Book Title: Atula Tula
Author(s): Nathmalmuni
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003063/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mani nathamala atulA tulA / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-yAtrA bAhara aura bhItara -donoM kA sparza karatI hai| maiM muni hUM, isalie maiMne bAhya jagat se aspRSTa rahane kA prayatna kiyA hai, phira bhI vastu-jagat meM jIne vAlA koI bhI dehadhArI bAhya kA sparza kie binA nahIM rhtaa| antazcetanA ghaTanA se jur3e yA na jur3e, kintu mana usakA sparza aura usake phalitoM kA vizleSaNa bhI karatA hai| pratikriyA se lipta honA yA na honA alaga prazna hai, kintu usakA sAkSAt hotA hI hai| maiMne antaryAtrA bhI kI hai, antazcetanA ke Aloka meM bAhya jagat ko samajhane kA prayatna kiyA hai| maiM siddha hone kA dAvA nahIM karatA, isalie isa vAstavikatA ko svIkAra karatA hUM ki bAhya-jagat meM ghaTita hone vAlI ghaTanAoM se prabhAvita bhI huA hUM, unake AghAtoM se Ahata aura pratikriyAoM se pratAr3ita bhI huA huuN| prabhAva, Ahanana aura pratAr3anA ke kSaNoM meM jo saMvedana jAgA, bhAvanAeM prasphuTita huI aura vANI ne mauna bhaMga kiyA, vahI merA kavitva hai| prastuta kRti ke sabhI zloka sahaja sphuraNA se sphUrta nahIM haiN| kucha racanAeM svataMtra anubhUti ke kSaNoM meM likhI gaI haiN| unake pIche koI ghaTanA, prakRti kA paryavekSaNa yA koI viziSTa prasaMga nahIM hai| una racanAoM ko zuddhakAvya kahane kI apekSA darzana-saMpuTita kAvya kahanA adhika saMgata hogaa| Azakavitva meM samasyA aura viSaya se pratibaddha hokara calA huuN| kucha vidvAnoM ne Azcarya-bhAva se, kucha ne camatkAra-bhAva se aura kucha ne parIkSA-bhAva se bhI samasyAeM diiN| isalie unakI pUrti meM kahIM-kahIM kavikarma kI apekSA bauddhikatA kA yoga adhika hai| prastuta kRti meM paiMtIsa varSoM (san 1940 se 75) ke antarAla meM racita racanAeM saMkalita haiN| deza-kAla ke parivartana ke sAtha unakI bhASA, zailI aura abhivyaMjanA meM bhI antara hai| kAvya-racanA kI pRSThabhUmi meM itihAsa kI eka zRMkhalA hai / acchA hotA ki pratyeka preraka sphuraNA kA itihAsa maiM likha paataa| para maiM vaisA kara nahIM paayaa| parantu yaha spaSTa hai| ki kavitva sphuraNA kI phalazruti hotA hai| Jain Edacation International Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atulA tulA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . muni nathamala jlultul anuvAdaka/saMpAdaka muni dulaharAja Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI dIkSA-kalyANa mahotsava ke upalakSa meM mUlya : bAraha rupaye / prathama saMskaraNa, 1676 / prakAzaka : kamaleza caturvedI, prabandhaka, Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna) | mudraka : rUpAbha priMTarsa, dillI-32 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana 'atulA tulA' saMskRta bhASA kI eka sajI-saMvarI kRti hai| isakA prArambha prAkRta bhASA meM hai, kintu use Atmanivedana kI bhUmikA para pratiSThita mAna liyA jAe to asaMskRta jaisA kucha nahIM rhegaa| muni nathamalajI hamAre dharma-saMgha ke viziSTa medhAvI santoM meM agnegAvA haiN| rASTrabhASA hindI kI bhAMti devabhASA saMskRta bhI inake adhikAra meM hai| zrutajJAna kI saphalatA upAsanA ke pariNAmasvarUpa saMskRta meM 'Azu kavitva' jaisI durlabha kSamatA inheM sahaja upalabdha hai| saMskRta bhASA meM merI abhiruci hai| isa abhiruci kI preraNA se hI maiMne aneka sAdhu-sAdhviyoM ko isa kSetra meM niSNAta banAne kA svapna dekhaa| merA svapna phlaa| aneka pratibhAeM prakAza meM AyIM / pratibhAoM ko protsAhana milA aura terApaMtha saMgha saMskRta bhASA kA vizeSa kendra bana gyaa| muni nathamalajI dvArA vibhinna prasaMgoM para saMskRta bhASA meM Abaddha aura Azu kavitA ke nirjhara se pravAhamAna kAvya-saMkalana kI prastuti saMskRta sAhitya kI sukhada upalabdhi hai| saMskRta bhASAvid aura saMskRtAnurAgI sudhI pAThaka 'atulA tulA' ke paThana-pAThana se apanI pratibhA ko naI sphuraNA deM isI zubha-kAmanA ke sAtha... AcArya tulasI lADanUM 2032, phAlguna kRSNA aSTamI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-kathya zarIra meM nivAsa karane vAlA bhagavAn hai 'saMyama' aura mastiSka meM rahane vAlA sadvicAra hai 'paramAtmA' / sadvicAroM kA saMkalana hI saMta-sAhitya hai| saMta vaha hotA hai jo jaMgala meM jAkara ekAnta sAdhanA meM juTa jaae| vaha bhI saMta hotA hai jo bhautika AkarSaNoM ke bIca rahatA huA bhI anAkarSita rhe| cAroM ora hone vAle tumula meM jItA huA bhI azabda rahe, bolatA huA bhI mauna rahe aura sthira rahatA huA bhI gatimAn rahe / saMta gunagunAte haiM, vaha stuti bana jAtI hai| ve likhate haiM, vaha AtmA kA pratibimba ho jAtA hai| unakI vANI aura karma Atma-pratyakSIkaraNa ke lie hote haiN| unakI ArAdhanA Ananda ke lie hotI hai| prastuta kRti 'atulA tulA' meM eka manISI yogI ke tIsa-paitIsa varSoM ke antarAla meM abhivyakti pAne vAle vibhinna vicAroM kA saMkalana hai / munizrI Azukavi aura prakhara dArzanika haiM / inhoMne apanI Azukavitva ke dvArA saMskRta ke dhurandhara vidvAnoM ko camatkRta kiyA hai| tatkAla pradatta viSayoM para saMskRta-kavitA meM bolanA, pradatta samasyAoM kI tatkAla pUrti karanA-inakI apanI vizeSatA hai| paMDita-varga kasauTI kA hAmI hotA hai| vaha pratyeka ko kasauTI para kasatA hai| hama banArasa gae / saMskRta mahAvidyAlaya ke prAMgaNa meM pravacana Ayojita huaa| 'syAdavAda' viSaya para paMDitoM, prAdhyApakoM tathA vidyArthiyoM ne sunanA caahaa| munizrI ne lagabhaga eka ghaMTe taka sahaja sarala saMskRta bhASA meM pravacana kiyaa| upasthita paMDitoM meM se kucha prasanna hue aura kucha aprasanna / unhoMne munizrI ko praznoM ke kaTaghare meM lA khar3A kara diyA / saMskRta meM hI prazna aura saMskRta meM hI uttr| krama calatA rhaa| praznoM ke bAda Azukavitva ke lie viSaya die ge| viSayoM ke pazcAt samasyAeM dI jAne lgiiN| munizrI avicala bhAva se kavitA karate ge| na ve thake aura na ye thke| sArI pariSad avAk aura mantramugdha / pariSad ke sadasyoM ne dekhA-eka jaina zramaNa saMskRtajJoM ke gar3ha meM Akara binA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAjita hue calA jA rahA hai| kucha sthitipAlaka vidvAnoM ne gunagunAyA--'isa saMta ne kucha siddhi prApta kara rakhI hai|' kucha ne kahA-'ise karNapizAcinI kA iSTa pratIta hotA hai| kucha ne kucha kahA aura kucha ne kuch| paMDitoM meM mAnasika dveSa ubhraa| vaha vANI meM utraa| karma meM usakA pratibimba dRggocara hone lgaa| munizrI zAnta aura upazAnta / sUryAstamana kI velA / pratikramaNa kA samaya / cunautii| pAMca-sAta saMta usI prAMgaNa meM raha gae / rAtri kA Agamana / paMDitoM kI pratIkSA / koI nahIM aayaa| kucha vidyArthI aae| unhoMne kahA --'mahArAja ! Apane bAjI jIta lii|' pUnA / logoM ne AcAryazrI se nivedana kiyA-'Apa yahAM adhika na rukeN| yahAM vizeSa kAryakrama na rkheN| yaha saMskRtajJoM kI nagarI hai / kahIM Apako' AcAryazrI ke mana para isa kathana kA viparIta asara huaa| unheM apanI ziSyasaMpadA kI yogyatA para pUrA vizvAsa thaa| vaha jAga utthaa| kAryakrama Ayojita hue| vidyAtilakapITha meM kAryakrama rakhA gyaa| sArA sabhA-sthala vidvat maMDalI se bhara gyaa| vidvAnoM kA mana kutUhala se paripUrNa thaa| eka zramaNa netA ke sAnnidhya meM yaha pahalI vizAla pariSad thI / AcAryazrI kA pravacana huaa| AcAryazrI ne Azukavi muni nathamalajI kA paricaya diyA aura Azukavitva ke lie viSaya aura samasyAeM dene ke lie vidvAnoM se khaa| kaI viSaya aura samasyAeM dI giiN| munizrI ne Azu kavitA kii| sabhI vidvAnoM ne munizrI kI saMskRta-sAdhanA kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| isI prakAra vAgvadhinI sabhA, pUnA meM eka Ayojana rakhA gyaa| AcAryazrI ke pravacanoparAnta DaoN0 ke0 ena0 bATave ne 'ghar3I' viSaya para sragdharA chaMda meM Azu kavitA karane ke lie munizrI se anurodha kiyaa| munizrI ne tatkAla khar3e hokara cAra zloka kahe / sArI sabhA citravat / - isa prakAra prastuta kRti meM munizrI kI saMskRta bhASA kI sphuTa racanAeM, jo vikrama saMvat 1998 se 2032 ke antarAla meM racI gaIM, saMkalita haiN| racanAo ke sAtha racanA-kAla aura racanA-sthala kA nirdeza bhI de diyA gayA hai| sAhitya-sarjana munizrI kA pramukha karma nahIM hai| pramukha karma hai--AtmA kI sannidhi prApta karane kA prayatna / vaha niraMtara calatA hai / isa niraMtara gatimattA meM inhoMne bahuta pAyA aura bahuta diyaa| inhoMne diyA hI diyA hai, liyA kucha bhI nhiiN| yadi kahIM kucha liyA bhI hai to use haz2Ara gunA kara punaH lauTA diyaa| . ye samarpita haiM / inakA samarpaNa pratyAdAna kI bhAvanA se rahita hai, isIlie vaha mUka hai / vyavahAra yaha mAnatA hai ki isa yogI manISI ne diyA adhika, liyA kama / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha lekhA-jokhA vyavahAra kA hai / AtmA kI sannidhi pAne ke icchuka sAdhaka meM vaha nahIM hotA / vaha calatA hai apanI gati se aura phalatA hai apanI mati se| . ____ munizrI puruSArtha ke pratIka haiM / inakA puruSArtha tInoM ArAdhanAoM meM prakhara huA hai 1. inhoMne apane jJAna ko AtmA se anubaMdhita kara jJAna kI ArAdhanA kii| 2. inhoMne apanI zraddhA ko AtmA meM kendrita kara darzana kI ArAdhanA kii| 3. inhoMne samasta karma ko AtmA kI parikramA meM prerita kara cAritra kI ArAdhanA kii| ___ isa prakAra jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA meM apanA samUcA jIvana samarpita kara svayaM ke sAtha-sAtha inhoMne samUce terApaMtha saMgha ko lAbhAnvita kiyA ___ ina racanAoM meM zAzvatika satya bharA hai| adhyAtma aura jIvana-darzana kA samanvaya usakA eka bindu hai| yaha bindu eka bindu hokara bhI sindhu-sA gaharA aura vizAla hai| adhyAtma se haTakara hama inakI racanAoM kI vyAkhyA nahIM kara skte| ina do dazakoM meM munizrI kI pacAsa-sATha pustakeM prakAzita huI haiM / prakAzita sAhitya bahu-AyAmI hai| hindI meM Apane bahuta likhA / saMskRta meM tIna granthamukulam, azruvINA aura saMbodhi-prakAzita ho cuke haiM aura yaha cauthA grantha hai| aneka grantha aprakAzita haiN| prAkRta bhASA meM aneka sphuTa racanAoM ke atirikta 'tulasI maJjarI' ke nAma se prAkRta bhASA kA eka vyAkaraNa-grantha racA / vaha bhI aprakAzita hai| vartamAna meM AcArya tulasI ke vAcanApramukhatva meM saMcAlita jaina Agama anusaMdhAna kArya ke Apa pradhAna nirdezaka aura vivecaka haiM / Agama-granthoM ke Adhunika saMpAdana aura vivecana ke lie jaina jagat, vizeSataH terApaMtha saMgha, ApakI sevAoM ko kabhI nahIM bhulA paaegaa| . cirakAla se merI yaha abhilASA thI ki munizrI ke sphuTa saMskRta sAhitya kA maiM anuvAda karUM / Aja mero yaha abhilASA pUrNa huI hai| isa kArya meM maiM kahAM taka saphala huA hUM, yaha pAThaka hI batA paayeNge| sarasvatI ke varada putra kI sAhityika upalabdhiyoM kA zata-zata abhinandana / lADanUM 2032 phAlgUna muni dulaharAja Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA maiM gyAraha varSa kI avasthA meM muni banA thA aura taba se hI padayAtrI / jIvanayAtrA bAhara aura bhItara-donoM kA sparza karatI hai / maiM muni hUM isalie maiMne bAhya-jagat se aspRSTa rahane kA prayatna kiyA hai, phira bhI vastu-jagat meM jIne vAlA koI bhI dehadhArI bAhya kA sparza kie binA nahIM rahatA / antazcetanA ghaTanA se jur3e yA na jur3e, kintu mana usakA sparza aura usake phalitoM kA vizleSaNa bhI karatA hai / pratikriyA se lipta honA yA na honA alaga prazna hai, kintu usakA sAkSAt hotA hI hai| maiMne antaryAtrA bhI kI hai, antazcetanA ke Aloka meM bAhya-jagat ko samajhane kA prayatna kiyA haiN| maiM siddha hone kA dAvA nahIM karatA, isalie isa vAstavikatA ko svIkAra karatA hUM ki bAhya-jagat meM ghaTita hone vAlI ghaTanAoM se prabhAvita bhI huA hUM, unake AghAtoM se Ahata aura pratikriyAoM se pratAr3ita bhI huA huuN| prabhAva, Ahanana aura pratAr3ana ke kSaNoM meM jo saMvedana jAgA, bhAvanAeM prasphuTita huIM aura vANI ne mauna bhaMga kiyA, vahI merA kavitva hai| ___ maiM bahuta choTe gAMva (Tamakora-rAjasthAna) meM janmA thaa| usa jamAne meM vahAM par3hAI kA koI khAsa prabaMdha nahIM thaa| maiM aura mere kucha sAthI gurujI kI pAThazAlA meM par3hate the--na hindI aura na saMskRta, kevala phaadd'e| muni banate hI par3hAI kA krama zurU huaa| maiM prAkRta aura saMskRta ke grantha par3hane lgaa| pUjya kAlUgaNI ke nirdezAnusAra muni tulasI (vartamAna meM AcArya tulasI) mere adhyApaka bane / usa samaya adhyApana-paripATI meM granthoM ko kaMThastha karane para adhika bala thaa| maiMne kucha hI varSoM meM aneka grantha kaMThastha kara liye, para samajhane kI kSamatA vikasita nahIM hii| solaha varSa kI avasthA pAra karate-karate maiMne kucha vikAsa kA anubhava kiyaa| saMskRta bhASA meM kucha-kucha bolanA aura likhanA zurU huaa| satarahaveM varSa meM kucha zloka bnaaeN| aba muni tulasI AcArya bana cuke the| unake AcArya padArohaNa kA dUsarA samAroha thaa| usa samaya ve zloka maiMne pddh'e| maMtrI muni maganalAlajI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmI ne mujhe bahuta protsAhita kiyaa| usa protsAhana se saMskRta meM likhane kI. ruci bar3ha gii| phira kucha aisA banA ki maiM prAyaH saMskRta meM hI likhane lgaa| prastuta saMkalana meM ikkIsa varSa kI avasthA se aba taka--paiMtIsa varSa kI sphuTa racanAeM saMkalita haiN| inake pIche eka itihAsa kI zRMkhalA hai| acchA hotA ki pratyeka racanA kI pRSThabhUmi meM rahI huI sphuraNA kA itihAsa maiM likha paataa| para kAla kI isa lambI avadhi meM jo kucha ghaTita huA vaha pUrA kA pUrA smRti-paTala para aMkita nahIM hai / jo kucha aMkita hai usako lipibaddha karane kA bhI avakAza maiM nahIM nikAla paayaa| kucheka sphuraNAoM ko maiM ullikhita karanA cAhatA huuN| unake AdhAra para yaha samajhA jA sakatA hai ki kavitva sphuraNA kI phalazruti hotA hai / ___ maiM eka kamare meM baiThA thaa| sAmane choTe se chajje para kabUtara baiThe the| sUryAsta ho cukA thaa| aMdherA gaharA ho rahA thaa| kabUtara usa choTe-se chajje para apane paMje TikAkara para phar3aphar3A rahe the| usa phar3aphar3AhaTa ne merA dhyAna AkarSita kiyaa| usI samaya maiM saMvedanA ke svara meM bola uThA-- "anantalIlA prathame kSaNe tu, chadauM gRhANAM sthitiruttarasmin / dine ca rAtrau ca kiyAn prabheda, idaM kapotA hi vidanti nAnye / " 'pahale kSaNa meM ananta AkAza meM ur3ane vAle ye kabUtara dUsare kSaNa meM ghara ke choTe se chajje para A baiThate haiM / dina aura rAta meM kitanA antara hotA hai-ise kabUtara (yA pakSI) hI samajha sakate haiN| dUsare nahIM samajha skte|' ____ maiM eka bAra zauca ke lie jA rahA thA / jaise hI gAMva ko pAra kara bAhara gayA vaise hI eka gadhA reMkatA huA sAmane aayaa| usakI dhvani bar3I karkaza thii| vaha kAna ke pardo ko bIMdhatI huI bhItara jA rahI thii| maiM usase Ahata hue binA nahIM rhaa| maiMne usa gadhe ko sambodhita karate hue kahA "re re khara ! tUSNIM bhava, dRSTaM tavakakauzalam / durlabhA vAgmitA cette, koM ki sulabho nRNAm // " -gadhe ! mauna ho jaa| maiMne terA vAk-kauzala dekha liyA / yadi terA vAkkauzala durlabha hai to kyA manuSyoM ke kAnoM ke parde sulabha haiM ? maiM AcAryazrI tulasI dvArA racita 'jaina siddhAnta dIpikA' kA sampAdana kara rahA thaa| kisI gahana viSaya kI spaSTatA ke lie aneka grantha dekhane pdd'e| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagAtAra ghaMToM taka maiM samasyA meM ulajhA rahA / phalataH thakAna se cUra ho gyaa| usa samaya maiM nagara ke bAhara bagIce meM gayA aura thakAna miTAne ke lie kucha zloka banAe / unameM se eka zloka yaha hai "Anandastava rodane'pi sukave ! me nAsti tavyAkRtI, dR STadArzanikasya saMpravadato jAtA smsyaamyii| . kiM satyaM tviticintayA hatamateH kvAnandavArtA tava, tat satyaM mama yatra nandati mano naikA hi bhUrAvayoH // " dArzanika kA pratinidhitva karate hue maiMne kavi se kahA-'kavizekhara ! tumhAre rone meM bhI Ananda hai aura Ananda kI vyAkhyA karane meM bhI mujhe Ananda nahIM aataa| maiM jaise-jaise Ananda ko samajhane aura usakI vyAkhyA karane kA prayAsa karatA hUM, vaise-vaise merI dRSTi samasyAoM se bhara jAtI hai !' kavi ne kahA-'dArzanika ! tuma isa bAta meM ulajha jAte ho ki satya kyA hai / tumhArI buddhi usI meM laga jAtI hai / tumhAre lie Ananda kI bAta hI kahAM?. kintu merA apanA sUtra yaha hai ki jisameM mana Anandita ho jAe, vahI satya hai / isase mere lie sarvatra Ananda hI Ananda hai| dArzanika ! tumhArI aura merI bhUmikA eka nahIM hai|' prastuta saMkalana ke sabhI zloka sahaja sphuraNA se sphUrta nahIM hai| Azukavitva meM samasyA aura viSaya se pratibaddha hokara calA huuN| kucha vidvAnoM ne AzcaryabhAva se, kucha ne camatkArabhAva se aura kucha ne parIkSAbhAva se bhI samasyAeM diiN| isalie unakI pUrti meM kahIM-kahIM kavikarma kI apekSA bauddhikatA kA yoga adhika hai| viSayapUrti meM chanda kI pratibaddhatA nahIM hotI kintu samasyApUrti meM chanda bhI pratibaddha hotA hai| - kucha racanAeM svataMtra anubhUti ke kSaNoM meM likhI huI haiN| unake pIche koI ghaTanA, prakRti kA paryavekSaNa yA koI viziSTa prasaMga nahIM hai / una racanAoM ko zuddha kAvya kahane kI apekSA darzana-saMpuTita kAvya kahanA adhika saMgata hogaa| isa saMkalana meM aneka kSaNoM meM racita racanAeM saMkalita haiN| deza-kAla ke parivartana ke sAtha unakI bhASA, zailI aura abhivyaMjanA meM bhI antara hai| AcAryazrI tulasI ne vibhinna pradezoM kI yAtrAoM meM Azukavitva ko adhika vyApaka banA diyaa| aneka AzukavitAeM surakSita nahIM raha sakI / AcAryazrI ke pravacana ke vizeSa Ayojana hote / unameM prAyaH Azukavitva kA upakrama rahatA / AcAryazrI kA protsAhana hotA aura logoM kI mAMga / isalie yaha svAbhAvika hI thaa| bahuta sAre rAtrikAlIna AyojanoM meM kI huI racanAeM likhI nahIM jAtIM aura sAmAnyataH Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unheM saMkalita karane kA nizcita dRSTikoNa bhI nahIM thA / bharatapura meM rAtrikAlIna pravacana ke pazcAt eka paMDita ne Azukavitva ke lie eka samasyA dI thI'sUccagne kUpazatakaM tadupari nagarI tantra gNgaaprvaahH|' isakI pUrti meM kI gaI Azu kavitA tatkAla koI likha nahIM skaa| isa prakAra aneka samasyAoM kI pUrtiyAM bhI lipibaddha nahIM kI jA skiiN| jo kucha saMkalita huIM ve isa saMkalana meM prastuta . AcAryazrI tulasI se mujhe vidyAdAna milaa| ve mere vidyA-guru haiM aura AcArya bhI haiN| bIja-vapana aura vikAsa-donoM meM unakA yoga hai| unakI preraNA ne mujhe satata vikAsonmukha kiyA hai| unake prati apanI kRtajJatA prakaTa karane kI apekSA maiM Antarika samarpaNa ko hI adhika mahattva detA huuN| unakA patha-darzana, anugraha aura AzIrvAda mujhe prApta hai, ise maiM apanA parama saubhAgya mAnatA huuN| __ muni zubhakaraNajI aura muni zrIcandajI ne aneka racanAoM ko saMkalita kiyA, phalataH unakA upayoga ho sakA / ataH ye donoM muni sAdhuvAdAha haiN| - isa pustaka kA anuvAda aura saMpAdana muni dulaharAjajI ne kiyA hai| anuvAda prAJjala bhASA, mUlasparzI zailI aura Azaya kI spaSTatA-ina tInoM vizeSatAoM ke sAtha huA hai| ve mere aneka granthoM kA anuvAda aura saMpAdana pahale. bhI kara cuke haiN| ataH saMpAdana-bhAra se maiM mukta rahatA hUM, isakA zreya unheM sahajalabdha hai| ___ AcAryazrI tulasI ke 'dIkSA kalyANa mahotsava' ke avasara para purAnI smRtiyoM ke sAtha saMskRta jaisI prAcIna bhASA meM kAvya ko naI pratibhAoM ke sammukha prastuta karate hue maiM prasannatA kA anubhava karatA huuN| muni nathamala lADanUM 2032, phAlguna kRSNA paMcamI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama prathamo vibhAgaH-vividhA mr 0 0 1. appanivedaNaM 2. nimeSonmeSAH zUnyam nidrA sneha dambha 0 0 chidram avalepa vijetA OM 1 Mr m x 9 asaMgraha 3. svatantratAyA vivekaH 4. svatantrabhAratagI: 5. vinayapatram 6. meghASTakam 7. samudrASTakam 8. durjanaceSTitam 6. pitRprema 10. nikaSarekhA dIpa rm m mmm mrr mr yWow m mo44 sUrya taTastha lakSmI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAghavam viveka mAdhuryaM m kavi- dArzanikasaMgamaH mahatAM kaSTam jADyam kiyAn prabheda: ? prakIrNam 1. vizvAsAtmA 2. padmapaJcadazakam 3. anubhavasaptakam 4. jayapurayAtrA 5. raNathaMbhorayAtrA 6. puNyapApam 7. AtmatulA 8. kathAzlokAH w 1. ekatA 2. tAjamahala 3. cikSu 4. gaMgAnahara 5. Avarta 6. vidvatsabhA pradatta viSayAnubaddham 7. ghaTIyantram 8. saMskRta bhASAyA virodha: 6. mRtabhASA krIDAMgaNa dvitIyo vibhAgaH - Azukavitvam 1. saMskRti 2. triveNI saMgama 3. hiMsA-ahiMsA 36 36 37 37 38. 38 38 36 M 2 44 46 50 53 61 68 72 74 76 76 76 80 8 1 82 83 85 87 ze 60 60 1 63 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 104 or or or 107 108 or 111 14. aNutvaM kathaM syAt ? 15. rASTrasaMgha 16. milana 17. vaibhAra parvata aura bhagavAna mahAvIra 18. sammedazikhara 16. dIpamAlikA 20. naitikatA-anaitikatA 21. lokatantra kA udaya 22. Atmabodha 23. bhAvanA 24. maNizekhara cora 25. samudra aura vRkSa-layana 26. ahiMsAyAM apavAdaH 27. tulanA 28. sAmaJjasya 26. viSayadvayI aparA-parA vidyA bhUkampa 30. nayavAda 31. kalAkSetra 32. trinetra 33. adRzya-darzana 34. kalaza 35. samAgamana 36. samAdhi 37. maisUra rAjaprAsAda 38. bAhubalI 36. vAk-saMyama 2. samasyApUrtirUpam 1. durjayA vata ! balAvaliptatA 2. vasanti hi premNi guNA na vastuSu 3. gItaM na gAyatitarAM yuvatinizAsu 112 113 or or or or 117 116 121 121 122 122 124 125 127 127 127 128 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 126 m m ~ Marwww or wom m m Mor Mr mro m m 131 132 134 135. 135. 4. na khalu na khalu vAcyaM santi santaH kiyantaH 5. mUko'pi ko'pi manujaH kimu vAkpaTuH syAt ? 6. dizi pratIcyAM samudeti bhAnuH 7. mazakadazanamadhye hastinaH saJcaranti 8. kAlIkajjalazoNimA dhavalayatyardha nabhomaNDalam 6. sabhAmadhye na kokilA 10. citraM.divApi rajanI rajanI divA ca 11. kardantyamI mAnavAH 12. sarasyAmAlasyAdiva patati pATIrapavanaH 13. na rajanIna divA na divAkaraH 14. mahAjano yena gataH sa panthAH 15. asti staH santi kalpanAH 16. candrodaye roditi cakravAkI. 17. kathaM bhaved no jaTharAgnizAntiH tRtIyo vibhAgaH-samasyApUtiH 1. maNe ! bhAvI tUrNaM punarapi tavAtucchamahimA 2. kiM tayA kiM tayA kiM tayA kiM tayA ? 3. kathaM kAnte dAnte galitavadanAbhA navavadhUH ? 4. kathaM dhIraM dhIraM dhvanati navanIlo jaladhara ? 5. modante munayo manobalajuSaH kaSTeSvanekeSvapi 6. gire ho dRzyo na ca padatalasyeti viditam 7. sindUrabinduvidhavAlalATe 8. meghe varSati vegavAhini kathaM daubhikSyasaMbhAvanA ? 6. kiyaccitraM vAgmI bhavati bata ! mUko'pi manujaH 10. brAhmaNasya mahatpApaM, saMdhyAvaMdanakarmabhiH 11. sAmyaM kAmyaM prakRtirUciraM kvApi vakra vibhAvyam 12. sIdanti santo vilasantyasantaH 13. viSamamasidhArAvratamidam 14. kasyAtyantaM sukhamupamataM duHkhamekAntato vA 15. bhaved varSArambhaH prakRtipulako modajanakaH lll 136 140 141 143 145. 147. 146 150 152 156 157 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. jada: sAmAnyo'yaM kathamiva vijAnIta sahasA 17. na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti 1. satsaMgASTakam 2. adhyayanasmRtiH 3. ko'yaM satsaGgaH ? 4. vItarAgASTakam 5. terApaMthacaturviMzatiH 6. Atmadarzana- caturdazakam 7. bhaktivinimayaH mahAvIrASTakam 5. caturthI vibhAgaH - unmeSAH paJcamI vibhAgaH - stuticakram 1. jainazAsanam 2. mahAvIro varddhamAnaH 3. AcAryastutiH 4. siddhastavanam 5. bhikSuguNotkIrttanam 6. kAlUkIrttanam 7. tulasIstavaH 158H 156 163. 166 166. 172 175 185. 160 163. 166. 202 205. 210 213 215. 2170 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo vibhAga vividhA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 : appanivedaNaM sAmaNNameyaM gahiyaM ti jANe, kimaTThameyaM gahiyaM na jANe / nANaM na savvatthapavattagaM jaM, saddhApagAso paramotthi nANA / / 1 / / 'zrAmaNya svIkAra kiyA hai'--yaha maiM jAnatA hUM, kintu yaha nahIM jAnatA ki maiMne zrAmaNya kyoM svIkAra kiyA ? jJAna sabhI arthoM kA pravartaka nahIM hotaa| zraddhA kA prakAza jJAna ke prakAza se mahattvapUrNa hai| bAlattaNe NAma aNiAcchayatthe, kajja kayaM No pariNAmadaMsI / maggAvaroho na kuhAvi laddho, saddhApagAso paramotthi nANA // 2 // nizcaya karane meM akSama bacapana meM maiMne aneka kArya kie haiN| maiM usa samaya pariNAmadarzI nahIM thaa| phira bhI merA mArga kahIM bhI avaruddha nahIM huaa| zraddhA kA prakAza jJAna ke prakAza se mahattvapUrNa hai| visiTThanANI vi viNIyasIso, accaM ca niccaM guruNo krei| nANaM na savvatthapavattagaM jaM, saddhApagAso paramotthi nANA // 3 / / vinIta ziSya viziSTa jJAnI hone para bhI sadA guru kI arcA karatA hai| kyoMki jJAna sabhI arthoM kA pravartaka nahIM hotaa| zraddhA kA prakAza jJAna ke prakAza se mahattvapUrNa hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 atulA tulA bahussuo bhikkhuvaro karei, gilANakajja - agilaannbhaavaa| nANaM na savvatthapavattagaM jaM, saddhApagAso paramotthi nANA // 4 // bahuzruta bhikSu glAna kI sevA aglAna bhAva se karatA hai| jJAna sabhI arthoM kA pravartaka nahIM hotaa| zraddhA kA prakAza jJAna ke prakAza se mahattvapUrNa hai| takkappahANo vi mahAmaNIsI, buDaDhassa pujjassa suyppgss| ANaM akhaMDaM pakarei sakkhaM, saddhApagAso paramotthi nANA // 5 // tarka-pradhAna mahAmanISI ziSya bhI alpazruta apane vRddha pUjya kI AjJA kA sAkSAt rUpa se akhaMDa ArAdhana karatA hai| zraddhA kA prakAza jJAna ke prakAza se mahattvapUrNa hai| NANeNa haM NANusao mhi NiccaM, saddhA u NiccaM aNucAriNo me| vatto pi haM teNa iNaM ca manne, saddhApagAso paramotthi nANA // 6 // jJAna ne merA sadA anusaraNa nahIM kiyA, kintu zraddhA sadA merI anucAriNI rahI hai| ataH maiM vyakta hone para bhI yaha mAnatA hUM ki zraddhA kA prakAza jJAna ke prakAza se mahattvapUrNa hai| na jattha nANaM kuNaI pagAsaM, niccaMdhayAre guvile maNassa / tatthAvi saddhA kuNaI pagAsaM, saddhApagAso paramotthi nANA // 7 // sadA saghana andhakAra se vyApta mana ke gahana jaMgala meM jahAM jJAna prakAza nahIM kara pAtA, vahAM bhI zraddhA prakAza phailA detI hai| zraddhA kA prakAza jJAna ke prakAza se mahattvapUrNa hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appanivedaNaM 5 acakkhugANaM iNamatthi cakkhU, apAyagANaM caraNaM iNaM ca / saddhAvihINassa maNassa dese, No vArihaM vottumiNaM ti bhavvaM / / 8 / / yaha zraddhA netrahIna vyaktiyoM ke lie netra aura caraNahIna vyaktiyoM ke lie caraNa hai / zraddhAvihIna mana ke pradeza meM yaha bhavya hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| jo attavIsAsapagAsapatto, teNaMdhayAro sayalo vi tinnnno| rAo vi No tArisamaMdhayAraM, saMdehayattassa jahA diNe vi / / 6 / / jisane Atma-vizvAsa kA prakAza pA liyA usane samace aMdhakAra kA pAra pA liyaa| rAtri meM bhI vaisA aMdhakAra nahIM hotA jaisA aMdhakAra dina meM bhI saMdehazIla vyakti ke hotA hai| maNappasAo viulo jahatthi, mahaM sa sakko vi pareNa laddhaM / bhave uvAlaMbhaparo na bhAvo, aNicchie vesa taujjumaggo // 10 // jaise mujhe mana kI vipula prasannatA prApta hai, use dUsarA bhI prApta kara sakatA hai, yadi usake mana meM anizcita vastu ke prati upAlaMbha yA zikAyata kA bhAva na ho / prasannatA kI prApti kA yaha Rju mArga hai| jaitthi paccakkhamihaM bhavaM mahaM to pakkhapAtaM na piyassa saMsae / Na tucchagaM so kuNaI mahaMtagaM, paraM mahaMtaM pi karei tucchayaM // 11 // yadi Apa vAstava meM mahAn haiM to priya ke prati pakSapAta na kreN| kyoMki pakSapAta tuccha vyakti ko mahAn nahIM banA sakatA, kintu mahAn ko tuccha banA DAlatA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 atulA tulA jaitthi paccakkhamihaM bhavaM lahU, to viddha-ANaM samatikkamAhi nno| phalANubhUI ssa paraM bhavissaI, tayA jayA taM guruo bhavissasi // 12 // yadi tuma pratyakSa hI choTe ho to vRddha janoM kI AjJA kA atikramaNa maMta kro| isakI phalAnubhUti tumheM taba hogI jaba tuma svayaM guru bnoge| aladdhalakkhe maNaso pavittI, ghaNattamAgacchai jArisaM c| na tArisaM gacchai laddhalakkhe, mae samaMtA aNubhUyameyaM // 13 // lakSya kI upalabdhi ke kAla meM mana kI pravRtti jitanI saghana hotI hai utanI lakSya ke upalabdha hone para nahIM hotii| maiMne sabhI kSetroM meM yaha anubhava kiyA hai| teNeva sAmaNNamuvAgaeNa, lakkhaM paraM kiMci'vadhAraNIyaM / passaM jaNo lakkhamapattamittha, sayaM tadaheM dhaNiyaM payAi // 14 // isIlie zrAmaNya meM upasthita muni ko kisI na kisI lakSya kA avadhAraNa kara lenA caahie| jaba taka lakSya kI prApti nahIM hogI taba taka vaha svayaM bahuta adhika prayatna karatA rhegaa| tassaMdhayAro divase. vi asthi, nirikkhio jeNa mahaM na appaa| rAo vi tassatthi mahaM pagAso, nirikkhio jeNa mahaM NiappA // 15 // jisane mahAn AtmA kA nirIkSaNa nahIM kiyA hai, usake lie dina meM bhI aMdhakAra hai aura jisane apanI mahAn AtmA kA nirIkSaNa kiyA hai usake lie rAta meM bhI mahAn prakAza hai| jassatthi pAse cia appaNo pahU, Na so jaNo NAma parassio siyaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ appanivedaNaM 7 Na jeNa laddho cia appaNo paha, pAsaM paraM russai tussaI sayA // 16 / / jisake pAsa apanA prabhu vidyamAna hai, vaha vyakti kabhI bhI dUsare ke Azrita hIM hotaa| jisane apane prabhu ko nahIM pAyA, vaha dUsare ko dekhakara ruSTa yA tuSTa hotA rahatA hai| ArAhio hohii appaNo pahU, virAhiA hohii khuddbhaavnnaa| ArAhiA hohii khuddabhAvaNA, virAhio hohii appaNo pahU // 17 // jaba apane prabhu kI ArAdhanA kI jAtI hai, taba kSudra bhAvanA virAdhita ho nAtI hai, naSTa ho jAtI hai / jaba kSudra bhAvanA kI ArAdhanA kI jAtI hai taba apane prabhu kI virAdhanA hotI hai| pAsaM piyassAvi jaNassa dose, guNe ya pAsaM taha appiyassa / appaM siNiddhaM pakaremi nUNaM, kaheMti lUhaM pavaraM kaheMtu // 18 // priyajana ke doSoM aura apriyajana ke guNoM ko dekhakara bhI maiM apane Apako snagdha-snehamaya banAe rakhatA huuN| phira bhI mere apane loga mujhako 'rUkSa' kahate I, bhale hI kheN| guNe hi pAsaM sayayaM piyassa, dose hiM pAsaM taha appiyassa / appaM sulahaM pakaremi naNaM, paraM sagA maM ca kaheMtu niddhaM // 16 // priyajanoM ke guNoM aura apriyajanoM ke doSoM ko dekhakara maiM apane Apako rUkSa banA letA hUM phira bhI mere apane loga mujhako 'snehila' kahate haiM, bhale hI kheN| nAhiMni logA kimiyaM ti naccA, kajja sukajja pi na taM karosi / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 atulA tulA parassa diTThIi nirikkhamANo, appANamevaM parataMtio si // 20 // yadi maiM yaha karUMgA to loga kyA samajheMge-aisA jAnakara tuma acche kArya ko bhI nahIM krte| isa prakAra tuma dUsare kI dRSTi ko dekhate hue apane Apako paratantra banA DAlate ho| parassa tolAmi ahaM tulAe, mANeNa annassa niyaM miNAmi / pAsAmi diTThIi parassa ce haiM, to asthibhAvo pi Na appaNotthi / / 21 / / maiM dUsaroM kI tulA se tolA jAUM, dUsaroM ke mApa se mApA jAUM aura dUsaroM kI dRSTi se dekhA jAUM-isa prakriyA meM svayaM kA astitva-bhAva bhI nahIM raha jaataa| eeNa siddhaMtaviNicchaeNa, aNe gavAraM jaDilA ThiIvi / ujjUkayA Neva maNaM visaNaM, atthittamevApi surakkhiyaM ca / / 22 // isa siddhAnta ko nizcita kara maiMne aneka bAra jaTila sthiti ko bhI sarala banAyA hai / isa prakriyA se merA mana bhI viSaNNa nahIM huA aura maiMne apane astitva kI bhI pUrNa surakSA kii| paDhiyaM guNiyaM suNiyaM, bhaNaMtassa hoi jaMpirA buddhii| jappaMtassaNubhUyaM, buddhI moNaM sayaM samAsei / / 23 / / jo vyakti par3he hue, abhyAsa kie hue aura sune hue kI bAta kahatA hai, usakI buddhi vAcAla ho jAtI hai| aura jo apanI anubhUta bAta kahatA hai usakI buddhi mauna ho jAtI hai| saccaM khu sakkhaM bhavaI tayA jayA, sadassa jAlAvigao bhavAmi hN| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddassa kArAgihataMtio jaNo, savvattha mohaM timiraM ca apanivedaNaM ha pAsaI // 24 // jaba maiM zabda-jAla se chUTatA hUM taba satya kA sAkSAtkAra hotA hai / jo vyakti zabda ke kArAgRha kA bandI hai, vaha sarvatra moha aura andhakAra hI dekhatA hatA hai / jeNatthi diNNA pavarA sudiTThI, teNatthi maggo pavarottha patto / surakkhi teNa kayaNNayA ya, paiTThio me tulasI taotthi ||25|| jisane mujhe sudRSTi dI, usI ne mujhe sahI mArga bhI dikhaayaa| merI kRtajJa bhAvanA bhI surakSita rahI / mere hRdaya meM AcArya tulasI pratiSThita haiM / 1 ( vi0 2016 - pauSa - rIMcheDa, mevAr3a ) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : nimeSonmeSAH zUnyam pUSAjasra gAhate vyoma ghasre, rAvAvete tArakAH saJcaranti / labdhA tenaikApi nAlokarekhA, nUnaM na syAcchUnyatAyAM svatejaH // 1 // dina meM sUrya AkAza kA avagAhana karatA hai aura rAta meM ye tAre nabha meM vicaraNa karate haiM, phira bhI AkAza ne eka bhI prakAza-rekhA prApta nahIM kii| yaha ThIka hai ki zUnyatA meM apanA teja nahIM hotaa| AlokamAlAM kSipateMzumAlI, vyApnoti rudrA rajanI tmisraa| tamopi tejopi samAvakAzaM, karoti zUnyaM tata eva zUnyam / / 2 / / dina meM sUrya prakAza bikheratA hai aura rAta meM sArA AkAza andhakAra se vyApta ho jAtA hai| yaha AkAza prakAza aura andhakAra ko samAna rUpa se sthAna detA hai| isIlie yaha zUnya hai| nidrA nidre ! daridrAnapi pazya kiJcid, nirvAsaso ye nivasanti nityam / kiM zItabhItA dhanino'nuyAsi, na vetsi bhItA hi jaDAH bhavanti // 3 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimeSonmeSAH 11 nIMda ! tU una daridra manuSyoM kI ora bhI kucha dekha jo binA vastra ke nirantara jI rahe haiM / tU ThaMDa se bhayabhIta hokara dhanikoM ke pAsa kyoM jAtI hai ? kyA tU nahIM jAnatI ki jo Darate haiM ve jar3a hote haiM / nimeSamAdhAya nimeSabhAjAmathavA bhavet sameti nidrA, sA / kanIyaH, apyasti yatrAvaraNaM tatraiva jADyaM ca tamaH pravezi ||4|| nIMda cakSu ke dvAra baMda kara AtI hai athavA jinake cakSu ke dvAra baMda hote haiM unake pAsa AtI hai / ThIka hI hotA hai, jahAM thor3A-sA AvaraNa hai, jar3atA aura aMdhakAra vahIM praveza pAte haiM / sneha vAtasparzaM prApya patrANyapISad, zabdaM nRtyaM saMsRjantyucchanti / pAraspayeM maunabhaGgopi na syAt, tat kiM snehaH sAhacaryAd bibheti || 5 || vAyu kA sparza pAkara ye patte kucha zabda kara rahe haiM, nAca rahe haiM aura uchala rahe haiM / parasparatA kA saMgama hone para bhI yadi maunabhaMga na ho to AtmIyatA kA patA hI kyA cale ? vaha kyA sneha jo sAhacarya se bhaya khAe ? snehodbhUtADAlokalekhA purAbhUt, nIrodbhUtA sAmprataM vidyudeSA / snehazcetaH cikkaNatvaM cinoti, nIraM snehakSAli tat snehahAniH || 6 || prAcIna kAla meM prakAza kI rekhA sneha ( ta~la) se utpanna hotI thI aura Aja vaha pAnI se utpanna hai / sneha citta ko snigdha banAtA hai aura nIra sneha kA prakSAlana karatA hai / isIlie Aja sneha kI hAni dIkha rahI hai / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 atulA tulA dambha AyAtA gaganAGgaNe praguNitA kAdambinI dambhinI, vyomnA sthAnamadAyi satkRtiyutaM prAcchAdya sUryaM sthitaa| sArasyaM samavapradAya parito bhUyo gatA medinI, kSINaM nIrasamAtramatra kuNapaM dhik dambhinAM ceSTitam / / 7 / / AkAza meM yaha dambhinI meghamAlA umar3a AyI / AkAza ne satkAra karate hue use sthAna diyaa| usane sUrya ko AcchAdita kara diyaa| cAroM ora se sarasatA lekara vaha bhUmi para girI / vaha kSINa ho gaI aura aba mRta kalevara mAtra raha gii| dhikkAra hai dambhI vyaktiyoM kI ceSTAoM ko ! chidram eNI vINAnAdanaddhAtmakarNA, sphAlAlInApyAzurUddhakramAbhUt / sUkSma chidraM gAmukatvaM ruNaddhi, nizchidratvaM tena kAmyaM pragatyAm / / 8 / / vINA baja rahI thI / eka hariNI jA rahI thii| vaha vINA ke svaroM ko sunane meM Asakta ho gaI / UMcI chalAMga bharane vAle usake paira ruka ge| usake kAna ke eka choTe-se chidra ne usake gamana ko roka ddaalaa| ata: pragati ke lie nizchidratA kAmya hai| avalepa abja ! bhRGgAvaliM vIkSyAvaliptaM prema vAriNA / mAtyAkSIstad vinA tUrNaM, hyaSA'nyatra gamiSyati // 6 // he kamala ! maMDarAtI huI bhauMroM kI paMkti se avalipta hokara tU jala se nAtA mata tor3a / jala se saMbaMdha tor3a lene para yaha bhramara-paMkti zIghra hI dUsare sthAna para calI jaaegii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimeSonmeSAH 13 AtmA jaDatvamApanno, gatA sarasatA kvacit / IkSaNAM dehamAtmIyaM, dahyamAnaM prapazyatAm // 10 // AtmA jar3a ho gii| sarasatA calI gii| taba IkSu kA apanA zarIra jalane lgaa| ise tuma dekho aura smjho| vijetA parAjitAnAmiyameva rIti rgAlipradAnaM satataM sRjanti / parAjitAnAmiyameva rIti lipradAnaM satataM sahante // 11 // jo parAjita ho jAte haiM, unakI yaha vidhi hai ki ve satata gAlI dete rahate haiM / jo dUsaroM ke dvArA vijita nahIM haiM, ve gAliyoM ko satata sahate rahate haiM / asaMgraha bindUn bindUn gRhItvA sumadhurapayaso jAta evAsi sindhu:, gRNhan gahan punarvA dadadapi ca dadat kSAra evAsi bandho ! agrAhe bAhyarUpaM na bhavati vipulaM kintu mAdhuryamatra, vakSo vyApnoti nUnaM na vahana nivahaH saMgrahe vyatyayo hi / / 12 / / he samudra ! tU mIThe pAnI kI eka-eka bUMda lekara sindhu banA hai / he bandho ! tU jala kA dAna karake bhI khArA banA huA hai; kyoMki tU saMgraha se vimukha nahIM hai / jo bAhara se kucha bhI grahaNa nahIM karatA, usakA bAhya rUpa bhale hI vipula na ho, kintu vaha madhura hotA hai / jo vyakti saMgraha karatA hai usakA bAhya rUpa vipula ho sakatA hai, para vaha madhura nahIM hotA aura usakI chAtI para vAhana-samUha calate rahate haiN| sindho ! sAmrAjyavAdaM vyapanaya nayata: zAsti taMtra prajAnAM, gRhan dAyaM giribhyo'nubhavasi na zamaM sNgrhonmttcetaaH| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 atulA tulA prAdurbhUto'sti bhUmyAM nidhanakara ita: pazya saMsatprakAze, hindUkoDAbhidhoyaM sphurati vidhirato muJca patnIranalpAH // 13 // he samudra ! tU sAmrAjyavAda ko chor3a de| dekha, Aja prajAtantra nyAyadRSTi se zAsana kara rahA hai| tU parvatoM se dAya bhAga (daheja) letA huA bhI zAMti kA anubhava nahIM kara rahA hai kyoMki terA citta saMgraha karane meM unmatta hai| saMsad ke prakAza meM tU dekha, idhara mRtyu-kara laga gayA hai aura udhara 'hindUkoDa bila' bhI cAla ho gayA hai / ataH tU saMgraha aura bahupatnI-prathA ko chor3a de| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 : svatantratAyA viveka: ArAdhaya re ArAdhaya, re kusuma ! viTapinaM sAdhaya / paripUrNa vikAsa, svagataM mA dUrIbhUya virAdhaya / parikara evAsi taroriti, satyaM nAsi svAdhInam / Alocaya parihAyainaM kiM bhAvItarathA pInam / zobhA tvaM bhUmiruhasya, zobhA tvaM bhUvalayasya / zobhA tvaM sahRdayasya, zobhA tvaM suranilayasya / tvAM prApya karyo varyAH, sukavInAM priya ! sumati naya // 1 // , mandaM mandaM pavanoyaM, karNejapatAM vidadhAti / tvAmAyAti / yaH samprati vAraM vAraM, zAkhAyAM kintu smara re smara bhAvuka ! durgatimeSopi vidhAtA / tvAM dhUlidhUsaraM kRtvA, svayamAzu suduraM yAtA / maulAvAspadamarhasi re !, mA bhUmipAtamabhivAdaya || 2 || nAyaM khalu taruranudAro, yo vRNuyAdaparAbhyudayam / pUrNAvayave tvayi jAte, svayameSa vidhAtAnunayam / mAlI svAMgulimAdhunvan, svAyattaM tvAmiha kRtvA / mAlApariNatimAdhAya, mahatAmapi hRdayaM nItvA / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 atulA tulA amRtatvaM neSyati nUnaM / panthAnamaJca sabhAjaya // 3 // he kusuma ! tU vRkSa kI ArAdhanA kr| tU use saadh| tere meM pUrNa vikasita hone kI jo zakti vidyamAna hai, vRkSa se dUra hokara usa zakti ko mata gNvaa| - yaha satya hai ki tU vRkSa kA hI eka aMga hai| tU svatantra nahIM hai| tU yaha soca ki kyA vRkSa ke binA tU vikasita ho sakatA thA ? tU vRkSa kI zobhA hai| tU bhUmaMDala kI zobhA hai| tU sahRdayAlu vyaktiyoM kI zobhA hai / tU svarga kI zobhA hai| tujhe prApta kara kezarAzi manorama bana jAtI hai| he kaviyoM ke priya sumana ! tU sumati kA sahArA le| __ dekha, dhIre-dhIre bahane vAlA yaha pavana tere kAna meM kucha gunagunA rahA hai| yaha Aja bAra-bAra terI zAkhA ke pAsa AtA hai| kintu bhAvuka sumana ! tU yAda rakha, yAda rakha / yahI eka dina terI durgati kregaa| tujhe yaha miTTI meM milA kara svayaM zIghra hI dUra bhAga jaaegaa| sumana ! tU sira para dhAraNa karane yogya hai| tU bhUmi-patana kA abhivAdana mata kara / yaha vRkSa anudAra nahIM hai ki dUsare ke vikAsa ko AvRta kara de / jaba tU pUrNa vikasita ho jAegA, taba yaha vRkSa svayaM tujhe svataMtra kara degaa| mAlI aaegaa| vaha apanI aMguliyoM se tujhe prApta kara, mAlA meM pirokara, mahAn vyaktiyoM ke gale meM terA sthAna banA degaa| taba tU amara ho jaaegaa| sumana ! tU isI mArga ko apanA aura vRkSa se lagA raha / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : svatantrabhAratagI: svasya bhArate vismRtAM tAttvika prANadAM saMskRti, labdhumapi kena cetaH prakRSTam ||1|| kopi necchatitamAM zAsanaM svAtmani, nAtmajayamindriyANyapi yatAni / svArthasaMyatadRzo, lAlasAparavazA: RSibhASitAni ||2|| zAsanamabhUllupta parazAsane bhAratIya rabhISTam / naiva pazyanti vAci gauravakathA ragururAsthApi no sthitiridAnIntanI hanta ! jaTilA'khilA, pUrvajAnAM gurukAryakAle / zAntirAmnApi netRtAraGgabhUrdRSTimAkarSati, cetanAvyApi jIvanaM smaryate mithyA mahattvam / bhoga lipsA zatavyAkulaM, kairaho ! zuSkata kairalaM luptazIlAha rItirAcAragA zasyate ghuNajanavyAhatA saMkalpajAle || 3 || tADitA tyAgatattvam // 4 // tarjitA, vizvAsavIthiH / na kvacid, sAdhunItiH // 5 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 atulA tulA hanta ! mRgatRSNayA mohitaM jagadidaM, nApavAdastato bhArato'pi / ko'pi nAdhyAtmikA gururabhUdIdazaH, kiM na tattvaM viloketa so'pi // 6 // saMgrahaH svalpako vardhatAM saMyamaH, proccajIvanamanenaiva bhuuyaat| tatsvatantrA sthiti vinI vastuto, bhadramadhyAtmavAdasya bhUyAt // 7 // bhArata meM dUsaroM kA zAsana lupta huA aura bhAratIya janatA kA abhipreta svazAsana prApta huaa| kintu vismRta, tAttvika aura saMjIvanI tulya bhAratIya saMskRti ko punaH prApta karane ke lie kisane apane mana ko utsAhita kiyA ? __ apane para anuzAsana aura Atmavijaya karanA koI nahIM caahtaa| indriyAM bhI saMyata nahIM haiN| saba manuSya lAlasA ke vazIbhUta haiM aura sabakI dRSTi svArthaparaka hai / ve RSi-vANI para dhyAna nahIM dete| ___ manuSyoM kI vANI meM apane pUrvajoM kI mahAn gaurava-gAthA hai kintu kAryakAla meM usa para kiMcit bhI AsthA nahIM hai| Aja kI sArI sthiti jaTila hai| saMkalpa-jAla meM zAMti mAna lI gaI hai| netatva kI raMgabhami sabako apanI ora AkRSTa kara rahI hai| jhUThA mahatva vyakti ke kaNa-kaNa meM vyApta hai| jIvana bhoga kI saikar3oM lipsAoM se bharA huA hai| aisI sthiti meM kauna tyAga ko yAda kare ? vizvAsa kA mArga zuSka tarkoM se tAr3ita aura tajita hokara luptazIla vAlA ho gayA hai| AcArayukta rIti kahIM bhI prazaMsita nahIM hai| zreSTha nIti ghuNa jaise logoM dvArA vyAhata ho rahI hai| kheda hai ki yaha samUcA jagat mRgatRSNA se mohita ho rahA hai| bhAratavarSa bhI isakA apavAda nahIM hai / 'bhArata jaisA AdhyAtmika guru koI dUsarA deza nahIM thA'isa tattva ko manuSya kyoM nahIM dekhatA? saMgraha kama ho aura saMyama bar3he-isase hI jIvana unnata ho sakatA hai| taba hI vastutaH svatantratA kI sthiti hogI aura adhyAtmavAda phlegaa-phuulegaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 : vinayapatram mahate yAtriNe yAta, bhAvAH ! zabdAzca saMprati / savaidyAya zivADhyAya, tulasIpravarAya me // 1 // he mere bhAvo ! zabdo ! tuma abhI mahAn yAtrI, savaidya aura kalyANa kI saMpadA se sampanna zrImad AcArya tulasI ke pAsa jaao| yasyoccastvaM zikharizikharaM lavayitvA'bhiyAti, yasya prema spRzati hRdayaM nAvRtaM mAnavAnAm / yasyAzvApo dizati sudizaM trANacintAratAnAM, ceto ! yAhi prakRtapuruSaM taM praNantuM mahAntam / / 2 // mana ! tu una mahAn prakRta puruSa zrI tulasI ko praNAma karane ke lie jA jinakI uccatA parvatoM ke zikharoM ko lAMghakara abhiyAna kara rahI hai, jinakA anAvRta prema manuSyoM ke hRdaya kA sparza karatA hai aura jinakA AzvAsana rakSA kI cintA meM Atura prANiyoM ko sahI dizA detA hai| dRSTiprekSA bhavati nikaTaM dUrato nApi vArtA, kAyasparzaH savidhaviSayo dUratA duurtaiv| agre pRSThe bhavati karaNaM dUradeze hi ceto, . yatsAnnidhyaM janayati nijaiqhatamajJAtamanyaiH // 3 // jo nikaTa hotA hai use dRSTi se dekhA jA sakatA hai / jo dUra hotA hai usase bAta bhI nahIM kI jA sktii| nikaTatA hone se kAyo kA sparza bhI ho sakatA hai| dUrI dUrI hI hai| dUra deza meM Age-pIche kevala eka citta hI sAdhana hotA hai jo Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 atulA tulA apane nijI vyaktiyoM ke sAtha nikaTatA paidA karatA hai / yaha dUsare nahIM jAna paate| nopAdAnaM vrajati manujo nAma pazyannimittaM, zAbde loke vyavahRtipare zabda eva pramANam / bhAvAlokAH prakRtipaTavo yAta zabdAstadartham devAya jJapayata parAM vandanAM namrabhAvAm // 4 // nimitta kAraNa ko dekhatA huA manuSya upAdAna kAraNa ko prApta nahIM hotaa| isa vyAvahArika aura zAbdika loka meM zabda hI pramANa haiM / isalie bhAvanA ke Aloka se Alokita tathA prakRti se paTu zabdo ! tuma AcArya tulasI ke pAsa jAo aura hamArI vinamra aura utkRSTa vandanA ko nivedita kro| yasya svAsthye nihitamatulaM svAsthyamUvaM janAnAM, tasmai puNyaM jJapayata sukhapraznamiSTaM nitAntam / zabdAdhInA vaya miha yataH sAmprataM dUradeza, tad yuSmAbhiH samucitavidhi prAtinidhyaM vidheyam // 5 // jinake svAsthya meM janatA kA sampUrNa svAsthya nihita hai, una pUjya tulasI ke pAsa jAkara tuma sadA hamArA sukha-prazna jJApita kro| hama dUra pradeza meM sthita hone ke kAraNa zabdoM ke adhIna haiN| isalie zabdo ! tuma hamArA samucita DhaMga se pratinidhitva kro| sAnandAH smo vayamiha tava prApya vANI prazastAM, sollAsAH smo vayamiha mn:svaasthymaasevmaanaaH| sodyogAH smo vayamiha tanusvAsthyamucchvAsayantaH, sotsAhA: smo vayamiha sadA lekhanI saMspRzantaH / / 6 / / gurudeva ! ApakI prazasta vANI ko prApta kara hama yahAM Ananda meM haiN| hama mAnasika svAsthya ko dhAraNa karate hue ullasita haiN| hama zArIrika svAsthya ko sudhArane ke lie prayatna kara rahe haiN| hama Aja lekhanI kA sparza kara, Apako kucha 'lakhate hue pUrNa utsAhita ho rahe haiN| kArya kiJcitpragatimagamattena tuSyAma eva, kArya kiJcinna kRtamapi ttpuurtimaanetumutkaaH| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayapattam 21 gantavye smo vayamiha gatAstatra yAsyanti pUjyAH, gantavyo'yaM vidhiratitarAM nAsti gantavyamanyat // 7 // kArya meM kucha pragati huI hai, isakA hameM saMtoSa hai / abhI jo kucha kArya zeSa hai, usako pUrNa karane meM hama utsuka haiN| jahAM hameM pahuMcanA thA, vahAM hama pahuMca gae haiM aura pUjyazrI bhI vahIM aaeNge| yaha vidhi hI sarvathA gantavya hai / isake atirikta ko gantavya nahIM hai / kaSTApAtaH prathamamabhavatpaJcakarmaprathAyAM, snehaprAptiH kva khalu sulabhA svedanaM kvAsti labhyam / yatprAptAnAM bhavati vamanaM _kaSTamAmAzayAya, zuddhaH pakvAzaya iha vinA syAnnavA recanena ||8|| Ayurveda cikitsA ke anusAra maiMne paJcakarma krvaae| usa praNAlI meM pahalepahala bahuta kaSTa huA / sneha prANiyoM ke lie kahAM sulabha hai ? svedana bhI kahAM prApta hotA hai / ina donoM ke hone para vamana hotA hai / vaha AmAzaya ke lie kaSTadAyI hotA hai / recana ke binA pakvAzaya zuddha nahIM hotA / uttIrNo'yaM jaladhiradhunA tIramasmi zrito'haM, kalpArambho bhavati navamIvAsare puNyayoge / sevAbhAvo munigaNagataH sAdhvIyogAtsu vidhirabhavattannidAnaM kalpanAdurlabhosI, suTTakte // // maiM isa paJcakarma ke samudra ko pAra kara kinAre para A pahuMcA hUM / isa puNya navamI ke dina kalpa kA prAraMbha ho rahA hai / sahayogI muniyoM ne jo sevA kI hai usakI kalpanA bhI durlabha hai / sAdhviyoM kA bhI ucita sahayoga rhaa| yaha saba ApakI dRSTi kA hI pariNAma hai / AcAryazrI pravaratulasIpuNyasAnnidhyamAptAH, campAlAla prabhRtimunayo vandanIyA yathArham / atratyAnAM manasi laSitaM te vidantu prayogyaM, atratyAnAM manasi laSitaM neyamasmAbhiriSTam // 10 // AcArya pravara zrI tulasI ke nikaTa rahane vAle muni caMpAlAlajI (sevAbhAvI ) Adi munivRnda ko yathAyogya vandanA, sukhapRcchA | yahAM para sthita muniyoM ke mana meM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 atulA tulA vidyamAna vandanA-sukhapRcchA kI bhAvanA ko vahAM ke munivRnda yathAyogya jAna leM aura hama yahAM sthita muni vahAM ke munigaNoM kI mAnasika bhAvanA ko grahaNa kara leNge| - [AcAryazrI tulasI ko pradatta pana-rAjanagara (mevAr3a) vi0 saM0 2017 jyeSTha zuklA ] Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : meghASTakam lIlAlolA: payodAzcapalagatikalA vyomni nIle naTanto, vidyullekhAvihInA hRtajaladhijalAH prAyazo gjishuunyaaH| ArUDhA gandhavAhaM vRtabhagaNaruco jyotiSAM dasyavo hi, stanye dAne ca tulyo vidhiriti timiraM maunitA gopyatA ca // 1 // bambaI ke capala gati karane meM nipuNa caMcala megha nIla-nabha meM nAca rahe haiN| unhoMne pAsa vAle samudra se pAnI curAyA hai| isalie ve hAtha meM vidyut kA dIpa liye binA hI aMdhakAra meM cupacApa cale jA rahe haiN| ve jyoti ke zatru bAdala pavana para ArUDha hokara jyotiScakra ko AvRta kara rahe haiN| kyoMki corI aura dAna kI vidhi eka-jaisI hotI hai| donoM meM aprakAza, mauna aura guptatA-ye tInoM hote haiN| saMtaptA bhUvibhAgA hutavahasadRzA yatra dhUlIpradeze, bindUn bindUna pratIkSAM vidadhati satRSaM dahyamAnA jhalAbhiH / tatrAmbhodAvaloko na bhavati sulabho yatra sindhorlaharyastatrate bhUri dRzyA Rtamiti sakalAH pUrNamApUrayanti // 2 // jisa marudhara pradeza meM sUrya ke Atapa se bhUmi agni kI taraha tapa uThatI hai aura vahAM ke loga tApa se jhulasate hue bUMda-bUMda ke lie satRSNa netroM se pratIkSA karate haiM, vahAM megha kA darzana bhI sulabha nahIM hotaa| kintu jahAM samudra kI lahareM uchalatI rahatI haiM, vahAM bAdaloM kA samUha AkAza meM maMDarAtA rahatA hai| yaha satya hai ki sabhI vyakti bhare hue ko hI bharate haiN| dRSTa spaSTaM marau te pratanukapayasA TopamAropayanto, varSanti svalpamambu stanitavilasitairbhApayantaH kizorAn / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 atulA tulA raudraM rUpaM sRjantaH kathamapi kuTilaM mohamayyAM na dRSTAH, sAre nADambaro yad bahirupakaraNaM racyate svalpasAraiH // 3 // maiMne marubhUmi meM yaha spaSTa dekhA hai ki thor3e pAnI vAle bAdala bahuta ADambara karate hue AkAza meM umar3ate haiM, garjana karate hue bAlakoM ko DarAte haiM, kintu bahuta kama pAnI barasAte haiN| yahAM bambaI meM maiMne unheM kisI prakAra kA kuTila raudra rUpa dhAraNa karate hue nahIM dekhaa| isase yaha tathya spaSTa hotA hai ki jo sArayukta hotA hai usameM koI ADaMbara nahIM hotA aura jo svalpa sAravAlA hotA hai vahI bAharI upakaraNoM kI racanA karatA hai, ADambara dikhAtA hai| sindhorAdAya nIraM vidadhati madhuraM kSArabhAvaM vyudAsya, siJcantIlAmazeSAM subahulasalilAH ApagAH saMsRjanti / ajJAnArambha eSa prakRtiviracitastena kecid rudanti, varSAbhAve tadanye jalabahulatayA paapmjnyaanmuccaiH||4|| bAdala samudra se pAnI lekara, usake khArepana ko miTAkara mIThA banA dete haiN| ve sArI pRthvI ko pAnI se sIMcate haiM aura pracura pAnI vAlI nadiyAM pravAhita ho uThatI haiM / ve aneka gAMvoM ko bahA le jAtI haiN| prakRti dvArA viracita yaha ajJAna kA hI phala hai| isase kaI loga varSA ke abhAva meM to kaI loga varSA kI ati se rote haiN| yaha satya hai--ajJAna bahuta bar3A pApa hai| grISmo nIto nidhanamabhito yena tadrAjyalakSmIqhastA cakre rasamava nigaM zoSayitvA prakAmam / hA ! kiM jAtaM sahajasulabhaM pApinontena pApa mantaM netuM sphurati dhiSaNA zAzvato mArksavAdaH // 5 // bAdaloM ne usa grISma Rtu ko naSTa kara DAlA jisane pRthvI ke rasa kA pracura zoSaNa kara varSA kI rAjyalakSmI ko dhvasta kiyA thaa| hA ! yaha kyA sahaja sulabha ho gayA hai ki manuSya kI buddhi pApa kA anta karane ke lie pApI kA anta karane kI dizA meM sphUrta hotI hai / kyA mArksavAda zAzvata nahIM hai ? kSaNe'dhvAnaH zuSkAH sphuTamapi nabho dhUpalalitaM, kSaNe meghAcchannaM tadaha khalu te nIrabharitAH! aye meghA ! naitad viditamapi sarvordhvamaTatAM, na vizvAsazcApyo bhavati mahatAM caJcaladhiyAm // 6 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meghASTakam 25 bambaI meM hamane dekhA ki kSaNabhara ke lie sAre mArga sUkhe hue haiM / AkAza svaccha aura dhUpa se. lalita hai| kSaNabhara ke bAda dekhA ki sArA AkAza megha se Acchanna hai aura ve megha jala se bhare-pUre haiM / he megha ! tuma sabase UMce ghUmate ho, phira bhI tumheM yaha jJAta nahIM hai ki caMcalavRtti vAle, mahAn hote hue bhI, janatA kA vizvAsa nahIM pA skte| AzrityAnilamUrdhvagA jalamuco jAnanti tattvaM na tat, kurvanto gamanAGgaNe capalatAkeli harante manaH / stokenaiva palena bhUmipatanaM te yAntyatayaM dhruvamanyAlambanato yadUrdhvagamanaM tannAsti riktaM bhayAt // 7 // megha pavana ke Azraya se bahuta UMce cale jAte haiN| ve tattva ko nahIM jAnate / ve AkAza meM capala krIr3A karate hue logoM kA mana hara lete haiN| ve thor3e hI samaya meM atarkita rUpa se bhUmi para gira jAte haiM, kyoMki dUsaroM ke sahAre UMcA car3hanA khatare se khAlI nahIM hotA ! dhAnyaM yebhyo nayati kRSiko jIvanaM sarvalokaH, zaityaM vAto navarasamagaH snehamurvI prakarSam / jAto nUnaM jaladharasuhRt kevalaM yanmayUraH, gamyaM tasmAd hRdayamitarad bhinnamAvazyakatvam // 8 // meghoM se kRSaka dhAnya pAtA hai ; sAre prANI jIvana pAte haiM; pavana ThaMDaka tathA vRkSa nayA rasa prApta karate haiM aura bhUmi pracura snigdhatA pAtI hai| kintu itanA hone para bhI jaladhara kA suhRd kevala mayUra hI banA hai| isase yaha satya abhivyakta hotA hai ki hRdaya bhinna hotA hai aura AvazyakatA bhinna / (vi0 saM0 2011 cAturmAsa bambaI) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 : samudrASTakam jalakavihito jaladhirmahAna, vipulatA phalitA lalitA ttH| pulinabindumupekSya sa gacchati, kimiti hA! mahimA mhtaamsau||1|| pAnI kI bUMdoM ne samudra ko mahAn banAyA aura unhIM ke kAraNa usakI vipulatA phalita huii| kintu samudra bUMdoM kI upekSA kara calA jA rahA hai| kyA mahAn vyaktiyoM kI yahI mahattA hai ? jalanidhe ! saritAmapakarSaNaM, sRjasi tena mahAniti goyase / vata ! nirarthakasaMgrahapaddhati rupanatAsti tayA jagatI dutA // 2 // samudra ! tuma nadiyoM kA apakarSaNa kara mahAn bane ho| kheda hai ki nirarthaka saMgraha kI paddhati cala rahI hai, isIlie vizva pIr3ita ho rahA hai / bahulatA na bhaven madhurA kvacijjaladhireSa vibhAti nidarzanam / madhurimA sRjati dhruvamalpatAM, jalada eSa vibhAti nidarzanam // 3 // 1. jaba samudra kI lahareM taTa se TakarAtI haiM, taba kucha bUMdeM idhara-udhara bikhara jAtI haiN| kavi kahatA hai ki vaha samudra ina bUMdoM kI paravAha kie binA hI calA jAtA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudrASTakam 20 adhikatA kahIM bhI madhura nahIM hotI, isakA spaSTa udAharaNa hai samudra aura lpatA madhuratA kA sRjana karatI hai, isakA udAharaNa hai bAdala / jalanidhirvasudhAmupasarpati, surapathaM laharI paricumbati / na khalu vetti kRzAnubhavA hi sA, na tu nutA'pi ca zUnyagatoccatA // 4 // samudra bhUmi para upasarpaNa karatA hai aura taraMga AkAza ko chUne lagatI hai| usakA anubhava thor3A hai / vaha nahIM jAnatI ki dUsare dvArA prerita kie jAne para bhI gUnya ko uccatA prApta nahIM hotii| nayasi nayati nimnaM yad guruM tvaM tulApi, prakaTamahahadoSo'yaM dvayonivizeSaH / tadiha na tulito no toyabAhulyayogAt, sadRzacaritayugme kaH kathaM tolayet kam / / 5 / / samudra ! jisa prakAra tuma bhArI vastu ko nIce le jAte ho usI prakAra tulA bhI bhArI vastu ko nIce le jAtI hai / donoM meM yaha doSa spaSTa aura samAna hai / isIlie tuma abhI taka tulita nahIM hue ho / tuma vizAla jalarAzi ho isalie nahIM tule, aisA nahIM hai kintu jahAM donoM sahaza caritra vAle hoM, vahAM kauna kise tole ? bhavati ca navavelA mUrtasaMgharSavelA, tadiha jaladhivelA kAla eva pramANam / amitasalilarAzi kadhA yAti yAti, dRSadi dRSadi ruddho durlabho hi vikAsaH // 6 // yaha spaSTa hai ki naI velA saMgharSa kI velA hotI hai| isakA pramANa hai jvArabhATe kA smy| usa samaya amita jalarAzi aneka bAra taTa para A TakarAtI hai aura calI jAtI hai| usakA gamana aura Agamana caTTAnoM se avaruddha hotA hai| yaha saca hai ki vikAsa atyanta durlabha hotA hai| kathaya kathaya vidyA kvAmbudhe ! sAvadhItA, capalapavanalolo'pi sthiti laMghase na / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 atulA tulA na khalu na khalu vidyAmaMdire mAnavAnAM, milati kaThinakAle svavratAbhyAsazikSA // 7 // samudra ! tuma capala pavana ke dvArA caMcala hone para bhI apanI maryAdA ko nahIM chor3ate / tuma mujhe yaha batAo ki tumane yaha vidyA kahAM se sIkhI ! Aja ke vidyAlayoM meM manuSyoM ko ApattikAla meM bhI apane vratoM meM dRDha rahane kI zikSA kahAM milatI hai ? salilamapi sudhA syAd manthaneneti tattvamamRtamapi viSaM syAd rUDhavRttyeti tathyam / udadhirapi samantho'sUta ratnAni sUkti:, vigalita parivartaH kSAratAmeSa yAti // 8 // - manthana se pAnI bhI amRta bana jAtA hai aura rUr3ha- - avarUddha hone se amRta bhI viSa ho jAtA hai-- ye donoM tathya haiM / samudra kA manthana kie jAne para usane ratna die / kintu jaba manthana ruka gayA, usameM parivartana honA banda ho gayA, taba vaha par3A par3A khArA bana gayA / (vi0 saM0 2011 cAturmAsa bambaI ) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : durjanaceSTitam kopAruNamiva raktaM bhUtvA tvAmIkSate'ha yatpadmam / tadapi . hi tena prIti kuruSe bhAno !'tra vaicitryam // 1 // he sUrya ! yaha kamala tumheM krodhAruNa hokara dekha rahA hai, phira bhI tuma usase prema karate ho, yaha vaicitya hai| ambuja ! kiM pazyasi no, durAcaritaM tvamamuSya gaganamaNaH / tvayA sRjannapi maitroM, vvadutpattihetu zoSayati / / 2 / / kamala ! tuma kyA isa sUrya ke durAcaraNa ko nahIM dekhate ? vaha eka ora tumhAre sAtha maitrI karatA hai aura dUsarI ora tumhArI utpatti ke mUla kAraNakIcar3a ko sukhAtA hai| mA vizvasihi madhukRn ! madarthamindIvaraM praphulla miti / etatsaviturdarzana lAlasamevaM - sphuTIbhavati // 3 // bhramara ! tuma kabhI yaha vizvAsa mata karanA ki yaha kamala mere lie khilA hai| saca to yaha hai ki yaha kamala sUrya ke darzana karane kI lAlasA se khilA hai, tumhAre lie nhiiN| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 atulA tulA kasyacidevaM vacana zravaNAt taraNirjagAma sahasA'stam / nalinena, saMkucitaM gatamanyatra dvirephe ||4|| kisI durjana vyakti ke ye vacana sunakara sUrya asta ho gayA, kamala sikur3a gayA aura bhramara anyatra calA gayA / ( yaha dekha durjana vyakti atyanta prasanna huA / ) viraM soDhamanIza, iva raviruditaH prakAzate kamalam / gujAravati, bhRGgo niSphalastanmanorathataruH / / 5 / 1 viraha ko sahane meM asamartha hotA huA sUrya punaH udita huA, kamala khila uThA aura bhauMrA guMjArava karane lgaa| yaha dekha usa durjana vyakti kA manoratha niSphala ho gayA / * ( vi0 saM0 1998 cAMpAsanI ) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : pitRprema nIraM matto nItaM. nAzrayo'pi vartane tava kvApi / AkRtyA'pi zyAmo, garjasi kasmAn mudhA megha ! / / 1 // samudra ne kahA-'megha ! tumane pAnI mere se liyA hai| tumhArA kahIM bhI Azraya nahIM hai / tuma AkRti se bhI kAle ho, phira bhI tuma vyartha hI kyoM garajate ho? kSAraM madhuraM kRtvA, tava vAri tenaiva saMtoSya janAn / punarapi te vitarAmi, tasmAd garjAmyahaM na mudhA // 2 // megha ne kahA- 'samudra ! tumhAre khAre pAnI ko mIThA banAkara logoM ko detA haM aura usase ve saMtuSTa hote haiM / vahI pAnI tumheM (nadI-nAle ke mAdhyama se) punaH vitarita kara detA huuN| isIlie maiM garjana karatA huuN| maiM vyartha hI nahIM grjtaa| putrastava sakalaMkastanujA capalA ca tatpatiH kRSNaH / kSAramayaH sakalo'si, garjasi kasmAn mudhA sindho ! // 3 // megha ne kahA-'samudra ! tumhArA putra candramA sakalaMka hai, putrI (lakSmI) capala hai aura usakA pati kRSNa hai-kAlA hai| tuma sarvAtmanA kSAramaya ho| itanA hone para bhI tuma vyartha hI kyoM garjana karate ho ? Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 atulA tulA jagadAnaMda vidhAyI, paropakArAya jagati tulyo tasmAd garjAmyahaM tava na samudra ne kahA- 'megha ! jagat ko Anandita karane vAle, paropakAra karane meM atyanta paTu tuma bhI to mere hI putra ho / isIlie maiM garjana karatA hUM / merA garjanA byartha nahIM hai / mama caturataraH / tanujaH, mudhA // 4 // (vi0 saM0 1668 mAgha -- - me lUsara ) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : nikaSarekhA dIpa dIpa! prakAzayasi re paravastujAtaM, draSTuM svarUpamapi yad mukure yatasva / snehApazoSaNatayA tvayi bhAsvare'pi, yaH kAlimA na hi kalaGkapadaM kimatra // 1|| dIpa! tuma dUsarI vastuoM ko prakAzita karate ho| tuma apanA svarUpa kAMca meM dekhane kA yatna kro| tuma svayaM camakIle ho, kintu sneha (tela) kA zoSaNa karane ke kAraNa tumhAre meM kAlimA A gaI hai / kyA yaha tumhAre lie kalaMka nahIM hai ? AlokavAnasi varaM gRharatna ! kintu, kItti na gAtumabhimAnivaro'hamicchuH / kAntAkarAguMlivikampanamadhyavAsi, tvajjIvanaM ca maraNaM kimidaM tavAham // 2 // he pradIpa ! tuma prakAzavAn ho, kintu svAbhimAnI maiM tumhArI kIrti kA gAna nahIM karanA caahtaa| kyoMki tumhArA jIvana aura maraNa strI kI aMguli ke kaMpana para TikA huA hai / kyA yaha tumhAre yogya hai ? tailaM pUrNa vattiruccaiH kRtAsyA, sUkSmo vAtaH pAvakaH paavnaatmaa| citraM citraM no tathApi pradIpo, vRtrastomaM bhUmisAd yattanoti // 3 // dIpaka meM taila bhI hai aura UMcA muMha kie khar3I bAtI bhI hai / manda pavana cala Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 atulA tulA rahA hai / pavitra jyoti jala rahI hai| yaha Azcarya hai ki phira bhI dIpaka aMdhakAra ko naSTa nahIM kara rahA hai| sUrya sAtaGka kuruSe'tha bhUgRhamaho re ko'si ? bhAsvAnahaM, chidrAnveSaka ! kiM tavAstyaviSayaH pRSThaM na me muJcasi / doSaM pazyasi nAtmanaH kathamare ! pazyanna vA pazyasi, vighnastvaM mama sAmyakarmaNi hahA ! dhik pApinAM ceSTitam // 4 // sUrya ne aMdhakAra se kahA-'are ! tuma isa bhohare ko AtaMkita karate ho ?' aMdhakAra ne pUchA-'tuma kauna ho?' sUrya ne kahA-'maiM sUrya huuN|' andhakAra bolA -'chidrAnveSaka ! aisA koI viSaya hai, jise tuma nahIM chUte ? tuma merA pIchA kyoM nahIM chor3ate ?' sUrya ne kahA-'are ! tuma apanA doSa nahIM dekhate yA dekhate hue bhI nahIM dekhate / ' andhakAra ne kahA-'mere astitva meM samatA kA sAmrAjya rahatA hai-koI UMcA-nIcA, kAlA-gorA nahIM dIkhatA / sUrya ! tuma mere isa samatA-kArya ke vighna ho|' dhikkAra hai duSTa vyaktiyoM kI ceSTAoM ko ! grISme bhAnoraruNakiraNaiH zuSyamANe hi paMke, samyagbuddhaM vikalaninadarbhAsvatAM karmakANDam / kSudroddhAre zrayati salilaM svAtmanA gartavAsaM, tenaivAdya prakRtimukharairda1rergIyamAnam // 5 // grISma Rtu meM sUrya teja kiraNoM se tapa rahA thaa| usake tApa se kIcar3a sUkhane lgaa| taba usa kIcar3a meM basane vAle meMDhakoM ne vyAkula zabdoM meM kahA-'hamane prakAzavAn vyaktiyoM ke karmakANDa ko dekha liyA hai| ve dUsaroM ko kaSTa dene meM rasa lete haiN|' itane meM una kSudra jIvoM kA uddhAra karane kI kAmanA se pAnI ne apane Apako nIce gar3he meM girAyA aura taba meMDhaka harSita ho utthe| isIlie Aja bhI varSARtu meM prakRti se vAcAla meMDhaka pAnI kA yazogAna gAte rahate haiM / sUryAcchAdayasi grahAnanukRtirdIpasya vA prAkRtaM, manye kazcana nAsti te priyasuhRd yastvAM hite yojyet| jAtidveSaparamparA vikasitA nIcena tatkarmaNA, hasyante timire'pi . dRzyatanubhistejAMsi te tArakaiH / / 6 / / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikaSarekhA 35 sUrya !tuma saba dUsare grahoM ko AcchAdita kara dete ho| yaha dIpa kA anukaraNa hai yA tumhArA svabhAva ? maiM mAnatA hUM ki tumhArA koI mitra nahIM hai jo ki tumheM hitakArI kArya meM yojita kara ske| tumhArI isa nIca kriyA se jAti-dveSa kI paramparA vikasita huI hai| isI bAta se ye aMdhakAra meM dIkhane vAle tAre tumhAre teja kI haMsI ur3A rahe haiN| taTastha AlokaM svasya pUSA prathayati pRthulaM vAsare bhAsvarAtmA, rAtrI gADhAndhakAraM prasRmarakaraNaM gAhate bhUmimetAm / nAloko nAndhakAro bhavati ca samayaH sandhivelaiva tAdRga, doSairmuktA yadi syurna khalu guNagaNaizcApi ke te taTasthAH // 7 // sUrya prakAzI hai / vaha dina meM vipula prakAza ko phailAtA hai| rAtri meM saghana aura vyApaka tamomaya zarIravAlA andhakAra sArI pRthvI para phaila jAtA hai / saMdhyAkAla hI eka aisA samaya hai, jisameM na aMdhakAra hotA hai aura na prkaash| aise kauna taTastha vyakti haiM jo doSa-mukta hoM aura sAtha-sAtha guNa se bhI zUnya na hoM ? lakSmI svakIyAH parakIyAH syuH, parakIyA api svakAH / virahevirahe padma!, tava keyaM vicitratA // 8 // lakSmI ! tumhAre abhAva meM 'apane' 'parAe' ho jAte haiM, aura tumhAre bhAva meM 'parAe' bhI 'apane' ho jAte haiM / yaha tumhArI kaisI vicitratA ! padme ! kRthA meti vRthAbhimAna, matsparzato hI manujA madAndhAH / yatrA'vivekasya bhavennasaGgo, na tatra zaktiH saphalA tavaikA // 6 // lakSmI ! tuma yaha jhUThA abhimAna mata karo ki tumhAre sparza se manuSya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 atulA tulA madAndha ho jAte haiM / jahA Avavaka nahIM hotA vahAM tumhArI eka bhI zakti saphala nahIM hotii| kSIrodatanaye ! tvayi, kaTutA'sti.na veti vetti tava rasikaH / vyaktaM pazyAmyasmin, no jAne te'sya vA doSaH // 10 // lakSmI ! tumhAre meM kaTutA hai yA nahIM, yaha tumhArA rasika vyakti hI jAna sakatA hai| maiM spaSTa dekhatA hUM ki tumhAre rasika meM kaTutA hotI hai / mujhe nahIM patA ki yaha doSa tumhArA hai yA usakA ? lAghavam laghu yaduccairnayase guruJca, nIcastule ! 'yaM tava doSa uktaH / laghutvamuccairgamanasya hetuH, kinneti zikSeta janastato'pi // 11 // he tule ! tuma laghu (halkI) vastu ko Upara aura guru (bhArI) vastu ko nIce le jAtI ho, yaha tumhArA doSa hai / tulA ne kahA- are ! mere isa kArya se kyA janatA itanA bhI nahIM sIkha sakatI ki laghutA (halkApana) Upara jAne kA hetu hai ? viveka payodharasya saMtatistatA . sarovarAdikahaThAt svamadhyagApi yannirarthaka bhisskRtaa| prayojanaM vinApyaho dhRtAmburAzinA svayaM, . paraH paraH svaka: svakaH pratIyate tato janaiH // 12 // megha ne vipula dhArAoM se pAnI brsaayaa| sarovara ne usa pAnI ko liyA kintu jo nirarthaka thA use bAhara Dhakela diyaa| samudra ne yaha dekhaa| usane binA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikaSarekhA 37 prayojana ke hI usa pAnI ko apane meM samA liyaa| yaha saca hai-Akhira apanA apanA hotA hai aura parAyA praayaa| mAdhuryam jIvanaharaNaM stanitaM, varSaNamAtmanItyAdi ghanakAryam / sarva sahate sindhu madhurIkaraNaguNamaikSyakam // 13 // megha kA kArya hai-samudra se pAnI curAnA, garjanA aura varSA krnaa| samudra yaha saba isalie sahatA hai ki megha meM khAre pAnI ko mIThA banAne kA eka mahAn guNa hai| kavi-dArzanikasaMgamaH Anandastava rodane'pi sukave ! me nAsti tadvyAkRtI, dRSTiArzanikasya saMpravadato jAtA smsyaamyii| kiM satyaM tviticintayA hRtamateH kvAnandavArtA tava, tat satyaM mama yatra nandati mano naikA hi bhUrAvayoH // 14 / / eka dArzanika ne kavi se kahA-'kavizekhara ! tumhAre rone meM bhI Ananda hai aura Ananda kI vyavasthA karane meM bhI mujhe AnaMda nahIM aataa| maiM jaise-jaise AnaMda ko samajhane aura usakI vyAkhyA karane kA prayAsa karatA hUM, vaise hI merI dRSTi samasyAoM se bhara jAtI hai|' kavi ne kahA-'dArzanika ! tuma isa bAta meM ulajha jAte ho ki satya kyA hai ? tumhArI buddhi usI meM laga jAtI hai / tumhAre lie Ananda kI bAta hI kahAM? kintu merA apanA sUtra yaha hai ki jisameM mana Anandita ho jAe, vahI satya hai| isase mere lie sarvatra Ananda hI Ananda hai| dArzanika ! tumhArI aura merI bhUmikA eka nahIM hai|' Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 atulA tulA mahatAM kaSTam lambante tArakAste vizadaracitayaH zUnyatAyAmidAnI, bhrAmyantyadyApi nityaM vikalavasatayo bhAskarakhyAtidhuryAH / te ke santo jagatyAM parahitaniratA ye na jIvanti kaSTaM, saukhyaM duSTAn vRNoti prakRti kaluSitAn yattamaH zAMtisargam / / 15 / / ye prakAzazIla tAre zUnya AkAza meM laTaka rahe haiN| anyAnya prakAzazIla graha bhI Aja taka idhara-udhara ghUmate rahe haiM / jagat meM aise kauna vyakti haiM jo paropakAra karate hue kaSTa kA jIvana nahIM jIte ? sukha prakRti se kaluSita duSTa byaktiyoM kA varaNa karatA hai| andhakAra zAMti kA sRjana karatA hai| jADyam dvAri dvAri prApta Aloka eSa, snAyaM snAyaM sUrya razmipratAne / kuDye kiJcinnAvakAzaM labheta, prAyo jADyaM hyandhakArAnuyAyi // 16 // sUrya ke razmi-samUha meM nahAkara dvAra-dvAra para yaha Aloka AyA hai| yaha bhItoM meM praveza nahIM pA rahA hai; kyoMki jar3a (avarodha paidA karane vAle) prAyaH andhakAra kA anugamana karate haiN| kiyAna prabhedaH ? anantalIlA prathame kSaNe tu, chadoM gRhANAM sthitiruttarasmin / dine ca rAtrI ca kiyAn prabheda, idaM kapotA hi vidanti nAnye // 17 // kabUtara dina meM to ananta AkAza meM ur3ate haiM aura rAta meM ghara ke chajjoM para A baiThate haiN| dina aura rAta meM kitanA antara hotA hai-yaha ve hI jAna sakate haiM, dUsare nhiiN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikaSarekhA 39 prakIrNam na dRSTo'dhvA dhvAnte vapuridamapi sthUlamatulaM, tuSArasparzanAvayavajaDabhAvaM gatavatI / pramIlA nidrANe sati jagati labdhAbhayapadA, nizA mandaM mandaM vrajati yadi pauSe kimadhikam ? // 18 // pauSa ke mahIne meM rAta dhIre-dhIre calatI (bItatI ) hai to isameM Azcarya hI kyA hai ? vaha saghana aMdhakAra meM apanA mArga nahIM dekha pAtI aura usakA zarIra bhI sthUla hotA hai (rAteM bahuta bar3I hotI haiN)| zIta ke sparza se usake sAre avayava jar3a ho jAte haiN| sAre loga nIMda meM soe rahate haiM aura taba vaha rAta binA kisI bhaya ke dhIre-dhIre calatI hai| re re khara! tUSNIM -bhava, dRSTaM tavakakauzalam / durlabhA vAgmitA cette, kauM kiM sulabhau nRNAm // 16 // eka bAra gadhA sAmane se reMkatA huA aayaa| taba kavi ne kahA-gadhe ! mauna ho jaa| maiMne tere bolane kA kauzala dekha liyA / yadi terI yaha vAcAlatA durlabha hai to kyA manuSyoM ke kAna sulabha haiM ? andho'si tena jagatA na vigarhaNIyastenaiva vizvabhuvane'si yadandhakAra ! / doSo'pi nAparajanAn paripIDayan hI, kAruNyabhAjanamalaM sujanAzayeSu // 20 // he andhakAra ! tuma andhe ho isIlie sAre saMsAra meM garhaNIya nahIM ho / jo doSa dUsaroM ko pIr3ita nahIM karatA, vaha sujana vyaktiyoM ke lie karuNA kA pAtra hotA hai| nindAmahati so'rthavAdalubhitaH zlAghA na taM lipsate, zlAghyastatra viraktimAna'ha kiyat kaSTA satInAM gatiH / nindAM durjanakA mitAM svaviSayAM jJIpsed mudA sajjano, duSTAnAM khalu jIvitaM sumahatAmekAGgipakSe sthiram // 21 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 atulA tulA jo prazaMsA kA lobhI hai vaha nindA ke yogya hai / zlAghA usake pAsa jAnA nahIM caahtii| aura jo prazaMsA kA lobhI nahIM hai, vaha zlAghA ke yogya hai| para vaha zlAghA ko nahIM caahtaa| Azcarya hai, satiyoM (yahAM zlAghA satI ke rUpa meM kalpita hai) kI gati kitanI kaSTaprada hotI hai ! sajjana manuSya durjana ke dvArA kAmita svaviSayaka nindA ko khuzI se jAnanA cAhatA hai, kyoMki duSTa vyaktiyoM kA jIvana mahAn puruSoM ke ekAMgI pakSa para hI sthira rahatA hai| gauravaM tu gurorbhAvo, lAghavaM ca nijAtmanaH / paravastuni kaH kuryAd, mamatvaM matimAn pumAn / / 22 / / gaurava guru kA bhAva hai / laghutA apanI nijI vastu hai / kauna matimAn manuSya para-vastu meM mamatva karegA? astaMgate savitari pratibhAti candrazcandre'stamAvrajati bhAti sahasrabhAnuH / citraM kimatra jagataH khalu rotireSA, kazcinnayatyudayamastamiti kazcit // 23 // sUrya ke asta hone para candra mA udita hotA hai aura candramA ke asta hone para sUrya udita hotA hai| isameM koI Azcarya nahIM hai, kyoMki saMsAra kI yaha rIti hai ki koI udita hotA hai aura koI asta / vIrosmyahaM vizvajayIti bandho !, mudhAbhimAnaM kuru mA svcitte| jetuM na zakyaH kusumAyudhopi, tvayA tvanaGgopi dhaneSuNApi // 24 // he baMdho ! tuma apane citta meM yaha vyartha abhimAna mata karo ki maiM vIra hUM, vizvavijetA huuN| dekho, tuma apane bANoM se usa anaMga (binA zarIra vAle) tathA phUloM kA Ayudha rakhane vAle kAmadeva ko bhI nahIM jIta sake ho| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyaM cintyaH zuktigo vAribinduH, kAlaM labdhvA mauktikaM bhAvi ramyam 1. vindamAne sadAbhA, chinnamUlo'vagamyaH dRSTyA lakSye nAzAzAkhI // 25 // sIpa meM girA huA pAnI kA bindu samaya ke paripAka se sundara motI bana jAtA hai, yaha koI anahonI bAta nahIM hai / AbhA kA astitva dRSTi se lakSita bhale na ho, kintu usameM AzA kA vRkSa chinnamUla nahIM hotA / vaha kabhI na kabhI phala jAtA hai| nikaMbarekhA 41 vicArazaktirna ca vAci jAtA, vicAraNA nApi ca jalpanA / na prAtinidhyaM kila cetanasya, jaDo vidadhyAn niyamaH kRto'yam // 26 // . vANI meM vicArazakti nahIM hotI aura vicAra bolane meM samartha nahIM hotA / yaha aTala niyama hai ki jar3a cetana kA pratinidhitva nahIM kara sakatA / svataMtratAyAM na sahyo manye karaprasAraH, vapuSetyaghoSi / manane'bhidhAne, parasya tenaiva tathA kriyAyAM na hi sAmyamasti ||27|| apanI svatantratA meM dUsaroM kA hastakSepa sahya nahIM hotA - zarIra ne yaha ghoSaNA kii| isIlie maiM mAnatA hUM ki mana, vANI aura kriyA meM koI sAmya nahIM hai / cetogrAhyaM kathamapi na vAgozatAmeti vaktuM, vAcAM vAcye bhavati manasaH sarvathA svIkRtirna / nAnyaH kazcit pratinidhirapi prAMzubhAvo'nayozca, gamyaM bhAvaM vrajasi sudhiyA tatsakhe ! yAhi ramyam ||28|| citta ke dvArA grAhya viSaya ko kahane meM vANI asamartha hai aura jo vANI ke dvArA vAcya hai vaha saba mana ke dvArA svIkRta nahIM hotA / ina donoM kA koI uccacetA pratinidhi bhI nahIM hai / he sakhe ! tU buddhi ke dvArA jisa gamya-bhAva ko Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 atulA tulA prApta hotA hai, usa ora jA / yahI tere lie acchA hai / jAnAmi so'yaM puruSo manISI, manye na vAtmAbhyadhikaM tathApi / hetustadabhijJatA ca, pUrvasya parasya hetuzca mAbhimAnaH ||26|| maiM jAnatA hUM ki vaha vyakti manISI hai, phira bhI maiM use apane Apase adhika nahIM samajhatA / usako manISI mAnane kA hetu hai usakI vidvattA aura use mujhase adhika manISI na mAnane kA hetu hai merA apanA abhimAna / tvAmanveSayituM gato bahirahaM tvaM nAgamo dRzyatAmantaHstho'bhavamAzu mAmupagataH prAptazciraM vismayam / sthUlo'haM tvamabhUrlaghu laMghurahaM tvaM sthUlatAmAzrito, devetthaM zizunA zizutvamupayan svasthAviraM nAvasi ||30|| deva ! maiM tumheM DhUMDhane ke lie bAhara gayA, kintu tuma vahAM nahIM mile| maiM andara AyA aura tuma mujhe zIghra hI prApta ho ge| mujhe bahuta Azcarya huA / maiM sthUla huA to tuma sUkSma ho gae aura jaba maiM sUkSma huA to tuma sthUla ho gae / deva ! tuma bacce ke sAtha isa prakAra bacapana karate hae apane sthaviratva kI rakSA kara sakoge ? gurutvamantaHkaraNe praviSTa, laghutvamApAdayate janAnAm / laghutvamantaHkaraNe praviSTa, gurutvamApAdayate janeSu // 31 // prANiyoM ke antaHkaraNa meM gurutva ( bar3appana) Ate hI vaha unheM laghu banA detA hai aura antaHkaraNa meM laghutva Ate hI vaha unheM guru banA detA hai / prAptono paramezvaraH kathamidaM labdho na mArgo mayA, labdhaH kinna gururna labdha ucitaM mArgaM dized yaH zubham / labdhaH kinna mayaiSaNA nahi kRtA ki no kRtA bhAvanA, notpannA na kathaM na cottamajanaiH saMparkamAyAtavAn ||32|| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikaSarekhA 43 'mujhe paramezvara nahIM milaa| 'kyoM, yaha kaise ?' 'kyoMki mujhe mArga prApta nahIM huaa|' 'mArga kyoM nahIM milA ?' 'aisA guru nahIM milA jo mujhe kalyANakArI mArga dikhA ske|' 'guru kyoM nahIM milA?' 'maiMne unakI khoja hI nahIM kii|' 'kyoM ?' 'mere meM aisI bhAvanA hI utpanna nahIM huii|' "bhAvanA utpanna kyoM nahIM huI ?' 'kyoMki maiM kabhI uttama vyaktiyoM ke samparka meM AyA hI nhiiN|' Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 : vizvAsAtmA dehAsaktirvata ! balavatI kSINamaGgaM cakAra, ruSTo rAjA sacivamanuyan guptacetaHprakAzam / vAcye lajjA bhavati ca bhayaM gopane rAjaroSaH, kAryAkArye tamiha parito ninyaturdigvimoham // 1 // (mantrI rAnI ke prati Asakta ho gayA) rAnI ke prati bar3hI huI Asakti se saciva kA zarIra kSINa hone lgaa| rAjA ne usake mana kI bAta jAnanI caahii| kintu saciva ne rahasya kA udghATana nahIM kiyaa| rAjA kupita ho gayA / saciva ko apanA rahasya batAne meM lajjA aura usakA gopana karane meM rAjaroSa kA bhaya thaa| kArya aura akArya ke dvandva ne use cAroM ora se digmUDha banA diyaa| sandehAnAM sarasi sahasA bhidyamAnentarAtmA, dRzyaH spRzyo bhavati sacivazcApi raajnystthaabhuut| vizvAso'pi zvasiti sutarAM prApya vizvAsamuccaiH, zvAsaH zvAsaM visRjati na vA zvAsarodho hi hanti // 2 // sandehoM kA tAlAba TUTane para antarAtmA. dIkhane lagatI hai aura usakA sparza hone lagatA hai / saciva ne apanA hRdaya kholA aura rAjA ne saba kucha jAna liyaa| dRr3ha vizvAsa ko pAkara hI vizvAsa zvAsa letA hai / zvAsa hI zvAsa ko chor3atA hai| zvAsa kA nirodha prANoM ko le letA hai| tucchatvaM no kila vilayate tucchatAyAM kadAcit, tan mAhAtmye vrajati vilayaM rItireSA prsiddhaa| rAjJazcetaH surasariti sA mantriNastucchatAyA, dhArA lInA'bhavadudayanaM prApa tasmin mahatvam // 3 // . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvAsAtmA 45 tucchatA tucchatA meM kabhI vilIna nahIM hotii| vaha mahAnatA meM hI vilIna ho pAtI hai| yaha vizruta vidhi hai / saciva kI tucchatA kI dhArA rAjA kI mAnasa-gaMgA meM lIna ho gaI aura taba mahattva kA udaya huaa| vizvAsasya kSipati sacive kaNThapIThe kuThAraM, vizvAsAtmA'kRta narapatistasya hastAvarodham / krUraM dvandvaM bhavati rabhasA mRtyunA jIvanasya, kazcit kazcit kSaNa iha bhavettAdRzaH kAlacakre // 4 // vizvAsa kI pITha meM churA bhoMkane vAle saciva kA hAtha vizvAsAtmA rAjA ne thAma liyaa| isa kAlacakra meM kabhI-kabhI aisA kSaNa AtA hai jaba jIvana kA mRtyu ke sAtha krUra dvandva hone lagatA hai| (rAnI rAjA ke Adeza se saciva ke prAsAda meM upasthita huii| saciva kA mana glAni se bhara gyaa| usane kuThAra se AtmahatyA kA prayAsa kiyaa| gupta-dvAra se jhAMkate hue rAjA ne socA-yaha kuThAra saciva kI nahIM kintu vizvAsa kI hatyA kregaa| rAjA ne saciva kA hAtha pakar3a liyaa|) (vi0 saM0 2020 Azvina, lADanUM) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : padmapaJcadazakam a: paramANubhirutpannastvaM te'nyatrApi / mRdulasaroruha ! prApyante vA na hi prApyanta, ityavagantuM kamala ! tuma atyanta mRdu ho / jina paramANuoM se tumhArA nirmANa huA hai, ve anyata prApya haiM yA nahIM, yaha jAnane ke lie maiM atyanta utsuka hUM / me prabalecchA / / 1 / / kintvanumAmyaNavastavakAya sadRzA no nIyante'nyatra / kiJca guNAstvayi sarvaviziSTA, upalabhyante'nupamA anyaiH // 2 // kintu merA yaha anumAna hai ki vaise paramANu anyatra prApya nahIM haiN| kyoMki tumhAre meM jo guNa haiM, ve dUsaroM se viziSTa aura anupama haiM / pa epyutpatti saMprApya, yattvam / kiyadAste, sospyavaguNabhAji na pakSaH // 3 // kAluSyaM tattava nAdriyase vaicitryaM kamala ! tuma kIcar3a meM utpanna hokara bhI usakI kaluSatA se spRSTa nahIM hote, yaha tumhArI kitanI bar3I vicitratA hai / avaguNavAn yadi apanA bhI hai to usake prati tumhArA pakSapAta nahIM hai / nivAsa, jaDe nitAntaM sRjasi tathApi jADyaM nAGgIkuruSe / - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmapaJcadazakam 47 mRdulatvaM ca jahAsi na tadvat, tava vaiziSTyaM kiyadetat syAt / / 4 / / tuma niraMtara jala (jar3a) meM nivAsa karate ho, parantu usakI jar3atA ko svIkAra nahIM krte| tuma apanI komalatA ko nahIM chor3ate, yaha tumhArI kitanI mahAn vizeSatA hai| tvAM vivazIkata yadi jADyaM, tIvra rUpaM svasya karoti / tadapi tato dUraM sthAtuM tvaM, prANAnapyarpayasi vicitram // 5 // tumako vivaza karane ke lie yadi jar3atA tIvra rUpa kara letI hai taba tuma apane prANoM ko nyochAvara kara dete ho, para mRdutA ko nahIM khote, yaha kitanA Azcarya hai| astaM gacchati mitre sUrya, / saMkocaM tanuse nijtnussH| yAvannodayameti punaH sa, tAvat kalayasi nAtmavikAsam / / 6 / / kamala ! sUrya tamhArA mitra hai| jaba vaha asta ho jAtA hai taba tama bhI apaneApako saMkucita kara lete ho| jaba taka sUrya punaH udita nahIM hotA taba taka tuma apane Apako vikasita nahIM krte| mAdhuryaM tvayi kiyadastIti, kuryAda'numAnaM ko vidvAn / tava dhUlyAmapi luThati nitAntaM, kavivallabharolambakadambaH // 7 // tumhAre meM kitanI madhuratA hai, yaha bhalA kauna vidvAn anumAna kara sakatA hai ? dekho, kavijanoM kA priya bhramara tumhAre parAga meM niraMtara luThatA rahatA hai| yazcaraNastridazezakirITamaMjulamaNisaMgharSaNaraktaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 atulA tulA tasyApyupamAnArthaM bhuvane, tvameva yogyaM prAptaM kavibhiH / / 8 / / kamala ! jo caraNa indra ke mukuTa kI sundara maNiyoM ke saMghaTTana se lAla ho jAte haiM, una caraNoM ko upamita karane ke lie kaviyoM ne tumheM hI yogya samajhA hai| dAnaM yo vitaratyathibhyaH, sammAnaM ca kRpAprAthibhyaH / tasmai hastAya tvAmeva, vidadhatyupamApadamabhirUpAH // 6 // . jo hAtha dAnArthI logoM ko dAna detA hai aura kRpAkAMkSI logoM ko sammAna pradAna karatA hai, vaha hAtha vidvAnoM dvArA tumhArI hI upamA se upamita hai| citra citraM mukhanayanAdeH, zarIrasArasyAvayavasya / upamAnaM yattvameva jAtaM, kiM sukRtaM kRtamiti jijnyaasuH||10|| kamala ! mukha, nayana Adi zarIra ke sArabhUta sAre avayavoM ke lie tuma hI upamAna bane hue ho| maiM yaha jAnanA cAhatA hUM ki tumane aisA kauna-sA puNya kiyA hai ki tuma aise upamAna bana pAe ho ? zaraNaM yAtebhyaH saMkoce, jAte'pi sthAnaM dAtavyam / iti zikSayituM tvaM sanmanujAn, dharasi nizAyAmali svakoze // 11 // kamala ! tuma manuSyoM ko yaha zikSA dete ho ki sthAna kA saMkoca hone para bhI zaraNAgata ko sthAna avazya hI denA cAhie / isIlie tuma rAta meM apane koza meM bhauMre ko sthAna dete ho| naiyAyikavidurAstvayi raktAH, santi nitAntaM yada'bhAvepi / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmapaJcadazakam 46 tava janmecchava iti nigadanti, gagane'mbujakusumaM kiM na syAt / / 12 / / kamala ! tarkapravaNa loka tumhAre meM bahuta anurakta haiN| ve abhAva meM bhI tumhArI utpatti dekhanA cAhate haiN| unakA tarka hai -yadi abhAva meM kucha ho to AkAza meM kamala kA phUla kyoM nahIM khilegA ? yatra kvApi jalAzayamAtre, varNanIyamambujamityartham / asannibaMdhaH kRta iti kiM re!, kAvyazikSakANAM tvayi mohaH // 13 / / jalAzaya mAtra meM kamala kA varNana kara denA cAhie-yaha asad nibaMdha kavisamaya (kAvya kI AcAra-saMhitA) hai / kAvya-zAstriyoM kA tere prati yaha kitanA moha hai ? lakSmI kiJcidapi prApyaivaM, zuSkadAruvad dAruNabhAvAH / ye namanti na hi manujAstA~stava, hasanti puSpANi smitamiSataH // 14 // jo vyakti thor3I-sI lakSmI pAkara bhI sUkhe ThUTha kI taraha akar3a meM rahate haiM aura kabhI nahIM jhukate, una para tumhAre phUla smita ke miSa haMsate haiN| zikSayanti bho! bho ! draSTavyamasmAkaM ca piturvaiziSTyam / svayaM ramA'smin vasati tathApi, mRdulatvaM na jahAti kadApi / / 15 / / ye phUla hameM sikhA rahe haiM ki hamAre pitA kI vizeSatA dekho, isameM lakSmI svayaM nivAsa karatI hai, to bhI yaha mRdutA ko nahIM chodd'taa| (vi0 saM0 1996 jyeSTha-rAjagar3ha) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 : anubhavasaptakam asmin dIrgha pathi viharatA yatra labdhaM tamisra, tatrAlokaH prasRtimagamannAbhicakre'nudRSTe / citte sthairya gatavati mamA'nAhate cakradeze, sarve prAcyA jaTilagatayo granthayo mokSamApuH // 1 // jIvana ke isa lambe mArga meM jahAM mujhe andhakAra dikhA, vahIM nAbhicakra para dRSTi ko ekAgra karane se prakAza milA / anAhata cakra para citta ko sthira karane para merI sArI purAnI aura jaTila granthiyAM khula giiN| draSTuM yatno na khalu vihito darpaNesmin sthitInAmetad dRzyAkRtiSu bahuSu bhrAnti madhyAtmameti / AtmAdarza sphurati manasazceSTitaM pudgalAnAM, kartutve hi pratipalamasau bhrAntirevAnubhUtA / / 2 / / sthitiyoM ke darpaNa meM maiMne dekhane kA prayatna nahIM kiyaa| kintu isameM dRzya bahuta sArI AkRtiyoM meM maiMne dekhA to mana bhrAnti se bhara gyaa| mana kI ceSTAeM AtmA ke darpaNa meM sphurita hotI haiN| maiMne jaba-jaba unameM paudgalika kartavya kA AropaNa kiyA taba-taba mujhe bhrAnti kA anubhava huaa| zraddhA bAlA'bhavadanugatA yaizca kaizcApi takastAruNye sA nayanapathagA dUrataH zaGkitAnAm / vRddhA jAtA pravarayuvabhirnekSitopekSayeva, lokaH sarvaiH paTupaTutarairvyatyayastairakAri // 3 // zraddhA jaba bAlikA thI taba vaha jina kinhIM tarkoM ke pIche calatI thii| jaba vaha taruNI huI taba AzaMkita tarka use dUra se dekhane lge| jaba vaha vRddha ho gaI taba Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhavasaptakam 51 pravara tarka-yuvakoM ne use dekhA hI nahIM, upekSA se TAla diyaa| isa prakAra paTu, paTutara aura paTutama manuSya kA tarka ke sAtha usase viparIta vyavahAra hotA hai paTu manuSya kA tarka vRddha, paTutara kA yuvA aura paTutama kA bAla hotA hai / uptaM yena bhramavRtadhiyA bIjamuccaighRNAyAstasyacchAyA pariNataviSA prAk tamevAdunoti / premNo bojaM prakRtipulakaM pArzvageSUpyamAnaM, svasmai datte'mRtamayaphalaM tAdRgevA'parasmai // 4 // bhrama se AvRta mativAle jisa vyakti ne ghRNA ke bIja boeM, usase ugane vAle vRkSa kI viSailI chAyA pahale usI vyakti ko pIr3ita karatI hai| apane pAsa rahane vAle vyaktiyoM meM jisane prakRti-pulaka prema kA bIja boyA, vaha svayaM ko bhI amRta kA phala detA hai to dUsaroM ko bhI vaisA hI phala detA hai| yo vA vRddhAnavagaNayati prApta kAryAvarodhAn, sovajJAtaM sRjati nijakaM vArdhakaM dRSTapAvaH / AjJAvajJAM sRjati suguroryo'nujAnAM purastAt / so'jJAnena svavacanamaho mUlyahInaM karoti // 5 // jo vyakti kArya karane meM akSama vRddhajanoM kI avagaNanA karatA hai, vaha eka hI pArzva ko dekhane vAlA hai / aisA kara vaha apane hI vRddhatva kI avagaNanA karatA hai / jo apane hI anujoM ke samakSa gurujanoM ke vAkyoM kI avahelanA karatA hai, Azcarya hai ki vaha apane hI ajJAna se apane vacanoM ko mUlyahIna banAtA hai| saMdhe tiSThannapi vasati yazcaikakaH sosti tuSTaH, ekastiSThannapi parivRtaH kalpanAbhiH sa ruSTaH / vyApipremNA kvacidapi vasannekakaH saMghagopi, premNo'bhAve vijanavasatizcApi naikatvameti // 6 // jo saMgha meM rahatA huA bhI akelA rahatA hai, vaha prasanna rahatA hai| kintu jo akelA rahatA huA bhI kalpanAoM se parivRta rahatA hai, vaha sadA ruSTa rahatA hai| vyApaka prema se rahane vAlA akelA vyakti, cAhe kahIM bhI rahe, vaha samUha meM hI hai aura prema ke abhAva meM ekAnta meM rahanevAlA vyakti bhI akelA nahIM hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 atulA tulA AtmA tatra praNihita dhiyA syAd budhenArpaNIyo, yasmin bhAvo bhavati sutarAM naiva pratyarpaNasya / bhAvAbhAve bhavati manaso'pi prasAdo viSAdo, vRkSaM kurvan kvacana hasitaM nArpaNArho vasantaH // 7 // pavitra buddhi vAle vidvAn ko apanI AtmA kA samarpaNa vahIM karanA cAhie jahAM kabhI pratyarpaNa kA bhAva utpanna hI nahIM hotaa| pratyarpaNa kI prApti meM mana kI prasannatA aura usake abhAva meM mana kA viSAda hotA hai| vasanta kabhI arpaNa yogya nahIM hotA, kyoMki vaha kvacit hI vRkSa ko praphullita kara pAtA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : jayapurayAtrA mAghe mAse munigaNapate rAjalAddesare'bhUd, bhavyo vAso vasati mudito mUrtimAn yatra dharmaH / maryAdAyA mahasi mahati prAptanirdezavijJAH, santaH satyaH parihRtamanobhAvabhaMgA vyahAryuH // 1 // vikrama saMvat 2005 mAgha mahIne meM AcAryazrI tulasI kA bhavyavAsa rAjaladesara meM thaa| usa samaya aisA laga rahA thA, mAno ki vahAM dharma mudita hokara mUrtimAn ho rahA hai| mahAn maryAdA mahotsava meM nirdeza prApta kara vijJa sAdhu-sAdhvI apane-apane manobhAvoM ko gurucaraNoM meM samarpita kara guru ke AjJAnusAra apanIapanI dizAoM meM vihAra kara ge| mantrI magno gurumanucaran sarvadA jIvanaddhidehazcittaM pavanamiva vA vArivAho'nukUlam / nUnaM kIdRg gurucaraNayordUrato'vasthitiH syA holAM muJcan gatimiva zizuH pUrvamevAnvabhUttAm // 2 // jaise--deha citta kA aura bAdala anukala pavana kA anusaraNa karatA hai vaise jIvana-saMpadA se sampanna maMtrI muni maganalAlajI sadA guru ke sAtha calate the| guru se dUra avasthiti kaise hotI hai, usakA pahalI bAra hI anubhava kiyA thaa| jisa prakAra baccA pAlane ko chor3akara pahalI bAra gati kA anubhava karatA hai, vaise hI maMtrI muni ne guru-caraNa se dUra kI avasthiti kA pahalA anubhava kiyaa| dRSTiM pazyan savidhavasatiH kiM smayaH pUjayettAM, citraM tasyA racayati tathA'bhyarcanaM duurvrtii| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 atulA tulA ityAzaMsAM manasi nidadhaccampako'pi vyahArSIta, kinvAdeze nayanapathage tatkathaM bhAvi siddham // 3 // guru ke sAnnidhya meM rahanevAlA guru kI dRSTi kI ArAdhanA (pUjA) karatA hai, isameM Azcarya hI kyA hai ? kintu jo dUra rahakara usakI ArAdhanA karatA hai, vaha Azcarya hai| isa AzaMsA ko mana meM dhAraNa kara 'caMpakamuni' (baDabhrAtA) vahAM se anyatra vihAra kara ge| kintu unakA yaha manoratha (dUra rahakara guru kI dRSTi kI ArAdhanA karUMgA) kaise siddha hogA; jabaki guru kA Adeza pratipala unakI AMkhoM ke sAmane hai| krUra mArge gatimati yuge yaMtrapAdairudabhinamrA vRttima dulacaraNA pRSThagA tatra jaataa| sevAsaktA yamini niyataM yAyini premamArge, vandArutve viharaNagaterdarzanaM jAtamasyAH // 4 // tArakola kI sar3aka aura bIca-bIca meM nikale hue nukIle patthara ke Tukar3eaise patha para Adhunika vAhana apane yAMtrika caraNoM dvArA cala rahe haiN| kintu namravRtti ke caraNa mRdula hote haiM, isalie vaha (vRtti) pichar3a gaI-usa mArga para nahIM cala skii| vaha nizcita rUpa se prema-mArga para calane vAle sAdhuoM kI sevA meM lIna ho gaI / sAdhu varga ke vihAra ke samaya kI jAnevAlI vaMdanA ke kSaNoM meM isakA pratyakSa darzana ho rahA thaa| zIte zAntimilati sutarAM tatra loko'vivekI, dAsyaM mRttAM prakRtijaDatAmUhate sAnubhAvam / kiJcid grISma samajani mano rodasI prApadauSNyam, kopo'sahyo bhavati mahatAM yan mudhAropajanyaH // 5 // zItalatA se sadA zAnti milatI hai| kintu loga avivekI haiN| ve zItalatA para dAsyabhAva, miTTI hone aura prakRti se jar3a hone kA Aropa lagAte haiN| jaba zItakAla kA mana isa Aropa se tapta huA to AkAza aura bhUmi donoM tapa utthe| yaha saca hai ki mahAn vyakti kA, vyartha ke Aropa se utpanna, krodha asahya hotA hai| sAGgopAGgAM nabhasi viTapI bhUrizAkhAM vitanvan, bhUmyAM mUlaM draDhayitumalaM kiM na vA paadcaarii| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapurayAtrA 55 AcAryo'pi prathitamahimA ziSyavarga vitatya, dUraM dUraM svayamupasRtaH purvare sAradAre // 6 // vRkSa apanI zAkhAoM ko AkAza meM pUrNarUpa se phailAkara apane mUla ko bhUmi meM majabUta karane ke lie apanI jar3oM ke sahAre bhUmi meM ghUmatA hai| usI prakAra mahimAzAlI AcArya tulasI bhI sAre bhArata meM apane ziSyoM ko phailAkara svayaM dUra-dUra taka viharaNa karate hue saradArazahara pdhaare| paure loke vikacahRdaye svAgatArthaM samete, pAde bhAlaM dadhati sumunedhUsare maargdhuulyaa| tyAgo bhogaM jayati satataM sUktireSA purANA, - sArthA'muSminnapi kaliyuge kena neti pratItam // 7 // AcAryapravara ke padArpaNa se saradArazaharavAsI logoM kA hRdaya praphullita ho gyaa| ve sAre svAgata karane ke lie ekatrita hue| ve mArga kI dhUlI se kharaDe AcAryazrI ke pairoM para apane bhAla rakhane lge| 'tyAga bhoga ko jIta letA hai'yaha ukti purAnI hai / kintu isa kaliyuga meM bhI usakI satyatA kA kisane anubhava nahIM kiyA ? bhUtajJAnaM nayanavikalaM yad yadAviSkaroti, tattad yUyaM yugalanayanA: kiM prayudhvaM manuSyAH / astraM nANoH kimapi bhavitA zAntirakSAdhikAri, satyaM zAnti mRgayatha tadANuvratAnyAzrayadhvam / / 8 / / manuSyo ! netrahIna padArtha-vijJAna jo-jo AviSkAra karatA hai, usa sabakA tuma do AMkha vAle hote hue bhI kyoM prayoga kara rahe ho ? aNu-astra zAMti aura rakSA karane vAlA nahIM hogaa| yadi tuma satya aura zAMti ke vAstavika icchuka ho to aNuvratoM ko apnaao| . bhavyAloke vipulamRdule tApite cAruNena, puNye mArge zama iva satAM mAnase satsahiSNau / kAmaM gacchan sagaNamunipaH prAptavAn ratnadurgaH, lakSye dRSTi kSipati puruSa durlabhA. nArthasiddhiH / / 6 / / prakAzita, sUrya dvArA tapta aura atyanta mRdu usa puNya mArga para calate hue Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 atulA tulA AcArya tulasI apane gaNa ke sAtha usI prakAra ratanagar3ha padhAre, jisa prakAra sahiSNu aura sajjana vyaktiyoM ke mana meM zAnti kA padArpaNa hotA hai / jisa vyakti kI dRSTi lakSya para hotI hai, usake lie lakSya prApti durlabha nahIM hotI / prathitadhanikazcintayA cAntacetAH, niHsantAnaH naivAdrASTAM dhAnyAbhAve vikalakRSiko dagdhacetaH kriyazca / viyatinikaraM kevalaM sadghanAnAM, syAdvA no vA saghana jaDatApIti paryaikSiSAtAm // 10 // niHsantAna, yazasvI dhanika cintAtura hokara AkAza ko dekhatA hai / dhAnya ke abhAva se vyAkula kisAna kA hRdaya jala uThatA hai aura vaha bhI niSkriya hokara AkAza ko nihAratA hai| donoM ne AkAza meM kevala megha-samUhoM ko hI nahIM dekhA kintu ve barasate haiM yA nahIM barasate - etadviSayaka unakI jar3atA ko bhI dekhA / kahIM megha anAvazyaka barasa jAte haiM aura kahIM Avazyaka hone para bhI nahIM barasate / grISma prakRtirucitaM laGghate sAvalepa, tathApi / pratIto, pracuramatanoccaitramAse prAyo uSNastApaM lokairnUnaM navakisalayaiH loptuM zakyA na khalu sahajA sajjanAbhA // 11 // garama prakRti ke loga prAyaH abhimAna ke lepa se aucitya kA ullaMghana kara DAlate haiN| grISma caitramAsa meM bhI bhayaMkara tApa dene lgaa| phira bhI logoM ne nae kisalayoM ke kAraNa usa samaya ko puSpakAla ( vasanta ) hI mAnA / saca yaha hai ki durjana vyakti sajjana puruSoM kI AbhA ko sahaja naSTa nahIM kara sakate / puSpakAla: durjanaiH re re ! vanhi zamayasi satA tejaseyAn virodhaH, zaityaM vArAM hRtamita ruSA hI nidAghena kopAt / tenApyambhaH prakRtiratha kiM vyatyayaM tatra yAtA, doSAnna syAt kvacana viratiryad vinA bhAvazuddhayaM // 12 // jala ! tuma Aga ko bujhA DAlate ho / usa zreSTha prakAza ke sAtha tumhArA itanA virodha kyoM ? maiM samajha gayA, grISma Rtu ne kruddha hokara tumhArI zItalatA kA haraNa kara DAlA, tumheM garama kara diyA / para usase tumheM kyA ? kyA isase tumhArI prakRti badala gaI ? nahIM bdlii| aba bhI tuma Aga ke lie pAnI hI ho / bhAvanA kI zuddhi ke binA doSoM se virati nahIM ho sakatI / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapurayAtrA 57 cUrUpUryAM gamanamabhavat sAdhayat sAdhubhAvAn, sthityAM nAste gatiriha gatAveva sA lbdhruupaa| manye bhAgyaM na gativikalA yat sthitizcAnyathA tu, pratnA nUtnA api ca jariNo nArbhakAH syuH kadAcit / / 13 / / zreSTha bhAvoM kA sarjana karatA huA AcAryazrI kA Agamana cUrU nagara meM huA / sthiti meM gati nahIM hotI kintu gati meM sthiti hotI hai| yaha saubhAgya hai ki gati se vikala sthiti nahIM hotI anyathA nae purAne aura bAlaka bUr3he kabhI nahIM hote| kecid grAmAzcaraNa viSayAH pArzvagA . apyajAtAH, kiM pArzvastho bhavati viSayo, netrayoH pakSmadezaH / sAkSAd dRSTastadiha mukure nUnamAnandadAyI, tatrApyAsId viharaNamalaM kinna tadpakalpyam // 14 // kaI gAMva atyanta pAsa meM the, kintu AcArya-pravara kA vahAM padArpaNa nahIM huaa| kyA AMkha ke nikaTavAlA pakSma kA bhAga kabhI AMkha kA viSaya banA hai ? kintu jaba vaha kAMca meM sAkSAt dIkha par3atA hai, taba avazya hI vaha AnandadAyI hotA hai| darpaNa meM pakSmadeza ko dekhane kI bhAMti una gAMvoM meM bhI vicaraNa kyoM nahIM huA-yaha prazna banA hI rhaa| nAnA grAmaivividharucigairmAnavairmAnaramyainA mAgairbahuvidhamRdAM sprshnairnaikvaataiH| nIrairnavanavagRhaikacintApravAhaiH, sAtmyaM labdhvA zramaNapatibhiryogivRttyA vyahAri // 15 // vibhinna gAMva, vividha ruci aura zreSTha mAna vAle manuSya, vibhinna mArga, bahu prakAra kI miTTI kA sparza, vividha prakAra kI havAeM aura pAnI, nae-nae ghara aura bhinna-bhinna vicAra-ina sabake sAtha ekAtmakatA sthApita karate hue AcArya zrI yogI kI vRtti se vihAra karane lge| jayapure jayaghoSa udacchalad, vijayamAgaminaM dhvanituM dhruvam / grAmAvAvara nAnA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 atulA tulA sapadi tena . ca zUnyamapUryata, bhavati tadvilaye hya dayazcidAm / / 16 / / AcAryazrI jayapura pdhaare| Agantuka atithi kI vijaya ko zabdAyita karane ke lie jayaghoSa hone lgaa| sahasA sArA AkAza usa jayaghoSa se bhara gyaa| usake vilIna hone para caitanya kA udaya hotA hai| ye prArthanAyAM pracurAzruvAhAH, saMpratyaho te pramudazruvAhAH / harSe viSAde'pi samA pravRttiH, draSTumahaccitramathAnane n||17|| AcAryazrI ke padArpaNa kI prArthanA ke samaya logoM ke jo azru-pravAha the, ve Aja harSa ke pravAha meM badala ge| AcAryapravara harSa aura viSAda meM samapravRtti vAle haiM kintu darzaka vyaktiyoM ke cehare para vaha vRtti nahIM thI, yaha Azcarya hai| Adyo vAso'jani munipatertoliyAvAsamadhye, tasminneko munipasavidha sAmyavAdI sametaH / dharmavyAkhyA sumatisulabhA pUjyapAdairadAyi, so'vaka kosmin bhavati vimatirlokakalyANahetau // 18 // jayapura meM AcAryapravara kA pahalA nivAsa 'TholiyA' bhavana meM huaa| usa dina AcAryazrI ke pAsa eka sAmyavAdI vyakti aayaa| usa samaya pUjyazrI ne dharma kI buddhigamya vyAkhyA prastuta kii| yaha sunakara usane kahA-aise kalyANakArI dharma se kauna vyakti vimukha ho sakatA hai ? sattAtmakena draviNAtmakena, dharmeNa dadhmo nitarAM virodham / hiMsApratIkArakRte'pi hiMsA, grAhyA na vA zvApadavRttayaH smaH / / 16 / / syAd hiMsayA hiMsakajIvanAzadamo na hiMsApratikAra evam / ahiMsayA jIvanametyahiMsA, vyAhAri sAraM muninAyakena // 20 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayapurayAtrA 56 AcAryazrI ne dharma kA sAra prastuta karate hue kahA-'sattAtmaka aura arthAtmaka dharma ke sAtha hamArA virodha hai| hamArA siddhAMta hai ki hiMsA ke pratikAra ke lie hiMsA grAhya nahIM honI caahie| yadi vaha grAhya ho to isameM aura hiMsra pazu meM antara hI kyA rahegA ? hiMsA se hiMsaka jIva kA nAza aura damana ho sakatA hai, kintu usakA pratikAra nahIM hotaa| ahiMsA se ahiMsA ko prANa milatA hai|' uccairuccaiH saghanajaladA AvRtAnantalIlA:, prAdurbhUtAH padi padi janaiH satkRtA bhuuriniiraaH| bhArAkrAntA vihitanatayo vAtasaMketitAyAM, vidyutdIprA dizi gatimitA gajinRtyanmayUrAH / / 21 // AkAza meM bahuta UMce, pAnI se bhare megha umar3a aae| unhoMne AkAza ko DaMka diyaa| sthAna-sthAna para logoM ne unakA satkAra kiyaa| pAnI se bhArI hone ke kAraNaM ve nIce jhuke aura vAyu ke dvArA saMketita dizA meM gati karane lge| unake sAtha bijalI kA dIpa thA aura unake garjana ko sunakara mayUra nAca rahe the| varSArambhaH zamarasamayaH pUjyavANyA prasUto, harSollolAnakRta manujAn srvsNtaaphaarii| meghAbhAve kRtadRDhapadA antarucchvAsavASpA, praznIbhUya nyadhiSatatamAM bAhyarUpaM samantAt / / 22 / / varSa kA AraMbha AcArya-pravara kI zAMta rasamaya vANI se prAraMbha huaa| yaha vANI sabhI saMtApoM kA haraNa karane vAlI thii| usane manuSyoM ko harSAnvita kara diyaa| unake Antarika ucchvAsa kA vASpa megha ke abhAva meM kAphI dRr3ha ho cukA thA / usako unhoMne praznoM kA bAhyarUpa dekara prastuta kiyaa| mahAvidyAgAre pravacanamabhUt sArvajanika, ghanArabdhA spardhA sghnjldhaaraabhiruditaa| nRNAM gatyAvegastamapi samabAdhiSTa sutarAM, yataH spardhA spardhA janayati nijodbhUtiniyamAt // 23 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 atulA tulA eka dina saMskRta mahAvidyAlaya meM sArvajanika pravacana rakhA gayA thaa| idhara bAdaloM ne saghana jaladhArAoM se spardhA prArambha kii| kintu AcAryazrI kA pravacana sunane ke icchuka manuSyoM kI gati kA vega una dhArAoM ko bhI bAdhita karane lgaa| spardhA spardhA ko janma detI hai, yaha usI ke udbhava kA Antarika niyama hai| (vi0 2006 pauSa) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 : raNathaMbhorayAtrA varSAkAlaM yugalamavasad yatra bhikSurmunIzastanmArgo'yaM nayanaviSayo nApyabhUduttarAyaH / etad yuktaM kimiti supathAM prArthanAM dhArayitvA, saMghenAmA raNadabhaMvare pUjyapAdA agacchan // 1 // terApaMtha ke prathama AcArya bhikSu ne jahAM do cAturmAsa bitAe the, vahA~ uttaravartI AcAryoM ne usakA rAstA hI nahIM dekhaa| vahAM pahuMcAne vAle vibhinna mArgoM ne kahA-'kyA yaha ucita hai ?' unakI prArthanA hRdaya meM dhAraNa kara AcAryapravara zrI tulasI apane saMgha ke sAtha 'raNadabhaMvara' pdhaare| yogo jAto yAmayugmaM nagena, pratyeka syAn mUlyavAn yatkSaNo'pi / no buddhayante tadgatAmarghatAM ye, te tenApi tyajyamAnAstadaiva // 2 // AcAryazrI raNadabhaMvara para do prahara taka Thahare / kyoMki pratyeka kSaNa kA apanA mUlya hotA hai / jo loga samaya ke mUlya ko nahIM samajhate, ve usake dvArA usI samaya ThukarA die jAte haiN| ekA gItiLaraci muniparmandire pazupANe:, stokaiH zabdaiH sukRtisulabhaM varNitaM durgavRttam / dUrasthAste vayamiti kuto dRzyamAnAH sudRSTyA, vAtsalyaM no racayati bhidAM dUrataH pArzvato vaa||3|| AcAryazrI ne vahAM ziva mandira meM eka gItikA rciiN| usameM thor3e zabdoM meM durga kA vRttAnta sundara DhaMga se varNita hai| usa gItikA ke gAna ke samaya hamArI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 atulA tulA smRti huii| kyoMki usa samaya hama kucha dUra ( bhagavatagaDha meM ) the / kintu unakI kRpApUrNa dRSTi se hama dekhe jA rahe the / yaha saca hai ki koI dUra ho yA pAsa, vAtsalya kabhI bheda nahIM karatA / durge nRNAM no sukaraH pravezaH, citte guro: shshvdnaashrvaannaam| mArgAH samantAdupalairupetAH, krUrevikalpairiva duSTasattvAH // 4 // jisa prakAra guru ke citta meM avinIta ziSyoM kA praveza sukara nahIM hotA, usI prakAra usa durga meM manuSyoM kA praveza sukara nahIM thA / jisa prakAra duSTa prANiyoM ke mana krUra vikalpoM se bhare rahate haiM, usI prakAra vahAM ke sabhI mArga upala khaMDoM se bhare par3e the / yatpronnataparvatAnAsarvato'pi / manye, bhItyeva mantargataM rAjati saMrakSaka vyAjamupetya senAdhipontazca musaMsthito'sti // 5 // vaha durga Dara ke kAraNa usa unnata parvatamAlA ke bIca meM baiThA huA thA, mAno saMrakSaka hone ke bahAne senApati apanI senA se ghirA huA baiThA ho / kUrdadbhiH kapibhizciraM caladalA zAkhAnuzAkhaM priyaM, kallolaH sarasIva buddhirathavA saMkalpajAlairiva / mArgaJcobhayato ghanA khagakulaizchannA tarUNAM tatirAgacchatpathikairiva praNayato vArttAparevAnatA // 6 // jaise UrmimAlA se tAlAba aura saMkalpajAla se buddhi prakaMpita hotI hai, vaise hI eka zAkhA se dUsarI zAkhA para chalAMga bharate hue baMdaroM ke dvArA jisake patte hila rahe the tathA jo pakSI samUha se Acchanna thI, vaha vRkSoM kI saghana zreNI Ane vAle pathikoM ke sAtha premapUrNa vArtA karane ke lie patha ke donoM ora jhuka rahI thI / saMspraSTuM savituH karA mahimalaM saMceSTamAnA api, nizchidraizchadanaiH prasahya vimukhA sAdhvIM yathA kAminaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNathaMbhorayAtrA 63 chidrAnveSaNatatparAH kvacidaho labdhAvakAzAH punazchAyAbhaMgamakArSurAtmapatanAttasyA hi dhikkAmukam / / 7 / / sUrya kI kiraNeM vahAM kI bhUmi kA sparza karane ke lie ceSTA kara rahI thIM kintu saghana vRkSoM ke pattoM ko nizchidratA ke kAraNa ve saphala nahIM ho rahI thIM, jisa prakAra kAmI puruSa sAdhvI strI kA sparza karane meM saphala nahIM hote| kahIMkahIM chidrAnveSI kiraNeM bhUmi-sparza kA avakAza pAkara usakI chAyA (pakSa meM zobhA) kA bhaMga kara rahI thiiN| kintu ve aisA apane Atma-patana ke dvArA hI kara pA rahI thiiN| kAmuka vyakti ko dhikkAra hai| zAla; khaNDaharaH purANavibhutAsAkSyaM prasarpanniva, laJcAyA avadheH pratIkSaka iva svAtmAnamArakSati / siMhadvAragataizca rAjapuruSaiH saMrakSite vartma ni, zakto naiva palAyituM tata ito jhampAmapi praashryt||8|| vahAM kA parakoTA khaMDahara thaa| vaha apanI prAcIna vibhutA ko prakaTa kara rahA thaa| vaha apane Apa kI rakSA yaha mAna kara rahA thA ki usake dvArA lI huI laMcA kI avadhi mAno pUrI nahIM huI ho| praveza-dvAra para khar3e sipAhiyoM dvArA saMrakSita mArga se vaha daur3a nahIM sakatA isalie idhara-udhara usane jhaMpApAta bhI kiyA hai| tanmanye vijanasthitaiH zikhariNAmabhraMlihaiH sAnubhiH, kAmaM kruurmukhairsNytkcaivkssvjvyaajtH| lavdhuM nAgarasabhyatAM bahuguNAmAsthApito mUrdhani, prAkAraH kathamanyathA'tra viSame tadbhittayaH saMyutAH // 6 // maiM mAnatA hUM ki usa vijana pradeza meM sthita parvatoM ke atyanta UMce aura tIkhI noka vAle zikhara vRkSoM ke miSa se idhara-udhara bikhare kezoM vAle hokara aneka guNoM vAlI nagara-sabhyatA ko pAne ke lie apane mastaka para prAkAra ko dhAraNa kara rahe the; anyathA usa viSama parvata para usa prakAra kI bhittiyAM saMyuta kaise hotI ? ArohatAM tatra pado vicinvatAM, zvAsaH purodhAvitumAzu lagnaH / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 atulA tulA te ke yaduccai jatAM janAnAM, na nAma dautyaM racayanti bhaktyA // 10 // ArohaNa ke samaya jaba paira Age bar3he taba zvAsa itanA teja ho gayA ki vaha Age daur3ane lgaa| saMsAra meM aise kauna haiM jo Upara car3hane vAloM kI bhakti se dautya na karate hoM ? kathaM kutaH kena vicitrametat, padaM surakSocitamanvazodhi / avaktukAmA api tatra lokA, vAcAlatAM yAnti tadIkSaNena / / 11 / / mUka rahane vAle loga bhI vahAM usa durga ko dekhakara, surakSA kA yaha ucita sthAna kaise, kahAM aura kisane DhUMDha nikAlA-isa prakAra vAcAla ho jAte haiN| durga didakSA tvarayatyajasraM, ruNaddhi pAdAn surabhidrumAliH / etad virodhopazame'nva gacchan, nijAnazaktAn kavayopi kAmam / / 12 / / durga ko dekhane kI icchA gati meM tvarA lA rahI thii| kintu surabhita vRkSoM kI zreNI pairoM ko roka rahI thii| isa paraspara virodha kA upazamana karane ke lie kaviyoM ne bhI apane Apako asamartha paayaa| dhAnyA'bhAve vasati na janastatkutaH kSutsamAdhirAlocyaivaM manasi sutarAM yatra lmbodropi| saMkocya svaM vapuSi dharate kevalaM vAraNAsyaM, rAhU rAho: zira iti nayo dvaitamApacca tena // 13 // dhAnya kA abhAva hone ke kAraNa vahAM koI manuSya nahIM rhtaa| aisI sthiti meM bhUkha samAhita kaise ho-mana meM aisA socakara gaNezajI bhI apane ApakA saMkoca kara, zarIra para kevala hAthI kA muMha (sUMDa) mAtra dhAraNa karane lge| tarkazAstrIya naya ke anusAra rAhu kA sira nahIM kahA jaataa| rAhu kA 1. vahAM eka mandira meM gaNezajI kI mUrti hai| usake ke vala sUMDa hai, udara nahIM hai / / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNathaMbhorayAtA 65 kevala sira hI hotA hai, vaha rAhu zabda se gRhIta ho jAtA hai / kintu usa gaNeza kI mUrti kA kevala sira dekhane ke bAda yaha lagA ki vaha tarkazAstrIya naya doharA yA hai-- eka rAhu ke lie aura eka gaNeza ke lie / vaprAnte zikharI tanuM vibhajate dvedhA vizAlodaraM, manye susthiracetasozca suhRdordevAd dvidhAbhUnmanaH / lokaistatparikheti nAma kathitaM rakSaiva sA sAkRtinIraM nAparathA nu kohi matimallikAsamudraM smaret // 14 // meM vibhakta kara usa durga ke anta meM, parvata ne apane vizAla pArIra ko do bhA thA / vaha aisA laga rahA thA mAno gyavaza susthira cittavAle do mitroM kA mana TUTakara doTUka ho gayA ho goM ne parvatoM ke bIca ke usa sthAna ko 'khAI' kahA hai / vaha svayaM mUrtimA rakSA ke samAna thI / vaha atyanta vizAla thI / usameM pAnI nahIM thA / anyathA use dekhakara kauna buddhimAn manuSya laMkA ke samudra kA smaraNa nahIM karatA ? drumA ahaMpUrvikayonnatAsyA statpUraNAyAtmani ceSTamAnAH / vikretureSA kSatipUrticeSTA, kva sArthakA syAd vyavahArazUnyA / / 15 / / AkAza meM phailate hue vRkSa usa khAI ko pATane ke lie apane Apa meM spardhA kara rahe the / kintu unakA vaha prayAsa vyavahArazUnya hone ke kAraNa sArthaka nahIM ho sakA / jaise koI vaNik vyavahAra (vyApAra) ko chor3akara apanA ghATA pUrA karanA cAhe to usakI vaha vyavahArazUnya pravRtti la nahIM hotI, vaise hI vRkSa bhI asaphala ho rahe the / ekaM taddivasaM yadatra ripavo hammIrarakSAsthale, dvArAM darzanalAlasA atithayaH pretAdhipasyA'bhavan / ekaM sAmpratikaM yadatra gahanaM hiMsrAkulaM bhrAjate, dRSTA kena na vakratA hi samaye raGgasthale nRtyatA // 16 // yaha durga hamArI rakSA kA sthala thA / eka dina vaha thA jaba durga ke dvAroM 9. vahAM do parvatoM ke bIca meM eka prAkRtika khAI thI / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 atulA tulA ko AkAMkSA kI dRSTi se dekhanevAle vyakti yamarAja ke mehamAna bana jaate| eka dina Aja kA hai ki yaha sArA sthala hiMsra pazuoM se vyApta hai| yaha ThIka hI hai ki raMgabhUmi meM nAcanevAlA kauna prANI vakratA (parivartana) kA anubhava nahIM karatA? sthAne sthAne zIrNakAyAH zataghnyaH, sphItaM mRtyorAnanaM saMspRzantyaH / nAtikrAnto mArakasyApi mRtyu rityAkhyAtuM vyAdadAnAH svamAsyam // 17 // sthAna-sthAna para mauta kI taraha muMha phADe topeM par3I thiiN| unakA phaTA huA maMha yaha kaha rahA thA ki mArane vAle kI bhI mRtyu hotI hai / guptA gaMgA puSkarADhyAstaTAkAH, smAraM smAraM prAktanaM vaibhavaM svam / kuM siMcanto vASpabindupravAhai noM vizrAntA vidyudutplAviyantraH // 18 // vahAM eka sthAna para gupta gaMgA thii| vahAM ke tAlAba kamaloM se bhare-pUre the| sarakAra ne usa (gupta gaMgA) ko khAlI karane ke lie vidyut ke yantra lagAe, phira bhI vaha khAlI nahIM huii| kavi kI kalpanA meM usakA hetu yaha hai ki apane purAne vaibhava ko yAda karatI huI vaha gaMgA AMsuoM ke pravAha se bhUmi ko Ardra kara rahI hai, isalie usakA jala sUkha nahIM rahA hai| krUrairmedhairbhUdharANAM zarIre, vArAM pAtairUjitAni kSatAni / varSAntepi nyakSipantyambu tajja, ke ke muktA hA! pratIkArabuddhayA / / 16 / / krUra meghoM ne pAnI kI apanI dhArAoM se parvatoM ke zarIra para aneka ghAva kara DAle the| varSA Rtu ke anta ho jAne para bhI parvata nirjhara ke miSa se usa pAnI ko nIce pheMka rahe the| isa saMsAra meM aise kauna prANI haiM jo pratikAra kI bhAvanA se mukta hoM? Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNathaMbhorayAtrA 67 uccairuccaH parvataiH pAtyamAnaM, mArge mArga prastarairudhyamAnam / sthAne sthAne setubhirbadhyamAnaM, . pAde pAde pAMzunA zliSyamANam // 20 // pInarmInaiH saMtataM kSubhyamANaM, pAnthairAzUcchiSyamANaM tathApi / srotastoyaM kAmamasti prasannaM, na prANAnte yad vilakSA mahAnta: / / 21 / / srota kA pAnI UMce-UMce parvatoM se nIce girAyA jAtA hai, mArga-mArga para prastaroM se rokA jAtA hai, sthAna-sthAna para bAMdhoM dvArA ekatrita kiyA jAtA hai, paga-paga para reta se AzliSTa hotA hai, puSTa matsyoM dvArA sadA kSubdha kiyA jAtA hai aura pathikoM dvArA ucchiSTa kiyA jAtA hai, phira bhI vaha svaccha aura nirmala rahatA hai| yaha saca hai ki mahAn puruSa prANAnta meM bhI udAsa nahIM hote| 22. uccaruccairupalazakalAnyAhvayante'dhvanInAn, dRzyA dRzyA sphuritanayanaH khaNDitA rAjyalakSmI: ko vA'khaNDaH sphurati mamatAmUcchito mAnavo'tra, namraH kamro bhavati bhuvane yo named bhajyate na // 22 // vahAM ke upalakhaMDa jora-jora se pathikoM ko AhvAna kara rahe haiM ki tuma khaNDita rAjyalakSmI ko AMkha phAr3a-phAr3akara dekho| isa saMsAra meM mamatA se mUcchita kauna mAnava akhaNDa raha sakA hai ? jo namra hotA hai vahI kamanIya hotA hai / jo nata hotA hai vaha TUTatA nhiiN| (vi0 2006 pauSa) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : puNyapApam sarve sammilitA jAtAH, puNye vidyAlayAGgaNe / 'vidyArthinaH zikSakAzca tatraika: pRSTavAnidam // vidyAlaya ke pavitra prAMgaNa meM zikSaka aura vidyArthI ekatrita hue| usa samaya eka vidyArthI ne pUchA kathamadhyApakazreSTha ! bhavAmaH saphalA jijJAsAmo vayaM karotu pathadarzanam vayam / sarve, 11: adhyApaka- pravara ! hama jIvana meM saphala kaise ho sakate haiM ? yaha hama sabakI jijJAsA hai | Apa hamArA mArgadarzana kIjie / adhyApako mRdu prAha, yUyaM zRNuta sAdaram / bhaveta saphalA yUyaM, tAnupAyAn vadAmyaham // adhyApaka ne komala svara meM kahA - vidyArthiyo ! tuma AdarapUrvaka suno / maiM tumheM una upAyoM kA zikSaNa dUMgA, jinheM sIkhakara tuma saphala ho sakate ho / tatra, upAya prathamaM svAvalambaM vadAmyaham / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyapApam 66 svAvalambI jano nityaM, jIvane saphalo bhavet // 4 // adhyApaka ne kahA-jIvana meM saphala hone kA pahalA upAya svAvalambana hai| svAvalambI manuSya sadA saphala hotA hai| jijJAsA zikSaka zreSTha ! svAvalambanamasti kim ? svAvalambI kathaM bhUyo, jIvane saphalo bhavet // 5 // vidyArthI ne pachA-zikSaka-pravara ! merI jijJAsA hai ki svAvalambana kise kahA jAtA hai aura svAvalambI kaise saphala TotA hai ? svahasta svasya pAda ca, vizvAso vidyate dRDhaH / svAvalambanametat syAta, AtmanirbharatApyasau // 6 // adhyApaka ne kahA-apane hAthoM aura apane pairoM meM jo dRDha vizvAsa hai-apane puruSArtha para jo bharosA hai, usakA nAma svAvalambana hai / ise AtmanirbharatA bhI kahA jAtA hai| parAvalambanagrasto, nijaM vismarati dhruvam / viphalo jAyate tena jIvanesmin pade pade // 7 // jo manuSya parAvalambana kI bImArI se grasta hotA hai, vaha apane Apako bhUla jAtA hai, isalie vaha jIvana meM paga-paga para viphala hotA hai| svAvalambanasaMlIna:, satataM smarati svakam / saphalo jAyate tena, jIvanesmin pade pade // 8 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atulA tulA jo manuSya svAvalambana meM masta hotA hai, vaha apane Apako sadA smRti meM rakhatA hai, isalie vaha jIvana meM paga-paga para saphala hotA hai / vArtA 70 prakathayAmyekAM, dhImataH / TAlasTAyasya svAvalambanasAphalyaM sphuTaM jJAtaM bhaved yataH || || maiM tumheM mahAprAjJa TAlasTAya kI eka ghaTanA sunAtA huuN| use sunakara svAlambana kI saphalatA spaSTatayA jJAta ho jAegI / svAvalambAH kathaM syAma ? vayaM smo dhaninAM sutAH / kAryaM kuryAma bhavAmo hastena, laghavastadA / / 10 // kucha vidyArthI khar3e hue aura bole - adhyApaka-pravara ! hama dhanikoM ke putra haiM, hama svAvalambI kaise baneM ? yadi hama apane hAtha se kAma kareM to choTe ho jAeM - hamAre bar3appana kI maryAdA TUTa jAe / dhanasya puruSArthena, virodho nAsti kazcana / puruSArthena, vardhate dhanamityAha zikSakaH // 11 // zikSaka ne kahA - puruSArtha ke sAtha dhana kA koI virodha nahIM hai / vaha puruSArtha se hI bar3hatA hai / puNyavanto janA atra, prakurvatAm / atra, sukhabhogaM puNyahInA janA kAryaM kurvantu santatam ||12|| vidhevidhAnametattu, na nivAryaM kathaJcana 1 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyapApam 71 anena niyamenaiva, zAsitaM vidyate jagat / / 13 // vidyArthI bole-adhyApaka-pravara ! isa duniyA meM jo loga bhAgyazAlI haiM, ve sukhabhoga kareM aura jo puNyahIna haiM, ve sadA kAma kreN| yaha vidhi kA vidhAna hai, ise koI TAla nahIM sktaa| isI vidhi-vidhAna se sArA jagat zAsita ho rahA hai| adhunA zramikaiH rAjyaM, kriyate jagatItale / puNyApuNyasya carceSA, purANAbhUd gatAdarA // 14 // adhyApaka ne kahA-Aja duniyA ke aMcaloM meM zramika loga rAjya kara rahe haiN| aba isa prakAra ke puNya aura pApa kI carcA bahuta purAnI par3a gaI hai| usake prati aba vaha Adara-bhAvanA nahIM rahI hai, jo pahale thii| nAsti kiM vastutaH puNyaM, pApaJcApi kimasti no| yadi staste tadA kiM na, phalaM bhAvi tayoriha ? // 15 // vidyArthI bole- kyA vAstava meM puNya aura pApa kucha bhI nahIM haiM ? aura yadi haiM to unakA phala kaise nahIM hogA ? nAhaM vacmi na vA puNyaM, na pApaM vidyate bhuvi / puNyapApe matiryAsti, samIcInA na cAsti sA // 16 // adhyApaka ne kahA--maiM yaha nahIM kahatA ki puNya aura pApa nahIM haiN| maiM yaha kahanA cAhatA hUM ki unake bAre meM jo dhAraNA hai, vaha sahI nahIM hai| (vi0 2021 dillI) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 1 // 17 : AtmatulA kaSAyA daihikA doSAH, jAyante bahavo nRNAm / raktacApazca. hRdrogaH, udaravraNakAdaya: prANiyoM ke raktacApa, hRdayaroga, udaravraNa Adi aneka zArIrika roga kaSAyoM ke kAraNa utpanna hote haiN| tolayata svatulayA, mimIdhvaM nijmaantH| mA bhavatha krIDanaka, parahastapratADitam // 2 // apane Apako apanI tulA se tolo aura apane mApa se mApo / manuSyo ! tuma dUsaroM ke hAtha ke khilaune mata bno| zaThe zAThyaM samAcarya, svayaM duHkhaM samajitam / na duHkhI jAyate zatra:, duHkhaM prApnoti sa svayam / / 3 // zaThatA ke prati zaThatA kA AcaraNa kara vyakti svayaM duHkha kA arjana karatA hai| usakA pratipakSI duHkhI nahIM hotA, kintu vaha svayaM duHkha pAtA hai| AtmabhrAntina me bhUyAt, sukhaM syAnnasukhabhramaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmatulA 73 kaNDUyanaM kutaH saukhyaM, mAdhuryaM nimbake kutaH // 4 // mujhe AtmabhrAnti na ho / sukha ho, sukha kA bhrama na ho / khAja meM sukha kahA~ ? nIma meM madhuratA kahAM? pAtraziSyaH pAThanIyo'pAtre vidyA bhyNkrii| pAtrApAtraviveko'yaM, sAmprataM naiva vidyate // 5 // jo zikSA ke yogya hai, vaha adhyayana ke lie pAtra hai| usakI zikSA phalavatI hotI hai / apAtra ko dI gaI zikSA bhayaMkara hotI hai| kintu Aja ke vizva meM pAtra aura apAtra kA viveka mAnya nahIM hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : kathAzlokAH pUrvamAnyatayA prasto, na satyaM labhate janaH mukhe lavaNamApannA, pipIlikeva zarkarAm // 1 // eka cIMTI apane muMha meM lavaNa kA kaNa lekara zakkara ke Dhera para rahanevAlI cIMTI ke pAsa gii| usane usakA svAgata kiyA / vaha bolI-'merA muMha nitAnta khArA rahatA hai| usane kahA-'lo, yaha cInI khA lo|" usane cInI kA kaNa muMha meM liyA, phira bhI usakA muMha khArA hI rahA, kyoMki usake muMha meM pahale se hI namaka kA kaNa maujUda thaa| isI prakAra jo vyakti apanI pUrva-mAnyatA se grasta hai, vaha kabhI satya ko nahIM pA sktaa| jaba vaha apanI pUrva-mAnyatA ko chor3a detA hai, taba hI vaha satya taka pahuMca sakatA hai| nyUnate dve gRhasya staH, ekasmin divase dhruvam / . etad vinaMkSyati svAmin !, kartA cApi vinaMkSyati // 2 // eka dhanI vyakti ne bahumaMjilA makAna bnvaayaa| sAre nagara meM prazaMsA hone lgii| vaha pratyeka vyakti se yaha pUchatA ki mere isa makAna meM kyA kamI hai| sabhI usakI bhUri-bhUri prazaMsA kara cale jAte / eka dina eka saMnyAsI vahAM aayaa| seTha ne use apanA nava-nirmita makAna dikhAkara pUchA-'mahAtman ! isa makAna meM koI kamI to nahIM hai ?' saMnyAsI ne kahA--'seTha ! mujhe isameM do kamiyAM dIkha rahI haiN|' seTha kA mana udAsa ho gyaa| usane anyamanaskatA se pUchA-'ve do kamiyAM kauna-sI haiM ? maiM unheM bhI pUrA kruuNgaa| mere pAsa na dhana kI kamI hai, na kArIgaroM kI kamI hai| Apa btaaeN|' saMnyAsI ne kahA- 'pahalI kamI to yaha hai ki yaha navanirmita bhavana eka dina avazya hI naSTa ho jAegA aura dUsarI kamI yaha hai ki isako banAne vAlA bhI amara nahIM rahegA, eka dina mara jaaegaa| seTha ne yaha sunA aura vaha AkAza kI ora dekhatA rahA gyaa| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAzlokAH 75 mahAtmaikena sa pRSTaH, jAgasi te bhayaM kutaH ? tenoktamAntaraH zatruH, bhayaM janayati sadA // 3 // AdhI rAta bIta cukI thii| Azrama kA samUcA vAtAvaraNa nIrava aura zAnta thaa| apanI kuTiyA meM eka mahAtmA jAga rahe the| eka vyakti mahAtmA ke pAsa gyaa| caraNa chUkara usane pUchA-'bhagavan ! Apa jAgate kyoM haiM ? Apako kisa cIz2a kA bhaya hai ? na Apake pAsa dhana hai aura na koI vstu| phira bhaya kaisA ?' mahAtmA ne kahA-'vatsa ! bAharI zatruoM kA mujhe koI bhaya nahIM hai| mere Antarika zatru-krodha, lobha, rAga, dveSa, moha Adi-Adi mere meM sadA bhaya utpanna karate rahate haiN| isalie mujhe jAganA par3atA hai|' praznakartA kA mana samAhita ho gyaa| eka eva bhavedAtmA, sarveSvapi hi prANiSu / - khAdantI gaurna vA ruddhA, putraH pitrA nivaaritH||4|| pitA apane putra ko sAtha lekara pravacana sunane gyaa| pravacana meM advaita kA prakaraNa cala rahA thaa| pravacanakAra ne kahA-'sabhI prANiyoM meM eka hI AtmA hai| ve saba brahma-svarUpa haiN|' pravacana sampanna huaa| pitA ghara calA gayA aura putra dukAna para A baitthaa| kirAne kI dukAna thii| bAhara dhAna bikharA par3A thaa| eka gAya aayii| vaha dhAna khAne lgii| lar3akA dekhatA rahA / itane meM hI pitA bhI ghara se A gyaa| usane sArI sthiti dekhii| gAya ko dhAna khAte dekha vaha ubala pdd'aa| usane putra ko upAlaMbha dete hue kahA-'are ! kyA tU gAya ko nahIM haTA sakatA ? isa prakAra se to sArA dhandhA hI caupaTa ho jaaegaa| lar3ake ne kahA-'pitAjI ! 'gAya kI AtmA aura hamArI AtmA meM aMtara hI kyA hai ? donoM eka haiN| saba brahmarUpa haiN|' pitA ne sunA aura vaha avAk raha gyaa| usane kahA-'putra ! pravacana kI bAta ko vyavahAra meM lAnA atyanta kaThina hai|' pitaH ! ghaTA vipacyante, vRSTirna syAditISyate / pitaH ! uptAni bIjAni, vRSTirbhaveditISyate / / 5 / / eka kuMbhakAra thaa| usake do putriyAM thiiN| donoM kA vivAha ho cukA thaa| eka bAra vaha unase milane gyaa| pahalI putrI ke ghara phuNcaa| putrI ne pitA ko praNAma kiyaa| pitA ne kuzala-kSema pUchA / putrI ne kahA-'aura to saba ThIka hai / ghar3oM kA kajAvA taiyAra hai| yadi kucha dina varSA na Ae to acchA rhe|' pitA dUsarI putrI ke ghara phuNcaa| putrI ko kuzala-kSema pUchane para usane kahA-'pitAjI ! abhI-abhI hamane khetoM meM bIja boe haiN| abhI varSA ho to Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 atulA tulA acchA rhe| yadi varSA na huI to sAre bIja naSTa ho jaaeNge|' pitA ne sunA aura socA ki donoM putriyoM ke hita bhinna-bhinna haiM / kaSTakAle vicAro yaH, sa sukhe parivartite / yamaM prayuktavAn vRddho, bhAramutthApituM smRtaH / / 6 / / vipattikAla meM jo vicAra hote haiM, ve vipatti ke dUra hone para parivartita ho jAte haiN| eka vRddha sira para lakar3I kA bhAra liye jA rahA thaa| rAstA lambA thaa| vaha thaka gyaa| abhI gAMva dUra thaa| vaha bhAra ko nIce rakha baiTha gyaa| duHkha ke mAre vaha mRtyu ko bAra-bAra yAda kara rahA thA-'are ! mujhe mauta kyoM nahIM uThA le jAtI ? itane meM yamarAja usake sAmane A khar3A huA / vRddha ne pUchA-'Apa kauna haiM ?' 'maiM yamarAja haiN| tUne mujhe yAda kiyA thaa| isalie AyA huuN|' vRddha mauta ke bhaya se kAMpane lgaa| usane kahA-'maiMne to Apako bhAra uThavAne ke lie yAda kiyA thaa| kRpA kara Apa lakar3I ke isa gaTThara ko mere sira para rakha deN| strIdvayAropamAdhAya, zvA kSudhAkulito mRtaH / mohamaDho napo mRtyu, prAptaH khAdannihAmrakam / / 7 / / 1. eka dhobI ke do striyAM thiiN| usake pAsa eka kuttA bhI thaa| usakA nAma thA 'staabaa'| use prAyaH bhUkhoM maranA par3atA thaa| donoM use roTI nahIM detI thiiN| kintu jaba ve donoM striyAM paraspara kalaha karatIM taba eka-dUsare ko 'satAbe kI nAra' kahatI thiiN| kutte ko isase saMtoSa hotA thaa| vaha isI saMtoSa meM bhUkha se vyAkula hokara mara gyaa| 2. eka rAjA Amra kA zaukIna thaa| use bImArI ho gii| vaidya ne Ama khAne kI manAhI kI / rAjA mAna gyaa| eka dina vaha zikAra ke lie gyaa| cilacilAtI dhUpa meM ghor3e para dUra taka calA gyaa| vizrAma karane ke lie vaha eka saghana Ama vRkSa ke nIce baitthaa| Ama kI mIThImIThI sugaMdha Ane lgii| mana llcaayaa| havA ke jhoMke ke sAtha eka Ama nIce A girA / vaidya ke. kathana kI avahelanA kara usane Ama cUsa liyaa| bImArI punaH teja ho gaI / rAjA mara gyaa| jo vyakti mUr3ha hotA hai, Asakta hotA hai, vaha isI prakAra mRtyu kA varaNa karatA hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vibhAgaH Azukavitvam Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradattaviSayAnubaddham 1 : ekatA rathyAkUle pArzvayobhinnamUlA, vRkSA vyomni premalagnA vibhAnti / chAyA jAtA sarvato vyApinI tad, . bhinne mUlepyekatA zlAghanIyA // __ mArga ke donoM pArzva meM vRkSa lage hue the| unake mUla pRthak-pRthak hone para bhI ve AkAza meM prema se mila rahe the| unakI chAyA cAroM ora phaila rahI thii| mUla ke bhinna hone para bhI ekatA zlAghanIya hotI hai| (jobanera-2006 mRga0 kR0 7) 2 : tAjamahala raktopalAH zilpiruSAM. pratIkA, adyApi zAnti na gatA ivAha / bahiHpradeze vizateti buddha meSvasti nUnaM hRdayAnubhUtiH // 1 // tAjamahala ke bAhara ye lAla patthara zilpiyoM ke krodha ke pratIka haiM, jo Aja bhI zAnta hue pratIta nahIM hote| antargatastAjamahAlayasya, valakSatAmaikSiSi bhavyabhitteH / are'TTahAso'sti vilAsibuddhayatkArito hI svayameva rAjJA // 2 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atulA tulA . maiMne tAjamahala ke bhItara sundara bhitti kI dhavalimA dekhii| para vAstava meM vaha dhavalimA nahIM thI / vaha to svayaM samrAT (zAhajahAM ) dvArA kRta apanI vilAsitApUrNa buddhi kA aTTahAsa mAtra thA / salAghave 80 pANighapANibhaGga, niHzvAsavAtena kalindakanyA / zyAmA babhUveti tadUrdhvabhAge, gatena nIraM dadhatA vyaloki ||3|| kuzala zilpiyoM ke hAthoM ke kATe jAne para unakI niHzvAsa vAyu se yamunA kA jala zyAmala ho gayA / tAjamahala ke urdhvabhAga meM jAne para yamunA ke jala ko apanI AMkhoM meM dhAraNa karate hue maiMne yaha dekhA / ( AgarA - vi0 saM0 2006 caitra kR0 12-13 ) 3 : vicakSu zraddhAM puraskRtya gati karomi, buddhi puraskRtya vicArayAmi / AtmAnubhUtyA vidadhAmi sAkSAt, tricakSurevaM bhagavan ! bhaveyam // zraddhA ko puraskRta kara gati karatA rahUM, buddhi ko puraskRta kara vicAra karatA hUM aura AtmAnubhUti se sAkSAtkAra karatA rahUM- prabho ! isa prakAra maiM vicakSu ho jAUM / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : gaMgAnahara raMgattaraMgA kimu nAma gaMgA, no no tadutthA slilprnnaalii| bhagIrathaH ko'pi kimatra jAto, na jJAyate te'dya yuge kiyantaH // 1 // uttAla taraMgoM vAlI gaMgAnahara ko dekhakara mana meM yaha prazna ubharA ki kyA yaha gaMgA nadI hai ? nahIM, yaha to usase nikalI huI nahara hai / phira prazna huA ki kyA koI bhagIratha utpanna huA hai jo isako le AyA hai ? na jAne Aja isa yuga meM kitane bhagIratha vidyamAna haiN| kallolamAlAkulitAbhiradbhiH, dvArapradeze patitAbhiruccaiH / saMgharSazIlAbhigatA savastrA , vicitravezA kila nartakIva // 2 // vaha nahara amimAlA se Akulita tathA Upara se daravAje taka girate hue pAnI ke sAtha jUjha rahI thii| vaha Age phenila vastra pahana kara baDhatI huI nahara vicitra vezavAlI nartakI jaisI laga rahI thii| ghoSo'tulastad vipulaM zarIraM, prakaMpitaM sUcayatIti satyam / asmin yuge jalpati yaH sa eva, mukhyo'mbunApi pratibuddhametat // 3 // usakA atula ghoSa aura prakaMpita vipula zarIra isa satya kI sUcanA de rahA hai ki isa yuga meM jo bolatA hai vahI mukhya hotA hai| pAnI ne bhI isa rahasya ko samajha liyA thaa| nimnaM gataM vAri karotyanimnaM, pRSThAgataM vArya'paraM svavegAt / UrdhvaMdamaM yAti punazca nimnamuddhArayet kaH khalu nimnavRttim // 4 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 atulA tulA pIche se AyA huA pAnI apane vega se pahale ke pAnI ko Upara kI ora Dhakela detA hai / Upara gayA huA pAnI phira nIce calA jAtA hai| jo nimnavRtti hotA hai-jisakA svabhAva nIce kI ora jAne kA hotA hai usakA uddhAra kauna kara sakatA hai ? romodgamaM draSTuriha prakRtyA, bindUdgamo vRddhimavAptukAmaH / vAterito vyomavihArahArI, spraSTuM samastAn pathikAn vilolaH / / 5 / / Upara se giratI huI dhArA ke jalakaNa bar3hane ko lalacA rahe the / dekhane vAloM ko aisA laga rahA thA ki mAno prakRti ko romAMca ho AyA hai| ve jalakaNa havA se AkAza meM uchala rahe the aura pathikoM ko chUne ke lie Akula ho rahe the| 5 : Avarta Avarta ekaH payasAM vibhAti, bhrAmyan svayaM bhrAmayatepyazeSAn / svasImni yAtAnnayate'pi nimnaM, yaccaJcalAnAM racitaM vicitram // 1 // eka Avarta pAnI kA hotA hai| vaha svayaM ghUmate hue sabhI ko ghumAtA hai| vaha apanI sImA meM Ae hue padArtha ko nIce le jAtA hai| caMcala padArtha kI pravRtti vicitra hotI hai| AvartamAnA nayate / tathovaM, sopAnavIthI manujAn krameNa / lakSyaM sthiraM prApya janastadantaM, gacched gati yaH kurute tadarhAm / / 2 / / 'dUsarA Avarta ghUmatI huI sopAnavIthi kA hai| vaha manuSyoM ko Upara le jAtI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / jo manuSya usake sAtha-sAtha ghUmatA hai vaha apane sthira lakSya ko pAkara, usase chuTakArA pA letA hai / / tRtIya eSosti ca bhAvanAyA, UdhavaMgataH karSati lokamuccaiH / svabhAva UrdhvagaminAmasau hi, nimnAn janAnunnayate svato'pi // 3 // tIsarA Avarta hotA hai bhAvanA kaa| UMcI bhAvanA kA Avarta manuSyoM ko UMcA le jAtA hai / Upara jAne vAloM kA yahI svabhAva hotA hai ki ve svayaM Upara jAte hue dUsare manuSyoM ko bhI Upara le jAte haiM / Azukavitvam 83 * [vi0 saM0 2011 bambaI cAturmAsa - amerikana rAiTara buDaleNDa kelara dvArA pradatta viSaya - Revolving Stairs ( Avarta ) ] 6 : vidvatsabhA DaoN0 ke0 ena0 vATave, ema0 e0 pI-eca0 DI0, saMskRta vibhAgAdhyakSa, esa 0 pI0 kaoNleja, pUnA, ne Azukavitva ke lie viSaya dete hue yaha zloka kahApaNDitA: sarve, zravaNecchayA / militAH kAvyamAzritya kAvyasya ato hi varNyatAM viduSAM sabhA || sabhI paMDita kAvya sunane kI icchA se yahAM ekatrita ehu haiM / isalie Apa ( munizrI ) 'vidvatsabhA' isa viSaya para Azukavitva kareM / viSayapUrti - svAtantryaM yajjanmasiddho'dhikAraH, yeSAM nAdaH sarvathA zrUyamANaH / - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 atulA tulA teSAM nAmnA maMdiraM vidyamAnaM, vidvadvaryA atra sarve prabhUtAH // 1 // adhikAra hai' aura jo nAda Aja sarvatra 'tilaka - vidyApITha' banA hai / Aja sabhI jisa mahAmanISi ne yaha nArA diyA thA ki 'svatantratA hamArA janmasiddha gUMja rahA hai, unakI nAma-smRti meM yaha paMDita yahAM upasthita haiM / vilokya sarvAn viduSaH pramode, virAjamAnA guravo mamAtaH / ito virAjanti mumukSavo'mI, sAhitya pANDitya kalAprapUrNAH ||2|| maiM vidvAnoM ko dekhakara parama prasannatA kA anubhava kara rahA huuN| eka ora mere gurudeva AcArya tulasI virAjamAna haiM aura idhara sAhitya ke vidvAn aura kalA meM nipuNa ye mumukSu baiThe hue haiM / ye ye vicArA manasodbhavanti, jJAtAstathA jJAtatamA lasanti / AviSkaromi pramanAzca taoNstAn, jJeyaH sasomaH samayo mamAsti // 3 // jo vicAra mana meM utpanna ho rahe haiM, ve jJAta aura sujJAta haiM / phira bhI maiM prasanna mana se unheM abhivyakta karatA hUM / mere bolane kA samaya sasIma hai, yaha saba jAna leM / nAhaM kvacit kAzcana vedmi vijJAna, na te'pi jAnantitamAM ca mAM ca / pUrvo'yamevAsti samAgamo'tra, paraM pramodosti mahAn samantAt // 4 // yahAM upasthita kisI vidvAn ko maiM nahIM jAnatA aura na koI vidvAn mujhe pahacAnatA hai / yaha hamArA pahalA hI samAgama hai, phira bhI cAroM ora harSa kA vAtAvaraNa hai / yeSAM vicArAH prakRti prasannAH, sadbhAvanA sphUrtimatI vibhAti / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 85 zrotuM vicArAn yatinAM vareNyAn, samAgatAMstAnna vidan pravedmi // 5 // jinake vicAra svabhAvataH nirmala aura spaSTa haiM, jinakI sadbhAvanA sphUrtimatI hai, jo muniyoM ke vareNya vicAra sunane ke lie samAgata haiM, unheM na jAnatA huA bhI acchI taraha se jAnatA huuN| pramodarAzinayane nimagno, vilokyate tattvamidaM mahattat / apremNi ye prema sabhAjayanti, te paNDitA eva na saMzayo'tra / / 6 / / saba kI AMkhoM meM pramoda bharA huA dIkhatA hai, yaha yahAM kI mukhya bAta hai| jo vyakti aprema meM bhI prema kA prabhutva sthApita karate haiM, ve saba paMDita hote haiM, isameM koI bhI saMzaya nahIM hai| nAjJeSu zAntiH sthiratAprasaktiH, zAntAH sthirAH santi same ydete| vidvatsabheyaM lasate'tra ramyA, sarve'pi vidvAMsa iti bravImi // 7 // ajJa vyaktiyoM meM zAnti aura sthiratA nahIM hotii| yahAM zAMti aura sthiratA donoM haiM, ataH yaha vidvat-sabhA atyanta ramaNIya hai aura yahAM upasthita sabhI vyakti vidvAna haiM, aisA maiM kahatA huuN| (tilaka vidyApITha, pUnA, 26-2-55) 7 : ghaTIyantram vAgvadhinI sabhA, pUnA-vi0 saM0 2011 phAlguna zuklA 6 (26-2-55) DaoN0 ke0 ena0 vATave, ema0 e0, pI-eca0 DI0 ne Azukavitva ke lie viSaya dete hue nimna zloka kahA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 atulA tulA samayajJApakaM nityaM, navyAnAM hastabhUSaNam / sragdharAvRttamAlambya, ghaTIyantraM hi varNyatAm / / 'jo sadA samaya batAtI hai, jo naujavAnoM ke hAtha kA AbhUSaNa banI huI hai, usa ghar3I kA sragdharA chaMda meM varNana kreN|' viSayapUrti yadvA jJAtaM purANanikhilaRSivaraiyomavIkSyApi kAlaH, jJAtA tajjJAyate vA prakRtivivazatA sAmprataM vrdhmaanaa| svAtantryasya praNAdo bahujanamukhagaH kintu no kAryarUpe, haste badhvA ghaTIstA bhavati ca manujazcitramAsAmadhInaH / / 1 / / prAcIna RSi-muniyoM ne AkAza ko dekhakara kAla kA jJAna kiyA thaa| kintu Aja bar3hatI huI prakRti kI vivazatA svayaM jJAta hai yA jJAta ho sakatI hai / vartamAna meM svatantratA kA svara jana-jana ke mukha para hai, kintu vaha kAryarUpa meM pariNata nahIM hai / Azcarya hai ki manuSya hAtha para ghar3I bAMdhakara, usake adhIna ho rahA hai / cakSuryad vAntarAlaM sphuritamapi bhavettanna yaMtrasya ceSTA, vijJAH pazyantu sarve vayamiha munayaH kasya haste'sti yaMtram ? cakSuSmAnatra buddho bharatajanapade svAtmanA svaM prapazyet, bAhya dRSTiM vitanvan bahirapi sudRza! syAtparAdhInacetAH // 2 // antarAla kA cakSu khula jAtA hai, vaha koI yantra kI ceSTA nahIM mAnI jaatii| sAre vidvAn yaha dekheM ki hama muniyoM ke hAtha meM kauna-sA yantra hai ? bhArata meM use hI cakSuSmAn mAnA hai jo apanI AtmA se apane Apako dekhatA hai / cakSuSmAn vidvAno ! bAhara kI ora jhAMkane vAle kA citta bAhya vastuoM ke adhIna ho jAtA hai| loko'yaM nAma citro bhavati ca satataM nAtra sandehalezaH, zRGgArArtha prayatno bhavati navanavo jJAtametat prasiddham / strINAM haste hi dRSTA bhavati ca manujaiH sApyalaMkArarItiH, ghaTyA vyAjena labdhA vrajati ca kimasau sAmprataM stritvmetum||3|| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 87 isameM koI sandeha kA aMza bhI nahIM hai ki yaha manuSya bahuta vicitra hai / yahAM zRMgAra ke lie nae-nae prayatna hote haiM- yaha sabako jJAta hai| striyoM ke hAtha zRgArita hote haiM, kintu manuSyoM ne bhI ghar3I ke miSa se hAtha ko alaMkRta kiyA hai| isase yaha AzaMkA hotI hai ki kyA manuSya strItva kI ora jA rahA hai ? loko'yaM jAyamAno nahi nahi viduSA vismayaH kopi kAryaH, strItve puMstvaM kadAcid bhavati dRzigataM puMstvamevApi tattve / kAlo'sImo vibhAti prakRtivilasito yadcizcApi citrA, buddharbhadopi jAtastadaghaTitaghaTA manyatAmatra satyA / / 4 / / 'strI se puruSa aura puruSa se strI bananA'--yaha hotA hai| isameM kisI vidvAn ko vismita nahIM honA caahie| kAla asIma hai| yaha prAkRtika hai| logoM kI ruci bhI bhinna-bhinna hai| buddhi kA tAratamya bhI hai, isalie kisI bhI aghaTita ghaTanA ko satya mAnA jA sakatA hai| 8 : saMskRtabhASAyA virodhaH DaoN0 ke0 ena0 vATave, ema0 e0 pI-eca0 DI0, saMskRta vibhAgAdhyakSa, esa0 pI0 kaoNleja, pUnA, ne Azukavitva ke lie viSaya dete hue yaha zloka kahA yacca saMskRtabhASAyA, virodho dRzyate kvacit / - tamevAzritya viSayaM, kAvyamatra viracyatAm / / 'kahIM-kahIM saMskRta bhASA kA virodha kiyA jAtA hai / mune ! Apa isI viSaya ko AdhAra banAkara kAvya-racanA kreN|' viSayapUrti yasyAM mahattatvamaho vibhAti, svAdhyAtmikI yena gtiHprvRddhaa| vikAsamArgo vizado yataH syAt, tathApi lokaiH kriyate virodhaH / / 1 / / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 atulA tulA __ jisa bhASA ke sAhitya meM mahAn tattva haiM, jisane apanI AdhyAtmika gati ko vega diyA hai, jisake AzrayaNa se vikAsa-mArga vizada ho jAtA hai, phira bhI loga usakA virodha karate haiN| tatrApi tathyaM varivati kiJcit, na saMskRtasyAsti mudhA virodha: / yat saMskRtajJA hi purANacittAH, tad yatra tatrAgrahamAzrayanti / / 2 / / unake virodha meM bhI kucha tathya hai| ve saMskRta kA vyartha hI virodha nahIM krte| saMskRtajJa vyakti purAne vicAroM ke hote haiN| ve yatra-tatra Agraha kara baiThate haiN| sAraM yathA nAma purAtaneSu, tathA navIneSvapi gRhyate cet / bhASAvirodhaH svayameva nAzaM, nUnaM nayennAtra vimarzaNIyam / / 3 / / jisa prakAra prAcInatA meM sAratattva hai vaise hI yadi navInatA meM sAratattva mAna liyA jAe to bhASA kA virodha svayaM naSTa ho jAtA hai| isameM kucha bhI vicAraNIya nahIM hai| sarvatra tattvasya bhaved virodhaH, tatra pramodo viduSAM hi mAnyaH / virodhatastatvamupAsanIyaM, na nAma bhItizca tato vidheyA // 4 // jahAM sat tattva kA virodha hotA hai, vahAM vidvAn vyakti pramudita hote haiN| kyoMki virodha se tattva ke prati upAsanA bar3hatI hai| vahAM bhaya nahIM khAnA caahie| (tilaka vidyApITha, pUnA-26-2-55) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : mRtabhASA vAgvadhinI sabhA, pUnA - vi0 saM0 2011 phAlguna zuklA 6 Ara0 ema0 dharmAdhikArI dvArA pradatta viSaya "bhASA mRteti pravadanti kecid, gIrvANavANI guNabhUSitA'pi / munIndra ! tattvaM kathayasva nUnaM, kathaM punarvaibhavazAlinI syAt // " 'gIrvANavANI (saMskRta bhASA ) guNoM se bhUSita hai| phira bhI kucheka vyakti use mRta bhASA mAnate haiM / munIndra ! Apa yaha batAeM ki vaha bhASA punaH vaibhavazAlinI kaise ho ?' viSayapUrti - bhASA kadAcinna mRtA'mRtA syAd, bhASAjJa evApi mRto'mRtaH syAt / janazcalanti, bhASAmupAdAya teSAM gatiH syAcca samIkSaNIyA // 1 // bhASA kabhI bhI mRta yA amRta nahIM hotI / bhASAvid hI mRta yA a-mRta hotA hai / loga bhASA ko lekara calate haiM / unakI gati hI samIkSaNIya hai / navyaM, / bhASAvidAM jIvanamasti bhASA svayaM sphUrtimiryAta navyAm / bhASAvidAM bhASA'pi cejjaDatA prasUtA, mRtyuM labhate tadatra // 2 // bhASAvidoM kA jIvana yadi nayA hotA hai to bhASA bhI nayI sphUrti ko prApta hotI hai / yadi bhASAvidoM kA jIvana jar3a hotA hai to bhASA mara jAtI hai / bhASAvikAsaM spRhayanti ye ye, te te saceSTA: sarasA bhASAvidAM vRddhigate bhavantu / mahimni, bhASA svayaM gauravazAlinI syAt // 3 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 atulA tulA jo-jo vyakti bhASA kA vikAsa cAhate haiM, ve sarasa aura saceSTa hoN| bhASAvidoM kI mahimA bar3hane para bhASA svayaM gauravazAlinI ho jaaegii| 10 : krIDAMgaNa yasmin kroDA yAvatI svalparUpA, tAvat krIDAprAMgaNaM syAd vizAlam / vrIDA vRddhi yAti yena krameNa, tena krIDAprAGgaNaM yAti sImAm // 1 // jisameM lajjA kA bhAva jitanA kama hotA hai, utanA hI vizAla hotA hai usakA krIr3A-prAMgaNa / jisa krama se lajjA bar3hatI hai usI krama se krIr3A-prAMgaNa sikur3atA jAtA hai| krIDAGgaNaM syAdudaraJca mAturaGkopi dolApi tathA parANi / bAlasya sarvANi sadA samAni, khalU rikAkhelanameva yUnAm / / 2 / / bAlaka ke lie krIr3A-prAMgaNa haiM-mAtA kA udara, mAtA kI goda, jhUlA aadi-aadi| ye saba usake lie sadA samAna haiN| yuvakoM kA krIr3A-prAMgaNa haizastrAbhyAsa kI bhUmi / (vi0 saM0 2012 magasara kRSNA 6, baDanagara, hajArIbAga) 11 : saMskRti na vArdalaiH kSetrabhidA kriyeta, nabhovihAraM vidadhadbhirebhiH / ekatvamevAmbudharA bhajante, tathaikyamevAsti ca saMskRtInAm / / 1 / / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 61 AkAza meM vicaraNa karane vAle ye bAdala kabhI kSetra kA bheda nahIM karate / ve sarvatra ekatA rakhate haiN| isI prakAra sabhI saMskRtiyoM meM ekatA hai| kA bhAratIyA ca parA ca kAsti, durlakSya eSosti nisargabhedaH / parantu dhArA salilasya vIkSe, tadAmbuvAhA upayAnti bhedam / / 2 / / kauna-sI saMskRti bhAratIya hai aura kauna-sI abhAratIya, yaha bheda durlakSya hai| kintu jaba maiM jala kI dhArA ko dekhatA hUM, taba bAdala bhinna-bhinna ho jAte haiN| tyAgasya niSThA pravarA pratISThA, yatra vratAnAM mahimA / prakRSTaH / sA bhAratIyA kila saMskRtiH syAd, bhinnApyabhinnAtmaguNaprakaH // 3 // jahAM tyAga kI pravara niSThA aura pratiSThA hai, jahAM vratoM kI pracura mahimA hai, vaha bhAratIya saMskRti hai| vaha bhinna hotI huI bhI AtmaguNoM ke prakarSa meM abhinna hai| (vikrama saMvat 2015, kAnapura-saMskRta goSThI) 12 : triveNIsaMgama syAt saGgamoyaM hRdayaGgamopi, tasyaiva yasyAsti manaH pavitram / prakAzazIlaM ca malApahAri, prakSAlakaM bhAvitavAsanAyA: / / 1 / / jisakA mana pavitra, prakAzavAna, vizuddha aura saMskAroM kA prakSAlana karane vAlA hai, vahI isa saMgama ko hRdayaMgama kara sakatA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 atulA tulA prakAzaputrI yamunA tadAsta, prakAzaputryA vihitaM vidheyam / vilInamastitvamahattvapUrNa, vidhAya kArya vihitaM prakAzyam / / 2 / / yamunA prakAza kI putrI hai| prakAzaputrI dvArA jo kRta hai vaha sabake lie karaNIya hai| usane apane aMhatA se pUrNa astitva ko vilIna kara prakAzocita kArya kiyA hai| vyomApagA svaginadI pavitrA, saMprApya pAnIyavizAlarAzim / na kharvagavaM vahate kadAci ttenaiva tasyAzca samucchrayoyam / / 3 / / pavitra aura nirmala gaMgA nadI pAnI kI vizAla rAzi pAkara bhI kabhI tuccha garva nahIM karatI, isIlie use yaha uccatA prApta huI hai| bhAgIrathIyaM zramatApratIka, parA prakAzapratirUpabhartI / ekAvadAtAmburihAsti puNyA, parA tathA zyAmalatAmupetA // 4 // gaMgA zrama aura yamunA prakAza kI pratIka hai, isIlie gaMgA kA jala dhavala aura pavitra hai, kintu yamunA kA jala zyAmala hai| syAdetayoH saMgama eSa puNyastadA samAnAH sahajAtmalInAH / samanvayaM naiva narAH spRzanti, tatrAsti cintyaM ca mahad vicitram // 5 // jaba ina donoM kA saMgama ho sakatA hai to samAnadharmA aura svabhAvataH AtmA meM lIna rahane vAle manuSya samanvaya kyoM nahIM kara pAte ? yaha atyanta AzcaryakArI aura cintya tathya hai| ANuvratIyaM vizadAsti gaMgA, sarasvatI syAdupadezavANI / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 63 syAt sUryajA'sau hRdayaprakAza stIrthAdhirAjastulasIha jAtaH / / 6 / / aNuvratoM kI pavitra gaMgA pravahamAna hai, sarasvatI-rUpI upadezavANI prApta haiM tathA hRdaya prakAzarUpI yaha yamunA vidyamAna hai| ina tInoM kA samAgama AcAryazrI tulasI meM huA hai| isalie ve tIrthAdhirAja prayAga ho ge| (prayAga-triveNI-saMgama, vi0 saM 2015 mRga0 kR0 13) aura sArA mana hirA sakA 13 : hiMsA-ahiMsA hiMsAplutaM mAnasamasti sarva, kITo mRtastatra manaHpraharSaH / vIratvabuddhirlabhate pravRtti, na nAma kaSTAnubhavosti kinycit||1|| sArA mana hiMsA se vyApta hai| koI kITa maratA hai to mana meM harSa hotA hai, aura apane ApameM vIratA kI buddhi paidA hotI hai| kaSTa kA tanika bhI anabhava nahIM hotaa| manopyahiMsAvihitaM pavitraM, kITo mRtastatra bhavetsvabuddhiH / nAnyo'sumAna kopi mRtosti kintu, mamaiva kazcid nijakosti luptaH // 2 // mana yadi ahiMsA se pavitra hai, to koI kITa marane para usake prati 'sva' kI buddhi paidA hotI hai| vaha socatA hai--koI anya prANI nahIM marA hai kintu merA hI koI svajana marA hai| (hindI vidyApITha-prayAga) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 atulA tulA 14 : aNutvaM kathaM syAt ? svAbhAvikI syAdaNutA janAnAM, vaibhAvikIyaM gurutA vibhAti / bandho janAnAM vigato yadA syAna, muktaH svayaM syAdaNureSa AtmA // 1 // prANiyoM ke lie aNutA svAbhAvika hai aura gurutA vaibhAvika / jaba prANI bandhana-mukta ho jAtA hai, taba aNu AtmA mukta ho jAtI hai| laghuH sadA syAdaNuratra loke, vinamra evApi laghurbhavecca / vinamra eva pravized manassu, na vA guroH syAt sulabho'vakAzaH // 2 // aNu laghu hotA hai aura jo vinamra hotA hai vaha bhI laghu hotA hai / jo vinamra hotA hai vahI mana meM praveza pA sakatA hai / guru (bhArI) vahAM sthAna nahIM pA sktaa| gurutvamevANugataM nisarge, yad vA gurau vApyaNutA nivissttaa| na sarvathA kopi gururna vAsti, syAt sarvathA sUkSma iti pratItam // 3 // svAbhAvika rUpa se aNutA meM gurutva hai aura gurutva meM aNutA hai| koI sarvathA guru athavA sarvathA aNu (sUkSma) nahIM hotaa| (vi0 saM0 2015 mRga0 zu0 2-jhUsI Azrama ke adhiSThAtA prabhudatta brahmacArI dvArA pradatta viSaya) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 : rASTrasaMgha bhAvanAdyA, jAtA / eko bahusyAmiti saMghapravRtti nujeSu bahuprakArAH pracalanti saMghAH, syAd rASTrasaMgho'pi mahAMzca tatra // 1 // 'maiM akelA hUM, bahuta ho jAUM - yaha bhAvanA AdikAla se rhii| isI bhAvanA saMghabaddhattA ko janma diyaa| Aja aneka prakAra ke saMgha vidyamAna haiN| unameM 'rASTrasaMgha' eka mahAn saMgha hai| prApya rASTrANi sarvANi ca tatra kAJcit, vAdamudIrayanti / nijasyAdhikRte vidhAtuM, sthiti rakSAM svAtantrya marhanti gatAvakAzAH // 2 // sAre rASTra vahAM pratinidhitva prApta kara koI na koI cintana karate rahate haiM / apanI prabhusattA kI rakSA karane ke lie sabhI svatantra haiM aura usake lie sabako ucita avasara prApta hai / parantu tatra sthitirasti citrA, cInasya tulyaM sumahacca rASTraMm / sadasyatAM na vrajati pratItaM, kiM rASTrasaMghosti viDambanA vA // 3 // kintu vahAM kI eka vicitra sthiti hai| cIna jaisA vizAla rASTra usakA sadasya nahIM bana sakA hai| kyA yaha rASTrasaMgha hai yA koI viDambanA ? yasmin manuSyA aparairmanuSyeghRNAM virodhaM ca mitho vahante / sa rASTrasaMgho yadi sAmyadhArAM, pravAhayet sArthakatAmupeyAt // 4 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 atulA tulA jahAM manuSya dUsare manuSyoM ke sAtha ghRNA aura virodha rakhate haiM, vaha rASTrasaMgha yadi samatA kI dhArA ko pravAhita kare to usake nAma kI sArthakatA siddha hogii| (vi0 saM0 2015 mRga zu0-banArasa saMskRta mahAvidyAlaya) 16 : milana atItamadyAsti vivartamAnaM, vAcopi vAgabhimilitA bhavanti / rajAMsyapi sparzamupAgatAni, mastiSkamadyAsti hRdA sahaiva // 1 // Aja atIta vartamAna meM samA rahA hai| vANI vANI se mila rahI hai| yahAM ke rajakaNa bhI Aja spRSTa ho rahe haiM aura mastiSka bhI hRdaya kA sAtha de rahA hai| isa milana kI apUrvavelA meM saba paraspara mila rahe haiN| (vi0 saM0 2015 poSa zu0 6 rAjagRha, vaibhAra parvata) 17 : vaibhAra parvata aura bhagavAn mahAvIra miubhAvaM kaThorattaM, kiccA cia smnni| abhU parIsahedINo, miU savvesu pANisu // 1 // bhagavAn mahAvIra mRdutA aura kaThoratA-donoM bhAvoM se samanvita the| ve parISahoM ko sahane meM kaThora-adIna the kintu sabhI prANiyoM ke prati mRdu the| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 67 aMtimaM desaNaM kAuM, sAhiA aMtimA gii| aMtaM kiccA aNaMto bhU, ayalo akkhayo ajo // 2 // unhoMne antima dezanA dekara, antima gati mokSa ko prApta kara liyaa| ve bhava kA anta kara ananta, acala, akSaya aura ajanmA ho ge| jassa rammANi vakkANi, kujjA vakkamavakkagaM / tesiM NAma samuddhAro, kAyavvo so kahaM bhave // 3 // jinake suramya vAkya vakra ko bhI avakra banA dete haiN| una vAkyoM kA uddhAra karanA hai| yaha kaise ho? . pasAro uvadesANaM, AyatulappasAhio / bhave so divaso dhanno, bhavissai bhavissai / / 4 / / vaha dina dhanya hogA, jisa dina bhagavAn ke upadezoM kA AtmatulA se prasAdhita prasAra hogaa| vigArA NivigArattaM, jattha jaMti ya paanninnN| ko vigAro bhave tattha, bhUmI cevAvigAriNI / / 5 / / jisa bhUmi para prANiyoM ke vikAra nirvikAra ho jAte haiM, vahAM kauna-sA vikAra utpanna ho sakatA hai ? yaha sArI bhUmi hI avikArI hai / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : sammaMdozakhara na vA svabhAvaH parivartitaH syAt, sunizcitaM satyamidaM bravImi / vanaM vihAyaiva gatA manuSyAH, vanaM zritA modamavApnuvanti // 1 // maiM yaha sunizcita kaha sakatA hUM ki satya parivartita nahIM hotaa| vana ko chor3a manuSya nagaroM meM gae kintu Aja punaH vana meM Akara prasannatA kA anubhava kara rahe haiN| sadA RjutvaM puruSaH prazastaM, parantu vakratvamapi kvacitsyAt / vakrazca mAgairvayamatra yAtA:, panthA Rju va sahAyako'bhUt // 2 // - manuSya ne sadA RjutA kI prazaMsA kI hai, kintu kahIM-kahIM vakratA bhI prazasta hotI hai| mArga vakra the isIlie hama yahAM (parvata para sthita pArzvanAtha ke mandira) taka A ge| Rju mArga (sIdhA mArga) yahAM pahuMcane meM hamArA sahAyaka nahIM huaa| (vi0 saM0 2016 mRga0 zu0 6, sammedazikhara pArzvanAtha mandira) 16 : dIpamAlikA yathA vayaM smaH kSaNabhaGga rA hi, tathA jagatsarvamidaM vibhAvyam / sthAyiprakAzAya sRjantu yatnamiti pradIpAH prakaTa dhvananti / / 1 / / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 66 dIpaka yaha spaSTa rUpa se kaha rahe haiM ki jisa prakAra hama kSaNabhaMgura haiM, usI prakAra sArA jagat bhI kSaNabhaMgura hai / isalie manuSyoM ko cAhie ki ve sthAyI prakAza ke lie yatna kareM / ahaha caturacetA dIpamAlAmiSeNa, divasayati nizaivaM mAsma nindantu lokA: / jagati bhagavato'yaM vardhamAnasya jAto, viraha iha vasatyAM bhAnubhAyAmasatyAm // 2 // catura cittavAlI rAtri dIpamAlA ke bhiSa se apane ko dina ke rUpa meM pradarzita kara rahI hai, isalie ki loga nindA na kareM ki asAdhAraNa vyaktitva vAle bhagavAn mahAvIra kA viraha sUrya kI prabhA ke abhAva meM isa rAtri meM huA hai| lokA na vakrA: sthitirapyavakA, kAlo'nukUlaH sukhito jano'pi / devAryadevAvatarestadAto, bhAgyodaya vacmi kaleH kimanyat // 3 // bhagavan ! usa samaya loga bhI vakra nahIM the aura sthiti bhI vakra nahIM thI / kAla anukUla thA aura janasAdhAraNa sukhI / usa samaya Apane avatAra liyA / ise maiM kalikAla kA bhAgyodaya hI kahUM, aura kyA kahUM ? zreyo yadekaM militaM tadAnIM, yAgasya hiMsApratirodhanasya / kiyanti tAnyadyayuge miliSyannatrAnumAyA api nAnumA syAt ||4|| 'bhagavan ! usa samaya Apako yajJa kI hiMsA ke pratirodha kA eka hI zreya milA thA / kintu Aja ke yuga meM Apako kitane zreya prApta hote, isake anumAna - kA bhI anumAna nahIM ho sakatA / (vi0 saM0 2018 bIdAsara - dIpAvalI ) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : naitikatA - anaitikatA vRtti vilAsabahulA ralpAyazca bahuvyayaH / apekSA: kRtrimA yatra tatra naitikatA kutaH ? // 1 // jahAM jIvanacaryA vilAsa se paripUrNa hai, jahAM Aya kama aura vyaya adhika hai| aura jahAM AvazyakatAeM kRtrima haiM, vahAM naitikatA kaise hogI ? sImAmAsAdito bhogaH, 1 vyayazcAyAnusArataH apekSA: sImitA yatra, tatrA'naitikatA kutaH ? 11211 jahAM bhoga-vilAsa kI sImA hai, Aya ke anusAra vyaya hai aura AvazyakatAeM sImita haiM, vahAM anaitikatA kaise hogI' ? karttavyavimukhaM yatra, rAjyatantra pravidyate 1 vaNijazchala saMyuktAH tatra naitikatA kutaH ? // 3 // jahAM rAjyatantra apane karttavya se vimukha hai aura jahAM vyApArI chala-kapaTa pradhAna haiM, vahAM naitikatA kaise hogI ? karttavyapravaNaM rAjyatantra vaNijo nyAyya saMtuSTAH, tatrA'naitikatA kutaH ? ||4|| jahAM rAjyatantra karttavya-parAyaNa hai aura vyApArI aucitya se prApta saMpadA se saMtuSTa haiM, vahAM anaitikatA kaise hogI ? yatra, pravidyate I ( tIsa hajArI -- dillI, vi0 saM0 2021 ) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 : lokatantra kA udaya AtmAnuzAsanaM yatra, prAmANikatvamAzaye / . sApekSatA sahiSNutvaM, vyakteH svataMtratA sphuTam // 1 // tatrodayaM vrajatyAzu, lokatantraJca puSyati / phalAnyasyopajAyante, vyavahAraspRzAmapi // 2 // jahAM AtmAnuzAsana, prAmANikatA, sApekSatA, sahiSNutA aura vyaktisvAtantrya hai, vahAM lokatantra kA udaya aura vikAsa hotA hai / lokatantra ke phala vyApAriyoM ko bhI prApta hote haiN| vidhInAM pAlanaM tatra, karttavyasya prapAlanam / svayamuttaradAyitvaM, vizvAso'pi parasparam // 3 // samAnovasaraH puMsAM, labdho bhavati sAdaram / anyathA lokatantrasya, vicchedo jAyate dhruvam // 4 // lokatantra meM kAnUnoM kA pAlana, kartavya-parAyaNatA, svayaM kA uttaradAyitva, paraspara vizvAsa, sabhI manuSyoM ko samAna avasaroM kI prApti-ye Avazyaka hote haiM / anyathA lokatantra kA nizcita hI viccheda ho jAtA hai| (dillI kAnsTITyUzana klaba, vi0 saM0 2021) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : Atmabodha AlokazUnyA api santi kecidAlokabhItA api santi kecit / AlokamugdhA api santi keci dAlokadakSA viralA bhavanti // 1 // kucha puruSa Aloka se zUnya, kucha Aloka se bhayabhIta aura kucha Aloka se mUDha hote haiN| kintu Aloka meM nipuNa puruSa virale hI hote haiM / na cAndhakAro na ca cAkacikyaM, na saMzayo nApi viparyayazca / na cApi rogo janayetprabhAvaM, dRSTi: prasannA mama sAstu devaH ! // 2 // - deva ! merI dRSTi prasanna rhe| andhakAra, cAkacikya saMzaya, viparyaya aura roga-ye merI dRSTi ko prabhAvita na kreN| dehaprasAdo rasanAjayena, pUrvAgrahaM muJcati dRkprasAdaH / manaHprasAdaH samatAzrayeNa, puNyA trayIyaM bhagavan ! mayi syAt // 3 // bhagavan ! svAdavijaya se zArIrika svAsthya, pUrvAgraha ke tyAga se dRSTi kA svAsthya aura samatA ke AcaraNa se mAnasika svAsthya-ina tInoM kA puNya saMgama mere meM ho| prakAzarekhA bhavatu prabuddhA, zaktiH prazastA bhavatu prakarSam / AnandasindhurbhavatAd gabhIraH tava prasAdAn mama deva ! deva ! // 4 // deva ! ApakI kRpA se mere prakAza kI rekhA jAgRta ho, zakti prazasta ho aura merA Ananda kA sindhu gaharA hotA rahe / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 103 dRSTirna muhyat pratibimbamAtre, dRSTirna me saMzayitA kadApi / viparyayaM gacchatu naiva dRSTi STiM labhe'haM vizadAM munIza ! // 5 // munIza ! pratibimba mAtra se merI dRSTi mUDha na ho / merI dRSTi meM saMzaya aura viparyaya bhI na ho / deva ! mujhe pavitra dRSTi kA lAbha ho| vizvAsaM kuruse kuruSva cidi taM bADhaM na vA vidyuti, vizvAsaM kuruse kuruSva manasaH zAntau na vA vAdale / vizvAsaM kuruse kuruSva sutarAM haste na vA vaibhave, sthairye vizvasanaM hitaM sthirataraM taccaJcale caJcalam // 6 // yadi tu vizvAsa karatA hai to caitanya ke prati gaharA vizvAsa kara. vidyut ke prati nhiiN| yadi tU vizvAsa karatA hai to mAnasika zAMti ke prati vizvAsa kara, bAdala ke prati nhiiN| yadi tU vizvAsa karatA hai to sadA hAtha-zrama meM vizvAsa kara, vaibhava ke prati nhiiN| sthairya meM vizvAsa karanA hitakara aura sthiratara hotA hai aura caMcala meM kiyA gayA vizvAsa bhI caMcala hotA hai| (vi0 saM0 2022 aNuvrata vihAra, dillI) 23 : bhAvanA virAgaH sarvadoSebhyo'nurAgastava . pAdayoH / nipAtaH sarvapApAnAM, praNipAtastayoH mahAn // 1 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 atulA tulA prabho ! maiM samasta doSoM se virakta aura Apake caraNoM meM anurakta ho jAUM tathA mere sabhI pApa naSTa ho jAeM aura maiM Apake mahAn caraNa-yugala meM nata ho jaauuN| maitryamamitrabhAveSu, mRdutA sakaleSvapi / avaktavye dhra vaM mauna mAptaM syAttvatprasAdataH // 2 // prabho ! maiM ApakI kRpA se amitra bhAva meM bhI maitrI, sabhI jIvoM ke prati mRdutA aura avaktavya ke prati mauna rhuuN| (vi0 saM0-2023 dIpAvalI, bIdAsara) 24 : maNizekhara cora satyaM guNAnAmiha mAtRbhUmirasatyamAdhArazilA'guNAnAm / satyasya pUjA paramAtmapUjA, satyAt paro no paramezvaro'sti // 1 // muni ne maNizekhara se kahA-'satya guNoM kI mAtRbhUmi hai aura asatya aguNoM kI aadhaarshilaa| satya kI pUjA paramAtmA kI pUjA hai / satya se bar3hakara koI parama Izvara nahIM hai|' cauryaM kariSyAmi mune ! nitAMtaM, vakSyAmi satyaM manasApi vaacaa| tyaktuM na cauryaM prabhavAmi sAdho!, . vaktuM paraM satyamahaM samarthaH / / 2 / / maNizekhara ne muni se kahA--'maiM corI avazya karUMgA kintu mana aura vANI se sadA satya bolUMgA / prabho ! maiM corI chor3a nahIM sakatA kintu satya bolane meM samartha huuN|' Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 105 ghorA tamisrA saghanaM tamisra, bandho ! kathaM bhrAmyasi rAtrimadhye ? pRSTho nRpeNAha sa coramukhyaH, cauryaM vidhAtuM nRpasama yAmi / / 3 / / eka dina maNizekhara corI karane niklaa| rAste meM parivartita veza meM rAjA milaa| rAjA ne pUchA-'bhAI ! rAta aMdherI hai aura aMdhakAra bhI saghana hai| aisI rAta meM kyoM ghUma rahe ho ?' cora samrAT maNizekhara bolA-'maiM rAjA ke mahala meM corI karane jA rahA huuN|' coro'pi satyaM vadatIti rAjJo, na kalpanA cetasi saMbabhUva / vidhAya cauryaM punarAgatasya, praznastathaivottaramatra jAtam // 4 / / cauryaM kRtaM kveti jagAda rAjA, prAsAdamadhye napateH sa cAha / bhrAntAzayo'sau grathilo'thavA syAt, saMcintya rAjA svagRhaM jagAma // 5 // cora bhI satya bolatA hai-rAjA ko aisI kalpanA bhI nahIM thii| cora corI kara A rahA thaa| rAjA punaH milaa| cora se pUchA- 'tuma kahAM gae the ?' cora ne kahA-'corI karane gayA thaa| rAjA ne phira pUchA-'tumane corI kahAM kI ?' cora ne kahA-'rAjA ke mahala meN|' rAjA ne yaha socA-yaha vyakti yA to pAgala hai yA vikSipta hai / rAjA apane sthAna para A gyaa| jagrAha peDhAyugalaM maNInAmekAM ca maMtrI svagataM cakAra / coro gRhItaH samuvAca satyaM, na satyamukta sacivena kiJcit // 6 // maNizekhara ne rAjA ke khajAne se ratnoM kI do DibiyAM curAI thiiN| prAtaHkAla corI kI bAta suna mantrI khajAne meM gayA aura vahAM para bacI eka DibiyA ko svayaM ghara le gyaa| dUsare dina cora pakar3a liyA gyaa| usane rAjA ke samakSa corI svIkAra karate hue kahA-'maiMne ratnoM kI do DibiyAM carAI haiN|' rAjA ne Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 atulA tulA kahA - 'vahAM tIna vahAM rakha dI thI / ' DibiyAM thIM / ' cora ne kahA - 'do maiMne lI thIM aura tIsarI rAjA ne mantrI se pUchA / mantrI ne saca nahIM khaa| rAjA ke mana meM sandeha huA / khoja karane para eka DibiyA mantrI ke ghara milI / coro'pi satyaM vadatIti rAjJA, vyadhAyi so'mAtyavaraH svarAjye | vadannasatyaM, amAtyavaryo'pi kArAgRhe vAsamalaMcakAra // 7 // 'cora bhI satya bolatA hai' - aisA socakara rAjA ne maNizekhara ko apane rAjya kA saciva banA diyA aura 'mantrI hokara jhUTha bolatA hai' - aisA socakara usa mantrI ko jela meM DAla diyA / - ( vi0 saM0 2023 mAgha, bambaI - DaoN0 nArmana brAuna, saMskRta vibhAgAdhyakSa, penisileviyA yUnivarsiTI, amerikA, dvArA pradatta viSaya) 25 : samudra aura vRkSa-layana sindhurgaji vyadhita vipulAM vikSipan vIcimAlAM, zAntA zyAmA vidhudhavalitA tatsahAyA prajAtA / prAsAdAnAmapi vipinAM tIradeze sthitAnAM, bhItidRSTA na khalu vadane tatra hetuH samudraH // 1 // samudra laharoM ko uchAlatA huA jora se garjana kara rahA thaa| cAMda kI cAMdanI se dhavalita aMdherI rAta samudra ke garjArava ko phailAne meM sahAyaka ho rahI thI, kintu taTa para sthita bar3e-bar3e makAna aura vRkSa niSprakampa khar3e the / unameM bhaya kA lavaleza nahIM thA / isakA mUla kAraNa thA samudra / kyoMki samudra apanI maryAdA kA atikramaNa nahIM karatA / utkIryAdri layananivahaH saMskRto'dRSTapUrvaH, chittvA skandhaM varazikhariNo nirmito noTajazca / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 107 dRSTAdRSTe yadiha tulanAdhIyate tahi dRSTa, nAdRSTasyAhati kila kalAM SoDazIM cApi vizve // 2 // pahAr3a ko kuredakara banAe gae makAnoM kI paMkti hamane dekhI thii| kintu vRkSa ke skandha ko chIlakara eka uTaja kA nirmANa, hamAre lie adRSTapUrva thaa| dRSTa aura adRSTa meM yadi tulanA kI jAe to jo dRSTa hai vaha adRSTa ke solahaveM bhAga meM bhI nahIM A sktaa| (gholavaDa-~-mahArASTra-20-12-67) 26 : ahiMsAyAM apavAdaH durbalatvaM bhaved yatra, ttraapvaadklpnaa| prabalatvaM yadA svasyA pavAdA: phalgutAM gtaaH||1|| jahAM durbalatA hotI hai vahIM apavAda kI kalpanA hotI hai| jahAM apanI prabalatA hotI hai vahAM apavAda nirarthaka ho jAte haiN| ahiMsAkAzarUpeNa, srvtraastyekruupgaa| durbalA jAyate bhittiH, vivaraM jAyate tadA // 2 // ahiMsA AkAza kI bhAMti sarvatra eka-rUpa hai / jaba bhIMta durbala hotI hai, taba usameM cheda hotA hai| bhitto vivarabhAvo'pi, na ca svAbhAviko bhvet| nApavAdasya carcA'pi, kriyate zrUyate kvacit // 3 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 atulA tulA bhIMta meM chidra svAbhAvika nahIM lagatA / isI prakAra ahiMsA meM apavAda kI carcA kriyamANa aura zrUyamANa nahIM hai / viSaya (14-4-68 - tilaka vidyApITha, pUnA) 27 : tulanA [sarvavyApyapyanAdhAraM jagadAdhArakaM mahat / anAdyanantamatulaM, sarvAzcaryamayaM nabhaH // tadidaM paramezasya brahmaNo vA jinasya vA 1 rUpeNa tulanAM kRtvA, gairvANyaivAtra varNyatAm // sarvavyApI aura nirAkAra hote hue bhI jagat ko AdhAra dene vAlA, mahAn anAdi-ananta, atulanIya aura sabake lie Azcaryakara AkAza kI paramezvara, brahmA aura jinake rUpa se tulanA karate hue saMskRtavANI meM usakA varNana kareM / ] viSayapUrti - paratvabuddhyA prabhRtaM manaH syAt, tadAvakAzaM na pare labhante / sa eva, AdhArabhUto bhavane yasyAsti riktaM ca manaH samastam ||1|| jaba mana 'paratva' kI buddhi se bharA hotA hai taba usameM dUsare ( para ) praveza nahIM pA sakate | jisakA mana samUcA khAlI hai, vahI jagat kA AdhAra bana sakatA hai / devo bhaved vApi jino bhaved vA, dadIta / sa eva loke zaraNaM zUnyatvamApto hi paraM bhato na vA kvApi karoti niSThAma // 2 // bibhatti, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 106 deva ho yA jina, vahI loka meM zaraNabhata hotA hai jo vikalpa se zUnya hai / jo zUnya hotA hai vahI dUsare ko dhAraNa kara sakatA hai / jo svayaM bharA huA hai, vaha dUsare ko niSThA (AdhAra) nahIM de sakatA / lokasya nAditvamidaM gRhItaM, tathaiva devasya na vA gRhItam / yatraitadasti pravaraM tadAnIM, tulA tulA vA na ca varNanIyAM // 3 // loka kA Adi-kAla jJAta nahIM hai / isI prakAra deva kA Adi kAla bhI jJAta nahIM hai / jahAM anAditva pravara hai, vahAM tulanA aura atulanA varNita nahIM ho sakatI / AkAzametad na kadApi buddhaM, zUnyaM tatazcApi ca varNyamAnam / tathaiva bhUyo bhagavatsvarUpaM, bhavecca citraM tadidaM viziSTam ||4|| yaha AkAza hai, aisA kabhI jJAta nahIM huA / isIlie vaha zUnyarUpa se varNita ho rahA hai / isI prakAra bhagavAna kA svarUpa bhI kabhI jJAta nahIM hotA, phira bhI vaha zUnya ke rUpa meM varNita hotA hai / yaha bahuta Azcarya kI bAta hai / sImAM gataH kopi jano jagatyAM, nAdhArakatvaM na tathA'tulatvam / prApnoti tenA'tha janopi devaH syAt citrakArIti tanomi bhAvam ||5|| sImA meM rahane vAlA koI bhI manuSya na AdhAra banatA hai aura na atulanIya hotA hai / isIlie manuSya deva bananA cAhatA hai / yaha AzcaryakArI hai, aisA maiM kahatA hU~ / bhUmivizAlA ca tataH samudraH, tato nabhaH syAd bhagavAMstato'pi / bhaktasya cittaM ca tatopi bADhaM, nAzcaryametad bhuvane kimasti ? || 6 || Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 atulA tulA bhUmi vizAla hai / usase samudra vizAla hai| samudra se AkAza aura AkAza se Izvara vizAla hai| kintu bhakta kA citta Izvara se bhI vizAla hai| kyA yaha saMsAra meM Azcarya nahIM hai ? (14.4-68-tilaka vidyApITha, pUnA) 28 : sAmaJjasya viSaya tattvajJAnasya bhedAnAM sAmaJjasyaM kathaM bhavet ? tattva-jJAna meM bhedoM kA sAmaMjasya kaise ho ? viSayapUrti bhedo'sti buddhau na cidIhabhedo'bhedepi bhedaM vymaashryaamH| buddhiM tiraskArapadaM nayAmaH, samanvayo'yaM sulabhosti sarvaH // 1 // bheda buddhigata hai, caitanyagata nhiiN| hama abheda meM bhI bheda ko svIkAra karate haiM / yadi hama buddhi ko chor3a deM, to sArA samanvaya sulabha ho jAtA hai| satyaM dvayaM nAsti kadApi loke, tadasti buddhau ca vibhajyamAnam / atikramaM buddhigataM vidhAya, bhedasya mUlaM paripoSitaM syAt / / 2 / / saMsAra meM satya do nahIM hotaa| buddhi meM praveza pAkara vaha satya vibhakta ho jAtA hai / buddhigata-vibhakta-satya kA sahArA lekara hI bheda kI jar3eM paripuSTa hotI haiN| jJAnaM yadA zabdagataM prakAzaM, janAnazeSAna nayamAnamasti / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvanna bhedasya bhaved vilopa:, zabdena lokAH sakalA vibhaktAH // 3 // jaba taka jJAna zabdagata prakAza meM sAre logoM ko le jAtA rahegA, taba taka bheda nahIM miTa sakatA / sAre loga zabdoM ke mAdhyama se hI baMTe hue haiM / AtmaprakAzI bhavitA prabodhaH, vaizadyamupAzritA'sau / dRSTizca pratyakSa bodhe ramamANa eSa, bhedaM na kutrA'pi karotu satye // 4 // jaba manuSya kA prabodha Atma-prakAzI aura dRSTi vizada hogI taba vaha pratyakSa jJAna meM vicaraNa karatA huA satya ko kabhI vibhakta nahIM karegA / Azukavitvam 111 AropabuddhirgalitA yataH syAt, tato mithaH syAd milanaM cavArttA / svatantra bhAvo'pi samanvayasyaiSa vicArakArye, mahAnupAyaH / / 5 // samanvaya ke ye tIna mahAn upAya haiM 1. eka-dUsare para Aropa lagAne kI vRtti kA abhAva / 2. paraspara milana aura vArtA / 3. vicAra aura kArya meM svatantratA / (14-4-68 - tilaka vidyApITha, pUnA) 26 : viSayadvayI 14-4-68 ko tilaka vidyApITha, pUnA meM eka paMDita ne munizrI ko viSaya dete hue yaha zloka kahA aparA vA parA vidyA, bhUkampAd rakSaNaM nRNAm / chandasA saMskRtenAtra, svAbhiprAyaH samarthyatAm // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 atulA tulA 'aparA aura parA vidyA' tathA 'bhUkampa se logoM kA saMrakSaNa' - ina viSayoM para Apa saMskRta kAvya meM apane abhiprAya vyakta kareM / viSayapUrti - aparA - parA vidyA parAparatvena vibhajyamAnA, vidyAdvayIyaM viduSAM samasti / paratvametat priyatAmupaiti, keSAMcidevApyaparAstra vidyA // 1 // vidvAnoM meM do vidyAeM sammata haiM--parA aura aparA / isa saMsAra meM kucheka manuSyoM ko parAvidyA priya hotI hai aura kucheka logoM ko aparA vidyA priya hotI hai / ye sUkSmabhAvA manujA bhavanti, sUkSmAM parAM te satataM spRzanti / ye sthUladRSTi zritavanta eva, vidyA hi teSAmaparA vibhAti // 2 // jo manuSya sUkSma vicAra vAle haiM, ve satata parA vidyA kA sparza karate haiM aura jo sthUla dRSTi vAle haiM, ve aparA vidyA kA Azraya lete haiM / vizadatvamAptA / AtmAsti dRSTo vibudhaiH prakAmaM, dRSTizca yeSAM adhyAtmabhAjo manujA viziSTAH, parAsu vidyAsu bhUzaM yatante ||3|| jinakI dRSTi vizadatA ko prApta ho gaI hai, una vibudhoM ne AtmA ko dekhA hai / jo manuSya viziSTa rUpa se AdhyAtmika hote haiM, ve parA vidyAoM meM atyadhika prayatnazIla rahate haiM / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 113 deheSu buddhizcaratIha yeSAM, dehaspRzaste manujA bhavanti / te sthUladRSTyA satataM labhante' parAM ca vidyAmavikampamAnAH // 4 // jina manuSyoM kI buddhi jar3a zarIra meM hI vicaraNa karatI hai, ve zarIra kA sparza karane vAle hote haiN| ve apanI sthUla-dRSTi se binA hicaka ke sadA aparA vidyA ko hI prApta hote haiN| bhUkampa yA syAtprAkRtikI prakopapaTalI tasyA bhaved rakSaNaM, ceSTA mAnasikI tathaiva sakalA vRttiH samAyojitA / ke ke dehabhRto na kampanayutAH syuzcittavRtti zritAH, kampaM svAtmagataM na yAvadatulaM pazyanti rakSA kutH||1|| jo prAkRtika prakopa hotA hai, usase rakSA karane ke lie mAnasika ceSTA aura sArI pravRttiyAM samAyojita hotI haiN| mana ke pIche calane vAle aise kauna manuSya haiM jo kampanayukta nahIM haiM ? jaba taka manuSya apane Atmagata atula kampana ko nahIM dekha pAte, taba taka rakSA kaise ho sakatI hai ? / cetsatyabuddhayA sthiracetasaH syunaM nAma bhUkampa ihAstu bhUyaH / tadA svakampAt viratA bhaveyuH rakSA'bhyupAyo gadito mayAtra // 2 // yadi manuSya satyabuddhi se sthiracitta vAle ho jAeM to phira yahAM bhUkampa nahIM hone vAlA hai| tabhI ve apane kampanoM se virata ho sakate haiN| bhUkampa se rakSA kA yaha upAya maiMne pratipAdita kiyA hai| bhUmau prakampaH kvacideva jAta:, cintA samastAnugatA smessaam| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 atulA tulA prakampa evAtmani jAyamAnaH, ciraMna cintA parilakSyate'tra || 3 || bhUmI kA kaMpana kahIM eka kSetra meM huA hai, kintu sabhI vyakti isase cintita ho gae haiM / kintu AtmA meM satata prakampana ho rahA hai, isakI koI cintA parilakSita nahIM ho rahI hai / krodhasya kampazca tathaiva mAyA, prabhAti / parAnubhUti na tatra // 4 // jahAM nirantara krodha, mAyA, lobha, gRddhi aura parAnubhUti ke prakampana ho rahe haiM, vahAM bhUkampa kaise nahIM hotA ? prakampamAnA nitarAM lobhazca gRddhizca bhUkampa evAsti kathaM asatpravRttirmanujasya vRddhA, pApasya cauryasya mahAn prayatnaH / vyApArakArye'pi tathA pravRttiH, syAccaurya kAryAnugatA bahUnAm // 5 // Aja manuSya meM asat pravRtti bar3ha rahI hai / pApa aura corI kA mahAn prayatna ho rahA hai / vyApAra meM bhI corI kI pravRtti vRddhigata ho rahI hai / ca lokamadhye, laMcAgrahopyasti vizvAsaghAta; prabalosti puMsAm / tathApi bhUkampa ihAstu mAmA, keyaM pravRttiH khalu bhAti puMsAm // 6 // logoM meM rizvata aura vizvAsaghAta kI prabalatA hai / phira bhI loga cAhate haiM ki 'bhUkampa na ho,' 'bhUkampa na ho' / manuSyoM kI yaha kaisI pravRtti ? nAtmA vizuddho bhavitAsti yAvat, na karma zuddhaM khalu vidyamAnam / tAvat prakampo bhavitAsti rakSAM kathaM nAma karotu nUnam devaH // 7 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 115 jaba taka AtmA pavitra nahIM hotI aura baMdhe hue karma nahIM TUTate taba taka prakampa hotA rhegaa| deva bhI rakSA kaise kara sakate haiM ? pApapravRtti ca samAcarantaH, phalaM vareNyaM spRhayanti lokaaH| virodhikArya kathamasti bhAvi, bhUyAttadAnIM jagadeva. luptam / / 8 / / manuSya pApa kI pravRtti karate hue bhI acche phala pAne kI icchA karate haiN| yaha virodhI bAta kaise ho sakatI hai ? yadi aisA ho jAe to jagat hI lupta ho jaae| 30 : nayavAda virodhiyugmaM kathamatra bhUyAt, pratItireSA'sti purAtanAnAm / vaijJAnikesmin samaye manuSya bhinnatvamAptaM bahudhA prvRttH||1|| eka hI vastu meM virodhI yugala kaise raha sakatA hai-yaha pratIti purAne vyaktiyoM kI hai| Aja ke isa vaijJAnika samaya meM bahudhA-pravRtta manuSyoM ne bhinnatA prApta kI hai| astitvamAdhAya yadasti nityaM, nAstitvahInaM na tadasti nUnam / sato'satazcApi na kopi bhedaH, sarvatra yugmaM labhate pravRttim // 2 // jo padArtha astitva dharma kI apekSA se nitya hai vaha nizcaya hI nAstitva se vihIna nahIM hai / yadi aisA na ho to sat aura asat meM koI antara nahIM ho sakatA, isalie sarvatra virodhI-yugma milate haiN| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 atulA tulA yAvajjagatyAmiha vartamAnaM, tadeva bhUtaM ca tadeva bhAvi / na cANumAtraM labhate'tra hAni, notpattimanyAM labhate navInam // 3 // jo isa jagat meM vartamAna hai, vahI rahA hai aura vahI hogaa| na aNumAtra kama hotA hai aura na aNumAtra nae rUpa meM utpanna hotA hai| zabdasya nUnaM vikalA pravRttiH, nekakSaNe vAcyamazeSitaM syAt / syAcchandayuktA bhavati pravRttiH, vakta kSamA vastusamagrarUpam // 4 // zabda kI pravRtti vikala hotI hai| eka kSaNa meM vaha vAcya ko azeSa rUpa meM kaha nahIM paataa| jaba vaha zabda 'syAt' yukta hotA hai, tabhI vaha vastu ke samagra rUpa kA vAcaka banatA hai| vAcyo na vAcyaH sakalaH padArthaH, syAcchabdayukto bhavatIha vAcyaH / ekena dharmeNa ca vAcyamAnaM, samagravastu sthiratAmupaiti / / 5 / / padArtha vAcya hone para bhI anantadharmA hone ke kAraNa vAcya nahIM hai| vaha 'syAt' zabda se yukta hokara hI vAcya banatA hai| samagra vastu yadi eka dharma ke dvArA vAcya hotI hai to vaha vartamAna paryAya meM hI sthira ho jAtI hai, gatizIla nahIM rahatI aura nae-nae paryAyoM ke utpanna hone kI kSamatA ko kho baiThatI hai| bhaGgatrayIyaM vibudhaiH prabuddhA, catuSTayaM bhaGgamito vikalpyam / vikalpamAtreNa bhavetpravRttiH, sApekSabhAvAn 'prati satyalabdhAn // 6 // vidvAnoM ne tIna bhaMgoM (vikalpoM) kA kathana kiyA hai-syAd asti; syAd nAsti, syAd avaktavya / zeSa cArabhaMga-syAd asti-nAsti,syAd astiavaktavya, syAda nAsti-avaktavya aura syAd asti-nAsti avaktavya-inhIM ke Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 117 dvArA vikalpanIya haiM / satya ke dvArA labdha sApekSa bhAvoM ke prati vikalpamAtra se hI pravRtti hotI hai| syAtsaptabhaGgI vizadA vibodhe, bhedAnazeSAn priklpyntii| anantabhedA api saMgRhItAH, samasyamAnAzca vivicyamAnAH / / 7 / / samagra bhedoM kI parikalpanA karane vAlI yaha saptabhaMgI jJAna ke lie vizada upAya hai| isake dvArA vastu ke samasyamAna aura vivicyamAna ananta dharma saMgRhIta ho jAte haiN| . (24-4-68 Dekkana kAleja, pUnA meM zrI zrInivAsa zAstrI dvArA pradatta viSaya) 31 : kalAkSetra sarasvatIyaM varadA vibhAti, AcAryavaryAvarato vibhaanti| kakSAvalIyaM lalitA manojJA, kalAkalApaH kurute pramodam // 1 // idhara sarasvatI kI pratimA aura idhara AcArya tulasI virAjamAna haiM / yaha kakSAvalI lalita aura manojJa hai / yahAM kA sArA kalAkalApa pramudita ho rahA hai| cittaM kalAyAM lalitaM prasannaM, kalAvidAM kAntataraH sa eva / na SoDazIM nAma kalAM ca sorhet, cittaM viluptaM varivati yasya / / 2 / / kalAvidoM meM vahI zreSTha hai jisakA mana kalAoM se lalita aura prasanna ho Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 atulA tulA cukA hai| jisakA mana vilupta hai, vaha kalA kI solahavIM kalA ko bhI nahIM pA sktaa| sarvA kalA dharmakalApraviSTA, cittaM yataH svAsthyamupaitibha vyam / cittasya nAzena kalAkalA syAt, sarvastathaivAbhinayobhinItaH // 3 // sArI kalA dharma-kalA meM praviSTa hai| isase citta prasanna hotA hai / citta ke naSTa hone para kalA a-kalA ho jAtI hai| isI prakAra sArA abhinIta abhinaya anabhinaya ho jAtA hai| svarAH kalAsthAnamupAvajaMti, tathA zarIrAvayavA azeSAH / kalAmayaM vizvamidaM samastaM, kalAmayaM yasya mano vibhAti // 4 // jisakA mana kalAmaya hai usake sAre svara aura zarIra ke sabhI avayava kalA bana jAte haiM tathA yaha sArA vizva kalAmaya ho jAtA hai| kezAvalIyaM lalitA suramyA, cakSuH prasannaM vimalA pravRttiH / saundaryametatsahaja vareNyaM, kSetraM kalAyAzca bhavettadeva // 5 // lalita aura suramya keza-rAzi, prasanna cakSu aura nirmala pravRtti-yaha vyakti kA sahaja-zreSTha saundarya hai aura vastutaH yahI kalA-kSetra hai| ___ (3-11-68 aDiyAra (tamilanAD) meM rUkmaNI devI aruMDAla ke kalAkSetra meM) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : trinetra dRSTiryasyAsti nidrAmapi ca gatavato draSTumahaeNnna satyamekaM netraM vinidraM bhavati paricitaM kiJcidAlokatAM tat / netre dve ste vinidre pratipalakamasau majjatAtsatyasindho, saptaH saptArkanunnAruNa kiraNanibhaH pAtu vibhran trinetraH // 1 // jisakI dRSTi supta hai, vaha satya ko nahIM dekha pAtA / jisakI eka AMkha khulI hai, vaha kucha paricita padArthoM ko dekha sakatA hai / jisakI do AMkheM khulI haiM, vaha pratipala satya ke samudra meM DubakiyAM letA rahatA hai / kintu trinetra, jo sAta ghor3oM se prerita sUrya kI kiraNoM ke samAna tejasvI hai, vaha satya kA pAragAmI hotA hai, 'vaha hamArI rakSA kareM / (17-11-68 madrAsa saMskRta kaoNleja ) 33 : adRzya-darzana cidambare bhAnurudeti pUSA, cidambare gacchati meghamAlA / sarvepi lokAH vihitAzayAH syuH, cidambaratvaM na vRtaM yadA syAt // 1 // cidAkAza meM pUSA - sUrya udita hotA hai aura cidAkAza meM hI meghamAlA umar3atI hai / jaba cidAkAza AvRta nahIM hotA taba sAre loga acche vicAroM vAle hote haiM / sarvA tapasyApi ca sAdhanApi, sarvo'pi pusAM zrama eva loke / cidambaratvaM. khalu labdhameva, binA tadetatsakalaM visAram // 2 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 atulA tulA sArI tapasyA, sAdhanA aura sabhI vyaktiyoM kA zrama kevala caitanyAkAza ko pAne ke lie hI hotA hai| usake binA saba kucha bekAra hai| AcAryavaryAstulasI , vareNyA:, cidambarAdAptazarIrapoSA: . / jJAnaM vivekasya vilabdhamatra, cidambare saMprati prAptavantaH // 3 // zrImad AcArya tulasI usI cidAkAza se zarIra meM poSaNa pA rahe haiN| ve viveka kA jJAna prApta karane ke lie abhI cidambara meM Ae haiM / rUpaM na rUpaM yadi nAsti dRSTaM, na nAmarUpe vihite hi kAmye / kva pAradarzI sphaTikAvadAta, AtmA madIyastviti darzanArthI // 4 // vaha rUpa rUpa nahIM hai jo dRSTa nahIM hotA tathA nAma aura rUpa abhilaSaNIya rUpa meM vihita nahIM haiM / 'merA sphaTika kI bhAMti nirmala aura pAradarzI AtmA kahAM hai'-yaha dekhane kA arthI hokara manuSya cidAkAza meM ghUma rahA hai| rUpaM vilokyApi na dRSTamatra, dRzyaM yadatrAsti ca cakSuSApi / adRzyamAdraSTumihAvrajanti, lokAH svacakSuvihitAvabhAsAH // 5 / / manuSya ne rUpa ko dekhakara bhI yahAM use nahIM dekhA jo cakSu ke dvArA dRzya hai| isalie manuSya apanI AMkhoM meM jyoti saMjokara adRzya ko dekhane ke lie yahAM 'cidaMbara' meM A rahe haiN| (25-1-66 cidambaram, tamilanADu, naTarAja mandira) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : kalaza mAMgalyadhAma parama: kalazo vibhAti, sarvatra pUjitajanaiH vihito matazca / pUrNatvabhAvagarimAM vRNute tadaiva, yad vyApRto jalabhRtazcalito na kiMcit / / 1 / / kalaza parama maMgala hai| yaha sarvatra pUjita-janoM (pUrvajoM) dvArA sammata aura vihita hai, kyoMki yaha pUrNatA kA dyotaka hai| pUrNatA aura garimA usI ko prApta hotI hai jo vyApta hone para bhI kabhI nahIM chlktaa| kalyANametat kila dhAtupAtraM, pAtraM pavitraM hRdayaM bhavitu / AcAryavaryAH hRdayAnubhUti prapUtacittAH paramAH pavitrAH // 2 // yaha dhAtu-pAtra kalaza maMgala mAnA jAtA hai| hRdaya-pAna to sabase bar3A maMgala hai| hRdaya kI anubhUti se pavitra cittavAle AcAryavarya parama pavitra haiN| (trivendram (kerala), rAjaprAsAda meM mahArAnI setupArvatI dvArA pradatta viSaya, 18-3-66) 35 : samAgamana madhyAhnavelA paramA prazastA, mitrAnubhUteH smRtiratra pUrNA / atIta bhAvo'pi ca vartamAne, samanvitaH syAt kvacideva labdhaH // 1 // yaha prazasta madhyAhna-velA hai| yahAM mitratA kI anubhUti kI smRti bhI sampanna haI hai| vartamAna meM atIta kA sAmaMjasya kahIM-kahIM hI prApta hotA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 atulA tulA padbhyAM vihAraM vidadhan mumukSuH, prAsAdamadhye sthitimAnnarezaH / yad vAyuyAne vidadhacca yAtrAM, trisaMgamaM puNyamidaM vibhAti // 2 // . AcAryazrI mumukSu haiN| ve bhUmi kA sparza kara calate haiN| nareza prAsAda meM rahate haiM aura tIsare ye zubhakaraNajI dasAnI haiM, jo vAyuyAna se yAtrA karate haiN| isa prakAra bhUmi (AdhAra), madhya aura Urdhva-ina tInoM kA yaha saMgama hai / (trivendram-rAjaprAsAda 18-3-69) 36 : samAdhi dhyAnayogaM samAlaMbya, brahmAnandonubhUyate / yasya dhyAnapadaM nAsti, nAnandastasya jAyate // 1 // dhyAna-yoga ke AlaMbana se brahma ke Ananda kA anubhava prApta hotA hai| jo dhyAna meM ArUDha nahIM hai, use Ananda kI anubhUti nahIM ho sktii| (7-4-66 alanUra meM 'siddhAzrama' ke svAmI nirmalAnandajI ke guru brahmAnandajI ke samAdhi-sthala para) 37 : maisUra rAjaprAsAda AcAravantaH svayamudvahanti sadA pracAraM prathayanti tasya / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 123 AcAraniSThAna'parAn sRjanti, AcAryasaMjJAmupayAnti te hi // 1 // jo svayaM AcAravAn haiM, sadA AcAra kA pracAra karate haiM aura dUsaroM ko AcAravAna banAte haiM, ve hI 'AcArya' kahalAte haiN| AcAraniSThA prabalA yadA syAt, tadA manuSyA iha satyaniSThAH / AdhArazUnyaM na gRhaM gRhaM syA nnAcArazUnyo manujo'pi tadvAn // 2 // jaba AcAra-niSThA prabala hotI hai taba manuSya satyaniSTha hote haiM / jisa prakAra AdhAra-zUnya gRha gRha nahIM hotA usI prakAra AcAra-zUnya manuSya manuSya nahIM hotaa| AcAryavaryAzca virAjamAnA, yatsammukhIno naranAyakopi / sa laukikazcApi tathetaro'pi, saMyoga eSa prakRtaH prakRSTaH // 3 // eka ora AcArya tulasI virAjamAna haiM aura unake sammukha mahArAjA (maisUra) baiThe hue haiM / ye mahArAjA laukika aura AcArya tulasI pAralaukika vidyAoM meM nipuNa haiM / yaha eka utkRSTa saMyoga milA hai| itazca saMgho yaminAM vibhAti, vanaspateH sAkSya midaM ca madhye / svAmI sthitaH sammukha eSa puNyaH, sarvo'pi yogaH sahajo'sti labdhaH // 4 // idhara sAdhu-sAdhviyoM kA samUha hai / bIca meM phala-phUloM se bhare hue thAla haiN|' sAmane rAjapurohita baiThe hue haiN| yaha sArA yoga sahaja rUpa se prApta huA hai| (2-5-66 maisUra rAjaprAsAda) 1. maisUra ke mahArAjA ne AcAryazrI ko bheMTa dene ke lie phala-phUloM se bhare thAla vahAM sajA rakhe the| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : bAhubalI zaktirvyakti yAti bAhudva yena, jJAnAloko mastakastho vibhAti / AlokAnAM mAdhyamaM cakSuretat, mohA'bhAvo vyajyate puMskacinhaiH // 1 // manuSya ananta zakti kA srota hai| usakI mukhya zaktiyAM cAra haiM-jJAna, darzana, vIrya aura pvitrtaa| manuSya ke zarIra meM ina cAroM zaktiyoM kI abhivyakti ke cAra sthAna haiM 1. jJAna kA sthAna hai--mastaka / 2. darzana kA sthAna hai-cakSu / 3. vIrya kA sthAna hai-bAhudvaya / 4. pavitratA kA sthAna hai--puMskacihna / zaktiH samastA triguNAtmikeyaM, pratyakSabhUtA paripIyate'tra / sphUrtAH svabhAvAH sakalAzca bhAvA:, mUrtI ihaivAtra vilokyamAnAH // 2 / / Aja hama triguNAtmikA zakti-jJAna, darzana aura pavitratA kA sAkSAt anubhava karate hue bAhubalI kI isa vizAlamUrti ko AMkhoM se pI rahe haiN| yahAM sAre svabhAva aura bhAva sphUrta aura mUrta-hue se lagate haiM / svataMtratAyAH prathamosti dIpaH, nato na vA yatskhalitaH kvacinna / tyAgasya puNyaH prathamaH pradIpaH, paraMparANAM prathamA pravRttiH // 3 // mahAn bAhubalI svatantratA ke prathama dIpa the / ve na to kahIM jhuke aura na kahIM skhalita hue / tyAga ke ve prathama pradIpa aura paramparA-pravartaka ke agraNI the| samarpaNasyAdyapadaM vibhAti, visarjanaM mAnapade pratiSTham / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 125 zailezazailI vidadhatsvakArye, zaileza eSa pratibhAti mUtaH // 4 // mahAn bAhubalI samarpaNa ke Adya pravartaka aura visarjana ke mAnadaMDa the| ye zaileza bAhubalI parvatarAja kI sArI saMpadA ko svagata kie hue AMkhoM ke sAmane (16-5-66 zravaNabelagola (maisUra), bAhubalI kI mUrti ke samakSa) 36 : vAk-saMyama pazyAmi sAkSAd viSaye virodha, karomi kiM vA kimidaM vicitram / vaktuM pradatto viSayo mamA'sau, vAksaMyamasyA'tra mahatvamasti // 1 / / mujhe AzukavitA meM bolane ke lie viSaya diyA gayA hai--'vAk-saMyama kA mhttv'| maiM isa viSaya meM sAkSAt virodha dekha rahA huuN| aba maiM kyA karUM ? vadAmyahaM tannahi vAg yathA syAd, vadAmi nAhaM viSayasya pUrtim / prAyo virodhe samupasthite hi, mArgo navaH syAcca puraskRto'pi // 2 // yadi bolatA hUM to vAksaMyama nahIM rahatA aura yadi nahIM bolatA hUM to viSaya kI pUrti nahIM hotii| prAyaH virodha upasthita hone para hI nayA mArga nikala AtA hai| AkAzametat sakalaM samagraM, tatrApi nirmANamabhUd gRhANAm / gRhaM na cAkAzamapetaranna, tathaiva vacmIti na vApi vacmi // 3 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 atulA tulA yaha sampUrNa AkAza eka hai, akhaNDita hai, to bhI gharoM kA nirmANa huA hai| ghara na pUrNa AkAza hai aura na AkAza se bhinna hai| usI prakAra maiM bola bhI rahA hUM aura nahIM bhI bola rahA huuN| AcAryaproktaM mukhavastrikeyaM, vAksaMyamasyAsti pratIkamaccham / ucchRkhalA vAg bahuvartatetra, grAmapyaraNyepi ca saMsadIha // 4 // AcAryazrI ne kahA hai-mukhavastrikA vAksaMyama kA pratIka hai| gAMva meM, jaMgala meM aura saMsada meM sarvatra Aja vANI kI ucchRkhalatA dIkha rahI hai| nAtmazlAghA paMDitenAtra kAryA, doSA vAcyA no pareSAM kadAcit / etat spaSTaM sAmprataM jAyamAnaM, vaicitryaM tad vyatyayo nAma jAtaH / / 5 / / apanI prazaMsA aura dUsaroM kA doSAkhyAna paMDita vyakti ko nahIM karanA caahie| lekina Aja spaSTarUpa se isakA vyatyaya ho rahA hai| yaha Azcarya kI bAta hai| (2-5-70 gopurI meM vinobA bhAve dvArA pradatta viSaya) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyApUrtirUpam 1. samasyA-durjayA vata ! balAvaliptatA vyomni kuMjararipurghanAghanagarjanaM kila nizamya satvaram / jAnubhaGgamayate nirarthakaM, durjayA vata ! balAvaliptatA / AkAza meM megha ke garjana ko sunakara aSTApada (hAthiyoM kA zatru) tatkAla hI (megha ko hAthI samajhakara) Upara uchalA aura vyartha hI usane apanI TAMgeM tor3a liiN| yaha saca hai ki bala ke garva ko jItanA bahuta hI duSkara hai|. (vi0 saM0 1968 pauSa-rAjaladesara) 2H samasyA-vasanti hi premNi guNA na vastuSu jalAzayAnAmamRtopamaM khalu, pibanti nIraM na tRSAturA api / nabhombupA vAridavAriNA vinA, vasanti hi premNi guNA na vastuSu / cAtaka pyAsa se Akula hone para bhI megha kA pAnI hI pIte haiM / ve kabhI jalAzayoM kA amRta-tulya jala bhI nahIM piite| yaha saca hai ki guNa prema meM rahate haiM, vastu meM nhiiN| (vi0 saM0 1968 pauSa-rAjaladesara) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. samasyA-gItaM na gAyatitarAM yuvatinizAsu zrotuM vihAya zazinaM mama gAnameNo, bhUmau sameSyati tadA sa vidhuniraGkaH / bhUtvA tuliSyati mukhena mameti bhItyA, gItaM na gAyatitarAM yuvatinizAsu / / kisI ne pUchA ki yuvatI rAtri meM gIta kyoM nahIM gAtI ? kavi ne kahAeka bAra yuvatI ne socA jaba maiM gIta gAUMgI taba candramA meM sthita saMgItapriya hariNa merA gIta sunane ke lie bhUmi para A jAegA aura vaha candramA 'niraGka' (niSkalaMka) hokara apane ApakI tulanA mere muMha meM kregaa| isI vicAra se yuvatI rAta meM gIta nahIM gaatii| (vi0 saM0 1968 pauSa-rAjaladesara) 4: samasyA na khalu na khalu vAcyaM santi santaH kiyantaH na khalu na khalu vAcyaM santi santaH kiyanto, bhaNitiriti purANA zIghragAmI kSaNo'yam / jagati visRmaro'bhUt saMgha ANuvrato'yaM, bhavatu tavakapRcchA santyasantaH kiyantaH / / aba aisA mata kaho ki santa kitane haiM ? yaha kathana bahuta purAnA ho cukA hai / Aja kA kSaNa atyanta zIghragAmI hai / aNuvratasaMgha (Andolana) sAra jagat meM phaila cukA hai, ataH aba tuma yaha pUcho ki isa duniyA meM asanta kitane haiM, na ki santa kitane haiN| (vi0saM0 2010 mAgha-rANAvAsa) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 : samasyA-muko'pi ko'pi manujaH kimu vAkpaTuH syAt ? mUko'pi ko'pi manujaH kimu vAkpaTuH syAd ? vidvapateH kathamasambhavakalpanA vA / AtmA vilokita itIha nijAnubhUti mAcArya Avirakaronmayi saMprayuktAm // vidvAnoM kI yaha kalpanA asambhava nahIM hai ki mUka manuSya bhI vAkpaTu ho jAtA hai| maiM jaba apane Apako dekhatA hUM taba lagatA hai ki mere meM saMjoI huI anubhUti ko AcArya ne vyakta kara yaha siddha kara diyA ki mUka bhI vyakta-vAkpaTu ho sakatA hai| 6 : samasyA-dizi pratIcyAM samudeti bhAnuH mRte dhave yad vidhavA bhavitrI, purANametacca yuge navesmin / tyaktaH striyA syAtpatireva jIvana, dizi pratIcyAM samudeti bhAnuH // pati ke marane para strI vidhavA ho jAtI hai, yaha purAne yuga kI bAta hai| Aja ke isa naye yuga meM jIvita pati bhI strI ke dvArA tyakta ho jAtA hai| isIlie Aja sUrya pazcima dizA meM udita ho rahA hai| (ujjaina, vi0 saM0 2012, saMskRta sammelana) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7: samasyA-mazakadazanamadhye hastinaH saJcaranti nRpatirapi jana: syAtprAkRto mArgacArI, kvacidapi na purANaH kalpanA cApyakAri / bhavati jagati netA sAmprataM nAma niHsvaH, mazakadazanamadhye hastinaH saJcaranti // rAjA bhI mArga para calane vAlA sAmAnya jana ho sakatA hai, aisI kalpanA kisI prAcIna kavi ne nahIM kii| Aja saMsAra meM netA vahI hai, jo nirdhana hotA haiN| kavi ne ucita hI kahA hai ki macchara ke dAMtoM ke bIca se hAthI gujara (ujjaina, vi0 saM0 2012, saMskRta sammelana) 8 : samasyA-kAlokajjalazoNimA dhavalayatyardha nabhomaNDalama kAlIkajjalazoNimA dhavalayatyadhaiM nabhomaNDalaM, duSTa: kopi suvidyayA dhavalito jAto manAk snmnaa| duSTAn mAnasikAnnijAn pratipalaM bhAvAn vihAtuM yataH, duSTatvaM vigalanna vA sujanatA yad vyApyamAnA dhra vam // koI duSTa vyakti suvidyA se dhavalita hokara kucha uttama mana vAlA ho gyaa| usane apane duSTa mAnasika bhAvoM ko chor3ane kA prayatna kiyaa| usakA duSTatva vigalita ho rahA hai aura naI sujanatA usameM vyApta ho rahI hai| aisA laga rahA hai mAno kAlI kI kajarArI aruNimA Adhe nabha-maMDala ko dhavalita kara rahI hai| __ (ujjana, vi0 saM0 2012, saMskRta sammelana) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : samasyA-sabhAmadhye na kokilA na vasanto na cAmrANi, na caiveyaM vnsthlii| kiM citraM yadi vA vidvan !, sabhAmadhye na kokilaa| na vasanta Rtu hai, na Amraphala aura na yaha vanasthalI hai| vidvan ! yadi isa sabhA meM koyala na ho to isameM Azcarya hI kyA hai ? (vikrama saM0 2012 SauSa kR0 10, ratalAma-saMskRta sAhitya sammelana) 10 : samasyA-citraM divApi rajanI rajanI divA ca yasmAt prakAzakiraNaH prasabhaM prathante'pyandhatvameti nayanaJca tamIkSamANam / jyotirnavaM sphurati saMtamase pragADhe, citraM divApi rajanI rajanI divA ca // 1 // jisa sUrya se prakAza-kiraNeM vikIrNa hotI haiM, usako dekhane vAlI AMkha cuMdhiyA jAtI hai| saghana andhakAra meM naI jyoti prakaTa hotI hai| vicitra hai-dina meM rAta aura rAta meM dina ho rahA hai| Aloka eSa laSate jaDapAtracArI, dhUmodayo bhavati tejasi diipymaane| putraH sudhIrjanayitA ca jaDonyathA pi, citraM divApi rajanI rajanI divA ca // 2 // yaha prakAza miTTI ke dIpa meM rahane vAlA hai| jaba isakA teja dIpta hotA hai taba dhuAM nikalane laga jAtA hai| kahIM putra vidvAn hai to pitA mUrkha aura kahIM pitA vidvAn hai to putra mUrkha / vicitra hai, vicitra hai-dina meM rAta aura rAta meM dina ho rahA hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 atulA tulA naikAtmatA bhavati kAcana bhadratAyAM, vidyud vimanthararucidivase vibhAti / saiva prakAzamatulaM tanute nizAyAM, citraM divApi rajanI rajanI divA ca // 3 // bhadratA meM koI ekAtmakatA nahIM hotii| dina meM vidyut kA prakAza maMda ho jAtA hai aura vahI prakAza rAta meM atyanta tIvra ho jAtA hai / vicitra hai-dina meM rAta aura rAta meM dina ho rahA hai| kRSNApi kApi kila dRSTiriyaJca tArA, zvetondhalo bhavati yannayanasya bhAgaH / kASye prakAzapaTutA timiraM valakSe, citraM divApi rajanI rajanI divA ca // 4 // AMkhoM kA yaha kAlA tArA dekha sakatA hai aura AMkha kA zveta bhAga aMdhA hotA hai, dekha nahIM sktaa| kAle meM prakAza kI paTutA hai aura saphedI meM aMdhakAra hai| vicitra hai-dina meM rAta aura rAta meM dina ho rahA hai / (ratalAma-vi0 saM0 2012 pauSa kR06) 11 : samasyA-kardantyamI mAnavAH prANo nRtyati vizvagaH pratipalaM sarvAn janAn jIvayan, nItebhraMza ihAjaniSTa satataM sopyasti niSprANitaH / vAyu tyati sAmprataM ca gagane sarvAsvasthAsvapi, niSprANA bhuvane bhavanti sakalAH kardantyamI mAnavAH / / yaha vizvavyApI prANa saba janoM ko jIvana detA huA nRtya karatA hai| kintu Aja nIti kA vinAza ho gayA, isalie vaha prANa bhI niSprANa ho gyaa| aba saba avasthAoM meM isa nIla gagana meM kevala vAyu nRtya kara rahI hai| prANa calA gayA, kevala vAyu raha gaI hai| jaba vizva meM saba pradArtha niSprANa ho jAte haiM, taba manuSya kehunI ko bajAyA karate haiM / (vi0 saM0 2015 mRga0 zu0 11-12 banArasa saMskRta mahAvidyAlaya) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : samasyA-sarasyAmAlasyAdiva patati pATIrapavanaH zramo vizrAmArthI bhavati yadidAnI pratijanaM, janAH sarne kharvaM nidadhatitamAM garvamatulam / iyaM vRttiH prAdurbhavati yadi vA cetanajane, sarasyAmAlasyAdiva patati pATIrapavanaH / / Aja zrama mAno pratyeka manuSya meM praviSTa hokara vizrAma karane kI bAta soca rahA hai / saba manuSya nikRSTa koTi kA atulanIya garva kara rahe haiN| yadi caitanyamaya manuSyoM meM isa prakAra kI vRtti prakaTa ho rahI hai to kahanA hogA ki candanavana kA pavana sarovara meM alasAyA huA-sA sustA rahA hai| (vi0 saM0 2015 mRga0 zu0 11-12 banArasa saMskRta mahAvidyAlaya) 13 : samasyA-na rajanI na divA na divAkaraH spRzati dRSTiriyaJca bahirjagattimiramasti tathetaradasti ca / spRzati dRSTiriyaM jagadAntaraM, na rajanI na divA na divAkaraH // jaba yaha dRSTi bahirjagat kA sparza karatI hai taba use aMdhakAra aura prakAzadonoM milate haiM / kintu jaba vaha antarjagat kA sparza karatI hai taba vahAM na rAta hai, na dina hai aura na suury| (vi0 saM0 2015 mR0 zu0 11-12 banArasa saMskRta mahAvidyAlaya) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : samasyA-mahAjano yena gataH sa panthA : jano jano yena gataH sa panthAH, bhavedidaM zAzvatamasti satyam / tathApi lokaH viparItamuktaM, mahAjano yena gataH sa panthAH / / 1 / / jana-jana jisa mArga se gayA hai, vahI patha hai-yaha zAzvata satya hai / phira bhI logoM ne isake viparIta kahA hai-'mahAjana jisase gayA hai, vahI patha hai|' mahAjano yena gataH sa panthAH, purANamuktaM khalu labhyate'dya / navInamuktaM bhavitAdya bhavyaM, rAjyaM zrito yena gataH sa pnthaaH||2|| 'mahAjana jisase gayA hai, vahI mArga hai'-yaha prAcIna ukti hai| Aja kI navIna bAta yaha honI cAhie ki sattArUr3ha vyakti jisa mArga se gayA hai, vahI mArga hai| (madrAsa saMskRta kaoNleja-17-11-68) 15 : samasyA-asti staH santi kalpanAH sadA me caMcalaM cittaM, cAMcalyaM naanubhuuyte| yadA dhyAnasthito'haM syA, asti staH santi kalpanAH / / jaba merA citta caMcala hotA hai taba mujhe caMcalatA kI anubhUti nahIM hotii| jaba maiM dhyAna-sthita hotA hUM taba eka-do-dasa-sabhI kalpanAeM Ane lagatI haiN| (madrAsa saMskRta kaoNleja-17-11-68) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : samasyA-candrodaye roditi cakravAkI bhAgyodayo bhinnapado vibhAti, sarvatra sAmyaM na hi tena dRSTam / dRSTvandumutsAhaparo'paraH syAt, candrodaye roditi cakravAkI / / ___ sabakA bhAgyodaya eka-sA nahIM hotaa| usameM vicitratAeM hotI haiN| candramA ko dekhakara koI prasanna hotA hai kintu cakravAkI usako dekhakara rone laga jAtA hai| (bRhad saMskRta sammelana, gaMgAzahara 26-12-71) 17 : samasyA-kathaM bhaved no jaTharAgnizAntiH yasyAsti tRSNA sutarAM vizAlA, sa eva mAM pRcchati praznamenam / citraM tataH syAdadhika kimatra, kathaM bhaved no jaTharAgnizAntiH // jisa manuSya kI tRSNA bar3hI huI hai, vahI mujhe yaha prazna pUcha rahA hai ki peTa kI Aga kaise bujhe / isase adhika vismaya aura kyA hogA? (bRhad saMskRta sammelana, gaMgAzahara 26-12-71) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vibhAgaH samasyApUrtiH Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 : samasyA-maNe ! bhAvI tUrNa punarapi tavAtucchamahimA bhujaMgAnAM zIrSe nivasati ca yadyapyanudinaM, tathApi tvaM teSAM garalamatulaM loptumagadam / svakIye naucitye sphurati na hi rAgo dhra vamatau, maNe ! bhAvI tUrNaM punarapi tavAtucchamahimA // 1 // he maNe ! tuma rAta-dina sarpa ke mastaka meM nivAsa karatI ho, phira bhI tuma usake ghora viSa ko naSTa karane ke lie auSadha ho| apane anaucitya (sarpadaMza dvArA prayukta viSa) ke prati bhI tumhArA pakSapAta nahIM hai| isIlie he maNe ! tumhArI punaH atula mahimA hogii| mahAmUlyaM ratnaM kathamapi ca ninye jaDamatirajAnastatkAnti vata ! vipadamApadya carati / gRhItvA tatkazcit kuzalamatirevaM drutamavak, maNe ! bhAvI tUrNaM punarapi tavAtucchamahimA // 2 // eka bAra mahAmUlya ratna kisI mUrkha ke hAtha laga gyaa| vaha usakI kAnti ko nahIM jAnatA huA duHkhAvasthA meM ghUma rahA thaa| eka kuzalamati vAle vyakti ne usI ratna ko prApta kara kahA-maNe ! aba tumhArI punaH atula mahimA hone vAlI hai| (vi0 saM0 1968 pauSa-rAjaladesara) 2 : samasyA-kiM tayA kiM tayA kiM tayA kiM tayA ? svIkRtA sAdhutA . bhUri zikSA zritA, viplutiH projjhitA saMyatA vAk param / yAvadAdhyAtmika jJAnamAyAti na, ki tayA kiM tayA kiM tayA kiM tayA? // 1 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 atulA tulA sAdhutA ko svIkAra kiyA, vipula jJAna prApta kiyA, caMcalatA ko chor3A aura vANI ko saMyata banAyA, kintu jaba taka AdhyAtmika jJAna prApta nahIM hotA taba taka sAdhutA prApta karane se kyA ? vipula jJAna prApta karane se kyA ? caMcalatA ko chor3ane se kyA ? aura vANI ko saMyata banAne se kyA ? ambare . sthAyikotpattirambhonidhI, dhiSNyakAcchAdinI zaktirudhvaMgati : / cejjalaM dAsyate no tvayA vArida !, kiM tayA kiM tayA kiM tayA kiM tayA ? // 2 / / he megha! tuma ambara meM rahate ho| tumhArI utpatti samudra se huI hai| tumha. . .. sUrya ko DhaMkane kI zakti hai| tuma UMcI gati karane vAle ho| itanA hone para bhI yadi tuma nahIM barasate, to ambara meM rahane se kyA ? samudra se utpanna hone se kyA ? sUrya ko DhaMkane kI zakti se kyA ? aura UMcI gati karane se kyA ? (vi0 saM0 1968 pauSa-rAjaladesara 3 : samasyA-kathaM kAnte dAnte galitavadanAbhA navavadhUH ? vasante sAmrAjyaM kalayati kalAvatyanupadaM, yaducchvAsA gucchA madhurarasalIlArpaNaparAH / taro! tvayyetAdRk phalavati jane cApi kalikA, kathaM kAnte dAnte galitavadanAbhA navavadhUH ? // 11 // kalAvAn vasanta paga-paga para apanA sAmrAjya DAle hue hai| cAroM ora madhura rasa kI lIlA meM arpita ucchvAsa uchala rahe haiN| he vRkSa ! tumhAre jaise phalavAn, kAnta aura dAnta padArtha ke prati bhI yaha kalikA rUpI navavadhU mlAnamukha kyoM ho rahI hai ? pratIcI nApnoti praNayasavitA'smannilayago, na ceApAleyaM patati sumticchnnvstau| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyudAsyAbjacchAyAmupamitipaTu vyathakamasA, kathaM kAnte dAnte galitavadanAbhA navavadhUH ? 2|| samasyApUrti: 141 pati ne aisA socA ki hamAre ghara meM nivAsa karane vAlA prema-sUrya kabhI asta nahIM hotA aura sumati se Acchanna isa vasati meM IrSyA kA hima kabhI nahIM giratA / upamA paTu kamala kI kAnti ko chor3akara yaha navavadhU apane dAMta aura kAMta priyatama ke prati vyartha hI mlAnamukha kyoM ho rahI hai ? rasaH zAnto yasya spRzati hRdayAmbhojakalikAM, na kAmAnAzaMset kvacidapi na cetazcapalayet / na tasyaitattattvaM bhavati khalu zodhyaM kathamapi, kathaM kAnte dAnte galitavadanAbhA navavadhUH ? ||3|| jisa vyakti ke hRdaya kamala kI kalikA ko zAnta rasa spRSTa karatA hai, jo kAmanAoM kI AzaMsA nahIM karatA aura jisakA mana capala nahIM hai, aise vyakti ke lie yaha tathya anveSaNIya nahIM hotA ki navavadhU apane dAMta aura kAnta priyatama ke prati mlAna - mukha kyoM ho rahI hai ? ( vi0 saM0 2003 pauSa zuklA 3 tArAnagara ) 4 : samasyA-kathaM dhIraM dhoraM dhvanati navanIlo jaladhara ? nadIM patyurvezma praNayati raNannUpuravAM, kSite dUrvAzATIM racayati lasanmauktikakaNAm / tathApyevaM zUnyAzraya iva dadajjIvanamapi, kathaM dhIraM dhIraM dhvanati navanIlo jaladharaH ? // 1 // megha kala-kala karatI huI nadI ko samudra kI ora prerita karatA hai ora mukta kaNa kI AbhAvAlI dUrvA kI zAdI se sArI pRthvI ko sajjita karatA hai / vaha sabako jIvana detA hai, phira bhI vaha Azraya-vihIna vyakti kI bhAMti navIna nIlI AbhA vAlA megha dhIre-dhIre kyoM garja rahA hai ? Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 atulA tulA tapAkrAntA nadyaH zithilaninadAzcAtakakulaM, tRSA klezAn mandaM raTati suvadAnAbdasuhRda : / bhaveccettad yuktaM paramudakapUrNodaradariH kathaM dhIraM dhIraM dhvanati navanIlo jaladharaH ? ||2| Atapa se AkrAnta saritAoM kI kaladhvani zithila ho rahI hai, tRSA se Akula cAtaka kucha manda manda bola rahA hai / mayUra kI kekA kuMThita ho rahI hai / yaha saba samajha meM AnevAlA hai / parantu jala se labAlaba bharA huA yaha navIna lI AbhA vAlA megha dhIre-dhIre kyoM garja rahA hai ? kathaM dhIraM dhIraM dhvanati navanIlo jaladharaH ? na vidyAt grISmo mAmiti kalanayA sAmpratamaho ' sphuradvidyuddI viyati viharantaM sphuTamamuM, sa dRSTvA tatkAlaM virahihRdayaM trANamanayat // 3 // oha ! navIna nIlI AbhA vAlA megha aba dhIre-dhIre garjana kara rahA hai| kahIM use grISma jAna na le / kintu vaha svayaM camacamAtI bijalI se dIpta hai, - bahuta Upara AkAza meM cala rahA hai -- aisI sthiti meM vaha apane Apako kaise chipA sakatA hai ? grISma ne use spaSTa dekhA aura apane prANa bacAne ke lie tatkAla vaha virahI vyakti ke hRdaya meM jA baiThA / * are ! kvAsi kvAsi prakaTaya tanuM vAridavara !, sadA sphArairjAta kRSinayana mitthaM salilamuk ! kimetanno jJAtaM tava vizadavRtte meM rurayaM kathaM dhIraM dhIraM dhvanati navanIlo jaladharaH ? // 4 // " megha ! tuma kahAM ho, tuma kahAM ho? tuma apane Apako prakaTa kro| isa prakAra tumhArI pratIkSA meM kRSaka kI khulI AMkheM jala bahAne laga giiN| kyA tumhAre jaise nirmala vRttivAle ko itanA bhI patA nahIM hai ki yaha marusthala hai ? phira kyoM yaha navIna nIlI AbhA vAlA megha dhIre-dhIre garjana kara rahA hai ? aho ! zUnye labdhuM tata ita ivojjvalyapadavIM, kathaM dhIraM dhIraM dhvanati navanIlo jaladharaH ? Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyApUrtiH 143 sameSAmAlinyaM vyapanayananaipuNyamahito, mahAmAnyo mahyAM laSati tulasIrAmamunipaH // 5 // __ aho ! navIna nIlI AbhAvAlA yaha megha zUnya meM ujjvala sthAna ko pAne ke lie idhara-udhara ghUmatA huA manda-manda dhvani kara rahA hai / kyoMki vaha jAnatA hai ki sabhI prANiyoM kI malinatA ko dUra karane meM nipuNa aura janatA dvArA pUjita, mahAmAnya AcArya tulasI isa pRthvI para raha rahe haiN| (vi0 saM0 2003 pauSa zuklA 3 tArAnagara) 5 : samasyA-modante munayo manobalajuSaH kaSTeSvanekeSvapi AsaktiH svapadAnavasthitibhayAnnAsaktimAliMgati, zaithilyaM zithilaM manazcapalatA jAtA svayaM cnyclaa| krodhaH kruddha ivAvalipta iva vA mAno na yAn mAnayed, modante munayo manobalajuSaH kaSTeSvanekeSvapi // 1 // Asakti svayaM apanI avasthiti ke DAMvADola hone ke bhaya se jinameM Asakta nahIM hotI, jinake pAsa pahuMcakara zaithilya svayaM zithila ho jAtA hai, mana kI capalatA svayaM caMcala ho jAtI hai, aura krodha Rddha tathA mAna svayaM garvita hokara jinheM sammAna nahIM detA, aise manobalI muni aneka kaSToM ke A jAne para bhI prasanna rahate haiN| svAtantryaM guruzAsanaM gurutaraM zaktistapaH protkaTamaudAsInyaparaMparAsukhamaho cetovarodho jayaH / kiM citraM sakale pi karmaNi janAdevaM kRtavyatyayA, modante munayo manobalajuSaH kaSTeSvanekeSvapi // 2 // manobalI muni aneka kaSToM ke Ane para bhI prasanna rahate haiM kyoMki unakA AcaraNa janasAdhAraNa se viparIta hotA hai| ve guru ke anuzAsana ko svatantratA, prakRSTa tapasyA ko zakti, audAsInya paramparA (anAsakti) ko sukha aura apane mana ke virodha ko vijaya mAnate haiN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 atulA tulA kaSTAnAM pratipattirastyavikalA jJAnaM yathArthaM punarmodante munayo manobalajuSaH kaSTeSvane keSvapi / tattvajJAnamatattvata: kimu na tAn kurvIta mithyAtvino'tattve tattvamatiryaduktamiha ced mithyAtvagaM lakSaNam // 3 // muni-jIvana meM kaSTa Ate haiN| unakA unheM sahI jJAna bhI hotA hai / phira bhI ve manobalI muni aneka kaSToM ke Ane para prasanna rahate haiN| yadi ve Ane vAle kaSToM ko kaSTa na mAneM to kyA atattva se utpanna unakA tattvajJAna unheM mithyAtvI nahIM banA detA ? kyoMki siddhAnta kI bhASA meM kahA jAtA hai ki atattva meM tattva kI buddhi mithyAtva kA lakSaNa hai| mode kaSTavidhAyino vimatayo jIvanti naike janAH, sUryazcandramasaM ravi himakaraH kiM vAnyathA'nuvrajet / citraM citramidaM parArthakuzalAH kaSTepi modapradAH, modante munayo manobalajuSaH kaSTeSvanekeSvapi // 4 // . sukha meM duHkha utpanna karane vAle viparIta mati vAle vyakti eka nahIM, aneka haiM / anyathA sUrya candramA kA aura candramA sUrya kA pIchA kyoM karatA ? yaha Azcarya hai ki paropakAra karane meM nipuNa aura duHkha meM sukha dene vAle manobalI muni aneka kaSToM ke Ane para bhI prasanna rahate haiN| modante munayo manobalajuSaH kaSTeSvanekeSvapi, budhvA'haM chiditApatADanavidhau prApaM titikSAM parAm / ajJAsyaM yadi vA zilAzakalato nUnaM parIkSA mama, guMjAbhiH saha tolanaM ca bhavitA'dhakSyaM kRzAno nijam / / 5 / / svarNa ne kahA-manobalI muni aneka kaSToM ke Ane para bhI prasanna rahate haiM-yaha jAnakara chedana, tApana aura tADana kI vidhi se gujarate hue bhI maiMne parama titikSA rkhii| yadi mujhe yaha jJAta hotA ki zilA ke Tukar3e para merI parIkSA hogI aura guMjAoM ke sAtha mujhe tolA jAegA to maiM usI samaya agni meM girakara apane ko jalA ddaaltaa| (vi0 saM0 2004 pauSa zuklA 4 sujAnagar3ha) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : samasyA-gire ho dRzyo na ca padatalasyeti viditam himAMzoH khalveSA kimiva hariNe protirucitA, tamasvinyA sArdhaM viharaNamapi prAptakaluSam / raviH svaM krUratvaM tyajati bata ! nApyatra kupito, girerdAho dRzyo na ca padatalasyeti viditam // 1 // sUrya ne socA-kyA candramA kI hiraNa ke sAtha yaha prIti ucita hai ? usakA rAtrI ke sAtha ghUmanA bhI kaluSita hai / yaha socakara sUrya kupita ho gayA kintu vaha apanI krUratA ko chor3ane ke lie taiyAra nahIM huaa| yaha saca hai ki parvata para lagI Aga dokhatI hai, para pairoM ke taloM meM lagI Aga nahIM diikhtii| 'aho ! zUnyapremI prakRticapalaH zyAmalatanustaDitpAtI yAJcApaTurapi ghano'sthAyivibhavaH / bhuvastApaM pApaM manasi vinivezya stanati yad, gireho dRzyo na ca padatalasyeti viditam // 2 // Azcarya hai ki bAdala zUnya-premI hai| vaha prakRti se capala hai / usakA zarIra kAlA hai / vaha bijalI ko girAtA hai| vaha yAcanA karane meM nipuNa hai / usakI sArI saMpadA asthira hai| vaha pRthvI ke ekamAtra doSa-tApa ko dhyAna meM lAkara garja rahA hai| yaha saca hai ki parvata para lagI AgadIkhatI hai, para pairoM ke taloM meM lagI Aga nahIM diikhtii| kiyallolaM cetaH kiyadatha calaM zAkhikisalaM, sthiro nAyaM vAtastviti capalavIkSeGgaghaTike ! ciraM mA sthAH kAlo viharati kuhAsau tava pitA, girerdAho dRzyo na ca padatalasyeti. viditam // 3 // ghaTikA ne kahA-'yaha citta kitanA caMcala hai| sAmane khar3e vRkSa kA yaha pattA caMcala hai| yaha vAyu bhI sthira nahIM hai'-isa prakAra dUsaroM kI caMcalatA kI carcA meM lIna ghar3I kI sUI aTaka gii| taba kavi ne kahA-o ! dUsaroM kI capalatA dekhane vAlI ghar3I ! tuma eka sthAna para mata ruko / dekho, tumhArA pitA kAla kitanI capala gati se calA jA rahA hai| yaha saca hai ki parvata para lagI Aga dIkhatI hai, parantu pairoM ke taloM meM lagI Aga nahIM diikhtii| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 atulA tulA prati yate / dRSTivisaro, adRzye dRzyatvaM sphurati na ca citraM tadidaM, navA sUkSmasyANornayanaviSayatvaM paraM dRzye'pyandhaH kvacanacaturo girerdAho dRzyo na ca padatalasyeti viditam ||4|| isameM koI Azcarya nahIM hai ki adRzya meM bhI dRzya kI sphuraNA hotI hai / isameM bhI koI Azcarya nahIM ki sUkSma aNu ko dRSTigocara karane kA maiM prayatna nahIM karatA hUM / para kahIM-kahIM dRzya viSaya meM bhI yaha dRSTi kA catura vistAra andhA ho jAtA hai / yaha saca hai ki parvata para lagI Aga dIkhatI hai parantu pairoM ke taloM meM lagI Aga nahIM dIkhatI / aho ! jyotistApaM nayati bata mAmityatilapan, jalaM nAtmasthAnaM paravazagataM pazyatitamAm / gatireSA paramiha, kimagnevidhyAturbhavatu girerdAho dRzyo na ca padatalasyeti viditam ||5|| eka bAra pAnI ne kahA- dekho, Aga mujhe tapA rahI hai / aise kahate hue pAnI ne yaha nahIM dekhA ki vaha svayaM abhI paravaza hai, arthAt pAtragata hai / kyA agni ko bujhAne vAle pAnI kI yaha dazA ho sakatI hai ? yaha saca hai ki parvata para lagI Aga dIkhatI hai parantu pairoM ke taloM meM lagI Aga nahIM dIkhatI / girerdAho dRzyo na ca padatalasyeti viditaM, yadudyogAdIyaratagatimunInAM samabhavat / sazrItulasImunirAjaH prathayatu, guNagaNasamAdAnanipuNAn // 6 // IryA samiti meM rata muniyoM ne prayatna kiyA aura yaha jAna liyA ki pairoM meM lagI Aga dIkha par3atI hai kintu parvata para lagI Aga nahIM dIkhatI / mahAmAnya tulasI apane sabhI ziSyoM ko guNa grahaNa karane meM nipuNa banAeM / khala ! tvaM kiM cUrNapravaNa iti pRSTastriphalayA, kaThorA rUkSAsi prakRtisadRzopyevamavadat / kavikula kirITairabhihitaM, aho ! satyaM satyaM girerdAho dRzyo na ca padatalasyeti viditam // 7 // mahAmAnyaH svaziSyA niHzeSAn Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 147 triphalA ne kharala se kahA - are ! tuma cUrNa banAne meM itanI nipuNa kyoM ho ? isake uttara meM triphalA kI samAna prakRti vAle kharala ne kahA- tuma kaThora aura rUkSa ho isalie maiM aisA karatA hUM / triphalA ne kahA - aho ! kaviyoM ne jo kahA vaha saca hai ki parvata para lagI Aga dIkhatI hai para pairoM ke taloM meM lagI Aga nahIM dIkhatI / (tuma apane Apako dekho, kitane kaThora aura rUkSa ho / ) 7 : samasyA - sindUra binduvidhavAlalATe sindUrAbanduvidhavAlalATa, (vi0 saM0 2004 pauSa zuklA 4, sujAnagar3ha) gaMgAmbugaure kRtavidrumeyaH / svaM raktimAnaM nayane mukhepi, draSTuH smayaH kiM pratibimbayettat // 1 // gaMgA ke pAnI kI taraha gaura vidhavA ke lalATa para mUMge se bhI adhika lAla sindUra kA bindu hai | usa bindu ne apanI raktimA, dekhane vAle ke nayana aura mukha meM, pratibimbita kara dI ho, isameM Azcarya hI kyA hai ? arthAt vidhavA ke lalATa para sindUra kA bindu dekhakara koI krodha se lAla-pIlA ho jAe - isameM Azcarya hI kyA hai ? ma sindUra bindurvidhavAlalATe, neyaM samasyApyadhunA samasyA / vaijJAnikesmin samaye na jAne, vaidhavyamevApi palAyitaM kva || 2 || vidhavA ke lalATa para sindUra kI bindu hai - yaha samasyA Aja samasyA nahIM hai / kyoMki isa vaijJAnika yuga na jAne vaidhavya kahAM palAyana kara cukA hai ! manasAMkitaH syA yAdRg vicAro tAdRg janaH pazyati cakSuSApi / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 atulA tulA sindUrabinduvidhavAlalATe, pratyakSamatra prabalaM pramANam // 3 // mana meM jaisA vicAra aMkita hotA hai, AMkhoM se manuSya vaisA hI dekhatA hai / isakA pratyakSa aura prabala pramANa hai-vidhavA ke lalATa para lagA huA sindUra kA lAla bindu| patyuviyogAzrusaritpravAhaprakSAlite varmaNi naikazo'pi / svedodabindudravite kva kalpyaH, sindUrabinduvidhavAlalATe // 4 // pati ke viyoga ke kAraNa patnI kI AMkhoM se AMsUoM kI nadI baha rahI hai| aneka bAra usake pravAha se sArA zarIra prakSAlita ho rahA hai aura pasIne kI bUMdoM se bhI vaha dravita huA hai| aisI sthiti meM yaha kalpanA kaise kI jA sakatI hai ki vidhavA ke lalATa para sindUra kA bindu hai ? sindUrabinduvidhavAlalATe, na kena sAkSepamapekSitosti ? bhAle svake'nyAyavijRmbhibindu na kena sAkSepamupekSitosti ? // 5 / / vidhavA ke lalATa para sindUra kA bindu hai-isako AkSepa-sahita kisane nahIM dekhA ? apane svayaM ke lalATa para anyAya kA bindu vikasita ho rahA hai, phira bhI kisa vyakti ne AkSepapUrvaka isakI upekSA nahIM kI ? [vi0 saM0 2005 kArtika kRSNA 7, chApara] Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : samasyA - meghe varSati vegavAhini kathaM daubhikSyasaMbhAvanA ? meghe varSati vegavAhini kathaM daubhikSyasaMbhAvanA ? kubjo dAtUkaraH svadakSiNapathe zakti na cAlokayan / vAme zaktiravAtarat paramasau vAmazcarettatkathaM, dvandvaM pANigataM prasAramanayad buddhAvapi prAyazaH // 1 // vegavAn megha ke barasane para durbhikSa kI sambhAvanA kaise ho sakatI hai ? apane dakSiNa mArga ko zaktihIna hotA dekhakara dAna dene vAlA hAtha kubja ho gayA / sArI zakti vAma mArga meM avatIrNa ho gaI, para bAyAM hAtha dAna kaise de sakatA hai ? hAthoM kA yaha dvandva prAyaH manuSyoM kI buddhi meM bhI samA gayA hai / isalie vegavAn megha ke hone para bhI durbhikSa sambhava ho rahA hai / dau bhakSyasaMbhAvanA ? kUlaMkaSAbhistathA / meghe varSati vegavAhini kathaM maryAdAkramaNaM kRtaM jalamucA dRSTvaitAM svapitu: kriyAmanucitAM dhAnyaizca lajjAnatairAtmAno jahire tataH kathamasI prazno ghaTAM prAJcati ? || 2 || vegavAn megha ke barasane para durbhikSa kI sambhAvanA kaise ho sakatI hai ? kintu jaba bAdala ne barasane meM maryAdA kA atikramaNa kiyA to nadiyoM meM bAr3ha A gaI aura taba unhoMne bhI maryAdA kA ullaMghana kara DAlA / uge hue dhAnyoM ne apane pitA-mAtA (bAdala aura nadI) kA yaha anucita kArya dekhA / taba lajjA se nata hokara unhoMne apane Apa kA tyAga kara diyA, ve naSTa ho ge| isalie yaha prazna ki megha ke barasane para durbhikSa nahIM hotA, ucita nahIM hai / meghe varSati vegavAhini kathaM daubhikSyasaMbhAvanA ? jJAtaM netyapi kiM praNAliriyakaM pUrNA prajAtaMtriNI / bhUvAtAtapanAdayaH pariSadaH sarve sadasyA amI, dAsyante kila kAJca sammatimidaM tattvaM na vidmo vayam ||3|| vegavAn megha ke barasane para durbhikSa kI sambhAvanA kaise ho sakatI hai ? kintu tumane yaha nahIM jAnA ki ( durbhikSa honA yA subhikSa honA) yaha sArA pUrNa prajAtaMtra praNAlI para AdhArita hai / isa prajAtaMtra pariSad ke sadasya haiM-bhUmi, Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 atulA tulA vAyu aura Atapa / ye apanA mata kisako (subhikSa ko yA dubhikSa ko) daMge, yaha hama nahIM jaante| [vi0 saM0 2005 pauSa zuklA 5, chApara] 9 : samasyA-kiyaccitraM vAgmI bhavati bata! mUko'pi manujaH kiyaccitraM vAgmI bhavati bata ! mUko'pi manuja:, svakazlAghAkAle vitathavacanepyandhanayanaH / niruddhA syAda vANI paraguNakathAyAM na viditaM, kva doSo jihvAyAM dati manasi vA ko bhiSagaho // 1 // kitane Azcarya kI bAta hai ki manuSya apanI jhUThI prazaMsA karane meM andhA hokara, mUka hotA huA bhI vAcAla ho jAtA hai / dUsaroM kI prazaMsA karane meM usakI vANI ruka jAtI hai| na jAne yaha doSa jihvA meM hai yA dAMtoM meM yA mana meM ? Azcarya hai, isakA cikitsaka kauna ho sakatA hai ? kiyaccitraM vAgmI bhavati bata ! mUko'pi manujaH, kvacilloke preyAn dhruvamavasaro'nekacaraNaH / svake doSe'doSe priyati paripATyApyaparathA, pareSAM syAdvAdaH sphurati sakalAyAmapi dizi / / 2 / / yaha kitanA Azcarya hai ki manuSya mUka hotA huA bhI vAcAla ho jAtA hai| isa saMsAra meM aneka gatiyoM se calane vAlA avasara hI priya hotA hai| manuSya apane doSa aura adoSa-donoM meM rAga rakhatA hai aura dUsaroM ke doSa aura adoSadonoM meM dveSa rakhatA hai| lagatA hai sabhI dizAoM meM syAdavAda sphurita ho rahA hai| kiyaccitraM vAgmI bhavati bata ! mUko'pi manujaH, cikitsAvaividhyaM vividhapariNAmAzca tanavaH / tadetaccitraM syAt paramamiha vAcAmadhipatibhavannarthI tatra skhalitavacano'sannutividhI // 3 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 151 mUka manuSya bhI vAcAla ho jAeM isameM kitanA Azcarya ho sakatA hai kyoMki Aja ke yuga meM cikitsA kI vividhatA hai aura vividha pariNatiyoM vAle zarIra haiN| Azcarya yaha ho sakatA hai ki vANI para adhikAra rakhane vAle vyakti bhI kisI vastu ke prArthI hokara svArthavaza asad bAta kA virodha karane meM ruka-rukakara bolate haiM, yA mauna ho jAte haiN| mamAyaM sannetA'pratihatagatizceti maruto, ghanaHproccairgacchan kathayati kathAM vktrvikl:| lasatkIti labdhvA sugurumatha kiM bhaktibharitaH, kiyaccitraM vAgmI bhavati bata! mUko'pi manujaH // 4 // bAdala UMce AkAza meM calatA huA mukha se vikala hote hue bhI garjana ke dvArA apanI yaha bAta kaha rahA hai ki apratihata gati vAlA pavana merA netA hai, mujhe le jAne vAlA hai| kintu yaha kitanA Azcarya hai ki kIrtimAn suguru ko pAkara bhakti se bharA huA vAcAla ziSya bhI (guru-zlAghA karane meM) mUka ho jAtA hai| dhanI vidvadgoSThyAmapi tadadhipatvaM viracayan, kiyaccitraM vAgmI bhavati bata ! mUko'pi mnujH| savarNe vAgmitvaM bhavati khalu mithyAzrutiriya matho kazciccoraH prathamatadakAraJca hRtavAn // 5 // eka dhanI vyakti vidvAnoM kI goSThI meM gayA aura vahAM kA adhyakSa banakara mUka hote hue bhI (kucha na jAnate hue bhI) vAcAlatA karane lgaa| yaha kitanA Azcarya hai ? jo yaha kahA jAtA hai ki savarNa (vidvAn ) meM vAkpaTutA hotI hai, yaha mithyAzruti hai / athavA kisI cora ne usa (svarNa) ke prathama akAra ko curA liyA, ataH vaha vAgmitA (sa-a+varNa =svarNa) svarNa meM adhiSThita ho gii| [vi0 saM0 2005 pauSa zuklA 5, chApara] Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : samasyA-brAhmaNasya mahatpApaM, saMdhyAvaMdanakarmabhiH brAhmaNasya mahatpApaM, saMdhyAvaMdana krmbhiH| saMruSTaM jAtirAgeNa, timire svaM vyalIyata // 1 // brAhmaNa ke mahAn pApa ne saMdhyA-vaMdana karma se ruSTa hokara jAtIya anurAga ke kAraNa apane Apako timira meM vilIna kara diyaa| brAhmaNasya mahatpApaM, saMdhyAvaMdanakarmabhiH / cyutaM sammAnamAlabdhaM, citraM rAjye dvijezituH // 2 // brAhmaNa kA mahAm pApa saMdhyA-vaMdana karma se cyuta hokara claa| anya kisI ne use sammAna nahIM diyaa| Azcarya hai ki candramA ke rAjya meM use sammAna prApta ho gyaa| (vi0 saM0 2005 kArtika kRSNA 7, chApara) 11 : samasyA-sAmyaM kAmyaM prakRtiruciraM kvApi vakra vibhAvyam sAmyaM kAmyaM prakRtiruciraM kvApi vakaM vibhAvyaM, mArgAbhAve prakRtikuTilA nimnagAbhUnnadIyam / vakra kAmyaM prakRtiruciraM kvApi sAmyaM vibhAvyaM, randhre veSTuM Rjugatiraho ratnavAneSa darvI // 1 // nisargataH jo manohara hai vaha sAmya acchA lagatA hai, kintu kahIM-kahIM vakratA bhI Avazyaka hotI hai| sarala sIdhI bahane vAlI nadI mArga ke abhAva meM vakra aura Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam 153 nIce bahane laga jAtI hai| nisargata: vakra bhI acchA lagane lagatA hai aura kahIMkahIM sAmya bhI Avazyaka ho jAtA hai| sadA vakra gati karane vAlA maNidhara sarma bila meM praveza karate samaya sIdhA-sarala ho jAtA hai| ataH samatA aura vakratA apane-apane sthAna meM acchI lagatI hai / nidrAyAM vA tamasi vipule cakSuSozcApyabhAge, bhedAbhAvo bhavati sutarAM tena korthaH prsiddhyet| . kiM vA bhrazyed vipariyati tattena naikAntavAdaH, sAmyaM kAmyaM prakRtiruciraM kvApi vakra vibhAvyam // 2 // nidrA, saghana andhakAra aura netra ke abhAva meM sarvatra abheda pratIta hotA hai| kintu isase kauna-sA artha siddha hotA hai ? isI prakAra inake viparIta jAgaraNa, prakAza aura netra ke astitva meM kauna-sI hAni hotI hai ? isalie yaha ekAnta satya nahIM hai ki samatA hI kAmya hai aura vakratA akAmya yA vakratA hI kAmya hai aura samatA akaamy| (vi0 saM0 2007-hisAra) 12 : samasyA-sIdanti santo vilasantyasantaH satyaM kaTutvaM tava vArirAze !, ratnAni nIcaizcaraNe dadhAsi / mUrdhanyantAni tRNAni hanta !, sIdanti santo vilasantyasantaH // 1 // he samudra ! tumhAre lie yaha kaTu satya hai ki tuma ratnoM ko nIce-tala meM rakhate ho aura apane Upara-sataha para tRNoM ko dhAraNa karate ho| hAM, yaha satya hai ki isa yuga meM sajjana vyakti duHkha pAte haiM aura durjana vyakti sukhI rahate haiN| tanUnapAtaH kaNikA pradIpe, snehaJca vartiJca nayeta nAzam / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 atulA tulA adhastamisraM kurute niSadyAM, sIdanti santo vilasantyasantaH // 2 // dIpaka meM rahI huI agni kI eka kaNikA bhI tela aura bAtI kA nAza kara DAlatI hai| usake nIce andhakAra Ananda se baiThA rahatA hai| yaha saca hai ki sajjana vyakti duHkha pAte haiM aura durjana vyakti sukhI rahate haiN| sIdanti santo vilasantyasanto, doSaH satAmeSa vitrknniiyH| na cAcarantopi khalatvamatra, prasAdayatnaM na ca te tyajanti / / 3 / / sajjana vyakti duHkha pAte haiM aura durjana vyakti sukhI rahate haiN| sajjana vyaktiyoM kA yaha doSa cintanIya hai ki ve kabhI durjanatA kA AcaraNa nahIM karate aura apanI sajjanatA ko kabhI nahIM chodd'te| sIdanti santo vilasantyasantaH, kimatra cintyaM bahu paMDitena / ' matAdhikArasya yuge bahutvaM, satAmazeSAM nijakIkaroti // 4 // sajjana vyakti duHkha pAte haiM aura durjana vyakti sukha se rahate haiM--isameM paMDita vyakti ko jyAdA kyA socanA hai ? yaha matAdhikAra kA yuga hai| bahumata sArI sattA ko apane hAtha meM kara letA hai| tAtparya hai ki Aja ke yuga meM sajjana kama haiM aura durjana adhik| (vi0 saM0 2007-hisAra) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 : samasyA - viSamamasidhArAvratamidam parAnnItvA zeSaM kSaNamiha nayet kazcidudayaM, nayedante tejaH pariNatimalaM kAlimani tat / kRzAnostajjyotiH kimiti samidhAmantalalitaM, tadAptaM svotsarge viSamamasidhArAvratamidam ||1|| koI puruSa dUsaroM kA anta kara svayaM udaya ko prApta hotA hai, kintu anta meM usa teja kI pariNati kAlimA meM hotI haiM / IMdhana kA anta kara camakane vAlI agni kI jyoti kA antima pariNAma kAlimA hai, rAkha hai / jo teja svayaM ke utsargabalidAna se prApta hotA hai, vaha vastutaH kaThora asidhArAvrata hai / vRhadbhAnostApe tapati navanItaM tviti na na, na tApe'pi snehaM tyajati tadidaM vismayakaram / parasyAtApenAtapati hRdayAluH pratipalaM, svalabhyo mUlyastad viSamamasidhArAvratamidam ||2|| kisI ne kahA --- dekho, agni ke tApa se navanIta tapa jAtA hai / dUsarA mitra bolA-- nahIM, yaha koI vismaya kI bAta nahIM hai / vismaya kI bAta yaha hai ki vaha tapta hone para bhI apane sneha ko nahIM chor3atA / hRdayAlu puruSa dUsare ke Atapa -- kaSTa meM svayaM tapta hotA hai, pIDita hotA hai, kintu apane sneha ko nahIM chor3atA / yaha usakA apanA mUlya hai / yathArtha meM yaha kaThora asidhArAvrata hai / malAnAmAvAso vapuriti muhuzcintitamalaM, kSaNaM saukhyaM duHkhaM bahu tadapi buddhayAbhyupagatam / na caMtAvaccintAkaNanicayavAryo hi viSamazarastena proktaM viSamamasidhArAvratamidam || 3 || maiM bahuta bAra yaha cintana kiyA hai ki yaha zarIra maloM kA AvAsa-sthala hai aura maiMne buddhi se yaha bhI svIkAra kara liyA ki sukha-duHkha kSaNika haiM; kintu. itane cintana kaNoM se hI kAmadeva ko nahIM rokA jA sakatA / isIlie yaha kahA gayA hai ki kAma para vijaya pAnA kaThora asidhArAvrata hai / vidanto brahmAntaM brahmadaM vadanto viSamamasidhArAvratamidaM, viSamamRtadhArAhitamapi / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 atulA tulA asatyaM tajjJAnaM kathanamathavA no phalati yad, gatau nityAlasya sahaja rucirAhAraviSaye ||4|| jo loga jAnate haiM ki brahmacaryaM kaThora asidhArAvrata hai aura jo loga kahate haiM ki yaha brahmacarya amRtadhArA se Ahita hone para bhI viSa jaisA hai, vaha jJAna aura kathana asatya hai / gati meM nitya Alasya hai aura AhAra ke prati sahaja AkarSaNa hai, taba brahmacarya phalita kaise ho ? (vi0 saM0 2007 cAturmAsa, hAMsI ) 14 : samasyA -- kasyAtyantaM sukhamupanataM duHkhamekAntato vA sukhamupanataM duHkhamekAntato vA, kasyAtyantaM yasyAtyantaM prakRtivijayo yasya nAstyeva kiJcit / lAbhAlAbhe bhavati samatA tasya kinnAma duHkhaM, rakto dviSTaH satatamapi yastasya saukhyaM kutastyam ||1|| atyanta sukha kise prApta hotA hai ? atyanta duHkha kise prApta hotA hai ? jisane apanI prakRti para pUrNa vijaya pA liyA hai, use atyanta sukha prApta hotA hai aura jise apanI prakRti para kiMcit bhI vijaya prApta nahIM hai use atyanta duHkha milatA hai / jo vyakti lAbha aura alAbha meM sama rahatA hai, use duHkha kahAM ? aura jo lAbha meM rakta aura alAbha meM dviSTa hotA hai usake sukha kahAM ? yA dRg vASpaM kirati ziziraM saiva koSNaM kadAcit, kAmaM zAMti vahati pavanaH sopi santApadagdhaH / zAmyed vanhi tadapi salilaM vADavAkrAntakAyaM, kasyAtyantaM sukhamupanataM duHkhamekAntato vA ||2|| jo AMkha kabhI ThaMDI bhApa ko bikherato hai, vaha kabhI USNa AMsU bhI bahAtI hai / jo pavana paryApta zItalatA ko vahana karatA hai, vaha kabhI tApa se garama bhI ho uThatA hai / pAnI Aga ko bujhAtA hai kintu vaha bhI vADavAnala se AkrAnta ho jAtA hai / yaha satya hai ki atyanta sukha aura atyanta duHkha kise prApta hai ? - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azukavitvam loptukAmasta mitraM, snehayogam / dIpro dIpaH pavanasacivo proccaizceSTAmakRta bahuzaH prApnuvan Aloke'pi prakRticapalo nAnvabhUdAzu nAzaM, kasyAtyantaM sukhamupanataM. duHkhamekAntato vA // 3 // 157 manda manda pavana ke sahAre dIpa jala rahA hai / vaha andhakAra ko curAnA cAhatA hai | usane bahuta bAra sneha kA yoga pAkara andhakAra ko curAne ke aneka yatna kie| prakRti se capala usa dIpa ke Aloka ne bhI yaha anubhava nahIM kiyA ki vaha zIghra bujha jAne vAlA hai / atyanta sukha yA atyanta duHkha kise prApta hotA hai / (vi0 saM0 2008 caitra -- ratanagar3ha ) 15 : samasyA - bhaved varSArambhaH prakRtipulako movajanakaH jano dIrghaM cApaM prakRtasamayaM yasya manute, tathAlpaM dIrghaJca prakRtakaraNaM yasya manute / prasannAmanyAM vA dRzamapi tathA tasya kRtino, bhaved varSArambhaH prakRtipulako modajanakaH || 1 // jisake prakRta samaya ko manuSya alpa hone para bhI dIrgha mAnatA hai aura jisake kRta kArya ko dIrgha hone para bhI alpa mAnatA hai, jisakI prasanna dRSTi ko dIrgha hone para bhI alpa mAnatA hai aura jisakI aprasanna dRSTi ko alpa hone para bhI dIrgha mAnatA hai, usa bhAgyazAlI manuSya ke varSa kA Arambha prakRti ko pulakita aura janamAnasa ko pramudita karane vAlA hotA hai / ciraM tApaH pRthvImapi ca gaganaM zliSyatitamAmazeSANAM zoSaM nayati sarasatvaM pratipalam / samAdhAtuM dIrghA bahujana samasyAmamumasI, bhaved varSArambhaH prakRtipulako modajanakaH // 2 // cirakAla se Apa pRthvI aura AkAza ko tapta kara rahA hai| vaha sabhI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 atulA tulA sarasatAoM kA pratipala zoSaNa kara rahA hai| sabhI vyaktiyoM kI yaha dIrghakAlIna samasyA hai| isakA samAdhAna karane vAlA varSA kA Arambha prakRti ko pulakita aura jana-jana ko pramudita karane vAlA hotA hai / 16 : samasyA-jana: sAmAnyo'yaM kathamiva vijAnIta sahasA vinidrANe netre sphurati vimalajyotirabhitaH, suSupte'pi svAnte laSati vipulA zaktiranizam / vimUkepyArAve tarati gahano bhAvajaladhiH, janaH sAmAnyo'yaM kathamiva vijAnIta sahasA / / 1 / / nIMda se mUMdI huI AMkhoM meM bhI cAroM ora vimala jyoti prasphuTita ho rahI hai| sUSapta citta meM bhI sadA vipula zakti prabhAsita hotI hai| mUka zabdoM meM bhI bhAvoM kA gahana samudra taira rahA haiM / ina tathyoM ko sAmAnya vyakti sahasA kaise jAna sakatA hai ?. mudA cakSussrAvo bhavati bata ! zokena sapadi, dvayorevAdhikye phalati mRtirAho ! ca vicitiH / prasannAstenaiva sthitirabhimatA yogibhiramuM, janaH sAmAnyo'yaM kathamiva vijAnIta sahasA // 2 // harSa aura viSAda meM AMkhoM se sahasA AMsU bahane laga jAte haiN| donoM kI adhikatA se mRtyu athavA caitanya-zUnyatA bhI ho jAtI hai| isalie yogiyoM ne kevala prasanna sthiti ko hI mAnyatA dI, kintu ise sAmAnya vyakti sahasA kaise jAna sakatA hai ? Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 : samasyA-na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti, smRtiratanucitA syAdeSabhAvastadartham / upakRtikRtacittairbuddhiricchedabheda mucitamiti mataM syAd vismRtau vA smRtau vA // 1 // sajjana vyakti kie hue upakAroM ko nahIM bhuulte| yaha smRti bahuta mAtrA meM saMcita hotI hai| isIlie yaha bAta kahI gaI hai| kintu manuSya kI buddhi upakAraparAyaNa vyaktiyoM ke sAtha abheda cAhatI hai aura yahI mata ucita hai ki abhinnatA prApta hone para vismRti aura smRti meM koI antara nahIM rhtaa| na hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti, paramupakRtibhASA rUpamekaM na dhatte / upakRtinipuNaticchedamAdhAyasUci rupakRtipaTu yAticchedamApUrya sUtram // 2 // sajjana vyakti kie hue upakAroM ko nahIM bhUlate kintu upakAra kI paribhASA eka-sI nahIM hotii| upakAra karane meM nipuNa sUI cheda karatI hai aura upakAra karane meM paTu dhAgA usa cheda ko bhara detA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI vibhAgaH unmeSAH Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1: satsaMgASTakam zrImattulasIrAmANAM, yazasaH saGgamAda ho| sadyo dhavalitaijigye, hastimallo hi diggajaiH / / 1 / / zrImat tulasIrAma ke yaza ke saMyoga se sabhI diggaja itane safeda ho gae ki unhoMne apanI dhavalimA se airAvata hAthI ko bhI jIta liyaa| ghAso'pi goH saGgamataH payaH syAd, ... ghRtaM kramAttacca purAtanaM tu / hatu rujaH pratnatamAH prabhUSNuH, kiM staumi satsaGgamahAprabhAvam // 2 // gAya ke saMga se ghAsa bhI dUdha bana jAtA hai aura phira vaha ghI ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai / ghI jitanA purAnA hotA hai utanA hI vaha jIrNa rogoM ko naSTa karane meM samartha hotA hai| satsaMga ke mahAn prabhAva kI maiM kyA stuti karUM? guMjA nRNAmaMhitale bhramantyastulAprasaMgAt tulanAM sRjanti / cAmIkarasyAtanumUlyabhAja., kiM staumi satsaGgamahAprabhAvam / / 3 / / dhuMghaciyAM manuSyoM ke pairoM ke nIce par3I rahatI haiM kintu ve hI tarAju ke prasaMga ko pAkara amUlya sone ko tolane meM prayukta hotI haiM / satsaMga ke mahAn prabhAva kI maiM kyA stuti karUM? Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 atulA tulA agaNya evaika udasya binduH, sarasvataH saGgamupetya sadyaH / nayeta ramyAmaha sindhusaMjJAM, kiM staumi satsaGgamahAprabhAvam / / 4 / / pAnI kA eka nagaNya bindu samudra kA saMyoga pAkara sindhu kI saMjJA ko prApta ho jAtA hai / satsaMga ke mahAn prabhAva kI maiM kyA stuti karUM ? bhUdhAturAste nanu vartanAyAM, prasyopasargasya suyojnen| arthaM prabhutvasya salIlameti, kiM staumi satsaGga mahAprabhAvam // 5 // bhUdhAtu kA artha hai--honA / 'pra' upasarga ke yoga se vaha 'prabhu' ke artha ko prakaTa karatA hai / satsaMga ke mahAn prabhAva kI maiM kyA stuti karUM? dazArNabhadro vasudhAdhirAjo, jineziturvIravibhoH kRpAtaH / nyapAtayat zakramapi svapAde, kiM staumi satsaGgamahAprabhAvam // 6 // dazArNabhadra darzANa deza kA rAjA thaa| usane tIrthaMkara mahAvIra kI kRpA se indra ko bhI apane pairoM meM jhukA diyaa| satsaMga ke mahAn prabhAva kI maiM kyA stuti karUM? na kAcimaM cApi punAti kiJcid, yaduttamAMgaM tadapi kSaNena / punAti pAMzugurupAdasaMsthA, kiM staumi satsaGgamahAprabhAvam / / 7 / / jisa mastaka ko svaccha jala bhI pavitra nahIM karatA, use guru-pAda kI dhUli pavitra banA detI hai| satsaMga ke mahAn prabhAva kI maiM kyA stuti karUM? ghanAghanasyAzrayato hi vidyut, saMprojjvaladdAvazikhikSayAhaH / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaGgASTakam 165 babhUva toyaprakararajeyA, kiM staumi satsaGgamahAprabhAvam ||8|| vidyut megha ke Azraya meM rahatI hai ataH vaha dhadhakatI huI dAvAnala kI agni ko zAnta karane vAlI pracura pAnI kI dhArAoM se bhI ajeya ho jAtI hai / satsaMga ke mahAn prabhAva kI maiM kyA stuti karUM ? prabhAvataH zrotulasIprabhUNAM , matsannibhastucchadhiyAnvito'pi / satsaGga vivecanaM ca, kiM staumi satsaGgamahAprabhAvam ||6|| karoti mere jaisA tuccha buddhivAlA vyakti bhI satsaMga ke mAhAtmya kA vivecana karatA hai, yaha zrI tulasI svAmI kA hI prabhAva hai / satsaMga ke mahAn prabhAva kI maiM kyA stuti karUM ? ( vi0 saM0 1966 pauSa - momAsara ) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : adhyayanasmRtiH lokA ! sajjata karNakAJcanakuTI mAtithyamAdhAsyate, saMdoho vacasAM sphuTAdharasarastIre sphuraMllIlayA / dantAvalI sasmitA, antarmodalasatkapolapaTalI lolA lolarasA ca locanagatA lIlArasaM sprakSyati // 1 // manuSyo ! tuma sAvadhAna ho jaao| aba sphuTa hoTha rUpI tAlAba ke tIra para lIlA karane vAlA vacana-saMdoha tumhAre kAnarUpI svarNakuTI meM atithi banakara A rahA hai / antar meM jhAMkate hue ullAsa se dipta kapolapaTalI, smitayukta dantAvalI aura capala jihvA - ye saba tumhArI AMkhoM ke sAmane prastuta hokara lIlA rasa kA sparza kareMgI / tad dhyAyAmi dinaM svajIvanadhanaM dhanyaM mahomaMgalaM, zrIkAloH karuNAnidheramalayoH pAdAbjayoH sannidhau / sadbhaktyAnatakandharo'Jja livara: protsAhadIkSApaTudIkSAM svIkRtavAn viraktahRdayo mAtrA samaM parSadi // 2 // mujhe usa jIvana dhana, dhanya, utsavamaya aura kalyANakArI dina kI smRti ho rahI hai jisa dina maiM karuNA ke sAgara zrImat kAlUgaNI ke pavitra caraNa-kamaloM AyA / usa samaya mere meM dIkSA lene kA parama utsAha thaa| virakta hRdaya vAle maiMne apanI mAM (bAlUjI) ke sAtha bharI pariSad meM dIkSA svIkAra kI / usa samaya maiM AcArya deva ke samakSa sira jhukAe, hAtha jor3e khar3A thA / tasminnaiva dine'tha kAJcanamayI sA kApi velA lasad, yasyAmabhyasituM kalAkuzalatAmAcArasaMbandhinIm / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayanasmRti: 167 sAmodaM muninAyakena saubhAgyAdavatAritaH zizurahaM tulasIpAdadyudhanyAstaTe, proddAmadI pratviSA ||3 // usI dina koI svarNamaya belA AyI / una kSaNoM meM AcAra-sambandhI kalAkuzalatA kA abhyAsa karAne ke lie AcArya caraNa ne apanI kRpArUpI tIvra kiraNoM ke sahAre mujha zizu ko muni tulasIrUpI saritA ke taTa para utArA / sadbhAgyodayameva me pratipadaM manye'hamuccaistarAM, vijJAnAM mukuTasya zAsanapateH kAlostu hetvantaram / macchiSyo manujAkRti manujatAvAcyArthazUnyAspadaM, katu mAnavamarhati sphuTamiti dhyAtvA suyuktaM kRtam // 4 // maiM paga-paga para apanA parama bhAgyodaya mAnatA hUM ki vidvAn ziromaNi, zAsanapati zrImad kAlU ne mere lie yaha socA thA ki 'merA yaha ziSya kevala manujAkRti mAtra hai aura mAnavatA ke vAcya artha se zUnya hai / isako muni tulasI mAnava karane meM samartha hai|' isIlie pUjya gurudeva ne mujhe tulasI ke pAsa sauNpaa| yaha unhoMne ucita hI kiyA / . gantuM nApyadhigantumadhvanigatiH kasminnapi prAlasallola locanamakSipaM sumuninA saMketitAyAM sRtau / vAraMvAra mazrAGgulI grahakRtA sA sAraNA vAraNA, mAmadya smRtimAgatA vitanute mudvihvalaM raMhasA ||5|| kisI mArga para calane yA kisI viSaya ko jAnane meM merI gati nahIM thI / muni tulasI jisa mArga kA saMketa de dete maiM apanI caMcala AMkhoM ko vahIM TikA detA / unhoMne bAra-bAra merI aMgulI pakar3a-pakar3akara mujhe gantavya kI dizA meM gatizIla banAyA aura agantavya kI dizA meM jAne se rokaa| Aja usakI smRti hone mAtra se merA mana prasannatA se sahasA vihvala ho uThatA hai / kiM citra pathadarzako munipatiryatsAmprataM rAjate, taccitraM yazasojjvalasya gaNinaH kAloH padAmbhoruhi / lIlAM mAdhukarIM nayannayanayostArApadaM saMsajannadhvAnaM niravadyamujjvalamanA mAM cetasA darzayat // 6 // yaha koI Azcarya nahIM ki ve hamAre patha-darzaka muni tulasI Aja terApaMtha meM A Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 atulA tulA AcArya ke rUpa meM virAjamAna haiM, kintu Azcarya yaha hai ki ve mahAn yazasvI kAlagaNi ke caraNa-kamala meM bhramara kI taraha lIlA karate hue tathA unakI AMkhoM meM tArA kI taraha samAte hue pavitra mana se manoyogapUrvaka mujhe sahI mArga-darzana de bhAsvAn bhAsayati prabhAsurarucA bhAvAnazeSAnapi, nAMzoraMzamapi prayacchati paraM tebhyaH kadApi kvacit / citraM jJAnamayaM prakAzamadado mAM prAG munInAM pate !, bhAnu! tulitastvayA kila purA kiM sAmprataM kalpyatAm // 7 // sUrya apanI prakAzavAn kiraNoM se sabhI padArthoM ko prakAzita karatA hai kintu vaha apane prakAza kA eka aMza bhI unheM kabhI nahIM detaa| gurudeva ! Apane mujhe jJAnamaya prakAza diyaa| Apa . pahale bhI sUrya se tulita nahIM hue to Aja usakI kalpanA hI kaise kI jA sakatI hai ? saMsmatu divasAni tAni hRdayaM protsAhamAliGgati, jihvA zliSyati varNasaMtatimapi protkaNThayA cnyclaa| AnantyaM khalu sadgurorupakRterAlokamAnA mudA, sAmagrI tanumAtmanazca tarasA vizrAmamAkAMkSati // 8 // hRdaya una dinoM kI smRti karane ke lie utsAhita ho rahA hai| utkaMThA se atyanta caMcala banI huI merI jihvA kucha bolanA cAhatI hai| guru kA upakAra ananta hai aura merI apanI abhivyakti kI sAmagrI alpa hai| ataH vaha aba vizrAma cAhatI hai| (vikrama saMvat 2002 mAghazuklA 10, saradArazahara) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 : ko'yaM satsaMgaH ? sA saMgatiryA'dhamatA viyuktA, sa sajjano yazca guNI guNajJaH / sa eva lAbhazca tayoryataH syA dAtmonnatiH saMtatavRddhizIlA // 1 // vahI saMgati hai jo adhamatA se rahita hai| vahI sajjana hai jo guNI aura guNajJa hai| ina donoM se vahI lAbha prApta hotA hai ki Atmonnati sadA bar3hatI rahatI hai| yadyapyamuSmin bhuvane bhavanti, dhArAdharAdyAH sujanopamAH / tathApi tatpAzcimamaikSya kArya, vayaM prazaMsAM na vidadhmahe'tra // 2 / / yadyapi isa dharatI-tala para bAdala Adi sajjana kahalAne ke yogya haiM, phira bhI unake aMtima kArya ko dekhakara hama unakI prazaMsA nahIM kara skte| saMgRhya pAnIyamamAnamandheH, kSAraM payomuga madhuraM vidhAya / yadUSare tatsalila sudhAbha, kSipet kimaucityamihAmbudasya // 3 / / megha samudra ke khAre pAnI ko atula mAtrA meM grahaNa kara usako mIThA karatA hai aura usa amRtatulya pAnI ko Usara bhUmi para barasAtA hai to kyA vaha bAdala ke lie ucita kahA jA sakatA hai ? Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 atulA tulA yatkajjalAnAM suSamAM tanoti, cakSuH samIpaM samupAgatAnAm / tatkAlimAnaM na hi hartumIzaM, kimatra geyA viduSAsya kIttiH / / 4 / / AMkha apane pAsa Ae hue kajjala kI bhI zobhA bar3hA detA hai kintu usakI kAlimA ko miTA nahIM sktaa| kyA vidvAn vyakti ke lie usakI kIrti geya gale vilagnaM phaNinaM girIzazcakAra pakSiprabhuNApyajeyam / paraM viSaM nApajahAra tasya, satsaGgatejo hi kimetadeva ? / / 5 / / zaMkara ne apane gale meM lipaTe sarpa ko itanA balazAlI banA diyA ki vaha garur3a se bhI ajeya ho gayA, kintu usake viSa kA apaharaNa nahIM kiyaa| kyA satsaMga kA yahI teja hai ? tUcchaM payodacyatamambUbinda, zuktirmahAluMkurute sumuktAm / tAM mArayitvA labhate'yaMtAM sA, hA hA'dhamAnAM kimiyaM prvRttiH?||6|| sIpI bAdala se baraso huI pAnI kI choTI-sI bUMda ko dhAraNa kara use mUlyavAna motI banA detI hai| kintu motI banI huI vaha baMda usa sIpI ko tor3akara hI mUlya pAtI hai / hA-hA! adhama (tuccha) vyaktiyoM kI yaha kaisI pravRtti ? praphullitaM padmamaharmaNe rucA, prAduSkarotyeva raveH prbhaavm| janmAspadaM zoSayate hi tasya, prazaMsanIyA kimiyaM prvRttiH?||7|| sUrya kI kiraNoM se vikasita kamala sUrya ke prabhAva kA khyApana karatA hai kintu sUrya apane ko janma dene vAle kIcar3a kA zoSaNa karatA hai| kyA yaha pravRtti prazaMsanIya hai ? Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko'yaM satsaMgaH ? 171 tuccho'pi tantuH kila * puSpayuktastiSTheda varAMge vasudhAdhavAnAm / maNIvake niSkriyatAM prayAte, bhrAmyet sa nUnaM caraNe janAnAm // 8 // phUloM meM piroyA huA tuccha dhAgA bhI rAjAoM ke mastiSka para zobhita hotA hai| kintu jaba phUla murajhA jAte haiM, taba vahI dhAgA (kumhalAe hue phUloM ke sAtha) logoM ke caraNoM meM ThokareM khAte rahatA hai| vanasthalI candanazAkhiyuktA, tucchAtitucchApi sugaMdhitA syAt / zrIkhaNDavRkSe sahasA vinaSTe, na gandhalezo'pi vibhAti tasyAm // 6 // jisa vanasthalI meM candana ke vRkSa haiM, vaha cAhe atyanta choTI bhI kyoM na ho, sugaMdhita hogii| candana ke vRkSoM ke naSTa hone para, usa vanasthalI meM gaMdha kA nAmonizAna bhI nahIM miltaa| (vi0 saM 2002, pauSa, momAsara) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : vItarAgASTakam kadApi no tIrthapate ! luloTha, tvatpAdarAjIvarajaHkaNeSu / tato hahA ! karmarajobhireSa, AtmA madIyo na hi mocitosti // 1 // tIrthapate ! merI yaha AtmA Apake caraNa-kamaloM ke rajaH kaNoM meM kabhI luThita nahIM huI isIlie yaha karma rajoM se mukta nahIM ho pA rahI hai| svAmistvadIyakramavArije na, rolambasAbraha myamahaM cucumba / adyApi yAto bhavavArapAra pAraM na pAraMgata ! tena manye // 2 // svAmin ! tumhAre caraNa-kamaloM kA maiMne bhramara-bhAva se cumbana nahIM kiyaa| isalie he pAraMgata ! maiM mAnatA hUM ki maiM abhI taka saMsAra-samudra kA pAra nahIM pA skaa| manAgapi prAk tava vAkparAgarAgena nAhaM bhagavan ! rrnyj| tato mahAbhAga ! virAgarikto, vyaktosti rAgo mayi * naktamaha ni // 3 // bhagavan ! maiM tumhArI vANI ke parAga se kiJcit bhI rakta nahIM huaa| isIlie he mahAbhAga ! mujhameM virAgazUnya rAga dina-rAta vyakta ho rahA hai / zreSThA tavAnantaguNaiviziSTA, mUtirmayA hRSTahRdA na dRssttaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgASTakam 173 tato'bhavannosphuTadRSTisRSTiH, samyak padArthAzayadarzinIza ! // 4 // he Iza ! maiMne zreSTha aura ananta guNoM se viziSTa ApakI manohArI mUrti ko prasanna - hRdaya se nahIM dekhA isIlie padArthoM ko yathArtha svarUpa ko dekhane vAlI sphuTa dRSTi kA nirmANa nahIM huA / vibho ! prazAntena tavAzayena, mano madIyaM na cakAra maitrIm / ato hi tRSNA na mano vimuMcet, sapatnatAM yApayatIva manye // 5 // prabho ! Apake zAntabhAva ke sAtha mere mana ne kabhI maitrI nahIM kI / isIlie tRSNA usakA pIchA nahIM chor3a rahI hai / maiM mAnatA hUM ki vaha mere mana ke sAtha sautelA vyavahAra kara rahI hai / nAlocanIyo na vicAraNIyo 'haM syAmahaM tvaM tvamihaiva deva ! | tvattA mayi syAdapayAtu mattA, svakAH svakAstena pare pare syuH || 6 || deva ! maiM na AlocanIya hUM aura na vicAraNIya hUM kyoMki maiM 'maiM' hUM aura tuma 'tuma' ho / tumhArI sattA ( zuddha cit) mujhameM Ae aura merI sattA ( azuddha cit) dUra ho jAe / yaha saca hai ki apanA apanA aura parAyA parAyA hotA hai / krodhaH kuTumbI mana eva mAno, mAyeva jAyA sahajAbhilASA / jAnIhi jAnIhi mahAnubhAva !, kohaM vibhuH kA pragatirmadIyA ||7|| he mahAnubhAva ! krodha merA kuTumbI, mAna merA mana, mAyA merI sahacarI aura abhilASA sahajAta rahI hai / deva ! tuma dekho-dekho, maiM kauna hUM - paramatattva ' aura merI kyA gati ho rahI hai / svAminnidAnIM zaraNaM prapannaM, mAM bAlalIlAM kalayantamevam / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 atulA tulA kuru drutaM nakavibhUSaNAkhyaM, jJAnAmRtodbhUtarasaM pipAsum // 8 // svAmin ! maiM ApakI zaraNa meM AyA hUM / yadyapi maiM bAla-lIlA se Akalita hUM, phira bhI tuma mujhameM ( muni nathamala meM ) jJAnAmRta ke rasa kI pyAsa jagAo / ( vi0 saM0 1968 pauSa - rAjaladesara ) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 : terApaMthacaturviMzatiH nidAghe saMtaptAstaraNi kiraNoccaNDimarucA, pipAsAlolAsyAH karuNataruNAkSa sphuraNakAH / zlathaM vinyasyanto muhurapi mukhAgre karapuTaM, niruddhA sannAntazcaTulataracATUktivisarAH // 1 // grISma kAla | sUrya apanI pracaNDa kiraNoM se tapa rahA hai| sAre prANI usa tApa se tapta haiN| manuSyoM ke muMha pyAsa se caMcala ho rahe haiN| AMkheM taruNa karuNA se sphurita ho rahI haiN| manuSya pyAsa se Atura hokara apane mukha para bAra-bAra dhIme se karapuTa rakhate hue tIvra pyAsa kA saMketa de rahe haiM / ve apane bhItara atyanta capala cATu uktiyoM ko roke hue haiN| kSaNaM zvAsaspandAH kSaNamatha niruddhazvasitayaH, prayAmyAyAmItyuttara vidhikRto hA iva ciram / vapurvairasyArtA vyathitamanaso vyAkuladhiyo, janAH jAtAH sarve'pyahaha kalikAlasya mahimA || 2 || kSaNa bhara meM unakA zvAsa spaMdita hotA hai aura kSaNa bhara meM unakA zvAsa ruka. jAtA hai / mAno ki vaha zvAsa 'jAUM yA AUM' isa prazna kA uttara dene meM vitarka kara rahA ho / sabhI manuSyoM ke zarIra nIrasa, mana vyathita aura buddhi vyAkula hai / yaha sArI kalikAla kI mahimA hai / na nidrA nonnidrAH kimapi kalayAJcakruranizaM, digantAnnizeSAn dRzi dRzi nirAzAravamuSi / saMkalpAnanukaraNanAnAtvanipuNAn, anantAn janAH sarvepyevaM vidhuritadazAH sannidadhire || 3 || logana nIMda meM the aura na unnidra / ve nirantara kisI vicitra sthiti kA anubhava Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 atulA tulA kara rahe the| ve sampUrNa digantoM ko apane meM sameTa rahe the| unakI AMkheM nirAzA ke zabda ko curA rahI thiiN| ve vidhurita dazA vAle loga anukaraNa-paTu ananta saMkalpoM ko apanA sAnnidhya de rahe the| samAyAtAH kecid bahalabahulAbhracchavijuSaH, tRSAklAntA lokA muMdamapi ca ninyuH pRthutarAm / kaleH kopAkrAntAH paramiha na kiJcit pravavRSu raho doHsthyaM keli kalayati kalau kAJcana navAm // 4 // AkAza ko suzobhita karane vAle kaI megha gagana meM umar3a aae| tRSA se Atura logoM ke mana prasannatA se bhara ge| kintu kalikAla ke kopa se AkrAnta hokara ve bAdala nahIM barase / aho ! isa kalikAla meM daridratA koI nayA khela khela rahI hai| [rAjanagara (mevAr3a) ke zrAvaka sazaMkita ho gae / AcArya bhikSu unako samajhAne ke lie ge| unheM dekha loga atyadhika prasanna hue| kintu prAraMbha meM bhikSu ne, satya ko jAnate hue bhI asatya kA samarthana kiyaa| yaha unakI bhIratA thii|] nabhasvAnAmodasmita iva mRduH prAdurabhavattadAnI nabhrAjAM nabhasi navalIlA'pyalaSata / kaleH kopATopo'nvabhavadavizeSaM viphalatAM, va lumpetmAhAtmyaM jagati mahatAM ko'pi kimapi / / 5 / / itane meM hI Amoda se musakarAtA huA komala pavana prAdurbhUta huaa| usa samaya bAdala AkAza meM naI lIlA karane lge| yaha dekhakara kalikAla ke kopa kA Aropa apane Apa meM viphalatA kA anubhava karane lgaa| yaha saca hai ki koI bhI vyakti mahAn vyaktiyoM kI mahattA ko kucha bhI kama nahIM kara sktaa| (AcArya bhikSu ne zrAvakoM ko samAhita kiyA, kintu svayaM asamAhita ho ge| unhoMne satya kA apalApa karane ke lie apane Apako kosaa| rAta meM jvara kA prakopa huaa| saMkalpa kiyA aura prAtaH zrAvakoM ke samakSa satya ko kholakara rakha diyaa| zrAvaka saMtuSTa hue kintu virodha ke tUphAna utthe| pUrva saMgaThana hilatAsA naz2ara Ane lgaa| AcArya bhikSu ko pathacyuta karane ke aneka prayAsa hue kintu ve apane saMkalpa se vicalita nahIM hue| unhoMne saMgha se sambandha-viccheda kara ddaalaa|) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMthacaturviMzatiH. 177 abhUtsphUrjadgAravanivahabhavyo ghanapathaH, sphuradvidyullekhAvilasitavaro dikparikaraH / prapAto bindUnAM tRDapanayanAzvAsanamiva, pratisaparzasteSAM vilaya iva saMklezavitateH // 6 // uThane vAle aneka garjAravoM se AkAza guMjAyamAna ho rahA thaa| sArI dizAoM meM bijalI camaka rahI thii| logoM kI pyAsa miTAne aura unako Azvasta karane ke lie bUMdeM barasane lgiiN| unake sparza mAtra se sAre saMkleza vinaSTa hone lge| (saMgha se sambandha-viccheda kara AcArya bhikSu kelavA aae| vikrama saMvat 1818 ASADha zuklA 15 ko puna: dIkSA grahaNa kii| upadeza dene lge| logoM ne sahI dharma ke marma ko smjhaa| unake mAnasika kleza naSTa hone lge| prasAro vegena pracuratara eva pravavRte, kaleH kvAsau sahyo niyatamavicArAvRtamateH / na copAyaHprAptaH sakhalitagatayo yad balavati, paraM duzceSTAnAM bhavati tadaniSTaM parahite // 7 // megha kA cAroM ora vipula mAtrA meM prasAra huaa| kintu sadA avicAra rUpI AvaraNa se AvRta buddhi vAle kalikAla ko yaha sahya nahIM huaa| megha ko miTAne kA usake pAsa koI upAya nahIM rhaa| yaha saca hai ki balavAn vyakti ke Age dUsare sabhI nirupAya ho jAte haiM, skhalita gativAle ho jAte haiN| duSTa vyaktiyoM kI sArI ceSTAeM dUsaroM ke hita meM bAdhA upasthita karane vAlI hotI haiN| (AcArya bhikSu kA dharma-pracAra vega se Age bddh'aa| sAmpradAyika logoM ko yaha acchA nahIM lagA kintu isako roka pAne ke lie unake pAsa koI upAya nahIM thaa| phira bhI ve aneka ceSTAoM se unheM pathacyuta yA parAjita karane kA prayatna karane lge|) akArSIllokAnAM nayanayugalImardhamilitAmahArSIttatsparzAnubhavamapi tajjJAnanipuNam / tato nAlokeran smitacakitadRgvIkSaNaparA, vidadhyuH prAleyapravaNapRSatAM sparzamapi na / / 8 / / kalikAla ne logoM kI AMkheM adhamuMdI kara DAlI aura unake jJAnanipuNa sparza ke anubhava kA bhI haraNa kara DAlA tAki loga sphuTa aura cakita AMkha vAle Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178. atulA tulA hote hue bhI megha ko na dekha sakeM aura zIta sparzavAlI una bUMdoM kA sparza bhI na kara sakeM / (logoM meM ajJAna ghara kara gayA thA / unakA viveka naSTa ho cukA thA / ve bhikSu ko satyapathagAmI mAnate hue aura dekhate hue bhI nahIM dekhate the aura unake dharma kA sparza bhI nahIM karate the / ) navA draSTuM spraSTuM kathamapi ca zekustanubhRtaH, pipAsApohaH kiM bhavatu tadavasthaH suviditam / nirAzA saMjajJe sakRdahaha kiJcijjalamucaH, pratIkAraH koyaM kuTilaTalAnAmabhinavaH || loga megha ko dekhane yA usakI bUMdoM kA sparza karane meM samartha nahIM hue| aisI sthiti meM unakI pyAsa kaise bujha sakatI thI ! megha ko kSaNabhara ke lie nirAzA huii| kuTila aura jaTila bane hue kalikAla kA yaha kaisA nayA pratikAra ? ( bhikSu ne dekhA, loga unake pAsa Ane se katarAte haiM / koI unheM nahIM sunatA / unake mana meM nirAzA huI aura unhoMne tapasyA kara apane Apako lakSya ke lie khapA dene kI bAta socI / ) ghanaH svasmillInaH saghanasalilApAdizamathaH, svakIyaM vaizadyaM prathitumavikalpaM kuvalaye / kSapAM kAryonmukhyAd viratimabhibheje kathamiva, ciraM modaM lebhe kalirapi kalAkauzala dhiyA // 10 // . apane saghana salila se zAnti utpanna karane vAlA megha nirAza hokara apane Apa meM lIna ho gayA / apanI vizadatA ko bhUvalaya para phailAne ke kArya se vaha virata ho gayA / yaha dekhakara apane kalA-kauzala para nAja karatA huA kalikAla bahuta prasanna huA 1 ( bhikSu nirAza hokara tapasyA meM laga gae / dharma kI pavitratA kA pracAra karane se virata hokara ekAnta meM rahane kA unhoMne nizcaya kiyaa| yaha dekhakara virodhI loga bahuta prasanna hue / ) mRdvRtto vAtaH prakaTamavadAtaH prativavau, svakarttavyocchvAsaH sakalacaraNasyAJcalamagAt / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMthacaturviMzatiH 176 vinItaH saMketaH katipayavaconyAsamadhura, iva pratyAzAM tAM phalayitumabhUtprAdurabhitaH / / 11 / / itane meM hI komala aura udvRtta vAyu bahane lgii| megha ko apane kartavya kA bhAna huA / usakA ucchvAsa sAre nabhomaMDala kA sparza kara gyaa| use zabdAtmaka saMketa milaa| vaha madhura aura vinIta saMketa mAno ki usakI pratyeka AzA ko phalavatI karane ke lie utpanna huA ho| (bhikSu ko nirAza dekhakara usake sAtha vAle do muni-thirapAla aura phatecanda unake sAmane Ae aura unheM tapasyA se apane Apako miTA dene kI bAta ko chor3a dharma-pracAra ke lie vinIta bhAva se prerita kiyaa| yaha suna bhikSu ko lagA ki unakI sabhI AzAoM ke pUrNa hone kA saMketa unameM nihita hai|) yadi tvaM saMkocaM sRjasi tanuSo'mbhodharavaraH, tadAnIM lokAtti kathaya harate kaH kRtivaraH / idaM ki no cintyaM caturavara ! satyambhasi tava, tRSAzaGkAtaGko vilasati janAnAmadhimanaH // 12 // vAyu ne megha se kahA-he megha ! yadi tuma apane zarIra kA saMkoca karate ho, barasane se nirAza hote ho to batAo logoM kI pIr3A kauna haraNa kara sakegA? he catura megha ! kyA yaha cintanIya nahIM hai ki tumhAre pAsa pAnI hote hue bhI janatA kA mana pyAsa kI AzaMkA se bhayabhIta rahe ? (munidvaya ne AcArya bhikSu se kahA-munivara ! yadi Apa virata hote haiM to batAeM ki logoM kA duHkha kauna dUra kara sakegA? Apake pAsa sAmarthya hote hue bhI yadi janatA kI dharma kI pyAsa nahIM bujha sakI to kyA yaha cintanIya nahIM hai?) karAlo'yaM kAlaH kaliravanikhaNDa praNayati, tato mugdhA dagdhA mayi nidadhate naiva paTutAm / spRzantyevaM nApi praNayanikurambeGgitaparAH, .. kathaMkAraM kAryaH pavana ! parihAro'pi ca tRSaH // 13 // megha ne kahA-'pavana ! yaha karAla kalikAla sArI pRthvI ko apane caMgula meM phaMsA rahA hai / isalie loga mUDha aura dagdha ho cuke haiN| ve mere meM koI utsAha nahIM dikhAte / ve kalikAla ke praNaya ke iMgitoM para calate haiM ata: merA sparza bhI karanA nahIM caahte| aisI sthiti meM pavana ! maiM unakI pyAsa kaise bujhA sakatA hUM! Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 . atulA tulA (AcArya bhikSu ne kahA- munivaro ! yaha kalikAla hai / sAre loga mUr3ha ho rahe haiM tathA apane-apane AgrahoM se pratibaddha haiN| ve merA nAma taka sunanA nahIM caahte| aisI sthiti meM maiM unake kalyANa ke lie kyA kArya kara sakatA hUM ?) udArANAmantaHkaraNamucitotsAhalulitaM, payodAnAM prAyo na hi na hi nirAzAma bhilaSet / mudhAdho bindUnAmapi na ca nipAto hi bhavitA, sakRtvarSAyogAtsthalamapi navApyaMkuravaram / / 14 / / pavana ne kahA-megha ! udAra vyaktiyoM kA antaHkaraNa ucita utsAhayukta hotA hai| meghoM ke lie nirAzA kabhI iSTa nahIM hotii| tumhArI jo bUMdeM nIce gireMgI ve vyartha nahIM jAeMgI / eka bAra kI varSA se bhUmi meM aMkura paidA nahIM hote| nae akura paidA hote haiM aneka bAra kI varSA se| (munidvaya ne kahA-gurudeva ! Apa udAra haiM, Apa meM apUrva utsAha hai| Apa jaise paropakArI vyaktiyoM ko nirAza nahIM honA caahie| ApakI vANI vyartha nahIM jaaegii| kintu eka bAra ke prayAsa se aisA nahIM hogaa| Apako aneka bAra prayatna karanA hogaa|). idAnIM vizvAso dRDhatara upAste mama mati, samarthastvaM bhAvI mahitalamazeSaM dravayitum / tatastyaktvopekSAM bhava bhavajavAcchIkaravaro, nidhehISaddhyAnaM vitara tarasA modamatulam / / 15 / / megha ! merA yaha dRr3ha vizvAsa hai ki tuma sArI pRthvI ko Ardra karane meM samartha ho sakoge / isa lie tuma upekSA ko chor3akara ThaMDI bUMdoM ke rUpa meM zIghra hI barasane lgo| tuma merI bAta para thor3A dhyAna do aura atula Ananda ko vitarita kro| ' (AcAryavarya ! hamArA yaha dRr3ha vizvAsa hai ki Apa sad dharma kA pracAraprasAra karane meM samartha hoNge| loga Apase lAbhAnvita hoNge| Apa nirAzA ko chor3eM aura logoM ko samajhAne kA upakrama kreN| Apa hamArI bAta para dhyAna deM aura sarvatra Ananda bikherane kA yatna kreN|) abhijJAyAnanyaM suhitamaruto hRdya vinayaM, navAM sphUrti yAto'bhinavaparipATImadhigataH / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMthacaturviMzatiH 181 agarjatparjanyopyahamanubhavAmIti sutarA malaMkurvannuccaiH pulakitanabhaHprAGgaNamalam / / 16 / / apane ananya mitra pavana kI hRdayotthita vANI ko sunakara megha meM naI sphUrti kA saMcAra huaa| usameM naI cetanA aayii| vaha garjArava karane lgaa| 'maiM bhI pavana ke kathana kA anubhava karUM' yaha socakara megha prasanna-mana hokara AkAzaprAMgaNa meM UMcA uTha gyaa| (AcArya bhikSu ne donoM muniyoM kI bAta sunii| unakI nirAzA TUTa gii| naI cetanA kA saMcAra huaa| unhoMne kahA-'maiM tumhArI bAta ko svIkAra kara bhAja se punaH pracAra-jIvana meM A rahA hUM'- yaha kahakara ve pravRtti-kSetra meM A gae / ) vilokiSyante ye sphuTanayanarAjIvayugalAstathA ye sprakSyanti prakRtipulakAJcattanukaNAH / kadAcin mokSyante nahi samayayogyaM prakaraNaM, mamedaM kSetrANAM hitakaramapArazramamitam // 17 // . vikasita nayanakamala vAle loga mujhe dekheMge aura ve prakRti se pulakita hokara merI baMdoM kA sparza kreNge| mujhe vizvAsa hai ki ve khetoM ke lie hitakara, apAra zrama se prApta isa samaya-yogya varSA ke lAbha ko kabhI nahIM chodd'eNge| (bhikSu ne socA-loga merA samparka kareMge aura merI vANI ko suneMge / mujhe vizvAsa hai ki ve dharma ke sahI mArga ko pAkara lAbhAnvita hoNge|) punastatrArebhe ghanarasakaNAsAramatulaM, cakampe sAtahUM kalihRdayamAlolagatikam / sadAzAbindUnAM zravaNamabhirAmaM dRzi gataM, tadAkArAM zAnti vyataradavirAmaM tanubhRtAm // 18 / / megha barasane lgaa| kalikAla kA capala aura bhayabhIta hRdaya kAMpa utthaa| AzA ke binduoM kA jharanA AMkhoM ke sAmane nAcane lgaa| vaha manuSyoM ko avirAma zAnti dene lgaa| (bhikSu ne pracAra-kArya prArambha kiyaa| loga Ane lge| virodhiyoM ke mana zaMkA se bhara ge| unameM IrSyA paidA ho gii| AcArya bhikSu kI vANI se loga Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 atulA tulA Azvasta hue aura unhoMne dharma kA sahI mAgaM pAkara apane Apa meM apUrva zAnti kA anubhava kiyA / ) apazyannAmodAttvaritagatayaH kepi sujanA stathA sprAkSuH kecid vipulapulakAstadgahanatAm / katicanajanAH sasmayatayA, tatheyuH sAmIpyaM kimetat kivaitatsphuritavacanA AkAza meM megha umar3a aae| kaI sujana vyakti prasannatA se unheM dekhane ke lie zIghra hI bAhara aae| kaI pulakita vyaktiyoM ne una meghoM kI gahanatA ke viSaya meM pUchatAcha kI / kaI vyakti Azcarya se ekatrita hue aura AkAza kI ora dekhate hue - 'yaha kyA hai, yaha kyoM hai' - isa prakAra vitarkaNA karane lage / --- ( AcArya bhikSu dharma kA marma samajhAne lge| logoM meM kutUhala huaa| kaI vyakti unako dekhane ke lie aae| kaI tattva - vicAraNA meM unakI gahanatA ko parakhane lage aura kaI vyaktiyoM ne unake nAnAvidha parIkSaNa kie 1 ) pratikSetraM bhrAmyaMllalitamudiro vapustapti puMsAmaharatatamAM dRSTagaganAH // 16 // kale: kopo mAbhUtsaphala iti saMcintya manasA, pracakre maryAdAM salilapaTalasyApi bodhaviduro, snigdhamadhuraH / prapedAte tUrNaM mukhAmbhojasmeraM sabako prabuddha karane meM nipuNa megha sabhI kSetroM meM ghUmane lagA - barasane lagA / usane apane snigdha aura mIThe jala se prANiyoM ke zArIrika tApa kA haraNa kiyA / kalikAla kA krodha saphala na ho--yaha mana meM socakara megha ne apane salila paTala ke cAroM ora gherA DAla diyA / ( AcArya bhikSu gAMva-gAMva ghUmane lage / unakI mIThI aura sarasa vANI ko sunakara logoM ke mana tRpta ho gae / unhoMne apane saMgha-saMgaThana ko dRr3ha karane ke lie maryAdAoM kA nirmANa kiyaa| saMgha ke cAroM ora maryAdAoM kA gherA DAla diyA / ) navataruNimAnaM vikacaradanazreNi paritaH // 20 // ca nayane, yadabhUt / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMthacaturviMzatiH 183 babhau pANeryugmaM praNayanatabhAlasthalagataM, rasajJA saMstotuM tamathasahasA sphUrtimagamat // 21 // varSA ke kAraNa prANiyoM kI AMkhoM meM naI lAlimA umar3a aayii| unake mukhakamala khila utthe| dantAvali vikacita ho gii| donoM hAtha jur3e aura lalATa para laga ge| usa sthiti kA varNana karane ke lie jihvA sphurita ho utthii| (AcArya bhikSu ke pravacanoM se logoM meM naI AzA kA saMcAra huaa| unake cehare prasannatA se khila utthe| ve bhikSu ke caraNoM meM gira pdd'e| sarvatra unakI prazaMsA hone lgii|) sa bhikSurmedhAtmA tatayazasi vizve pratipalaM, zarIraM tyaktvApi prakaTamahimA jIvatitarAma / tadIyaM prAdhAnyaM tadanughana evAbhilaSate, pramANaM tatrAtaH paramiha kimastu sphuTamaho / / 22 / / vizva meM vyApta yazavAle ve meghAtmA bhikSu zarIra ko chor3akara bhI apanI mahimA dvArA jI rahe haiN| unake bAre meM honevAle megha AcArya) bhI unakI pradhAnatA ko cAhate haiN| unake jIvita hone kA isase adhika kyA pramANa Avazyaka ho sakatA hai ? tadAkArastadvallasati tulasIrAmamunipastapaH pUtAkUta: kavihRdaya AtmonnatirataH / sudhAbindUtsekAtkalitavasudhAkhaNDasuhito, vadAnyaH sammAnyo gurutaraguNaraJcitavapuH // 23 / / unhIM kI taraha AcArya tulasI zobhita ho rahe haiN| unakA antaHkaraNa tapa se pavitra hai / ve kavihRdaya haiM aura Atmonnati meM rata haiN| apanI vANI-rUpI sudhAbindu ke siMcana se unhoMne pRthvI-khaMDa ko tRpta kara diyA hai| ve udAra, sammAnya aura aneka variSTa guNoM se yukta haiN| vibhurmukhyo vAcAmamitatamamedhAvimukuTo jayatterApanthAdhipatirabhirAmaM vijayate / padAbje tasyaiva pramudamupagacchannanupadaM, vyadhAtterApanthaprakRtaguNakAvyaM nathamalaH // 24 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 atulA tulA __ve kuzalavaktA, vidvad ziromaNI aura vikAsazIla terApaMtha ke adhipati haiN| maiM muni nathamala unake caraNoM meM sadA prasanna rahatA huuN| maiMne terApaMtha ke guNavarNana karanevAle isa kAvya kA nirmANa kiyA hai| (2002 bhAdrava zuklA 13-zrIDUMgaragar3ha) Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : Atmadarzana-caturdazakam adRzyAH saMdRSTAH zrutamapi hahA ! 'zrAvyamanizamanAsvAdye svAdaH satatamanubhUto jdddhiyaa| asaMspRzyAH spRSTAH kathamahamaho deva ! vidadhe, hRdA sAkSAtkAraM dhruvamiti gato na smRtimapi // 1 // bhagavan ! maiM jar3abuddhi vAlA huuN| jise nahIM dekhanA cAhie maiMne use dekhA, jise nahIM sunanA cAhie use sunA, jisakA svAda nahIM lenA cAhie usakA svAda liyA aura jisakA sparza nahIM karanA cAhie usakA sparza kiyaa| maiM hRdaya se ApakA sAkSAtkAra kaise karUM--isakI mujhe koI smRti bhI nahIM rhii| vibhAvAnniHzeSAn manasi vinidhAtuM pratipalaM, svabhAvaM hA ! hAtuM bahuvidhamalaM yatnamakRSi / na jAne'kasmAttvaM tadapi hRdaye vAsamakRthA, mahAnto vAtsalyaM jahati na hi kutrApi viditam // 2 // deva ! maiMne apane mana meM sabhI vibhAvoM ko saMjoe rakhane ke lie tathA svabhAva ko chor3ane ke lie bahuta-bahuta prayatna kie haiN| phira bhI na jAne kyoM tumane akasmAt mere hRdaya meM vAsa kara liyaa| hAM, yaha saca hai ki mahApuruSa apane kie hue vAtsalya ko nahIM chodd'te| kiyad ramyaM jAtaM vasati hRdaye tvaM mama sukhaM, gatA dUraM cintA sukRtasaritaH saMgamagamam / yathA tvAM saMsmatu manasi mama saMkocaparatA, tathA'trAgantuM cedapi tava tataH kvAsanamiha // 3 // deva ! yaha kitanA acchA huA ki tuma mere hRdaya meM sukhapUrvaka nivAsa karate ho / merI sArI cintAeM dUra ho gaI aura maiM puNya kI saritA se jA milaa| jisa Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 atulA tulA prakAra tumhArA smaraNa karane meM mujhe saMkoca kA anubhava hotA hai, vaise hI mere hRdaya meM Ane meM tumheM saMkoca hotA to tumhArA nivAsa" mere hRdaya meM kaise hotA? yasya tvaM hRdayaMgamo vidhiyutaM tasyAsti sArthaM jagad, yasmAddUramupaisi vAsamanizaM vyarthaM ca tasyAsti tat / yasya tvaM priyatAM gataH sthiramatestasya priyo nA'paro, yo vA na tvayi rajyate khalu sa ko muhyatyazeSeSvapi // 4 // deva ! tuma jisake hRdaya meM sthita ho gae, usake lie yaha jagat sArthaka hai. aura tuma jisake hRdaya se dUra ho gae, usake lie yaha jagat arthahIna hai| deva ! jisake tuma priya bana gae, usa sthiramati ke lie dUsarA koI priya nahIM rhtaa| jo tumameM rakta nahIM hotA vaha dUsarI sabhI vastuoM meM Asakta ho jAtA hai| naSTA mohaviDambanA kSaNabharAtspaSTA ca cetaHsthalI, sAkSAtkAramupAgataH saphalatAM yAtA ca hllaalsaa| tatkaSTAnyapi satkaromi sutarAM paryAptametaiH sukhai phairjAtA tava vismRtizciramaho mohaH samujjRmbhitaH // 5 // bhagavan ! maiM una kaSToM kA satkAra karatA hUM, jinake kAraNa merA moha naSTa ho gayA; merA citta prasanna ho gayA; mujhe ApakA sAkSAtkAra milA aura merI manokAmanA saphala huii| una sukhoM se kyA, jinake kAraNa maiM Apako bhUla gayA aura mere meM moha kA udaya ho aayaa| vepante taravo'ruNA dazadizo bhUH kampate bhUrizaH, sarve'mI bhavanodare prasRmarA bhAvAH kSaNe bhNguraaH| kAmA mAnasajA amI viSasamAH ko'nyaH zaraNyo mama, bandho ! dInajanasya he ! zizumimaM mAM pAhi pAhi prabho! / / 6 / / bhagavan ! sAre vRkSa kaMpita ho rahe haiN| dasoM dizAeM lAla ho rahI haiN| bAra-bAra bhUcAla ho rahA hai| saMsAra ke ye sAre padArtha kSaNabhaMgura haiM / mana meM utpanna hone vAlI kAmavAsanA viSa ke samAna hai| aisI sthiti meM deva ! Apake sivAya mujhe dUsarA kauna zaraNa de sakatA haiM ? he dInabandhu ! isa bAlaka kI Apa rakSAH kreN| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmadarzana- caturdazakam 187 dRSTyA he ! mama deva ! vizvamakhilaM pazyAmi bhUyo yayA, draSTuM tvAM ca tayaiva bhUri yatitaM hA ! marmazUnyaM mayA / tenaivA'saphalaH sadA samabhavaM jAtaM na te darzanaM, diSTyA sAMpratamasmi labdhasaraNirmA pAhi pAhi prabho ! ||7|| bhagavan ! maiMne jisa dRSTi se sAre vizva ko dekhA usI dRSTi se Apako dekhane kA bAra-bAra prayatna kiyA, kintu maiM sadA asaphala hI rahA / mujhe Apake darzana prApta nahIM hue / maiMne marma ko nahIM jAnA / kintu prabho ! bhAgya se a mujhe mArga mila gayA hai, Apa merI rakSA kreN| ke doSAzca guNAzca ke na sulabho loke biveko'pyayaM, kiMvA tolayituM zramaM sRjasi re lokAnimAn mUDhadhIH ! | yatkurve ca mamapriyo'pi kurute sarvaM ca tad rocate, yatra premalavo na tasya bata ! me sarvA kriyApyapriyA // 8 // doSa kyA haiM aura guNa kyA haiM ? - yaha viveka honA sulabha nahIM hai / he mUDha buddhivAle ! tU ina manuSyoM ko tolane kA kyoM vyartha zrama kara rahA hai ? jo kucha maiM karatA hUM aura merA priya vyakti karatA hai, vaha saba mujhe rucikara lagatA hai / jisake prati merA tanika bhI prema nahIM hai, usakI sArI kriyAeM mujhe apriya lagatI haiM / svAmin ! me tava darzanAd matiriyaM syAd vItarAgA'ciraM, doSAn yatsuhRdo guNAnasuhRdo draSTuM bhaveyaM kSamaH / no no durhRdayaM tathA suhRdayaM bhedopyayaM nazyatAt, saMtoSo'pi na nAma sarvaviSaye zlAghyo yataH paMDitaiH // 6 // bhagavan ! Apake darzana se merI buddhi vItarAga ho jAe aura taba maiM mere mitroM ke doSoM ko aura zatru ke guNoM ko dekhane meM sakSama ho sakUM / yaha merA mitra hai aura yaha zatru -- yaha sArA bheda hI naSTa ho jAe / vidvAnoM kA yaha abhimata hai ki sabhI viSayoM meM saMtoSa kara lenA zlAdhya nahIM hotA / (adhyAtma meM pragati karane ke lie asaMtoSa honA hI cAhie ) / cakSurbAdhakamasti bAdhanaparA jilhvA rase laMpaTA, zrotre staH zravaNapriye tvaga'pi hA ! sparze bhRzaM rajyate / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 atulA tulA cetazcaMcalatAM gataM bahuvidhaM no bodhitaM budhyate, pratyUhAstava darzane hyagaNitAstvAM yAmi kena prbho?||10|| bhagavan ! Apake darzana meM anagina bAdhAeM haiN| mere ye cakSu bAdhaka haiN| yaha rasalolupa jIbha bhI bAdhaka hai| mere ye kAna vaibhAvika nAda sunane ke rasika haiM aura merA tvaga indriya-sparza meM anurakta hai| merA citta caMcala hai| use bahuta prakAra se samajhAne-bujhAne para bhI vaha anuzAsita nahIM hotaa| deva ! phira maiM Apa taka kaise pahuMcUM ? duHsAdhyA ruja udbhavanti bahulA abrahmaNAM dehinAM, jJAtaM jJAtamiti prakAmamatha kiM syAna jJAnamAtreNa re| jihvA no vazinI na saMyamaparaM cakSurna caikAntatA, dAsyaM no manaso vimuktamatha tattyaktuM kathA sA vathA / / 11 / / abrahmacArI manuSyoM meM aneka duHsAdhya roga utpanna ho jAte haiM-yaha jAna liyA hai, acchI taraha se jAna liyA hai| kintu jAnane mAtra se kyA ho| jIbha vaza meM nahIM hai / na cakSu saMyata haiM aura na ekAntavAsa hai / mana kI dAsatA se bhI mukti nahIM milI hai / abrahmacarya ko chor3ane kI kathA vRthA-sI ho rahI hai / asmAkaM hA ! samayakRpayA vakrajADyaM gatAnAM, dharmaH zodhyastadapi vidhivad duSkaraM pAlanIyaH / astu jJAnaM racita rucirAcAramAtmAnubhAvAt, . sAmyaM yogo manasi ramatAM nirvikAre vinIte // 12 / / kAla kI kRpA se isa yuga ke hama muni vakrajaDa haiN| hamAre lie dharma kA jJAna sulabha hai kintu usakA vidhivat AcaraNa sulabha nahI hai| prabho! hamArI Atmazakti jAge jisase hamAre jJAna aura AcAra kI dUrI paTa jAe aura hamAre vinIta aura nirvikAra mana meM sAmyayoga ramaNa kre| vArtAyAM bahudhA zrutaM supaThitaM zAstreSu cAnekazo, yad brahmavatapAlanaM tanubhRtAM syAt sarvato dusskrm| ityevaM zravaNena sazravaNakaM jAtaM mano durbalaM, tvadbhaktaH sukara na kiM hRdayagastvaM yasya caikAntataH // 13 // bhagavan ! maiMne bahuta bAra sunA hai aura zAstroM meM paDhA hai ki manuSyoM ke lie Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmadarzana-caturdazakam 186 brahmacarya kA pAlana sabase adhika duSkara hotA hai| aisA suna-sunakara kAna aura mana-donoM durbala ho ge| deva ! Apa jinake hRdaya meM abhinna rUpa se nivAsa karate haiM una bhaktoM ke lie kauna-sI vastu sukara nahIM hotI ? tvaM pAradarzItyamunA pralubdho, jAtosi re ! me vyavadhAnahetuH / pazyAmi pAraM priyamAtmabuddhayA, . nAyAmi nAyAti sa eSa mAM mAm // 14 // 'tuma pAradarzI ho' -maiM isa bAta se ThagA gayA aura tuma mere lie vyavadhAna ke hetu bana ge| maiM Atmabuddhi ke dvArA usa pAra ko dekhatA hUM, para usa taka pahuMca nahIM pAtA aura na vaha mere pAsa A rahA hai| (vi0 saM0 2005 chApara) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 : bhaktivinimayaH gRhItvA pravrajyAmakRta nijacetovitaraNaM, tadAnIM pratyAdAd guruvaramanovRttimamalAm / adAdakSNoH sphUrti punaralabhatA'nantakaruNA midaM bhaktestattvaM bhavati bhagavan ! vA krayavidhiH ? / / 1 / / dIkSA grahaNa kara, Apane apanA mana guru ko de DAlA aura badale meM guru kI pavitra manovRtti ko pA liyaa| Apane AMkhoM kI sphUrti dI aura badale meM guru kI ananta karuNA prApta kii| bhagavan ! yaha bhakti hai yA vinimaya ? akArSIcchaddhayAM vinayaparipATI gurupade, drutaM prApad ramyAM mahimaparipATI gurupadAm / vyadhAd bhaktiM hRdyAmabhajata vibhaktiM munipadA didaM bhaktestattvaM bhavati bhagavan ! vA krayavidhi: ? / / 2 // Apane guru ke prati zraddhAyukta vinaya kA prayoga kiyA aura badale meM suramya tathA vizAla mahimA ke sthAna ko prApta kara liyaa| Apane guru ke prati hRdaya se bhakti dikhAI aura Apa munipada se vibhakta ho gae-AcArya bana ge| bhagavan ! yaha bhakti hai yA vinimaya ? vicArasvAtantryaM na hi niravahat kvApi kimapi, vicArAH svAdhInAH svayamahaha jAtA gurugatAH / agacchatsvacchAtmAnupadamabhavattatpadapati ridaM bhaktestattvaM bhavati bhagavan ! vA kryvidhiH?||3|| vicAroM kI svatantratA kahIM bhI nahIM baratI, kintu Aja gurugata sAre vicAra svatantra ho ge| Apa apane guru ke pada ke pIche-pIche cale aura Aja unake pada ke svAmI ho ge| bhagavan ! yaha bhakti hai yA vinimaya ? Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktivinimayaH 161 laghutvaM pAdAbje prayutamatha labdhA sugurutA, niyogopyArAdhi prathitasuniyogipraNinutaH / sadA sevA'sAdhi pracuramatinaivaM pratipala midaM bhaktestattvaM bhavati bhagavan ! vA krayavidhiH ? // 4 // Apane apanI laghutA guru ke caraNa-kamaloM meM samarpita kI aura badale meM gurutA pA lii| Apane Adeza kI ArAdhanA kI aura Aja bar3e-bar3e Adeza dene vAloM ke dvArA saMstuta haiN| Apa pracuramati vAle haiN| Apane isa prakAra sadA sevA kI hai| bhagavan ! yaha bhakti hai yA vinimaya ? yathA tatsthAnasyApratimamahimAnaM prakurute, tathA svasyaunnatyaM racayati viraJce raviSayaH / upAyo ramyo'yaM / karatalagataste munipate!, gurorbhaktestattvaM bhavati bhagavan ! vA krayavidhiH ? / / 5 / / jaise Apa apane guru ke sthAna kI apratima mahimA bar3hAte haiM vaise hI Apa apanI unnati isa prakAra kara lete haiM ki vidhAtA bhI use nahIM jAna paataa| munipate ! Apako yaha acchA upAya hAtha lgaa| bhagavan ! yaha guru-bhakti hai yA vinimaya? yazogAthAM kAloH kalayati ca kAvye pariSadi, yazogAthAgAnaM bhavati bhavatastAvadatulam / mahattvaM kAvyasthaM vacanagatamAvirbhavati ca, gurorbhaktestattvaM bhavati bhagavan ! vA krayavidhiH ? // 6 // Apa pariSad meM zrImat kAlUgaNi kA yazogAna karate haiN| vaha ApakA atula yazogAna bana jAtA hai| kavitA meM sannihita mahattva vacana meM Akara abhivyakta hotA hai / bhagavan ! yaha guru-bhakti hai yA vinimaya ? kariSyatyAnandodbhavama khilasaMghasya sutarAM, hariSyatyAbhAM tAmapi tadanugo'zokatarujAm / bhaviSyatyudvelo gaNa jaladhi rAtmA hi bhavato, gurobhaktestattvaM vihitamiha tad yacca bhavatA // 7 // . Apa sampUrNa saMgha meM Ananda kI sRSTi kareMge aura apane guru kA anusaraNa Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 atulA tulA karate hue azoka vRkSa kI AbhA kA anuharaNa kareMge-jaise azoka vRkSa apane nIce baiThe vyakti ko zoka-rahita kara detA hai, vaise hI Apa sabako zoka-rahita kara deMge / isa prakAra karane se gaNa-samudra kI velA unnata hogI, jo ki ApakI AtmA hai| bhagavan ! Apane guru-bhakti ke tattva kI ucita pratipatti kI hai| iyaM sevAvRttiH paramagahanA seti bhaNitirbhavatkRtyaM lakSyAGgaNasu ramamANaM kRtvtii| tataH khyAti prAptAnumitiriti me hI phalavatI, gurorbhaktestattvaM vihitamiha tad yacca bhavatA / / 8 / / sevAvRtti parama gahana hotI hai-usa ukti ne Apake kRtya ko lakSya ke prAMgaNa meM krIr3A karate hue pAyA hai| isase merA anumAna prasiddha ho cukA hai ki bhagavan ! Apane guru-bhakti ke tattva ko ucita pratipatti kI hai| (vi0 saM0 2005 paTTotsava, chApara) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : mahAvIrASTakam unnatA caraNe zraddhA, vRddhA sA pApakarmaNi / sannaddhA svAtmasaMjJAne, deva ! bhUyAt sadA mama // 1 // deva ! tumhAre caraNoM kI upAsanA karane ke lie merI zraddhA unnata, pApakArI kAryoM ke prati vRddha tathA Atma-saMjJAna ke lie sadA tatpara ho / satkRto vA'satkRto. vA, tvayA syAM syAM na vA punaH / vItarAgo yato'si tvaM, tvaM sadA deva ! tumhAre dvArA maiM sammAnita hoUM yA asammAnita hoUM, isameM koI bAta nahIM hai kyoMki tuma vItarAga ho / kintu tuma mere dvArA sadA sammAnita ho / snehAzcakSuSorvASpaiH, satkRto mayA ||2|| kSAlitau caraNau tava / kSAlaye rAkRti nApta zvApi me mAnasaM malam ||3|| prabho ! maiMne AMkhoM ke snehArdra AMsuoM se tumhAre caraNoM kA prakSAlana kiyA hai / kintu tuma mUrta banakara bhI mere mAnasa-mala kA prakSAlana nahIM karate / adRzyo yadi dRzyo na, bhaktenA'pi mayA prabho ! Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 atulA tulA syAdvAdaste kathaM tahi, bhAvI me hRdayaMgamaH / / 4 / / prabho ! maiM bhakta huuN| tuma adRzya ho kintu mere lie bhI yadi dRzya nahIM banate ho to tumhArA syAdvAda mere dvArA kaise hRdayaMgama hogA ? arpayAmi manobhAvaM, grAhya vinimaye kimu / hA ! buddhosmi kSaNenApi, phalAzA doSadA'rpaNe / / 5 / / deva ! maiM apanA manobhAva tumako arpita karatA hUM kintu vinimaya meM tuma mujhe kyA doge ? oha ! kSaNa meM hI maiMne jAna liyA ki 'arpaNa meM phalAzA karanA doSaprada hai|' tavAhamiti me buddhiH, tvaM mametyapi sAdaram / pare jAnantu mA vA kiM, sAkSyApekSo'si sarvavit ! // 6 // maiM mAnatA hUM ki maiM tumhArA hUM aura tuma mere ho| dUsare ise mAne yA na mAneM, kintu sarvavit ! kyA tumhAre sAmane bhI isakA sAkSya denA hogA? kiM karomi tavA'rtha. he, deva ! nApekSyatAmiti / mamArthaM kiM vidhAtA'si, mamApekSA . mahIyasI / / 7 / / he deva ! maiM tumhAre lie kyA karatA hUM isakI tuma apekSA na kro| kintu merI yaha mahAn apekSA hai ki tuma mere lie kyA karate ho ? karta tvamAtmano'pAsya, bhaktAnAM kiM kariSyasi / yatkRtaM tatkRte hetubhave: syAM sadRzastava / / 8 / / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrASTakam 165 deva ! tumhArA kartRtva dUsaroM ke lie nahIM hai, phira bhI tuma bhaktoM ke lie kyA karoge ? tumane jo kiyA hai, vahI maiM karUM / tuma kevala usake nimitta bana jAo, maiM apane Apa tumhAre jaisA ho jAUMgA / ( vi0 saM0 2007 kArtika kRSNA 14 - hAMsI) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo vibhAgaH stuticakram Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 : jainazAsanam yatsyAdvAdasuyodhanairupazamaM nItA virodhavyathA, vIrANAmucitaM virAjatitamAM yasminnahiMsA dhruvam / yadRSTiH samatAmayI sphurati vA jIveSu sarveSvapi, svastizrIjinazAsanAya satataM tasmai vizuddhAtmane // 1 // jisane syAdvAda ke zastra se virodha kI vyathA ko upazAnta kara DAlA, jisameM vIrocita ahiMsA kA vidhAna hai, jisameM samasta jIvoM ke prati samatA kI dRSTi vidyamAna hai, usa vizuddhAtmA jaina zAsana kA satata kalyANa ho| jJAnaM zraddhA caraNamanaghaJcAhatIyaM trayIha, sAGgopAGgA lasati sumatiryatra bhavyasvabhAvA / sat syAdvAdo nayananayano varddhamAno jinendraH, prAjJaiH pUjyo munipatulasIH svasti tasmai gaNAya // 2 // jisameM samyag jJAna, samyag darzana aura samyag cAritra-yaha ratnatrayI vidyamAna hai, jisameM bhavya svabhAvavAlI sAMgopAMga sanmati virAjamAna hai, jisameM sat syAdvAda, cakSu kA cakSu jinendra varddhamAna tathA vidvat-pUjya AcArya tulasI haiM-usa bhakSava gaNa kA kalyANa ho| yenAjJAnamapAkRtaM vRtamapi jJAnaM tatonantagaM, tacchrIvIrajinezituLapamale jainAhvaye zAsane / syAdvAdo laSate'bhaTo hi subhaTo'hiMsAhave sphUrtimAn, AcAro'pi vicAravAn phalati tatsyAn maMgalaM maMgalam // 3 // janhoMne chipe hue ajJAna ko dUra kara ananta jJAna ko pA liyA, una zrIvIra jinendra ke pavitra jaina zAsana meM syAdvAda pradIpta ho rahA hai| vaha aisA subhaTa hai ki jisake pratipakSa meM koI bhaTa nahIM hai| vaha ahiMsA ke yuddha meM hI sphUrtimAna Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 atulA tulA hotA hai| jisakI maryAdA meM AcAra bhI vicAra yukta hokara phalita hotA hai, usa zAsana kA maMgala ho| yatrAhiMsA sphurati satataM bhAvanAnAM vizuddhayai, yatrAzuddhi jati vilayaM bhAvanAnAM vizuddhau / sAmyaM yatra zrayati suSamAM sarvajIveSu kAma, jainaM gacchatyudayamanaghaM zAsanaM tatra tatra // 4 // jahAM bhAvanA kI vizuddhi ke lie ahiMsA nirantara sphUrita hotI hai, jahAM bhAvanA kI vizuddhi meM sAre doSa naSTa ho jAte haiM, jahAM sarvajanoM ke prati samatA kI suSamA prasphurita hotI hai, vahAM-vahAM pavitra jaina zAsana udita hotA hai| kalyANAya samastavizvamadhunA kAMkSAparaM vidyate, vyAptaM kintu vibhAti tatra bahulaM dhvaMsodbhavaM sAdhvasam / hiMsAbhItiriyaM bhaved vigalitA syAnnirbhayaM mAnasaM, jaina zAsanamitthamudyamarataM syAcchre yase sarvataH / / 5 / / Aja samUcA vizva kalyANa kA AkAMkSI hai kintu vinAza se utpanna bhaya sarvatra vyApta hai / hiMsA kA yaha bhaya vigalita ho aura sabakA mAnasa nirbhaya bane / jaina zAsana isa ora prayatnazIla banakara sabake kalyANa ke lie kArya kre| tullo atullo na hu atthi kovi, santo asanto vi na asthi kovi / sAvekkhadiTTha paramatthi diTTha sAvekkhadiTTi kuNauppasatthaM / / 6 / / saMsAra meM tulya aura atulya kucha bhI nahIM hai, sat aura asat kucha bhI nahIM hai| sApekSadRSTi se jo dRSTa hai vahI vAstava meM dRSTa hai| isalie sApekSadRSTi ko prazasta kro| yasmin pauruSamarhati pratipadaM rekhAM . sphuTAM nUtanAM, yasmin sarvasamAnatA pratipadaM savAn samAkarSati / yasminnucchala ti prakAmamabhayaM bhItAnabhItAn sRjan, tasyANuvratadarzanasya laSatAM ratnatrayI pAvanA // 7 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janazAsanam 201 jisameM pauruSa paga-paga para naI rekhAeM sRjana karatA hai, jisameM sarvasamAnatA kA siddhAnta sabako AkRSTa karatA hai, jisameM utkRSTa abhaya hai aura bhayabhIta ko abhaya banAne kI kSamatA hai, usa aNuvrata darzana kI yaha pavitra ratnatrayI-zrama, samatA aura abhaya sadA phale-phUle / yasminnAgrahabindavo nipatitA lInA vilInA naye, yasmin yAtyasahiSNutA prazamanaM vaicArikI proddhatA / yasmin mAnavatA prayAti samatAM jAtyAdi bhedojjhitA, tajjainaM manasonuzAsanaparaM syAcchAsanaM svAsanam // 8 // jisa vicAradhArA kI nayapaddhati meM Agraha ke bindu par3akara lIna ho jAte haiM, jisameM vaicArikI asahiSNutA aura uddhatA upazAnta ho jAtI hai aura jisameM mAnavatA jAti Adi kA bheda tyAgakara samatAmaya ho jAtI hai, vaha mana para anuzAsana karane vAlA jaina-zAsana apanA Asana bane-AdhAra bane / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : mahAvIro varddhamAnaH maitrI sarvajagadgatA viSamatA saMcchinnamUlA yataH, svAtantryaM svagataM prakAzamabhajat zakti svakIyAM vidat / jAti liGgamupekSya zaktimanayad dharmaH prasArocitAM, tasmAd vIrajinAjjagat pratipalaM jyotiH ramAM skandatAm / / bhagavan mahAvIra ke kAraNa maitrI sarvajagat vyApI ho gii| viSamatA mUla se hI ukhar3a gii| svatantratA ko apanI zakti kA bhAna huA aura use prakAza mila gyaa| dharma ne jAti aura liMga kI upekSA kara prasArocita zakti prApta kii| una vIra bhagavAn se yaha jagat jyoti aura sampadA ko sadA prApta kre| yaH syAdvAdo vadanasamaye yopyanekAnta dRSTiH, zraddhAkAle caraNaviSaye yazca cAritraniSThaH / jJAno dhyAnI pravacanapaTuH karmayogI tapasvI, nAnA rUpo bhavatu zaraNaM varddhamAno jinendraH / / 2 / / jo bolane ke samaya syAdvAdI, zraddhAkAla meM anekAntadRSTi vAle aura AcaraNa-kAla meM cAritraniSTha haiM tathA dhyAnI, pravacana-paTu, karmayogI aura tapasvI haiM-isa prakAra nAnArUpa vAle varddhamAna zaraNadAtA hoN| Alokena prasRmararucodbhAsitaM . yena gUDhaM, rUDhA zraddhA kumatavitatonmUlitollAsapUrvam / syAdvAdotsa: prabhavamagamad yasya sAmyAcaloccAt, sa zrIvIraH pragatisaraNau sphUrtihetuH prabhUyAt // 3 // jinhoMne prasaraNazIla prakAza se hRdaya ko Alokita kiyA, jinhoMne kumata se vistRta rUr3ha zraddhA ko ullAsa pUrvaka unmUlita kiyA, jinake samatA-parvata Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIro varddhamAnaH 203 se syAdvAda kA utsa pravahamAna huA, ve zrI mahAvIra sugati ke mArga meM sphUrti ke hetu baneM / yaM lokAH samupAsate zivadhiyA karmakSaye dakSiNaM, yaM brahma eti janA bhajanti satataM cAritrasampAdakam / yaM nArAyaNabhAvatazca dadhate syAdvAdapAthodhigaM, vizvAtmA bhagavAn punAtu sakalAn vIro jinendro mahAn ||4|| karmakSaya meM nipuNa hone ke kAraNa loga jisakI zivarUpa meM upAsanA karate haiM, cAritra kA saMpAdana karane ke kAraNa loga brahmA ke rUpa meM jisakI sevA karate haiM aura syAdvAda-samudra kA avagAhana karane ke kAraNa loga jisako nArAyaNa ke rUpa meM dhAraNa karate haiM vaha vizvAtmA bhagavAn jinendra mahAvIra sabakI rakSA kare / jJAtaM yena pravaramatinA nAtmano jJAnamanyad, dRzyamanyat / dRSTaM yenA'pratihatadRzA nAtmano spRSTaM yenA'malakamanasA nAtmanaH AtmAdvaitaH phalatu sa mahAn vardhamAno nagezaH // 5 // spRzyamanyad, jisa pravaramati vAle mahAvIra ne Atma-jJAna ke atirikta dUsarA kucha nahIM jAnA, jisane apratihata dRSTi se AtmA ke sivAya dUsarA koI dRzya nahIM dekhA, jisane pavitra mana se AtmA ke atirikta dUsarA spRzya nahIM mAnA, vaha varddhamAnarUpI AtmAdvaita kA mahAn vRkSa satata phalavAn ho / zraddhAbhUmau vapatu vimalaM bIjamAcAravallyAH, samyagjJAnodakapRSatakaiH siJcatu styAnadRSTyA eSA mukti: kRSisukuzale bhArate yena gItA, zazvad geyo bhavati bhagavAn varddhamAno dhRtAtmA || 6 || loga zraddhA kI bhUmi meM AcAra kI vallI kA vimala bIja boeM aura use saghanadRSTi se samyag jJAnarUpI pAnI kI bUMdoM se sIMceM / kRSi pradhAna bhArata meM jisa vyakti ne inakI yukti kA zazvad gAna kiyA, vaha hai dhRtAtmA bhagavAn varddhamAn / yuktAtmA jJAtaputro jagati manasaH sarvayogavimuktaH, zabdAtmA vyaktarUpaH sahajasuSamo'vyaktarUpo nijAtmA / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 atulA tulA nityAnityAdibhaGgAnavikalakalAnAkalayyAptacakSu{"mUrtasvarUpo bhavatu bhagavAn siddhaye varddhamAnaH // 7 // muktAtmA jJAtaputra bhagavAn mahAvIra mana kI samasta pravRttiyoM se mukta ho ge| unakI jo sva-AtmA hai vaha sahaja suSamAyukta tathA avyaktarUpa hai aura jo zabdAtmA hai vaha vyaktarUpa hai| ve padArtha ke nitya-anitya Adi vikalpoM ko samastarUpa se grahaNa kara AptadRSTivAle ho ge| mUrta aura amUrta svarUpa vAle ye bhagavAna varddhamAna siddhi ke lie hoN| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 : AcAryastutiH tvayyAsakto bhavati bhagavan ! naiSa loko hi rakto, rakto'nyasmin bhavati sahasA tyakta eva tvayA'pi / pakSopakSiNyapi bhavati yattad vicitraM kva citraM, raGgAjIvo nabhasi na nayettUlikAM raGgaliptAm // 1 // bhagavan ! jo vyakti Apa meM Asakta ho jAtA hai, vaha dUsaroM meM rakta nahI hotA / jaba vaha Apase vyakta hotA hai, tabhI vaha dUsare padArthoM ke prati rakta hotA hai ! jo apakSapAtI hai usameM bhI yadi pakSapAta hotA hai to vaha Azcarya hai | citrakAra raMga se lipta apanI tUlikA ko zUnya AkAza meM na calAe isameM Azcarya hI kyA hai / pathi pathi nayan hRdayazubhabhAvaiH sadutsAhAhUtaH pratIkSAmArUDho vitanvannAmodaM satkRtibharaM, parivRtaH / pravaratarakAvyairabhihitaH, samAyAtaH zrI tulasigaNipaTTotsava iva // 2 // Aja AcArya tulasI kA paTTotsava hai / vaha sad utsAha se AmaMtrita, pagapaga para satkAra kA bhAra vahana karatA huA, pratIkSA ke paMkhoM para ArUr3ha, hRdaya ke zubha bhAvoM se parivRta, Amoda ko bikheratA huA aura sundara kAvya- kalpanAoM se varNita hai / saJcAlanaparaH / gatiM dharmo'dharmaH sthitimiva nabho vAzrayamiva, dadatsaMghasyoccaiH samaya iva prayacchan vyApAraM sakalamapi vA pudgala ivAnubhUti caitanyaM dhruvamiha jayannasti tulasIH || 3 || AcArya tulasI vizva nirmANa ke ghaTaka chaha tattvoM ke rUpa meM pratiSThita haiM / ve dharmAstikAya ke rUpa meM saMgha ko gatizIla, adharmAstikAya ke rUpa meM sthiti Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 atulA tulA mAn, AkAzAstikAya ke rUpa meM Azrayayukta banA rahe haiM / ve kAla ke rUpa meM saMgha ko saMcAlita aura pudgala ke rUpa meM vibhinna pravRttiyoM se vyApRta kara rahe haiN| ve caitanya ke rUpa meM anubhUti de rahe haiM / isa prakAra unakA kRti - kauzala unheM vijayI banA rahA hai / chAyAyAM vistRtAyAM S kIrterloke'khile zanaizcaro'bhavacchAyAsuto jJAtuM svamAtaram ||4|| deva ! sampUrNa vizva meM ApakI kIrti kI chAyA itanI vistRta ho gaI ki chAyA kA putra ( zanizcara) bhI apanI mAM chAyA ko pahacAnane ke lie dhIre-dhIre calane lagA -- - zanaizcara ho gayA / ratiH priyA messya mahAmaterapi paJcAzugAH paJcayamAzca patriNaH / pauSpaM dhanuH zAntidhanurmU duvrataM, bhIrurjarAyAzca vibhetya sAvapi // 5 // tvat, vibho ! | syAM zaMvarAGkopi ca saMvaradhvajaH, syAM zaMvaradveSyapi saMvarAhitaH / mahotsavopyayaM, mahotsavo'haM ca vizvaM vijetuM ca samutsukAvubhau // 6 // sAmyekSaNAditthamayaM sahAyako mameti buddhayA na mayA hy padbhutam / athAdhunA labdhasamagravikramo vazaMvadaH syAditi me na dRzyate ||7|| samUlamunmUlayituM ca vidhoyate pratyuta hAha ! yohaM na zakrAdibhireva sa vipralabdhosmi 3 ceSTanaM, mAmapi / vaJcitaH / mahAtmanA'munA // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryastutiH 207 kAmadava na AcAryatulasI se tulanA karate hue socA-'rati merI priyA hai aura ina mahAmati ke bhI rati (saMyama meM rati) priyA hai| mere pAMca bANa haiM to inake bhI mahAvrata rUpI pAMca bANa haiN| merA dhanuSya puSpa se niSpanna hai to inakA dhanuSya zAMti aura mRdutA se niSpanna hai / maiM bur3hApe se bhayabhIta hUM to ye bhI bur3hApe se bhayabhIta haiM / merA cihna zaMvara (matsya) hai aura inakA cihna bhI saMvara hai / maiM zaMvara (eka rAkSasa) kA zatru hUM aura ye saMvara-zarIra ke zatru haiN| maiM bhI mahotsavahUM aura ye bhI mahotsava haiN| hama donoM vizva (meM sampUrNa prANI-jagat ko aura ye sampUrNa indriya-jagat) ko jItane ke lie utsuka haiN|' isa prakAra merI aura inakI samatA hai / yaha socakara maiMne inako apanA sahAyaka mAnA aura inheM upadruta-pIr3ita nahIM kiyaa| Aja ye pUrNa parAkrama-yukta ho gae, ataH ye mere vaza meM nahIM A sakate / are ! ye to mujhe samUla ukhAr3ane ke lie prayatnazIla haiN| maiM indra Adi se bhI nahIM ThagA gayA kintu ina mahAmanA se ThagA gayA huuN| kalAvatAM syAt prathamo'yamaryosmyahaM dvitIyastviti cintayAtaH / candrosta tandro bhramati hya SApi, kSINaH punastat prakaTIkaroti / / 6 / / candramA ne socA-'AcArya tulasI kalAvAn vyaktiyoM meM pradhAnarUpa se pUjanIya haiM aura merA sthAna dUsarA hai kyoMki merI pUjA dvitIyA ko hotI hai|' usakI nIMda ur3a gaI aura vaha rAta ko bhI idhara-udhara bhaTakane lgaa| vaha kSINa hotA hai, upacita hotA hai| yaha krama calatA jAtA hai / anye guNAH syustvayi bhUrayo'pi, nayAnugA tatra mamApi dRSTi: / stoSye'hamadya kramayugmameva, yadAspadaM meM manase dadAti // 10 // ApameM aura-aura bhI aneka guNa haiM / merI dRSTi bhI aba nIti kI anugAminI ho gaI hai| aba maiM Apake caraNa-yugala kI hI stavanA karUMgA kyoMki vaha mere mana ko AdhAra de rahA hai| kecid vizAlaM hRdayaM mananti, kecin manaH ke ca lasallalATam / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 atulA tulA paraM tvahaM tu kramameva manye, paraHsahasrAMghri manonivAsAt // 11 // kucha vyakti Apake hRdaya ko vizAla batAte haiM, kucha Apake mana ko aura kucha Apake sundara lalATa ko / kintu deva ! maiM to Apake caraNoM ko hI vizAla mAnatA hUM jahAM ki hajAroM-hajAroM vyaktiyoM ke mana nivAsa karate haiN| vANI pavitraM vidadhAti karNaM, stutI rasajJAM nayanaM ca mUttiH / paraM tu sarvottamamuttamAGga, punAti puNyazcaraNastavAsau // 12 // deva ! ApakI vANI kAnoM ko, stuti jihvA ko aura darzana AMkhoM ko pavitra karatA hai| kintu sabhI aMgoM meM uttama sira ko pavitra karane vAle to Apake caraNa hI haiN| udAratApyasya mudA prazasyA, svayaM prayAsaM bahulaM sahitvA / zAnti parasmai vitaratyatucchAM, tato hi pUtaM dhariNItalaJca / / 13 / / ina caraNoM kI udAratA bhI bhUri-bhUri prazaMsanIya hai| ye svayaM bahuta AyAsa sahana karake dUsaroM ko vipula zAMti pradAna karate haiM / isIlie yaha pRthvItala inase pavitra ho rahA hai| AbhyantaradhvAntaharaM prakAza, saumyaM niraGka trasanaM nipakSam / buddhi ca vidyAM paramAptagantrI, nIti pavitrAM damanaM nikharvam / / 14 / / bhAsvAn himAMzuma hijo budhazca, guruH kaviH zauririme'nusaMkhyam / saptA'pi vArA iha baddhavArAstvAM yAnti pUrvoditamAptukAmAH // 15 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryastutiH 206 sAtoM bAra jijJAsu hokara bAri-bAri se tumhAre sAmane prastuta ho rahe haiM1. sUrya-Antarika andhakAra ko naSTa karane kI kalA kA jijJAsu / 2. soma-niSkalaMka saumya kI kalA kA jijJAsu / 3. maMgala-pakSapAtazUnya trAsa kI kalA kA jijJAsu / 4. budha-buddhi kA jijJAsu / 5. guru-adhyAtma vidyA kA jijJAsu / 6. zukra-pavitra nIti kA jijJAsu / 7. zani-tucchatA-rahita damana-kalA kA jijJAsu / matizrutajJAnayutastvamoza !, zrIkevalajJAnayuto'hamasmi / tvaM vetsi bhAvAn vividhAn viziSTAn, tvAmevajAnAmyahamAtmarUpam // 16 / / . deva ! Apa mati aura zruta jJAna ke dhanI haiM isIlie Apa vividha bhAvoManeka ziSyoM ko dekhate haiN| maiM kevalajJAna-eka jJAna se yukta hUM, ataH maiM kevala Apako hI dekhatA huuN| pratikSaNaM tvAM ca nirIkSamANaH, sma kevalajJAnayuto 'bhavAmi / syAnnAntarAyo niyamastvayeti siddhAntasiddhaH pratipAlanIyaH // 17 // kevalI kA jJAna abAdhita aura nirantara hotA hai| maiM isIlie kevalajJAna se yukta hUM ki maiM pratikSaNa Apako dekhatA rahatA huuN| isameM kahIM aMtarAya na Ae isalie siddhAnta-siddha isa niyama kA Apako pAlana karanA hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : siddhastavanam nAtha ! mayi kuru karuNAdRSTi, darzayAnandamayIM sRSTim // jagati parito'pi bhAti kaSTaM, kvApi nAnandapadaM dRSTam / mohamaNimAruNimAkRSTaM, mAnasaM mugdhamidaM spaSTam / paramezvaraparamauSadhaM, zAntimayaM pravidAya, saMhara saMhara moharujaM me, prayate tena hitAya, AyatI praNaye tava sRSTim // 1 // zamathapoyUSarasaM pItvA, vAsanAM viSayayutAM hitvA / nandanAM cidrUpAM nItvA, moharipumeva jhaTiti jitvA / vItarAgapadamujjvalaM, svAtmaguNaujjvalyena, kevalakamalAlalitaM kalitaM, zukladhyAnabalena / yena tatraisi sadA huSTim // 2 // yatra no janmajarAmaraNaM, no bhayaM naiva zokakaraNam / vidyate kiJcinnAvaraNaM, lokyate nikhilajanAcaraNam / tattava mandiramadbhutaM, draSTuM lolupa eva, laukikasadananibhAlanasuhito, dhRtvAhaM svayameva, deva ! tava nAmamayIM yaSTim // 3 // akSayaM vigatarujaM sthAnaM, jyotirujjvalitaM hyamlAnam / kintu no sannihitaM yAnaM, syAd yato me hi tana yAnam / unnatazAkhAmAzritastava karuNoviruhasya, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhastavanam 211 yAyAM mAtRmahiM sumanojJAM, svAmin ! zivanagarasya, zasyaguNa ! dehi tadAkRSTim // 4 // asakRdutpAdayate sehaM, vikRtayatyanuttaraM deham / kahicit siJcati satsneha, kahicicchoSayate geham / AkaNThaM khinno'bhavaM, karmakRSakakAryeNa, sAmarthya punarudbhavanasya, syAnnaSTaM bhuvane na, yena mayi kuru. tAdRgvRSTim // 5 // kevalaM mRgatRSNAkrAntastata ito bhUritaraM bhrAntaH / pracuratarasukhalipsAklAntaH kvApi nAhaM bhagavan zrAntaH / saMprati tava ciccetasA, maitrI pramudAM vApya, cidAnandarUpe rajyeha, tRSNAmapi ca samApya, prApya. tava mandire praviSTim // 6 // tvamasi me prANadhanaM svAmI, tvamasi me hydyaantryaamii| tvAmahaM na yathA vibhajAmi, tAdRzIM vAJchAM vidadhAmi / yuSmadaSmadorantaraM dUraM sapadi sRjAmi, tvamiti rUpamahaM nathamallastvayi militonubhavAmi, yAmi - tAmevaparAmRSTim // 7 // bhagavan ! tuma mere para karUNA-dRSTi karo aura mujhe Anandamaya sRSTi dikhaao| jagat meM cAroM ora kaSTa haiM, kahIM Ananda nahIM dIkha rahA hai| yaha mana moha kI mahimA kI aruNimA se AkRSTa hai aura spaSTatayA usI meM mUr3ha hai| prabho! tuma mujhe zAMti pradAna karane vAlI, parama IzvararUpI utkRSTa auSadha dekara mere moha roga ko naSTa kara DAlo tAki maiM apane Atma-hita ke lie prayatna kara sakU aura bhaviSya meM tumhAre anuzAsana kA pAlana kara sakU~ / upazamarUpI amRtarasa ko pIkara, viSaya-saMpRkta vAsanA ko chor3akara, cidrUpa Ananda ko prApta kara tathA moha-zatru ko zIghra hI jItakara maiM AtmaguNoM kI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 atulA tulA ujjvalatA se niSpanna zukladhyAna ke bala se kevalajJAnarUpI lakSmI se lalita aura niSpanna parama ujjvala pada ko prApta karUM, jisake dvArA tuma sadA Ananda ko prApta karate ho| bhagavan ! tumhArA sthAna adbhuta hai| vahAM janma, jarA, maraNa, dvandva, zoka aura AvaraNa nahIM hai| tuma samasta vyaktiyoM ke AcaraNoM ko dekhate ho| deva ! maiM laukika sadanoM ko dekha-dekha kara tRpta ho cukA huuN| aba maiM tumhArI nAma-rUpI yaSTi ko svayaM hAtha meM dhAraNa kara usa vicitra sadana ko dekhane ke lie lAlAyita deva ! tumhArA sthAna akSaya, aruja, jyotirmaya, ujjvala aura amlAna hai kintu mere pAsa koI yAna nahIM haiM jisase ki maiM vahAM pahuMca skuu| tumhAre karuNArUpI vRkSa kI unnata zAkhAoM para ArUr3ha hokara maiM zivapurI kI bhUmi para calA jaauuN| he zasyaguNa ! usa ora jAne kA mujhe AkarSaNa do| deva ! ye karma bahuta bAra mere meM AkAMkSA paidA karate haiM aura mere zarIra ko bAra-bAra vikRta kara dete haiM / ye karma kabhI mujha meM sat sneha kA siMcana karate haiM to kabhI mere samUce ghara kA hI zoSaNa kara dete haiM / deva ! maiM ina karma-rUpI kRSaka ke kAryo se AkaMThakhinna ho gayA huuN| he bhuvaneza ! punarjanma kA sArA sAmarthya naSTa ho aisI vRSTi mujha para kro| deva ! maiM kevala mRgatRSNA se AkrAnta hokara idharaudhara ghUmatA rahA huuN| sukha kI pracura lipsA se klAnta maiMne kahIM bhI vizrAma nahIM paayaa| bhagavan ! aba maiM tumhAre cinmaya citta ke sAtha pramodabhAva se maitrI kara, samasta tRSNAoM ko samApta kara tumhAre maMdira meM praveza pAkara tumhArI AtmA ke cidAnanda svarUpa meM anurakta ho jaauuN| deva ! tuma mere prANadhana ho / tuma mere hRdaya ke antaryAmI ho| maiM tumase bheda na karUM-aisI vAMchA karatA huuN| 'maiM' aura 'tuma'---isa antara ko dUra karUM / maiM tumameM milakara 'maiM' 'tuma' hI hUM-aisA anubhava karUM / prabho! maiM aisA hI parAmarza prApta kruuN| (vi0 saM0 1966 cAturmAsa, cUrU) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 : bhikSuguNotkIrtanam (malhArarAgeNa gIyate) suratarumiva kAmitadAtAraM, dAtAraM jagadAdhAram / satataM smRtipathamAyAtamapi, tvAM smarAmi bhagavannadhunA, naya nAvaM me bhavajalapAram / / vidvAneva prabho ! tava sadguNagarimANaM jAnAti / gopAlaH khalu maNimahimAnaM, na ca kathamapyanumAti / pratipalamamalamahaM tvatstavanaM, hRdi vidadhe mAlAkAram // 1 // aGkitA hi hRdaye sakalA api, santi guNAstava deva ! / kintu na zaktaH syAmayituM, vAkpatre tAneva / kiJca kopi manujo ghaTamadhye, prakSipeta pArAvAram / / 2 / / iyaM rasajJA tadapi hi tava guNagAnarasaM vijJAya / caritArthI kurutAnnijasaMjJAmajJAnaM ca vihaay| . iti bhAvanayA kurve svAmin ! muditamanA iha saMcAram / / 3 / / kAJcanasAnumatastulanAyAM, konyo girirAyAti ? ravimaNDalakiraNAvalipuratastejasvI ko bhAti ? AtmabalADhayajanAnAM madhye, kurve prAk tava satkAram / / 4 / / ajJajanainindAmayavAcA saGgItaM yadadhIza ! / tattava nAma manoharamadya, stutimayamasti munIza ! / bhillyaujjhitamapi mauktikamacchaM tajjJajanAnAM syAtsArama // 5 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 atulA tulA vIratulAmadhiroDhuM samyak, tvaM cAIsi daipeya ! / sAdhusamAje sthApitasIman ! kaSTaprakarAjeya ! / etAveva guNau kurvAte, tava sarvatrApyadhikAram / / 6 / / citrakAriNI pratibhA tava tad, vihitA saGkalanA'tha / sakala vipazciccetasi ramatAmityAzAse nAtha ! / mode'haM nathamallaH zirasA, tAM ca sadA dhAraM dhAram / / 7 // prabho ! tuma kalpavRkSa kI bhAMti manokAmanA pUrNa karane vAle ho| tuma dAtA aura jagat ke AdhAra ho / tuma sadAmere smRti-patha meM bane rahate ho| phira bhI Aja maiM tumhArI smRti kara rahA huuN| deva ! tuma merI naukA ko bhava-pAra pahuMcA do| vibho ! tumhAre sadguNoM kI garimA ko vidvAn hI jAnatA hai / gvAlA maNi kI mahimA kA anumAna kaise karegA ? maiM tumhAre pavitra stavana ko hRdaya meM mAlA ke rUpa meM dhAraNa karatA huuN| deva ! tumhAre sabhI guNa mere hRdaya meM aMkita haiN| kintu maiM una guNoM ko vANI ke patra meM aMkita nahIM kara sktaa| kyA koI manuSya ghar3e meM samudra ko bhara sakatA hai ? nhiiN| to bhI yaha jihvA tumhAre guNagAna ke rasa ko jAnakara ajJAna ko chor3a, rasajJA' isa prakAra kI apanI saMjJA (nAma) ko caritArtha kre| svAmin ! prasanna hokara maiM isI bhAvanA se yahAM (tumhAre stuti-loka meM) saMcaraNa kara rahA huuN| ____ meru parvata kI tulanA meM dUsarA kauna-sA parvata A sakatA hai ? sUrya-maMDala kI kiraNoM ke sAmane kauna tejasvI jAna par3atA hai ? Atmabala se sampanna vyaktiyoM meM maiM pahale tumhArA satkAra karatA huuN| he adhIza ! ajJAnI vyaktiyoM ne nindAmaya vacanoM ke dvArA tumhAre lie jo kucha kahA hai, vahI tumhArA nAma Aja sundara aura stutimaya ho rahA hai / bhIlanI ke dvArA tyakta nirmala motI, usake mUlya ko jAnanevAle ke lie sArabhUta ho jAtA hai| __ daipeya ! tuma bhagavAn mahAvIra kI tulanA meM A sakate ho| he sAdhu samajA meM maryAdA kI sthApanA karane vAle ! he kaSTa se ajeya !-ye tumhAre do guNa (maryAdA kA nirmANa aura kaSTa-sahiSNutA) sarvatra adhikAra kie hue haiN| prabho ! tumhArI pratibhA vilakSaNa thii| tumhAre dvArA saMkalita vANI sabhI vidvAnoM ke citta meM ramaNa kare, yahI maiM AzA karatA huuN| maiM usa vANI ko sadA apane sira para dhAraNa karatA huA prasanna rahatA huuN| (vi0 saM0 1666, cAturmAsa, cUrU) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : kAlUkIrtanam (pajjhaTikAvRttAni) zrImajjinazAsanabhartAraM bhakSavagaNavIvadhadhartAraM / jinapatitulyaM puNyAdhAraM, smara nitarAmayi kAlUrAmam / / ! hRtanijatejaskAruNakAnti vadanAmbhoje rAjitazAntim / duHkhitadehabhRtAM vizrAma, smara nitarAmayi kAlUrAmam // 1 // ! suratarutopyadhikaM dAtAraM, nikttiikRtbhvsaagrpaarm| .. tanusaundaryastajitakAmaM, smara nitarAmayi kAlUrAmam // 2 // ! zrutamevaM kartA syAdanyastrAtApyaparo viduSA dhvanyaH / nAzayitApyaparosti prakAmaM, smara nitarAmayi kAlUrAmam // 3 // ! svAminniti lokoktiHsphItA, sA tvayakA vihitA viparItA / tvayi zaktitrayamasti nikAmaM, smara nitarAmayi kaaluuraamm||4||! zreyAnsyutpAdayase virataM, duHkhAd rakSasi saMsRtiviratam / nAzayase karmANyavirAmaM, smara nitarAmayi kAlUrAmam // 5 // ! guruvarya samatAmRtapInaM, nathamallohatpaTTAsInaM / harSati sutarAM nAmaM nAmaM, smara nitarAmayi kAlUrAmam // 6 // ! zrIjinazAsana ke svAmI, bhaikSava gaNa ke bhAra ko dhAraNa karane vAle, jinapati ke sadRza tathA puNya ke upavana zrI kAlUgaNI kA tuma sadA smaraNa kro| unhoMne apane teja se sUrya kI kAnti kA haraNa kiyA hai| unake mukha-kamala para zAMti virAjita hai| ve duHkhI prANiyoM ke lie vizrAmasthala haiM, tuma sadA unakA smaraNa kro| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 atulA tulA ve kalpavRkSa se bhI adhika dene vAle haiM / ve bhavasAgara ko pAra karane ke nikaTa pahuMca cuke haiN| unhoMne apane zArIrika saundarya se kAmadeva ko bhI lajjita kara diyA hai / tuma sadA unakA smaraNa kro| aisA sunA hai ki koI eka vyakti kartA hotA hai, dUsarA nAtA aura tIsarA naSTa karane vaalaa| svAmin ! yaha lokokti prasiddha hai / kintu tumane ise anyathA kara DAlA hai| tumameM ye tInoM zaktiyAM-kartRtva, rakSaNa aura nAza-vidyamAna haiN| prANiyo! tuma sadA unakA smaraNa kro| tuma kalyANa utpanna karate ho / jo saMsAra se virakta haiM unheM duHkha se bacAte ho aura apane karmoM kA avirAma nAza karate ho| bhavyo ! tuma sadA unakA smaraNa kro| samatA ke amRta se puSTa, arhat paTTa para AsIna gurudeva ko bAra-bAra vaMdanA karatA huA maiM pramudita hotA huuN| tuma sadA unakA smaraNa kro| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 : zrItulasIstavaH (pAlaya pAlaya re-iti rAgeNa) tulasIsvAmiste mahimA sutarAM geyaH / / kalpanayA stavanAM tava bhagavan ! vidadhati munayo'nanyAm / kintu kariSye / vastutayA'haM, puNyAmanubhavajanyAm // 1 // eka eva bhagavAniha samaye, tattvavivecanakartA / tvaM tribhuvanasaMsRtazubhakIttirbhekSavazAsanabhartA / / 2 / / eko vaktA dvaitIyIkaH, syAdvAdAzrayayuktiH / nijatarasApyavilaMdhyazcakrI, cakrayutasya . kimuktiH // 3 / / hattava yogAllaghubhUtaM kRtakarmakavividhaviyogam / upakRtyA vihitaM guru tenA'muktacaraNasaMyogam / / 4 / / nipuNajanebhyo bodhaM dAtuM, nipuNagaNo bahurasti / matsannibhabAlAya tu bhagavannasti tavaiva prazastiH / / 5 / / citraM muninathamallaH kRtavAn, sAhasametamapAram / varNavacanagaNanAtItaM te, gAtumatulamupakAram / / 6 / / he tulasI svAmin ! tumhArI mahimA nitAnta geya hai| bhagavan ! kalpanA se aneka muni tumhArI stavanA karate haiN| kintu maiM apane anubhavoM se udbhUta, kalyANa kArI aura yathArtha tathyoM se tumhArI stavanA kruuNgaa| bhagavan ! vartamAna meM tuma hI eka tattva-vivecaka, tInoM lokoM meM vistRta zubha kIrtivAle aura bhaikSava-zAsana ke pAlaka ho| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 atulA tulA __ tuma eka to vaktA ho aura dUsare meM tumhAre pAsa syAdvAda kI prabala yukti hai / cakravartI apane bala se hI ajeya hotA hai| usake hAtha meM cakra ho, phira to kahanA hI kyA ? ___ Apake yoga se merA hRdaya vividha karmoM kA kSaya kara laghu ho gayA kintu Apake upakAra ne use punaH guru banA diyaa| isIlie usake caraNa bhUmi para Tike nipuNa vyaktiyoM ko pratibodha dene ke lie aneka nipuNa loga haiM, kintu mere jaise bAlaka ko pratibodha dene ke lie to bhagavan ! tumhArI hI prazasti gAyI jaaegii| ___ maiMne tumhAre varNanAtIta, vacanAtIta aura gaNanAtIta upakAra ko gAne ke lie (isa stavanA ke mAdhyama se) apAra sAhasa kiyA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni nathamala janma : ASAr3ha kRSNA 13, vi0 saM01677, viSNugar3ha (rAjasthAna) dIkSA : mAgha zuklA 10, vi0 saM0 1987, saradArazahara (rAjasthAna) lekhaka kI pramukha kRtiyAM 'jaina darzana : manana aura mImAMsA', 'ahiMsA tattva darzana', 'mai : merA mana : merI zAnti', 'saMbodhi', 'taTa do : pravAha eka', 'naitikatA kA gurutvAkarSaNa', 'anubhava : cintana : manana', 'samasyA kA patthara : adhyAtma kI chenI', 'jaina dharma : bIja aura baragada', 'bandI zabda : mukta bhAva', 'gUMjate svara : bahare kAna', 'cetanA kA UrdhvArohaNa', 'astitva kA bodha', 'aNuvrata darzana', 'mahAvIra kyA the', 'AcAryazrI tulasI: jIvana aura darzana', 'zramaNa mahAvIra', 'nAsti kA astitva', 'naitika pAThamAlA', 'bhikSa vicAra darzana', 'niSpatti', 'visarjana', 'mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya', 'atulA tulA' aadiaadi| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________