Haim Saraswat Satra

SR No.: 005027
Original Sutra Author: N/A
Author: Bharatiya Vidya Bhavan Mumbai
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Publication Year: 2004
Total Pages: 366
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 17 MB

Page 210

શ્રી હેમ સારસ્વત સત્ર : નિબંધસંગ્રહ
૧૯દ
એ જ વ્યાકરણ પર કર્તાએ પાછળની જિંદગીમાં “અલંકારચૂડામણિ” બનાવ્યા પછી “બન્યાસ” લખે. એની શ્લેક્સંખ્યા ૯૦૦૦૦ ની છે. આ સર્વ બાબતે વિચારતાં વ્યાકરણ સવાલાખ
કનું બનાવ્યું એમ શ્રી મેતુંગાચાર્ય કહે છે તે વાત બરાબર જણાય છે.
એમના જીવન પછી સદર વ્યાકરણ પર અનેક ટીકાઓ રચાઈ છે. એ પરથી અનેક નાનાં મોટાં વ્યાકરણ રચાયાં છે અને એના જુદા જુદા વિભાગ પર ટીકા લખાણું છે. તે ઉપરથી માલૂમ પડે છે કે સદર વ્યાકરણ ખૂબ પ્રસિદ્ધિ પામ્યું હતું અને વિદ્વાનોએ તેને સારી રીતે સ્વીકાર કર્યો હતો. નોંધવા જેવી બાબત એ છે કે એ
વ્યાકરણ પરથી દેવાનંદે “સિદ્ધસારસ્વત વ્યાકરણ (સં. ૧૩૩૪) રચ્યું અને વિનયવિજય ઉપાધ્યાયે સં. ૧૭૧૨માં “લધુ હૈમ-પ્રક્રિયા રચ્યું અને તેના પર ન્યાસ “હૈમપ્રકાશ” નામે લગભગ ૩૪૦૦૦
ક્ષેકને રો, જિનમંડનગણી “કુમારપાળ પ્રબંધ”માં કહે છે કે “ શબ્દસમુદ્રના પારગામી જે હેમચંદ્ર એકલાએ આવું શબ્દાનુશાસન રચ્યું તેની મતિની કઈ રીતે રસ્તુતિ કરીએ ?' આ “કુમારપાળ પ્રબંધ” ગ્રંથ સં. ૧૪૯૨માં બનેલ છે, એટલે તે સમયે હેમચંદ્રાચાર્યનું વિઠદ્વર્ગમાં કેટલું માન અને કયું સ્થાન હશે તેને ખ્યાલ આવે છે.
અનુશાસન' શબ્દનો અર્થ નિરૂપણ થાય છે એટલે શબ્દના વિષયનું નિરૂપણ કરનાર ગ્રંથ એમ એને અર્થ સમજવો. અંગ્રેજીમાં
ટ્રીટાયઝ' કહે છે એ અર્થમાં એ શબ્દ વપરાય જણાય છે. સત કોષમાં એને અર્થ નિયમોધારાઓનો સંગ્રહ એમ પણ લખેલ છે. એમાં હુકમ કે ફરમાનને ભાવ પણ આવે છે.
આ “શબ્દાનુશાસન” પર “દુર્ગ પદવ્યાખ્યા' નામને “લઘુજાસ” ૩૦૦૦૦ કપ્રમાણુ રો છે. સં. ૧૩૬૮માં વાદિદેવસૂરિની પાટ થયેલા વિદ્યાધરગણીએ “બૃહતિ” પરથી “દીપિકા' ઉદ્ધરી. સં. ૧૩૩૪માં દેવાનંદે એના ઉપરથી ‘સિદ્ધ સારસ્વત વ્યાકરણ” રચ્યું. સદર વ્યાકરણ પર શ્રી રત્નશેખરસૂરિએ અવચૂરિ રચી. “સિદ્ધહેમશબ્દાનશાસન'માં સાધેલા છએ લિંગના શબ્દોનો સંગ્રહ “સ્વાદિશબ્દસમુચ્ચય” નામથી વાયટમછીય અમરચંદસૂરિએ કર્યો (યશવિજયગ્રંથમાળા). આવી રીતે શબ્દાનુશાસન પર અનેક પ્રકારની રચનાઓ થઈ છે.