Haim Saraswat Satra

SR No.: 005027
Original Sutra Author: N/A
Author: Bharatiya Vidya Bhavan Mumbai
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Publication Year: 2004
Total Pages: 366
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 17 MB

Page 209

૧૭૮
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ
તેમાં વેગ અને અધ્યાત્મ તથા ભક્તિ-સ્તુતિને ન્યાય આપ્યો છે. સમસ્ત સંસ્કૃત વાયને એમણે આ રીતે હાથ કર્યું છે. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં આવું સર્વદેશીય જ્ઞાન ધરાવનાર એક પણ વિદ્વાન આ ભારતભૂમિમાં થયેલ હોય એવું જાણવામાં નથી. ખુદ વ્યાકરણના પાંચે અંગો, તે પર વૃત્તિ, તે પર ન્યાસ લખનાર એક અખંડ વિદ્વાન થ નથી. આમણે તે સર્વાગી વ્યાકરણવૃત્તિ અને ન્યાસ સહિત લખવા ઉપરાંત કે બનાવ્યા, અલંકાર પર છેલ્લા શબ્દો લખી નાખ્યા, દસાહિત્યને અપનાવ્યું અને એ રીતે “કલિકાલસર્વજ્ઞ’નું બિરુદ સાચું કરી બતાવ્યું. એવી જ રીતે કાવ્ય લખ્યું, તે મોટા “મહાભારત” સાથે તુલના થાય તે રીતે કામ કર્યું અને પગમાં સ્વાનુભવ ચીતરી મહાયોગીનું પદ પ્રાપ્ત કર્યું અને સાથે સાથે પ્રભાવશાળી ભાષામાં સ્તુતિગ્રંથ પણ લખ્યા. સંસ્કૃત વાડમયમાં તેમનું સ્થાન અનેખું છે. તેમની કૃતિઓ ઉપર સંક્ષેપમાં દષ્ટિપાત કરી જઈએ.
વિભાગ પ્રથમ
(૧) “સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યની આ અમર કૃતિના સંબંધમાં ખાસ જણાવવું જરૂરી છે કે એ કુતિ શ્રીમાન સિદ્ધરાજ જયસિંહની પ્રેરણાથી રચવામાં આવી. એ રચના કરતી વખતે દેશપરદેશથી સર્વ વ્યાકરણ મંગાવવામાં આવ્યાં. એમાં સૂ, ઊદિ પ્રત્યયો, દશ ગણે, ધાતુઓ અને નામની જાતિ માટે જુદા જુદા વિભાગે પાડવામાં આવ્યા. એ વ્યાકરણની પ્રસિદ્ધિ હાથીની અંબાડી પર એના સ્થાપન દ્વારા થઈ. એના અધ્યાપક તરીકે કક્કલ નામના વિદ્વાન પાસે અધ્યયનશાળા પાટણમાં બોલવામાં આવી. ત્રણસો લહિયાઓ રોકી એની નો કરાવવામાં આવી અને એના પર હેમચંદ્રાચાર્યે પોતે ૬૦૦૦ શ્લેક પ્રમાણુ “લઘુવૃત્તિ” અને ૧૮૦૦૦ કપ્રમાણુ બહવૃત્તિની રચના કરી. આ વ્યાકરણની આખી કૃતિ સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયમાં થઈ હોય એમ જણાય છે. એમાં માળવાના યશોવર્માની કેદની હકીકત પ્રશસ્તિના શ્લેકમાં આવે છે તેથી તેમ જ પ્રબંધકારના ઉલ્લેખ પરથી એ કૃતિને કાળ સં. ૧૧૯૩ લગભગ લાગે છે.