Haim Saraswat Satra

SR No.: 005027
Original Sutra Author: N/A
Author: Bharatiya Vidya Bhavan Mumbai
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Publication Year: 2004
Total Pages: 366
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 17 MB

Page 250

શી હૈમ સારસ્વત સત્ર: નિબંધસંગ્રહ
૧૧૯
પ્રાકૃત ભાષામાં થતા ફેરફાર નોંધ્યા છે અને છેવટે અપભ્રંશ ભાષામાં થતા ફેરફાર વિસ્તારથી નેધ્યા છે.
આ અપભ્રંશ ભાષા તે ગુજરાતીની પુરોગામિની ભાષા છે, નજીકના સંબંધવાળી છે અને ગુજરાતી ભાષાની વૈજ્ઞાનિક વિચારણાને અંગે ખાસ ઉપયોગી છે.
આ રીતે “શબ્દાનુશાસન”—“સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ” લખ્યું. તેને સિદ્ધરાજ મહારાજાએ ખૂબ જાહેરાત આપી. હાથીની અંબાડીમાં પધરાવી એના મૂલ્યની જાહેરાત કરી. ત્રણ લહિયાઓ પાસે એની નકલ કરાવી. કક્કલ નામના અધ્યાપકને રોકી એની અધ્યયનશાળા પાટણમાં શરૂ કરાવી અને એ રીતે એ વ્યાકરણની મહત્તા વધારી. શબ્દશાસ્ત્રને બાકીના ભાગ પૂરો કરવા હેમચંદ્રાચાર્યું ત્યાર પછીના સમયમાં ત્રણ મોટા કોશો બનાવ્યા. “અભિધાનચિંતામણિમાં એકાર્યવાચી અનેક શબ્દો (“હમેનિમ્સ’)ને સંગ્રહ કર્યો ત્યારપછી “અનેકાસંગ્રહ' કેશમાં એક શબ્દના અનેક અર્થ (સીને નિમ્સ”) થાય તેને સંગ્રહ કર્યો. પછી દેશી શબ્દ–અપભ્રંશ અને પ્રાચીન ગુજરાતી શબ્દોના સંગ્રહ માટે “દેશીનામમાળા' રચી. આ રીતે સવાંગસંપૂર્ણ શબ્દશાસ્ત્રની રચના કરી. વ્યાકરણના સૂત્રો ઉપર “પ્રકાશિકા” નામની મોટી ટીકા લખી અને એ રીતે શબ્દમહાર્ણવ પૂરો કર્યો. - આ વ્યાકરણના દાખલાઓ આપવા માટે “ યાશ્રય” મહાકાવ્યની રચના પણ હેમચંદ્રાચાર્યો કરી. એમાં વ્યાકરણના દરેક પાદ પરના દાખલાઓ એક બાજુએ આપ્યા અને સાથે સાથે મૂળરાજ સોલંકીથી શરૂ કરો ગુજરાતના સોલંકી રાજાઓને ઇતિહાસ વિગતવાર રજૂ કર્યો અને સિદ્ધરાજના સમય સુધી તેને લઈ આવ્યા. આ સંસ્કૃત ગ્રંથનું ભાષાંતર સ્વર્ગસ્થ મણિભાઈ નભુભાઈએ કર્યું છે અને “સર યાજીરાવ ગ્રંથમાળા'માં પ્રકટ થયું છે. એમાં શરૂઆતમાં ૭૦ શ્લેકમાં તે વખતના અણહિલપુર પાટણનું વર્ણન કર્યું છે તે ખાસ વાંચવા યોગ્ય છે. પ્રાકૃત વિભાગના દૃષ્ટાંત માટે ત્યારબાદ “કુમારપાલરિયં’ બનાવ્યું તે પણ ધ્યાનમાં રાખવા લાયક બને છે.
શબ્દાનુશાસનને અંગે આટલી વાત રજૂ કરી પ્રાસંગિક થોડી જ રજા કરીએ. આ કૃતિ સં. ૧૧૯૩ની આસપાસ થઈ હોય એમ જણાય છે. વ્યાકરણ ખૂબ પ્રતિષ્ઠા પામ્યું તેનું કારણ એ જણાય છે