prate mokalI siddharAja ane hemacaMdra hiMdustAnanI bahAranA dezamAM paNa gaNanApAtra banI rahe che, e pachI keTalAMya varSo vahI jAya che. siddharAja siMha paraleka pAme che ane te pachI dezapara atizaya pratApI ane dhArAdhipa ballAla tathA jaMgalabhUparUpI hAthIonA mastaka upara tarApa mAravAmAM siMha jevA kumArapALanuM rAjazAsana pravarte che. AcArya hemacaMdra tenA para je upakAro karyA che tenA pariNAme katA kumArapALa temane khUba AdarasatkAra karI temane gurupade sthApI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH nibaMdhasaMgraha 117 pitAnuM rAjasamasta temane caraNe dhare che. rAjA ane sari vacce maitrIsaMbaMdha jAme che. gAmamAM paDe vAge che. mahArAja kumArapALa somanAtha giranAra ane zatruMjayanI yAtrAe padhAre che. je kaI prajAjanone joDAvuM hoya temaNe vATakhInI rakama ane joItAM sAdhane sAthe rAkhavAM." niyata zubha muhUrte aNahilavADa pATaNanA rAjamArgethI rAjAne vizALa yAtrAsaMdha nIkaLe che, jemAM hAthI, ghoDA, baLade ane bIjA pravAsanAM aneka sukhasAdhane rAkhavAmAM AvyAM che. rAjAnA kRpApAtra hemacaMdra jaina sAdhu hovAthI temanAtha mahAdevanI yAtrAe nahi AvI zake evI keTalAka anyadharmIonI saMkucita dhAraNAne khoTI pADatA suri hemacaMdra paNa jainAcAra anusAra page cAlatA A saMghanA yAtrALa banyA che. lokasamudAya e ghaTanA kAMIka AzcaryathI joI rahe che. saMgha prabhAsapATaNa pace che. rAjA somanAtha mahAdevanI bhaktibhAvathI pUjA kare che. saunA Azcarya vacce sAme Asana mAMDI beThelA AcArya hemacaMdranA mukhathI mahAdevanuM stutistotra jhare che? prazAntaM darzanaM yasya, sarva bhUtAbhayapradam / mAGgalyaM ca prazastaM ca, zivastena vibhAvyate // jene aMte, bhavabIjAkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA ysy| brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // arthAta "saMsAranI paraMparAne vadhAranArA jemanA rAga vagere doSo kSINa thaI gayA che evA brahmA hai, viSNu che, mahAdeva che ke jina che - game te he temane namaskAra cheH vagerethI tathA yatrayatra samaye yathA yathA yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / vItadoSakaluSaH saced bhavAn ekaekabhagavan namo'stute // eTale ke " game te samaye, game te rIte ane game tevA nAma vaDe je vItarAga eka ja che, te tuM he te he bhagavAna tane mArA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada namaskAra hA; e vagerethI sUri prAthanA kare che. kumArapAlasUrinI dha viSayaka vizALa dRSTine aMtarathI vAraMvAra praNipAta kare che. zaMkaranI AvI suMdara stuti jIvanamAM e pahelI ja vAra sAMbhaLe che. 218 bRhaspatie pUjAvidhi batAvyA pramANe zraddhApUrvaka zivapUjanakarIte dha'zilA para tulApuruSa, gajadAna, vagere dAne apAya che. rAjA sAmezvaranI kapUraAratI utAre che. e pachI sau maDaLane dUra karI pete sarine laI madiranA garbhagRhamAM praveza kare che. tyAM rAjA sUrine kahe che bhagavAna ApanI vizAla dRSTithI mArAM prajJAcakSu khUlI gayAM che. have mArI eka ja prAthanA che: mahAdeva, muni ane rAjA e traNenA ahIM subhaga saMyeAga thayA che, evA A tIrthakSetramAM Apa mArI eka zaMkAnuM nivAraNa kare. dareka saMpradAyanA judA deva evI bahuvidha dharmavyavasthAmAM jene zraddhApUrvaka lajavAthI mukti maLe evA deva kayA haze ? ' rAjAnA praznathI sUri kSaNavAra vicArasamAdhimAM paDe che ane aMte kahe che 'rAjana devatA eka ja che. mAtra judA judA dharmoe pAtapAtAnI anukULatA pramANe tene judAM judAM nAmeA ApelAM che eTaluM ja. sAcI ArAdhanA dvArA sAmanAtha mahAdeva ja ApaNane sAcA muktinA rAha batAvaze. e pachI rAjA ane mUri vidhipUrvakanI ArAdhanA zarU kare che. rAjA dhUpadAnImAM dhUpa nAkhyA kare che. dhumADAthI garbhagRha UbharAI jAya che. nakSatramALAnA dIpA TharI jAya che. tyAM ekAeka cAre tarapha daivI prakAranA akhAra phelAI rahe che ane kumArapAlane jaLadhArI para su.NukAMtithI jhaLahaLatA, zAnta, padmAsanastha, zaramukuTa, paMcavatra, trinetra, nAgapAza DamarU AdithI vibhUSita evA mahAdevanAM darzana thAya che. A dRzyathI paramAnaMdapulakita banelA rAjA stutinA svarUpamAM kazuM khAlI zake tyAM te| e virATa svarUpamAMthI vANI pragaTe che. r he rAjA, A mahiSate rakhe tuM jaina sAdhu mAtra samajatA. emanI adhyAtmadRSTi sapradAyanAM pAlA bhedI parabrahma sAthe ekava Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. hema sArasvata savaH nibaMdhasaMgraha sAdhe che. e tane je mArga batAve tene tuM niHsaMzaya muktine sAce kArga samajaje" te svapnamAM che ke jAgRtimAM ene je nirNaya karI zakyo nathI e rAjA A devavANI samajavAne hajI prayatna kare che tyAM te maMdiranA garbhagRhamAM te mAtra pitAne dhyAnastha munine ane samanAthanA zivaliMgane ja jue che, thoDIvAre jANe koI UMDI guphAmAMthI AvatA hoya te vani saMbhaLAya che "kumArapALa !' addabhutanA darzanathI je punita banyuM che, kRtakRtya banyo che evo rAjA parama bhaktinA AvezamAM suri hemacaMdranA caraNamAM paDe che, ane kahe che, "mahArAja! mArI zaMkAnuM nivAraNa thayuM che. mane Adeza Ape." suri rAjAne uThADI Ubho kare che ane kahe che, "rAjana ! AjathI mAMsabhakSaNa ane madirAne tyAga kara ane mAre AzIrvAda che ke tAruM parama kalyANa thAo. e pachI devatAnA darzanathI jenAM netromAM vizuddhinAM aMjana aMjAya che e rAjA ane sUri hemacaMdra prasanna vadane e seminAthanA maMdira bahAra Ave che. mAnavamedanI paNa jANe kalyANanI varSA varase che. mAnavajIvana anaMta nathI enI sAcI pratIti eka mRtyu sivAya bIjA kazAthI thatI nathI. sUri hemacaMdranI kAyA paNa mAnavInI che ane jarA mRtyunI cUDathI para nathI. Aja coryAzI varSanA ujajavaLa jIvanapravAsane aMte prAnta pacikanI jema have e jIvanalIlA saMkele che. AgAmI mRtyunAM pagalAM temane spaSTa saMbhaLAya che. pite mAnavI che ane bhUlane pAtra che e satya daSTi sanmukha rAkhI aMtaHzuddhi mATe temaNe chevaTa sudhI avirata prayatna karyo che. rAmacaMdra ane guNacaMdra, yazazcaMdra ane udayacaMdra, vardhamAnagaNuM ane mahendramuni e sau ziSyo gurunI aMta samayanI prAyopadmAna Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada sthitimAM paNa cittanI prasannatA ane aMtarmukha nizcaLa dharmabuddhine saMpraNipAta bhAvabharI rIte joI rahe che. brujhAtA dIpakanA e chellA prakAza hatA. vihAramAM mRtyunI zAnti hatI. 120 gheADI vAre jANe UMDI samAdhimAMthI jAgyA hoya tema gurudevanA mukhanI aMtima vANI saMbhaLAya che. " sA kAI cittanI prasannatAnI potAnA aMtaramAM zeAdha kare. vAsanA to. nirmAhatva keLavA. mAnavatAnAM kalyANu vAMche. sarvazaktimAnanI vyApakatA samajavA hRdayathI prayatna karIza. prANImAtranAM du:khAnuM hRdaye ciMtana rAkho. prajAne zubhaniSThAvAna banAvA. rAjAne dharmarakSaka, prajApAlaka ane nItimAna banAve. dharmanuM rakSaNa karI ane te tamAruM karaze. sAnuM kalyANu thAo. jaya arihaMta ! arihaMta ! " AcArya hemacaMdranA mAnavI jIvananI avazeSa suvarNako saDelAI jAya che. temanA mahAna AtmA zAMta jagatamAMthI anaMtatAmAM pagalAM mAMDe che. temanI unnata mAnavatAmAMthI narI prabhutA vilasI rahe che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryanuM ziSyamaMDaLa : lekhakaH bhegIlAla ja. sAMDesarA kalikAlasarvajJa" zrI hemacandrAcArya yuga e gujarAtanA ItihAsane suvarNayuga che. harakoI dRSTie e kALamAM gUrjaranI pragati ane unnati jovAmAM Ave che. siddharAja ane kumArapALanA e zAsanasamayamAM gujarAtanA sAmrAjayane abhUtapUrva vistAra thayo; vidyAkaLA, vANijya, mutsaddIgIrI e sarva kSetromAM gUjarAta ane gUjarAtIone vikAsa thayo. te kALanA sthApatyanA ghaNuM ochI avazeSo Aje ApaNane jovA maLe che, paraMtu je jovA maLe che te uparathI tathA prAcIna granthomAMnAM varNane uparathI e prAsAde, mahAla ane devamaMdiranI jhAMkhI ApaNuM mana cakSane thaI zake che. gUjarAtanI vANijyaviSayaka jAherajalAlInAM paradezI musApharoe karelAM saMkhyAbaMdha varNane prApta thAya che, paNa Aje samagra hindanA vyApAraudyogamAM gujarAtIonuM sthAna e ja mAtra e kALane je vAraso ApaNe bhogavI rahyA chIe tenI kalpanA karAvavAne basa thaze. e kALanI ahiMsAmAM navI prApta thayelI sAtvika siddhinuM jema hatuM. aneka jaina strIo, amAtyo ane senApatione, kumArapALa jevA paramahaMta rAjAne ane hemacandrAcArya jevA virakta saMnyAsIne paNa jene siddhAntAe pravRttivimukha banAvyA nahotA. bhUtakALamAM najara pheMkatAM siddharAja - kumArapALanA rAjyakALamAM asAmAnya dIpti jaNAya che. e dIpti jANe ke hemacandranAM sAta pratibhAvAna nayanomAMthI bahAra paDI rahI che. emAM vidyA, saMskAritA ane sarvadharmasamabhAvanuM addabhUta ejayuM che. hemacandra AkhA eka Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI hatya pariSada deAnI prajAtI jIvananuM ane tenI vicArabhUmikAnuM pAsuM pheravI nAkhyuM ema kahIe tA khoTuM nathI. kupAlapratiSedha ane tenA pariNa!marUpa amAraUA! enI jaDa chApa AjanA gujarAta para nathI ema kANa kaho zakaze ? Aje * eka sAhityAcAya tarIke hemacandranuM sthAna bhAratanA pratihAsamAM ajoDa che. mALavA ane gUjarAtanI rAjakIya spardhAmAMthI sAMskArika spardhA janmI ane e spardhAnuM pariNAma te siddharAjanI vinaMti parathI hemacandre lakheluM ' siddhahaimavyAkaraNa. ' paNa hemacandranI satAmukhI pratibhA mAtra vyAkaraNa lakhIne aTakI nathI. * abhidhAnacintAmaNi, ' ' anekArthasa graha, ''nidha TuMkAza, ' ' dezInAmamAlA' jevA zabdakoza, 'siddhahema, ' 'liMgAnuzAsana ''dhAtupArAyaNu ' jevA vyAkaraNagraMtha, 'kAvyAnuzAsana' jevA alaMkAragrantha, ' chandAnuzAsana ' jevuM chaMdaHzAstra, saMskRta ane prAkRta dvAzraya ' tathA ' saptasadhAna' jevAM kAvyA, pramANumImAMsA' ane yogazAstra' jevA gahana zAstrIya granthA ane ' triSaSTizalAkApurUSacaritra' jevAM kavitvayukta caritro, ItyAdi aneka viSaya paranA temanA grantheA, DaoN. piTarsane AzcaryanI UbharAtI lAgaNIe sAthe ApeluM " jJAnane mahAsAgara ' (Ocean of Knowledge) e vizeSaNa sArthaka TharAve che. C 46 ,, seAmaprabhasUrie * zatAthaikAvya 'nI TIkAmAM lakhyuM che-- * taM vyAkaraNaM navaM viracitaM chando navaM dayAzrayASlaMkArI prathitau navau prakaTitaM zrIyogazAstraM navam / tarkaH saMjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH // * jeNe navuM vyAkaraNa, navuM chaMdaHzAstra, navuM cAzraya, navuM alaMkArazAstra, navuM tarkazAstra, ane navAM jinaratA racela che teNe ( hemacaMdre ). Ama karIne kayI kayI rIte ApaNA meha dUra karyA nathI ? " -- arthAt sarva rIte karyA che. AvA prabhAvazALI puruSanI AsapAsa vidyApremI ziSyAnuM maMDaLa jAme e taddana svAbhAvika che. AvA puruSA ziSyama`DaLa vizALa banAvavA paratve udAsIna hoya che. vahetI gaMgAmAMthI jema Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 127 je koIne garaja hoya te bebo bharIne pI le athavA ghaDo bharI le tema jene jJAnanI pipAsA heya che teo ja ahIM ekatrita thAya che. hemacandra zivyonI saMkhyA vadhAravAne kade paNa prayatna karyo hoya ema jaNAtuM nathI, ane temanA je zive viSe Aje ApaNane kaMI paNa jANavA maLe che teo sArA vidvAna ane sAhityakAre hatA tethI uparanA kathanane puSTi maLe che. temanA ziSyo paikI rAmacanasUrinI khyAti hindabharanA vidvAnamAM prasarelI hatI ane te kALanA vidvAnamAM temanuM sthAna mAtra hemacandrathI bIjuM hatuM. A uparAMta guNacaMdra, mahendrasUri, vardhamAnagaNI, devacandra, udayacandra, yazazcandra, bAlacandra, vagere bIjA ziSyo hatA. te sarvee sAhityamAM ochAvate phALo Ape che ane jyAre ApaNe bhAratIya sAhityamAM gUjarAta ApelA phALAnI vicAraNuM karavA besIe tyAre te sarvanI sAhityapravRtti ApaNe lakSamAM levI paDe tema che. hepacandranI agAdha vidvattAne vAra e sarva ziSyomAM ApaNe joI zakIe chIe. e sarva viSe yathAzaya mAhitI ahIM ApavAno prayAsa karyo che. 1 mahAkavi rAmacandra mahAkavi rAmacandra kyAMnA vatanI hatA, kaI jJAtinA hatA, temanAM mAtApitAnuM nAma zuM, vagere vize kaMI paNa hakIkata maLatI nathI. temaNe racela nilavilAsa nATaka" (prasiddha gA, e. sIrIjha)nA saMpAdaka paM. lAlacaMdra gAMdhInA anumAna pramANe, rAmacandrane janma saM. 1145mAM thayo hato, temaNe dIkSA saM. 115mAM lIdhI hatI, saM. 1166mAM sUripada meLavyuM hatuM, saM. 1229mAM hemacandrAcAryanA paTTadhara thayA hatA ane saM. 1230mAM temanuM maraNa thayuM hatuM. rAmacandra e hemacaMdrAcAryanA paTTaziSya hatA evuM spaSTa anumAna aitihAsika sAdhano parathI kheMcI zakAya che. "prabhAvakacarita'nA hemAcArya prabaMdhamAM eka evo prasaMga varNavela che, jemAM siddharAja hemacandrane pUche che ke, tamArI pachI tamAruM sthAna zobhAvavAne yogya ......................... 1. rAmacaMdra ane guNaca ke sAthe racela "nAdarpaNa" (prasiddha : gA. e. sI. )nA saMpAdaka zrI. zrIgokare rAmacaMdrano janma saM. 1156mAM mAnya . Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 gujarAtI sAhitya pariSada e kayo ziSya tamArI najare paDe che tyAre hemacandra siddharAja sAthe rAmacandrane paricaya karAve che ane hemacandra jevA mahAna AcAryanA ziSyane chAje tevI rIte "ekadaSTi " banavAnI sUcanA siddharAja rAmacandrane Ape che. jayasiMharinuM "kumArapALacaritra" jaNAve che ke hemacandranA avasAnathI kumArapALane thayela zoka rAmacandra zamAvyo hato. rAmacandranI lekhanapravRtti rAmacandra "raghuvilAsa," "nalavilAsa, "yavilAsa," "satyaharizcandra," "nirbhayabhImavyAyega," "mallikAmakarandaprakaraNa," "rAvavAyudaya,' "ohiNamRgAMprakaraNuM," "vanamAlAnATikA," "kaumudImitrANuMda" ane "yAdavAlyudaya' e pramANe agiyAra nATake ane sudhAkalaza' nAme subhASita keza lakhyAM che. A uparAMta, pitAnA gurubhAI guNacaMdranI sAthe "nATayadarpaNa" e nATayazAane anya ane "dvavyAlaMkAra' e nyAyazAstrane grantha lakhyo che. e banne upara vRtti paNa emaNe pote ja lakhI che. 'kumAravihArazataka' ane yugAdidevatAviMzikA " e kAvyo paNa rAmacandra lakhyAM che. nATayazAstrI rAmacandra AmAM "nATayadapaNu' atyaMta mahatvanuM che; kemake nATayazAstra paranA saMrakta granthA mAtra AMgaLInA veDhe gaNAya eTalA che. nATayazAstra uparAMta bIjI rIte paNa "nATayadarpaNanI agatya che. vividha viSayonAM udAharaNo ApavA mATe emAM rAmacandra kula cuMmAliza saMskRta nATakamAMthI avataraNa karyA che athavA e nATakanA prastuta ullekha karyA che. A nATakomAMnAM keTalAMka to Aje aprApya che. vizAkhadattanuM 'devIcandragupta' nATaka je atyAre maLatuM nathI. tenAM saMkhyAbaMdha avataraNo "nATayadarpaNa"mAM jaLavAI rahyAM che ane tethI mAryakALanA itihAsa upara keTalAka prakAza paDe che. rAmacandra nATayadarpaNa'mAM nATayazAstra rasazAstra ane abhinayakalA paratve keTalAMka mahatvanAM ane te kALane lakSamAM letAM te praNAlikAbhaMjaka gaNI zakAya evAM vidhAna karyA che. pUrvakALanA sarva alaMkArazAstrIonuM - jemAM rAmacandranA guru hemacandrane paNa samAveza thaI 2. juo "prabhAvakacarita " " hemAcArya prabaMdha' : ka, 12-37. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH nibaMdha saMgraha f > jAya che e vidhAna che ke rasa e brahmAnaH samAna AnaMda ApanAra hAvA joI e; paNa rAmacandre mulavu:lAmano rasa: ema lakhIne rasane sukhAtmaka ane duHkhAtmaka ema e prakAre vibhakta karyAM che ane jaNAvyuM che ke kavi athavA abhinetAnuM cAtuya jevA mATe leka duHkhAtmaka nATaka jevA jAya che. nATakAnA hetu mAtra AnaMda ApavAne nahIM, parantu jIvanamAM rahelI karuNutAnuM pazu dana karAvavAnA che, ema A uparathI phalita thAya che. AthI ce vadhu tA, rAmacandre pU`kAlIna nATayAcAryAMnI bIjI eka mAnyatAne saceATa virAdha karyAM che te jovA jevuM che. abhinetA je saMvedane ane bhAvanA peAtAnA abhinayadvArA vyakta kare che te e peAte anubhavatA nathI, evI e prAcIna mAnyatA che. rAmacandra lakhe che ke je bhAvanA abhinetA prekSA samakSa mUta karavA mAgatA hoya te e pote anubhavyA sivAya rahI zake ja nahIM, " jema vezyA bIjAne prasanna karavA jatAM pAte pazu AnaMdane anubhava kare che tema. ' rAmacandranA nATayazAstranA abhyAsa kaeNTale! talasparzI ane maulika hatA te A uparathI joI zakAze. lAkika viSayAne lagatAM saMkhyAadha nATakAnA praNetA tarIke nATaya ane abhinayanAM vividha aMgene vyavahAru dRSTie avalAkavAnA temane sArA avakAza maLyA haze, pazu pU`kAlIna paraMparAothI jakaDAyelA yugamAM vyavahAru satya para ghaDAyelAM vidhAne ne pAMDityanA kSetramAM chUTAM mUkavAnuM sAhasa karavuM e "" kaI sAmAnya vAta naheAtI. 'prabandhazatakatuM ' rAmacandrane 'prabandhazatakatR` ' nAmathI eLakhavAmAM Ave che. temaNe e vizeSaNu pAtAne mATe potAnI kRtiomAM vAparyuM che. 5. 3 zrImadAcAryahemacandraziSyasya prabandhazataka turmahAkaverAmacandrasya bhUyAMsaH vandhA: / 125 ni yabhImanyAyeAga ' : prastAvanA. zrImadAcArya hemacandrasya ziSyeNa prabandhazatavidhAnaniSNAtabuddhinA nATayalakSaNanirmANapAtAvagADha sAhityAM bhodhinA vizIrNakAvyanirmANatandreNa zrImatA rAmacandre vicita...... dvitIya Dapam / kaumudrImitrANuMa ' : prastAvanA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada lAlaca gAMdhI mAne che ke temaNe kula se| prabandhA lakhelA hAvA joIe ke jemAMnA RRNAkharA Aje prApta thatA nathI. bIjo mata ezA che. 'prabandhazata' e zabda rAmayandre racelA prabandhAnI saMkhyAne vAcaka nathI, parantu e nAmane grantha ja emaNe ramyA hAve! joIe. zrI jinavijayajIe alaMkAra, kAvya, nATaka, vagere viSayanA granthAnI eka prAcIna yAdI prasiddha karelI che.* anumAna thaI zake che tema, e yAdI krAInA pustaka sasaMgrahanI hovI joIe. emAM eka sthaLe paM. rAmacaMdra kRtaM prabandhazataM dvAdazarUpakanATakA TakAdisvarUpajJApakaM (lokasaMkhyA) 000 A pramANe ullekha che. zro. jinavijayajI mAne che ke hemacandre 'kAvyanuzAsana'mAM je khAra vastue rUpaka tarIke jaNAvI che te rUpakanA tathA nATaka AdinA svarUpa para AmAM vistRta rUpamAM ane pramANurUpamAM vivecana karavAmAM AvyuM haze. emAM jazuAvyA mujaba, grantha 5000 zlAka pramANane che. ekalA rUpakanI ja carcA karatA ATalA moTA grantha saMskRta sAhityamAM bIjo kAI nathI. dhanaMjaye potAnA 'dRzarUpaka ' anyamAM deza rUpakA gaNAvyAM che; bAra rUpakAnI carcA karatA rAmacandrane prastuta grantha jo maLI Ave te A viSayamAM ghaNuM navuM jANavAnuM maLe e ce!kkasa che. ' prabandhazata ' zabda granthAnI saMkhyAne vAcaka nathI, parantu viziSTa granthanuM nAma hovuM joIe, ema A pramANa uparathI lagabhaga cokkasapaNe kahI zakAya. '*mudImitrANu da' ane ' nirbhayabhImavyAyeAga '3 jenI prastAvanAmAM rAmacandra peAte prabandhazata lakhyA haiAvAnuM jAhera kare che te lakhAyAM te vakhate rAmacandra se| prabandha pUrA lakhyA haze ema mAnavuM te karatAM e nAmanA grantha lakhyA haze ema mAnavuM vadhAre sayuktika che. rAmacandre vaidI rItine cAhe che. 'navilAsa 'mAMnI vaidarbhI yadi yauvanabharA prItyA saratyA'pi kim / e zliSTa ukti vaidabhI rIti pratyenA tenA prema sUcave che. e rIti tenAM sarva nATakAmAM jaNAya che. 4 ' purAtRtva '[traimAsika ] pu. 2, pR. 421, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdha saMgraha 127 zleSaH prasAdaH samatA mAdhurya sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaH kAntisamAdhayaH / e vaida rItinA guNe rAmacandranI kRtiomAM ThIkaThIka khIlelA mAluma paDe che. "nalavilAsa'mAM nATakanA prANurUpa vividha rase parama koTImAM racavAno dAvo rAmacaMdra garva pUrvaka karyo che, te kaMI khoTuM nathI. zrI. rAmanArAyaNa pAThaka kahe che tema, zArdUlavikrIDita vagere lAMbAM vRttonI racanAmAM ane anyatra paNa bhavabhUtinI asara A kavi para dekhAya che, chatAM saralatA, prasAda ane mAdhurya tenA khAsa guNa to che ja. - rAmacaMdra dhArmika karatAM vaikika sAhitya sadhAre sakyuM che. teNe pitAnAM keTalAMka nATakanuM vastu paNa lokakathAomAMthI lIdhuM che. e kALamAM rAmacaMdranAM nATaka bhajavAtA haze, ane viSayanI ane bhASAnI saralatA, racanAnI pravAhitA ane prazaMsAgya rasaniSpattine kAraNe ThIkaThIka lokapriya thayAM haze. mULa kathAnakamAMnA camatkArika prasaMge lekhake "nalavilAsamAM' yuktipura jatA karyA che e batAve che ke e nATaka bhajavavA mATe lakhAyuM tevuM joIe. rAmacandra samagra sAhityazAstranA jJAtA hatA. pite zabdazAstra, nyAyazAstra, ane kAvyazAstranA jANanAra-vidyavedI'---hevA chatAM kavitva mATe pRhA dharAve che ema "nAyayadarpaNa"nA AraMbhamAM ja temaNe jaNAvyuM che- prANAH kavitvaM vidyAnAM lAvaNyamiva yoSitAm / vidyavedino'ppasmai tato nityaM kRtaspRhAH / / "nATayadarpaNamAM pitAnAM agiyAra nATake suddhAMta cuMmALIsa nATakamAMthI temaNe udAharaNo ApyAM che e temanuM bALuM vAcana batAve che. nATayazAstra ane pramANuzAstra e bannenA teo sArA jJAtA hatA e to temanA grantha ja batAvI Apaze. mAtra hemacandranA zikhyAmAM ja nahi paraMtu temanA samakAlImAM rAmacandranI sAhitya pravRtti sauthI vizALa ane vividha che. gujarAtamAM 5. "jaina sAhitya saMzodhaka" khaMDa 3, aMka 2 mAM "nalavilAsa nATaka ' viSe zrI rAmanArAyaNa pAThakano lekha. he.sA.sa.-9 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada lagabhaga bAvIsa saMskRta nATako lakhAyAM che te paikI ardhA ephala: rAmacandranA ja che. gUjarAtanA ane bhAratanA saMskRta sAhityamAM rAmacandra A pele phALe jeTale vAva che teTale sagAna paNa che. rAmacandranI zre be paikI 'nAdarpaNa', "satyahArazra', nilayamAgI, kaumudImitrAdI, ane 'nalavilAsa prasiddha cacelAM che. satyaharizcandra'nuM 1913nI sAlamAM ITAlayana bhASA-nara payeluM che. rAmacandranI samazyAti rAmacandranI samazyAvRti karavAnI zakti paNa temanI vidvatA jeTalI ja prakhara hatI. prAcIna kavione atyaMta priya evA zAda kavitvamAM paNa teo niSNAta hatA, temanA zIghrakavitvathI prasanna thaI siddharAje temane kavikaTAramalanuM birUda ApyuM hatuM. e viSe prabaMdhacintAmaNi kAra jaNAve che ke eka vAra grISmaRtumAM siddharAja pitAne paTAva sAthe krIDAdyAnamAM ja hato, te vakhate rAmacandra sAme maLyA, AthI siddharAje kavine pUchyuM. varSa TIme viratA putarA (grISma RtumAM divasa lAMbA kema che?) te ja vakhate kavie javAba Ape ke - deva zrI giridurgamalla bhavato digjaitrayAtrotsave dhAvadvIraturaGganiSThukhurakSuNNakSapAmaNDalAt / vAtodhUtarajomilatsurasaritsAtapasthalIdUrvAcumbanacaJcurA ravipAstenaiva vRSTuM dinam // he giridurgane jItanArA deva, ApanI digvijayayAtrAnA mahatsavamAM deDatA ghaDAonI kaThera kharIo vaDe jamIna khodAI javAthI pavana sAthe je raja UMce caDhI te te AkAzagaMgAmAM maLI javAne kAraNe je kAdava pedA thayo che temAM UgelI dhare cAratA sUryanA azvo dhImethI cAle che, tene kAraNe divasa lAMbe thaye che! Aja prasaMga ratnamandiragaNuMkRta 'upadezataraMgiNI'mAM paNa maLe che. kavinA A cAturyathI prasanna thaI siddharAje temane "kaviTAramalanI padavI ApI hatI evo ullekha temAM che. 6. prabacitAmaNi (pha. gU. sabhAnI AvRtti ), pR. 102 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata savaH nibaMdhasaMgraha 129 bIje eka sthaLe 'prabaMdhacintAmaNikAra lakhe che ke eka vAra kAzInivAsI vivezvara paMDita kumArapAlanI sabhAmAM AvyA tyAM hemacandrAcAryane beThelA jeI temaNe eka kArdha kahyo pAtu vo hemagopAla; kambalaM dANDamudbahan / "daDa ane kaMbala dhAraNa karanAra hemaga pala tamAruM rakSaN kare turata ja rAmacandra lekanuM bIjuM caraNa racyuM 5darzanapazugrAmaM cArayan jainajocare / 7 ke je SaDadana rUpI pazuone jaina gecaramAM carAve che." A uparAMta paNa anya keTalAka granthomAMthI rAmacandranI samazyA pUrtio maLI Ave che. te sarva rAmacandranI pitAnI na hoya te paNa e vidvAna ane kavi tarIkenI rAmacandranI pratiSThAnI cAlatI AvelI paraMparAne prakaTa kare che e bhUlavuM na joIe rAmacano svAtaMtryaprema rAmacandrane svabhAve svAtaMtrayomAM ane mAnI hatI ema temanI kRtio parathI anumAna thaI zake che. "nATayadarpaNa'mAM rasa ane abhinaya paratvenAM nutana vidhAne rAmacandranI svataMtra vicArazakti ane paraMparAne ja pramANuM nahIM mAnavAnI buddhijanya manasvitAne AbhArI che. emanAM lakhANomAM aneka sthaLe je ahaMbhAva jaNAya che te svataMtra ane mAnI svabhAvanuM ja pariNAma hoI zake. pitAne mATe temaNe vidyAtrathIcaNa,' 'acumbitakAvyataMdra '8 ane "vizIrNakAvyanirmANataMdra evAM vizeSaNe vAparelAM che. uparAMta, aneka sthaLe temaNe AtmaprazaMsAnI uktao mUkI che : kaviH kAvye rAmaH sarasavacasAmekavasatiH / - "nalavilAsa : zloka: 2; 7. ejana, pR. 14pa. 8 paJcaprabandhamiSapaJcamukhAnakena vidvanmanaH sadasi nRtyati yasya kIrtiH / vidyAtrayIcaNamacumbitakAvyatandraM kastaM na veda sukRtI kila rAmacandram / -"raghuvilAsa': prastAvanA. ha, juo pAda noMdha 3. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 gujarAtI sAhitya pariSada Rte rAmAnnAnyaH kimuta parakoTo ghaTayituM / rasAn nATyaprANAn paTuriti vitakoM manasi me // - navilAsa ': zlAka 3; sAhityopaniSadvidaH sa tu rasaH rAmasya vAcAM paraH / - satyaharizcandra ': zlAka 3; < prabandhA ikSuvat prAyo hIyamAnarasAH kramAt / kRtistu rAmacandrasya sarvA: svAduH puraH puraH | --' kAmudImitrANuMda ': zlAka 4. svAtaMtryaprema e kavi rAmacandranuM viziSTa ane kadAca apratima lakSaNa che. emAMnI uddAma bhAvanAe Aje paNa jANe ke atyaMta Adhunika lAge che. peAtAnI racanAmAM paNa ane teTalI svataMtratA ane maiAlikatA ANuvAnA teNe khUba prayAsa karyo che. sAhityacArI karanArAo ane pArakA vicAre uchInA lenArAo sAme teNe vakhate - vakhata UbharA ThAlavye che.10 jIvanamAM paNa kavi svata Mtra ane spaSTavaktA haze ema zrIpAlanI 'sahasrali'gasarAvaraprazasti'vALA prasaMga (2e che AgaLa lakhavAmAM Avaze) parathI jaNAI Ave che. svAtapapremathI UbharAtI temanI keTalIka sUtinA namUnA joIe svAtatryaM yadi jIvitAvadhi mudhA svarbhUrbhuvo vaibhavam / -'navilAsa': 2-2; na svatantro vyathAM vetti paratantrasya dehinaH / -'navilAsa': 6-7; ajAtagaNanAH samAH paramataH svatantro bhava / --'navilAsa': aMtabhAga; prApya svAtantryalakSmImanubhavatu mudaM zAzvatIM bhImasenaH / --'nibhayabhImavyAyeAga': atabhAga. w 10 jue 'nADhacadR NuvivRtti 'nA aMte, povanItarAttvArthA:- tathA atviyaM patAvat e zloke. * kaumudImitrANuMa 'nI prastAvanAmAM emAMnA ja pahelA glaeNAnI punarukti tathA * jinasteAtra 'mAM vidyAvicathA dvArAH vAvya: vimavan / ItyAdi Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra nibaMdhasaMgraha jinastavaSaDazikA nA AraMbhamAM ahaMtane vAtaccazrIvitrIya rAmacandra namaskAra kare che ane "jinastAtrInA aMtamAM kahe che ke svatantrI deva bhUyAse sArameyo'pi varmani / mA sma bhUvaM parAyattaH trilokasyApi nAyakaH // satyaharizcandranI prastAvanAmAM rAmacandra garbhita rIte potAnA AnaMdanA sAdhane eka pleTamAM varNave che, te uparathI temanA mukta mAnasane sArI rIte khyAla AvI zakaze- sUktayo rAmacandrasya vasantaH kalagItayaH / svAtantryamiSTayogazca paJcaite harSavRSTayaH // rAmacandrane nevanAza rAmacandranI jamaNI AMkha gayelI hatI ema prabaLe uparathI jaNAya che. prabandhakAre enAM camatkArika kAraNa Ape che. "prabhAvakacarita' lakhe che ke, hemacandrAcAryo jyAre siddharAja sAthe rAmacandrane paricaya karAvyo tyAre siddharAje temane jinazAsanamAM "ekadaSTi" banavAnI sUcanA karI hatI, AthI temanI jamaNI AMkha tatkALa nAza pAmI hatI. 11 "prabaMdhacintAmaNikAra jaNAve che ke, zrI pAla kavie racelI " sahastraliMgasarovaraprazasti' patthara upara kotaravAmAM AvI tyAre tenuM alekana karavA mATe sarve vidvAnone AmaMtraNa ApavAmAM AvyuM hatuM. je sarva vidvAne prazastikAvyane saMmati Ape te tamAre e para kaMI TIkA karavI nahIM,' evI sUcanA sAthe hemacane rAmacandrane te jevA mokalyA. prazastimAM rAjAnI mamatA hovAthI tathA zrIpAla kavinA se pratyenA sainyane kAraNe sarva vidvAne kahevA lAgyA ke sarva zleka barAbara che ane temAMye zoronA iyukta racita e ka sundara che. siddharAje rAmacandrane pUchatAM temaNe jaNAvyuM ke, "e jarA vicAra karavA jevuM che, ane ronApi vALA kAvyamAM vyAkaraNa saMbaMdhI be doSa batAvyA. A vakhate siddharAjanI najare lAgavAthI (sidgazya sAtajhiloLa) pAchA vaLatAM upAzrayamAM pesatAM rAmacandranI eka AMkha phUTI gaI12 11. "prabhAvakacari: hemAcArya prabaMdha', ka 130-140. 12. "prabandhacintAmaNi (phA.gU. sabhAnI AvRtti) pR. 101-2-3. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 gujarAtI sAhitya pariSada ----- A vAto sAmAnya aitihAsika hakIkatane camatkArika svarUpamAM mUkavAnA prabandhakAronA zekhane AbhArI hoya ema jaNAya che. rAmacandranI eka AMkha janmatho athavA nAnapaNamAM ja daivavazAta, gayelI haze ema tirekaThAtrizikAnA aMtamAM temanA ja eka zloka uparathI anumAna thaI zake che - jagati pUrvavidhairviniyogajaM vidhinatA- gutA''dikam / sakalameva vilumpati yaH kSaNAdabhinavaH zivadhikaraH satAm / / bIjA keTalAMka stotromAM paNa rAmacandra daSTidAna mATe prArthanA rAmacandranuM maraNa rAjA kumArapALanA maraNa pachI gAdI bhavanAra tenA bhatrIjA ajayapALe jenenuM damana AraMvyuM, ane pAna nA purAgAmI rAjAoe baMdhAvelA aneka jaine prasAdane teDI nakhAvyA. 2unA dveSane kAraNe rAmamanuM paNa teNe maraNa nIpajAvuM. A viSe jUdA jUdA granthamAM najIvA karaka , sAthe ekasarakhI ja hakIkata maLe che. rAjazekharasUri pradhadhakeza'nA A daiSanuM kAraNa ane pariNAma varNavatAM lakhe che ke, rAjA kumArapALa ane hemacandra vRddha thayA te vakhate hemacandranA ziSyamaMDaLamAM be bhAga paDI gayA hatAH eka tarapha rAmacandra, guNacandra, vagere ziSyo ane bIjI tarapha bAlacandra. bAlacandrane ajayapAla sAthe mitratA hatI. eka vAra rAtre maMtrI AbhaDa ane hemacandra vacce, kumArapALa pachI gAdI kone maLavI joIe e viSe maMtraNA cAlatI hatI. temane kahyuM: "gAdI te pratApamAne maLavI joIe. ajayapAla tA: pelA dharmane nAza karaze." AbhaDe kahyuM : "game tevo te paNa pitAne hoya te ja sAro.' bAlacanTe A sAMbhaLyuM ane ajayapALane kahyuM. AthI ajayapALane rAmacandra, vagere upara dveSa thayo. hemacandranA avasAna 13 neme nidhehi nizitAsilatAbhirAma-caMdrAvadAtamahasaM mayi dehi dRSTim / - nemistava': aMtabhAga zakrastutAdhisarasIruhaduHsthasArthe deva prasoda karuNAM kuru dehi dRSTim / - DazikA': aMtabhAga. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH nibaMdhasaMgraha pachI khatrIsa divase ajayapALanA viSaprayAgathI kumArapALanuM avasAna thayuM, hemacandra pratyenA vairane kAraNe ajayapALe tapAvelA loDhAnA Asana para eNsADI rAmacandranuM maraNa nIpajAvyuM. 4 AvI ja hakIkata setu MganA 'pramaAcintamaNiyAM15 jayasiMha~sUrinA 'kumArapAla carita'mAM ane jinama'DanagaNInA 'kumArapAlaprabandha'mAM maLe che. ** purAtanaprabhasaMgraha'nA eka prabandhamAM rAmacandranA maraNu saMbadhI evI hakIkata jaNAvelI che ke, " hemasUrinA ziSya rAmacandra ane bhAlacandra hatA, gurue suziSya jANIne rAmacandrane vizeSa vidyA ApI, mAna ApyuM. AthI risAI ne khAlacandga cAlI nIkaLyo. ajayapAlanI sAthe tene mitratA thaI. peAtAne rAjya prApta thayA bAda ajayapAle rAmacandrane kahyuM, 'hemacandrasUrinI sarva vidyA mArA mitra Alacandrane Apa. ' rAmacandre kahyuM 'gurunI vidyA kupAtrane apAtI nathI. ' rAjAe kahyuM, ' te AnaM...... 1 ph jIbha karaDIne tenA upara ( tapAvelAM patarA upara ? ) esatAM temaNe doSakapa cazatI ( eTale pAMcase| du! ? ) banAvI. '17 krmA sarve uparathI eTaluM tA ceAkkasapaNe kahI zakAya che ke, 14. ' prabandhakAza ' (siMdhI jaina granthamAlAnI AvRtti), pR, 98. 15, ' prabandhacintAmaNi" (phrA. ga. sabhAnI AvRtti, pR. 145 lakhe che ke AMmAnA patarA upara besADI rAmacandranuM maraNa nIpanavavAnA tna karavAmAM AvyA hatA, paNa teo nIceneAhe khelI jIbha karaDI maraNa pAmyA hatA:-~ mahAvIha sacarAcaraha jiNa siri dinhA pAya / atthumaNu diNesaraha houta hohi cirAya // 133 [ mA sacarAcara pRthvInA mAthe jemaNe paga mUkyo che. evA dinezvara sUryanA asta zAya che. thavAnu heAya te lAkhe kALe paNa thayA kare che. ] purAtanaprabandhasaMgraha 'nA eka prabandhamAM (pR. 47) hemacandranA avasAna pachI zrIsa dhane ze zamAvatA rAmacandranA mukhamAM A duH mUkavAmAM Atmya che. 16, A sthaLe mULa pratamAMnA keTalAka bhAga gayelA hAI vAkaya tUTe che. 27. * purAtanapramanvasaMgraha' (sidhI jaina granthamAlA ), pU. 49. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 gujarAtI sAhitya pariSada hemacandranA ziSyamaMDaLamAMthI bAlacandra judA paDayA hatA e aitihAsika satya che ane rAmacandranA mRtyumAM paNa te kAraNabhUta haze. ajayapAlana jenamaMtrI yazapAla (moharAjaparAjayanA kartA) tathA AbhaDa vagere zeThiyAoe rAmacandrasUrinuM AvI rIte mRtyu thatu aTakAvavAnA ghaNuM prayAsa karyA hatA, paNa temanA e sarva prayatna niSphaLa nivaDayA hatA. 18 2. guNacandra rAmacandranA gurubhAI ane temanI sAhityapravRttiomAM aneka prakAre sahAya karanAra guNacandra viSe lagabhaga kaMI ja jANavAmAM AvatuM nathI. prApta sAdhano uparathI mAtra anumAne kheMcavAnAM ja rahe che. guNacakane eke svataMtra grantha atyArasudhImAM jANavAmAM Avelo nathI. rAmacandrane "nATayadarpaNa" e nATayazAstrane ane "dravyAlaMkAra e pramANuzAstrane grantha lakhavAmAM guNacanTe sahAya karI hatI e suprasiddha che. e banne grantho paranI vRttio paNa temaNe sAthe ja lakhelI che. rAmacaMdra ane guNacandranA svabhAvamAM amuka taphAvata hatA, ema ApaNe sahaja anumAna karI zakIe chIe. banne prakhara vidvAne te hatA ja, paraMtu rAmacandranAM agiyAra nATake, temAMnuM haLavuM leDamogya vastu, vAraMvAra temAM jaNAtA ramUjI ToLaTappA ane hAsyajanaka prasaMge, sAmAjika ane sAMsArika citro, madhura vizada ane AnaMdajanaka sUktio, uddAma svAtaMtryapremaH e badhuM batAve che ke rAmacandranI pratibhA sarvamukhI hatI, emanuM mAnasika ghaDatara gaMbhIratAparAyaNa nahIM-bake ullAsamaya hatuM. taddana sAmAnya vastuomAM paNa UMDo rasa laI temAMnuM saundarya pIchANavAnI ucca sAhityakAromAM sAdhAraNa evI je zakti te temanA mAnasamAM sabhara bharelI hatI. bIjI bAju, guNacandra viSe ema kahI zakAya ke teo vidvAna hatA, sarjaka ane sAhityakAra nahatA. rAmacaMdra jyAre nATake, subhASita 18. rAmacandra viSenA A lakhANamAM temanA aprasiddha granthamAMthI je avataraNa vagere levAyAM che te paM. lAlacandra gAMdhIe lakhela "nalavilAsa'nA nATakanI saMskRta prastAvanAmAM uddhata karelAM che, e hakIktanI ahIM sAbhAra nedha lauM chuM. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 135 keze ke evuM haLavuM sAhitya lakhe che tyAre teo temanI sAthe joDAtA nathI, paraMtu "nATayadarpaNa" ke " dravyAlaMkAravRtti jevA gaMbhIra ane vidvattApUrNa pra taiyAra karavAmAM bane sAthe kArya kare che, e sUcaka che. jesalamera bhaMDAramAMnI " kavyAlaMkAravRtti nI tADapatra paranI prata saM. 1202mAM lakhAyelI, ethI e grantha te pahelAM lakhAyeluM have joIe evuM anumAna thAya che. 19 "zatArthakAvya 'nA kartA somaprabhasUrie saM. 1241mAM pATaNamAM, hemacandra kumArapALane karelA upadezanA viSaya para "kumArapALapratibaMdha" e vizALa canya prAkRta bhASAmAM ra hatA. hemacandranA traNa ziSya guNacandra, mahendramuni ane vardhamAnagaNie te grantha sAvaMta sAMbhaLyA hatA, evo ullekha tenI prazastimAMthI maLe che. 20 3. mahendrasUri hemacanne saMskRta bhASAne cAra kezanI bheTa dharI che--zabdonA paryA darzAvato "abhimAnacitAmaNi, vanaspatizAstra ane vaidakanA zabdone lagate "nighaMTukAza', dezya zabdono kAza "dezInamAlA" ane eka ja zabdanA nAnAvidha artho batAvate "anekArthasaMgraha '. A paikI pahelA be kAza upara anukrame daza hajAra ane traNa hajAra zlokanI vistRta TIkAo temaNe lakhelI che. ema anumAna thAya che ke "abhidhAnacitAmaNi paranI TIkA e hemacandranI chellI kRti haze, kemake "yogazAstra" ane "triSaSTizalAkApuruSacaritra" viSenA ulekha ApaNane temAMthI sAMpaDe che. "anekA saMgraha" para TIkA lakhavAnI paNa hemacandranI yojanA hevI joIe, paraMtu e vicAra amalamAM AvI zake te pUrve ja temanuM avasAna thayuM. AthI temanA ziSya mahendrasUrie, gurue potAnA jIvanakALamAM je kaMI kaheluM te uparathI e grantha upara "anekArtha kairavAkaraka mudo " e TIkA pitAne gurunA nAmathI ja lakhI che. 21 hemacandracAryane svargavAsa saM. 1229mAM thayo, te pachI TUMka samayamAM te lakhAI haze ema ka95nA thAya che. 19 "jesalamera bhaMDAranI sUci' (gA. e. sI. ), pR. 11. 20. jao "kamArapAlapratibodha' (gA. e. sI.), pR. 478. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada mahendrasurinI A sivAya bIjI kaI kRti jANavAmAM nathI. 4. vardhamAgaNI kumArapALe baMdhAvelA "kumAravihAra'nI prazastirUpa "kumAravihAraprazakti" kAvya para vyAkhyA lakhIne vardhamAna gaNIe e kAvyanA 116 artha karI batAvyA hatA. e vyAkhyAne aMte temaNe lakhyuM che ke amAruM A kAvyanA cha artha karavAmAM AvelA che, paraMtu meM kutuhalathI tenA 116 artha karyA che. 22 A vastu vardhamAnagaNanA addabhuta pAMDitya para prakAza pADe che. 5. devacandra hemacandranA gurunuM nAma paNa devacandra che, tethI "jenagranthAvali'mAM A devacandrane hemacaMdranA guru lekhavAmAM AvyA che te barAbara nathI. hemacandranA eka ziSyanuM nAma paNa devacandra hatuM. temaNe candralekhavijayaprakaraNa" nAmanuM nATaka lakheluM che ane tenI hastalikhita prata jesalameranA bhaMDAramAM che. 23 A nATakanI racanAmAM eka zeSabhaTTArake sahAya karI hatI, ema tenA aMtamAM ullekha che. 21 juo saMskRta hAthapratanI zodhane De. piTarsanane ahevAla naM. 1 sane 1982-83, pR. 233 upara utArelI prastuta granthanI prazasti. 22. eka varSa para pATaNamAM pU. munizrI puNyavijayajIe A vyAkhyAnI atyaMta sUma akSaroe lakhAyelI eka suMdara prata mane batAvI hatI. zrI. sArAbhAI navAbe jenaanekArthagranthasa grahamAM A kRti prasiddha karI che. (pATaNamAM hemasArasvata satra prasaMge yojAyelA pradarzanamAM uparokta sUkSmAkSarI prata mUkavAmAM AvI hatI, te pradarzana jenAra sajajanonA dhyAnamAM haze.) temAM kartA jaNAve che- ___ zrIhemacandramariziSyeNa vardhamAnagaNinA kumAravihAraprazastI kAvye'muSmin pUrva SaDarthe kRte'pi kautukAt SoDazottaraM vyAkhyAnaM cke| 23. caMdralekhAvijayaprakaraNane aMte- vidyAmbhonidhimanthamandaragiriH zrIhemacandro guruH sAnnidhyakarativizeSavidhaye zrIzeSabhadhArakaH / yasya staH kavipuGgavasya jayinaH zrIdevacandrasya sA kIrtistasya jagatatraye vijayatAt sAda (8) lalIlAyite / / " pera bhaMDAranI sUci' (gA. e. sI.), pR. 64 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH nibaMdhasaMgraha 137 paraMtu A zeSabhaTTAra keNuM te jANI zakAtuM nathI. 'candralekhAvijayaprakaraNa"nI nAyaphA tarIke candralekhA vidyAdharIne kalpavAmAM AvI che, paraMtu kumArapALe sapadilakSa rAja arAjane harAvyo te paratve kumArapALanA vIratvane varNavatuM A prasAtmaka nATaka che. vaLI nATaka kumArapALanI khAsa AjJAthI lakhAyuM hoya e paNa saMbhavita che kemake kumAravihAramAM zrI ajitanAthadevanA vasantotsava prasaMge kumArapALanI sabhAnA paritoSa athe bhajavavAne te racAyuM che, ema sUtradhAra prastAvanAmAM kahe che 24 arNorAja sAthe kumArapALane vigraha aneka varSa sudhI mA hatA, paraMtu kumArapALane saMpUrNa vijaya saM. 12 07mAM athavA tethI thoDAka samaya agAu ema thaI gayo hovo joIe, kemake cItaDamAM kumArapALanA saM. 1297nI zilAlekhamAM ema jaNAveluM ke che ke zAkaMbharInA rAjAne parAjaya karIne tathA zAlIpura nAmanA gAmamAM pitAnA lazkarane rAkhIne cIDanI zobhA jovA mATe rAjA tyAM Avyo hato. A uparathI e nakkI thaI jAya che ke "candralekhAvijayaprakaraNa" saM. 1207mAM agara te pachI TUMka samayamAM racAyuM haze. A uparAMta, devacandranI mAnamudrAbhaMjana' nAmanI eka bIjI eka racanA hatI ema anya sthaLoe maLatA ullekha parathI samajI zakAya che, paraMtu e kRtine hAlamAM patto lAgatA nathI. 25 6. udayacandra udayacandra lakhelo eka paNa grantha hajI sudhI bahAra Avelo nathI. paraMtu temanA upadezathI eka karatAM vadhu grantha lakhAyAna, hakIkata maLe che. teo eka sArA vidvAna hatA. 'prabandhacintAmaNimAM kumArapAlaprabandhAntargata udayacandaprabaMdhamAM jaNAveluM che ke, eka vAra kumArapALa samakSa paM. udayacandra gura hemAcAryanuM "yogazAstra" vAMcatA 24. 'kumAravihAre mUlanAyakapArzvajinavAmapAvisthitazrImadajitanAthadevasya vAntotsave kumArapAlapariSacetaHparitoSAyAsya praNayanam / ' -ejanara. jaina sAhityane saMkSipta itihAsa': pR. 280. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada hatA. temAM paMdara karmAdAnanI vyAkhyAmAM phatavezanalAcivonAM praLanAre zloka AbhyA, temAM hemacAnA mULa pAThane sudhArIne romAM ne roLo e pramANe udayacandre vAra vAra vAMcyuM. hemacandre ema karavAnuM kAraNa pUchatAM udayacandre prANIonAM aMgA, vAditrA, vigere mATe hrasamAsamAM ekavacana siddha che ema batAvyuM, eTale hemAcAyaeN, rAjAe temaja bIjAe temanI prazaMsA karI. 36 138 udayacandranA upadezathI devendra ' siddhahemabRhaddavRtti upara " katici durgaM padmavyAkhyA ' nAmanI TIkA 27 tathA 'upamitiprapa'cAkathAsArAdAra e granthA lakhyA hatA, tathA caMdragacchanA devendrasUrinA ziSya kanakaprabhe ' haimanyAsasAra 'nA uddhAra karyo hatA. 29 26. 'prabandhacintAmaNi' (phrA. ga. sabhAnI AvRtti), pR. 147. 27. A TIkAnI sa'. 1271mAM lakhAyelI jesalameranA 'bRhadjJAnakAza'nI pratimAMthI Do. khulhare hemacandrAcAya viSenA peAtAnA nibaMdhamAM utArelu maMgalAcaraNa-- . || ahaM // praNamya kevalAlokAvalokitajagattrayam / jineza zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane || zabdavidyAvidAM vandyodayacandropadezata / nyAsataH katiciddargapadavyAkhyAbhidhIyate // juo, 'lAipha ArhemacaMdrAcArya ' ( sIdhI jaina granthamAlA), pR. 81, 6 28. jIe 'pATaNa bhaMDAranAM pustakAnI varNanAtmaka sUci' (gA. e. sI.), bhAga 1, pR. 51. 26. pR. 24). bhUpAlamaulimANikyamAlAlAlitazAsanaH / darzana SaTkanistandro hemacandramunIzvaraH || teSAmudayacandro'sti ziSyaH saMkhyAvatAM varaH / yAvajjIvamabhUd yasya vyAkhyA jJAnAmRtaprapA / tasyopadezAt devendrasUriziSyalavo vyadhAn / nyAsasArasamuddhAraM manISI kanakaprabhaH // - haimarazabdAnuzAsana khU. nyA. ' prAnta (' nalavilAsa ': prastAvanA, Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 139 haimabahaddavRtti" para vyAkhyA lakhanAra devendrane De. bulhare udayacaMdranA ziSya mAnyA che. 30 7. yazacandra yazazcandrane lakhelo koI paNa grantha hajI sudhI maLelo nathI. 35 paNa prabadhemAM temanA viSenA ullekho anekavAra Ave che te uparathI samajAya che ke teo ghaNo vakhata hemacandrasUrinI sAthe rahetA hatA. " prabandhacintAmaNimAM be sthaLe yazazcandragaNI viSeno ullekha maLe che. eka sthaLe jaNAveluM che ke, ekavAra devapUjananA samaye hemacandra kumArapALanA mahelamAM pahoMcyA tyAre yazazcandra temanI sAthe hatA. 32 bIje sthaLe ema jaNAveluM che ke AMbaDa mahetAe bharUcamAM pitAnA pitAnA kalyANa arthe zakunikAvihAra baMdhAvyuM hato, tenI upara dhajA caDAvavAnA utsava prasaMge nRtya karatAM mithyAtvIonI devInA deSamAM AvI javAne kAraNe mahetA Akhara sthitie pahoMcI gayA hatA, tenuM nivAraNa karavA mATe hemacandra tathA yazazcandra pATaNathI bharUca AvyA hatA ane doSanuM nivAraNa karI pAchA pATaNa gayA hatA. A uparAMta prabhAcandrasUrinA "prabhAvakacarita mAM 34 tathA jinamaMDanagIkRta kumArapAlaprabaMdha'mAM paNu yazazcandrane nAmollekha maLe che. bAlaca bAlacandranA guha viSe tathA tenA pariNAmarUpe nIpajelA 30. "lAipha opha hemacaMde' (sIdhI jaina granthamAlA), pR. 81. 31. mudritakumudacandraprakaraNa'nA kartA zrAvaka yazazcandrane zrI. kanaiyAlAla munazIe (juo gujarAta enDa ITsa liTarecara' pR. 47) tathA zrI. rAmalAla modIe (juo buddhiprakAza', jAnyuArI 1930mAM lekha "pATaNanA granthakAre') hemacandrane ziSya mAne che te vAstavika nathI. 32. prakhadhaMcitAmaNi" (phA, ga. sabhAnI AvRtti), pR.133. 33. ejana, pR. 143-144. 34. prabhAvaka caritA' hemAcAryaprabandha', loka 737. 35. kumArapAlaprabandha', pR. 188. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya paspida rAmacandranA akALa mRtyu viSe AgaLa kahevAI gayuM che. A viSayamAM vadhu lakha praba dhakAra jaNAve che ke, zamacandramAM rAkhavasAna pachI " A tA pitAnA banI ja hatyA karAvanAra che " ema kahIne khAddha e khAlaca na ra AyapAlanA manathI utArI nAkhyA hatA. AthI lajjA pAna bAlacandra sALavA tarapha cAlyA gayA hatA ane ja temanuM avasAna thayuM hatuM.' 'nAtA' nAmanA prasiddha stuti bAlacandra racI hovAnuM 36. prabandhakAra" (sIdhI jena granthamAlA), 5, 98 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjarSi kumArapAla lekhakaH jinavijaya mane phamApAlarAjAnuM ane gujarAtanA itihAsamAM eka aneru sthAna bhogave che. kevaLa gujarAtanA itihAsamAM ja nahIM A pAye bhAratanA itihAsamAM paNa tenuM viziSTatva khAsa judA tarI - che. tenuM jIvana eka sAdhAraNa jIvana jevuM sAmAnya na hatuM, tenAmAM aneka asAdhAraNutA hatA. manuSya jIvananA uccana pa enI badhI dazAe tenA jIvana sAthe saMkaLAI hatI. sukha ane duHkhanI anekavidha anubhUtione tenA AtmAne sAkSAtkAra thayo hato. tenuM jIvana eka mahAkAvya jevuM hatuM jemAM zugAra, hA, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, addabhuta ane zAnta ema nave rasene paripAka thayo hato. mAdhurya, ojasa ane prasAda e traNe guNo tenI jIvana kavitAmAM otaprota thayA hatA. sukula janma, daivakopa, kuTuMbavAga, deza tyAga, saMkaTa sahana, sAhAya-asahAya sudhA-tRSA -pIDana,bhIkSAyAcana, harSa--zoka-prasaMga, araNyAdi-paribhramaNa, chavitA patti, rAjyaprApti, yuddhapravRtti, zatrusaMhAra, vijayayAtrA, nIti-pravartana, dharmapAlana, abhyadayArahaNa ane aMte anicchitabhAve maraNa: ityAdi ItyAdi eka mahAkhyAyikAnA vividha varNana mATe Avazyaka evI sarva rasotpAdaka sAmagrI, tenI jIvanAkhyAyikAmAM aMtagrathita thaI hatI.kAvyamImAMsakee uttamakAvyanI suSTi mATe kAvyazAstramAM je eka dhIradAra nAyakanI ramya varNana karelI che tene te yathArtha Adarza hate. manuSyajIvanamAM anubhavAtI apakarSa ane utkarSanI bhinna bhinna paristhitionuM tenA e eka ja jIvanamAM vicitra samelana thayuM hatuM. tenA evA e asAdhAraNa jIvanane pUrNa itihAsa ApaNane upalabdha nathI. je Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 gujarAtI sAhitya pariSada kAMI aitihAsika sAmagrI upalabdha che te apUrNa, astavyasta ane DIpaNa atizayokitavALI che. chatAM e sAmagrImAMthI, gujarAtanA bIjA koI paNa rAjA karatAM vadhAre vistRta ane vadhAre pramANabhUta itihAsa tenA jIvana mATe upalabdha karI zakAya che. gujarAta bahAranA paNa bIjA koI tevA purAtana bhAratIya rAjAne teTale vistRta jIvanaitihAsa upalabdha thavo zakya nathI. e sAmagrI uparathI tenA kula, vaMza, janma, bAlyAvasthA, thovanAvasthA, dezATana, saMkaTasahana, rAjyaprApti, rAjakArabhAra, dhArmAcaraNa, vagere vagere aneka bAbatonI yathArtha mAhitI ApaNane maLe che. tenA rAjayanA pradhAna puruSo, nAmAMkita prajAjane, dharmaguruo ane vidvAna Adi bIjI aneka vyaktione paNa ghaNe ghaNe paricaya e sAmagrIdvArA ApaNe meLavI zakIe chIe. teNe karelA kepayogI ane dharmopayogI kAryonI ThIka jevI rUparekhA paNa ApaNe emAM joI zakIe chIe. huM ahIM e rUparekhAnuM keTaluMka viziSTadarzana Apane Aje karAvA mAguM chuM. etihAsika dRSTie kumArapAlanA rAjajIvananuM je rekhAcitra huM AkhI AlekhavA icchuM chuM tenI sAmagro pramANabhUta ane sarvathA vizvAsapAtra che. e sAmagrI mUkI janArA, prAyaH kumArapAlanA, vadhatA yA ochA, paNa khAsa paricayamAM AvelA puruSe che. emAM je mukhya sUtradhAra che te te khuda kumArapAlanA parama guru ane gujarAtanA samagra vidvAnonA mukuTamaNi AcArya hemacaMdrAcAryanA vyakitatva ane kRtitva viSe, have ghaNuM ghaNuM kahevAmAM AvyuM che tethI tenuM punarAvartana ke piSTapeSaNa karavAnI AvazyaktA nathI. saMskRta dhayAzraya" kAvyanA chellA pAMca sargomAM ane prAkRta yAzraya'nA 8 sargomAM e AcAryo kumArapAlanuM kAvyamaya jIvanacitraNa karyuM che. hemacaMdranuM e citraNa kumArapAlanA rAjyAbhiSekathI ja zarU thAya che. emAM etihAsika ghaTanAonuM sUcana te nahIM jevuM ja che, paNa enA rAjajIvananuM rekhAMkana karavA mATenI sAdhanasAmagrI sArA pramANamAM samAelI che. hemAcArya kevaLa kavikalpanAnAM AkAzI citro nathI AlekhatA. je thAzrayapaddhatinuM e kAvya che temAM evAM kalpanAcitro doravA mATenI mULabhUta evI zabda sAmagrI ja nathI. e kAvyamAM arthAnusArI zabdaracanA nathI paraMtu zabdAnusArI artharacanA che. je jAtanA zabdaprayoga karaNanA kramamAM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra * nibaMdhasagraha cAlyA AvyA te jAtanA zabdomAM baMdha bese tevA a` temaNe kumArapAlanA rAjajIvananA itihAsamAMthI peAtAnA varNana mATe tAravI lIdhe! ane tene kSeAkabaddha karI dIdhA. eTalA ja aMzamAM e kAvyanuM khAsa kavitva che. bAkI enAmAM kavitAnI sarasatAnI dRSTie kahevAya tevI viziSTa vibhUti nathI. paNa ApaNane te ApaNA prastuta viSayanI dRSTie kAvyavibhUti karatAM A kSa zabdaracanA ja vadhAre upayogI che, hemacaMdrAcAye karelu. kumArapAla viSenuM bIjuM vaNuhna 'triSaSTizalAkApuruSayaritra'mAMnA chellA mahAvIracaritramAM che e caritranI racanA hemAcArye kumArapAlanI prArthanAthI ja karI hatI ane te temanA jIvananI chellI kRti che. 143 kumArapAle jainadharma svIkAra karI, tenA AcaraNarUpe zuM zuM karyuM tenuM bahu ja TUMkuM paNa sArabhUta vana e graMthamAM guti karavAmAM AvyuM che. nAmanA hemacaMdrAcArye pachInI bIjI kRti te ' meharAjaparAjaya ' nATakarUpe che. e nATaka, kumArapAlanA uttarAdhikArI ajyapAla yA ajayadevanA ja eka rAjyAdhikArI meLavaMzIya maMtrI yazaHpAlanuM banAveluM che. kupArapAlanA mRtyu pachI mAtra e traNa varSanI aMdara ja e nATaka racavAmAM Avyu, ane gujarAta ane mAravADanI sarahada upara AvelA thArApadra --~~ hAlanA tharAda-nagaranA 'kumAravihAra' nAmanA jainamadiramAM mahAvIrasaMbaMdhI yAtrAmahAtsavanA prasaMge bhajavavAmAM AvyuM. kumArapAle jainadharmanA svIkAra karI, peAtAnA rAjyamAMthI jIvahiMsA, zikAra, jugAra ane madyapAna Adi je du^sanene rAjAjJApUrvaka niSedha karAvyA hatA te vastute rUpaka ApI A nATakanI racanA karavAmAM AvI che. e nATakanI saMkalanA hRdayaMgama ane kalpanA maneAhara che. emAM spaSTa evA aitihAsika ullekha karA ya nathI paNa garbhitarUpe evA ullekhA mATenuM keTaluM ya viziSTa sUcana che je atidvAsika dRSTie upayAgI thaI paDe tema che, ane te taddana pramANabhUta gaNI zakAya che. trIjI kRti te sAmaprabhAcArya kRta ' kumArapAlapratiSeAdha ' nAme che. kumArapAlanA mRtyu pachI 11 varSa, pATaNamAM ja, kumArapAlanA rAjakavi tarIke oLakhAtA mahAkavi sipAlanA dharmAMtthAnamAM e hai.sA.sa.-10 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 gujarAtI sAhitya pariSada graMthanI racanA pUrI thaI hatI. khuda hemacaMdrAcAryanA ja mahendra, vardhamAna ane guNacaMdra nAmanA e traNa prasiddha ziSyae e pranyane ANaMta sAMbhaLyo hato. A graMtha che te bahu moTo-kaI 12 hajAra jeTalA kane - paNa emAM aitihAsika vigata mAMDa mAMDa 200-250 leka jeTalI maLI Ave che. e graMthakArane uddeza, kumArapAlane jIvanaItihAsa lakhavAnuM na hatuM, paNa je jAtanI dharmasthAonA bodha dvArA hemAcAryo kumArapAlane jainadharmAbhimukha banAvyo hato, tene anulakSIne te jatanI kathAono eka saMgrahagraMtha banAvavAne tene prayatna hato ane e vAtane spaSTa nideza graMthakAra, graMthanI zarUAtamAM karI paNa de che. te kahe che ke " A jamAnAmAM hemacaMdrasUri ane kumArapAla rAjA bane asaMbhava - caritravALA puruSo thayA che. emaNe janadharmanI AvI mahAna prabhAvanA karIne kaliyugamAM satyayugane avatAra karyo che, jo ke A baMne puruSonuM jIvanacaritra ghaNI ghaNI rIte manahara che paNa huM te mAtra ahIM janadharmanA pratibodhanA saMbaMdhe ja kAMIka kahevA cAhuM chuM." A rIte e graMthane uddeza judI jAtanA hovAthI emAM ApaNe aitihAsika vigatenI vizeSa AzA na rAkhI zakIe; chatAM prasaMgavaza emAM paNa keTalIka evI mahattvanI vigato maLI Ave che je kumArapAlanuM rekhAcitra doravAmAM keTaleka aMze sahAyabhUta thaI paDe che. A traNe samakAlIna - athavA chevaTe jemaNe kumArapAlanA rAjakArabhArane najare te cokkasa joyo hato, - evA puruSonAM lakhANone ja mukhya AdhAra meM AjanA A nibaMdhamAM lIdhuM che. ane kavacita jyAM pAchaLanA lakhANono AdhAra levAmAM Avyo che te mULa hakIktane sAdhAra batAvavA pUratuM ja che. kumArapAlanA dhArmika jIvana viSe ApaNe dezanA lekamAM, - itihAsanA abhyAsI gaNatA vidvAnamAM ya - eka jAtanI ajJAnatA ke gerasamajutI rahelI jovAya che. kumArapAle hemacaMdrAcAryanA upadezane anusarI jainadharmane saMpUrNa svIkAra karyo hato ane pote paramahaMta banyo hato e satyavastu keTalAka saMkIrNa mAnasavALA ajaina vidvAnone rucikara lAgatI nathI ane tethI teo e vastune asvIkAra karavAkarAvavA bhramapUrNa lekhe vagere lakhatA jovAmAM Ave che. paraMtu Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasa graha 145 - kumArapAlanA jainatva viSenI vAta eTalI ja sAcI che jeTalI tenA astitva viSenI hAI zake che. e viSenI mAhitI ApanArI sAmagrI eTalI badhI svayaM pratiSThita che ke jenI sAbitI puravAra karavA mATe bIjI kazI sAbitInI jarUra rahetI nathI. yureApiana skAlarAe e vAta kayAranI ya siddha karI mUkI che. paNa ApaNA leAkAnI dhArmi ka saMkIrNatA ghaNI vakhate ApaNune satyadarzana thavA detI nathI ane tethI ApaNe aneka rAgeAnA bhega thaI e chIe. kumArapAla jaina hAya tA zuM ane zaiva hAya tA zuM mArA mane temAM kazuM vizeSatva nathI. mArA mate mahattva che tenA vyaktitvanuM. siddharAja jaina banyA na hatA pazu custa zaiva ja rahyo tethI siddharAjanuM mahattva jo huM na samajI zakuM tA mArAmAM sArAsAranI vivekabuddhinuM devALuM ja nIkaLelu huM mAnuM. amuka vyakti amuka dharmanuyAyI hatI eTalAmAtrathI ja tenA vyaktitvane samajavAnI ane apanAvavAnI jo ApaNe khedarakArI batAvIe te| tethI ApaNe ApaNI jAtinuM -- rASTrIyatAnuM ja ahita karIe chIe. zaiva hai| ke vaiSNuva hA, auddha hai! ke jaina hai| dharmathI game te hai| jeNe jeNe ApaNI prajAnI unnati ane sa MskRtimAM je je kAMI viziSTa phALA ApyA che te badhA ja ApaNA utkarSaka ane saMskAraka puruSo hatA. e puruSA ApaNI prajAnI saMyukta acaLa saMpatti che. emanA guNAnuM jo yathArtha gArava ApaNe na karIe teA ApaNe eka prajAtarIke nAlAyaka TharIe zaiva, bauddha, jaina e badhA matA eka ja A tattvajJAnarUpa mahAvRkSanI judI judI dArzanika zAkhA jevA che. vRkSanI vibhUti enI zAkhAone laIne che. jyAM sudhI vRkSa sajIva che tyAM sudhI temAM zAkhA-prazAkhAo nIkaLe ja javAnI. zAkhA-prazAkhAe nIkaLatI baMdha thaI eTale vRkSanA jIvananA aMta AvyA. dharmonuyAyIe ane mumukSuo badhA pakSI jevA che. zAnti ane vizrAMtinI khAtara e badhA evA mahAvrukSaneA Azraya le che. jene je zAkhA ThIka ane anukULa Ave te pakSI te zAkhAnA Azraya le che ane ArAma maLave che. jema kAI eka pakSIne amuka zAkhA anukULa na Ave teA, te te zAkhAne choDIne bIjI zAkhAnA Azraya khALe che, tema vicArazIla manuSyane paNa jo kAI eka dharmavicAra anukULa na Ave te te dharmAMtara kare che ane peAtAnI manaHsamAdhi meLave che. kumArapAle je dharmAntarane svIkAra karyAM hatA te AvI ja - Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 gujarAtI sAhitya pariSada mana:samAdhi meLavavA mATe. sAttvikabhAve karela dharmAtara e deSarUpa nathI paNa guNarUpa che. evA dharmAtarathI navIna baLa ane utsAhane saMcAra thAya che. prajAnI mAnasika ane naitika unnati thAya che. jainadharmane svIkAra karIne kumArapAle potAnI prajAnuM je ananya kalyANa karyuM che, te bIjI rIte na karI zakyo hota. tenA dharmAtare prajAno parasparane dhArmika viSa e cho karyo ane sAmAjika utkarSa vadhAryo. ane kharI rIte to e jamAnAmAM, dharmAtara viSenI je saMkIrNa vicArazreNI Aje dekhAya che tevI hatI ja nahi. sAmAjika daSTie dharmAtara kazuM vizeSatva nahotuM dharAvatuM. jena ane zaiva baMne dharmo gujarAtanA aneka pratiSThita kuTuMbamAM sarakhIrIte paLAtA hatA. koI gharamAM pitA ziva hato te putra jaina hatA ane koI gharamAM sAsu jena hatI te vahu zaiva hatI. koI gRhasthanuM pitRkuLa jena hatuM to mAtRkuLa ziva hatuM ane keAInuM mAtRkuLa na hatuM to pitRkuLa zaiva hatuM, ema gujarAtane Akhe ya vaizya varga paraspara baMne dhamanuyAyI hatA. tethI AvuM dharmAtara gujarAtanA sabhya samAjamAM bahu ja sAmAnya hatuM. rAjakArabhAramAM paNa baMne dharmAnuyAyIone sarakhe darajajo ane sarakhe phALo hato. koI vakhate jaina mahAmAtyanA hAthamAM rAjyanAM sarva sUtra AvatAM koI vakhate ziva mahAmAtyanA hAthamAM. paNa ethI koI paNa prakAranI rAjanItimAM pheraphAra nahote thatuM. zivanI ane jeno koI judI jAtanI samAjaracanA na hatI. sAmAjika vidhividhAne niyama pramANe badhA brAhmaNo dvArA ja thatA. zeva kuTuMbanI ke jenA kuTuMbanI kuladevatAo eka ja hatI ane te kuladevatAonAM pUjanaarcana baMne kuTuMbavALA kuLa paraMparAnA niyama pramANe sAthe sAthe ane eka ja rIte karatA. Ama baMne dharmo vacce sAmAjika daSTie to sarvathA abheda ja hatA. mAtra dharmabhAvanA ane upAsyadevanI daSTie paraspara zeDoka bheda hate. zo pitAnA iSTadeva zivanI upAsanA ane pUjAsevA karatA; jene potAnA ISTadeva jinanI pUjAarcA karatA. zivapUjakanA keTalAka vargamAM maghamAMsanu sevana tyAja nahotuM gaNAtuM tyAre jenomAM e vastu sarvathA tyAjya manAtI. keI paNa ziva je je thAya te tene mukhya artha ja e manAte ke teNe madha ane mAMsane sarvathA tyAga karyo. ane tema karI teNe jIvahiMsA na karavAne mukhya jaina niyama lIdhe. mukhya rIte gujarAtanA zaiva ane Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hama sArasavata satraH nibaMdhasaMgraha 147 jaina e baMne prajAdharma hatA. alabata, rAjadharma sAmAnyarIte zaiva ja gaNAto. gujarAtanA rAjAonI upAsyadeva ziva hatA. rAjapurohita zivadha nAgara brAhmaNa hatA ane rAjaguru zivopAsaka tApasa hatA. paraMtu aNahilapuranA saMsthApaka vanarAja cAvaDAthI laI kavAdhelA sudhInA gujarAtanA hiMdurAjatvakALamAM, jainadharmAnuyAyIono sAmAjika darajajo sauthI UMcA prakArane hatuM ane jene prajAvarganA pratiSThita agraNI hatA tathA rAjakArabhAramAM paNa temane hise sauthI adhika hatuM. tethI rAjAo zaiva hAIne paNa jainadharma tarapha paNa teTalI ja AdaranI daSTi rAkhatA. jaina vidvAna AcAryo rAjA pAse satata AvatA jatA ane rAjAo paNa temane potAnA guruonA jeTalo ja Adara ApatA. keTalIka vakhate te rAjakuTuMbamAMthI paNa kaI koI vyakti jainadharmanI sanyasta dIkSA dhAraNa karatI. aneka rAjaputro jena AcAryo pAse vidyAgrahaNa karatA. ema rAjAo jene sAthe prAyaH sarva prakAranA nikaTa saMbaMdhamAM rahetA hatA tethI temanA manamAM dharmasaMbaMdhI te kazo vizeSa bhedabhAva nahete rahete. zaivadharmanA Adarza pratinidhi samo siddharAja paNa jaina saMbaMdhothI teTale ja saMkaLAela hato. siddhapuramAM rudramahAlaya sAthe teNe rAyavihAra nAmanuM AdinAthanuM jaina maMdira paNa baMdhAvyuM hatuM. giranAra parvata upara neminAthanuM je mukhya jaina maMdira Aje vidyamAna che te paNa siddharAjanI udAratAnuM kArya che. somanAthanI yAtrA sAthe giranAra ane zatruMjayanA jaina tIrthonI yAtrA paNa siddharAje tevA ja bhAvathI karI hatI ane zatruMjaya tIrthanA nirvAha mATe 12 gAmonuM varSAsana bAMdhI ApavA teNe potAnA mahAmAtya azvAkane AjJA karI hatI. AthI samajI zakAya che ke siddharAja kAMI jaina dharma sAthe ochI mamatA naheAta dharAvato. tenAmAM ane kumArapAlamAM je taphAvata hatuM te e ke siddharAja pitAnA manamAM zaiva dharmane mukhya mAnate hato ane jaina dharmane gaNa mAnatA hatA tyAre kumArapAla pitAnA pAchalA jIvanamAM jainadharmane mukhya mAnate thayo hato. siddharAjanA iSTadeva AkharasudhI ziva ja hatA tyAre kumArapAlanA ISTadeva aMtima jIvanamAM jina thayA hatA. teNe deva tarIke jinane ane guru tarIke AcArya hemacaMdrane potAnA kalyANakAraka AptapuruSa mAnya hatA, ane ahiMsAprabodhaka dharmane teNe pitAnA mokSadAyaka dharma tarIke zraddhApUrvaka Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 gujarAtI sAhitya pariSada svIkAryo hato; ane e rIte te pite jaina dharmano eka Adarza pratinidhi banyA hatA. ATaluM pUrvabhUmikA tarIke kahI have huM kumArapAlanA rAjajIvananuM keTaluMka rekhAcitra ApanI AgaLa rajU karavA icchuM chuM. kumArapAlanuM rAjajIvana, ghaNIka rIte, mairya samrATa azokanA rAjajIvana sAthe maLatuM Ave che. rAjagAdI upara AvyA pachI jema azakane anichAye zatru rAjAo sAthe laDavAnI pharaja paDI hatI tema kumArapAlane paNa anicchA ja pratipakSI rAjAo sAthe laDavAnI pharaja paDI hatI. azokanA rAjagAdI para beThA pachI paNa traNeka varSa sudhI tenuM rAjya thALe nahetuM paDayuM, tema kumArapAlanuM rAjya paNa traNeka varSa sudhI thALe nahotuM paDayuM. azokane jema rAjasiMhAsana upara AvyA pachI sAta-ATha varSa sudhI zatruone vijita karavAmAM vyagra rahevuM paDayuM tema kumArapAlane paNa eTale samaya zatruo sAthe bAtha bhIDavAmAM lAgyA rahevuM paDayuM hatuM. Ama ATha-daza varSa sudhI vigraha calAvI zatruone parAjita karyA pachI, jIvananA zeSabhAgamAM, jema azoke potAnI prajAnI naitika ane sAmAjika unnati thAya te mATe aneka rAjAjJAo jAhera karI AkhAye rAjyamAM zAti ane AbAdI phelAvavA prayatna karyo hato, tema kumArapAle paNa te ja prayatna Adaryo hato. azoka jema pUrvAvasthAmAM zaiva hato ane pachI boddha thaye tema kumArapAla paNa prathama zaiva hato ane pachI je thaye. jema azake boddha dharmane svIkAra karI te dharmanA prasAra arthe pitAnuM sarva sAttvika sAmarthya kharca karyuM tema kumArapAle paNa jainadharmane svIkAra karI tenA pracAra arthe pitAnI sAtvika zaktine pUrepUro upayoga karyo. azake jema brAddhadharmapratipAdita zikSApada Adi ucca prakArane dhArmika niyamano bhAvuka thaI svIkAra karyo ane tema karI te parama sugopAsaka banyo, tema kumArapAle paNa jenadharmamAM upadezelA gRhasthajIvanane Adarza banAvavA mATe Avazyaka evA aNuvratAdi niyamone zraddhALa thaI svIkAra karyo ane tethI te jainomAM paramahaMta banyo. azoke jema prajAmAMthI durgyusane dUra thAya te mATe aneka dharmAtAo jAhera karI tevI ja rIte kumArapAle paNa pitAnA rAjyamAMthI durvyasananA nivAraNa mATe aneka rAjAzAo jAhera karI. azoke jema baiddha dharmanI pUjA mATe aneka stUpo UbhA karAvyA tevI ja rIte kumArapAle Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha paNa jainadharmanI pUjA khAtara ane jena vihAra baMdhAvyA. ane e badhAM uparAMta kumArapAle je eka viziSTa prajAhitakara Adeza jAhera karyo hato ke je kadAcita azake paNa nahIM karyo hoya - te e ke prAcInakALathI cAlI AvelI rAjanIti pramANe nAvArasa marI janAra puruSanI saghaLI saMpatti rAjA laI lete hatuM ane tenA lIdhe maranAranA strI, mAtA, Adi kuTuMbIjano anAthadazAnA bhoga thaI mRtyu karatAM vadhAre kaSTakAraka viTaMbanAone bhegA thatA hatA, ane aneka anAtha abaLAo. A krUra rAjanItithI pIDita thaI jIvatI muA samAna thaI jatI hatI. dAjhayA upara DAma devA jevI e ati niSphara rAjanItine kumArapAle potAnA rAjyamAM sarvathA pratiSedha karyo hate. kumArapAlane A nItinI niSpharatAne kevI rIte bhAsa thaze ane kayA kAraNe eNe e nItina bahiSkAra karyo tenuM varNana hemAcArya "kaMthAzraya mAM A pramANe kare cheH eka rAtre rAjA potAnA mahelamAM sUto hato tyAre dUrathI eka strInuM bahu ja karuNa dana tenA kAnane saMbhaLAyuM. rAjA e hakIkata jANavA mATe, jAte rAtanA ekIdAranA nIlavarNA vastro paherI mahelamAMthI bahAra nIkaLyo ane koI na jANe tevI rIte pharate pharato jyAMthI e avAja Avato hato tyAM gayo. jue che te eka jhADanI nIce eka strI pAse khAI marI javAnI taiyAra karI rahI che ane raDI rahI che. rAjA dhImethI enI pAse jaI mIThA ane Adara bharelA zabdothI zI vAta che te pUchavA lAgyo. vizvAsa pAmIne strIe kahyuM ke mAro pati yuvAvasthAmAM paradezathI A zaheramAM vyApAra karavA arthe AvyuM hatuM ane mane paNa sAthe lAvyo hato. A surAjyavALA zaheramAM vyApAra karatAM karatAM ghaNI moTI milakata mArA patie meLavI, mane tenAthI putra thayo. pALIpoSIne ame e putrane meMTe karyo ane bhaNAvI-gaNAvIne huMziyAra karyo. yogya uMmara sArA khAnadAna kuTuMbanI kanyA sAthe tenuM lagna karI dIdhuM. e mAro putra vIsa varSanI uMmarano thayo tyAre tenA pitA marI gayA. pitAnA zokane evo sakhata AghAta lAge ke jethI thoDA divasa pachI e putra paNa svarge gaye ane tethI huM anAtha ane nirAdhAra thaI paDI. rAjayanA niyama pramANe have mAre badhI saMpatti rAjA laI leze ane Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada ane mAruM jIvana dhULadhANI thai jaze; teau e dazA najare jovI paDe tenA pahemAM ja marI javuM e vadhAre sAru che ema vicAra karIne huM have maravA mATe taiyAra chuM .... rAjA te strInuM A badhuM kathana sAMbhaLI manamAM bahu vyagra thaye ane tene keTaluMka AzvAsana ApIne jaNAvyuM 3-'mAtA ! tuM tAre ghera jA ane A rIte apadhAta karIne marIza nahi. rAjA tAruM dhana nahIM le enI huM tane khAtarI ApuM chuM. tuM tArA dhanathI zreSTa dAnapuNya kara ane tAruM kalyANa kara.' ema kahI rAjA peAtAnA mahelamAM Avye ane savAra thatAM ja peAtAnA matroe ne khelAvIne teNe AjJA karI ke mArA AkhA rAjyamAM evI AjJA jAhera karI de! ke--parApUrvathI cAlI AvatI rAjyanI nIti pramANe, marI gaelA nAvArasa mANusatI sa MpattinA je adhikAra rAjasattA laI le che te nIti Ajatho adha karavAmAM Ave che ane Aja pachI krAi paNa evA mANasanI kazIya sapattine rAjanA mANuse na aDake tevI rAjAnA jAhera karavAmAM Ave che.' rAjAnI AjJA pramANe ma trIoe AkhA rAjyamAM tevuM AjJApatra jAhera karyuM ane e rIte levAtuM mRtakadhana baMdha karyuM. prabaMdhakArInA jaNAvyA pramANe rAjyanA khajAnAmAM A jAtanA dhanathI daravarSe` eka karADa rUpiyAnI Avaka thatI hatI paNa rAjAe tene jarAya leAbha na karatAM e amatama ane prApIDaka nItinA sadaMtara pratibaMdha karyA. 150 maMtrI yazaHpAle potAnI nATakakRtimAM A bAbatane ethIya vadhAre hRdayaMgama rIte varNavI che. hemAcArya' mAtra amuka ghaTanAne lakSamAM rAkhI kAvyanI paddhati pramANe te dhAnAnuM sUcanamAtra karyuM che. yazaHpAle temAM keTalIka aitihAsikatAne paNa aMtarnihita karI hAya tema lAge che. e AkhuM nATaka eka rUpakarUpe che tethI vadhAre vAstavikatAne te emAM avakAza na heAya te svAbhAvika ja che. yazaHpAlanuM varNana A rIte cheH-eka divase rAjA peAtAnA sthAnamAM beThelA che. te vakhate eka meTA mahAlaya jevA makAnamAMthI strIonA rudananeA kIdvegakAraka dhvani sAMbhaLe che. thADI vAra pachI nagaranA cAra mahAjaneA AvIne rAjAne vinaMtI kare che ke nagaranA eka kADAdhIza zeTha, jenuM nAma kukhera hatuM te niHsaMtAna duzAmAM marI gayA che tethI tenI sa'ttinA kabajo meLavavA mATe adhikArI puruSAne mekalavAmAM Ave ane mamate tenA mRtyune Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema rasAsvata satra: nibaMdhasaMgraha lagatI uttarakriyA karavAmAM AjJA ApavAmAM Ave. rAja zeThanA mRtyunA samAcAra sAMbhaLI bahu udvigna thAya che ane jIvananI asthiratAne gaMbhIra vicAra karavA lAgI jAya che ane tenI sAthe ja mRtajananA kuTuMbanI karUNadazAnuM ane temAM vaLI rAjataraphathI thatI AvI krUratAnuM bIbhatsa citra tene dekhAya che. AzAbandhAdahaha suciraM saMcitaM klezalakSaH keyaM nIti patihatakA yanmRtastra haranti / krandanArIjaghanavasanAkSepapApotkaTAnA. mAH kiM teSAM hRdi yadi kRpA nAsti tatki apA'pi / rAjA kAMIka vicAra karIne kahe che ke huM jAte ja tyAM AvuM chuM. pachI rAjA pAlakhImAM besIne rAjamahAlaya karatAM paNa vadhAre zabhita evA e kuberanA bhavana pAse Ave che. bhavana upara karoDAdhIzapaNane sUcavatI pharapharATa karatI keTalIka davAo UDI rahI che. eka bAjunA moTA daravAjA AgaLa gAmanA seMkaDo mahAjana zovivala caherA sAthe UbhA rahelA che. makAnanI aMdarathI karuNarudanane avirata dhvani kAna upara athaDAyA kare che. rAjA bahAra UbhelA mahAjanane joIne AgevAna zeThane pUche che ke A badhA loko bahAra kema UbhA che? zeTha kahe che ke rAjAnA hukamano vATa jue che. rAjA pUche che ke emAM rAjAnA hukamanI zI jarUra che ? te zeTha kahe che ke rAjyanA niyama pramANe, jyAre rAjyAdhikArIo gharanI badhI saMpattine pite kabaje laI le tyAra pachI ja emanAthI gharamAM pesI zakAya, anyathA e daMDane pAtra thAya. rAjA pAlakhImAMthI UtarI kuberanA bhavanamAM jAya che. eka AgevAna zeTha tene kuberanI badhI RddhisamRddhino paricaya karAve che. rAjamahelamAM paNa nathI evI vastuo joI rAjA Azcaryacakita thAya che. pachI rAja kuberanI mAtA pAse jaIne bese che ane kaI rIte ane kayAM kuberanuM mRtyu thayuM e badhuM pUche che. kuberano eka mitra badhI hakIkata kahe che-"paradeza sAthe vepAra kheDavA mATe, kubera pATaNathI bharu gayo hato ane tyAMthI 500-500 mANase jenI aMdara hatA evAM 500 vahANo mAla bharI te paradeza gayo hato. tyAM teNe e badhuM mAla vecyo ane 4 karoDa rUpiyAne naphe meLavyuM. tyAMthI pAchA svadeza AvatAM rastAmAM bhayaMkara vAvAjhoDuM naDayuM ane tenA lIdhe badhAM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 gujarAtI sAhitya pariSada vahANo kharAbe caDhI naSTabhraSTa thayAM ane keTalAMka Ama tema bhaTakatAM bharuca baMdare pahoMcyAM. kuberanuM zuM thayuM te jaNAtuM nathI ane tethI Aje A prasaMge upasthita thaze." rAjA A badhuM sAMbhaLI, bahu ja sahAnubhUti bharelA svare kuberanI mAtAne AzvAsana Ape che-mAtA ! Ama avivekInI jema zokathI eTalA badhA kema viphalata thAo che. AkITAdyAvadindraM maraNamasumatAM nizcitaM bAndhavAnAM __ sambandhazcaikavRkSoSitabahuvihagavyUhasAMgatyatulyaH / pratyAvRttirmatasyopalatalanihitapluSTabIjapraroha prAyaH prApyeta zokAt tadayamakuzalai: klezamAtmA mudhaiva / / mAtA kahe che ke - putra! badhuM jANuM chuM, paNa putranA maraNanA zakaduHkhathI badhuM bhUlI gaI chuM. rAjA kahe che ke - mAtA ! huM paNa tamAre putra ja chuM, mATe A zeka karavo na ghaTe. eTalAmAM rAjanokarI kuberanA gharanuM badhuM dhana bheguM karI rAjAnI AgaLa Dhagale karI mUke che. rAjA tene niSedha karI mahAjanone kahe che ke - huM AjathI mRtajanA dhanane rAjabhaMDAramAM dAkhala karavAno niSedha karuM chuM. e keTalI badhI adhamanIti che ke je je niSpanna mANasa marI jAya te te mANasanA dhanagrahaNanI icchAthI hatAzaya evA rAjAo tenA putratvane prApta karavA icche che ! rAjA tyAMthI nIkaLI mahelamAM Ave che ane maMtrIo dvArA AkhA nagaramAM uddaghoSaNa karAve che ke - niHzUkaiH zakitaM na yannRpatibhistyaktuM kvacit prAktanaiH paranyAH kSAra iva kSate patimRtau yasyApahAraH kila / ApAthodhi kumArapAlanRpatirdevo rudatyA dhanaM vibhrANaH sadayaM prajAsu hRdayaM muJcatyayaM tatsvayam // kavipratibhAe cItarelA A citramAM nAmanirdeza bhale kAlpanika haze paraMtu e AkhuM citra kAlpanika nathI. emAM varNavelI dhaTanA anaitihAsika nathI. e ghaTanAne anurUpa banAva te vakhate avazya bane. A citra kumArapAlanI mahAnubhAvatAne ati uttamarUpe pratibiMbita kare che. A rIte mRta-sva-mecananuM prajAhitakara kArya karIne kumArapAla satayugamAM thaI gaelA radhu, naghuSa, nAbhAka ane bharata Adi parama Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasagraha dhArmika rAjAe paNa je kIrti nahAtA meLavI zakayA tevI prIti meLavavA bhAgyazALI thayA ane AthI ja AcArya hemacaMdra parama prasanna thaIne tenI stuti kare che keH na cammun pUrve raghu-navuSa-nAmA-marataprbhRtyurviinaathaiH kRtayugakRtotpattibhirapi / vimuJcan santoSAt tadapi rudatIvittamadhunA kumArarakSmApAla ! tvamasi mahatAM mastakamaNiH // aputrANAM dhanaM gRhNan putro bhavati pArthivaH / tvaM tu santoSato muJcan satyaM rAjapitAmahaH || gujarAtanA e saiAthI vadhAre Adarza rAjA hatA. e jeve vIra hatA tevA ja sayata hatA. jevA nItinipuN hatA tevA ja dharmaparAyaNa hatA. jevA duSa hatA tevA ja sAmya paNa hatA. enAmAM anubhavajJAnanI jeTalI vizAlatA hatI teTalI ja tAttvikamuddhinI paNa gaMbhIratA hatI. e jevA tyAgI hatA tevA ja mitI paNu hatA. jevA parAkramI hatA teve kSamAvAna paNa hatA. gujarAtanA sAmrAjyanA sarvotkRSTa prabhutAvALA rAjA e ja: siddharAja ane kumArapAla. baMnenA parAkrama ane kauzalathI gujarAtanuM gaiArava carama zikhare pahocyuM. pramadhakArI kahe che ke siMharAjamAM 98 guNa hatA ane e doSa hatA, kumArapAlamAM 98 doSa hatA ane e guNa hatA. chatAM temAM kumArapAla zreSTha hato. siddharAje gujarAtanA nAgarikAnA nivAsa mATe mahAsthAnA vasAvyAM tA kumArapAle mahAsthAneAnA saMrakSaNa mATe dRDha parakATA baMdhAvyA. siddharAje gujarAtanA parAkramane gajavanArI mahAyAtrAe karI tA kumArapAle e yAtrAene amaratAnA ullekheAthI aMkti karavA mATe enI mahAprAptie racAvI. siddharAje gujarAtanA gAravadhAma girivara upara mahAtIrthanI sthApanA karI tA kumArapAle gujarAtanA AbAlavRddhone e puNyatIrthanI durlabha yAtrA sadA sulabha thAya te arthe girivara para caDhavA mATe sugama padmAe karAvI. AvI rIte siddharAje jo gujarAtanI asmitAnA mahAlayA baMdhAvyA teA kumArapAle temanA para suvarNakaLaza ane dhvajadaMDa caDhAvI 154 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 gujarAtI sAhitya pariSada temane supratiSThita banAvyA. gujarAtanI garimAne kumArapALa kharekhara guruzikhara hatuM. enA samayamAM gujarAtIo vidyAmAM ane vibhutAmAM, zairyamAM ane sAmarthamAM, samRddhimAM ane sadAcAramAM, dharmamAM ane karmamAM utkarSanA uccatama zikhare pahoMcyA hatA. ene rAjyamAM, prakRtikAtara vaizyA paNa moTA senApatio thayA, dravyalelupa vaNijane paNa mahAkavio thayA, ane IparAyaNa brAhmaNe tathA nindAparAyaNa zramaNo paNa paraspara mitro thayA. vyasanAsakta kSatriyo paNa saMyamI sAdhake thayA ane hInAcArI zadro paNa sArI peThe dharmazIla thayA. rAjAe viziSTa utsAhapUrvaka dharmAtara svIkAryA chatAM dhArmika sahiSNutA jeTalI enA rAjyamAM jovAmAM AvatI hatI teTalI bIjA koInA rAjayamAM nahi. bhAratanA purAtana itihAsamAM kadAcita e eka ja pahelo ane chello dAkhalo haze ke jemAM hemacaMdra je jainadhamana. sauthI mahAna AcArya zivamaMdiramAM jaI, zraddhALu zaivanI mAphaka-- yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'si bhidhayA yayA tayA / vItadoSakaluSaH sa ced bhavAn eka eva bhagavannamo'stu te|| AvI adbuta kalpanA ane anupama racanA dvArA zivanI stuti kare che; tathA gaMDa bahaspati jevo mahAna zaiva maThAdhIza jene AcAryanA caraNamAM vaMdana karI caturmAsomAsIttava padayugaM nAtha nikaSA kaSAyapradhvaMsAd vikRtiparihArabatamidam / idAnImudbhidyannijacaraNanirloThitakale laklinnairannermunitilaka vRttirbhavatu me // AvI stutidvArA, eka suziSyanI jema anugrahanI yAcanA kare che. itihAsanA seMkaDe prabaMdho tapAsatAM, temAM mAtra A eka ja e rAjA jaDI Ave che ke je kulaparaMparAprApta "umApativaralabdhaaiDhipratApa" birudamAM abhimAna dhAraNa karato chatAM paNa svarucisvIkRta paramArvata" birudathI pitAne kRtakRtya mAne che. je bhAva ane Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI, haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 155 AdarathI e semezvaranA puNyadhAmane jIrNoddhAra karAve che, te ja bhAva ane AdarathI tenI ja paDezamAM pArzvanAthanuM jena caitya paNa e pratiSThita karAve che. gujarAtanI gannata rAjadhAnI aNahilapuramAM kumArapAla zaMbhunAthanA nivAsa mATe kumArapAlezvara ane pArzvanAthanA nivAsa mATe kumAra vihAra ema be maMdira pAse pAse baMdhAve che. dhArmika sahiSNutAnA AdarzanuM AnA karatAM vadhAre AkarSaka udAharaNa bIjuM maLavuM muzkela che. - kumArapAla svabhAvathI ja dhArmikavRttivALo hato, tethI tenAmAM dayA, karuNA, pare pakAranIti, sadAcAra ane saMyamanI vRttione vikAsa ghaNuM UMcA prakArane thayo hato. tenAmAM e guNo keTaleka aMze tenA patrika vArasA tarIke UtarI AvelA hovA joIe. kAraNa, tenA prapitAne pitA kSemarAja, je parAkramI bhImadevano che putra ane siddharAjanA pitA bhegI kane meTo bhAI thaDe hato. tene jyAre bhImadeve pitAnI rAjyagAdI ApavA mAMDI tyAre teNe tene svIkAra na karatAM pitAnA laghu badhu karNane te gAdI apAvI ane pote maMDUkezvara tIrthamAM jaI zaMkaranI upAsanAmAM tapasvI tarIkenuM puNyajIvana jIvavAne mane ratha siddha karyo. tene putra devaprasAda paNa rAjakAjanI khaTapaTothI dUra rahI pitAnA pitAnA jIvananuM anukaraNa karato rahyo ane jyAre vilAsI karNanuM jIvana akAle ja avasAna pAmyuM tyAre te eTale badhe udvigna thaye ke sajIva dehe citAgninAM praveza karI jIvanamukta thayo. kumArapAlano pitA tribhuvanapAla paNa eka sadAcArI ane dharmaparAyaNa kSatriya hatA. siddharAjane te atyaMta AdarapAtra Aptajana hato. tenA nItiparAyaNa jIvanane prabhAva, siddharAjanA svachaMda jIvana upara aneka rIte aMkuzanuM kAma karato. A rIte kumArapAlane pitAnA pUrvajonA uttama guNone amUlya vAraso maLe hato ane tethI te chevaTe hemacaMdra jevA mahAna sAdhupuruSanA saMsargathI gujarAtanA itihAsamAM dharmAtmA rAjarSinI lekottara padavInA mahAna thane upabhoktA thayA. hemacaMdrasUrie tenA e yazane amara karavA mATe "abhidhAnaciMtAmaNi" jevA pramANabhUta zabdokezanA suprasiddha graMthamAM tenA mATe kumArapAlazcaulukyo rAjarSiH paramArhataH / mRtasvamoktA dharmAtmA mArithyasanavArakaH / / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 gujarAtI sAhitya pariSada AvAM upanAma grathita karI sArvajanIna saMskRta vADmayamAM tenA nAmane zAzvata sthAna ApyuM che. emAM zaMkAne jarAye sthAna nathI ke kumArapAla aMtimajIvanamAM eka parama jaina rAjA hato. teNe jainadharmapratipAdita upAsaka eTale gRhastha - zrAvakadharmanuM ghaNI utkaTatApUrvaka AcaraNa karyuM hatuM. etihAsika kALamAM kumArapAla jevo bIjo koI paNa rAjA jainadharmane custa anayAyI thayo hoya tenI mane zaMkA che. ema te jaina sAhityamAM ghaNuM rAjAone jena thaelA ulekhelA che. jema ke, ujajayinIne vikramAditya, pratiSThAnapurane sAtavAhana, valabhIne zilAditya, mAnyakheTane amoghavarSa, gopagirine AmarAja, ItyAdi. paNa e badhA ja jainadharmanA anurAgI thayA haze to tene artha eTalo ja che ke temaNe jenadharma ane tenA anuyAyIo tarapha pitAne savizeSa anurAga ke pakSapAta batAvyo haze. vakhate jaina guruone sauthI vadhAre Adara Apo haze ane temanA upadeza pramANe keTalAMka jainamaMdiro vagere bAMdhI-baMdhAvI ApyAM haze. keTalAke tethI AgaLa jaI varSanA amuka divase ke mAsa sudhI jIvahiMsApratibaMdhaka rAjAzAo jAhera karI haze ane svayaM paNa madha-mAMsanA sevananI pratijJA lIdhI haze. paNa kumArapAlanI jema gRhasthadharmanA Adarzane darzAvanArA pUrA dvAdazatratAne svIkAra te koIe nahi karyo hoya. teNe svIkArelA e dvAdaza jenonuM savistara varNana jaina prabaMdhamAM keTalIka vigate sAthe ApavAmAM AvyuM che. vigatemAMnI keTalIka atizayokti bhare hoI zake, paraMtu mULa hakIkata miyA nathI eTalI vAta to cokkasa rIte kahI zakAya tema che. ane je vAta khuda hemacaMdra pite ja jaNAve che temAM te miyApaNAne avakAza ja zI rIte hAya. maMtrI yazapAla ane somaprabhAcAryanI je kRtione paricaya, meM upara Ape che temAMnAM varNane parathI jaNAya che ke kumArapAle vikrama saMvata 1216mAM hemacaMdrAcArya pAse sakala jana samakSa jenadharmanI gRhasthadIkSA svIkArI hatI. e dIkSA svIkAratI vakhate eNe mukhyapaNe AvI pratijJA lIdhI hatI ? - rAjyarakSA nimitta karavA paDatA yuddhasivAya yAvajIvana kaI paNa pathaprANInI hiMsA na karavI; Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasa graha mRgAdine zikAra na karavA; madya ane mAMsanuM sevana na karavuM; pariNIta patnI sivAya anya kAI strIsAthe kAmAcAra na sevavA; darAja jinapratimAnI pUjAarcA karavI ane hemacaMdrAcAryanuM pAdavaMdana karavuM; aSTamI ane caturdazInA divase sAmAyika ane pauSadha Adi vizeSatratanuM pAlana karavuM; rAtrie bhAjana na karavuM; ityAdi ityAdi. AvI jAtanI pratijJA jAte laI te pachI eNe peAtAnA rAjyamAM, khIjA khIjA leAkA paNa pAte svIkArelA dharmAMnA keTalAka meATA niyamAnuM pAlana kare te mATe, tevI keTalIka rAjAnAe paNu bahAra pADI. temAM sauthI mukhya AjJA hatI jIvahiMsApratibaMdha viSenI. khApaNA dezamAM ghaNA prAcIna kALathI e kAraNe jIvahiMsA thatI Ave che: ekatA dharmanA nimitte eTale yajJayAnAdi dhArmika karmAMkAMDa ane devI-devatAonI balIpUjAnimitte; ane bIjI khArAka nimitte. kumArapAle e baMne prakAranI jIvaMThuMsAne niSedha karavA mATe rAjAnA jAhera karI. hemacaMdrAcAya nA 'dvAzraya' kAvyamAM vaNa na uparathI jaNAya che ke mAMsAhAra mATe thatI jIvahi MsAne niSedha tA, kumArapAle, kadAcit zrAvakadharma'nA vrate! lIdhA pahelAM ja jAhera karI dIdhA hatA. zArka bharInA cAhamAna rAjA arNorAja ane mAlavAnA paramAra rAjA ballAladevanA parAjaya karyA pachI eka divase kumArapAle rastAmAM kAI dIna daridra dekhAtA gAmaDiyA mAsane bakarAM AnaMda eyAra pazuone kasAIkhAne tANI jatA joi, tenI sAthe te viSenI keTalIka pUchaparacha karI; ane te vastusthitinI jANa thatAM, e pAmara manuSyanI ane pazuonI dazA joI rAjAnA manamAM kheAdhisattvanI jema karuNAbhAva utpanna thayeA. tenA manamAM vicAra AvyeA 4 - duSTajAtivALA ane kUtarA jevA, dhavimukha A leAkeA potAnA naThArA peTa mATe je AvA prANIonA jIva le che, temAM kharekhara zAsana karanAraneA ja duviveka che. kAraNa ke jevA rAjAnA guNu tevA ja leAkeAnA guNu thAya che. mane dhikkAra che ke huM mAtra mArA zarIra mATe ja prajA pAsethI kara lauM chuM paNa prajAnA rakSaNa mATe nahi - ityAdi vicAra karI teNe peAtAnA adhikArIone AjJA karI ke mArA rAjyamAM jo kAI pazu jIva'sA kare te tene ceAra ane vyabhicArI karatAM paNu vadhAre sakhta zikSA karavI. 157 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada ApaNI A prajAmAMnA je leke mAMsAhArI hoya che teo paNa eka rIte jIvahiMsAne dhRNAspada te mAne che ja. kAraNa dayA dharmanI bhAvanA apaNI prajAmAM ghaNuM sikAothI rUDha thaI gaelI che. "ahiMsA paramo dharma ane siddhAMta bhAratanA badhA dharmomAM vadhateoche aMze svIkAravAmAM Ave che. tethI mAMsAhArI manuge, jIhuvA-IndriyanI lolupatAne laIne AvI rAjAzAne manathI bhale priya na gaNe paNa jAhera rIte tene virodha karavA jeTalI naitika bAju temanI tarapha na hovAthI teo te viSe kazuM na belI zake. paNa dharmanA bahAne jIvahiMsA karanArAonI sthiti judI hoya che. teonI hiMsAne dharmazAstronuM, sanAtana paraMparAnuM, cAlI AvatI rUDhinuM ane janatAmAM vyApelI aMdhazraddhAnuM yatheSTha samarthana hoya che; tethI, teo taraphathI, rAjAnI AvI jAtanI AjJA sAme thavAnI hilacAla thAya e sarvathA apekSita ja hoya. paraMtu, gujarAtanI keTalIka sAmAjika viziSTatAne laIne tema ja te kALe renanI sarvoparitAne laIne, e varga taraphathI paNa e AjJAnA virodhane kaze vizeSa upadava kumArapAlane naDyo nahi. chatAM virodhano sarvathA abhAva paNa nahotA ja. keTalAka prabaMdhakAronA kathana uparathI jaNAya che ke, pATaNanI adhiSThAtrI kaMTezvarI mAtAnA rAjapujArIoe, chevaTe, navarAtrinA divasomAM to nagaradevInI pazubalidvArA pUjA karavI ja joIe; nahi te devI kupita thaze ane tenA kepanA pratApe rAjA ane rAjya upara bhayAnaka Apatti AvI paDaze, e bhaya batAvI, kumArapAlane ekavAra potAnI pravRttimAM saMdehazIla banAvI dIdhe hato. rAjAe potAnA mahAmAtya vAbhaTTa - je kulaparaMparAthI jaina hate --nI e bAbatamAM salAha mAMgI. mahAmAtya game teTalo zUravIra ane rAjanItinipuNa hato chatAM chevaTe hatA te vaNika ja. rakhene e mAtA kharekharI ke pAyamAna thAya ane rAjA tathA rAjya upara je sAce ja koI Aphata UtarI paDe te pachI zuM karAya, ane tema thavAthI dharma ane kAma baMnenI bhAre apakIrti thAya - AvI AvI keTalIka kalpanAo karI dAkSiNyatAthI aspaSTa svare ane avyakta bhAve teNe zabdo uccAryA ke va! sIyase eTale ke pazubali devAya! AvuM hoya tyAM bIjuM zuM karAya. paNa kumArapAla te kSatriya hate. "prANa jAya paNa Ana na jAya' e saMskArane pArthivapiMDa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha hatA. jagata samakSa lIdhelI pratijJA ane jAhera karelI ANAno bhaMga kSatriya zI rIte thavA de. pratijJA pAlananA nairavamaNi AgaLa, kSatriyanA mane, jIvita ane saMpatti to tuccha tRNa jevA hoya che. mahAmAtya vAbhadane addhadagdha uddagAra sAMbhaLI kumArapAla hasI paDyo ane marmayukta svare bolyo ke " mana vajiri re - mahAmAtya ! vANi che jethI AvuM bela che. rAjya zuM ne jIvita zuM badhuM naSTa thaI jAya paNa lIdhelI pratijJA naSTa na thaI zake. paNa rAjAnI mUMjhavaNane, hemacaMdrasUrie pitAnI addabhuta kuzalatA ane vyAvahArikatAnI buddhidvArA sarasa rIte ukela karI dIdhe. temaNe eka kAMkare be pakSIne ghA karyA jevI kaLA vAparI. pitAnI e kaLAne maMtra temaNe dhImethI rAjAnA kAnamAM pheMkyo ane rAjAe harSagaddagada thaI hAsyarasa upajAve te tene prayoga bhajavI batAo. balipUjAnA avasare rAjA keTalAka pazuone sAthe laI mAtA kaMTezvarInA maMdiramAM pahoMcyo ane pUjArIone kahevA lAge ke A pazuo huM mAtAne caDhAvA mATe lAvyo chuM. huM emane, AmanA Ama jIvatA ja mAtAne havAle karuM chuM. tethI ja mAtAne AmanA mAMsanI jarUra haze te te pitAnI meLe ja AmAMthI pitAnuM bhakSya meLavI leze. tamAre keIe e bhaya taiyAra karavAnI mahenata levI jarUrI nathI. Ama kahI rAjAe mAtAnA maMdiramAM pazuone pUrI dIdhA ane bahArathI tALuM mArI dIdhuM, bIjI savAre rAjaparivAra sAthe rAjA tyAM AvyuM, ane hajAro lokonI medanI vacce mAtAnA maMdiranA daravAjA ughaDAvI jovA lAgyo to jaNAyuM ke rAtre pUrelA pazuo zAtithI maMdiranA prAMgaNamAM pitAnuM carvaNa karI rahyA che. mAtAe ekanuM bhakSaNa na karyuM. rAjAe sarvanI samakSa, utsAha sAthe upadeza Apyo kemAtAne pazuonA mAMsanI jarAye jarUra nathI. ene tenI bhUkha nathI. je ene bhUkha hota te A pazuone jarUra pite khAI gaI heta. AthI samajAya che ke mAtAnA nimite A pUjArIone, A pAmara pazuone piMDanI bhUkha che; paNa te bhUkha have mArA rAjyamAM bhAgI zakAya tema nathI." Ama kahI rAjAe devIdevIonA nimite thatI jIvahiMsAne paNa samUla uccheda karyo. hai sA sa. 11 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada - kumArapAlanI AvI ahiMsApravartaka sAdhanAnI saphaLatA joIne, brAhmaNa paMDita zrIdhare eka vizeSa prasaMge hemAcAryanI stuti karatAM pUrva vIrajinezvare bhagavati prakhyAti dharma svayaM prajJAvatyabhaye'pi mantriNi na yAM kartuM kSamaH zreNikaH / aklezena kumArapAlanRpatistA jIvarakSA TharAdhAt yasyAsAdya vacassudhAM sa paramaH zrohemacandro guruH / / "je vakhate sAkSAta bhagavAna mahAvIra to jene dharmabodha karanAra hatA ane abhayakumAra jevo prajJAvAna putra svayaM maMtrI hatA te rAjA zreNika paNa je jIvarakSA na karI zakyo te jIvarakSA, jenA vacanAmRtanuM pAna karI kumArapAla anAyAsarIte sAdhI zako, te hemacaMdra kharekhara eka mahAna guru che." svayaM AcArya hemacaMdra paNa, upara kahelA "mahAvIracaritra" nAmanA purANagraMthamAM, mahAvIranA mukhethI bhArI rAjA kumArapAla viSe bhaviSyakathanarUpe varNana karatAM lakhe che ke pAMDuprabhRtibhirapi tyaktA yA mRgayA nahi / sa svayaM tyakSyati janaH sarvo'pi ca tadAjJayA / hiMsAniSedhake tasmin dUre'stu mRgayAdikam / api matkuTa yukAdi nAntyajo'pi haniSyati / / tasminniSiddhe pApardhAvaraNye mRgajAtayaH // sadA'yavighnaromanthA bhAvinyo goSTadhenuvat / / jalacarasthalacarakhecarANAM sa dehinAm / rakSiSyati sadA mAri zAsane pAkazAsanaH / / ye cAjanmApi mAMsAdAste mAMsasya kathAmapi / duHsvapnamiva tasyAjJAvazAnneSyanti vismRtim // bhagavAna mahAvIra pitAnA ziSyane kahe che, "bhAvikALamAM je kumArapAla rAjA thanAra che tenI AjJAthI sarva manuSya mRgayA eTale zikArane tyAga karaze ke je mRgayAne pAMDu jevA dharmiSTharAjAo paNa choDI - choDAvI zakyA na hatA. hiMsAno niSedha karanAra e rAjAnA samayamAM zikAra karavAnI vAta te dUra rahI, mAMkaNuM ane jU jevA neya Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata savaH nibaMdhasaMgraha 161 anya sudhAM paNa haNI zakaze nahi. A rIte mRgayA viSe tenI niSedhAjJA thavAthI mRga Adi pazutio nirbhaya thaIne, vADAmAM gAyo care tevI rIte sadA carcA karaze. e rIte jalacara prANIo, pazuo ane pakSIo mATe sadA te 25mAri pravartAvaze ane tenI AvI AjJAthI jeo Ajanma mAMsAhArIo haze teo paNa kharAba svaninI mAphaka, sadA mATe mAMsanI vismRti karaze" kumArapAlanI AvI amAripriya vRtti joI ne tenA paDe zI ane aMDiyA rAjAoe paNa amAri pravartAnanI uoSaNa karanArA keTalAka hAsane jAhera karyA hatA jenAM pramANusUyaka keTalAka zilAlekha heTha mAravADanI pelI sarahada uparathI maLI AvyA che. - kumArapAlanI ja AvI ahiMsApravartaka nItinuM e pariNAma che. vartamAna samayamAM, jagatamAM sauthI vadhAre ahiMsaka prA gujarAtanI prajA che ane sauthI vadhAre ahiMsAdharmanuM pAlana gujarAtamAM thAya che. hiMsaka yajJayAga prAyaH tyArathI ja baMdha thaelA che ane devIdevatAonI AgaLa thatA pazuvadha paNa bIjA dezanI tulanAmAM gujarAtamAM, ghaNo ocho che. gujarAtane prAyaH savaLAya ziSTa ane ucca prajAvarga custa nirAmiSabhojI che. gujarAtano pradhAna kheDUtasamUha paNa mAMsatyAgI che. bhale atikti gaNAya ane tene upahAsa paNa thAya chatAM mane kahevAnuM mana thAya che ke-gUjarAtanA e ja puNyamaya vArasAnA pratApe gujarAte jagatanA sauthI zreSTha ahiMsAmUti mahAtmAne janma ApavAnuM Aje advitIya gaurava prApta karyuM che. jIvahiMsA sAthe bIjI je pApakara pravRttione kumArapAle pitAnI prajAmAMthI niSedha karAvyo temAM mukhya hatI madyapAnanI pravRtti. mA e manuSya jAtine moTo zatru che e se koI jANe che. madhanI sAthe zikAra, jugAra, vyabhicAra ane tevA bIjA aneka anAcArane ghaniSTha saMbaMdha che. maghanA kAraNe jagatamAM ghaNAM ghaNuM arthe thayA che ane thAya che. pirANika kALamAM jAdavono nAza madyapAnane laIne thayo hato ema purANo varNave che. aitihAsika kALamAM paNa madyapAnane lIdhe aneka samrATa ane temanAM sAmrAjya naSTa thayAMnAM udAharaNa joIe eTalAM maLI Ave che. vartamAnamAM kSatriya jAtinuM je bhayaMkara patana thayuM che ane hajIe vadhAre thatuM jAya che, Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada temAM moTA bhAga madha ja bhajavI rahyuM che. ApaNA garIba ane mahenatu prajAvarganI je ATalI badhI avadazA thaI rahelI che temAM paNa madya eka pradhAna kAra che, e ApaNe sArI peThe jANIe chIe. madyanI AvI mAThI asarane lakSyamAM laIne madhyakALanA keTalAka musalamAna samrATAe paNa tenA pAnane je tIvra niSedha karyA hatA. tetihAsanA abhyAsIone aparicita nathI. amerikA jevA kevaLa bhAtika saMskRtinA upAsaka rASTrane paNu, A vartamAna vIsamI zatAbdI sudhImAM e unmAdaka madyapAnanA niSedha mATe rAjananAnA kaTAra upayoga karavA paDe che. 112 praznadhagata pramANeAnA vaNuna uparathI jaNAya che ke, kumArapAla jainadharmonuyAyI thatA te pahelAM mAMsahAra tA te karatA hatA paraMtu madyapAna tarapha tene keDethI tiraskAra hatA. ghaNuM karIne enA kulamAM ja e vastu tyAjya manAtI hatI. hemacaMdranA yAgazAstra'mAM AvelA e ullekha uparathI jaNAya che ke cAlukayAnAkulamAM madyapAna ninda gaNAtuM hatuM, jema bhrAhmaNu jAtimAM gaNAtuM tema. paraMtu cAlukayAnA purAgAmI cAvaDAe sArI peThe mapI hatA. svayaM ahilapuranA saMsthApaka vanarAjane madya bahupriya hatuM, tathA eNe bAMdhelA aNuhilapuranA rAjamahelAmAM, enI pAchaLa paNa madirA devInA khUba satkAra thatA hatA ane tenA ja pariNAme, naMdavAnI mA', e cAvaDAva'zate paNa Akhare kSaya thayA hatA ema mAharAjaparAjaya ' nATakanA tUM maMtrI yazaHpAla gatirUpe sUcana kare che. 'tima cAvaDA rAjA sAma MtasiMhanu rAsiMhAsana kevI rIte cAlukavyavazanA pratiSThAtA mULarAjanA hAthamAM AvyuM, tenI je hakIkata prabaMdhaciMtAmaNi 'mAM ApavAmAM AvI che te parathI paNa cAvaDAonA madyapAnanI hakIkata spaSTapaNe jaNuAi Ave che. . madyapAnanA niSedhanI sAthe jugAra khelavAnI manAi paNu kumArapAle teTalI ja sakhtAIthI jAhera karI hatI. jugAranA lIdhe pAMDA jevAone paNa kevI kaSTAvasthA bhagavavI paDI hatI tema ja naLa jevA rAjA upara pazu kevI Atti AvI paDI hatI, - e vagerenI kathAe! kuvArapAle hemacaMdrasUri pAsethI ghaNI vAra sAMbhaLI hatI ane potAnA AsapAsanA leAkAmAM gu eNe jugAranI khUba ja maMdI Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haMma sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha 163 phelAelI joI hatI tethI teNe e jugAra khelavAne paNa pratibaMdha jAhera karyo hate. yazapAla maMtrInA kathanathI jaNAya che ke te vakhate lokomAM jugAranuM vyasana ghaNuM moTA pramANamAM phelAeluM hatuM. moTA moTA rAjapuruSo e vyasanamAM vyAsakta thaelA hatA. evA rAjapumAMnA keTalAkane te spaSTa nirdeza paNa e nATakakAre karela che je bahu ja sUcaka che. e nirdeza pramANe mevADane rAjakumAra, seraThanA rAjAno bhAI, caMdrAvatIne adhipati, nADolanA rAjAne daihitra, godharAnA rAjAne bhatrIje, dhArAnA rAjAne bhANeja, zAkaMbharIne rAjAne mAme, kekaNanA rAjAne vimAtRbhrAtA, kacchanA rAjAne sAlo, mAravADanA rAjAnI chokarIne chokaro, ane khuda cAlukya nRpati eTale kumArapAladevanA koI pitRvya jevI vyaktio hatI. e ullekha parathI jaNAya che ke aNahilapuranA samrATanI sevAmAM rahetA badhA khaMDiyA rAjAonA je rAjapratinidhio hatA teo A vyasanamAM sArI peThe Asakta thaelA hatA. navarA beThelA, evA moTA lokone, bIjuM kAma paNa zuM hoI zake, roja, niyata karelA amuka be traNa kalAke rAjAnA darabAramAM teo upasthita thAya ane pitAnI hAjarI purAve te uparAMta, zAMtinA samayamAM, AvA rAjapratinidhione kazuM kAma hotuM nathI. tethI temane vakhata haMmezAM AvA ja kaI vyasanamAM pasAra thatA hatA. Aje paNa A varganA mANamAM evI ja sthiti joI zakAya che. A jugArane laIne jugArIomAM aneka prakAranA bhayaMkara kalahe ubhA thatA, mArAmArIo thatI ane tevA bIjA prakAranA alIla dekhAvo thatA. kumArapAlane A vastusthitinuM cokkasa bhAna thayuM hatuM ane tethI enA AvA du pariNAmothI prajAne bacAvavA mATe enA niSedhane teNe rAjA deza jAhera karyo hato. A rIte je rAjanIti kumArapAle pravartAvI temAM eka vAta khAsa dekhAtI nathI. te vAta che vezyAvyasana viSenI. kumArapAlane tenI kalpanA te hevI ja joIe. madha ane vRtanI mAphaka e vyasana paNa prajAnI dRSTie teTaluM ja aniSTakara che ane dharmazAstromAM paNa enI aniSTatA sArI peThe varNavelI che. paNa kumArapAle game te kAraNu he, e vyasananI upekSA karI hatI. maharAjaparAjaya" Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 gujarAtI sAhitya pariSada nATakamAM e viSe paNa eka sUcana maLI Ave che. ukta rIte jyAre kumArapAle badhA durvyasanano bahiSkAra karAvyo tyAre vezyAvyasanane ghaNa tene bhaya lAgyo paraMtu rAjAe tenI upekSA karatAM kahyuM ke vezyAvyasanaM tu varAkamupekSagIyam / na tena kiMcid gatena sthitena vA-- eTale ke--bApaDA vezyAvyasananI te upekSA karavI joIe. tenA rahevAthI ke javAthI kazuM thatuM nathI. A sUcana gujarAtanI te vakhatanI vezyA vizenI sthiti upara kAMIka prakAza pADe che. vezyA saMbaMdha te vakhate samAjamAM, bIjA vyasananI jema bahu nizva gaNAte na hatA. samAjanA ziSya kahevAtA varga sAthe vezyAone ghaNe saMbaMdha raheto hato. temaja vezyAonI sthiti paNa AjanA jevI taddata halakI ane kevaLa vyabhicAra piSanArI na hatI. vezyAonuM sthAna samAjamAM eka prakAre ucca pratinuM gaNAtuM. rAjadarabAramAM hamezAM temanI upasthiti rahetI. devamaMdiramAM paNa nRtya ane mAnadi mATe temanI hAjarI Avazyaka gaNAtI. sArvajanika ke khAnagI utsavamahotsavamAM teo agrabhAga bhajavatI. kaLA ane kuzaLatAnI teo zikSikA gaNAtI. rAjaputra vagere lakSmIdevInA kRpApAtre temanI pAse kaLAbhyAsa paNa karatA. aneka rAjAo AvI kaLAdhAma vezyAone potAnI priyatamA banAvatA. khuda kumArapAlanuM mAtRkula paNa AvI ja eka vezyAvargamAM avatarelI kaLAnidhi rAjarANInI saMtatirUpe hatuM. tenA darabAramAM paNa A vezyAvarga sArA pramANamAM ane sArI sthitimAM vidyamAna hatuM. tethI teNe temanI pravRtti vize koI paNa prakArane vidhi ke niSedha karavAne kazeya vicAra nahIM karyo hoya. A pramANe kumArapAle jainadharmamAM dIkSita thaI, tenA siddhAnta pramANe keTalAka moTA dhArmika ane naitika niyame jAhera karyA hatA ane e niyamonuM pAlana prajA barAbara kare te mATe teNe pUrepUrI sAvacetI paNa rAkhI hatI. hemacaMdrAcArya kahe che ke tenA ahiMsAnA Adezane anusarIne, aMtyajo jevA paNa jUmAMkaNu suddhAnI hatyA nahatA karatA. e kathanamAM bhale kAMIka atizayokti haze paNa rAja e bAbatamAM pUrepUro satarka hato emAM te jarAye zaMkA nathI. prabaMdhaciMtAmaNi" ane tevA bIjA prabaMdhomAM je eka "kAvihAra maMdira baMdhAyAne ItihAsa maLI Ave che tenAthI A hakIkatane cakkasa puSTi maLe che. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. huM sarastuta sutra niyasa graha 15 kumArapAle A rIte naitika kAryaM karavA uparAMta jainadharmanA RRcAra ane prabhAva vadhAravA arthe teNe ThekaThekANe seMkaDA jaina maMdire reMTI-baMdhAvyAM hatAM. tru Mjaya ane giranAra jevA jainatIrthAnI, rAjazAhI ThATha sAthe meTa! sadhA kADhI teNe yAtrA karI hatI ane rAjadhAnImAM dara te moTA moTA jaina mahetsavA UjavatA hateA ane bIjA zaheramAM paNa tenA mahesa UjavavAnI te preraNA karate! hatA. te rAjakAja bahu ja nimita rIte jotA. tenI dinacaryAM barAbara vyavasthita hatI. vilAsa ke vyasanane tenA jIvanamAM sthAna ja na hatuM. te bahu ja dayALu ane nyAyaparAyaNa hatA. te aMtarathI kharekharo mumukSu hatA ane aihika kAmanAothI tenuM mana upazAMta thayuM hatuM. rAjadhama che ema jANIne te rAjatI sarva pravRtti kALajIyuvaka jotA pazu temAM tenI Asakti na hatI. tenI dinacaryAnA saMbaMdhamAM haMmazra yAye, ' prAkRtaH vAzraya' kAvyamAM ane sAmaprabhAcAye ' kumArapAlapratibaMdha ' nAmanA graMthamAM je sUcavyu che te parathI samajAya che kre-savAranA vakhatamAM, sUryAMdaya thayAM pahelAM ja syAmAMthI UThI jatA ane sAthI prathama jainadharmamAM moMgalabhUta gaNAtA arihaMta, siddha, AcAryAdi pAMca namaskArapadeAnuM : smaraNa karatA. pachI jIrIraddhinI kriyA vagerethI nivRtta thaI, peAtAnA rAjamahAlayamAM je gRcaitya hatuM temAM jaI puSpAdithI jinapratimAnI pUnna karI stavanA sAthe pacAMgamaNipAta karatA. tyAMthI nIkaLI, pachI te tilakAvasara nAmanA maMDapamAM jaI te sukemala gAdI upara besatA. tyAM tenI ame bIjA sAmata rAjAe AvIte besatA. pAse cAmara dhAraNa karanArI vArAMganAe UbhI rahetI. pachI rAjapurAhita ke khIjA mAhmaNe AvIne rAjAne AzIrvAda ApatA ane tenA kapALamAM caMdanane tilaka karatA. te pachI brAhmaNe tithivAcana karatA, te sAMbhaLatA. tyAra bAda brAhmaNeAne dAna ApI temane vidyAya karatA ane pachI tarata ja arajadArAnI arajIe sAMbhaLatA. pachI tyAMthI UDIne mahelenI aMdara, jyAM mAtA ane tenI bIjI mAtA jevI rAjavRddhA strI rahetI tyAM jaI temane namaskAra karatA ane temanA AzIrvAda meLavatA. te pachI phaLa, phUla, hiMda vaDe rAjalakSmInI pUjA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada karAvate ane bIjA paNa devIdevatAnI je pratimAo rAjamahelamAM rahelI hatI temanI stuti vagere karAvo. vRddha strIo vagerene sahAyatArtha dhana ApatAM. tyAMthI pachI te vyAyAmazALAmAM ja ane yathAgya vyAyAma karato. te pachI snAna karI, vastra vagere paherI, rAjamahelanA bahAranA bhAgamAM AvatA. tyAM te pahelAMthI ja savArI mATe taiyAra karI rAkhelA rAjagaja upara ArUDha thaI saghaLA sAmaMta, maMtrI, AdinA parivAra sAthe, pitAnAM pitAnA puNya nAmathI aMkti tribhuvanapAlavihAra nAmanuM je mahAvizALa ane atibhavya jaina maMdira karoDa rUpiyA kharca karI, teNe baMdhAvyuM hatuM temAM darzana ane pUjana karavA arthe te jato, je vakhate te jinamUrtine abhiSeka karAvate. te raMgamaMDapamAM vArAMganAo ghaNuM ADaMbara sAthe nRtya ane gAna karatI. jinamaMdiramAM pUjA vagerene vidhi samApta karI. te pachI hemacaMdrAcArya pAse jaI temanA caraNavaMdana karate ane caMdana, kapUra ane suvarNakamalo vaDe temanAM caraNonI pUjA karate. temanA mukhethI yathAvasara dharmadha sAMbhaLI tyAMthI rAjamahela tarapha pAchA pharatA. pAchA pharatI vakhate te hAthI para na caDhatAM ghoDA upara savAra thato ane svasthAne paheAMcato. tyAM pachI yAcakAdi janene yathAyogya dAna vagere ApI bhojana karate. tenuM bhojana bahu ja sAtvika prakAranuM rahetuM. jaina dharmanA bodha pramANe, te ghaNIvAra ekazana vagere tapa karato ane lIlA zAka vagere svAdavALA padArthone tyAga karato. jamI rahyA pachI te ArAmagRhamAM besate ane tyAM yathAprasaMga vidvAnI sAthe zAstra ane tatvasaMbaMdhI vicAra karato. trIje para DhaLyA pachI te rAjavATikAe nIkaLate. rAjA pitAnA badhA rAjazAhI ThATha sAthe rAjamahelamAMthI nIkaLI, zaheranA rAjamA thaI bahAra udyAnamAM jaI ghaDI-be ghaDI je udyAnakrIDA kare tenuM nAma rAjavATikA. gujarAtI bhASAmAM enuM nAma che "rAyavADI" ane rAjapUtAnI bhASAmAM ene uccAra che "revADI." saMdhyA samaya thatAM tyAMthI te rAjamahela tarapha pAche pharate, ane mahelamAM AvI, devanI AratI vagerenuM saMkhyAkarma karate. pachI te vakhate vArAMganAo vagere je nRtya ane gAna karatI, te eka pATa para besIne sAMbhaLato. stutipAThake ane cAraNo vagere te vakhate khUba tenI stutio karatA. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH nimsa gra tyAMthI pachI te sarvAvasara nAmanA mukhya sabhAmaMDapamAM AvIne sihAsanAsIna thatA. sarva rAjavargIya ane prajAvagIya sabhAjana tyAM upasthita thatA. rAjapurAhita AvIne rAjA ane rAjyanA kalyANArthe maMtrapATha bhaNutA. pachI cAmara dhAraNa karanArI vArIe AsapAsa cAmarAdi rAja-upakaraNo dhAraNa karIne UbhI rahetI. pachI maMgalavAjiMtrA vAjatA. te pachI bIjI khIjI tevI strIe peAtapAtAnuM kAma karavA mATe hAjara thatI. pachI vArAMganAe AvIne rAjAnAM UvAraNAM letI. khAjA sAmatA ane kharIyA rAjAe te vakhate hAtha joDIne UbhA rahetA. rAjAnI sanmukha rAjyanA khaujA mahAjana jevA ke zeThiyAo, vyApArIo, pradhAna grAmajane, vagere AvIne besatA. pararAjyAnA dUtA AvatA te dUra, badhAnI pAchaLa besatAM. vAravinatAne nIrAjanAvidhi pUrA thatA eTale pachI te pazu eka bAju besI jatI; ane AkhI sabhA pachI ekAma thaI rAjyakAryanI pravRtti khetI, rAyakAmAM sAthI prathama sASiviDhiyA eTale paradeza ma MtrI ( phAina minisTara' )-pararAjgyA sAthenA saMbaMdheAnI kAryavAhI rAjAne nivedana karatA. kathA rAjA sAthe saMdhi thai che, kayA rAjAe zuM iSTa-aniSTa karyuM che, krAnA upara lazkara melyuM che, kathA lazkare zuM karyuM che, krANu zatru mitra thAya che, tyAdi pararAjya sAthe saMbaMdha dharAvatI sadhaLI kAryavAhI te rAjAne nivedana karatA ane Akhare samaya thatAM sabhA barakhAsta karI, thayAvasare zayanAgAramAM jaI zayyAdhIna thatA. jainadhama nA vratAnA vaziSTa svIkAra ryAM pachI, traNA bhAge te brahmacaryaM vrata pALatA hatA, ane pUrNa patnIniSTha hatA. e bAbatamAM e paheletho ja sadAcArI hatA ane tene laIne enA mAzritA samasta rAjavI ya janAmAM enA mATeA prabhAva hatA. A pramANe kumArapAlanI niyata dinacaryA hatI. vizeSa vasA upara e caryAmAM je pheraphAra thatA te prAsaMgika hatA. dAkhalA tarIke, prajAjanAnA AnaMda mATe amuka amuka vakhate rAjamahelanA krIDAMgaNamAM hAthIonI sAThamArI thatI, ke mallAnI kustI thatI ke tevA bIjA khelA vagere thatA, tA te vakhate rAA paNu, rAjamane anusarI saparivAra tyAM jaI te besatA ane e khelA vagere jotA ane nityanA 167 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI - hitya pariSada : : deraphAra karo. rAjA vA . so thA che ne ! tevI ja rIte sAmela thaze. . parva divasanA prasaMgo para maMdiramAM rAtre nATayaprayogo ke saMgItatsava thatA ane temAM paNa te pitAnI hAjarI Apati. kumArapAlanA jIvananuM avalokana karatAM jaNAya che ke te tenA pUrvagAmI siddharAja jeTale pratibhAzAlI ane vidyAsika nahi hoya chatAM buddhimAna te hato ja. tene yuvAvasthAmAM vidyAprAptine pUrato asara paNa kyAM maLe hato? tenI javAnIne mukhya hise, siddharAjathI pitAne jIva bacAvavA mATe, bhaTakavAmAM ane ko veThavAmAM ja vItyo hato. pacAsa varSanI uMmare enuM bhAgya parivartana thayuM ane e gujarAtanA vizAla sAmrAjyano bhAgyavidhAtA banyA. rAjya maLyA pachI paNa, enA pAMca-sAta varSa te, vipakSIone thAne pADavAmAM gayA eTale vayanA pada-pAka varSa pachI enuM siMhAsana sthira thayuM ane enA pratApane sarya sahastrakiraNothI tapavA lAgyo, e uMmaramAM vidyAnane keTale avakAza hoya. chatAM prabaMdhakAro kahe che tema, prasaMga paDatAM eNe eTalI uMcare paNa sakhata mahenata karI saMskRta bhASAne sara sara abhyAsa karI lIdho hato ane te dvArA vidvAnonI tatvacarcAnuM e yatheSTa Akalana karI zakatA hatA. hemacaMdrAcA, enA mATe ja banAvelA yogazAstra' ane 'jItarAgAtrIne e hamezAM svAdhyAya karatuM hatuM, "pAgarAe te mAcace karelA hiM lekha parathI jaNAya che ke ene maganI upAsanA vadhu priya hatI ane tethI eNe keTalAMka pegazA sArI peThe joyAM hatAM. triSaSThizakApurAritra' nAmane, jena tArthakara ItyAdi mahApuruSonA caritravarNanavine je meTa graMtha, hemacaMdrAcArye banAvyo te khAsa kumArapAlanI preraNAthI ja banAvyo hate e upara jaNAveluM che. ethI jaNAya che ke tene evA ethe vAMcavAne zekha hatA. kadAcita janI vAte jANavAnI jijJAsA ene vadhAre haze. rAjya prApti pahelAM jayAre e ulaTakatA bhaTakate ekavAra citoDanA killA upara jaI caDhayo ane tyAM ene eka digaMbara vidvAna maLI Avyo, tyAre paNa tene e kilAnI utpatti vagere kevI rIte thaI e badhI hakIkata pUchI hatI; temaja rAjyaprApti pachI jayAre e moTo saMgha kADhI giranAranI yAtrAe gaye ane jUnAgaDhamAM dazadazAmaMDapa vagere prAcIna sthaLe Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hama sAravata satra: nibaMdha - ~- . joyAM, tyAre te viSe paNa, AcArya hemacaMdrane eNe jUnI hakIkata jaNAvavA vijJapti karI hatI. kumArapAla bhAvuka vadhAre hato ane tethI ja te AvI jAtanI dhArmika vRttimAM da9 zraddhAzIla thaI zakyo hato. hemacaMdrAcArya upara tenI ananya bhakti hI, kAMIka che, te pitAnI pravAsI dizAmAM hemacaMdradhArA khaMbhAtamAM je pheva maMtrI pAsethI madha meLavI zake che tenA AbhArane laI ne; kAMI, hema drAcArye potAnA vijJAnabaLe ane bhaviSyamAM seksa rAjyagAdI maLavAnI khAtarI ApIne enA je nirAza jIvane AzAvAna banAvyA hatA tenA smaraNane laIne; ane kAMIke, rAjyagAdI maLyA pachI paNa AcAryo ane amuka amuka prasaMgamAM pitAnI vidyAzakitanA baLe Azcaryacakita karI dIdhA hatA tenA prabhAvane laIne, e hemacaMdana ananya anurAgI thaI gaye hato. ane pachIthI jema dhIme dhIme e AcAryanA vizeSa prasaMgamAM Avate gaye ane temane cArika, chA, 5 dinA bane ene viziSTa paricaya ne ga tema che te rAcAryane zraddhALu che. thate gayA, jyAre ene khAtarI thaI ke e cAyanuM chAbhaiyA kevaLa popakAravRtti che ane ATalA moTA sannATa pAsethI paNa e sUkI roTalIoya meLavavAnI emanI abhilASA nathI, tyAre eNe pitAne saMpUrNa AtmA AcArya caraNamAM samarpaNa karyo ane e maharSine Adeza AdarI pote paNa saja ibanyA, kumArapAla me parAkramI puruSa hatA chatAM mecchA mahatvAkAMkSI na hato. enA sAmrAjyane vistAra saheje ja eTale badhe thaI gaye hate. sAmrAjya viSenI e nI nIti rAmaka hata-rAkramatmaka nahatI. pararAjya para caDhAI karavAnI ene pharaja paDI eTale ja eNe caDhAIe karI. e mahatvAkAMkSI na hate hastAMravAlimanI pUrI hatA. e pitAne tejovadha jarA paNa sahana kare te nahatuM ane sAthe rAjanItino pUrNa anubhavI hatI. je manuSyanA vizeSa prayAthI e rAjagAdI meLavavA nasIbadAra thaye hatuM ane je pitAne eka sage banevI paNa thatA hatA, te kAdavane paNa, jyAre eNe pitAnI pUrvAvasthAne upalakSI upahAsa karate je tyAre tene tatkAla gAtrabhaMga karavI tene nijIva banAvI dIdhuM. ane tevI ja rIte bIja kaMTakane paNa tatkAla vinAza karAvo nAkhe. pUrvAvasthAmAM e Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 gujarAtI sAhitya pariSada = == bhale raMkanI mAphaka bhaTako heya paNa have bhAgye ene rAjA banAvyA che ane e bhAgyadA rAjyanuM rakSaNa pitAnI samazeranA baLe karavA pote samartha che, e jAtanuM 68 vAbhimAna enA paruSamAM UchaLatuM hatuM ane tethI e abhimAnane prabhAva batAvavA mATe eNe potAnA Aptajanano nAza karavAmAM paNa kasI vAra na lagADI. ethI UlaTuM, je sAjaNa kuMbhAre eka vakhate kAMTAnA DhagalA taLe chupAvI siddharAjanA nikethI enA jIvitanuM rakSaNa karyuM, tene, rAjya maLatAMnI sAthe ja pitAnI sevAmAM belAvI, teNe karelA upakAranA badalAmAM sAtaso gAmanA paTAvALuM citaDanuM varSAsana eNe bAMdhI ApyuM. enuM AvuM vartana joI aMdaranA virodhIo tharatharI gayA ane badhe virodhabhAva choDI daI enA ananya sevAparAyaNa thayA. evA virodhIomAMne eka agraNI cAhaDa nAmane khAnadAna rAjakumAra, je rAjyanA lazkaramAM ghaNo mAnIto hato ane jene siddharAje potAnA putra tarIke pALyuM hatuM te kapArapAlanuM sAMnidhya choDI zAkaMbharIne garviSTha cAhamAna ane rAjanI sevAmAM jaI rahyo ane te rAjAne kumArapAlanI viruddha Ubho karI, enA rAjyanI jaDa ukheDavA, teNe gujarAtanI sImA sAme laDAIne moracA maMgAvyA. kumArapAlanA bhaviSya mATe e samaya atyaMta kaTokaTIne hate. enA sAmaMtomAMnA ghaNA kharA, uparathI pakSamAM paNa aMtarathI vipakSamAM jaNAtA hatA. cAhaDa rAjakumAranI cAlAkIthI mAlavAne svAmI allAladeva paNa bIjI bAjuthI gujarAta upara AkramaNa karavA taiyAra thayo hato, ane tema karI teNe kumArapAlanI sthiti sUDI vacce supArI jevI karI mUkI hatI. paraMtu, kumArapAlanA bhAgyabaLe enA rAjakArabhArIo, jemanI niyukita eNe jAte ja karI hatI teo vadhAre samartha ane vizvAsu nIvaDyA. temanI kuzaLatAthI gujarAtane prAvarga navA rAjA tarapha pUrNa sahAnubhUtivALA banyo hate ane sainikavarga paNa parAkramI ane raNazara rAjAnI chatrachAyA nIce unnatinI AzAthI utsAhita thaye hatA. kumArapAle potAnA vizvAsu daMDanAyaka kAkabhaTanI saradArI nIce cunaMdA sainikonI eka jabara ja mAlavAnA ballAla upara mokalI dIdhI ane pite pitAnA badhA sAme tene sAthe laI mAravADanA arAjano sAmano karavA gaye. sAmaMtemAMthI mukhya je caMdrAvatIne mahAmaMDalezvara vikramasiMha hatA, teNe vacce AbunI nIce ja kumArapAlane jIva laI levAnI vizvAsaghAta bharelI ramata ramI paNa Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH nibaMdhasa'hu kumArapAla te ramatane jhaTa oLakhI gayA ane tyAMna AAlatAM sIdhe zatrunA saintha upara cAlI gayA. paraMtu samarAMgaNumAM paNa teNe peAtAnA sAmatA ane sainikane zatrupakSe bhedelA joyA. kumArapAle peAtAnA bhAgyanA pAzA mATe, samaya kuzaLatA vAparI eka ja pATe zatrunA hAthI upara dhasI gayA ane pahelI ja vAramAM tene Ahata karI zaraNuAmata thavAnI teNe pharaja pADI. bannAla upara caDhI ganmelA senApatie paNa teTalI ja jhaDapathI zatrune ziracchedra karI kumArapAlanI vijayapatAkA ujjayinInA rAjamahela upara UDatI karI. gujarAtanAM taddana pAzI ane lAMbA samayanAM pratispardhI evAM mAravADa ane mAlavAnAM baMne mahArAjgyAne, siddharAja jayasiMhai ja gUrjarapatAkAnI chAyA nIce vizrAnti letAM karI mUkamAM hatAM; paraMtu tenA mRtyu pachI gAdIe AvelA navIna rAnta kumArapAlanA vAstavika svarUpathI ajJAta rahelAM e rAjye e, gujarAtanI patAkAne ukheDI pheMkI devAnA prayatna karyAM ane e prayatnane kumArapAle potAnA parAkramathI A rIte niSphaLa banAvyeA. paNa enuM bhAgya hajI vadhAre saphaLatA meLavavA mATe sa`eluM hatuM. gujarAtanI dakSiNlR sImA upara kAMkaNunuM rAjya AveluM hatuM. tenuM pATanagara, muMbaI pAsenuM thANApattana hAI tyAM zilAhAravazI rAjAo rAjya karatA hatA. e kAMnnurAjyanI pelI bAjunI dakSiNa sImA upara karNATakanA kaba vAcyAnuM rAjya hatuM jenI rAjadhAnI gaiApAkapaTTana eTale hAlanuM paiAtugIjha aMdara gAvA hatI. siddharAjanI mAtA mayaNallAdevI e rAjavaMzanI kanya! hAvAthI karNATaka ane gujarAta vacce gADha sagAI nA saMbaMdha hatA. eTale e saMbaMdhI rAjya vacce AveluM kAMkaNunuM rAjya gujarAta sAthe bAtha bhIDI zake tema na heAvAthI siddharAjanA samayamAM to te A deza sAthe maitrIbhAve vatatuM hatuM. siddharAjanA mRtyu pachI jyAre kumArapAla gAdIe Avye tyAre e maitrIsabaMdha vicchinna thaye| hatA ane mAravADanA ane mAlavAnA rAjAone kumArapAla sAme mAthuM UMcakatA joI e kAMkaNunA vaiSTha mallikArjuna rAjAne paNa gujarAta upara AkramaNa kare! manetha thaI Avye kumAra pAle tenAM e manethata nA khAM mATe zrIrAja yananA putra Dupara gIta senA banAvI eka kare kAMka upara 171 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada ravI?! karyuM. mAravADa ane mAtA vagerenA pradezanI rakSAmAM gujarAtanuM ghaNuM kharuM renki rikAeluM hovAthI AMbA pAse pUratuM sinyabaLa ba hatuM ane tethI pahelI vAranI caDhAImAM gujarAtanA sinyane keTalIka hAra khamane, pAchA pharavAnI pharaja paDI. paNa pAchaLathI jyAre mAravADa vagere taraphaTI moTI saMkhyAmAM sainya AvI pahoMcyuM tyAre pharIvAra e ja daDanAyakanA adhikAra nIce gujarAtanI eka prabaLa senA te kAMkaNacakavAnA dapane pUrNa karavA mATe bamaNA utsAhathI ravAnA thaI raNabhUmimAM baMne lazkarI vacce khUnakhAra laDAI thaI ane temAM chevaTe gujarAtIne jaya thavAthI vizvadevIe senAnAyaka abaDane gaLAmAM varamALA paherAvI. rAjapitAmaha biradadhAraka mahilA jananuM mAnata mastaka, gujarAtanA eka dayAdhamI vaNika subhaTe potAnI taLu taravArathI kamaLapunI mAphaka, kApI lIdhuM ane tene suvarNa papa vIMTo . zrIphaLanI mAphaka, pitAnA svAmInA caraNamAM bheTa kaI pArapAle che ane je prabhAne satkAravA mATe, e nihatarAjanuM priya biTaka, bhaTTane epita karI tene rAjakatAmaha" banAvyo. A rIte koMkaNanA rAjAne cheda thavAthI kumArapAlanI rAjya sattA dakSiNa prAMtamAM paNa ghaNuM dUranA pradeza sudhI laMbAI hatI; ane kadAcita, sahyAdrinA sudUra zikhara sudhI gujarAtano tAmracUDa vijayadhvaja phAte thayo hato. gujarAtanA sAmrAjyanI sImA sUcavanArI ATalI badhI vizALarekhA, bhAratavarSanA mAnacitramAM, mAtra kumArapAlanA parAkrame ja aMkita karI hatI. enA samakAlIna bhAratIya rAjAomAM kumArapAla sauthI vadhAre moTA rAjyane svAmI hate. hemacaMdrAcArya enA rAjayanI catussImAo A pramANe varNave che sa kauberImAturuSkamaindrImAtridazApagAm / yAmyAmAvindhyamAvArdhi pazcimAM sAdhayiSyati / / "kumArapAlanI rAjAzA uttaramAM turuSkalekAnA prAnta sudhI, pUrvamAM gaMgA nadInA tIra sudhI, dakSiNamAM vidhyAcala sudhI ane pazcimamAM samudra sudhI vartAtI hatI." prabaMdhakAre jaNAve che te pramANe hemAcAryo batAvelI e catussImAmAM kAMkaNa, karNATaka, lATa, gUrjara, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha vahara saurASTra, kaccha, sidhu, uccA, bherI, mAravADa, mAlavA, mevADa, ka, jAgala, sapAdalakSa, dilI, jAlaMdhara ane rASTra eTale hASTri raTalA aDhAra dezono samAveza thato hato. hemacaMdrasUri, eka bIje deze, paNa kumArapAle A badhA dezone potAnA parAkramathI 12 hatA tevuM gati sUcana kare che. jema ke -- jiSNuzcedidazA-mahArAparAntAja kurUn sindhUnanyatamAMzca durmaviSayAn dovauryazaktyA hriH| -vahuvAH paramAtaH vinarAvAnuM thImUtrAgAnDA - Ida kumArapAlane rIjyakArabhAra ghaNI rIte addabhuta satANA' che nIvaDyo hato. e lagabhaga 30 varSa jeTalA lAMbA rAja mAM prajAe advitIya sAtti ane unnati prApta karI hatI. dezamAM samRddhinI relamachela thaI hatI. koIpaNa prakArano svacakra saMbaMdhI ke paricakra saMbaMdhI kazeya upadrava nahete thayo. lakSmIdevInI mAphaka prakRtidevI paNa ene rAjya upara jANe tuSTamAna thaI hatI ane tethI enA samayamAM dezamAM eke dukALa paNa nahete paDyo. enI AvI bhAgyasaphaLatA najare jonAra AcArya somaprabhA, e vAta Asa bhArapUrvaka lakhe che. svacakraM paracakraM vA nAnathaM kurute kacit / durbhikSasya na nAmApi zrUyate vasudhAtale / / AcArya hemacaMdra enA sarvaguNono samuccaya bahu ja parimita ane sarvathA yathArtha zabdomAM, pitAnI chelI racanAmAM A pramANe Ape che - kumArapAlo bhuupaalshcaulukykulcndrmaaH| bhaviSyati mahAbAhuH pracaNDAkhaNDazAsanaH / / sa mahAtmA dharmadAnayuddhavIraH prajAM nijAm / RddhiM neSyati paramAM piteva paripAlayan / / RjurapyaticaturaH zAnto'pyAjJAdivaspatiH / kSamAvAnapyadhRSyazca sa ciraM kSmAmaviSyati / / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 gujarAtI sAhitya pariSada sa AtmasadRzaM lokaM dharmaniSTaM kariSyati / vidyApUrNamupAdhyAya ivAntevAsinaM hitaH // zaraNyaH zaraNecchUnAM paranArIsahodaraH / prANebhyo'pi dhanebhyo'pi sa dharmaM bahumaMsyate // parAkrameNa dharmeNa dAnena dayayAjJayA / anyaizca puruSaguNaiH so'dvitIyo bhaviSyati // hemacaMdrasUri, ahIM 'bhaviSyapurANu'nI vanapaddhati pramANe, mahAvIranA mukhethI kumArapAlanuM A prakAre bhAvi varSoMna karAve che: " caiAlukayavaMzamAM caMdramA samAna ane pracaMDa rIte peAtAnu akhaMDa zAsana calAvanAra kumArapAla rAjA thaze. e dharmAvIra, dAnavIra ane yuvIranA guNAthI mahAtmA kahevAze ane pitAnI mAphaka potAnI prajAnuM pAlana karI tene paramasa pattivAna banAvaze. e svabhAve sarala hAIne paNa atiyatura thaze, zAMta hAIne paNa peAtAnI AjJAnA pAlana mATe pratApavAna-sUrya jevA prakhara tejavAna thaze, kSamAvAna thaIne paNa krAEthI e kRSNa nahIM thaze ane e rIte cirakAla sudhI pRthvInuM pAlana karaze. potAnI mAphaka te bIjA leAkAne dharmaniSTha banAvaze; jema upAdhyAya pAtAnA ziSyate pUrNavidyAvAna banAve tema, zaraNuArthIone te zaraNabhUta thaze. parastrIoN mATe te bhrAtA jeve niSkAma karaze ane prANathI ane dhanathIya te dharmane vadhAre priya gaNuze. e rIte, parAkramathI, dharmathI, dAnathI, dhyAthI, AjJAthI, ane tevA bIjA paiAstra guNAvo te advitIya thaze. ' C ' hemacaMdrasUrie AlekhelA kumArapAlanA guNenA A rekhAcitramAM, vAstavikatAnI dRSTie yatkiMcit paNa vyaMgya nathI e kumArapAlanA jIvana viSe je keTalIka mukhya mukhya vAta me ahIM TUMkamAM vahuvI che te parathI nisa Mdeha rIte siddha thAya che, gUjaraparAnA rAjapurAhita nAgarazreSTha mahAkavi sAmezvara, kArtikaumudI ' nAmanA potAnA kAvyamAM, kumArapAlanI kIti kayAnuM vana karatAM, hemAcAryanA upara ApelA 5-6 kSeAkeAnA bhAvane tAdaza nIceDa mAtra e ja zlokamAM ApI dIdhA che ane te nIceDa hemAcA'nA bhAva karatAMye vadhAre sattvazAlI che. sAmezvara kahe che ke Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra nibhadhasagraha pRthuprabhRtibhiH pUrvairgacchadbhiH pArthivairdivam / svakIyaguNaratnAnAM yatra nyAsa ivArpitaH || na kevalaM mahIpAlAH sAyakaiH samarAGgaNe / guNairlokaMpUNairyena nirjitAH pUrvajA api // "purANakALamAM pRthu Adi je mahAguNavAna rAjA thaI gayA che temaNe jANe potAnA guNarUpI ratnAnI thApaNuM, svama'mAM jatI vakhate, A kumArapAlane sApI dIdhI hAya tema lAge che, [je Ama na hoya te| A kalikAlamAM janmelA rAjAmAM AvA sAttvikAnA samuccaya kayAMthI hoya ? ] ** 'kumArapAle peAtAnA bANeAvaDe kevala rAjAeAne ja samarAMgaNumAM jItyA hatA ema no paNa pAtanA lokapriya guNeAvaDe teNe peAtAnA pUjone paNu jItI lIdhA hatA. '' semezvaranuM A vana kumArapAlanI jIvanasiddhinA bhAvane sapUrNarUpe vyakta karanAruM. sarvotkRSTa rekhAcitra che, gujarAtanI purAtana saMskRtinA sa`sa MgrahAlayamAM A citra kendrasthAne suzobhita thAo. 175 sUcanAtmaka anuvRti kumArapAlanA jIvanaviSenuM rekhAcitra jevuM A keTalu zabdA lekhana pAMca-sAta varSoM upara me karI rAkhyuM hatuM, tene, gatavarSe, pATamukAme gujarAto sAhitya sammelananA upakramathI, e sammelananA vamAna pramukha zrImAna kanaiyAlAla mA. munazInI ekamAtra prazaMsanIya preraNA ane emanA ja pramukhatvanIce UjavavAmAM Avela haeNma sArasvatasatrane prasaMge vAcana arthe prastuta karavAmAM AvyuM hatuM. kumArapAlanA dhArmika ka jIvana viSe gujarAtanA jaina-jainetara vidyAneAmAM keTalIka paraspara visaMvAdI carcA thato jovAmAM Ave che. e viSayamAM, aitihAsika sAdhanAnA niSkarSa uparathI je tathya jaNAya che. tenuM keTaluM ka sAmAnya sUcana tA megmA nibaMdhamAM kareluM ja che; paNu e karatAM vadhAre vistRtarUpe aitihAsika purAvAonI sUkSma chAnakhIna karavAne A hai.sA.sa.-12 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 gujarAtI sAhitya pariSada nibaMdhamAM avakAzaya nathI ane prajaneya nathI. siMghI jena anyamAlAmAM atyAre "kumArapAlacaritrasaMgraha' nAmane eka prabaMdhAtmaka saMgraha chapAya che jemAM aprakAzita evA keTalAka prAcIna prabaMdhane saMgraha karavAmAM Avyo che. e saMgrahanI prastAvanAmAM meM e viSayanI savistara ane sapramANa carcA karavAnuM dhAryuM che. tethI e carcAnuM vizeSa hArda samajavA ne jANavAnI IcchA hoya temane e prakaTa thanAra saMgrahanuM avalokana karavAnI bhalAmaNa che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadda hemacaMdrAcAryanI kRtio lekhakaH zrI. metIcaMdra giradharalAla kApaDiyA zrI hemacaMdrAcAryanI kRtioe jagatane mugdha karyuM che tenAM kAraNe nIce mujaba che - 1. emanI kRtio sArvajanika upayoganI che. 2. emaNe saMskRta-prAkRta vADmayanI sarva dizAo kheDI che. . emaNe je je viSaye hAthamAM lIdhA che temAM vicAranI spaSTatA ane vastune meLApa asAdhAraNa che. 4. viSayanI emanI carcA paripUrNa che. 5. emaNe bALa, madhyama ane viziSTa abhyAsIone taphAvata barAbara dhyAnamAM rAkhyo che. 6. viSayone sahelA, spaSTa ane AkarSaka banAvavAnI emanI rIti advitIya che. 7. vaijJAnika viSayenI temanI chaNAvaTa talasparzI che ane koIpaNa sthAne teo gUMcavaNamAM paDI gayA nathI ke koI sthAne teoe aspaSTatA thavA dIdhI nathI. emanI kRtione be vibhAgamAM vaheMcI nAkhavA jevI che. eka vibhAga vijJAnane che. emAM emaNe vyAkaraNane prAdhAnya ApI, koSa, liMga, alaMkAra ane chaMda sudhI jaI A zabdane viSaya lIdhe che ane tyArapachI taka (nyAya) ane nItinA viSayane nyAya Ape che. bIjA vibhAgamAM kAvya ane upadeza viSayane hAtha dharI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 gujarAtI sAhitya pariSada temAM vega ane adhyAtma tathA bhakti-stutine nyAya Apyo che. samasta saMskRta vAyane emaNe A rIte hAtha karyuM che. saMskRta sAhityamAM AvuM sarvadezIya jJAna dharAvanAra eka paNa vidvAna A bhAratabhUmimAM thayela hoya evuM jANavAmAM nathI. khuda vyAkaraNanA pAMce aMgo, te para vRtti, te para nyAsa lakhanAra eka akhaMDa vidvAna tha nathI. AmaNe te sarvAgI vyAkaraNavRtti ane nyAsa sahita lakhavA uparAMta ke banAvyA, alaMkAra para chellA zabdo lakhI nAkhyA, dasAhityane apanAvyuM ane e rIte "kalikAlasarvajJa'nuM biruda sAcuM karI batAvyuM. evI ja rIte kAvya lakhyuM, te moTA "mahAbhArata" sAthe tulanA thAya te rIte kAma karyuM ane pagamAM svAnubhava cItarI mahAyogInuM pada prApta karyuM ane sAthe sAthe prabhAvazALI bhASAmAM stutigraMtha paNa lakhyA. saMskRta vADamayamAM temanuM sthAna anekhuM che. temanI kRtio upara saMkSepamAM daSTipAta karI jaIe. vibhAga prathama (1) "siddhahema zabdAnuzAsana zrI hemacaMdrAcAryanI A amara kRtinA saMbaMdhamAM khAsa jaNAvavuM jarUrI che ke e kuti zrImAna siddharAja jayasiMhanI preraNAthI racavAmAM AvI. e racanA karatI vakhate dezaparadezathI sarva vyAkaraNa maMgAvavAmAM AvyAM. emAM sU, Udi pratyayo, daza gaNe, dhAtuo ane nAmanI jAti mATe judA judA vibhAge pADavAmAM AvyA. e vyAkaraNanI prasiddhi hAthInI aMbADI para enA sthApana dvArA thaI. enA adhyApaka tarIke kakkala nAmanA vidvAna pAse adhyayanazALA pATaNamAM bolavAmAM AvI. traNaso lahiyAo rokI enI no karAvavAmAM AvI ane enA para hemacaMdrAcArye pote 6000 zleka pramANu "laghuvRtti" ane 18000 kapramANu bahavRttinI racanA karI. A vyAkaraNanI AkhI kRti siddharAja jayasiMhanA samayamAM thaI hoya ema jaNAya che. emAM mALavAnA yazovarmAnI kedanI hakIkata prazastinA zlekamAM Ave che tethI tema ja prabaMdhakAranA ullekha parathI e kRtine kALa saM. 1193 lagabhaga lAge che. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha 19da e ja vyAkaraNa para kartAe pAchaLanI jiMdagImAM "alaMkAracUDAmaNi" banAvyA pachI "banyAsa" lakhe. enI zleksaMkhyA 90000 nI che. A sarva bAbate vicAratAM vyAkaraNa savAlAkha kanuM banAvyuM ema zrI metuMgAcArya kahe che te vAta barAbara jaNAya che. emanA jIvana pachI sadara vyAkaraNa para aneka TIkAo racAI che. e parathI aneka nAnAM moTAM vyAkaraNa racAyAM che ane enA judA judA vibhAga para TIkA lakhANuM che. te uparathI mAlUma paDe che ke sadara vyAkaraNa khUba prasiddhi pAmyuM hatuM ane vidvAnoe tene sArI rIte svIkAra karyo hato. noMdhavA jevI bAbata e che ke e vyAkaraNa parathI devAnaMde "siddhasArasvata vyAkaraNa (saM. 1334) racyuM ane vinayavijaya upAdhyAye saM. 1712mAM "ladhu haima-prakriyA racyuM ane tenA para nyAsa "haimaprakAza" nAme lagabhaga 34000 kSekane ro, jinamaMDanagaNI "kumArapALa prabaMdha"mAM kahe che ke " zabdasamudranA pAragAmI je hemacaMdra ekalAe AvuM zabdAnuzAsana racyuM tenI matinI kaI rIte rastuti karIe ?' A "kumArapALa prabaMdha" graMtha saM. 1492mAM banela che, eTale te samaye hemacaMdrAcAryanuM viThadvargamAM keTaluM mAna ane kayuM sthAna haze tene khyAla Ave che. anuzAsana' zabdano artha nirUpaNa thAya che eTale zabdanA viSayanuM nirUpaNa karanAra graMtha ema ene artha samajavo. aMgrejImAM TrITAyajha' kahe che e arthamAM e zabda vaparAya jaNAya che. sata koSamAM ene artha niyamodhArAono saMgraha ema paNa lakhela che. emAM hukama ke pharamAnane bhAva paNa Ave che. A "zabdAnuzAsana" para "durga padavyAkhyA' nAmane "laghujAsa" 30000 kapramANu ro che. saM. 1368mAM vAdidevasUrinI pATa thayelA vidyAdharagaNIe "bRhati" parathI "dIpikA' uddharI. saM. 1334mAM devAnaMde enA uparathI 'siddha sArasvata vyAkaraNa" racyuM. sadara vyAkaraNa para zrI ratnazekharasUrie avacUri racI. "siddhahemazabdAnazAsana'mAM sAdhelA chae liMganA zabdono saMgraha "svAdizabdasamuccaya" nAmathI vAyaTamachIya amaracaMdasUrie karyo (yazavijayagraMthamALA). AvI rIte zabdAnuzAsana para aneka prakAranI racanAo thaI che. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 gujarAtI sAhitya pariSada liMgAnuzAsana eTale zabadanI jAtinA niyamo tathA "UNa" vigere pratyayonI hakIkatane samAveza paNa e ja vyAkaraNamAM thAya che. zrI jinamaMDanagaNI A vyAkaraNanA saMbaMdhamAM temanA samayamAM cAlatI uktine ullekha nIce pramANe kare che - bhrAtaH pANini saMvRNu pralapitaM kAtaMtraphaMthAkathA, mA kArSIH kaTu zAkaTAyanavacaH kSudreNa cAMdreNa kim ? / kaH kaMThAbharaNAdibhirvaTharayatyAtmAnamanyairapi zrUyante yadi tAvadarthamadhurAH zrIsiddhahemoktayaH / 1 / / bhAI pANini! tArA apalApa baMdha kara. vararuci ! tAruM kAtaMtra vyAkaraNa kaMthA jevuM che eTale tene te zuM kahuM? zAkaTAyana! tArAM kaDavAM vacana kADhIza ja nahi ane caMdra ! tAruM cAMdra vyAkaraNa sAra vagaranuM che eTale tArI te vAta paNa karatA nathI. jyAM sudhI hemacaMdranI arthagaMbhIra madhura vANI A jagatamAM vidyamAna che tyAM sudhI kaMThAbharaNAdi bIjAM vyAkaraNa bhaNuM ke puruSa pitAnI buddhine jaDa kare?" A "siddhahema' vyAkaraNanA sUtronA leka 1100 che. sarva maLIne sUtro 4685 che, temAM 3566 saMskRta vibhAganA che ane 1119 prAkRta vibhAganA che. A vyAkaraNanI viziSTatA e che ke paMcAMgI vyAkaraNamAM sUtra, gaNapATha, dhAtu pATha, UNAdi ane liMgAnuzAsana judA judA lekhakoe lakhela hoya che, tyAre hemacaMdra AkhuM paMcAMgI vyAkaraNa jAte lakhyuM, te para nAnI moTI vRtti lakhI ane meTo nyAsa paNa jAte lakhe. A moTA nyAsanA TukaDAo chUTA chUTA maLe che, (Akho maLatuM nathI, paNa je maLe che te jotAM e e asAdhAraNa kRti che ema te viSayanA jANakArane jarUra lAgyA vagara rahe tema nathI. bIjI khUbI e che ke AkhA vyAkaraNanA viSayane taddana spaSTa karI devAmAM Avyo che. vyAkaraNa paripUrNa savagI hovA chatAM sahelAIthI samajAya tevuM ane alpa prayAse yAda rahI jAya tevuM banAvyuM che. prAkRta vibhAga lakhI bhASAjJAnanuM majabUta sAdhana pUruM pADyuM che. kalAkRtinA sarva vibhAgane eka sthAnake karI abhyAsIne bhAre saraLatA karI ApI che. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha (2) "abhidhAnaciMtAmaNi" (keSa-nAmamALA" para TIkA) A graMthanI judI judI pAMca AvRttio mukita thaI gayela che. A kRti saM. 1200nA arasAmAM siddharAja jayasiMhanA maraNa bAda thaI hoya tema anumAna thAya che. e zabdazAstranuM AraMbhela kArya pUrNa karavA lakhAyela graMtha hovA chatAM enI sAthe ke enI aMdara koI rAjAnuM nAma joDAyeluM nathI, tethI jayasiMhanA maraNa bAda ane kumArapALa rAjya daramyAna prApta thayela gurusthAna pahelAM- eTale ke vaccenA samayamAM A kRti thayela hoya ema saMbhava rahe che. e Akara graMtha yazavijaya graMthamALA taraphathI TIkA sahita chapAyela che. tenA 620 pRSTha che. emAM adhUrA sUcipatranA 15ra pRSTha chapAyelAM che. A graMthanA cha kAMDa che. prathama kAMDamAM devAdhideva, bIjA kAMDamAM deva, trIjAmAM manuSya, cothAmAM tiya, pAMcamAmAM nArake ane chaThThAmAM sAdhAraNa. eka aryavAcI zabdone AmAM saMgraha che. dAkhalA tarIke deva zabdanA artha mAM suparva, sura, nirjara, bhu, bahirmukha, animiSa devatA, nAkina , nAka, lekha, vigere 27 zabdo batAvyA che. AmAM vaigika, yogarUDha ane rUDha zabdo paSTa karyo che. chaThThA kAMDamAM avyayanI carcA karI tenAM sthAna batAvyAM che. nAmamALA ' graMtha para hemacaMdrAcArye A "abhidhAnaciMtAmaNi" nAmanI TIkA racI che. graMya ghaNo vizALa che. zabdAnuzAsana' pachI A graMtha race che e enA pahelA zlokathI ja jaNAI Ave che. mULa graMthanuM nAma "nAmamALA" che paNa e prathama zlokathI ja samajAya che. A graMthanI zarUAtamAM vyAki, vAsuki ane dhanapALa vigere pUrva patine AdhAra batAvI graMthano mahimA vadhAryo che. (3) "hemaliMgAnuzAsana zabdaviSayane eka vizeSa Akara graMtha te "liMgAnuzAsana' Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 gujarAtI sAhitya pariSada che. emAM zabdonI nara, nArI ane nAnyatara jAti para vivaraNa che. keTalAka zabda nara nArI, keTalAka nArI nAnyatara ane keTalAka nara nAnyatara jAtinA hoya che te temAM vistArathI batAvyuM che. A graMtha para hemacaMdrAcArye pote avacUri lakhI che. avacUri sahita mULagraMtha yazovijaya graMthamALA (naM. 2 )mAM chapAyela che. pRSTha 160 che. ene cheDe graMthakartA lakhe che-"mahAna zabdaviSayanI liMgavidhi saMkSepamAM ane batAvI che. je ahIM kahyuM na hoya te sajajana mANasee lekathI jANI levuM." ekane eka zabda eka arthamAM eka jAtine hoya te ja zabda bIjA arthamAM bIjI jAtine hoya te paNa A graMthamAM batAvyuM che. A graMtha padyabaMdha che, geya che ane avacUri saMskRta bhASAmAM che. A graMthane "zabdAnuzAsanane eka svataMtra vibhAga gaNI zakAya. (4) "anekArthasaMgraha' koSa graMthane A bIjo vibhAga che. "abhidhAnaciMtAmaNimAM eka arthavAcI aneka zabdane saMgraha karyo tema A graMthamAM eka zabdanA aneka artha spaSTa karIne batAvyA che. A graMca para hemacaMdrAcAryanA ziSya mahendra TIkA racI che. pajhavRttinA leka 6000 che ane mahedrasUrinI vRttinA leka 12000 che. A graMtha mudrita thaI gayo che. (5) "dezyazabdasaMgraha (dezInAmamALA-raNavali') ekAryavAcI zabdo, eka zabadanA aneka artho lakhyA eTale AkhI saMskRta bhASAnI carcA thaI gaI ane meSa lagabhaga pUro thayo, paNa hemacaMdrAcAryane te dezI zabdano saMgraha paNa kare hate te emaNe A graMthamAM karyo. vyAkaraNanA niyama pramANe je zabdo siddha na thaI zake, chatAM bhASAmAM vaparAtAM hoya tene atra saMgraha karavAmAM Avyo che. A zabdonI "rayAvali' ati mahatvanI che. ane hiMdustAnanI bhASAnA abhyAsane ane tema ja jUnI zidhaoLane aMge ati mahatvane bhAga bhajave che. A graMtha mudrita che. A rIte zabdazAstranA viSayane AgaLa dhapAvyo che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra nibaMdhasaMgraha 103 (6) "nighaMTukeza zabdazAstranuM A chelle graMtha che. emAM vanaspatinAM nAmone saMgraha karavAmAM Avyo che. vaidaka daSTie A graMtha ghaNo mahattvane che, paripUrNa che, paNa enA upara koI TIkA lakhAyelI labhya nathI. banavAjoga che ke hemacaMdrAcAryo athavA enA koI ziSya A graMtha para kadAca TIkA na paNa lakhI heya. A rIte siddharAjanA avasAna samaya sudhImAM ane tyArapachInA ghoDA samayamAM hemacaMdrAcArye pitAnI asAdhAraNa vaigika zaktithI zabdazAstranA vijJAnane enI sarva dizAmAM pUruM karyuM. A kArya mAM emanA zie madada karI haze ema jaNAya che, jema ke "anekArtha saMgraha 'nI TIkA maheke karI che, paNa sarva graMtharatnonA racanAkAryanuM moTuM mAna to hemacaMdrAcAryanI asAdhAraNa grahaNazakti ane vyavasthAzaktine ja avalaMbe che. A graMthamAM milita karatAM goThavaNa-vyavasthAne prazna vadhAre agatyane che ane vyavasthA e ja mailikatA kahI zakAya evA A viSaya che. e daSTie hemacaMdrAcAryanI mailikatA jarUra AkarSaka che. sarva graMthanI vacce ekavAkaSatA rahI zakI che, e graMtharacanAmAM svAdhIna Adhipatya eka graMthakArane ja sUcave che. ( 7) "yAzrayakAvya zabdAnuzAsana'nA sUtranAM anukrame daI ApavA mATe ane sAthe mULarAjathI mAMDIne selaMkIne ItihAsa racavA mATe A kAvya lakhyuM. temAM vIza sarga che. emAM mULarAja, cAmuMDarAja, vallabharAja, durlabharAja, bhImadeva ane karNadevanA rAjyanuM varNana karI chevaTe siddharAja ane kumArapALanAM varNana karyA che. sAthe sAthe vyAkaraNanAM daSTAMte cAle che. eTale enuM nAma "kaMthAzraya" kahevAya che, e graMthanuM aitihAsika najare ghaNuM moTuM mUlya che. enuM gujarAtI bhASAMtara svargastha sAkSara maNibhAI nabhubhAIe vaDodarA keLavaNI khAtAnA Azraya nIce karI e graMthanI upayogitA batAvanAra vistRta prastAvanA lakhI che emAM gujarAtanA itihAsanA alpabhAva para vicAra karI A graMthane khUba apanAvyo che. e graMthanuM bIjuM nAma "cAlukyavaMzatkIrtana" ApavAmAM AvyuM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada che. enI zarUAtanA 70 lokamAM pATaNa zaheranuM varNana che. siddharAja jayasiMha sudhInAM paMdara sargo karI te pachI kumArapALa rAjAnA saMbaMdhamAM chellA pAMca sargo che. te yuganI sAMsArika rItio, dhArmika pravRttio, laDAyaka paddhatio, vigere para e graMtha khUba prakAza pADe che. phArbasa sAhebe graMthamALAmAM e graMthane AdhAra lIdho jaNAya che, paNa aneka jagAe e graMtha barAbara samajyA nathI ema dekhAI Ave che. A graMthane ItihAsanI najare sArvatrika upaga che ane vyAkaraNanA abhyAsIne vaijJAnika najare paNa upayoga che. A graMtha para abhayatilakagaNIe TIkA racI che ane A graMtha TIkA sahita be vibhAgamAM "bebe saMskRta sIrijha'mAM che. kAthAvaTee mudrita karyo che. enAM pRSTha 1400 thAya che. graMtha asAdhAraNa upayogitAthI bharapUra che. emAM taghugIna zonAM nAme, vyavahAranItio, cAlu rivAjo, vagere khUba jANavA jevuM che ane enuM vAMcana itihAsanI najare paNa pUrNa badale vALe tevuM che. A graMtha lagabhaga 6000 lokapramANa che. (8) "kumArapALacarita zabdAnuzAsana'nA AThamA adhyAya prAkRtavibhAganAM daSTAMta ApavA "yAzraya" kAvyanI pUravaNIrUpe kumArapALa carita hemacaMdrAcArye prAkRtamAM lakhyuM. enAM eka bAju daSTAMte cAle che ane sAthe saMskRta "yAzrayanA vasamA sa pachInuM kumArapALacaritra cAle che. enA ATha sargo che. prathamanA pAMca sargamAM aNahillapura pATaNanuM varNana, rAjAne vaibhava, jinezvaranAM maMdiranI bhavyatA, rAjA darzane jAya tenI savArInuM varNana, rAjAnI bhavya udAra jinapUjA, udyAnanI bhavyatA, rAjavaibhava ane yatanA sukhane khyAla ApavAmAM AvyuM che. chaThThA sargamAM mallikArjuna sAthe kumArapALanuM yuddha varNavyuM che ane sAtamA AThamA sargamAM mRtadevIne upadeza ane rAjAnA mukhamAM guNavarNana mUkayuM che. A graMtha paNa etihAsika che. enA upara pUrNakaLazagaNue suMdara TakA racI che ane zaMkara pAMDuraMga parabe ene "bebe saMskRta sIrijha'mAM prakaTa Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata savaH nibaMdhasaMgraha 15 karela che. mudrita graMthanA pR. 298 thayAM che. sadara graMthane cheDe AThama adhyAya (zabdAnuzAsanane) paNa Apela che. itihAsa ane vyAkaraNanI najare A graMtha paNa ghaNe upayogI che. saMskRta "dvayAzraya ' kadAca siddharAja jayasiMhanA vakhatamAM 15 sarga sudhI lakhAyela hoya. A A graMtha te kumArapALanA samayamAM lakhAya che ane kumArapALanA jainatva svIkArAdi hakIkata dhyAnamAM letAM tenI kRtine samaya saM. 1220 lagabhaga gaNI zakAya. gujarAtanA itihAsa lakhanAre A banne "yAzrayone upayoga sArI rIte karyo che ane temAM noMdhela banAvane AdhArabhUta teoe gayA che. () "kAvyAnuzAsana - alaMkAracUDAmaNi zabdazAstra ane keSinuM kAma pUruM karyA pachI zrI hemacaMdrAcArye pitAnuM dhyAna kAvyanA viSaya tarapha devuM. kAvyanI vyAkhyA, rasso, caMpu, alaMkAra, vigere A vijJAna viSaya che. enA ATha adhyAya banAvyA che. emAM rasa, bhAva, rasAbhAsa ane bhAvAbhAsa para vivecana che. emAM kAvyanA de batAvyA che, kAvyanA guNomAM mAdhurya, ojasa ane prasAda para viveyana che. cha prakAranA zabdAlaMkAra para vivecana che. anuprAsa para carcA che. alaMkAronA ogatrIza vibhAga pADavA che. nAyakanAcikAnA prakAra ane guNe para vivecana che. A kAvyanuM saMpUrNa vivecana A graMthamAM che. e kAvyAnuzAsana" para pite "alaMkAracUDAmaNi nAmanI TIkA lakhI che ane vizeSa jAkArane mATe vistRta vivecana sAthe "viveka' nAmanI TIkA lakho che. A A graMtha sadara banne TIkAo sAthe zrI rasikalAla choTAlAla parIkhe zrI mahAvIra jaina vidyAlaya taraphathI chApyo che. enA para vistArathI vivecana karyuM che. ane kAvya-sAhitya graMthamAM A pustakanuM sthAna zuM che tenuM nidarzana karyuM che. kAvya-sAhityanA viSaya para A graMtha sarvadezIya hovA sAthe saMkSipta ane spaSTa heI vidvAnanI prazaMsA pAmyo che. emAM 208 sUtro che. "zabdAnuzAsana pachI e graMthakAre pote A sAhitya graMtha banAvyo che ema graMthanI zarUAtamAM jaNAvI graMthanuM kartRtva spaSTa karyuM che. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 gujarAtI sAhitya pariSada (10) "dAnuzAsana kAvyanuzAsana' pachI 'dAnuzAsanaracyuM. A graMtha te saMskRta. prAkRta bhASAnuM piMgaLa che. emAM ATha adhyAyamAM 63 sUtra che. saMjJA prathama adhyAyamAM batAvI mAtrAmeLa chaMdo ane akSarameLanA ida para khUba vigato ApI che ane prAkRta tathA apabhraMzanA vRta mATe te e eka ja graMtha che. enA para vistArathI TIkA jAte lakhI che. daSTAtenA leke jAte ja banAvyA che, eTale kAvya para temane keTale kAbU hatuM te jANavA mATe A graMtha dAkhalAo pUrA pADe che. A rIte "zabdAnuzAsana," "kAvyAnuzAsana, "danuzAsana ane 'liMgAnuzAsana' dvArA lakSaNazAstra ane sAhitya vibhAganA sarva viSaya eka ja lekhake pUrA karyA che. sAhitya zabda ahIM kAvyanA vijJAnamAM vAparavAmAM Avyo che. enA vizALa arthamAM te AkhuM bhASAzAstra Ave. ApaNe sAhitya zabda e artha mAM ApaNuM pariSada sAthe vAparIe chIe. saMskRtamAM bane artha suyoga chatAM sAhityane pAribhASika artha saMkucita paNa thAya che. e rIte A daza graMthe dvArA lakSaNa ane sAhityanuM AkhuM vizALa kSetra lekhaka mahAtmAe paripUrNa kheDI lIdhuM. pUrvakALanA bhASAnA vijJAna ane kaLAmAM je je viSa Ave te sarvane A rIte teoe apanAvyA. ane A rIte teonI sAhityasevAnuM prathama prakaraNa saM. 1208 AsapAsa pUruM thayuM. (11) "pramANumImAMsA" vyAkaraNa, keSa, kAvya ane chaMdane viSaya pUro karI AcAryazrIe nyAyanA viSaya tarapha pitAnuM dhyAna deDAvyuM. nyAya ane pramANanA viSaya para jenee khUba carcA karI che. emanA naya, nikSepa ane pramANanA vicAre spaSTa, sugamya ane vidvAnane vicAramAM nAkhI de tevA che. emane svAvAda-anekAMtavAda tarkanI koTi para racAyela che A viSaya para AcAye "pramANa-mImAMsA' racI. ene pAMca adhyAya banAvyA. A graMtha upara pote ja TIkA racI. hAla te enA bIjA adhyAyanA prathama Anika sudhIne bhAga labhya thAya che. AkhuM pustaka jesalamIranA bhaMDAramAM che ema kahevAya che. enI zodha thavAnI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH nibaMdhasa graha jarUra che. 'pramANamImAMsA'tA upalabdha bhAga jotAM e dananuM viziSTa ane spaSTa jJAna hemacaMdrAthAne hatuM ema jaNAI Ave che. A pustaka lAkahitanI dRSTie racAyaluM che e khAsa dhyAnamAM levA che. vastutaH hemacaMdrAcAryanI samRtie janatAnA hita mATe lakhAyalI hatI enA purAvA sarva graMthAmAM prApta thAya che. enI jaine mATe saMkucita najara nahotI, kAraNu ke e leAkanI aMdara jainenA samAveza thAya che ema samajI thatA hatA. anAdi vidyAo sakSepa athavA vistAra dvArA navIna thAya eTale kAI gra Mtha nave| banatA nathI, paNa lekhakanI AvaData pramANe navuM svarUpa apAya che eTale mailikatA karatAM vyavasthAne ja emAM savAla rahe che ema graMthakAra peAte A graMthanI zarUAtamAM ja jaNAvI de che. 'nATayadarpaNu'kAra lakhe che keH-- < zarU--pramALa-sAdditya-inDo-mAvidhAyinAm / zrI hemacandrapAdAnAM prasAdAya namo namaH // atyAra sudhImAM zabda, pramANa, sAhitya, chaMda ane kraSakAraka tarIke nAmanA meLavanAra hemacaMdrasUrinA prasAdane atra namaskAra karavAmAM AvyA che.' 6 (12) - triSTizalAkApuruSAraga ' 187 have ApaNe paramAta kumArapALa mahArAjAnA samayamAM AvIe chIe. kumArapALa mahArAjAne upadeza ApavA ane tenI preraNAthI cyA meATu' mahAbhArata hemacaMdrAcAye' lakhyuM tenA deza paryo che. kula 36000 aAka anuSTupa chaMdamAM che ane AkhA kAvya graMtha che. emAM cAvIza tIrthaMkara, bAra cakravatI, nava vAsudeva, nava prativAsudeva ane nava baLadevanAM maLI tresaTha puruSonAM caritrA che. enA Adaza 'mahAbhArata' tathA "rAmAyaNanA che. graMthakartA pote mahAna kASakAra heAvAthI eNe bhASA paranuM svAmitva khUba sArI rIte A graMthamAM batAvyuM che. emanI lekhanapaddhati saraLa, spaSTa ane hRdayaMgama heAI vAMcatAM khUba majA Ave eve A graMtha che. kAvyanI dRSTithI je maulika dAkhalAo 'chaMdanuzAsana' ane 'kAvyanuzAsana'mAM mUkayA che te jotAM ane A graMthanuM kAvyatva jotAM lekhaka mahAtmAnI ajaba zakita mATe mAna thayA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada vagara rahe tema nathI. kumArapALa mahArAje jaina dharmanA svIkAra karyA hatA ke nahi te sabaMdhamAM kAine jarA paNa zaMkA hAya te| 'mahAvIracaritra'nA bhaviSyavANInA kleAkA vAMcatAM khulAsA thaI jAya tema che. A sabaMdhanA vigatavAra khulAsA ''cAzraya' kAvyamAM paNa Ave che te vicAravA ceAgya che. A madyAna kAvyagraMthamAM zalAkApuruSonAM caritra uparAMta prAsagika dhaNAM caritro Ave che. emAM prathama tIrthaMkara AdinAtha- RSabhadeva, carama tI''kara mahAvIrasvAmI ane rAma-lakSmaNanAM caritrA khUba vistArathI ApavAmAM AvyA che. AkhA graMtha manana ceAgya che ane aneka rIte zikSaNIya che. enuM parizIlana karanAra kahe che ke e AkhA gratha sAdata vAMcavAmAM Ave te sa MskRta bhASAnA AkhA kASane abhyAsa thaI jAya tevI tenI gAThavaNu che. AkhA mULa graMtha cha vibhAgamAM zrI jainadhama pracAraka sabhAe mudrita karyAM che ane tenuM gujarAtI saraLa bhASAMtara paNa te ja saMsthAe bahAra pADela che. karavA 189 13 ' pariziSTapa 'triSaSTizalAkApuruSacaritra'nI puravaNI tarIke zrI mahAvIrasvAmI pachInA 13 AcAryAMnAM caratrA emAM ApavAmAM AvyAM che. prathama cAra sa`mAM (1) jakhUsvAmI, pachInA sargomAM (2) prabhavasvAmI, (3) zayyaMbhavasvAmI, (4) yazeAbhadrasUri, (5) saMbhUtivijaya (6) bhadrabAhuravAmI, (7) sthULabhadra, (8) A mahAgiri, (9) Asuddhasti, (10) Aya`siddhagiri, (11) vajasvAmI ane (12) Aya rakSitasUrinAM caritrA ApyAM che. A pUrvanA abhyAsIonI jIvanarekhA vistArathI Apo zrI mahAvIrasvAmI pachInA itihAsa 200 varSa AgaLa laI AvI I. sa. pUrve traNa saikA sumI laI Avela che. A graMthanA kula 3450 klAka anuSTubha che. bhASA ane itihAsanI najare emAM apUrvAMtA che ane jakhUsvAmI tathA sthULabhadranAM caritrA khAsa vAMcana manana karavA anukaraNu karavA caiJa che. emAM prasannacaMdra vigerenAM rasika avAMtara caritrA paNu ApyAM che. A graMthane pre. huramana jekeAkhIe vistRta prastAvanA sAthe khe. ra. e. seAsAyaTImAM chapAzai che ane tyArapachI tenI AvRtti zrI. je. 1. pra. sabhAe karela che Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha ane gujarAtImAM bhASAMtara paNa prakaTa karela che. A rIte itihAsanA viSayamAM sArA prakAza pADanAra graMthanI racanA AcAryavaye karI. (14) "yogazAstra" kumArapALa rAjAnA AgrahathI yogazAstrInI racanA hemacaMdrAcAryuM karI. A dhArmika graMtha che. emAM yoganI vyAkhyA karI ene mekSanuM kAraNa jaNAvyuM che. guNasthAnamAM caDhato jAya tema yogamAM pragati kare e najare emaNe--mAnusArIpaNAthI yoganI zarUAta karI che. emAM zrAvaka-jenanA guNe varNavyA che. yama, niyama, Asana, prANAthAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNa ane samAdhinuM svarUpa vigatavAra batAvyuM che ane prathamanA cAra prakAza para vigatavAra TIkA lakhI che. emAM kathAo paNa gaTharI graMthane vyApeya banAvyo che. jJAna, darzana, cAritra e AtmA che ema jaNAvI Atmika guNone khUba bahalAvyA che ane keTalA prakAzamAM svAnubhava batAvI yoganA viSaane parAkASThAe mUkyA che. A graMtha kumArapALa rAjAnA Atmazreya mATe lakhyo che ema graMthane che. jaNAvI AzIrvAda Ape che. A graMtha khUba prasiddha che ane tenA para aneka jAtanI carcAo thayela che. enA bAra prakAza che A graMtha Atmika pragati mATe vAMcavA-vicAravA yogya che. graMthanuM pUra (TIkA sAthe) 12000 "loka jeTaluM che ane mULa graMtha anuSNubha chaMdamAM racavAmAM Avyo che. graMthane cheDe lakhe che ke:--- zrIcaulukyakumArapAlanRpateratyarthamabhyarthanAdAcAryeNa nivezitA pathi girAM zrIhemacandreNa sA / A graMtha kumArapALa cilunI abhyarthanAthI o e ahIM spaSTa thAya che. (15) "vItarAga-rastA" A graMtha paNa kumArapALa rAjAnA AgrahathI tenA hita mATe racavAmAM Avyo che. AmAM tIrthakara vItarAganI stuti che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada enA 20 stava-vibhAga pADavAmAM AvyA che te A pramANe che:-(1) prastAvanA-stava, (2) sahajAtizayavarNana-stava, (3) karmakSaya-jAtizayavarNana-stava, (4) sukRtAtizayavarNana-prakAza, (5) prAtihAryavarNana-tava, (6) vipakSanirAsa-prakAza, (7) jagakarta tvanirAsa-prakAza, (8) ekAMtapakSanirAsa-stava, (9) kaliprazama-stava, (10) addabhUta-ratava, (11) aciMtyamahima-stava, (12) vairAgya-stava, (13) vizeSanirAsa-stava, (14)ogazuddhi-stava, (15) bhakti-stava, (16) Atmagaha-stava, (17) zaraNa-stava, (18) kaThora-stava, (18) AzA-stava ane (2) AzIstava. A graMthanA 186 anuSyabha zake che. bhASA ati madhura ane yAda rahI jAya tevI che. enA para anya lekhakoe saMskRta TIkA karI che. graMtha mukita che. khAsa vAMcavA yogya che. (16) be batrIzIo" (1) "agavyavadikA' (2) "anya vyavadikA." A batrIzIo vividha chaMdamAM che. baMnenA nAma pramANe batrIza ko che. prathama batrIzImAM jaina dharma khoTo che ema kahenAranI vAtane graMthakta jUThI paDe che ane bIjI batrIzImAM anya darzanakAro potAnA mata satya che ema kahe che e vAta para carcA karI enA jene tarIke javAba Ape che. A bIjI batrIzI para maliSeNe "yAdvAdamaMjarI" nAmanI 3000 zlekapramANu TIkA lakhI che, je "bebe saMta sIrijha'mAM (naM. 83) che. AnaMdazaMkara bA. prave vistRta upakravAta ane TipaNI sAthe bahAra pADI che. batrIza kalekamAM sarva darzanane tapAsI levA ane temAM eka akSara paNa bInajarUrI ke vagara arthane AvavA na devo emAM graMthakArane bhASA para kAbU, darzanone abhyAsa ane saMskArasvAmItva dAkhave che. "syAdvAdamaMjarI' nyAyane adbhuta graMtha gaNAya che ane enuM mAna hemacaMdrAcAryane yogya zabdomAM TIkAkAra Ape che. prakIrNa saptasaMdhAna kAvya" A nAmanuM kAvya zrI hemacaMdrAcArya banAvyuM che e ullekha maLe che. graMtha prApta thatuM nathI. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 191 dvijavadanacapeTA" lAlabAganA bhaMDAramAM enI prati che. mArA jovAmAM e graMtha Avyo nathI. ahajAti A graMtha vArasAmAM-dattakadi dharma zAstra graMtha che. enuM kartava niNata nathI, te para keTalIka carcA che. te prasaMge hAtha dharavAmAM Avaze. A uparAMta "mahAdevastotra', "alaMkAravRtti-viveka' ane ahaMsahastranAmasamuccaya', vigere stuti graMtho ane "vAdAnuzAsana' nAmane yoga graMtha temanA nAma para Ave che. te para haju vizeSa zodhaLane sthAna che. hai.sA.sa.-13 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAtane selaMkI yuga : lekhakaH che. kezavalAla hi. kAmadAra zrI hemacaMdrAcAryanA sArasvata utsava vakhate temaNe pidhelA gujarAtanA kIti yuganAM keTalAMka lakSaNone gUjarAtanI saMskRtinA dareka abhyAsIe spaSTa karavA joIe. e sela kIone yuga hate. gUja. rAtanI saMskRtine itihAsano e suvarNayuga hate. ApaNI saMskRtine eka AkAra te vakhate thayo. te yuganuM gUjarAta AkhA bhAratavarSamAM prasiddha thayuM. te yuganA gUjarAte eziAmAM nAmanA meLavI. ApaNuM eka rASTranI saMskRtine bhAratavarSe te vakhate kabUla karI. te yuganA gUjarAtIoe brAhmaNa, kSatriya, vaizya ane zudra, e varNAzramadharma jIvI jANe. e yuganA AcAryane Ana, lAdeze, kacadeze ane surASTra vadhAvI lIdhA. je kArya valabhI rAjya karI zakayuM nahotuM, je kArya solaMkIyuga pachI AvelA rAjyakartAo, muslima, marAThAo ane Igre karI zakyA nahIM te kArya solaMkI rAjavaMze ane tene amAtyAe karI batAvyuM. e kIrtiyuga, evo javalaMta eka rASTrabhAva bhAratavarSamAM bIjA pradeze darzAvyo nahIM hoya -magadha ane baMga, e be apavAda sivAya. magadha mairya ane guptamAM ekarASTra banyuM hatuM. paNa magadhasaMskRti bhAratasaMskRti banI gaI. ane magadhanI eka rASTranA bhAratamAM lIna thaI gaI. madhyadezamAM keIvAra solaMkIyuganA jevo yuga thayo nathI. kAzmIramAM ekavAra e yuga Ave. paNa muslima amalathI te deza te yuganI saMskRtithI vaMcita thaI gayo che, jyAre Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha gujarAtanI solaMkI saMskRti haju kAyama che. ApaNuM selaMkI saMskRti vagara ApaNe ApaNuM vartamAna saMskRti samajI zakIe nahIM. rAjasthAnanA rAjyasamUhamAM e ekarASTrabhAva kadI AvyuM nathI. mAlava rAjya te bhAratanA ItihAsanA gherI mArgo upara eka ArAmasthAnarUpe rahyuM che. pAMDave, kerala ane cala rAjyo ekarASTra karatAM samUharASTra hatAM. ane temanI tathA vijayanagara rAjyanI saMskRti draviDa, malaya, kAnaDI ane koI vAra telugu hatI. yaduvaMzI, bhoMsalezAhI tathA pezavAIne mahArASTra cokkasa ekarASTra deza hato. paNa te rASTranA jIvanamAM selaMkIyuganI kaLA nahotI, temAM selaMkI yugane vidyAvistAra nahote, tenA rAjavaMzomAM solaMkIonI satata ucca abhilASAo nahatI, temAM selaMkIone sarvadharmasaMskAra nahote, temAM solaMkIonuM bhAratavarSIya abhimAna ke samAna nahatuM. TUMkamAM, solaMkIyuganuM gUrjararASTra ane myuM hatuM. nIce te ane khI vAte vadhAre spaSTa thaze. selaMkIyugamAM gujarAtanI rAjyakIya sarahade nakkI thaI. valabhI rAjAoe temane nakkI karavA ghaNA prayatna karyA hatA. paNa temanI rAjadhAnI valabhI surASTranA khUNAmAM AvelI hoI teo te kAma karI zakyA nahIM. temanA nAza pachI surASTramaMDaLa, okhAmaMDaLa, sArasvatamaMDaLa, lATamaMDaLa, vagere gujarAtanA vibhAge thaI gayA ane Anarta, lATa, surASTra, kaccha, aparAMta, evA jUnA bhAge pAchA paDI gayA. cAvaDAo, sadhavo ane cUDAsamAe solaMkIo jevA bhaDa nahotA. temanI buddhi agAdha nahotI. temane bahu samartha amAnI ke vepArIonI madada nahotI. tethI teo gUjarAtane eka rASTrabhAva ApI zakyA nahIM. temanuM lakSa lATa, mAlava, silvadeza ke aparAMta tarapha gayuM nahIM ane temanuM kSAtra teja sthAnika, saMkucita ane paraspara kalahavALuM rahyuM. bharUcanA gUjaravaMza taraphathI dharmasaMsthApanAnI dizAmAM sAre prayatna thaye heya evuM temanAM dAnapatrothI jaNAya che. paNa te vaMza sthAnika rahyo, paradezI rahyo, ane sArasvatamaMDaLane ane surASTrane meLavI zakyo nahIM. gUjarAtanA rASTrakUTa paradezIo thaIne rahyA; jo ke te saMbaMdha ghaNuM varase sudhI rahyo hate. mAtra pATaNanA selaMkIoe gUrjararASTranI sarahado cokakasa karI, gUrjara prajAone Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 gujarAtI sAhitya pariSada ekacakrI rAjya ApyuM. temane ekajAtIya saMskRti ApI, ane uttara aMbAmAta, dakSiNe kuMtalezvara mahAdeva, pUrve pAvAgaDha, pazcime samudra, e narmadanI "jaya jaya garavI gUjarAta" kavitAnI AgAhI sUcavI. gujarAtanA sulatAnee e sarahadone svIkArI ane atyAre te sarahade bhUgoLa mATe mAtra nahIM paNa saMskRti mATe paNa yogya gaNAya che. selaMkIo gUjarAtamAM paradezIo tarIke AvyA. paNa teo mULarAjanA vakhatathI gUjarAtI thaI gayA. temanA yugamAM ApaNuM samAjanI navIna racanA thaI, je racanA haju cAle che. gUrjare ane solaMkIo paMjAbamAM, madhyadezamAM, rAjasthAnamAM ane mahArASTramAM paNa hatA ane hAla che. teo prathama nAtajAta ke gotra vagaranA haze, kAraNa ke atyAre te avaTa ke brAhmaNa sivAya badhA hinduomAM jovAmAM Ave che. brAhmaNoe e lokone Arya saMskRtinA brAhmaNetara traNa varSonA saMskAre ApyA ane koIne kSAtra dharmamAM lIdhA, keIne vaizya dharmamAM rokyA, te koIne dharmamAM rAkhyA. gujarAtanA solaMkIo gUjarAtI thayA ane temanA kSAtravaizya samAje gUjarAtane kSAtra teja, vaizya kaLA ane samRddhi ApyAM. Anarta, lATa, surASTra, temanA vakhatamAM gUrjararASTranuM nAma dhAratAM thayAM. e selaMkI rAjavaMze bahArathI aneka samAjone gujarAtamAM vasAvyA ane temaNe te samAjane paNa gUjarAtI banAvyA. selaMkIyugamAM zrImALanA leke moTI moTI saMkhyAmAM gUjarAtamAM UtarI paDavA, jo ke te agAu paNa zrImALIoe gujarAtane avataraNabhUmi banAvI hatI te kharI, paNa temanuM e avataraNa solaMkIyugamAM paripUrNa thayuM. e zrImALI brAhmaNe ane vaNike gUjarAta kaccha kAThiyAvADamAM pharI vaLyA. ane temaNe te bhUmimAM pitAnA dharmo ane vepAra vasAvyA. zrImALIe sAthe ja osavALo, ane parivA, ahIM UtarI paDyA; temaNe temanA gUrjararASTranI saMskRtine pitAnA navA vatanamAM vasAvI ane te vatanane gUrjararASTranuM navIna abhidhAna apAvyuM. e leke vidvAne hatA, saradAre hatA, vepArIo hatA, adhikArIo hatA. je je pravRttimAM teo pAvA te darekamAM temaNe khyAti meLavI. evo ja vistAra A yugamAM audicya brAhmaNoe Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha ane nAgaroe karyo. mULarAje tathA siddharAje audicya brAhmaNonAM sihora mukAme saMsthAno vasAvyAM. nAgara brAhmaNonA saMsthAna vaDanagaranI hemacaMdra "dvayAzrayamAM ananya prazaMsA karI che. ApaNI bIjI nAtajAte selaMkIyugamAM jAmI. e nAtajAe ApaNe tyAM prAdezika, grAmika ane nAgarika nAma dhAryA te solaMkI yugamAM. moDherAnA brAhmaNa ane vaNika moDha brAhmaNo, maDha vANiAo thayA; vAyaDa gAmanA vaNike vAyaDA vANiA thayA; jhAleranA vaNike jhAlerA kahevAyA; DIsAnA vaNike DisAvALa kahevAyA; kheDAne brAhmaNe kheDAvALa kahevAyA; khaDAyatanA lake khaDAyatA vaNike kahevAyA. vaDanagaranA brAhmaNe vaDanagarA nAgara kahevAyA. vizanagaranA brAhmaNo vizanagarA nAgara kahevAyA. solaMkI rAjavaMze A dvijottamone rAjyamAM saMsthAno ane brahmApurIone vAsa karAvyo, temane maMdirane kArabhAra soM, temanA nirvAha mATe temane gAme ApyAM ane temanI pAse vidyAnuM paThanapAThana karAvyuM. e brAhmaNoe gUrjararASTramAM pAzupata, kaumAra ane zAkta saMpradAya phelAvyA ane gujarAtane navIna saMskRtimAM mUkyo. solaMkI vaMzane rAjapUtavistAra khAsa dhyAnamAM levA joga che. gUjarAtane selaMkIvaMza bhAratavarSane mukhya rAjavaMza bace. je cAlukyo pUrve dakSiNanivAsI hatA te cAlukyo have uttarApathanA rAjyabhaktAo thayA. temaNe rAjasthAnanA moTA moTA rAjavaMze sAthe saMbaMdha bAMdhyA. madhyadezanA rAjavaMzane hAra thatAM temanAM ghaNuM kaTuMba solaMkI rAjayamAM vasavA AvyAM. selaMkI rAjavIoe temane gUjarAtanAM lazkare soMpyAM. surASTra ane gUjarAtanA cAvaDAo, cUDAsamAo ane gohele have vAghelA, sisodIA, caihANe, paramAro, vagere rajapUta kuTuMbanA sahabhAgI thayA. emaNe ApaNA jUnA rAjavaMzane dAbI dIdhA. temaNe gujarAtamAM ThAkaraDAone ane bhilene dAbamAM rAkhyA ane surASTramAM kAThIone, mahera lekane ane Ahirone kabaje karyA. muslima sulatAnoe temane vatana ApI kAyama rAkhyA ane mogalee, marAThAoe ane Ijee temane kabUlyA. tethI gUrjararASTranI rAjapUtAI sthAnika banI, IrSALu thaI, kalahapremI rahI ane svataMtratAnI himAyatI thaI. te rajapUtAIne jenoe ane vaiSNae kabaje rAkho ane tenI sattAne niyamamAM rAkhI. te Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada rajaputAImAM solaMkI yuganA udAha saMskAre rahyA nahIM. A rAjapUta vistAramAM jADejAo solaMkIyuga pachI prasiddha thayA. selaMkIyugamAM araboe ane e ApaNe tyAM vasavATa karyo. gujarAtane araba vasavATa valabhI rAjya eTale ne hato. surASTranA ane gujarAtanA kAMThAo upara araba vepAra mATe ane rAjyasattA mATe vasyA hatA ane pATaNa, bharuca, khaMbhAta, dIva, prabhAsa, vagere baMdaramAM teo potAnA khAsa mahollAomAM rahetA hatA, jyAM temane islAma vinA harakata pALavA devAmAM Avato hato. arabo pachI gujarAtamAM turko AvyA ane revatIkuMDa vagerenA zilAlekha uparathI jaNAya che tema temaNe gujarAtanA rAjya sAthe harIphAI karavA mAMDI. dvayAzraya"mAM siddharAja jyAre raivataka upara jAya che tyAre koI tu ke araba dUta tene maLavA Ave che evI hakIkata Ave che. solaMkIyugamAM siddharAje barbaralokone potAnA lazkaramAM rAkhyA hatA. badhAM dAnapatromAM siddharAjane barbarakajiSNu tarIke prasiddha karavAmAM AvyA che. bebara siddhakSetra pAse ghaNo baLavAna saradAra hatA, e uparathI jaNAya che ke jema mahAdajI ziMdee eN. perene ane da. beInane jamanAzaMgAnA deAbanI jamIna ApI lazkaronI saradArI ApI hatI, jema nijhAma sarakAre bussine ane remeMdo jamIna ApI lazkare soMpI dIdhAM hatAM tema sela phI karaNarAje barbarane jamIna ApI lazkaramAM rAkhI lIdho haze. barbara saradAra kuzaLa nAvika hate, kAraNa ke hemacaMdra tene nAgajanane samudrapAra laI javAmAM sAdhana. bhUta banAve che. solaMkIyugamAM Araba, turka, ne barbarane vasavATa thayo, to te ja yugamAM pArasIvasavATano vistAra gUjarAtamAM thayo te khAsa yAda rAkhavAnI jarUra che. gujarAtanA pATIdAre kaDavA ane leuvA, selaMkIyugamAM gujarAtamAM AvyA hatA ema mAnavAmAM Ave che. kaNabI zabda kAnaDI bhASAne che, jyAre pATIdAra zabdane prathama prayoga uttaradezIya che. e pATIdAra kRSikAra hatA. tethI teo sthAnika kRSikAro sAthe bhaLI gayA. ane temaNe paraspara saMskRti dIdhI lIdhI. emanAthI gujarAtanI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satraH nibadhasaMgraha khetI AbAda thaI, ane gUjarAtanI DhArauchera sudharI; jo ke surASTranAM khaDuM dUdhavI ApatAM, gAya, bheMsa, akarAMnI noMdha hemacaMdra vAravAra 'dvAzraya 'mAM kare che. AvI rIte sAlakIyuga atyAranA gUjarAtanI prajAe udbhavakALa ane vikAsakALa hatA. gujarAtanA sAlakIyuganA vicAramAM jaine aMte bhrAhmaNe aMte AvavA joIe, mAtra jaine nahIM, ke mAtra brAhmaNe pazu nahIM. e veLA jene ahIM laghumatie hatA, jema atyAre che tema; chatAM te paise Take ane lAgavage gujarAtamAM mukhya hatA. kumudacaMdra digabarInA parAjayanI zaratAthI ema jaNAya che ke te vakhatanA jaina jagatamAM digabarA sArI saMkhyAmAM haze. te parAjaya pachI 197 zvetAMbare gujarAtamAM mukhya thayA. pUrve, jaitAe gUjarAtamAM bauddhone parANa karyAM hatA, je valI sANAne DuMgara, taLAjA, jUnAgaDha, tAraMgA, vagere jotAM siddha thAya che. sAlakIyugamAM sU*pUjA khAsa pracalita hatI, je uttara gujarAtamAM, ekhAmaDaLamAM ane surASTramAM maLatA avazeSo uparathI jaNAI Ave che. seAlakIyugamAM gUja rAtamAM pAzupata, kaiAmAra, ane zAkta saMpradAye joramAM AvyA. pazu ane e temate niyamamAM rAkhyA ane temanA kurivAjothI sAmAnyataH samAjane dUra rAkhyA. tee sAlakIyugamAM peAtAnA sAhityanuM sarvAMga ekIkaraNa ane saMskaraNu karyuM. temaNe kSatriyAne, meraleAkeAne, kAThIone, muslimeAne ane barAte kAmaLa svabhAvanA banAvyA. temaNe rAjadarabArA sAthe saMbaMdha keLavyA. temaNe caityAnA kArabhArate sudhAryo ane sthAnika kaLAne sapUNaeN banAvI, gurjararASTrIya banAvI. kumArivahArazataka '' vAMcatAM e kaLAnI paripUrNatA tarata jaNAi Ave che. janee saMskRta ane prAkRta abhyAsa keLavye. seAlakIyugamAM gUjarAtI bhASAnA UMgama thaye, dezInAmALA 'mAM prakeTa thAya che. madirA karI, pUjApATha karAvI, saMdheA kADhI, dezAvara jaI, jainAe gUjarAtamAM ekarAbhAva kuLavyA. temaNe vepAra hAtha karI gUjarAtane dezAvaramAM prasiddha karyAM. gujarAtanA brAhmaNu, kSAtra, ane vaizya saMskArInA vistAramAM te (4 [ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 gujarAtI sAhitya pariSada pramukha hatA. kSAtra saMskArano hAsa karavAmAM gUjarAtanA jene javAbadAra hatA te " karaNaghelAnuM ke " vanarAja cAvaDA"nuM maMtavya atyAre kAI kabUla karaze nahIM. jenee te UlaTuM gUrjararASTranA jhaMDAne mALavAmAM, mevADamAM ane kaMkaNamAM pharakAvyo hate. e jenee solaMkIyuga mATe ItihAsa, kAvya, vyAkaraNa, nATaka, prabaMdhe, vagere lakhyAM hatAM. solaMkIyugamAM gujarAte vaidika saMskArano vikAsa anubhavyo. selaMkIjanatA bahuzrata hatI. solaMkIvaMze moDherA, pATaNa, siddhapura, sihora, karaNAvatI, DabhoI, prabhAsa, jUnAgaDha, bharuca, vaDanagara, khaMbhAta, vagere sthaLoe brahmapurIo ane brAhmaNa saMsthAta vasAvyAM. dareka brahmapurI nAnuM vidyApITha hatI. e brahmapurImAM veda, brAhmaNa, AraNyaka, smRti, upaniSada, vaidyaka, vagerene abhyAsa thato hate. e brahmapurIomAM solaMkI gUrjararASTranAM prazastio ane prabaMdha lakhAtAM, vedamaMtranI ghoSaNAo thatI, vedAMta carcAtuM. tyAM gUrjararASTranI pavitra nadIo, sarasvatI, revA, tApI emanAM purANe lakhAyAM; tyAM gUrjararASTranAM naMdanavana samAM tIrthakSetronI kathAo lakhAI; tyAM gUrjararASTranI nAtonAM jayabhArata lakhAyAM; tyAM gUrjararASTranA raivatAcaLanuM mAhAtmya lakhAyuM, tyAM dvArikAne vRttAMta lakhAyo, tyAM samasta hiMdayAtrikonI kRSNanI puNyabhUminI yAtrAone saphaLa karAvavA karmakAMDane abhyAsa thayo. e brahapurIonA dvijottama zilpanA, sthApatyanA, ane vAstuzAstranA prathA pramANe vAva kUvA sarovara taLAvo ane maMdiro upasthita karavAmAM salATane bodha karatA hatA. jene temane lAbha letA hatA. te bedhanA avazeSo ApaNane haju maDherA, siddhapura, vaDanagara, somanAtha, vagere sthaLoe maLe che. gUjarAtanuM zilpavidhAna, mUrtividhAna, vagere A yugamAM parAkASTAe pahoMcyAM. e vidhAne zAstrokata niyamo pramANe karavAmAM AvatAM hatAM tethI temAM paripUrNatA AvI zakI hatI. e vidhAna selaMkIoe game tyAMthI ApaNe tyAM ApyuM hoya, dakSiNathI, uttarathI ke orisAthI paNa tenI pUrNatA viSe be mata hoI zake nahIM. te vidhAna ApaNe lAkaDA upara paripUrNatAe utAryuM te A Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ma sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha yugamAM. vidhAnanI ragasAmagrI paNa paripUrNa hatI. kaLAkAzalya paripUrNa thatAM pUjAvidhimAM paNa navInatA, kAmaLatA, kaLA, vagere AvyAM. gujarAtanAM udyAne te vakhate jANItAM thayAM. A mUtividhAna seAlaMkIyuga pachI ApaNe tyAMthI murralama asahiSNutAthI jatuM rahyuM, je haju ApaNe pAchuM vasAvI zakA nathI. kAMIka aMze ApaNe te vidhAnane kAgaLa upara mUkavA prayAsa karyAM, jo ke temAM ApaNune bahu saphaLatA maLI zakI nahIM. 199 Ave! ApaNA sAlaMkIyuga hatA. te yuganA rAjavane jene e ane brAhmaNAe ati saMskArI bhRnAvyuM hatuM. e yuganA traNu moTA rAjavIoe hiMsA khAtara kSAtra tejathI hiMsAne poSo naheAtI, brAhmaNuza ktithI bha sainye naheAtA, ane vaizyasa pattithI abhimAna ke leAbha dhAryA nahAtAM. temanA saMskArane hemacaMdra jevA sUrIzvare paDayo hatA, temanI leAkasaMgrahanI buddhine prabhAsapATaNanA mukhya nAgarika ga'DabhAvamitre jagAvI hatI, temanI klApriyatAne mADherA, vaDanagara, zahera ne bhAinI brahmapurIoe pASI hatI, temanA preraNaDArAte jaina jainetara khaMbhAta, diva, bharuca, ne prabhAsapATaNunA vepArIee ane gUjarAta-surASTranA pATIdAraAhirAe bharyA hatA, emaNe muslimAne anekavAra huMphAvyA hatA. e sAlakI pachI thaelA vAdhelAee te nIti cAlu rAkhI hatI. chellA karaNa vAghelAnA vakhatamAM temanI rAjyonA nAza thayeA; tene pAchI lAvavA sulatAnee bhruNA prapaMca karyAM; ane temAM teo phAvyA paNa kharA. paNa teo dharma samabhAvI nahAtA. tethI temane gujarapranane joI e tevA sahakAra maLyeA nahIM. temanA pachI AvyA meAgalA. temaNe gujarAtanI khAkhAdI vadhArI, paNa gUjarAtanI AjhAdIne bhAge : gUjarAta temanA samayamAM megalAIna prAMta hatA. ane amadAvAda rAjanagara nahI, sUkSmAnuM dhAma hatuM. te pachI thayA marAThI amala,jyAre sAlakIyuganI gheADIeka ane te paNa AMkhI jhAMkhI keTalIka purAtana viziSTatA pharI anubhavamAM AvI. marAThI amalamAM te nabaLA thaI gayA hatA. paNa te vakhate cAMDhAda, karanALI, siddhapura, becarAjI, prabhAsapATaNa, vagere sthAe phrI vedavidyAnAM paThanaThina thavA mAMDayA. IMgrejI amalamAM gUjarAtamAM Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada ekarASTranI navIna saMsthAo dAkhala thaI ane tenA uttarArdhamAM mahArAjA sayAjIrAva gAyakavADe gUjarAtanI asmitAnA uddhAra karyo. tuve Ave che svarAjyane yuga. te yugamAM vaLI navA sAlakIyuga pravarte, navA saMskaraNu pAmelI gurjararASTrIya saMskRti zahera zahera, gAmaDe gAmaDe phelAya, ane hemacadrAcAyanA puNya-kSetranI AbAdI dinapratidina vadhe, ane te AbAdImAM, te AjhAdImAM hemacaMdrasUrIzvara, vastupALa, tejapALa, semezvara, mULarAja, siddharAja, kumArapALa, vagere AtmAonI vibhUtie sakrAMta thAya. 200 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacaMdrasUri temanI sarvagrAhI vidvattA lekhaka : di. khA. kRSNAlAla me. jhaverI AcAya hemacandrasUrinA racelA sAhityanA zra'the| temanA peAtAnA samayamAM te anupama sthAna bhegavatA hatA e kharuM, paNu temaNe sAhityamAM ApelA phALAnuM pUra zvetAM huMmezane mATe teo anupama sthAna bhogave che ema kahevuM khoTuM nathI. emanA samaya samartha vidvAnA ane papaDatAneA hateA. te vakhate uttaramAM kAzmIrathI mAMDIne dakSiNamAM 4 kAnyakubja sudhI bharatakhaMDa vAgbhaTa,vizvazvara, vakhAdha, zrIpAla, vAdidevasUri evA evA sama vidvAna ane paMDitothI rAcatA hatA. ane tevA paDatAmAM eka anupama sthAna meLavavuM e kharekhara eka mapUtA ja hatI. te samayanA athavA tyAra pahelAMnA yure|pIya vidvAnA, paDitA, kavio, nATathakArA, tattvanA leA, tA paNu emanI khareAbarI karI zake tevuM kAI nathI. erIsTATala ane pleTA paNa hemacaMdrasUritI kakSAmAM AvI zakatA nathI kAraNa, hemacaMdrAcAryanI sAhityakRtionA vistAra viSaya saMbaMdhe sarvAMgrAhI hatA. erIsToTala vagerenA tevA sarvagrAhI na hatA. ' vyAkaraNu jevA kaMThana ane nIrasa viSaya temaNe peAtAnI kalamathI zAbhAngeA, saraLa karyAM, te pANininuM sthAna meLavyuM. ' siddhahema ' vyAkaraNa siddharAjanI preraNAthI kevI rIte lakhAyuM te sarvenI jANamAM che. AvA kaThina viSaya para paNa temaNe be traNa varasanA evA graMtha racI kADhyo ke Aje paNa te ajoDa che; ane te saMskRta ane prAkRta baMnemAM racAyelA vyAkaraNanA eka e nahi paNa teva gALAmAM Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratra gujarAtI sAhitya pariSada prathA che, jemAM dhAtupATha, liMgAnuzAsana, vagerene samAveza thaI jAya che. kAvyagraMthanI saMkhyA chanI che, jemAMnA keTalAka saMskRta temaja prAkRta baMnemAM racelA che, jemake "yAzraya'. hemacaMdrAcAryane itihAsanA pustako racavA tarapha naisargika prIti hatI. ApaNane ema samajavavAmAM AvyuM che ke svAbhAvika rIte islAmI lekhake ja tavArIkha ke itihAsa lakhavA prerAya che. paraMtu e barAbara nathI. hemacaMdrAcAryane tathA tenI AsapAsanA samayane sAhityane vikAsa e tarapha ghaNo DhaLelo hato. jo tema hAya nahi to "prabaMdhaciMtAmaNi" " kumArapAlacaritra', "prabhAvaka caritra', 'dayAzraya', vagere graMtha lakhAta ja nahi. kezaracanA tarapha emanuM keTaluM tIvra valaNa haze e mAtra e kezanI saMkhyA tathA nAma jANavAthI ja tarata dhyAnamAM Avaze. temaNe eka nahi paNa pAMca keza raA che; "abhidhAnacintAmaNi', "anekArthakAza" "zeSa kAza" "nighaTukoza" ane "dezInAmamALA" (savRtti). AmAMthI chelle graMtha Aje paNa ghaNI rIte upayogI thaI paDe che. nyAyane viSaya emane aparicita na hatA. "pramANumImAMsA " sAthe nyAyanA tatvajJAnanA emanA cAra graMtha jANItA che. yogazAstra tathA rAjanIti e baMne viSaya paNa emaNe kheDyA che. nATaka ane nATayazAstrane te samayanA vidvAne pitAne abhyAsane tathA pitAnI kalamane ajamAvavAne sAdhAraNa viSaya gaNatA. sUrijIe teTalA mATe "caMdralekhA vijayaprakaraNa" nATaka lakhIne te viSaya paNa pitAne sulabha hato tema bhAna karAvyuM. "kAvyAnuzAna" ane "alaMkAravRttiviveka'. e be alaMkAranA graMtha jotAM AcAryanuM saMskRta sAhityanuM jJAna keTaluM bahAnuM hatuM, te sahaja samajAya che. chevaTa. pite custa jena hovA chatAM-jenenuM zAsana jyAM tyAM amalamAM mukAvavA pitAnA dharmathI baMdhAyelA hovA chatAM, bIjA dharma pratye keTalA sahiSNu hatA te emane "mahAdevastotra" nAmano stutigraMtha batAvI Ape che, ane te hakIkata dareka rIte temanA meTA mana ne emanI vizALa bhAvanAnI sAbitI pUrI pADe che. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra : nibaMdhasa'gra emanA kAvyamAM madhuratA, saraLatA ane viSayanI gaMbhIratA ThekaThekANe prasarI rahelI che. emaNe peAtAnA samayamAM paNa peAtAnI vidvattA, kalA ane AtmaaAtine laIne dhaNA sudhArA karyAM che, e DuIkata emanA tathA emanA sAhityanA samayanI AsapAsanA sAhityanA bArIka abhyAsa karavAthI tarata jaNAI Ave che. evI vyaktine mATe jyotirdhara kaheA, yugapravartaka kahA, kalikAlasana kahe! athavA tethI paNa vadhAre uccatA darzAvatA vizeSaNu vAparA, te temAM saheja paNa atizayeAkti vAparI kahevAze nahi. 203 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hemacaMdrasUri temanI sAhityasevA : lekhakaH gAMdhI vallabhadAsa tribhuvanadAsa anaMta Agama tathA vidyAne dhAraNa karanAra, ajJAnatAmAM duHkha pAmatA bhavyAtmAone jIvADanAra, tathA jJAnAdi lakSmInA tilaka samAna evA zrI hemacaMdrAcArya temanA kALamAM prabhAvaka puruSa tarIke prakhyAta hatA ane temanuM mukhya kAryakSetra pATaNa hatuM ema ItihAsakAre jaNAve che. prabhAvaka puruSa tene kahevAmAM Ave che ke jenAmAM jenazAstranuM atizaya jJAna, upadezazakti, vAdazakti ke vidyA Adi guNo hoya ane jenA vaDe jainadarzananI unnati karI heya. zrImAna hemacaMdrAcArya tevA ja prabhAvaka puruSa hatA. jenazAstramAM prabhAvakapaNAnA ATha prakAra kahyA che. (1) prAyanika (2) dharmakathI (3) vAdI (4) naimittika (5) tapasvI (6) vidyAvAna (7) siddha ane (8) kavi. zrI. hemacaMdrAcArya prAvanika, dharmakathI, vAdI ane asAdhAraNa kavi hatA. temanA aneka kAvyagraMthe te vastune siddha karI batAve che. zrI. hemacaMdrasurine janma saM. 1145nA kAtika zudi 15nI rAtrIe kAThiyAvADamAM AvelA dhaMdhukA zaheramAM thayo hato. teo jJAtie moDha hatA. emanA pitAnuM nAma cAciga ane mAtAnuM nAma pAhiNI hatuM. temanuM mULanAma cAMgadeva hatuM. kATikagaNanI vajazAkhAnA caMdrakuLanA AcArya zrI devendrasUrie khaMbhAtamAM temanI mAtAnI AjJAthI nava varSanI nAnI uMmare saM. 1154nA mahA sudi 14 ne zanivAre cAMgadevane dIkSA ApI hatI. ane temane muni somadeva nAma ApyuM hatuM. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 205 - - - - zrI hemacaMdrAcArye vyAkaraNazAstrano abhyAsa karI vizeSa abhyAsa vadhAravA kAzmIra tarapha prayANa karyuM. daramyAna "revatAvatAra " (je khaMbhAta najIka hoya tema kahevAmAM Ave che), nAmaka tIrthanA zrI nemicetyamAM AvIne mukAma karyo. tyAM te rAtrIe zrI sarasvatIdevI prasanna thayA ane kAzmIra javAno prayAsa baMdha karyo. zrI semacaMdramunine saM, 1166nA vaizAkhanI zukala tRtiyAne dine AcArya pada ApavAmAM AvyuM ane hemacaMdra nAma ApavAmAM AvyuM. zrI hemacaMdrasUrie khaMbhAta AvI pATaNa vihAra karyo, ane te vakhatanA rAjA siddharAjanI sAthe pATaNamAM temane prathama paricaya thaye. ane eka vakhata siddharAja hAthI para besI pATaNamAM pharavA nIkaLyA te vakhate rastAmAM temaNe zrI hemacaMdrasUrine joyA. ane avasarecita subhASita kaika bolavA vinaMti karI. AcAryazrIne loka sAMbhaLI rAjA prasanna thayo. ane dararoja bapore pitAnI pAse AvavA rAjAe vinaMti karI. keTalAka saMjogo vacce siddharAjane navIna vyAkaraNazAstra, vigere banAvavAnI ane teno pracAra karavAnI icchA thaI ane anya jainetara vidvAnonI paNa sUcanA uparathI te mahAkArya zrI hemacaMdrasUri karI zakaze ema khAtarI thatAM vyAkaraNazAstra racavAnI vinaMti karI sarva sagavaDa sUrijIne karI ApI. te vakhate cAlatA "ka" nAmanA vyAkaraNathI saMpUrNa vyutpatti thatI na hatI temaja pANinivyAkaraNanA abhyAsa mATe te vakhatanA brAhmaNa zikSakone bahu AjIjI karavI paDatI hatI. tyArabAda keTalAka vakhata pachI sUrijIe "siddhahemazabdAnuzAsana' nAmanuM navuM vyAkaraNa racyuM ane "laghutti" "bahaddavRtti dhAtupArAyaNa" ane "ligAnuzAsana" vagere tamAma upayogI bAbatethI saMpUrNa banAvI siddharAjane arpaNa karyuM. A temanI kRtine prathama graMtha jaNAya che. ane siddharAje tenI traNa nakale karAvI judA judA dezanA sAhityabhaMDAramAM mekalI ApI. A uparathI jaNAya che ke te vakhatanA rAjAmahArAjAo sAhitya lakhAvavA temaja tenA pracAra mATe keTalA premI hatA. ane tyArapachI "siddhahemavyAkaraNazAstra - Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 gujarAtI sAhitya pariSada / abhyAsa gujarAtamAM sarva kAmanA vidyArthIone karAvA zarU thayA. siddharAja putra hatA. ane kAI devatAnA kathanathI temanA jANavAmAM AvyuM ke mArI pachI mArI gAdIe kumArapALa rAjA tarIke Avaze. paraMtu kAna pUrvabhavanA veviAdhane laIne teNe kumArapALane mArI nAkhavAnA prayatnA tharU karyA ane siddharAjanA aneka prayatne hAvA chatAM kumArapALa temanI gAdIe AvavAnA ja hatA. tethI siddharAjanuM kArya pAra paDayuM nahi. paraMtu daramyAna mArI nAkhavAnI khIkathI bhaTakatA kumArapALane zrI hemacaMdrasUrie jeyA. ane sAmudrika zAstranA baLathI 4 kAI vidyAthI temaNe te pATaNanA bhaviSyanA rAjA thaze ema jANI ane tenAthI jainazAsananI abhivRddhi thaze ane peAte prApta karela apUrva jJAnavarDa iivadha prakAranuM uttama sAhitya lakhI janakalyANane mATe pracAra karI zakAze tenI khAtarI thavAthI kumArapALane eka samaye bacAvyeA ane kumArapALa gAdIe AvyA te pachI zrI hemacaMdrAcAya ne vinaMtipUrNAMka elAvI temane satkAra karyAM ane zrI hemacaMdrasUrinI upara|kta AkAMkSA pUrNa karI. AcAryazrIne pAMracaya thayA pachI temanI AjJAnusAra kumArapALa rAjAe peAtAnA tAbAnA dezomAM pazuvadha baMdha karAgyA. eTalu ja nahi paNa sAta vyasaneA (1) jugAra (2) mAMsa (3) madirApAna (4) vezyAgamana (5) zikAra (6) cArI ane (7) parastrIMJamana paNa baMdha karavAne mATe sa. 1225nI AsapAsa kAyA karyAM. kumArapALanA gAdIe AvavA pachI zrI hemacaMdrAcAye` anekavidha sAhitya racyu ane kumArapALe tene pracAra karyAM ane te kAma mATe adhI sagavaDa karI ApI. zrI hemacaMdrAcAye racela vipula zracarAzimAMthI keTalAka graMthAnA ullekha zrI prabhAcadrasUri nAmanA AyAye potAnA graMthamAM karyo che te nIce mukha che. (1) ceAgazAstra (2) vyAkaraNa-paMcAMga sahita (3) pramANuzAstra (4) pramANumImAMsA (5) chaMdazAstra (6) alaMkAracUDAmaNi (7) ekA kAza (8) anekA kAza (9) dezInAmAmALA (10) nidhUMTu Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasthata satra : nibadhasaMgraha (11) triSaSTizalAkApuruSacaritra (12) cAzrayamahAkAvya (13) vItarAgastava (14) anekArazeSa (15) abhidhAnacitArmANu (16) uNuAphrisUtravRtti (17) uSNAditravivaraNa (18) dhAtupATha ane vRtti (19) dhAtupArAyaNa ane vRtti (ra0) dhAtumALA (21) niSaDhuzeSa (22) khalAbalasUtravRtti (23) zeSasa grahanAmamALA (24) zeSasa'grahanAmamALAsArAddhAra (25) siMgAnuzAsanavRtti ane vivaraNu (26) pariziSTapava (27) hemavAdAnuzAsana (28) hemanyAyAma jUSA (29) mahAvauThUtrizikA ane vIrAtriMzikA (30) pAMDavacaritra (31) jAtivyAvRttinyAya (32) upadezamALA (33) anyadarzanavAdavivAda (34) gaNupATha. upara jaNAvela keTalAka gra'thA prakaTa thayela che, keTalAka apragaTa che ane keTalAka upalabdha nathI. A sivAya bIjA paNa graMthe tenI kRtinA che evA saMbhava che. A uparathI jANavAmAM Ave che ke zrI hemacaMdrasUrie vividha jAtanuM sarvAgasuMdara sAhitya racIne mAtra jainasamAjanuM nahi paNu gujarAta dezanuM paNu gArava vadhAryuM che. zrI hemacaMdrasUrinuM satra jaina ane jainetara prajA samakSa A rIte UjavAya te gujarAta mATe ane vizeSamAM hiMdanA samagra jainasamAjane gaiArava levA jevuM che. hai.sA.sa.-14 207 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hemacaMdrAcArya : ItihAsakAra : lekhaka : rAmalAla cunIlAla modI zrI hemacaMdrAcArya samartha jaina sAhityakAra hatA, paraMtu temanI sAhityapravRtti mAtra jaina dharmanA graMtho ja racavAmAM baMdhAI rahI nahatI. teoe gujarAtane gauravavatu karavAne saMskRta sAhityanI vidhavidha zAkhAomAM pAMDityapUrNa graMtha racelA che ane tethI teo yogya rIte ja kAlikAlasarvajJa kahevAyA che. kAvyakAra, AlaMkArika, zabdakozapraNetA, vaiyAkaraNa, bhASAzAstrI, caritrakAra, dArzanika, dharmazAstranirmAtA, itihAsakAra, vagere tarIke temaNe karelI pravRttionuM aneka rIte avalokana thaI zake ema che. A nibaMdhamAM itihAsakAra tarIke temanI pravRttinuM mUlyAMkana karavAne uddeza che. zrI hemacaMdrAcAryanuM ItihAsalekhaka tarIkenuM-athavA temanI koI paNa pravRttinuM--darzana karatA pahelAM temanA jIvananAM sImAcihno ApaNe prathama joI javAM ghaTe. temane janma dhaMdhukAmAM vi. saM. 114pamAM thayo hato. keTalAkanA mate saM. 1150mAM ane bIjAnA mate saM. 1154mAM temane dIkSA ApavAmAM AvI hatI. temane sUripada saM. 1166mAM prApta thayuM hatuM. ane saM. 1229mAM 84 varSanI ummare teo mokSe gayA hatA. temano jIvanakALa siddharAja (saM. 1150thI 1199) ane kumArapAla (saM. 1199thI 1229) ema baMne samartha gurjara samrATonA rAjyakALane AvarI le che. e samaya gujarAtanA gauravane madhyAhUnakALa hato. ane tethI temanI ane temanA ziSyonI sAhityapravRtti vistRta ane prabhAvazALI banI hatI. zrI hemacaMdrAcAryanI pahelAMnuM gujarAtanuM sAhitya dInahIna dazAmAM hatuM. tene temaNe jAdugaranI Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satra nibaMdhasaMgraha 209 kalAthI ekAeka samRddhivastu banAvI dIdhuM. zuM AryAvartamAM ke zuM jagatamAM ATalA vividha prakAranA graMtho lakhanAra graMthakAra hajI sudhI jovAmAM Avyo nathI. eka be viSayamAM graMtho lakhanAranAM dRSTAnta maLI zakaze, paNa ATalA judA judA viSayo upara graMtho lakhanAra eka ja mANasa maLavo muzkela che. zrI hemacaMdrAcAryanI sAhityasevAo vividha svarUpe vistarI che, paraMtu temAM temanI itihAsa sevA apUrva che. temanA pahelAM sAhityanI anya zAkhAomAM kaMI kaMI prayatno thayA hatA, paraMtu ItihAsalekhananI zAkhAmAM keI jAtane prayatna thayo nahoto. AryAvartanA anya prAMtonI paNa te vakhate zI sthiti hatI? harSacarita' navasAhasAcarita," "vikramAMkadevacarita," "auDavo' e vyakitaonAM jIvanacaritro hatAM, kaMI rAjavaMzonA itihAsa nahatA. "pRthvIrAjavijaya' kAvyamAM cauhANene ItihAsa che, paNa tenI racanA dvayAzra" pachI thayelI che. "rAjataraMgiNuM" graMtha paNa pUre tha dvayAzraya pachI. "maMjuzrImUlakalpa" te hajI hamaNuM hAtha lAge che ane tenI racanA kayAre thaI e nizcita nathI. AthI zrI hemacaMdrAcAryanuM itihAsakAra tarIkenuM mahatva bhAratavyApI che. gujarAtamAM AnartanA kSatriya, valabhInA maitrake ane lATanA rASTrakUTa viSe kaMIpaNa nedha kaI e lakhI nahoto, eTaluM ja nahi paNa cAvaDAone ItihAsa paNa mAtra malika AkhyAyikAomAM thoDoghaNe jaLavAI rahyo hate. AthI zrI hemacaMdrAcArye cAlukayavaMzane itihAsa racIne gujarAtanuM gairava jALavI rAkhavAne je prayatna karyo hato te kharekhara apUrva hato. AcAryazrIe cAlukyo itihAsa be graMthamAM lakhe che - saMskRta "ThayAzraya" mahAkAvyamAM ane prAkRta kumArapAlacarita mAM. e uparAnta 'trizakTizalAkApuruSayaritInA mahAvIra caritamAM kumArapAla saMbaMdhI keTalIka beMdha karelI che. kadAca ema kahevAmAM Ave ke mahAkAvyarUpe racAelo ItihAsa te ItihAsa saMjJAne pAtra nathI te pUchavAnuM ke itihAsanI Adhunika vyAkhyA pramANenA graMthe prAcIna kALamAM keTalA lakhAyA che? "vAzraya" kAvya racavAne ude za mAtra vyAkaraNanAM rUpe ApavAno ke mahAkAvyanI racanA karavAne ja nahote. je ema ja heta te e udezanA vAhana tarIke atihAsika viSaya ja zA mATe pasaMda karavAmAM Avyo. tene mATe paurANika kathA athavA to Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 gujarAtI sAhitya pariSada kaI tIrthaMkaranuM caritra pasaMda na karI zakAta? aitihAsika viSaya pasaMda karavAmAM AcAryazrIno mukhya uddeza gujarAtanA gauravAnvita itihAsanuM Alekhana karavAnuM hatuM ema huM dhAruM chuM ane e uddeza temaNe AraMbhanA betraNa lekamAM vyakta paNa karyo che. dvayAzraya" kAvyanI ItihAsamAM gaNanA na karavAnA kAraNe mAM temAM AvatA camatkAre jaNAvavAmAM Ave che. dAkhalA tarIke ujajayinInI givIo, kanakacUDa nAga ane barbara rAkSasanA prasaMge, vagere. parantu e prasaMge amAnuSika vyaktionA che-siddharAje keAI camatkAra batAvyAnuM jaNAveluM nathI, tethI itihAsane sahana karavAnuM nathI. mahAkAvyanI racanAmAM addabhuta rasanI nipatti mATe e prasaMge AlekhAelA che. A camatkAro kApanika che ema ApoApa jaNAI Ave che. tenAthI citihAsika tane kaMI aDacaNa naDatI nathI. dvayAzrayamAM cAlukAnA badhA atihAsika prasaMge lIdhA nathI. tenAM be kAraNe che. temAM eka e ke mahAkAvyanA cokaThAmAM itihAsa DhALavAno hovAthI badhA prasaMge levAmAM Ave te graMthane vistAra vadhI jAya ane bIjuM kAraNa e ke A kAvya je rAjAnA Azraye racavAmAM AvyuM hatuM, tenA cittane aprasanna kare tevA prasaMgone sparza karavAthI dUra rahevuM. A ja kAraNathI cAlukya rAjAonA eka paNa parAjayane temAM nirdeza nathI. mULarAjane zAkaMbharInA vigraharAjanA hAthe thaele parAjaya, cAmuMDa ane bhImanA mALavAnA parAjaya, nADela ane zAkaMbharInA rAjAonA hAthe thaelA bhIma ane karNanA parAbha, mahammada gajanavInI somanAtha uparanI caDhAI vagere prasago A kAraNathI tyajI devAmAM AvyA che. A pramANe cAlukyonA parAja viSenuM AcAryazrInuM mana samajI zakAya ema che, paraMtu temaNe keTalAka vijaya saMbaMdhI paNa mauna sevyuM che, je samajavuM kaThaNa che. temaNe mULarAjane AbunA dharaNavarAha uparano vijya varNavyo nathI, je ke tenA seraThavijayamAM Abune rAjA tenI sAthe yuddhamAM sAmela hatA ema ullekha karavAmAM AvyA che. siddharAjanA soraThavijaya viSe yAzrayamAM eka akSara paNa lakhavAmAM Avyo nathI, je ke vyAkaraNamAM tene isAro che. A rihAjanA parAkramane mahatvane prasaMga kema cho devAmAM Avyo haze tenuM kAraNa huM te rANIne prasaMga Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha samajI' chuM. seraDaAkramaNanu kAraNa siddharAjanA caritrane kalakita kare tevuM hAvAthI te prasaMga cheDI devAmAM Avye che ema huM dhAruM chuM. vaLI kAI kaheze, teA pachI siddharAjanA hAthe thaelA zAka bharInA caiAhANu rAjA aNurAjanA parAjaya viSenA mAna mATe zA bacAva che? tene mATe huM ema samaju chu. ke siddharAje arthArAjane harAvyA hate e kharuM, paNa pAchaLathI peAtAnI ekanI eka putrI tene paraNAvI hatI. bhAthI siddharAjanA jamAInA parAbhavanA vanane| A kAryamAM tyAga karAvavAmAM AvyeA haze, jo ke aNNarAjanA kumArapALa sAthenA yuddhanA prasa`gamAM uparanA prasa'ganA saheja IzArA karavAmAM AvyA che kharA. A pramANe "tihAsakAra agatyanA banAvA viSe maiAna sene e caiAgya kahevAya nahi, parantu te samayanI sthitinA je vicAra karavAmAM Ave te e kSati kSamya gaNAze. hAlanA rAjAonAM jIvana caritro athavA rAjyAzraye lakhAelA ke rAjasevA e lakhelA itihAse tapAsazeA tA A tithI te bhAgye ja mukta haze. zAsana karatI prajAonA manuSyAe zAsita prajAenA lakhelA itihAse pazu niSpakSapAtathI lakhAelA kamAM jovAmAM Ave che? parantu 'dbhavyAzraya'nI aitihAsika hakIkatA yAgya tulanApUrNAMka saMdharavAmAM AvI che, ema abhyAsIne jaNAyA vinA rahetuM nathI, je hakIkata pUratA purAvAvALI jaNAelI nahi, tene svIkAra karavAmAM AvyA nathI. cAvaDA vaMza saMbadhI AkhyAyikAone cegya purAvAne TakA hi haiAvAthI, 'cAzraya'mAM RtihAsanA AraMbha ja cAlukayavaMzathI karavAmAM AvyeA che. mULarAjanA pitRvaMzaneA vRttAnta vizvasanIya jaNAyA teTalA ja ApavAmAM AvyuM che. pAchaLanA prabandhakAroe maLI AvI tevI AkhyAyikAe lakho nAkhI che, parantu AcAya - zrae tema karyuM nathI. 'krUthAzraya'mAM mULarAjanA pitAnuM nAma ApavAmAM AvyuM che, paNa te kayAM rAjya karatA hatA tenI mAhitI maLelI nahIM, tethI e jaNAveluM nathI. mULarAne cAvaDA sAthene sagAi-saMbaMdha paNa zakAyI mukata na heAvAthI ApavAmAM AvyA nathI. kanA mAmA madanapAlanA julamanI AkhyAyikA viSe paNa khAtarIlAyaka purAvA maLyo nahi hAya, tethI 'cAzraya'mAM tenA ullekha thayA nathI. A pramANe sAcA itihAsakArane chAje tevI rIte banAvAnA purAvAnI 11 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada yeAgya tulanA karyA pachI ja te banAvAnA svIkAra thaelA che. AthI je banAva viSe 'dvAzraya'nI hakIkata pramANabhUta manAvI joie ema mane lAge che. 'tyAzraya'mAM AvatA banAvAmAM kadAca atizaya kti ze, parantu eka pazu banAva hajI sudhI khATA sAbita thayA nathI. UlaTu, dhaNI hakIkatA pAchaLathI maLI AvelA pramANeAthI siddha thatI Ave che. dA. ta. mInaLadevIne pitRvaMza ane tenI rAjadhAnI, du bhadevanA mAravADanA rAjA mahendranI mena sAthenA svayaM varathI thaelA vivAha, vagere. 12 zrI hemacaMdrAcArye eka paNa aitihAsika prasaMga kalpita UbhA karyAM nathI. mULarAjaneA seAravijaya ane cAmuMDanA lAvijaya e be banAvA kalpita che ema rA. durgAzaMkara zAstrI temanA gayA varSe prasiddha thaelA bahumUlya itihAsamAM jaNAve che. parantu temane e niya kabUla rAkhI zakAya evA nathI. mahammada gajanavInI sAraDa uparanI caDhAInA hevAla uparanI jaNAya che ke sAraprAMta bhImanA tAbAmAM hatA. ane bhAvabRhaspatinI prazastimAM paNa lakheluM che ke prabhAsamAM bhIme sAmezvaranuM pattharanuM maMdira baMdhAvyuM hatuM. mULarAja pachInA kAI rAjAe seAraDa upara caDhAI karyAnuM kAi graMthamAM nathI, tA bhImanA tAbAmAM e prAMta kayAMthI AvyA? vaLI ema mAnIe ke mULarAjanuM gaiArava vadhAravA mATe mahAkAvyakAre A prasaMga banAvaTI UbhA karyA che, te siddhahaimazabdAnuzAsana'mAM--je zrI hemacaMdrAcAnA prathama graMtha che ane tyAzraya' pUrve ghaNAM varSoM upara racAye hatA - temAM nIcenA kSe!ka jovAmAM Ave che tenu zuM? . pUrvabhavadArAgopIharaNasmaraNAdiva jvalitamanyuH / zrImUlarAjapuruSottamo'vadhId durmadAbhIrAn // 2 // AmAM kAbAenA hAthe kRSNanI strIenA haraNanA ullekha che, tethI A duH AbhIrA te seranA cUDAsamA rAjAe ja hevA joie temAM zaMkAne sthAna nathI. A uparathI jaNAze ke mahAkAvyanI AvazyakatA mATe AyAtrIe e prasaga kalpita UbhuM karyuM nathI. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 213 A banAvane kalpita mAnavA mATe che. zAstrIjI evuM kAraNa Ape che ke A prasaMgane anya koI graMthamAM ullekha nathI. paraMtu eka ja graMthamAM jaNAvelI hakIktane vizvasanIya na gaNavI joIe e siddhAnta je mAnya karIe te nIcenA prasaMgone zuM kalpita mAnIzuM ? bhImanI simpa uparanI caDhAI mAtra "yAzraya"mAM che, karNanI silpa uparanI caDhAIne ullekha mAtra "karNasundarI" nATikAmAM che, tathA phUlacaMdranuM aNahilavADa uparanuM AkramaNa karNane AzAbhIlane parAjaya ane karNAvatI rAjadhAnInI sthApanA, madanapAlane julama ane ajayapAlanuM khUnaH e prasaMge mAtra 'prabandhacintAmaNimAM che. A badhA prasaMgeno ItihAsamAM Adara thayo che, to mULarAjanA soraThavijayane kalpita zAthI mAnavo ? 2. zAstrIjI cAmuMDane lATavijaya paNa kalpita mAne che, kAraNa ke e pradeza saM. 1028 sudhI rASTrakaTone tAbe hatA. paraMtu e varSa pachI cAmuMDe lATa upara AkramaNa kema na karyuM hoya? karNanuM navasArInuM tAmrapatra paNa celukonuM tyAM sudhInuM adhipatya sUcave che. durlabha, bhIma athavA kaNe lATa pradeza upara AkramaNa karyAnuM keI graMthamAM sUcana nathI. te cAmuMDano lATavijaya kapita kema TheravI zakAya? AcAryazrIe keI nAnA prasaMgane moTuM rUpa ApyAnuM paNa jaNAtuM nathI. vallabhane mALavA upara caDhAI karavA gaelo varNavyo che, paNa te rogagrasta thavAthI pAcho Avyo hato ema thAzraya"mAM spaSTa ullekha che. have, je A prasaMgane mahAna vijayanuM rUpa ApyuM hota-mAlavAviya karIne te pAcho Avyo ema lakhyuM hoya te tema sahelAIthI karI zakAta, paNa tema na karatAM AcAryazrIe je satya hakIkata lakhI che, te temanI satyapriyatA darzAve che. dayAzraya'mAM AvatAM bhegelika nAme kAlpanika hoya tema ghaNAne lAge che, paraMtu bArIka tapAsa karatAM ghaNuM kharAM nAma satya jaNAya che. keTalAMka dezya nAmane saMskRta rUpa ApavAmAM AvyAM che, jyAre keTalAMka nAme pAchaLathI badalAI gayA hovAno saMbhava che. jammumAlI nadInuM nAma badalAIne pAchaLathI bhAdara thayuM jaNAya che samudramabene sekannara parvata (sarga 4, kaleka 49) te eDananI najIka Avele sokeTrA beTa che, zivazANu ( 8, 54) te mAlora Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada pAsenuM sivANA che; zairISa (15, 92 ) te klekSa pAsenuM zerIsA hAya ema lAge che; siddhapura (15, 97) te bhAvanagara pAsenuM ziAra che; nAMdIpura (16, 23 ) te kaleAla pAsenuM nAradIpura athavA dahegAma pAsenu nAMdAda jaNAya che. A vize kAThiyAvADa ane rajapUtAnAnI bhUgoLanAM pustakA ane sarvanA nakazAonuM sAdhana karavAmAM Ave te zreNAM nAmeA upara prakAza paDavAnA saMbhava che. 214 A pramANe sAcA tihAsakrArane zAbe tevI rIte zrI hemacakrAcArya" ' dvAzraya 'kAvyamAM yeAgya tulanApUrvaka aitihAsika prasaMgonA saMgraha karyAM che; je khAkhatA pUratA purAvA vinAnI hatI, te che|DI dIdhI che; kAI paNa aitihAsika prasaMga kalpita UbhA karyAM nathI, ane mADhAnI AkhyAyikAone cAgya saMzodhana vinA svIkArI lIdhI nathI. ' SAzraya ' kAvya gujarAtanuM pahelavaheluM aitihAsika kAvya che ane samasta AryAvarta nA aitihAsika sAhityamAM paNa tenuM sthAna mahattvanuM che. gujarAtanA Adya itihAsakArane kAziH vandana hai ! Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * siddhahaimarAbdAnuzAsana' ane temAMnA aitihAsika pAMtrIza leAkeA : lekhaka : mAtIcakra giradharalAla kApaDiyA zabdazAstranuM mahAna vyAkaraNa banAvanAra, sa-dezIya kAza anAvanAra ane vyutpatti, piMgaLa ane kAvyanA sAhityane saMpUrNa taiyAra karanAra vidyArdanadhi kalikAlasarvajJa zrImAna hemacaMdrAcAryanA jIvananA aneka prasaMgA varSovavA yeAgya che, te paikI 'zabdAnuzAsana nAmanA ' siddhahaima' vyAkaraNanI utpattinA prasaMga rajU karI, tarka tata pAMtrIza aitihAsika leAkeAnI mahattA, geyatA ane kAvyatattva - para dRSTinikSepa karI, zavijJAnanI vividha dizAmAM hemacaMdrAcArye kevuM prabhutva dAkhavyuM hatuM tenuM sakSipta nirUpaNuM karIe. zarUAtamAM zabdazAstranA prANabhUta * siddha haima- DrAnuzAsana'nI utpatti para prabaMdhakArAe rajU karela prasa Mga vavavA prastuta gAro. vi. sa. 1192nI Akhare lagabhaga bAra varSanA gherAne pariNAme mALavAnI dhArAnagarI para siddharAja jayasiMhuM vijaya meLaLye, enA rAjA yazAvarmAne kuda karyA ane "avaMtinAtha " biruda meLavI aNuhilapurapATaNamAM rAjAdhirAje vijayapraveza karyo. te vakhate aneka dhanA AgevAnoe temane rAjasabhAmAM AvIne AzIrvAda ApyA te paikI zrI hemacaMdrAcAai ativiziSTa AzIrvAdane zloka ddo have tenuM vivecana anyatra karyuM che. e zlAka aitihAsika che ane zrI hemacaMdrAcAnI potAnI ja kRti che, emAM jarA paNu sadeha nathI; kAraNa ke e ja zleAka zabdAnuzAsana"nA cevIzamA pAdanA cheDe e ja zabdomAM pharI vAra mUkavAmAM AvyA che. e zlAka sAMbhaLavA pachI rAjAdhirAjanuM dhyAna hemacaMdrAcArya'nI vidvattA para vadhAre kheMcAMyuM, < * Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada daramyAna hakIkata ema banI ke dhArAnagarImAMthI je lUMTane sAmAna laI AvyA hatA te paikI pustakAnA laMDAra khAsa mahattvane lAgatA hatA. mahArAjA ane pitA e bhaMDAra tapAsatA hatA te daramyAna temAMthI mALavAnA bheAjarAjAnuM banAveluM eka vyAkaraNa nIkaLa AvyuM. vadhAre tapAsa karatAM eka nirdeDhu (zabdanI mULa vyutpattinI carcA karanAra pustaka) nIkaLyuM. rAjAdhirAjane e vAMcI ravAbhAvika rmA~ thai AvI. eNe jAhera rIte kahyuM ke ' AvA vijJAnane lagatAM pustakA mArA rAjyamAMgujarAtamAM lakhAvA joIe. mArA rAjyabhaMDAramAM, mArA dezamAM, mArI dekharekha nIce lakhAyalA pustaka hAtha teA kevuM sAruM ?' ema jaNAvavA sAthe rAjAe jarA dilagIrI jAhera karI. te vakhate satranI najara zrI hemacaMdrAcAya para paDI ane sarve e jAvyuM ke hemacaMdrAcArya'mAM gujarAtanA bhAja thavAnI zakti che. sarvee te vakhate eka sAruM' sarvAMga vyAkaraNu taiyAra karavAnI AvazyakatA sUcavI ane kAraNumAM jaNAvyuM ke 'te vakhate vyAkaraNeA upalabdha hatAM, te kAM tA dhaNAM TUMkAM hatAM athavA lAM muzkela hatAM ane keTalAMka taddana purAtana thaI gayelAM hatAM.' 26 hemacaMdrAcArye jAgyuM ke ' rAjyanI madada hAya tA te kAya khatI zake tevuM che.' temaNe kAzmIranA sarasvatImadiramAMthI ATha jUnAM vyAkaraNeA maMgAvavAnI vAta rajU karI. jayaMsadevane pazu e vAtamAM rasa lAgyA. eNe potAnA viziSTa adhikArIone kAzmIra mekalyA. pravarapuramAM sarasvatIma dira hatuM. tyAMthI enI adhiSThAtrI devInI prAthanA karI teo pustake pATaNa laI AvyA. zrI hemacaMdrAcArye te vakhate 'zabdAnuzAsana' banAvyuM. emAM ATha aghyAya banAvyA. dareka adhyAyanA cAra cAra pAda banAvyA. emAM sUtreA, pratyaye, dhAtunA gaNeA, dhAtunA artho ane rUpA vagere aneka vyAkaraNI bAbatane samAveza karyA. saMdhinA niyame sahelA karI eka sAthe gAThavI ApyA. enA aMtaramAM parauMpada, Atmanepa6, judA judA kALA, nAmanAM rUpA, aniyamitatA, samAsa, kAraka, tahita, vigere aneka bAbatAne samAveza karI sarvAMga vyAkaraNa banAvyuM'. ane ene paripUrNa ane spaSTa karavA mATe enA para vistArathI TIkA jAte lakhI. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satra - nibaMdhasa graha e vyAkaraNane rAjyasa Mmata karavA enuM nAma siddha-haima vyAkaraNa rAkhyu eTale ene banAvanAra hemacadrAcArye tene siddharAja mahArAjane aNu karyuM che, ema nAma parathI batAvyu. ane enA para rAjyasaMmatine sikko lagAvavA enA pratyeka pAdane cheDe mULarAjanA samayathI mAMDIne siddharAja sudhInA rAjyavaibhavanA kSeAkA mUkayA. e pAMtrIza atihAsika zlokA para huve pachI vivecana karazuM. prathama zabdazAstranI vAta pUrI karI laIe. " 217 vyAkaraNanA viSaya taddana zuSka che, e tA sarvane samAya tevI vAta che. ane saMskRta vyAkaraNanA niyameA, enA apavAdya ane apavAdanA vaLI apavAdo ghaNA aTapaTA che e jANItI vAta che. e sarvane keMdrita karavA, spaSTa karavA, sugamya karavA ane navIna patie yeAjavA e ati dudhaTa kAryAM che. bhASA paranA asAdhAraNu prabhutva vagara azakaya che ane asAmAnya mAnasika vaibhava vagara gUcavaNamAM pADI nAkhe tevuM kAya che. 2 A sadezIya poMcAMgI vyAkaraNane aMge khIjI e vAta che ke vyAkaraNanA viSayamAM e chellA zabda che. zrI hemacadrAcAya pachI kAI paNa pacAMgI saMpUrNa saMskRta vyAkaraNu banyu nathI. e vyAkaraNa AdhArabhUta gaNAya che. sUtrarUpe lakhAyela A vyAkaraNu nyAsa ane bRhanyAsa ( amuka labhya vibhAga) sAthe mudrita thayela che. bAramI zatAbdImAM mudraNuAlaye naheAtAM, paNa traNase lahiyAAe mesI enI zuddha prate taiyAra karI enI vAta noMdhavAmAM AvI che. te kema khanI haze tene mATe jUnA pATaNanI Apa mulAkAta leze tyAre tyAM zAhIne kuMDa batAvavAmAM Avaze. e parathI mAlUma paDaze. e kuMDa para esI lahiyAo lakhatA haze. eka sAthe kApI karatA haze ema anumAna thAya che. prasiddhinI A paddhati vicAraNIya che. jainAnI A bhASA prAkRta che. bALajIva-sAmAnya muddhivALA sahelAIthI samajI zake tevI bhASAne prAkRta bhASA kahevAmAM Ave che. saMskRta bhASAmAMthI prAkRta nIkaLI ke prAkRtamAMthI saMskAra pAmI taiyAra thaI te vidbhAgya saMskRta bhASA-eTale ke prathama saMskRta bhASA ane te parathI thayelI bhASA te prAkRta athavA ethI UlaTA krama eTale ke prAkRta e sarvasAmAnya bhASA ane saMskArI vidrAnAnI bhASA te Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra18 gujarAtI sAhitya pariSada saMskRta ema samajatAM prathama prAkRta ane te parathI saMskRta e prazna ghaNo rasaprada che, paNa atyAre tenI carcA karavA jatAM viSayAMtara thaI jaya tema che. kaIka mate prAkRta-prakRtijanya-svabhAvasiddha-mULabhUta bhASA che ane temAMthI saMskAra pAmI taiyAra thayelI bhASA saMskRta che ane te matanA TekAmAM saMskRta nATakomAM strI ane sAmAnya pAtranA mukhamAM prAkRta bhASA mUkI che te vAtane AgaLa dhare che. e carcA ApaNe koI anya prasaMga para mulatavI rAkhIe. atre eka vAta evI jaNuvavI Avazyaka lAge che ke jenAnA AgraMtha prAkRta bhASAmAM lakhAyelA che. "siddhahema' vyAkaraNamAM AThame adhyAya prAkRta vyAkaraNune Apyo che. pANinie jema vedavyAkaraNa chelle mUvuM tema hemacaMdrAcArya AThamA adhyAyamAM prakRtine sthAna ApyuM. A prAkRta vyAkaraNanA sUtro "ThavAzraya" kAvyane che: "bombe saMskRta sIrIjha'mAM che. kAthAe chApyAM che. prAkRta vyAkaraNanA cAra pADe che. prathama pAdamAM saMskRtanA saMdhinA niyamo prAkRtamAM kevo vika95 le che te batAvI saMskRta zabdanA liMgane prAkRtamAM kevo pheraphAra thAya che te vigatavAra batAvyuM che. dareka gujarAtI zabdanI vyutpatti maLe tenAM sAdhana atra prAptavya che. AThamA adhyAyane bIjA pAdamAM joDAkSare prAkRtamAM kevAM rUpa le che te batAvyuM che ane sAthe tenAM vikalpa rUpa batAvyAM che. bhASAzAstrIne A ati upayogI vibhAga che. apabhraMzanAM pUrvarUpe ahIM upalabdha thatAM hovAthI gujarAtI bhASAnI joDaNInA niyamo zodhanArane ane zabdanuM mULa tapAsanArane A vibhAga khUba upayogI che. sadara adhyAyanA trIjA pAdamAM dhAtuonA pratyayamAM ane nAnAM rUpamAM kevA pheraphAra prAkRta bhASAmAM thAya che te batAvI te bhASAnA hasva ane dIrvanA pheraphAranA niyamo vigatavAra batAvyA che. jAtinA phiraphAra paNa barAbara vigatavAra ne dhyA che. sarva nAmanAM sUtro vigatathI batAvI prAkRtamAM dvivacana nathI e vAta spaSTa karI che ane AgaLa vadhatAM vibhaktinA niyama prAkRtane aMge batAvyA che. cothA pAdamAM dhAtunA Adeza batAvyA che. tyArapachI saurasenI bhASA para bhASAnA pheraphAra noMdhyA che. zarasenI prAkRta bhASAne eka prakAra che. prAkRtanA mAgadhI vibhAgane tyAra pachI vicAryuM che. tyArabAda paizAcI nAmanI Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zI haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 119 prAkRta bhASAmAM thatA pheraphAra noMdhyA che ane chevaTe apabhraMza bhASAmAM thatA pheraphAra vistArathI nedhyA che. A apabhraMza bhASA te gujarAtInI purogAminI bhASA che, najIkanA saMbaMdhavALI che ane gujarAtI bhASAnI vaijJAnika vicAraNAne aMge khAsa upayogI che. A rIte "zabdAnuzAsana"--"siddhahema vyAkaraNa" lakhyuM. tene siddharAja mahArAjAe khUba jAherAta ApI. hAthInI aMbADImAM padharAvI enA mUlyanI jAherAta karI. traNa lahiyAo pAse enI nakala karAvI. kakkala nAmanA adhyApakane rokI enI adhyayanazALA pATaNamAM zarU karAvI ane e rIte e vyAkaraNanI mahattA vadhArI. zabdazAstrane bAkInA bhAga pUro karavA hemacaMdrAcAryuM tyAra pachInA samayamAM traNa moTA kozo banAvyA. "abhidhAnaciMtAmaNimAM ekAryavAcI aneka zabdo ("hamenimsa')ne saMgraha karyo tyArapachI "anekAsaMgraha' kezamAM eka zabdanA aneka artha (sIne nimsa") thAya tene saMgraha karyo. pachI dezI zabda-apabhraMza ane prAcIna gujarAtI zabdonA saMgraha mATe "dezInAmamALA' racI. A rIte savAMgasaMpUrNa zabdazAstranI racanA karI. vyAkaraNanA sUtro upara "prakAzikA" nAmanI moTI TIkA lakhI ane e rIte zabdamahArNava pUro karyo. - A vyAkaraNanA dAkhalAo ApavA mATe " yAzraya" mahAkAvyanI racanA paNa hemacaMdrAcAryo karI. emAM vyAkaraNanA dareka pAda paranA dAkhalAo eka bAjue ApyA ane sAthe sAthe mULarAja solaMkIthI zarU karo gujarAtanA solaMkI rAjAone itihAsa vigatavAra rajU karyo ane siddharAjanA samaya sudhI tene laI AvyA. A saMskRta graMthanuM bhASAMtara svargastha maNibhAI nabhubhAIe karyuM che ane "sara yAjIrAva graMthamALA'mAM prakaTa thayuM che. emAM zarUAtamAM 70 zlekamAM te vakhatanA aNahilapura pATaNanuM varNana karyuM che te khAsa vAMcavA yogya che. prAkRta vibhAganA dRSTAMta mATe tyArabAda "kumArapAlariyaM' banAvyuM te paNa dhyAnamAM rAkhavA lAyaka bane che. zabdAnuzAsanane aMge ATalI vAta rajU karI prAsaMgika thoDI ja rajA karIe. A kRti saM. 1193nI AsapAsa thaI hoya ema jaNAya che. vyAkaraNa khUba pratiSThA pAmyuM tenuM kAraNa e jaNAya che Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada ke enI goThavaNa khUba paddhatisaranI ane vaijJAnika rIte thayelI che. ene mATe che. bure ane De. kohene bahu ucca prakAranA abhiprAyo darzAvyA che. e vyAkaraNa para tyArapachI judIjudI ghaNI TIkAo racAI che ane atyAre paNa aneka TIkAo labhya che. A vyAkaraNanA ATha adhyAyanA cAra cAra pADe che. tene cheDe eka eka zloka mUkI batrIza kaleka hemacaMdrAcArye rajU karyo che ane chevaTe prazastinA traNa leka umerI e etihAsika pAMtrIsa zlekanI saMkhyA pUrI karI che. * e pAMtrIsa leka A lekhamAM mULa, artha ane vivecana sAthe ApavAmAM AvyA che. te parathI jaNAze ke enA prathamanA ATha kalekAmAM solaMkI vaMzanA rAjyasthApaka mULarAjadevanuM varNana karavAmAM AvyuM che, nava, daza ane agiyAramA lekamAM anukrame cAmuMDarAja, vallabharAja ane durlabharAjanuM varNana eka eka lekamAM karyuM che. pAMcamAM solaMkI rAjA bhImadeva mATe bArathI sALa sadhInA pAMca zleka lakhyA che. jyAre chaThThA karNadeva mATe sattaro eka leka lakhyo che, aDhAramA thI jayasiMha siddharAja mahArAjanuM varNana enA zaryanA yazogAna sAthe ApyuM che ane enI rAjyapaddhati para vivecana karyuM che. ene mATe aDhArathI pAMtrIza sudhInA sarva zloke AlaMkArika bhASAmAM mUkyA che. mAtra batrIzamA zlokamAM solaMkI vyavasthApaka mULarAja devane pharI vAra yAda karyA che, paNa te e vaMzamAM thayelA mahAna jayasiMha rAjAdhirAjane yAda karavA mATe ja che. * emAMthI 28 laeN, saMvata 1962mAM zeTha manasukhabhAi bhagubhAi taraphathI prakaTa thayelA "siddhahemacaMdrazabdAnuzAsana' (bahatti ane ladhunyAsa sAthe)ne pratyeka pAdane aMtamAM kramazaH ekeka tarIke prakaTa thayelA che. te pachInA 7 ko, "bombe gavarnamenTa saMskRta sirIjha' taraphathI I. sa. 1900 (vi. saM. 1956)mAM prakaTa thayelA "kumArapAlacaritanA pariziSTa tarIke prakAzita thayelA uparyukta "zabdAnuzAsananA AThamA adhyAyamAM (traNa pAdanA aMtamAM ekeka tathA chelle cAra maLI sAta) prakAzita thaI gayelA che. saMvata 1982mAM prakaTa thayela "purAtattva" pu. 4thAmAM paM. becaradAsanA lekha "gujarAtinuM pradhAna vyAkaraNanA pariziSTa 3 (pR. 93 thI 9)mAM paNa uparyukta 35 ke chapAyA che ane te pachI pR. 97 thI 100mAM tene anuvAda chapAya che. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha rara1 A pAMtrIza lokone mATe eka prabaMdhamAM evI vArtA lakhAI che ke siddharAja mahArAja pAse koI virodhIe jaNAvyuM ke "AkhA vyAkaraNamAM siddharAja mahArAjanuM ke enA vaMzanuM nAmanizAna ja AvatuM nathI." e vAtanuM nivAraNa karavA AcArya hemacaMdra rAtorAta A pAMtrIza ke banAvI dareka padane aMte ane chevaTanI prazastimAM mUkI dIdhA. A vAta game tema hoya, paNa e kRti zrI hemacaMdrAcAdhanI pitAnI che, e ke te vakhate lakhAyelI upalabdha tADapatronI pratomAMthI prApta thAya che. A pAMtrIze ke khUba vicAravA gya che. emAM leze ane alaMkAro khUba bharyA che, paNa te uparAMta te vakhatanA samAjamAM rAjA tarapha kaI najare jovAmAM AvatuM hatuM, tenI prazaMsA kevA zabdomAM thatI hatI ane tenI vijayayAtrAonI noMdha kevA bhAre zabdomAM karavAmAM AvatI hatI tene khyAla Ave che. "dayAzraya"mAM je zabdomAM solaMkIvaMzanI prazaMsA karavAmAM AvI che, je rIte gujarAtanuM gaurava vadhAravAmAM AvyuM che ane mALavAnI strIone raDatI-kakaLatI batAvavAmAM AvI che, je bhASAvaibhava sAthe sadara pAMtrIsa lekamAM gujarAtane apanAvavAmAM AvyuM che te eka vAta cokhI rIte spaSTa kare che ane te e che ke zrI hemacaMdrAcAryanA hRdayamAM gujarAtanuM apUrva gaurava hatuM jema raghuvaMzanuM varNana kAlidAse karI potAnA mukhya pAtra rAmane apanAvyA, tema gujarAtanuM gaurava dhArI zrI hemacaMdrAcArye pitAnA mukhya pAtra siddharAja siMhane apanAvyA ane pAchaLanI jiMdagImAM kumArapALane vizeSa apanAvyA, je pAchaLanI hakIkta kumArapALacariya" ane kRpasuMdarInA lagnavarNanathI jaNAya che. gujarAtanA gauravane vadhAravA Avo sIdho saceTa aitihAsika prathama prayatna karanAra zrI hemacaMdrAcArya hatA ane te rIte ApaNe temane gujarAtanA mahAna jyotirdharanuM upanAma ApIe te te gya gaNAze. e upanAma barAbara samajavA mATe ThayAzraya no vigatavAra abhyAsa karavAnI jarUra che. emAM emaNe ati kuzaLatA vAparI che, e uparAMta emaNe gujarAtanuM gaurava vadhAravA mATe anekavidha prayAsa karyA che ane te sadara graMthane bArIkIthI vAMcatAM jaNAI Ave tevuM che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada guragirAnA A ati samRddha viSaya hajI vakhAre zeAdhakhALa ane abhyAsa mAge che. e dizAe savizeSa prayatna karavAnI preraNArUpe sadara vyAkaraNanA pratyeka pAdane aMte jaDI dIdhelA ane prazastimAM vaNI dIdhelA pAMtrIo zlokane vicArI jaIe. guragirAnA vaijJAnika abhyAsa mATe sadara vyAkaraNane AThame adhyAya tA anivAya ja che, paNa e saMbaMdhI preraNurUpe AkhA yAzraya' kAvyagraMtha pazu aitihAsika najare eTale ja upayAgI che. ATaluM spaSTIkaraNa karIne ApaNe sadara pAMtrIzca kSeAA atha vivecana sAthe vicArI jaI e. 222 pAda 1. haririva balibandhakara trizaktiyuktaH pinAkapANiriva / kamalAzrayazca vidhiriva jayati zrImUlarAjanRpaH // 1 // ( AryA ) ali( prahlAdanA putra virecananA putra)nA baMdha karanAra viSNu jevA baLavAnAne bAMdhanAra 1 prabhutva zakti, 2 maMtrA zakti, 3 utsAha zakti-~e traNa zaktivALA ziva jevA ane kamaLanA Azraya karanAra brahmA jevI lakSmIne Azraya---AdhAra zrI mULarAja mahArAjA jaya pAme." .. ( ahIM mULarAja mahArAjA--sAlakI prathama gUrjararAjane viSNu, ziSa aMte brahmA sAthe sarakhAvela che) pAda 2. pUrvabhavadAra gopI haraNasmaraNAdiva jvalitamanyuH / zrImUlarAjapuruSottamo'vadhId durmadAbhIrAn // 3 // (AryA) "" ' zrI mUlarAjarUpI ( nAmanA ) puruSAttame ( zrIkRSNe----viSNue ), peAtAnA pUrvabhavanI (zrIkRSNa-jIvananI ) dArA ( strIe ) gepIone hanuM smaraNa thavAthI jANe prajvalita kApAyamAna thane durmAMda AbhIrane haNyA hatA." (mAbhIrA--Ahira| gAvAla- gAvALAnI ja eka jAta che; temanI patnIe geAvAlaNA--gepIe kahI zakAya; je gepIne zrIkRSNe potAnA te bhavamAM au karI hatI te ja gApone peAtAnI pUrvabhavanI patnIone mUlarAja nAmanA A bhavamAM puruSAttame AbhIra patnI tarIke AbhIrAe harajI karelo joI. smaraNa thavAthI jANe kApa prajvalita thatAM e haranAra AlArAne teNe mAryA hatA-- ~evA kavinA kruthananA Azaya samajAya che.) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satra H nibaMdhasa graha pAda 3. cakre zrImUlarAjena, navaH ko'pi yazo'rNavaH / parakIrtitravantInAM na pravezamadatta yaH // 3 // " je mULarAje paranI kIrtirUpa nadIne kadI praveza ja karavA dIdhA nahi, teNe teA kAI yArUpa navA ja dariyA utpanna karyo." (dariyAmAM nadIonAM pANI ThalavAya che. mULarAje te! evuM kamAla kAma karyuM ane te dvArA eka eve potAnA yakSarUpa dariyA utpanna karyo ke jemAM zatruonI kIrtirUpI nadIne pAtAnA yajJarUpI samudramAM pesavA ja na dIdhI. teNe teA paranI kIti rahevA dIdhI nahi ane chatAM dariyA aa rAkhyA eTale eNe peAtAnA yazarUpa navIna prakAranA samudra utpanna karyAM. ) pAda 4. sotkaNThamaGgalaganaiH kacakarSaNaizca . 223 ( anuSTup) vaktrAbjacubananakhakSatakarmabhizca / zrImUlarAjahatabhUpatibhirvilesuH, saMkhye'pi khe'pi ca zivAzca surastriyazca // 9 // (valantatiA) mUlarAje NelA rAjAe sAthe yuddhabhUmimAM ziyALA ane AkAzamAM sura-strIe-apsarAo, utkaMThApUrvaka aMge lAgavAthI-- vaLagavAthI, ( bIjA pakSamAM AliMgana karavAthI--bheTavAthI ), vALA khecavAthI, mukha-kamaLAne cukhavAthI ane nakha-kSata kaIdrArA vilAsa karatI hatI." ( mULarAja mahArAje te kaika bhUpatione svarge paheAMcADI dIdhA. teo atyAre devIe--apsarAe sAthe kAmakrIDA kare che. enA traNa prakAra A zleAkamAM batAvyA che. aMgalagana, kacakaNuM, mukhacuMbana prasa`ge nakhakSata. AmAM mULarAjanuM kSAtrateja batAvyuM che. ) pAda 5. prAvRDjAteti he bhUpA !, mA sma tyajata kAnanam / Hizete'tra na svainaH mULarAJamaddIpatiH / !! (anuSTup ) tr "he rAjAe ! A varSARtu thaI gaI; ethI vana-jaMgalene tajo nahi; kAraNake A (varSA)mAM hari--kRSNa-viSNu sUe che; A mULarAja mahipati te sUtA nathI" (A rAjA te ceAmAsAmAM paNa jAgatA sadA-sAvadhAna che. ) ( cAmAsAmAM laDAI baMdha rahetI te hai.sA.sa.-15 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 gujarAtI sAhitya pariSada - C_. - vakhate mULarAjathI hArelA rAjAo je jaMgalamAM nAzI gayA hatA temane uddezIne kahe che tame jaMgalane bhUlecUke cheDatA nahi, kAraNa ke viSNu varSomAM sUI jAya che, paNa mULarAja te zatruothI sAvadhAna rahe che). pAda 6. mUlArkaH zrUyate zAstre, sarvAkalyANakArakaH / adhunA mUlarAjastu, citraM lokeSu gIyate // 6 / (anuSTupa) mULa nakSatrano sUrya sarva prakAranA nukasAna karanAra hoya che ema zAstromAM saMbhaLAya che, paNa navAI jevI vAta che ke hAlamAM te lekemAM te sarva kalyANanA kAraNarUpa gavAya che." ( tiSazAstramAM mULane sUrya kharAba gaNAya che, paNa mULarAjarUpa sUryanI te hAlamAM khUba caDhatI dekhAya che. jyotiSanI mAnyatA para ahIM bhAra che.) pAda 7. mUlarAjAsidhArAyAM, nimagnA ye mahIbhujaH / unmajjanto vilokyante svargagaMgAjaleSu te // 7 // ( anuSTup ) "je meTA mahArAjAo mULarAjanI taravAranI dhAramAM DUkhyADubakI khAI gayA hatA teo (atyAre) svargagaMgA--AkAzagaMgAnA pANImAM UMce AvatA-taratA dekhAya che." (jeo mULarAja sAme laDyA ne maraNa pAmyA te atyAre svargagaMgAmAM-AkAzamAM dekhAya che. teonuM dunyavI jIvana pUruM thayuM che.) pAda 8. zrImUlarAjakSitipasya bAhubibharti pUrvAcalazRGgazobhAm / ___ saMkocayan vairimukhAmbujAni yasminnayaM sphUrjati cndrhaasH|| (upajAti) mULarAja kSiti5 (rAjA, pUrvAcala)ne bAhu, pUrvAcala (udayAcala) zikharanI zobhAne dhAraNa kare che (zikhara jevo zobhe che.); je bAhu (zikharapara rahele A caMdrahAsa (taravAra, candrane hAsa) vairIonAM mukharUpI kamaLone saMkucita karate vanirdoSa kare che. (caMdrahAsa nAmanuM kharga- hathiyAra che. e jyAre jhaLajhaLATa karatuM nIkaLe tyAre jema sUryane udaya thatAM caMdra sakeca pAme tema zatruonA mukhacaMdrone narama karI de che-saMkeca pamADI de che. hAthane parvata sAthezatru ane mukhane caMdra sAthe sarakhAvavAmAM bhAre yukti karI che. sUrya udaya thAya tyAre caMdra saMkeca pAme che, paNa mULarAjanA hAthamAM rahela caMdrahAsa te dhaNadhaNuTa karI mUke che. AmAM pracchanna virodhAbhAsa che.) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha 225 pAda 9. asaMrabdhA api ciraM, dussahA vairibhUbhRtAm / caNDAzcAmuMDarAjasya, pratApazikhinaH kaNAH // 9 // ( anuSTup ) "cAmuMDarAja (mULarAjanA vArasa)nA pratAparUpa agninAM pracaMDa kaNa (taNakhAo ), na lAgyA chatAM paNa dUrathI paNa ghaNuM AkarA ane ene varI rAjAo mATe asahya hatA." (bIjo solaMkI cAmuMDarAja. enA pratApane agni sAthe sarakhAvI enA kaNIAone khUba pracaMDa batAvyA ane tene tApa vairI rAjAo sahana na karI zake tevo hoya che ema batAvI cAmuMDarAjanA pratApane varNavyo. e rAjA maraNa pAmyA chatAM haju paNa kaNIo UDyA kare che evo paNa avyakta bhAva jaNAya che.) pAda 10 zrImadvallabharAjasya pratApaH ko'pi dusshH| prasaran vairibhUpeSu dIghanidrAmakalpayat // 10 // (anuSTup ) "zrImAna vallabharAjano pratApa te kaI bhAre Akaro che, te jyAre duzmana rAjAomAM prasAra pAme che tyAre te e dIrdhAnidrA- maraNa ja nIpajAve che." (trIje selaMkI vallabharAja. dIrghanidrA eTale maraNa je UMghamAMthI prANa jAge nahi te) pAda 11. zrImaddalabhezadyumaNeH, pAdAstuSTuvire na kaiH / surinISA-vajhibirivAtaH 11 | (3nuSya ) durlabharAja mahArAja5 sUryanA pAdAnI stuti tenI AgaLa bAlikhilyanI jema cAlatA ane paga AgaLa leTatA kyA rAjAo nathI karatA? (bAlikhilyanuM kada aMguThA jeTaluM hoya che. te mATe pairANika utpatti kathA evI che ke, "IzvaranA vivAhamAM hemAdi kriyA karatA brahmAnA kakSA-baMdhathI, garInA rUpa-darzanathI suSita thatAM vIrya paDayuM, teNe te lUchI nAkhavA mAMDayuM, te vIrya amedha hovAthI abrahmaNyama, abrahmaNyama" ema bolatA aThayAsI hajAra RSie UbhA (utpanna) thayA, temane brahmAe paga vaDe dabAvatAM teo aMguThA pramANanA thaI gayA." te sUryanA rathanI AgaLa cAle che. durlabharAja5 sUrya. sUrya AgaLa jema aThayAsI hajAra bAlikhilyo cAle tema mahArAjAnI AgaLa medinI pALe cAle ane enA paga AgaLa ThebAM khAya--A bhAva che. bAlikhilyo magatarAM jevAM che, tema A rAjAo paNa magatarAne tole che.) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 gujarAtI sAhitya pariSada pAda 12. pratApatapanaH ko'pi, maularAjenavo'bhavat / riputrImukhapadmAnAM, no sehe yaH kila shriym||12|| ( anuSTup ) mULarAjanA vaMzaja (durlabharAja)ne pratApa-sUrya te kaI navI bAtane nIkaLI paDyo. eNe zatruonI strIonAM mukhakamaLanI lakSmIne jarA paNa sahana na karI.' (A leka solaMkI durlabharAja mATene jaNAya che. sUrya kamaLanI lakSmIne vadhAre che. A rAjA te e navI jAtane sUrya ugyo ke jeNe zatrunI strIonA mukhakamaLanI lakSmIne plAna karI dIdhI, enuM saubhAgya harI lIdhuM, ene nirarthaka banAvI dIdhI.) pAda 13. kurvan kuntalazaithilyaM, madhyadezaM nipIDayan / baS visana mUme-maDamUt mamamUtiH 1rA (anuSTa) AmAM eka taraphathI nAyakanuM saMbhoga-zRMgAranuM sUcana karatAM bIjI taraphathI bhImadeve AdhIna karelA dezonuM sUcana che. "nAyikAbhAryAnA kuMtalanuM-kezakalApanuM zithilya karate, teNInA madhyadeza-- kaTi pradezane dabAvo, teNInA aMgemAM vilAsa karate nAyaka-e kharekhara teNIne bhartA-svAmI gaNAya che, tema bhIma bhUpati bhUmirUpI bhAginInA kuMtala (dakSiNa deza)ne zithila karane, teNInA madhya deza (himAcala ane viMdhyAcalane madhya-pradeza-AryAvarna)ne dabAvate, aMgo (caMpA nagarIvALe aMgadeza) mAM vikAsa karato e dezane-- dezAdhine pitAne adhIna karatAM) bhUmine bhartA thaze." (bhIma mahArAje aMga ane kuMtala deza para caDhAI karI ane madhya pradezanA lokone pIDA nIpajAvI te para A ullekha jaNAya che.) pAda 14. zrIbhImapRtanotkhAtarajobhiribhUbhujAm / 3mAM trimavardhana, cATe navantavaH 14 (anu6) zrI bhIma mahArAjAnI senAe uDADelI rajavaDe zatrurAjAonAM kapALa para pANInA binduo (parasevAnAM TIpAM) vadhyAM. e ghaNI AzcaryanI vAta che." (sAdhAraNa rIte pavana-raja UDe tyAre prasvedanAM bidao ghaTe che, paNa bhImarAjanuM sainya je raja uDADe che tethI te zatrurAjAonI mUMjhavaNa vadhI paDe che ane pariNAme kapALa para parasevAnI zera vadhe che. bhIma rAjAnuM sainya ghaNuM vizALa ane pracadudharSa hatuM-ema kavie sUcavyuM che.) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha ra67 pAda 15. karNa ca sindhurAjaM ca, nirjitya yudhi duyam / ___ zrIbhomenAdhunA cakre, mahAbhAratamanyathA // 15 // ( anuSTup) "dhaNI musIbate jItI zakAya tevA karNa ane siMdhurAja-siMdha dezanA rAjAne laDAImAM jItIne zrI bhIma mahArAjAe te atyAre mahAbhAratane uthalAvI nAkhyuM che." (cedi athavA DAhalanA rAjA karNane ane sindhanA rAjA hammukane bhImarAjAe harAvyA evI hakIkata "kaMthAzraya thI prApta thAya che. mahAbhAratamAM karNane ane mAryo ane siMdhudezanA rAjA jayadrathane paNa ajune mAryo hato. ahIM te bhIme pite karNa ane siMdhurAjano vadha karyo. eTale mahAbhAratanA bhIme karNane vadha nahe te karyo tema ja jyadrathano vadha paNa nahoto karyo te vAtane A bhImarAjAe uthalAvI nAkhI che.) pAda 16. duryodhanorvIpatijaitrabAhu-gRhItacedIzakaro'vatIrNaH / anugrahItuM punarinduvaMzaM, zrIbhImadevaH kila bhIma eva / .16 // (upajAti) duHkhe yuddha karI zakAya tevA-prabaLa rAjAone jItavAmAM samartha bahu dharAvanAra A cAlukya bhImadeva hato. te pAMDane bhamarAja cedIzvara-duHzAsanane hAtha kApI lenAra thaI gayo; tema cedIzvara (DAhala dezanA rAjA karNa) pAsethI kara (mALavAnA rAjA pAsethI teNe meLavela sonAnI mAMDavI vagere khaMDaNI-bheTa) grahaNa karanAra A bhImadeva hato. te parathI lAge che ke caMdravaMza para kRpA karavA sAru duryodhana mahArAjane jItanAra pAMDava bhIma pote pharI vAra caMdravaMza para anugraha karavA mATe pRthvI para UtarI AvyA che. " (bhIma pAMDave duryodhana para vijaya meLavyo, bhImarAje cedine rAjAne pakaDyo. banne bhIma jabarA hatA. solaMkIo caMdravaMzI hatA, pAMDavo paNa caMdravaMzI hatA. eTale A bhImarAjane jotAM pAMva bhImarAja ja pharI vAra UtarI AvyA hoya tema jaNAya che.) pAda 17. agaNitapaJceSubalaH, puruSottamacittavismayaM janayan / rAmoDhAsanamUrti zrI phaLa va nathati che 17 | (mA) pAMca pAMDanA baLane na gaNakAranAra (mahAbhAratanA karNa)nI jema zro karNadeva kAmadevane baLane nahi gaNakAranAra hatA, zrI kRSNanA cittane vismaya pamADanAra (mahA. karNa)nI jema ca0 karNadeva uttama puruSonAM cittane vismaya pamADanAra hatA ane rAma Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 gujarAtI sAhitya pariSada parazurAma athavA balarAma (deva)ne ullAsa pamADanAra dehavALA (mahA. karNa)nI jema ca0 karNadeva strIeAne ullAsa thAya tevA AkAravALA hatA; tethI caitra karNadeva mahA. karNanI jema jayavaMta varte che. (siddharAja jayasiMha jevA pratApI putravaDe jayazAlI che.)" (karNane kaMtIputra karNa sAthe sarakhAve che. kuMtIputra karNa brahmacArI hatA, pAMca pAMDa sAme laDanAra hatA, arjunanA sArathi zrI kRSNane Azcarya pamADanAra hatA ane sUrya samAna varNavALA hatA. karNadeva kAmadevane tAbe thanAra nahetA, sarvane AnaMdadAyaka ane ghauM varNavALA hatA. zleSo samajavAyogya che.) pAda 18. akRtvAsananirbandha-mabhittvA pAvanI gatim / siddharAga: parapura-verAvariAtAM carcA che 18 (anu . "Asananirbadha karyA vinA, pavananI gatine bhedyA vinA, siddharAja para-puramAM praveza karavAnI vazitA (siddhi)ne prApta karanAra tha." (para-kAyA-praveza siddhi prApta karanAra vidyA-siddha (gI)ne te daDha AsanabaMdha karavo paDe che, pavananI gatine bhedavI paDe che-prANAyamathI rodha karavo paDe che, paraMtu A siddharAja te siddho(vidyAsiddha yogIo)ne rAjA hoI tevuM kaMI paNa karyA vinA uparyukta siddhi prApta karI zakyo. kavie zabdaSadvArA cAturyathI siddharAjanA parAkramanuM varNana karyuM che. 5ra (zatru)ne pura (nagara)mAM praveza karI, tene pitAne vaza karavAnI kArya-siddhi mATe siddharAja Asana vALIne beThe nahi, teNe pavitra gatine aTakAvI nahi e rIte te para (zatra )nA pura (nagara-mAlavarAja yazodharmAnI rAjadhAnI )mAM praveza karIne tene pitAne vaza-adhIna karI zakyo.-evo Azaya sUcavyo che.) pAda 19. mAtrayApyadhikaM kaJcinna sahante jigISavaH / tIra - dharAnAtha ! dhArAnAthamAthAH 11 (anuSTa) - jigISa chatavAne--jaya prApta karavAne IcchatA parAkramI puraSo. (pitAnA karatAM) eka mAtrA vaDe paNa adhika evA keIne paNa sahana karI zaktA nathI; jANe, ethI he dharAnAtha! (siddharAja !) tame dhArAnAtha (mAlavarAja yazodharmA)ne jItI lIdhe. ( dharAnAtha" karatAM "dhArAnAtha" zabdamAM eka ja mAtrA adhika che.)" Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra H nibaMdhasagraha pAda 20. kSuNNAH kSoNibhRtAmanekakaTakA bhagnAtha dhArA tataH, kuMThaH siddhapateH kRpANa iti re mA maMsata kSatriyAH / ArUDhaprabala pratApadahanaH saMprAptadhArAzcirAt, pItvA mAlavayoSidazrusalilaM hantAyamedhizyate // 20 // ( zArdUla 0 ) 'rAkhaenAM aneka sainyane pIsI nAkhyAM, tyAra pachI dhArA ( nagarI ) bhAMgI ( dravyarthI zabdo dvArA prakArAntarathI arthadhvanita karyAM che ke--pa tenA madhya bhAgeAne pIsatAM dhAra bhAMgI jAya ); tethI siddhati ( siddharAja )nI taravAra mUDI thaI gaI--ema kSatriye ! tame mAnazo nahi; prabala pratAparUpa agni para caDIne, dhArA ( nagarI ane dhAra )ne sArI rIte prApta karanAra A taravAra, lAMbA vakhata sudhI mALavAnI strIe ( pati, putra, baMdhu AdithI rahita thayelI )nAM AMsurUpI pANI pIne kharekhara vRddhi pAmaze-vizeSa camakaze. ' ( siddharAjanI prazaMsA che. eNe aneka rAjAne mArI haThAvyA ethI enI taravAra muThThI thai gai che ema kSatriya e mAnavuM nahi. enA pratApa-agni khUba baLavAna che. taravArane agnimAM nAkhI dhase eTale dhAra caDhe ane tene pANI caDhAve. AmAM mALavAnI strIo vidhavA thatAM AMsu sAratI te pANI caDhayu che, eTale UlaTI e teA vadhAre baLavAna thaI che. ) 29 pAda 21. zrIvikramAdityanarezvarasya tvayA na kiM viprakRtaM narendra ! | yazAMsyahArSIH prathamaM samantAt, kSaNAdabhAMkSIratha rAjadhAnIm / (upajAti) * huM narendra ! ( siddharAja!) tame vikramAditya narezvara (mALavAnA saMvat pravartaka )nI viruddha chatAM prakRSTa zuM nathI karyuM ? prathama te ceAtarapha prasarelA tenA zaiA (vikrama vaDe sUrya jevA pratApI enI kIrtie )ne harI lIdhA ane kSaNamAM tenI rAjadhAnI-( ujjayanI )ne bhAMgI nAkhI ? ( vikramAditya mahArAjA ujjayinI--dhArAnA rAjA, mAlavapati, ati udAra hatA. enA karatAM siddharAja vadhAre udAra nIkaLye eTale ene yaza paNa harI lIdhA ane vadhArAmAM enuM yazasthAna enI rAjadhAnI paNa bhAMgI nAkhI. A rIte siddharAja vikramathI paNa caDhe ema batAvavAnA Azaya jaNAya che. ) pAda 22. mRditvA do: kaNDUM samarabhuvi vairikSitibhujAM, bhujAdaNDe dadhuH kati na navakhaNDAM vasumatIm / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada yadevaM sAmrAjye vijayini vitRSNena manasA, yazo yogIzAnAM pibasi nRpa ! tat kasya sadRzam / / (zikhariNI) "he rAjana (siddharAja !) raNasaMgrAmanI bhUmimAM vairI rAjAenA hAtha (bAhu)nI khAja-caLanuM mardana karI, nava khaMDovALI A vasumatI( pRthvI)ne keTalA rAjAoe (vAsudeva, cakravartI jevAoe) (pitAnI) bhujA-daMDa para dhAraNa karI nathI ? (emanI sAthe e rIte tamArI tulanA karI zakAya, paraMtu AvI vizeSatA kakyAM che?) paraMtu evI rIte vijaya karI meLavela sAmrAjya vijayavaMta -vidyamAna hovA chatAM, tRSNA rahita (nispRha) mana vaDe tame yogIronA yazanuM pAna kare che ? te kenA sarakhuM kahevuM?" ( duzmana rAjAnA hAthanI caLa (laDavAnI) te bhAMgI nAkhI ane hAtha para nava khaMDa pRthvI dhAraNa karI ane chatAM tRSNa vagaranuM mana rAkhI zakyo tethI kharekhara, meTA rogIone mahAna yaza te prApta karyo che. vitRSNa yogIone yaza mahAna rAjA dhAraNa kare e addabhuta che ane tenI sAthe sarakhAvI zakAya evI koI cIja duniyAmAM che nahi. rAjA laDate hate chatAM alipta hatA e bhAva che.) . pAda 23. jayastambhAn sImanyanujaladhivelaM nihitavAn , vitAnairbrahmANDaM zuciguNagariSThaiH pihitavAn / yazastejorUpairalipata jagantyardhaghusRNaiH, kRto yAtrAnando viramati na kiM siddhana tiH ? // 23 // (zikhariNI) jeNe sIma--maryAdAmAM vistarelA sAmrAjyanI hadamAM, pratyeka samudranI velA (maryAdA)mAM jayarata thAyA--ropyA, jeNe pavitra guNathI atyaMta gauravavALA caMdaravA vaDe brahmAMDane AchAdita karyuM, jeNe yaza ane tejapratApa)rUpI ardha-kukama vaDe traNe jagatane lipta karyA jeNe yAtrA (divijaya-yAtrA) dvArA AnaMda karyo, te siddharAja, virAma kema lete nathI? -( athavA virAma kema na ?) (jIvanayAtrA siddharAje bhAre sarasa karI. eka te samudra sudhI dezanI hada jamAvI; bIjuM pitAnA guNothI pRthvIne DhAMkI dIdhI; trIjuM yazakIrtithI pRthvIne lIpI dIdhI. A rIte jya, vijaya ane guNathI jIvanayAtrA saraLa karI khUba karyuM. haju paNa ene yAtrAnaMda-jIvanasAphalya--aTatAM nathI, khUba prazaMsA A rIte karI.) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha pAda 22. bhUgi kAmagavi ! svagomayarasairAsiJca ratnAkarA !, muktAsvastikamAtanuSyamuDupa ! tvaM pUrNakumbhI bhava / dhRtvA kalpatarordalAni saralaiTiMgvAraNAstoraNAnyAdhatta svarairvijitya jagatIM nanveti siddhAdhipaH // 24 // (zArdUla.) "he kAmadhenuM! ( icchita ApanArI gAya!) te pitAnA gamaya (pavitra) rasa vaDe bhUmine sArI rIte siMcita kara, he ratnAkara : tame motIonA sAthiyA race, he caMdra! tuM pUrNa kuMbha rUpa (maMgala kalaza rUpa) thaI jA, he digUgaje tame kalpanA palavo dhAraNa karI ( laI) potAnI saraLa sUDhA vaDe tera banAvo; kharekhara, jagatI(pRthvI)ne jItIne vijaya meLavIne siddharAja Ave che. (A zleka siddharAja ane AcAryanA prathama prasaMganA varNanamAM anyatra vistArathI caryo che. e bhAre camatkArI ane AkarSaka leka che.) pAda 25. labdhalakSAvipakSeSu, vilakSAstvayi maargnnaaH| tathApi tava lahera !, rAjenyullaMdharo thaza: che ? ! (manuSTra) he siddha! (siddharAja !) vipakSomAM--zatruomAM lakSo (mAgaNanA arthamAM lAkho ane bANonA arthamAM la-vidhavA lAyaka sthAne ) ne meLavanArA ane tamArAmAM vilakSa (lakSa-lakSyane na prApta karI zakanArA bANo ane bIjA arthamAM vilakhA thaI janArA-- bhoMThA paDanAra) mANe (pahelA arthamAM bANe ane bIjA arthamAM mAgaNe--vAcake) thAya che; to paNa dAtA (dAna ApanAra; bIjA arthamAM chedanAra--kApanAra) evo tamAro yaza, DokamAMthI bahAra nIkaLe che." (zabdazleSa dvArA siddharAjanI bANulA-kuzalatA sUcavI che.) pAda 26. utsAhasAharAvatAM bhavatA narendra !, dhArAtrataM kimapi tadviSamaM sisseve| yasmAt phala na khalu mAlavamAtrameva, zrIparvato'pi tava kandukakelipAtram // 26 // (vasaMtatilakA) "he narendra! (siddharAja !) utsA ane sAhasavALA evA Ape te viSama (ghaNuM AkaruM-kaSTasAdhya) apUrva dhArAvata (dhArAnagarI) grahaNa karavAnuM vrata, (bIjAo asidhArAvata seve che, tevA nAmanuM, paraMtu karmathI tenAthI vilakSaNa vrata) sevyuM; jethI kharekhara phaLa mAlavamAtra ja nahi (mA-lava lakSmIne leza mAtra ja nahi, ke je Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada smIna prakAranA dhArA-vrata sevanArAone maLe che; bIjI rIte siddharAjanA saMbaMdhamAM--mAtra mALave! deza ja nahi ), zrI padegta ( te nAmane! eka viziSTa parvata, ane bIjA arthamAM zrI keli=daDAno ramata)ne pAtra anyA--tene hastagata thayA.' (' tArA adhikAramAM AvyA' ema sUcita karyuM che. ) 132 pAda 27, ayamavanipatIndo mAlavendrAvarodha stanakalazapavitrAM patravahIM lunAtu / kathamakhilamahIbhRnmaulimANikyabhede, ghaTayati parimAna bhanadhArastavAsi: / / 27 / / (mAlinI) 'rAkhaomAM caMdra jevA huM siddharAja ! tamArI bhagnadhAra ( jenI dhAra bhAMgI gaI che tevI ane aujA arthamAM dhArA-nagarIte bhagna karanArI ) A taravAra, samasta rAjAeAnAM mukuTAnAM mANikayone bhedavAmAM sAmarthya --caturAi kevI rote darzAvI---karI zake ? ( taravAranI dhAra bhAMgI jAya te! te parvatAnAM zikharamAM rahelAM mANekane bhedI na zake~evA bIjo dhvani sUcita karyAM che. ) ethI tamAro A taravAra mAlavendra~mAlavarAjanA aMtaHpuranI strIonI---rANIonI, stana rUpI kalazeA vaDe pavitra thayelI patravadhIne kApe! ( bhAMgI gayelI dhAravALI taravAra vaDe bhAjI-pAlA jevuM kapAya tevI rIte uparanI sUcanA karI che ane ojI rIte mAlavarAjanA virahathI tenI patnIonA pUrva patravaho jevA rAgArA tamArI taravAre naSTa karyA--ema sUcavI vie khUbIthI siddharAjanA mAlava-vijaya saMbaMdhI parAkramanI prazaMsA karI che. ) vAr 28. kSitiSaya ! mavIyaH kSIradhArAva,, ripuvijayayazobhiH zveta evAsidaMDa: / kimuta kavalitaistaiH kajjalairmAlavInAM, pariNItamahimA'sau nIlimAnaM bibharti || 28 // (mAlinI) * huM pRthvIpati ! ( siddharAja ! ) dUdhanI dhAra jevA UjaLA, zatruepara vijaya meLavavAyI vistarelA ApanA yaza vaDe rasa dU zveta ja che? athavA mALavAnI nArIe (pati-putrAdi rahita thayelI strIe )nAM karnalata karelAM te kAjaLA vaDe, tenA mahimA pariNamatAM tenI asara thavAthI te zuM kALAza dhAraNa kare che ? ' (vijayayazathI Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nima'dhasaMgraha ene asidaDa, enI taravAra sapheda che, paNa eNe mALavAnI strIbheAnAM kAjaLa khUba khAdhela che. raDatI enI AMkhamAMthI savAne kAraNe AMjaNu bahAra paDe che tenA raMgathI e zuM kALA raMga dhAraNa kare che? utprekSA che. ) pAda 29. yaddomaMNDala kuNDalIkRtadhanurdaNDena siddhAdhipa !, krItaM vairikulAt tvayA kila dalatkundAvadAtaM yazaH / bhrAntvA trINi jaganti khedavivaza tanmAlavInAM vyathA dApANDau stanamaNDale ca dhavale gaNDasthale ca sthitam // 29 // ( zArdUla0) ' huM siddharAja ! tame bAhu-maMDaLa dvArA kuMDala rUpa karelA dhanuSya-daMDa vaDe verIenAM kula pAsethI kharekhara, khIlatA kuMda puchyu ( megarAnA phUla) jeve! ujjavala yaza kharIdyo, te yaze traNe jagatamAM bhramIte khedavaza thaIne ( thAkI javAthI khinna thaIne ) mAlava dezanI strIo( patirahita thatAM zAkAtura ane bhArgavahIna thayelI ) nA sapheda--phikkA thai gayelA--stana-ma`DaLa para ane dheALA gaMDasthala ( gAla- pradeza ) para sthiti pharI-tyAM jaIne te DaryuM--ujjavala rUpe te tyAM jaNAya che.' ( dhanuSanA baLathI siddharAje Abaru---kIrti meLavo. e traNe jagatamAM khUba pharI eTale svarga, mRtyu, pAtALamAM tene yaza ke vAgyA ane Akhare enuM sthAna mALavIenA stanama'DaLa ane gaMDasthaLa para thayuM. matalaba ene! yazaDakA chevaTe mALavAmAM vAgyA ). pAda 30. dviSatpurakSodavinoda hetorbhavAdavAmasya bhavadbhajasya / 233 ayaM vizeSo bhuvanaikavIra !, paraM na yat kAmamapAkaroti || ( upeMdravajrA ) he bhuvana ( jagat )mAM advitIya vIra ! ( huM siddharAja ! ) zatruenAM purane cU` (vinAza) karavAnA neidamAM hetubhUta evA mahAdeva karatAM paNa ApanA jamaNA hAthanI A vizeSatA che ke te para ( mahAdevanA pakSamAM artha zatru, siddharAjanA pakSamAM artha bIjA athavA zreSTha ) kAma ( mahAdevanA pakSamAM krAmadeva, ane siddharAjanA pakSamAM abhilASa----IcchA )ne dUra karatA nathI.' ( zatruonAM purane nAza karavAmAM mahAdeva ane siddharAjanA hAthanI samAnatA che; paraMtu jI rIte mahAdeva karatAM paNa siddharAjanA hAthanI vizeSatA che ke-mahAdeve kAmane dUra karyAM~~~bhasmIbhUta karyAM te ane siddharAjane hAtha te kAma--zabdazleSa hAvAthI khojA aOmAM abhilASane dUra karatA nathI.)' Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 gujarAtI sAhitya pariSada pAda 31. Udha svarganiketanAdapi tale pAtAlamUlAdapi, tvatkIrtibhramati kSitIzvaramaNe ! pAre payodherapi / tenAsyAH pramadAsvabhAvasulabhairucAvacaizcApalai ste vAcaMyamavRttayo'pi munayo maunavrataM tyAjitAH / / ( zArdUlavi0 ) "pRthvInA rAjAonA mukuTamaNi! tArI kIti upara svargabhuvana-devakathI paNa dUra bhame che ane nIce pAtALanA taLiyAthI paNa vadhAre nIcI jAya che ane dariyAnI paNa pele pAra jAya che. strIonA svabhAvane sulabha evA enA AvA prakAranA UMcAnIcA capaLa svabhAvane laIne eNe vANI upara saMyama rAkhanArA munionA mainavatane paNa mUkAvI dIdhAM che. (kIrti badhe phare, upara nIce ane sIdhI dariyApAra jAya. eTale e capaLa kahevAya ane e eTalI capaLa che ke eNe munionA maunavratane paNa choDAvI dIdhuM eTale munio paNa siddharAjanI kIrti gAvA lAgyA. vAMcama zabdadvArA siddharAjanI kIrtiprazaMsA karanAra tarIke hemacaMdrAcArye pitAne dhvanitA karyA hoya tema jaNAya che.) pAda 32. AsId vizApatiramudracatuHsamudraprazasti 1 mudrAGkitakSitibharakSamabAhudaNDaH / zrIbhUlarAja iti dudharavairikumbhi-- kaNThIravaH zuciculukyakulAvataMsaH // 32 // ( vasaMtatilakA) mudrA (maryAdA) rahita evA apAra cAra samudro (cAre dizAnA) nI mudrA(maryAdA)thI aMkita thayelI pRthvInA bhArane vahana karavAmAM samartha bAhu-daMDavALe, duHkhe dhArI--pakaDI zakAya-kaSTathI adhIna karI zakAya evA vairI rAjAo rUpI hAthIone bheTavAmAM siMha je, pavitra culukyakulamAM AbhUSaNa je mUlarAja e nAmane pRthvI pati thaI gayo." (prazasti graMthane cheDe mUkI che, tene A prathama zloka che. temAM chevaTe mULarAja mahArAjA cAlukya vaMzanA sthApakanI prazaMsA karI che. artha spaSTa che.) prazasti 2 tasyAnvaye samajani prabalapratApa tigmadyatiH kSitipatirjayasiMhadevaH / yena svavaMzasavitaryaparaM sudhAMzI, zrIsiddharAja iti nAma nijaM vyalekhi / / 33 / / ( vasaMtatilakA ) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 235 "te (mULarAja)nA anvaya-vaMzamAM prabala pratApa vaDe pracaMDazuti-sUrya je kSitipati jayasihadeva (rAjA) thayo, jeNe pitAnA vaMzane utpanna karanAra caMdramAM pitAnuM bIjuM nAma siddharAja evuM lakhAvyuM. (prazastimAM cAluthaziromaNi mULarAjanuM varNana karI sIdhA siddharAjanA samaya para lekhazrI AvI jAya che. vaMzane sUrya sAthe sarakhAvI caMdranI zAMti batAvavA e rAjavInAM bane nAme atre sUcave che.) prazasti 3 sabhyaniSevya caturazcaturo'pyupAyAn , jitvopabhujya ca bhuvaM caturabdhikAJcIm / vidyAcatuSTayavinItamatirjitAtmA, kASTAmavApa puruSArthacatuSTaye yaH // 34 // (vasaMtatilakA ) je catura rAjAe (siddharAje) cAra prakAranA upAyo (1 sAma, 2 dAma, 3 bheda, 4 daMDa)ne atyaMta sArI rIte sevIne, cAra samudrarUpI mekhalA (karA)vALI pRthvIne jItIne tathA tene upaga karIne, cAra prakAranI vidyAo (1 vyAkaraNa, 2 tarka (nyAya), 3 sAhitya ane 4 dharmazAstra-Agama) vaDe vinIta mativALA jinAtmA je rAjAe cAre puruSArtho (1 dharma, 2 artha, 3 kAma, 4 mekSa)mAM hada prApta karI. (A zleka cAra bAbate laIne tenI aneka vAte siddharAja jayasiMha sAthe joDI che. cAra upAya --1 sAma-samajAvavuM te. 2. dAna-paisAnI lAMca ApavI. 3. bheda--zatrune laDAvI mAravA ane 4 daMDa-sajA karavI. cAra samudraH asala cAra samudra gaNAtA hatA. nAmanI mAhitI meLavavA thogya che. cAra vidyA 1 vyAkaraNa-zabdajJAna 2 nyAya (lejIka) 3 sAhitya alaMkAra-chaMdazAstra, 4 dharmazAstra Agama ke vedapurANa, vagere. cAra puruSArtha 1 dharma, 2 artha, 3 kAma, 4 mokSa A sarva bAbatamAM siddharAja mahArAjAe khUba pragati karI. sarvathI AgaLa vadhyA.) prazasti 4 tenAtivistRtadurAgamaviprakIrNa zabdAnuzAsanasamUhakadarthitena / abhyarthito niravana vidhivadvayadhatta, zabdAnuzAsanamidaM munihemacaMdraH / / 35 / / ( vasaMtatilakA ) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada ati vistAravALAM, duHkhe jJAna (mAdha) thaI zake tevAM ane viprakIrNa --chUTaka--chUTaka vikharAyelAM evAM zabdAnuzAsaneA (vyAka raNA)nA samUhathI kadarzita thayelA-kanA pAmelA--kaMTALelA te (siddharAja) vaDe abhyathita thayelA--abhyarthanA karAyelA munihemacandre niSpApanirdeSi--kutsita Di evuM A razabdAnuzAsana, vidhivat (eka rIte vidhAtA--brahmAnI jema ane atha paNa nIkaLI zake; ane khIjI rIte vidhipUrva ka--yAgyapaddhativALuM atha paNa laI zakAya) racyuM, ' (maMthanuM nAma--zabdAnuzAsana, enA banAvanAranuM nAma muni hemacaMdra~sAduM nAnuM nAma--kAI jAtanA vaNuna padavI vagara. prasaMga---siddharAja mahArAjatI abhyanA. kAraNu traNa-1 zabdajJAna ghaNA vistAravALuM che. ra. aneka pustakAmAM vaheMcAyaluM che. 3. e chUTAchavATA jJAnanuM atra milana karavAmAM AvyuM che. eve ene bhAva che. ) 236 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAta mahArAjA zrI kumArapALa H lekhakaH munimahArAja zrI daOnavijayajI rAjAvalI jaina AcAryonI vyavasthita lekhanakaLAne aMge gujarAtane madhyama kAlIna itihAsa vizadarUpe ApaNane maLe che. temAMya cAlukya vaMzanA itihAsa jhINAmAM jhINI vAta sAthe ApaNI sanmukha jainAcAryAe mUkayo che. Ave! kramika itihAsa hiMdanA bIjA rASTravaze| mATe bhAgye ja maLatA haze. cAlukaSa yAne sAlakI rAjAonA rASTrakALa vi. sa. 1017thI vi. saM. 1298 sudhI che. te vaMzamAM nIce pramANe rAjAe thayA che.~~~ rAjyAbhiSeka kALa rAma mULarAja cAmuMDarAya dula bharAja bhImadeva karaNadeva siddharAja kumArapALa ajayapALa ... ... ... laghu mULarAja (bIjo) bhImadeva (khIjo) jayaMtasiMha (bIjo) bhImadeva (puna:) tribhuvanapALa *** ... vi. saM. 1017 vi. sa. 1053 (para) vi. sa. 1065 vi. saM. 1078 vi. saM. 1120 vi. sa. 1150 vi. saM. 1199 mA. su. 4 (30) vi. sa'. 1229 po. su. 12 vi. saM. 1232 phA. su. 12 vi, sa. 1234 cai. su. 14(3) vi. saM. 1280 pahelAM vi. saM. 1281083 vi. saM. 1298-99 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada seAlajI vazanA rAjyakALamAM mukhyatAe gujarAtanA maMtrI jaina hatA. seAlakI vaMzanA rAjAe paN jainAcAryAMnA saMsargamAM AvatA hatA, tethI jainadhama thI paricita hatA. khAsa karIne mULarAja, durlabharAja, siddharAja ane bhImadeva vagere jainadhama'premI rAjAe manAya che.1 ane kumArapALa teA parama caitI rAjA hatA. 230 siddharAja jayasiMhRdeva aputra maraNa pAmyA eTale tenI gAdIe bhImadeva rAjAne putra kSemarAja (harapALa) teneA putra tribhuvanapALa ane tenA putra kumArapALa AvyA. kumArapALa vi. saM. 1199nA mAgasara sudi 4 nA divase gujarAtanA rAjA banyA. teNe 30 varSa 1 mahinA ane 7 divasa rAjya bhogavyuM. ane vi. sa. 1229nA peSa sudI 12 nA divase tenuM mRtyu thayuM. kumArapALane mahipAla ane krIti pAla nAme e bhAI hatA. bhApALadevI ane devI nAme e patnI tathA devaLadevI ane premaladevI nAme e baheneA hatI. devaLadevInuM lagna zAkabharInA rAjA arNorAjanI sAthe ane premaladevInuM lagna meDhArakanA jAgIradAra kRSNudeva sAthe thayuM hatu. ekRSNudeva-premaLadevIne mahAkhaLabheja nAme putra hateA. kumArapALane putra thayeA nathI. potAnI pachI kumArapALa gAdIe Avaze e jANa thatAM siddharAje kumArapALane mAravA mATe tanatoDa mahenata karI hatI, kintu temAM saphaLatA maLI nahIM. A vikaTa avasthAmAM zrI hemacaMdrasUrinA upadezathI maMtrI udayana te vAnUbhaTTa, tathA Alima sajjana kuMbhAra (sagarA), barmAsa kheDUta, devasI kaDhuka vANI ane sasara brAhmaNe kumArapALane kimatI madada karI. kumArapALe paNa rAjya prApta mULa vasatika nAmanu' nAmanu' jaina devaLa paNa teNe ( mULarAje ) khaMdhAvelu kahevAya che." (pR. 150) tathA phUla bharAja jainadharmIne paNa mAnatA hAya ema jaNAya che." (pR. 152) jainadharmA` bhImane hu'mArI bena nahI paraNAvuM. '' (pR. 206 : rA.kha. goviMdabhAI hAthIbhAI desAI kRta gujarAtanA prAcIna ItihAsa" .. 66 .. bAramA gujarAtI sAhitya sammelana (amadAvAda)mAM itihAsa ane purAtattva vibhAganA adhyakSa zrImAna jinavijayajInA vyAkhyAna pR. 11mAM gujarezvara mULarAjanA yuvarAja cAmuDarAje vi. sa. 1033mAM vaDasamAnA jinamadiranI pUjA mATe Apela bhUmidAnanA tAmrapatranu sUcana che. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibadhasagraha thatAM te darekanA upakAranA yeAgya badalo vALI ApyA che, ane peAtAnI kRtajJatA pragaTa karI che. A sivAya rAjyaprApti samaye meDhAranA svAmI (kumArapALanA banevI) kRSNadeve paNa kumArapALane sahakAra ApyA hateA, parantu tenAM apamAna bharyA. vacaneAthI gusse thaI kumArapALe tene mArI nAkhyA tA. sabhava che ke tenA putra mahAbaLanA yeAgya satkAra karyo haze. 26 sa. 1273nI zrIdharanI devapattanavALI prazastimAM zAbhanA putra sacIvavalle kumArapALane rAjyAbhiSekamAM sahAya karyAnuM sUcana che. kintu kumArapALe peAtAnA upakArIonI taidhamAM (yAdImAM) tene yAda karyAM hAya tenuM pramANa maLI zakatuM nathI. zrI. ge. hA. dezAI e paNa tenI noMdha lIdhI nathI. sAmrAjya-nirmANa gurjarezvara kumArapALe peAtAnA zAsananA pUrvAdha kALamAM aneka yuddha karyAM che. A badhAmAM zAkaMbharInA arNarAja sAthenuM yuddha bahu ja mahattvanuM lekhAya che. sainya phUTI javAthI khIjAnI sahAya vinA ja -- rAte ekalAe ja A yuddhamAM vijaya meLavyA hatA. Azare sa 1200mAM eTale rAjyAbhiSeka pachI turatamAM ja A yuddha thayuM hatuM ane temAM tenI mahArAjAdhIzvara padanI yeAgyatA sAbita thaI hatI. tyArapachI mALavAtA ballAla (sa. 1207), saurASTraneA sayara (sa'. 1208-9), kAMkaNane mallikArjuna (saM. 1216thI 1218), sAMbhararAja (sa. 1217 Azare) ane cedirAja (sa. 1224)nI sAthe yuddha karI te pradezamAM peAtAnI ANu pheravI hatI. gujarezvara kumArapALa aDhAra dezane rAjA gaNAya che, je aDhAra deza A pramANe che--1 karNATaka, 2 gurrara, 3 lATa, 4 sAraDa, pa kaccha, 6 sindhu, uccA, 8 bhaMbherI, 9 marU, 10 mALavA, 11 kAMkaNu 12 mahArASTra, 13 kara, 14 jAlaMdhara, 15 sapAlakSa, 16 mevADa, 17 dIva ane 18 AbhIra. (' prabaMdha cintAmaNi' pR. 189) 7 1. rA. kha. geA. hA desAI; ' gujarAtanA prAcIna ItihAsa': pR. 185. 1 'prabadhacintAmaNi'mAM caeNdirAjane prasaMga DAhula dezanA ka sAthe yAAyela che. hai.sA.sa. 16 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 gujarAtI sAhitya pariSada AthI ja kumArapALanI biradAvalImAM mahArAja, nijabhUjavikramaraNugaNavinirjitazAkaMbharIbhUpAla, aiDhapratApa, avantInAtha ane cakavatI vagere birudo chetarAyAM che--lakhAyAM che. zilAlekhAdimAMnAM vizeSaNa gurjarezvara kumArapALanA zAsanakALamAM utkIrNa sAhitya paNa tenA aitihAsika jIvana upara suMdara prakAza pADe che. te pikInI keTalIka paMktio nIce pramANe che 1. saM. 1201 pi. suda 2 zanivAranA sakrAMti parvamAM cAMdrA59lImAM siddhezvara vaidyanAthanA maMdiramAM eka brAhmaNane gaMbhUtA pAsenuM gAma ApyAnuM zrI kumArapAlanI sahIvALuM tAmrapatra paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara-tribhuvanagaNDAvantInAtha-barbarakajiSNu-siddhacakravarti -zrImajayasiMhadevapAdAnudhyAta-paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAjaparamezvara-nijabhUjavikramaraNAMgaNavinirjitazAkaMbharIbhUpAla-zrImat kumaarpaaldevvinodaca...... 2 avantInAtha mATe juo rA. go. dezAI: "gu. mA. I." pR. 193 tathA vAMce "kumArapAle mALA ane sAMbharanA rAjA upara jIta meLavI hatI, e nirvivAda che. "avantinAtha" e kumALapALanAM biruda paikInuM eka che." pR. 194. 3 gujarAtanA sAta cakravartIe nIce pramANe manAya che. 1 bhImadeva, 2 karNadeva, 8 siddharAja, 4 kumArapALa, 5 ajayapALa, 6 mULarAja ane 7 Imadeva (juo gu. ai, le.' lekhAMka 166, 186,170, 301, 202, 20, vagere.) 1 siddharAja, 2 kumArapALa, 3 ajayapALa, 4 mULarAja bIjo, pa vizaLadeva, 6 ajunedeva, 7 sAraMgadeva (juo "purAtatva trimAsika, pu. 1, aM. 1, pR. 37mAM prakAzita saM. 1333ne AmaraNane zilAlekha). 4 amadAvAdamAM zeTha sArAbhAI DAhyAbhAie, saM. 1184 caisuda 15 sema. sa. 1193 phA. va. maMgaLa makarasaMkrAnti (jemAM sa. 187nA grAmazAsananI punAjJA che ) ane saM. 1201 pisa suda 2 vagere tithinA siddharAja, mahAmAtya zAstupa ane kumArapALanA paDimAtrAmAM utkIrNa tAmrapatra jevA ApyAM hatAM, jenI pUrI nakala mArI pAse che. temAMthI prastuta pATha Apela che. A tAmrapatro saMbaMdhI yathAsamaye prakAza pADavAmAM Avaze. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra H nibaMdhasagraha mahArAjAdhirAja, paramezvara, zAkabhara bhUpAlavijetA, vijayAdayI (saM. 1201) 2. sa. 1202, si Mha saMvat 32 aseva 13 seAmavAre gAhila sAmanA sahugezvara mahAdeva mATe tenA ladhu bhrAtA maluke zAsana ApyAne mAMgarALanI seADhaDIvAvavALeA kALA pattharanA zilAlekha-- (2) kRtvA rAjyamupAramannarapatiH zrIsiddharAjo yadA daivAduttama (3) kIrtimaNDitamahIpRSTho gariSTo guNaiH / AcakrAma jhaTityacityamahimA tadrAjyasiMhAsanaM zrImA (4) neSa kumArapAlanRpatiH puNyaprarUDhodayaH // 2 // rAjye'muSya mahIbhujo' bhavadiha zrI gUhilA (5) khyAnvaye ... adbhUta mahimAvALA ane puNyathI rUDhatA (nizraLatA)ne pAmyA e uDDaya jenA evA A kumArapALa rAjA tenA rAjyanuM si MhAsana bhAvI ThA. (2) ('gu. bhai. se.' pu. 33 ) 3. sa. 1207 kumArapALe citrakUTamAM uttara dizAnA DhALAva paranA mahezvaranA maMdirane gAma vagerenuM dAna karyuM tenA kALA ArasamAM khAdhela ane cittoDagaDhanA mokalajInA maMdiramAM rahela zikSAseja - ( ) oM // namaH sarvvajJAya || (8) tasminnara rasAnA ( 9 ) jyaM saMprAne niyatervazAt / kumArapAladevo'bhUtpratApAkrAntazAtratraH / / stratejasAprasahyena na paraM yena zAtravaH / padaM bhUbhRcchirastUcaiH kAri (20) to bandhurapyalam // AjJA yasya mahinAthaizcaturambudhimadhyaraiH / dhiyate mUrtabhinnardevazeSetra santatam // mahImabhikuMjeSu zAkambharI ( 11 ) za:, priyAputraloke na zAkaMbharIzaH / api prAstazatrurmayA kaM prabhUtaH, sthitau yasya mattAtravAjiprabhUtaH // pAdalakSAmAma nIkR ( 12 ) tabhadAna : | svayamayAnmahInAtha grAme zAlipurAbhidhe || 241 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 gujarAtI sAhitya pariSada S (28) zrIjayakIrtiziSyeNa digambaragaNezinA / prazastirIdRSI cake........ zrIrAmakIrtinA / / lekha paMkti 8 thI 12-"jenI pachI kumArapALa AvyA. jyAre A nRpe zAkaMbharInA nRpane parAjya karyo ane sapAdalakSamaMDaLa ujajaDa karyuM tyAre te zAlIpura nAme sthAnamAM gayo." (. . 3. 5. 44.) 4. saM. 1208 A. su. 5 ne guruvAre zrIpAle racela ane saM. 16 89 ce. su. 1 ne guruvAre pharIvAra patthara para kotarAela vAnagaranA killAnI prazastitva (20) ... ... ... ... ... ... krIDAkoDa ivoddadhAra vasudhAM devaadhidevaajnyyaa| devaH sotha kumArapAlanRpatiH zrIrAjyacUDAma(21)Ni: ......rgAdavatIrNavAn haririti jJAtaH prabhAvAjanaiH // 14 // arNorAjanarAdhirAjahRdaye kSiptaikabAgavajA, cyotallohitatarpa(22 NAdamadayaccaNDIbhujasthAvinIM / dvArAlaMbitamAlavezvaraziraHpadmana yazcAharallIlApaMkajasaMgrahavyasaninI caulukyarAjanvayaH // 15 // (23) zuddhAcAranavApatArataraNiH saMdharmakarmakramaprAdurbhAvavizArado nayapadhaprasthAnasArthAdhipaH / yaH saMpratyavatArayan kR(24)tayugaM yogaM...laMghayan manye saMharati sma bhUmivalayaM kAlavyavasthAmapi // 16 // naSTodIcyanarAdhipo jitasitacchatraiH prasUnojvalaH / chinnaprAcyanarendramAlikamalaiH prauSyatphalayotitacchAyAdUramavaddhayannija(26)kule yasya pratApadrumaH // 17 // AcAraH kila tasya rakSaNavidhirvighnezani zitapratyUhasya phalAvalokizakunajJAnasya maMtrAnvayaH / (27) devImaMDalakhaMDitAkhilaripoyuddhiM vinodotsavaH zrosomezvaradattarAjyavibhavasyADaMbaraM vAhinI // 18 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha 243 sArAMza:-rAjA kumArapAla deve IzvaranI AzAthI pRthvIne uddhAra karyo. prabhAvazALI hari avataryo che e khyAla janatAne karAvyo. arNarAja tathA mAlavezvarane harAvyA. zuddhAcAra ane saddharma pravartAvyo. nyAyamArgamAM prasthAna karyuM. kaliyugane hAMkI kADho ane kRtayuga pravartAvyo.1 uttara tathA pUrvanA rAjAone chatI pratApa vadhAryo. Izvara jene rAjya Ape che, gaNapati jenuM rakSaNa kare che, devIo jenA zatruone vinAza kare che ane zakunajJAna jene pratyakSa che, e kumArapALarAjAne senA, rakSaNa sAmagrI, yuddhakriyA, ane maMtrajApa te dekhAva mAtra che. arthAt kumArapALa mahArAjA dareka rIte mahAna puNyazAlI che, udayazIla che. (saM. 1208). 5. saM. 1208nA lagabhaga nADelavAsI paravAha zubhaMkaranA putra liga-sAlikanI vinaMtIthI zaivadhamAM mahArANI girajAdevIe 11, 14, 15 ane 0)) nI amArI pravartAvI te saMbaMdhI dakSiNa mAravADamAM ratnapuranA zivAlayamAM kAtarela ane bhAvanagara rAjyanA prAkRta ane saMskRta lekhenA saMgrahamAM prakAzita amArizAsanaH (1) ..............samastAnA(2) virAnita-mAnadhirAga parama mA paramezvara-ninamunavimaranirmvinikita.....pAtI tirastradhagrauDhaprtaap-shriikumaarpaaldevklyaannvijyraajye (3) sve sve vartamAne zrIzambhuprAsAdAvAptasvacchapUranapuracaturazikAyAM mahArAjabhUpAlazrIrAyapAladevAn mahAsanaprApta 1 A ullekhathI mAnI zakAya che ke kumArapAle saM. 1200 pUrve sAta vyasananA tyAga pahelAM strI saMga kare nahi ane maghamAsa khAvuM nahi evI pratijJA karI, (juo "gu. prA. I.', pRSTa 194), somezvaranA maMdirano jIrNoddhAra cAlu karyo ane Azare saM. 1210mAM tyAMnI pahelI yAtrA karI tyArapachI maMtrI AMbaDe saM. 121-13mAM guMjaya tIrthanA AdIzvaranA maMdirano jIrNoddhAra karAvyo ane saM. 1215mAM zAlivAhana vageree giranAranA mIzvara maMdirane jIrNoddhAra karAvyo. mahArAjA kumArapAle saM. 1208nA arasAmAM amAri pravartAvI tenI sAkSI rANuM girijAdevI tathA mahArAjA AhaNudevane saM. 1208109nA zilAlekho paNa pUre che. maharAjaparAjaya nATakamAM mahine 12 varSane vanavAsa sUcavyA che tathA 22 varSa jaI e. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 gujarAtI sAhitya pariSada zrIyUnapAkSadeva-zrImahArAjJI-zrIgirijAdevIsaMsArasyAsAratAM (4)vicintya praannirAmamayAna mArA mitro.......(grA. nai. che. saM. 2 pR. 271 ) paramezvara, nijabhUjavikramaraNagaNuvinirjita, pArvatIpativarazabdapauDhapratApa zrI kumArapAla. zabhuprAsAdathI maLela ratnapuramAM mahArAja bhUpAla rAyapAlathI zAsana meLavanAra cUnapAkSa deva. 6. saM. 1209 mahAvAdI 14 zanivAre zivarAtrine divase nADolavAsI piravADa zubhaMkaranA putra puliga tathA sAlikanI vinaMtithI kirADu, lATahada ane zionA jAgiradAra AhaNa deve 8-11-14- 15 ane 0)) nI amAri pravartAvI, te saMbaMdhI jodhapura rAjyanA malANI jillAmAM bAhaDamerathI 16 mAIla vAyavyamAM karADu gAmanA zivAlayamAM kAtarAela ane "epigrAphika InDikA bhA. 11, bhAvanagarathI prakAzita "prAkRta ane saMrakRta lekhono saMgraha" pR. 172, "prAcIna jaina lekha saMgraha," bhA. 2, pR. 204 tathA "gujarAtanA aitihAsika lekha" cAlukyavaMza pR. 49mAM chapAela amArizAsanaH (1) ...........mArAgApirAga-4(2)meSa-4mAvatavarakAraH aupratApa......nirajJatarAmarI [mezvarama pativaradhavrauDhapratApa..... nitikarAra (gu. ai. lekhanI AvRttimAMthI)] (2) mUpAzrImamAravAva-bhyAvigaya (13)samAriDhiH pramALA.......birude upara pramANe 7. saM. 1211-13mAM maMtrI AMbaDe zatrujya tIrthapara zrI AdIzvaranA caityane uddhAra karAvyo hate. 8. saM. 1213 ce. va. 8 maMgaLavAra sevADInA jiNaDhAke zrI mahAvIrasvAmInA maMdiranI bhamatInI derImAM zrI pArzvanAtha bhagavAnane besAya, ane tenI pUjA mATe dAna karyuM tene zilAlekha-zAM mAAnidhi kumArapArA koya......... 9. saM. 1215 ce. suda 8 ravivAra zAlivAhana vageree, giranAra tIrthapara zrI neminAtha maMdiranI bhamatI tathA derIo, cAra pratimAyukta kuMDa ane aMbikAnI derI tathA mUrti karAvyAM, arthAta 1 A mATe AgaLano saMbaMdha vAMco. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibadhasagraha 245 giranAra upara pahelI bIjI tathA trIjI TrakAnuM kAma karAvyuM. ('li. e. ri. I. e. pre.' pRSTa 356; 'gujarAtanA aitihAsika lekho' cAlukaya vibhAga, pR. 51 ane "prA. . lekhasaMgraha," pR. 69) 10. zudi 15 guruvAre caMdragrahaNumAM vasatapAle ulezvaradevane zvAsana ApyuM, te saMbaMdhI gvAliyara rAjyamAM udepura gAmanA maMdiramAM rahela zilAlekhaH-- (3)..........tivarayaMtrauDhapratApa ninamuna.. ...... (4)......... marImUpAtromavaMtInAtha zrImadguru.... (!)......... niyuA mahAmAsya zrInazodha.......... " teNe zAkabharInA rAjA tathA avaMtInAtha (eTale mALavAnA rAjA) e bannene harAvyA hatA. te vakhate yazodhavala mukhya maMtrI hatA " ( " gu. ma. le.," pR. para) 11. sa. 1221 ane saM. 1256 nI sAkSIvALA sa. 1268mAM kAtarAela jAlAranA kumArapAlavihAranA zilAlekhaH-- (1) pramuzrIhemacandrasUriproSita-zrInu'dhAdhIzvar--paramAdaMta-caujIvana(2) mahArAjAdhirAja - zrI kumArapAladevakArite zrIpArzvanAthasatkamUlabiMba sahitazrIkuvaravihArAbhidhAne jainacaitye-- paramAta kumArapAla ane tenA kumAravihAra. 12, 13. sa. 1222 ane sa. 1223mAM zrImAlI rANIganA 1 AcArya giranazaMkara vallabhajInA kahevA pramANe kumArapALanA rAjyakALamAM sa. 1198 phAgaNu, 1211 aSADha, 1213 AsA, 1216 bhAdaravA, 1218 mahA, 1220 peSa, 1221 je, 1223 caitra, 1224 Ase ane 1228 mahA sudI 15 tathA guruvAre caMdragrahaNa thaela che. ane A lekha zilAlekhamAM vaMcAtA aMtavAlA mahinAnA hisAbe sa. 1220nA pASa suda 15 dine kAtarAvyA heAya ema lAge che. caze|dhavala aDhI varSa sudhI kumArapAlanA mukhya matrI rahela che. jo zAkabharI ane mALavAnA yukALamAM mahAmatrI hAya te| A prasaMga sa. 1200 thI 1208 lagabhagamAM mAnaveA paDaze. ca'dragrahaNa ane 1 akSaravAlA mahinAnA hisAbe sa. 1211mAM mAnave| paDaze. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 gujarAtI sAhitya pariSada putra AMbArka giranAra para pagathiyAM karAvyAM. ( gu. a. le. samraGa," pU. 56; prA. hai. le. sa," pR. 78). .. 14. va. sa. 850, siddha saM. 60mAM maMtrI dhavalanI patnIe be mandira te grAma ApyuM te sabaMdhI jUnAgaDhamAM nRsiMhaprasAda DariprasAde badhAvela bhUtanAthanA zivamandiramAM surakSita zilAlekha~~~ rca kumArapAnRpati: pratyakSarakSmIpatti...tene putra (!) lakSmIpati sAkSAt kumArapAla nRpa hatA.ra ('zu a.le." pR. 59. ) 15. va. sa. 850nA ASADhamAM kAtarAela, prabhAsapATaNamAM bhadrakALInA maMdiramAM rahela mahuta bhAvabRhaspatinI prazastivALA ane kumArapALanA bhANeja tathA kRSNadeva ane premaladevInA putra mAhezvara bheja mahAbale caMdragrahaNamAM eka gAma ApyuM, te sabaMdhI zilAlekha( 12 ) tasminnAkamupeyuSi kSitipatau tejovizeSodayI zrImadvIrakumArapAlaTa (13) patistadrAjya siMhAsanam AcakrAma jhaTityacintyamahimA ballAladhArAdhipazrImajjAMgala bhUpakuMjaraziraH saMcArapaMcAnanaH // 10 // evaM (14) rAjyamanArataM vidadhati zrIvIrasiMhAsane zrImadvIrakumArapAlanRpatau trailokyakalpadrume / 2. AcAya girAza kara valllabhajI lakhe che ke e jUdA savatA ApyA che, eka valabhI ane bIjo siha, pahelAM saMvatanuM varSa 850 mIAnA varSI 60 ne maLatuM Ave che. ane e banne I. sa. 1169 ne maLatAM Ave che" te bhUla che. kemake 1. sa. 850mAM vi. sa'. 1225, 4, saM. 1169 paDe te kharAkhara che. si'huM savata vi, sa, 1190mAM zarU thayA che. mATe sihu sa'. papa Ave teja maLatA savata manAya. te vakhatanA lekhakA siMha saMvata mATe bhUla kare enA karatAM va. sa. mATe bhUla kare ema mAnavuM te vadhAre ThIka che ane e hisAbe A lekha 1. sa. 855, vi. 1230, 4, sa. 1174, si. 60mAM kAtarAele che e vadhAre sabhavita che. anya lekhAmAM vi. sa. 1202 ane siha savata 32 ane tri, saM. 1166, ane sihu saMvata 96 e, saM. e, hisAbe kharAkhara maLatAM Ave che. bru 1170mAM siMha sa Mvatane prAra bha Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. ma sArasvata satra : nibadhasagraha tejovizeSeyI, siddharAjanI gAdI para AvyA, ballAla dhArApati ane jAgala narezane vijetA kumArapAla va. sa. 85001 16. sa. 1226 vai. su. 3 ti mahAmAtya kapA bhaDArIe AmrutIrtha' para RSabhadeva bhagavAnanI sAme peAtAnAM mAtApitAnI mUrti karAvI. ( " prA. OM. le. sa.," bhA. ra., pR. 128 ). * umApativaralabdhaprasAda 'vizeSaNa kA kumArapALanA vizeSaNAmAM zivaradAnane sUcavanAruM. paNa eka vizeSaNu maLe che. kumArapALanA jIvanamAM A vizeSaNu paNa eka navI bhAta pADe che. eTale enI vicAraNA paNa ahIM asthAne nathI. 1 sAlakI rAjAenA zAsanakALanA zilAlekhAmAM valabhI savatane ullekha e eka vicitra samazyA che. upara lakhyA pramANe ahIM paNa vallabhI saMvata jhuDA keAtarAelA hoya teA prastuta zilAlekhane kALa paNa vi. sa. 1237 Avaze. A lekhamAM utkI` nAnAtIrthopamAnapaTTI zabdothI paNa A lekha kumArapALa rAjyanA mRtyu pachI kheAdAye| heAya ema mAnavAne kAraNa maLe che. A lekha se|manAthanA mandiranA jIrNoddhAraneA nathI, kintu gaDe (bhAvagRhaspatie) karAvela dha kAcane vaNa vatI prazastirUpa che. AthI A prApti kAtarAI tenA ghaNAM varSa pUrve sAmanAthanA madirane jIrNoddhAra thaye| hatA e spaSTa vAta che. bhImadeve A maMdira pattharathI khanAvyuM hatuM, kintu temAM lAkaDAnuM kAma vizeSa pramANamAM haze, AthI ja mAtra savAse doDhase vamAM chaNuM thaI gayu. kumArapALe tenA RddhiAra karAbyA, ane devapUjA mATe brahmapurI gAma ApI tAmrapatra karI ApyuM. tyArapachI bhAvabRhaspatie ahIM kumArapALa dvArA nahi paraMtu bhinnabhinna bhakata dvArA zivacaMDikAnA madi ane vAva vagere karAvela che. valabhI sa. 850mAM te bheAja-mahAbale gAma ApyuM che. sau koI samajI zake tema che ke te divase aSADha sudI 15 hatI ane caMdragrahaNa hatuM. eTale mA divaseAmAM seAmanAthanI pUjA vagere teA thaI ja na hatI. te samayanA vAtAvaraNamAM sAmanAthanA madiranA uddhAranI pahelAM zatruMjaya tathA giranAramAM jaina maMdirane jIrNodhdhAra thAya e paN azakaya nahi te| duHzaya te che ja. teA pachI zatruMjaya ane giranAranA jinAlayeAnA jIrNoddhAra pahelAM sAmezvaranA ma`diranA jIrNoddhAra thayeA hateA. ema kema na mAnavuM? Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 gujarAtI sAhitya pariSada A vizeSaNa bhinna bhinna lekhomAM ghaNuM bhinna bhinna rUpe maLe che. sauthI pahelAM tene ullekha saM. 1208mAM kavicakravartI zrIpALe eka divasamAM racela vAnagaranI prazastimAM upamArUpe che. tyArapachI ratnapura, kirADu ane udepuranA eTale gujarAta bahAranA zaivabhaktoe e biradane zilAlekhamAM utAryuM. ratnapuranA rAjAe te pitAne aMge paNa " zaMbhuprasAdAvANa" ItyAdi lakhANa karyuM che. ajayapAla rAjAnA samayamAM paNa mAtra gujarAta bahAranA zaiva mAMDalika rAjA vijajaladeve pitAnA lekhamAM A birudane kotarAvyuM che. vakhata jatAM te gurjarezvara bhImadevanA koI kAI dAnapatramAM paNa A vizeSaNane mAnItuM sthAna maLyuM che. jemake-- saM. 12 56, (if 8) paramAra-mahArAgAdhirAna-paramezva-trauDha(1)pratApa-3mapativadhavA-mumiraNAMjarinirvatAsA (10) bharIbhUpAla-zrIkumArapAladevapAdAnudhyata-paramabhaTTAraka-mahArAjAdhi (11) rAjaparamezvara-paramamAhezvara prabalabAhudaMDadarparUpakaMdarpa-kalikAla (12) nissklNkaavtApitarAmapArtha rItasArarakSa#ApA-zrIma=ca (13) vAva ... ... saM. 1263nA lekhamAM (6, 7) mativaraprasAda prauDhapratA ... 1 kavi zrIpAla e pATaNano vatanI dhanADhaya hatA. tema mahAkavi paNa hato. mahArAjA siddharAja tene kavIndra tathA bhrAtA kahIne bolAvatA hatA. te jAte piravADa ane dharme jaina hato. khAsa karIne vAdidevasUri ane tenA samudAyanA sAdhuono te upAsaka hato tene eka svataMtra upAzraya hato, jemAM ukta sAdhuo AvI UtaratA hatA. tapasyAnA prabhAve citoDanA rANuM jaitrasiMhadvArA tapAnuM gauravavaMtu biruda prApta karanAra tapagacchanA Adima AcArya zrI jagajIMdrasUrinA moTA guru zrI hemacaMdrasUrie e ja upAzrayamAM "nAbeyanemidvisaMdhAna" kAvya banAvyuM che, jenuM saMzodhana kavicakravatI zrIpAle eka divasamAM ja karyuM hatuM. tathA e ja AcAryane gurubhrAtA zrIsemaprabhasUrie saM. 1241mAM tenA upAzrayamAM kumArapALa pratibaMdha " kAvya banAvyuM che, je vakhate upAzrayano prabaMdha tenA putra kavi siddhapALanA hAthamAM hato. 2 A tAmrapatramAM saM. 1191 kA. zu. 11 sema ane kA. za. 13 ne budhavAra kotarelA che, paraMtu pro. ke. ela. chagenA patraka pramANe te tithie te vAra AvatA nathI. saM. 1232 mAM te tithie vAre Ave che. (juo "gu. e. le." caulukya vibhAga, pR. 73 mAMne paricaya). Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibadhasa graha sa. 1283nA lekhamAM (10) padmamAhezvarI zrImavumArapArudeva sa. 1288nA lekhamAM samAvativaraUtra(1)sAra prAtarAjyaprauDhapratApa kSmIvayaMvara,.....mArapA......pa6(11)mamAhezvarI......(12)anayapAnDa sa. 129panA lekhamAM banne rAjA mATe upara pramANe Apela che. sa. 1296nA lekhamAM banne rAjAe mATe upara pramANe Apela che. vizeSamAM A dAnapatramAM zu bhImadeva mATe paNa mAtiHrabdhaprasAra-prAtarAjyaprauDhavratAvamAIsvayaMvara vizeSaNa joDAyuM che. abhinava siddharAja jayasiMhanA ekanA eka dAnapatramAM mAtivanuM vizeSaNu mULarAjathI laIne pAtA sudhI, dareka sAlakI rAjAonA nAma para bhinna bhinna rItie caDhI gayuM che. taduparAMta atyamutavratApabhaasvaan caulyukya kulakalpadrumavicAra caturAn taraNAMgaNa ...... kumArapAladeva .. kalikAlaniSkalaMkAvatAritarAmarAjya AjJA'jApAla zrI alayahi... ...nArAyaLAvatArI zrImImaveva ItyAdi vizeSaNA paNa kAtarAmAM che. (blyu. a. lai., naM. 165). 249 A sivAya ajaina lekhakanA hAthe lakhAela e granthapuSpikA maLe che je nIce mujaba che-- (1) kRtI rAjAnakamammaTAlakayoH / saM. 1215a (A)zvina sudi 14 budhe adyeha zrImadana (Na) hilapATake samastarAjAvalI virAjita - mahArAjAdhirAja - paramezvara - paramabhaTTAraka - umApativarala prasAda - prauDhapratApa - nijabhujavikramaraNAMgaNa nirjitazAkaMbharI bhUpAla - zrI kumaarpaalvaivayALavijJayarAgye paMkitarukSmIdhare putta jilApita ( gA. e. si. naM. 21- jesalamera bhAMDAgArIya granthasUcI " (pR. 18, na. 163 ) : " kAvyaprakAza " tADapatrIya pu.) ' - (2) saMvat 1225 varSe pauSasudi 5 zanau adyeha zrImadaNahilapATake smstrAnAvaNIvirAnita-mahArA'dhiAna-pazmezvara-maTTA--3mAtivaraSaprasAd - prauDhapratApa - nijabhujavikrama raNAMgaNa vinirjitakhAkaMbharI bhUpAla - zrImatkumArapAladeva Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5e gujarAtI sAhitya pariSada kalyANavijayarAjye tatpAdapadmopajIvini mahAmAtyazrIkumarasiMhe zrIkaraNAdike samastamudrAvyApArAn paripanthayati sati / " (gA. o. si. naM. 1-"je. bhAM. sUcI" (pR. 17, na. 146): "pRthvIcaMdracaritra" tADapatrIya pu. ne prAnta ullekha.) umApativaralabdhaprasAda' saMbaMdhI vicAra uparanA zilAlekha vageremAM e vizeSaNa upara pramANe prApta thAya che. nIcenA zilAlekhe ane tAmrapatromAM kAtivaranuM vizeSaNa nathI. 1. samrATa kumArapALanA saM. 12-1nA tAmrapatramAM mAnadhias, paramezvara, nijamujavikramaraNAMgaNavinirjitazAkaMbharIbhUpAla bhane vijayodayI pati vALuM vizeSaNa nathI. 2. vikrama saMvata 1208 pahelAMnA ke gujarAta bahAranA keI zilAlekhamAM paNa A vizeSaNa nathI. kumArapAle dAvela citoDanA zilAlekha vageremAM paNa A vizeSaNa nathI. 3. kumArapALanI hayAtImAM katarAela gujarAtanA koI paNa zilAlekhamAM A vizeSaNa nathI. 4. jUnAgaDhane zivAlayane zilAlekha paNa A vizeSaNathI kAro che. 5. pAzupatAcArya saMbhAvabRhaspati ke jene rA. sAhityavatsala ane A. girajAzaMkara vallabhajI kumArapALanA dharmaguru tarIke kape che, tenI 1 A gaMDa siddharAja ke kumArapALanA guru hatA evuM tenI prazasti ke rA. bA. kRta "gujarAtanA prAcIna itihAsa"ne AdhAre nakkI thatuM nathI. e vAta nakkI che ke siddharAja tene kavicakravatI zrIpALanI jema bhrAtA tarIke mAnate hate, nahi ke guru tarIke. "gu. prA. itihAsamAM ane rA. da. ke. zAstrInI "prabaMdhaciMtAmaNi" paranI 22 mI dhamAM temane pUjArI tarIkeno paricaya maLe che. bhUla thavAnA kAraNe kumArapALe temane daMDa karyo hate, (pra. ciM." pR. 193). rA. sAhityavatsala tA. 12-9-3 nA gujarAtI"mAM e prazastine ja temanAthanA mandirane jIrNoddhAralekha samajI 1rarapamAM somanAthano jIrNoddhAra mAne che, te vicAraNIya che. tathA manAthanA jIrNoddhAranI hakIkta zrI hemacandrAcArya jaNAvatA nathI" ema lakhe che te paNa teone anAbhoga ja che. kemake "yAzraya"kAvyanA vImA sargamAM A jINoddhAranuM sUcana che. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra nibaMdhasaMgraha 251 === = = prazastimAM kumArapALane mAtra teno virovoca, majyami, vaijjAgharAfdhapagAramorAvitA ane grotha tumanAM vizeSaNo ApyAM che. kintu umApati, vALuM vizeSaNa ApyuM nathI. yadyapi A prAptimAM pitAne nAnAtIrthasraropamAna ane bheja-mahAbaLa mATe gharamANezvara tarIke oLakhAvyA che, chatAMya kumArapALane 3mAniyara0 vALA vizeSaNathI nirALo rAkhyo che, e bahu sUcaka che. atizayoktirUpe paNa e vizeSaNane proga thaye nathI, 6. rAjavaMzI zilAlekha ke dAnapAmAM rAjAnI hayAtImAM niradhAra thaelAM ja vizeSa ke bi kotarAya che. ane tenI pachInA uttarAdhikArIo paNa vizeSaNe mATe te rAjAnA samayanI maryAdAne anusare che. karNadeva ane siddharAjanA vizeSaNomAM A vAstavikatA svataH tarI Ave che, paraMtu kumArapALa mATe zuM thayuM? e prazna bho ja che. kumArapALa, ajayapALa ane mULarAja sudhI rAjavaMzI zilAlekhomAM tene mAtavara thI oLakhAve che ema mAnavAne kaMI pramANa maLatuM nathI. saM. 1229nA ajayapALa niyukta kuNapasAkanA zilAlekhamAM mAtra ajayapALanuM ja nAma che ane tene makara tarIke oLakhAvyA che. atyAra sudhInA cAlukyavaMzI dAnapatromAM nahIM vaparAeluM ane ahIM maMgaLadarzanamAM ekadama daSTigocara thatuM A vizeSaNa tenI pahelAMnA rAjAne aMge no prakAza pADe che. vastutaH A vizeSaNa sahetuka che. 7. bIjA bhImadevanA samayanA ghaNAM dinapatro umApativara vizeSathI kAro che. jemake-siMha saMvata 93 (vi. saM. 1263)nuM dAnapatra, 1 prazastiomAM atizayokti paNa hoya che, juo - "prazastio racanArathI nAnAnuM moTuM (atizakti ) thAya che.' ("gu. e. le.'', cAlukya vibhAga, pR. 103 ) 2 rA. sAhityavatsala lakhe che ke A vizeSaNa vyApaka che, paraMtu teo uparanAM dAnapatra tapAsaze to tenI avyApakatA jarUra mAnaze. vaLI teo eka vAta te svIkAre che ke -" tyAMnA e vizeSaNane te ajayapAla vagere janadraSI hatA eTale, kadAca ApaNe ekapakSI ma nIe" { tA. ra9-8-17 nuM ' gujarAtI ...) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada jemAM rAjAvalI ApI nathI. sa. 1266, siddha sa. 96 mA. 3. 14 gurunuM dharelANA gAmanuM dAnapatra jemAM kumArapAlane mahArAjJadhirAJa, paramezvara, prauDhapratApa, caturbhujavikramaraNAMgaNajitazAkaMbharI bhUpAla, zrIkumArapAladeva, ajayapAlane maddArAnAdhirAjJa, mezvara, jiArunivAvatAritAmAkhyAsakrdiikRtspaarlksskssmaagaal zrIanacapAdeva, ane bhImadevane mahArAnAdhiAna, patnezvara, aminana siddhAgavela, vAnArAyaLAvatAra, zrImImaveva vizeSaSNeAthI samAvyA che. eTale ke A dAnapatramAM samAvattivar. te pracaiAga nathI. spara sa. 1283 kA. su. 15 guru, 1287 a. zu. 8 zukravAranA dAnapatromAM mApativar. vizeSaNa nathI. bIna' dAnapatrAmAM ajayapALanA mamAphezvara tarIke paricaya ApyA che. 8. sa. 1299 cai. su. 6 sAmanA rAjA tribhuvanapALanA sUryagrahaNa saMbaMdhI dAnapatramAM kumArapALane svamu'vimaLAM vinigitAAHmarImUvAru ane ajayapALane mahAmAhezvara0 nAM vizeSaNu ApyAM che. 3mAtiva0nuM sUcana nathI. 9. sa. 1273nI vAnA putra zrIdharanI prazastimAM kumArapALa mATe nIce mujaba lakhANa che-- (15) tasminnupendratvamanupravatte trailokyarakSAkSamavikramAMkaH / lokNpRnnair|tmgunnairlNdhyH kumArapAlaH prababhUva bhUpaH // 19 // ... ... ... .. (16) praznanapadruojotaviktaH pratApaH / kathayati ghanaphenasphAra kallolalolaM ... jalanidhijalamadyApyutpatiSNu prakAmaM // 20 // AkhaNDalaprAGgaNike ca tasmin bhuvaM babhArAjayadeva... ... A prazastimAM mAvativara.nuM sUcana nathI. 25. sAhityavatsalanA lakhavA mujaba kumArapALane samrAjyAdhikRta karanAra valranA paramamAhezvara putra zrIdhara paNa kumArapAlane mApativar. na lakhe e zuM samajavuM ?? 1 kumArapAle peAtAnA upakArI vargamAM vadhune sabhAyeS ke kaMI inAma Apyu. heAya tenu' pramANa maLatu nathI. kintu prastuta prazastinA 45mA zlAkamAM vahUne dauvArika tarIke eLakhAvyeA che. rA. sAhityavatsala vaDanaga ranI prazastivAlA zrIdharane siddharAja jayasiMhanA baMdhu tarIke mAnI teNe kumArapALane 'ge gaDa bhAvabRhaspatinI kATImAM mUke che: vastutaH mA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra nibaMdhasaMgraha 253 === = 10. uparanAM pramANe kumArapALane 3mAtavaranuM vizeSaNuM ApavAnI viruddhamAM jAya che, eTale kumArapALa mATe vaparAtuM e vizeSaNa vAstavika nathI ema kema na mAnavuM ? umApativaralabdhaprasAda" vizeSaNanAM kAraNe kumArapALane mATe sAtivaranuM vizeSaNa vaparAyuM che tenAM kAraNe nIce pramANe heI zake- 1. kumArapALa saM. 1218 sudhI zaivadharmI hatA ane te lekhake paNa zaiva che, eTale rAjyaprAptimAM sAdhAraNa janatAmAM pracalita IzvarakRpAnI mahattA batAvavI. rapuranI rANIe rAjA mATe ane siddharAje dareka solaMkI rAjA mATe A vizeSaNa vAparyuM che. 2. kavi zrIpAlanI cAra upamA paikInI eka upamAe sAcI ghaTanAnuM rUpa pakaDayuM ane traNa upamAo upamA rUpe ja rahI. 3. zaiva rAjAo vizvAsu banI rahe ane amAri raDhIne ziva pharamAna rUpe ja apanAve. 4. seminAtha pATaNamAM somezvare kumArapALane Apela upadezanA AdhAre A vAta ghaDAI heya. 5 thathA sagA tathA prajJA e nyAye prajA umApatinI upAsaka banI rahe ane zivamAhAmmano pracAra thAya. kemake A vizeSaNane prathama prAdurbhAva gujarAtanI bahAra thayo che. pupikAnA zabdo, tAmrapatranA vizvati ityAdi avataraNa rUpe che. pupikAnA lekhake ajaina che. 6. valabhI vaMzanA keTalAka rAjAo jena tathA baiddha hatA chatAM tene mATe parama mAhezvara lakhAya che. kumArapALa pachInA rAjAoe e nIti akhatyAra karI hoya. mAnyatA saM. 1233 ane saM. 1273 ema saMvata bhedane lIdhe UbhI thaI hoya ema lAge che. devapATaNano zrIdhara siddharAjane nathI banyuM, nathI samakAlIna ke nathI (gaDa) pUjArI. prastuta prazastinA zloka kara-43mAM tene somanAtha pATaNanA rakSaka ane hammIranA sainyane haMphAvanAra tarIke varNa che. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada 7. paramamAhezvara, nilaMkAvatAra ke nArAyaNAvatAra vizeSaNA vAparIne rAjAone zAnta ke khuzI karavA mATe buddhi vAparI hAya ! 54 8. kumArapALa jaina hatA e vAtane bhUMsI nAkhavA mATe ja khAsa A yeAjanA taiyAra karavAmAM AvI hai|ya. 3mApativaranA pracAra thavAmAM upayukta kAI paNa kAraNa hAI zake. ukta vizeSaNanI avAstavikatA tatkAlIna zilAlekhatA samanvaya karatAM umAtivar.nuM vizeSaNu jhAstavika lAgatuM nathI. kumArapALe e vizeSaNu svIkAryuM nathI, tAmrapatramAM utAryuM nathI, zilAlekhAmAM kAtaryu' nathI, ane pote Akhara sudhI zaiva banI rahyo nathI. pachI tenuM e vizeSaNa kema hoI zake? kumArapALanAM dhArmika kAryo gu. kumArapALanA samakAlIna pratyakArAe tenA naiSThika ane nArmika jIvana para ghaNA ja prakAza pADayo che, jene sAra nIce pramANe che selakI mULarAjadevanI vaMzapara parAmAM thaela tribhuvanapALanA putra kumArapALane sa` rIte yeAgya mAnIne pradhAna puruSAe aNuddhilapura pATaNanI gAdI para besAryAM. teNe paNa pAtAnI pujAnuM suMdara rIte pAlana karyuM, nyAya pravartAvyA, prajAprema sa'pAdana karyA^, ane aneka rAjAne pAtAne vaza karI peAtAnI AjJA tathA kIrti dUra dUra sudhI phelAvI. teNe pahelavahelAM devapATaNanA sAmanAthanA maMdiranA jIrNoddhAra 1 hariritijJAtaH prabhAvAjjanaiH, zuddhAcAranavAvatArataraNiH, saddharmakarmakamapAdurbhAvavizAradaH, nayapatha prasthAnasArthAdhipaH, yaH kRtayugaM saMpratyavatArayat // vaDanagara killAnI prazastio 14-16. greolayannuma // gaDa bhAvabRhaspatinI prazasti klAka 11 caujIvacatuma, vicAracatunina || abhinavasiddharAja jayasiMhanuM tAmrapatra gaiocarakSAkSama : vijhma o pUnAmaIrasaMvyuH / ! ( zrIdharanI prazasti zloka 19.) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra nibaMdhasaMgraha ra55 karAvyuM. ane tenI saphaLatA mATe zrI hemacaMdrasUri pAse mAMsAhArane tyAga karyo ane brahmacaryane svIkAra karyo (saM. 120 6-8). tyArapachI sAta kuvyasane eTale hiMsA, mAMsa, jugAra, zyAgamana. parastrIsevana, madirA ane uThAvagIrIne hamezane mATe tyAga karyo. pitAnA rAjyamAM amAri paTala vagaDA, jugAra sarvathA baMdha karAvyo tathA aputriyAnuM dhana rAjA lo evo kAyade hatA te rada karyo ane aputriyAnuM dhana levAnuM baMdha karyuM (saM. 1208 thI 1212). seminAtha pATaNamAM somezvaranA maMdirano jIrNoddhAra karAvyo (saM. 206 thI 1211) ane pArzvanAthanuM daherAsara paNa karAvyuM. kumAravihArAdi jaina maMdire 1 A sAlavArI te samayanI bhinna bhinna ghaTanAonA varSe meLavIne taiyAra karavAmAM AvI che. zilAlekhethI puravAra thAya che ke saM. 1208 lagabhagamAM mahArAjA kumArapALe amAri rUDhi pravartAvI hatI eTale te ara sAmAM teNe sAta kuvyasanono tyAga karyo hato. kuvyasananA tyAgamAM mAMsatyAganI pratijJA AvI ja jAya che. kumArapALe semezvaranA maMdiranA jIrNoddhArane aMge be mAsa sudhI mAMsa choDayuM che, e bhAga A sAta vyasananI pratijJA pahelAnA che e hisAbe A mAMsAhAranI pratijJAnI sAla saM. 1208 pahelAM Avaze, ane tyArapachI sAmezvara maMdiranI te yAtrAnI sAla saM. 1201-11 Avaze. "prabaMdhaciMtAmaNi"mAM te gu. kumArapAle semezvaranA maMdiramAM ja mAsamadirAno tyAga karavAne ullekha che. eTale ke A prasaMga pachI ja sAta vyasano tyAga karyo che. zrI hemacaMdrasUri pahelI vAra siddharAja sAthe temanAya jAya che, bIjI vAramAM kumArapALa somanAtha sIdho jAya che, ane A zrI hemacaMdrasUri zatrujaya thaine somanAtha padhAre che. AMbaDe uddhAra karela ajaya para AdIzvaranA maMdiranI Aja arasAmAM pratiSThA thAya che. ane AcAryazrI tathA kumArapALanI, granyaprasiddha zatruMjaya tathA giranAranI yAtrA saM. 1rara3nA arasAmAM manAya che. A badhI vAtane dhyAnamAM letAM seminAthanA maMdirane mATe meM je upara sAla ApI che te vAjabI lAge che. te samayano zilAlekha maLato nathI, mATe vidyAnee A vizeSamAM UhApoha karavAnI jarUra che. 2 A kAyadAne aMge dattaka levAne dezAcAra hato. A kAyade rada thavAthI gujarAtamAM dattaka levAnuM ochuM thaI gayuM che. zrI. hemacaMdrasUrinA upadezathI kumArapALe aputranuM dhana levAnuM baMdha karyuM ane jagaddaguru zrI hIravijayasarinA upadezathI maMgala samrA akabare jajiyA vere mApha karyo. gujarAtanA rAjanaitika itihAsanI A maharavavALI ghaTanAo che. hai.sA.sa.-17 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 gujarAtI sAhitya pariSada banAvyAM, kara derIvALe tribhuvanavihAra karAvyo, bhagavAna pArzvanAtha, neminAtha vagere-pratimAo karAvI. zrAvakanAM bAra vrata svIkAryA (saM. 1216). dAnazALa khelI ane tenI vyavasthA zrImAlI neminAganA putra zreNI abhaya kumArane hastaka suprata karI. pizALa, dharmazALAo banAvI, dAna ApyuM. jena kuTuone madada karI, parvonA divase zIla pALyuM, meTo tapa karyo, rathotsava karyA, aThThAI mahotsava karyA, zatrujya tIrthanI yAtrA karI, kintu vRddhAvasthAnA kAraNe giranAranI yAtrA karI zakyo nahIM (saM. 1222-23). kumArapALa jaina thayA pachI savAre-namaskAra maMtranuM maraNa, jinendravaMdana, caityavaMdana, aSTaprakArI jinapUjA, caMdana, kapUra ane suvarNakamaLAthI gurupUjA, pratyAkhyAna, vyAkhyAna zravaNa, gharadaherAsaramAM bhejana dharyA pachI bhejana karavuM, AThamacaMdaze ekAsaNuM, bapore viddagaSTI, rAjakArya, sAMje bhojana, daherAsaramAM AMgI, AratI, maMgaLadIvo, jinendranAM guNagAna, rAtre mahApuruSonAM jIvananI vicAraNuM ane nidrA. e pramANe sAdhAraNa dainika kAryakrama hate. (6yAzrayakAvya" (saMskRta) sarga 16 thI 20, dvayAzrayakAvya" (prAkRta maharAjaparAya" "kumArapAla-pratibadha" pR. 5, 41, 67, 143thI 145, 396, 21, 175, 179, 423.) kumArapALanI je sAdhAraNa jIvanacaryA ke dinacaryA hatI tene jena granthakAroe pratyakSa joIne potAnA granthamAM utArI che. pratyakSa vastumAM bIja pramANonI AvazyaktA rahetI ja nathI. gujarAtanA Agha ItihAsamraSTAo jaina vidvAno ja che. AjanA itihAsakAro 1. zreSThI abhayakumAra e zrI hemacaMdrasUrinA mAmAnA putra bhAI thatA hatA. zrI. semaprabhasarie A reDa abhayakumAra, tenI strI padamI, putra haricaMdra, vagere ane putrI zrIdevI, mATe "kumArapALa-pratibaMdha banAvyuM che, ane prastuta pustakanI ghaNI pratio te zreSThIe lakhAvI che. (pR. 478) 2 sattvAnukampA na mahIbhujAM syAdityeSa klupto vitathapravAdaH / jinendradharma pratipadya yena lAdhyaH sa keSAM na kumArapAlaH // kumArapAlapratibodha', pR. 475. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 257 - tenA AdhAre ja itihAsa ghaDe che. teonA sAhityane bAda karIe te gujarAta pAse tatkAlIna itihAsa jevuM kazuMya rahetuM nathI. jaina granthakAre asatya kathanathI jeTalA aLagA rahe che, teTalA ja anya vidvAnonI TIkAothI paNa sAvaceta rahe che. kumArapALa jaina rAjA hato mATe ja teoe bIjA solaMkI rAjAone nahIM kintu kumArapALa rAjAne vividha rUpe kavyo che, ane tenA jIvananI bArIkamAM bArIka dareka vastuonuM yathArtha nidarzana karAvyuM che. - kumArapALanA dhArmika jIvana para prakAza pADatA AjanA sAkSaronA je phakarAo maLe che temAM paNa tene jaina tarIke jAhera karavAmAM Avyo che - rA. bA. govidabhAI hAthIbhAI dezAI lakhe che, "devaLane pAyo nakhAvyo tyAre hemAcAryanA bodhathI rAjAe eka vrata lIdhuM ke, kevaLa baMdhAvavAnuM kAma pUruM thaI rahe tyAM sudhI strIsaMga kara nahi ane magha mAMsa khAvuM nahi. be varSe devaLa thayuM eTale vrata (badhA) choDAvavAnI sUrine vinati karI. sUri bolyA, maMdira te thayuM, paNa zivajInI yAtrA thaye vrata mUkavuM joIe. rAjAe A vAta aMgIkAra karI ane somanAthanI yAtrAe nIkaLyo." ("gujarAtane prAcIna itihAsa," pR. 194). A pramANe kumArapAla sAthe somezvaranI yAtrA karyA pachI hemAcAryanI sattA rAja upara vadhatI gaI. tenI zAnta prakRti ane tenA mananuM moTApaNuM joI rAjAnI prIti tenA para vadhatI gaI. hemAcAryane halake pADavA brAhmaNoe ghaNI ghaNI tajavIja karI, paraMtu temanuM kaMI phAvyuM nahi. hemAcAryanAM badhathI rAjAe pitAnA devagharamAM brAhmaNanA devenI mUrtio sAthe zAntinAtha tIrthakaranI mUrti paNuM rAkhavA mAMDI ane Akhare hemAcAryanA apAsarAmAM jaI tathA jaina sAdhuone agaNita dAna ApI rAjAe khulI rIte jainadharma aMgIkAra karyo. pachI potAnA devagharamAMthI brAhmaNanA dharmanI mUtio teNe kADhI nAMkhI, ane mAtra jainadharmanI mUrtio rAkhI. ATale darajaje gayA pachI hemAcAryanuM apamAna karanAra brAhmaNone rAjA sajA paNa karavA lAgyo." ("gu. mA. i" pR. 299-200). Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 gujarAtI sAhitya pariSada kumArapALe jaina devaLe pAchaLa kharca kare che. "sA lavasahikA, karaMbakavihAra, muzakavihAra, jhalikAvihAra A sivAya bIjA 1444 jaina devaLa kumAre baMdhAvyAnI daMtakathA cAle che." (pR 196). hemAcAryanA bedhathI rAjAe mAMsamadirAne tyAga karyo eTaluM ja nahi, paNa lekamAM sAda paDAvI AjJA karI ke keIe jIvahiMsA karavI nahi. teNe mAchI, zikArI, pAradhI, vagere lokone pitAne jIvahiMsAne dhadhe choDI bIjA dhaMdhA karavAnI pharaja pADI." (pR. 200 ). hemAcAryanA bedhathI kumArapALe navArasI milakata sarakAramAM levAnuM baMdha karyuM." ("gujarAtane prAcIna itihAsa, pR. 201). 2. che. kezavalAla himmatarAma kAmadAra jaNAve che ke "vIsa sarga ('dayAzraya") kAvyane chelle sarga che. temAM kumArapALa amAri ghaNuM pravartAve che. nirvaza prajAjananA dhanane tyAga kare che. kAzIkSetranA kezaranAtha maMdirane punaruddhAra karAve che. emanAthanA maMdirane uddhAra karAve che. pATaNamAM pArzvanAthanA maMdirane prAsAda baMdhAve te kamArapAlezvaradevanuM (zaMkara) maMdira kare che, ane devapattanamAM pArzva caitya kare che. A sarga mAM kumArapALa jaina thAya che ema jaNAya che. kAraNa ke hemacandrasUri 98me leka nIce pramANe racI gayA che - yuSmAn bho abhivAdaye bhava jayI bho edhi jainazca bho, yuSmAnapyabhivAdaye sukRtavAn bhUyaH kumAro bhava / 1. kumAyunanA khazarAjAe kedArezvaranuM devaLa paDI javA dIdhuM che, evI khabara jANuM kedArezvaranuM devaLa paNa teNe durasta karAvyuM ('gu. mA. i." pR. 196). A maMdirane jIrNoddhAra kayAre thaye tenI sAlavArI nakkI karavI bAkI che. e bhUlavuM na joIe ke samrATa saMprati, kaliMgarAja khAravela, gujarezvara kumArapALa, jagaDuzA maMtrI, vastupALa, vagere vagere jaina rAjAo ane maMtrIo paradharmasahiSaNu hatA, samrATa sa prati ane kumArapALe prajanuM putranI samAna pAlana karyuM che. dAnazALAo khAlI che, maMtrI vastupALe to masIda paNa banAvI ApI che. jagaDuzAhe dukALamAM sArA bhAratavarSane keAI paNa jAtanA bhedabhAva vinA madada karI che. Aje paNa jaino tathA ane eka bIjAnAM dhArmika kAryomAM sahayoga Ape che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha 259 AyuSmAMzca kumArapAla ciramityAzaMsito'trArhataiicaityaM sphATikapArzvabiMbamakRta svarNendranIlairnRpaH / / " ("zrI AtmAnaMda janma zatAbdI smAraka grantha" bhA. 4, pR. 17 parane "zrI hemacandrasUrIzvaranuM dvayAzrayakAvya" e lekha) 3 rA. sAhityavatsala svIkAre che ke - "sethI prathama tenI jaina dIkSAne ulekha yazapAlanA "moharAjaparAjaya mAM Ave che, jyAM teNe saM. 1216mAM jaina dharmanI rItasaranI dIkSA lIdhAno ullekha che. A nATaka saM. 1232mAM eTale kumArapALanA mRtyu pachI traNa varSe racAyeluM che. (tA. ra9--37nA gujarAtImAM prakAzita "sAhityamaMdiranA sopAne' e lekha) seminAthapATaNa, aNahilapATaNa ane tharAda (pAlaNapura ejansI) ema traNa sthaLe judA judA traNa kumAravihAra samajAya che." jinaprabhasUri (zrI jinamaMDanaga)nA jaNAvyA mujaba kumArapALe saM. 1216nA mAgasara suda 6nA divase dIkSA lIdhelI." (tA. 12-9-37nA gujarAtI sAhityamandiranA sopAne e lekha) 1. sarvatra prasarelI potAnI zaktithI cAra varSa sudhI mArinuM nivAraNa karIne tathA kIrtistaMbha jevA 1400 vihAre baMdhAvIne jaina kumArapALa rAjAe pitAnA pApano kSaya karyo " (prabaMdhaciMtAmaNi pR. 19)kumArapALe jaina dharmano pUrNatayA (zrAvakanA 12 vrata grahapUrvaka) svIkAra saM, 1216mAM karyo ema jinamaMDananA prabaMdhamAM che. (zrI jinavijayajI saMpAdita "prA. je. le saM.' bhA. 2, avalokana, pR. 247). 2. rA. sAhityavatsalanA tA. ra9-4-17nA lekhamAM svataMtra koI kumAravihAranI racanA saMbhavatI nathI." " kharuM jotAM zrI somezvara prAsAdanI kumArapALa taraphathI thaelI aitihAsika racanAnI pratispardhAmAM kumArapALe kumAravihAra ro hovAnI mAnyatA anusAI lAge." A pramANe jAhera karyuM hatuM, paraMtu pAchaLa temaNe te pitAnI bhUla sudhArI lIdhI che ane upara pramANe traNa kumAravihAra eTale kumArapALe traNa maMdira banAvyAM hatAM ema sapramANa sAbita karyuM che. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada uparanA chUTAchavAyA phakarAo parathI eka rIte sAkSaronA mate paNa kumArapALa jaina hatA ema nakkI thAya che. paramAta kumArapALa saM. 1216mAM kumArapALa jaina bane eTale tyArathI te paramAhaMta tarIke oLakhAya che. kumArapALanA keTalAka jIvanaprasaMgo parathI A vastu puravAra thAya che, jemake - 1. arNorAje jaina sAdhuonuM apamAna karyuM. kumArapALe tene yogya daMDa karyo. ("gu. mA. I." pR. 197, TippaNI). 2. jinamaMdiramAM pUjA mATe joItA uttarAsaMgane aMge sAMbharanA rAjA sAthe yuddha thayuM. ('gu prA. I.' pR. 191). 3. sIsedaNane prasaMga kalpita ja che, chatAM ya kalpanAne khAtara sAcuM mAnIe te tenA AdhAre kumArapALanuM aMtaHpura jenadhamAM DatuM. (gu. mA. I.' pR. 193). 4. kumArapALe hemacaMdrAcAryanuM apamAna karanAra brAhmaNone sajA paNa karI hatI. (gu. mA. I.' pR. 200). 5. hemacaMdrAcAryanI niMdA badala paM. vAmarAzine daMDa karyo, paNa teNe bhUla sudhArI lIdhI eTale varSAsana bAMdhI ApyuM (. prA. I." pR. 200). vAstavika rIte A daMDa somanAtha pATaNanA pArtha maMdira nAme kumAravihAranI AzAtanAne kAraNe thaye haze ema lAge che. 6. hemacaMdrAcAryanuM apamAna karavAne kAraNe somanAtha pATaNanA semezvara maMdiranA mahaMta (pUjArI)ne baratarapha karyo paraMtu teNe mArI mAgI eTale tene punaH asala sthAna para sthAye (" gu. prA. I.," pR. 200 ). 1 A vAta jaina ke ajena ke prAcIna graMthamAM maLI nathI. A kathA pahelavahelAM lagabhaga 700 varSa pachInI elekjhAnDara kinloka phArbasa sAhebanI dhamAM dAkhala thAya che ane prakAzita thAya che. AthI tenI vAstavikatAmAM zaMkAne pUro avakAza maLe che. kumArapALa A. hemacaMdrasUri tathA temanA dharmamAM kevo raMgAyo hato tene niMdarUpe jAhera karavuM e enuM dayeya jaNAya che. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 262 A dareka pramANe kumArapALa zrI hemacaMdrasUrine ananya upAsaka hato e vAtane puravAra kare che. ajayapALanuM valaNa paNa kumArapALane paramahaMta mAnavAnA pakSamAM che. ajayapALe rAja banatAM ja jaino para kera vartAvyo. jaina munie tathA zrAvakane ghAta karAvyA. kumArapALe baMdhAvela jaina daherAsara toDI nAkhyAM. A vakhate saMbhavataH paramahaMta kumArapALanA nAmavAlA zilAlekhone paNa nAza thaye haze. pAchaLathI AbhaDa zrAvake sIla nAmanA bhAvane dhanathI khuzI karI tenA mAraphate derAsarane vinAza thato aTakAvyo. sIle goThavI rAkhela yukti pramANe potAnI hayAtImAM pitAnA devamaMdirane teDatA putrane ajayapALanI samakSa khUba DAryA, ane kahyuM ke "ajayapALadeve to kumArapALane maraNa pachI tenAM dharmasthAno nAza karyo, jyAre tame to mArA jIvatAM mArAM dharmasthAnane nAza kare che mATe tame A narezvara karatAM paNa adhika adhama che." A zabdae ajaba kAma karyuM. ajayapALa zaramAyo, ane teNe derAsara toDavAnuM kAma cheDI dIdhuM. ("prabaMdhaciMtAmaNi' pR. 201, "caturvizatiprabaMdha' pR. 174) A kAraNe tAraMgAjI tathA dUradUranA derAsaro bacI gayAM. 2. ba. ge. hA. desAI "gujarAtane prAcIna itihAsamAM ajayapALane paricaya Ape che. "ajayapALe gAdI para besatAM ja jaina loko para julama karavA mAMDyo. kumArapALe baMdhAvelAM jaina devaLe teNe teDI nAkhavA mAMDayAM. jaina graMthakAraNe tene bhraSTabuddhine, pitRghAtaka ane nAstika tarIke varNave che. ajayapALe kara, unmatta ane dezIlI cAla calAvI che, emAM kaMI zaka nathI. 1 te samaye jemAM prazasti lakhavAnI prathA ochI hatI. kumAravihAra'nI prazastio haze te paNa madiranI sAthe vinaSTa thaI haze, ajayapALe utarAvI nAkhI haze, evA DarathI jene utArI lIdhI haze, kemake dharmasaMmaNukALamAM evuM bane e svAbhAvika che. 2 AcArya bappabhaTTasUrinA samayapUrvanuM moDherAnuM maMdira A rAjyanA kopanuM bhoga banyuM che. A ja arasAmAM 'rikA'nuM jagatadevAlaya paNa jenenA hAthamAMthI chUTI gayuM che. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 gujarAtI sAhitya pariSada kumArapALa rAjAnA mAnItA maMtrI kapardIne dhagadhagatI telanI kaDAImAM taLI nAkhyo. rAmacaMdrasUrine tapAvelI tAMbAnI pATa upara suvarAvI mAravAne hukama karyo. ane maMtrI AMbAne mArI nAkhyo. vagere." "A jumI rAjAnuM rAjya ghaNuM varSa TayuM nahIM. teNe traNa varSa rAjya karyA pachI vijayadeva nAmanA tenA dvArapALe tenA peTamAM kaTAra mArIne tene prANa lIdhe." (pR. 203-204). zilAlekha tapAsIe te vaDanagara ane zrIdharanI prazastimAM kumArapALane vasudhAne uddhAraka, hari jevo prabhAvaka, nayamArga pravartaka, railokarakSAkSama, vikramAMka ane lokapriya guNavALo batAvyo che. eTale eka Adarza rAjA tarIke cItaryA che. paNa ajayapALane khyAla tethI judo hato. te kumArapALanA rAjyane vidhamanuM rAjya ane tenI dareka pravRttine adharmarUpe mAnate hate. AthI tene niSkalaMkAvatArarUpe janma leve pAvo ane teNe kumArapALa, tenAM devasthAne, guruo tathA sAdhamikAne saMhAra karyo. tathA pitAnI dhAraNA pramANe rAmarAjya(!) pravartAvyuM. ethI pachInA zilAlekha ajayapALane parama mAhezvara, niSkalaMkAvatarita, rAmarAjya pravartaka, ityAdi vizeSaNothI navAje che, eTaluM ja nahIM paraMtu gu. bhImadeva paNa nArAyaNAvatAra bane che. vizagaMDanI prazastimAM e vAtane izAro paNa che juo- 1 bIjAoe paNa jenA ddhone saMhAra karavA prayatna karyo che. ane teo sAMpradAyika dRSTie parama custapamI manAya che, jemake rAjA puSyamitre hajAre zramaNano ziracheda karAvyo. rAjA harSavardhane ekeka divasamAM ATha ATha zramaNanAM mAthAM utarAvyAM che. dakSiNanA suMdarapAMDa ane liMgAyata dharmanA AdyapraNetA maMtrI vAsa paNa e ja dAkhalo besADayo che. ajayapALe paNa teonuM ja anukaraNa karyuM che. 2 "prabaMdhaciMtAmaNi, pR. 188 vALo vivezvara ane A viAveza e banne eka lAge che. teNe bhAvabahaspatinI putrI pratApadevI sAthe lagna karyuM hatuM. loka 25mAM pariddhivAna zabda ukale che, te kadAca dharmavipina evo zabda haze. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 263 tamminnaMzamadhyAsya kalAvezAMgasaMbhave / saMhRtya dharmavidvighnAn rAjJi yAte nijaM padam / / matalaba ke kumArapALa paramahaMta hatA eTale tene ajayapALe ukheDI pitAne parama mAhezvara ityAdi tarIke jAhera karyo. vallabha saMpradAyanA "vaiSNavapradIpa" graMthanI kumArapALanI bInA paNa tene jenatvane anulakSIne jAI che. kumArapALa paramahaMta jena hato ema mAnavAne A zuM ochA purAvA che ? kumAravihAra mahArAjA kumArapALe jaina derAsare banAvyAM che. te vizeSatayA kumAravihAra tarIke prasiddha che. te vakhatanA bhinna bhinna graMthomAM tenA ulekhe nIce mujaba che-- 1. caityaM sphATikapArzvabiMbamakRta svarNendranIlairnRpaH / / (zrI hemacaMdrasUrikRta saM. "yAzraya kAvya, saM. 2, le. ha8). kumAreNa kumArapAlena kArito vihAraH kumArapAlavihArastasmin zrI pArzvanAthacaitye prAptaH / rAjeti prakamAt jJeyam / (prAkRta "vAzraya" sa. 2, 36, TIka). jaNa tuccha hayara-kappUra dhUvamahamai hasarasUi / kumaravihAre patto huvara paDihAra dinakaro / / (prA. dvayAzraya,"sa. 2, zlo. 3). pUrva zrIvanarAjabhUmipatinA vyAlokya sallakSaNAM, kSoNiM sthApitametadatra nagaraM nirvagyatAM nirbharam / zrIkaumAravihAramaulivalayAlaMkArapAlidhvajavyAjAjainamadattapatramamarAvatyai yaduScaistarAm / / (yazapAlakRta "meharAjaparAya" nATaka, a. 3, . 57, . 67). jaMpai kumaranarindo muNinda tuha desaNAmayaraseNa / saMsittasavvataNuNo maha naTThA mohavisamucchA / / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. navaraM pUvvaMpi mae bhaddA bhAvappahANacitteNa / paDihayapAcapavesaM laDu tumhANa uvaesaM // dAUNa ya AesaM kumaravihAro karAvio ettha / agraovrammo uvIsajiNAlao tuMgo || pAkhassa mUlapaDimA nimmaviyA jattha caMdakaMtamaI / gujarAtI sAhitya pariSada ( somaprabhasUrimRta ' kumArapANa pratiSa,' pra. 144. sa. 1251 ). vihAra urAvyA 2. pAtAnA pitAnA nAmathI pATaNamAM 72 derIvALe tribhuvana tatto iheva nagare kArevio kumArapAladevena / A tihuNavihAro gayaNatalattaNavakhama || jassi mahappamANA savvRttamanIlarayaNanimmAyA / mUlapaDimA niveNa nivesiyA neminAhasya // iya paryAya dhayajasa DaMbarAhi bAhattarIijo / sappurisovvakalAhiM alaMkiyo devakuliyAhiM || 3. devapATaNamAM pArzvanAthanuM derAsara karAvyuM. ('kumArapAdyapratibheoSa' 5. 144 ). 2, 5. 143- ('iyAzrayAvya' (sa.) sa. 20 ) 4. tharAne kumAdavidvAra. yadadhamarumaNDalakamalA mukhamaNDanakarpUrapatrAMkurathArApadmapurapariSkAra - zrIkumAra vihArakoDAlaMkAra - zrIvIrajinezvarayAtrA mahotsavaprasaMgatam / ('bhoDazaparAbhya' a. 1. 5. 2 ). 5. soramA sa. 1221mAM kumAravihAra any| ( zilAseja ). 9. jhADola (gubharAtamA) bhAravihAra to ( zikSAkSeNa ). cha. anya sthaLAnA kumAravihAra annavi cavvisA cauvvisAe jiNANa pAsAyA / kAraviyA tivihArapamuhA javarei iha bahavo | Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra H niba Mdhasagraha jeuNa anne annesu nagaragAmAiesa kAraviyA / tesiM kumaravihAraNaM kovI jANai na saMkhaMpi // (' kumArapALapratiSedha ') sidhI jaina graMthamALA prakAzita 'prabaMdhaciMtAmaNi 'nA gadya pAThamAM 1440 (pR. 86 ) ane padyapAThamAM 1400 (pR. 94) kumAravihAra banyAnA ullekha che. tAragA para eka lIDa badhathI 32 vidvAra banyAne! paNa ullekha che. (pR. 90)o kumAravihAranAM zilAlekhI pramANAM maLatAM nathI. ajayapAlanA rAjyakALamAM tenA abhAva thaye haiAya e saMbhavita che. mAtra upalabdha thatuM kumAravihArazataka ja pATaNunA kumAravihAranA zikSAlekhanuM sthAna pUre che. tyArapachInA utko zilAlekhAmAM kumAravihAranA ullekhA maLe che, je nIce pramANe che- 1 zrI hemacaMdrasUri tathA kumArapAlane mATe atihAsika sAdhane! nIce pramANe cheH A hemacaMdrasUri kRta saMskRta tathA prAkRta ' dvAzrayakAvya '. 3. maMtrI cazaHpALa (saM. 1232) kRta 'meAharAjaparAjaya '. 1-2 ' 4 . semaprabhasUri (saM. 1241) kRta ' kumArapAlapratikhAdha '. 5 merutu Mga (1361) kRta 'pradhaciMtAmaNi '. ' 6 A. prabhAcaMdra kRta * prabhAvakacaritra', 65 7 A. jayasiMhaSkRta ' kumArapAlacaritra', : 8 A. sAmatilakakRta ' kumArapAlacaritra'. 9 cAritrasudaragaNikRta ' kumArapAlacitra', 10 harizcaM-draSkRta 'kumArapAlacarita ' (prAkRta). 11 A. jayazekharakRta 'catuvi AMtipradha '. 12 A. jinaprabhasUriSkRta 'vividhatIrthaMkalpa ', 13 (A. seAmasuMdarasUriziSya) jinama nagaNI (1449) kRta * kumAra * pALaprakhadha'. 14 A. jinahaSkRta * kumArapAlarAsa '. 15 kavi RSabhadAsakRta 'kumArapAlarAsa '. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada 1. jAleragaDha para sa. 1221mAM kumAvihAra banyA. te sa 1231 lagabhagamAM tUTayo, sa. 1242mAM te durasta karAvAyA. saM. 1256mAM tAraNa Adi pratiSThAbhyAM. ane sa. 1268mAM navA rAgamaMDapa ye|. tathA tenI upara sAnAnuM iMDu carcAyu. 266 1 oM ! saM. 1221 zrInAvAnIpurIyAMvariyADhasyora pramushrii hemasUriprabodhita-zrIgurjaradharAdhIzvara paramAhArta caulukya (2) mahArAjAdhirAja zrIkumArapAla devakArite zrIpArzvanAthasatkamUla biMbasahita - zrIkuvara vihArAbhidhAne jaina caitye / (* prA. jai. lekhasaMgraha,' bhA. 2, lekhAMka 3para ). 2. nAgapuranA vara uDIyagetrI sAhu temaDanA vaMzaja rAhuDanA putra lADaeN sa. 1296 lagabhagamAM lADaeNAlanA kumAravihAranA jIrNoddhAra prasaMge zrI pArzvanAthanA agramupamAM geAkhalA karAvyeA tathA zrI pArzvanAthanI pratimA bharAvI. (20) lATApa ( 21 ) lyAM zrIkumAravihArajIrNoddhAre zrIpArzvanAtha biMbaM khattakaM ca / ( 'prA. jai. lekhakasa'graha,' lekhAMka 66, pR. 91). 3. nAgapuranA varahuDIyagArgIya sAhu temajanA vaMzaja jinacaMdranA putra saMdhavI devade lADeAlanA kumAravihAranI bhamatImAM zrI ajitanAthanI pratimA, derI, daMDa tathA kaLaza banAvyAM tathA Aja mandiramAM zrI zAMtinAtha ane ajitanAthanI pratimA padharAvI. (34) lATApalyAM zrIkumAravi (35) hArajagatyAM zrIajitanAthasvAmibiMbaM devakuli(36) kA daMDakalazasahitA ihaive caitye ji (37) nayugalaM zrI zAMtinAtha - zrImanitasvAmi(28)tatsava ArAvitam / (' prA. jai. lekhasa'graha,' lekhAMka 66, pR. 92). * kalikAlasa`jJa zrI hemaca MdrAcArye pAtAnA ' abhidhAnaciMtAmaNi' krAzamAM kumArapALanuM nAma bahu ja a`sUcaka rIte mUkayu che. emAM kumArapALanI nAmanA ane kArakirdIne anurUpa zabdo mUkayA che. A rahyo e mULa klAka~~ Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha kumArapAlazcaulukyo rAjarSiH paramArhataH / mRtasvamoktA dharmAtmA mArivyasanavArakaH // (abhidhAnaciMtAmaNi," ka. 3, laeN. 16-17). ATalI spaSTa vicAraNuM pachI ane ATalAM ATalA pramANe joyA pachI ATalA badhA kumAravihAranA nirmAtA mahArAjA kumArapALa jaina hatA te vAta samajavAne bIjA pramANenI AvazyakatA rahetI nathI. gujarezvara kumArapALa paramahaMta hato ane zramaNopAsaka hatA, sAthe sAthe te vizvavatsala hatuM eTale ja kapriya banyo hate. e kapriyatA darekane prApta thAo ! Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAzraya' ane munirAja hemacaMdrane vaidika ane Itara brAhmaNa sAhitya paricaya : lekhakaH kanaiyAlAla bhAIzaMkara dave upakrama bhagavAna zrI kRSNa bhagavadagItAmAM arjunane samAmi yugeyugene Adeza ApatAM spaSTa jAhera karyuM che ke, amuka samayanA aMtara kALa, dharma ane bIjA aneka kAraNone laI, prabhu mAnavonI vacce prAdurbhAva pAme che. te prAdurbhAva pAmanAra devI vyaktimAM keTalAka evA addabhUta guNa hoya che, jethI samAja tene pUje che--vaMde che, ane tenAmAM IzvarAvatAranI kalpanA kare che. AvI keTalIka mahAna vyaktio bhAratavaSe prApta karI che, jeoe potAnA apUrva jJAnathI advitIya jJAnarAzithI bharapUra graMtha racI bhAratanI mahAna sevA bajAvI che. bhAratavarSamAM AvI je prabhAvaka vyaktio daivI zAna, devI zakti, ane bIjA apratima guNa dharAvatI thaI gaI che, tenAM caritro, graMtha, ane kAryothI mugdha thaI natamastake Aje ApaNe teone vaMdIe chIe AvI daivI vyaktiomAM bhagavAna hemacaMdranuM sthAna anekhuM che. A mahAna puruSane thaI gaye Aje 765 varSonAM vahANuM vAyAM che, chatAM temane jJAnapravAha haju jene te Aje paNa, temane sajelA aneka graMthamAMthI vahI rahyo che. temane avalakavA vizALa daSTi, ane jJAnazakti vaDe temanA graMthanuM paddhatisara anuzIlana karavAmAM Ave te ja te nararatnane kaMIpaNa paricaya sAdhI zakAya che. temane aneka vidvatApUrNa graMtha lakhI ekalA jaina saMpradAyanI ja nahIM paNa samasta bhAratavarSanI amUlya sevA bajAvI che, ema kahIzuM te Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hama sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 269 asthAne nahIM gaNAya. temaNe gurjara prajAnA kalyANa mATe je ananubhUta kAryo, ane sarva zreSTha sAhityanuM sarjana karyuM che, tethI samasta gurjara prajA temanI sadAya mATe 5Na che. Aje temane jJAnasatra UjavI gurjara samAja pitAnuM RNa adA karavA prayukta thayuM che, paNa temanuM sAcuM RNa te tyAre je vALI zakAya, jyAre temaNe sajela mahAna graMthane gujarAtane lokasamAja samajavA puratuM jJAna meLave, temane Adeza Apela nItisUtrone svIkAra kare, ane vizALa daSTibindu vaDe jAhera karela saMpradAyavAdanI matAMdhatAne tyAga kare, te ja kaMIka aMze paNa te RNa adA karavA temanA upadezAmRta vaDe amala karyo gaNAya. A mahApuruSanA caritramAMthI anekavidha preraNAo, tenA upAsakone maLI zake tema che. kharI rIte te eka sarvasaMgraha che. paurANika bhASAmAM kahIe te te kalpavRkSa samAna che. tenuM vividha dRSTie adhyayana karavAthI ane jJAna prApta thAya che. gujarezvara siddharAjanA eka sAcA salAhakAra hatA. temanI vidvattA, sAmA manuSyane abhiprAya jANuM levAnI apUrva zakti, temaja kAryadakSatA, vagere guNo vaDe temaNe siddhanRpane saMpUrNa vizvAsa meLavyo hate. kumArapALanA te teo sAcA guru, ane mArgadarzaka hatA eTale te sarvabhAvathI temane pUje-vaMde temAM navAI ja nathI. paNa te banne rAjavIonA rAjyakALamAM A narazArdUle je abhinava kAryo karyA che. je mahAna graMthe lakhI gujarAtanA upara upakAra karyo che, tethI Aje paNa gujarAta te puNyaka munIzvarane vade che. temane abhyAsa agAdha hato ema kahevA karatAM, temane racelA Jthe vicAravAthI te satya spaSTa jaNAI Ave che. temane saMskRta, kAvya, vyAkaraNa, nyAya, chaMdazAstra tathA prAkRtine UMDe abhyAsa karyo hato, paNa tethI te mahAna banI zakyA nathI. khAtakIti tarIke vadhu prasiddhimAM lAvanAra te, temane sAdhela sarvadarzananA graMtho ane tenAM rahasyone sUkSmadarzI paricaya--abhyAsa mukhya hatA. pitAnA dharmane UMDo abhyAsa karI, temaNe anya dharmonAM ta tathA tenAM sAhityanuM bArIkAIthI anuzIlana karyuM hatuM, ema temaNe racelA gra uparathI jJAta thAya che. temaNe kayA kyA dharmagraMtho upara daSTipAta Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 gujarAtI sAhitya pariSada karyo hato, te badala temanuM jJAna kevuM hatuM tenI sarvAMgasaMpUrNa carcA karatAM eka moTo graMtha lakhAya tema che. eTale te badhAnI aveSaNa ahIM karI zakAya tema nathI. paraMtu A nibaMdhamAM vaidika sAhitya saMbaMdhI teo kevuM jJAna dharAvatA hatA tenI kaMIka pichAna karAvavA ahIM prayatna karavAmA Avyo che. jaina dharma ahiMsAnA mukhya tatva upara racAya che. vaidika dharmamAM paNa hiMsA ane ahiMsAnA bhede jaNAvI ahiMsAne khAsa niSedha sUcavyo che. paraMtu baMne dharmomAM eka ja ThekANe matabheda thavo che te phakta yajJIya hiMsAne. vaidika yajJIya hiMsAne dharmasiddha ahiMsA mAne che, jyAre jaina dharmamAM tene krUra hiMsA mAnavAmAM AvI che. A bane dharmone vAdavivAdanuM parIkSaNa karavA, temanA satyAsatyanI khAtarI karavA mATe, ane dharmonA siddhAMta ane tene sAhityanuM taTastha daSTie avagAhana karavAnI khAsa AvazyakatA rahe che. A pramANe bane dharmonuM saMpUrNa jJAna hoya to ja, pramANika daSTie tenA sArAsAranuM mApa kADhI zakAya. munirAja hemacaMdra paNa AvA ja keI kAraNane laI vaidika sAhityano UMDo abhyAsa karyo hate, ema temaNe racelA saMskRta "kaMthAzraya" kAvyathI jANI zakAya che. temaNe aneka ThekANe upamAomAM temaja AlaMkArika varNanamAM zrauta yajJA, brAhmaNadharmo, vaidika-prakriyAo, gRhya karmo, tene vidhividhAnane, vaidikagraMtha, dharmazAstro ane parANika AkhyAyikAone paricaya Ape che. AthI vaidika sAhityanuM temane UMDuM anuzIlana karyuM hatuM ema kahyA vagara cAle tema nathI. vaidika dharmazAstranA vidvAno paNa sahelAIthI samajI zakatA nathI tevI keTalIka agamya, ane gUDha bAbatone temaNe sAdA rUpake dvArA rajU karI, vaidika sAhitya pratyenI potAnI apUrva jJAnazaktine paricaya Apyo che. A graMtha taTastha dRSTie vicAratAM, jANe koI vaidika sAhityanA mahAna vidvAnanA hAthe rayA haze e anubhava thAya che. siddharAja custa sanAtanI hato. veda dharma pratye te vadhu prema dharAvate hato. te munirAja hemacaMdranI agAdha jJAnazakitathI mugdha thayA hatA, teTaluM ja nahIM paNa vaidika dharmazAstranI ati sUkSma bAbate, eka jainAcAryanA hadayapradezamAM chupAyelI joI, temanA tarapha vadhu prema ane sanmAna dharAvato hato. tenI sAhitya pratyenI udAtta bhAvanAo, ane vaidika sAhitya pratyenA nisIma Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 273 premanA kAraNe ja, munIzvara hemacaMdra pite racela saMta dayAzraya" kAvyamAM, vaidika sAhityamAMthI DhagalAbaMdha upamAo, zrautaya, gRhakarmo, vaidika dharmagraMtho, sUtra ane paurANika AkhyAyikAone lagatI rajU karI che. AvA aneka mahAna guNo vaDe munirAja hemacaMdra gurjara samrATa siddharAjanuM hRdaya jItI lIdhuM hatuM. yAzraya' e eka kAvyagraMtha che. pANininAM sUtrone grathita karI jema "bhaTTikAvya'nuM sarjana karavAmAM AvyuM che, te ja pramANe gurjararASTranA apara pANini hemacaMdrasUrie racela siddhahema vyAkaraNanAM sUtrane sajI, "ThayAzraya"nuM apUrva sarjana karyuM che. temAM eka vyAkaraNane lagate, ane bIje mULarAjathI kumArapALa sudhInA sailukone AlaMkArika bhASAmAM vistRta itihAsa rajU karate, ema be a samAyelA che jenA kAraNe ja tenuM "kaMthAzraya" nAma caritArtha thayuM che. A pramANabhUta ane silasilAbaMdha gujarAtano itihAsa A graMtha sivAya bIjA koIpaNa graMthamAM cItarAtho nathI. tenI vadhu prAmANikatA te eka saMskArI vidvAnanA hAthe racA hevAthI che, teTaluM ja nahIM paNa siddharAja ane kumArapALanA samakAlamAM te racAye hovAthI, khUba mahattva dharAve che. siddharAjanI prasannatA meLavavA, ane sailukono itihAsa sAcavI rAkhavA mATe maharSi hemacaMdra pitAnI apUrva jJAnazakti khacI A graMthanuM Alekhana karyuM che. chatAM temAM koIpaNa ThekANe kevaLa zabdADaMbara, ke alaMkArapracura bhASA vAparI, kaThina graMtha tarIke tene jAhera karavAne mithyAdaMbha jovAmAM AvatuM nathI vyAkaraNanAM sUtrone laIne te sAdhAraNa saMskRta jANanArane samajavAmAM duSkara lAge che, paNa tethI IrAdApUrvaka te graMthane kilaSTa banAvI, nyAya ane tarkanA kuTa graMthe je vikasamAjamAM jAhera karavA graMyakArane Azaya jaNAtuM nathI. temAM eTalI badhI cokasAIthI pramANita hakIkata mUkavA prayatna karyo che, jethI temanuM etihAsika jJAna, ane vyavahArakauzalya ghaNuM ja UMDuM hatuM ema cokkasa lAge che. temAMye samAjanA vayavahAro, rAjakIya vAtAvaraNa, tela, mApa, vANijya, tatkAlIna rAjakIya calaNa, vagerene lagatA spaSTa aspaSTa je sUcane karyA che, tethI A graMthanuM mahatva anekaNuM vadhI jAya che. bAramA ke teramA saikAnI hai.sA.sa.-18 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra72 gujarAtI sAhitya pariSada samAjavyavasthA, ane lekavyavahAra samajavA sivAya bIjo koIpaNa AdhArabhUta graMtha haju sudhI maLI Avyo nathI. A uparAMta siddhanRpanuM hRdaya vAMcanAra A mahAnubhAve temAM evI khUbI dAkhala karI che, jethI A graMtha te rAjAne nitya prema upajAvatA hatA. kAraNa rAjendra siddharAja custa sanAtanI hato, tenI vidvatsabhAmAM aneka sanAtanI paMDito rahetA hatA, paNa te badhAnAM meDhAM avAka banAvavA, A mahAna jainAcAryo je ajaba yukti vAparI che tethI rAjA ke temanA keI paMDita tenA virUddha abhiprAya ApavA ughukta thAya nahIM. A bhavya yojanA te vaidika sAhityamAMthI rUpa mukavAnI. temaNe aneka ThekANe saMhitAo, brAhmaNo, AraNyake, upaniSa, zrotasUtra ane gRhyasUtromAMthI upamAo rajU karI, A graMthane alaMkRta karyo che. AthI jenetara vidvAne tene apramANita karI teno virodha karI zake ja nahIM. eka prabhAvaka jainAcAryane hAthe lakhAyela graMtha jaina samAjamAM avazya svIkRta thAya, paNa jeneto tene sanmAne, eka mahAna graMtha tarIke pichAne, evuM ajaba vastusajana mUkI AcAryazrIe te graMthane sArAye gurjara samAjamAM, ane gujarezvaranA hRdayamAM sanmAnita banAvyo che. AthI temanI vidvattA, vyavahArakuzaLatA, ane vaidika sAhityanI apUrva jJAnazakti puravAra thAya che. temanI vidvattA ane vyavahArakauzalyanI ahIM carcA karavA jatAM, A nibaMdhanuM kalevara vadhI jAya tema che. vaLI vadhu samaya ane saMzodhane mAgI le che. eTale te vastune sparza nahIM karatAM vaidika sAhityanuM temaNe keTaluM sUkSma daSTie anuzIlana karyuM hatuM, tenI kaMIka prataraNa ahIM karavAmAM AvI che. zrota ya ane tenuM sAhitya aNahilapuranuM varNana karatAM tyAM sadAkALa mahAmArI vagere upadravanI zAMti hatI, arthAta prajAmAM regAdikano bhaya na hatuM, ane janasamAja lakSmIvAna hovAthI sukhI hato, te darzAvavA eka rUpakamAM jaNAvyuM che ke "zAMtine pravartAvanArI, vauSa, zrauSaTa, AvI vANI atra niraMtara sudhI varasAve che. jalazAyIdeva jalamAM zayana karatA nathI, paNa lakSmIne atra vaselI joI teo paNa ahIM ja AvI rahyA che. 1. "dayAzraya . sarga 1, lo. 44. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibadha graha A upamA zrautaheAmane lagatI che. agniheAtranI daza', paiA'mAsa, vagere iSTiemAM adhvaryuM, brahmA, hAtA, yajamAna, vagerene dhImethI tayA UMcethI A zabdo samaye samaye khelavA paDe che. A baMnne yajana ane hAmamAM khAsa vAparAvAneA sUtrakAroe nirdeza karyA che. AthI garbhita rIte ema jaNAvyu' che ke, A nagaramAM yAjJikA ( agni rAkhI temAM he|ma karanArA agniheAtrI ) traNA rahetA hatA. tene puSTi ApatAM tevuM ja varNana karatAM eka sthaLe jaNAvyuM che ke prAtaHkALe sthApana karelA agni, Aditya, anata, iMdra, Adi devane varI, te viSe ke sucetA ! huM agni ! Adi saMkhedhanayukta vANI saMbhaLAya che "3, agniheAtra rAkhanArane nitya sAyaprAtaH agnimAM hAma ApavA paDe che. ane pachI te agniheAtra dIkSAvALA dvija, agninu stavana amuka vaidika kriyAo vaDe karI stave che. << atra zrautayane nu mezvama nirdezana karatAM eka sthaLe jaNAvyuM che ke " ityAdika kriyA vaDe karIne vRddha tema bALa sarve brAhmaNeA meAkSa prApti mATe jarArahita AdipuruSane sabhAre che '4. zrautayajJAmAM RSTi e AdiyajJa che, temAM amAvAsyAne divase karavAmAM AvatA daSTi, ane pUnamane divase karavAmAM AvatA pUrNamAseSTi yajJa, ema be judAjudA sRSTiyano che. A dRSTiyanomAM amuka prakAranA hAma, tenA devatAenAM sUkta, japa sAthe karavAmAM Ave che. temAM vidhivat purADAza banAvI, tenA vedika kriyAevaDe hAma karI, viHzeSanA amuka bhAga yajamAna sahita ayu, brahmA, hAtA vagere prAzana kare che. zrautayajJono sAdhAraNa saMkhyA 14nI che. temAM sAta vino, ane sAta sAmayajJonI vyavasthA che. haviyano pUtra, ghI, dhAnya, pureADAza, dUdha vagerethI karavAmAM Ave che. iSTiyAdri yajJonA samAveza niHsaMsthAmAM karavAmAM AvyA che. munirAja hemake meAdhama iSTiyAdi cha kriyA (yuno)ne ullekha karyAM che. AthI temane sRSTi ane khIjA zrotayano kha 2 tiSThaddhamA vaSaTkAra pradAnA yAjyAnuvAkyAvatyo yajatayaH / upaviSTahomA svAhAkArapradAnA juhotayaH || IM 3 'hrayAzraya ', sa. 1, leA. 7. 4 ejana, sa. 2, zle|. 11. 243 kAtyAyanazrotasUtra', a. 10 kha. 2, Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pazciMda 66 DavinA ane se|mayajJAnA sArA paricaya hateA paNu sAmayajJA pazu vaDe karavAmAM AvatA heAvAthI, te vastunA ullekha nahIM karatAM ahIM phakta vijJAna ja nirdeza karyo haze evuM anumAna thAya che. te yajJA ane tenA viSikAryAthI paricita hatA enA keTalAka ullekhA uparathI jJAta thAya che. eka rathaLe yajJIya upakaraNAnI noMdha letAM jaNAvyuM che ke A pAtra lAve, AmAM pUjAsAmagrI bharA, AmAM tvarAthI raeNDe!, kuMDa kheAdA, Ane lIMpA, A trUtu A jhuca ene lAvA "pa vagere. A vaNna zrauta yajJAne lagatuM che. kuMDa ane pUjA sAmagrI sava yajJAmAM jarUrI che, paNa jUhu e zrauta yajJanu ja upakaraNa che. grAtasUtrAnA yajJIya sAhityanI noMdhamAM tene khAsa ullekha karavAmAM AvyA che. te kevA mApa ane AkRtinA banAvavA, tenuM sapramANu mAna zAstrakAroe nizcita karyuM che. truca ane jUhu e banne heAmavA mATe lAkaDAnI kaDachIe che, jenA AkAramAM keTalAka taphAvata rAkhavAmAM Ave che, ane te amuka samaye upacAgamAM levAya che. A sivAya temAM medhama pAtrA lAve evA ullekha che. baiAtayajJAmAM aneka pAtrAnI jarUra paDe che. temAM mukhya jIva, upabhRta, dhruvA, havanI, ulUkhala, musala, zUrpA, zamyA, spaSa, upaveza, praNitApAtra, vagere gaNAya che, jenI savistara nedha sUtrakArAe ApI che. A badhAne zrotayajJAmAM yathAsamaye upayAga karavAmAM Ave che. AthI spaSTa samajAya che ke, dvAzrayakAre zrotayajJIya sAhitya upara daSTipAta karyA hatA. 274 5 ejana, sa, r, leA. 27-29. 1 vaikaMkatAni pAtrANi khAdiraH suvaH satyazca pakAzA jUhUrAzvatyupabhRdvAraNAni // * kAtyAyanasrotasutra', a. 1, kha.... 3. 7 aratnimAtro haMsAsyo vartulo'GguSThaparvavat / ardhaparva prANAyA ca yukto nAsAkRtirbhavet // kAtyAyanasUtrabhASya 8 yajJapAtrANi sarvANi vaikaGkatAni / yathA ulUkhala musala kUrceDApAtrI piSTapAtro puroDAza pAtrIzamyA tAvadAnAbhyupavezaH / / 'kAtyAyanaaitasutra ' a. 1, kha. OM. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra nibadhasa graha 66 zrota meTA yajJonI noMdha letAM eka ThekANe upamA ApatAM jAhera karyuM che ke vAjapeya cayanamAM ke azvamedhamAM hoya tema, raNamAM ubhaye vajra jevA kaMkuthI mAMDaveA bAMdhyeA. "9 AmAM nirdezala zrautamano te meTA vaidika yo che. temAM azvamedhAdika yajJo sAbhAma rAjAe ja karI zake che. A badhA vaidika yajJomAM dhama'zAstroe nirdiSTa karela niyameAthI yajJamaMDapa tathA satrazALAe banAvavAmAM Ave che.10 pra cakAra rasagrAmanA prasa Mge thayela khumaMDapane caitayajJIya maDapa sAthe sarakhAvI, aiAtakomAM vidhivat maMDapeA racatA hatA, tenA bhita ullekha kare che. jethI te sabaMdhI temane abhyAsa dIka hatA ema saheje lAge che, caitayajJonAM vidhAnAnuM TUMka vivaraNa ApatAM tenI prakriyA tathA devatAonuM nidarzana karI eka e ThekANe tevA ullekhA mUkayA che. sarasvatItaTanuM varNana karatAM mAMdhyuM che ke " prastAra racatA Rtvijo dhRta jharatA javathI, danA pathArAthI tathA Rgma MtronA vistArathI kAIpaNu upadrava vinA zaiAbhotA vistAravALA ane zubhalatA AdithI dIpI rahelA, sarasvatI tIra upara yajJa karA. "11 vaidika yajJomAM samidha ane yIya kASThAne prastAra, darbhanuM AstaraNa tathA suvA varDa karavAmAM AvatA dhRtadgAma vagere vaikriyAe mukhya che, je tenI yeAgya RcAo sAthe karavAmAM Ave che. yajJIya devatAone ullekha karatAM eka sthaLe ghAvApRthivI, ane agnISAmanA ullekha karI, siddharAja kevA yajJakAyairyA karatA hatA tenI prataraNA karavAmAM AvI che.12 A banne devAnAM nAme vaidika yajJomAM khAsa vaparAya che. temanAM aneka stutito vedamAM saMgrahAyAM che. A sivAya navAnna praSTine prasaMga rajU karatAM, RtuvarNananA prasaMge tenI upamA ApavAmAM AvI che. temAM nAMkhyuM che ke DAMgaranA pAka vakhate ApavAnA RNane "6 9 'drAzraya ', sa. pa., zrlA. 119. 10 jIe Apasta'khazrautasUtra ' prazna 30, temaja kuMDa virAti mAM kuMDane lagatA racanAvidhAna ApyuM che. . 11 'dvAzraya ', sa, 12, klA. 78. 12 " cAmaya sa. 17, zlA. 109 ,, prazna 1-2, 'baudhAyanazrotasatra' the!mAM vistArathI tenuM 275 4 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada RSTi ApI daI, nizAe karavAnuM adhyayana bAjue mUkI, brAhmaNe e varSanA chellA bhAga(zarada)nA varasAdathI dhAvAyelA A acaLa prata upara mAsika ke ardhamAsika IMdra mahe|tsava karyo, ''13 zrutasmAta yajJonI praSTiemAM navAba-STinA prasaMga mahattvane gaNAya che. varSomAM be vakhata te prasaMga Ave che. eka caitra suda ekama ane bIjo AsA vada ekama. A banne divaseAe navAnna dhAmadhUmathI karavI paDe che. zaradamAM thatI navAnna sRSTimAM je navIna DAMgara pAkI hAya, tenA hAma karavAmAM Ave che, je bIjI dRSTi AvatA sudhI eTale caitra suda ekama sudhI tene ja hrAma agniheAtrIone ApavA paDe che. AthI navAnna-STi kayAre thatI, temAM DAMgarane DAma thatA, brAhmaNA iMdra mahAtsava UjavatA vagere yajJIya bAbatA temaNe pUratI cokasAIthI upamA dvArA rajU karI che. A samagra vivecanathI eTaluM svataHsiddha thAya che ke, munirAja hemaca Mdrane caita yajJo, yajJIya prakriyAe, upakaraNA, ane tene lagatA sAhityane UDA paricaya hatA. vaidika sAhitya 276 temanA zrauta yajJone lagatA apUrva jJAnanI taiAMdha lIdhA pachI, vaidika sAhityamAM kevA ane keTalA praveza te mahAnubhAve karyAM hatA, tenA vivecana tarapha vaLIzuM. A jJArnIdhi AcA` ekalA hrAta yajJA pUratuM ja vivecana 'ThyAzraya'mAM ApI aTakathA nathI, arthAt temane sArAye vaidika, Agamika, ane paiArANika sAhrityane ThIkaThIka abhyAsa hatA, ema aneka purAvAothI siddha thAya che. te saMbaMdhI temanuM vAMcana keTaluM tautra ane sUkSmadazI' hatuM te samajavA mATe tenI ahIM keTalIka paryAlAcanA karavAmAM AvI che. caita yajJAmAM sAmagAna karanArane uddagAtA kahevAmAM Ave che, je amuka samaye sAmasUtonuM vividha rAge vaDe AlApana kare che. temAM judA judA vibhAge heAya che te paikI bRhad ane rathaMtara, sAmanA ullekha karI, sAmavedanA vibhAgAnuM 'dvathAzraya 'kAre nidarzana karAvyuM che. 14 vedanuM adhyayana zAstrIya rIte karAvavAmAM Ave che. temAM sahitA bhaNuAvyA pachI tenA pada, krama, dhana, jaTA, rekhA, mAlA, vagere vikRtionuM paddhatisara paThana karAvavAmAM Ave che. e vikRti 13 "hU~cAzraya''sa. 16, zleA. 4ra ** 14 " dUcA " sa. ra, aaa. 75 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha bhaNele vaidika "dhanapAThI" vagere tarIke vidvAnomAM uttama sanmAna meLave che. A vikRtiomAM maMtronA padone sama tathA viSama paddhatie yojI, tenA ghana, krama, jaTA, vagere pATha banAvavAmAM Ave che. A kArya ghaNuM ja kaThina heI lAMbA vakhata sudhI avirata zrama karanArane sAdhya thAya che. te hakIktane nirdeza karatAM RtuvarNananA prasaMge jaNAvyuM che ke "sama tathA viSama ubhaya prakAranA chaMda athavA vedane Akho divasa bhaNavA chatAM paNa brAhmaNa bALakane te pAThe thayA nahi."15 AthI veda paThana pAThananI sArI paddhati ane tenI vikRti (pada, krama, ghana, va.)nuM AcAryazrIne saMpUrNa jJAna hatuM temAM zaMkA nahIM. tene vadhu puSTi ApatAM bIjAM aneka pramANe che. yuddhavarNananA prasaMge eka sthaLe upamAmAM jaNAvyuM che ke "virodhone lIdhe neLiyA ane sarpanI peThe bAjhelA, tathA devatAo ane dAnavothI tavAyelA, e ubhaye yuddharUpI saMhitAnA padakrama karavA mAMDyA"16 AthI paNa veda ane tenI vikRti vaidika svAdhyAyapaddhati, ane tenA sAhityanA vAzrayakAra maharSi sArA jANakAra hatA ema cesa lAge che. temaNe vaidika sAhityanA vividha prathAne svAdhyAya karyo hato ke kema? te mATe ApaNI pAse pUratA purAvo nathI, paNa te graMthamAM kyA viSayanuM, ane kevA prakAranuM sAhitya saMgrahAyuM che, tenI temane saMpUrNa pichAna hatI, ema kahyA vagara cAlatuM nathI. kAraNa temaNe keTaleka ThekANe upamAo rajU karatAM tevA keTalAka graMthanAM sUcano karyA che, teTaluM ja nahIM paNa temAM samAyelA sAhityane atratatra nirdeza karelo jovAmAM Ave che. kumArapALanA rAjyAbhiSekanuM varNana karatAM temAM kevA vidhAnane thojavAmAM AvyAM hatAM, teno citAra rajU karI noMdhavAmAM AvyuM che ke "vinayAdivRttinipuNa, sarvataMtranA jANa gatamazAstranA jANanArA, kaThata jANanArA, tAMya brAhmaNa jANanArA evA brAhmaNoe AvIne abhiSeka karelA kumArapALe pitAmahanA rAjyane zobhAvyuM."17 A badhA vaidika ane Amika 15 ejana, sa. 3 . 7. 6 ejana sa. 5. . ra0. 17 ejana sa. 16, bleka 2. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 gujarAtI sAhitya pariSada dharmazAstronA graMthe che. "gautamadharmazAstra' sAmavedanI rANayanIya zAkhAne dharmagraMtha che. A graMtha sAmavedanI sAthe joDAyela che ema kumArile mAnyuM che. tene chavIsame adhyAya zabdezabda "sAmavidhAna brAhmaNamAMthI levAya che. AthI te sAmavedanuM dharmasUtra che temAM zaka nahi. "kaThasaMhitA" yajurvedanI eka zAkhA saMhitAgraMtha che. munirAje kaThaprota" ema moghama jaNAvI A saMhitAno ullekha karyo che, jyAre "tAMya brAhmaNa" sAmavedane brAhmaNa graMtha hoI tenuM bIjuM nAma "paMcaviza" yAne dhraDha brAhmaNa che. vaidika RcAonuM je je RSioe sarjana karyuM, temane maMtradaSTA kahevAmAM AvyA. A maMtradRSTA RSivare te maMtronA mukhya RSio gaNAya che. tathA keTalAka maMtradaSTAonI noMdha letAM, DhoMca, barka, vAmadeva, upagava, zuka, vagerenAM nAme jaNAvyAM che. A badhA maMtradRSTA RSiomAM, vAmadeva cAre vedamAM dazyamAna thAya che, jyAre zukra atharvavedanA maMtradraSTA che. bAkInA traSionAM nAme kavacita jovAmAM Ave che. A sivAya bIjA aneka sthAne upamAo rajU karatAM, keTalAka vaidika graMthonAM spaSTa aspaSTa nAmo jAhera karyA che. temAM cAgra ya, pAMcahAgraMtha, tarka, AkhyAna, saMhitA adi graMtha, vAjapeyagraMtha, vasiSThata purADAzikA" ane pureDIza TIkAo, chaMda, zikSa, gAyana, vaidrazika, vagerene khAsa ullekha che. AmAM ghaNAkharA graMtha vedanI saMhitAo ane zrautasUtronA che. bAkI chaMdazAstra ane zikSAgraMtha, e vaidika che ane maMtronA uccAraNuM, tathA tenAM sUcaka cinI paribhASA samajAvatA vividha dharmagraMtho che. A uparAMta upaniSado, pariziSTa ane dharmazAstro upara temaNe keTaloka daSTipAta karyo hato. soLamA sargamAM tuvarNana prasaMge eka sthaLe "dega, yAjJika, bar3haca, aitsika, AtharvaNika, kaTha, vagerenAM dharmavacanane ullekha karyo che. te ja pramANe ucca svare bhaNavAmAM AvatA khaMDika, ukha, vAjasaneyI, zanaka, ane chAlinI noMdha ApI che. 19 atharvavedamAMthI keTalAka abhicAraprayogonAM vaNane upalabdha thAya che. temAMthI temaja bIjA vedomAMnI TUMka hakI 18: ejana sa. 16, zloka 2. 19 ejana, sa. 16 . 19 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra nibaMdhasaMgraha 279 kata rajU karatAM, tevAM keTalAMka sUktanuM sUcana karyuM che. temAM vaimuktaka, maitrAvaruNuya, yajJAyanIya sAma, devAsurAdhyAya, gaIbhAMDAdhyAya, gardabhAMDIya, chatvaka, ane ghaSadakanA ullekho che: 20 A badhAM sUkta ane anuvAda kayAMthI levAmAM AvyA che, te mATe pUratA purAvAo maLI zakyAM nathI. paNa te badhA yuddha samaye zatrune parAjIta karavA mATe paThana karavAmAM AvatA haze ema samajI zakAya che. anumAnathI A badhA AbhicArika sUkate, sAma ke atharvanA keI taMtramAMthI levAmAM haze ema lAge che. AthI munirAja hemacaMdra vaidika sAhityanuM anuzIlana kevuM, ane keTaluM sUkSmadazI karyuM hatuM, tene sacoTa purAvA maLI Ave che. te maharSinI apUrva vidvatsakitanI sAcI pichAna AvA aneka pramANothI puravAra thAya che. gRhyasUtre, vividha zAstro ane purANe zratayA ane vaidika sAhityanI ATalI lAMbI carcA ApyA pachI munIzvara hemacaMdra guhyakarmo, tenAM vidhividhAno, itara dharmazAstro, puraNa, vagerene lagatA je nirdeza karyA che tatsaMbaMdhI kaMIka aSaNa ahIM carcavAmAM AvI che. A mahApuruSanI agAdha vidvattA mATe be mata che ja nahI, chatAM te prabhAvaka maharSie keTaluM UMDuM avagAhana vaidika dharma saMbaMdhI karyuM hatuM, tenI pichAna AgaLa ApI gayA chIe. gRhasthAzramIone karavAnA nitya-naimittika kAryone gRhyaka kahevAmAM Ave che, jemAM garbhAdhAnathI vivAhapayatanA saMskArone samAveza thAya che. taduparAMta zrAddhAdi pitRkAryo, utsa, vato, vagere paNa guhIonAM naimittika kAryo che. jema zretayo mATe maharSioe tasU saryA che, te ja pramANe guhyakarmo mATenAM gRhyasUtre RSimunioe pratyeka veda ane tenI zAkhAvibhAgavAra racyAM che. hiMdu samAjamAM cAlatAM A badhAM vidhi kAryo kevI rIte karavAmAM AvatAM hatAM, tenI yathAsthita pichAna "dayAzrayIkAra AcAryazrI hemacaMdrane hatI ema jaNAya che. jenAM keTalAMka pramANo ahIM rajU karI, te puravAra karavA prayatna karyo che. 10 ejana, sa. 18kalo. 94 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 gujarAtI sAhitya pariSada dezakALanuM varNana ApatAM munirAje eka sthaLe lakhyuM che ke "pitane svadhA, iMdrane vaSa, agnine svAhA, devane namaH ema RtvijonI (hema vakhatanI) vANuM dhAnyasaMpattirUpe agha saMpUrNa phaLa che." 21 arthAta te kALamAM svAhA, svadhA, vaSar ane namaH yuta gRhakarmo vadhu thatAM hovAthI, prajAmAM dhanadhAnyasaMpatti khUba phAlI hatI. AthI ema te jarUra lAge che ke mRtyakarmone devatAonuM je AmaMtraNa zabda lagADI yajanayojana karavAmAM AvatuM hatuM, tenuM saMpUrNa jJAna AcAryazrI dharAvatA hatA. zAMtikauSTika kAryomAM sarva prakAranA ariSTanI nivRtti mATe karavAmAM AvatI zAMtio, devapratiSThAdi kAryo ane purucaraNa vagere karmone samAveza karavAmAM Ave che. AvA kAryomAM sAmudrika zAstra niSedha karelAM cinayukta azva, gaja, vagere prANIothI thatAM zAMtikarmonI paNa gaNanA thAya che. tevI krara gajazAMtino nirdeza karatAM nAMkhyuM che ke "jemAM agnIma ke agniviSNu A zAMtinA adhiSThAyaka devo che, evA naThArA gajathI thatI riSTanI zAMti kare te paNa vyartha che." Ama jaNAvI temane te zAMtinA deve kahyuM che, te bhArapUrvaka jaNAvyuM che. AthI temane gRhyakarmone keTale UMDe abhyAsa karyo hato tenI jhAMkhI thAya che. kara gajathI keTalAka rAjAone abhISTa prApta thayAnAM aneka dRSTAMte purANomAMthI maLI Ave che. durlabharAjanA lagna prasaMganuM varNana karatAM madhuparkane ullekha karyo che. 23 madhuparka e eka prakAranuM svAgatakAya che. prAcIne atithinuM svAgata kevI rIte karatA hatA tenuM sAcuM pratIka AthI sAta thAya che. vivAha kAryo ane yajJomAM A vidhi avazya kare paDe che. pote yati hovA chatAM vaivAhika kAryo kevAM vidhividhAnathI karavAmAM AvatAM, tenA teo sArA jANakAra hatA ema sUcana thAya che. siddharAje karelA yonAM varNanamAM temaNe keTalAka agni deva21 ejana, sa. 6 ka. 34 22 ejana, sa. 6 zlo. 34 23 ejana, sa. 7 zlo. 111 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasavata satra : nibaMdhasaMgraha 281 tAono ullekha karyo che. jethI te nRpazreSTha kevA yajJa karyA hatA tenuM bhAna thAya che. tRNAviMda, zukra, zataruddho ane zataruddhathI paNa adhika apAMnapAtanI noMdha temAM ApavAmAM AvI che. 24 zatarudra vidhAna brAhmaNa bhAgamAMthI racAyuM che, jemAM zivanuM yajana, yAjana, paThana, abhiSeka, hema vigere vividha vibhAge che. Aje karavAmAM AvatA laghurudra, mahAka, atirudra, vagere yajJo zataruddhanA aMtargata yajJo che. apAnapAt sUta vedamAMthI maLI Ave che. A tathA iMdrasUkatavaDe siddhanRpe balidAna ApyAM hatAM. yajJakAryamAM dareka digIzane tene maMtra vaDe balidAna ApavAmAM Ave che. pratiSThAdi kAryomAM temaja navIna prAsAda, gRha, maMdira, vageremAM vAstumaMDalanuM vidhiyukta sthApana karI te devanuM pUjana, arcana, homa, vagere karavAmAM Ave che. temAM "zunAsI " ane "vAstaSpatya, " Adi sUkatene japa amuka samaye Avazyaka che. dayAzrayakAre te vastunI neMdha letAM A badhAM sUkate siddharAja jAte bhaNato hate ema jAhera karyuM che. 25 A sivAya rAjendra siddharAje gRhamedhI (gRhasthAzramI)nI peThe, sarva gRhya kAryo karyA hatAM ema spaSTa zabdomAM jaNAvyuM che. AthI spaSTa rIte jANI zakAya che ke, AcAryazrIe gRhyakarmo ane tenAM vidhi-vidhAna sArI rIte vicAryA hatAM. nahIMtara tenuM AvuM sUma vivecana, sUkato, devatAo, vagereha vyavasthita rIte karI zake te saMbhavita nathI. temaNe vaidika sAhityane ullekha karatA keTalAka graMthe, ane graMthakArone nirdeza karyo che, jenI vistRta vicAraNA vaidika sAhityanA vibhAgamAM karI gayA chIe. taduparAMta meha, jala, kaTha, kari, tittira ane varataMtunAM nAma jaNAvyAM che. 26 A vidvAnoe kevAM zAstro racyAM hatAM, tenAM kaMIpaNa sUcane upalabdha thatAM nathI. paraMtu dayAzrayakArane temanA graMthane sAro paricaya hato ema jarUra lAge che. A sivAya zilAlipreta naTasUtra" kAzyapanuM "purANa" kaizikanuM purANa', pArAzarya prokta "bhikSasUtra', piMgalekta zAstra, 24 ejana, sa. 15, . 106 25 ejana, sa. 15, ple. 110 ra6 ejana, sa. 16 lo. 88 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 gujarAtI sAhitya pariSada vagerenI noMdha lIdhI che. A badhA zAstromAMthI kaMIpaNu vivecane ApavA prayatna karyo nathI. phakta tene methama ullekha ja ja jovAmAM Ave che. A badhA graMthA judA judA viSayeAnA AkarA che. zuM mA badhA pramANeA AcAryazrInI sanatA mATe pUratAM nathI ? natamastake tene kabUla karyAM vagara chUTakA ja nathI. temaNe hiMdu dharma'nAM vividha purANA upara paNa dRSTipAta karyAM hatA ema jaNuAya che. * dvAzraya 'mAM tevI paiArANika upamAe keTaleka sthaLe rajU karatAM, kRSNane kaMsa ane kaeNzInu karela niyUna, vAmanaHsvarUpe baline tyAM yAcanA, zive karela aMdhakAsurane nAza, ' yarjuveda'nA zukalakRSNa vibhAgeAnI AkhyAyikA jemAM vedanu ziSyA pAse karAvela vamana, gurunA upadezathI bIjA ziSyAe tittiravarUpe tenu' karela bhakSaNyu, vagere. AkhyAyikA ApavAmAM AvI che 27 kRSNulIlAnAM vistRta vivecane 'bhAgavata 'purANamAM ApavAmAM AvyAM che 28 jyAre aMdhakArasuranA nAthanA prasaga matsyapurANu ' tayA ' sarasvatI* purANu 'mAM jovAmAM Ave che. 29 yarjuveda'nA zulakRSNa vibhAgeAnI sArIe AkhyAyikA 'mahAbhArata'mAM noMdhAI che. 70 A sivAya kRSNa . lIlAnA vividha nirdeze! temaNe racela siddhahema mAM temaja kAvyAnuzAsana 'mAMthI pazu maLI Ave che. A uparAMta bIna graMthAmAM pazu tevA paiArANika, vaidika AkhyAyikAonA saMgrahe temaNe mUkA haze, paNu temanA badhA graMthaiA vicAravAnuM sAbhAgya prApta thaI zakayuM nahIM hAvAthI ATalA ja nirdeza karI sateSa mAnyA che. k upasa'hAra A AkhAye nibaMdha uparathI spaSTa rIte jAhera thAya che ke 'thAzraya'kAr AcArya hemacaMdre vaidika sAhitya, dvaitayo, gRzvakarmA, dharmazAstro ane vividha purANAnuM sUkSmadarzI` avaleAkana karyuM hatuM. 27 ejana sa. 8 leA. 88. 28 ' bhAgavatapurANa ' skaMdha 10, pUrvA ra9 - matsyapurANu adhyAya sa 10 30 'mahAbhArata ' ' 138: ane sarasvatIpurANa ' zAMtiparva ' adhyAya 7. 6 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 283 teTaluM ja nahI paNa yo ane guhyakarmonAM vidhi-vidhAne, tathA tenA devatAone temane sAro paricaya hatA. AvA sarvadharmanuM sUkSma avagAhana karanAra, sarva tanA jJAtA, apUrva jJAnazakita dharAvatA, aparaMpANinI tarIke khyAtIti thayela, gUjarazvarathI sanmAnita mahAnubhAva AcAryazrI hemacaMdrane amArA hajAre vaMdana che. bhAratIya sAhitya kSetramAM prabhAkara samAna AvA seMkaDo nararatna utpanna thAo ane bhAratIya sAhityanI sugaMdha digaMta sudhI prasarAve evI prabhu pratye prArthanA. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina purANo ane hemacaMdrAcAryanuM triSaSTizalAkApuruSacarita :lekhaka: zrI. prahUlAda candrazekhara divAna hindanA itihAsanA saMzodhanamAM jaina granthanI upagitA pramukha mahAzaya, sannArIo ane sahaze! je mahAnubhAvanI jayantI nimitta, tenI tapazcaryAthI pAvana thayelI ane tenA buddhisUryanAM razmionA pratApe karIne samasta hindanA suna strIpuruSonuM dhyAna kheMcI rahelI ane pavitra sarasvatI nadIne kinAre AvelI A puNyabhUmi upara gujarAta ane gujarAtI bhASAmAM rasa letA vidvAna ane karmayogAnujAnarata sajajane ekatrita thAya che te mahAna vyaktie jenadharmanA siddhAntanA spaSTIkaraNa ane pracAranA zubha kAryamAM ane patitapAvanI saMskRta bhASAnI samRddhinI vivRddhinA kAryamAM je mahAna sevA karI che te tarapha te vidvAna vaktAoe ApanuM dhyAna kheMcyuM che. huM zrI. hemacandrAcAryuM ke eka bIjI vizeSa jAtanI sevA eka mahAkAvya dvArA karI che te tarapha aMgulinirdeza karavA mATe upasthita thayo chuM. sannArIo ane saddagRhastha ! vartamAna paristhitino tapatAnI buddhi pramANe vicAra karIne pitAnA bhaitika jIvananuM ghaDatara karavAnI zakti pratyeka manuSyavyaktimAM thoDe ghaNe aMze hoya che ja, paraMtu tethI samAjane kAMI lAbha thatuM nathI. UlaTuM tevI sAmAnya vyakti rAgadveSathI prerita thaIne pitAne ja ISTArtha sAdhI levAnI utkaMThAnA madamAM keTalIka vakhate samAjane hAni karavAmAM AcakA khAtI nathI, paraMtu Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra H niba Mdhasa graha zuM saMsArIomAM ke zuM tyAgIomAM gheADIka vyaktie evI DrAya che ke jenI pAramArthika dRSTi khulelI haeNAya che, je tara vyaktine peAte mAnI lIdhelA peAtAnA saMkucita agara vistRta svArthInA sAdhana rUpa nahIM, peAtAnA jevA ja abheda mAga pravAsI tarIke gaNIne, peAtAnI samakAlIna vyakitaone ja nahIM paraMtu bhAvi vyakitaene paNa madada rUpa thaI paDavAnI mahattvAkAMkSA seve che ane peAtAnI buddhi ane kriyAzakitane upayega te mahattvAkAMkSAnI siddhi karavAmAM kare che, tenI siddhimAM prAcIna paristhitinA abhyAsa ane te abhyAsa zakaya bane te mATe je prAcIna granthAmAM te viSenI mAhitI saMgrahAI rahelI hAya tenA abhyAsa Avazyaka che ane tenA paripAka thAya tyAre mananakita khIle che ane te zaktinA sevanathI bhAvi sAte upayeAgI thaI paDe evA sAhityanuM sarjana karavAnI zakti Ave che. AjanA satranA ArAdhya siddha puruSa evI eka vyakti hatA. enA je mahAkALanA ullekha me kIdhA che te triSTizalAkA puruSa-rita che. jene ema mAne che ke prAcIna kALamAM temanA dharmanA siddhAntane peAtAnA jIvanamAM utAranAra treMsaTha mahAna puruSo thaI gayA hatA. emanA 24 tIrthaMkarA uparAMta 12 cakravartI rAjAe, 9 a cakravatI rAjAe athavA vAsudeva, 9 tenA pratispardhI rAjAo athavA prativAsudevA ane 9 baLarAme maLIne e 63nI saMkhyA thAya che. AmAM keTalAka, udAharaNA RSabhadeva, kRSNa, baLarAma, rAsa dha vagere, jene hiMdue paNa pratApI puruSA agara avatArI puruSo gaNe che temanA samAveza paNa thAya che. e sarvanAM citrA upalA granthamAM savistara vaNu velAM che. alabatta, jainadhamanA eka sAdhu enA kartA, ane jaina dharma pratye prIti utpAdana karavAnA agara vadhAravAnA ja uddezathI teNe e lakhelAM, eTale emAM ApaNAM purANAmAM bhakto viSe ane temaNe karelA camatkAre viSe hAya che tema, jaina siddhAntanuM gaurava vadhAre evI atizayAkti hoya ja. te chatAM paNa ApaNAM purANA ane temanAM AvA pArANika paddhatie lakhelA kathAgranthemAM aneka sAmAnya vastuo hAvAne lIdhe temanA upara caDhAvelA dhArmika epa kADhI nAkhIne je sAmAnya aitihAsika hakIkatA temAMthI maLI Ave tenA tulanAtmaka abhyAsa karavAmAM Ave tA tethI hindanA prAcIna itihAsane lagatAM RRNuAM satyA hAthamAM Ave ema che. 285 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada jaina granthA viSe evI sAmAnya mAnyatA keTalAka uparaceATiyA vidvAnoe prasarAvI che ke jaina sAdhuee hindu itihAsa-purANunA granthAmAMthI mahAna puruSAnAM nAmeA ane temanA jIvananA mukhya mukhya banAvA upADI laIne tene jaina svarUpa ApeluM che ane tethI temanA paiArANika granthA itihAsanI dRSTie kAMI upayAgI thaI paDe evA nathI, paraMtu temanA je ceADA granthene meM abhyAsa kIdhA che te uparathI mane ema lAge che e abhiprAya satyathI vegaLA che. e granthAnA kartAoe peAtAne je prAcIna jaina granthAmAMthI mAhitI maLelI tenA nAmanirdeza paNa kIdhelA che. te granthA prAkRta bhASAmAM lakhAyalA heAvA joIe ema paNa lAge che, vaLI jaineAmAM je ke mahattvanA vibhAga, digabara ane zvetAMbaranA che temAM darekanI paraparA judI hAvAthI, tamanA eka ja viSayane lagatA granthAnAM pAThAntarI paNa aAya che. e uparathI evuM spaSTa anumAna nIkaLI zake che ke jo ke hAla upalabdha keTalAka jaina paiArANika granthA hindu purANAnI pachIthI lakhAyalA che tathApi te mATenI sAmagrI tenA kartAoe hindu purANeAmAMthI nahIM paraMtu potAnI dhArmika paraMparAne AdhAre UtarI AvelA prAcIna prAkRta canthA uparathI lIdhelI che, ema je tenA kartAe dAvA kare che te kharA heAvA joI e. khInna phrAI granthA viSe A kharuM DhAya yA na heAya te paNa A mahAna puruSAnAM caritrA viSe tA e kharuM che ja evI mArI dRDha mAnyatA thaI che. kAraNa ke zrI kRSNunA caritra viSe tathA enA pUrvajo, ane samakAlInA viSe e leAkA zuM kahe che te jovA mATe mehemacandrAcA'nA uparAkta anyane temaja lagabhaga chaThThA saikAnA arasAmAM lakhAyalA jinasena nAmanA digambara sAdhunA ' hariva zapurANu nA abhyAsa me thADA vakhata upara kIdhA hatA; eTaluM ja nahIM paraMtu temAM je prAcIna granthA--jevA ke 'teminAthacaritra'--tA ullekha che te viSe paNa tapAsa karI hatI. tethI vidyAnAne mArI bhalAmaNu che ke upara jaNAvelA pUrvAMgraha kADhIne temaNe hindu ane jaina cantheAmAMnA sAmAnya aitihAsika hakIkata ekatra karavAnA prayAsa karavA joie, te karyAMthI mane evI AzA che } hindanA prAcIna--nidAna mahAbhAratanAM mukhya pAtrA-pAMDavA, yAdave tathA kraurave ane temanI sAthe mitrabhAve agara vairabhAve sa'ba'mAM AvelA aneka jarAsadha jevA rAjAe ane temanA dezA, temanA . 28 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 287 kALamAM pracalita sAmAjika rUDhio, raheNIkaraNI, vagere viSenI vipula hakIkata maLI Avaze; eTaluM ja nahIM paraMtu te uparAMta hindu ane jaina dharme AryadharmamAMthI kyAre ane zA kAraNe judA pADyA hatA, te bemAM sAmAnya siddhAntA kathA kyA che, je je bAbatomAM tIvra matabheda upasthita thaze ne kayI kayI bAbate hatI, te upasthita thaze te vakhate banne pakSonA AgevAne kaNa kaNa hatA, te vakhate hindamAM bIja koI dharmo pracalita hatA ke kema, heya te te kayA, vagere vagere hindanA dharmo sambandhI itihAsanI aneka mahattvanI gUMcavaNe paNa ukelI zakAya evI mAhitI hAtha lAge ema che. te maryamAM "triSTi lAkASacarita' sArI madada kare ema che, ane je ke A ja vizALa 25000 zlokone pranya che chatAM temAM mahAkASane Avazyaka Rtu varNane, manuSyasvabhAvanAM zabdacitro, aneka vyAvahArika prasaMgo, rAjavaibhava, rAjanIti, vigrahe, vagere aMge paNa che tene lIdhe jene saMskRta bhASAnuM sAmAnya jJAna hoya ane vAMcIne agatyanI bAbate upara manana karavA jeTalI kurasada heya tene eno abhyAsa ghaNe rasamaya lAgaze ema mArI khAtrI che. hai.sA.sa.-19 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacaMdrAcAryanI apabhraMza-sevA :lekhaka: zrI. caturabhAI zaMkarabhAI paTela zrImadda hemacaMdra gujarAtanA agragaNya tirdhara ane yugakartA mahApuruSa hatA. emane yuga hemayuga nAma pramANe sAce ja suvarNayuga hatA. mahArAja jayasiMhadevane rAjakALa parama yazasvI ane gauravayukta hatA. e subhaga samaye siddharAja ane hemacaMdrane-e be mahA vibhUtiono virala saMga thaye--senuM ane sugaMdha ekaThAM maLyAM! pariNAme gujarAtanI yazakalagImAM addabhuta raMge pUrAyA. gujarAtanA gairavamAM ajaba umero thayo. gujarAtane bhavya ItihAsa sonerI akSare AlekhAyo. zrI hemacaMdrAcArya ajeDa sAhityasRSTA hatA; anupama yugadaSTa hatA; kuzaLa rAjanItijJa hatA; samartha zAsanasvAmI hatA. hemacaMdra eTale sarvamukhI pariNata prajJA, sAMgopAMga saMpUrNa abhyAsa, rasabharI sarvotkRSTa sarjakatA. hemacaMdra eTale vidyAnA mahAsAgara, jIvaMta jJAnakoza, kalikAlasarvajJa. emanA ziSya devacaMdranA zabdomAM hemacaMdra eTale "vivAMnidhimaMthamaMdaragiri." evA agAdha zaktizALI sapUta mATe gujarAta jeTalAM garva ane gaurava dhare eTalAM ochAM che. eo zAsananA jeTalA ja sAhityanA bhekhadhArI hatA. eTale jenenA jeTalA ja jainetaranA--samasta gujarAtIonA mAnane ane pUjAne pAtra che. e kalikAlasarvajJanI kuzAgra kalame koI paNa viSaya cheThavo che nathI. e sAhityasvAmInI sArvatrika pratibhAe eke pradeza kheDa bAkI rAkhyo nathI. emanI sarvagrAhI buddhizakti vyAkaraNa Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha 289 ane alaMkAra, chaMda ane kAza, kAvya ane carita, nyAya ane yoga Adi vividha viSayomAM saphaLatAthI pharI vaLI che. "siddhahema" jevuM saga saMpUrNa vyAkaraNa ane enAM udAharaNe sAthe solaMkI vaMzane itihAsa AlekhatuM pratibhAzALI mahAkAvya "DayAzraya," kAvyazAstranuM surekha nirUpaNa karatuM "kAvyAnuzAsana' ane chaMdenI samagra AlecanA karatuM "chanuzAsana, eka arthanA aneka zabda ApatA vipula keza "abhidhAnaciMtAmaNi" ane eka zabdanA aneka artha Apato vistRta koza "hemaanekArthasaMgraha, dezI bhASAonA abhyAsamAM atyaMta Avazyaka evI "rayAvali' kivA "dazInAmamAlA" ane vaidakanA zabdone viziSTa keza "niTuzeSa, unnata kavitvathI aMkita treisaTha caritrone kAvyagraMtha "triSaSTizalAkApuruSacarita' ane sarvadharmasamabhAvanI udAtta bhAvanA bharyuM "vitarAgastotra' kivA "mahAdevastotra' nyAyazAstranA gahana siddhAMta kuTa karatI pramANumImAMsA" ane rAjanIti tathA dharmanItinI sUkSma samIkSA karatuM apUrva "gazAstra emanI akhaMDa sAhitya tapazcaryAnI pratIti karAve che. Aje ApaNe emanAM kavi ke AlaMkArika, rAjazAstrI ke bhASAzAstrI, samAjazAstrI ke dharmazAstrI ItyAdi vividha svarUpomAMthI mAtra bhASAzAstrI tarIkenuM kaMIka darzana karIzuM. mahAmUlA tejasvI hIrAnA aneka pahela jevA emanA anekavidha akSarajIvanamAMthI mAtra eka ja pAsuM avalokIzuM. gujarAtanA e prakhara vidvAnamAM aneka mahApaMDitonI medhA ekaThI maLI hatI. vyAkaraNanA viSayamAM eo gujarAtanA pANini hatA. kezanI bAbatamAM teo gujarAtanA amarasiMha hatA. kAvyazAstra saMbaMdhamAM eo gujarAtanA mammaTa hatA. chandaHzAstramAM eo gujarAtanA piMgalAcArya hatA. AvA aneka vidvAnonA saMgamarUpa AcAryazrI hemacaMdrane eka mahAna bhASAzAstrI tarIke eka viziSTa vaiyAkaraNa tarIke ApaNe kaMIka joIzuM. ane temAMya saMskRtanI emanI sevAne badale ApaNI bhASAnI jananI apabhraMzanI emaNe karelI ane khI sevA khAsa vicArIzuM. mahArAjA siddharAja jayasiMhanA mAlavamaMDalavijayathI dhArAnI samagra samRddhi pATaNamAM AvI. sAthe bhojarAjAne pustaka bhaMDAra paNa AvyuM. eka divasa pustaka bhaMDAranA rakSaka bhaMDAranuM nirIkSaNa karatA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290. gujarAtI sAhitya pariSada = hatA. tyAM bhajavyAkaraNa jotAM mahatvAkAMkSI siddharAjanA hRdayamAM gurjara vyAkaraNanI tIvra icachA janmI, ane pitAno e maratha siddha karavA emaNe hemacaMdrane vinaMtI karI, e mATe sarva prakAranI taiyArI karI dIdhI. tAbaDatoba kAzmIrathI ATha vyAkaraNa graMtha maMgAvI ApyA. ane A lamIsamRddha dezane vidyAsamRddha karavA A mahAna AcA apUrva yatna Adaryo. rAjAnI A abhyarthanAne ulekha siddhahemanI prazastimAM hemacaMdrAcArya pote ja kare che ke - tenAtivistRtadurAgamaviprakIrNa zabdAnuzAsanasamUhakarSitena / abhyarthito niravamaM vidhivad vyadhatta zabdAnuzAsanamidaM munihemacandraH // ati vistRta, rAma ane viprakIrNa vyAkaraNa samUhathI kadarzita thaelA siddharAjane ullekha ApaNane vyAkaraNa para pravartatI tatkAlIna zocanIya paristhitine khyAla Ape che. varSa savA varSamAM te AcAryazrIe "siddhahema" je sarvega saMpUrNa vistRta graMtha taiyAra karI dIdho ane emanA addabhuta pAMDityanI saine pratIti karAvI. vyAkaraNanAM pAMce aMge-sUtra, gaNapATha sahita vRtti, dhAtupATha, uNudi ane liMgAnuzAsana-pote ja potAnI TIkA sAthe yojyAM. vaLI e anupama graMtha sAthe siddharAjanuM nAma joDI emanI preraNAne pUre badale vALyA. "siddhahema' kartA ane kArayitA banene amara karyo. e mahAna graMthane dabadabApUrvaka rAjAnI savArInA hAthI upara heddAmAM padharAvI darabAramAM lAvavAmAM Avyo, je bhavya savArImAM cAmaravAhinIo beu bAju cAmara DhALatI hatI ane upara zveta chatra dharavAmAM AvyuM hatuM. rAjasabhAnA vidvAne AgaLa enuM paThana karavAmAM AvyuM ane pachI samucita pUjepacAra sAthe enI sArasvata kezamAM sthApanA karavAmAM AvI. gujarAtanA gauravarUpa e graMthanI prazastimAM tatkAlIna vidvAnane eka zloka mAtra basa thaze - bhrAtaH saMvRNu pANinipralapitaM kAtantrakanthA vRthA / mA kArSIH kaTu zAkaTAyanavacaH kSudreNa cAMdreNa kiM / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 21 kiM kaNThAbharaNAdibhirbaTharayasyAtmAnamanyairapi zrayante yadi tAvadarthamadhurAH shriisiddhhemoktyH|| siddhahema'nA sAta adhyAya saMskRta mATe che, jyAre AThamachele-adhyAya prAkRta, zAsenI. mAgadhI, paizAcI, cUlikApaizAcI ane apabhraMza mATe che. saMskRta sAthe prAkRtane samAveza e A zabdAnuzAsananI khAsa viziSTatA che. temAMya khAsa karI apabhraMzanA nirUpaNamAM AcAryazrIe vistRta ane anupama phALo Apyo che. apabhraMza bhASA gujarAtInI jananI hoI ApaNI bhASAnA kramika abhyAsa mATe e parama AzIrvAdarUpa che. apabhraMza udAharaNo ApaNane te samayanA sAhityane paricaya karAve che. eTaluM ja nahi paNa gujarAtI bhASAnI zarUAta sAmAnya rIte manAya che ema 500 varSa upara nathI, paNa 900- 1000 varSa upara che te darzAve che. khAsa karI vIrarasanI achatavALI kahevAtI ApaNI gujarAtI bhASAmAM te samaye vIrarasanuM kevuM suMdara sAhitya hatuM tene ApaNane khyAla Ape che. ApaNe emAMnAM ceDAM udAharaNo joI e. e udAharaNe mukhyatve traNa jAtanAM che gaMgArarasanAM, vIrarasanAM ane upadezanAM kiMvA subhASita. zRMgAramAM paNa saMga saMgAranAM ane vipralaMbha zRMgAranA ema be jAtanAM che. namUnA dAkhala ApaNe dareka prakAranAM babbe udAharaNa anukrame joI e. udAharaNa sAthe enAM samale kI bhASAMtara ApyAM che, jethI artha sugama thAya temaja apabhraMza ane gujarAtI vaccenuM sAmya yathArtha samajAya. caMdrane vAdaLamAM chupAyale joI kavi kalpanA kare che ke caMdra gaurIne suMdara mukhathI chatA, eTale e te zaramane mAryo saMtAI gayo che! o gorI-muha-niji au vali lukku miyaGka / annu vi jo parihaviya-taNu so kivaM bhavaMi nita // 402-2 || "je gorImukhahArI vAdalalIna paMcaka anya thakI je parabhavyo te yama bhame nizaMka?" zaMgAranA bIjA udAharaNamAM A paNe mAlavAnA pRthivIvallabha Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 gujarAtI sAhitya pariSada muja sa'badhI eka leAka joIe. hemacadrAcArye zRMgAranAM udAharaNAmAM e dAhA mahAprazasta mAlavapati muja viSenA ApyA che. e darzAve che ke muMja viSenuM sAhitya apabhraMza bhASAmAM hemacaMdranA samaya pahelAM racAyaluM hatuM. arthAt apabhraMza bhASA te samaye sArI rIte pracalita hatI. mujane uddezI nAyikA kahe che ke tuM mArA hAtha tarachoDI cAlyA jAya emAM zA vAMdhA ? jyAre haiyAmAMthI UTho jAya tyAre huM jANuM ke muja kharA rASe bharAyAH-- bAha vichoDavi jAhi tuhuM hau tevara ko hiaya- hiu jai nIsarahi jANarDa mujja dosu / sarosu // 439-3 // *. bAhu vADI jA bhale, nA temAM I rASa; haiyA thakI je nIsare nag muja sarASa. vipralaMbha zRMgAranA udAharaNumAM kavie atyukita dvArA preSitabhartRkA nAyikAnuM rasika citra rajU karyuM che. bAraNe kAgaDAne khelatA sAMbhaLI virahiNI ene uDADatI hAya che. kAgaDA kheAle te mahemAna Ave evI mAnyatA che. nAyikA peAtAnA meAMdhA mUlA mahemAnanI - nAyakanI apekSAthI bAraNe Ave che, paNa kAIne nahi jotAM e kheTAkhAlA kAgaDAne uDADe che. tema karatAM virahathI kRza thaela enA hAthamAMthI ardhA valaya nIkaLI paDe che, ane jamIna upara paDI tUTI jAya che. eTalAmAM e sahasA peAtAnA piyune AvatA jue che, ane ethI ene eTale badhA harSa thAya che ke e harSoMthI haSTapuSTa thatAM bAkInAM ardhA valaya taDAka daIne phUTI jAya che ! e AlekhatAM kavi kahe cheH-~~~ . vAyasu uDDavantibhae piu diu sahasati / anA vahayA mahidi ya adA hraSTa tanu tti rUbara-2 uDADatIe dIThe piyu bhAka; a alaiyAM mahI paDayAM, phUTayAM ardha taDAka " vAyasa khIjA udAharaNamAM eka suMdara sabhAvanAnuM ApaNane darzIna thAya che. zizira RtumAM sareAvaranA pANImAMthI varALa nIkaLatI joI kavi kalpanA kare che ke virahAgnithI khaLatA kAIka emAM paDayo che, ene dhUmADA nIkaLe che ! Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH nibadhasa graha virahANala - jAla - karAliau pahiu ko vi buDiva Thiau / anu sisira- kAli sIala - jalahu dhUmu kahantihu ubhiu || 41-2 // virahAnala jvAlArthI maLele pathika koI sabhave khuDele; nahi tA zizira same dhUma kayAMthI uThe Ama zItala jalamAMthI ?'' ". gujarAtImAM virala manAtA vIrarasanAM aneka utkRSTa udAharaNA 'siddhahema'mAM ApelAM che, je ApaNA javalaMta vIrarasasAhityanI sarasa jhAMkhI karAve che. emAMthI phakta e ja ApaNe joIzuM. kresarabhInA kathanA AdAya ane zA`thI maMtramugdha banelI nAyikA vyAjastuti vaDe patinA e dAtra pAtAnI sakhIne jaNAve che--eka tA ApavA eThA eTale mAtra patnI bAkI rahe ane khIje laDAImAM jhujhA eTale mAtra taravAra bAkI rahe : dhIrAdAtta e vIra vaNu vatAM kavi kahe cheH ma to ve dosaDA helli ma jhaMkhahi Alu / dentaho para ha uvari jujjhantaho karavAlu // 379-1 // sa ,, kaMtha taNA deSa e, sakhI mA khetu dhAra; garuM, jhujhatAM taravAra. eka vIrarasanA bIjA udAharaNamAM taravAra vaDe vadheratA patine taravAra gheADI bhAle levA patnI 193 thI bicArA kApAlikane AkhI kheAparI maLe? vajraprahAra jevA jenA jhaTakAthI kaThaNu kheAparInAya kakaDA thaI jAya che evA e naravyAdhranAM vIratvane dhvanita karatAM kavi lakhe che;~~ duzmananAM mAthAM vinaMtI kare che, priya emvahiM kare bhalu kari chaDahi tuhaM karavAlu / naM vADhyi vapurA herdi samajI vALu // 387- rUA 41 - priya, bhAleA kara le ane cheDI de karavAla; le kApAlika bApaDA jethI aAgra kapAla, ' chelle ApaNe subhASitanAM udAharaNa joIe. saMskRta bhASA eTale subhASitAne ratnAkara. mAtAne e akhUTa vArasA putrIone Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada paNa maLejane ? eTale apabhraMzaneya ratnabhaDAra nAnAsUnA nathI. ApaNe te emAMthI mAtra be ja muktaka-maiAktikA joI sa MteASa mAnIzuM. 294 sahu kAI mATA thavA phAMphAM mAre che, paNa hAtha chuTTo rAkhyA vinA meTAI maLatI nathI e vyavahAru satya dAkhavatAM kavi kahe cheH sAhu vi loka taDaphaDara varuNaho taNeNa / vaDDappaNu pari pAviara hatthi mokalaDeNa // 266-1 // vaDapaNa mATe tADaeN sa leAkane sAtha; meTapa krintu maLI zake phakta meLe " hAya. 86 kavi ApaNune khIjA subhASitamAM talanI anyAkti dvArA anupama upadeza Ape che. tala sneha (tela) hoya tyAM sudhI ja tala kahevAya che. sneha (tela) jatAM eja tala, tala maTI khala (khALa) ane che. eja rIte mANusa sneha (prema) haiAya tyAM sudhI ja sajjana kahevAya che. sneha (prema) jatAM mANusa khala (durjana) banI jAya che. mATe sneha eja kharuM jIvanarasAyana che e kavi darzAve che:--- tila tilattaNu tAu para jAu na neha galanti / nehi paNa te ji tila tila phiTTavi khala honti // 4062 // talanuM talapaNlR tyAM sudhI jyAM sudhI sneha na jAya; sneha jatAM pachI teja taGa takSa maTIne khala thAya. A badhAM udAharaNA uparathI AcAryazrIe apabhraMza bhASAnI kevI apUrva sevA karI che ene ApaNune saceATa khyAla Ave che. apabhraMza bhASAnI AvI vizada samIkSA emanA pahelAM kAI e kIdhI nathI. sa` vyAkaraNeAnA niSka samA 'siddhahema' mATe gujarAta jeTalA gava dhare eTalA eche che. jagatabharanA vyAkaraNasAhityamAM ' siddhahema'nuM sthAna ane khu che, ane evuM ja aneAkhuM sthAna che 'siddhahema 'nI rUpAvaline sAlakI vaMzanI kIti-kathA sAthe sAMkaLatAM mahAkAvya ' dvAzraya 'tuM. gurjaradevInAM ubhaya mahAmUlAM AbhUSA che. AcAryazrInI parita prajJAthI aMkita uSmaya gujarAtanAM mahAtejasvI rahnA che. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 295 - jemanA granthamAM agAdha vidvattA hatI, upadezamAM ojasabhayuM" mAdhurya hatuM. rAjasaMbaMdhamAM sahadaya gAMbhIya hatuM, rAjakAraNamAM AcityabharI dIrdhadaSTi hatI. zAsanasevAmAM suMdara vyavasthA hatI, sAhityasevAmAM apratima pratibhA hatI, pagamAM anubhavanuM navanIta hatuM. alaMkAramAM avanave camatkAra hate, vANImAM amRtabharI mIThAza hatI, vartanamAM vizuddhimaya udAttatA hatI, kavanamAM akhalita rasadhArA hatI ane jIvanamAM vijayavatI kalikAlasarvajJatA hatI evA e mahAna gujarAtI zrImadda hemacaMdrAcAryane hajAro vandana he! vandana he ! Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAjara ane nAgara apabhraMza - lekhaka : zrI. kezavarAma phA. zAstrI. 'sarasvatIkAbharaNu'kAra bheAdevanA zabdamAM ApaNane eka nIcenI suprasiddha paMkti prApta cheH apabhraMzena tuSyanti svena nAnyena gurjarAH // 1 " gurjara leke potAnA apabhraMzcayI prasanna rahe che; khInna apabhraMzathI nahi. " 11mI sadAne bhedeva A pramANe gurezanA pAtAnA apabhraMznanI vAta karI, ApaNI samakSa te samayanA eka apabhraMzaprakA rate rajU karavAnA prayatna karatA hoya tema nathI lAgatuM? pazu 1 5mI ke 17mI sadInA mArkaMDeya AvI mAthAkUTamAM pAvA niSedha kare che. te jaNAve che ke~~~ nAgarI vAcaDopanAgarazceti te trayaH / apabhraMzAH pare sUkSmabhedatvAnna pRthaGamatAH // 2 Ama nagara, kAcA ane upanAgara, e traNa apabhraMza-prakAra pradhAne che. bAkInA apabhraMgAmAM te sUkSma bheda ja che, eTale ene judA gaNavAnI kAI AvazyakatA nathI rahetI. ' " ** mArkaDeya Ama pradhAna traNu apAzAne svIkArI, bIjane tenI aMdara samAvI le che. e khagna aMdara samAvavA jevA thaI badhA keTalA che, e teNe prastAvanAmAM mApyuM che; e zloka na utAratAM e apabhraMzA ja atra gaNAvuM chuM. 6 * sarasvatIka ThAbharaNa', (ni. sA. AvRtti), pR. 142 2 'prAkRtasarvasva ' (vijhAgApaTTama AvRtti), pR. 3. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sArasvata satraH niSpa dhasa graha 1. vAcA, 2. lATa, 3. vaidabha, 4. upanAgara, 5. nAgara, 6. khAra, 7. Avanya, 8. pAMcAla, 9. TAphTa, 10. mAlava, 11. kaikaya, 12. gauDa, 13. Ardra, 14. vaiva, 15. pAzcAtya, 16. pAMDava, 17. kauntala, 18 saila, 19. kAliMgya, 20. prAcya, 21. kADeMTa, 22. kAMcya, 23. drAviDa, 24. gAjara, 25. AbhIra, 26. mdezIya, ane 27, vaitAla. 3 che. A A 27 bhede che. A badhAya " 'sUkSmabhedavyavasthitAH 27 bhedamAMthI pradhAna bheda gALI kADhI, mAkaMDeye nAgara, upanAgara ane trAca e traNa apabhraMzAnuM vyAkaraNuM peAtAnA 'prAkRta nAmaka vyAkaraNamAM pradhAnatA bAMdhyuM che. ene mate e traNe bheddA nIce mujaba che : sva nAgaraH nAgara tu masAASTrIAoH [idhRtam // 4 a! nAgaranA viSayamAM tyAM teNe jaNAvyuM che ke, bApabhraMzamAbApu mUtyuna prathama nALamAr~~Ama badhA apabhraMzanuM mULa rUpa " nAgara " hAvAthI te apabhraMza prathama kahevAmAM Avye che. uparanA sUtramAM "mAhArASTro prAkRta" ane "saiAsenI "mAMthI nAgara apabhraMza' nIkaLavAnuM te svIkAre che. 46 46 vAcaDaH vAghalo nAgasjiEt / sindhuvezoto prApoDapbhrNshH / asya ca yatra vizeSalakSaNaM nAsti tannAgarAd jJeyam // 14 ** k nAgara apabhraMza "mAMthI vAcA " siddha thAya che. A sidha dezamAM upanna thayelA che. da!caDa "nI vizeSatA bAda karatAM * bAkInuM " nAgara "mAMthI jANI levuM. upanAgaraH anayoyaMtra sArlR samuinAm / 1 k upanAgara '' che. 3 ejana, pR. 2. 4 enjana, pR. 122. 5 ejana, pR. 121. huM ejana, pR. 122. 297 << 33 k nAgara " ane " vAcA'nuM je bhASAmAM sAM che, te Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada bIjA apabhraMzanA A traNemAM aMtarbhAva tene RSTa che. anveSAmpbhrNshaanaamessvevaantrbhaavH / tathA hi tatraiva // e kahI mArkaMDeye khIjA bhedanI viziSTa lAkSaNikatA nirdezatAM je kahyuM che, te vistArabhaye gujarAtImAM ja atra ApuM chuM: 298 cakra : bhASA nAgara apabhraMza ane upanAgaramAMthI; mAlavI : jemAM tu khUba AvatA hoya te; pAMcAlI : jemAM vA ane ii khUba Ave te; vaida : jemAM 34 AvyAM kare te; lATI : jemAM samAdhanA ja AvyA kare te; audrI : jemAM phkAra ane kAra AvyA kare te; kaikayI : jemAM vIpsA nirdiSTa hoya te; gADI : jemAM khUba samAsAMta pA caiAjAyAM heAya te; kauntalI : jemAM kAra khUba AvyA kare te; pAMcA : jemAM khUba kAra AvyA kare te. saihilI : jemAM khUba joDAkSarA AvyA kare te; kAliMgI : jemAM hU~ joDAyelA hAya te; prAcyA H prAcyadezanI bhASAnA pratyeAge jemAM bahu che te; abhIrI : (maTTa) vagere jemAM khUba AvyA kare te; kArNATI : jemAM varNAnA viparyAMya thayA kare te; madhyadezIyA : madhyadezanI bhASAnA prayAgeA jemAM khUba che te; gaurI H saskRta bhASAnA prayAgAthI bharapUra; (TAjha bhASAnA sarakArA paNa temAM Ave che ) pAzcAtyA : jemAM 6, teM (OM), ane krUne vyatyaya che te; drAviDI : jemAM kAranA vyatyaya che te; vaitAlikI : jemAM DhakAra bahu Ave che te; kAMcI : jemAM ! ane sro khUba AvyA kare che te. mArkIya lakSaNe ApIne teA kamAla ja karI nAMkhI che. AvA ja sUkSmabheda heAya te kharekhara judAM nAmeA ApavAnI jarUra ja rahetI nathI. paNa ethI AgaLa vadhI ApaNe A. hemacadranuM vyAkaraNa joI ce tA A badhAM nAme ApavAnI paNa kAMI jarUra na heAya; kemake emaNe huM apabhraMza sivAya bIjuM kAI nAma ja iSTa mAnyuM nathI; jevuM "" Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satraH nibaMdhasaMgraha 299 ke teNe pradhAna prAkRtane mATe paNa juduM nAma ISTa mAnyuM nathI. Ama hoya te eka ja taDAke nirNaya ApavAnuM sarala thaI paDe ke "mahArASTrIya prAkRta"nuM nAma A. hemacaMdra nahi ApyuM hovAthI e nAmadhArI karI kaI prAkRta hatuM ja nahi; te ja rIte "apabhraMza"nuM viziSTa nAma A. hemaca ke nahi ApyuM hovAthI "gaura" ke "nAgara" ke "upanAgara" ke "trAcaDa" ke "TAkka" e vagere nAma dharAvatA apabhraMze kadI kAI hatA ja nahi. paraMtu ema nathI ja, e Aje tadana sarvasvIkRta vAta che. te ja rIte "apabhraMza"nA tene deza paratve svIkArAyelA "bhUribheda'nA astitvanA viSayamAM paNa keIthI kAMI zaMkA uThAvI zakAya tema nathI. ane khuda A. hemacaMdrane paNa tevo koI viziSTa apabhraMza " mahArASTrI prAkRta "nI jema ja hRdayamAM iSTa haze, tema svIkAravAmAM hRdayane sakeca nathI anubhavo pate. mAtra e apabhraMza kayo haze, e ja nirNata karavAnuM tenA samarthakone zira rahe che. ApaNe upara joyuM che ke bhojadeve "gaurjara apabhraMza" jarUra iccho che. bezaka je prasaMgamAM A vidhAna deve karyuM che, te tenAthI kAMIka Takora pAtuM thaI gayuM che, e A prasaMga ahIM ApavAthI samajhI zakAze - nAtyantaM saMskRtenaiva nAtyantaM dezabhASayA / kathAgoSThISu kathayaloke bahumato bhavet // zRNvanti laTabhaM lATAH prAkRtaM saMskRtadviSaH / apabhraMzena tuSyanti svena nAnyena gurjarAH / / bhojadeva ema kahevA cAhe che ke prasaMga paDate badhI bhASAne prayoga karavo. chatAM loTavAsIo evA che ke eone saMskRta dIThuM gamatuM nathI; teone te suMdara prAkRta ja game che; jyAre gujaradezavAsIo evA che ke pitAne ja apabhraMza pasaMda kare che; teone saMskRta vagerenuM te ThIka paNa bIjA apabhraMzanuMye meM gamatuM nathI. A gurjaradezavAsIo koNa ane teono apabhraMza kayo? e "gaurjara" na hoya te bIje ke haI zake? bhASA ane vibhASA gaNAvatAM mArkaMDeye eka "TAkkI" nAmaka Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada vibhASA gaNAvI che; jemAMtho >> TAka apabhraMza nIkaLI AvavAnuM mArkaMDeyanA upara AvatA eka vidhAnanA anuvAdamAM ApaNe joyuM che. mAkaMDeye enuM prasagaprApta vyAkaraNa ApyuM che." te jahuAve che ke TAkI syAtsaMskRtaM zaurasenI cAnyonyamizrite / 300 zArasenI ane sarakRta bhASAnuM paraspara mizraNa thatAM TAkkI vibhASA thAya che. paNa mArkaDeya AgaLa cAlatAM jaNuve che ke~~ harivandristvimAM bhASAmapabhraMza itIcchati / harizcaMdra (?) nAmanA ke!I vaiyAkaraNa A ' TAkko vibhASAne " apabhraMza " kahe che. A harizcaMdra kANu haze vAru ? e kANu haze e nakkI karIe te pUrve mane lAge che ke TAkko-prakriyA mArkaya je ApI che, te jarA joI jaIe teA ThIka thaI paDazeH-~ rr 66 ** 1. utthApavAne vadhuham-padane aMte OMkAra thAya; jemake~~ rAi jaimasamaremanu mabaLamaLovesonuM varAhmAstravidyApravInu " vagere. mULamAM " bahula " kahyuM che eTale kAra vinAnAM rUpa paNa thAya : maLaOM, vALa, virAma. 'z "" 2. pa ca TaH / tRtIyA vibhaktinA ekavacanamAM 6 pratyaya thAyaH lagna pati ane vikalpa hAvAthI samena patti / 3. dumau calaH| paMcamI vibhaktinA bahuvacanamAM ane huM e beu pratyaya thAya: jladuM divu, gharanuM hidu; vikalpa hAvAthI vAhito, varevuMto / 4. Amo vA| kI bahuvacanamAM zrAddhanu | vaDhuLanuM banduLA ! ane skru vikalpe thAyaH 5. miAreH svAntrAntIryastra vidhIyatte / vim vagere sarvanAmAne pachI bahuvacanamAM haiM cAyaH AruM, nAduM, tArUM, vAra, mAruM; vikalpa hAvAthI vALa, vALa, vagere paNu cAya. 6. tyamityartha tu mavet / svanA atha mAM tu thAya; turkI sarvavidyApravINu / 7. samayaiDasmiZmamaH / nA arthamAM kamni, huM ane mama thAya : kAmmi bDivu, e pramANe huM ke mama gijju / 7 prAkRtasa`sva,' pR. 110-11 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sArasvata satraH nibaMdhasaMgrahu 8. mametvarthe mahuM A svAt| mama e arthamAM zuM thAyaH huMma ja surlR vagere. vikalpe mana paNa kharuM. 5. yathA jidha, tathA tidha / yathAnuM jidha ane tathA nuM ti thAya; nidha maLatti ke nA mati; tiSa ke taddA - 301 TAkInAM A lakSaNe!mAM ane udAharaNAmAM zaiArasenInAM lakSaNe rekhAya che. te te 6, 4 nA dha e khate ArasenInA vaikalpika pheraphAra AmAM paNa vikalpe che. upara, TAkkInAM viziSTa lakSNa!mAMnAM tuTM, i huM, mama e sivAyanAM badhAM ja A hemacaMdranA apabhraMzamAM enA e svarUpamAM, athavA haiM Tula nA viSayamAM sAca ke vikAsa, eTalA ja bhedde eka sarakhAM che. jo Ama hAya tA harizcandre (?) Ane apabhraMza kahyo che, e geravAjakhI nahi ja gaNAya. ane Ama ja rahevAthI mArkaMDeya je " harizcaMdra" nAma Ape che, tene badale mULamAM tyAM 'hemacaMdra nAma heAvuM joie, ema mane lAge che. "" 66 "" TAkkImAM saMskRta tatsama zabde vipula pramANamAM praryeAjAyela che. e uparathI mAkaMDeyane, je TAma apabhraMza UtarI Avye gaNe che, temAM paNa saMskRta zabdonI vipulatA iSTa che, te upara eka sthaLe joyuM che. tenA mULa zabdo A che: saMskRtADhayA cauberI| cArAt pUrvottaTa mAtrAmaaLam| eTale ke gAr apabhraMza saskRta bhASAthI bharapUra che; tema Ta bhASAcI paNa bharapUra che. Takka bhASA eTale upara batAvyuM tema saMskRta ane zArasenInuM mizraNa, have ApaNe tr nAgara ' apabhraMza tapAsIe : eka lakSaNa upara ApyuM tema mahArASTrIzArasenImAM te pratiSThita che. A apabhraMza pradhAna 8. 'prAkRtasa`sva" pu. 110-11, 9 myo huM / hai., 9-4-337. pAMcamI bahuvacanamAM baiMkArAMta nAmeAne huM pratyaya thAya, ane gAmo haiM| hai., 8-4-339. SaSThI bahuvacanamAM a~kArAMtane haiM thAya, paNa huM ceDumyAm / hai.,8-4-340 pheMkArAMta OMkArAMta nAmeAne SaSThI bahuvacanamAM duM thAya. ane si-bhyasa-TInAM hai--duM yaH| hai,, 8-4-341. e pramANe kArAMta hakArAMtane paMcamI bahuvacanamAM huM paNa yAya. AduM vagere A. hemacaMdramAM nathI. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 gujarAtI sAhitya pariSada sTAnDa - apabhraMza tarIke mArkayane vIkArya che. " nAgara" apabhraMzanI prakriyA eNe vistArathI ApI che. atyAre lagabhaga e sAmAnya maMtavya thaI paDayuM che ke A. hemacaMdrane apabhraMza e " nAgara" apabhraMza che. Do. yAkobI, pIzala, sara jyorja priparsana, De. sunItikumAra ceTarajI, De. guNe, vagere A. hemacaMdranA apabhraMzane "zarasena " apabhraMza kahevA lalacAya che, te mArka e ApelA "nAgara" apabhraMzanA lakSaNane kAraNe vizeSa che. bezaka A. hemacaMdranuM evuM vidhAna maLe che ke prAyojAyacA,bro vizeSo vakSyate tasyApi kacitprAkRtavat zaurasenIvaJca kArya bhavati / / (., 8-4-330 nI vRttimAM.) zauralenIna (hai., 8-4-444) mAmra prAya: zaunIvata #Arya mavati che eTale ke apabhraMzamAM je koI vizeSatA tenI hoya, tene sthaLe paNa prAkRta ane risenI jevuM kArya vikalpa thAya. ane apabhraMzamAM moTe bhAge zarasenI jevuM kArya thAya che. ApaNe joIe chIe ke khuda A. hemacaMdra ApelAM udAharaNomAM ane lakSamAM nIcenA zAsenI jevA prayoge vikalpa maLe che - 1. -8 ne vaikalpika -Sa, jemAM 5 ne dha te zaurasenAmAM paNa vikalpa ja thAya che, 2. bhaviSyakALamAM ja pratyaya; ane 3. saMbaMdhaka bhUtakRdaMtane prAkRtya pratyaya. e sivAya je 8 saM. natu te mAgadhImAM paNa che; e apabrazamAMya che. ane A. hemacaMdra kRtrima "apabhraMza" na ApatAM tatkAlIna svakIya svAbhAvika apabhraMza Ape che. jemAM zirasenI to je uparanAM vaikalpika che, te sivAyanAM nathI dekhAtAM. dekhAya che, te paNa atyaMta thoDA pramANamAM; jyAre jo "nAgara" apabhraMzanAM mAthe avataraNo ApyAM che, te joIe te, jema TAkInA viSayamAM joyuM ke pad - saM. patitama, hindu - saM. carcitama, vanviTu - saM. vata, vagere prayukta maLe che, te pramANe sAthosAtha zAsenIne anukULa Tu - saM. tam, TiTu - saM. citam, Tu saM. svatitam ane kriyApademAM iikti, roii 8 saM. manasthati, vagere rUpe koI jAtanA bhedabhAva vinA prayojyAM che--ApyAM che. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai.sA.sa.-20 nAmara mAnIne mArkIye pachI ja khatenA kayuM nAma ApavuM, A. hemacaMdrane anusarIne ema kahI zrIe ke pote apabhraMzanuM vyAkaraNu devA cAhe che, " apabhraMzanI prakriyA ApI che. A e vacce kAMi bheda prApta thAya che ke nahu e apabhraMza eka che ke jIddA, judA hoya tA thyA. hemacaMdranA viziSTa vaikalpika rUpavALA apabhraMzane enA niya bAMdhI zakIe. eka vastu A pUrve ahIM spaSTa svarUpe svIkAravI joIe ke dhanapAla, joI, puSpadaMta, kanakAmara e vagere navamA-6zamA zatakanA vienAM kAvyeAmAM je apabhraMza maLe che, te prAyaH zuddha, mahArASTrI prAkRtAnusArI pradhAna ('sTAnDarDa') apabhraMza che; A. hemacadrane apabhraMza te apabhraMza sAtheAsAtha ApelAM viziSTa vaikalpika rUpAthI viziSTatA pakaDe che; e vastune ahIM vistAra karavA anAvazyaka e mATe che ke A pUrve zrI. e. ena. upAdhyee joIdunA " paramAtmaprakAza "nI aMgrejI prastAvanAmAM vizadatAyI e batAvI ApyuM che. eTale ja have A. hemacaMdra ane mArkaDeyanA apabhraMzamAMnA bheda kAMI prApya hAya ! te ApavAne eka alpa prayatna atre karavAmAM Ave che. vadhu vistAra na thAya, e mATe ahIM khane vaiyAkaraNAe svIkArelAM rUpAkhyAne ja raju karuM ; jethI kAMTALAbhareluM na lAgatAM rUpAkhyAnAmAMthI ja bhedane pakaDI zakavAmAM suvidhA thaI paDaze. A. hemacaMdra mArkeDaya .. vibhakti 1lI-2 jI -ta akArAMta nAti; purisa 8 sa. puSa ba. va. e. va. purisa-sAsu ema joyA ApaNe 0. e. va. purisa-sA-suo o -sA pusi-sA-su? -sA, purisau-da-he 10 svAtha H lAgI pratyaya judA rahe tevA svarAdi pratyayeA paratve judI judI vibhaktinA rUpe vikalpe maLaNa uparAMta maLadrUpa paNa mArkADaeNca icche che. (pR. 112) e pramANe hUsvanA dI ane dInA hasva svaranA vyaMjanAdi pratyaya pUrve thAya e rUpe! gaiArava thaI paDe e bhaye khadhAM sa MgrahyAM nathI. a. va. purisahe-he thAya; AvA mAM mULa nAmanA atya zrI hema sArasvata satra : nibadhasaMgraha 303 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 09 4thI-6 ThThI 5 mI 7 mI saMbA 1lI-mIjI 1lI-rajI 3 jI 4 thI 6ThThI 5 mI 7 mI pusi-se -teNa-siNa purisa, pusisu-su-hA purisahe-hu purise-si purisa-sAsu-sA vaNa-NA-chu bAkI upara pramANe agnigI12 agnie gRNu, agni' agni agnihe agnihi purisahiM-sehiM purisa, purisaha' purisahu purisae', 'purise [pusiha]11 purisahe-he purisa-e-hi, purise purvisa-sA-sunso, purisa-du-hA purisahi purisa-so purisaho akArAMta nAnyatarajAti; vaghu 8 sa. vana vai. vaNAI agni-gI agihi agni, agRihi -huM agnihuM agnii vaNaNA. vaNau-da-hA ikarAMta narAtiH agni 8 sa. agni agni-gI, agi3-6-hA agnie-e - eNu [ aggiha ] agnihe-hA agnie-hiM bAkI upara pramANe purisahi purisaNa purisaha "hu purisahiM purisahA vaI, vaNAI, vahA agnihe he agihi-eha agniNa agnihatu~ agahiM 11 mA DaeNcanAM chaThThI vibhaktinA sUtra gUma thayAM che. a. va. nuM mAtra "La" maLe che. vinAM rUpa AgaLa ApatAM hai-ha-su e. va. mAM ane huM-huM' ba. va.mAM maLe che. 12 A dIdhatA prAkRtamAM paNa che. e khAsa dhyAnamAM rAkhavAnuM ke prAkRta bhASAnAM badhAM rUpA viSe apabhraMzamAM pratyeAAya che. bahu vistAra na thaI paDe eTale mATA bhAganAM tevA vaikalpikarUpa A rUpAkhyAnamAM jatAM karyAM che. 304 gujarAtI sAhitya pariSada Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbo. 1lI-20 agni -grI agni-gya, agnihe agni-gI, agi9-6-ha agriha ukArAMta narajAti upara pramANe ukAta narAti upara pramANe hakArAMta nAnyatarajAtiH dahi - saM. ya dahiha dahi-hI, dahiI, dahiI dahi-hI, dahiu--ha dahiI, dahI, dahiho bAkInAM upara pramANe bAkInAM upara pramANe ukArAMta nAnyatara jAtinAM upara pramANe AkArAMta nArIjAti? sAlA - saM. rAtriA, sAla-lA sAlAu sAla-lA-lu, sAlAu-6-ho sAlAha-ho- sAlae sAlAhi sAlAe-beM sAlA sAlahe sAlahu [ salAha]. sAlaNa sAlAha-he sAlAha-huM sAlAhi sAlahiM sAlAe-hiM sAlAhi sAla-lA sAla-lA, sAlaho-lAho sAla-lA-lu, sAlAu-6-ho-he salAha-cheI-I-u-UkArAMta nArIjAtinAM upara pramANe I-I-u-UkArAMta nArIjAtinA upara pramANe zrI hema sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha 1lI-rajI 3 cha 4thI-6ThThI 5 mI 7 mI saMbA 305 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 gujarAtI sAhitya pariSada A. hemacaMdra - sarvanAma - mArkaDeya yuSmad vibhakti e. va. ba. va. e. va. ba. va. 1 lI huM tumahe tumahuI tuhe tuhe, tuhaI 2 jI paI, taI , , taI tuhaI 3 jI che , tuhehi thI-5mI-6ThThI talatujha,taba tuhaha13 tuha, tutuha,tumba tuhaha-hiM* 7 mI paI, taI tumahAsu taI tumhasuM, tumahAsuM asmad 1 lI hauM ahe, ahaI hamu ahe, ahuI 2 cha maI , , maI ahaI amahehiM amahaI-hiM ame, amahehiM ahAha 4thI-5mI-kahI mahu, mammu ahahuM mumbu, mahuM, maha ahaha-hiM 7mI mAM ahAsu maI ahasuM, asphAsuM akArAMta sarvanAmano pAMcamI . mArkaMDeyane mate vim, caMd vibhaktinA ekavacanamAM "sabRha", ane tadnanAM prAkRta jevAM rUpa "jahAM", "tahA", "kahAM" vagere 1lI-2 jI ane 7 mI vibharUpa thAya; jemAM "ka"ne sthAne kitamAM thAya. chaThThI vibhakita "ki" paNa thAya, ekavacanamAM "kasTa" "jasTa" saptamInA ekavacanamAM tasTa" evAM rUpe thAya. te na "savahi," "jahi" "tahiM," thAya tyAre pratyaya ha pUrve vikalpa hi." dIrgha thAya. "kahe," "koha" paMcamI-pachI vibhaktimAM "kAsa," "kahe," "ka" vagere. ca, ta6 ne mane "jAsu," caTU-tanAM bIjI vibhakti tAsu" "kAsu" rUpa paNa cAlu ekavacanamAM "jatti", "tatti" rU5 uparAMta thAya. paNa nArI rUpa thAya; jyAre pAMcamI ane jAtimAM tyAM "jahe," "tahe." sAtamInA eka vacanamAM "jaltha", kahe" evAM rUpe paNa cAlu rUpa "tatva" thAya. uparAMta thAya. rum zabdane nAnyatara upa13 "tahAra, tahAra, mahAra, amahAra" vagere rUpe paNa pracalita che. 14 A bahuvacananAM rUpo mArkaDeya bIjAne mata Ape che. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. haima sAravata satra: nibaMdhasaMgraha ba. va. ca, tar ne 1 lI-2 jI rAMta nara-jAtimAM paNa 1lIvibhakitamAM anukrame vikalpa racha ekavacanamAM "mu" rUpa "dhuM-tra" rUpa thAya; bAkI "ju- thAya. e pramANe maraNanuM "amu" je." "su-se" badhAM rUpamAM prakRtirUpa thAya, - itanI "eha prakRti, ane pachI ukArAMta nAmanI dranI "Aya" prakRti thAya che; mAphaka rUpAkhyAna thAya. jyAre tenI "sAha" ane vikramanuM yattattanA 1lI eka"kaI-kavaNa" thAya che. vacanamAM "je "", "esa" evA rUpa anukrame thAya. khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevuM che ke mAMkaDeyamAM keTalAka vikalpa "dhuM-tra" "kAI--kavaNa" vagere dekhA nathI detA. A, hemacaMdra - kriyApada - mArkaDeya vartamAnakALa-kartari puruSa e. va. ba. va. e. va. 1 le karauM 15 karahuM 2 ja karahi karahu 3 je kAI, kareI) karahi - vartamAnakALa karmaNi 1 lo karijajauM', kijajauM16 karijjatuM, kijahu "karijaja" vagere rUpe 2 je karinjahi, kijajahi karijajahu, kinja humAye avataraNomAM 3 je karijaI, kijajaI karijajahiM, kijajahiM lIdhelAM che. AjJArtha-kartari 2 je kari, kara, kare, (karahi) karahu .. je (karau) . koha, karadu evacanamAM maLe che. bhaviSyakALa-kartari 1 le karisa, karihauM karisahu, karihahuM 2 je karisahi, karihahi karisaha, karihahu 3 je karisaI, karihaI karisahiM, kahihiM mArka "Ihi" ane "Isa" e nizAnIo nirdozI che. 15 prAkRta rUpo uparAMta trIja puruSamAM karadi', AjJArthamAM karadu', ja", tema sarvatra prAkRta vaikalpika rUpo kharAM ja. karaI (kaccha) Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 riddhisi, siddhidi, heAdi, prAkRtarUpe paNa vikalpe kharAM. A. hemacaMdre viyenAM vaika dvipaka rUpamAM jIvu ApyuM che. t viSNu hetva A. hemacaMdra vartamAna kRdaMta : anta" bhUta : "a"', ''Iya", ('"diNa' aniyamita) (zaurasenI jevA) 'da', 49 "ie" sama dhabhUta dhAtu za A+cakS &te z pra + viz chup gujarAtI sAhitya pariSada hasIsisa " evAM rUpa ApyAM che. ~~~ hRda tanA pratyayaH-- , ! "eva", "aNu'", "aNuha", "ahiM' epi", "evi", "evi" : "aNua'" ("bhAraNa '' rUpa vagere) -- ka vAcaka mArkaDeye dhAtunA keTalAka judA Adeza svIkAryAM che : mArkaDeye "=karavuM"nuM bhaviSyakALa 1lA puruSa bahuvacanamAM cAsa "kAmaduM" rUpa svIkAryuM che, vamAnakRdaMta, pakSa bhUtakALa ane bhaviSyakALanA a mAM eka "hAntA" rUpa pazu prayeAjavAmAM AvyuM che. ! ie~uM", "evuuM", evA' . mArkaDeya pumna-dekakha prerakamAM dAkhava sakha tha : "jI", "a", "ivi'", "avi", "epi'... "epi", "evi", "evi" guh -g pasava (vikalpe "pisa'') va mADaya A. hemacaMdra prassa-dekha ... .. cihna gRha vukra vaisa chupa Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 3i09 AzliS mela tim-stim ANa muka, mua, mullA tie (vikalpa) bAkI timmaI-thimbaI Thava, thawva sthApa A+nI ANAva A. hemacaMdranA apabhraMzamAM mahArASTrI prAkRtAnusArI asara uparAMta nIcenI vizeSatA ApaNane maLe che? 1. kAra sAcavI rAkhatAM vaikalpika rUpe; 2. --7-----ne sthAne -----ma thayA heya tevAM vaikalpika rUpe; 2. saMyukatAkSarane bIjA varNa tarIke kAranuM vaikalpika rahevApaNuM temaja kyAM na hoya tevA kAranuM umerAvuM; ane 4. vartamAna 1lA puruSa bahuvacanamAM du-dune prayAga. A cAre vastuo ApaNane mArkaDeyanA "nAgara apabhraMza". mAM maLe che. AmAMnA bIjA vidhAnamAM mArkaDeya u-nA va-mavALI prakriyA noMdha nathI; paNa e calAvI zakAya, ema che. A cAre vastu Ama sAmAnya hovAthI, ane mahArASTrI prAkRtAnusArI apabrazamAM te nahi hevAthI A. hemacaMdranA apabhraMzane mArka Deyane apabhraMza nikaTa thatuM lAge che; paNa bIjI bAju upara je rUpAkhyAna ApyAM che, temAM je aneka vadhu rUpa ane aneka judAM ja rUpe mAya Ape che, e sAthe pratyayane prAyaH badhI jAtinAM, badhAM aMganAM rUpamAM moTe bhAge sAmAnya rIte svIkAre che, e jotAM e koI bhinna prAMtane ja apabhraMza che ema nathI jaNAtuM? khuda "prAkRtasarvasva"mAM je avataraNe ApavAmAM AvyAM che, te jovAthI paNa e vastu khyAlamAM AvI zakaze : ene avataraNe levAne mATe mukhyatve "prAkRtapiMgala" maLyuM che. badhAM maLI " nAgara apabhraMza". nI prakriyAmAM pAMca avataraNa che, temAMnA traNuM "prAkRtapiMgala"nAM Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada che. " prAkRtapi Mgala 'nI bhASA vahA " che, te ApaNe sAdu cAraNI apabhraMza " nAma ApI zakIe. juo nIcenuM avataraNuM : 66 317 r gajau meha ki ambara sAmara phulau NIva ki bhammau bhammara / ekali jIa parAhiNa amhaha kIlau pAusa kIlau vamhaha || prA. vi 2-136 // [ chAyA : arjAtu meSaH hi~ avara zyAmaruM Rtu nIva: zrimanu pramaH / eka: jIvaH parAdhInaH asmAkaM krIDatu prAvRT krIDaMtu manmathaH // ] *r sAmara ane macchara rUpamAMnuM prathamanuM aparicitarUpa che, jyAre bIjAmAM vyaMjananI dvirukti "cAraNI" patinI che. AmAM makArAMta nAmAmAM ukAranAM daza na ja nathI thatAM; eTale eka te e meDAne apabhraMza che, bIjA dezanA che, emAM te zaMkA ja nathI, e sarvasvIkRta vastu che, ane temAM apabhraMzanA saMskAre jALavI rAkhavAnA, vyaMjanene dvitva ApI, kRtrima prayatna karavAmAM AvyA che; A uparAMta aneka bhinna rUpe bhinna prakriyAthI siddha thatAM ApavAmAM AvyAM che, e mA DaeNyathI paNu jANIe chIe; eTale " prAkRtapiMgala " ane tenA upajIgya mA`Deya baMne peAtAnA dezanA apabhraMzane khyAlamAM laI athavA tA kAI kRtrima svarUpavALI bhASA sAdhe che, tyAM A. hemacaMdranA viziSTa apabhraMzanAM badhAM lakSaNNA na jALavI zake, te spaSTa che. pazu tethI ApaNune je bheda maLe che, te e ke e eka prAMtika bheda ja che; e eTaluM ja spaSTa che. Ama ApaNe joIe teA traNa apabhraMza ApaNI samakSa AvavAnA H 1. joIdu vagerenA zuddha mahArASTrI prAkRtAnusArI apabhraMza, 2 A. hemacaMdranA viziSTarUpe-vALA apabhraMza ane 3. mArkaDeyane "nAgara" apabhraM'za. * have e prazna Ubhe cAya ke A. hemacaMdranA apabhraMza kayA ? emAM mukhya ( 'sTAnDarDa") apabhraMzanAM badhAM lakSaNu hai|vA chatAM, nathI e zuddha mahArASTrI prAkRtAnusArI apabhraMza, nathI e zuddha AIrasenI prAkRtAnusArI apabhraMza ane nathI e " nAgara " apabhraM'za . hemacaMdra keTalIka navIna prakriyA Ape che; samAna haiAya tA puSkaLa 65 " Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra: nibaMdhasaMgraha 311 vika9pa jue che. je emanA viziSTa vadhu rUpo-vALA apabhraMzane koI nAma ApI zakAya to te emanA priya dezanuM jaH "gaurjara" mArkaDeya saMskRtathA zaurI kahe che ane gurjara dezamAM e banatuM AvyuM che ke saMskRta zabdane uttarottara vadhu avalaMbavAmAM AvyA che. prAkRta vyAkaraNane aMte A. hemacaMdra e ja valaNe badhI prAkRta bhASAomAM zeSa saMskRtama ( 8-4-448) svIkAre che. A. hemacaMdrathI mAMDI cheka AjanI "gUjarAtI" sudhImAM e ja valaNa svIkArAyuM che. bhraSTa rUpa dhImedhIme ghasAI chUTI gayAM che ane tenuM sthAna dharagathu saMskRta zabdoe laI lIdhuM che. ane bhejadeva 900 varSa upara gurjara dezane apabhraMzanuM svataMtra astitva svIkAre che. te pachI pakkA " gUjarAtI" A. hemacaMdrane apabhraMza bIje kaI hoI zake? Ama A. hemacaMdrane apabhraMza e "garjara" apazi enA zuddha svarUpamAM che. jemAM mukhya (sTAnDarDa ) apabhraMzanI lAkSaNikatA aNIzuddha apAyelI che ja. haribhadrasUrinA "neminAthacariu"nI bhASA e "garjara apabhra" ane dhanapAlanI "bhavismakahA"nI bhASA "uttarane apabhraMza" che, ema svIkArI, De. jekebIe A. hemacaMdranA apabhraMzane "nAgara" apabhraMza kahyA che, eve che. vanara je abhiprAya vyakta kare che. 17 e saddhara nathI ema kahevAmAM jarA paNa tethI sAhasa nathI. haribhadrasUrie "neminAthacaraurmamAM prAkRtamaya samAsabahula kRtrima bhASA ravIkArI che, e sAthe e niyamita svarUpanI che; enI sAthe A. hemacaMdranI dharagathe le gya bhASAmAMnA rUpa na maLavAthI e judI ja bhASA che yA jude prAMtIya bheda che, e mata uccAra, e mane te vadhu sAhasa jaNAya che. A. hemacaMdrane apabhraMza, mADaya jene "nAgara" nAma Ape che, te nathI, paNa pitAnA dezane prAMtIya bheda "jira apabhraMza" che, jemAM baTAkkI" vibhASAnI asara heca ema jaNAya che. mArkaDeyanA "nAgara apabhraMza" karatAM TAkI vibhASA "gara apabhraMza ne eTale ke mArkaMDeya ja jene "gArjarI' kahe che, tene vadhu maLatI che, e tadana spaSTa che. A "TAkkI ?vibhASA e rArasena apabhraMza" hevAnI pUratI saMbhAvanA che. jenAM keTalAMka rUpe "gAjara apabhraMza"mAM anugata thavAne kAraNe 17 "InTroDakazana Tu prAkRta," pR. 78-79. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada 4. - gAjara apabhraMza 'mAM keTalAMka zArasenI "nAM rUpA vipa AchAM vaparAyelAM maLI Ave che; paNa mukhya baMdhAraNu te 'mahArASTrI '' prAkRtAnusArI ja che; eTale ja tene '* zArasena apa'cA' kahI zakAya tema nathI; ane bhAjadeva svataMtra astitva svIkAratA haiAvAthI, temaja AcArya hemacaMdra gujarAtanI rAjadhAnI pATaNamAM mesIne apabhraMzanuM vyAkaraNa catA heAvAthI bIje kAI apabhraMza e nathI ja ema svIkAravAmAM sukrone khAdha nahi jaNuAya. ra Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAjara kumArapALa, hemacaMdrAcAya, bRhaspati vagere adhikArI AryA-- bhavabIjAMkurajananA yugAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // << stuti lekhaka : : bhavarUpa bIjonA aMkurane utpanna karanAra rAga ( kAma, krodha, leAla, meADa, mada ane matsara ) Adi jenA kSaya pAmyA che, te malA hA, vA viSNu haiA, vA hara haiA, vA jina hai, temane huM namaskAra karuM chuM." zrI. meAtIcaMdra giradharalAla kApaDiyA. prasaMgaH sAmanAthamadiramAM praveza 66 * thoddhatA~. --yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA * yathA tathA / "" vItadoSa kaluSaH sa ced bhavAneka pava bhagavannamo'stu te // 'je te samaye, jevA tevA tuM che, je te nAmavALA che, te tuM, jo deSarUpI kaluSatA rahita eka ja hai! to, huM bhagavAna! tane huM namaskAra karuM chuM." * zArdUlavi0 - - trailokyaM sakalaM trikAlavitrayaM sAlokamAlokitaM, sAkSAdyena yathA svayaM karatale rekhAtrayaM sAMguli / rAgadveSayAmAMtaka - jarAlolatvalobhAdayo, nAlaM yatpadalaMghanAya sa mahAdevo mayA vaMyate // peAtAnI AMgaLI sahita utheLInI traNa rekhA jema * Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 gujarAtI sAhitya pariSada sAkSAta dekhAya che, tema jene traNa leka (svarga, mRtyu ane pAtALa) tathA alaka (jyAM jIvanI gati nathI, te AkAza-praderA) sAkSAta dazyamAna thAya che; ane rAga, dveSa, bhaya, Amaya (roga), aMta (kALa) jarA (vRddhAvasthA) lava (capaLatA) ane lebha, Adi jenA padanuM ullaMdhana karavAne zaktivAna thatAM nathI evA mahAdevane huM vaMdana karuM chuM." sragdharA---yo vizvaM veda vedyaM, jananajalanidherbhaginaH pAradRzvA paurvAparyAviruddhaM vacanamanupamaM niSkalaMka yadIyaM / taM vaMde sAdhuvandhaM sakalaguNanidhiM dhvastadoSadviSantaM, buddhaM yA vardhamAnaM zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vA // "je jANavA yogya AkhA jagatane jANe che, jeNe vizvanI utpattirUpI samudranI racanAne pAra je che, jenuM vacana pUrvApara aviruddha havA sAthe anupama ane niSkalaMka che, je sAdhu pune vaMdana karavA yogya che ane jenA deSarUpI zatruo nAza pAmyA che, evA sakaLa guNanidhi buddha he, vardhamAna (mahAvIra) he, athavA brahmA , ke kezava (viSNu) he, athavA zaMkara (mahAdeva) he, tene vaMdana karuM chuM." Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAjA siddharAja ane zrI hemacaMdrAcAryane meLApa : lekhakaH zrI. metIcaMda giradharalAla kApaDiyA gujarAtanA mahArAjA siddharAja jayasiMha ane hemacaMdrAcAryane prathama meLApa jyAre ane kevI sagomAM thaze te saMbaMdhI hakIkata rajU karatAM AnaMda thAya tevI keTalIka bAbato che. karNadeva saM. 1150nA piSa vadi 2 ne roja gujarAta para lagabhaga 30 varSa rAjya karI mRtyu pAmyA te vakhate karNadeva ane mayaNallAnA pATavI putra jayasiMhane rAjya prApta thayuM. zrI hemacaMdrAcAryane cAcIga ane pAhiNIne ghera dhaMdhukA zaheramAM saM. 114panA kArtika zudi 15 ne roja janma e hate. nAma cAMgadeva pADyuM hatuM. eTale siddharAjanA rAjyArohaNuprasaMge emane cha varSa cAlatuM hatuM. tyAra pachI e moDha vaNika cAMgadeve devacaMdrasUri pAse jaina dIkSA lIdhI, semacaMdramuninA nAmathI prasiddha thayA ane temanA asAdhAraNa buddhivaibhavathI temane saM. 1166nA vaizAkha zudi 3 (akSayatRtIyA)ne ja AcArya padavI ApI hemacaMdrasUrinA nAmathI prasiddha karyA. prabhAvacaritrakAra, siddharAja ane AcAryane prathama meLApa, nIcenA zabdomAM varNave che - zrI saMdharUpasAgaranA kaustubha samAna hemacaMdrasUrie eka vakhata aNahilapura tarapha vihAra karyo. eka divasa siddharAja ravADIe nagaramAM pharavA nIkaLyA te vakhate bajAramAM eka bAju UbhelA zrI Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada hemacaMdrasUrine jotAM rAjAdhirAje aMkuzathI hastIne najIkamAM Ubho rAkhIne jaNAvyuM ke "tamAre kAMI kahevuM che?' AcArya mahArAje uttaramAM kahyuM - kAraya prasaraM siddha hastirAjamazaMkitam / trasyantu diggajAH kiM tairbhUstvayaivoddhRtA yataH // siddharAja ! vagarasaMkece gajarAjane AgaLa calAve. digagajo bhale trAsa pAme, paNa tethI zuM? kAraNa ke pRthvIne te tuM ja dhAraNuM karI rahyo che. AmAM rAjA, hastI ane digahastI para bhAra che. digagaje pRthvIne dhAraNa karI rahyA che e mAnyatA para coTa che ane siddharAjane kahe che ke bhale e digagaje tArA hAthIthI trAsa pAme! tAre zuM che? kAraNa ke atyAre te digagajanuM pRthvI dhAraNa karavAnuM kAma tuM pote ja karI rahyo che. tAtkAlika banAvelI alaMkAramaya kavitAthI rAjA bahu prasanna thayo ane pitAnI pAse dararoja bapore pramoda pamADavA mATe rAjasabhAmAM AvavAnuM AmaMtraNa ApyuM. - rAjAne gurunA A prathama darzanathI khUba AnaMda thayo ane enI digayAtrAmAM paNa tene vijaya thayo. A rIte gujaranareza ane hemacaMdrAcAryane saMbaMdha thayo. A hakIkata kayA varSamAM banI tene nirNaya karavo muzkela che, paNa AjubAjunA saMbaMdha vicAratAM saM. 1185 lagabhaga A banne rAjaziromaNi ane giziremaNine saMbaMdha thayo saMbhave che. "prabaMdhaciMtAmaNikAra merUtuMgAcArya siddharAja-hemacaMdrane meLApa nIce pramANe varNave che - dhArAnagarIne vijaya karI, mAlavapati yazovarmAne cha deraDAthI bAMdhI, pitAnI ANa mALavA para paLAvI, siddharAja nareza pATaNa padhAryA tyAre dareka dharmanA mukhya manuSyone rAjAdhirAjane AzIrvAda ApavA mATe bolAvavAmAM AvatA hatA. te prasaMge hemacaMdrAcAryane AgaLa karIne jana AcAryo paNa rAjasabhAmAM AvyA. te prasaMge hemacaMdrAcArye nIcenA alaMkAramaya kAvyathI rAjAdhirAjane AzIrvAda Apyo. 1 jinamaMDanaH "kumArapALaprabaMdha." Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI. hema sArasvata satra : nibaMdhasaMgraha 37 bhUmi kAmagavi svagomayarasairAsiJca ratnAkarA muktAsvastikamAtanudhvamuDupa tvaM pUrNakuMbho bhava / dhRtvA kalpatarodalAni saralaidigvAraNAstoraNA-- nyAdhatta svakarairvijitya jagatIM nanveti siddhaadhipH||1|| "siddharAja mahArAja pRthvIne pitAnA hAthathI jItIne Ave che, mATe te kAmadhenu gAya! tArA chANa(gomaya)nA rasathI A dharatIne siMcI de, he ratnAkara sAgara! tame motIne sAthiyA pUra; he caMdra! tuM tAre ghaDe amRtathI pUrepUro bharI de ane huM dizAne hAthIo tame kalpavRkSanAM pAMdaDAne tamArI UMcI karelI sUMDha vaDe grahaNa karI tenA teraNo bAMdhe." A zlokamAM bhAre camatkAra che. laDAImAM vijaya meLavIne Ave tyAre te UjavavA mATe gharamAM lIMpaNa karavAnuM ane tAraNo bAMdhavAne rivAja jaNAya che. e vAtane kevA suMdara zabdomAM bhavya varNana sAthe joDI dIdhI che e noMdhavA jevuM che. dhArAnagarInuM yuddha to ghaNuM varSa cAlyuM che ane mALavAnA vijyane saM. 1192 pahelAM jaI zakato nathI, tethI siddharAja mahArAja ane hemacaMdrAcAryane prathama meLApa A prasaMge thaye hoya tema saMbhavatuM nathI. bAkI mALavAnA vijaya pachI sUrIzvare A pramANe AzIrvAda Ape e vAta to lagabhaga dareka prabaMdhakAre lakhI che tethI te vAta svIkAravAmAM vAMdhe jaNAtuM nathI. A kAvyanI prazaMsAne pariNAme "zrI siddhahaimavyAkaraNanI kRti taiyAra karavAne prasaMga kevI rIte upasthita thayo te meM anyatra batAvyuM che eTale A AzIrvAdane zloka sAhityamAM khUba nAmanA pAmyo che te jaNAvavAnI bhAgye ja jarUra hoya.3 2. AThamI gujarAtI sAhitya pariSadanA ahevAlamAM prasiddha mAre prAkRta vyAkaraNa para nibaMdha. 3. prabhAvakacaritramAM A bane banAve anukrame ApyA che tethI tenI spaSTatA thaI jAya che. juo bhASAMtara, pR. ra90-ra Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacaMdrasUri : prAcIna gujarAtI sAhityanA saMrakSaka lekhaka: zrI. maMjulAla majamudAra (sArAMza) pitAnA graMtha "kAvyAnuzAsana" ane "siddhahaimamAM tatkAlIna prAcIna gUjarAtI (athavA aMtima apabhraMza)mAM gUMthAyelA lekasAhityane udAharaNArthe upayoga karIne zrI hemacandrAcArye te sAhityanuM rakSaNa karyuM ema kahI zakAya, kAraNa ke e apabhraMza sAhityanA astitvane khyAla Ape evA bIjA koI prAmANika sAdhane jaLavAI rahyA nathI. Ama te samayane dharma, samAja ane vyavahAranuM pratibiMba pADatuM keTaluMka lekasAhitya jALavI rAkhavAnAM mAna ane yaza zrI hemacaMdrAcAryane ghaTe che. kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya ane mahArAjA kumArapALa lekhaka: zrI. kuMvarajIbhAI (sArAMza) lekhake zrI hemacaMdrAcAryanI "siddhahemazabdanuzAsana' 'dayAzraya 'triSaSTizalAkApuruSacaritra vagere dvArA vyakta thatI vistRta ane sarvatomukhI sAhityapravRtti tarapha aMgulinirdeza karI, hemacandrAcArya kumArapALane ApelAM sahAya ane mArgadarzanane lIdhe te rAjAmAM uddabhavelA jainadharmAnurAgane ane te baMne vaccenA apUrva guruziSyasaMbaMdhane ullekha karyo che. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tenAmamAtrA ane dezya zabdo vize carcA :lekhaka: 3. maNilAla paTela, pIeca. DI. (mArabarga) -jarAtanA prabaLa pratApI rAjAdhirAja siddharAja jayasiMhanI icchAne mAna ApI AcArya hemacandrasUrie vyAkaraNazAstranA je mahAgrantha racyA che temane herAnAmamAtrA (TenA) nAmane grantha bhASAzAstranI daSTie atyaMta upayogI, eka rIte te atulanIya, che. bhAratanI koIpaNa bhASAnI tulanAmAM gujarAtI bhASAnuM eka sadbhAgya tarata ja dekhAI Ave che. te e ke enAM utpatti ane vikAsakramano saLaMga ane sunizcita khyAla Ape evI upalabdha sAhityadhArA mAtra enI ja vidyamAna che. gUjarAtI bhASAnA A sadbhAgya mATe ApaNe sauthI vizeSa RNI hemacandrAcAryanA chIe : emaNe emanA suvikhyAta vyAkaraNagrantha 1. A granthanuM hemacandrAcArye ApeluM nAma to sAMprada che, paNa enA prathama saMpAdaka pIzala ukta granthanI keTalIka uttama hastapratone AdhAre ene tenA kahe che ane te nAma pracalita hovAthI meM ahIM svIkAryuM che. hai.sA.sa.-21 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 gujarAtI sAhitya pariSada siddhadema (sinde.)mAM "nAgara apabhraMza ( ? gAjara apabhraM za ? )'nu varNana na karyuM hota ane phebnAnI racanA na karI hota te teTale aMze gUjarAtI bhASAnA aitihAsika vikAsakrama vize ApaNe aMdhakAramAM ja hota. phenAnu` tulanAtma bhASAzAstranI dRSTie adhyayana karI enuM sarvAMgI avaleAkana lakhavAnI sAmagrI huM keTalAka samayathI ekatra karI rahyA chuM. ete mAtra eka aMza--aA mAM sthAna pAmelA dezya zabdo vize carcA--ahIM A laghulekhadrArA rajU karu chuM. mAre mATe e AnaMdane viSaya che ke e rajU karavAne prasaMga mane "zrI haimasArasvatasatra ''te aMge maLe che, ane taiya A pATaNamAM, jene viSe hemacandrAcAya Ate ja lakhI gayA che: anya cAnaviho'pe vAmI vidyAmaTe van / (A nagaranA vidyAmaDhamAM bhaNIne jajiphAvALA paNa uttama vaktA thAya che ); ane, atrAkSaropa prAjJA na vayakti niyam / ( ahIM paDitA eka akSara paNa pratyeAjana vinA khelatA nathI). * * 66 - kayA zabdane " dezI '' gaNavA ? TrenamAM nibaddha karelA zabdone dezI'" mAnavAnI pAchaLa kaceA siddhAnta rahelA che ?e saMbaMdhI potAnA mata hemacandrAcAya ukta granthanA prAraMbhamAM ja spaSTa kare che: je lakkhaNe Na siddhA Na pasiddhA sakkayAhihANemu / Naya gaNalakkhaNA sattisaMbhavA te iha NivaddhA / / desa visesapasiddhi bhaNNamANA aNantayA hunti / tamhA aNAipAiapayaTTabhAsAvisesao desI // 1, 3-4 (( 2. zrI kezavarAma zAstrI A apabhraMzane gAjara apabhraMza" he che, jo ke Aja sudhI vidvAne ene " nAgara apabhraMza gaNatA AvyA che. A baMne matanuM parIkSaNa te! eka svataMtra abhyAsalekhamAM ja thaI zake eTale ahIM mAtra ene nAnirdeza ja karyAM che. O 3. A lekha taiyAra karavAmAM mane Hemachandra's "" Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haima sAravata satra: nibaMdhasaMgraha 321 arthAta, . nAmanA pitAnA zabdazAstramAM je zabdo prakRtipratyayAdi vibhAgavaDe niSpanna thayA nathI-eTale ke jenI vyutpatti saMskRta bhASAmAM maLatI nathI-; vaLI, je zabda saMskRtanA pracalita abhidhAnakozomAM prasiddha nathI, pachI bhale ne e zabdo saMskRtamAMthI vyutpanna thatA hoya; ema ja je zabdonA artha "gANI lakSaNa" sivAya anyathA prAkRtamAM badalAI gayA che; ane, je zabdo khAsa prAkRta bhASAmAM anAdikAlathI pravRtta che-e sarva zabdone "dezI" gaNuM ahIM tenAmAM nibaddha karyA che. A matane anusarIne hemacandrAcArya para, hitya ane tada jevA zabdone dezya nathI mAnyA ane ukta granthamAM nathI umeryA, kAraNa ke siddhe kara pramANe vadhu dhAtuno prAkRtamAM eka dhAtvAdeza vanara thAya che, ane 2,136 pramANe vratanAM prAkRta rUpAtara hitya ane tada thAya che. pUrvAcAryoe-arthAta, hemacandranI Desinama mala( Bombay Sanskrit Series No XVII Second Edition)mAMnI zrI paravastu veMkaTa rAmAnuja svAmI ema. e. nI "InTroDakSana" ghaNI upayogI nIvaDI che tene huM sAbhAra ulekha karUM chuM. 4. li. dR0mAM badhA maLI 930 dhAtvAdeza ApelA che. AmAMthI hemacandrAcAryanI 20 nI TIkA pramANe 388 dezya zabda che. A uparAMta, 20 ra0mAM ardhAka Dajhana navA ja dhAvAdeza maLI Ave che, je paNa dezya ja che; juoH grIna, Prakrit Dhato-Adesas [ MemASB., Vol. VIII, No. 2, pp. 77-170 ], "Indra. pA. 78. 5. vadhu dhAtunA bIjA Adeza hemacandra A pramANe Ape che : 8, 2:3m44 (0ra0 2, 277: kariA ; ka, vara, kapUra, gis, g6, vA, saMthA, rahA, li0 4, 267: ri, kavinA , 22: varapha. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 gujarAtI sAhitya pariSada agAu thaI gayelA dezIkArAe te dhAtvAdezane dezI ja mAnyA che (jue phenA0 1, 11; 31, 20 ). paNa hemacandrAcAya te! kahe che: na 2 dhAtvAzAnAM dezojI saMprazno yuH / ( Trena 1, 37 uparanI TIkA ). vaLI amaLAmAM zabdane hemacandra dezya gaNe che; jo ke e zabdanA artha che candra, ane e amRtanirvAma saMskRtane tadbhava che emAM zaka nathIH amRtimAM caca sa candra : 1 paNa *amRtanitvama eka zabda tarIke upalabdha saMskRta-abhidhAnakozAmAM kyAMya prApya nathI eTale hemacandrane mate amaLizamo dezI thaye che. eka bIjo dAkhalo laIeH caDyo zabda saMskRta vasrAvamAMthI prAkRta vyAkaraNanA niyameA pramANe nyusanna thAya che. have pachI TranA lakSyA 'bhUkha' thaI zake eTale hemacadrAcAye mUkha'nA arthavALA kko zabdane dezI nathI gaNyA ane phebjAmAM nathI nAMkhyeA. vaLI, ativyAptine doSa na Ave mATe hemacandrAcAya agAuthI ja ceAkhavaTa kare che ke pratyeka dezavidezanA dezya zabdone sarvasaMgraha karavAne ahIM Azaya nathIH mAtra khAsa prAkRtabhASAnA anAdipravRtta dezI zabdane ja ahIM nibaddha karyAM che; dezadezanA prasiddha zabdonA samuccaya karavAne te! vAcaspati paNa zaktimAna nathI !8 6. bIjA dezakArA mATe hemacandra cArja, sarve, je, mamya, jJazcit, cit evA sAmAnya zabda vApare che; te uparAMta, emaNe ullekhelA dezIkArAnAM nAma A rahyAM: abhimAnacitlR, gepAla, devarAja, droNa, dhanapAla, pAdaliptAcAya, rAhula ane zIlAphu. 7. ' dezI '" mATe vyAkaraNakArA, AlaMkArikA, nATayazAstrakAra judI judI saMjJAo vApare che: phezo, pherAsaMtavRtta mAtrA ( kRttikAra bhAmaha ); dezo (caNDa); vezo ane vaizya ( hemacandra ); phezo (AlaMkArika bhAmaha ); vaizya ane kezIya ( rudraDha ); zreya ( bAja ); vezya ( vAgbhaTa ); vigere.' 8. vAcaspaterapi matirna prabhavati divbayugasahasraNa / dezeSu ye prasiddhAstAm zabdAn sarvataH samuccetum // phe0 nA0 6, 4 uparanI TIkAmAM, Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra niadhasa graha "dezI" zabdanI AvI vyAkhyA karavAmAM hemacandrAcAya pUrvAcAryAMthI svecchAthI jarA bhinna pantha le che. ane emAM emanA granthanI viziSTatA che ema e peAte mAne che. vAraMvAra e keTalAka evA zabdonA ullekha kare che ke jete pUrvAcAryAe "dezI" golA, paNa jene emane peAtAne mate saMskRtamAMthI nyusanna karI zakAya. dA. ta. tenA. 1, 37 uparanI TIkAmAM e kahe che ke mokaLa, anira, samiAya, ane kcchamanthro keTalAka pUrvAcAryAne mate "dezI" che paNa e zabdo saMskRtanyusanna hovAthI dezI' na ja gaNAya. ema ja tenA0 2, 81mAM hemacandrAcAya kahe che ke parI ( gAgara ") zabdane keTalAka dezya' gaNe che paNa te sa mAMthI UtarI AvyeA hovAthI ene dezI na gaNavA joIe. chatAM, emane peAtAne kadAca pUrI khAtrI na hovAthI, e umere che ke e dezI hoya paNa kharA.10 AvA te TrenamAMthI keTalAya zabdonA dAkhalA TAMkI zakAya je zabdone pUrvAcAryAMe dezI gaNyA hoya paNa jene hemacandra saMskRtavyutpanna sAbita karatA hoya, AvI jAtanA anya granthA karatAM phenanI eka bIjI paNa viziSTatA che. A prakAranA anya granthAmAM te dezI zabdone mAtra sa`graha ja cheH e zabdonA ardhAMne nakkI karavAne yatna sarakhAya emAM nathI. dA. ta. dhanapAlaracita vAdyaInAmamAA 9. hemacandra A zabdonI vyutpatti Ama Ape che: acchodaLa (zikAra, mRgayA ) mAjona. ahiMnara (kuMDa) tatsama. 323 zramijAya (te nAmanuM eka pILuM puSpa chuTA mam) tasama. aomaho ( rIMcha dakSaH) tatsama (? tadbhava). 10. gaggarI zabdo'pi keSAMciddezyaH / asmAbhistu gargarIzabdabhavatvAnoktaH / yadi bhavati tadA paryAyabhaGgayA darzito'sti / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 gujarAtI sAhitya pariSada 2.11 Te.nA mAMnA zabdasamuccaya pAchaLa vicAra-ane vivekaparvaka goThaNI che : e zabdone akArAdikame saMgrahyA hovAthI 3, 2 athavA rathI zarU thatA zabdo viSe keTalIka vAra UbhI thatI gUMcavaNa ahIM thavAno saMbhava nathI. vaLI, amuka akSarathI zarU thatAM zabdone akSarasaMkhyAme, arthAta, pratyekamAM samAyelA akSaronI saMkhyA pramANe goThavyA che ethI koIpaNa zabdane zodhatAM vAra nathI lAgatI. vaLI, pUrvAcAryo dezI zabdonA artho saMbaMdhI sarvathA spaSTa ane asaMdigdha na hatA. eTaluM ja nahi paNa keTalIkavAra arthanirNayamAM ekabIjAthI viruddha paNa jatA hatA paNa hemacandrAcAryanA mAM pratyeka zabdano artha Ape che ane keTaleka sthaLe te pUrvAcAryoe ApelA artha ane pite TheravelA arthanI tulanA suMdara carcArUpe mUke che. dA. ta. tenA 8, 12 ane 17mAM anukrame sarA (sApa')ane muchaLI ("sAvaraNI')ne arthanirNaya karatAM e eka lAMbI carcAmAM Utare che ane anya dezIkAronI bhUle batAve che. e ja pramANe, prAkRta bhASA ane sAhityanA pitAnA pragADha jJAnane laIne hemacandrAcArya aneka zabdonI joDaNI cekasa karI zakyA che, jyAre anya dezIkAra keTaleka sthaLe gothAM khAI gayA che. dA. ta. tenA 1,4 mAM e kahe che ke sattAvayaM (mAMsala", saM 3pavitam mAMthI) e sAcI joDaNI che, nahi ke anya dezakAronA kahevA pramANe vaga; pitAnI joDaNInA samarthanamAM e jaNAve che kUtarapustawtrAmAthAt. e ja pramANe tene 1,41 mAM emane mate mArijIphudo e zabdarUpa yogyatara che, anya AcAryoe ApelA chepaho ke machioi karatAM vaLI juo: 1,26). Ama hemacandrAcArya kahe che ke "adhunAtana dezIkAro mAM te aneka bhUle che ane e "mahApasAraNa" sAru te emanA granthanI racanA che. zabdArtha ane zabdarUpanA praznamAM jyAM jyAM hemacandrAcArya pUrvA- 99. The Paiyalachchhi Namamala: a Prakrit Kosha by Dhanapala. Edited with critical Notes, an Introduction and a Glossary by George Buehler, Goettingen, 1879. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI haMsa sArasvata satra nibaMdhasaMgraha cAryuM ke samasAmayika dezIkArothI judA paDayA che tyAM tyAM emaNe sAmA pakSane mAnya artha ane oNI darzAvyAM che ja. tyAre have e prazna upasthita thAya che ke dezI zabdanI vyAkhyA saMbadhI pote spaSTa AMkelI sImAonu hemacandrAcAye jAte ja pAlana karyuM che? A praznaneA uttara ekadama 'hA ' te apAya ema nathI. kAraNeA nIce pramANeH 325 ( 1 ) hemacandrAcAye pe'teja, upara jaNAvyuM tema, prAkRta dhAtvadezAne 'dezI' zabdomAM gaNavAnI viruddha che. chatAM, emaNe keTalAka dhAtvAdezAne tenAmAM nibaddha karyAM che; ane te, temanA potAnA zabdomAM pUvavAyAnurodhAr. dA. ta. 1,12mAM gAR ('gahi'ta, nindita' STam ) dezI tarIke sa`grahyeA che. ane pete ja TIkAmAM kahe che ke antattva e saMskRta dhAtu A-r te dhAtvAdeza che. (2) phebnA0 4, 11mAM rojA zabdane ('pAlakhI'nA atha mAM) dezI gaNyA che. paNa sinde. 1, 217mAM hemacandrAcAye peAte ja ene saMskRta tojAmAMthI vyutpanna karyAM che. ( 3 ) tevI ja rIte phenA, 21mAM tharo ( ''brAhmaNa' ) ne dezI mAnyA che. paNa siTTe 1, 166mAM tene sa`, viramAMthI vyutpanna karyA che. 2 (4) T.nA0 1, 18-31-42; 2, 108, 2, 2 vi. sthAne e peAteja kahe che ke emaNe dezI gaNelA amuka zabdanI vyutpatti saMskRtamAMthI zakaya che paNa e " saMskRtamAM aprasiddha ''hovAthI, athavA prAkRtamAM pravINa paNa sa MskRtathI ajANa evA leAkAne jJAna ApavAnA hetuthI, ahIM dezI tarIke gaNyA che, ( 5 ) keTalAya sahelAIthI eLakhAI Ave evA tatsama ane tadbhava zabdone saMgraha tenAmAM thayA che. dA. ta. 6, 30mAM vArI ( " dUdhanuM eka mApa " " pAlI " ) dezI tarIke Ave che paNa saMskRtamAM e zabda e ja arthamAM vaparAya che. 6, mAM rilevo asuranA amAM dezI gaNyA che je e ja avALA sa`. pUvane tadbhava che ( sarakhAvA sivhe. 2, 162). 6, 160mAM vamaLI zabdane O Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 gujarAtI sAhitya pariSada dezI mAnyA che (reTalA brAhmaNInI jAtanuM jaMtu ). paNa saMskRta trAvaLIne! paNa e ja atha che. 2, 100mAM zarUM ( " caMdra ' ) zabda dezI tarIke lIdheA che ane te saM. nRtimAMthI vyutpanna nathI ema mAnyu che kAraNamAM jaNAvyu che ke sa'. pratinA a sUrya thAya che, candra nahi, patitvamA ca va hatuM. nAzinIti nAcaM prarUpatirAsamudbhava:|). paNa A kema manAya ? sa`skRta kozakAre sa'. pradyutine eka artha sUrya' ane bIjo artha candra Ape che. (6) Trena0mAM paNa evA paNa ko'ka kA'ka zabdo levAyA che jenA athanI sAthe tenA mULa sa`skRta zabdanA lakSaNAthI prApta thatA anuM sAmya hoya. dA. ta. 2,67mAM neAMdhelA saLa zabdane a mUkha' thAya che, have e zabda saM. saMjJamAMthI urdUbhavya che e te| dekhItuM ja che. tyAre saMjJa paNa vahIvaTnI mA lakSa-- NAthI ' mukha 'nA arthAMmAM vAparI zakAya emAM za kAne sthAna nathI, chevaTamAM, " * (7) hemacandrAcAye phenAmAM Ahitya, ruTa, vitti vi. evA zabdo vAparyA che. je emanA peAtAnA sidde0 2,174 mAM jaNAvyA pramANe ' dezavizeSanA dezya ' ( mAzabda ) gaNI zakAya, tyAre e te dekhItu Mja che ke hemacandrAcAye dezI zabdanI vyAkhyAnI pote AMkelI sImAe sarvAze ane sa` sthaLe pALI nathI. saMskRta ane prAkRta bhASAonA emanA jevA eka mahAna vidvAne upara ApelA dAkhalAmAM svanirmita sImAe kema ALagI haze e eka moTA kADe che. ane kyulara, 12 gniasa na13 jevA videzI vidvAna ane guNe 14 ane rAmAnujasvAmI 15 jevA dezI vidyAne hemacandrAcAya nA A sImeAlladhanane ajJAnamUlaka gaNe emAM te cAkhI utAvaLa 12. Ibid; InTrA. pA. 12, 13, 13. Linguistic Survey of India, Vol. I, pp. 127 k. 14. Introduction to Comparative Philology, po. 22. 15. BSS (2nd Ed. ), InTrA. pA, 5 ane pachInA Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hema sArasvata satra: nidhasaMgraha haraNa che ja saMskRta ane prAkRta bhASAnA prakhara abhyAsI ane anveSaka hemacandrAcAye keTalAka a--dezI jevA dekhAtA zabdone paNa tenAmAM sthAna ApyuM che te tenI pAchaLa ke khAsa kAraNa hovu ja joi e, paNa mAre jaNAvavuM joIe ke muralIdhara enarjI e16 hemacandrA cAya'nA sImAlla'dhananA karelA acAva mane eka dare sASajanaka nathI lAgyuM, jo ke zrI rasilAla parIkhe humaNAM ja e bacAvane sava thA svIkAryAM che, enajInu kahevu ema che ke te nAmAM hema-- candrAcAya aa uddeza ' bhASAzAstrIya 'kaeN ' aitihAsika ' ( ' kAyalAlojIkala ' ke ' hIsTarikala ' ) na hateA ane emane karakasara ' ( ' RkoneAmI ' ) karavI hatI. paNa prazna e che ke amuka zabdane dezI kahevAya ke kema ? ane tenAmAM enA granthartAe AMkelI sImAe pramANe e zabdane sthAna maLe ke kema ? zrI rasikalAlabhAI kahe che ke hemacandra koI paNa sthaLe ema sUcavatA nathI ke dezInI vyutpatti saMskRtamAMthI na thAya. paNa te te prAkRta vyAkaraNakArAe tatsama, tadbhava ane dezInA bheda zI rIte svIkAryAM ? ane A lekhanI zarUAtamAM ja ApelI dezInI vyAkhyAmAM hemacandrAcAya' ema zu sUcavatA nathI ke ' dezI ' zabdo sa MskRtavyutpanna nathI ?-ane, je kAI thADA dezI zabdo tevA hoya te tenI vyutpatti kramamAM krama taddana ajJAta--saMskRta kozakArAne paNa ajJAta--che? vaLI, TrenanA prAraMbhamAM ja hemacandrAcAya spaSTa kare che ke saMskRtAdibhASAnA zabdAnuzAsananI siddhi sindemAM thaI: have bAkI rahyA asAdhitapUrva dezya zabdo, jenA saha ahIM-te tA.mAM-karavAmAM Ave che. mane peAtAne ema lAge che ke hemacandrAcAya nA vakhatamAM ''dezI'" zabdanI vyAkhyA taddana gesa rUpa pAmI nahi hAya. emanA pUrvAcAryAe enI vyAkhyA judI judI rIte karI haze ema mAnavAne sabaLa kAraNa che. dhanapALa peAtAnA vAdmIne dezIzAstra" kahe che paNa eNe dezI karatAM tatsama ane tadbhava zabdo vadhAre saMgrahyA che. vaLI e ema paNa kahe che ke prAkRta kavie sAmAnya rIte vApare che e badhA zabdo eNe peAtAnA granthamAM lIdhA che. paNa sa`skRta ane prAkRtanA vidvAnemAM zireAmaNi evA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada hemacandrAcAye dezI'nI vyAkhyAne vyavasthita rUpa ApavA yatna karyA ane emanI kalpanA pramANe tatsama ane tadbhava zabdo dezI zabdasaMgrahamAMthI bAda rahevA ja joIe. paNa bAda rahevA megya keTalAka zabdone paNa vicAra emane Trena.mAM karavA paDayA enu kAraNa emanuM ajJAna nahi paNa ema hoya ke emanA pUrvAcAryAM athavA samasAmayika dezIkArAnA te te zabdone dezI gaNavA vizene khUba Agraha haze ane hemacandrAcAya' e Agrahane pUrepUre sAmane nahi karI zakayA hoya. viAdhInA mata pratye emanI sahiSNutA suvikhyAta che. vaLI emaNe racelA vyAkaraNagraMnthA bhASAjJAnanA pracArane pradhAnata: lakSyamAM rAkhe che eTale e granthAmAM amuka zabdanI nIrasatAmAM tANI jAya evI ati vistRta zuSka carcA bAda karI dIdhI haze. tatkAlIna dezIkArAmAM dezI viSenI kalpanAmAM je aMdhAdhUMdhI pravata...tI hoya temAMthI emaNe navIna mAga' darzAvyeA. ane e mahAprayatnamAM sahejasAja mAMDavALa amane karavI paNa paDI haze. bhASAvijJAnanA kSetramAM pravatatI aMdhAdhUMdhIthI duHkhita thaI ne eka sthaLe e kahe che: adhunAtanaveza ArALAM taddAcAtRLAM cayintaH samAAH paribhyante, paNa e te sau koI svIkAre che ke emaNe bhASA vijJAnamAM phebnanI racanA vaDe eka navA ja yuganA ekale hAthe Arbha karyA ane emane e grantha tulanAtmaka bhASAzAstranA anveSakone aNumelI madada Ape che. gUjarAtI bhASAnA abhyAsakone Trenanu adhyayana anivAya che ja. 3ra8 16, Desinamamala ( Ca'. University ), indra. pA. 35 17, Karyanusasana II, pA. 297 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a'vidyA akSara vidyA asucchita kAvyata'dra aNahila bharavADa aNuhilavADa pATaNa aNuvratA athavaveda 6 adhyAtmapaniSada ' anekAntavAda 'anekAM karavAkara kaumudI anyayeAga vyavaccheda dvAtriMzakA apabhraMza --te jaitA -nA prakAra sAhitya abhayadevasUri abhidhAna ciMtAmaNi sUcI 23 87 129 25 96 14 278-279 103 29 135 845 15 71 296-298 71 35 108 amAra 161 68, 96 285 1 70 74 70 161 71 74 100 84 128 upanAgara apabhraMza 296 297 * upamiti bhavaprapa'cakathA' 138 umApativara labdha prauDhapratApa 154 umApativaralabdhaprasAda 250-254 ~sTaha adha cakravatI agarAja alaMkAra cUDAmaNa aleka ahiMsA dhama Akara granthA Athavale AvarAja Avazyaka sUtra ' ' upadeza tara'giNI : " erisTATala aitihAsika sAdhane - 265 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAra malla 128 'katiciMdu paLyAkhyA' 138 kanaiyAlAla munazI 74 90 63 74 174 gANIlANA gAjara aprabha za .. kAvya kAvya mImAMsA ' kAvyAnuzAsana ' 'ti kaumudI kumudacaMdra kumArapAla 6 C * & * 330 " kumAra vahAra zataka kezavalAla kAmadAra 'karavAkara kAmuddI " --nAM ADa nAmeA kumArapAlacarita '4.97,124 kumAoNla pradha 97 kumArapAla pratiAdha ' 15,143 kumArapAla rAse ' kAmudI mitrANu da kAlAva gAMdhIjI gAyakavADa 67 68,81,88, 99,13,19, 116,120,141 sIrijha ' orienTala + 18 134 35 38,46 46 girajAzaMkara vallabhajI 296,250 gujarAtI saMskRti gujarAtanA jayeAtidhA --nI asmitA nA prAcIna gujarAtI sAhitya pariSada itihAsa 43 44 30 guNacadra guhyasUtreA gAndekara 98 cAciga 19 cANakya 258 cAraNIti 97 vyAya geApAkapaTTana gAvindabhAI desAI dhanapAkI cadagaccha mukuTaNa caMdragupta mAya caMdralekhA prakaraNa cakravatI cAMgadeva chaMda cha denuzAsana jayavijayajI < 232-229 97 279 123 171 257,263 321 296.299 277 77 72 90,136 285 28,67-77, 78,112 jAvAlipura jAlera jinadhama pratimAdha ' jIvahiMsApratibaMdha 'jesalameranA bhaMDArAnI sUcI'135 jaina dha 146-147 20 jaina pariSada 97,112 72 31. 174 90 74 75 e 97 157 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima sArasvata satraH sUcI 331 1 18 TAkkI 299-301 dezya zabda 319 tavasagraha 2 "dodhaka paMcazatI" 133 tasama 325 32 3 vyAsa kAra 124 tabhava 325-3ra7 vyAlaMkAravRtti 97 triSaSTizalAkApuruSacarita' dvayAzraya kAvya 95-101, 74,98,101 102 15, 17,0deg263264, tIrthakaro 86-87,285 269-71 tulanAtmaka bhASAzAstra 320 dhaMdhukA 77 kuruka loko 172 dhanapAla tRlApurUSa 18 "nalavalAsanATaka' 123-124 aividyavedI 127 nAgara apabhraMza 296-297,301 tharAda 96 "nATaya darpaNa" 123 thArApaka 96 "nATaya darpaNa vivaraNa" dastAnI 72 nAlaMdA dazeSTi 273 nigraMtha jIvana dazarUpaka' 126 "nirbhaya bhImavyAyega' 124 dimAga 63 nyAya dIrvAcArya tanidhi 35 'nyAyaprakAza" devacaMdrasUri 28,69-77, paramahaMta 154 97,13,112 "pAyaI lacchI nAmamAlA" 323 96 pATaNa devIcandragupta 124 -nA jJAnabhaMDAro dezI 320-323, pAhiNI cha7-78 325 - 28 piTarsane 20,122 dezI" kAre 322,324 'purAtattva' 126 dezInAmamAlA" 30,71, pUrNatalagaccha 7 108,319 pUrNamAsenTi 273 dezI zabdasaMgraha " 319 paizAcI 326 prativAsude 285 devAyatana dezIzAstra Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 gujarAtI sAhitya pariSada 173 prabhAvaka caritra' 67 yazazcacandra 139 prabaMdha koza" 97 yazovarmA 114 prabaMdha ciMtAmaNi " 97 "yAdavALyudaya" 124 prabaMdhazata' 97,126 yugAdideva kAtri zikta 124 prabaMdhazatakartA 125 yogazAstra 99,101 pravacana sArodvAra pravRtti 68 ravilAsa" 124 prAkRta 217-218 ratnamaMdiramaNI 128 prAkRta vyAkaraNuM" 29-30 rasikalAla parIkha prAkRta sarvasva" 297 rAjapitAmaha 172 baLarAme 2.85 rAjazekhara barbarakajiSNu 196 rAmacaMdra 97, 123 bahecaradAsajI -nA grantho 124 bAlacaMdra 139 -nuM maraNa 132 khulhalara 139,26 -no netranAza 132 brahmapurI 198 rAyavADI bhavabhUti 12 7 "rAsamALA' bhAMDArakara 20 rASTrakUTa rAjya bhAlaNa 19 re vADI bheja vyAkaraNa" 28,80 "rahiNuM mRgAMka prakaraNa" 114 maMjuzrImulaka95" 209 lATApallI madha 161 lADola malikA makaranda prakaraNa" 124 "vanamAlAnATikA' 124 mAnamudrA bhajana 137 vastupALa-tejapALa 1935 mArkaDeya 296-311 vidhAtrayI caraNa 129 mahArASTra prAkRta 297,299 vivecakadaDiTa 75 mUrtividhAna 198 viveka mRtakadhama 150 vizANuM kAvya nirmANa taMdra 129 maharAja parAjaya" 97,143 vItarAga stotra 105 ya vilAsa" 124 vIta bhaya patana el 73 71 74 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haima sArasvata satra : sUrI 333 263 1 2 88 19 vedapAThana 277 sAhityavatsala 250 vedika sAhitya 270-272,276 "sAhityamaMdiranA sopAne" 259 "vaiNavapradIpa' siddhapura vyAkaraNa 90 siddharAja 36-37,68,77 vAcaDa apabhraMza 296-297. 39,88,92-93, tArthakAvya' 112-113,120 siddha sArasvata zAMtarakSita zAMtAcArya siddhasena divAkara 19 zAMticarita" siddhahema' 80,125 103 zilAhAra vazI siMdhu sauvIra 98 zilyavidhAna 198 sudhAlaza 124 zivadara zarmA surAcArya 19 zaiva dharma semacaMdra 29,67,78-79 146-147 zarasenI somacaMdari 297 -apabhraMza somezvara 72,302 19,35,97 solaMkI 193-194 -prAkRta 72 -rAjAo 237 zrIpAla 35 192-200 zrImALa 144 "sTAnDarDa apabhraMza' 301-311 zrImALIo sthAnaka vRtta" zreta yajJo 273-2 75 snAtasyA" satya harizcandra 124 syAdvAda saptajAMgI svAduvAda ratnAkara" sapAdalakSa 100 darzana 129 samasyApUrtio 19 haribhadrasUri sarasvatI kaMThAbharaNa 296 halAyudha sarvasaMgraha 269 hemacaMdrAcArya 33,36,44-46 sahastraliMga taLAva 67-69,86-87, sayAjIrAva gAyakavADa 25 116 135,150, 193, sAnidhavigrahika 167 208,209,276,319 hm 140 84 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI sAhitya pariSada 72 --itihAsakAra 208 -ne tilaka -kalikAlasarvajJa 2937 -ne rAjakAraNa 48, , 67.70,121 ---nA grantho 82,93,121 -gujarAtanI asmitAnA 167,191,200-23, Adya daSTA 33 207,289 -gujarAtanA jAtidhara 44 hemacaMdrAcArya jJAnamaMdira 14 -bhASAzAstrI 289 "hemacaMdra vacanAmRta" 75 -lokasAhityakAra 29 hemAcAyaMprabaMdha 123 -ne apabhraMza 1,289295 hemayuga 27-30,72 -ne ahiMsA 46,74 "hemanyAsa sAra" 138 -ne gAMdhIjI 88 jJAnano mahAsAgara 122 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- _