Book Title: Yugveer Nibandhavali Part 2
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010793/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI dvitIya khaNDa (uttarAtmakAdi nibandha lekhaka jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' saMsthApaka 'vIrasevAmandira va TrasTa' [jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza, jainAcAryoMkA zAsanabheda, grantha-parIkSA (cAra bhAga), yugavIra-bhAratI Adike lekhaka, svayambhUstotra, yuktyanuzAsana, samIcIna-dharmazAstra, devAgama (AptamImAsA ), adhyAtmarahasya, tatvAnuzAsana (dhyAnazAstra), yogasAraprAbhRta, kalyANakalpadrumAdike viziSTa anuvAdaka, TIkAkAra eva bhASyakAra, anekAntAdi patro tathA samAdhitaMtrAdi granthoMke sampAdaka aura purAtana-jainavAkya-sUcI, jainagrantha-prazastisagraha ( prathamabhAga ), satsAdhu-smaraNa-magalapATha tathA jainalakSaNAvalIke sayojaka] FOH ... vIrasevAmandira-TrasTa-prakAzana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka daravArIlAla jaina koThiyA, matrI 'borasevAmandira-TrasTa' 21, dariyAgaja, dillI prathama saskaraNa pA~ca so prati magasira sa0 2024 disambara 1967 pRSTha-sakhyA kula 876 lAgata mUlya-ATha rupaye-- taka pariSadhita mulya...TARA mudraka - vizvanAtha bhArgava, - manohara presa, jatanavara, vArANasI-1 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukrama or m2 1. prakAzakIya 2. prAkkathana 3. uttarAtmaka nibandha 4. samAlocanAtmaka nibandha / 5. smRti-paricayAtmaka nibandha 6. vinoda-zikSAtmaka nibandha 7. prakIrNaka nibandha 8. nibandha-sUcI 17 se 536 537 se 660 661 se 754 755 se 790 791 se 868 869 se 872 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha prApti-sthAna 1. vIrasevAmandira-TrasTa, 21 dariyAgaMja, dillI 2. adhiSThAtA 'vIrasevAmandira-TrasTa, 0/0 DA0 zrIcanda jaina sagala, jI0TI0 roDa, eTA ETAH (U.P. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya AcArya zrIjugalakizorajI mukhtAra 'yugavIra ke vibhinna nivandhokI sagraha-kRti yugavIra-nibandhAvalIkA prathama khaNDa san 1963 me prakAzita huA thA aura aba lagabhaga pAMtra varSa vAda unakA yaha dvitIya khaNDa pAThakoke hAyome dete hue hameM vaDI prasannatA hotI hai| isameM bhI prathama khaNDakI taraha itastata vikhare hue dUsare sAmAjika tathA dhArmika nivandhokA saMgraha hai| pahalA khaNDa vividha viSayake 41 mahatvapUrNa maulika nivandhoko liye hue hai to yaha dUsarA khaNDa 65 nivandhoko AtmasAt kiye hue hai, jinheM 1 uttarAtmaka, 2 samAlocanAtmaka, 3 smRti-paricayAtmaka, 4 vinoda-zikSAtmaka aura 5 prakIrNaka aise pAMca vibhAgomeM vibhakta kiyA gayA hai aura unhe apane-apane vibhAgAnusAra kAla-kramase rakhA gayA hai| isakA vizeSa paricaya sAthame dI gaI nivandha-sUcIse sahaja hI prApta ho skegaa| isa khaNDakI pRSThasakhyA pahale khaNDase dugunI ho gaI hai, phira bhI mUlya duganA na kiyA jAkara lAgatamAna rakhA gayA hai| ___ mukhtArIke lekha-nivandhoko jinhoMne bhI kabhI par3hA-sunA hai unhe mAlUma hai ki ve kitane khojapUrNa upayogI aura jJAnavardhaka hote hai, ise batalAnekI AvazyakatA nahI hai| vijJa pAThaka yaha bhI jAnate haiM ki ina nivandhone samaya-samayapara samAjameM kina-kina sudhAroko janma diyA hai aura kyA kucha cetanA utpanna kI hai| 'vivAha-kSetraprakAza' nAmakA sabase vaDA nivandha to pustakake rUpameM chapakara kabhIkA ni zepa ho cukA hai aura aba milatA nhii| isase sabhI paoNThaka eka hI sthAnapara upalabdha ina nivandhoMse ava acchA lAbha uThA skeNge| isa khaNDake adhikAza nivandhoMke likhanemeM kitanA bhArI parizrama aura kitanA adhika zodha-khoja-kArya kiyA gayA hai yaha unhe paDhanese hI jAnA jA sakatA hai / __nivandhAvalIkA yaha khaNDa bhI skUlo, kAlijo tathA vidyAlayo Adiko lAyaberiyomeM rakhe jAneke yogya hai aura ucca kakSAoMke vidyArthiyoko Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 yugavIra nibandhAvalI paDhane ke liye pAritoSikAdikake rUpameM diyA jAnA cAhiye, jisase unhe samAjakI pUrvagati-vidhiyo eva spandanokA kitanA hI parijJAna hokara karttavyakA samucita bhAna ho sake, aura ve khojane, parakhane tathA likhane AdikI kalAmeM bhI vizeSa naipuNya prApta kara sakeM / antameM hama DA0 jyotiprasAdajI jaina, ema0 e0, ela-ela0 vI0, pI-eca0 DI0 lakhanaUko hArdika dhanyavAda dete haiM, jinhoMne nivandhAvalIke isa khaNDa ke lie apanA mahatvapUrNa 'prAkkathana' likha bhejakara sasthAko AbhArI banAyA hai / kintu unake 'pezevara paDita', 'dhanI seThoMke Azrita, unake mukhApekSI athavA unake dvArA sthApita, sacAlita yA popita saMsthAno, lagaThano Adime cAkarI karane vAle jaina paMDito' jaise aprAsaMgika eva anAvazyaka AkSepoMse hama sahamata nahIM hai / hama to samajhate hai ki cAhe pezevara' ho aura cAhe 'apezevara', jo karttavyaniSTha hai vaha prazasanIya hai | hindU vizvavidyAlaya, vArANasI 24 agasta 1967 daravArIlAla jaina koThiyA ( nyAyAcArya ema0 e0 ) maMtrI 'vIrasevAmandira - TrasTa' Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prAkkathana sAhitya jIvanakA aura samAjakA prativimva hotA hai / eka pratibhAsampanna vyakti java vaividhya eva vaicitryapUrNa vAhyajagatakA sajaga avalokana karatA hai to usake mAnasapaTala para usakI prakRti, ruci, abhijJatA aura paristhitiyoke anusAra vAhya vastusthitiko chApa paDatI hai, jise AtmasAt karake vaha vicArapUrvaka bhASAdvArase abhivyakta karatA hai-lekhabaddha kara detA hai / yahI sAhitya hai aura yaha sabhyamAnavakI sarvAdhika mahattvapUrNa upalabdhi hai, usakI sarvazreSTha - kalA hai / sAhityika kRti jitanA hI adhika ramapUrNa, bhAvapUrNa vicArottejaka, yuktiyukta, vuddhigamya, anubhUta aura prAmANika hotI hai utanA hI adhika vaha kSetra kAlavyApI honeme, mAnava samAjakA manorajana evaM usakI jJAnavRddhi karanemeM, tathA usakA ucita dizAdarzana karake usakA apanA jIvana pragatizIla evaM unnata banAneme samartha hotI hai | kucha sAhityakAra 'kalA, kalAke liye' kA nArA lagAte haiM, kintu anya aneka kalAkA soddezya honA mAnya karate haiM / nirarthaka, niruddezya kalAko ve upAdeya nahI mAnate / vaha lekhaka aura pAThakakA bhI asthAyI manorajana bhale hI karale kintu vyakti yA samAjakA koI Thosa hita sampAdana nahI karatI / isake atirikta, zuddha kalAtmaka athavA sRjanAtmaka sAhitya, yathA -- kAvya, nATaka, upanyAsa, kahAnI Adike kSetrame kalpanA - zakti eva bhAvapravaNatAke valapara kalAtmakatAkA pradarzana cAhe jitanA bhI kiyA jA sakatA hai kintu vividha jJAna-vijJAnase sambandhita tathA manuSya jIvanake sAskRtika, dhArmika, sAmAjika, Arthika, rAjanItika Adi anaginata kSetroko sparza karanevAle vastuparaka sAhityame tathAkathita kalAtmakatAkA pradarzana sImita rUpa meM hI kiyA jA sakatA hai / aimA samasta sAhitya soddezya hI hotA hai aura vizvake prAya samasta dezoke arvAcIna hI nahIM prAcIna sAhitya meM bhI isI prakArake sAhityakI bahulatA hai / usIke AdhAra para deza, jAti yA yuga- vizeSakI sabhyatA, saMskRti eva pragati zIlatAkA mUlyAGkana Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI kiyA AtA hai / aisA sAhitya hI vyakti aura samAjakA patha-pradarzana karatA hai aura apanI samasyAokA samAdhAna karanemeM unakA nahAyaka hotA hai / zAyada yahI kAraNa hai ki padyako apekSA gadyakA aura gadya-sAhityako anya aneka vidhAokI apekSA usakI nivandha' nAmaka vidhAkA hI Adhunika kAlame sarvAdhika vikAsa eva prasAra huA hai| 'nibadha' zabda 'vadha' se banA huA hai, jisakA artha hai 'vadhA huA / ' ataeva, apane meM pUrNa eka aisI vadhI huI, mugaThina, sakSipta gadya-racanAko 'nivandha' sajA dI jAtI hai jiname ki lekhaka apane nijake dRSTikoNate kimI vivecya-viSayakA yuktiyukta, tarkasaMgata, vicArapUrNa athavA bhAvapUrNa vivecana karatA hai / jo nibadha bhAvapradhAna yA bhAvAtmaka hote haiM unameM lekhaka apane bhAvo athavA anubhUtiyokI kalAtkaka abhivyakti karatA hai| jo nivadha vastuparaka hote haiM uname vaha apane jJAna, adhyayana, anubhava aura cintanake valapara apane vicAra vyakta karatA hai| isa prakArake nibandhomeM yukti aura tarkake atirikta pramANo aura sandarbhokA bhI yathAvazyaka avalambana liyA jAtA hai| vastuparaka nivandhome varNanAtmaka, paricayAtmaka, sasmaraNAtmaka, AlocanAtmaka, zikSAprada, hAsya-vyagyAtmaka, saiddhAntika, dArzanika, aitihAsika tathA anya vividha jJAna-vijJAnase savadhita aneka prakAra hote haiN| nivandha jitanA hI Atmaparaka ( savajekTiva ) hogA vaha utanA hI bhAvapradhAna hogA aura jitanA hI vaha vastuparaka (oNvajekTiva) hogA utanA hI vaha yukti eva pramANapradhAna hogaa| bhAvapradhAna-racanA hRdayako prabhAvita karatI hai to yuktipradhAna buddhiko prabhAvita karatI hai / rasa-siddha to dono hI honI cAhiye, upayukta bhApA, zailI, racanAzilpa yA takanIka bhI donoMke hI liye Avazyaka haiN| parantu prathama-koTike nivandhokA phala jaba pradhAnatayA manorajana hI hotA hai tava dUsarI koTike nivandhakokA phala jJAnavRddhi hotA hai| ve pAThakake mastiSkame upAdeya vicArokA sphuraNa karate haiM, use adhyayana, cintana aura zodhakhojake liye prerita karate haiM aura use svayake jIvanako tathA apane samAjako samunnata eva pragatigAmI banAneke liye protsAhana dete haiN| svatantra vicArazakti, jo Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 prAkkathana manuSyakI sarvAdhika mUlyavAna nidhi hai, usakI prakriyA aise sat - sAhityake paThana-manana- dvArA hotI hI hai / vartamAna rUpameM gadya - sAhityakI nivandha nAmnI vidhAkA apane prAya sarvaprathama prAraMbha 15 vI zatI I0 meM iTalI meM huA mAnA jAtA hai / 16 vI 7 vI zatI me vahA~se igalaiDa, phrAnsa Adime usakA praveza eva pracAra huA ora 19 vI gatIke anta taka agejI nivandhazailI apane vividha rUpa meM vikAsako caramAvasthAko prApta ho gaI / bhAratavarSa meM 15 vI zatI - ke uttarArdhame ima dezake vahubhAgameM magrejI zAsanakA prabhAra hone lagA thA / phalasvarUpa 19 vI zatI ke prArabhase hI pAzcAtya saskRtike prabhAvase yahA~ navajAgRtiko eka lahara cala paDI, jisane 1857 ke svAtantrya samarake uparAnta, prAya pUre deza para apekSAkRta zAntipUrNa zAsana evaM surakSAkA suyoga pAkara, apUrva vega pakaDA / rela, DAka, tAra aura chApekhAnekI sthApanAne dezake vibhinna bhAgoko eka dUsareke nikaTa samparka meM lA diyA aura dharmasudhAra, samAjasudhAra, samAjasagaThana, rAjanItika sudhAra, rASTrIya- jAgaraNa, zikSApracAra Adike vividha Andolana yatra tatra cala paDe / aneka sthAnIya, prAntIya, sArvadezika, jAtIya, sAmpradAyika, Adi sasyAokI sthApanA hone lagI / agrejI hI nahI, dezI bhASAome bhI aneka samAcAra patrapatrikAe~ prakAzita hone lagI, mukhyatayA jinake mAdhyamase aura agrejIke prabhAva eva anukaraNase sabhavatayA pahile vagalAmeM aura phira hindI Adi anya svadezamApAsameM nivandha - zailIkA adbhuta vikAsa huA / 19 vI zatIke uttarArdhakI isa samasta jAgRti aura navacetanAke prabhAvase jainajagata bhI achUtA nahI raha sakatA thA / thoDA dera se hI sahI usane bhI apanI kSamatAo eva AvazyakatAoMke anusAra prAya una sabhI pravRttiyoko apanAyA jinase dezakA jainetara samAja Andolita ho rahA thA aura ina samasta AndolanomeM pracArakA sabase vaDA sAdhana vibhinna patrapatrikAomeM netAo, sudhArako, vidvAno eva vicArako dvArA likhe jAnevAle lekha - nibadhAdi hI siddha hue| jaina samAjake ina prAraMbhika lekhakome, vizeSakara digambara sampradAyake hindI lekhakomeM, pa0 gopAladAsa varaiyA, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra nivandhAvalI pa0 pannAlAla vAkalIvAla, vA0 sUrajabhAna vakIla, brahmacArI zItalapramAda, pa0 nAthUrAma premI aura pa0 jugalakizora munnAra sarvAdhika ullekhanIya haiN| zvetAvara sampradAyame mRni AtmArAma, muni jinavijaya, paM0 sukhanAla tathA pa0 becanadAsa aura agrejI mApA jaina legyakome pa0 lAlana, vIracanda rAghavajI gAdhI, jagamandaralAla jainI, pUrNananda nAhara, campatarAva vairisTara aura ajitapramAda vakIla usa kAlame ullekhanIya rhe| ina prabhRti prArabhika jaina nivadhalekhakomese adhikAza divagata ho cuke hai aura jo abhI hamAre saubhAgyase vidyamAna haiM uname prAktana-vidyA-vicakSaNa, pAcya-vidhA-mahArNava, siddhAntAcArya Adi upAdhi vibhUpita 90 varSIya AcArya zrI jugalakizAra mukhtAra 'yugavIra' aneka draSTiyose advitIya rahe hai| ___ vartamAna zatAbdIke prArabhase hI-pAya mAta dazaka pUre hone AyemustAra sAhava jaina saskRti, jainasAhitya aura jainamamANahI sevA tana, mana aura dhanase ekaniSTha hokara karate Aye hai| aura yaha mevA ke svAnta - mukhAya evaM karttavyabuddhise karate rahe hai, AjovikA dravyAjana yA mAnArjanakA bhI use kabhI sAdhana nahI banAyA / vastuta , Upara jina mahAnubhAvogA ullekha kiyA gayA hai unamese prAya mAhI aura unake aneka nApI bhI isI koTike amUlya kAryakartA rahe haiN| unameM se prAya sabane hI nijI AjIvikAke svatantra sAvana rakkhe aura mAya hI apanI ratti, kartagabuddhi, lagana aura adhyavasAyase zAstrokA adhyayana karane aura unakA rahasya samajhanekI kSamatA prApta kI, kaI-kaI bhASAopara adhikAra kiyA, samAjakI durdazA, pIDA aura AvazyakatAokA anubhava kiyA, aura apane samaya eva zramakA, vahudhA apane nijI dravyakA bhI, yathAzakya adhikAdhika upayoga samAja eva maskRtikI sevAmeM kiyaa| unhoMne pratikriyAvAdI sthitipAlakoMke kaTTara virodhose TavakareM lI, svajAtise apamAna, lAchana aura vahipkAra taka sahe tathApi ve yugavIra karttavyapadhapara DaTe rhe| vartamAna yugame janajAgaraNake ina agradUtoMne bhI usI paramparAkA anusaraNa kiyA jise pUrvakAlame vIra cAmuNDarAya, vastupAla, AzAdhara, hastimalla, mallinAtha, iruguppa daNDanAyaka, tAraNasvAmI, lokAzAha, banArasIdAsa, rUpacanda, bhUdharadAsa, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana dyAnatarAya, daulatarAma, ToDaramalla, gumAnIrAma, jayacanda, sadAsukha, tyAgI vAvA daulatarAma, Adi aneka zrAvaka vidvAnone sthApita kI thii| inamese kaIeka Aja bhI 'AcAryakalpa' vizeSaNake sAtha smaraNa kiye jAte haiN| ina narapugavoMne pratyakSa athavA parokSa-rUpase nihita svArthose lohA liyA aura dharmakA dhArmika-vyavasAyiyoMke cagulase uddhAra karanekA aura use kUpamaNDUkatAkI daladalase uvAranekA stutya prayAsa kiyA thaa| jisa prakAra ina purAne krAntikAriyomese adhikAza pezevara paDita nahI the usI prakAra isa yugake uparokta samAja-udbodhaka lekhaka eva kAryakartA bhI pezevara paDita nahI rahe haiN| dezame Aja aneka rAjyAzrita yA rAjyamukhApekSI sAhityakAro eva kaviyoMke vipayame jo pravAda pracalita haiM vehI dhanI seThoMke Azrita, unake mukhApekSI athavA unake dvArA sthApita, sacAlita yA popita sasthAo, sagaThano AdimeM cAkarI karanevAle jaina paDito para bhI prAya lAgU hote haiN| uname bhI do-cAra apavAdarUpa haiM, kintu apavAda honA hI niyamako siddha karanA hai| mukhtAra sAhavake vargake vidvAno yA samAjaseviyone bhI apane samakAlIna tathA apane kAryase prabhAvita zrImantokA sahayoga eva Arthika sahAyatA bhI vahudhA prApta kI, kintu samAna stara para, apane svAbhimAnako akSuNNa rakhate hue svAmI-sevaka athavA AzrayadAtA-AzritabhAvase nahI, aura so bhI kevala kAryake liye, apane nijI upayogake liye nhiiN| yahI kAraNa hai ki unake lekho aura vaktavyome AtmanirbharatA-prasUta AtmavizvAsa eva nirbhIkatA rahI / unhone kabhI vyaktikI apekSA nahIM kI, jo satya samajhA usIko mahatva diyaa| aura zAyada isIliye zrImantavarga tathA zrImantokA Azrita vidvadvarga ina logoMse prAya. aprasanna hI rahA / mukhtAra sAhaba ukta svAnta sukhAya samAjaseviyokI tathokta vizeSatAoke jvalata udAharaNa haiM, unake sAmUhika pratIka haiM / isameM sandeha nahIM ki unhone aneka azome apanA 'yugavIra' upanAma sArthaka kiyA hai| apane isa lagabhaga 70 varpa jitane dIrgha-kAryakAlameM, jisame prAya. pIDhiyA~ samApta ho jAtI haiM, unhoMne vipula sAhityakA sRjana kiyA hai| unakA sAdhanAkSetra bhI paryApta vividha rahA hai| samantabhadrAzrama tathA vIra. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra nivandhAvalI sevA-madira-jaisI sasthAokI prArabhameM prAya apane hI ekAkI balabUte para sthApanA kI, jainagajaTa, jainahitaipI aura anekAnta jaise patra-patrikAokA uttama sampAdana kiyA--anekAnta to svaya unhIkI patrikA rahI, jisane jaina-patrakAritAke kSetrame sarvocca mAna sthApita kiyaa| aneka prAcIna granthokA unhoMne jIrNa-zIrNa pADulipiyoparase uddhAra kiyA aura unameMse kaIko susampAdita karake prakAzita kiyaa| purAtana-jainavAkya-sUcI, jainagrantha-prazastisagraha, jainalakSaNAvalI jaise mahattvapUrNa sandarbhagrantha taiyAra kiye aura kraaye| kaI granthoke advitIya anuvAda, bhASya Adi race aura granthokI zodhakhojapUrNa vistRta prastAvanAeM likhI / aneka tathAkathita prAcIna granthoMke mArmika parIkSaNa likhe aura prakAzita kiye| kaI navIna prakAzanokI vistRta eva gabhIra samAlocanAyeM kii| Aja bhI hemacandrake yogazAstra para eka adhunA ajJAta digambarI TIkA para, amitagatike yogasAraprAkRtake svaracita bhASya para tathA kalyANakalpadruma strotrapara manoyogase kArya kararahe hai / Apane kavitA bhI kI-saskRta aura hindI dono bhApAomeM aura uccakoTikI kii| svAmisamantabhadra Apake parama iSTa hai aura unake hArTako jitanA aura jaisA mukhtAra sAhavane samajhA hai vaisA zAyada vartamAna vidvAnomeMse anya kisIne nhii| Aja, isa vRddhAvasthAmeM bhI, ve eka advitIya 'samantabhadrasmAraka' kI sthApanAkA tathA 'samantabhadra' nAmaka eka patra-dvArA A0 samantabhadrake vicArokA dezavidezameM pracAra karanekA svapna vaDI utkaThAke sAya dekha rahe hai| jisa viSayapara aura sAhityake jisa kSetrameM bhI Apane kadama uThAyA, vaDA Thosa kadama uThAyA / jaina jagatameM sAhityaitihAsika anusadhAnameM ve apane samayameM sarvAgraNI rahe haiM / patra-sampAdanameM abhItaka koI unake starako nahI pahu~ca sakA aura samAlocanA to koI vaisI karatA hI nhiiN| apane samayameM samAjameM uThane aura calanevAle prAya sabhI pragatigAmI Andolanome unakA pratyakSa athavA parokSa yoga rahA hai| astu, lagabhaga sAta dazako para vyApta unake do sau se bhI adhika lekha-nibandhAdi, jo vibhinna patra-patrikAomeM samaya sayaya para prakAzita hue haiM, jahAM eka ora mukhtAra sAhabake vyaktitvake, unakI prakRti aura zailIke aura unake pADitya eva prAmANikatAke paricAyaka haiM vahA~ ve Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana jaina samAjakI tattatkAlIna gati-vidhiyo, Andolano, samasyAmo AdikA bhI eka acchA pratibimba prastuta karate haiN| ____ mukhtAra sAhabake 32 nivandhokA eka saMgraha karIva 750 pRSThakA 'jaina sAhitya aura itihAsapara vizada prakAza-prathama khaNDa' zIrSaka se 1956 I0 meM prakAzita huA thA (dUsarA khaNDa abhI prakAzita honeko haiM ) / taduparAnta 'yugavIra-nivandhAvalI-prathama khaNDa' ke rUpameM unake 41 anya maulika nivandhokA saMgraha 1963 I0 meM prakAzita huaa| isa sagrahake nivandhokA viSayavAra koI vargIkaraNa nahIM kiyA gayA thA aura unameM sayAjasudhAra, adhavizvAo eva ajJAnapUrNa-mAnyatAo-prathAo AdikI tIbra AlocanA, rASTrIyatApopaNa eva rAjanItika dazA, hindIpracAra, jainanIti, jaina upAsanAkA svarUpa, jainI bhaktikA rahasya ityAdi aneka upayogI vipayokA samAveza huA hai| jaisA ki ukta saMgrahake 'naye yugakI jhalaka' nAmaka prAkkathana meM DA0 hIrAlAlajIne kathana kiyA hai.--"ina purAne lekhome aitihAsika mahattvake atirikta vartamAna paristhitiyoMke sambandhameM bhI mArgadarzanakI pracura sAmagrI upalabdha hai|" isI zRkhalAmeM ava ukta 'yugavIranivandhAvalI' kA yaha dvitIya khaNDa prakAzita ho rahA hai, jisameM mukhtAra sAhabake anya 65 nivandha-lekhAdi sagrahIta haiN| ina nivandhoko uttarAtmaka, samAlocanAtmaka, smRti-paricayAtmaka vinoda-zikSAtmaka eva prakIrNaka-ina 5 vibhAgome vargIkRta kiyA gayA hai| prathama vargake nivandha prAya kaI vibhinna vidvAno-dvArA mukhtAra sAhabapara yA unake lekhopara kiye gaye AkSepoMke uttara-pratyuttara-rUpameM haiN| bhASA aura zailI paryApta tIkhI hai| jaisA savAla ho usakA vaisA hI karArA javAba 'dene meM ve kabhI nahI cuuke| jise muMhator3a javAba kahate haiM usakI bAnagI isa vargake lekhomeM sthAna-sthAna para cakhI jA sakatI hai| gAlIgalaujakA uttara ve vaisI hI gAlIgalaujase nahI dete, kintu unakI uttarAtmaka ziSTa-bhASA bhI itanI tIkhI aura vyagyapUrNa hotI hai ki jisake prati usakA prayoga huA hai vaha tilamilAye vinA nahIM raha sktaa| prArabha ke 4 nibandha 1913 aura 1925 ke vIca likhe gaye haiM aura uname samAjameM pracalita Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI vivAhasambandhI kurItiyo, sakIrNatAo Adipara khulA prahAra kiyA gayA hai aura 'rUDhike dAso' tathA 'rasmarivAjoMke gulAmo'ko kharI kharI sunAI gaI haiN| vivAha-vipayaka sAmAjika kuprathAe~ usa yugameM sudhArakoke AndolanakA lakSya vana rahI thI aura mukhtAra sAhabane savala cuktiyo eva zAstrIya pramANo-dvArA samAjakI A~kheM kholanekA stutya prayatna kiyA hai| unakA 'vivAha-kSetra-prakAza' zIrSaka nibandha, jo 146 pRSThopara hai, isa vipayakA smRtigAstra mAnA jA sakatA hai| 5 ve nivandhame jAtIya pacAyatoke anyAyapUrNa daNDavidhAnapara tIkhe prahAra kiye gaye haiM aura unakA anaucitya pradarzita kiyA gayA hai| paraspara abhivAdanameM 'jayajinendra' pada ke, vizeSakara agrejI paDhe-likhe logo dvArA, vaDhate hue prayogake viruddha bhI sthitipAlakoMne Andolana cheDA aura usake sthAnameM 'juhAru' kA samarthana kiyA, ataeva mukhtAra sA0 kA 6 ThA lekha isa pratikriyAke uttarame likhA gyaa| mukhtAra sA0kA eka nivandha 'upAsanAkA Dhaga' zIpakate patro me prakAzita huA thaa| sthitipAlakokI orase usakI bhI pratikiyA huIve loga to usasamaya taka zAstroMke chapAnekA virodha bhI jora-zorase kara rahe the / astu, isa sagrahakA 7vA lekha unake uttarame 'upAsanA-vipayaka samAdhAna'ke rUpame likhA gayA thaa| apane mUlalekhake--jo 'upAsanAkA Dhaga' zIrSakase alagase bhI prakAzita huA thA-likhaneme apanA hetu mukhtAra sA0 ne svaya spaSTa kara diyA thA, yathA-"Ajakala hamArI upAsanA bahuta kucha vikRta tathA sadopa horahI hai aura isaliye samAjame upAsanAke jitane aga aura Dhaga pracalita haiM una sabake guNa-dopo para vicAra karanekI vaDI jarUrata hai .. upAsanAkA vahI Dhaga upAdeya hai jisase upAsanAke siddhAntameM-usake mUla uddezyome--kucha bhI bAdhA na AtI ho| usakA koI eka nirdiSTa rUpa nahI ho sakatA... . "upAsanAke jo vidhi-vidhAna Aja pracalita hai ve bahuta pahale prAcIna samayameM bhI pracalita the, aisA nahI kahA jA sktaa|" apane tadviSayaka lekhome inhI pratipattiyoko unhoMne sapramANa eva sayukti-siddha kiyA hai| kUpamaDUka-janasamAjoM AdhunikakatAke starapara khIca lAneke eka sundara prayatlakI jhAMkI ina nivandhomai milatI hai| vaoN aura 9vaoN lekha sampAdakakI haisiyatase apane Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana patrame prakAzita lekhopara yathAvazyaka sampAdakIya TippaNiyA~ lagAdeneke kAraNa kupita hue ukna lekhoMke lekhako aura unake samarthakokA samAdhAna karaneke liye likhe gae the / sva0 vairisTara campatarAyajIne munnAra sAhanakI isa sampAdakIya harakatake liye unhe 'makatavakA mIlabI' aura unakI ukta TippaNiyoko 'maulavIkI kamaciyA~' kahakara aisA kaTu vyagya kiyA thA ki usase ekavAra to mukhtAra sA0 bhI, lagatA hai, tilamilA gaye the / kintu mukhtAra sAhaba jo karate the usameM anucita kyA thA, samajhame nahIM aayaa| eka sakSama eva kuzala sampAdakakA to yaha kartavya hai hI ki vaha jina lekhoko apane patrakI nIti-roti aura starakI dRSTise upayukta samajhe unhe hI svIkAra kare, unakA bhApA AdikI dRSnsei yathAsabhava UparI sazodhana, pariSkAra Adi kare, aura yadi lekhAkA koI mantavya bhAmA athavA sadopa jAna paDe to usapara yathAvazyaka upayukta pAdaTippaNi bhI lagA de| jainapatrakAro eva sampAdakomeM mUrdhanya mukhtAra mAhaba yahI saba karate the, jisameM paryApta samaya aura zrama lagatA thA, aura jisake liye una lekhakoko unakA AbhAra mAnanA thA na mi kupita honA thaa| eka vAra sva0 bA0 ajitaprasAdajIse hamane kahA thA ki Apa apane jainagajaTa ( aMgrejI )meM navayuvaka lekhakoMke lekha chApakara unheM protsAhana kyo nahI dete, to unhoMne uttara diyA 'bhaI, maiM apane panako taritaye mazka nahIM banAnA caahtaa|' usa samaya to vAta burI lagI-yadi koI bhI patra-patrikA tanniyemazka ( abhyAsapaTTikAH) bananeke liye taiyAra na ho to navIna lekhakokA nirmANa kaise ho ? kintu vAtakA dUsarA pahalU bhI to hai / eka sampAdakakA yaha karttavya bhI to hai ki athaka parizrama-dvArA apane patrako zane zanai jisa starapara vaha le AyA hai uma starako vaha girane na de| jina starIya lekhakokA sahayoga prApta karane meM vaha saphala hogayA hai aura usake jo pAThaka haiM una sabake prati bhI to vaha uttaradAyI hai| aura jainasamAjameM 'anekAnta' jaisA patra to mukhtAra sAhabake hAthome sAhityika-aitihAsika-sAskRtika zodhakhojakA eka pramukha sAdhana vanagayA thaa| ukta zodhakhojakI pragati to isa prakAra lekhoMke uttara-pratyuttara, spaSTIkaraNa Adike dvArA ho sabhava thii| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 yugavIra - nibandhAvalI Aja bhI jaina samAjame yaha eka kamI hai ki saba nigure hai / koI ustAda banAnA nahI cAhatA, ustAdakI kamaciyo khAnA to darakinAra / 1 mukhtAra sAhava suprasiddha hindI sampAdaka sva0 pa0 mahAvIraprasAda dvivedIke samakAlIna rahe hai | dvivedIjIne jisaprakAra sudhAra - sudhArakara aneka hindI lekhakokA nirmANa kiyA aura hindI jagatako upakRta kiyA, usIprakAra mujjAra sAhaba bhI jaina sulekhakokA eka acchA varga taiyAra karane meM prayatnazIla the | zabdavinyAsa, vAkya-magaThana, vibhaktiyokA prayoga, virAmacihna, pAThazuddhi, ityAdi sabhI choTI-baDI vAtopara unakI dRSTi rahatI thI aura una sabakA unhoMne starIkaraNa kiyaa| zodhakhojako pragatipara bhI unakI dRSTi barAbara lagI thI aura vaha nahI cAhate the ki unake patrake kisI bhI lekha koI lacara vAta, bhrAmaka yA truTipUrNa kathana athavA aprAmANika tathya jAya / kintu jaina samAjakA durbhAgya hai ki ve apanI isa sadAzayatAke liye bhI apane samakAlIna jainavidvAnoMke kopabhAjana hI bane Ajataka bhI aneka vidvAna unakI tathAkathita kamaciyo kI mArakI tilamilAhaTa zAyada nahI bhUlapAye haiM aura unase ruSTa cale Ate haiN| isase jaina patrakAritAkA ahita hI huA hai / muniyoM aura tyAgiyokI zAstra - pratikUla pravRttiyo - para bhI mukhtAra sAhabane paryApta likhA, ucca-nIca gotra, dassA-vIsA, zudra aura mleccha - vipayaka pracalita bhrAnta dhAraNaoko dUra karanekA prayatna unhoMne inamese kaI lekhome kiyA hai / isa kAraNa bhI aneka zrImAna aura purAnI zailI adhikAza paDita unase aprasanna hue aura abhItaka aprasanna haiM | kAnajI svAmIkI vicAradhArAko lekara idhara lagabhaga do dazaka se samAjame eka nayA bavaDara uThA huA hai / isa vibhAgake atima do lekhome mukhtAra sAhabane jisa sundaratAke sAtha kAnajIsvAmIko cunautI dI hai aura unase sambandhita vastusthitiko spaSTa kiyA hai, vaha isa vipayame antima zabda samajhA jA sakatA hai / acchA ho yadi kucha patra jo vyartha eva vIbhatsa, bahudhA hAsyaprada, khaDanamaMDana aura gAlIgalauja meM pha~se hue haiM usa samasta azobhanIya pravRttiko tyAgakara mukhtAra sAhabake hI dRSTikoNako sthiracittase apanAyeM aura apanI zakti anya sRjanAtmaka kAryoM meM lagAyeM / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana dUsare vibhAgameM tIna granyokI tathA katipaya phuTakara lekho, kavitAo, kathano AdikI samAlocanAe~ haiN| pro0 ghoSAla-kRta 'dravyasagrahake' agrejI saskaraNa tathA pravacanasArake DA0 upAdhye dvArA susampAdita saskaraNakI samAlocanAe~ paDhakara bhalIbhAMti spaSTa ho jAtA hai ki eka sAhityika samAlocakako kitanA suvijJa aura sakSama honA cAhiye aura eka vAstavika samAlocanAke liye kitanA kucha zrama eva sAvadhAnI apekSita hai| samAlocanAkA uddezya samAlocya-kRtike vAhya eva abhyantara samasta guNadopoko niSpakSa kintu sahRdaya dRSTise prakAzita karanA hotA hai / jo aisA nahI karatA vaha samAlocakake kartavyakA pAlana nahIM karatA / vartamAna yugame jaina samAjame isa koTikA samAlocaka eka hI huA hai, aura vaha mukhtAra sA0 haiN| prAya anya kisI vidvAnane isa viSayame unakA anusaraNa nahI kiyA, zAyada sAhasa hI nahI huaa| prathama to, jitanA samaya aura zrama kisI gabhIra granthake AdyopAnta samyak adhyayanake liye, usameM nirUpita yA vivecita truTipUrNa athavA bhrAmaka jaMcanevAle kayano, tathyo Adike zuddha rUpoko khoja nikAlaneke liye, tadvipayaka anya aneka sanda ko dekhaneke liye, vivecita viSaya para atirikta athavA vizeSa prakAza DAlanekI kSamatA prApta karaneke liye aura antameM Alocya kRtikA samucita mUlyAGkana karanevAlI vistRta samAlocanA likhaneke liye apekSita hai vaha kisI vidvAnake pAsa hai hI nahI, vizeSakara jabaki samAlocakako usase koI Arthika lAbha bhI na ho| phira bhI yadi koI isa dizAmeM kucha prayatna karatA hai to vaha kRtike lekhaka aura prakAzaka donokA hI kopabhAjana vana jAtA hai| samAlocanAke nAmase lekhakakI aura usakI kRtikI prazasAke khUba pula' vAdhiye, vaha prasanna hai / kintu yadi kahI Apane usake burI tarahase khaTakanevAle ekAdha doSakA bhI ullekha kara diyA-cAhe kitanI hI ziSTasayata bhASAmeM kyo na kiyA ho-to gaz2aba ho jAtA hai| sadaivake liye lekhaka samAlocakakA zatru bana jAtA hai| aisA isa jana-samAjameM hI hotA hai, usake bAhara to samAlocanA sAhityika pragatikA, cAhe vaha kisI bhI jJAna-vijJAnase sabadhita kyo na ho, eka atyanta Avazyaka eva upayogI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI aga samajhA jAtA hai / lekhaka umase svayako upakRta anubhava karatA hai, nabaka letA hai aura jitIyAdi namaraNAma japanI kRtiko vatAye gaye dopAtruTiyo Adi se nukta karane kA pravAsa karatA hai| samAlocanAse pustakA pracAra bhI bar3hatA hai aura pAThako ko unakA mahI mUlyAGkana karane aura usase lAbha uThAnemeM sahAyatA milatI hai / lekhakale 'jaha bhale ho kucha Thena lage, kintu eka starIya samAlocanAse lekhaka prarAzaka jAra pATaka sabhI nizAdarNana prApta karate hai / atrejI Adi videzI bhApAome hI nahI, degI bhApAjomeM aura svaya hindI sAhityika jagatame idhara, kucha dazakome samAlocanA-zAna aura kalAne prabhUta vikAsa kiyA hai| mukhtAra sA0 ke tahipayaka nibandhoMko paDhakara yaha mahaja jAnA jA mAhatA hai ki vaha samAlocanA-zAstra aura namAlocanA-kalAke bhI isa samAjameM ekamAtra nahIM to sarvazreSTha pani rahI hai / durbhAgyase samAjake vidvAno aura lekhakoMne unake isa guNakA bhI yathAcita tAma nahIM uThAyA / tIsare vibhAgame 17 smRti-paricayAtmaka nivandha sakalita hai, jiname vibhinna suhRdjano-parijano mahayogI athavA samparkame Aye vidvAno vA anya vyaktiyokA unake abhinandanameM athavA unake nidhanoparAnta zraddhAjali Adike rUpame sasmaraNa hai / ye nivandha bahUta kucha AtmIyatA liye hue haiM / inamese 'sanmati-vidyA-vinoda' nivandha to aiso karuNotpAdaka eva vyaktigata racanA hai jA AcArya hajArIprasAda dvivedIkI isa uktiko caritArtha karatI hai ki "vyaktigata nivandha 'nivandha' isaliye haiM ki ve lekhakake namUce vyaktitvase sambaddha hote haiM, lekhakakI sahRdayatA aura cintanazIlatA hI usake bandhana hai / " eka tavedanazIla pAThaka sahaja hI anubhava kara sakatA hai ki strI eva santAnake viyogakI TIsako cirakAla aura cirasAdhanA bhI sarvathA zAnta jaraneme kisa prakAra asamartha rahate hai| isa vibhAga ke do nibandhomeM rAjagRha eva kalakattAme hue prathama vIrazAsana-mahotsabake hRdayagrAhI sajIva varNana haiN| ye nivandha bhI vyaktigata koTike hI nivandha haiN| cauthe vibhAgame 7 zikSApradanibandha haiM jinameM hAsya-vyagyakA bhI puTa hai, jo unhe zikSAprada honeke sAtha hI sAtha manorajaka bhI banA detA hai| atima 'vibhAgame 12 prakIrNaka yA phuTakara nivandha haiM / ye bhI samayopayogI haiM / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana isa magrahake sabhI nibandha paThanIya haiN| unakI tAjagImeM bhI vizepa kamI AI pratIta nahIM hotii| unameM namAjake navanirmANakI eka utkaTa lalaka lakSita hotI hai aura Aja bhI ve utane hI upAdeva haiM jitane ki usa samaya the jaba ve likhe gaye / muntAra mA0 kI viziSTa zainIkA, jime bahuvA loga 'munnArI zailI' kahate haiM, ina nibandhome paga-pagapara dazana hotA hai / mApA sarala, mubodha, dhArApravAha, tarkapUrNa, ora apanI bAtako pAThakake hRdayamai paMvanta kara deneke niye kRtasakalpa, zAsnAdhArase sImita kintu svatantra cintana, yukti aura vivekakI bali dekara nahIM, jAtmavizvAsapUrNa jora nirbhIka hai / jahA~ munnAra sA0 kimI kI anucita yA jAvazyakatAse adhika pragatA karane meM paryApna kRpaNa hai vahAM apanI bAtako spaSTa karaneke lie ekaeka zabdake I-kaI paryAya-vAcI eka mAtha de dene meM bar3e muktahasta hai / apane aura dUsaroke zabdokI pakaDame jitane majabUta ye haiM, birale hI hote hai| zabdokA jo jIharIpana inake anuvAdo ora bhApyoMmeM lakSita hotA hai vaha ina nivandhImeM zAyada unanA nahIM hotA, kintu nirarthaka yA viparItAthaka zabda-prayoga yahA~ bhI nahIM mileNge| ___ vartamAna janamAhitya-nasArake isa bhISmapitAmahakA jamA aura jitanA kRtajJatA-jJApana honA cAhiye vaha usa samAjane jisake liye vaha jiyA, jisakI sevA eva hita sampAdaname vaha zatAyu hone jA rahA hai-Aja 90 varpakI Ayumai bhI kaI mAsase rugNa hote hue aura eTAme apane bhAtRja DA0 zrIcanda sagalakI putravat sevAkA lAbha uThAte hue usI gabhIra sAhityika zodha-khoja eva nirmAName yuvakocita utsAhase rata hai-abhItaka nahI kiyaa| umakA samyak lAbha bhI nahIM utthaayaa| mahAbhAratake bhIpmapitAmahakA lAbha bhI to vipakSI pADavone to uThAyA thA kintu jina kauravoke lie usane apane raktakI atima baMda taka bahA dI aura zarazayyA grahaNa kI unhone to usakI sadaiva avahelanA hI kI thii| astu, samAdaraNIya mukhtAra sAhavake isa nivandha-sagrahakA prakAzana samAjakI pragatike lie upayogI aura hindI sAhityakI abhivRddhi meM eka zreSTha yogadAna hogA, isame sandeha nahIM hai| merA saubhAgya hai ki mujhapara Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 yugavIra-nibandhAvalI unakA vizeSa sneha eva kRpAdRSTi rahatI hai / unakA Adeza huA ki maiM isa nibandhAvalIkA 'prAkkathana' likhUM / sUryako dIpaka dikhAnA dhRSTatA jAna paDI, kintu Adezako TAla bhI na sakA / ina kucha zabdoMke sAtha isa 'prAkkathana' ko pAThakokI bheMTa karatA hU~, aura zrI mukhtAra sAhabake prati apanI vinamra zraddhAjali samarpita karatA huA hArdika kAmanA karatA hU~, ki abhI kamase kama eka dazaka aura hamAre bIca rahakara ve apanI pratibhAse hameM lAbhAnvita karate rahe / jyotinikuja, cAra vAga, lakhanaU-4 18 agasta 1967 ( DA0 ) jyotiprasAda jaina, ( ema. e., ela-ela vI, pI-eca. DI. ) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 1 : uttarAtmaka nibandha 1. zubhacihna 2. mleccha - kanyAoMse vivAha 3. artha- samarthana 4. vivAha - kSetra - prakAza 5. daNDa - vidhAna - vipayaka samAdhAna 6. jayajinendra, juhAru aura icchAkAra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. upAsanA-viSayaka samAdhAna 8. eka AkSepa 6. eka vilakSaNa Aropa 10. brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIba nirNaya 11. svArthase nivRtti kaisI ? 12. pUrvA'para-virodha nahIM 13. anokhA tarka aura ajIva sAhasa 14. gotrakarmapara zAstrIjIkA uttaralekha 15. galatI aura galataphahamI 16. jainAgama aura yajJopavItapara vicAraNA 17. samavasaraNameM zUdroMkA praveza 18. kAnajI svAmI aura jina-zAsana 16. zrIhIrAcanda boharAkA namra nivedana Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhacihna :1: jaina-samAjakI ataraga aura bahiraga avasthApara-andarUnI aura berUnI hAlatapara-vicAra karanese mAlUma hotA hai ki Ajakala isa samAjame ajJAnAndhakArake kAraNa pravRtti-devIkI khUba hI upAsanA ho rahI hai| jaina-jana prAyaH rUDhiyoke dAsa, rasmarivAjake gulAma bane hue haiN| isa dAsatva aura gulAmagirIne unakA kitanA adha patana kiyA hai, unako kitanA nIce girAyA hai aura unakI vicAra-zaktiyoko isase kitanA dhakkA pahu~cA hai, isakA unhe kucha bhI khayAla nahI hai| kisI pracalita rIti-rivAjake viruddha jabAna kholane, usakI yogyatA-ayogyatAkai viSayame vicAra karaneko ve eka prakArakA pApa samajhate haiN| amuka pravRtti dharmase viruddha hai yA aviruddha, deza-kAlake anukUla hai yA pratikUla, zAstroke mutAbika hai yA khilApha, hitakara hai yA ahitakara, kabase aura kaise pracalita huI, ityAdi bAtopara vicAra karanA ve apanA kartavya hI nahI samajhate / kalakI pracalita huI rItiyAM bhI unake hRdayame svayasiddhatva aura anAdi-nidhanatvakA raga jamAye baiThI haiN| aura yaha raga itanA gaharA caDhA huA hai, yaha pravRtti-bhakti itanI baDhI huI hai ki yadi kisI pravRttike viruddha koI zAstrakA pramANa yA kisI AcAryakA vAkya bhI dikhalAyA jAve to jainI usako sahasA mAnaneke liye zAyada hI taiyAra hoveM, balki Azcarya nahI ki unamese koI-koI vyakti to usakI satyatAse hI inkAra kara baiThe aura aisA kahane yA batAnevAle apane usa hitaiSIke hI ulaTe zatru bana jaaveN| aise samayameM samAjakI aisI sthitike Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 yugavIra-nibandhAralI hote hue rUDhiyoke upAsakomeme hI yadi kisI vyaktikI orase una rUDhiyopara vicAra karanekI bAta uThAI jAve to kahanA hogA ki vaha eka prakArakA zubhacihna hai-usako bhAvIkA zubha lakSaNa samajhanA cAhiye / mujhe yaha dekhakara bahuta hapaM huA aura yaha jAnakara bar3I khuzI huI ki sagnaU nivAsI paDita raghunAthadAsajIne hAla meM aisI hI eka bAta uThAI hai| vizeSa AnandakI bAta yaha bhI hai ki unhone sadiyopara vicAra karanekI vaha bAta eka aise patrame uThAI hai jisakA saMcAlanAdi kArya Ajakala aise purupoke hAthame hai jo pravRttike ananya bhakta aura rUDhike pakke dAsa vane hue haiN| vaha patra mahAsabhAkA "jainagajaTa' hai| isa patrake gata 17 pharavarI 1913 ke akame, ukta paDitajIne eka lekha diyA hai jisakA zIrpaka hai "zAstrAnukUla pravarttanA cAhiye" arthAt pravRtti aura rivAjake mutAvika nahI, kintu zAstrake mutAbika calanA caahiye| jina vidvAnone ukta lekhako paDhA hai, unamese kucha mahAnubhAva zAyada yahA~para yaha kahege ki "vaha lekha to asambaddha hai-vAkyokA sambandha hI usame nahI milatA, adhUrA hai--pada-padapara "Age dauDa pIche choDa" kI nItikA anusaraNa liye hue hai--svapakSake maDana aura parapakSake khaMDaname, usame na to koI zAstra-pramANa diyA gayA aura na kisI yukti vA hetuse kucha kAma liyA gayA, yadyapi usame yaha to jarUra likhA hai ki amuka sAhava artha lagAneme bhUla gaye, parantu ve kyA bhUla gaye ? aura kauna-sA artha ThIka yA sahI hai ? yaha kucha bhI nahI likhA / isI prakAra kaI zAstrIya bAtokA aisA javAnI jamA-kharca bhI kara diyA hai jo pratyakSa zAstrase viruddha paDatA hai, jaise maratajI aura candraguptake samasta Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhacihna 21 svapnokA eka hI batalAnA tathA mleccha-kulame rAjya aura vaizya varName jainadharmakA nirdhArita kara denA ityAdi / aisI avasthAme vaha lekha vidvAnome kaise AdaraNIya ho sakatA hai ? usako to lekha hI na kahanA cAhiye, usake prakAzita honeme harSa kaisA ? isake uttarame itanA hI nivedana hai ki yadyapi yaha saba kucha ThIka hai- vaha lekha nahI, paDitajIke noTsa-peparakI nakala hI sahI vA kucha anya hI sahI, parantu kyA usakA yaha eka hI vAkya-- usakA yaha pradhAna noTa ki "zAstrAnukUla pravarttanA cAhiye" kucha kama mahattvakA hai ? kyA isakI kucha kama kImata hai ? nahI, merI samajhame yaha vAkya baDA hI amUlya aura baDA hI santopajanaka hai| hame anya bAtopara lakSya na dekara usake isa mUla vAkyako hI grahaNa karanA cAhiye aura samajhanA cAhiye ki jahA~ abhItaka rivAja, pravRtti aura AmnAyakA gIta gAyA jAtA thA vahA~ aba "zAstrake anukUla pravartanA cAhiye' aisA kahaneke liye muMha to khulA, jabAna to uThI, yaha kucha kama AnandakI bAta nahI hai / dharmopakAriyo aura jainadharmakA prasAra cAhanevAloko isakA abhinandana karanA caahiye| ___ pyAre udAracitta mahAnubhAvo / Apa jisa bAtako arsese cAhate the usake pUrA honekA samaya aba nikaTa AtA jAtA hai / usake zubhacihnokA sUtrapAta honA prArabha ho gayA hai| paDitajIkA ukta vAkya isa bAtakI ghoSaNA karatA hai, isa bAtako sUcita karatA hai ki rUDhiyokI daladalame betaraha phaMse hue prANiyopara ApakI zubha bhAvanAokA avazya hI asara pahu~cA hai aura ve loga rasma-rivAjarUpI daladalase nikAlanA cAhate haiM, jisame paDe-paDe ve bahuta-kucha hAniyA~ uThA cuke haiM, nikalaneke liye kucha sahArA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yugavIra-nivandhAvalI darakAra hai| usIko ve loga mAMga rahe haiN| unako hastAvalambana dIjiye / heyopAdeyakA vicAra unake sammukha upasthita kiijiye| zAstroke pramANa dikhalAiye / unakA hRdaya-sthala zAstra-pramANoko Azraya deneke liye aba taiyAra hotA jAtA hai / isa samaya samAjasazodhako aura jAti-hita cAhanevAlokA yaha mukhya kartavya hai ki ve khule dilase rUDhiyokA vivecana prArambha kareM, sarvasAdhAraNako batalAve ki kisI vyaktike kisI vyavahArako kaise rUDhatA prApta huA karatI hai, kaise usakA rivAja paDa jAtA hai / eka rUDhi jo eka deza aura eka kAlameM lAbhadAyaka hotI hai vahI dUsare deza aura dUsare kAlame kaise nukasAna denevAlI hai ? rUr3hiyokA dharmase kyA sambandha hai ? ve dharmakA koI aga haiM yA nahI ? AmnAya aura pravRttiyA~ deza-kAlake anusAra, dharmake mUla siddhAntokI rakSAkA khayAla rakhate hue hamezA badalA karatI haiM yA nahIM ? sagha, gaccha aura gaNa Adike bheda kisa bAtako batalA rahe haiM ? ityAdi samasta vAtokA yathArtha jJAna logoko karAveM aura isa prakAra logokA bhrama dUrakara unake utthAnakA yatna kareM / unako rUDhiyoke isa bhArI daladalase nikAlanekI koziza kre| yahI dayA, yahI dharma, aura yahI isa samayakA mukhya kartavya-karma hai| isIme jAtikA magala, isImeM jAtikA kalyANa aura isIpara jAtimeM phirase sacce dhArmika bhAvokI sRSTi honekA dAramadAra hai / maiM khayAla karatA hU~ ki hamAre vicArazIla paropakArI jarUra isapara dhyAna deMge aura kadApi isa bahumUlya avasarako nahI cuukege| aba maiM kucha pramANa paDitajIkI bheMTa karatA huuN| AzA hai ki ve niSpakSa bhAvase unapara vicAra karege / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhaciha 23 1-~magavajjinasenAcAryane 'AdipurANa'meM aura zrI somadevayUrine 'nItivAkyAmRta meM likhA hai ki brAhmaNa cAro varNakI, kSatriya ( brAhmaNako choDakara zeSa ) tIna varNakI, vaizya (brAhmaNa, kSatriyako choDakara zepa ) do varNakI aura zUdra kevala apane hI eka varNakI kanyAse vivAha kara sakatA hai - "zudrA gadreNa vodavyA nAnyA svA tA ca naigama / vahetvA te ca rAjanya. svAM dvijanmA kaciza tA // 16-247 ( AdipurANa) "Anulomyena catutridvivarNakanyAbhAjanA braahmnn-mtriy-vishH|" (nItivAkyAmRta) ina pramANose pragaTa hai ki goTa to goTa, jAti to jAti, eka varNavAlA dUsare varNakI kanyAse bhI vivAha kara sakatA hai| 2--zrIsomadevamUrine yazastilakame likhA hai ki jainiyoko ve samasta laukika-vidhiyAM-loka-pravRttiyAM--laukikAcAra pramANa haiM jinase unake samyaktvameM hAni vA vratame dUSaNa na AtA ho . "sarva eva hi jainAnAM, pramANa laukiko vidhiH / yatra samyaktva-hAnirna, yatra na vrata-dUpaNam / / " ( yazastilaka ) ava Apa vicAra leve ki jina khaMDelavAla vA paravArAdi vartamAna jAtiyoke zraddhA-viSaya aura vrata bhinna nahIM hai, balki eka hI haiM, unameM vivAha-sambandha honese samyaktvAdimeM koI vAdhA AvegI yA nahIM ? sAthameM yaha bhI khayAla rahe ki bharata, zAMti, kunyu, araha Adi cakravartiyone mlecchokI kanyAmose bhI vivAha kiyA hai aura neminAthake cAcA vasudevajIne bhI eka mleccha rAjAkI kanyAse, jisakA nAma jarA thA, vivAha kiyA thaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nivandhAvalI 3 - jinasenAcAryakRta harivaMzapurAName likhA hai ki cArudatta seThane apane mAmAkI laDakIse vivAha kiyA, samudravijayAdine apanI pA~ca kanyAokA vivAha apane bhAnaje pADavoke sAtha kiyA, jarAsidhune apanI laDakI jIvaMyazAkI zAdI apane bhAnaje kaMsake sAtha kI, mahAvIrasvAmIke phUphA jitazatrune apanI putrI azokavatIkA vivAha mahAvIrasvAmIse karanA cAhA / isI prakAra aura bhI aneka granthome saikaDo kathAyeM maujUda haiM, jinase aise vivAha sambandhokA honA pAyA jAtA hai / isase sApha pragaTa hai ki isa prakArake vivAha sambandha jo Ajakala bahudhA garhita samajhe jAte haiM unakA pahale Ama rivAja thA / 24 4 - - ukta harivaMzapurAName yaha bhI likhA hai ki vasudevajI - kA vivAha devakIse huA / devakI rAjA ugrasenakI laDakI aura mahArAjA suvIrakI par3apotI ( prapautrI ) thI ora vasudevajI mahArAjA sUrake pote the / sUra ora suvIra dono sage bhAI the arthAt zrI neminAthake cAcA vasudevajIne apane cacAjAda bhAIkI lar3akI se vivAha kiyA / isase pragaTa hai ki usa samaya vivAhame gotrakA vicAra va bacAva nahI kiyA jAtA thA / nahI mAlUma paravArome Ajakala ATha-ATha vA cAra-cAra sAkeM ( zAkhAe~ . ) kisa AdhAra - para milAyI jAtI haiM ? 5 -- bhagava jjinasenAcArya AdipurAName likhate haiM ki prajAko bAdhA pahu~cAnevAle aise mlecchoko kulazuddhi Adike dvArA apane banA lene cAhiye, jisase pragaTa hai ki mleccha loga kevala jainI hI nahI ho sakate, balki unakI kulazuddhi bhI ho sakatI hai / yathA-"svadeze'nakSaramlecchAnprajAvAdhAvidhAyinaH / kulazuddhipradAnAdyai svasAtkuryAdupakramaiH // " Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhacihna ukta AdipurANameM bharatajIke AThaveM svapnakA phala varNana karate hue likhA hai -- "zuSkamadhyataDAgasya paryante'mbusthitIkSaNAt / pracyutyAyanivAsAtsyAddharma. prtyntvaasipu||" arthAt madhyame sUkhA aura kinAropara jala liye hue aisA tAlAba dekhanese yaha phala hogA ki ( pacamakAlamai ) jainadharma Arya dezako choDakara prAnta dezo (Border Countries) me phailegAmleccha-dezoke nivAsI jainadharmako dhAraNa kreNge| isase pragaTa hai ki anya dUra dezome jainadharmake pracArakI kitanI AvazyakatA hai aura usameM kitanI adhika saphalatA prApta ho sakatI hai| 6--ukta AdipurAName bharatajIke pAMcave svapnakA phala varNana karate hue likhA hai ki pacamakAlame AdikSatriyavazokA uccheda ho jAyagA aura unase kucha hInavaza vA kulake manuSya 'pRthvIkA pAlana kreNge| aisA nahI likhA ki mleccha-kulame hI rAjya hogA / yathAkarIndrakandharArUr3hazAkhAmRgavilokanAt / AdikSatrAnvayocchittau kSmAM pAsyantyakulInakA. / / ( 41-69) -jainamitra, 24-3-1913 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mlecchakanyAoMse vivAha :2: maine jainamitrame "zubhacihna" zIrSaka eka lekha diyA thA, jo tA0 24 mArca san 1913 ke aka na0 10 ke pRSTha 6 para mudrita huA hai / isa lekhame maine eka sthAnapara yaha likhA thA ki, "cakravatiyone mlecchokI kanyAose bhI vivAha kiyA hai|" mere isa likhanepara sampAdaka mahodaya brahmacArI zItalaprasAdajIne yaha phuTanoTa diyA hai .--- "yahA~ prakaraNa mlecchakhaMDake rAjAoMkI kanyAose hai|" isa noTase sampAdaka mahodayakA aisA abhiprAya mAlUma hotA hai ki ve mlecchakhaDome Arya rAjAokA sadbhAva mAnate haiM aura una mlecchakhaDome utpanna hue Arya-rAjAokI kanyAose hI cakravattiyone vivAha kiyA--mleccha rAjA va itara' mlecchokI kanyAose unhone vivAha nahIM kiyA--aisA unakA siddhAnta hai|' isIliye unhone 'rAjA' zabdake pUrva 'mleccha' zabda bhI nahI lagAyA hai| yadi aisA na hotA to sampAdaka mahodayako isa noTake dene kI hI jarUrata na pddtii| kyoki kisI mlecchake rAjA ho jAnese hI usakA mlecchatva naSTa nahIM ho jAtA, jaba mlecchatva banA rahA taba mere usa likhaneme, jisapara noTa diyA gayA, aura ukta noTame vAstavika bheda hI kyA rahA--jisake liye itanA kaSTa uThAyA jAtA / astu, yadi thoDI derake liye yaha bhI mAna liyA jAya ki sampAdakajIkA abhiprAya isa 'rAjA' zabdase 1 rAjA se bhinna dUsare / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mlecchakanyAoMse vivAha mleccha rAjA kA hI hai, taba yaha prazna paidA hotA hai ki kyA cakravartI rAjA mlecchakhaDake una mlecchokI kanyAose vivAha nahI karatA hai jo rAjA nahI hai, kintu apane samAjake anya pratiSThita purupa vA sAdhAraNa mleccha hai ? aisI avasthAme sampAdakajIkA abhiprAya spaSTa zabdome pragaTa honekI bahuta bar3I jarUrata hai| ata sampAdakajIse merI prArthanA hai ki ve apane patrame spaSTa rUpase, jainazAstroke pramANasahita, isa bAtako pragaTa kareM ki, cakravartI mlecchokI kanyAose vivAha karate haiM yA nahI ? yadi karate haiM to mleccha rAjAo kI hI kanyAose vivAha karate haiM vA itara mlecchokI kanyAose bhI karate haiM ? aura yadi mlecchokI kanyAose vivAha nahI karate to kyA mlecchakhaDomeM AryarAjA va itara Aryajana bhI nivAsa karate haiM ? __ aba isa viSayame zAstroke dekhanese mujhe jo kucha pramANa upalabdha hue haiM, unamese kucha pramANa namUneke taurapara maiM yahA~ detA hU~, tAki sampAdakajI ina zAstra-pramANoko dhyAname rakhate hue uttara likhanekI kRpA kareM aura apane uttarame inakA bhI spaSTIkaraNa kara deveM -- (1) zrI amRtacandrasUrine 'tattvArthasAra' me manuSyoke Arya aura mleccha, aise do bhedokA varNana karate hue likhA hai-- "AryakhaDodbhavA AryA mlecchAH kecicchakAdaya / mlecchakhaDodbhavA mlecchA antaradvIpajA api // 112 // " arthAt--jo loga AryakhaDameM utpanna hue haiM ve Arya kahalAte haiM, parantu unameM jo kucha zaka, yavanAdika loga haiM ve mleccha kahe Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 yugavIra-nivandhAvalI jAte haiM aura jo loga mlecchakhaDome utpanna hue haiM athavA antaradvIpome utpanna hue haiM una sabako mleccha samajhanA cAhiye / isase pragaTa hai ki AryakhaDame jo manuSya utpanna hote haiM ve to Arya aura mleccha dono prakArake hote hai, parantu mlecchakhaDome eka hI prakArake manuSya arthAt mleccha hI utpanna hote haiN|| bhAvArtha--mlecchoke mUla bheda tIna haiM --AryakhaDodbhava, mlecchakhaDodbhava, antaradvIpaja / aura AryokA mUlabheda eka AryakhaDodbhava hI hai / jaba yaha bAta hai tava mlecchakhaDome AryarAjAokA honA aura unakI kanyAose cakravartIkA vivAha karanA kaise bana sakatA hai ? balki yahI bAta bana sakatI hai ki mlecchokI kanyAose hI cakravattiyone vivAha kiyA hai| (2) bhagavajjinasenAcArya 'AdipurANa' me zrI bharata mahArAja Adya cakravartIkI digvijayakA varNana karate hue parva 31 me likhate haiM--- "ityupAyairupAyajaH saadhymlecchbhuubhuj.| tebhyaH kanyAdiratnAni prabho gyAnyupAharat / / 141 // " "dharmakarmavahirbhUtA ityamI mlecchakA mtaaH| anyathA'nyaiH samAcArairAryAvartena te samAH / / 142 // " arthAt--bharata cakravartIke pradhAna senApatine (Uparake zAstrame varNana kiye hue) aneka upAyose mleccharAjAoko vazame karake una mleccharAjAose apane samrATake liye aneka kanyAe~ tathA anya ratna grahaNa kiye // 141 // ye mlecchakhaDake loga dharma-karmase bahirbhUta haiM isaliye mleccha kahalAte haiN| nahI to, aura samasta AcAra-vyavahArome ye sava loga AryAvarta arthAt AryakhaDake hI samAna haiM // 142 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mlecchakanyAose vivAha isase sApha pragaTa hai ki cakravartIke lie mlecchokI kanyAe~ grahaNa kI gaI aura yaha bhI pragaTa hai ki mlecchakhaDoke mleccha, dharma-karmako choDakara, anya samasta AcAra-vyavahArome AryakhaDake manuSyoke hI samAna haiN| dharma-karmase vimukha honeke kAraNa unakI mleccha sajJA hai| zrIjinasenAcAryakRta 'harivaMzapurANa' me bhI, jisakI ki bhASATIkA pa0 daulatarAmajIne kI hai, mleccharAjAokA, digvijayake samaya, apanI kanyAe~ bharata cakravartIko dene kA vidhAna pAyA jAtA hai / jaisA ki bhASATIkAke nimna vAkyose pragaTa hai -- "cakravartI uttarame gyaa| vahA~ hajAro rAjA mleccha so apUrva kaTaka AyA jAna yuddhako udyamI bhaye / taba ayodhya nAma senApati daDaratnakA dhAraka usane yuddha kara ve bhagAye " "bhayase ve rAjA mleccha bhAgakara unakA kula devatA mahAbhayakara meghamukha nAmA nAgakumAra unake zaraNe gaye "(paraspara yuddha huA antako) "ve mlecchakhaDake rAjA kanyAdika ratna bheTakara cakravartIke sevaka bhaye / " (3) ukta AdipurANake parva 37 me, jahA~ bharata cakravartIkI vibhUtikA varNana diyA hai vahA~ likhA hai ki mleccha rAjAdikokI dI huI jina kanyAose cakravartIkA vivAha huA, samrATakI una pyArI striyoMkI sakhyA mukuTabaddha rAjAokI sakhyA-pramANa thii| inake sivAya jAti-kula-sampannA,Adi striyokI sakhyA alaga dI hai| yathA --- "kulajAtyabhisampannA devyastAvatpramA smRtAH / rUpalAvaNyakAntInA yA zuddhA''karabhUmayaH / / 34 // mleccharAjAdibhirdattAstAvantyo nRpvllbhaa.| Asara. sakathA. kSoNI yakAbhiravatAritAH // 35 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI avaruddhazca tAvantyastanvyaH komlvigrhaaH| madanoddIpanairyAsAM dRSTivANairjitaM jagat / / 36 // isase sApha pragaTa hai ki bharata cakravartIkA vivAha mleccha kanyAose huA aura ve samasta mlecchakanyAe~ mleccharAjAokI hI nahI thI, balki itara mlecchokI arthAt mleccharAjAose bhinna dUsare mlecchokI zreSTha kanyAe~ bhI uname zAmila thI, aisA "mleccharAjAdimirdattAH" isa padame die hue 'Adi' zabdase sUcita hotA hai| -jainamitra, 22-4-1913 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samarthana jainasamAja rasma, rivAja aura rUDhiyose kaisA abhibhUta aura padadalita hai aura usame rUDhiyopara vivecana prArambha honekI ktinI sakhta jarUrata hai, isa bAtako pragaTa karate hue maine 'zubhacihna' zIrSaka eka lekha 24 mArca 1913 ke jainamitra aka na0 10 me diyA thaa| isa lekhake antame kucha zAstrIya pramANa paDita raghunAthadAsajI saranaU nivAsIko, unake 'zAstrAnukUla pravarttanA cAhiye' isa vAkyake anusAra, bheMTakiye gaye the aura prArthanA kI gayI thI ki ve niSpakSa bhAvase unapara vicAra kareMge / hAlame ukta paDitajIne eka lekha vahI 'zubhacihna' zIrSaka dekara, tA0 16 jUna san 1913 ke jainagajaTa aka 31 me mudrita karAyA hai| yadyapi paDitajIkA yaha lekha mere lekhake uttararUpa nahI hai aura na ise svatatra lekha hI kaha sakate haiM, tathApi donokA mizraNa avazya hai / isa lekhame paDitajIne mere diye hue pramANomese kisIko apramANa nahI ThaharAyA, pratyut eka sthAnapara yaha likhakara ki 'hama una zlokoko pramANa mAnate haiN| apanI svIkAratAkA bhAva pradarzita kiyA hai--yaha eka santoSakI bAta hai| parantu mere do zlokoke spaSTa arthako binA kisI pramANake Apane viparIta jarUra batalAyA hai aura sAtha hI kucha aura bhI khIca-tAna kI hai| jina saskRtajJa vidvAnone paDita raghunAthadAsajIke ukta lekhako paDhA hogA unhe yaha dekhakara zAyada kucha Azcarya huA ho ki paDitajIne kisa AdhArapara ukta zlokoke arthako viparIta Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI ThaharAyA hai / parantu deza, kAla aura samAjakI sthiti se paricita anubhavI vidvAnone turanta hI samana liyA hogA ki yaha sava ruTi mAhAtmya hai / jirA samAjame pravRtti devIkI sUva upAsanA ho rahI ho, ruDhiyokA pravala rAjya ho, rasma, rivAja aura AmnAyakA hI gIta gAyA jAtA ho, garbhame Ate hI rUDhiyokA dAsatva sikhalAyA jAtA ho aura isaliye roma-romapara rUDhiyokA sikkA jamA huA ho, usa samAja me aisA honA kucha bhI Azcarya kI bAta nahI hai / rudiyoMke cakkara meM paDakara manuSyakI ajIva hI hAlata ho jAtI hai / vaha unhe ni sAra aura hAnikAraka samajhatA huA bhI unake kAraNa aneka sakaTa sahatA huA bhI---- saMskAravaza unhIke premame ba~dhA rahatA hai, unhIkI pairavI karatA hai arthAt unhe satya zreSTha siddha karanekI ceSTA karatA hai aura vIra purupakI taraha ekadama unakA sambandha chor3akara isa cakkarase nikalane ke liye taiyAra nahI hotA hai--isIkA nAma rUDhi mAhAtmya hai / isI mAhAtmyake vaNavarttI hokara paDitajIne do zlokoke arthako viparIta vatalAne tathA anya khIca-tAna karanekI ceSTA kI hai | --- 32 paDitajI isa lekha se kucha bhole bhAiyo tathA anya pravRttibhakto ke hRdayame kucha bhrama honA sabhava hai / ata usa bhramake nirasana karaneke liye Aja yaha 'Urtha samarthana' rUpa lekha likhA jAtA hai When "jainadharma jainiyo kI petaka sampatti -- jainiyokA morUsI tarakA -- nahI hai / yaha jIvAtmAkA nija dharma honese prANImAtra isa dharmakA adhikArI hai | manuSyamAtra isa dharmakA dhAraNa kara sakatA hai -- jainiyoko apanI saMkIrNatA aura svArthaparatA choDakara bhUmaMDala ke Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samarthana U~ca-nIca sabhI prakArake manuSyoMko jainadharma batalAnA cAhiye, sabhI dezome jainadharmakA pracAra karanA caahiye| zrIjinavANIkA ( jainazAstrokA ) aneka dezokI aneka bhASAome ulthA hokara vIra-jinendrakA zubha samAcAra aura unakA pavitra Adeza una deza-- nivAsiyo taka pahu~cAnA cAhiye" isa Adhunika Andolanase aprasanna aura ruSTa hokara ukta paDitajIne 17 pharavarI san 1613 ke jaina gajaTa aka 15 me eka lekha diyA thA, jisakA zIrSaka thA. 'zAstrAnukUla pravarttanA caahiye|' paDitajIke isI lekhake zIrSakavAkyakA abhinandana karate hue maiMne uparyukta 'zumacihna' zIrpakalekha jainamitrame diyA thaa| paDitajIne apane isa 17 pharavarIke lekhame eka sthAnapara likhA thA ki-- "Agama-viruddha anumAna nahI, anumAnAbhAsa hai| AdipurAName bharata mahArAjane 16 svapna dekhe, unameM eka svapna yaha hai ki mlecchakulame rAjya aura baDe kulake unakI sevA kreN| dUsarA yaha ki vaizya varNa jainadharmako dhAraNa kre|" isa likhanese paDitajIkA abhiprAya yaha siddha karanekA thA ki jaba yaha bhaviSyadvANI ho cukI hai aura zAstromeM maujUda hai ki 'pacamakAlameM mleccha kulameM rAjya rahegA aura vaizya varNa hI jainadharmako dhAraNa karegA' taba brAhmaNa, kSatriya, zUdra aura mlecchAdikoko jainI banAnekA prayatna karanA aura yUropAdi dezome dharmapracArake liye jAnA bilakula vyartha aura phijUla hI nahIM, balki Agamake bhI viruddha hai| isame saphalatA prApta honA asabhava hai aura yadi ina dezome jAkara ( jinako paDitajI kunAma likhate haiM) bahuta kucha parizrama karanese do-cAra, dasa-bIsa, jainI bana bhI gaye Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 yugavIra-nivandhAvalI to aisA karanA apaneko iSTa nahI hai aura isIliye paDitajIne apane lekhame yaha preraNA bhI kI thI ki sahasU lAma chor3akara bhI ina dezome nahIM jAnA caahiye| isapara maine nimnalikhita rUpase tIna pramANa paDitajIko bheMTa kiye the, jinakA spaSTa Azaya yaha thA ki paDitajIne AdipurANake havAlese bharatajIke jina do svapnokA jo phala likhA hai vaha bilakula galata hai, AdipurAName vaisA nahIM likhA hai| isa zAstrame kucha aura hI rUpase bhaviSyavANI kI gaI hai aura usake anusAra mleccha dezome jAkara jainadharmake pracAra karane kI khAsa jarUrata pAI jAtI hai / sAtha hI mlecchokI kulazuddhikA vidhAna bhI diyA gayA hai| mere ve pramANa isa prakAra the :-- (1) "5---bhagavajjinasenAcArya AdipurAName likhate hai ki, prajAko bAdhA pahuMcAnevAle aise anakSara mlecchoko kulazuddhi Adike dvArA apane banA lene cAhiye / " jisase pragaTa hai ki mleccha loga kevala jainI hI nahI ho sakate, balki unakI kulazuddhi bhI ho sakatI hai| yathA --- svadeze'nakSaramlecchAnprajAbAdhAvidhAyinaH / kulazuddhipradAnAdyaiH svasAkuryAdupakramaiH / / (42-179) . (2) 6---ukta AdipurANameM bharatajIke AThave svapnakA phala varNana karate hue likhA hai ki zuSkamadhyataDAgasya paryante'mbusthitIkSaNAt / pracyutyAyanivAsAtsyAddharmaH pratyantavAsiSu // (41-72) arthAt-~madhyame sUkhA aura kinAropara jala liye hue aisA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samarthana tAlAba dekhanese yaha phala' hogA ki ( pacama kAlameM ) jainadharma Aryadezako choDakara prAntadezo ( Bordering Countries ) me phailegA aura mleccha dezoke nivAsI jainadharmako dhAraNa krege| isase pragaTa hai ki anya dUra dezomeM jainadharmake pracArakI kitanI AvazyakatA hai aura usameM kitanI adhika saphalatA prApta ho sakatI hai| (3) 7-ukta AdipurANameM bharatajIke pAMcave svapnakA phala varNana karate hue likhA hai ki pacamakAlame AdikSatriyavazokA uccheda ho jAyagA aura unase kucha hIna vaza va kulake manuSya pRthvIkA pAlana kreNge| aisA nahI likhA ki mleccha kulame hI rAjya hogaa| yathA : karIndrakandharArUDhazAkhAmRgavilokanAt / AdikSatrAnvayocchittau kSmAM paasyntykuliinkaaH|| (41-69)" aba paDitajI apane 16 jUnake lekhameM ina tIno pramANome se antake do pramANoke zlokokA artha (viparIta) batalAte haiN| sabase pahale Apa antima zlokake arthake sambandhame isa prakAra likhate haiM :-- "akulIna zabdakA artha Apane kucha hIna vaza grahaNa kiyA hai so vaha kadApi ThIka nahI, kyoki prakaraNake anukUla zabdake arthoMmese yogya artha lete haiM, "zakyasambandho lakSaNA' 'a' zabda niSedhavAcaka va 'ISat kiMcit artha vAcaka hai|" ___basa, isa zlokake artha-sambandhameM paDitajIne itanA hI likhakara chor3a diyA hai| khaDanake liye isIko paryApta samajha liyA hai aura itane se hI artha viparIta siddha ho gyaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ 36 yugavIra-nivandhAvalI paDitajIke ina uparyukta khaDana-vAkyose itanA to patA calatA hai ki Apako kevala 'akulIna' zabdake arthapara hI vivAda hai / vAkI arthako Apa ThIka mAnate haiM aura sAtha hI yaha bhI patA calatA hai ki 'akulIna' zabdakA jo artha maine kiyA hai vaha bhI isa zabdakA artha jarUra hai-isase paDitajIko inkAra nahIM hai| sirpha paDitajIkA itanA hI kahanA hai ki yaha prakaraNake anukUla yogya artha nahI hai| 'akulIna' zabdake arthomese vaha dUsarA yogya artha kauna-sA hai jisako prakaraNake anukUla grahaNa karanA cAhiye thA? isako vatalAnekI paDitajIne koI kRpA nahI kI aura na yaha hI pragaTa kiyA ki 'a' zabdake jo do artha (nipepa aura Ipat ) Apane batalAye haiM unamese yahA~ kauna-sA artha grahaNa kiyA jAya ? parantu pAThakoko khuda hI samajha lenA cAhiye ki paMDitajIkA abhiprAya usI mleccha kulase hai / Apa 'akulIna' zabdakA artha slecchakulotpanna hI prakaraNake anukUla samajhate haiM, zAyada punarukta doSake bhayase hI Apane use phira na likhA ho| ___ aba dekhanA isa bAtako hai ki kauna-sA artha vAstavamai ThIka aura prakaraNake anukUla hai ? yadi 'a' kA niSeSa artha lekara hI (jo paDitajIko iSTa mAlUma hotA hai ) akulIna zabdakA zabdArtha kiyA jAya tava eka artha to yaha hotA hai ki kule bhavaH 'kulInaH' jo kulame utpanna ho vaha kulIna aura jo kulIna nahI vaha akulIna arthAt kulavarjita / parantu yaha yogya artha ho nahIM sktaa| kyoki aisA koI manuSya hI nahI hai jo kularahitaho / uttama, madhyama, jaghanya vA U~ca-nIcAdi kula bhedomese koI na koI kula manuSyakA avazya hI hotA hai| dUsarA artha zabdakalpadrumake anusAra rUDhise 'kulIna' zabdakA artha 'uttama Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 / artha-samarthana kulodbhavaH' yA 'prazastavaMze jAtaH' svIkAra karanese yaha hotA hai ki jo uttama kula yA' atizreSTha vazame utpanna na huA ho, arthAt jo madhyama vA jaghanya kulome utpanna huA ho| isa arthase bhI usI arthakA samarthana hotA hai jo maiMne jaina mitrame diyA thA, kyoki isake anusAra jo uttama kula yA ati zreSTha vazase kucha hIna hogA vaha 'kulIna' nahI kahalAegA, use 'akulIna' khege| Adi kSatriya vaza uttama vaza the unakI apekSA hI dUsare vazome utpanna hue puruSoko 'akulIna' kahA gayA hai| ____ asala bAta yaha hai ki uttama kulakI apekSA madhyama aura jaghanya donoko akulInatAkI prApti ho sakatI hai| parantu jaghanya kulotpannakI apekSA madhyama kulotpannako akulIna nahI kaha sakate--use taba kulIna hI kahanA hogaa| isI prakAra madhyamake bahutase bheda ho sakate haiN| unhe paraspara apekSAse hI ucca aura nIca kaha sakate haiN| lokame bhI aisA hI vyavahAra hai / eka hI jAti aura gotrake eka manuSyako baDe kula, baDe khAndAna aura baDe gharAnekA pukArate haiM aura dUsareko choTe, mAmUlI yA sAdhAraNa kula, khAndAna aura gharAnekA kahate haiN| UMca-nIca kula brAhmaNa, kSatriya, vaizyo hI me nahIM, balki zUdro aura mleccho takame bhI pAye jAte haiN| kulake ye samasta bheda-prabheda apekSAkRta hI hote haiN| AcArya mahodayane isI apekSAko lekara hI 'akulIna' zabdakA prayoga kiyA hai| unake isa likhanese ki ( AdikSatrAnvayocchittau kSmA pAsyantyakulInakAH) AdikSatriya vazokA uccheda hokara akulIna pRthvIkA pAlana karege yahI Azaya vyakta hotA hai ki jaba ikSvAkuvaza, kuruvaMza, harivaMza Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI aura nAthavaMzAdika prAcIna kSatriya vazokA jo ki uttama aura sarvazreSTha vaza the, uccheda ho jAyagA arthAt unakA koI vazadhara na rahegA, tava unase dUsare darjepara ghaTiyA aura hIna vazake kSatriya hI pRthvIkA pAlana karege, kSatriyokA hI dharma pRthvIkA pAlana karanA hai| isaliye yahI artha ThIka aura prakaraNake anukUla jaMcatA hai ki "pacamakAlame Adi kSatriyavaMzokA uccheda ho jAyagA aura unase kucha hIna vaMza vA kulake manuSya pRthvIkA pAlana kreNge|" nahIM mAlUma paDitajIne yaha kahAMse nirdhArita kiyA hai ki maleccha kulame hI rAjya hogA ? aura na yahI mAlUma hotA hai ki bar3e kulake unakI sevA kreN| yaha artha paDitajIne kaunase zabdokA nikAlA hai ? athavA paDitajI kina kuloko vaDe kula aura kinako choTe kula samajhate haiM ? yadi paDitajI apanI icchAnusAra mlecchakulame hI rAjyakA honA mAnege taba unhe pacamakAlame honevAle mahArAjA cAmuMDarAya, candragupta, amoghavarSa, zivakoTi, sindhula, bhoja, rAjakumAra, zubhacandra, rAjA kumArapAla tathA dakSiNa karnATaka aura mahArASTra dezake anya jaina rAjA-sabhIko mleccha kulotpanna kahanA paDegA, parantu aisA nahI hai| na ye loga mleccha the aura na mlecchakulotpanna, balki zreSTha vaMzoke utpanna hue rAjA the aura inamese kaIne jina-dIkSA bhI dhAraNa kI hai| aphasosa ! paDitajIne isakA kucha bhI khayAla nahI kiyA aura vaise hI vinA soce-samajhe A~kha banda karake likha mArA / dUsare zlokake artha-sanbandhame paDitajIne jo kucha likhA hai usase mAlUma hotA hai ki Apa isa zlokake arthase bahuta hI vicalita hue haiN| Apane 'pratyanta' zabdakA artha nahI samajhA, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samarthana 39 itanA hI nahI balki 'pratyanta' zabdake arthakA ( mleccha dezakA) artha bhI Apa nahI samajha sake haiM aura isaliye Apako ekadama yahA~ taka joza A gayA hai ki Apane binA prayojana bharatakSetrake khaDokI cauDAI taka likha DAlI aura sAtha hI yojanoke kosa aura gaja bhI banA ddaale| isI jozameM Akara paDitajI apaneko jaina bhUgolakA marmI samajhate hue eka sthAnapara likhate haiM ki 'bAbU sAhabane jainakA bhUgola nahI dekhA', astu isake liye mujhe kucha kahane yA likhanekI jarUrata nahIM hai| sabhava hai ki maine jainakA bhUgola na dekhA ho aura ava paDitajIke prasAdase hI mujhe usakA jJAna prApta ho jAya / parantu paDitajIse merA itanA nivedana jarUra hai ki ve kRpAkara isa bAtako avazya batalAe~ ki mere usa lekhame 'mlecchakhaMDa' zabda kahAM para AyA hai ? aura maine usame kisa sthAnapara kina dezoko mlecchakhaMDa mAnA hai ? jisake kAraNa Apako yaha likhanekI takalIpha uThAnI par3I ki 'jinako bAbU sAhabane mlecchakhaDa mAna liyA so mlecchakhaDa nahI, varana kSetra AryakhaDa va jIva-vadha karane, mAsAdi khAnese karmamleccha hai'| pratyeka pAThaka jainamitra aka 10 ko dekhakara mAlUma kara sakate haiM ki mere ukta lekhame kahI bhI 'malecchakhaMDa' kA nAma va nizAna nahI hai aura na kisI sthAnapara usame yaha svIkAra kiyA gayA hai ki amuka-amuka deza mlecchakhaDa hai| phira nahI mAlUma paDitajIne kisa AdhArapara aisA asatya likhanekA sAhasa kiyA hai ? zAyada paDitajIne yaha samajhA ho ki mlecchakhaMDo hI meM mlecchadeza hote haiM, AryakhaMDame mlecchadeza nahIM hote| aura isIliye Apane apanI kalpanAse mlecchadezako mlecchakhaMDameM parivartita (tabadIla ) kara .diyA ho| yadi aisA huA hai to paDitajIne baDI bhArI bhUla kI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xo yugavIra-nivanvAvalI. hai, AryakhaMDame Arya aura mleccha dono prakArake manuSya nivAsa karate haiM / jisa prakAra AryakhaMDame Aryadeza haiM usI prakAra kucha mlecchadeza bhI haiM aura kucha mizradeza aise haiM jiname Arya aura mleccha dono nivAsa karate haiN| zAstrome glecchoke mukhya tIna bheda varNana kiye haiM ---(1) AryakhaDodbhava, (2) mlecchakhaDodbhava aura (3) antaradvIpaja / AryakhaDodbhava (AryakhaDame utpanna honevAle ) mlecchoke bheda zaka, yavana, zavara, pulindAdika haiN| jaisA ki svAmI samatacadrAcAryake nimnalikhita vAkyase pragaTa hai .-- "AryakhaDodbhavA AryA mlecchAH kecicchakAdayaH / mlecchakhaDodbhavA mlecchA antaradvIpajA api / / 212 / / " ( tattvArthasAra) AryakhaDake jina dezome prAya AryakhaDodbhava mleccha nivAsa karate haiM una dezoko mleccha deza kahate haiN| mleccha dezokA sadbhAva AryakhaMDame pahalehI se calA AtA hai| bhagavajjinasenAcArya-praNIta AdipurANake dekhanese mAlUma hotA hai ki jisa samaya caturtha kAlake Adime kozala Adi mahAdezokI sthApanA huI thI usI samaya kucha mleccha deza bhI svatatra rUpase sthApita kiye gaye the| isa granthake 16 ve parvame una kozalAdi dezokA nAmAdika dekara unake antarAla dezokA varNana isa prakAra kiyA hai . "tadantarAladezAzva bbhuuvurnurkssitaaH| lubdhakAraNyaka-caraka-pulinda-zavarAdibhiH / / 161 / / OM ina donoMkA eka nAma 'karmabhUmija' bhI hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samarthana . arthAt-kozalAdika dezoke sivAya unake antarAla' deza bhI sthApita hue the, jiname lundhaka, AraNyaka, caraka, pulinda aura zavarAdika loga nivAsa karate the| zAstrome pulinda aura zava'rAdikako mleccha varNana kiyA hai| jaisA ki svAmI akalaMkadeva praNIta rAjavAtikake isa vakyase pragaTa hai ki 'zakayavanazavarapulindAdaya mlecchA' arthAt zaka, yavana, zabara aura pulindAdika loga mleccha hote haiN| jina dezo meM prAya aise hI loga nivAsa karate haiM ve mleccha deza kahalAte haiN| isaliye ye pulinda aura zabarAdikake deza bhI mleccha deza the aura isase yaha siddha hotA hai ki AryakhaMDame pahale bhI mlecchoke kucha deza alaga the| paDitajIkA apane lekhame vinA kisI pramANake yaha likhanA ki 'mlecchokI zavara, vilAla, bhIla aura cADAla jAtiyAM pacamakAlameM hI hotI haiM' bilakula galata mAlUma hotA hai| kyoki Upara uddhRta kiye hue AdipurANake zlokase yaha sApha vidita ho rahA hai ki caturthakAlake AdimeM bhI zavara aura pulindAdika jAtiyAM maujUda thii| isake sivAya caturthakAla-sambadhinI saikaDo kathAome bhIla aura cADAlokA jikra pAyA jAtA hai| phira kaise kahA jA sakatA hai ki ve pacamakAlame hI paidA hotI haiM ? isI prakAra paDitajIkA yaha likhanA bhI galata mAlUma hotA hai ki 'vartamAna bhUgolake jitane deza haiM ve Arya the, kAla-dopase 'dharmabhraSTa honese bhIlAdi kahalAne lge|' kyoki Uparake kathanase pragaTa hai ki ye saba deza Arya nahI the aura caturthakAlameM bhI yahA~ bhIlAdika loga maujUda the| isake sivAya AdipurAName 1 sarahadI deza arthAt eka dezako sImAse dUsare dezakI sImA taka daramyAna deza / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI yaha bhI likhA hai ki 'bharata cakravartIko digvijayake samaya AryakhaMDame aura mahAgaMgAke isa pArake kinArepara paha~canese pahale bhI aise nagara mile the, jinameM mleccha loga rahate the aura vahA~ke mleccha rAjAone cakravartIkA aneka prakArakI bheTa dekara, sammAna kiyA thaa| isa prakaraNake do zloka isa prakAra hai .-- "pulindakanyakAH sainyasamAlokana-vismitAH / avyAjasundarAkArA dUrAdAlokayatprabhuH // 41 / / camarIbAlakAn kecitkecitkastUrikANDakAn / prabhorupAyanIkRtya dadRzurleccharAjakAH // 42 // " (Adi0 parva 28) arthAt--bharata cakravartIne dUrase mlecchokI una kanyAoko dekhA jo svabhAvase hI sundarAkAra thI aura cakravartIkI senAko dekhakara vismita ho rahI thii| isa prAntake mleccha rAjAomese kuchane camarIbAla aura kuchane kastUrikA ( muzkanAphe) bheTake taurapara peza karake cakravartIka darzana kiye| isase pragaTa hai ki caturthakAlame bharata cakravartIke samayameM bhI AryakhaMDame mleccha deza maujUda the aura uname mleccha rAjA rAjya karate the| ina saba pramANoke sivAya paDitajIko itanA aura samajhanA cAhiye ki yadi AryakhaMDakA samasta kSetra Arya hI hotA ( jaisA ki Apa likhate haiM ) aura usame mleccha deza na hote to 'kSetrAryAH' kA lakSaNa varNana karate hue svAmI akalaMkadeva rAjavAtikameM sirpha itanA hI likha dete ki 'AryakhaMDe jAtAH kSetrAryAH' arthAt jo AryakhaMDame utpanna ho ve kSetrArya kahalAte haiN| parantu AcArya mahodayane aisA lakSaNa na likhakara yaha lakSaNa likhA hai ki 'kAzIkozalAdiSu jAtAH kSetrAryA.' arthAt jo kAzI, kozalA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samarthana 42 dika dezome utpanna ho ve kSetrAryaM ( kSetrakI apekSA Arya ) kahalAte haiM / isase sApha jAhira hai ki AryakhaMDakA samasta kSetra Arya nahI hai, balki usame kAzI, kozalAdika dezoko hI AryadezatvakI prApti hai / inake sivA AryakhaMDame jo anya deza haiM ve mleccha deza haiM / unhI mleccha dezokA bhagavajjinasenAcAryane ukta zlokame 'pratyanta' zabda karake grahaNa kiyA hai / bharata kSetrake jina pA~ca khaDoko jainiyoMne mlecchakhaMDa mAnA hai una khaDoke mlecchdeza dharma-karmake ayogya haiM, unhe zAstrome dharma-karmakI abhUmi' varNana kiyA hai, vahA~ dharmakA pracAra nahI ho sakatA / isaliye unakA yahA~ grahaNa nahI hai / nahI mAlUma, paDitajI 'mlecchdeza' kA artha lagAneme apanI usa lakSaNA aura zakyasambandha vagairahako kyo bhUla gaye ? jisakA Apane 'akulIna' zabdake arthapara vicAra karate hue smaraNa kiyA thA / yadi paDitajIko unakA smaraNa ho AtA to zAyada Apako itanI dUra vyartha hI una mlecchakhaMDoMke pIche na doDanA paDatA, jinake mArgAdikakA Ajakala kucha bhI patA nahI hai / vahA~ jAkara dharmakA pracAra karanA to kaise bana sakatA hai ? parantu vAstavameM bAta kucha aura hI hai / paDitajIko abhI taka yaha mAlUma nahI thA ki AryakhaMDame bhI mlecchdeza hote haiM, isIse unako mlecchakhaMDokA bhrama huA hai / aba Uparake pramANose paDitajIko spaSTa ho 1. jaisA ki AdipurANameM bharatajIkI mlecchakhaDa sambandhinI digvijayakA varNana karate hue likhA hai iti prasAdhya tAM bhUmimabhUmi dharmakarmaNAm / mleccharAjavale. sArdhaM senAnIvyaMvRtatpuna // - parva 31, zloka 143 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 yugavIra-nivandhAvalI jAyagA ki AryakhaMDame bhI mlecchadeza hote haiM aura unhI mlecchadezoke sambandhame likhanekA abhiprAya thaa| aba vivAdastha zlokake arthaviSayako lIjiye, paDitajI ne spaSTa arthako chipAte hue baDe sakocake sAtha, apane lekhame isa zlokake uttarArdhakA arthAt--- "pracyutyAyanivAsAtsyAddharmaH prtyntvaasipu|" isa vAkyakA jo artha diyA hai vaha isa prakAra hai :-- "pacama kAlame jainadharma AryakhaDake madhyasthalako choDakara anta kinArepara thoDe kSetrame rhegaa|" paDitajIke isa arthase yaha mAlUma nahI hotA ki Apane 'AryakhaDake madhyasthala' yaha artha kaunase zabdokA grahaNa kiyA hai ? aura isa madhyasthalakI vyApti kina dezo taka hai ? isI prakAra yaha bhI mAlUma nahI hotA ki 'anta kinArepara thor3e kSetrame aisA artha kaunase zabdokA kiyA gayA hai ? aura kina-kina dezokA isa thoDe kSetrame antarbhAva hai ? athavA 'kinAre' zabda se paDitajIne AryakhaDake antima jala-bhAgako grahaNa kiyA hai yA sthala-bhAgako ? yadi paDitajI mUla zlokake zabdokA ThIka artha na likhakara bhI apane arthame ina anya samasta bAtokA bhI spaSTIkaraNa kara dete, taba bhI pAThakoko ApakA Azaya mAlUma par3a jAtA, parantu paDitajIne dUsareke arthakA khaDana karaneke liye lekhanI uThAkara bhI aisA nahIM kiyaa| isase mAlUma hotA hai ki paDitajIne jAnabUjhakara asaliyatako chipAnekI ceSTA kI hai aura yaha sUcita karanA cAhA hai ki 'AryakhaDake samasta deza Arya hI hote haiM, aura isaliye jaba jainadharma pacama kAlame AryakhaDake madhyasthalako 'choDa degA taba kinAreke Aryadezome hI rahegA--parantu aisA nahIM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samarthana 45 hai aura na isa prakAra chipAnese asaliyata chipA karatI hai / mUla zlokame sApha taurapara 'AryanivAsAt' pada AyA hai, jisakA spaSTa artha hai 'Aryadezase' aura 'pracyutya' zabdakA artha hai 'cyuta hokara ' donokA artha huA 'Aryadezase cyuta hokara' arthAt 'Aryadezako choDakara | yaha artha nahI hotA ki 'AryakhaMDake madhyasthalako chor3akara / ' yadi paDitajI yaha kahe ki hama AryakhaMDake madhya sthala hI ko Aryadeza samajhate haiM aura isIliye hamane 'Aryadezake' sthAname 'AryakhaMDakA madhyasthala' yaha pada prayukta kiyA hai / taba paDitajIko khuda hI yaha mAnanA paDegA ki madhyasthalake sivAya jo itara sthala ( kinArA vagairaha ) hai vaha Aryadeza nahI hai, balki anArya vA mlecchadeza hai aura prAya usI dezake nivAsiyome jainadharma pacama kAlame rahegA / parantu paDitajI cAhe kucha mAneM yA na mAneM, AcArya mahodayane mUla zlokame 'syAddharmaH pratyantavAsiSu' yaha pada dekara isa bAtako bilakula sApha kara diyA hai ki mleccha deza ke nivAsiyome jainadharmaM rahegA arthAt pacama kAlame maleccha dezoke nivAsI jainadharmako dhAraNa karege / 'pratyanta' zabdakA artha hai mlecchdeza / isa arthakI yathArthatA jAnane ke liye kahI dUra jAnekI jarUrata nahI he, pAThakagaNa amarakoza uThAkara hI dekha sakate haiM / usake dvitIya kANDake saptama zlokame sApha likhA hai .11 "pratyanto mlecchdeza. syAt arthAt 'pratyanta' mlecchadezako kahate hai yA yo kahiye ki 'pratyanta' aura 'mlecchadeza' dono ekArthavAcI haiN| isake sivAya zabdakalpadruma aura zrI hemacandrAcArya viracita abhidhAnacitAmaNime bhI aisA hI likhA hai / yathA 'pratyanta: mlecchadeza:' 37 ( zabdakalpadruma ) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 yugavIra - nibandhAvalI 'pratyanto mleccha maMDalam' // 952 // ( abhidhAnaciMtAmaNiH ) vAmana zivarAma ApTe ema0 e0 kRta saMskRta iMgliza DikzanarIme bhI likhA hai ki 'pratyanta' khAsa taurapara usa dezako kahate haiM jisame anArya yA mleccha loga rahate ho / yathA 'pratyanta: ' A bordering country aspecially a country occupied by barbarins or malechchhas. ina saba pramANake sivAya khuda bhagavajjinasenAcAryane AdipurANa me anya sthalopara bhI 'pratyanta' zabdako mleccha dezoMke liye vyavahRta kiyA hai / jaisA ki nimnalikhita zlokose pragaTa hai " itthaM puNyodayAccakrI balAtpratyantapAlakAn / vijigye daNDamAtreNa jayaH puNyAhate kutaH // " ( 31 - 155 ) "helA nirjitakhecarAdriradhirAT pratyantapAlAn jayan / senAnyA vijayI vyajeSTa nikhilAM SaTkhaNDabhUSAM mahIm // ( 32-198 ) "kukSivAsazatAnyasya saptaivoktAni kovidaiH / pratyantavAsino yatra nyavAtsuH kRtasaMzrayAH || " ( 37-70 ) isa prakAra aneka pramANose yaha bhalI prakAra siddha hai ki 'pratyanta' zabdakA artha mleccha deza hai / 'pratyanta' zabdake sAtha 'vAsin' zabda lagA huA hai, jisakA artha hai 'nivAsI' / donokA eka samAsa hokara saptamIke bahuvacaname 'pratyantavAsiSu' aisA rUpa banA hai, jisakA artha hotA hai ' mleccha dezo ke nivAsiyomeM' aura isaliye pUre vAkyakA yaha artha huA ki 'jainadharma Aryadezase cyuta hokara maleccha dezoMke nivAsiyome rahegA arthAt ( pacama kAlame ) jainadharma prAya Aryadezako chor3akara prAnta dezo meM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-samarthana phailegA--mleccha dezoke nivAsI jainadharmako dhAraNa kareMge'---yahI artha ThIka hai| paDitajIne asaliyatako chipAkara jo arthakA golamAla kiyA hai aura spaSTa arthako viparIta batalAnekA jo sAhasa kiyA hai vaha ThIka nahI kiyaa| unhe khUba samajha lenA cAhiye ki aba jamAnA andherekA nahI hai aura na jabAnI jamAkharcakA--isa prakArakA golamAla aba Age nahI cala skegaa| aba AcAryoMke mUla vAkyoparase hI arthakA vivecana aura avadhAraNa huA karegA; rUDhiyA~ yA sunI-sunAI bAte nahI mAnI jaayeNgii| mUla zAstroko dekhakara lekha likhe jAne cAhiye, pramAName unake vAkya uddhRta karane cAhiye, vaise hI apane khayAlake muvAphika aTakalake tIra mAra denA yA anucita sAhasa kara baiThanA munAsiba nahI hai / -jainamitra 17-8-1913 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza prAthamika nivedana san 1618 me, 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' nAmase maine eka lekha-mAlA prArabha kI thI aura usa samaya sabase pahale eka choTA-sA lekha seTha cArudattake udAharaNako lekara likhA gayA thA, jo aktUbara san 1618 ke 'satyodaya' meM prakAzita huA aura jisame jAti-birAdarIke logoko patita bhAiyoMke prati apane-apane vyavahAra tathA bartAvame kucha zikSA grahaNa karanekI preraNA kI gaI thii| usake bAda, vasudevajIke udAharaNako lekara, dUsarA lekha likhA gayA aura usame vivAha-viSayapara kitanA hI prakAza DAlA gayA / yaha lekha sabase pahale apraila san 1916 ke 'satyodaya' me, aura bAdako sitambara san 1620 ke 'jainahitaiSI' patrame bhI prakAzita huA thaa| inhI dono lekhoko Age-pIche sagraha karake, lA0 jauharImalajI jaina sarrApha, darIbAkalA, dehalIne 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' nAmase eka pustaka prakAzita kI aura use vinA mUlya vitaraNa kiyA hai| isa pustakapara jaina anAthAzrama dehalIke pracAraka pa0 makkhanalAlajIne eka samAlocanA (1) likhakara use pustakakI zakalame prakAzita karAyA hai, aura ve usakA joroke sAtha pracAra kara rahe hai / / pracArakajIkI vaha samAlocanA kitanI niHsAra, nirmUla, nirhetuka, betukI aura samAlocakake karttavyose girI huI hai, aura usake dvArA kitanA adhika bhrama phailAne tathA satyapara pardA DAlanekI jaghanya ceSTA kI gaI hai, ina saba bAtoko acchI tarahase batalAne Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza aura janatAko mithyA tathA avicAritaramya samAlocanAse utpanna honevAle bhramase surakSita rakhaneke liye hI yaha uttara-lekha likhA jAtA hai| isase vivAha-viSayapara aura bhI jyAdA prakAza paDegA-vaha bahuta kucha spaSTa ho jAyagA--aura use isa uttarakA AnuSagika phala samajhanA caahiye| sabase pahale, maiM apane pAThakose yaha nivedana kara denA cAhatA hU~ ki jisa samaya pracArakajIkI ukta samAlocanA-pustaka mujhe pahale-pahala dekhaneko milI aura usame samAlocya pustakakI vAvata yaha paDhA gayA ki vaha "atyanta mithyA, zAstraviruddha aura mahApurupoko kevala jhUThA kalaka lagAnevAlI" tathA "aspRzya" hai aura usame "bilkula jhUTha," "managaDhata," "sarvathA mithyA aura zAstraviruddha' kathAe~ likhakara athavA "sapheda jhUTha' yA "bhArI jhUTha" volakara "dhokhA" diyA gayA hai, to mere AzcaryakI sImA nahI rahI / kyoki, maiM aba taka jo kucha likhatA rahA hU~ vaha yathAzakti aura yathAsAdhana bahuta-kucha jAMca-paDatAlake vAda likhatA rahA huuN| yadyapi merA yaha dAvA nahI hai ki mujhase bhUla nahI ho sakatI, bhUla jarUra ho sakatI hai aura merA koI vicAra athavA natIjA bhI galata ho sakatA hai, parantu yaha mujhase nahI ho sakatA ki maiM jAnabUjhakara koI galata ullekha karU~ athavA kisI bAtake asalI rUpako chipAkara use nakalI yA banAvaTI zakalame pAThakoMke sAmane upasthita kruuN| apane lekhokI aisI prakRti aura pariNatikA mujhe sadA hI garva rahatA hai| maiM satya 1 samAlocakajI khuda pustakako chUte haiM, dUsaroMko par3hane-chUneke liye dete haiM, kitanI hI vAra zrImandirajImeM bhI use le gaye, parantu phira bhI aspRzya vatalAte haiM ! 'kimAzcaryamata. param' " Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAralI vAtako kabhI chipAnA nahIM cAhatA-avasara milanepara use baDI nirbhayatAke sAtha pragaTa kara detA hai aura asatya ullekhakA sasta virodhI huuN| aisI hAlatame ukta samAlocanAko paTakara merA Azcaryacakita honA svAbhAvika thaa| ___mujhe yaha khayAla paidA huA ki kahI anajAname terese koI galata ullekha to nahI ho gayA, yadi aisA huA ho to phaurana apanI bhUlako svIkAra karanA cAhiye, aura isaliye maine baDI sAvadhAnIse apanI pustakake sAtha samAlocanAko pustakako khUba hI gaurase paDhA aura ullekhita grantho Adiparase usakI yatheSTa jAMca-par3atAla bhI kii| antako maiM isa natIjepara pahuMcA hU~ ki samAlocca pustakame eka bhI aisI bAta nahI hai jo khAsa taurapara Apattike yogya ho| jinasenAcArya-kRta harivazapurANake anusAra, 'devako' avazya hI vasudevakI bhatIjI' thI, parantu use "sagI bhatIjI" likhanA yaha samAlocakajIkI nijI kalpanA aura unakI apanI upaja hai-lekhakase usakA koI sambandha nahIM hai, 'jarA' z2arUra mlecchakanyA thI aura mlecchokA vahI AcAra hai jo AdipurAName vaNita huA hai, "priyaMgusundarI' eka vyabhicArajAtakI hI putrI thI, aura 'rohiNI ke varamAlA DAlaneke vakta taka 'vasudeva'ke kula aura unakI jAtikA vahA~ ( svayavarame) kisIko koI patA nahI thaa| ve eka aparicita tathA bAjA bajAnevAleke rUpame hI upasthita the| sAtha hI, cArudatta seThakA vasaMtasenA vezyAko apanI strI banA lenA bhI satya hai / aura ina saba bAtoko Age calakara khUba spaSTa kiyA jaaygaa| anyathAkathana aura samAlocakake karttavyakA anirvAha samAlocanAme pustakapara bar3I berahamIke sAtha kundI churI hI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va vAha-kSetra-prakAza nahI calAI gaI, balki satyakA burI tarahase galA ghoTA gayA hai, pustakake uddezyapara ekadama pAnI phera diyA hai, use samAlocanAme dikhalAyA taka bhI nahIM, usakA apalApa karake athavA usako badala kara apane hI kalpita rUpame use pAThakoke sAmane rakkhA gayA hai aura isa taraha samAlocakake kartavyose girakara, baDI dhRSTatAke sAtha samAlocanAkA raga jamAyA gayA hai / athavA yo kahiye ki bhole bhAiyoko phaMsAne aura unhe pathabhraSTa karaneke liye khAsA jAla bichAyA gayA hai| yaha saba dekhakara, samAlocakajIkI buddhi aura pariNatipara baDI hI dayA AtI hai| Apane pustaka-lekhakake pariNAmokA phoTU khIcaneke liye samAlocanAke pRSTha 36-40 para, "jo rUDhiyoke itane bhakta hai" ityAdi rUpase kucha vAkyoko bhI uddhRta kiyA hai, parantu ve vAkya Age-pIcheke sambandhako choDakara aise khaNDarUpameM uddhRta kiye gaye haiM jinase unakA asalI matalaba prAya guma ho jAtA hai aura ve eka asambaddha pralApa-sA jAna par3ate haiN| yadi samAlocakajIne pratyeka lekhake antame diye hue udAharaNake vivecana athavA usake zikSA-bhAgako jyo-kA-tyo uddhRta kiyA hotA to ve apane pAThakoko pustakake Azaya tathA uddezyakA acchA jJAna karAte hue unhe lekhakake tajjanya vicArokA bhI kitanA hI paricaya karA sakate the, parantu jAna paDatA hai unhe vaisA karanA iSTa nahI thA, vaisA karanepara samAlocanAkA sArA raga hI phIkA paDa jAtA athavA una adhikAza kalpita vAtokI sArI kalaI hI khula jAtI, jinhe prakRta pustakake AdhArapara lekhakake vicAro yA uddezyoke rUpame nAmAkita kiyA gayA hai| isIse ukta vivecana athavA zikSA-bhAgapara, jo AdhI pustakake barAbara hote hue bhI sArI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 yugavIra - nivandhAvalI pustakakI jAna thI, koI samAlocanA nahI kI gaI, sirpha una asambaddha khaNDavAkyoko dekara itanA hI likha diyA hai ki- "bAbU sAhabake uparyukta vAkyose Apa svayaM vicAra kara sakate haiM ki unakA hRdaya kaisA hai aura vaha samAjame kaisI pravRtti calAnA ( gotra-jAti-pAti, nIca U~ca, bhagI, camAra, cADAlAdi bheda meTakara hara ekake sAtha vivAhakI pravRtti karanA) cAhate haiM" / ina paktiyome samAlocakane, braikaTake bhItara, jisa pravRtti - kA ullekha kiyA hai use hI lekhakakI pustakakA dhyeya athavA uddezya prakaTa karate hue ve Age likhate haiM : "uparyukta pravRttiko calAneke liye hI bAbU sAhabane vasudevajIke vivAhakI cAra ghaTanAokA ( jo ki bilakula jhUTha haiM ) ullekha karake pustakako samApta kara diyA thA lekina phira bAbU sAhabako khayAla AyA ki bhatIjI ke sAtha bhI zAdI ucita batA dI tathA nIca, bhIla aura vyabhicArajAta dassoke sAtha bhI jAyaja batA dI kintu vezyA to raha hI gaI, yaha socakara Apane phira zikSAprada zAstrIya udAharaNakA dUsarA hissA likhA ora khUba hI vezyAgamanakI zikSA dI hai" / isI taraha ke aura bhI kitane hI vAkya samAlocanA- pustakameM jahA~-tahAM pAye jAte haiM, jinake kucha namUne isa prakAra haiM - ( 1 ) " lekina bAbUjIko logoMke lie yaha dikhalAnA thA ki bhatIjIke sAtha vivAha karane me koI hAni nahI hai" / ( pR0 4) ( 2 ) "unhe ( bAbU sAhabako ) to jisa tisa taraha apanA matalaba banAnA hai aura kAmavAsanAkI havasa miTAneke liye yadi bAharase koI kanyA na mile to apanI hI bahina, bhatIjI Adi sAtha vivAha kara lenekI AjJA de denA hai / " ( pR0 11 ) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -i lme - vivAha-kSetra-prakAza (3) [devakIkI kathAse ] "yaha siddha karanA cAhA hai ki vivAhame jAti-gotrakA pacaDA vyartha hai / yadi kAmavAsanAkI havasa pUrI karaneke liye anya gotrakI kanyA na mile to phira apanI hI bahina, bhatIjI Adise vivAha kara leneme koI hAni nahI hai|" (pR0 37 ) (4) "jarAkI kathAse Apa siddha karanA cAhate haiM ki bhagI, camAra Adi nIca' manuSya va zUdroke sAtha hI vivAha kara leneme koI hAni nahI hai|" (pR0 38) (5) "bAbU sAhabako to logoko bhramame DAlakara aura sabako vezyAgamanakA khullama-khullA upadeza dekara apanI havasa pUrI karanA hai unhe itanI lambI samajhase kyA kAma / " (pR0 45-46) (6) "bAbU sAhabane jo cArudattakI kathAse vezyA takako gharameM DAla lenekI pravRtti calAnA cAhA hai, yaha pravRtti sarvathA dharma aura lokaviruddha hai| aisI pravRttise pavitra jainadharmako kalaGka laga jaaygaa|" (pR0 46) (7) "lAlA jauharImalajI jaina sarrApha sarIkhe kucha manacale logone * bAbU jugalakizorajIke likhe anusAra "gRhasthake liye strIkI jarUrata honeke kAraNa cAhe jisakI kanyA le lenI cAhiye" isI uddezyako ucita samajhA" ( bhUmikA) aba dekhanA cAhiye ki ina saba vAkyoke dvArA pustakake pratipAdya viSaya, Azaya, uddezya aura lekhakake tajjanya vicAro Adike sambandhame jo ghoSaNA kI gaI hai vaha kahA~ taka satya hai-~dono lekhoparase usakI koI upalabdhi hotI hai yA ki nahI-- aura yaha tabhI bana sakatA hai athavA isa viSayakA acchA anubhava pAThakoko tabhI ho sakatA hai jabaki unake sAmane pratyeka lekhakA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 yugavIra- nibandhAlI vaha aMza maujUda ho jisame usa lekhake udAharaNakA natIjA nikAlA gayA yA usase nikalanevAlI zikSAko pradarzita kiyA gayA hai / ataH yahA~ para una dono azokA uddhRta kiyA jAnA bahuta hI jarUrI jAna paDatA hai / pahale lekhame, vasudevajIke vivAhokI cAra ghaTanAokA --- devakI, jarA, priyaMgusundarI aura rohiNIke sAtha honevAle vivAhokA ullekha karake aura yaha batalAkara ki ye cAro prakArake vivAha usa samayake anukUla hote hue bhI AjakalakI havAke pratikUla hai, jo natIjA nikAlA gayA athavA jisa zikSAkA ullekha kiyA gayA hai vaha nimna prakAra hai, aura lekhake isa azame ve saba khaDa- vAkya bhI A jAte haiM jinhe samAlocakajIne samAlocanAke pRSTha 36-40 para uddhRta kiyA hai " ina cAro ghaTanAoko liye hue vasudevajIke eka purAne vahumAnya zAstrIya udAharaNase, aura sAtha hI vasudevajIke ukta vacanoko' AdipurANake uparyullikhita vAkyoke sAtha milAkara 2 1. vasudevajIke ve vacana, jo pustakake pRSTha 8 para uddhRta haiM aura jinameM svayavara vivAhake niyamako sUcita kiyA gayA hai, isa prakAra haiM :kanyA vRNIte rucitaM svayavaragatA varaM / kulInamakulIna vA kramo nAsti svayavare // 11-71 // -- ninadAsakRta harivazapurANa arthAt svayavarako prApta huI kanyA usa varako varaNa ( svIkAra ) karatI hai jo use pasada hotA hai, cAhe vaha vara kulIna ho yA akulIna, kyoMki svayavarame isa prakArakA -- varake kulIna yA akulIna honekAkoI niyama nahI hotA / 2. AdipurANake ve pRSTha 9 para uddhRta hue vAkya isa prakAra hai" sanAtano'sti mArgo'yaM zrutismRtipu bhASita / vivAhavidhibhedeSu variSTho hi svayaMvara // 44-32 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza paDhanese vivAha-vipayapara bahuta kucha prakAza paDatA hai aura usakI aneka samasyAeM khuda-ba-khuda ( svayameva ) hala ho jAtI hai / isa udAharaNase ve saba loga bahuta kucha zikSA grahaNa kara sakate haiM jo pracalita rIti-rivAjoko brahma-vAkya tathA Aptavacana samajhe hue haiM athavA jo rUDhiyoke itane bhakta haiM ki unhe gaNita-zAstrake niyamokI taraha aTala siddhAta samajhate haiM aura isaliye uname jarA bhI pheraphAra karanA jinhe rucikara nahI hotA, jo aisA karaneko dharmake viruddha calanA aura jinendra bhagavAnakI AjJAkA ullaghana karanA mAna baiThe haiM, jinhe vivAhame kucha sakhyA-pramANa gotroke na bacAne tathA apane varNase bhinna varNake sAtha zAdI karanese dharmake DUba jAnekA bhaya lagA huA hai, isase bhI adhika jo eka hI dharma aura eka hI AcAra ke mAnane tathA pAlanevAlI agravAla, khaNDelavAla Adi samAna jAtiyome bhI paraspara roTI-beTI vyavahAra eka karaneko anucita samajhate haiM--pAtaka athavA patanakI zaGkAse "tathA svayavarasyeme nAbhUvan ydykmpnaa.| ka pravarttayitA'nyo'mya mArgasyaipa sanAtana // 45-54 // mAgAMzciratanAnye'na bhogabhUmitirohitAn / kurvanti nUtanAnsanta sadbhi pUjyAsta eva hi // 45-55 // inameMse pahale pandhameM svayavara-vidhiko 'sanAtana mArga' likhaneke sAtha-sAtha use sampUrNa vivAha-vidhAnoMmeM sabase adhika zreSTha (variSTha) vidhAna prakaTa kiyA hai aura pichale dono padyomeM, jo bharata cakravartIkI orase kahe gaye padya haiM, yaha sUcita kiyA gayA hai ki yugake Adime rAjA akampanadvArA isa vivAha-vidhi ( svayavara ) kA sabase pahale anuSThAna honepara bharata cakravatIne usakA abhinandana kiyA thA aura una logoko satpurupo-dvArA pUjya ThaharAyA thA, jo aise sanAtana mArgAkA punaruddhAra kreN| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 yugavIra-nivandhAvalI jinakA hRdaya santapta hai--aura joapanI eka jAtime bhI AThaATha gotro takako TAlaneke cakkarame par3e hue haiN| aise logoko vasudevajIkA ukta udAharaNa aura usake sAtha vivAhasambadhI vartamAna rIti-rivAjokA milAna batalAyagA ki rIti-rivAja kabhI eka hAlatame nahI rahA karate, ve sarvajJa bhagavAnakI AjJAe~ aura aTala siddhAta nahI hote, uname samayAnusAra barAvara pheraphAra aura parivartanakI jarUrata huA karatI hai| isI jarUratane vasudevajIke samaya aura vartamAna samayameM jamIna AsamAnakA-sA antara DAla diyA hai| yadi aisA na hotA to vasudevajIke samayake vivAhasambadhI niyama-upaniyama isa samaya bhI sthira rahate aura usI uttama tathA pUjya dRSTise dekhe jAte, jaise ki ve usa samaya dekhe jAte the| parantu aisA nahIM hai aura isalie kahanA hogA ki ve sarvajJa bhagavAnkI AjJAe~ athavA aTala siddhAnta nahI the aura na ho sakate haiN| dUsare zabdome, yo kahanA cAhiye ki yadi vartamAna vaivAhika rItirivAjoko sarvajJa-praNIta, sArvadezika aura sArvakAlika aTala siddhAnta-mAnA jAya to yaha kahanA par3egA ki vasudevajIne pratikUla AcaraNadvArA bahuta spaSTarUpase sarvajJakI AjJAkA ullaghana kiyA hai| aisI hAlatame AcAryodvArA unakA yazogAna nahI honA cAhiye thA, ve pAtakI samajhe jAkara kalaGkita kiye jAneke yogya the| parantu aisA nahI huA aura na honA cAhiye thA, kyoki zAstrodvArA usa samayake manuSyokI prAya. aisI hI pravRtti pAI jAtI hai, jisase vasudevajIpara koI kalaGka nahI A sktaa| taba kyA yaha kahanA hogA ki usa vaktake ve rIti-rivAja sarvajJapraNIta the aura Ajakalake sarvajJapraNIta athavA jinabhASita Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 57 nahI hai ? aisA kahane para Ajakalake rIti-rivAjoko ekadama uThAkara unake sthAname vahI vasudevajIke samayake roti-rivAja kAyama kara denA hI samucita na hogA, balki sAtha hI apane una sabhI pUrvajoko kalaGkita aura doSI bhI ThaharAnA hogA, jinake kAraNa ve purAne ( sarvajJabhASita ) rIti-rivAja uThakara unake sthAname vartamAna rIti-rivAja kAyama hue aura phira hama taka pahu~ce / parantu aisA kahanA aura ThaharAnA du sAhasa mAtra hogaa| vaha kabhI iSTa nahI ho sakatA aura na yukti-yukta hI pratIta hotA hai| isaliye yahI kahanA samucita hogA ki usa vaktake ve rIti-rivAja bhI sarvajJabhASita nahI the| vAstavame gRhasthokA dharma do prakArakA varNana kiyA gayA hai --eka laukika aura dUsarA pAralaukika / laukika dharma lokAzraya aura pAralaukika AgamAzraya hotA hai / vivAha-karma gRhasthoke liye eka laukika dharma hai aura isaliye vaha lokAzrita hai-laukika janokI dezakAlAnusAra jo pravRtti hotI hai usake adhIna hai-laukika janakI pravRtti hamezA eka rUpame nahI rahA krtii| vaha dezakAlakI AvazyakatAoke anusAra, kabhI paJcAyatiyoke nirNaya dvArA aura kabhI pragatizIla vyaktiyoke udAharaNoko lekara, barAbara badalA karatI hai aura isaliye vaha pUrNarUpame prAya kucha samayake liye hI sthira rahA karatI hai| yahI vajaha hai ki bhinnabhinna dezo, samayo aura jAtiyoke vivAha-vidhAnome bahuta baDA antara pAyA jAtA hai| eka samaya thA jaba isI bhAratabhUmipara sage bhAI-bahina bhI 1. dvau hi dhauM gRhasthAnA laukika pAralaukika. / lokAzrayo bhavedAdya. para. syAdAgamAzrayaH // somadeva. / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 yugavIra-nivandhAvalI paraspara strI-puruSa hokara rahA karate the aura itane puNyAdhikArI samajhe jAte the ki maranepara unake liye niyamase devagatikA vidhAna kiyA gayA hai| phira vaha samaya bhI AyA, jaba ukta pravRttikA nipedha kiyA gayA aura use anucita ThaharAyA gyaa| parantu usa samaya gotra-to-gotra eka kuTumvame vivAha honA, apanese bhinna varNake sAtha zAdIkA kiyA jAnA aura zUdra hI nahI kintu mleccho takakI kanyAose vivAha karanA bhI anucita nahI mAnA gayA / sAtha hI, mAmA-phUphIkI kanyAose vivAha karanekA to Ama dastura rahA aura vaha eka prazasta vidhAna samajhA gayA / isake bAda samayake herapherase ukta pravRttiyokA bhI niSedha prArambha huA, unameM bhI doSa nikalane lage--pApokI kalpanAye hone lagI---aura ve saba badalate-badalate vartamAnake DhA~ceme Dhala giiN| isa arseme saikaDo navIna jAtiyo, upajAtiyo aura gotrokI kalpanA hokara vivAhakSetra itanA saGkIrNa bana gayA ki usake kAraNa AjakalakI janatA bahuta kucha hAni tathA kaSTa uThA rahI aura kSatikA anubhava kara rahI hai use yaha mAlUma hone lagA hai ki kaisI-kaisI samRddhizAlinI jAtiyA~ ina vartamAna rItirivAjoke caDagula meM phaMsakara sasArase apanA astitva uThA cukI haiM aura kitanI mRtyuzayyApara par3I huI haiM---isase ava vartamAna rIti-rivAjoke viruddha bhI AvAja uThanI zurU ho gaI hai| samaya unakA bhI parivartana cAhatA hai| sakSepame yadi sampUrNa jagatke bhinna-bhinna dezo, samayo aura jAtiyoke kucha thoDe-thoDese hI udAharaNa ekatra kiye jAyeM to vivAha-vidhAnome hajAro prakArake bheda-upabheda aura parivartana 1. yaha kathana usa samayakA hai javaki yahA~ bhogabhUmi pracalita thii| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza dRSTigocara hoge, aura isaliye kahanA hogA ki yaha saba samayasamayakI z2arUrato, deza-dezakI AvazyakatAo aura jAti-jAtike pArasparika vyavahArokA natIjA hai, athavA ise kAlacakrakA prabhAva kahanA caahie| jo loga kAlacakrakI gatiko na samajhakara eka hI sthAnapara khaDe rahate haiM aura apanI pojIzana (Position) ko nahI badalate-sthitiko nahI sudhArate-ve ni sandeha kAlacakrake AghAtase pIDita hote aura kucale jAte haiM athavA sasArase unakI sattA uTha jAtI hai| isa saba kathanase athavA itane hI saketase lokAzrita ( laukika ) dharmokA bahuta kucha rahasya samajhameM A sakatA hai| sAtha hI, yaha mAlUma ho jAtA hai ki ve kitane parivartanazIla huA karate haiN| aisI hAlatame vivAha jaise laukika dharmoM aura sAsArika vyavahAroMke liye kisI AgamakA Azraya lenA, arthAt yaha DhUMDha-khoja lagAnA ki Agamame kisa prakArase vivAha karanA likhA hai, bilkula vyartha hai / kahA bhI hai-- __ "sasAra-vyavahAre tu svataH siddha vRthA''gamaH' / " arthAt--sasArakA vyavahAra svata siddha honese usake liye AgamakI jarUrata nhii| __vastuta Agama-granthome isa prakArake laukika dharmoM aura lokAzrita vidhAnokA koI krama nirdhArita nahI hotaa| ve saba lokapravRttipara avalambita rahate haiN| hA~, kucha trivarNAcAro jaise anArpa granthome vivAha-vidhAnokA varNana jarUra pAyA jAtA hai| parantu ve Agama grantha nahI hai unhe Apta bhagavAnke vacana nahI kaha sakate aura na ve AptavacanAnusAra likhe gaye hai-itanepara 1. yaha zrIsomadeva AcAryakA vacana hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI bhI kucha grantha to unamese bilakula hI jAlo aura vanAvaTI haiM, jaisA ki 'jinasenatrivarNAcAra' aura 'bhadravAhasaMhitA' ke parIkSAlekho se pragaTa haiM / vAstavame ye saba grantha eka prakArake laukika grantha hai| iname prakRta vipayake varNanako tAtkAlika aura taddezIya rIti-rivAjokA ullekha mAtra samajhanA cAhiye, athavA yo kahanA cAhiye ki granthakartAoko usa prakArake rIti-rivAjoko pracalita karanA iSTa thaa| isase adhika unhe aura kucha bhI mahattva nahI diyA jAsakatA-ve Ajakala prAyaH itane hI kAmake haiM-ekadezIya, laukika aura sAmayika grantha honese unakA zAsana sArvadezika aura sArvakAlika nahI ho sakatA / arthAt, sarva dezo aura sarva samayoke manuSyoke liye ve samAnarUpase upayogI nahI ho sakate / aura isaliye kevala unake AdhArapara calanA kabhI yuktisaMgata nahI kahalA sktaa| vivAha-viSayame AgamakA mUla vidhAna sirpha itanA hI pAyA jAtA hai ki vaha gRhasthAzramakA varNana karate hue gRhasthake liye Amataurapara gRhiNIkI arthAt eka strIkI jarUrata prakaTa karatA hai| vaha strI kaisI, kisa varNakI, kisa jAtikI, kina-kina sambandhose yukta tathA rahita aura kisa gotrakI honI cAhiye athavA kisa tarahapara aura kisa prakArake vidhAnoke sAtha vivAhakara lAnI cAhiye, ina saba bAtome Agama prAya. kucha bhI hastakSepa nahIM krtaa| ye saba vidhAna lokAzrita haiM, Agamase inakA prAyaH koI samvandha vizeSa nahI hai / yaha dUsarI bAta hai ki Agamame kisI ghaTanA-vizeSakA ullekha karate hue unakA ullekha 1. ye sava lekha 'granthaparIkSA' nAmase pahale jainahitaiSI patrame prakAzita hue the, bAdako alaga pustakAkAra bhI chapa gaye haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza AjAya aura tAtkAlika dRSTise unheM acchA yA burA bhI batalA diyA jAya, parantu isase ve koI sArvadezika aura sArvakAlika aTala siddhAnta nahI bana jAte--aise koI niyama nahI ho jAte ki jinake anusAra calanA sarvadezo aura sarva samayoke manuSyoke liye barAvara jarUrI aura hitakArI ho| hA~, itanA jarUra hai ki AgamakI dRSTime sirpha ve hI laukika vidhiyA~ acchI aura prAmANika samajhI jA sakatI hai jo jaina siddhAntoke viruddha na ho, athavA jinake kAraNa jainiyokI zraddhA ( samyaktva ) me bAdhA na paDatI ho aura na unake vratome hI koI dUpaNa lagatA ho / isa dRSTiko surakSita rakhate hue, jainI loga prAya sabhI laukika vidhiyoko khuzIse svIkAra kara sakate haiM aura apane vartamAna rIti-rivAjome dezakAlAnusAra yatheSTa parivartana kara sakate haiN| unake liye isame koI bAdhaka nahI hai / astu / isa sampUrNa vivecanase prAcIna aura arvAcIna kAlake vivAhavidhAnokI vibhinnatA, unakA deza-kAlAnusAra parivartana aura laukika dharmoMkA rahasya, ina saba bAtokA bahuta kucha anubhava prApta ho sakatA hai, aura sAtha hI yaha bhale prakAra samajhame A sakatA hai ki vartamAna rIti-rivAja koI sarvajJa-bhASita aise aTala siddhAnta nahI hai ki jinakA parivartana na ho sake athavA jiname kucha pheraphAra karanese dharmake DUba jAnekA koI bhaya ho| hama, apane siddhAntokA virodha na karate hue, deza-kAla aura jAtikI AvazyakatAoke anusAra unhe hara vakta badala sakate haiM, ve saba hamAre hI kAyama kiye hue niyama haiM aura isalie hame unake badalanekA 1. sarva eSa hi jainAnA pramANa laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAnirna yana na vratadUSaNam ||-somdev / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI svata: adhikAra prApta hai / inhI saba bAtoko lekara eka zAstrIya udAharaNake rUpame yaha lekha likhA gayA hai| AzA hai ki hamAre jaino bhAI isase jarUra kucha zikSA grahaNa kareMge aura vivAhatatvako samajha kara, jisake samajhaneke liye 'vivAha-samuddezya' nAmaka nibandha' bhI sAthame paDhanA vizeSa upakArI hogA, apane vartamAna rIti-rivAjome yathocita pheraphAra karane ke liye samartha hoge| aura isa taraha kAlacakrake AghAtase vacakara apanI sattAko cirakAla taka yatheSTa rItise banAye rkkhege|" lekhake isa aza athavA zikSA-bhAgase spaSTa hai ki lekhakA pratipAdya vipaya, Azaya aura uddezya vaha nahIM hai jo samAlocakajIne prakaTa kiyA hai isameM kahI bhI yaha pratipAdana nahI kiyA gayA aura na aisA koI vidhAna kiyA gayA hai ki gotra, jAti-pAti, nIca-U~ca, bhagI, camAra, cANDAlAdike bhedoko uThA denA cAhiye, unhe meTakara haraekake sAtha vivAha kara lenA cAhiye, cAhe jisakI kanyA le lenI cAhiye, athavA bhagI, camAra Adi nIca manuSyoke sAtha vivAha kara leneme koI hAninahI hai, aura na kahIpara yaha dikhalAyA gayA athavA aisI koI AjJA dI gaI hai ki Ajakala apanI hI bahina-bhatIjIke sAtha vivAha karaleneme koI kSati nahI hai, manya gotrakI kanyA na milanepara use kara lenA cAhiye-valki bahuta spapTa zabdome vasudevajIke samaya aura isa samayake rIti-rivAjo-vivAhavidhAnome-"jamIna AsamAnakA-sA antara" vatalAte hue, unapara eka khAsA vivecana upasthita kiyA gayA hai aura usame 1 yaha nivandha ava yugavIra-nivandhAvalI prathama khaNDama prakAzita ho gayA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-dona-prakAza rIti-rivAjokI sthiti, unake dezakAlAnumAra parivartana tayA laukika dharmoke rahasyako sUcita kiyA gayA hai| sAtha hI, yaha batalAyA gayA hai ki "vartamAna rIti-rivAja koI sarvajJa-bhApita aise aTala siddhAnta nahIM hai ki jinakA parivartana na ho sake athavA jiname kucha pheraphAra karanese dharmake DUba jAnekA koI bhaya ho, hama apane siddhAntokA virodha na karate hae deza-kAla aura jAtikI AvazyakatAoke anusAra unhe hara vakta badala sakate haiM, ve saba hamAre hI kAyama kiye hue niyama haiM aura isaliye hameM unake badalanekA svata. adhikAra prApta hai|" parantu uname kyA kucha parivartana athavA tabadIlI honI cAhiye, isapara lekhakane apanI koI rAya nahIM dii| sirpha itanA hI sUcita kiyA hai ki vaha parivartana (pheraphAra) "yathocita' honA cAhiye, aura 'yathocita' kI paribhApA vahI ho sakatI hai jise "AgamakI dRSTi' batalAyA gayA hai aura jise surakSita rakhate hue parivartana karanekI preraNA kI gaI hai| isake sivAya, vasudevajIke samayake vivAha-vidhAnokI isa samayake liye kahIpara bhI koI himAyata nahIM kI gaI, valki "aisA nahIM hai" ityAdi zabdoke dvArA unake viSayame yaha spaSTa ghopita kiyA gayA hai ki ve Ajakala sthira nahI hai aura na usa uttama tathA pUjya dRSTise dekhe jAte haiM jisase ki ve usa samaya dekheM jAte the aura isaliye kahanA hogA ki ve sarvajJa bhagavAnakI AjJAe~ athavA aTala siddhAnta nahI the aura na ho sakate haiN| jo loga vasudevajIke samayake rIti-rivAjoko sarvajJapraNIta aura vartamAna rIti-rivAjoko asarvajJabhASita kahate ho aura isa taraha apane una pUrvajoko kalakita tathA dopI ThaharAte ho jinake Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 yugavIra-nivandhAvalI kAraNa vasudevajIke samayake ve purAne ( sarvajJabhASita) rIti-rivAja uThakara unake sthAname vartamAna rIti-rivAja kAyama hue, unhe lakSya karake sApha likhA gayA hai ki unakA "aisA kahanA aura ThaharAnA du sAhasa mAtra hogA, vaha kabhI iSTa nahI ho sakatA aura na yukti-yukta hI pratIta hotA hai / " isase lekhame vasudevajIke samayake rIti-rivAjokI koI khAsa himAyata nahI kI gaI, yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai| kevala prAcIna aura arvAcIna rItirivAjome bahuta baDe antarako dikhalAne, use dikhalAkara, rItirivAjokI asaliyata, unakI parivartanazIlatA aura laukika dharmoke rahasyapara eka acchA vivecana upasthita karane aura usake dvArA vartamAna rIti-rivAjome yathocita parivartanako samucita ThaharAneke liye hI vasudevajIke udAharaName unake jIvanakI ina cAra ghaTanAoko cunA gayA thaa| isase adhika lekhame unakA aura kucha bhI upayoga nahI thA / aura isIse lekhake antame likhA gayA thA ki___ "inhI saba bAtoko lekara eka zAstrIya udAharaNake rUpame yaha lekha likhA gayA hai|" lekhakI aisI spaSTa hAlatame pAThaka svaya samajha sakate haiM ki samAlocakajIne apane ukta vAkyo aura unhI jaise dUsare vAkyodvArA bhI pustakake jisa Azaya, uddezya athavA pratipAdya viSayakI ghoSaNA kI hai vaha pustakase bAharakI cIja hai prakRta lekhase usakA koI sambandha nahI hai aura isaliye use samAlocaka dvArA parikalpita athavA unhIkI mana prasUta samajhanA cAhiye / - jAna paDatA hai ve apanI nAsamajhIse athavA kisI tIvra kaSAyake vazavartI hokara hI aisA karaneme pravRtta hue haiN| parantu kisI bhI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza kAraNase sahI, isame sadeha nahIM ki unhone aisA karake samAlocakake kartavyakA nirvAha nahIM kiyA hai / samAlocakakA yaha dharma nahI hai ki vaha apanI taraphase kucha bAte khaDI karake unheM samAlocya pustakakI bAte prakaTa kare, unake AdhArapara apanI samAlocanAkA raga jamAe aura isa taraha pAThako tathA sarvasAdhAraNako dhokheme ddaale| samAlocakakA kartavya hai ki pustakame jo vAta jisa rUpase kahI gaI hai use prAya. usI rUpamai pAThakoke sAmane rakkhe aura phira usake guNa-dopopara cAhe jitanA vivecana upasthita kare, use samAlocya pustakakI sImAke bhItara rahanA cAhiyeusase bAhara kadApi nahIM jAnA cAhiye--usakA yaha adhikAra nahIM hai ki jo bAta pustakame vidhi yA niSedha rUpase kahI bhI nahI kahI gaI usakI bhI samAlocanA kare athavA pustakase ghRNA utpanna karAneke liye pustakake nAmapara usakA svaya prayoga kare--use eka hathiyAra banAe / bhagI, camAra aura cADAlakA nAma taka bhI pustakame kahI nahI hai, phira bhI pustakake nAmapara unake vivAha kI jo bAta kahI gaI hai vaha aisI hI ghRNotpAdaka dRSTi athavA anadhikAra cepTAkA phala hai / bhUmikAme eka vAkya "vAbU jugalakizorajIke likhe anusAra" ina zabdoke anantara nimna prakArase Davala kAmAjake bhItara diyA hai aura isa taraha use lekhakakA vAkya prakaTa kiyA hai "gRhasthake liye strIkI jarUrata honeke kAraNa cAhe jisakI kanyA le lenI cAhiye / " parantu samAlocya pustakame yaha vAkya' kahI para bhI nahI hai, aura na lekhakakI kisI dUsarI pustaka athavA lekhame hI pAyA jAtA hai, aura isaliye ise samAlocakajIkI satyavAditA aura Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI akUTalekhakatAkA eka dUsarA namUnA samajhanA cAhiye / jAna paDatA hai Apa aise hI satyake anuyAyI athavA bhakta hai / aura isIliye dUsarokA nagna satya bhI Apako sarvathA mithyA aura sapheda jhUTha najara AtA hai| yaha to huI pahale lekhake zikSAzakI bAta, aba dUsare lekhake zikSAzako liijiye| dvitIya lekhakA uddezya aura usakA spaSTIkaraNa samAlocakajIne pahale lekhake udAharaNAzoko jisa prakAra apanI samAlocanAme uddhRta kiyA hai usa prakArase dUsare lekhake udAharaNAzako uddhRta nahI kiyA aura isaliye yahA~ para isa dUsare choTe-se lekhako pUrA uddhRta kara denA hI jyAdA ucita mAlUma hotA hai, aura vaha isa prakAra hai :___ "harivaMzapurANAdi jainakathAgranthome cArudatta seThakI eka prasiddha kathA hai| yaha seTha jisa vezyApara Asakta hokara varSAMtaka usake gharapara, binA kisI bhojana-pAnAdi-sambandhI bhedake, ekatra rahA thA aura jisake kAraNa vaha eka bAra apanI sampUrNa dhanasapattiko bhI ga~vA baiThA thA usakA nAma 'vasantasenA' thaa| isa vezyAkI mAtAne, jisa samaya dhanAbhAvake kAraNa cArudatta seThako apane gharase nikAla diyA aura vaha dhanopArjanake liye videza calA gayA usa samaya vasantasenAne, apanI mAtAke bahuta kucha kahane para bhI, dUsare kisI dhanika puruSase apanA sabadha joDanA ucita nahI samajhA aura taba vaha apanI mAtAke gharakA hI parityAga kara cArudattake pIche usake gharapara calI gii| cArudattake kuTumbiyone bhI vasantasenAko Azraya deneme koI AnA-kAnI nahI kii| vasantasenAne unake samudAra Azrayame Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza rahakara eka AryikAke pAsase zrAvakake 12 vrata grahaNa kiye, jisase usakI nIca pariNati palaTakara ucca tathA dhArmika vana gaI, aura vaha cArudattakI mAtA tathA strIkI sevA karatI huI ni sakoca bhAvase unake gharapara rahane lgii| java cArudatta vipula dhana-sampattikA svAmI banakara videzase apane gharapara vApisa AyA aura use vasantasenAke svagRhapara rahane AdikA hAla mAlUma huA taba usane baDe harpake sAtha vasantasenAko apanAyA-use apanI strIrUpase svIkRta kiyaa| cArudattake isa kRtya para--eka vezyA jaisI nIca strIko khullamakhullA gharame DAla leneke aparAdhapara-usa samayakI jAti-virAdarIne cArudattako jAtise cyuta athavA birAdarIse khArija nahIM kiyA aura na dUsarA hI usake sAtha koI ghRNAkA vyavahAra kiyA gyaa| vaha zrIneminAtha bhagavAnake cacA vasudevajI-jaise pratiSThita purupose bhI prazasita aura sammAnita rhaa| aura usakI zuddhatA yahA~ taka vanI rahI ki vaha antako usake digambara muni taka honeme bhI kucha bAdhaka na ho skii| isa taraha eka kuTumba tathA jAti-virAdarIke sadvyavahArake kAraNa do vyasanAsakta vyaktiyoko apane uddhArakA avasara milaa| isa purAne zAstrIya udAharaNase ve loga kucha zikSA grahaNakara sakate haiM jo apane anudAra vicAroke kAraNa jarA-jarA-sI bAtapara apane jAti-bhAiyoko jAtise cyuta karake-unake 'dhArmika adhikArome bhI hastakSepa karake unhe sanmArgase pIche haTA rahe haiM aura isa taraha apanI jAtIya tathA saghazaktiko nirbala aura ni sattva banAkara apane Upara aneka prakArakI vipattiyoko bulAneke liye kamara kase hue haiN| aise logoko saghazaktikA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 yugavIra-nivandhAvalI rahasya jAnanA cAhiye aura yaha mAlUma karanA cAhiye ki dhArmika aura laukika pragati kisa prakArase ho sakatI hai| yadi usa samayakI jAti-virAdarI ukta dono vyasanAsakta vyaktiyoko apaneme Azraya na dekara unhe apanese pRthak kara detI, ghRNAkI dRSTise dekhatI aura isa prakAra unhe sudharanekA koI avasara na detI to antame ukta dono vyaktiyokA jo dhArmika jIvana banA hai vaha kabhI na bana sktaa| ata aise avasaropara jAtibirAdarIke logoko soca-samajhakara, baDI dUradarzitAke sAtha kAma karanA caahiye| yadi ve patitokA svaya uddhAra nahI kara sakate to unhe kama-se-kama patitoke uddhArame bAdhaka to na bananA cAhiye aura na aisA avasara hI denA cAhiye jisase patita-jana aura bhI adhikatAke sAtha patita ho jAya~ / " pAThaka-jana dekhe aura khUba gaurase dekheM, yahI vaha lekha hai jisakI bAbata samAlocakajIne prakaTa kiyA hai ki usame khUba hI vezyAgamanakI zikSA dI gaI aura sabako usakA khullamakhullA upadeza diyA gayA hai, athavA usake dvArA vezyA takako gharame DAlanekI pravRtti calAnA cAhA gayA hai| vezyAgamanakI khUba hI zikSA aura upadeza denA to dUra rahA, lekhame eka bhI zabda aisA nahI hai jisake dvArA vezyAgamanakA anumodana yA abhinadana kiyA gayA ho athavA use zubhakarma batalAyA gayA ho| pratyuta isake, cArudatta aura usa vezyAko "do vyasanAsakta . vyakti" tathA "patita-jana' sUcita kiyA hai, vezyAko "nIca strI" aura usakI pUrva pariNatiko ( 12 vratoke grahaNase pahale vezyAjIvanakI avasthAko) "nIca pariNati" batalAyA hai aura eka vezyA jaisI nIca strIko khullamakhullA gharame DAla leneke Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha - kSetra- prakAza 69 karmako "aparAdha" zabdase abhihita kiyA hai / sAtha hI, udAharaNAza aura zikSAzame diye hue do vAkyo dvArA yaha spaSTa ghoSita kiyA gayA hai ki ukta dono vyasanAsakta vyakti apane uddhArase pahale patita-dazAme the, bigaDe hue the aura unakA jIvana adhArmika thA, eka kuTumba tathA jAti-birAdarI ke sadvyavahArake kAraNa unhe apane 'uddhAra' tathA 'sudhAra' kA avasara milA aura unakA jIvana antame 'dhArmika' bana gayA / itane para bhI samAlocakajI ukta lekhame vezyAgamanake mahopadezakA svapna dekha rahe haiM aura eka aise vyaktipara vezyAgamanakA upadeza dekara apanI havasa pUrI karanekA mithyA Aropa ( ilajAma ) lagA rahe haiM jo 25 varSase bhI pahale se vezyAoke nRtya dekhane takakA tyAgI hai-- usake liye pratijJAbaddha hai - aura aise vivAhome zAmila nahI hotA jiname vezyAe~ nacAI jAtI ho / samAlocakajoko isa buddhi, pariNati, satyavAditA aura samAlocakIya karttavya pAlanakI ni sandeha balihArI hai| jAna paDatA hai Apa ekadama hI bahaka uThe haiM aura ucitAnucitako bhUla gaye haiM / rahI vezyAko gharame DAlane kI pravRtti calAne kI bAta / yadyapi kisI ghaTanAkA kevala ullekha karanese hI yaha lAjimI nahI hotA ki usakA lekhaka vaisI pravRtti calAnA cAhatA hai, tathApi usa ullekha mAtra se hI yadi vaisI pravRttikI icchAkA honA lAjimI mAna liyA jAya to samAlocakajIko kahanA hogA ki zrIjinasenAcArya ne eka manuSyake jIte jI usakI strIko gharame DAla lenekI, dUsarekI kanyAko hara lAnekI aura vezyAse vivAha kara lene kI bhI pravRttiko calAnA cAhA hai, kyoki unhone apane devara Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalo harivaMzapurAName aisA ullekha kiyA hai ki rAjA sumukhane vIraka seThake jIte-jI usakI strI 'vanamAlA' ko apane gharame DAla liyA thA, kRSNajI rukmiNIko hara kara lAye the, aura amoghadarzana rAjAke putra cArucandrane 'kAmapatAkA' nAmakI vezyAke sAtha apanA vivAha kiyA thaa| yadi sacamuca hI ina ghaTanAoke ullekhamAtrase zrIjinasenAcArya, samAlocakajIkI samajhake anusAra, vaisI icchAke aparAdhI Thaharate haiM to lekhaka bhI jarUra aparAdhI hai aura use apane usa aparAdhake liye jarA bhI cintA tathA pazcAttApa karanekI jarUrata nahI hai| aura yadi samAlocakajI jinasenAcAryapara athavA unhI jaise ullekha karanevAle aura bhI kitane hI AcAryoM tathA vidvAnopara vaisI pravRtti calAnekA Aropa lagAneke liye taiyAra nahI hai-use anucita samajhate haiM-to lekhakapara unakA vaisA Aropa lagAnA kisI taraha bhI nyAya-sagata nahI ho sktaa| vAstavame yaha lekha na to vaise kisI Azaya yA uddezyase likhA gayA hai aura na usake kisI zabdaparase hI vaisA Azaya yA uddezya vyakta hotA hai jaisA ki samAlocakajIne prakaTa kiyA hai| lekhakA spaSTa uddezya usake zikSAzame bahuta thoDe-se jacetule zabdo dvArA sUcita kiyA gayA hai, aura unaparase hara eka vicArazIla yaha natIjA nikAla sakatA hai ki vaha jAti-virAdarIke Adhunika daNDa-vidhAnoko lakSya karake likhA gayA hai| jAti-paMcAyatoMkA daNDa-vidhAna Ajakala, hamAre bahudhA jainI bhAI apane anudAra vicAroMke kAraNa jarA-jarA-sI bAtapara apane jAti-bhAiyoko jAtise cyuta athavA birAdarIse khArija karake unake dhArmika adhikArome bhI hastakSepa karake unhe sanmArga se pIche haTA rahe haiM aura isa tarahase Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 71 apanI jAtIya tathA saghazaktiko nirbala aura ni sattva vanAkara apane Upara aneka prakArakI vipattiyoko bulAneke liye kamara kase hue haiN| aise logoko cArudattake isa udAharaNa-dvArA yaha cetAvanI dI gaI hai ki ve daNDa-vidhAnake aise avasaroMpara bahuta hI soca-samajha, gahare vicAra tathA dUradarzitAse kAma liyA kreN| yadi ve patitokA svaya uddhAra nahI kara sakate to unhe kama-se-kama patitoke uddhArame bAdhaka na bananA cAhiye aura na aisA avasara hI denA cAhiye jisase patita-jana aura bhI adhikatAke sAtha patita ho jAya~ / kisI patita bhAIke uddhArakI cintA na karake use jAtise khArija kara denA aura usake dhArmika adhikAroko bhI chIna lenA aisA hI karma hai jisase vaha patita bhAI, apane sudhArakA avasara na pAkara, aura bhI jyAdA patita ho jAya, athavA yo kahiye ki vaha DUbateko Thokara mArakara zIghra Dubo deneke samAna hai| tiraskArase prAya kabhI kisIkA sudhAra nahI hotA, usase tiraskRta vyakti apane pApakAryameM aura bhI dRDha ho jAtA haiM aura tiraskArIke prati usakI aisI zatrutA bar3ha jAtI hai jo janma-janmAntaromeM aneka du kho tathA kaSTokA kAraNa hotI huI donoke unnati-pathame bAdhA upasthita kara detI hai| haoN, sudhAra hotA hai prema, upakAra aura sadvyavahAra se / yadi cArudattake kuTumbIjana, apane ina guNo aura udAra pariNatike kAraNa, vasantasenAko cArudattake pIche apane yahA~ Azraya na dete, balki yaha kahakara dutkAra dete ki 'isa pApinIne hamAre cArudattakA sarvanAza kiyA hai, isakI sUrata bhI nahI dekhanI cAhiye aura na ise apane dvArapara khaDe hI hone denA cAhiye,' Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 yugavIra-nivandhAvalI to bahata sabhava thA ki vaha nirAzrita dazAme apanI mAtAke hI pAsa jAtI aura vezyAvRttike liye majabUra hotI aura taba usakA vaha sundara zrAvikAkA jIvana na bana pAtA jo una logoke premapUrvaka Azraya dene aura sadvyavahArase bana sakA hai| isaliye sudhArake artha prema, upakAra aura sadvyavahArako apanAnA cAhiye, usakI nitAnta AvazyakatA hai| pApI-se-pApIkA bhI sudhAra ho sakatA hai, parantu sudhAraka honA caahiye| aisA koI bhI puruSa nahI hai jo svabhAvase hI 'ayogya' ho, parantu use yogyatAkI ora lagAnevAlA athavA usakI yogyatAse kAma lenevAlA 'yojaka' honA caahiye| usIkA milanA kaThina hai| isIse nItikArone kahA hai "ayogyaH puruSo nAsti yojakastatra durlabhaH / " __ jo jAti apane kisI aparAdhI vyaktiko jAtise khArija karatI hai aura isa taraha usake vyaktitvake prati bhArI ghRNA aura tiraskArake bhAvako pradarzita karatI hai, samajhanA cAhiye, vaha svaya usakA sudhAra karaneke liye asamartha hai, ayogya hai aura usame yojaka-zakti nahI hai| sAtha hI, isa kRtike dvArA vaha sarvasAdhAraName apanI usa ayogyatA aura azaktikI ghoSaNA kara rahI hai, itanA hI nahI balki apanI svArtha sAdhanAko bhI prakaTa kara rahI hai| aisI ayogya aura asamartha jAtikA, jo apaneko thAma bhI nahI sakatI, kramaza. patana honA kucha bhI asvAbhAvika nahI hai| pApIkA sudhAra vahI kara sakatA hai jo pApIke vyaktitvase ghRNA nahIM karatA, balki pApase ghRNA karatA hai| pApIse ghRNA karanevAlA pApIke pAsa nahI phaTakatA, vaha sadaiva usase dUra rahatA hai aura una donoke bIcame mIlokI dUrI ho jAtI hai, isase vaha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 73 pApIkA kabhI kucha sudhAra yA upakAra nahI kara sktaa| pratyuta isake, jo pApase ghRNA nahI karatA hai vaha sadvaidyakI taraha hamezA pApI ( rogI ) ke nikaTa hotA hai, aura barAbara usake pAparogako dUra karanekA yatna karatA rahatA hai / yahI donome bhArI antara hai| Ajakala adhikAza jana pApase to ghRNA nahI karate, parantu pApIse ghRNAkA bhAva jarUra dikhalAte haiM athavA ghRNA karate haiN| isIse sasArame pApakI uttarottara vRddhi ho rahI hai aura usakI zAti hone meM nahIM aatii| bahudhA jAti-virAdariyo athavA pacAyatokI prAya aisI nIti pAI jAtI hai ki ve apane jAtibhAiyoko pApakarmase to nahI rokatI aura na unake mArgame koI argalA hI upasthita karatI hai, balki yaha kahatI haiM ki 'tuma siMgila ( ikaharA ) pApa mata karo balki Davala ( doharA ) pApa karo-Davala pApa karanese tumhe koI daNDa nahI milegA, parantu siMgila pApa karanepara tuma jAtise khArija kara diye jaaoge|' arthAt, ve apane vyavahArase unhe yaha zikSA de rahI haiM ki 'tuma cAhe jitanA baDA pApa karo, hama tumhe pApa karanese nahI rokatI, parantu pApa karake yaha kaho ki hamane nahIM kiyA--pApako chipAkara karo aura use chipAneke liye jitanA bhI mAyAcAra tathA asatya bhApaNAdi dUsarA pApa karanA paDe usakI tumhe chUTa hai--tuma khuzIse vyabhicAra kara sakate ho, parantu vaha sthUla rUpame kisIpara jAhira na ho, bhale hI isa kAmake liye roTI banAnevAlIke rUpame kisI strIko rakha lo, parantu usake sAtha vivAha mata karo, aura yadi tumhAre phela ( karma ) se kisI vidhavAko garbha raha jAya to khuzIse usakI bhrUNahatyA kara DAlo Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI athavA bAlakako prasava karAkara use kahI jagala Adime DAla Ao yA mAra DAlo, parantu khule rUpame jAti-birAdarIke sAmane yaha vAta na Ane do ki tumane usa vidhavAke sAtha sambandha kiyA hai, isIme tumhArI khaira hai-mukti hai-aura nahIM to jAtise khArija kara diye jaaoge|' jAti-virAdariyo athavA pacAyatokI aisI nIti aura vyavahArake kAraNa hI Ajakala bhAratavarSakA aura usame bhI ucca kahalAnevAlI jAtiyokA bahuta hI jyAdA naitika patana ho rahA hai| aisI hAlatame pApiyokA sudhAra aura patitokA uddhAra kauna kare, yaha eka bar3I hI kaThina samasyA upasthita hai| eka bAta aura bhI noTa kiye jAneke yogya hai aura vaha yaha ki yadi koI manuSya ,pApa-karma karake patita hotA hai to usake liye isa bAtakI khAsa jarUrata rahatI hai ki vaha apane pApakA prAyazcitta karaneke liye adhika dharma kare, use jyAdA dharmakI ora lagAyA jAya aura adhika dharma karanekA maukA diyA jAya, parantu Ajakala kucha jaina-jAtiyo aura jaina-pacAyatokI aisI ulaTI rIti pAI jAtI hai ki ve aise logoko dharma karanese rokatI haiunhe jinamandirome jAne nahI detI athavA vItarAga bhagavAnakI pUjA-prakSAlana nahIM karane detI aura-aura bhI kitanI hI ApattiyA~ unake dhArmika adhikAropara khaDI kara detI haiM / samajhame nahI AtA yaha kaisI pApose ghRNA aura dharmase prIti athavA patitoke uddhArakI icchA hai | aura kisI birAdarI yA pacAyatako kisIke dhArmika adhikArome hastakSepa karanekA kyA adhikAra hai / / jainiyome 'avirata-samyagdRSTi' kA bhI eka darjA ( caturtha guNasthAna ) hai, aura aviratasamyagdRSTi use kahate haiM jo Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra prakAza 75 iMdriyoke viSayoM tathA trasa sthAvara jIvokI hiMsAse virakta nahI hotA - athavA yoM kahiye ki iMdriya-sayama aura prANi-sayama nAmaka dono sayamomese kisI bhI sayamakA dhAraka nahI hotA - parantu jinendra bhagavAnake vacanome zraddhA jarUra rakhatA hai'| aise loga bhI java jaina hote haiM aura siddhAntata jainamandiromeM jAne tathA jinapUjanAdi karaneke adhikArI hai taba eka zrAvakase, jo jainadharmakA zraddhAnI hai, cAritramohinIya karmake tIvra udayavaza yadi koI aparAdha bana jAtA hai to usakI hAlata aviratasamyagdRSTise aura jyAdA kyA kharAba ho jAtI hai, jisake kAraNa use mandirame jAne Adise rokA jAtA hai / jAna paDatA hai isa prakArake daDa-vidhAna kevala nAsamajhI aura pArasparika kapAya bhAvo se sambandha rakhate haiM / anyathA, jainadharmame to samyagdarzanase yukta ( samyagdRSTi ) cADAlaputrako 'bhI 'deva' kahA hai-ArAdhya batalAyA hai -- aura use usa agArake sadRza pratipAdana kiyA hai jo bAhyame bhasmase AcchAdita honepara bhI antaragame teja tathA prakAzako liye hue hai aura isaliye kadApi upekSaNIya nahI hotA / isIse bahuta prAcIna samayame, jaba ki jainiyokA hRdaya 3 1. No idayesu virado No jIve thAvare tase vApi / jo sahavi jigutta sammAhaTTI acirado so // 29 // -- gommaTasAra 2 jinapUjAke kauna-kauna adhikArI haiM, isakA vistRta aura prAmANika kathana lekhakakI likhI huI 'jinapUjAdhikAra mImAMsA' se jAnanA cAhiye / (dekho, isa nibandhAvalIkA prathamakhaNDa ) 3. samyagdarzanasampannamapi mAtagadehajam / devA deva vidurbhasmagUDhAGgArAntaraujasam // - ralakaraNDaka, svAmisamantabhadra Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 yugavIra - nivandhAvalI saccI dharmabhAvanAse prerita hokara udAra thA ora jainadharmakI udAra ( anekAntAtmaka ) chatracchAyAke nIce sabhI loga ekatra hote the, mAtaga ( cANDAla ) bhI jainamadirome jAyA karate the aura bhagavAnakA darzana-pUjana karake apanA janma saphala kiyA karate the / isa viSayakA eka acchA ullekha zrIjinasenAcAryake harivaMzapurAName pAyA jAtA hai jo isa prakAra hai : sastrIkA. khecarA yAtA mikUTa jinAlayam / ekadA vaditu so'pi zaurirmadanavegayA // 2 // kRtvA jinamahaM kheTAH pravandha pratimAgRham / tasthuH staMbhAnupAzritya bahuvepA yathAyatham // 3 // vidyudvegopi gaurINAM vidyAnAM stabhamAzritaH / kRtapUjAsthita. zrImAnsvanikAyapariSkRta // 4 // praSTayA vasudevena tato madanavegayA / vidyAdharanikAyAste yathAsvamiti kIrtitAH // 5 // amI vidyAdharA hyAryA samAsena samIritA / mAtagAnAmapi svAminnikAyAn zrRNu vacmi te // 14 // nIlAMbudacayazyAmA nIlAMbaravarasraja / amI mAtaMganAmAno mAtagastabhasaMgatAH // 15 // zmazAnAsthikRtottaMsA bhasmareNuvidhUsarA / zmazAnanilayAstvete zmazAnastaMbhamAzritA // 16 // nIlavaiDUryavarNAni dhArayatyaMvarANi ye / pANDurastabhametyAmI sthitAH pANDukakhecarAH // 17 // kRSNAjinadharAstvete kRSNacarmAmbarasrajaH / kAnIlastaMbhamadhyetya sthitAH kAlazvapAkinaH // 18 // piMgalairmUrdhvajairyuktAstaptakAMcanabhUSaNAH / zvapAkInAM ca vidyAnAM zritAstabhaM zvapAkinaH // 19 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 vivAha-kSetra-prakAza patraparNAzukacchanna-vicitramukuTarajaH / pArvateyA iti khyAtA pArvata staMbhamAzritAH // 20 // vaMzIpatrakRtottaMsAH sarvatukusumasrajaH / vazastaMbhAzritAzcaite kheTA vazAlayA matAH // 21 // mahAbhujagazobhAMkasadRSTavarabhUpaNAH / vRkSamUlamahAstabhamAzritA vArDsamUlakAH // 22 // svaveSakRtasacArA. svacihnakRtabhUSaNAH / samAsena samAkhyAtA nikAyA khacarodgatAH // 23 // iti bhAryopadezena jnyaatvidyaadhraantr.| zauriAto nija sthAnaM khecarAzca yathAyatham" // 24 // -26 vaoN srg| ina padyokA anuvAda pa0 gajAdharalAlajIne, apane bhASA harivaMzapurAName,' nimna prakAra diyA hai _ "ekadina samasta vidyAdhara apanI-apanI striyoke sAtha siddhakUTa caityAlayakI badanArtha gye| kumAra ( vasudeva ) bhI priyatamA madanavegAke sAtha cala diye // 2 // siddhakUTapara jAkara citra-vicitra vepoke dhAraNa karanevAle vidyAdharone sAnanda bhagavAnakI pUjA kI, caityAlayako namaskAra kiyA eva apane-apane stambhokA sahArA le jude-jude sthAnopara baiTha gaye // 3 // kumArake zvasura vidyudvegane bhI apanI jAtike gaurika nikAyake vidyAdharoke sAtha bhale prakAra bhagavAnakI pUjA kI aura apanI gaurI-vidyAoMke stabhakA sahArA le baiTha gaye // 4 // kumArako vidyAdharokI jAtike jAnanekI utkaThA huI isaliye unhoMne unake vipayame 1 dekho, isa harivazapurANakA san 1916 kA chapA huA saskaraNa, pRSTha 284, 285 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI priyatamA madanavegAse pUchA aura madanavegA yathAyogya vidyAdharokI jAtiyokA isa prakAra varNana karane lagI 78 "prabho / ye jitane vidyAdhara hai ve saba AryajAtike vidyAdhara haiM / aba maiM mAtaga [ anArya ] jAtike vidyAdharoko batalAtI | Apa dhyAnapUrvaka sune - - "nIla meghake samAna zyAma nIlI mAlA dhAraNa kiye mAtaga stabhake sahAre baiThe hue ye mAtaga jAtike vidyAdhara haiM // 14- 15 // murdo kI haDDiyoM ke bhUSaNose bhUpita bhasma (rAkha) kI reNuose maTamaile aura zmazAna [ stabha ] ke sahAre baiThe hue ye zmazAna jAtike vidyAdhara haiM ||16|| vaiDUryamaNike samAna nIle-nIle vastro - ko dhAraNa kiye pAMDura stabhake sahAre baiThe hue ye pADuka jAtike vidyAdhara haiM ||17|| kAle-kAle mRgacarmoko oDhe, kAle camaDeke vastra aura mAlAoko dhAre kAlasta bhakA Azraya le baiThe hue ye kAlazvapAkI jAtike vidyAdhara haiM || 18 || pIle varNake kezose bhUSita, tapta - suvarNake bhUpaNoke dhAraka zvapAka vidyAoke stabhake sahAre baiThanevAle ye zvapAka jAtike vidyAdhara haiM // 16 // vRkSoke pattoke samAna hare vastroke dhAraNa karanevAle, bhAMti-bhAMti ke mukuTa ora mAlAoke dhAraka, parvata- stabhakA sahArA lekara baiThe hue ye pArvateya jAtike vidyAdhara haiM ||20|| jinake bhUSaNa vA~sake pattoke bane hue haiM, jo saba Rtuoke phUlokI mAlA pahine hue haiM aura vaza - stabhake sahAre baiThe hue haiM ve vazAlaya jAtike vidyAdhara haiM ||21|| mahAsarpa ke cihnose yukta uttamottama bhUSaNoko dhAraNa karanevAle vRkSamUla nAmaka vizAla stabhake sahAre baiThe hue ye vArkSamUlaka jAtike vidyAdhara haiM ||22|| isa prakAra ramaNI madanavegA dvArA apane-apane veSa aura cihnayukta bhUSaNose vidyAdharokA bheda jAna Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 79 kumAra ati prasanna hue aura usake sAtha apane sthAna vApisa cale Aye eva anya vidyAdhara bhI apane-apane sthAna cale gaye // 23-24 // " isa ullekhaparase itanA hI spaSTa mAlUma nahI hotA ki mAtaga jAtiyoke cANDAla loga bhI jainamadirame jAte aura pUjana karate the, balki yaha bhI mAlUma hotA hai ki smazAnabhUmikI haDDiyoke AbhUSaNa pahane hue, vahA~kI rAkha badanase male hue, tathA mRgachAlA oDhe, camaDeke vastra pahane aura camaDekI mAlAe~ hAthame liye hue bhI jainamadirame jA sakate the', aura na kevala jA hI sakate the, balki apanI zakti aura bhaktike anusAra pUjA karaneke bAda unake vahA~ baiThaneke lie sthAna bhI niyata the, jisase unakA jainamadirame jAnekA aura bhI jyAdA niyata adhikAra pAyA jAtA hai / jAna par3atA hai usa samaya siddhakUTa-jinAlayame, pratimAgRhake sAmane eka bahuta baDA vizAla maDapa hogA aura usame stambhoke vibhAgase sabhI Arya-anArya jAtiyoke logoke baiThaneke lie judA-judA sthAna niyata kara rakhA gayA hogaa| Ajakala jainiyome ukta siddhakUTa-jinAlayake DhagakA 1 yahA~ isa ullekhaparase kisIko yaha samajhanekI bhUla na karanI cAhiye ki lekhaka Ajakala aise apavitra veSa, jaina-madiroMmeM jAnekI pravRtti calAnA cAhatA hai| 2 zrI jinasenAcArya ne, 9 vIM zatAbdIke vAtAvaraNake anusAra bhI, aise logoMkA jainamadira meM jAnA Adi Apattike yogya nahI ThaharAyA aura na usase madirake apavitra hojAneko hI sUcita kiyaa| isase kyA yaha na samajha liyA jAya ki unhoMne aisI pravRttikA abhinadana kiyA hai athavA use burA nahIM smjhaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI usakI nItikA anusaraNa karanevAlA - eka bhI jainamandira nahI hai ' / logone bahudhA jainamandiroko deva-sampatti na samajhakara apanI gharU sampatti samajha rakkhA hai, unhe apanI hI cahala-pahala tathA Amoda-pramodAdike eka prakArake sAdhana banA rakkhA hai, ve prAyaH una mahodArya - sampanna lokapitA vItarAga bhagavAnake mandira nahI jAna paDate, jinake samavasaraNa me pazu taka bhI jAkara baiThate the, aura na vahA~, mUrtiko choDakara, una pUjya pitAke vairAgya, audArya tathA sAmyabhAvAdi guNokA kahI koI Adarza hI najara AtA hai / isIse ve loga uname cAhe jisa jainIko Ane dete haiM aura cAhe jisako nahI / kaI aise jainamandira bhI dekhaneme Aye haiM jiname UnI vastra pahane hue jainiyoko ghusane bhI nahI diyA jAtA / isa anudAratA aura kRtrima dharmabhAvanAkA bhI kahI kucha ThikAnA hai / aise saba logo ko khUba yAda rakhanA cAhiye ki dUsaro ke dharma - sAdhaname vighna karanA - bAdhaka honAunakA mandira jAnA banda karake unhe devadarzana Adise vimukha rakhanA, aura isa tarahase unakI Atmonnatike kAryame rukAvaTa DAlanA baDA bhArI pApa hai / , 80 ajanA sundarI ne apane pUrvajanmame thor3e hI kAlake lie, jina pratimAko chipAkara, apanI sautana ke darzana-pUjaname antarAya DAlA thA, jisakA pariNAma yahA~ taka kaTuka huA ki usako 1 caoNdanapura mahAvIrajIke mandirame to varSa bharameM do-eka dinake liye yaha havA A jAtI hai ki sabhI U~ca-nIca jAtiyoke loga vinA kisI rukAvaTake apane prAkRta veSane -- jUte pahane aura camar3e ke DolaAdi cIjeM liye hue vahA~ cale jAte haiM aura apanI bhaktike anusAra darzana-pUjana tathA parikramaNa karake vApisa Ate haiN| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 81 apane isa janmame 22 varSa taka patikA du saha viyoga sahanA paDA aura aneka sakaTa tathA ApadAokA sAmanA karanA par3A, jinakA pUrNa vivaraNa zrIraviSeNAcAryakRta 'padmapurANa' ke dekhanese mAlUma ho sakatA hai / 'rayaNasAra' granthake nimna vAkyame yaha spaSTa batalAyA gayA hai ki-'dUsaroke pUjana aura dAna-kAryame antarAya ( vighna ) karanese janma-janmAntarame kSaya, kuSTha, zUla, raktavikAra, bhagadara, jalodara, netrapIDA, ziroThedanA Adika roga tathA zItauSNa ( saradI-garmI ) ke AtApa aura ( kuyoniyome ) paribhramaNa Adi aneka du khokI prApti hotI hai khayakuTTasUlamUlo loyabhagadarajalodarakkhisiro sIduNhavajharAI pUjAdANatarAyakammaphala // 33 // isalie jo koI jAti-virAdarI athavA pacAyata kisI jainIko jainamandirame na jAne athavA jinapUjAdi dharma-kAryose vacita rakhanekA daNDa detI hai vaha apane adhikArakA atikramaNa aura ullaghana hI nahI karatI, balki ghora pApakA anuSThAna karake svaya aparAdhinI vanatI hai| aisI jAti-virAdariyoke pacokI nirakuzatAke viruddha AvAja uThAnekI jarUrata hai aura usakA vAtAvaraNa aise hI lekhoke dvArA paidA kiyA jA sakatA hai| Ajakala jaina-pacAyatoMne 'jAti-bahiSkAra' nAmake tIkSNa hathiyArako, jo eka khilaunekI taraha apane hAthame le rakkhA hai aura binA usakA prayoga jAne tathA apane valAdika aura dezakAlakI sthitiko samajhe, jahA~tahA~, yadvAtadvA rUpame usakA vyavahAra kiyA jAtA hai vaha dharma aura samAjake liye baDA hI bhayakara tathA hAnikAraka hai| isa viSayame zrIsomadevasUri apane 'yazastilaka' grantha' me likhate haiM -- 1 yaha atha zaka sa0 881 ( vi0 sa0 1016 ) meM vanakara samApta huA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 yugavIra- nivandhAvalI navaiH saMdigdhanirvAhairvidadhyAdgaNavardhanam / ekadoSakRte tyAjyaH prAptatattvaH kathaM naraH // yataH samayakAryArtho nAnApacajanAzrayaH / ataH saMbodhya yo yatra yogyastaM tatra yojayet // upekSAyAM tu jAyeta tattvAddUrataro naraH / tatastasya bhavo dIrghaH samayo'pi ca hIyate // ina padyokA Azaya isa prakAra hai 'aise-aise navIna manuSyose apanI jAtikI samUha - vRddhi karanI cAhiye, jo sadigdhanirvAha haiM -- jinake viSayame yaha sadeha hai ki ve jAtike AcAra-vicArakA yatheSTa pAlana kara sakeMge / ( aura java yaha bAta hai taba ) kisI eka doSake kAraNa koI vidvAn jAtise bahiSkArake yogya kaise ho sakatA hai ? cU~ki siddhAntAcAra - viSayaka dharma - kAryoMkA prayojana nAnA pacajanoMke Azrita hai-- unake sahayogase siddha hotA hai--ata samajhAkara jo jisa kAmake yogya ho usako usame lagAnA cAhiye -- jAtise pRthak na karanA cAhiye / yadi kisI doSake kAraNa eka vyaktikI - khAsakara vidvAnkI - upekSA kI jAtI hai-- use jAtime rakhanekI parvAha na karake jAtise pRthak kiyA jAtA hai to usa upekSAse vaha manuSya tattvase bahuta dUra jA paDatA hai / tattvase dUra jA par3aneke kAraNa usakA saMsAra baDha jAtA hai aura dharmakI bhI kSati hotI haiarthAt, samAjake sAtha-sAtha dharmako bhI bhArI hAni uThAnI paDatI usakA yatheSTa pracAra aura pAlana nahI ho pAtA / ' "J AcArya mahodayane apane vAkyo dvArA jaina jAtiyo aura paMcAyatoko jo gaharA parAmarza diyA hai aura jo dUrakI bAta sujhAI hai vaha sabhIke dhyAna dene aura manana karaneke yogya hai / jaba-jaba isa prakArake sadupadezo aura satparAmarzopara dhyAna diyA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra- prakAza gayA hai taba-taba jaina-samAjakA utthAna hokara usakI hAlata kucha-sekucha hotI rahI hai - isame acche-acche rAjA bhI hue, muni bhI hue, aura jainiyone apanI laukika tathA pAralaukika unnatime yatheSTa pragati kI - ' parantu jabase una upadezo tathA parAmarzokI upekSAkI gaI tabhIse jaina samAjakA patana ho rahA hai aura Aja usakI itanI patitAvasthA ho gaI hai ki usake abhyudaya aura samRddhikI prAya sabhI bAteM svapna - jaisI mAlUma hotI haiM, aura yadi kucha purAtattvajJo athavA aitihAsika vidvAno dvArA thoDA-sA prakAza na DAlA jAtA to unapara ekAeka vizvAsa bhI honA kaThina thA / aisI hAlatame, aba jarUrata hai ki jainiyokI pratyeka jAtime aise vIra purupa paidA ho athavA khaDe ho jo baDe hI premake sAtha yuktipUrvaka jAtike paco tathA mukhiyAoko unake karttavyakA jJAna karAeM aura unakI samAja hita virodhanI nirakuza pravRttiko niyatrita karaneke liye jI - jAnase prayatna kreN| aisA honepara hI samAjakA patana ruka sakegA aura usame phirase vahI svAsthyaprada jIvanadAtA aura samRddhikAraka pavana vaha sakegA, jisakA vahanA ava vada ho rahA hai aura usake kAraNa samAjakA sAsa ghuTa rahA hai / 83 samAjake daDa-vidhAna aura usake pariNAma - vipayaka inhI sava vAtoko thoDe-se sUtra - vAkyo dvArA sujhAne athavA unakA saMketamAtra karaneke uddezyase hI yaha cArudattavAlA lekha likhA gayA thA / samAlocakajIko yadi ina sava vAtokA kucha bhI dhyAna hotA to ve aise saduddezyase likhe hue isa lekhake virodha meM jarA bhI lekhanI na utthaate| AzA hai lekhoddezyake isa spaSTIkaraNase unakA bahuta kucha samAdhAna ho jAyagA aura unake dvArA sarvasAdhAraName jo bhrama phailAyA gayA hai vaha dUra ho sakegA / 1 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 yugavIra-nivandhAvalI vezyAoMse vivAha pustakake Azaya-uddezyakA vivecana aura spaSTIkaraNa karane Adike bAda aba maiM udAharaNokI una bAtopara vicAra karatA hU~, jinapara samAlocanAme AkSepa kiyA gayA hai, aura sabase pahale isa cArudattavAle udAharaNako hI letA huuN| yahI pahale likhA bhI gayA thA, jaisA ki zurUme jAhira kiyA jA cukA hai| samAlocakajIne jo ise vasudevajIvAle udAharaNake bAda likhA vatalAyA hai vaha unakI bhUla hai| isa udAharaName sirpha do bAtopara Apatti kI gaI hai| eka to vasatasenA vezyAko apanI strIrUpase svIkRta karane athavA khullamakhullA gharame DAla lenepara, aura dUsarI isa vAtapara ki cArudattake sAtha koI ghRNAkA vyavahAra nahI kiyA gyaa| inamese dUsarI bAtapara jo Apatti kI gaI hai vaha to koI khAsa mahattva nahIM rkhtii| usakA tAtparya sirpha itanA hI hai ki 'saptavyasanomeM vezyA-sevana bhI eka vyasana hai, isa vyasanako sevana karanevAle bahutase manuSya ho gaye haiM paratu uname cArudattakA hI nAma jo khAsa taurase prasiddha calA AtA hai vaha isa bAtako sUcita karatA hai ki isa vyasanake sevaname cArudattakA nAma jaisA badanAma huA hai vaisA dUsarekA nhiiN| nAmakI yaha badanAmI hI cArudattake prati ghRNA aura tiraskAra hai, isaliye usa samayake loga bhI jarUra usake prati ghRNA aura tiraskAra kiye binA na rahe hoge|' isa prakArake anumAnako prastuta karaneke sivAya, samAlocakajIne dUsarA koI bhI pramANa kisI granthase aisA peza nahI kiyA jisase yaha mAlUma hotA ki usa vaktakI jAti-virAdarI athavA janatAne cArudattake vyaktitvake prati ghRNA aura tiraskArakA amuka vyavahAra kiyA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza hai| aura anumAna jo Apane vA~dhA hai vaha samucita nahI hai / kyoki eka vezyA vyasanIke rUpame cArudattakA jo kathAnaka prasiddha hai vaha eka rogIme vyakta honevAle rogake pariNAmoko pradarzita karanekI taraha, cArudattake usa doSakA phala pradarzana athavA usase honevAlI musIvatokA ullekhamAtra hai aura use jyAdA-se-jyAdA usake usa dopakI nindA kaha sakate haiN| parantu usase cArudattake vyaktitva' (zakhasiyata Personality ) ke prati ghRNA yA tiraskArakA koI bhAva nahI pAyA jAtA, jisakA niSedha karanA udAharaName abhISTa thA aura na kisIke eka dopakI nindAse usake vyaktitvake prati ghRNA yA tiraskArakA honA lAjimI AtA hai| dopakI nindA aura bAta hai aura vyaktitvake prati ghRNA yA tiraskArakA honA dUsarI bAta / zrIjinasenAcAryaviracita harivazapurANAdi kisI bhI prAcIna granthame aisA koI ullekha nahI milatA jisase yaha pAyA jAtA ho ki cArudattake vyaktitvake sAtha usa vakta janatAkA vyavahAra tiraskAramaya thaa| pratyuta isake, yaha mAlUma hotA hai ki cArudattakA kAkA svaya vezyA-vyasanI thA, cArudattakI mAtA subhadrAne, cArudattako strIsabhogase virakta dekhakara, isI kAkAke-dvArA vezyAvyasaname lagAyA thA', vezyAke gharase nikAle jAnepara jaba cArudatta apane ghara AyA to usakI strIne vyApArake liye use apane gahane diye aura vaha mAmAke sAtha videza gayA, videzome cArudatta aneka devo tathA vidyAdharose pUjita, prazasita aura sammAnita huA, use prAmANika 1. brahmanemidattane bhI ArAdhanAkathAkozameM likhA hai : tadA svaputrasya mohena saMgatiM gaNikAdimi / subhadrA kArayAmAsa tasyoccailampaTaijanai. // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugabIra-nivandhAvalI aura dhArmika puruSa samajhakara 'gadharvasenA' nAmakI vidyAdhara-kanyA usake samartha bhAiyo-dvArA vivAha kara deneke liye sIpI gaI aura jise cArudattane putrIkI taraha rkkhaa| cArudattake pIche vamantasenA vezyA usakI mAtAke pAsa AtI rahI aura mAtAkI sevA-zubhapA karate hue ni sakoca bhAvase usake vahA~ rahanepara kahIse bhI koI Apatti nahIM kI gaI, cArudattake videzase vApisa Anepara mAtAdika kuTumbIjana aura campApurI nagarIke sabhI loga prasanna hue aura unhone cArudattake sAtha mahatI tathA adbhuta prItiko dhAraNa kiyA / cArudattane usa vasatamenA vezyAko agIkAra kiyA jo usIko eka pati mAnakara, usake gharapara rahane lagI thI, 'kimicchaka' dAna dekara dIno aura anAtho Adiko satupTa kiyA, gadharvasenAkI pratijJAnusAra usakA pati nizcata karaneke liye aneka vAra garvavidyAke jAnakAra vidvAnokI sabhAeM juTAI, pratijJA pUrI honepara vasudevake sAtha usakA vivAha kiyA, aura varAvara jainadharmakA pAlana karate hue antako janamuni dIkSA dhAraNa kI / isake sivAya, vasudevajIne cArudattakA vezyA 1. brahmanemidattake kathAkozameM campApurIke logo AdikI isa prItikA ullekha nimna prakArase pAyA jAtA hai : bhAnu zreSTI subhadrA sA cArudattAgame tdaa| anye campApurIlokA prIti prAptA mahAgutAm // 2 cArudattaH sudhIzcApi bhuktvA bhogAnsvapuNyata / samArAdhya jineMdroktaM dharma zarmakaraM cira // 12 // tato vairAgyamAsAdya sundarAkhyasutAya ca / datvA zreSTipadaM pUtaM dIkSA jainezvarI zritaH // 13 // nemidatta-kathAkoza, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza vyasanAdi sahita sArA pUrva vRttAta sunakara aura usase santuSTa hokara cArudattakI prazasAme nimna vAkya kahe cArudattasya cotsAha tuSTastuSTAva yAdavaH // 18 // aho ceSTitamAryasya mahaudAryasamanvitam / aho puNyavalaM gaNyamananyapurupocitam // 182 / / na hi pauruSamIkSaM vinA daivabalaM tthaa| IkSAn vibhavAn zakyAH prAptuM sasurakhecarAH / / 183 / / -harivazapurANa isakI hindI-bhApAme pa0 gajAdharalAlajIne inhI prazasAvAkyoko nimna prakArase anuvAdita kiyA hai : "kumAra vasudevako parama Anada huA, unhone cArudattakI isa prakAra prazasA kara [kI] ki-Apa uttama puruSa haiM, ApakI ceSTA dhanya hai, udAratA bhI lokottara hai, anya puruSoke liye sarvathA durlabha yaha ApakA puNyabala bhI acintya hai // 181-182 // vinA bhAgyake, aisA paurupa honA ati kaThina hai, aise uttamottama bhogoko manuSyokI to kyA bAta, sAmAnya deva vidyAdhara bhI prApta nahIM kara skte| aura harivazapurANa ke 21 ve sargake antame zrIjinasenAcAryane cArudattako bhI vasudevakI taraha rUpa aura vijJAnake sAgara tathA dharma-artha-kAmarUpI trivargake anubhavI athavA usake anubhavase satuSTacitta prakaTa kiyA hai, aura isa tarahapara donoko eka hI vizeSaNo-dvArA ullekhita kiyA hai - ityanyonyasvarUpajJA ruupvijnyaansaagraa.| trivagonubhavaprItAzcArudattAdayaH sthitA // 185 / / ina saba bAtose yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki cArudatta apane Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 yugavIra-nivandhAvalI kuTumbIjano, purajano aura itarajanomese kisIke bhI dvArA usa vakta tiraskRta nahI the aura na koI unake vyaktitvako ghRNAkI dRSTise dekhatA thaa| isIse lekhakane likhA thA ki "usa samayakI jAti-birAdarIne cArudattako jAtise cyuta athavA birAdarIse khArija nahI kiyA aura na dUsarA hI usake sAtha koI ghRNAkA vyavahAra kiyA gayA / " parantu samAlocakajI apane ukta dUSita anumAnake bharosepara ise sapheda jhUTha batalAte haiM aura isaliye pAThaka ukta sapUrNa kathanaparase unake isa sapheda satyakA svaya anumAna kara sakate haiM aura usakA mUlya jaoNca sakate haiN| aba pahalI bAtapara kI gaI Apattiko liijiye| samAlocakajIkI yaha Apatti baDI hI vicitra mAlUma hotI hai| Apa yahA~ taka to mAnate haiM ki cArudattakA vasatasenA vezyAke sAtha eka vyasanI-jaisA sambandha thA, vasantasenA bhI cArudattapara Asakta thI aura usake prathama darzana-divasase hI yaha pratijJA kie hue thI ki isa janmame maiM dUsare puruSase sabhoga nahI karU~gI, cArudatta usase laDa-bhiDakara yA nArAja hokara videza nahI gayA, balki vezyAkI mAtAne dhanake na rahanepara jaba use apane gharase nikAla diyA to vaha dhana kamAneke liye hI videza gayA thA, usake videza jAnepara vasantasenAne, apanI mAtAke bahuta kucha kahane-sunanepara bhI, kisI dUsare dhanika puruSase apanA sambandha joDanA ucita nahIM samajhA aura apanI mAtAko yahI uttara diyA ki cArudatta merA kumArakAlakA pati hai, maiM use nahIM chor3a sakatI, use choDakara dUsare kuberake samAna dhanavAna puruSase bhI merA koI matalaba nahI hai, aura phira apanI mAtAke gharakA hI parityAga Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 89 kara vaha cArudattake gharapara jAkara rahI aura usako mAtAdikakI sevA karatI huI cArudattake AgamanakI pratIkSA karane lgii| sAtha hI, usane eka AryikAse zrAvakake vrata lekara isa bAtakI aura bhI rajiSTrI kara dI ki vaha eka pativratA hai aura bhaviSyame vezyAvRtti karanA nahI caahtii| isake bAda cArudattajI videzase vipula dhana-sampattike sAtha vApasa Ae aura vasantasenAke apane gharapara rahane AdikA sava hAla mAlUma karake usase mile aura unhone use baDI khuzIke sAtha apanAyA-svIkAra kiyaa| parantu yaha saba kucha mAnate hue bhI, ApakA kahanA hai ki isa apanAne yA svIkAra karanekA yaha artha nahI hai ki cArudattane vasantasenAko strIrUpase svIkRta kiyA thA yA gharame DAla liyA thA balki kucha dUsarA hI artha hai, aura use Apane nimna do vAkyo dvArA sUcita kiyA hai - (1) "cArudattane upakArI aura vratadhAraNa karanevAlI samajha kara hI vasantasenAko apanAyA thaa|" (2) "asala bAta yaha hai ki vasantasenA sevA-zuzrUpA karaneke liye AI thI, aura cArudattane use isI rUpame apanA liyA thaa|" ___iname pahale vAkyase to apanAnekA koI visadRza artha spaSTa nahI hotA hai| hA~, dUsare vAkyase itanA jarUra mAlUma hotA hai ki Apane vasantasenAko strIse bhinna sevA-zuzrUpA karanevAlIke rUpame apanAnekA vidhAna kiyA hai athavA yaha pratipAdana kiyA hai ki cArudattane use eka khidamatagAranI yA naukaranIke taurapara apane yahA~ rakkhA thaa| parantu roTI banAne, pAnI bharane, vartana mAjane, buhArI dene, tailAdi mardana karane, nahalAne, baccoko Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 yugavIra-nibandhAvalI khilAne yA pakhA jhalane Adi kisa sevA-zuzrUSAke kAmapara vaha vezyAputrI rakkhI gaI thI, isakA Apane kahIpara bhI koI ullekha nahI kiyA aura na kahIpara yahI prakaTa kiyA ki cArudatta amuka avasarapara apanI usa cirasaginI aura cirabhuktA vezyAse punaH sabhoga na karane yA usase kAma-sevA na leneke lie pratijJAbaddha ho cuke the athavA unhone apanI eka strIkA hI vrata le liyA thaa| yahI ApakI isa ApattikA sArA rahasya hai, aura isake samarthaname Apane jinasenAcAryake harivaNapurANase sirpha eka zloka uddhRta kiyA hai, jo Apake hI arthake sAtha isa prakAra hai .--- "tAM su ['zu] zrUpAkarI [rI] svastU: [zvazrvAH ] AryAM te vratasaMgatAM / zrutvA vasatasenAM ca prati. [prItaH ] svIkRtavAnaham // " 'artha-vezyA vasantasenA apanI mA~kA ghara parityAga kara mere ghara AgaI thii| aura usane AryikAke pAsa jo zrAvakake vrata dhAraNa kara merI mA~ aura strIkI pUrNa sevA kI thI isalie maiM usase bhI milA use saharSa apanAyA / " 1. braikaToMme jo rUpa diye haiM ve samAlocakajIke diye hue una akSaroMke zuddha pATha hai jo unase pahale pAye jAte haiN| 2. isakI jagaha "sadaNuvratasagatAm" aisA pATha dehalIke naye madirakI pratimeM pAyA jAtA hai| 3. mUla zlokake zabdoMse usakA spaSTa aura sagata artha sirpha itanA hI hotA hai : 'aura vasaMtasenAke vipayame sAsakI ( merI mAtAkI ) sevA karane tathA AryikAke pAsase vrata grahaNa karanekA hAla sunakara maiMne prasannatApUrvaka use svIkAra kiyA--agIkAra kiyA / ' Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza pa0 daulatarAmajIne apane harivazapurAName, isa zlokakI bhApA TIkA isa prakAra dI hai -- "aura vaha kaligasenA vezyAkI putrI vasatasenA pativratA mere videza gae, pIche apanI mAtAkA ghara choDi AryAnike nikaTa zrAvakavata agIkAra kari merI mAtAnike nikaTa Aya rhii| merI mAtAkI ara' strIkI vAnai ati sevA krii| so doU hI vAta atiprasanna bhii| ara jagatime bahuta vAkA jasa bhayA so maiM hU~ ati prasanna hoya vAhi agIkAra karatA bhayA / " yaha zloka cArudattajIne, vasudevajIko apanA pUrva paricaya dete hue, usa samaya kahA hai java ki gadharvasenAkA vivAha ho cukA thA aura cArudattako videzase campApurI vApisa Ae bahutase dina bIta cuke the--gadharvavidyAke jAnakAra vidvAnokI mahIne-dara-mahInekI kaI sabhAe~ bhI ho cukI thii| isa sapUrNa vastusthiti, kathanasambandha aura prakaraNaparase yadyapi, yahI dhvani nikalatI hai aura yahI pAyA jAtA hai ki cArudattane vasantasenAko apanI strI banA liyA thA, aura koI bhI sahRdaya vicArazIla isa bAtakI kalpanA nahI kara sakatA ki cArudattane vasatasenAko, usase kAma-sevAkA koI kAma na lete hue, kevala eka khidamatagArinI yA naukaranIke taurapara apane pAsa rakkhA hogA--aisI kalpanA karanA usa sadvicArasampannAke sAtha nyAya na karake usakA apamAna karanA hai, phira bhI samAlocakajIkI aisI hI vilakSaNa kalpanA jAna par3atI hai| isIse Apa apanI hI bAtapara jora dete haiM, aura usakA AdhAra ukta zlokako batalAte hai / parantu samajhame nahI AtA, ukta zlokame aisI kauna-sI bAta hai jisakA Apa AdhAra lete ho athavA jisase Apake arthakA samarthana Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 yugavIra-nivandhAvalI ho sakatA ho / kisI bhI viruddha kathanake sAthame na hote hue, eka strIko agIkAra karanekA artha use strI vanAneke sivAya aura kyA ho sakatA hai ? kyA 'svIkRtavAn' padase pahale 'strIrUpeNa' aisA koI pada na honese hI Apa yaha samajha baiThe haiM ki vasatasenAkI strIrUpase svIkRti nahI huI thI yA use strIrUpase agIkAra nahI kiyA gayA thA ? yadi aisA hai to isa samajhapara sahasra dhanyavAda hai / jAna paDatA hai apanI isa samajhake bharosepara hI Apane zlokamaM paDe hue 'zvazrvA ' padakA koI khayAla nahI kiyA aura na 'svIkRti' yA 'svIkAra' zabdake prakaraNasagata arthapara hI dhyAna denekA kucha kaSTa uThAyA / zlokame ' zvazrvAH ' pada isa vAtako spaSTa vatalA rahA hai ki cArudattane vasudevase vAte karate samaya apanI mAtAko vasantasenAkI 'sAsa' rUpase ullekhita kiyA thA aura isase yaha sApha jAhira hai ki vasudevake sAtha vArtAlApa karanese pahale cArudattakA vasatasenAke sAtha vivAha ho cukA thA / svIkaraNa, svIkRti aura svIkAra zabdokA artha bhI vivAha hotA hai - isIse vAmana zivarAma ApTene apane koza me ina zabdokA artha Espousal, wedding tathA marriage bhI diyA hai aura isIliye ukta zlokame 'svIkRtavAn' se pahale 'strIrUpeNa' padakI yA isI Azayako liye hue kisI dUsare padake denekI koI jarUrata nahI thI usakA denA vyartha hotA / svaya zrI jinasenAcAryane anyatra bhI, apane harivazapurAName, 'svIkRta' ko 'vivAhita ( UDha )' arthame prayukta kiyA hai, jisakA eka spaSTa udAharaNa isa prakAra hai 'yAgakarmaNi nivRtte sA kanyA rAjasUnunA / svIkRtA tApasA bhUpaM bhaktaM kanyArthamAgatAH || 30 // 1. jinadAsa brahmacArIke harivazapurANa meM bhI 'svIkRta' ko 'UTa' -- Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza * kauzikAyAtra taistasyAM yAcitAyAM nRpo'vadat / kanyA soDhA kumAreNa yAtetyuktAstu te yayuH // 31 // -29 vaoN srg| ye dono padya usa yajJaprakaraNake haiM jisame rAjA amoghadarzanane ragasenA vezyAkI putrI 'kAmapatAkA' vezyAkA nRtya karAyA thA aura jise dekhakara kauzika RSi bhI kSubhita ho gaye the| ina padyome batalAyA hai ki 'yajJakarmake samApta honepara usa ( kAmapatAkA ) kanyAko rAjaputra ( cArucandra ) ne svIkAra kara liyA / ( isake bAda ) kucha tApasa loga kanyAke liye bhakta rAjAke pAsa Aye aura unhone 'kauzika' ke lie usakI yAcanA kii| isapara 'rAjAke isa uttarako pAkara ki 'vaha kanyA to rAjaputrane vivAha lI hai' ve loga cale gye| ___ isa ullekhaparase spaSTa hai ki zrIjinasenAcAryane pahale padyame jisa bAtake lie 'svIkRtA' padyakA prayoga kiyA thA, uso bAtako agale padyame 'UDhA' padase jAhira kiyA hai, jisase 'svIkRtA' ( svIkAra karalI ) aura 'UDhA' (vivAha lI) dono pada eka hI arthake vAcaka siddha hote haiN| pa0 daulatarAmajIne 'svIkRtA' kA artha 'aGgIkAra karI' aura 'UDhA' kA artha 'varI' diyA hai| aura samAlocakajIke zraddhAspada pa0 gajAdharalAlajIne, ukta padyokA ( vivAhita ) arthameM prayukta kiyA hai / yathA :-- tata. kadAcitsA kanyA svIkRtA raajsuununaa| tApasAstepi kanyArthaM nRpapAvaM samAgatA // 30 // prArthitAyA nRpo'vADhIttasyA soDhA vidhAnataH / kumAreNa tato yUya yAta svasthAnamutsukA. // 31 // -10 vaoN srg| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 yugavIra- nivandhAvalI artha dete hue, 'svIkRtA' kI taraha 'UDhA' kA artha bhI 'svIkAra karalI' kiyA hai aura isa taraha yaha ghoSita kiyA hai ki 'UDhA' ( vivAhitA ) ora 'svIkRtA' dono ekArthavAcaka pada haiM / aisI hAlata me yaha bAta vilakula nirvivAda aura ni sandeha jAna paDatI hai ki cArudattane vasantasenA vezyAke sAtha vivAha kiyA thA -- use apanI strI vanAyA thA aura usI bAtakA ullekha unakI taraphase ukta zlokame kiyA gayA hai / aura isalie ukta zlokame prayukta hue "svIkRtavAn" padakA spaSTa artha 'vivAhita - vAn" samajhanA cAhie / kheda hai ki itanA spaSTa mAmalA hote hue bhI, samAlocakajI lekhakake vyaktitvapara AkSepa karate hue likhate haiM "cArudattane vasantasenAko gharame nahI DAla liyA thA aura na use strIrUpase svIkRta kiyA thA, jaisA ki bAbUsAhavane likhA hai / ye dono bAteM zAstrome nahI hai / na jAne bAbU sAhabane kahA~se likha dI haiM, bAbUsAhaba kI yaha purAnI Adata hai ki jisa vAtase apanA matalaba nikalatA dekhate haiM usI bAtako apanI ora milAkara jhaTa logoko dhokheme DAla dete haiM / " samAlocakajIke isa likhanekA kyA mUlya hai, aura isake dvArA lekhakapara unhoMne kitanA jhUThA tathA nindya AkSepa kiyA hai, ise pAThaka aba svaya samajha sakate haiN| samajhame nahI AtA ki eka vezyAse vivAha karane yA use strI banA lenekI purAnI bAtako mAna leneme unhe kyo sakoca huA aura usapara kyo itanA pAkhaDa racA gayA ? vezyAose vivAha karaneke to aura bhI kitane hI udAharaNa jainazAstrome pAye jAte haiM, jinamese 'kAmapatAkA' vezyAkA udAharaNa Upara diyA hI jA cukA hai, aura 'puNyAtravakathA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 95 koza' 'me likhA hai ki 'paMcasugaMdhinI' vezyAkI 'kinnarI' aura 'manoharI' nAmakI do putriyA~ thI, jinake sAtha jayadharake putra pratApadhara aparanAma 'nAgakumAra' ne, pitAkI AjJAse, vivAha kiyA thA / ye nAgakumAra jinapUjana kiyA karate the, unhone antako jinadIkSA lI aura ve kevalajJAnI hokara mokSa padhAre / unakI isa kRtise--sAkSAt vyabhicArajAta vezyA-putriyoko apanI strI banA lenese-jainadharmako koI kalaka nahI lagA, jisake laga jAnekI samAlocakajIne samAlocanAke antama AzakA kI hai, ve varAvara jina-pUjA karate rahe aura usase unakI jinadIkSA tathA Atmonnatiko carama sImA taka pahu~cAneke kAryame bhI koI bAdhA nahI A skii| isalie eka vezyAko strI vanA lenA AjakalakI dRSTise bhale hI loka-viruddha ho, parantu vaha jainadharmake sarvathA viruddha nahI kahalA sakatA aura na pahale jamAneme sarvathA loka-viruddha hI samajhA jAtA thaa| Ajakala bhI vahudhA dezahitaipiyokI yaha dhAraNA pAI jAtI hai ki bhAratakI sabhI vezyAe~, 1. yaha puNyAsravakathAkoza kezavanandi munike ziSya rAmacandra mumukSukA vanAyA huA hai / isakA bhApAnuvAda pa0 nAthUrAmajI premIne kiyA hai aura vaha san 1907 meM prakAzita bhI ho cukA hai| 2. yathA-"ekadA rAjAsthAna pacasugaMdhinInAmavezyA samAgatya bhUpa vijJApayatisma deva / me sute dve kinnarI manoharI ca vINAvAdhamadagavite nAgakumArasyAdezaM dehi tayorvAdya parIkSitu / .. te cAtyAsakta pitRvacanena pariNItavAn pratApadhara sukhamAsa |"-punnyaasrv0 / 3. ".. pratApadharo munizcatuHSaSTivarSANi tapazcakAra kailAse kevalI yjnye|"-punnyaasrv / arthAt-pratApadhara (nAgakumAra ) ne muni hokara 64 varpa tapa kiyA aura phira kailAsa parvatapara kevalajJAnako prApta kiyA / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI vezyAvRttiko choDakara, yadi apane-apane pradhAna premIke ghara baiThajAya~--gRhasthadharmame dIkSita hokara gRhasthana bana jAya~ athavA aisA bananeke liye unhe majabUra kiyA jAsake aura isa taraha bhAratase vezyAvRtti uTha jAya to isase bhAratakA naitikapatana rukakara usakA bahuta kucha kalyANa ho sakatA hai| ve vezyAgamana' yA vyasanakI apekSA eka vezyAse vezyAvRtti chuDAkara, zAdI kara leneme kama pApa samajhate haiM / aura, kAma-pizAcake vazavartI hokara, vezyAke dvArapara paDe rahane, Thokare khAne, apamAnita tathA padadalita hone aura aneka prakArakI zArIrika tathA mAnasika yatraNAe~ sahate hue antako patitAvasthAme hI mara jAneko ghora pApa tathA adharma mAnate haiM / astu / kuTumbameM vivAha cArudattake udAharaNakI sabhI ApattiyokA nirasanakara aba maiM dUsare-- vasudevajIvAle-udAharaNakI Apattiyoko letA huuN| isa udAharaName sabase bar3I Apatti 'devakIke vivAha' para kI gaI hai| devakIkA vasudevake sAtha vivAha huA, isa bAtapara, yadyapi koI Apatti nahI hai, parantu 'devakI rizteme vasudevakI bhatIjI thI' yaha kathana hI ApattikA khAsa viSaya banAyA gayA hai aura ise lekara khUba hI kolAhala macAyA gayA tathA jamInaAsamAna eka kiyA gayA hai| isa Apattipara vicAra karanese pahale, yahA~ prakRta Apatti-viSayaka kathanakA kucha thoDA-sA pUrva itihAsa de denA ucita mAlUma hotA hai aura vaha isa prakAra hai - (1) san 1910 me, lAhaurase pa0 daulatarAmajI-kRta bhApA harivazapurANa prakAzita huA aura usakI viSaya-sUcIme Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 vivAha-kSetra-prakAza devakI aura vasudevake pUrvottara samvandhoko nimna prakArase ghopita kiyA gayA -- "vasudevakA apane bAbAke bhAI rAjA suvIrakI (paDa) potI kaMsakI bahana devakose vivAha huaa|" isa ghoSaNAke kisI bhI azapara usa samaya ApattikI kahIseM bhI koI AvAja nahI suna pddii| (2) 17 pharavarI san 1613 ke jainagajaTame saranaU nivAsI pa0 raghunAthadAsajIne, "zAstrAnukUla pravartanA cAhiye" isa zIrSakakA eka lekha likhA thA aura usame kucha rUDhiyopara apane vicAra bhI pragaTa kiye the| isapara lekhakakI orase "zubha cihna' nAmakA eka lekha likhA gayA aura vaha 24 mArca san 1613 ke 'janamitra' meM prakAzita huA, isa lekhame paDitajIke ukta 'zAstrAnukUla pravartanA cAhiye' vAkyakA abhinadana karate hue aura samAjame rUDhiyo tathA rasma-rivAjokA vivecana prArambha honekI AvazyakatA batalAte hue, kucha zAstrIya pramANa paDitajIko bheTa kiye gaye the aura unapara niSpakSabhAvase vicAranekI preraNA bhI kI gaI thii| una pramANome cauthe nambarakA pramANa isa prakAra thA - "ukta ( jinasenAcAryakRta ) harivazapurAName yaha bhI likhA hai ki vasudevajIkA vivAha devakIse huA / devakI rAjA ugrasenakI laDakI aura mahArAja suvIrakI par3apotI (prapautrI) thI aura vasudevajI mahArAjA sUrake pote the| sUra aura suvIra dono sage bhAI the--arthAt zrIneminAthake cacA vasudevajIne apane cacAjAda bhAIkI laDakIse vivAha kiyaa| isase prakaTa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI hai ki usa samaya vivAhame gotrakA vicAra vA bacAva nahIM kiyA jAtA thA , nahIM mAlUma paravArome Ajakala ATha-ATha vA cAracAra sAkeM ( zAkhAe~ ) kisa AdhArapara milAI jAtI haiN|" isa lekhake uttarame paDitajIne dUsarA lekha, vahI 'zuma cihna' zIrSaka DAlakara, 16 jUna san 1913 ke jainagajaTame prakAzita karAyA, usame isa pramANake kisI bhI azapara koI Apatti nahI kI gaI aura na do zlokoke arthapara Apatti karaneke sivAya, dUsare hI kisI pramANako apramANa ThaharAyA gyaa| jainamitrake sampAdaka brazItalaprasAdajIne bhI ukta pramANapara koI Apatti nahIM kI, hAlAMki unhone lekhapara do sampAdakIya noTa bhI lagAye the| (3) isake chaha varSa bAda, "zikSAprada zAstrIya udAharaNa' na02 ke nAmase vasudevajIke udAharaNakA yaha prakRta lekha likhA gayA aura apraila san 1616 ke 'satyodaya me prakAzita huaa| usa vakta isa lekhapara 'padmAvatIpuravAla' ke sampAdaka pa0 gajAdharalAlajI nyAyatIrthane apanA vistRta vicAra prakaTa kiyA thA aura usame isa bAtako svIkAra kiyA thA ki devakI ugrasenakI putrI aura vasudevakI bhatIjI thii| unakA vaha vicAra-lekha zrAvaNa mAsake 'padmAvatIpuravAla' aka na0 5 me prakAzita huA thaa| isake bAda sitambara san 1620 ke 'jainahitaiSI' me yahI lekha prakAzita huA aura vahA~se cAra varSake bAda aba isa pustakame uddhRta kiyA gayA hai| ___ isa taraha devakI aura vasudevake sambandhakA yaha viSaya isa 1. artha-viSayaka isa ApattikA uttara 'artha-samarthana' nAmake lekha-dvArA diyA gayA, jo 17 sitambara san 1913 ke 'jainamitra' meM prakAzita huA thA aura jo ava isI nivandhAvalI dvitIya bhAga pRSTha 31 para mudrita hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 99 pustakame koI nayA nahIM hai, balki vaha samAjake cAra prasiddha patro aura eka granthame carcA hokara bahuta pahalese samAjake vidvAnoMke sAmane rakkhA jA cukA hai aura usakI satyatApara isase pahale koI Apatti nahI kI gaI / athavA yo kahiye ki samAjake vidvAnone use Apattike yogya nahI smjhaa| aisI hAlatame samAlocakajIkA isa viSayako lekara vyarthakA kolAhala macAnA aura lekhakake vyaktitvapara bhI AkramaNa karanA unake akANDatANDava tathA avicArako sUcita karatA hai / lekhakane devakIke vivAhakI ghaTanAkA ullekha karate hue likhA thA "devakI rAjA ugrasenakI putrI, nRpamojakavRSTikI pautrI aura mahArAja suvIrakI prapautrI thii| vasudeba rAjA andhakavRSTike putra aura nRpazUrake pautra the| ye nRpa 'zUra' aura devakIke prapitAmaha 'suvIra' dono sage bhAI the| donoke pitAkA nAma 'narapati' aura pitAmaha (bAbA) kA nAma 'yadu' thaa| aisA zrIjinasenAcAryane apane harivazapurAName sUcita kiyA hai aura isase yaha prakaTa hai ki rAjA ugrasena aura vasudevajI dono Apasame cacAtAUjAda bhAI lagate the aura isaliye ugrasenakI laDakI 'devakI' rizteme vasudevakI bhatIjI ( bhrAtRjA ) huii| isa devakIse vasudevakA vivAha huA, jisase spaSTa hai ki isa vivAhame gotra tathA gotrakI zAkhAokA TAlanA to dUra rahA eka vaza aura eka kuTumbakA bhI kucha khayAla nahI rakkhA gayA / " isa kathanase spaSTa hai ki isame devakI aura vasudevakI riztedArIkA-unake pUrva sambandhakA jo kucha ullekha kiyA gayA hai vaha saba zrIjinasenAcAryake harivazapurANake AdhArapara kiyA gayA hai| aura isalie eka samAlocakakI haisiyatase samAlocakajIko Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 yugavIra-nivandhAvalI isapara yadi koI Apatti karanI thI to vaha yA to jinasenAcAryako lakSya karake karanI cAhiye thI-unake kathanako mithyA ThaharAnA athavA yaha batalAnA cAhie thA ki vaha amuka-amuka jainAcAryoM tathA vidvAnoke kathanoke viruddha hai-aura yA vaha isa rUpameM hI honI cAhie thI ki lekhakakA ukta kathana jinasenAcAryake harivazapurANake viruddha hai, aura aisI hAlatame jinasenAcAryake una virodhI vAkyoko dikhalAnA cAhie thaa| parantu samAlocakajIne yaha saba kucha bhI na karake ukta kathanako "sapheda jhUTha' likhA hai aura use vaisA siddha karaneke lie jinasenAcAryakA eka bhI vAkya unake harivaNapurANase uddhRta nahIM kiyA, yaha vaDI hI vicitra vAta hai| hA~, anya vidvAnoke banAye hue pADavapurANa, nemipurANa, harivazapurANa, uttarapurANa aura ArAdhanAkathAkoza nAmaka kucha dUsare granthoke vAkya jarUra uddhRta kiye haiM aura unhIke AdhArapara lekhakake kathanako mithyA siddha karanA cAhA hai, yaha samAlocanAkI dUsarI vicitratA hai| aura ina dono vicitratAome samAlocakajIkI isa ApattikA sArA rahasya A jAtA hai| sahRdaya pAThaka isaparase sahajame hI isa bAtakA anubhava kara sakate haiM ki samAlocakajI, isa Apattiko karate hue, samAlocakake dAyarese kitane bAhara nikala gaye aura usake karttavyase kitane nIce gira gaye haiN| unhe itanI bhI samajha nahI par3I ki lekhaka apane kathanako jinasenAcAryake harivazapurANake AdhArapara sthita kara rahA hai aura isalie usake vipakSame dUsare granthoke vAkyoko uddhRta karanA vyartha hogA, unase vaha kathana mithyA nahI ThaharAyA jAsakatA, use mithyA ThaharAneke lie jinasenAcAryake vAkya hI paryApta ho sakate hai aura yadi vaise koI virodhI vAkya upalabdha nahIM haiM to yA to Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha - kSetra- prakAza hame koI Apatti hI na karanI cAhie aura yA jinasenAcAryako hI apanI ApattikA viSaya banAnA cAhie / 101 jaina kathA-granthome saikaDo vAte eka dUsareke viruddha pAI jAtI haiM, aura vaha AcAryoM- AcAryokA paraspara matabheda hai / paDita ToDaramalajI Adike sivAya, pa0 bhAgacandajIne bhI isa bheda-bhAvako lakSita kiyA hai aura nemipurANakI apanI bhApATIkAke antame usakA kucha ullekha bhI kiyA hai ' / parantu yahaoNpara hama eka bahuta prasiddha ghaTanAko lete haiM, aura vaha yaha hai ki sItAko uttarapurAName rAvaNa kI putrI aura padmapurANAdikame rAjA janakakI putrI vatalAyA hai / ava yadi koI pustaka-lekhaka apanI pustakame isa vAtakA ullekha kare ki 'zrIguNabhadrAcArya - praNIta uttarapurANake anusAra sItA rAvaNakI beTI thI, to kyA usa pustakakI samAlocanA karate hue kisI bhI samAlocakako aisA kahane athavA isa prakArakI Apatti karanekA koI adhikAra hai ki pustakakArakA vaha likhanA jhUTha hai, kyoki padmapurANAdika dUsare kitane hI granthome sItAko rAjA janakakI putrI likhA hai ? kadApi nahI / use ukta kathanako jhUThA batalAnese pahale yaha siddha karanA cAhiye ki vaha usa uttarapurAName nahI hai jisakA pustakame havAlA diyA 1 yathAH - "yahA~ itanA aura jAnanA isa purANakI kathA [ aura ] harivazapurANakI kathA koI-koI milai nAhIM jaise harivazapurANa viSai to bhagavAnakA janma saurIpura kahyA aura ihA dvArikAkA janma kahyA, vahuri harivagameM kRSNa tIsare naraka gayA kahyA, ihA prathama naraka gayA kahyA aura bhI nAma grAmAdikameM phera hai so ihA bhrama nAhI karanA / yaha chadmastha AcAryanake jJAnameM phera pardhA hai / " - nemipurANa bhASA nAnautAke eka. madirakI prati / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 yugavIra - nibandhAvalI gayA hai, athavA pustakakArapara jhUThakA Aropa na karake, usa vipayame, sIdhA uttarapurANake racayitApara hI AkramaNa karanA cAhiye / yadi vaha aisA kucha bhI nahI karatA, valki usa pustakakArake ukta kathanako mithyA siddha karaneke lie padmapurANAdi dUsare granthoke avataraNoko hI uddhRta karatA hai, to vidvAnokI dRSTi usakI vaha kRti ( samAlocanA) nirI anadhikAra carcAke sivAya aura kucha bhI mahattva nahI rakha sakatI aura na usake una avataraNokA hI koI mUlya ho sakatA hai / ThIka vahI hAlata hamAre samAlocakajI aura unake ukta avataraNo ( uddhRta vAkyo ) kI samajhanI cAhiye / unheM yA to lekhakake kathana ke viruddha jinasenAcArya ke harivazapurANase koI vAkya uddhRta ' karake batalAnA cAhie thA aura yA vaise ( cacA-bhatIjI - jaise ) samvandhavidhAnake liye jinasenAcArya para hI koI AkSepa karanA cAhiye thA, yaha dono bAte na karake jo Apane, lekhakake kathanako asatya ThaharAneke liye, pANDavapurANAdi dUsare granthoke vAkya uddhRta kiye haiM' ve saba asagata, gairamutAllika aura ApakI anadhikAra carcAkA hI pariNAma jAna paDate haiM, sadvicAra - sampanna vidvAnokI dRSTime unakA kucha bhI mUlya nahI hai, ve samajha sakate haiM ki aise aprastuta gairamutAllika ( irrelevant ) hajAra pramANose bhI lekhakakA vaha ullekha asatya nahI ThaharAyA jA sakatA / aura na ye dUsare granthoke pramANa, jinake liye samAlocanAke sAta peja roke gaye haiM, kathacit matabheda athavA vizeSa kathanako pradarzita karaneke sivAya, jinasenAcArya ke vacanopara hI koI Apatti karane ke lie samartha ho sakate haiM, kyoki ye sava grantha jinasenAcArya-praNIta harivazapurANase vAdake bane hue haiM -- jinasenakA harivazapurANa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 103 zaka sa0 705 me, uttarapurANa zaka sa0 820 ke lagabhaga, kASThAsaghI bhaTTAraka yaza kIrtikA prAkRta harivazapurANa vi0 sa0 1500 meM aura zubhacandra bhaTTArakakA pANDavapurANa vi0 sa0 1608 me banakara samApta huA, vAkI brahmanemidattake nemipurANa aura ArAdhanAkathAkoza tathA jinadAsa brahmacArIkA harivazapurANa ye saba grantha vikramakI prAya 16 vI zatAbdIke bane hue hai-aisI hAlatame ina granthokA jinasenake spapTa kathanapara koI asara nahI paDa sakatA aura na prAcInatAkI dRSTise inhe jinasenake harivazapurANase adhika prAmANika hI mAnA jA sakatA hai| iname uttarapurANako choDakara zepa grantha to bahuta kucha Adhunika haiM, bhaTTArako tathA' bhaTTAraka-ziSyoke race hue haiM aura unhe jinasenake harivazapurANake mukAbaleme koI mahattva nahI diyA jA sktaa| rahA uttaspurANa, usake kathanase yaha mAlUma nahI hotA ki devakI aura vasudevame cacA-bhatIjIkA sambandha nahI thA-valki usa sambandhakA honA hI adhikatara pAyA jAtA hai, aura isa bAtako Age calakara spaSTa kiyA jaaygaa| sAtha hI, uttarapurANa aura jinasenake harivazapurANakI sammilita rozanIse dUsare pramANopara bhI yatheSTa prakAza DAlA jaaygaa| yahaoNpara, isa vakta maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki samAlocakajIne lekhakako sambodhana karake usapara yaha kaTAkSa kiyA hai ki vaha pa0 gajAdharalAlajIke bhApA kiye hue harivaMzapurANake kucha agale pRSThoko yadi palaTa kara dekhatA to use patA laga jAtA ki usake 336 ve pRSThakI 24 vI lAiname spaSTa likhA hai ki 1. brahma nemidatta bhaTTAraka mallibhUSaNake aura jinadAsa brahmacArI bhaTTAraka sakalakIrtike ziSya the| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yugavIra-nivandhAvalI "rAnI nandayazA isa dazArNa nagarame devasenakI dhanyA nAmaka strIse yaha devakI utpanna huI hai|" vezaka, samAlocakajI / lekhakako isa bhASA-harivazapurANake pRSThoko palaTa kara prakRta pRSThako dekhanekA koI avasara nahI milaa| parantu ava ApakI sUcanAko pAkara jo use dekhA gayA to usame bar3I hI vicitratAkA darzana huA hai| vahA~ pa0 gajAdharalAlajIne ukta vAkyako liye hue, eka zlokakA jo anuvAda diyA hai vaha isa prakAra hai - "aura rAnI nandayazAne unhI putrokI mAtA honekA tathA revatI dhAyane unakI dhAya honekA nidAna bA~dhA / so ThIka hI hai-putrokA sneha choDanA baDA hI kaThina hai| isake bAda ve saba loga samIcIna tapake prabhAvase mahAzukra svargame solaha sAgara Ayuke bhoktA deva huye| vahA~se Ayuke antame cayakara zakhakA jIva rohiNIse utpanna valabhadra haA hai| rAnI nandayazA zreSTha isa dazArNa nagarame devasenakI dhanyA nAmaka strIse yaha devakI utpanna huI hai aura dhAya bhadrilasA nagaramai sudRSTI nAmaka seThakI alakA nAmakI strI huI hai // 167 // " / yaha jinasenake jisa mUla zloka na0 167 kA anuvAda kiyA gayA hai vaha harivazapurANake 33veM sargame nimna prakArase pAyA jAtA hai - "dhAtrI mAnuSyaka prAptA pure bhadrilasAhvaye / sudRSTizreSThino bhAryA vartate hylkaabhidhaa|" koI bhI saskRtakA vidvAn isa zlokakA vaha anuvAda nahI kara sakatA jo ki pa0 gajAdharalAlajIne kiyA hai aura na isakA vaha koI bhAvArtha hI ho sakatA hai| isa zlokakA sIdhA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 105 sAdA Azaya sirpha itanA hI hotA hai ki 'vaha dhAya ( revatI) manuSya janmako prApta huI, isa samaya bhadrilasA nAmaka nagarame seTha sudRSTikI alakA nAmakI strI hai / ' aura yaha Azaya ukta anuvAdake antima vAkyame A jAtA hai, isaliye anuvAdakA zepAza, jisame samAlocakajIkA baDe darpake sAtha pradarzita kiyA huA vaha vAkya bhI zAmila hai, mUlagranthase bAharakI cIja jAna paDatA hai / mUlagranyame, isa zlokase pahale yA pIche, dUsarA koI bhI zloka aisA nahI pAyA jAtA, jisakA Azaya 'rAnI nandayazA' se prArambha honevAlA ukta vAkya ho sake / isa zlokase pahale "kurvannirnAmakastIbaM" nAmakA padya aura bAdako 'gagAdyA devakIgarne' nAmakA padya pAyA jAtA hai, jina donokA anuvAda, isI kramase--ukta anuvAdase pahale pIche-prAya ThIka kiyA gayA hai| parantu ukta padyake anuvAdame bahuta-sI bAteM Uparase milAI gaI haiM, yaha spaSTa hai, aura isa prakArako milAvaTa aura bhI saikaDo padyoke anuvAdame pAI jAtI hai / jo nyAyatIrtha pa0 gajAdharalAlajI, pa0 daulatarAmajIkI bhASA-TIkApara AkSepa karate haiM ve svaya bhI aisA galata athavA milAvaTako liye hue anuvAda prastuta kara sakate haiM, yaha baDe hI khedakA viSaya hai| pa0 daulatarAmajIne to apanI bhASA-vacanikAme itanA hI likhA hai ki "rANI nadiyasAkA jIva yaha devakI bhaI" aura vaha bhI ukta padyakI TIkAme nahI, valki agale padyakI TIkAme vahA~ ullekhita 'devakI' kA pUrva sambadha 1 dekho, dehalIke naye madira aura pacAyatI madirake harivazapurANakI donoM pratiyoMke kramazaH patra na0 207 aura 151 / 2 dekho, gajAdharalAlajIke bhASA-harivazapurANakI 'prastAvanA' pRSTha na0 2 / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 yugavIra-nivandhAvalI 1 vyakta karaneke liye likhA hai / parantu gajAdharalAlajIne isapara apanI orase devakI ke mAtA-pitA aura utpatti sthAnake nAmokI magajI bhI caDhA dI hai, aura usame dazArNa nagarase pahale unakA 'isa' zabdakA prayoga aura bhI jyAdA khaTakatA hai, kyoki devakI aura vasudevajIse yaha sava kathA kahate hue atimuktaka muni usa samaya dazArNa nagarame upasthita nahI the, balki mathurAke pAsake sahakAra vaname upasthita the / isaliye unakI orase 'isa' Azayake zabdakA prayoga nahI bana sakatA / parantu yahA~para anuvAdakI bhUle prakaTa karanA koI iSTa nahI hai, maiM isa kathanaparase sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki jisa bAtako samAlocakajIne baDe darpa ke sAtha lekhakako dikhalAnA cAhA thA, usame kucha bhI sAra nahI hai, vaha jinasenAcArya ke harivazapurANase bAharakI cIja hai aura isaliye usake AdhArapara koI Apatti nahI kI jA sakatI / samAlocakajIke sAmane jinasenakA harivazapurANa maujUda thAunhoMne usake kitane hI vAkya samAlocanAme dUsare avasaropara uddhRta kiye haiM--ve svaya isa bAtako jAnate the ki pa0 gajAdharalAlajIne jo bAta anuvAdame kahI hai vaha mUlame nahI haiyadi mUlame hotI to ve sabase pahale usa mUlako uddhRta karate aura taba kahI pIchese anuvAdakA nAma lete -- phira bhI unhone gajAdharalAlajIke mithyA anuvAdako pramAName peza kiyA, yaha baDe hI du sAhasakI bAta hai / unhe isa bAtakA jarA bhI -- 1 yathAH--'tahA~ te cayakari revatI dhAyakA jIva bhaddalapura viSai sudRSTi nAmA seTha kai alkA nAmA strI hai // 67 // ara rANI nadiyasAkA jIva yaha devakI bhaI tAkai ve gagadeva Adi pUrvale putra svargata cayakari yAjanmaviSai bhI putra hoige ||" 168 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 107 khayAla nahIM huA ki jisa dhokhAdehIkA maiM dUsaropara jhUThA ilajAma lagA rahA hU~ usakA apanI isa kRtise svaya hI sacamuca aparAdhI banA jA rahA hU~ aura isaliye mujhe apane pAThakoke sAmane 'usI harivaMzapurANa'' yA jinasena ke nAmapara aisI mithyA vAtako rakhate hue zarma AnI cAhiye / parantu jAna paDatA hai, samAlocakajI satya athavA asaliyatapara pardA DAlanekI dhuname itane masta the ki unhone zarma aura sadvicArako uThAkara ekadama vAlAe-tAka rakha diyA thA, aura isIse ve aisA duHsAhasa kara sake haiN| hama samAlocakajIse pUchate haiM ki, Apane to pa0 gajAdharalAlajIke bhApA kiye hue harivazapurANake sabhI patroko khUba ulaTa-palaTa kara dekhA hai taba Apako usake 365 ve pRSThapara ye paktiyA~ bhI jarUra dekhaneko milI hogI, jiname navajAta bAlaka kRSNako mathurAse bAhara lejAte samaya vasudevajI aura kasake badI pitA rAjA ugrasename huI vArtAlApakA ullekha hai - ___ "pUjya | isa rahasyakA kisIko bhI patA na lage, isa devakIke putrase niyamase Apa badhanase mukta hoge| uttarame ugrasenane kahA--ahA / yaha mere bhAI devasenakI putrI devakIkA putra hai / maiM isakI bAta kisIko nahI kaha sktaa| merI ataraga kAmanA hai ki yaha dinodina baDhe aura vairIko isakA patA taka na lge|" isa ullekha dvArA yaha spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki 'devakI' una devasenakI putrI thI jo kasake pitA ugrasenake bhAI the aura isaliye unasenakI putrI honese devakI aura vasudevame jo cacAbhatIjIkA sambadha ghaTita hotA hai vahI devasenakI putrI honese bhI 1. dekho, samAlocanAkA pRSTha 3 rA aura 6 tthaa| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 yugavIra-nivandhAvalI ghaTita hotA hai-- usame racamAtra bhI antara nahI paDatA - kyoki ugrasena aura devasena dono sage bhAI the / phira devakIke 'bhatIjI' hone se kyo inakAra kiyA gayA ? aura kyo isa ullekhako chipAyA gayA ? kyA isIliye ki isase hamAre sAre virodhapara pAnI phira jAyagA ? - devasena rAjA ugrasenake sage bhAI aura vasudevake cacAjAda bhAI the, yaha bAta zrIjinasenAcAryake nimna vAkyose prakaTa hai. - udiyAya yadustatra harivaMzodayAcale / yAdavaprabhavo vyApI bhUmau bhUpatibhAskaraH // 6 // suto narapati: tasmAdudbhUdbhavadhUpatiH / yadustasminbhuvaM nyasya tapasA tridiva gataH // 7 // sUrazcApi suvIrazca zUrau vIrau narezvarau / sa tau narapatiH rAjye sthApayitvA tapobhajat // 8 // sUraH suvIramAsthApya mathurAyAM svayaM kRtI | sa cakAra kuzadyeSu puraM sauryapuraM param // 9 // zUrAzcAndhakavRSTayAdyAH sUrAdudbhavansutAH / vIro bhojakavRSTyAdyAH suvIrAnmathurezvarAt // 10 // jyeSThaputre vinikSipta kSitibhAro yathAyatham / siddhau sUrasuvIrau tau supratiSThena dIkSitau // 11 // AsIdandhakavRSTezca subhadrA vanitottamA / putrAstasyA dazotpannAstridazAbhA divazcyutAH // 12 // samudra vijayo'kSobhyastathA stimitasAgara / himavAnvijayazcAnyo'calo dhAraNapUraNau // 13 // abhicadra ihAkhyAto vasudevazca te daza / dazAhaH sumahAbhAgAH sarvepyanvarthanAmakA // 14 // 1. dekho, nayA maMdira, dehalIkI prati / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza kuntImadrI ca kanye dve mAnye strIguNabhUpaNe / lakSmIsarasvatItulye bhaginyau vRSTijanminAm // 15 // rAjJo bhojakavRSTayA patnI padmAvatI sutAn / ugrasena-mahAsena-devasenAnasUta sA // 16 // -harivaMzapurAga, 18 vaoN srg| ina vAkyoke dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'harivazame rAjA 'yadu' kA udaya huA, usIse yAdava vazakI utpatti huI aura vaha apane putra 'narapati' ko pRthvIkA bhAra saupa kara, tapazcaraNa karatA huA, svarga-lokako prApta huaa| narapatike 'sUra' aura 'suvIra' nAmake do putra hue, jinhe rAjyapara sthApita karake usane tapa le liyaa| isake bAda sUrane apane bhAI suvIrako mathurAma sthApita karake svaya sauryapura nagara basAyA, sUrase 'andhakavRSTi' Adi zUra putra utpanna hue aura mathurAke svAmI suvIrase 'bhojakavRSTi' Adi vIra putrokI utpatti huI, sUra aura suvIra donone apane-apane jyeSTha putra ( andhakavRSTi bhojakavRSTi) ko rAjya dekara supratiSTha munise dIkSA lI aura siddhapadako prApta kiyA, andhakavRSTikI subhadrA strIse samudravijaya, akSobhya, stimitasAgara, himavAna, vijaya, acala, dhAraNa, pUraNa, abhicandra, aura vasudeva nAmake dasa mahAbhAgyazAlI putra utpanna hue, sAtha hI, kuntI aura madrI nAmakI do kanyAe~ bhI huI, aura rAjA bhojakavRSTikI padmAvatI strIse ugrasena, mahAsena aura devasena nAmake tIna putra utpanna hue|' 1 samAlocakajIne, tIna putroke atirikta eka putrIke bhI nAmollekhakA pRSTha 3 para ullekha kiyA hai / parantu dehalIke naye madirakI pratimeM, yahaoNpara, putrIkA koI ullekha nahIM pAyA jaataa| haoN, uttarapurANa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI yahI vaha saba vazAvalI hai jisakA sAra lekhakane vasudevajIke udAharaNako prArambha karate hue diyA thaa| usame 'ugrasena'kI jagaha 'devasena' banA denese vaha ukta ullekhapara bhI jyo-kI-tyo ghaTita ho sakatI hai| isa vazAvalIme Age samudravijayAdi tathA ugrasenAdikI satatikA koI ullekha nahI hai| usakA ullekha granthame khaDa-rUpase pAyA jAtA hai aura una khaDa-kathanoparase hI devakI nRpa bhojakavRSTikI pItrI tathA rAjA suvIrako prapautrI aura isalie vasudevakI bhatIjI nizcita hotI hai| __ yahA~, una khaNDa-kathanokA ullekha karanese pahale, maiM apane pAThakoko itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki, yadyapi bhASA harivazapurANake pRSTha 336 aura 365 vAle ukta dono ullekhoparase yaha pAyA jAtA hai ki pa0 gajAdharalAlajIne devakoko rAjA ugrasenake bhAI devasena ( rAjA) kI putrI batalAyA hai aura devasenakI strIkA nAma 'dhanyA' (dhanadevI) tathA unake vAsasthAnakA nAma 'dazArNapura' prakaTa kiyA hai| parantu unakA yaha kathana san 1916 kA hai, jisa sAlame ki unakA bhASA harivazapurANa prakAzita huA thaa| isase karIva tIna varpa vAda parva 70 me 'gAdhArI' nAmakI putrIkA ullekha jarUra milatA hai| parantu vahA~ vasudevake pitA aura ugrasenake pitA Tonoko sage bhAI batalAyA hai / aura donoke pitAkA nAma zUravIra tathA pitAmahakA sUrasena diyA hai / yathA : avArya nijazauryeNa nirjitAzeSavidviSa / khyAtazauryapurAdhIzasUrasenamahIpate. // 93 // sutasya zUravIrastra dhariNyAzca tanUbhavau / vikhyAtA'ndhakavRSTizca pativRSTinarAdivAk // 9 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 vivAha-kSetra-prakAza san 1916 me-, 'padmAvatI puravAla'ke dvitIya varpake 5veM akame 'zikSAprada-zAstrIya-udAharaNa' nAmake prakRta lekhapara apanA vicAra prakaTa karate hue, unhone svaya devakIko rAjA ugrasenakI putrI aura vasudevakI bhatIjI svIkAra kiyA hai| Apake usa vicAra-lekhakA eka aza isa prakAra hai - "jisa samaya rAjA vasudeva Adi sarIkhe vyaktiyokA astitva pRthvIpara thA, usa samaya ayogya vyabhicAra nahI thaa| jisa strIko ye loga svIkAra kara lete the usake sivAya anya strIko maoN, bahina, putrIke samAna mAnate the| isaliye usa samaya devakI aura vasudeva sarIkhe vivAha bhI svIkAra kara liye jAte the / arthAt yadyapi kuTumbake nAte rAjA ugrasena vasudevake bhAI lagate the, parantu kisI anya kuTumbase AI huI strIse utpanna ugrasenakI putrIkA bhI vasudevane pANigrahaNa kara liyA thaa| lekina usake bAda phira aisA jamAnA AtA gayA ki logoke hRdayose dhArmika-vAsanA vidA hI ho gaI, loga khAsa putrI aura bahina Adiko bhI strI banAneme sakoca na karane lage, to gotra Adi niyamokI AvazyakatA samajhI gii| logone apaneme gotra AdikI sthApanA kara cacAtAUjAta bahina-bhAIke zAdI-sambandhako bada kiyaa| vahI prathA Ajataka barAbara jArI hai|" isa avataraNase itanA hI mAlUma nahIM hotA ki paNDita gajAdharalAlajIne devakIko rAjA ugrasenakI putrI tathA vasudevako ugrasenakA kuTumbake nAte bhAI svIkAra kiyA hai aura donoke vivAhako usa samayakI dRSTise ucita pratipAdana kiyA hai, balki yaha bhI spaSTa jAna paDatA hai ki unhone usa samaya cacA-tAUjAda bahinabhAIke zAdI-sambandhakA rivAja mAnA hai aura yaha svIkAra kiyA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 yugavIra-nivandhAvalI hai ki usa samaya vivAhame gotrAdike niyamokI koI kalpanA nahI thI, jarUrata paDanepara bAdako unakI sRSTi kI gaI aura tabhIse usa prakArake kuTumbame honevAle zAdI-sambandha vada kiye gye| isa avataraNake bAda paDitajIne, Ajakala vaise vivAhokI yogyatAkA niSedha karate hue yaha vidhAna kiyA hai ki yadi dharmake vAstavika svarUpako samajhakara logome dharmakI svAbhAvika( pahale jaisI ) pravRtti ho jAya to Ajakala bhI aise vivAhose hamArI koI hAni nahI ho sakatI / yathA "isaliye yaha bAta siddha hai ki vasudeva aura devakI kaise vivAhokI isa samaya yogyatA nahI / / lekina haoN, yadi hama isa bAtakI ora lIna ho jAya~ ki jo kucha hamArA hitakArI hai vaha dharma hai| hama vAstavika dharmakA svarUpa samajha nikale hitAhitakA viveka ho jAya hamAre dhArmika kArya kisI preraNAse na hokara svabhAvata ho nikale, vipaya-lAlasAko hama apane sukhakA kendra na samajhe / usa samaya devakI aura vasudeva kaise vivAhose hamArI koI hAni nahI ho sktii|" isa saba kathanase koI bhI pAThaka kyA yaha natIjA nikAla sakatA hai ki paNDita gajAdharalAlajIne devakI aura vasudevake pUrvasambandhake vipayame lekhakase koI bhinna bAta kahI hai athavA kuTumbake nAte devakIko vasudevakI bhatIjI mAnanese inkAra kiyA hai ? kabhI nahI, balki unhone to apane lekhake antame inake vivAhakI bAbata likhA hai ki vaha "ayukta na thA, usa samaya yaha rIti-rivAja jArI thii|" aura usakI puSTime agravAlokA dRSTAta diyA hai| phira nahI mAlUma samAlocakajIne kisa biratepara unakA vaha 'rAnI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza nandayazA' vAlA vAkya baDe darpake sAtha pramAName peza kiyA thA ? kyA eka vAkyake chalase hI Apa apane pAThakoko ThaganA cAhate the ? bhole bhAI bhale hI Apake isa jAlame phaMsa jAya~ parantu vizeSajJoke sAmane ApakA aisA koI jAla nahI cala sakatA / samajhadArone jisa samaya yaha dekhA thA ki Apane aura jagaha to jinasenAcAryakRta harivazapurANake vAkyoko uddhRta kiyA hai, parantu isa maukepara, jahA~ jinasenake vAkyako uddhRta karanekI khAsa jarUrata thI, vaisA na karake anuvAdake eka vAkyase kAma liyA hai, ve usI vakta tADa gaye the ki jarUra isameM koI cAla hai-avazya yahA~ dAlame kucha kAlA he--aura vastu-sthiti aisI nahI jAna pddtii| kheda hai ki jo samAlocakajI, apanI samAlocanAme paNDita gajAdharalAlajIke vAkyoko vaDI zraddhA-dRSTise peza karate hue najara Ate haiM unhone ukta paNDitajIkI eka bhI bAta mAnakara na dI... na to devakoko rAjA ugrasenakI laDakI mAnA aura na ugrasenake bhAI devasenakI putrI hI svIkAra kiyaa| pratyuta isake, jinasenAcAryake kathanako chipAne aura usapara pardA DAlanekA bharasaka yatna kiyA hai / isa haThadharmI aura vehayAIkA bhI kyA kahI kucha ThikAnA hai ? jAna paDatA hai vidharmIjanokI kucha kahA-sunIke khayAlane samAlocakajIko burI tarahase taga kiyA hai aura isIse samAlocanAke pRSTha cArapara ve lekhakapara yaha AkSepa karate haiM ki usane- "yaha nahI vicAra kiyA ki isa asatya lekhake likhanese vidharmIjana pavitra jainadharmako kitanI ghRNApUrNa dRSTise avalokana krege|" mhaashyjii| Apa ajainokI-apane vidharmIjanokIcintA na kIjiye, ve saba Apa jaise nAsamajha nahI hai jo kisI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 yugavIra-nivandhAvalI rIti-rivAja athavA ghaTanA-vizeSako lekara pavitra dharmase bhI ghRNA kara baiThe, uname baDe-baDe samajhadAra tathA nyAya-nipuNa loga maujUda haiM aura prAcIna itihAsakI khojakA prAya sArA kAma unhIkedvArA ho rahA hai| uname bhI yaha saba havA nikalI huI hai aura ve khUba samajhate haiM ki pahale jamAneme vivAha-viSayaka kyA, kucha niyama-upaniyama the aura unakI zakala badalakara aba kyA-se-kyA ho gaI hai| aura yadi yaha mAna liyA jAya ki uname bhI ApajaisI samajhake kucha loga maujUda haiM to kyA unake liye unakI ni sAra kahA-sunIke bhayase--satyako choDa diyA jAya ? satyapara pardA DAla diyA jAya ? athavAu se asatya kaha DAlanekI dhRSTatA kI jAya ? yaha kahA~kA nyAya hai ? kyA yahI ApakA dharma hai ? aisI hI satyavAditAke Apa premI hai ? aura usIkA Apane apanI samAlocanAme Dhola pITA hai ? mahArAja | satya isa prakAra chipAyese nahI chipa sakatA, usapara pardA DAlanA vyartha hai, Apa jainadharmakI cintA choDiye aura apane hRdayakA sudhAra kIjiye / jainadharma kisI rIti-rivAjake Azrita nahIM hai-vaha apane aTalasiddhAntoaura anekAntAtmaka svarUpako liye hue vastu-tattvapara sthita hai-use kRpayA apane rIti-rivAjokI daladalame mata ghasITiye, usaparase apanI kutsita pravRttiyo aura sakIrNa vicArokA AvaraNa haTAkara logoko usake nagnasvarUpakA darzana hone dIjiye, phira kisIkI tAva nahI ki koI use ghRNAkI dRSTise avalokana kara ske| aura isa devakI-vasudevake samvandhapara hI Apa itane kyo udvigna hote haiM ? yaha cacA-bhatIjIkA sambandha to kaI pIDhiyoko liye hue hai-devakI vasudevakI sagI bhatIjI nahI thI, sagI Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 115 bhatIjI taba hotI java samudravijayAdi vasudevake 6 sage bhAiyomaise vaha kisIkI laDakI hotI-parantu Apa isase bhI- karIvIsambandhako lIjiye, aura vaha rAjA ugrasenake pote-potiyokA sambandha hai| kahA jAtA hai ki agravAla-vazakI jina rAjA agrasenase utpatti huI hai, unake 18 putra the| ina putrokA vivAha to rAjA agrasenane dUsare rAjAokI rAja-kanyAose kara diyA thA, parantu rAjA agrasenakI yuddhame mRtyu honeke sAtha unakA rAjya naSTa ho jAneke kAraNa jaba ina rAjya-bhraSTa 18 bhAiyoko apanI-apanI satatike liye yogya vivAha-sambandhakA sakaTa upasthita huA to inhone apane pitAke pUjya guru patajali aura matrI-putroke parAmarzase apaneme 18 (eka prakArase 17 // ) gotrokI kalpanA karake Apasame vivAha-savadha karanA sthira kiyA-arthAt, yaha ThaharAva kiyA ki apanA gotra bacAkara dUsarebhAIkI satatise vivAha kara liyA jAya aura tadanusAra eka bhAIke putra-putriyokA dUsare bhAIke putra-putriyoke sAtha vivAha hogayA, athavA yo kahiye ki sage cacA-tAUz2Ada bhAIvahanokA ApasameM vivAha hogyaa| isake bAda bhI kuTumba tathA vazame vivAhakA silasilA jArI rahA-kitane hI bhAI-bahano tathA cacA-bhatIjiyokA Apasame vivAha huA--aura unhI vivAhokA pariNAma yaha AjakalakA vizAla agravAla-vaza hai, jisame jaina aura ajaina dono prakArakI janatA zAmila hai| aura isase ajainoke lie jainoke kisI purAne kauTumbika vivAhapara Apatti karane yA usake kAraNa jainadharmase hI ghRNA karanekI koI vajaha nahI ho sktii| Aja bhI agravAla loga, usI gotrapaddhatiko TAlakara, apane usI eka vazame-agravAloke hI sAtha vivAha-sambandha karate hai, yaha prAcIna rIti-rivAja tathA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 yugavIra-nivandhAvalI ghaTanA - vizeSako pradarzita karanevAlA kitanA spaSTa udAharaNa hai / bAbU bihArIlAlajI agravAla jaina bulandazaharIne apane ' agravAla itihAsa' meM bhI agravAlokI utpattikA yaha saba itihAsa diyA hai| itanepara bhI samAlocakajI prAcIna kAlake aise vivAha - sambandhopara, jinake kAraNa bahuta-sI zreSTha janatAkA isa samaya agravAla vazame astitva hai, ghRNA prakAzita karate haiM aura unapara pardA DAlanA cAhate haiM, yaha kitane baDe AzcaryakI bAta hai / / , pAThakajana, yaha vAta mAnI huI hai aura isame kisIko Apatti nahI ki 'kasa' una yaduvazI rAjA ugrasenakA putra thA, jinakA ullekha Upara uddhRta kI huI vaMzAvalI me bhojaka - vRSTike putrarUpase pAyA jAtA hai / yaha kaMsa garbhame Ate hI mAtA - pitAko atikaSTakA kAraNa huA aura apanI AkRtise atyugra jAna paDatA thA, isaliye paidA hote hI eka majUSAme banda karake ise yamunA me vahA diyA gayA thA / daivayogase kauzAmbIme yaha eka kalAlI ( madyakAriNI ) ke ghara palA, zastra vidyAme vasudevakA ziSya banA aura vasudevakI sahAyatA se isane mahArAja jarAsaMdhake eka zatruko bA~dhakara unake sAmane upasthita kiyA / isapara jarAsadhane apanI kAli senA rAnIse utpanna 'jIvadyazA' putrIkA vivAha kaMsase karanA cAhA / usa vakta kasakA vaza-paricaya pAneke liye jaba vaha madyakAriNI vulAI gaI aura vaha majUSA sahita AI to usa majUSAke lekhaparase jarAsaMdhako yaha mAlUma huA ki kaMsa merA bhAnajA hai-- merI bahana padmAvatIse ugrasena dvArA utpanna huA hai - aura isaliye usane vaDI khuzIke sAtha apanI putrIkA vivAha usake sAtha kara diyA / isa vivAha ke avasarapara kasako apane pitA ugrasenakI isa nirdayatAkA hAla mAlUma karake -- ki usane - * Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha - kSetra- prakAza 117 paidA hote hI use nadIme bahA diyA -- vaDA krodha AyA aura isalie usane jarAsaMdhase mathurAkA rAjya mAMgakara senA Adi sAtha le mathurAko jA gherA / aura vahA~ pitAko yuddhame jItakara bA~dha liyA tathA apanA badI banAkara use mathurAke dvArapara rakkhA / isa pichalI vAtako jinasenAcAryane nIce likhe tIna padyome jAhira kiyA hai - sadyojAta pitA nadyA muktavAniti ca krudhA / varItvA mathurAM labdhvA sarvasAdhanasagataH // 29 // kasa. kAlindasenAyA. sutayA saha nirghRNa / gatvA yuddhe vinirjitya babandha pitara hRta || 26 // mahopro bhagnasaMcAra ugrasena nigRhya saH / atiSThipatkaniSThaH sa svapuradvAragocare // 27 // -- harivazapurANa, 23vaoN sarga / isake bAda kaMsane socA ki yaha sava ( jIvadyazAse vivAhakA honA aura mathurAkA rAjya pAnA ) vasudevakA upakAra hai, mujhe bhI unake sAtha kucha pratyupakAra karanA cAhiye aura isaliye usane prArthanA - pUrvaka apane guru vasudevako baDI bhakti ke sAtha mathurAme lAkara unhe gurudakSiNA ke taurapara apanI bahana 'devakI' pradAna kI-- arthAt, apanI vahana devakIkA unake sAtha vivAha kara diyA / vivAhake pazcAt vasudevajI kaMsake anurodha se devakIsahita mathurAmai rahane lage / eka dina kasake baDe bhAI 'atimuktaka' muni ' 1 ye 'atimuktaka' muni rAjA ugrasenake vaDe putra the aura pitAke sAtha kiye hue kasake vyavahArako dekhakara sasArase virakta ho gaye the, aisA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 yugavIra-nivandhAvalI AhArake liye kaMsake gharapara aae| usa samaya kaMsakI rAnI jIvadyazA unhe praNAma kara vaDe vibhramake sAtha unake sAmane khaDI ho gayI aura usane devakIkA rajasvala vastra munike samIpa DAlakara ha~sI-dillagI uDAte hue unase kahA 'dekho | yaha tumhArI bahana devakIkA Ananda vastra hai'| isapara sasArakI sthitike jAnanevAle munirAjane apanI vacana-guptiko bhedakara kheda prakaTa karate hue, kahA 'arI krIDanazIle / tU zokake sthAname kyA Anada manA rahI hai, isa devakIke garbhase eka aisA putra utpanna honevAlA hai jo tere pati aura pitA donoke liye kAla hogA, ise bhavitavyatA smjhnaa|' munike isa kathanase jIvadyazAko vaDA bhaya mAlUma huA aura usane azrubhare locanose jAkara vaha sava hAla apane patise nivedana kiyaa| kaMsa bhI muni-bhApaNako sunakara Dara gayA aura usane zIghra hI vasadevake pAsa jAkara yaha vara mA~gA ki 'prasUtike' samaya devakI mere gharapara rhe'| vasudevako isa sava vRttAntakI koI khavara nahI thI aura isaliye unhone kaMsakI vara-yAcanAke gupta rahasyako na samajhakara vaha vara ume de diyA / so ThIka hai 'sahodarake ghara vahanake kisI nAzakI koI AzakA bhI nahIM kI jinadAsa vrahAcArIke harivaMzapurANase mAlama hotA hai, jisakA eka patra isa prakAra hai: ugrasenAtmajo jyeSTo'timuktaka itIritaH / bhavasthitimimA vIkSya dadhyAviti nije hRdi // 12-61 // parantu brahmanemidatta apane kathAkogame inhe kasakA choTA bhAI likhate haiM / yathA-- "tadA kasalaghubhrAtA dRSTvA sasAraceSTitam / atimuktakanAmAsau sajAto munisattama // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza jAtI'-kaMsa devakIkA sahodara ( sagA bhAI ) thA, usake gharapara devakIke kisI ahitakI AzakAke liye vasudevake pAsa koI kAraNa nahI thA, jisase ve kisI prakAra usakI prArthanAko asvIkAra karaneke liye bAdhya ho sakate, aura isaliye unhone khuzIse kaMsakI prArthanAko svIkAra karake use vacana de diyaa| yaha saba kathana jinasenAcAryake harivazapurANase liyA gayA hai| isa prakaraNake kucha prayojanIya padya pa0 daulatarAmajIkI bhApA-TIkA sahita isa prakAra hai - vasudevopakAreNa hRtaH pratyupakAradhIH / . na vetti ki karomIti kiMkaratvamupAgataH // 28 // abhyarthya gurumAnIya mathurAM pRthubhktitH| svasAraM pradadau tasmai devakI gurudakSiNAm // 29 // TIkA-"kasa mathurAkA rAja pAya ara vicArI yaha saba upagAra vasudevakA hai| so maiM hU yAkI kucha sevA karU~ // 28 // taba prArthanA kari vasudeva kU mahAbhaktite (sU) mathurAvipa lAyA ara apanI bahana devakI vasudevakU paranAI // 26 // " "jAtucinmunivelAyAmatimuktakamAgatam / kasajyeSThaM muni natvA puraH sthitvA savibhramam // 32 // hasatI narmabhAvena jagau jIvadyazA iti / Anandavastrametatte devakyA. svasurIkSatAm // 33 / / TIkA-"eka dina AhArake samai kasake baDe bhAI atimuktaka nAmA muni kasake ghara AhArakU Ae // 32 // taba namaskAra kari jIvayazA cacala bhAvakari ha~satI thakI devakIke rajasvalApaneke vastra svAmIke samIpa DAre ara kahatI bhii| e tihArI vahanake Anandake vastra haiM so deSahu // 33 // " Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 yugavIra-nivandhAvalI "bhavitA yo hi devakyA garbhe'vazyamasau zizuH / patyuH pituzca te mRtyuritIya bhavitavyatA // 36 // tato bhItamatirmuktvA muniM sAzrunirIkSaNA / gatvA nyavedayatsaitatsatya yatibhApitam // 37 // zrutvA kasopi zakAvAnAzu gatvA padAnataH / vasudevaM varaM vatre tIvradhI. satyavAgvratam // 38 // svAminvaraprasAdo meM dAtavyo bhavatA dhruvam / prasUtisamaye vAso devakyA madgRhe'stviti // 39 // so'yavijJAtavRttAnto dattavAnvaramastadhIH / nApAyaH zakyate kazcitsodarasya gRhe svasuH // 40 // " TIkA --- " ( munine kahA ) yA devakIke garbha viSai aisA putra hoyagA jo tere patikU~ ara pitAkU~ mAregA || 36 || taba yaha jIvajazA azrupAta kari bhare haiM netra jAke so jAyakara apane patikU~ munike kahe hue vacana kahatI bhaI || 37 // tava kasa e vacana sunakara zakAvAna hoya tatkAla vasudeva pai gayA ara vara mAgyA / / 38 / / kahI he svAmI, mohi yaha vara dehu jo devakIkI prasUti mere ghara hoya / so vasudeva to yaha vRttAnta jAneM nAhI || 36 || vinA jAne kahI tihAre hI ghara prasUtike samai vaha nivAsa karahu / yAme doSa kahA / vahana kA jApA bhAIke ghara hoya yaha to ucita hI hai / yA bhA~ti vacana diyA // 40 // " ina padyome se 29ve, 33veM aura 40 veM padyame yaha spaSTarUpa se ghoSita kiyA gayA hai ki devakI kaMsakI bahana thI, kasake baDe bhAI atimuktakakI bahana thI aura kasa usakA 'sodara' thA / 'sodara' zabdako yahA~ AcArya mahArAjane khAsataurapara apanI orase prayukta kiyA hai aura usake dvArA devakI aura kaMsame bahanabhAIke atyanta nikaTa sambandhako ghoSita kiyA hai / 'sodara' kahate Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra- prakAza 421 haiM 'sahodara' ko sage bhAIko - jinakA udara tathA garbhAzaya samAna hai-- eka haiM - athavA jo eka hI mAtAke peTase utpanna hue haiM ve sava 'sodara' kahalAte haiM / aura isalie sodara, samAnodara, sahodara, sagarbha, sanAbhi aura sodarya ye saba ekArthavAcaka zabda haiM / ' zabda kalpadruma' me bhI sodarakA yahI artha diyA hai / yathA - "sodara, ( saha samAna udara yasya / sahasya sa / ) sahodara iti zabdaratnAvalI / " " sahodara, ekamAtRgarbhajAta bhrAtA / tatparyAya -, sahaja, sodara, bhrAtA, sagarbha, samAnodarya, sodarya iti jaTAdhara / " vAmana zivarAma ApTene bhI apane kozame isI arthakA vidhAna kiyA hai / yathA - " sodara & [ samAnamudara yasya samAnasya sa ] Born from the same womb ( garbha, garbhAzaya ), uterine -ra & uterine brother " "Uterine, sahodara, sodara, samAnodara, sanAbhi aisI hAlata me, devakI kasakI bahana hI nahI, kintu sagI vahana huI aura isaliye use rAjA ugrasenakI putrI, nRpa bhojakavRSTikI pautrI, mahArAjA suvIrakI prapotrI aura ( suvIrake sage bhAI sUrake pote ) vasudevakI bhatIjI kahanA kucha bhI anucita mAlUma nahI hotA / 1) vazAvalIke bAdake inhI saba khaNDa- ullekhoko lekara devakIko rAjA ugrasenakI putrI likhA gayA thA / parantu hAlame jinasenA - cArya ke harivazapurANase eka aisA vAkya upalabdha huA hai jisase Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 yugavIra-nivandhAvalI mAlUma hotA hai ki devakI khAsa ugrasenakI putrI nahI, kintu unasenake bhAIkI putrI thI aura vaha vAkya isa prakAra hai - pravarddhatA bhrAtRzarIrajAyAH suto'yamajJeyamareritISTAm / taDhIgrasenImabhinaMdya vAcamamU vinirjagmaturAzu puryAH // 26 // -35 vaoN mrg| yaha vAkya usa avasarakA hai jaba ki navajAta bAlaka kRSNako liye hue vasudeva aura balabhadra dono mathurAke mukhya-dvArapara pahu~ca gaye the, bAlakakI chIkakA gabhIra nAda honepara dvArake Uparase rAjA ugramena ume yaha AzIrvAda de cuke the ki 'tU cirakAla taka isa samArame nirvighna rUpame jItA raho' aura isa priya AzIrvAdame saMtuSTa hokara vasudevajI unase yaha nivedana kara cuke the ki 'kRpayA isa rahasyako gupta rakhanA, 'devakIke isa putra-dvArA Apa badhaname chToge (vimuktirasmAttava devakeyAt ) / ' isa kathanake anantarakA hI ukta padya hai| isake pUrvArdhame rAjA ugrasenajI vasudevajIkI prArthanAke uttarame puna AzIrvAda dete hue kahate haiM-'yaha mere bhAIkI putrIkA putra zatruse ajJAta rahakara vRddhiko prApta hoo' aura uttarArdhame granthakartA AcArya batalAte haiM ki 'tava ugrasenakI isa ipTa vANIkA abhinandana karakeusakI sarAhanA karake dono-vasudeva aura valabhadra-nagarI ( mathurA) se bAhara nikala gye|' isa vAkyase jahA~ isa viSayame koI sadeha nahI rahatA ki devakI rAjA ugrasenake bhAIkI putrI thI vahA~ yaha vAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki vaha vasudevakI bhatIjI thI, kyoki ugrasena Adi vasudevake cacAjAda bhAI the aura isaliye ugrasenakI putrI na hokara ugrasenake bhAIkI putrI honese devakIke usa sambandhame racamAtra bhI antara nahIM pdd'taa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra-prakAza 123 rAjA ugrasenake do sage bhAI the--devasena aura mahAsenajaisA ki pahale uddhRta kI huI vazAvalIse prakaTa hai| unamese, yadyapi, yahaoNpara kisIkA nAma nahI diyA, parantu pa0 daulatarAmajIne apanI bhASA-TIkAme unasenake isa bhAIkA nAma 'devasena' sUcita kiyA hai / yathA - "he pUjya yaha rahasya gopya raakhiyo| yA devakIke putra te tihArA vadigRha tai, chUTanA hoygaa| taba ugrasena kahI yaha mere bhAI devasenakI putrIkA putra vairIkI binA jAname sukhate rhiyo|" pa0 gajAdharalAlajIne bhI isa prasagapara, apane anuvAdame, 'devasena' kA hI nAma diyA hai jisakA pIche ullekha kiyA jA cukA hai aura unakI, pa0 daulatarAmajI vAlI ina paktiyoke Azayase milatI-julatI, paktiyA bhI Upara uddhRta kI jA cukI hai| ho sakatA hai ki unakA yaha nAmollekha 50 daulatarAmajIke kathanakA anukaraNa mAtra ho, kyoki tIna sAla bAdake apane vicAra-lekhame, jisakA eka aza 'padmAvatIpuravAla' se Upara uddhRta kiyA jA cukA hai, unhone svaya devakIko rAjA ugrasenakI putrI svIkAra kiyA hai| parantu kucha bhI ho, 50 daulatarAmajIne ugrasenake usa bhAIkA nAma jo devasena sUcita kiyA hai vaha ThIka jAna paDatA hai aura usakA samarthana uttarapurANa ( parva 70 ) ke nimna vAkyose hotA hai - atha svapuramAnIya vasudevamahIpatim / devasenasutAmasmai devakImanujAM nijAm // 369||" vibhUtimadvitIryaiva kAle kasasya gacchati / anyedhurtimuktaakhymunirbhikssaarthmaagmt||370||" rAjagehaM samIkSyainaM hAsAjIvadyazA mudA / devakIpuSpajAnandavastrametattavAnujA // 371 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 yugavIra-nivandhAvalI svasyAzceSTitametena prakAzayati te mune| ityavocattadAkarNya sakopa' so'pi guptibhit // 372 // ina vAkyo-dvArA yaha batalAyA gayA hai ki-'kaMsane nRpa vasudevako apane nagarame lAkara unhe devasenakI putrI apanI choTI vahana 'devakI' pradAna kI ( vivAha dii)| isake bAda kucha kAla bItanepara eka dina 'atimukta' nAmake muni bhikSAke liye kasake rAjabhavanapara aae| unhe dekhakara ( kasakI rAnI) jIvadyazA prasanna ho ha~sIse kahane lagI dekho| yaha devakIkA rajasvala Ananda vastra hai aura isake dvArA tumhArI choTI bahana ( devakI ) apanI ceSTAko tumapara prakaTa kara rahI hai|' ise sunakara muniko krodha A gayA aura ve apanI vacanaguptiko bhaga karake kahane lage, vayA kahane lage, yaha agale padyome batalAyA gayA hai| yahA~ devakIke liye do jagahapara 'anujA' vizeSaNakA jo prayoga kiyA gayA hai vaha khAsataurase dhyAna dene yogya hai| anujA kahate haiM kaniSThA bhaginI' ko-younger sister'ko--jo apane bAda paidA huI ho ( anu pazcAt jAtA iti anujA / ) aura yaha zabda prAya apanI sagI bahana athavA apane sage tAU-cacAkI laDakIke liye prayukta hotA hai| kaMsa unasenakA putra thA aura ugrasena, devasena dono sage bhAI the, yaha bAta isa grantha ( uttarapurANa ) me bhI isase pahale mAnI gaI hai aura isaliye kasane 1. dekho 'zabdakalpadruma' koza / 2 dekho vAmana zivarAma ApTekI saskRta-igliza DikzanarI / 3. padmAvatyA dvitIyasya vRSTezca tanayAstraya / ugra deva-mahAdyuktisenAntAzca guNAnvitA. // 10 // x Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 125 devasenakI putrI apanI choTI bahana devakI ( devasenasutA nijA anujA devakI ) vasudevako pradAna kI, isakA spaSTa artha yahI hotA hai ki kasane apane cacA devasenakI putrI devakI vasudevase byAhI / bhAvanagarakI eka purAnI jIrNa pratime, prathama padyame Ae hue 'devasena' nAmapara TippaNI dete hue, likhA hai "unasena-devasenamahAsenAstrayo naravRSNe putrA jJAtavyA " arthAt-ugrasena, devasena aura mahAsena ye tIna naravRSNi' ( bhojakavRSTi ) ke putra jAnane cAhiye / isase ukta arthakA aura bhI jyAdA samarthana ho jAtA hai aura kisI sadehako sthAna nahI rhtaa| astu, yaha devasena mRgAvatI dezake antargata dazArNapurake rAjA the, 'dhanadevI' inakI strI thI aura isI dhanadevIse devakI utpanna huI thI, aisA uttarapurANake nimnavAkyase prakaTa hai - mRgAvatyAkhyaviSaye dazArNapurabhUpate / devasenasya cotpannA dhanadevyAzca devako / 71 vaoN parva / aura isaliye brahmanemidattake nemipurANa, jinadAsa brahmacArIke harivazapurANa, bhaTTAraka zubhacandrake pANDavapurANa aura bha0 yaza kIrtike prAkRta harivazapurAName devakIke pitA, dhanadevIke iti tadvacana zrutvA majUSAntasthapatraka / gRhItvA vAciyitvoccaisgrasenamahIpate // 365 // padmAvatyAzca putroyamiti jJAtvA mahIpati / vitatAra sutA tasmai rAjyAdhaM ca pratuSTavAn // 366 / / so'pyutpattimAtreNa svasya nadyA visarjanAt / --uttarapurANa, 70 vaoN parva / 1 uttarapurANameM bhojakavRSTi ( vRSNi ) kI jagaha naravRSNi yA naravRSTi aisA nAma diyA hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 yugavIra-nivandhAvalI pati aura dazArNapurake rAjA rUpase jina devasenakA ullekha pAyA jAtA hai aura jinake ullekhoko, ina grathose, samAlocanAme uddhRta kiyA gayA hai ve ye hI rAjA ugrasenake bhAI devasena haiunase bhinna dUsare koI nahI hai| nemipurAName to uttarapurANakI ukta dono paktiyA~ bhI jyo-kI-tyo uddhRta pAI jAtI hai balki inake bAdakI "ravasA nandayazA strItvamupagamya nidAnata" yaha tIsarI pakti bhI uddhRta hai aura granthake prArabhame apane purANakathanako pradhAnata guNabhadrake purANa ( uttarapurANa) ke Azrita sUcita kiyA hai / yathA . yatpurANa puroktaM guNabhadrAdisUribhiH / tadvakSye tucchabodho'haM kimAzcaryamataH para // 28 // pANDavapurAName, guNabhadrakI stutike bAda spaSTa likhA hI hai| ki unake purANArthakA avalokana karake yaha purANa racA jAtA hai / yathA . guNabhadrabhadaMto'tra bhagavAn bhAtu bhuutle| purANAdrI prakAzArtha yena sUryAyita laghu // 19 // tatpurANArthamAlokya dhRtvA sArasvata zrutam / mAnase pANDavAnAM hi purANa bhArata bruve // 20 // jinadAsa brahmacArIkA harivazapurANa prAya jinasenAcAryake harivazapurANako sAmane rakhakara likhA gayA hai aura usame jinasenake vAkyokA bahuta kucha zabdAnusaraNa pAyA jAtA hai / jinadAsane svaya likhA bhI hai ki gautamagaNadharAdike vAda harivazake caritrako jinasenAcAryane pRthvIpara prasiddha kiyA hai| aura unhIke vAkyoparase yaha caritra apane tathA dUsaroke sukha-bodhArtha yahA~ uddhRta kiyA gayA hai| yathA - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 vivAha-kSetra-prakAza tata. kramAcchIjinasenanAmnAcAryeNa jainAgamakovidena / satkAvyakelIsadanena pRthvyAM nIta prasiddhiM carita harezca // 35 // zrIneminAthasya caritrametadAnanaM (1) nItvA jinsensuureH| samuddhRta svAnyasukhaprabodhahetozvira nandatu bhUmipIThe // 41 // " -40 vaoN srg| aura yaza kIrtine bhI apane prAkRta harivazapurANako jinasenake AdhArapara likhA hai| ve usake zabda-arthakA samvadha jinasenake zAstra ( harivazapurANa ) se batalAte haiM / yathA - ai mahaMta pikizva vi jaNu sakiu / tA harivasu maimirDahikiu / sadda-atyasabadhu phuraMtau / jiNaseNaho sattaho yahu payaDiu / / ina ullekhose spaSTa hai ki ukta nemipurANAdi cAro gratha jinasenake harivazapurANa aura guNabhadrake uttarapurANake AdhArapara likhe gaye haiM aura isaliye inamese yadi kisIme devakIko kasakI yA kasake bhAI atimuktakakI vahana ( svasA), choTI bahana ( anujA ) athavA rAjA unasenake bhAIkI putrI ( bhrAtRzarIrajA, ityAdi ) nahI likhA ho to itane parase hI vaha kisI dUsare devasenakI putrI nahI ThaharAI jA sakatI, jabataka ki koI spaSTa kathana grathame isake viruddha na pAyA jAtA ho| aura yadi ina grathomeMse kisImeM aisA koI virodhI kathana ho bhI to vaha usa granthakArakA apanA tathA arvAcIna kathana samajhanA cAhiye, use jinasenake harivazapurANa aura guNabhadrake uttarapurANapara koI mahattva nahI diyA jA sktaa| parantu ina granthome aisA koI bhI virodhI kathana mAlUma nahI paDatA, jisase devakI rAjA ugrasenake bhAI devasenase bhinna kisI dUsare devasenakI putrI ThaharAI jA ske| 1 jinadAsa brahmacArIke harivagapurANameM to una tIno avasaroMpara Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 yugavIra-nivanvAvalI phira bhI samAlocakajI nemipurAName yaha svapna dekha rahe haiM ki usame devakIko kasake mAmAkI putrI likhA hai aura usIke nimna vAkyoke AdhArapara yaha pratipAdana karanA cAhate haiM ki devakI kasake mAmAkI laDakI thI, isaliye kasa use bahana kahatA thA aura isIse jinasenAcAryane, harivazapurAName, use kasakI vahana rUpase ullekhita kiyA hai - tata svaya samAdAya pituH rAjyaM sa kasavAk / gauraveNa samAnIya vasudeva svapattanam / / 86 / / tadA mRgAvatIdeze bhUrbhujAdezanaM ( 1 ) puNt / kasamAtulajAnItA['tA dhanadevyAvyAM] samudbhavA[va] ||87|| devakI kI nAmatAM ta:]kanyAM kAMcidanya [ nyAM surAMganA[nAM] / mahotsavairdadau tasmai so'pi sAdhaiM tayA sthitaH / / 88 // ina padyomese madhyakA padya na0 87, yadyapi, granthakI saba pratiyome nahI pAyA jAtA-dehalIke naye madirakI eka pratime bhI vaha nahI hai-aura na isake abhAvase granthake kathana sambadhame hI koI antara paDatA hai, ho sakatA hai ki yaha 'kSepaka' ho| phira bhI devakIko kasa tathA atimuktakakI vahana hI likhA hai jinapara jinasenake harivaMzapurANameM vaisA likhA gayA hai / yathA. "AnIya mathurA maktyA'bhyAtha pradadau nijAM / svasAra devakI tasmai sammAnya mRdubhASayA / / 68 // "savibhramA hasatIti prAha jIvadyazA svasu / devakyA vIkSa va vastramRtukAlaviDavitam // 71 // "varamajJAtavRttAnta pradadau svacchadhI svaya / tathetyuktavA svasurdhAtRgehe ki ca na kutsitaM / / 80 // " -12 vaoN sarga / 1. isa prakArakI braikaToke bhItara jo pATha diyA hai vaha zuddha pATha hai aura grathakI dUsarI pratiyomeM pAyA jAtA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 129 hame isa padyake astitvapara Apatti karanekI koI jarUrata nahI hai / isame 'kaMsamAtulAjAnItA' nAmakA jo vizepaNa pada hai usase yaha vAta nahI nikalatI ki devakI kasake mAmAkI laDakI thI, balki kasake mAtulaputra dvArA vaha lAI gaI thI (kasamAtulajena AnItA tA= kasamAtulajAnItA), yaha usakA artha hotA hai| kasakA mAmA jarAsadha thaa| jarAsadhake kisI putra-dvArA devakI dazArNapurasai mathurA lAI gaI hogI, usIkA yahAMpara ullekha kiyA gayA hai| pichale dono padyome 'kanyA' padake jitane bhI vizepaNa pada haiM ve sava dvitIyA vibhaktike ekavacana hai aura isaliye "kaMsamAtulajAnItA" pada kA dUsarA koI artha nahIM hotA, jisase devakIko kasake mAmAkI putrI ThaharAyA jA sake / isa nemipurANakI bhApATIkA paDita bhAgacandajIne kI hai| unhone bhI ina padyokI TIkAme devakIko kasake mAmAkI putrI athavA dazArNapurake devasena rAjAko kasakA mAmA nahI batalAyA, jaisA ki ukta TIkAke nimna azase prakaTa hai - "mRgAvatI dezavipai dazArNapura tahA~ devasaina rAjA ara dhanadevI rAnI tinakI devakInAmA putrI maeNgAya mAnoM dUsarI devaoNganAhI hai tAhi mahotsavakara sahita vasudevake artha detA bhyaa| vasudeva tA sahita tisstthe|" -nAnautAke eka jainamadirakI prati / 1. dehalIke naye madirakI dUsarI prati aura pacAyatI madirakI pratime bhI madhyakA zloka jarUra hai parantu unameM isa padakI jagaha "kasamAtula AnItA [ tA]" aisA pATha hai, jisakA artha hotA hai 'kasake mAmA dvArA lAI huii| parantu vaha mAmA dvArA lAI gaI ho yA mAmAke putra dvArA, kintu mAmAkI putrI nahIM thI, yaha spaSTa hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 yugavIra-nivandhAvalI jAna par3atA hai samAlocakajIne vaise hI binA samajhe ukta pada: parase devakIko kasake mAmAkI putrI aura devasenako kasakA mAmA kalpita kara liyA hai aura apanI isa ni sAra kalpanAke AdhArapara hI Apa apane pAThakoMkA yaha sadeha dUra karaneke liye taiyyAra ho gaye haiM ki jinasenane harivazapurAName devakIko kasakI bahana kyokara likhA hai / yaha kitane sAhasakI bAta haiM / Apane yaha nahIM socA ki jinasenAcArya to svaya devakIko rAjA ugrasenake bhAIkI putrI batalA rahe haiM aura devasena ugrasenakA sagA bhAI thA, phira vaha kasake mAmAkI laDakI kaise ho sakatI hai ? vaha to kasake sage cacAkI laDakI huii| parantu Apa to satya para pardA DAlanekI dhuname masta the Apako itanI samajha-bUjhase kyA kAma ? / yahA~para itanA aura bhI batalA denA ucita mAlUma hotA hai ki pahale jamAneme mAmAkI laDakIse vivAha karanekA Ama rivAja thA aura isaliye mAmAkI laDakIko usa vakta koI bahana nahI kahatA thaa| aura na zAstrome bahana rUpase usakA ullekha pAyA jAtA hai| samAlocakajI likhaneko to likha gaye ki devakI kasake mAmAkI laDakI thI aura isaliye kaMsa use bahana kahatA thA parantu pIchese yaha bAta unhe bhI khaTakI jarUra hai aura isaliye Apa samAlocanAke pRSTha 11 para likhate haiM .__ "devakI kasake mAmAkI beTI thii| Ajakala mAmAkI beTIko bhI bahana mAnate haiN| zAyada isapara bAbUsAhaba yaha kaha sakate haiM pahale mAmAkI beTI bahana nahI mAnI jAtI thI, kyoki loga mAmAkI beTIke sAtha vivAha karate the aura dakSiNadezame aba bhI karate haiM, parantu isa sandehako ArAdhanAkathAkozake zloka acchI taraha dUra kara dete haiM sAthame bAbUsAhabake khAsa gA~va devabadame jo Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 vivAha-kSetra-prakAza ArAdhanAkathAkoza chapA hai usase bhI yaha sadeha sApha taurase kAphUra ho jAtA hai|" isase jAhira hai ki samAlocakajIne devakIko yaduvazase pRthak karane aura use bhojakavRSTikI pautrI na mAnanekA apanA antima AdhAra ArAdhanAkathAkozake kucha zloko aura unake bhASApadyAnuvAda para rakkhA hai / Apake ve zloka isa prakAra hai - atheha mRttikAvatyAM puryA devki[k]bhuupteH| bhAryAyA dhanadevyAstu devakI cArukA[ka]nyakAm // 85 / / pratipannasvabhaginI [gnIndrAM] tAM vivaahpryuktitH| kaMso'sau vA[va]sudevAya kuruvaMzo[zyodbhavAM dadau // 86 / / ye dono jisa ArAdhanA-kathAkozake zloka haiM vaha unhI nemidatta brahmacArIkA banAyA huA hai jo nemipurANake bhI kartA haiM aura jinhone nemipurANameM devakIko na to kuruvazame utpanna huI likhA aura na isa bAtakA hI vidhAna kiyA ki kasane use vaise hI vahana mAna liyA thA--vaha usake kuTumbakI bahana nahI thii| parantu samAlocakajI unake inhI padyoparase yaha siddha karanA cAhate haiM ki devakI kuruvazame utpanna huI thI aura kasa use vaise hI bahana karake mAnatA thaa| isIse Apane ina padyokA yaha artha kiyA hai - "mRtikApurIke rAjA devakI [?] kI rAnI dhanadevIke eka devakI nAmakI sundara kanyA thii| vaha kuruvazame utpanna huI thii| aura kasa use vahana karake mAnatA thaa| usane vaha kanyA vasudevako byAha dii|" / parantu "vaha kuruvazame utpanna huI thI aura kasa use bahana karake mAnatA thA " yaha jina do vizeSaNa padIkA artha kiyA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 yugavIra-nibandhAvalI gayA hai unhe samAlocakajIne ThIka torase samajhA mAlUma nahI hotA / Apane yaha bhI nahI khayAla kiyA ki ina zlokokA pATha kitanA azuddha ho rahA hai aura isaliye mujhe unakA zuddha pATha mAlUma karake prastuta karanA cAhiye - vaise hI azuddharUpame ArAdhanAkathAkozakI chapI huI pratiparase nakala karake use pAThakoMke sAmane rakha diyA hai / " devakabhUpateH " kI jagaha devakibhUpateH pATha dekara Apane devakIke pitAkA nAma ' devakI' batalAyA hai parantu vaha ' devaka ' hai -- devakI nahI / hinduoke yahA~ bhI devakIke pitAkA nAma 'devaka' diyA hai aura kaMsake pitA ugrasenakA sagA bhAI batalAnese yaduvaMzI bhI sUcita kiyA hai, jaisA ki unake mahAbhAratAntargata harivazapurANake nimna vAkyose prakaTa hai Ahukasya tu kAzyAyAM dvau putrau saMbabhUvatuH // 26 // devakacomasenazca devaputrasamAvubhau / devakasyAbhavanputrAzcatvArastridazopamAH // 27 // devavAnupadevazca sudevo devarakSitaH / kumAryaH sapta cApyAsanvasudevAya tA dadau // 28 // devakI zAMtidevA ca sudevA devarakSitA / vRkadevyupadevI ca sunAmnI caiva saptamI // 29 // navograsenasya sutAsteSAM kaMsastu pUrvajaH / nyagrodhazca sunAmA ca kakaH zakuH subhUmipaH // 30 // - 37 vA adhyAya / "" 11 -- aura isaliye devaka devasenakA hI laghurUpa hai / usI laghu nAmase yahA~ usakA ullekha kiyA gayA thA, jise samAlocakajIne nahI samajhA aura devakIke pitAko bhI devakI banA diyA / " vAsudevAya" pATha bhI azuddha hai, usakA zuddha rUpa hai " vasudevAya" Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 133 tabhI 'vasudevako' devakIke diye jAnekA artha bana sakatA hai anyathA, 'vAsudevAya' pAThase to yaha artha ho jAtA hai ki devakI 'vAsudeva'ko-vasudevake putra zrIkRSNako-vyAhI gaI, aura yaha kitanA anarthakArI artha hai, ise pAThaka svaya samajha sakate haiN| isI taraha "pratipannasvamaginoM" pATha bhI azuddha hai / zlokame chaThA akSara guru aura pahale tathA tIsare caraNakA sAtavA~ akSara bhI guru hotA hai', parantu yahA~ ukta pahale caraName chaThA aura sAtavA~ dono hI akSara laghu pAye jAte haiM aura isaliye ve isa padake azuddha honekA khAsA sadeha utpanna karate haiN| lekhakake pustakAlayame isa granthakI eka jIrNa prati saM0 1765 kI likhI huI hai, usame "pratipannasvabhagniIbhrA" aisA pATha pAyA jAtA hai| isa pAThame "bhaginI" kI jagaha "bhagnI" zabdakA jo prayoga hai vaha ThIka hai aura usase ukta dono akSara, chanda zAstrakI dRSTime, guru ho jAte haiM parantu antakA "bhrA' akSara kucha azuddha jAna par3atA hai aura use adhika akSara nahI kahA jA sktaa| kyoki use pRthak karake yadi "bhagnI" kA "bhagnI" pATha mAnA jAve to usase chada-bhaga ho jAtA hai--AThakI jagaha sAta hI akSara raha jAte haiM isaliye "bhagnI" ke bAda AThavaoN akSara padakI vibhaktiko liye hue jarUra honA caahiye| mAlUma hotA hai vaha akSara "ndrA" thA, prati lekhakakI kRpAse "bhrA" bana gayA hai| aura isaliye ukta padakA zuddha rUpa "pratipannasvamagnIndrA" honA cAhie, jisakA artha hotA hai 'apanI bahanome indrA padako prApta' arthAt indrANI jaisii| nemidattane apane 'nemipurAName 1. zloke SaSTha guru jJeya sarvatra laghu pacamam / dvicatuSpAdayorhasva saptamaM dIrghamanyayoH // 10 // -zrutabodha / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 yugavIra-nivandhAvalI bhI devakIko 'surAgaNA' likhA hai jaisA ki Upara udadhRta kiye hue usake padya na0 88 me prakaTa hai| usI vAtako unhoMne yahA~para usa padake dvArA vyakta kiyA hai aura use apanI bahanoMme indrA ( zacI) jaisI batalAyA hai| vaha kaMsako vaise hI mAnI huI-kalpita kI huI-bahna thI, yaha artha nahI banatA aura na usakA kahIme koI samarthana hotA hai| devakI yadi kasakI kalpita bhaginI thI to usame yaha lAjimI nahI AtA ki vaha kaMsake bhAI atimuktakako bhI kalpita bhaginI thI-yoki atimuktakajIne umI vakta jinadIkSA dhAraNa karalI thI jaba ki kasane mathurA Akara apane pitAko vadIgRhame DAlA thA-aura imalie kaMmane devakoko apanI vahana banAyA to vaha usake vAdakA kArya haa| phira atimuktakake bhikSArtha Anepara kamakI strIne unase yaha kyo kahA ki yaha tumhArI vahana (svasA athavA anujA ) devakIkA Ananda vastra hai ? isa vAkyaprayogale to yahI jAnA jAtA hai ki atimuktakakA devakIke sAtha bhAIvahanakA kauTumbika sambandha thA aura isIse jIvadyazA ni sakocabhAvase usa sambandhakA unake sAmane ullekha kara sakI hai athavA ukta vAkyake kahaneme usakI pravRtti ho sakI hai| yadi yaha kahA jAya ki jisa prakAra dUsareke punako goda ( dattaka) lekara apanA putra banA liyA jAtA hai aura tava kuTumbavAlopara bhI usa sambandhakI pAvandI hotI hai ve usake sAtha goda lenevAle vyaktike sage putra jaisA hI vyavahAra karate haiM-usI prakArase kasane bhI devakIko apanI vahana banA liyA thA, to prathama to isa prakArase vahana vanAnekA kahI koI ullekha nahI milatA-harivazapurANa ( jinasenakRta ) aura uttarapurANa jaise prAcIna granyose yahI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 vivAha-kSetra-prakAza pAyA jAtA hai ki devakI una rAjA devasenakI putrI thI jo kaMsake pitA ugrasenake sage bhAI the-dUsare, yadi aisA mAna bhI liyA jAya to kasakI aisI dattakatulya vahana vasudevakI bhatIjI hI huI-usame tathA kasakI sagI vahaname samvandhakI dRSTise koI antara nahI hotA-aura isaliye bhI yaha nahI kahA jA sakatA ki vasudevane apanI bhatIjIse vivAha nahI kiyA / aisA kahanA mAno yaha pratipAdana karanA hai ki 'eka bhAIke dattakaputrase dUsarA bhAI apanI laDakI vyAha sakatA hai athavA usa dattakaputrakI laDakIse apanA yA apane putrakA vivAha kara sakatA hai' / kyoki vaha dattaka ( goda liyA huA) putra usa bhAIkA asalI putra nahI hai kintu mAnA huA putra hai| parantu jahA~ taka hama samajhate haiM samAlocakajIko yaha bhI iSTa nahI ho sakatA, phira nahIM mAlUma unhoMne kyo-itane spaSTa pramANokI maujadagIme bhI yaha saba vyarthakA ADambara racA hai ? ___rahI kuruvazamai utpanna honekI bAta, vaha bhI ThIka nahI hai| 'kuruvaMzodbhavA' kA zuddha rUpa hai 'kuruvaMzyodbhavAM', jisakA artha hotA hai 'kuruvaMzyA strIme utpanna' ( kuruvazyAyA udbhavA yA tA kuruvazyodbhavA )-arthAta, devakIkI mAtA dhanadevI kuruvazyA thI-kuruvazame utpanna huI thI-na ki devakI kuruvazame utpanna huI thii| samAlocakajIne bhApAke jo nimna chada uddhRta kiye haiM unase bhI Apake isa saba kathanakA koI samarthana nahI hotA - ava nagarI mRtikAvatI, devasena mhaaraaj| dhanadevI tAke tiyA, kuruvazana siratAja / / tAke putrI devakI, upajI sundara kAya / so vasudeva kumAra saga, dInI kaMsa su byaah|| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI yahA~ 'kuruvaMzana siratAja' yaha spaSTa rUpase 'dhanadevI' kA vizeSaNa jAnA jAtA hai aura isako dhanadevIke anantara prayukta karake kavine yaha sApha sUcita kiyA hai ki dhanadevI kuruvazamai utpanna haI striyome pradhAna thii| bAkI devakI kasakI mAnI haI bahana thI, isa bAtakA yahA~ koI ullekha hI nahIM hai| itanepara bhI samAlocakajI ina bhASA-chadoparase sadehakA kAphUra honA mAnate haiM aura likhate haiM - "yaha saba koI jAnatA hai ki vasudeva yaduvazI the, aura devakI kuruvazakI thii| parantu vAvU sAhabane to use sagI bhatIjI banA hI dii|" parantu mahArAja | saba loga to devakIko kuruvazakI nahI jAnate, aura na harivazapurANa tathA uttarApurANa jaise prAcIna granthose hI usakA kuruvazI honA pAyA jAtA hai----yaha to Apake hI dimAga zarIphase naI vAta utarI athavA ApakI hI naI IjAda mAlUma hotI hai| aura ApakI hI kadAgraha tathA behayAIkA cazmA caDhI huI A~khe isa bAtako dekha sakatI haiM ki bAbU sAhaba ( lekhaka ) ne kahA~ apane lekhame devakI vasudeva kI 'sagI' bhatIjI likha diyA hai, lekhame dI huI vazAvalIparase to koI bhI netravAna usame sagI bhatIjIkA darzana nahIM kara sktaa| saca hai 'haThayAhI manuSya yuktiko khIca khAcakara vahI lejAtA hai jahA~ pahalese usakI mati ThaharI huI hotI hai, parantu jo loga pakSapAta rahita hote haiM ve apanI matiko vahA~ ThaharAte haiM jahA~taka yukti pahu~catI hai|' isIse eka AcArya mahArAjane, aise haTha-grAhiyokI buddhipara kheda prakaTa karate hue, likhA hai . "AgrahI bata ! ninISati yuktiM yatra tatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiyaMtra tatra matireti nivezan // " Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha - kSetra- prakAza 137 ukta grathakA svAdhyAya khAsa gA~va (1) devavanda - ghoSaNA kI hai ki hA~, samAlocakajIkI eka dUsarI, bilakula naI, IjAdakA ullekha karanA to raha hI gayA, aura vaha yaha hai ki unhoMne lekhakapara isa bAtakA AkSepa karate hue ki usane bhASAke chadovaddha 'ArAdhanA' kathAkozake kathanapara jAnabUjhakara dhyAna nahI diyA, yaha vidhAna kiyA hai ki usane avazya kiyA hogA, kyoki vaha usake kA chapA huA hai' / aura isa tarahapara yaha jisa nagara yA grAmame koI gratha chapatA hai vahA~kA pratyeka paDhA likhA nivAsI isa bAtakA jimmevAra hai ki vaha gratha usane paDha liyA hai aura vaha usake sAre kathanako jAnatA hai / aura isaliye bambaI, kalakattA Adi sabhI nagara grAmoke paDhe likhoko apanI isa jimmedArIke liye sAvadhAna ho jAnA cAhiye / aura yadi kisIko yaha mAlUma karanekI jarUrata paDe ki bambaI me kaunakona grantha chape haiM aura uname kyA kucha likhA hai to vahA~ke kisI eka hI paDhe-likheko bulAkara athavA usase milakara sArA hAla mAlUma kara lenA cAhiye / yaha kitanA bhArI AviSkAra samAlocakajIne kara DAlA hai / aura isase pAThakoko kitanA lAbha pahu~cegA || parantu kheda hai lekhaka to kaI bAra apane aneka sthAnoke mitroko vahA~ke chape hue grathokI bAvata kucha hAla daryApta karake hI raha gayA aura use yahI uttara milA ki 'hame 1 " bAbU sAhabake khAsa gaoNva devavandameM jo 'ArAdhanAkathAkoza' chapA hai usase bhI yaha sadeha sApha taurase kAphUra ho jAtA hai kyA vAbU sAhavane apane yahA~ se prakAzita hue granthoMkA bhI svAdhyAya na kiyA hogA ? kiyA avazya hogaa| parantu unheM to jisa - tisa taraha apanA matalaba vanAnA hai / " Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 yugavIra-nivandhAvalI una grathokA kucha hAla mAlUma nahI hai| zAyada samAlocakajI hI eka aise vicitra vyakti hoge jinhone kama-se-kama dehalIse, jahA~ ApakA aksara nivAsa rahatA hai, prakAzita hone vAlI sabhI pustako tathA granthoko-paricaya, icchA, aura saprApti Adike na hote hue bhI paDhA hogA aura Apako unakA pUrNa viSaya bhI kaNThastha hogaa| rahI lekhakakI nathoke paDhanekI bAta, yadyapi usakA adhikAza samaya granthoke paDhane aura unamese aneka tattvo tathA tathyokA anusadhAna karaneme hI vyatIta hotA hai, phira bhI vaha devavandase prakAzita hue aise sAdhAraNa sabhI granthoko to kyA paDhatA, svayaM usakI lAibrerIme pacAso acche grantha isa vakta bhI maujUda hai jinhe pUrI taurapara athavA kuchako adhUrI taurapara bhI paDhane-dekhanekA abhItaka use avasara nahI mila skaa| isaliye samAlocakajIkA ukta AkSepa vyartha hai aura vaha unake durAgrahako sUcita karatA hai| yahA~ takake isa saba kathanase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki devakI na to kuruvazame utpanna huI thI, na kasake mAmAkI laDakI thI aura na vaise hI kasa-dvArA kalpanA kI huI bahana thI, balki vaha kaMsake pitA ugrasenake sage bhAI athavA kaMsake sage cAcA devasenakI putrI thI- yaduvazame utpanna huI thI aura isIliye nRpa bhojakavRSTi ( yA naravRSNi ) tathA bhojakavRSTike bhAI adhakavRSTi ( vRSNi ) kI pautrI thI aura use adhakavRSTike putra vasudevakI bhatIjI samajhanA cAhiye / isI devakIke sAtha vasudevakA vivAha honese sApha jAhira hai ki usa vakta eka kuTumvame bhI vivAha ho jAtA thA aura usake mArgame Ajakala-jaisI gotrokI parikalpanA koI bAdhaka nahI thii| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra- prakAza 139 agravAla jaisI samRddha jAti bhI inhI kauTumbika vivAhokA pariNAma hai / usake AdipuruSa rAjA agrasenake sage pote potiyo kA -- athavA yo kahiye ki usake eka putrakI satatikA dUsare putrakI saMtati ke sAtha - ApasameM vivAha huA thA / Ajakala bhI agravAla agravAlome hI vivAha karake apane eka hI vazame vivAhakI prathAko caritArtha kara rahe haiM aura rAjA agrasenakI dRSTise sava agravAla unhIke eka gotrI haiM / samAlocakajIne virodhake liye jina pramANoko upasthita kiyA thA unamese eka bhI virodha ke lie sthira nahI raha sakA, pratyuta isake sabhI lekhakake kathana kI anukUlatAme pariNata ho gaye aura isa bAta ko jatalA gaye ki samAlocakajI satyapara pardA DAlanekI dhuna samAlocanAkI hadase kitane vAhara nikala gaye - samAlocakake kartavyase kitane gira gaye --- unhone satyako chipAne tathA asaliyatapara pardA DAlane kI kitanI koziza kI, parantu phira bhI ve usameM saphala nahI ho ske| sAtha hI, unake zAstra - jJAna aura bha - vidhAnakI bhI sArI kalaI khula gaI / astu / yaha to huI udAharaNake prathama aza - 'devakIse vivAha'ke AkSepokI vAta, ava udAharaNake dUsare aza - 'jarAse vivAha' ko lIjiye / - mlecchoMse vivAha lekhakane likhA thA ki - "jarA kisI mleccharAjAkI kanyA thI, jisane gaMgA-taTapara vasudevajIko paribhramaNa karate hue dekhakara unake sAtha apanI isa kanyAkA pANigrahaNa kara diyA thA / pa0 daulatarAmajIne, apane harivazapurAName, isa rAjAko 'mlecchakhaNDakA rAjA' vatalAyA hai aura pa0 gajAdharalAlajI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 yugavIra - nibandhAvalI 'use bhIlokA rAjA' sUcita karate haiM / vaha rAjA mlecchakhaNDakA rAjA ho yA AryakhaNDodbhava mleccharAjA, aura cAhe use bhIlokA rAjA kahiye, parantu imame sandeha nahI ki vaha Arya tathA uccajAtikA manuSya nahI thA / aura isaliye use anArya tathA mleccha kahanA kucha bhI anucita nahI hogA / mlecchokA AcAra Amataurapara hiMsAme rati, mAsabhakSaName prIti aura jabaradastI dUsarokI dhanasampattikA haranA, ityAdika hotA hai, jaisA ki zrIjinasenAcArya praNIta AdipurANake nimnalikhita vAkyase prakaTa haiM - mlecchAcAro hi hiMsAyAM ratirmAMsAzane'pi ca / balAtparasvaharaNaM nirdhUtatvamiti smRtam // 42-184 // vasudevajIne, yaha saba kucha jAnate hue bhI, binA kisI jhijhaka aura rukAvaTake baDI khuzIke sAtha isa mleccharAjAkI ukta kanyA se vivAha kiyA aura unakA yaha vivAha bhI usa samaya kucha anucita nahI samajhA gayA / balki usa samaya aura usase pahale bhI isa prakArake vivAhokA Ama dastUra thA / accheacche pratiSThita, uccakulIna aura uttamottama puruSoMne mleccha rAjAokI kanyAose vivAha kiyA, jinake udAharaNose jainasAhitya paripUrNa hai / " udAharaNake isa azase prakaTa hai ki lekhakane jitanI bAra apanI orase jarAke pitAkA ullekha kiyA hai vaha " mleccharAjA" padake dvArA kiyA hai, jisame ' mleccha' vizeSaNa aura 'rAjA' vizeSya hai ( mleccha rAjA mlekcharAjA ) aura usakA artha hotA hai ' mleccha-jAti - viziSTa - rAjA - arthAt mleccha jAtikA rAjA, vaha rAjA jisakI jAti mleccha hai, na ki vaha rAjA jo Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 141 Arya jAtikA hote hue mlecchopara zAsana karatA hai| parantu samAlocakajIne dUsare vidvAnoke avataraNoko lekara aura unhe bhI na samajha kara unake zabda-chalase lekhakapara yaha Apatti kI hai ki usane mlecchakhaDopara zAsana karanevAle Arya jAtike cakravartI rAjAoko bhI mleccha ThaharA diyA hai| Apa likhate haiM - "khUva [1] kyA malekSokA rAjA bhI malekSa hI hogA ? aura bhIlokA rAjA bhI bhIla hI ho, isakA kyA pramANa ? yadi koI hindustAnakA rAjA ho to hindU hI ho sakatA hai kyA ? aura jaramanakA jaramanI tathA musalamAnokA musalamAna hI ho sakatA hai kyA ? yadi aisA hI niyama hotA to cakravartI jo ki malekSakhaNDake bhI rAjA hote haiM, lekhaka mahodayake vicArAnusAra ve bhI malekSa kahe jAne caahiye| isa niyamAnusAra pUjya tIrthaMkara zrI zAtinAtha, kunthunAtha, arahanAtha jo ki cakravartI the, lekhaka mahodayakI sammati anusAra ve bhI isI koTimeM Asakege ? ata. isakA koI niyama nahI hai ki kisI jAti yA dezakA rAjA bhI usI jAtikA ho ata isa lekhase yaha siddha hotA hai ki jarA kanyA bhIla jAtikI nahI thii|" pAThakajana dekhA / samAlocakajI kitanI bhArI samajha aura ananya sAdhAraNa buddhike AdamI hai| unhone lekhakake kathanakI kitanI baDhiyA samAlocanA kara ddaalii| aura kitanI AsAnIse yaha siddha kara dikhAyA ki 'jarA' bhIla jAtikI kanyA nahI thii| hama pUchate haiM yaha kauna kahatA hai aura kisane kahA~para vidhAna kiyA ki mlecchokA rAjA mleccha hI hotA hai, bhIlokA rAjA bhIla hI hotA hai, hindustAnakA rAjA hindU hI hotA hai aura musalamAnokA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 yugavIra-nivandhAvalI rAjA musalamAna hI huA karatA hai ? phira kyA apanI hI kalpanAkI samAlocanA karake Apa khuza hote haiM ? kyA jisa rAMjAkI vAvata yaha kahA jAtA ho ki yaha 'hindUrAjA' hai Apa use 'musalamAna' samajhate ? aura jise 'musalamAna rAjA' ke nAmase pukArA athavA ullekhita kiyA jAtA ho use 'hindU' khayAla karate haiM ? yadi nahI to phira eka 'mleccharAjA' ko mleccha na mAnakara Apa 'Arya' kaise kaha sakate haiM ? 'hindU' aura 'musalamAna' jisa prakAra jAtivAcaka zabda haiM usI prakArase 'maleccha' bhI eka jAtivAcaka zabda hai / aura ye tIno hI rAjA zabdake pUrvavartI honepara apane-apane uttaravartI rAjAkI jAtiko sUcita karate haiN| svaya zrIjinasenAcAryane, apane harivazapurAName, isa rAjAko spaSTarUpase 'maleccharAja' likhA hai / yathA . capA-sarasi, saMprApya tasyAM so'mAtyadehajAm // 4 // toyakrIDAratastatra sa hRtaH suurpkaa'rinnaa| vimuktazca papAtAsau bhAgIrathyAM manorathI / / 5 // paryaTannaTavI tatra mleccharAjena viikssitH| pariNIya sutAM tasya jarAkhyAM tatra cAvasat // 6 // jaratkumAramutpAdya tsyaamunntvikrmH| ina padyome yaha batalAyA gayA hai ki-'capApurIme vahA~ke matrIkI putrIse vivAha karake, eka dina vasudeva capA nagarIke sarovarame jalakrIDA kara rahe the, unakA zatru sUrpaka unhe hara kara legayA aura Uparase choDa diyaa| ve bhAgIrathI ( gagA) nadIme gire aura usamese nikala kara eka vaname ghUmane lge| vahA~ eka mleccharAjAse unakA paricaya huA, jisakI 'jarA' nAmakI kanyAse vivAha karake ve vahA~ rahane lage aura usa strIse unhoMne "jaratkumAra' nAmakA putra utpanna kiyA / ' Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 'mleccharAja'se zrIjinasenAcAryakA abhiprAya 'mlecchajAti' viziSTa rAjA'kA hai, yaha bAta unake isI granthake dUsare ullekhose bhI pAI jAtI hai| yathA -- mleccharAjasahasrANi vIkSya pUrvavarUthinIm / kSubhitAnyabhigamyAzu yodhayAmAsurazramAt / / 30 / / tataH kruddho yudhi mleccharayodhyo daDanAyakaH / yudhyA nidhUya tAnAzu dadhe nAmArthasaMgatam // 31 // bhayAnmlecchAstato yAtAH zaraNaM kuldevtaaH| ghorAnmeghamukhAnnAgAndarbhazayyAdhizAyinaH // 32 / / tato meghamukhaimleMcchAH proktAH sahRtavRSTibhiH / cakriNa zaraNaM jagmurAdAya varakanyakAH // 38 // -11vaoN srg| yahA~, uttara bhAratakhaNDake mlecchoke sAtha bharata cakravartIke senApati jayakumArake yuddhakA varNana karate hue, pahale padyameM jina sahasro mleccha rAjAokA "mleccharAjasahasrANi" padake dvArA ullekha kiyA hai unhe hI agale padyome "mleccha" aura "mlecchAH" padoMke dvArA spaSTarUpase 'mleccha' sUcita kiyA hai| aura isase sApha jAhira hai ki 'mleccharAjA' kA artha mleccha jAtike rAjAse hai| aura isaliye jarAkA pitA mleccha thaa| pa0 daulatarAmajIne isa rAjAko jo mlecchakhaNDakA rAjA vatalAyA hai usakA abhiprAya 'mlecchakhaMDodbhava' (mlecchakhaNDame utpanna hue ) rAjAse hai-mlecchakhaNDoko jItakara unapara apanA Adhipatya rakhanevAle cakravartI rAjAse nahI jAna paDatA 1. "so gagAke tIra eka mlecchakhaDakA rAjA tAne dekho / so apanI jarA nAmA putrI vasudevako prnaaii|" Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 yugavIra-nivandhAvalI hai / 'mlecharAja' zabdaparase hI unhone use mlecchakhaNDakA rAjA samajha liyA hai| aura pa0 gajAdharalAlajIne jo use 'bhIlokA rAjA'' likhA hai usakA Azaya bhIla jAtike rAjA (bhillarAja) se sardArase-hai jo mlecchokI eka jAti hai--bhIlopara zAsana karanevAle kisI AryarAjAse nhii| jarAse utpanna hue jarakumArakA AcaraNa eka vAra bhIla jaisA ho gayA thA, isIparase zAyada unhone jarAko bhIla kanyA mAnA hai| Apa 'padmAvatIpuravAla' (varpa 2rA aka 5vaoN) me prakAzita apane usI vicAralekhame likhate bhI haiM - "vAstavame usa samaya bhI satAnapara mAtRpakSakA saskAra pahu~catA thaa| Apane harivazapurAName paDhA hogA ki jisa samaya kRSNakI mRtyukI vAta munirAjake mukhase suna jaratkumAra vaname rahane lagA thA usa samaya usake AcAra-vicAra bhIla sarIkhe ho gaye the, vaha zikArI ho gayA thaa| pIche, yudhiSThira Adike samajhAnese usane bhIlake veSakA parityAga kiyA thaa|" isase spaSTa hai ki pa0 gajAdharalAlajIne jarAke pitAko Arya jAtikA rAjA nahI samajhA, balki 'bhola' samajhA hai aura 1. yathA -"nadIko pAra kara kumAra kisI vanameM pahuMce vahaoNpara ghUmate hue unheM kisI bhIloMke rAjAne dekhA unake sauMdaryapara mugdha ho vaha bar3e Adarase unheM apane ghara le gayA aura usane apanI jarA nAmakI kanyA pradAna kii|" 2. milla , mlecchjaativishessH| mIla iti bhASA / yathA hemacandre-mAlA millAH, kirAtAzca sarvA'pi mlecchajAtaya / -iti zabdakalpadruma / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 vivAha - kSetra prakAza 145 isaliye unake 'bhIlokA rAjA' zabdoMke chalako lekara samAlocakajIne jo Apatti kI hai vaha bilakula nisAra hai / pa0 gajAdharalAlajI to apane ukta lekhame svaya svIkAra karate haiM ki usa samaya mleccha kiMvA bhIlo AdikI kanyAse bhI vivAha hotA thA / yathA "usa samaya rAjA loga yadyapi mleccha kiMvA bhIla AdikI kanyAose bhI pANigrahaNa kara lete the tathApi unake samAna svaya mleccha tathA dharma-karmase vimukha na vana jAte the, kintu una kanyAo - ko apane pathapara le Ate the / aura ve prAya pati dvArA svIkRta dharmakA hI pAlana karatI thI / isaliye vasudevane jo jarA Adi mleccha kanyAoke sAtha vivAha kiyA thA usame unase dhArmika rIti-rivAjome jarA bhI pharka na paDA thA / " isa ullekha dvArA pa0 gajAdharalAlajIne jarAko sApha taurase 'mleccha kanyA' bhI svIkAra kiyA hai aura usake vAda 'Adi' zabdakA prayoga karake yaha bhI ghoSita kiyA hai ki vasudevane 'jarA ' ke sivAya aura bhI mleccha kanyAose vivAha kiyA thA / samAlocakajIke pAsa yadi lajjAdevI ho to unheM, ina sava ullekhoko dekhakara, usake A~calame apanA mu~ha chupA lenA cAhiye aura phira kabhI yaha dikhalAne kA sAhasa na karanA cAhiye ki paDitajI - ke ukta zabdokA vAcya 'bhIla' rAjAse bhinna koI 'Arya'' rAjA hai / mAlUma hotA hai samAlocakajIko isa khayAlane baDA parezAna kiyA hai ki bhIla loga baDe kAle, 'DarAvane aura badasUrata hote haiM, unakI kanyAse 'vasudeva' jaise rUpavAna aura aneka rUpavatI 1 striyoke pati puruSa kyoM vivAha karate / aura isIse Apa yahA~ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 yugavIra nivandhAvalI taka kalpanA karaneke liye majabUra huye hai ki yadi vaha kanyA ( jarA ) bhIlone hI vasudevako dI ho to vaha jarUra kisI dUsarI jAtike rAjAkI laDakI hogI aura bhIla use chIna lAye hoge| yathA - " bhIla loga jagalome rahane vAle jinake viSayame zAstrome likhA hai ki ve baDe kAle, badasUrata DarAvane hote hai / to vasudevajI aise parAkramI aura sundara kAmadevake samAna jinake rUpake sAmane ' devAGganAye bhI lajjita ho jAve, aisI rAjAokI aneka rUpavatI aura guNavatI kanyAoke sAtha vivAha kiyA / unako kyA jarUrata thI ki aise badasUrata bhIlakI laDakIke sAtha zAdI krte| hA~, yaha jarUra ho sakatA hai ki bhIla kisI rAjAkI laDakIko chIna lAye ho aura use sundara khUbasUrata samajha kara vasudevako de dI ho| isase siddha hai ki vaha bhIlakI kanyA to thI nahI / " parantu sabhI bhIla vaDe kAle, vadasUrata aura DarAvane hote haiM, yaha kaunase zAstrame likhA hai aura kahA~se Apane yaha niyama nirdhArita kiyA hai ki bhIlokI sabhI kanyAe~ kAlI, badasUrata tathA DarAvanI hI hotI hai ? kyA rUpa aura kulake sAtha koI avinAbhAva sambandha hai ? hama to yaha dekhate haiM ki acche-acche ucca kulome badasUrata bhI paidA hote haiM aura nIcAtinIca kulo me khUbasUrata vacce bhI janma lete haiN| kulakA subhaga, durbhaga aura saubhAgyake sAtha koI niyama nahI hai| isI bAtako zrIjinasenAcAryane vasudevake mukhase, rohiNIke svayavarake avasarapara kahalAyA hai / yathA - kazcinmahAkulIno'pi durbhagaH subhago'paraH / kulasaubhAgyayorneha prativandho'sti kazcana / / 55 // harivaMzapurANa 31vaoN srg| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra- prakAza pa0 gajavaralAlajIne isa padyakA anuvAda yo kiyA hai "koI-koI mahAkulIna honepara bhI badasUrata hotA hai, dUsarA akulIna honepara bhI vaDA sundara hotA hai, isaliye kulIna aura saubhAgyakI Apasame koI vyApti nahI, arthAt jo kulIna ho vaha sundara hI ho aura akulIna badasUrata hI ho, yaha koI niyama nahI / / 55 / / " 147 isake sivAya, jainazAstrome bhIla kanyAose vivAhake spaSTa udAharaNa bhI pAye jAte haiM, jiname se eka udAharaNa rAjA upazreNikakA lIjiye / ye rAjA zroNikake pitA the / inhe eka vAra kisI duSTa azvane le jAkara bhIlokI pallIme paTaka diyA thA / usa pallIke bhIla rAjAne jaba inhe du khitAvasthAme dekhA to vaha inhe apane ghara le gayA aura usane davAI, bhojana pAnAdi - dvArA sava tarahase inakA upacAra kiyA / vahA~ ye usakI 'tilakasundarI' nAmakI putrIpara Asakta ho gaye aura usake liye inhoMne yAcanA kI / bhIla rAjAne upazroNikase apanI putrIke putrako rAjya diye jAnekA vacana lekara usakA vivAha unake sAtha kara diyA aura phira unhe rAjagRha pahu~cA diyA / yathA upazreNiko ( ka1) vairinRpasomadeva preSitaduSTA'zvenopazreNiko nItvA bhillapalyAM kSipto dukhito bhillarAjena dRSTo gRhamAnIta upacarita | tatsutAM tilakasundarImIkSitvA tAM ta yayAce / etasyA. suta rAjAna kariSyAmIti bhASA nItvA pariNAyya tena rAjagRhaM prApitaH / - gadya zreNikacaritra ( dehalI ke nayemadirakI purAnI jINaM prati ) isI bhIla kanyAse 'cilAtIya' nAmakA putra utpanna huA thA, jise 'cilAtiputra' bhI kahate haiM / pratijJAnusAra isIko rAjya diyA gayA aura isane antako jina dIkSA bhI dhAraNa kI thI / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 yugavIra-nivanvAvalI isaliye samAlocakajIkA yaha korA bhrama hai ki sabhI bhIla-kanyAe~ kAlI, vadasUrata tathA DarAvanI hotI hai athavA unake sAtha ucca-kulInokA vivAha nahI hotA thaa| parantu jarA bhIla-kanyA thI, yaha bAta jinasenAcAryake ukta vAkyoko lekara nizcitarUpase nahI kahI jA sktii| unaparase jarAke sirpha mleccha kanyA honekA hI patA calatA hai, mlecchokI kisI jAti vizepakA nhii| ho sakatA hai ki pa0 gajAdharalAlake kathanAnusAra vaha bhIla-kanyA hI ho / parantu pa0 daulatarAmake kathanAnusAra vaha mlecchakhaDake kisI mleccharAjAkI kanyA mAlUma nahI hotI, kyoki jinasenAcAryane sApha taurase vasudevake capApurIse uThAye jAne aura bhAgIrathI gagA nadIme paTake jAnekA ullekha kiyA hai aura yaha vahI gagA nadI hai jo yuktaprAta aura bagAlame bahatI hai-vaha mahAgagA nahI hai jo jaina zAstrAnusAra AryakhaNDakA mlecchakhaNDase athavA, uttarabhAratame, mlecchakhaNDakA mlecchakhaDase vibhAga karatIisakA 'bhAgIrathI' nAma hI ise usa mahAgagAse pRthak karatA hai, vaha 'akRtrima' ora yaha, 'bhAgIratha'-dvArA lAI huI hai (bhagIrathena sAnItA tena bhAgIrathI smRtA ) / capA nagarI bhI isake pAsa hai / ata 'jarA' isI bhAgIrathI gagAke kinAreke kisI mleccha rAjAkI putrI thI aura isase yaha spaSTa siddha hotA hai ki pahale mleccha-khaNDoke mlecchokI kanyAose hI nahI, kiMtu yahA~ke AryakhaNDodbhava mlecchokI kanyAose bhI vivAha hotA thaa| upazreNikakA bhIla-kanyAse vivAha bhI use puSTa karatA hai| isake sivAya yaha bAta itihAsa prasiddha hai ki samrAT cadragupta mauryane sIriyAke mleccharAjA 'silyUkasa' kI kanyAse vivAha kiyA thaa| ye Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 vivAha-kSetra prakAza samrAT 'caMdragupta' 'bhadravAhu' zrutakevalIke ziSya the, inhoMne jaina munidIkSA bhI dhAraNa kI thI, jisakA ullekha kitane hI jainazAstro tathA zilAlekhome pAyA jAtA hai| aura jainiyokI kSetragaNanAke anusAra sIriyA bhI AryakhaNDakA hI eka pradeza hai| aisI hAlatame yaha vAta aura bhI nirvivAda tathA ni sandeha ho jAtI hai ki pahale AryakhaNDake mlecchoke sAtha bhI AryoM athavA ucca kulInokA vivAha-sambadha hotA thaa| hamAre samAlocakajIkA citta 'jarA' ke vipayame vahuta hI DAMvADola mAlUma hotA hai-ve svaya isa bAtakA koI nizcaya nahI kara sake ki jarA kisakI putrI thI-kabhI unakA yaha khayAla hotA hai ki jarAkA pitA mleccha yA bhIla na hokara mleccho athavA bhIlopara zAsana karanevAlA koI Arya rAjA hogA aura usIne apanI kanyA 'vasudeva' ko dI hogI, kabhI ve socate haiM ki yaha kanyA 'vasudeva' ko dI to hogI bhIlane hI parantu vaha kahIse use chIna lAyA hogA-usakI vaha apanI kanyA nahI hogI-, aura phira kabhI unake cittame yaha khayAla bhI cakkara lagAtA hai ki zAyada jarA ho to mlecchakanyA hI, parantu vaha kSetra-mlecchakI-mlecchakhaDake mlecchakI-kanyA hogI, usakA kulAcAra burA nahI hogA athavA usake AcaraNama koI nIcatA nahI hogI! kheda hai ki aise anizcita aura sadigdha cittavRttivAle vyakti bhI sunizcita bAtokI samAlocanA karake unapara AkSepa karaneke liye taiyAra ho jAte haiM aura unhe mithyA taka kaha DAlanekI dhRSTatA kara baiThate haiM / astu, samAlocakajI, ukta avataraNake bAda, apane khayAlokI isI udheDabuname likhate haiM - Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 yugavIra-nivandhAvalI "yadi thoDI derake liye yaha mAna liyA jAya ki kisI malekSakI hI kanyA hogI to malekSa bhI kitane hI prakArake zAstrome kahe haiN| jiname eka kSetra-malekSa bhI haiM jo ki deza apekSA malekSa kahAte haiM / lekina kulAcAra burA hI hotA hai, aisA niyama nhii| jaise pajAbame rahanevAle hara eka kaumake pajAvI kahAte hai, aura bagAlame rahanevAloko vagAlI tathA madarAsame rahanevAloko madarAsI kahate haiM kintu una sabakA AcaraNa eka-sA nahIM hotaa| ina dezome saba hI U~ca-nIca jAtiyoke manuSya rahate haiM phira yaha kahanA ki amuka manuSya eka madarAsI yA pajAvI laDakIke sAtha zAdI kara lAyA, yadi usIkI jAtikI UMca khAnadAnakI laDakI ho to kyA harja hai / isaliye bAbU sAhava jo likhate haiM ki vaha kanyA nIca thI, yaha vAta siddha nahI ho sakatI nIca hama jaba hI mAna sakate haiM java ki kanyAke jIvanacaritrame kucha nIcatA dikhalAI ho|" apane ina vAkyo-dvArA samAlocakajIne yaha sUcita kiyA hai ki ve mlecchakhaDo ( mlecchakSetro) ko pajAva, vagAla tathA madarAsa jaisI sthitike deza samajhate haiM, uname saba hI UMcanIca jAtiyoke Arya-anArya manuSyokA nivAsaM mAnate haiM aura yaha jAnate haiM ki vahA~ aise loga bhI rahate haiM jinakA kulAcAra burA nahI hai| isIliye sabhava hai ki 'vasudeva' vahIse apanI hI jAtikI aura kisI U~ce vazakI yaha kanyA (jarA) vivAha kara le Ae ho| parantu samAlocakajIkA yaha korA bhrama hai aura jainazAstrose unakI anabhijJatAko prakaTa karatA hai| 'vasudeva' 'jarA' ko kisI mleccha-khaDase vivAha kara nahI lAe, balki vaha capApurIke nikaTa, pradezame bhAgIrathI gaMgAke AsapAsa rahane Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra prakAza vAle kisI mleccha rAjAkI kanyA thI, yaha bAta to Upara zrojinasenAcAryake vAkyose siddhakI jA cukI hai / aba maiM isa bhramako bhI dUrakara denA cAhatA hU~ ki jainiyo ke dvArA mAne hue ' mlecchakhaNDome Arya janatAkA bhI nivAsa hai| - 151 zrIamRtacandrAcArya, tattvArthasArame, manuSyoke Arya aura mleccha aise do bhedokA varNana karate hue, likhate haiM --- AryakhaNDodbhavA AryA mlecchA' kecicchakAdayaH / mlecchakhaNDodbhavA mlecchA antardIpajA api // 212 // arthAt - Arya khaNDame jo loga utpanna hote haiM ve 'Arya' kahalAte haiM parantu uname jo kucha zakAdika' ( zaka, yavana, zabara, pulindAdika ) loga hote haiM ve mleccha kahe jAte haiM aura jo loga mlecchakhaNDome tathA antadvapome utpanna hote haiM una sabako 'maleccha' samajhanA cAhiye / isase prakaTa hai ki Arya - khaNDame jo manuSya utpanna hote haiM ve to Arya aura mleccha dono prakArake hote haiM, parantu mlecchakhaNDome eka hI prakArake manuSya hote haiM aura ve mleccha hI hote haiM / bhAvArtha - mlecchoke mUla bheda tIna - (1) AryakhaNDodbhava, (2) mlecchakhaNDodbhava aura (3) antadvapaja / aura AryoMkA mUlabheda eka AryakhaNDodbhava hI hai / jaba yaha bAta hai taba mlecchakhaNDome --- haiM 1 1 Adhunika bhUgolavAdiyoMko ina mlecchakhaNDakA abhI taka koI patA nahI calA / ava taka jitanI pRthvIkI khoja huI hai vaha sava, jainiyoMkI kSetra - gaNanA ke anusAra athavA unake mApakI dRSTise, AryakhaNDake hI bhItara A jAtI hai / 2. " zakayavanazavarapuliMdAdayaH mlecchAH" / 3. ina pahale do bhedoMkA nAma 'karmabhUmija' bhI hai Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 yugavIra- nivandhAvalI Arya rAjAokA honA aura unakI kanyAose cakravartI AdikA vivAha karanA athavA vasudevakA vahA~se apanI hI jAtikI kanyAkA le AnA kaise vana sakatA hai ? kadApi nahI / aura isaliye yaha samajhanA cAhie ki jina logoMne -- cAhe ve koI bhI kyo na ho --- mlecchakhaDokI kanyAose vivAha kiyA hai unhone mlecchokI mleccha kanyAome vivAha kiyA hai / mlecchavakI dRSTise karmabhUmike sabhI mleccha samAna haiM aura unakA prAya vahI samAna AcAra hai jisakA ullekha bhagavajjinasenAcAryane apane usa padyameM kiyA hai jo Upara uddhRta kiye hue udAharaNAzame diyA huA hai / samAlocakajIko vaha mlecchAcAra dekhakara bahuta hI kSobha huA mAlUma hotA hai / Apane jarAke pitAko kisI taraha para usa mlecchAcArame surakSita rakhaneke liye jo prapaca racA hai use dekhakara vaDA hI Azcarya tathA kheda hotA hai / Apa sabase pahale lekhakapara isa vAtakA AkSepa karate haiM ki usane ukta padyake Age-pIcheke do-cAra zlokoko likhakara yaha nahI dikhalAyA ki usame kaise mlecchokA AcAra diyA huA hai / parantu svaya una zlokoko uddhRta karake aura sabakA artha dekara bhI Apa ukta padyake pratipAdya viSaya athavA artha- savadhame kisI bhI vizepatAkA ullekha karaneke liye samartha nahI hosake - yaha nahI vatalA sake ki vaha -- hiMsAme rati, mAkSabhakSaName prIti aura jabaradastI dUsarokI dhanasampattikA haranA, ityAdi - - mlecchokA prAya. sAdhAraNa AcaraNa na hokara amuka jAtike mlecchokA AcAra hai / aura na yaha hI dikhalA sake ki lekhakake uddhRta kiye hue ukta padyakA artha kisI dUsare padyapara avalamvita hai, jisakI vajahase usa dUsare padyako bhI uddhRta karanA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 vivAha-kSetra prakAza jarUrI thA aura use uddhRta na, karanese usake arthame amuka bAdhA A gii| vAstavame vaha apane vipayakA eka svatatra padya hai aura usame 'mlecchAcAro hi' aura 'iti smRtam' ye zabda sApha batalA rahe haiM ki usame 'hisAyA ratiH' (hiMsAme rati ) Adi rUpase jisa AcArakA kathana hai vaha nizcayase mlecchAcAra haimlecchokA sarva sAmAnyAcAra hai| 'iti smRtam' zabdokA artha hotA hai aisA kahA gayA, pratipAdana kiyA gayA athavA smRtizAstra-dvArA vidhAna kiyA gyaa| hA~, agale padyakA artha isa padyapara avalambita jarUra hai aura vaha agalA padya, jise samAlocakajIne bhI uddhRta kiyA hai, isa prakAra hai - so'styamISA ca ydvedshaastraarthmdhmdvijaaH| tAdRza bahumanyante jAtivAdAvalepata. // 42-185 // isa padyame batalAyA gayA hai ki 'vaha (pUrva padyame kahA huA ) mlecchAcAra ina ( akSara-mleccho ) me bhI pAyA jAtA hai, kyoki ye adhamadvija apanI jAtike ghamaDame Akara vedazAstroke arthako usa rUpame bahuta mAnate haiM jo ukta mlecchAcArakA pratipAdaka hai|' aura isa tarahapara jo loga vedArthakA sahArA lekara yajJo tathA devatAokI balike nAmase becAre mUka pazuokI ghora hiMsA karate tathA mAsa khAte haiM unake usa AcArako mlecchAcArakI upamA dI gaI hai aura unhe kathacit akSaramleccha' ThaharAyA gayA hai| isase adhika isa kathanakA granthame koI dUsarA prayojana nahI hai| isa padyake "sostyamISA ca" zabda sApha batalA rahe haiM ki isase pahale mlecchoke sarvasAdhA 1. aise logoko, kisI bhI rUpameM unakI jAtiko sUcita kiye vinA, kevala mleccha nAmase ullekhita nahIM kiyA jAtA / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 yugavIra-nivandhAvalI raNa AcArakA ullekha kiyA gayA hai aura usI mlecchAcArase ina adhama dvijoke AcArakI tulanA kI gaI hai--na ki inhIkA ukta padyame AcAra batalAyA gayA hai| isI prakaraNake eka dUsare padyame bhI ina logoke AcArako mlecchAcArakI upamA dI gaI hai| likhA hai ki 'tuma nirvata ho ( ahiMsAdivatoke pAlanase rahita ho ), nimaskAra ho, nirdaya ho, pazughAtI ho aura ( isI tarahake aura bhI) mlecchAcArame parAyaNa ho, tumhe dhArmika dvija nahI kaha sakate / yathA - nivratA nirnamaskArA nighRNA pazughAtinaH / mlecchAcAraparA yUya na sthAne dhArmikA dvijAH // 190 // isase bhI hisAme rati' Adi mlecchoke sAdhAraNa AcaraNakA patA calatA hai| parantu itanepara bhI samAlocakajI lekhakakI isa bAtako svIkAra karate hue ki "acche-acche pratiSThita, ucca kulIna aura uttamottama purupone mleccharAjAokI kanyAose vivAha kiyA hai", likhate haiM - "ThIka hai hama bhI isa bAtako mAnate haiM ki cakravartI mlecchakhaDake rAjAokI kanyAose vivAha kara lAte the lekina ve kSetrakI apekSAse mleccha rAjA kahAte the| yaha bAta nahI hai ki unake AcaraNa bhI nIca ho yA ve maoNsakhora va zarAbakhora ho athavA Apake likhe anusAra hiMsAme rati, maoNsabhakSaName prIti rakhane vAle aura jabaradastI dUsarokA dhana haraNa karane vAle ho / bAbU sAhaba, ApakI likhI huI yaha bAteM una mleccha rAjAome kabhI nahI thii| Apane jo mlecchoke AcaraNa sabandhI zloka diyA hai vaha kevala janatAme bhrama phailAneke liye Upara-nIcekA savandha choDakara diyA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 155 isake bAda mlecchoke isa AcArakI kucha saphAI peza karake, Apa phira likhate haiM - "una malekSome hisA, mAMsabhakSaNa AdikI pravRtti sarvathA nahI thii|" "bahutase loga jo mlecchoko nIca aura kadAcaraNI samajha rahe haiM unakI vaha samajha bilakula mithyA hai|" "ina malekSa rAjAoko nIcA, hiMsaka, mAsakhora Adi kahanA sarvathA mithyA aura zAstra-viruddha hai|" pAThakajana, dekhA | samAlocakejIne mlecchakhaNDake mlecchoko kisa TAipake mleccha samajhA hai| kaisI vicitra sRSTikA anusadhAna kiyA hai| Apako to zAyada svapname bhI usakA kabhI khayAla na AyA ho| acchA hotA yadi samAlocakajI una mlecchokA eka sarvAMgapUrNa lakSaNa bhI de dete / samajhame nahI AtA jaba ve loga hiMsA nahI karate, maoNsa' nahI khAte, zarAba nahI pIte, javaradastI dUsarokA dhana nahI harate, anyAya nahI karate, ye sava vAte uname kabhI thI nahI, ve inakI pravRttise sarvathA rahita haiM aura sAtha hI nIca tathA kadAcaraNI bhI nahI haiM, to phira unhe 'mleccha' kyo kahA gayA ? unakI pavitra bhUmiko 'mlecchakhaNDa' kI sajJA kyo dI gaI ? kyA unase kisI AcAryakA koI aparAdha bana gayA thA yA vaise hI kisI AcAryakA sira phira gayA thA jo aise hiMsAdi pApose aspRSTa pUjya manuSyoko bhI 'mleccha' likha diyA ? unase adhika AryoMke aura kyA koI sIga hote haiM, jisase manuSya jAtike Arya aura mleccha do khAsa vibhAga kiye gaye haiM ? mahArAja | ApakI yaha saba kalpanA kisI bhI samajhadArako mAnya nahI ho sktii| mleccha prAya Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 yugavIra-nivandhAvalI malina aura dUSita AcAra vAle manuSyo kA hI nAma hai, jina logome kula-paramparAse aise kadAcAra ruDha ho jAte haiM unhIkI mleccha sajJA paDa jAtI hai| zrIvidyAnadAcArya, karmabhUmija mlecchokA varNana karate hue, jiname AryakhaDodbhava aura mlecchakhaNDodbhava dono prakArake mleccha zAmila haiM, sApha likhate haiM - karmabhUmibhavA mlecchAH prasiddhA yavanAdayaH / syuH pare ca tadAcAra-pAlanAbahudhA janA // -tattvArthazlokavArtika / arthAt-karmabhUmiyome utpanna hue jo mleccha haiM uname yavanAdika to prasiddha hI haiM bAkI yavanAdikase bhinna jo dUsare bahutase mleccha haiM ve saba yavanAdiko ( yavana, zavara, puliMdAdiko) ke AcArakA hI pAlana karate haiM aura isIse mleccha kahalAte haiN| isase sApha jAhira hai ki mlecchakhaNDoke mlecchokA AcAra yahA~ke zaka, yavana, zavarAdi mlecchoke AcArase bhinna nahIM hai aura isaliye yaha kahanA ki 'mlecchakhaDoke mlecchomai hiMsA tathA mAsabhakSaNAdiko sarvathA pravRtti nahI', Agame bAga lagAnA hai| zrIvidyAnadAcArya mlecchoke nIcagotrAdikI udaya bhI batalAte hai-likhate haiM 'ucca-gotrAdikake udayase Arya aura nIcagotrAdike udayase mleccha hote haiN|' yathA - "uccairgotrodayAderAryA nIcairgotrAdezca mlecchAH / " taba, kyA samAlocakajI ina vidhAnoke kAraNa, apane ukta vAkyoMke anusAra, zrI vidyAnadAcAryakI samajhako "bilakula mithyA' aura unake isa nIca' Adi kathanako "sarvathA mithyA aura zAstra-viruddha" kahanekA sAhasa karate haiM ? yadi nahI to unhe apane ukta nirargala aura ni sAra vAkyoke liye pazcAttApa Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 vivAha-kSetra-prakAza honA cAhiye / aura kheda hai ki samAlocakajIne vinA soce samajhe, jahA~ jo jIme AyA, likha mArA hai / lekhakake zAstrIya varNanoko isI taraha 'sarvathA mithyA' aura 'zAstraviruddha' batalAyA gayA hai, aura yaha unake sarvathA mithyA aura zAstraviruddha kathanaTAipakA eka namUnA hai-usakI khAsa bAnagI hai / khAlI isa bAtako chipAneke liye ki 'jarA' aise manuSyakI kanyA thI jo mleccha honese hiMsaka aura mAsa-bhakSaka kahA jA sakatA hai, Apane mlecchAcArako hI ulaTa denA cAhA hai, yaha kitanA du sAhasa hai / mlecchokA AcAra to hindU granthose bhI mAsabhakSaNAdikarUpa pAyA jAtA hai, jaisA ki 'prAyazcittatattva' me kahe hue unake bodhAyana AcAryake nimna vAkyase prakaTa hai --- gomAMsakhAdako yastu viruddha bahu bhApate / sarvAcAravihInazca mleccha ityabhidhIyate // arthAt-jo go-mAsa bhakSaNa karatA hai, bahuta kucha viruddha bolatA hai aura sarva dharmAcArase rahita hai use mleccha kahate haiN| ___ aba samAlocakajIkI usa saphAIko bhI lIjiye, jo Apane usa mlecchoMke AcAra-viSayame peza kI hai, aura vaha AdipurANake ve do zloka haiM, jiname mlecchakhaNDoke una' mlecchokA ullekha kiyA gayA hai jinhe bharata cakravartIke senApatine jItakara unase apane svAmIke bhoga-yogya kanyAdi ratnokA grahaNa kiyA thA . ityupAyairupAyajJa' sAdhayanmlecchabhUbhuja / tebhyaH kanyAdiratnAni prabho gyAnyupAharat / / 141 dharma-karma bahirbhUtA ityamI mlecchakA matA. / anyathAnyaiH samAcArairAryAvartena te samAH // 142 ina padyomese pahale padyame to mlekcha rAjAoko jItane aura Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 yugavIra-nibandhAvalo unase kanyAdi ratnoke grahaNa karanekA vahI hAla hai jo Upara vatalAyA gayA hai aura dUsare padyame likhA hai ki ye loga dharma ( ahisAdi ) aura karma (nirAbhipa-bhojanAdirUpa sadAcAra ) se vahirbhUta haiM-bhraSTa hai-isaliye inhe 'mleccha' kahate haiM, anyathA, dUsare AcaraNo ( asi, masi, kRpi, vidyA, vANijya, zilpa aura vivAhAdi karmoM) kI dRSTise AryAvarttakI janatAke samAna hai, ( antarvIpaja mlecchoke samAna nhii)| basa, isa eka zlokaparase hI samAlocakajI apane usa sava kathanako siddha samajhate haiM jisakA vidhAna unhone apane ukta vAkyome kiyA hai| parantu isa zlokame to sApha taurapara una mlecchoko dharma-karmase bahirbhUta ThaharAyA hai, aura isase agale hI nimna padyame unake nivAsasthAna mlecchakhaNDako 'dharma-karmakI abhUmi' pratipAdana kiyA hai| arthAt, yaha batalAyA hai ki vaha bhUmi dharmakarmake ayogya hai-vahA~ ahiMsAdi dharmokA pAlana aura satkarmokA anuSThAna nahI banatA - iti prasAdhya tAM bhUmimabhUmi dharmakarmaNAm / mleccharAjavalaiH sAddhe senAnInyavRtatpunaH // 14 // -AdipurANa, 31 vaoN parva / phira samAlocakajI kisa AdhArapara yaha siddha samajhate haiM ki una mlecchome hiMsA tathA mAsabhakSaNAdikakI pravRtti sarvathA nahI hai ? hiMsA to adharmakA hI nAma hai aura mAsabhakSaNAdikako asatkarma kahate haiM, ye dono hI java vahA nahI aura ve loga nIca tathA kadAcaraNI bhI nahI tava to ve khAse dharmAtmA, satkarmI aura AryakhaNDake manuSyose bhI zreSTha Thahare, unhe dharma-karmase bahirbhUta kaise kahA jA sakatA hai ? kyA dharma-karmake aura koI sIga-pUMcha Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 159 hote haiM jo uname nahI haiM aura isalie ve dharma-karmase bahirbhUta karAra diye gaye haiM ? jAna paDatA hai yaha saba samAlocakajIkI vilakSaNa samajhakA pariNAma hai, jo Apa unhe mleccha bhI mAnate haiM, dharma-karmase bahirbhUta bhI batalAte haiM aura phira yaha bhI kahate haiM ki ve hiMsA tathA mAsabhakSaNAdikase alipta hai-uname aise pApo tathA kadAcaraNokI pravRtti hI nahI / samAlocakajIkI isa samajhapara eka phArsI kavikA yaha vAkya bilakula caritArtha hotA hai - "barI aklodAniza ba-bAyada garIsta / " arthAt-aisI buddhi aura samajhapara ronA caahiye| Apa likhate haiM "yadi ve ( mleccha ) nIca hote to 'unake anya saba AcaraNa AryakhaNDake samAna hote haiN| aisA AcArya kabhI nahI likhate / " parantu kheda haiM Apane yaha samajhanekI jarA bhI koziza nahI kI ki ve AcaraNa kauna-se haiM aura unakI samAnatAse kyA vaha nIcatA dUra ho sakatI hai| isI dezamai bhI jinhe Apa nIca' samajhate haiM unake kucha AcaraNoko choDakara zepa sava AcaraNa U~ca-se-U~ca kahalAnevAlI jAtiyoke samAna haiM, tava kyA isa samAnatAparase hI ve U~ca ho gaye aura Apa unhe mAnaneke liye taiyAra hai ? yadi samAnatAkA aisA niyama ho taba to phira koI bhI nIca nahI raha sakatA aura zrIvidyAnandAcAryane galatIkI jo mlecchoke nIca-gotrAdikA udaya batalA diyA / parantu aisA nahIM hai, vAstavame U~catA aura nIcatA khAsa-khAsa guNa-doSopara avalambita hotI hai-dUsare AcaraNokI samAnatAse usapara prAya koI asara nahI pddtaa| lekhakane, yadyapi apane lekhame yaha kahI nahI likhA thA ki 'jarA nIca' thI,' jaisA ki samAlocakajIne apane pAThakoko Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 yugavIra-nivandhAvalI sujhAyA hai kintu usake pitAkI bAbata sirpha itanA hI likhA thA ki 'vaha Arya tathA ucca jAtikA manuSya nahI thA', phira bhI samAlocakajIne, jarAkI nIcatAkA nipedha karate hue, jo yaha likhanekA kaSTa uThAyA hai ki "nIca hama ( use ) tava hI mAna sakate haiM jaba ki usa kanyAke jIvana-caritameM kucha nIcatA dikhalAI ho," isakA kyA artha hai vaha kucha samajhame nahI AtA ! kyA samAlocakajI isake dvArA yaha pratipAdana karanA cAhate haiM ki 'kisI tarahapara acche saskArome rahaneke kAraNa nIcajAtime utpanna huI kanyAoke jIvanacaritame yadi nIcatAkI koI bAta na dikhalAI paDatI ho to hama unhe U~ca mAnane, unase U~ca jAtiyokI kanyAo jaisA vyavahAra karane aura U~ca' jAtivAloke sAtha unake vivAha-sambandhako ucita ThaharAneke liye taiyAra haiM ? yadi aisA hai taba to ApakA yaha vicAra kitanI hI dRSTiyose abhinandanIya ho sakatA hai, aura yadi vaisA kucha Apa pratipAdana karanA nahI cAhate to ApakA yaha likhanA vilakula nirarthaka aura aprAsagika jAna paDatA hai| hamAre samAlocakajIko eka bar3e phikrane aura bhI gherA hai aura vaha hai marata-cakravartIkA mleccha kanyAose mAnA huA ( admitted ) vivaah| ApakI samajhame, mlecchoko uccajAtike na mAnanepara yaha nAmumakina ( asambhava ) hai ki bharatajI nIcajAtikI kanyAose vivAha karate, aura isIliye Apa likhate haiM - "yaha kabhI sambhava nahI ho sakatA ki jo bharata gRhasthAvasthAme apane pariNAma aise nirmala rakhate the ki jinhe dIkSA lete hI kevalajJAna utpanna ho gayA aura jinake liye "bharata Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 vivAha-kSetra-prakAza 161 gharame hI vairAgI" Adi aneka prakArakI stutiye prasiddha hai, ve bharata nIca-kanyAose vivAha kre| aise mahApurupoke liye nIcakanyAoke sAtha vivAhakI bAta kahanA kevala unakA apamAna karanA hai, unhe kalaka lagAnA hai|" isake uttarame hama sirpha itanA hI kahanA cAhate haiM ki bharatajI kisI vakta gharame vairAgI jarUra the, parantu ve usa vakta vairAgI nahI the jaba ki digvijaya kara rahe the, yuddhame lAkho jIvokA vidhvasa kara rahe the aura hajAro striyose vivAha kara rahe the| yadi usa samaya, yaha saba kucha karate hue, bhI ve vairAgI the to unake usa sudRDha vairAgyame eka nIca-jAtikI kanyAse vivAha kara lenepara kauna-sA pharka paDa jAtA hai aura vaha kidharase bigaDa jAtA hai ? mahArAja ! Apa bharatajIkI cintAko choDiye, ve Apa jaise anudAra vicArake nahIM the| unhone rAjAoko kSAtra-dharmakA upadeza dete hue spaSTa kahA he - svadeze'nakSaramlecchAn prajAvAdhAvidhAyinaH / kulazudvipradAnAdyaiH svasAkuryAdupakramai // 179 / / -AdipurANa, parva 42 voN| arthAt-apane dezame jo ajJAnI mleccha ho aura prajAko bAdhA pahu~cAte ho-lUTamAra karate ho-unhe kulazuddhi-pradAnAdikake dvArA kramaza apane banA lene cAhiye / yahA~ kula-zuddhike-dvArA apane banA lenekA spaSTa artha mlecchoke sAtha vivAha-sabadha sthApita karane aura unhe apane dharmame dIkSita karake apanI jAtime zAmila kara lenekA hai| sAtha hI yaha bhI jAhira hotA hai ki mlecchokA kula zuddha nhii| aura Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI jaba kula hI zuddha nahI taba jAti-zuddhi kI kalpanA to bahuta dUrakI bAta hai| bharatajIne, apane aise hI vicAroke anusAra, yaha jAnate hue bhI ki mlecchokA kula zuddha nahIM hai, unakI bahuta-sI kanyAose vivAha kiyA, jinakI saMkhyA AdipurAName, mukuTabaddha rAjAokI sakhyA jitanI batalAI hai| sAtha hI, bharatajIkI kulajAtisapannA striyokI sakhyA usase alaga dI hai / yathA . - kulajAtyabhisampannA devyastAvatpramAH smRtaaH| rUpalAvaNyakAntInAM yAH zuddhAkarabhUmayaH // 34 // mleccharAjAdibhirdattAstAvantyo nRpvllbhaaH| apsaraHsakathAH kSoNI yakAbhiravatAritAH // 35 // -37 vaoN prv| inamese pahale padyame Arya-jAtikI striyokA ullekha hai aura unhe 'kulajAtyamisaMpannA' likhA hai| aura dUsare padyame mlecchajAtike rAjAdikokI dI huI striyokA varNana hai| isase jAhira hai ki bharata-cakravartIne mlecchokI jina kanyAose vivAha kiyA ve kula-jAtise sapanna nahI thI arthAt, ucca kula-jAtikI nahI thii| sAtha hI, 'mleccharAjAdibhiH' padame Ae hue 'Adi' zabdase yaha bhI mAlUma hotA hai ki ve mlekcha-kanyAe~ kevala mleccharAjAokI hI nahI thI, balki dUsare mlecchokI bhI thii| aisI hAlatame samAlocakajIkI ukta samajha kahA~ taka ThIka hai aura unake usa likhanekA kyA mUlya hai, ise pAThaka svaya samajha sakate haiN| lekhaka to yahaoNpara sirpha itanA aura batalA denA cAhatA hai ki pahale jamAneme duSkulose bhI uttama kanyAe~ le lI jAtI thI aura unhe apane saskAro dvArA usI tarahapara ThIka kara Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 163 liyA jAtA thA jisa taraha ki eka ratna saskArake yogase utkarSako prApta hotA hai athavA suvarNa-dhAtu saskArako pAkara zuddha ho jAtA hai / isIse yaha prasiddhi calI AtI hai-"kanyAralaM duSkulAdapi" / arthAt duSkulase bhI kanyAratna le lenA cAhie / usa samaya pitRkula aura mAtRkulakI zuddhiko liye hue 'sajjAti' do prakArakI mAnI jAtI thI--eka zarIra-janmase aura dUsarI saskAra-janmase / zarIra-janmase utpanna honevAlI sajjAtikA sadbhAva prAya AryakhaNDome mAnA jAtA thA'-mlecchakhaNDome nhii| mlecchakhaNDome to saskAra-janmase utpanna honevAlI sajjAtikA bhI sadbhAva nahI banatA, kyoki vahaoNkI bhUmi dharmakarmake ayogya hai-usakA vAtAvaraNa hI bigaDA huA hai| haoN, vahA~ke jo loga yahA~ A jAte the ve saskArake balase sajjAtime pariNata kiye jA sakate the aura taba unakI mlecchasajJA nahI rahatI thii| yahA~kI jo vyaktiyoM zarIra-janmase azuddha hotI thI unhe bhI apane dharmame dIkSita karake, saskAra-janmake yogase sajjAtimeM pariNata kara liyA jAtA thA aura isa tarahapara nIcoko UMca banA liyA jAtA thaa| aise logokA vaha saskAra-janma 1. sajjanmapratilaMmo'yamAvata vizeSata / satA dehAdisAmagrayAM zreya sUte hi dehinAm // 8 // zarIrajanmanA saiSA sajAtirupavarNitA / etanmUlA yataH sarvA. puMsAmiSThArthasiddhayaH // 8 // saskArajanmanA cAnyA sajAtiranukIrtyate / yAmAsAya dvijanmatva bhavyAtmA samupAznute // 89 // -AdipurANa, 38vaoN prv| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 yugavIra-nivandhAvalI 'ayonisambhava' kahalAtA thA / mlecchoke trAsa athavA durbhikSAdi kisI bhI kAraNase yadi kisIke satkulame koI vaTTA laga jAtA thA-dopa A jAtA thA to rAjA athavA paco AdikI sammatise usakI kula-zuddhi ho sakatI thI aura usa kulake vyakti tava upanayana ( yajJopavIna ) saskArake yogya samajhe jAte the| isa kula-zuddhikA vidhAna bhI AdipurAName pAyA jAtA hai / yathA - kutazcitkAraNAdyasya kula samprAptadUpaNam / so'pi rAjAdisammatyA zodhayetsvaM yadA kulaM // 168 / / nadA'tyopanayAItvaM putrpautraadisNttii| na niSiddha hi dIkSA kule cedasya pUrvajAH // 169 / / ___ -40vaoN srg| zuddhikA yaha upadeza bhI bharata cakravartIkA diyA huA AdipurANameM batalAyA gayA hai aura isase dasso tathA hindUme musalamAna bane hue manuSyokI zuddhikA khAsA adhikAra pAyA jAtA hai| aisI hAlatame samAlocakajI bharata mahArAjake apamAna aura kalakakI vAtakA kyA khayAla karate haiM, ve unake udAra vicAroko nahI pahu~ca sakate, unhe apanI hI saMbhAla karanI cAhiye / jise ve apamAna aura dUpaNa ( kalaka) kI bAta samajhate haiM vaha bharatajIke liye abhimAna aura bhUpaNakI vAta thii| ve samartha the, yojaka the, uname yojanAzakti thI aura apanI usa zaktike anusAra ve prAya kisI bhI manuSyako ayogya nahI samajhate the-sabhI bhavyapuruSoko yogyatAme pariNata karane athavA 1. ayonisamavaM divyajJAnagarmasamunnava / so'dhigamya para janma tadA sajjAtibhAgmavet // 98 // -AdipurANa, parva 39vAM / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viyAha kSetra-prakAza 165 unakI yogyatAse kAma leneke liye sadA taiyAra rahate the| aura yaha unhI jaise udArahRdaya yojakoke upadezAdikA pariNAma he jo prAcIna-kAlame kitanI hI mlecchajAtiyoke loga isa bhAratavarpame Ae aura yahA~ke jaina, bauddha, athavA hindU dharmome dIkSita hokara Arya janatAme pariNata ho gye| aura itane makhalUta hue ( mila gaye ) ki Aja unake vazake pUrva purupokA patA calAnA bhI muzkila ho rahA hai| samAlocakajIko bhAratake prAcIna itihAsakA yadi kucha bhI patA hotA to ve eka mlecchakanyAke vivAhapara itanA na cauMkate aura na satyapara pardA DAlanekI jaghanya ceSTA hI karate / astuH| ina saba kathanase sApha jAhira hotA hai ki jisa jarAkA vasudevake sAtha vivAha huA, jisake putra jaratkumArane rAjapATa choDakara jaina muni-dIkSA taka dhAraNa kI aura jisakI santatime honevAle jitazatru rAjAse bhagavAna mahAvIrakI buA vyAhI gaI vaha eka mleccha-rAjAkI kanyA thI, bhIla bhI mlecchokI eka jAti honese vaha bhIla kanyA bhI ho sakatI hai, parantu vaha mlecchakhaDake kisI mleccha-rAjAkI kanyA nahIM thI kintu AryakhaNDodbhava mleccha-rAjAkI kanyA thI, jo campApurIke pAsake ilAkeme rahatA thaa| mleccha-khaDome AryoMkA udbhava nhii| mlecchokA sarva sAmAnyAcAra vahI hiMsA karanA aura mAsabhakSaNAdika hai| mlecchakhaDoke mleccha bhI usa AcArase khAlI nahI hai, ve khAsa taurapara dharma-karmase vahibhUta hai aura unakA kSetra dharma-karmake ayogya mAnA gayA hai vahA~ sajjAtikA utpAda bhI prAya nahI vntaa| mlecchome nIcagotrAdikakA udaya bhI batalAyA gayA hai aura isase yaha nahI kahA jA sakatA ki ve uccajAtike hote Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 yugavIra-nivandhAvalI haiM / bharata cakravartIne ( tadanusAra aura bhI cakravartiyoMne ) mleccharAjAdikokI vahuta-sI kanyAose vivAha kiyA hai, ve hIna-kulajAtikI kanyAose vivAha kara lenA anucita nahI samajhate the, unhone mlecchokI kulazuddhi karane aura jinake kulame kisI vajahase koI dopa laga gayA ho unhe bhI zuddha kara lenekA vidhAna kiyA hai| usa vaktase na mAlUma kitane mleccha zuddha hokara Arya-janatAme pariNata hue| itihAsase kitane hI mleccha-rAjAdikokA Arya-janatAme zAmila honekA patA calatA hai| pahale jamAneme duSkulose bhI uttama kanyAe~ le lI jAtI thI, rAjA zroNikake pitAne bhIla kanyAse vivAha kiyA aura samrATa candraguptane eka mleccha-rAjAkI kanyAse zAdI kii| aisI hAlatame samAlocakajIne udAharaNake isa azapara jo kucha bhI AkSepa kiye haiM ve saba mithyA tathA vyartha haiM aura unakI pUrI nAsamajhI prakaTa karate haiN| __ ava udAharaNake tRtIya aza-'priyagusundarIse vivAha'ko liijiye| vyabhicArajAtoM aura dassoMse vivAha lekhakane likhA thA ki "priyaMgasundarIke pitAkA nAma 'eNIputra' thaa| yaha eNIputra 'RSidattA' nAmakI eka avivAhitA tApasa-kanyAse vyabhicAradvArA utpanna huA thaa| prasava-samaya ukta RpidattAkA dehAnta ho gayA aura vaha marakara devI huI, jisane eNI arthAt hariNIkA rUpa dhAraNa karake jagalame apane isa navajAta zizuko stanyapAnAdise pAlA aura pAla-poSakara antako zIlAyudha rAjAke sapurda kara diyaa| isase priyaMgusundarIkA pitA 'eNIputra' vyabhicArajAta thA, jisako AjakalakI bhASAmeM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha - kSetra- prakAza 167 'dassA' yA 'gATA' bhI kahanA cAhiye / vasudevajIne vivAha ke samaya yaha saba hAla jAnakara bhI isa vivAhako kisI prakArase dUpita, anucita athavA azAstra sammata nahI samajhA aura isaliye unhone baDI khuzIke sAtha priyaMgusundarIkA bhI pANigrahaNa kiyA / " udAharaNake isa azapara jo kucha bhI Apatti kI gaI hai usakA sArAza sirpha itanA hI hai ki eNIputra vyabhicArajAta nahI thA, kintu gandharva vivAhase utpanna huA thA / parantu RSidattAkA zIlAyudhase gandharva vivAha huA thA, aisA ullekha jinasenAcArya ne apane harivazapurAName kahA~ kiyA hai, isa vAtako samAlocakajI nahI vatalA sake / Apane ukta harivazapurANake AdhArapara kaI pRSThome RSidattAkI kucha vistRta kathA dete hue bhI, jinasenAcAryakA eka bhI vAkya aisA uddhRta nahI kiyA jisase gaMdharva - vivAhakA patA calatA / sArI kathAmese nIce likhe kula do vAkya uddhRta kiye gaye haiM jo do padyoke do caraNa haiM 'RtumatyAryaputrAha yadi syAM garbhadhAriNI / " "pRSThastathA [taH ] satAmAha yA [ mA] kulAbhU priye zRNu" inamese pahale caraName RSidattAke praznakA eka aza aura dUsare zIlAyudhake uttarakA eka aza hai / samAlocakajI kahate haiM ki kAmakrIDAke anantarakI bAtacItame java RSidattAne zIlAyudhako 'Aryaputra' kahakara ora zIlAyudhane RSidattAko 'priye' kahakara savodhana kiyA to isase unake gadharva vivAhakA patA calatA hai--yaha mAlUma hotA hai ki unhone Apasa me patipatnI honekA ThaharAva kara liyA thA aura tabhI bhoga kiyA thA, kyoki "Aryaputra jo vizeSaNa hai yaha patike liye hI hotA hai" aura " jo priye vizeSaNa hai yaha patnIke liye hI hotA hai / " isI --- Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 yugavIra-nibandhAvalI prakAra jinadAsa brahmacArIke harivazapurANase sirpha eka vAkya ("iti pRSThaH satAmUce mA bhaiSI zRNu vallo") uddhRta karake usame Ae hue 'vallabhe' vizepaNakI bAvata likhA hai-'ye bhI patnIke liye hI hotA hai| parantu ye vizepaNa pati-patnIke liye hI prayukta hote hai-anyake liye nahI-aisA kahI bhI koI niyama nahI dekhA jaataa| zabdakoSake dekhanese mAlUma hotA hai ki Aryaputra "Aryasya putra'"-Aryake putrako, "mAnyasya putra"-mAnyake putrako aura "guruputra"..---guruke putrako bhI kahate haiM ( dekho 'zabdakalpadruma' ) / 'Arya' zabda pUjya, svAmI, mitra, zreSTha, Adi kitane hI arthome vyavahata hotA hai aura isaliye 'Aryaputra' ke aura bhI kitane hI artha tathA vAcya hote haiN| vAmana zivarAma ApTene, apane kozame, yaha bhI batalAyA hai ki Aryaputra 'baDe bhAIke putra' aura 'rAjA' ke liye bhI eka gauravAnvita vizepaNake taurapara prayukta hotA hai| yathA :-Aryaputra ---honorrific designation of the son of the elder brother, or of a prince by his general &c. aisI hAlatame eka mAnya aura pratiSThita jana tathA rAjA samajhakara bhI ukta sambodhana padakA prayoga ho sakatA hai aura usase yaha lAjimI nahIM AtA ki unakA vivAha hokara patipatnI savadha sthApita ho gayA thaa| isI taraha para "priyA' aura 'vallabhA' zabdoke liye bhI, jo dono eka hI arthake vAcaka hai, aisA niyama nahI hai ki ve apanI vivAhitA strIke liye hI prayukta hote ho-ve sAdhAraNa strImAtrake liye bhI vyavahRta hote haiM, jo apaneko pyArI ho| isIse ukta ApTe sAhabane "priyA' kA artha a woman in general aura vallabhA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 vivAha-kSetra prakAza as beloved female bhI diyA hai| kAmIjana to apanI kAmukiyo athavA premikAoko inhI zabdome kyA inase bhI adhika prema-vyajaka zabdome sambodhana karate haiN| aisI hAlatame RpidattAke premapAzame ba~dhe hue usa kAmAdha zIlAyudhane yadi use 'priye' athavA 'vallabhe' kahakara sambodhana kiyA to isame kauna AzcaryakI bAta hai ? ina sambodhana-padose hI kyA donokA vivAha siddha hotA hai ? kabhI nhii| kevala bhoga karanese bhI gadharvavivAha siddha nahI ho jAtA, jaba taka ki usase pahale donome pati-patnI vananekA dRDha sakalpa aura ThaharAva na ho gayA ho / anyathA, kitanI hI kanyAe~ kumArAvasthAme bhoga kara letI hai aura ve phira dUsare puruSose vyAhI jAtI haiN| isalie gadharva vivAhake liye bhogase pahale ukta sakalpa tathA ThaharAvakA honA jarUrI aura lAjimI hai| samAlocakajI kahate bhI haiM ki una donone aisA nizcaya karake hI bhoga kiyA thA, parantu jinasenAcAryake harivazapurAName usa sakalpa, ThaharAva athavA nizcayakA kahI bhI koI ullekha nahI hai| bhogake pazcAta bhI RSidattAkI aisI koI pratijJA nahI pAI jAtI jisase yaha mAlUma hotA ho ki usane Ajanmake liye zIlAyudhako apanA pati banAyA thaa| samAlocakajI eka vAta aura bhI prakaTa karate haiM aura vaha yaha ki RpidattA pacANuvratadhAriNI thI aura 'samyaktvasahita' marI thI "isIliye yaha binA kisIko pati vanAye kabhI kAmasevana nahI kara sakatI thii|" parantu sakane aura na sakanekA savAla to vahuta TeDhA hai| hama sirpha itanA hI pUchanA cAhate haiM ki yaha kahaoNkA aura kaunase zAstrakA niyama hai ki jo samyaktva Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 yugavIra-nivandhAvalI sahita maraNa kare usakA sampUrNa jIvana pavitra hI rahA housane kabhI vyabhicAra na kiyA ho ? kisI bhI zAstrame aisA niyama nahI pAyA jaataa| aura na yahI dekhaneme AtA hai ki jisane eka vAra aNuvrata dhAraNa kara liye vaha kabhI unase bhraSTa na ho sakatA ho| aNuvratIkI to bAta hI kyA acche-acche mahAvatI bhI kAma-pizAcake vazavartI hokara kabhI-kabhI bhraSTa ho gaye haiN| cArudatta bhI to aNuvratI the aura zrAvakake ina vratoko leneke bAda hI vezyAsakta hue the| phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki RSidattAse vyabhicAra nahIM bana sakatA thaa| zrIjinasenAcAryane to sApha likhA hai ki una donoke pArasparika / premane cirakAlakI maryAdAko tor3a diyA thaa| yathA -- 1zAtAyudhasutaH shriimaaNshraavstiiptirekdaa| zIlAyudha iti khyAtaH sayAtastApasAzramam / / 36 // ekayaiva kRtAtithyastayA tApasakanyayA / rucyaahaaraimnohaari-svlklkucshriyaa||37|| ativizrabhataH prama tayorapratirupayoH / vibheda nijamaryAdAM cira samanupAlitAm // 38 // 1. jinaTAsa brahmacArIne, apane harivagapurANameM, ina cAroM payoMkI jagaha nIce likhe tIna padya diye haiM : zAtAyudhAtmajo jAtu zrAvastInagarIpatiH / zIlAyudhAmidho'yAsItta tApasajanAzramaM // 3 // tayaikayaiva vihitaatithystaapsknyyaa| vanyAhArai. parAM prIti sa tayA saha saMgata. // 37 // tato rahasi niHzakastAmasau tApasAtmajAM / bubhuje kAmanArAcavazAlpIkRtavigrahAm // 38 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 vivAha-kSetra-prakAza gate rahasi niHzaMkaM niHzaMkastAmasau yuvaa| arIramadyathAkAma kAmapAzavazo vazAM // 39 / / -harivazapurANa / arthAt-eka dina zAtAyudhakA putra zIlAyudha, jo zrAvastI nagarIkA rAjA thA, tApasAzramameM gyaa| vahA~ vaha tApasakanyA RSidattA akelI thI aura usane hI sundara bhojanase rAjAkA atithi-satkAra kiyaa| ye dono ati rUpavAn the, inake paraspara kelikalaha upasthita hone--athavA snehake baDhanese-donoke premane cirakAlase pAlana kI huI maryAdAko toDa ddaalaa| aura vaha kAmapAzake vaza huA yuvA zIlAyudha usa kAmapAzavazavartinI RSidattAko ekAntame lejAkara usase ni zaka huA yatheSTa kAmakrIDA karane lgaa| paM0 daulatarAmajI bhI apanI TIkAme likhate haiM-"RSidattA tApasakI kanyA akelI hutI tAnai zIlAyudhako manohara AhAra karAyA, e doU hI atula rUpa, so inake prema vaDhA, so cirakAlakI maryAdA hutI so bhedI gii| ekAta vipai doU ni zaka bhaye yatheSTa ramate bhye|" aura pa0 gajAdharalAlajI 38 ve padyake anuvAdame likhate hai-'ve dono gADha prema-vadhanameM vadha gaye, unake usa prema-vadhanane yahA~ taka donopara prabhAva jamA diyA ki na to RpidattAko apanI tapasvimaryAdAkA dhyAna rahA aura na rAjA zIlAyudhako hI apanI vazamaryAdA socanekA avasara milaa|" aura isake bAda Apane yaha bhI jAhira kiyA hai ki "RSidattAko apane avicArita kAmapara baDA pazcAttApa huA, mAre bhayake usakA zarIra tharathara kaoNpane lgaa|" / zrIjinasenAcAryake vAkyo aura ukta TIkA-vacanose yaha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 yugavIra-nivandhAvalI spaSTa dhvani nikalatI hai ki RSidattA aura zIlAyudhane vivAha na karake vyabhicAra kiyA thaa| harivazapurANake ukta cAro padyome zIlAyudhake Azramame jAne aura bhoga karane takakA pUrA varNana hai| parantu usame kahI bhI pati-patnIke savadha-viSayaka kisI ThaharAva, sakalpa, pratijJA yA vivAhakA koI ullekha nahI hai| phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki ina donokA gadharva-vivAha huA thA ? samAlocakajI, kathAkA pUrNAza ( ? ) dete hue likhate haiM : "cUMki rAjaputra bhI taruNa tathA rUpavAna thA aura kanyA bhI sundarI va lAvaNyavatI thii| inakA Apasame eka dUsarepara vizvAsa ho gyaa| ( pati-patnI bananekI vArtA ho gaI ) jo ki gandharvavivAhase bhalI-bhaoNti ghaTita hotA hai| aura inhone parasparame kAma-krIDA kii|" ___ mAlUma hotA hai yaha Apane ukta 38 ve aura 36 veM padyokA pUrNAza nahI kintu sArAza diyA hai aura isameM cirapAlita maryAdAko toDanekI vAta Apa kataI chipA gaye / athavA yo kahiye ki, kathAkA upayukta sArAza denepara bhI, kathAke azako chipAnekA jo ilajAma Apane lekhakapara lagAyA thA usake svaya mulajima aura mujarima (aparAdhI) vana gaye / sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki 38 ve padyame Ae hae "atividhamata" padakA artha Apane 'vizvAsa ho gayA' samajhA use hI pati-patnI bananekI vArtA honA mAna liyA / aura phira usIko gadharvavivAhame ghaTita kara liyA !! vAha / kyA hI acchA AsAna nusakhA Apane nikAlA ! kucha bhI karanA dharanA na paDe aura muphtame pAThakoko gadharva-vivAhakA pATha par3hA diyA jAya / / mahArAja ! isa prakArakI kapaTa-kalAse koI natIjA nahI hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 173 mUlagranthame 'ativizraMmataH ' yaha spaSTa pada hai, isameM pati-patnI vananekI koI vArtA chipI huI nahI hai aura na gaMdharva - vivAha hI apanA mu~ha DhA~pe hue baiThA hai / 'vizrama' zabdakA artha, yadyapi, vizvAsa bhI hotA hai parantu 'kelikalaha ' ( Love quarrel ) aura 'praNaya' ( sneha ) bhI usake artha hai ( ' vizraMbha. kelikalahe, vizvAse praNaye vadhe ) | aura ye hI artha yahaoNpara prakaraNa-sagata' jAna paDate haiM / 'ativizvAsase premane maryAdA toDa dI' yaha artha kucha ThIka nahI baiThatA / hA~, snehake atirekase athavA kelikalaha ke baDhanese--prema-prastAva ke liye adhika cheDa-chADa, ha~sI-majAka aura hAthApAIke honese - premane unakI cirapAlita maryAdA toDa dI', yaha artha sagata mAlUma hotA hai / parantu kucha bhI sahI, Apa apane 'vizvAsa' arthapara hI vizvAsa rakkhe, phira bhI to usame se pati-patnI honekI koI bAta-cIta sunAI nahI paDatI aura na gandharva vivAhake hI mukhakA kahIse darzana hotA hai / yadi donokA gandharva vivAha huA hotA to koI vajaha nahI thI ki kyo RSidattA prasava se pahale hI zIlAyudhake gharapara na pahu~ca gaI hotI - khAsakara aisI hAlata me java ki usane zIlAyudha-dvArA bhoge jAnekA hAla apane mAtA-pitA se bhI usI dina kaha diyA thaa| sAtha hI, samAlocakajIke zabdome ( mUlagranthake zabdome nahI ) yaha bhI kaha diyA thA ki "maiM ekAntame rAjA zIlAyudhakI patnI ho cukIM hU~ / " aisI dazAme to jitanA bhI zIghra banatA ve prakaTa rUpase usakA bAkAyadA ( niyamAnusAra ) vivAha zIlAyudhake sAtha kara dete aura usake 1 yaha zrI hemacandra aura zrIdharasenAcAryoMkA vAkya hai / medinI - kozame bhI 'kelikalaha' aura 'praNaya' donoM artha diye haiM / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 yugavIra-nivandhAvalI ghara bheja dete| RSidattAko taba kyA jarUrata thI vaha DaratI aura ghabarAtI huI yaha prazna karatI ki RtumatI honese yadi mere garbha raha gayA ho to maiM usakA kyA karU~gI ? eka vivAhitA strI garbha raha jAnepara kyA kiyA karatI hai ? java vaha khuda bAliga ( prAptavayaska ) thI, apanI khuzIse usane vivAha kiyA thA aura eka aise samartha puruSake sAtha vivAha kiyA thA jo ki rAjA thA to phira usake liye Darane, ghabarAne aura thara-thara kApanekI kyA jarUrata thI ? priyaMgusundarIkA bhI to vasudevake sAtha pahale gandharva vivAha hI huA thaa| vaha to tabhIse unake sAtha rahane lagI thii| aura bAdako usakA bAjAbtA vivAha bhI ho gayA thaa| ho sakatA hai ki RSidattA apane tApasI jIvanameM hI rahanA cAhatI ho aura isIliye kevala putrake vAste usane pUcha liyA ho ki usake honepara kyA kiyA jAya ? aisI hAlatame usakA vaha karma gandharva-vivAha nahI kahalA sktaa| zIlAyudhane usake praznakA jo uttara diyA usase bhI yaha bAta nahI pAI jAtI ki unakA paraspara vivAha ho gayA thaa| vaha kahatA hai 'priye / Daro mata, maiM zrAvastI nagarIkA ikSvAkuvazI rAjA hU~ aura zIlAyudha merA nAma hai, jaba tere putra ho taba tU putra-sahita mere pAsa Aiyo-~athavA mujhase miliyo / ' vAha ! kyA acchA uttara hai ! kyA apanI patnIko aisA hI uttara diyA jAtA hai ? yadi vivAha ho cukA thA to kyo nahI usane dRDhatAke sAtha kahA ki maiM tujhe abhI apane gharapara bulAye liye letA hai ? kyo tApasAzramame hI apane putrakA janma hone diyA ? aura kyo usane phira anta taka usakI koI khabara nahI lI ? vaha to use yahA~ taka bhUla gayA ki jaba vaha marakara devI huI aura usI tApasI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha - kSetra- prakAza 475 vepame putrako lekara zIlAyudhake pAsa gaI to usane use pahicAnA taka bhI nahI / kyA inhI lakSaNose yaha jAnA jAtA hai ki donokA vivAha ho gayA thA / aura bhogase pahale pati-patnI vananekI saba vAtacIta te ho gaI thI ? kabhI nahI / uttarase to yaha mAlUma hotA hai ki bhogase pahale zIlAyudhane apanA itanA bhI paricaya use nahI diyA ki vaha kaunase vazakA aura kahA~kA rAjA hai, -- isa paricayake denekI bhI use vAdako hI jarUrata paDI -- usane to apane vIryase utpanna honevAle putrakI rakSA Adike prabandhake liye hI yaha kaha diyA mAlUma hotA hai ki tuma use lekara mere pAsa A jAiyo / phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki donokA paricaya aura vivAhakI bAtacIta hokara bhoga huA thA ? yadi donokA gandharva-vivAha huA hotA to zrIjinasenAcArya usakA usI tarahase spaSTa ullekha karate jisa tarahase ki unhone isI prakaraName priyaMgusundarIke gadharva vivAhakA ullekha kiyA hai ' / astu, ukta praznottarake zloka nimna prakAra haiM aura ve Upara uddhRta kiye hue padyoMke ThIka bAda pAye jAte haiM * - vyajijJapattatasta sA sAdhvI sAdhvasapUritA / RtumatyAryaputrAhaM yadi syAM garbhadhAriNI // 40 // tadA vada vidheyaM me kimihAkulacetasaH / pRSTastataH satAmAha mAkulAbhU priye zRNu // 41 // ikSvAku kulajo rAjA zrAvastyAmastazAtravaH / zIlAyudhastvayAvazyaM draSTavyoha saputrayA // 42 // 1. priyagusundarI sauriM rahasi pratyapadyata / sA gadharva vivAhAdisahasanmukhapakajA // 68 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 yugavIra-nivandhAvalI yazaHkIti bhaTTArakake banAye hue apabhrazabhASAtmaka prAkRta harivazapurAName yahI praznottara isa prakArase diyA huA hai --~ riusapaNNI kAi karesami / hauso gambhu kA suyau desmi| solAuhu Niu hau sAvicchihiM / so gaMdaNu mahu ANivi dijahi / arthAt-- ( RSidattAne pUchA ) maiM RtusampannA hU~, yadi mere garbha raha gayA to maiM kyA karU~gI aura usa putrako kise dU~gI ? ( uttarame zIlAyudhane kahA ) maiM zrAvastI ( nagarI ) me zolAyuva ( nAmakA ) rAjA hU~ so yaha putra tuma mujhe Akara de denaa| isake bAda likhA hai ki 'rAjA apane nagara calA gayA aura RSidattAne vaha sava vRttAta apane mAtA-pitAse kaha diyaa|' yathA--- yasa kahevi so gau Niya nnyrho| thiu vittaMtu kahiu tiNi piyaraho // isa praznottarase, yadyapi, yaha bAta aura bhI sApha jAhira hotI hai ki RSidattA aura zIlAyudhakA Apasame vivAha nahI huA thA, kintu bhoga huA thA aura usa bhogase utpanna honevAle putrakA hI isa praznottara-dvArA nipaTArA kiyA gayA hai ki usakA kyA bnegaa| anyathA-vivAhakI hAlatame-aise vilakSaNa praznottarakA avatAra hI nahI bana sktaa| parantu isa praznottarase ThIka pahale zIlAyudhake tApasAzramamai jAne AdikA jo varNana diyA hai usame 'vivAhiya' pada khaTakatA hai aura vaha varNana isa prakAra haiM -- sIchAuhaNaravai tahiM pattau / vanakIlai so tAe vididviu / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 177 atihiM dhari vihuya taho aNurAiya / tesi hi sakkhi karevi vivAhiya / samAlocakajIne isa padyake arthame likhA hai ki-"kisI samaya zolAyudha rAjA vahA~ vana-krIDAke liye AyA vaha [ use ] RSidattAne dekhA / una donome paraspara anurAga ho gayA aura unhone tesiko sAkSIkara vivAha kara liyA / " sAtha hI, yaha prakaTa kiyA hai ki 'teMsi' kA artha hame milA nahI, yaha ni sandeha koI acetana padArtha jAna paDatA hai jisako sAkSI karake vivAha kiyA gayA hai| __yahA~, maiM apane pAThakoko yaha batalA denA cAhatA hU~ ki ukta praznottaravAlA padya isa bAtako prakaTa kara rahA athavA maoNga rahA hai ki usase pahale padyame bhogakA ullekha honA cAhiye, taba hI garbhakI zakA aura tadviSayaka prazna bana sakatA hai| paratu isa padyame bhogakA koI ullekha na hokara kevala vivAhakA ullekha hai aura vivAhamAtrase yaha lAjimI nahIM AtA ki bhoga bhI usI vakta huA ho| mAtra vivAhake anantara hI ukta praznottarakA honA beDhagA mAlUma hotA hai| aisI hAlatame yahA~ 'vivAhiya' padakA jo prayoga pAyA jAtA hai vaha sadigdha jAna par3atA hai| bahuta-sambhava hai ki yaha pada azuddha ho aura bhoga kiyA, kAma-kroDA kI athavA ramaNa kiyA, aise hI kisI arthake vAcaka zabdakI jagaha likhA gayA ho| teMsihi sakkhi' pATha bhI azuddha mAlUma hotA hai-usake arthakA kahIse bhI koI samarthana nahIM hotaa| RSidattAkI kathAko liye hue sabase prAcIna grantha, jo abhI taka upalabdha huA hai vaha, jinasenAcAryakA harivazapurANa hI hai-kASThAsaghI yaza kIrti bhaTTArakakA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 yugavIra-nivandhAvalI prAkRta harivazapurANa usase 660 varSa vAdakA banA huA haiparantu usameM tesi ( ? ) kI sAkSIse to kyA vaise bhI vivAha karanekA koI ullekha nahI hai, jaisA ki Upara jAhira kiyA jA cukA hai| isake sivAya, bhaTTArakajIne svaya yaha sUcita kiyA hai ki mere isa granyake zabda-arthakA sambandha jinasenAcAryake zAstra (harivazapurANa) se hai / yathA -- sada attha saMbaMdha phurNtr| jiNaseNaho muttaho yahu payadiu / aura jinamenAcAryane sApha taurapara vivAhakA koI ullekha na karake ukta avasarapara bhogakA ullekha kiyA hai aura "aroramat" pada diyA hai| jinasenAcAryake anusAra apane harivazapurANako racanA karate hue, brahamacArI jinadAsane bhI vahA~ "muje" padakA prayoga kiyA hai jisakA artha hotA hai 'bhoga kiyA' athavA bhogA aura isaliye vaha jinasenake 'arIramat' padake arthakA hI dyotaka hai| parantu yahA~ "karevi vivAhiya' zabdose vaha artha nahI nikalatA, jisase pAThake azuddha honekA khayAla aura bhI jyAdA dRDha hotA hai| yadi vAstavame pATha azuddha nahIM hai, balki bhaTTArakajIne ise isI rUpame likhA hai aura vaha graMthakI prAcIna pratiyome bhI aise hI pAyA jAtA hai to mujhe isa kahaneme koI sakoca nahIM hotA ki bhaTTArakajIne jinasenAcAryake zabdokA artha samajhaneme galatI kI aura ve apane granthame zabda-arthake sambandhako ThIka taurase vyavasthita nahIM kara sake yaha bhI nahI samajha sake ki vivAhake anantara ukta praznottara kitanA veDhagA aura aprAkRtika jAna paDatA hai| ApakA granya hai bhI bahuta kucha sAdhAraNa / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 vivAha-kSetra-prakAza isake sivAya, jaba hamAre sAmane mUlagratha maujUda hai taba usake AdhArapara likhe hue sArAzo, Azayo, anuvAdo athavA sakSipta grathopara dhyAna denekI aisI koI jarUrata bhI nahIM hai, ve usI hada taka pramANa mAne jA sakate haiM jahA~ taka ki ve mUlagrathoke viruddha nahI hai| unake kathanoko mUlagrathopara koI mahattva nahI diyA jA sktaa| jinasenAcAryane sApha sUcita kiyA hai ki una donoke premane cirapAlita maryAdAko bhI toDa diyA thA, ve ekAntame jAkara ramane lage, bhogake anantara RSidattAko vaDA bhaya mAlUma huA, vaha ghabarAI aura use apane garbhakI phikara pddii| zIlAyudhake vazAdikakA paricaya bhI use bAdako hI mAlUma pddaa| aisI hAlatameM vivAha honekA to khayAla bhI nahI A sakatA / astu / isa saba kathana aura vivecanase sApha jAhira hai ki RSidattA aura zIlAyudhakA koI vivAha nahI huA thA, unhoMne vaise hI kAma-pizAcake vazavartI hokara bhoga kiyA aura isaliye vaha bhoga vyabhicAra thaa| usase utpanna huA eNIputra eka dRSTise zIlAyudhakA putra hote hue bhI, RSidattAke sAtha zIlAyudhakA vivAha na honese, vyabhicArajAta thaa| usakI dazA usa jAraja putra-jaisI thI jo kisI jArase utpanna hokara kAlAntarame usIko mila jAya / avivAhitA kanyAse jo putra paidA hotA hai use "kAnIna" kahate haiM (kAnInaH kanyakAjAta ; kanyAyA anUDhAyAM jAto vA ), 'anUDhA-putra' bhI usakA nAma hai aura vaha vyabhicArajAtoMme parigaNita hai| 'eNIputra' bhI aisA hI ,'kAnIna' putra thA aura isaliye usakI putrI 'priyaMgusundarI' eka vyabhicArajAtakI, anUDhA-putrakI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 yugavIra-nivandhAvalI athavA kAnInakI putrI thI, jise AjakalakI bhASAme dassA yA gATA bhI kaha sakate haiN| mAlUma nahI samAlocakajIko eka vyabhicArajAta yA dassekI putrIse vivAhakI vAtapara kyoM itanA kSobha AyA, jisake liye bahuta kucha yadvA tadvA likhakara samAlocanAke bahuta se peja raMge gaye haiM- jaba ki sAkSAt vyabhicArajAta vezyA - putriyo takase vivAha ke udAharaNa jainazAstrome pAye jAte haiM aura jinake kucha namUne Upara diye jA cuke haiN| kyA jo loga mleccha- kanyAo takase vivAha kara lete the unake liye eka dasse yA vyabhicArajAtakI Arya kanyA bhI kucha gaI- bItI ho sakatI hai ? kadApi nahI | Ajakala yadi koI vezyAputrI se vivAha kara le to vaha usI dama jAtise khArija kiyA jAkara dassA yA gATA vanA diyA jAya / sAthame usake sAthI aura sahAyaka bhI yadi dasse banA diye jAyeM to kucha Azcarya nahI / ata AjakalakI dRSTi jina logoMne pahale vezyAose vivAha kiye ve saba dasse' hone cAhiye / RSidattAke pitA amoghadarzanane bhI apane putra cArucaMdrakA vivAha 'kAmapatAkA' nAmakI vezyA - putrI se kiyA thA, jisake kathanako bhI samAlocakajI kathAkA pUrNAMza dete hue chipA gaye / aura isaliye RSidattA dassekI putrI aura dassekI bahana bhI huI / taba usakI ukta prakAra se utpanna huI satAnako Ajakalako 1. dassA kevala vyabhicArajAtakA hI nAma nahIM hai balki aura bhI kitane hI kAraNose 'darasA' saMjJAkA prayoga kiyA jAtA hai, aura na sarva vyabhicArajAta hI darasA kahalAte haiM, kyoki kuMDa saMtAna jo bhartArake jIte-jI ora pAsa maujUda hote hue jArase paidA hotI hai vaha vyabhicArajAta hote hue bhI dassA nahIM kahalAtI / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra prakAza bhASAme dasse ke sivAya aura kyA kahA jA sakatA hai ? parantu pahale jamAneme 'dasse - vIse' kA koI bheda nahI thA aura na jainazAstrome isa bhedakA kahI koI ullekha milatA hai / yaha sava kalpanA bahuta pIchekI hai jaba ki janatAke vicAra bahuta kucha sakIrNa, svArthamUlaka aura IrpA -dveSa-parAyaNa ho gaye the / prAcIna samayamai to do-do vezyA - putriyose bhI vivAha karane vAle 'nAgakumAra' jaise puruSa samAjame acchI dRSTise dekhe jAte the, nitya bhagavAnakA pUjana karate the aura jinadIkSAko dhAraNa karake kevalajJAna bhI utpanna kara sakate the| parantu Aja isase bhI bahuta kama hona vivAha kara lene vAloko jAtise khArija karake unake dharmasAdhanake mArgoM ko bhI vanda kiyA jAtA hai, yaha kitanA bhArI parivartana hai / samayakA kitanA adhika ulaTaphera hai / aura isase samAjake bhaviSyakA cintavana kara eka sahRdaya vyaktiko kitanA mahAn du kha tathA kaSTa hotA hai / 181 yahA~para maiM samAlocakajIko itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki dasso aura bIsome paraspara vivAhakI prathA sarvathA vanda nahI hai / hUmaDa Adi kaI jaina jAtiyome vaha ava bhI jArI hai aura usakA varAvara vistAra hotA jAtA hai / vambaIke suprasiddha 'jainakula bhUSaNa' seTha maNikacandajI je0 pI0 ke bhAI pAnAcandakA vivAha bhI eka dassekI putrIse huA thA / isaliye Apako isa ciMtAse mukta ho jAnA cAhiye ki yadi jainajAtime isa prathAkA praveza huA to vaha rasAtalako calI jAyagI / dassose vivAha karanA AtmapatanakA athavA Atmonnatime bAdhA pahu~cAne kA koI kAraNa nahI ho sakatA / dassome acche-acche pratiSThita aura dharmAtmA jana maujUda haiM - ve vIsose Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182' yugavIra-nivandhAvalI kisI bAtame bhI kama nahI haiM-unhe hIna-dRSTise dekhanA athavA unake prati asadbhAva rakhanA apanI kSudratA prakaTa karanA hai / astu / ___ yaha to huI tRtIya azake AkSepokI vAta, ava udAharaNa kA zepa cauthA aza-'rohiNIkA svayaMvara' bhI lIjiye / svayaMvara-vivAha udAharaNakA yaha cauthA aza isa prakAra likhA, gayA thA *~ "rohiNI" ariSTapurake rAjAkI laDakI aura eka supratiSThita gharAnekI kanyA thii| isake vivAhakA svayavara racAyA gayA thA, jisame jarAsandhAdika baDe-baDe pratApI rAjA dUra dezAntarose ekatra hue the| svayavaramaNDapame vasudevajI, kisI kAraNavizepase apanA vepa vadala kara 'paNava' nAmakA vAdina hAthame liye hue eka aise raGka tathA akulIna vAjantrI ( vAjA vajAne vAlA) ke rUpame upasthita the ki jisase kisIko usa vakta vahA unake vAstavika kula, jAti AdikA kucha bhI patA mAlUma nahI thaa| rohiNIne sampUrNa upasthita rAjAo tathA rAjakumAroko pratyakSa dekhakara aura unake vaza tathA guNAdikA paricaya pAkara bhI jaba unamese kisIko bhI apane yogya vara pasada nahI kiyA, taba usane saba logoko AzcaryameM DAlate hue, baDe hI ni sakoca bhAvase ukta bAjantrI rUpake dhAraka eka aparicita aura ajJAta kula-jAti nAmA vyakti ( vasudeva ) ke galeme hI apanI varamAlA DAla dii| rohiNIke isa kRtyapara kucha Ilu, mAnI aura madAndha rAjA, apanA apamAna samajhakara, kupita hue aura rohiNIke pitA tathA vasudevase laDaneke liye taiyAra ho gaye / usa samaya vivAha nItikA ullaghana karaneke liye udyamI hae una kupitAnana rAjAoko Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 183 sambodhana karake, vasudevajIne baDI tejasvitAke sAtha jo vAkya kahe the unamese svayavara-vivAhake niyamasUcaka kucha vAkya isa prakAra hai - kanyA vRNIte rucita spayavaragatA varam / kuTInamakulona yA kramo nAsti svayabare // -sarga 11, zloka 71. arthAt--svayavarako prApta huI kanyA usa varako varaNa (svIkAra) karatI hai jo use pasanda hotA hai, cAhe vaha vara kulIna ho yA akulIna / kyoki svayavarame isa prakArakAvarake kulIna yA akulIna honekA-koI niyama nahI hotaa| ye vAkya sakalakIrti AcAryake ziSya zrIjinadAsa brahmacArIne apane harivaMzapurANamai uddhRta kiye haiM aura zrIjinasenAcArya-kRta harivazapurAName bhI prAya isI Azayake vAkya pAye jAte haiN| vasudevajIke ina vacanose unakI udAra pariNati aura nItijJatAkA acchA paricaya milatA hai, aura sAtha hI svayavara-vivAhako nItikA bhI bahuta kucha anubhava ho jAtA hai| vaha svayavaravivAha, jisameM varake kulona yA akulIna honekA koI niyama nahI hotA, vaha vivAha hai jise AdipurAName 'sanAtanamArga' likhA hai aura sampUrNa vivAha-vidhAnome sabase adhika zreSTha (variSTha) vidhAna prakaTa kiyA hai| yugakI Adime sabase pahale java rAjA akampana-dvArA isa ( svayavara) vivAhakA anuSThAna huA thA taba bharata cakravartIne bhI isakA bahuta kucha abhinandana 1 sanAtano'sti mArgA'ya zrutismRtipu bhASita / vivAhavidhibhedepu variSTo hi svayavara // 44-33 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 yugavIra-mibandhAvalI kiyA thaa| sAtha hI, unhone aise sanAtana mArgoMke punaruddhAra - karttAoko satpuruSo dvArA pUjya bhI ThaharAyA thA / " 1 udAharaNake isa aMzapara sirpha tIna khAsa ApattiyA~ kI gaI haiM jinakA sArA isa prakAra hai. -- ( 1 ) eka vAjanIke rupame upasthita honepara vasudevako "raka tathA akulIna" kyo likhA gayA / "kyA bAje bajAnevAle sava akulIna hI hote haiM ? baDe-baDe rAje aura mahArAje taka bhI bAje bajAyA karate haiM / " ye raka tathA akulInake zabda apanI taraphame joDe gaye haiM / vasudevajo apane vepako chipAye hue jarura the " kintu isa vepake chipAnese unapara kaMgAla yA akulInapanA lAgU nahI hotA / " (2) "yaha bAbUjIkA likhanA ki "rohiNIne vaDe hI nisakoca bhAvase vAjatrI rUpake dhAraka ajJAta kula-jAti raJja vyaktike gale meM mAlA DAla dI" sarvathA zAstra viruddha hai" / ( 3 ) " jo zlokakA pramANa diyA vaha vasudevajIne krodhame kahA hai kisI AcAryane AjJAspa nahI kahA jo pramANa ho, " / isase pahalI ApattikI bAvata to sirpha itanA hI nivedana hai ki lekhakane kahI bhI vasudevako raka tathA akulIna nahI likhA aura na yahI pratipAdana kiyA ki unapara kaMgAla yA akulInapanA lAgU hotA hai / 'kagAla' zavdakA to prayoga bhI udAharaNabharamai kahI nahI hai aura isaliye use samAlocakajIkI 5. tathA svayavarasyeme nAbhUvanyadyakampanA 1 ka pravarttayitA'nyo'sya mArgasyaiva sanAtana // 45 // mArgAzivaratanAnye'tra bhogabhUmitirohitAn / kurvanti nUtanAnsanta sahi pUjyAsta eva hi // 55 // - bha0 pu0 parva 45 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra prakAza 185 apanI kartRta samajhanA cAhiye / lekhakane jisake liye raka tathA akulIna zabdokA prayoga kiyA hai vaha vasudevajIkA tAtkAlIna vepa thA, na ki svaya vasudevajI, aura yaha vAta Uparake udAharaNAzase spaSTa jAhira hai / vepakI bAtako vyaktitva meM ghaTA nA ko bhUla hai / yaha ThIka hai ki kabhI-kabhI koI rAjAmahArAjA bhI apane dila bahalAva ke liye vAjA bajA lete haiM / parantu unakA vaha, vinodakarma prAya ekAntame hotA hai - sarvasAdhAraNa sabhA - sosAiTiyo athavA mahotsavoke avasarapara nahI -- aura usase ve 'pANavika ' -- vAjatrI -- nahI kahalAte / vasudevajI, apanA veSa badala kara 'paNava' nAmakA vAditra hAtha me liye hue, sApha taurapara eka pANavikake rUpame vahA~ ( svayavara maDapame ) upasthita the-- rAjAke rUpame nahI - aura pANavikokI -- vAjatriyokI -- zreNIke bhI antame baiThe hue the, jaisA ki jinasenake nimna vAkya se prakaTa hai 'vasudevo'pi tatraiva bhrAtralakSitavepabhRt / tasthau pANavikAtastho gRhItapaNavo gRhI. (?) 11 -- 1 isI padyako jinadAsa brahmacArIne nimna prakArase vadalakara rakkhA hai : bhrAtralakSitaveSo'pi tatraiva yadunandana / gRhItapaNavastasthau madhye sarvakalAvidAm // yahAeN 'sarvakalAvidAm' pada vAditra vidyAkI sarva kalAoke jAnanevAle pANavikoMke liye prayukta huA hai / jinadAsane vasudevako una pANavikoM--bAjatriyoMke antarme na viThalAkara madhyameM viThalAyA hai, yahI bheda hai aura vaha kucha ucita mAlUma na hotA / usa vaktakI sthitiko dekhate hue eka aparicita aura animaMtrita vyaktike rUpame vasudevakA pANavikoke antameM ---- pIche kI ora baiTha jAnA yA khaDe rahanA hI ucita jAna paDatA hai / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nivandhAvalI unake isa veSake kAraNa hI vahutase rAjA unhe 'pANavikavara ' kahaneke liye samartha hosake the aura yaha kaha sake the ki 'kanyAne ast anyAya kiyA jo eka bAjatrIko vara banAyA / yathA mAtsaryopahatAzcAnye jaguH pANavikaM varam / 1 kurvaMtyA pazyatAtyantamanyAyaH kanyayA kRtaH // 48 // vAjatrIke rUpame upasthita honekI vajahase hI una IrSAlu rAjAoko yaha kahanekA bhI maukA milA ki yaha akulIna hai, koI nIca vazI ( ko'pi nIcAnvayodbhava ) hai, anyathA yaha apanA kula prakaTa kare, kyoki usa samaya bAjA bajAnekA kAma yA pezA karanevAle zUdra tathA akulIna samajhe jAte the| aisI hAlatame vasudevake ukta veSako raka tathA akulIna kahanA kucha bhI anucita ' nahI jAna paDatA / samAlocakajI svaya isa bAtako svIkAra karate haiM ki pratispardhI rAjAone vasudevako raka tathA akulIna kahA thA ' / aura unake isa kathanakA jainazAstrome ullekha bhI mAnate haiM, phira unakA yaha kahanA kahA~ taka ThIka ho sakatA hai ki lekhakane ina zabdoko apanI taraphase joDa diyA, ise pAThaka svaya samajha sakate haiM / sAtha hI, isa bAtakA bhI anubhava kara sakate haiM ki samAlocakajIne jo yaha kalpanA kI hai ki svayaMvara - maDapame rAjAoke sivAya koI dUsarA praveza nahI kara sakatA thA aura isaliye vAjA bajAnevAle bhI vahA~ rAjA hI hote the, vasudevajI unhI bAjA bajAnevAle rAjAome jAkara baiTha gaye the' 1. "raGka aura akulIna to kevala pratispardhI rAjAoMne spardhAvA bataura apazabdoke kahA hai" / 2 yathAH-"svayavaramaDapameM saba rAjA hI loga AyA karate the aura jo isa yogya huA karate the unhIMko svayaMvaramaDapame praveza kiyA jAtA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kSetra prakAza 187 vaha kitanI vilakSaNa tathA nisAra mAlUma hotI hai / Apane 'rAjAoko acchA 'pANavika' banAyA aura unhe khUba bAjatrIkA kAma diyA / aura eka vAjatrIkA hI kAma kyA, java svayavarame rAjAo tathA rAjakumAroke sivAya dUsarekA praveza hI nahI hotA thA tava to yaha kahanA cAhiye ki pAnI pilAne, jUThe vartana uThAne aura pakhA jholane Adi dUsare sevA - cAkarIke kAmo me bhI vahA~ rAjA loga hI niyukta the / yaha Agantuka rAjAokA acchA sammAna huA | mAlUma nahI, rohaNIke pitAke pAsa aisI kauna-sI sattA thI, jisase vaha kanyAkA pANigrahaNa karanekI icchAse Ae hue rAjAoko aise zUdra karmome lagA sakatA / jAna paDatA hai yaha sava samAlocakajIkI korI kalpanA hI kalpanA hai, vAstavikatAse isakA koI sambaMdha nahI / aise mahotsavake avasarapara Agantukajanoke vinodArtha aura mAgalika kAryoMke sampAdanArtha gAne-bajAnekA kAma prAya dUsare loga hI kiyA karate haiM, jinakA vaha pezA hotA hai - svayavarotsavakI rIti-nIti, isa vipayame, unase koI bhinna nahI hotI / isake sivAya, samAlocakajI eka sthAnapara likhate haiM "rohiNIne jisa samaya svayaMvaramaNDapame kisI rAjAko nahI varA aura dhAyase bAtacIta kara rahI thI usa samaya manohara vINAkA zabda sunAI paDA" / isase yaha bhI sApha jAhira hotA hai ki svayaMvaramaDapame vasudevajI eka rAjAkI haisiyatase athavA rAjAke vepame pasthita ------ L thaa|" "unhoMne | vasudevane ] svayavaramaDapameM praveza kiyA aura jahA~ aise rAjA vaiThe hue the jo ki vATitra-vidyAvizArada the unhIM meM jAkara baiTha gae / " Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 yugavIra-nivandhAvalI nahI the aura isIse 'rohiNIne svayavaramaDapame kisI rAjAko nahI varA' ina zabdokA prayoga ho sakA hai| svayavaramaDapame sthita jaba sava rAjAokA paricaya diyA jA cukA thA aura rohiNIne unamese kisIko bhI apanA vara pasada nahI kiyA thA tabhI vasudevajIne vINA bajAkara rohiNIkI cittavRttiko apanI ora AkarSita kiyA thaa| ata. samAlocakajIkI isa kalpanA aura Apattime kucha bhI dama mAlUma nahI hotaa| dUsarI Apattike viSayame, yadyapi, aba kucha vizeSa likhanekI jarUrata vAkI nahI rahatI, phira bhI yahA~para itanA prakaTa kara denA ucita mAlUma hotA hai ki samAlocakajIne usame lekhakakA jo vAkya diyA hai vaha kucha badala kara rakkhA hai usa me 'ajJAtakulajAti' ke bAda 'raDU' zabda apanI orase baDhAyA hai aura usase pahale 'eka aparicita' Adi zabdoko nikAla diyA hai| isI prakArakA aura bhI kucha ulaTaphera kiyA hai jo Upara uddhRta kiye hue udAharaNAMzaparase sahajame hI jAnA jA sakatA hai| mAlUma nahIM, isa ulaTA-palaTIse samAlocakajIne kyA natIjA nikAlA hai| zAyada isa prakArake prayatna-dvArA hI Apa lekhakake likhaneko "sarvathA zAstraviruddha" siddha karanA cAhate ho / parantu aise prayatnose kyA ho sakatA hai ? samAlocakajIne kahI bhI yaha siddha karake nahI batalAyA ki varamAlA DAlaneke vakta vasudevajI eka aparicita aura ajJAtakUla-jAti vyakti nahI the| jinasenAcAryane to varamAlA DAlaneke bAda bhI Apako "ko'pi guptakulaH" vizeSaNake-dvArA ullekhita kiyA hai aura tadanusAra jinadAsa brahmacArIne bhI Apake liye "ko'pi gUDhakulaH" vizeSaNakA prayoga kiyA hai, jisase jAhira hai ki unakA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra prakAza 189 kula vahA~ kisIko mAlUma nahI thaa| vasudevajIke kulIna yA akulIna honekA rAjAome vivAda bhI upasthita huA thA aura usakA nirNaya usa vaktase pahale nahIM ho sakA java taka ki yuddhame vasudevane samudravijayako apanA paricaya nahI diyA / isase spaSTa hai ki varamAlA DAlaneke vakta vasudevase koI paricita nahI thA, na vahA~ unake kula-jAtikA kisIko kucha hAla mAlUma thA, aura ve eka bAjatrI ( pANavika ) ke veSame upasthita the, yaha bAta upara vatalAI hI jA cukI hai| usI bAjaMtrI vepameM unake galeme varamAlA DAlI gaI aura varamAlAko DAla kara rohiNI, savoko Azcaryame DAlate hue, unhIke pAsa baiTha gaI / aisI hAlatame lekhakakA ukta likhanA kidharase sarvathA zAstraviruddha hai ise pAThaka svaya samajha sakate haiN| hAM, samAlocakajIne itanA jarUra prakaTa kiyA hai ki vasudevane vINA bajAkara rohiNIko yaha saketa kiyA thA ki "tere manako haraNa karanevAlA rAjahasa yahA~ baiThA huA hai" isa saketamAtrakA artha jyAdA-se-jyAdA itanA hI ho sakatA hai ki rohiNIke dilame yaha khayAla paidA ho gayA ho ki vaha koI rAjA athavA rAjaputra hai| parantu rAjA to mleccha bhI hote haiM, akulIna bhI hote haiM, sagotra bhI hote haiM, vijAtIya bhI hote haiM aura asavarNa bhI hote haiN| java ina saba bAtokA koI nirNaya nahI kiyA gayA aura varamAlA eka aparicita tathA ajJAta-kula-jAti vyaktike hI galeme-cAhe vaha rAjalakSaNose maDita' yA apane mukhamaDalaparase anumAnita hone vAlA rAjA hI kyo na ho-DAla dI gaI tava to yahI kahanA cAhiye ki svayavarame eka akulIna, sagotra, vijAtIya athavA asavarNako bhI varA jA sakatA hai| phira Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 yugavIra-nivandhAvalI samAlocakajIkI jinadAsa brahmacArIke ukta zlokapara Apatti kaisI ? usame to yahI batalAyA gayA hai ki svayavarame kanyA apanI icchAnusAra vara pasada karatI hai, usame varake kulIna yA akulIna honekA koI niyama nahI hotA aura isakA samarthana UparakI ghaTanAse bhale prakAra ho jAtA hai| parantu tIsarI Apattime samAlocakajI ukta zlokako krodhame kahA huA ThaharA kara aprAmANika batalAte haiM aura Apa svaya, dUsare sthAnapara, eka kAmIjana-dvArA apanI kAmukIke prati, kAma-pizAcake vaza-vartI hokara, kahA huA vAkya pramANamai peza karate haiM aura usame Ae hue "priye' padaparase yaha siddha karanA cAhate haiM ki una donome pati-patnIkA sambandha sthApita ho gayA thA-unakA vivAha ho cukA thA- yaha kitane AzcaryakI bAta hai| astu, maiM apane pAThakoko yaha bhI batalA denA cAhatA hU~ ki ukta zloka krodhame nahI kahA gayA, kintu kSubhita rAjAoko zAta karate hue unhe svayamvarakI nItikA smaraNa karAneke liye kahA gayA hai| jinadAsa brahmacArIke harivaza- ' purAName ukta zlokase pahale yaha zloka pAyA jAtA hai - vasudevastato dhIro jagAda kSubhitAnnapAn / madvacaH zrUyatA yUya sAhakArakAriNa // 70 // isame vasudevakA 'dhIra' vizeSaNa diyA hai aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki ve kSubhita tathA ahakArI rAjAoko svayavarakI notiko sunAte hue svaya dhIra the--kSubhita athavA kupita nahI the| zrI jinasenAcAryane to isa viSayame aura bhI spaSTa likhA hai / yathA . vasudevastato dhIraH provAca kSubhitAnnupAn / zrUyatAM kSatriyaidRptaH sAdhubhizca vaco mama // 52 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha-kSetra-prakAza 191 svayavaragatA' kanyA vRNIte rucita varam / kulInamakulIna vA na kramo'sti svayaMvare // 53 // akSAntiratra no yuktA piturdhAturnijasya vaa| svayavaragatijJasya parasyeha vizepataH / / 54 / / kazcinmahAkulIno'pi durbhagaH subhago'paraH / kulasaubhAgyayorneha pratibandhosti kazcana // 55 // tadatra yadi saubhAgyamavijJAtasya me'nyaa| abhivyakta na vaktavyaM bhavadbhiriha kicana // 56 // harivaMzapurANa / arthAt-kSubhita rAjAoko aneka prakArase kolAhala karate hue dekhakara, dhIra-vIra vasudevajIne, garvita kSatriyo aura sAdhujano donoko apanI bAta sunanekI preraNA karate hue kahA-'svayavarako prApta huI kanyA usa varako varaNa karatI-svIkAra karatI hai jo use pasada hotA hai, cAhe vaha vara kulIna ho yA akulIna, kyoki svayavarame varake kulIna yA akalIna honekA koI niyama nahI hotaa| (ata ) isa samaya kanyAke pitA tathA bhAIko, apane sambandhI yA dUsare kisI vyaktikA aura khAsakara aise zakhsoko, jo svayavarakI gati-usakI rIti-nIti--se paricita haiM, kucha bhI azAnti karanI ucita nahI hai| koI mahAkulIna hote hue bhI durbhaga hotA hai aura dUsarA mahA akulIna honepara bhI subhaga ho jAtA hai, isase kula aura saubhAgyakA yahA~ koI prativadha nahI hai / aura isaliye svayavarame mujha avijJAta (ajJAtakula-jAti athavA aparicita) vyaktikA isa kanyAne yadi kevala saubhAgya hI anubhava kiyA hai, kulAdika nahI-( aura usIko lakSya karake 1 jinadAsa brahmacArIne isI zlokako, kucha akSaroko Age pIche karake, apane harivazapurAName uddhRta kiyA hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 yugavIra- nivandhAvalI varamAlA DAlI gaI hai ) to usakI isa kRtime Apa logoko kucha bhI bolane --- yA dakhala denekA jarA bhI adhikAra nahI hai / , isase sApha jAhira hai ki vasudevane ina vAkyoko, jiname ukta zloka bhI apane asalI rUpame zAmila haiM, 'krodhake kisI Avezame nahI kahA, balki vaDI zAtike sAtha, dUsaroko zAta karate hue, iname svayavara - vivAhakI nItikA ullekha kiyA hai / unhone ye vAkya sAdhujanoko bhI lakSya karake kahe haiM jinake pri krodhakI koI vajaha nahI ho sakatI, aura 54 ve padyame AyA huA "svayaMvaragatijJasya " pada isa bAtako aura bhI sApha batalA rahA hai ki ina vAkyo- dvArA svayavarakI gati vidhi athavA nItikA hI nirdeza kiyA gayA hai / yadi aisA na hotA to AcArya - mahodaya Age calakara kisI-na-kisI rUpame usakA niSedha jarUra karate, parantu aisA nahI kiyA gayA aura isaliye yaha kahanA cAhiye ki zrIjinasenAcAryane svayavara - vivAhakI rIti-nItikA aisA hI vidhAna kiyA hai ki usame varake kulIna yA akulIna hone kA koI niyama nahI hotA aura na kula-saubhAgyakA koI prati-bagha hI rahatA hai / ata ukta zlokako apramANa kahanA apanI nAsamajhI prakaTa karanA hai / vijJa pAThakajana, java svayavara - vivAhakI aisI udAra nIti hai aura vaha sapUrNa vivAha - vidhAnome zreSTha tathA sanAtanamArga mAnA gayA hai, taba yaha kahanA zAyada kucha anucita na hogA ki vahuta 1. yadi krodhake Avega meM kahA hotA to jinasenAcArya vamudevako 'dhIra' na likhakara 'kruddha' prakaTa karate, jaisA ki 58 veM padyame unhoMne jarAdhako prakaTa kiyA hai / yathA :-- "tacchrutvAzu jarAsaMgha kruddha prAha nRpAnnRra / " Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 vivAha-dotra-prakAza prAcInakAlame vivAhake liye kula, gotra athavA jatikA aisA koI khAsa niyama nahI thA jo hara hAlatame sabapara kAbila pAvadI ho--athavA savako samAna rUpase tadanusAra calaneke liye bAdhya kara sake-aura usakA ullaghana karanepara koI vyakti jAtibirAdarIse pRthaka athavA dharmase cyuta kiyA jA sakatA ho / aisI hAlatame, Ajakala eka vivAhake liye kula-gotra athavA jAtivarNako jo mahattva diyA jAtA hai vaha kahA~ taka ucita hai aura usame koI yogya pheraphAra bana sakatA hai yA ki nahI, isakA Apa svaya anubhava kara sakate haiN| prathamAvRtti, agasta 1925 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDavidhAna viSayaka samAdhAna : 5 : zrI mohanalAlajI vaDajAtyAkA 'dharma aura daNDa' zIrSaka lekha ' kheda bhI / prasannatA usame zipTa tathA sabhya paDhakara mujhe prasannatA huI aura sAtha hI, isaliye ki lekha sadbhAvako liye hue hai zabdo- dvArA mere lekhapara Apatti kI gaI hai aura isIse vaha merI vicAra-pravRttiko apanI ora khIca sakA hai| aura kheda isaliye ki, lekhaka mahAzayane mere lekhako acchI tarahase samajhA nahI / mAlUma hotA hai, baDajAtyAjIko mere lekhaparase kahI yaha galata khayAla paidA ho gayA hai ki maiM daNDa vidhAnako bilakula hI uThA denA cAhatA hU~ / isIse Apa likhate haiM- " aisA to nahI ki Apa daNDa vidhAnako vilakula uDAnA cAhate ho / " aura jAna paDatA hai, isIliye Apako apane lekhakI bhUmikAme vyartha hI yaha dikhalAnekA parizrama uThAnA paDA ki, daNDa - vidhAna prAcInakAla se calA AtA hai aura vaha muniyome bhI hotA AyA hai / anyathA, usakI koI jarUrata nahI thI / maiMne apane lekhame kahI bhI yaha jAhira nahI kiyA ki pahale koI daNDa- vidhAna nahI hotA thA, kintu hAlake jainiyo athavA jaina- pacAyatone usakI naI IjAda kI hai, phira nahI mAlUma daNDamAtrakI prathAko prAcIna siddha karanekA kaSTa kyo uThAyA gayA / mere lekhase koI bhI sahRdaya athavA samajhadAra mAnava yaha natIjA nikAla sakatA hai ki vaha Aja - kalakI kucha jAti - pacAyato ke aise daNDa - vidhAnoko lakSya karake likhA gayA hai jo anucita haiM / athavA yo kahiye ki usameM aisI 1. yaha lekha 6 apraila 1926 ke jaina jagatame prakAzita huA hai / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDavidhAna-viSayaka samAdhAna 155 jAti-pacAyatoke anucita daNDa-vidhAnokI janarala ( vyApaka ) samAlocanA hai-unapara TIkA-TippaNI kI gaI hai kisI eka hI vyakti-vizepa yA khAsa pacAyatase usakA sambandha nahIM hai| mere lekhakA jo vAkya vaDajAtyAjIne uddhRta kiyA hai usase bhI yahI spaSTa dhvani nikalatI hai / usameM 'jarA-jarA-sI bAtapara' ye zabda aparAdhakI laghutAko aura 'jAtime cyuta tathA virAdarIse khArija karake unake dhArmika adhikArome bhI hastakSepa karake unhe sanmArgase pIche haTA rahe hai' ye zabda daNDakI gurutA eva anucitatAko prakaTa kara rahe haiM / sAtha hI, jAtIya tathA saghazaktiko nirbala aura ni satva banAnekI jo usame vAta kahI gaI hai vaha bhI daNDakI anucitatAko ghoSita karatI hai, kyoki ucita athavA samyakdaDakA vaisA pariNAma nahI hotaa| aura anucita daNDa avazya hI avahelanA kiye jAneke yogya hai| usapara hamezAse Apatti hotI AI hai, hotI rahegI aura honI cAhiye / ata usa Apattise vicalita honekI athavA 'daDako hI uDAyA jAtA hai' yA 'dopIko daDa denA use sanmArgase pIche haTAnA batAyA jAtA hai' isa prakArakI duhAI denekI jarUrata nahI hai| hA~, usa daDakI upayuktatA aura samucitatAke pakSame yadi koI yukti-bala ho to use prakaTa karanA caahie| vaDajAtyAjIne aisA kucha bhI nahIM kiyA-korI siddhAntakI vAte kI haiN| unakA sArA lekha yogya daDakI upayogitAke ullekhose bharA huA ho to bhalA, yogyadaDakI upayogitAse kisIko kava inakAra ho sakatA hai ? athavA isame kisIko kyA Apatti ho sakatI hai ki, daNDa yathAdopa, yathocita, samucita aura samyak honA cAhie, usake praNayanameM - tilakA tADa aura tADakA tila' na karanA cAhie, daDadAtAko Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 yugavIra-nivanvAvalI usame nijakA kucha bhI svArtha na rakhanA cAhie aura na usake dvArA apane anucita rAga-dveSAdiko puSTa karanA cAhie, use paca-paramezvarakI gaddIMpara vaiThakara nyAya hI karanA cAhiye, aura vaha nyAya athavA daDa doSakI vizuddhi tathA kSemAdikakA sAdhaka honA cAhie aura isI dRSTise usakA vidhAna kiyA jAnA caahie| samajhame nahI AtA, ina saba siddhAntoko likhakara mere lekhapara kauna-sI Apatti kI gaI hai ? mere lekhake kisa azase inakA virodha pAyA jAtA thaa| maiM isa bAtako mAnatA hU~ ki daNDa aisA hI honA cAhiye aura daNDa-vidhAtAko isI rUpase pravarttanA cAhiye athavA aisA hI karanA cAhie / parantu prazna to yaha hai ki samAjame ho kyA rahA hai, adhikAza paca-jana kara kyA rahe haiM, unakI pravRtti kisa ora jA rahI hai, ve bahudhA vyaktigata rAgadveSa, IrSA-ghRNA, pakSapAta aura ajJAnAdike vazavartI hokara daDavidhAna karate haiM yA ki nahI aura vaha daDa-vidhAna samucita, samyaka athavA yathAdoSa kahalAye jAneke yogya hai yA ki nahI ? kheda hai ki baDajAtyAjIne ina saba loka-vyavahArakI bAtopara koI dhyAna nahI diyA, jinapara dhyAna denekI jarUrata thI, aura na yahI socA ki Ajakala lokame naitikadRSTise daDa-pAtro aura daDa-vidhAyakokI pArasparika kyA sthiti hai| yadi ve aisA karate to unhe ukta lekhake likhanekI nauvata hI na AtI aura na vyarthakA parizrama uThAnA pdd'taa| yaha ThIka hai ki zarIrakA koI aga yadi gala jAya yA anya prakArase kisI bhayakara sthitiko prApta ho jAya aura vaha kisI taraha bhI bahAla ( svastha ) na kiyA jA sakatA ho, sAtha hI, usake kAyama rakhanese dUsare agoko bhI galane, saDane, vigaDane Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDa vidhAna-viSayaka samAdhAna 197 athavA pIDitakI jAnake hI khatare me paDanekA adezA ho to usakA kATa DAlanA kathacit nyAyya hai / parantu eka anADI DAkTaravaidya yA jarrAha - jarAse vikArake kAraNa kisI svastha hone yogya agako yadi kATa DAle to usakA vaha kRtya nyAyya athavA ucita nahI kahalA sakatA aura na yahI kahA jA sakatA haiM ki usane yathAdoSa zastrakA prayoga kiyA hai / sAtha hI, yadi yaha mAlUma paDe ki vaha DAkTara Adi apane AtmIyajano tathA iSTa mitrAdike zarIrakI vaisI hI hAlata hote hue unake zarIrapara vaha krUra karma (anucita zastra prayoga ) nahI karatA aura na karanA ucita samajhatA hai to usakI nirdoSatA aura bhI jyAdA Apatti ke yogya ho jAtI hai, aura yadi kahI yaha patA cala jAya ki usane jAna-bUjhakara, apane kisI kapAyAbhAvako pUrA karaneke lie, use nukasAna pahu~cAnenIyata se vaisA kiyA hai taba to usakI sadoSatAkA phira kucha ThikAnA hI nahI rahatA aura vaha mahAnindA tathA avajJAkA pAtra ThaharatA hai / ThIka aisI hI hAlata samAjake bahiSkAra - samvandhI daNDa - vidhAnokI hai / ve ucita aura anucita dono prakArake ho sakate haiM / parantu Ajakala adhikAzame ve anucita hI pAye jAte haiM aura unakI hAlata prAya aisI hai jaisI ki upAyAntarase nirviSa hone yogya sarpaDasI agulIko sahasA kATa DAlanA, yA ba- makkhI Adise kATI huI agulIko bhI sarpaDasI agulIkI taraha kATa DAlanA, athavA mUSaka Adi kisI aviSaile jantudvArA kATI huI agulIko sarpaDasI samajhakara kATa DAlanA aura yA sarpa DasI agulIko na kATakara usakI jagaha yA usake atirikta nAka kATa DAlanA / isa prakArake daNDavidhAnoko 'samucita' athavA 'yathAdoSa daNDapraNayana' nahI kaha sakate / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 gavIra-nivandhAvalI kalpanA kIjiye, hamArA eka bhAI dhArmika bhAvoko lekara nitya mandirajIme jAtA hai aura baDI vinaya-bhaktike sAtha bhagavAnkI pUjA-vandanA karatA hai, vaha vahA~ jAkara kabhI devatAkA avinaya athavA devamUrtiko koI prakArakA upadrava nahIM karatA, dUsarokI pUjA-bhaktime vAdhaka nahI hotA aura na kisIke sAtha balAtkAra yA vyabhicAra hI karatA hai aura isaliye isa yogya nahI ki usakA mandirajIme AnA-jAnA banda kiyA jAya, parantu vahI bhAI eka dina birAdarIkI kisI aisI jonArame zAmila nahI hotA jisame beTIvAlene kaI hajAra rupaye lekara apanI sukumAra kanyAko eka bUDheke sAtha vyAhanekI yojanA kI ho, use aisI jonArame jImanA adharma tathA anyAyakA poSaNa mAlUma hotA hai aura isaliye apane anta karaNakI AvAja yA pratijJAke viruddha pacoke kahaneko bhI nahIM maantaa| isapara pacaloga, apanA apamAna samajhakara nArAja ho jAte haiM aura usakA mandira jAnA banda kara dete haiN| aba batalAiye ki kyA aisA daNDa-vidhAna 'samucita' athavA 'yathAdoSa' kahalA sakatA hai ? kadApi nhii| use agulIkI jagaha nAka kATa DAlane jaisA hI kahanA cAhiye, kyoki usa bhAIne mandira-sambandhI koI aparAdha nahI kiyA thaa| mandira-bahiSkArake daDa prAya aisI hI nItikA anusaraNa karanevAle dekhe jAte haiM aura uname kucha bhI tathya tathA sAra mAlUma nahIM hotaa| dUsare bahiSkArokI bhI prAya aisI hI hAlata hai| jo loga jarA-sI bAtapara AgabagUlA hokara aura apanI pojIsana ( Position ) tathA padasthakI jimmedArI AdikA koI khayAla na karake isa prakArake kaThora daNDa de DAlate haiM ve kadApi pacaparamezvara kahalAye jAneke yogya nahI ho sakate aura na unakI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDavidhAna-viSayaka samAdhAna 199 daNDAjJA mAnya kiye jAnekI kSamatA hI rakha sakatI hai| aise avicArita daNDa-vidhAnose samAjako koI lAbha nahI pahu~ca sakatA, ulaTA zaktikA durupayoga hotA hai aura usase hAni ho hotI hai| isIliye maine apane lekhameM aise pacokI isa prakArakI nirakuza pravRttike viruddha AvAja uThAnekI preraNA kI thI aura likhA thA ki "Ajakala jaina pacAyatone 'jAtivahiSkAra' nAmake tIkSNa hathiyArako jo eka khilaunekI taraha apane hAthame le rakkhA hai aura vinA usakA prayoga jAne tathA apane balAdika aura dezakAlakI sthitiko samajhe, jahA-tahA~ yadvA-tadvA rUpame, usakA vyavahAra kiyA jAtA hai vaha dharma aura samAjake lie baDA ho bhayakara tathA hAnikAraka haiM / " - "aisI hAlatama, aba jarUrata hai ki jainiyokI pratyeka jAtime vIra puruSa paidA ho athavA khaDe ho jo vaDe hI premake sAtha yuktipUrvaka jAtike paco tathA mukhiyAoko unake karttavyakA jJAna karAe~ aura unakI samAja-hita virodhinI nirakuza pravRttiko niyatrita karaneke liye jI-jAnase prayatna kre| aisA honepara hI samAjakA patana ruka sakegA aura usame phirase vahI svAsthyaprada, jIvanadAtA aura samRddhikAraka pavana vaha sakegA, jisakA bahanA ava banda ho rahA hai aura usake kAraNa samAjakA sA~sa ghuTa rahA hai|" mere ina zabdose mere lekhakA zuddha Azaya vilakula spaSTa he aura usase yaha sahajame hI jAnA jAtA hai ki vaha anucita daDavidhAnoMke virodhame likhA gayA hai, jo daDa samucita aura yathAdopa ho unase usakA koI sambandha nahIM hai, aura isaliye yaha / samajha lenA cAhiye ki lekhaka doSIkI himAyata nahIM karatA, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 yugavIra-nivandhAvalI balki doSIko anucita aura ayathAdoSa daDa diye jAneke virodhakI himAyata karatA hai| anucita daDa-vidhAnoke mUlame hamezA ajJAna, aviveka, vyaktigata rAga-dveSa, pakSapAta aura IrSA-ghRNAkA bhAva bharA rahatA hai aura jisa hRdayame isa prakArakA bhAva bharA hotA hai vaha udAra na rahakara anudAra bana jAtA hai--kSudra ho jAtA hai--aura usame ekAntatAkI tUtI bolane lagatI hai| anudAra hRdaya mAnava kabhI gabhIra nahIM hotA, use jaldI hI kSobha tathA kopa ho AtA hai, nyAyAsanapara baiThe hue use, yadi aparAdhIne koI apriya zabda kaha diyA to itaneparase hI vaha apanA satulana khokara vigaDa baiThatA hai aura sAre nyAyako ulaTa detA hai, kakaDIke corako kaTAra bhI mAra detA hai aura apane thothe khayAloke viruddha koI kRtya karane vAlo-yathA chape grantha paDhanevAloko jAtise bahiSkRta kiye jAnekA daDa bhI de DAlatA hai, vaha bAhya prabhAvose abhibhUta hotA hai, dusarokI siphAriza sunatA hai aura unakA davAva bhI mAnatA hai, usakI dRSTi sakucita aura tulA-nirapekSa hotI hai aura isaliye vaha kisI bhI viSayakA ThIka tathA gaharA vicAra nahI kara sakatA athavA yo kahiye ki usase samyak nyAya nahIM bana sktaa| samyak daDa-praNayanake lie udAra hRdaya athavA udAra vicArokI bar3I jarUrata hai-unake sAthame usakA ghaniSTha sambandha hai-aura isIliye anucita daNDa-vidhAnokA kAraNa anudAra vicAroko batalAyA gayA thaa| baDajAtyAjI isa kAraNako ThIka samajha nahI sake, isakA mujhe kheda hai / lekhame to eka jagaha 'udAra' kA eka artha koSThake bhItara 'anekAntAtmaka' diyA gayA thaa| usaparase yadi 'anudAra' kA artha 'ekAnta vicAra' samajha Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDavidhAna-viSayaka samAdhAna 201 liyA jAtA to itanese bhI kAma cala sakatA thA, kyoki ekAnta vicAra mithyA hote haiM aura isaliye unake AdhArapara kiyA huA daDa-vidhAna samyak athavA samucita nahI ho sktaa| parantu baDajAtyAjIne isapara bhI kucha dhyAna diyA mAlUma nahI hotaa| astu, aba AzA hai ki isa vivecanase unakI samajhame yaha vAta bhale prakAra A jAyagI ki kisIko daDa deneme daDadAtAke hRdayakI udAratA yA anudAratAkA kyA sambandha hai aura usakA kitanA artha hai| daNDa doSakI zuddhi eva dopI tathA samAjakI hita-vRddhi ke liye diyA jAtA hai| usake isa uddezyakI rakSA tathA saphalatAke liye isa bAtakI khAsa jarUrata hai ki daNDa-vidhAtA svaya zuddha tathA nirdoSa ho-kama-se-kama usI aparAdhakA athavA usI koTi yA utane hI mahattvake kisI dUsare aparAdhakA, gupta yA prakaTa rItise, aparAdhI na honA cAhiye aura na usakA hRdaya usa samaya vyaktigata rAga-dveSa, pakSapAta, tiraskAra yA kisI dUsare anucita prabhAvase abhibhUta hI honA caahie| isake sivAya, doSakA saccA jJAna, deza-kAlakI sthiti tathA daDake pariNAmakA viveka, samAjakI hita-sAdhanAkA bhAva aura doSIke vyaktitvake prati premakA honA bhI usake liye anivArya hai| vahiSkArakI hAlatame vaha khAsataurase samAjakA saccA pratinidhi bhI honA cAhie / 'vinA ina saba guNoke daNDakA vidhAna karanA korI viDambanA hai aura usase samAjame santoSa tathA kSemakI vRddhi nahI ho sakatI / jo loga svaya aneka prakArake anyAya, atyAcAra, anAcAra, vyabhicAra, chala-kapaTa, jhUTha, phareva, dhokhAdehI, veImAnI, dagAbAjI, jAlasAjI aura bhrUNa tathA vAla-hatyAe~ taka karate-karAte ho Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 yugavIra-nivandhAvalI unhe nyAyAsanapara viThalAnA athavA unase vaise hI kisI viSayakA nyAya karAnA kabhI zobhA nahI de sktaa| eka corakA dUsareke caura-karmakA vicAraka bananA aura use daNDa denA ni sandeha daNDa-nItikA upahAsa karanA hai / samAjakA adhikAza vAtAvaraNa Ajakala aise hI doSose dUpita aura kaluSita hai / jAti-pacAyatokI vaha Adhunika nIti bhI, jisakA maiMne apane lekhame ullekha kiyA thA aura jo prAya. sarvatra pAI jAtI hai, isI vipayako puSTa karatI hai / aisI hAlatame vahiSkAra jaise tIkSNa-zastrake prayogakI kisIko sattA denA bhaya tathA aniSTakI sabhAvanAse khAlI nahI hai| isake lie sabase pahale samAjake vAtAvaraNako zuddha karanekI jarUrata hai, jisakA prArambha mukhiyAoke sudhArase honA cAhie aura vaha tava hI ho sakatA hai jaba ki, mere sUcita kramAnusAra, aise pacokI nirakuza pravRttikA ghora virodha kiyA jAya aura unake anyAyako cupacApa sahana na karake unhe sanmArgapara lAyA jAya / AzA hai samAjake dRDhapratijJa vIra-puruSa merI usa sUcanA athavA preraNApara dhyAna dekara jarUra maidAname Ayege aura samAjame jo daNDa-vipayaka golamAla tathA atyAcAra cala rahA hai use ava aura Age na calane deNge| aisA karanepara ve samAjame zuddha nyAya aura zuddha daNDa-vidhAnakI vyavasthA hI nahI kara sakege valki asakhya dukhita aura pIDita prANiyoMke AzIrvAda grahaNa karaneme bhI samartha ho skege| -jaina jagata, 16-4-1626 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaya jinendra, juhAru aura icchAkAra : 6 : dUsare logome jisa prakAra paraspara jayagopAla, jayazrIkRSNa, jayasItArAma aura jayarAmajI, ityAdi vacana-vyavahAra calatA hai usI taraha jainiyome 'jayajinendra' kA vyavahAra pracalita hai| parantu kucha logoko isa vyavahAramai arvAcInatAkI gandha AtI hai aura isaliye ve isa sundara, sAragarbhita tathA sadbhAva-dyotaka vacanavyavahArako uThAkara usakI jagaha 'juhAru' tathA 'icchAkAra'kA pracAra karanA cAhate haiN| paoNca' mahIneke karIba hue, bhaTTAraka surendrakIrtijIne apanA aisA hI matavya prakaTa kiyA thA, jo 17 disambara san 1625 ke jaina mitra aka na0 8 me, 'avazya vA~cane yogya' zIrpakake sAthame prakAzita huA hai, aura brahmacArI zItalaprasAdajIne use paDhakara 'juhAru' para prAcInatAkI apanI muhara bhI lagAI thii| maiM cAhatA thA ki usa samaya usapara kucha likhU, parantu anavakAzane, vaisA nahIM karane diyaa| hAlake jaina mitra aka na0 27 me isI vipayakA prazna rAmapura sTeTake bhAI lakSmIprasAdajIkI orase upasthita kiyA gayA hai aura usase mAlUma hotA hai ki ailaka pannAlAlajI bhI 'jayajinendra' kA nipedha karate haiM aura usakI jagaha 'juhAru' kA upadeza dete haiN| brahmacArI zItalaprasAdajIne ukta praznake uttarame likhA hai ki "paraspara juhAru karanekA hI kathana ThIka hai" aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki Apa bhI 'jayajinendra' kA niSedha aura usake sthAna para 'juhAru' kA vidhAna cAhate haiN| ata Aja isa vipayapara kucha vicAra karanA hI ucita mAlUma hotA hai aura nIce usIkA prayatna kiyA jAtA hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 yugavIra-nivandhAvalI - rAmapuravAle bhAIkA vaha prazna isa prakAra hai -'jaina samAjame jo 'jayajinendra' kA zabda pracalita hai aura hara eka vyakti eka dUsarese samAgamake samaya 'jayajinendra' karatA hai| yahA~ para java zrI 105 pUjya ailaka pannAlAlajI mahArAja padhAre to unhone isakA niSedha kiyA ki isa taraha jisase jayajinendra kahA jAya vaha jinendra ho jAtA hai| isaliye vajAya jayajinendrake juhAra karanA caahiye| kyoki yahA~kI samAjakI samajhameM yaha vAta na ThIka AI hai aura na isakA artha yaha samajhame AtA hai isaliye vidvAna mahodaya isakA javAba de / ' isa prazname ailakajIke jisa hetukA ullekha kiyA gayA hai, usame kucha bhI sAra mAlUma nahIM hotaa| samajhame nahI AtA ki jise 'jayajinendra' kahA jAtA hai vaha kaise jinendra ho jAtA hai| kyoki lokame kisIko 'rAma rAma' yA 'jaya rAmajI' kahanese vaha 'rAma' ho jAtA hai athavA samajhA jAtA hai ? aura pArasparika abhivAdaname jaya gopAla' yA 'jaya zrIkRSNa' zabdoke uccAraNase kyA koI gopAla yA zrIkRSNa bana jAtA athavA usa padako prApta ho jAtA hai ? yadi aisA kucha nahI hai to phira parasparame 'jaya jinendra' kahanese hI koI kaise jinendra ho jAtA hai, yaha eka bahuta hI moTI-sI bAta hai| kahanevAlekA abhiprAya bhI usa vyaktivizeSako jinendrarUpase sambodhana karanekA nahI hotA, balki usake samvodhanakA pada yadi hotA hai to vaha alaga hotA hai-jaise, bhAI sAhaba ! jayajinendra / , premIjI ! jayajinendra, mahAzaya / jayajinendra, 'jayajinendra' sAhaba / jayajinendrajI ! ajI jayajinendra ityaadi| aisI hAlatame rAmapurake jaina samAjakI samajhame yadi ailakajIkI ukta bAta nahI AI aura na 'jayajinendra' zabdoparase unhe vaise arthakA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayajinendra, juhAru, icchAkAra 205 kucha bogha hI huA to isame kucha bhI Azcarya nahIM hai / ni sandeha ailakajIkI ukta bAta nirI vaccoko bahakAne jaisI jAna paDatI hai-yukti aura Agamase usakA kucha bhI sambandha nahI hai / mAlUma nahI brahmacArIjIne ukta praznake uttarame jo sirpha itanA hI likha diyA ki "paraspara juhAru karanekA hI kathana ThIka hai|" usame unhone ailakajIke hetuko bhI svIkAra kiyA yA ki nahI / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ brahmacArIjIke isa uttarame ukta hetukA koI AdhAra nahIM hai balki usakA mUla kucha dUsarA hI hai jo Age calakara mAlUma hogaa| haoN, itanA jarUra kahanA hogA ki unakA yaha sakSipta uttara praznakA samAdhAna karaneke liye paryApta nahI hai| ___'jayarAmajI' aura 'jayazrIkRSNa' kA artha jisa prakAra 'rAmajIkI jaya' aura 'kRSNajIkI jaya' hotA hai| usI prakAra 'jayajinendra' kA bhI eka artha 'jinendrakI jaya' hotA hai|' isIse kucha bhAI kabhI-kabhI 'jayajinendradevakI' aisA bhI bolate hue dekhe jAte haiN| hinduome bhI 'jayarAmajIkI' aisA bolA jAtA hai| sikkha-bhAiyoMne bhI isI Azayako lekara apane vyavahArakA sAmAnya mantra 'vAha gurukI phataha' rakkhA hai| isa artha me, 'jayajinendra' yaha 'jayo'stu jinendrasya' zabdokA hindI rUpa hai / dUsarA artha hotA hai 'jinendra jayavanta ho' aura isa arthame jayajinendrako 'jayatu jinendra' kA hindI rUpAntara samajhanA caahiye| prAya inhI dono arthome 'jayajinendra' vAkyakA vyavahAra hotA hai, aura ye dono artha eka hI Azayake dyotaka haiN| inake sivAya, eka tIsarA, artha bhI ho sakatA hai jo pArasparika vyavahArameM abhipreta nahI hotA kintu vizeSa rUpase jinendra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 yugavIra-nivandhAvalo stuti Adike samaya grAhya hotA hai aura vaha yaha ki 'he jinendra Apa jayavanta ho'| isa arthame jayajinendrako 'jaya tva jinendra' ina zabdokA sakSipta rUpa kaha sakate haiN| isa arthakA bhI vahI Azaya hai jo Uparake dono arthokA hai| bheda kevala itanA hI hai ki isame jinendradevako sambodhana karake unakA jayaghoSa kiyA gayA hai aura pahale dono artho-dvArA vinA sambodhanake hI unakI jaya manAI gaI hai| vAta asalame eka hI hai| isa taraha 'jayajinendra' kA uccAraNa bahuta kucha sArthaka hai| vaha jinendrakI smRtiko lie hue haiM-unakI yAdako tAjA karA detA hai aura jinendrakI smRtiko svAmI samantabhadrane klezAmbudhise-dukha samudrase--pAra karaneke liye naukAke samAna batAyA hai| isase 'jayajinendra' kA uccAraNa magalamaya honese upayogI bhI hai| hama jitanI bAra bhI jinendrakA smaraNa kare utanA hI acchA hai| hame pratyeka satkAryakI Adime, suvyavasthA lAne athavA saphalatA prApta karaneke liye, jinendrakA usa devatAkA-smaraNa karanA cAhiye jo sampUrNa doSose vimukta aura guNose paripUrNa hai| parasparame 'jayajinendra' kA vyavahAra isakA eka bahuta baDA sAdhana hai / eka bhAI java dUsare bhAIko 'jayajinendra' kahatA hai to vaha usake dvArA kevala jinendra bhagavAnakA smaraNa hI nahI karatA balki dUsare bhAIko apane sAtha premake eka sUtrame bAdhatA haiuse apanA bandhu mAnatA hai| kitane hI azome use abhaya pradAna karatA aura apanI sahAyatAkA AzvAsana detA hai, vaha apane aura usake madhyakI : khAIko eka prakArase pATa detA hai athavA usapara eka sundara pula khaDA kara detA hai| usake jayaghoSakA yaha artha 1. ( yeSA ) smRtirapi klezAmbudhenau~'-stutividhA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayajinendra, juhAru, icchAkAra 207 nahI hotA ki vaha jinendrakA kucha hita cAhatA hai yA unakI kisI adhUrI jayako pUrA karanekI bhAvanA karatA hai / jinendra bhagavAna to svaya kRtakRtya hai, vijayI aura jayavanta haiM, ve apane sapUrNa karmazatruoko jIta cuke, unakA koI zatru nahI aura na vizvabharame unhe kucha jItanA yA karanA bAkI rahA hai, ve rAgadveSase bilakula rahita haiM aura yaha bhI icchA nahI rakhate ki koI unakA jayaghopa kare, phira bhI unakA jo jayaghopa kiyA jAtA hai vaha dUsare hI sadAzayako liye hue hai aura usake dvArA jayaghopa karane vAlA vaha bhAI, vyakta athavA avyakta rUpase yaha sUcita karatA hai ki tumhAre, mere athavA vizvabharake hRdayame jinendra vyApta ho jAya~, unake nirmala guNa hamAre anta karaNako jIta leve, savopara unakA prabhAva akita ho jAya athavA sikkA vaiTha jAya, aura isa taraha sava loga jinendrake guNome anurakta hokara apanA AtmakalyANa karane aura apane jIvana-mArgako sugama tathA prazasta vanAneme samartha ho jAyaM / isase 'jayajinendra' meM kitanA sundara bhAva bharA hai, kitanI ucca koTikA uttama bhAvanA sanihita hai aura kaisI lalita vizva-premakI dhArA usamese baha rahI hai, ise pAThaka svaya samajha sakate haiN| aisI hAlatame kyA jayajinendrakA pArasparika vyavahAra utthApana kiye jAne athavA uThA deneke yogya ho sakatA hai ? kadApi nhiiN| mujhe to sacce hRdayase uccArita honepara yaha apanI tathA dUsarokI zuddhikA pyArA matra mAlUma hotA hai aura isIliye savoMke dvArA acchI tarahase ArAdhana kiye jAneke yogya jAna paDatA hai| vAstavame jayaghopa karanA jainiyokI prakRtime dAkhila hai| unakA janma hI jayake liye huA hai, unakI janmaghuTIme jayakA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 yugavIra nibandhAvalI samAveza hai, ve jayake upAsaka haiM aura jaya hI unakA lakSya hai / isIse ve apanI nitya kriyAo - bhaktipAThomeM kahate haiM / jiya-bhaya-jiya-uvasagge jiya-idiya-parisa he jiya-kasAe / jiya-rAya-dosa mohe jiya suha- dukkhe NamasAmi / / arthAt -- jinhone bhayoko jIta liyA, upasargoko jIta liyA, indriyoko jIta liyA, parISahoko jIta liyA, kaSAyoko jIta liyA, rAga-dveSako jIta liyA, mohako jIta liyA aura sukha-dukhako jIta liyA una yogi-pravaroko namaskAra hai / isake sivAya, jisa pUjya devatAke nAmapara unakA "jaina" aisA nAma saskAra huA hai vaha bhI "jina" hai, aura 'jina' kahate haiM jItanevAle ( vijetA ) athavA jayazIlako -- jo karmazatruoko nirmUla karake pUrNarUpase apanA AdhyAtmika vikAsa karatA hai vahI 'jina' kahalAtA hai / jinake upAsaka hone athavA jina - padako prApta karanA saboko iSTa honese jainiyo kA bhI lakSya vahI jaya - AdhyAtmika vijaya - pAnA hai athavA usI jayake unhe upAsaka kahanA cAhiye jo bhautika viSayase bahuta U~ce darjepara hai aura jisake Age bhautika vijaya hAtha bA~dhe khaDI rahatI hai / aura isaliye jaya-pUrvaka jinendra zabdakA vyavahAra karanA jainiyoke liye bahuta hI anukUla jAna paDatA hai / parantu kheda hai ki Aja jainiyone apanI isa prakRtiko bhulA diyA, ve apane svarUpako bhulAkara siMhase gIdaDa vana gaye, unhe apane lakSyakA dhyAna nahI rahA aura isIse ve vijetA na raha kara vijita parAjita aura gulAma bane hue haiM / ve indriya-viSayoke gulAma haiM kaSAyoMke gulAma haiM, paristhitiyoke gulAma haiM, rUDhiyoke gulAma haiM, athavA ajJAnake vazavartI hokara bAhya padArthoMke gulAma haiM / uname koI , Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayajinendra, juhAru aura icchAkAra 209 rAjA taka nahI aura na paristhitiyo tathA rUDhiyoko badalane yA unapara vijaya prApta karanekI hI kisIkI icchA hai| unake hRdaya bhaya-vihvala aura AzAe~ durvala hai| aisI hAlatame unase 'jayajinendra' ke vyavahArakA chuDAnA unhe aura bhI apane karttavyase cyuta karanA hai| kyA Azcarya hai jo isa 'jayajinendra ke ghopame hI jainiyoko kabhI apanI jayazIlatAkA bodha ho jAya aura ve apanI akarmaNyatAko choDakara sacce hRdayase jinendrakA mahAn jayaghoSa karate hue apane kartavya-pathapara ArUDha ho jAyeM-apanI Atma-nidhiko prApta karaneke yatname laga jaayN| aisA honepara jainI Aja bhI apane AdhyAtmika balase sasArako vijita karake jinendrakI tarapha usakA hita-sAdhana kara sakate haiN| aura isIliye 'jayajinendra' ke isa pArasparika vyavahArako uThA denA kisI taraha bhI yuktisagata mAlUma nahI hotaa| __aba maiM bhaTTAraka surendrakItijIke vaktavyako letA huuN| unhoMne isa viSayame jo kucha likhA hai vaha isa prakAra hai"Ajakala vizeSatara jainajAti puruSa va striyome paraspara aura ciTThI-patrIme jayajinendra bolane-likhanekA rivAja bahuta pracalita huA hai| usakA kAraNa yaha hai ki kauna-sI jagaha kauna-sA namaskAra karanA, va rUDhI na samajhakara jayajinendra bolanekA rivAja paDa gayA hai / so yaha rivAja pUrvake anusAra aura zAstrake vacanake anusAra nahI hai| zAstrome aisA kahA hai - namostu guruve kuryAdvadanA brahmacAriNe / icchAkAra sadharmibhyo vandAmItyarjikAdiSu // 1 // artha --guruoko namostu kahanA, brahmacAriyoko vandanA kahanA, sAdharmiyoko paraspara icchAkAra kahanA aura AryikAoko Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 yugavIra nivandhAvalI baMdAmi kahanA cAhiye / gRhasthiyoko eva sArmiyoko paraspara juhAru zabda bhI kahA hai| jiNavaradhamma gahiyaM haNei duTTa-kammANaM / rudhai AsavadvAra juhAro jiNavaro bhaNIyaM / / 1 / / jugAdi RSabhaM devaM hAriNa sarvasaMkaTAn / rakSanti sarvajIvAnAM tasmAjjuhArurucyate // 2 // zrAddhAH paraspara kuryuricchAkAraM svbhaavtH| juhAruriti lokesminnamaskAraM svasajjanAH / / 3 / / artha-zrAvakagaNa parasparame eka dUsarese icchAkAra kare tathA loka-vyavahArame sajjanavargako 'juhAru' isa tarahakA namaskAra karanA zAstrome vatalAyA hai| so volane, ciThiThaye tathA pAThazAlA, voDiMga, kanyAzAlA, zrAvikAzrama hara jagaha yaha paddhati pracalita honI cAhiye / hama bAra-bAra kahate hai ki isakA pracAra honA caahiye|" __ bhaTTArakajIke isa sapUrNa vaktavyakA sAra sirpha itanA hI hai ki 'jainiyome paraspara jayajinendra bolanekA jo rivAja hai vaha pahaleke rivAjake anusAra nahI hai aura na zAstra-vacanoke hI anusAra hai| usakA kAraNa nAsamajhI hai| pahale uname icchAkAra tathA juhAru bolanekA rivAja thA, zAstrome bhI usakA vidhAna milatA hai aura isaliye aba bhI usIkA sarvatra pracAra honA cAhiye / ' Apane pramAName zAstroke cAra padya bhI uddhRta kiye haiM, parantu unakI bAvata yaha batalAnekI kRpA nahI kI ki ve kauna-se zAstrake vAkya haiM athavA kisake dvArA race gaye haiM, aura na yahI batalAyA ki 'jayajinendra'kA rivAja kabase pracalita huA aura kisa AdhArapara ve usake, pracalita honeke samayako nizcita karanemeM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayajinendra, juhAru ora icchAkAra 211 samartha ho sake haiM, jisase kisI rivAjake pahale yA pIche pracalita honekI vAtakI jAMca kI jA sakatI athavA yahI nizcaya kiyA jA sakatA ki ve vAkya kahA~ taka mAnya kiye jAneke yogya haiN| Apane yaha bhI nahI batalAyA ki 'juhAru'kA rivAja 'icchAkAra' se pahale huA yA piiche| yadi pIche huA to vaha pahale rivAjake maujUda hote hue kyo mAnya kiyA gayA ? yadi pahale huA to usakI maujUdagIme icchAkArake vidhAnakI kyA jarUrata paidA huI aura vaha kyo svIkAra kiyA gayA ? aura yadi donokA vidhAna yugapat Arambha huA aura yugapat hI calatA hai to phira usa granthame juhArukA vidhAna kyo nahI, jisakA 'namostu' padya uddhRta kiyA gayA hai ? yadi ekake bAda dUsarA acchA rivAja bhI pahaleke sthAnapara pracalita huA karatA hai aura vaha Apattike yogya nahI hotA to phira 'jayajinendra'ke rivAjapara hI Apatti kaisI? usame kauna-sI burAI hai ? sAtha hI, isa vAtakA bhI koI acchA spaSTIkaraNa nahI kiyA ki donomeMse juhArukA kisa jagaha aura icchAkArakA kahA~para vyavahAra honA cAhiye, jisase yahA~ to usa nAsamajhIko avasara na rahatA, jisakI Apa jayajinendrake sambandhame zikAyata karate haiN| ___ juhArukI vAvata jo tIna padya Apane uddhRta kiye haiM unase bhI prakRta vipayakA koI spaSTIkaraNa nahI hotaa| unakI svaya sthiti bahuta kucha sadigdha jAna paDatI hai| tIsare padyakA jo artha bhaTTArakajIne kiyA hai vaha ThIka nahI hai| usase yaha pAyA jAtA hai ki zrAvakajana parasparame to 'icchAkAra' kare aura dUsare ( ajainAdi ) sajjanoMke prati unhe 'juhAru' nAmakA namaskAra karanA caahie| parantu mUlame 'sajjanA.' pada prathamAnta paDA hai Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 yugavIra-nivandhAvalI aura 'zrAddhA' padake samakakSa hai| isase zrAvakagaNa sajjanavargako juhAru kare, yaha artha nahI banatA balki sajjanajana parasparame juhAru kare, aisA artha nikalatA hai| parantu zrAvakajanose bhinna dUsare ve sajjana-jana kauna-se haiM jinake liye parasparame juhArukA yaha pRthak vidhAna kiyA gayA hai, yaha bAta kucha samajhame nahI AtI aura na isase zrAvakome paraspara yA dUsaroke prati juhArukI bAta hI kAyama rahatI hai| ata isa padyako hAlata sadigdha hai aura vaha prakRta viSayakA samarthana karaneke liye samartha nahI ho sktaa| rahe zeSa do padya, unakI hAlata aura bhI jyAdA kharAba hai| ve kisI grantha-vizeSake padya bhI mAlUma nahI hote, balki 'juhAru' kI sArthakatA siddha karaneke liye kisI anADIke-dvArA khaDarUpame gaDhe gaye jAna par3ate haiN| isIse unake zabda-arthakA sambandha kucha ThIka nahI baiThatA-kahA~ 'jugAdi', kahA~ 'RSabhaM devaM hAriNaM' ye dvitIyAke ekavacanAnta pada, kahA~ 'rakSanti' bahuvacanAnta kriyA aura kahA~ 'jahAraH ucyate' padokI 'juhArarucyate' yaha vicitra sRSTi ( sadhi )| vyAkaraNakI rItise ina sabakI paraspara koI sagati nahI baitthtii| isI taraha gAthAke 'juhAro jiNavaro maNIyam' aura 'dhamma gahiyaM' pada bhI dUSita jAna par3ate haiN| aura isaliye 'juhAru' zabdakI jisa nirukti-kalpanAke liye ina padyokI racanA huI hai usakI bhI inase yatheSTa rUpame koI siddhi nahI hotii| bAkI juhAruke paraspara vyavahArakA iname koI vidhAna nahI, yaha spaSTa hI hai| yadi ye dono padya kisI grantha-vizeSake hote aura usame juhArukA vidhAna kiyA gayA hotA to bhaTTArakajI una padyoko bhI jarUra sAthame uddhRta krte| isase bhI ye Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 jayajinendra, juhAru aura icchAkAra padya kisI grantha-vizepake aza mAlUma nahI hote / bhaTTArakajI ne ina dono padyokA koI artha bhI nahI diyaa| nahI mAlUma, isakA kyA kAraNa hai aura isa taraha kyA bAta siddha karaneke liye inhe uddhRta kiyA gayA hai ? hA~, brahmacArI zItalaprasAdajIne, apane sampAdakIya noTame, inakA artha jarUra diyA hai aura yo bhaTTArakajIke lekhakI kamIko pUrA karanekA prayatna kiyA hai| ApakA vaha noTa isa prakAra hai - "juhArukA artha UparakI gAthA tathA zlokame yaha hai ki jinavara-dharmako grahaNa karo, aSTa karmokA nAza karo tathA Asravake dvArako roko| aura 'ju' se yugakI Adi RSabhadeva, 'hA' se jo sarva kaSToko harane vAle haiM, "ra' se jo sabakI rakSA karate haiM / juhArukA prAcIna rivAja mAlUma hotA hai|" ___isa noTame antakA eka vAkya to brahmacArIjIkI sammatikA hai, bAkI saba gAthA tathA zlokakA kramaza artha hai, parantu brahmacArIjIne gAthAkA jo artha kiyA hai vaha ThIka nahI hai| gAthAme aisA koI kriyA-pada nahI, jisakA artha 'grahaNa karo', 'nAza karo' athavA 'roko' hove / jAna paDatA hai gAthAme 'dhammo' ko 'dhamma' likha denese hI Apako kriyA-padokA artha samajhaneme galatI huI hai / aura isase Apane 'dhammo' ke azuddha vizeSaNa pada 'gahiyaM' ko bhI kriyApada samajha liyA hai| astu, isa gAthAkA Azaya yaha hotA hai ki 'grahaNa kiyA huA jinavara-dharma ATha duSTa-karmoMko hanatA hai aura Asravake dvArako ruddha ( banda ) karatA hai / ( isa tarahapara yaha ) 'juhAru' jinavarakA kahA huA hai| gAthAke isa Azayaparase 'juhAru' zabdakI koI niSpatti nahI hotii| yadi 'jinavaradhammo' kA 'ji', 'haNei' kA 'ha' aura Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 yugavIra-nivandhAvalI 'rughaI' kA 'ha' aise tIno padoke Adya akSarokA sagraha kiyA jAve to usase 'jiharU' hotA hai-'juhAru' nahI aura isase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki yaha gAthA sAdhAraNa-buddhike kisI anADIkI banAI huI hai, jisane vaise hI usake dvArA juhAruke viSayame apanA mana-samajhautA kara liyA hai| isI tarahakA mana-samajhautA agale 'jugAdi RSamaM' nAmake padyame bhI kiyA gayA hai, jo vyAkaraNakI truTiyose bahuta kucha paripUrNa hai aura jisame 'juhAru' kI jagaha 'juhAra' zabdakA hI pratipAdana kiyA gayA hai| inhI asta-vyasta, sadigdha aura granthAdike pramANarahita padyoke AdhArapara brahmacArIjIne "juhAruko prAcIna rivAja" samajhA hai aura ukta praznake uttarame yaha kahaneke liye bhI ve samartha ho sake haiM ki "paraspara juhAru karanekA hI kathana ThIka hai", yaha saba dekhakara baDA Azcarya hotA hai ? samajhame nahI AtA ina padyoke kisa azaparase Apane juhAruke rivAjakA aura 'jaya jinendra' kI apekSA usakI prAcInatAkA anubhava kiyA hai| kyA bhagavAna mahAvIra athavA kisI dUsare tIrthakarane 'juhAru' kA upadeza diyA hai aura usakI ukta prakArase do bhinna vyAkhyAe~ kI hai, aisA kisI mAnya AcArya-dvArA nirmita prAcIna granthame koI ullekha milatA hai ? kyA itihAsase yaha vAta pramANita kI jA sakatI hai ki bhagavAna mahAvIrake samayame bhI juhArukA pracAra thA ? athavA kevala saskRta-prAkRtake padyome nivaddha ho jAnese hI 'juhAru' ko prAcInatAkI padavI prApta ho gaI hai ? yadi aisA hai tava to 'jaya jinendra' ke liye bahuta baDA dvAra khulA haiN| aura saikaDo acche-se-acche padya peza kiye jA sakate haiN| isake sivAya, yadi mAna bhI liyA jAya ki 'jaya jinendra' kA rivAja Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayajinendra, juhAru aura icchAkAra 215 juhArukI apekSA prAcIna na hokara arvAcIna hai to itaneparase hI kyA ho gayA ? kyA prAcIna na honepara usakI samIcInatA naSTa ho gaI ? vaha acchA, zreSTha, saccA aura samucita vyavahAra nahI rahA ? aura kyA prAcIna sabhI pravRttiyA~ upAdeya hotI haiM ? sasArI jobokI pravRttiyA~ anAdi kAlame mithyAtvakI ora haiM-samyaktvakI prApti unhe bAdako hotI hai| kyA mithyAtva-pravRttike prAcIna honese hI use nahI choDanA cAhiye athavA samyaktvako nahI grahaNa karanA cAhiye ? yadi aimA kucha nahIM hai, balki prAcInatApara samIcInatAko adhika mahattva prApta hai, purAnI pravRtti upayukta na hone athavA deza-kAlAnusAra upayukta na rahanepara, choDI jA sakatI hai, aura usakI jagaha dUsarI anukUla tathA hitarUpa-pravRtti grahaNa kI jA sakatI hai-rivAja koI aTala siddhAnta nahI hotA-to phira 'jayajinendra para Apatti kaisI ? aura yaha korI tathA kalpita prAcInatAkA moha kaisA ? jainiyoke liye 'jayajinendra' kA vyavahAra eka samIcIna vyavahAra hai, vartamAna deza-kAla bhI use cAhatA hai aura imaliye usakA virodha karanA anucita hai| isa vyavahArase jainiyoke samyaktvameM koI bAdhA nahI AtI, unake vratome bhI koI dUpaNa nahI lgtaa| aura jainiyoke liye ve sapUrNa laukika vidhiyA~ pramANa kahI gaI haiM jinase unake samyakatvako hAni na pahu~catI ho yA unake vratome koI prakArakA doSa na lagatA ho| jaisA ki zrIsomadevasUrike nimna vAkyase prakaTa hai - sarva eva hi jainAnA pramANa laukiko vidhiH| yatra samyaktva-hAnirna yatra na vrata-dUpaNam / / -yazastilaka / .. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 yugavIra-nivandhAvalI isa dRSTise bhI jayajinendra' kA vyavahAra utthApana kiye jAneke yogya nahI hai-arvAcIna mAnalenepara bhI usakA niSedha nahI kiyA jA sakatA / vaha jainiyoke lie eka sundara, zreSTha aura samAcIna vyavahAra honekI kSamatA rakhatA hai| 'juhAru' ko apekSA 'jayajinendra' kA artha bhI bahuta kucha spaSTa tathA vyakta hai| merI rAyame 'juhAru' kA yuga yadi kisI samaya thA to vaha calA gayA, aba 'jayajinendra' kA yuga hai| aura isalie savoko sacce hRdayase parasparame 'jayajinendra'kA vyavahAra karanA cAhiye / ___ rahI 'icchAkAra' kI bAta, icchAkAra 'icchAmi' aisA uccAraNa karaneko kahate haiN| aura 'icchAmi' kA artha hotA hai-icchA karatA hU~ yA cAhatA huuN| parantu kisa bAtakI icchA karatA hU~ athavA kyA cAhatA hU~ yaha isa zabdoccAraNaparase kucha mAlUma nahIM hotaa| ho sakatA hai ki jisa vyakti-vizeSake prati yaha zabdoccAraNa kiyA jAya usake vyaktitvakI icchA karanA, usake padastha yA dhArmika jIvanako cAhanA, sarAhanA athavA vaise honekI vAchA karanA hI usake dvArA abhISTa ho / parantu kucha bhI ho, isame sandeha nahI ki yaha zabda samAjake pArasparika vyavahAra1. icchAkAra icchAmItyevaMvidhoccAraNalakSaNam / -sAgAradharmAmRta TIkA / pa0 manoharalAla zAstrIne mANikacandragranthamAlAke trayodazaveM grantha ( pRSTha 63 ) meM icchAkArapara TippaNI dete huye likhA hai-"svecchayA 'jayajinendra' 'juhAru' ityAdi arthAt apanI icchAse jayajinendra, juhAra ityAdikA vyavahAra karanA 'icchAkAra' kahalAtA hai / " parantu icchAkArakA aisA Azaya nahIM hai| yadi yaha Azaya mAna liyA jAya tava to jayajinendra ke virodhake liye phira koI vAta hI nahIM raha sktii| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayajinendra, juhAru aura icchAkAra 217 me itanA adhika apracalita hai ki usakI isa sthitiparase yaha zakA paidA hue binA nahI rahatI ki vaha kabhI - sarvasAdhAraNa jainiyoke pArasparika vyavahArakA eka sAmAnya matra rahA hai yA ki nahI / astu, isa vipayame java prAcIna sAhityako TaTolA jAtA hai to somadevasurike 'yazastilaka' granthaparase, jo ki zaka samvat 881 kA banA huA hai, yaha mAlUma hotA hai ki 'icchAkAra' kA vidhAna kSullaka kSullakake lie hai--arthAt eka kSullaka ( 11 vI pratimAghAraka zrAvaka ) dUsare kSullakako 'icchAmi' kahe - dUsare vratI zrAvakoMke lie usakA vidhAna nahI, unake lie mAtra vinaya - kriyA kahI gaI hai / yathA arha durupe namo'stu syAdviratau vinayakriyA | anyo'nyakSullake cAhamicchAkAravacaH sadA // indranandi - AcArya-praNIta 'nItisAra' ke nimna vAkyase bhI isI Azayako abhivyakti tathA puSTi hotI hai - -- nirgranthAnAM namo'stu syAdArthikANAM ca vandanA / zrAvakasyottamasyozcairicchAkAro'bhidhIyate // isameM 'kSublaka' zabdakA prayoga na karake use 'uttama zrAvaka' tathA 'ucca zrAvaka' aise paryAya - nAmose ullekhita kiyA gayA hai / bAta eka hI hai, kyoki ratnakaraNDa zrAvakAcArAdi granyome 'utkRSTa' tathA 'uttama' zrAvakakI sajJA 11 vI pratimAvAle zrAvakako dI gaI hai / jisake Ajakala 'kSullaka' aura 'ailaka' aise do bheda kiye jAte haiM aura isalie kSullaka - ailaka donoMke lie icchAkArakA vidhAna hai-- dUsare zrAvakoke lie nahI, yaha isa pada se spaSTa jAnA jAtA hai / amitagati-AcAryake 'upAsakAcAra' meM, jo ki vikramakI Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 yugavIra nivandhAvalI 11 vI zatAbdIkA banA huA hai, eka padya nimnaprakArase pAyA jAtA hai . icchAkAra samAcAraM saMyamA'saMyamasthitaH / vizuddhavRttibhiH sArvama vidadhAti priyavadaH / / 8- 2 yaha padya utkRSTa zrAvakakI caryAkA kathana karate hue madhyame diyA gayA hai. isase pahale tathA pichale dono padyome 'utkRSTa zrAvaka'kA' ullekha hai aura isalie isa padyame prayukta hue 'saMyamAsaMyamasthita.' padakA vAcya 'utkRSTa zrAvaka' jAna paDatA hai / umIke lie usa padyame yaha batalAyA gayA hai ki vaha vizuddhavRttivAloke sAtha 'icchAkAra' nAmake samAcArakA vyavahAra kre| utkRSTathAvakakI dRSTime vizuddha-vRttivAle muni ho sakate haiN| pa0 kallappA bharamappA niTavene bhI, isa padyake marAThI anuvAdameM 'vizuddha-vRttimi.' padyame unhIkA Azaya vyakta kiyA hai| jyAdAse-jyAdA isa padake dvArA kSullaka-ailakakA bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai aura isa tarahapara yaha kahA jA sakatA hai ki amitagati-AcAryane isa padyake-dvArA utkRSTa zrAvakoke lie muniyoke prati, athavA parasparame bhI, 'icchAmi' kahanekA vidhAna kiyA hai / parantu yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki jo loga vizuddha-vRttike dhAraka na hokara sAdhAraNa gRhastha jainI hai-avratI athavA pAkSika zrAvaka haiM-unake sAtha bhI icchAkArake vyavahArakA 1. yayA-utkRSTazrAvakeNate vidhAtavyA. prayatnataH / utkRSTa kArayatyepa muNDana tuNDa-muNDayo. // 71,73 // 2 yathA-zuddhAcArasampanna azA munIsara icchAkAra nA vAcA smaacaarkrito'| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayajinendra, juhAra aura icchAkAra 219 vaisA honekI icchA Adiko vyakta karanekA vidhAna kiyA gayA hai / isa tarahapara tIna AcAryoM ke vAkyose yaha spaSTa hai ki 'icchAkAra nAmake samAcArakA vidhAna prAya kSullako athavA 11 vI pratimAdhArI utkRSTa zrAvakoke lie hai - sAdhAraNa gRhastha usake adhikArI tathA pAtra nahI haiM / ' jAna paDatA hai yahI vajaha hai, jo samAjame icchAkArakA vyavahAra itanA adhika apracalita hai athavA yo kahiye ki samAja apane vyavahArame usase paricita nahI hai aura isIliye sarvasAdhAraNa jainiyome aba icchAkArake sarvatra vyavahArakI preraNA karanA kahA~ taka yuktisaMgata tathA abhivAchanIya ho sakatA hai, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiM / hA~, utkRSTa zrAvaka parasparame icchAkArakA vyahAra kareM to vaha ThIka hai, usame hame koI Apatti nahI aura na usase jayajinendrakI sarvamAnyatA - me koI antara paDatA hai / yahaoNpara maiM eka vAkya aura bhI prakaTa kara denA ucita samajhatA hU~ aura vaha 13 vI zatAbdI ke vidvAna pa0 AzAdharajIke sAgAradharmAmRtakA nimna vAkya hai -- svapANipAtra vAtti, sazodhyAnyena yojitam / icchAkAra samAcAra mizra sarve tu kurvate // 7-49 // yaha padya 11vI pratimA dhAraka utkRSTa - zrAvakakI caryAkA kathana karate huye diyA gayA hai aura isake uttarArdhame yaha batalAyA gayA hai ki sava Apasame 'icchAkAra' nAmakA samAcArakA vyavahAra karate haiM / ' parantu ve 'sava' kauna ? gyAraha pratimAoke dhAraka sapUrNa zrAvaka yA gyArahavI pratimAke dhAraka ve tIno prakArake Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 yugavIra-nivandhAvalI utkRSTa-zrAvaka, jinake AzAdharajIne 'ekabhikSAniyama', 'anekabhikSAniyama' aura 'Arya' aise nAma diye haiM ? prakaraNako dekhate tathA ukta AcArya-vAkyokI rozanIme isa padyake uttarArdhako paDhate hue yaha mAlUma hotA hai ki 'sarve' padakA vAcya 11vI pratimA-dhAraka utkRSTa-zrAvaka-samUha honA cAhiye / parantu AzAdharajIne isa granthapara svaya TIkA bhI likhI hai aura isaliye unhone isa padakA jo artha diyA ho vahI mAnya ho sakatA hai / mANikacandragranthamAlAme vaha TIkA jisa rUpase mudrita huI hai usameM isa padakA artha / 'ekAdazA'pi zrAvakA ' diyA hai--arthAt, gyAraha pratimAoke dhAraka zrAvakoko 'sarve' padakA vAcya ThaharAyA hai| ho sakatA hai ki yaha pATha kucha azuddha ho aura 'ekAdazamasthAH' Adi aise hI kisI pAThakI jagaha likha gayA athavA chapa gayA ho, jisakA artha gyAraha pratimA na hokara gyArahavI pratimA hotA ho| parantu yadi yahI pATha ThIka hai aura pa0 AzAdharajIne apane padakA aisA hI artha kiyA hai to kahanA hogA ki pa0 AzAdharajIne pratimAdhArI sabhI naiSThika zrAvakoke liye paraspara icchAkArakA vidhAna kiyA hai aura unake isa kathanase eka kSullaka tathA ailakako bhI prathama pratimAdhArI zrAvakoke lie paraspara icchAkArakA vidhAna kiyA hai aura unake isa kathanase eka kSullaka tathA ailakako bhI prathama pratimAdhArI zrAvakako 'icchAmi' kahanA cAhiye / aisI hAlatame ApakA yaha vidhAna kauna-se AcArya-vAkyake anusAra hai yaha kucha mAlUma nahI hotaa| parantu vaha kisI AcArya-vAkyake anusAra ho yA-na-ho, isame sandeha nahI ki ApakA yaha vidhAna naiSThika (pratimAdhArI) zrAvakoMke liye hai-avratI Adi sAdhAraNa Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayajinendra, juhAru aura icchAkAra 221 gRhastho athavA pAkSika zrAvakoke liye nahI / ' aura samAjame adhikAza sakhyA sAdhAraNa gRhastho tathA pAkSika zrAvakokI hI pAI jAtI hai, pratimAdhArI zrAvaka bahuta hI thoDe haiM, unakI sakhyA inI-ginI haiM aura isaliye sarvasAdhAraNa jainiyoko parasparame 'icchAmi' kahaneke liye prerita karanA AzAgharajIke isa vAkyake bhI anukUla mAlUma nahI hotaa| unake kathanAnusAra pratimAdhArI zrAvakoke liye hI yaha vidhi honI cAhiye-dUsare gRhastha isake adhikArI nahIM haiN| isa saba kathanase sarvasAdhAraNa jainiyoke lie 'juhAru' tathA 'icchAkAra' me Ajakala koI upayuktatA mAlUma nahI hotii| pratyuta isake, jayajinendrakA vyavahAra unake liye bahuta hI upayogI tathA samayAnukUla jAna paDatA hai / yukti athavA Agamase bhI usame koI virodha nahI AtA / aura isalie saboko Amataurapara hRdayase 'jayajinendra' kA vyavahAra karanA cAhiye aura use apane loka-vyavahArakA eka aisA sAmAnya jAtIya-matra banA lenA cAhiye jo saboko eka sUtrame bAMdha ske| unake jayaghoSame paraspara premakA sacAra tathA bandhutvakA vikAsa honA cAhie aura sAtha hI jagatako usake hitakA AzvAsana milanA cAhiye / eka bhaTTAraka, kSullaka, ailaka yA brahmacArIko yadi koI gRhastha 'jayajinendra' kahatA hai to isase unake aprasanna honekI koI vajaha nahI ho sktii| unheM apane upAsya deva 'jinendra' kA jayaghoSa sunakara khuza honA cAhie aura uttarame binA kisI sakocake jinendrakA jayaghoSa karake apane usa Anandako vyakta karanA cAhiye athavA usa jayaghoSa-dvArA apanI jAtIyatAkI Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 yugavIra-nibandhAvalI pratidhvani karanI caahie| AzA hai sabhI sahRdaya jainI 'jayajinendra' kI isa upayogitAko samajhege aura use, apane vyavahAra dvArA dRDhatAke sAtha apanAkara apanA eka jAtIya matra vanA leneme bharasaka yatna karege / , - jaina jagata, 21-5-1626 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna kucha samaya huA "upAsanAkA Dhaga' nAmaka eka lekha maiMne 16 agasta san 1926 ke "jaina-jagata" meM prakAzita karAyA thaa| hAlame usake viruddha seTha mohanalAlajI vaDajAtyAkA eka lekha "jaina-jagata" ke gatAGka na0 8 me prakaTa huA hai| isa lekhaparase mujhe yaha dekhakara kheda huA ki, lekha likhate samaya vaDajAtyAjI apane usa sadbhAvako kho baiThe haiM, jisakI maine daNDavidhAna-vipayaka Apake eka pahale lekhakA samAdhAna karate hue prazaMsA kI thii| mAlUma hotA hai mere lekhako paDhakara aura usame apane cira-saskAroke viruddha koI vAta dekhakara Apa ekadama kSobhame A gaye haiM aura usI kSobhakI hAlatame Apake lekhakA avatAra huA hai| isIse usame prAya avicAritA aura kucha uddhatatAM pAI jAtI hai--vaha kisI vicAraka dRSTi athavA nirNayabuddhise likhA huA mAlUma nahI hotA-aura yahI vajaha hai ki vaha vyaktigata AkSepoko bhI liye hue hai-usame lekhakakI mazA aura nIyata Adipara anucita AkSepa kiye gae haiM, jinako sampAdaka "jaina jagata" ne bhI mahasUsa kiyA hai aura isIse unhe aisI lekha-praNAlIke viruddha eka noTa bhI sAthame denA pdd'aa| dUsarA virodhI lekha "khaNDelavAla jaina hitecchu" ke 2 rI sitambara 1926 vAle aGkameM prakaTa huA hai| yaha choTAsA lekha paMDita banArasIdAsajI zAstrIkA likhA huA hai aura bahuta hI sAdhAraNa hai| isame prAya aisI koI vizeSa bAta nahI, jo vaDejAtyAjIvAle lekhame na A gaI ho| donome hI binA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 yugavIra-nivandhAvalI samajhe 'pAtrakesarI stotra' ke kucha zlokokI duhAI dI gaI hai| hA~, eka bAta noTa kiye jAne yogya jarUra hai aura vaha yaha ki zAstrIjI jaina-zAstroke vAkyoko chApaneke virodhI the, isIse unhone apane eka lekhame zAstrIya pramANoko na dete hue likhA thA ki-"Arpa-vAkya honeke kAraNa maiM yahaoNpara zAstrIya pramANa uddhRta karaneke liye asamartha huuN| jinhe jAnanekI icchA ho unhe maiM saharSa batalA sakatA hU~ yA likhakara bheja sakatA huuN|" parantu isa lekhame Apane "pAtrakesarI stotra" ke tIna padyoko dekara ArSavAkyo athavA zAstrIya pramANoko uddhRta kiyA hai aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki aba Apako zAstra-vAkyoke na chapAne sambandhI apanI pichalI bhUla mAlUma par3a gaI hai athavA Apake siraparase vaha akuza uTha gayA hai jisake kAraNa Apa zAstrIya pramANoko na chapAneke liye majabUra the| parantu kucha bhI ho, isame sandeha nahI ki bhUla jisa vakta bhI mAlUma paDa jAya aura sudhAra lI jAya usI vakta acchA hai aura anucita aMkuzakA uTha jAnA sadA hI abhinandanIya hotA hai / astu / ___ye hI do lekha hai jo mere lekhake virodhame abhItaka mujhe upalabdha hue haiN| maiM nahIM cAhatA thA ki aise vyarthake ni.sAra lekhopara kucha likhA paDhI karake apane usa kImatI vaktako kharAva kiyA jAya jo dUsare adhika upayogI kisI svatantra lekhake likhane yA usakI taiyArI karaneme kharca hotaa| parantu kucha mitrokA Agraha hai ki ina lekhose utpanna honevAle bhramako jarUra dUra kara denA cAhie, jisase bholI janatA phijUlake dhokheme na paDe / ata nIce usIkA yatna kiyA jAtA hai| sabase pahale maiM apane pAThakoko yaha batalA denA cAhatA hU~ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 upAsanA-viSayaka samAdhAna ki usa lekhame maiMne pUjA, bhakti aura ArAdhanA tInoMko eka 'upAsanA' nAmase ullekhita karate hue, yaha prakaTa kiyA thA ki-"Ajakala hamArI upAsanA bahuta kucha vikRta tathA sadoSa ho rahI hai aura isaliye samAjame upAsanAke jitane aga aura Dhaga pracalita haiM una sabake guNa-doSopara vicAra karanekI baDI jarUrata hai|' sAtha hI, upAsanAke Dhagake sambandhame yaha bhI batalAyA thA ki- "upAsanAkA vahI saba Dhaga upAdeya hai jisase upAsanAke siddhAntame ---usake mUla uddezyome-kucha bhI bAdhA na AtI ho| usakA koI eka nirdiSTa rUpa nahI ho sktaa|" isake bAda yaha natIjA nikAlate hue ki "upAsanAke jo vidhividhAna Aja pracalita haiM ve bahuta pahale prAcIna samayame bhI pracalita the, aisA nahIM kahA jA sakatA" uname deza-kAlAnusAra honevAle parivartanomese kuchakA digdarzana bhI karAyA gayA thA, aura isI digdarzaname vartamAna upAsanA-vidhike kucha doSokA bhI ullekha kiyA gayA thA jaise ki, naukarose pUjana karAnA, madiroke nirmAName 'loka-sagraha' kA jo gaharA tattva chipA huA thA use bhulAkara apanI-apanI mAna-kapAya, nAmavarIkI icchA yA kucha subhIte Adike khayAlase vinA jarUrata bhI eka sthAnapara bahutase madirokA nirmANa karanA aura usake dvArA sagha-zaktiko bA~Ta kara ukta tattvakI upayogitA athavA usakI yatheSTa lAbha pahu~cAnekI zaktiko naSTa-bhraSTa kara denA, mandirokI choTI-choTI mUrtiyokI samUha-vRddhike kAraNa mUrtiparase paramAtmAke dhyAna aura cintavanakI vAtakA prAya jAte rahanA, mUrtiyokI nirmANa-vidhime zithilatA Adike kAraNa bhaddI, veDaula tathA azAstra-sammata mUrtiyokA pAyA jAnA, madirome upAsanAke uddezyokI sahAyaka tathA sAmya Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 yugavIra-nivandhAvalI popaka sAmagrIkI jagaha vyarthake ADambarokI vRddhi honese upAsanAke bhAvakA dina-para-dina kama hote jAnA, pUjana-sAhityakA avanatikI ora badala jAnA athavA bhAvAdikakI dRSTise ghaTiyA ho jAnA, aura pUjA karane-karAnevAlokA avivodhake dvArA paramAtmAke guNome anurAga baDhAnekI ora dRSTi na rakhate hue, anApa-sanApa aise azuddha pAThokA uccAraNa karanA jinase bilakula hI arthakA anartha ho jAtA ho athavA stutikI jagaha bhagavAnakI nindA ThaharatI ho, ityAdi / aura isa sabake anantara, lekhako samApta karate hue~, likhA thA "vijJa pAThaka itaneparase hI samajha sakate haiM ki hamArI upAsanAkA Dhaga samaya-samayakI havAke jhakorose kitanA badalatA gayA hai| usake badalaneme koI hAni na thI yadi vaha upAsanA tattvake anukUla banA rhtaa| parantu aisA nahI hai, vaha kitane hI aMzome upAsanAke mUlasiddhAnto tathA uddezyose gira gayA hai, jisakA acchA anubhava 'upAsanA tatva' ( nAmaka pustaka ) ke adhyayanase ho sakatA hai| aura isalie isa samaya usako saMbhAlane, uThAne tathA uddezyAnukUla banAkara usame phirase navajIvanakA sacAra karanekI baDI jarUrata hai| samAja-hitaiSiyoko cAhie ki ve isa viSayame apanA mauna bhaga kare, apanI lekhanI uThAe~, janatAko upAsanA-tattvakA acchA vodha karAte hue usakI upAsanA-vidhike guNadoSoko batalAe~-samyak AlocanA dvArA unhe acchI tarahase vyakta aura spaSTa kareM aura isa tarahapara upAsanAke vartamAna Dhagame samucita sudhArako pratiSThita karaneke lie jI-jAnase prayatna kreN| aisA honepara samAjake utthAname bahuta kucha pragati ho skegii|" Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 227 lekhakake isa sava kathanaparase koI bhI sahRdaya pAThaka athavA vicAraka lekhakakI mazA, nIyata, abhiprAya, mantavya, tAtparya athavA Azaya-zuddhikA bhale prakAra anubhava kara sakatA hai aura yaha jAna sakatA hai ki usake hRdayame samAjakI vikRta tathA dUpita upAsanAko sudhArane, U~cA uThAne aura usame prANa-pratiSThA karaneke liye kitanI adhika utkaThA, cintA tathA taDapha pAI jAtI hai, vaha madira-mUrtiyo athavA cetya-caityAlayoke nirmANakA virodhI nahI-vaise virodhakI to lekha bharame kahI gadha bhI nahI AtI-haoN, unako veDhage tarIkese athavA aise tarIkose nirmANa karanekA virodhI jarUra hai jo unake yA upAsanAke uddezyakI siddhime vAdhaka ho, aura isa virodhake dvArA hI vaha uname suvyavasthA lAnA cAhatA hai jo kisI taraha bhI anucita nahI kahA jA sakatA / jina vicArazIla pAThakone lekhakake likhe hue 'upAsanAtattva' ko paDhA hai, aura jise paDhane tathA paDhakara upAsanAke vartamAna DhagakI kitanI hI girAvaTako mahasUsa karanekI ukta lekhame preraNA bhI kI gaI hai, ve khUba jAnate haiM ki usame upAsanAke viSayako-usake siddhAnta, rahasya, uddezya, jarUrata aura vartamAna hAlatako-sakSepame, kitanI acchI tarahase darzAyA gayA aura sAthame, mUrtipUjAkA kitanA hRdayagrAhI maDana tathA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| parantu itanepara bhI baDajAtyAjI ukta lekhame madira-mUrtiyoke virodhakA svapna dekhate haiM, lekhakako unakA nipedhaka athavA khaDanakartA ThaharAte haiM aura usase yaha pUchanekI dhRSTatA karate haiM ki "kyA ApakA vicAra hamAreme DhUMDhayA patha calA denese hai|" yaha sava kitanA du sAhasa, arthakA anartha athavA buddhikA viparyAsa hai, ise pAThaka svaya samajha sakate haiM aura isa Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 yugavIra- nibandhAvalI vAtakI kalpanA kara sakate haiM ki baDajAtyAjIkI isa mana - pariNatiko kisa nAmase ullekhita kiyA jAya / meM to kSobhakI hAlata me cittakI asthiratAke sivAya ise aura kucha bhI nahI samajhatA / yaha saba cittakI uma asthiratAkA hI pariNAma hai jo asjAtyAjI apane lekhake zurU to yaha prakaTa karate haiM ki unakI samajhame mere lekhakA tAtparya ( abhiprAya ) hI nahI AyA vaha unapara spaSTa hI nahI huA aura phira jagaha-jagaha khuda hI usa abhiprAya athavA tAtparyakA ullekha karate hue usapara isa Dhagase kaTAkSa karate haiM, mAno vahI merA abhiprAya hai aura vaha unhe bilakula hI sunizcita rUpase parijJAta hai / anyathA, mere abhiprAyako bilakula hI sunizcitarUpase samajhanekI hAlatame unake isa likhanekA ki vaha "spaSTa samajhame nahI AyA" kucha bhI artha nahI ho sakatA, aura na vaisA na samajhanekI hAlata me unhe binA usakA spaSTIkaraNa karAe yA usame vikalpa uThAe usapara sIdhA kaTAkSa karanekA koI adhikAra thA / parantu kSobhakI hAlata me ina sava vAtoko soce-samajhe kauna ? cittakI asthiratA sava kucha anartha karA detI hai usame vicAra athavA vivekako sthAna hI nahI rahatA / - asjAtyAjI yaha to svIkAra karate haiM ki hamArI vartamAna upAsanA sadopa ho sakatI hai, parantu maiMne usame jina doSokA ullekha kiyA hai unhe ve dopa nahI mAnate, valki "prAcIna zAstrokta - kriyAo, pUjA Adipara anucita AkSepa" batalAte haiM / aura isaliye yaha kahanA cAhiye ki baDajAtyAjI naukarose pUjana karAne, mUrtiyokI nirmANa - vidhime zithilatA lAkara beDhagI tathA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 229 azAstrasammata mUrtiyA~ banavAne aura anApa-zanApa azuddha pAThokA uccAraNa karAne Adi una sabhI bAtokA abhinandana karate haiMunhe acchI, jarUrI, zAstrokta aura upAsanAkI uddezya-siddhike lie Avazyaka samajhate haiM-jo samAjame pracalita hai aura jinako maiMne apane lekhame doparUpase ullekhita kiyA hai| parantu Apane unhe nirdopa athavA upayogI siddha karanekA koI yatna nahI kiyA-koI aisA Agama-pramANa bhI peza nahIM kiyA, jo naukarose pUjana karAne AdikA vidhAyaka ho-aura na lekhakake dvArA sUcita kie hue dopo athavA sthiti-pradarzanako Apa kisI tarahapara galata hI sAvita kara sake haiM, taba kevala Apake na mAnanemAtrase hI ve galata nahI ho jAte, na samAjakI sthiti kucha anyathA ho sakatI hai aura na sadopa upAsanA hI kahI nirdoSa Thahara sakatI hai| isI tarahapara baDajAtyAjIne yaha to svIkAra kiyA ki hamAre deva bulAnese Ate, biThalAnese vaiThate aura ThaharAnese Thaharate nahI hai, parantu phira unhe kyo bulAyA jAtA hai, kyo unakI AhvAnAdika kiyA jAtA hai aura kyo unase yaha kahA jAtA hai ki tuma apanA yajJabhAga lekara aba apane-apane sthAnapara jaao| isa zakAkA Apane koI samAdhAna nahIM kiyA- kevala itanA likha diyA hai ki 'ye AhvAnAdika pUjAke pA~ca aga haiM, iname kucha dopa nahI hai / ' parantu isa likha dene mAtrase hI ve pUjAke koI zAzvata aga nahI vana jAte aura na jaina siddhAntokI pratikUlatAkA Aropita dopa hI unaparase dUra ho jAtA hai| ve kisI samaya pUjanake aga bana gaye haiM, yaha vAta maine svaya hI apane lekha meM prakaTa kI thI, baDajAtyAjIko yadi isakA virodha iSTa thA to unhe isa Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 yugavIra-nivandhAvalI vipayapara kAphI prakAza DAlate hue yaha siddha karanA cAhie thA ki ve kisI samaya jaina-upAmanAke aga nahI bane, valki usake zAzvata aMga hai, athavA kama-se-kama bhagavAna mahAvIrake dvArA upadiSTa hue haiM aura unase kisI bhI jaina-siddhAntakA koI virodha nahIM aataa| parantu Apane aisA nahIM kiyaa| astu, maiM to yaha samajhatA hU~ ki java jaina-siddhAntAnusAra hamAre karmavimukti devatA AhvAnAdika karanepara kahI Ate-jAte nahI hai aura na pUjAkA koI bhAva grahaNa karake prasanna hI hote haiM tava unake viSayame bulAne, viThalAne AdikA yaha sava vyavahAra jainasiddhAntokI prakRtike kucha anukUla mAlUma nahI hotA, balki hindUdharmake siddhAntAnusAra devatA bulAneme Ate, viThalAnese vaiThate aura pUjanake bAda rukhasata karanepara khuzI-khuzI apanA yajJabhAga lekara cale jAte haiM / isaliye ye vAte hindU-dharmase, usake prAvalyakAlame, udhAra lI huI jAna par3atI haiN| aura isIse isa vipayame hinduoke anukaraNakI bAta kahI gaI thii| vaDajAtyAjIko yaha cintA karanekI jarUrata nahI ki vinA siddhAntokI anukUlatA-pratikUlatApara dRSTi rakkhe vaise hI koI vAta kaha dI jaaygii| hinduone bhI vibhinnarUpase ahiMsA AdikI kitanI hI vAte jainiyose, unake prAvalya-kAlame, udhAra lI haiM-sasArame yaha lena-denakA vyavahAra prAya calA hI karatA hai / rahI bhaktadvArA devatAko hRdayame sthApita karanekI vAta, vaha dhyAnakA eka judA hI vipaya tathA mArga hai aura usakA ukta pacAga pUjA athavA akSatAdikame devatAke AvAhana, sthApana Adikase koI sambandhavizepa nahI hai| vahA~ dhyAname devatAke guNokI mUrti sthApita kI jAtI hai, usakA citra khIcA jAtA hai, athavA devatAko mAnasa Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 231 pratyakSa-dvArA sAkSAt sA karake usake guNokA cintavana kiyA jAtA hai, aura isIse usake sAthame visarjanakI koI kriyA nahI hotI / dhyAnAhUta devatA avisarjita hI rahate haiM-- unase koI nahI kahatA ki Apa apanA yajJabhAga lekara ava tazarIpha le jAIye--ve bhaktake cale jAne athavA yo kahiye ki anupayukta ho jAnepara svayaM hI jahA - ke - tahA hRdayame vilIna yA antardhAna ho jAte haiM / ata isa vipayakI bhI cintAko choDakara baDajAtyAjIko mere kathanake vipakSame koI aisA pramANa peza karanA cAhie thA jisame unakI pacAga pUjAko zAzvata padakI prApti hotI / parantu aphasosa hai ki unhone aisA kucha bhI nahI kiyA / unakA yaha likha denA ki "yo to hamAre deva kisIkA koI saGkaTa meTate nahI na kisIko sukha-dukha hI dete haiM, para hama saba unase vinatI Adime isa tarahakI prArthanA karate rahate haiM" prakRta viSayakA koI hetu nahI ho sakatA, valki ulaTA isa bAtako sUcita karatA hai ki ve apanI usa upAsanAkA athavA stuti - prArthanAdi kriyAokA rahasya bhI nahI jAnate - vaise hI eka dUsarekI dekhA-dekhI kiyA karate haiM - aura isaliye usase yatheSTa lAbha bhI nahI uThA sakate / hA~, unhone pUjAke ina ago tathA dravyAdiko gRhasthake liye avalamvana batalAte hue, deva-zAstra-guru- pUjAse 'dravyasya zuddhimadhigamya' nAmakA eka padya jarUra udadhRta kiyA hai / parantu isase mere usa kathanakA koI virodha nahI hotA jo upAsanAke Dhagame kramika parivartana se sambandha rakhatA hai aura jisake samarthaname amitagatiAcAryakA - vacovigrahasakoco dravyapUjA nigadyate / tatra mAnasa saMkoco bhAvapUjA purAtanaiH // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 yugavIra-nivandhAvalI yaha padya bhI diyA gayA thA, aura na usame AvAhana, visarjanAdikako gRhasthake lie koI Alambana hI batalAyA hai, balki inakA nAmollekha taka nahI, kevala 'AlambanAni vividhAni' aise sAmAnya padokA prayoga kiyA gayA hai| jinase una AvAhanAdika pA~co agokA grahaNa koI lAjimI nahIM aataa| acche Alambana to mUrti aura vividha-stuti-stotrAdika haiM, unakA grahaNa ukta padose kyo na samajha liyA jAya ? aura isI tarahapara 'dravyasya zuddhi' padokA vAcya usa zarIra tathA vacanakI zuddhiko kyo na mAna liyA jAya, jisakA amitagati-AcArya-dvArA ullekhita prAcIna dravyapUjAse khAsa sambandha hai ? isakA baDajAtyAjIne koI spaSTIkaraNa nahI kiyaa| taba unhone ukta zlokako peza karake kyA natIjA nikAlA aura kyA siddha kiyA, yaha kucha samajhame nahI AtA / isake sivAya, maiMne apane lekhame pracalita dravyapUjAkA koI khAsa virodha bhI nahIM kiyA thA jisake vipakSame hI kisI tarahapara ukta zlokako peza kiyA jA sakatA, balki amitagatiAcAryake ukta padyake vAda jo eka vAkya diyA hai, usameM "pUjAne jora pakaDA' ina zabdokA vyavahAra karake yaha sApha dhvanita kiyA hai ki naivedya-dIpa-dhUpabAlI pUjAke jora pakaDanese pahale bhI usakA kisI-na-kisI rUpame kucha astitva jarUra thA, tabhI usake liye "jora pakaDA" aise zabdokA prayoga kiyA gayA hai| aura yadi virodha kiyA bhI hotA taba bhI ukta zloka usake vipakSame usa vaktataka kAryakArI nahI ho sakatA thA jabataka ki yaha siddha na kara diyA jAtA ki jisa pUjA-pustakakA yaha zloka hai vaha amitagati-AcArya (vikramakI 11 vI zatAbdI) se bahuta pahalekI athavA aga-pUrvAdike pAThI purAtana Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 233 AcAryoMke samayakI banI huI hai| parantu aisA kucha bhI siddha nahI kiyA aura na vaha pUjA utanI adhika prAcIna hai| ata. ukta zlokakA uddhRta karanA kisI taraha bhI upayukta athavA baDajAtyAjIke sAdhyakI siddhi karanevAlA mAlUma nahIM hotaa| ___eka bAta yahA~para aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki maine apane lekhame kahI bhI yaha nahI likhA thA ki pUjanakI pustake nAnA chado athavA kavitAme na honA cAhie aura na yahI pratipAdana kiyA thA ki gAne-bajAneke sAthame pUjA-bhakti nahIM bana sakatI yA pUjA-bhaktike sAthame gAne-bajAnekA sarvathA nipedha hai, balki vartamAna loka-ruci aura loka-pravRttikA ullekha karate hue itanA likhA thA ki "Ajakala ve hI pUjA-pustake jyAdA pasada kI jAtI haiM jo apanI chada sRSTikI dRSTise gAne-bajAneme adhika upayogI hotI hai, cAhe, unakA sAhitya aura usame upAsanAkA bhAva kitanA hI ghaTiyA kyo na ho| logokA dhyAna prAya svara, tAla aura layakI ora hI vizepa rahatA hai--arthAvavodhake-dvArA paramAtmAke guNome anurAga vaDhAnekI ora nhii| isIse kitanI hI bAra pUjakoko-pUjA karane-karAnevAloko-anApa-sanApa aise azuddha pAThokA uccAraNa karate hue dekhA gayA hai jinase arthakA vilakula hI anartha ho jAtA hai athavA stutike sthAname bhagavAnkI nindA ThaharatI hai| parantu una svara, tAlame masta buddhaoko usakA kucha bhI bhAna nahI hotaa| upAsanAke DhagakI yaha kitanI vicitra sthiti hai|" aura isaparase sahRdaya pAThaka svaya samajha sakate haiM ki isame dono vAtokA koI nipeva nahIM hai aura na ho sakatA hai, kyoki jina chadome ghaTiyA sAhitya likhA jAtA hai unhIme acchA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 yugavIra-nivandhAvalI bhAvapUrNa baDhiyA sAhitya bhI likhA jA sakatA hai aura jina pUjApAThoko binA samajhe-bUjhe aura binA paramAtmAme anurAga baDhAe azuddharUpase mahaja jAbtApUrIke taurapara anApa-sanApa uccAraNa kiyA jAtA hai unhIko unakA artha samajhate aura paramAtmAke guNome anurAga baDhAte hue zuddharUpase gAje-bAjeke sAtha bhI uccAraNa kiyA jA sakatA hai-gAnA, bajAnA usame koI khAsa taurapara koI bAdhaka nahI ho sakatA, bazarte ki pUjakakA dhyAna paramAtmAke guNome anurAga baDhAnekI ora vizeSa ho aura isaliye lekhakakA ukta likhanA pUjA-sAhityako U~cA uThAne tathA pUjakokI vartamAna pravRttime satsudhArako pratiSThita karAkara unhe saccA pUjaka banAnekI satkAmanAko liye hue hai| parantu baDajAtyAjIkI samajha vilakSaNa hai / Apa ukta likhaneko "pUjAke samaya gAyana vAditra Adipara tathA pUjanake chada, kavitA Adipara AkSepa' samajhate haiM / aura phira isa svata kalpita AkSepa athavA niSedhakA isa tarahapara nirAkaraNa karate haiM ki chaMda AdikI bAta to rucike anusAra hotI hai usame kyA doSa AtA hai ? saskRtame bhI to bhaoNti-bhaoNtike zloka hai, aura isI taraha gIta-vAditra honeme bhI koI doSa nahI AtA / ' sAtha hI, gItavAditrake samarthaname 'trilokasAra'kI eka gAthA (divvaphalapupphahatyA) aura 'siddhAntasAra'ke kucha praloka ( 'abhiSekamaha' Adi ) bhI peza karate haiM, jiname devatAo-dvArA bhagavAnke abhiSeka-pUjanakA kucha varNana hai / yaha saba dekhakara mujhe baDajAtyAjIkI buddhipara baDA hI Azcarya hotA hai / maiM pUchatA hU~ ina saba zlokome yaha kahA~ likhA hai ki vaha gAnA-bajAnA binA arthAvabodhake aura binA paramAtmAke guNome anurAga baDhAe hotA thA athavA devatAloga anApa-sanApa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' upAsanA-viSayaka samAdhAna 235 azuddha pAThokA uccAraNa karate the yA unake pUjA-pAThokA bhAva ghaTiyA hotA thA ? yadi aisA kucha nahI likhA to phira ina zlokoke peza karanese natIjA ? merA AkSepa koI gAne-bajAnepara nahI thA, balki arthAvabodhake-dvArA paramAtmAke guNome anurAga na baDhAnepara athavA arthakA anartha karanevAle yA stutiko nindA banA denevAle azuddha pAThoke uccAraNapara thA, jisakA ukta zlokose koI nirAkaraNa nahI hotaa| kheda hai jina logoko itanI bhI khabara nahI paDatI ki AkSepa kidhara hai aura hama usakA virodha kidharase kara rahe haiM ve bhI aise lekhopara Apatti karane baiTha jAte haiM jo bahuta kucha jA~ca-tolake bAda likhe hote haiN| ___rahI 'buddhao' zabdake prayogakI bAta, baDajAtyAjIko zikAyata hai ki 'svara-tAlame masta honevAloke lie' isa zabdakA vyavahAra ThIka nahIM huA vaha asabhyatAkA dyotaka hai parantu maiM kahatA hU~ ki yaha zabda sabhI svara-tAlame masta honevAleke lie vyavahRta nahI huA, balki una svara-tAlamai masta honevAloke lie, vyavahRta kiyA gayA hai 'jo paramAtmAke guNome anurakta na hokara binA samajhe-bUjhe anApa-sanApa aise azuddha pAThokA uccAraNa karate hue dekhe gaye haiM jinase arthakA bilakula hI anartha ho jAtA hai athavA stutike sthAname bhagavAnkI nindA ThaharatI hai aura isIse 'svara-tAlame masta' se pahale 'una' zabdakA prayoga kiyA gayA thA jise baDajAtyAjIne apane lekhame na 1. eka vAra eka pUjaka mahAzaya bhagavAnkI stuti paDhate hue unheM kaha rahe the-'sava mahimAmukta ( yukta) vikalpayukta (mukta ) / dekhie kitanI bar3hiyA athavA sundara stuti hai / / isa tarahake saikaDo anubhUta udAharaNa peza kiye jA sakate haiN| kiye jA sakate pAte hai / / isa taraha ke rkt)| dekhie Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 yugavIra-nivandhAvalI mAlUma kyo choDa diyA / aise logoke liye khoja karanepara bhI mujhe isase acchA pUrNa arthakA dyotaka koI dUsarA eka zabda nahI milA / isa zabdame ajJAnabhAvake sAtha bholApana milA huA hai aura yahI mujhe unake sambandhame vyakta karanA thaa| isIse maine mUDha, jaDa yA vivekazUnya Adi dUsare kaThora zabdokA prayoga na karake unakI sthitike anukUla isa komala zabdakA vyavahAra kiyA hai| yadi sanmArgapara lAneke uddezyase aise zabdokA vyavahArabhI asabhyatAme parigaNita hone lage tava to zAstrakArone joindriyaviSaya-lolupI Adi manuSyoko 'gRddha' jaise nAmose abhihita yA ullekhita kiyA hai, unakI asabhyatA aura asayata bhASAkA to phira kucha ThikAnA hI na rahe, ise vaDajAtyAjI svaya soca sakate haiN| maiM to yaha samajhatA hU~ ki jisa prakArase eka vRddha tathA acche jJAnI puruSoko bhI usa viSayame 'vAlaka' kahA jAtA hai jisame vaha anabhyasta hotA hai, usI prakArase una pUjakoko, dUsare vipayome unake mahApravINa tathA catura honepara bhI, apanI usa dazAme 'buddha' kahanA jyAdA upayukta mAlUma hotA hai / yaha nAma unake usa svarUpakA acchA dyotaka hai| lekhake Apattijanaka aMzapara vicAra : maine usa lekhame' yaha prakaTa karate hue ki "upAsanAkA vahI sava Dhaga upAdeya hai jisase upAsanAke siddhAntame--usake mUla uddezyome-kucha bhI bAdhA na AtI ho" aura tadanantara hI, yaha batalAte hue ki "usakA koI eka nirdiSTa rUpa nahI ho sakatA" likhA thA - 1. dekho 16 agasta, san 1926 kA 'jaina jagata', aka na0 1 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 237 , "bhagavAn jinendradevane bhI apanI divya dhvani dvArA usakA ( upAsanAke DhagakA ) koI eka rUpa nirdiSTa nahI kiyA / balki unhone to yaha bhI nahI kahA ki tuma merI upAsanA karanA, merI mUrti banAnA aura mere liye mandira khaDA karanA / yaha saba mandira - mUrtikA nirmANa aura upAsanAke liye taraha-taraha ke vidhi-vidhAnokA anuSThAna svaya bhaktajano - zrAvako ke dvArA apanI-apanI bhakti, ruci tathA zakti Adike anusAra kalpita kiyA gayA hai aura jo samaya pAkara rUDha hotA gayA, jaisA ki zrIpAtrakesarI svAmIke nimna vAkyase dhvanita hai "vimokSasukha-caitya-dAna-paripUjanAdyAtmikAH kriyA bahuvidha subhUnmaraNapIDanAhetava / tvayA alitakevalena na hi dezitA' kintu tAstvayi prasRta bhaktibhiH svayamanuSThitAH zrAvakai ' // 37 // sAtha hI, 'pAtrakesarIstotra' ke isa padyakA bhAvAnuvAda bhI eka phuTanoTake rUpame yo de diyA thA "vimokSa sukhake liye caitya - caityAlayAdikA nirmANa, dAnakA denA, pUjanakA karanA ityAdi rUpase athavA inhe lakSya karake jitanI kriyAe~ kI jAtI haiM aura jo aneka prakArase trasa, sthAvara jIvo ( prANiyo ) ke maraNa tathA pIDanakI kAraNIbhUta haiM una saba kriyAokA, he kevalI bhagavAn | Apane upadeza nahI diyA, kintu Apake bhaktajana zrAvakone svayaM hI ( ApakI bhakti Adike vaza hokara ) unakA anuSThAna kiyA unheM apane vyavahArake liye kalpita kiyA hai / " mere isa likhanepara hI mohanalAlajI baDajAtyA vigar3a gaye - Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 yugavIra-nivandhAvalI haiM-bhagavAnne nahI kahA kintu bhaktajanone svaya hI una kriyAoko kalpita kiyA hai, yaha vAta unhe khAsataurapara asahya ho paDI hai aura unakA citta sthira rahA mAlUma nahI hotaa| jAna paDatA hai unhone isa lekhako vikRta-dRpTise avalokana kiyA hai, isIse bhagavAnkI zikAyata, bhagavAnko dopa lagAnekA abhiprAya, madira-mUrtiyo aura dAna-pUjAdika kriyAokA nipedha tathA khaNDana aura lekhakakI vadanIyatI AdikI na mAlUma kitanI vinAsira-pairakI bAte unhe isameM najara Ane lagI haiM, aura sAtha hI, jinendrake upadeza-Adezame bheda AdikI na jAne kitanI vyartha kalpanAe~ utpanna hokara unake sAmane nAcane lagI haiN| anyathA-samyakadRSTi athavA avikRta-jJAnanetrase avalokana karanepara-ye saba bAte unhe lekha bharame kahI bhI dikhalAI na paDatI aura na itanA bhrAntacitta hI honA paDatA jisase Apa ekadama sAre lekhakA hI-sirase pairataka-vinA soce-samajhe niSedha karane baiTha jAte aura vartamAna upAsanA-vidhikI kisI bhI truTiko truTi athavA dopako dopa mAnakara na dete| aura to kyA, ApakI yaha bhrAntacittatA yahA taka baDhI hai ki usane lekhakake-dvArA prayukta hue 'kalpita' zabdake arthame bhI Apako bhrAnti upasthita kara dI hai aura Apa gAlavana yaha samajhane lage haiM ki vaha jhUThe athavA banAvaTI arthame prayukta huA hai, isIse 'managaDhanta' zabdake-dvArA Apane use ullekhita ( nAmAGkita ) kiyA hai aura Azcaryake sAtha yaha vAkya bhI kahA hai ki "mustArajIne 'anuSThitaH' kA artha 'kalpita kiyA' likhA so na jAne anuSThAnakA artha kalpanA kahA~se kara liyA / ' zAstrI banArasIdAsajI bhI isa zabda-prayogapara kucha cauMke haiM aura unhone kalpitako 'svecchA kalpita' likhakara Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 239 apane hRdayakA bhI kucha aisA hI bhAva vyakta kiyA hai / ata pahale isa artha-vipayaka bhrAntikA hI nirasana kiyA jAtA hai jo kalpa, kalpana athavA kalpanA kiyA gayA ho use 'kalpita' kahate haiM, klupta bhI usIkA nAmAntara hai, aura ve sava' zabda klRpa dhAtuse bhinna-bhinna pratyaya lagakara bane haiN| zabdakalpadruma kozame 'kalpa.' kA artha sabase pahale 'vidhi' diyA hai aura 'kalpyate vidhIyate asau kalpa' aisI usakI nirukti bhI dI hai, isase kalpakA pradhAna artha 'vidhi' jAna par3atA hai| amarakozamai bhI 'kalpe vidhikramau' padake dvArA kalpakA vidhi artha sUcita kiyA hai aura hemacandra tathA zrIdhara nAmake jainAcAryone bhI apane-apane kozome uktavidhi arthakA pratipAdana kiyA hai / yathA kalpo vikalpe kalpadrau savarte brahmavAsare / zAstre nyAye vidhau / iti hemacandra / kalpo brahmadine nyAye pralaye vidhizAtayo / -iti zrIdhara / isake sivAya, zabdakalpadrumame kalpanAkA artha 'racanA', 'sajjanA' tathA 'anumiti', kalpanakA 'klUpti', kalpitakA 'racita' tathA 'sajjita' aura klRptakA artha 'niyata' tathA 'kRtakalpana' bhI diyA hai / vAmana zivarAma ApTeke kozame bhI ina arthoMkA ullekha milatA hai, unhone kalpita aura klupta zabdokA artha sAphataurapara Arranged, made, faphioned, fromed, Prepared, done, gotready, equipped, Caused, Produced, fixed, settled, thought of, invented, framed, ascertained 370 detesimined fant aura ina sava arthoparase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki 'kalpita' Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 yugavIra-nivandhAvalI 1 zabda vidhikRta, vidhAnakRta, kRta, ghaTita, racita, nirmita, sajjita, prastuta yojita, vicArita, AviSkRta, utpAdita, vyavasthita, sthApita niyata, sthirIkRta, nizcita, nirNIta athavA nirdhArita jaise Azaya ke liye prayukta hotA hai / ' lekhakane bhI yathAyogya aise hI Azayako lekara usakA prayoga kiyA hai -- jhUThe, banAvaTI athavA managaDhanta arthakA usa zabda prayogase kucha bhI samvandha nahI hai, aura yaha bAta Upara uddhRta kiye hue lekhAzapara se sudRSTiyoko sahaja hI me mAlUma paDa sakatI hai - vahA~ 'kalpita kiyA' kA spaSTa Azaya sthira kiyA, nizcita kiyA, nirdhArita kiyA, niyojita kiyA, sthApita kiyA, athavA vidhikRta kiyA aisA hai / baDajAtyAjIko itanI bhI khabara nahI paDI ki jaba kisI kalpanAko jhUThI athavA kalpitArthako dUSita pratipAdana karanA hotA hai taba usake liye Amataurapara mithyA kalpanA, asat kalpanA athavA svakapolakalpita jaise zabdokA prayoga kiyA jAtA hai-khAlI kalpanA athavA kalpita kaha dene se hI kAma nahI calatA, kyoki kalpanA sat asat dono prakArakI hotI hai aura tadanusAra kalpitArtha bhI dUSita aura adUSita ubhaya prakArakA ThaharatA hai-- ukta lekhame kahI bhI vaise zabdokA koI prayoga nahI hai aura na 'kalpita' zabdase pahale koI vizeSaNa pada hI lagA huA hai, taba usake pratipAdya viSayako jhUThA, banAvaTI athavA 'managaDhanta' kaise samajha liyA gayA ? kyA zrAvaka loga koI acchI kalpanA nahI kara sakate, koI acchI IjAda nahI kara sakate yA apanI bhaktike liye koI acchA prazasta mArga nahI nikAla sakate ? kyA isa viSayame ve jaDa mazInokI taraha 1 dekho ApTe sAhabake donoM koga ( 1 saskRta - iGgaliza DikzanarI aura 2 iGgaliza saMskRta DikzanarI ) / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 241 bilakula hI paratantra haiM ? aura kyA unakI bhakti mahaja TakasAlIeka hI sA~ceme DhalI huI--yA jAbtApUrI hI hotI hai ? yadi aisA hai tava to unhe bhakta aura unakI usa bhaktiko bhakti kahanA, bhakta tathA bhakti zabdokA durupayoga karanA hai, aura yadi vaisA nahI hai, balki bhaktajana apanI bhaktiko puSTa karane, caritArtha banAne aura vikasita tathA pallavita karaneke liye aneka prakArakI naI-naI yojanAe~ taiyAra kara sakate haiM aura isaliye upAsanAke DhagakA koI sArvadezika aura sArvakAlika eka nirdiSTa rUpa nahI ho sakatA, to phira mere 'kalpita' zabdapara itanA adhika caukanekI kyA jarUrata thI ? kyA itanepara bhI baDajAtyAjI kalpitakA artha kevala "managaDhanta" hI samajhate hai ? yadi aisA hai to maiM namUneke taurapara kucha padya Apake sAmane rakhatA hU~ aura phira pUchatA hU~ ki iname prayukta hue 'kalpita' zabdakA artha kyA 'managaDhanta' hI hai ? surendraparikalpita bRhadanayasiMhAsana, tathA''tapanivAraNatrayamathollasaccAmaram / vaza ca bhuvanatrayaM nirUpamA ca ni sagatA, na sagatamida dvaya tvayi tathApi sagacchate // 6 // -pAtrakesarIstotra / manibhyaH zAkapiNDo'pi bhaktyA kAle prakalpitaH / bhavedagaNyapuNyArtha bhaktizcintAmaNiyathA / / -yazastilaka yA ca pUjA munIndrANA nitydaanaanussngginii| sa ca nityamaho jJeyo yathAzaktyupakalpita // 2 // --AdipurANa / yadi vaDajAtyAjIkI samajhake anusAra 'kalpita' kA artha managaDhanta hI hai to unhe yaha kahanA hogA ki pAtrakesarIstotravAle Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 yugavIra nivandhAvalI padya surendra dvArA jisa bahumUlya bRhat siMhAsana tathA chatra camara vibhUtike race jAnekA ullekha hai use ve vAstavika na samajhakara 'managaDhanta' samajhate haiM, yazastilakavAle padyame muniyoMke liye samayapara bhaktipUrvaka yojanA kiye hue jisa zAkapiNDako agaNya - puNyakA kAraNa batalAyA hai use bhI Apa 'managaDhanta' mAnate haiM aura isI tarahapara AdipurANavAle padyame dAna dete samaya yathAzakti anuSThAna athavA vidhAna kI gaI munIndrokI pUjAko jo 'nitya maha' ( nitya pUjana ) kahA gayA hai usako bhI Apa 'managaDhanta' batalAte haiM / yadi Apa aisA kahaneke liye taiyAra nahI haiM aura na Apako ina padyo prayukta hue kalpita zabdakA vaisA artha hI iSTa hai balki Apa 'parikalpita' kA artha 'racita' samajhate haiM, jaisA ki usa stotrakI TIkAme bhI likhA hai aura 'prakalpita' se 'prayojita' kA tathA 'upakalpita' se 'anuSThita' kA Azaya lete haiM to phira mere dvArA prayukta hue 'kalpita' zabdapara ApakI Apatti kaisI ? zAyada isapara vaDajAtyAjI yaha kahane lage ki ina padyo kalpita zabdakA jo prayoga huA hai vaha kramaza pari aura upa nAmake upasargoko sAthame lekara huA hai, isIse hama yahA~para usakA vaisA ( managaDhanta ) artha mAnaneke liye bAdhya nahI haiM | parantu yaha kahanA, yadyapi, vidvAnokI dRSTime kucha bhI mUlya nahI rakhatA, kyoki ye upasarga prakRta zabdake mUla arthako badalane athavA anyathA karanevAle nahI haiM, phira bhI maiM Apake tathA sAdhAraNa janatAke satoSArtha eka padya aura bhI peza kiye detA hU~ jisame binA kisI upasargako sAthame liye zuddha 'kalpita' zabdakA prayoga hai aura vaha padya isa prakAra hai. pra - tA zAsanAdhirakSArthaM kalpitAH paramAgame / ato yajJAMzadAnena mAnanIyAH sudRSTibhiH // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 yugavIra-nivandhAvalI eka hI bAta hai| dUsare zabdome yo kahanA cAhie ki baDajAtyAjIne 'anuSThita' kA artha "nirmita' kiyA hai aura nirmita tathA racita ye kalpitake paryAyArtha haiM, jaisA ki Upara jAhira kiyA jA cukA hai|' isase bhI anuSThitake sAtha kalpitakI prAya artha-sAmyatA pAI jAtI hai, phira nahI mAlUma vaDajAtyAjI kisa AdhArapara Apatti karane baiThe haiN| kyA kalpita zabdake nAmase hI Apako ghabarAhaTa paidA hotI hai yA kalpitakA jhUThA, vanAvaTI athavA 'managaDhanta' artha samajha lenekA hI yaha sArA khoTa hai ? mahAzayajI / kalpita vAto athavA kalpanAose itanA na ghavarAiye, kalpita vAte yA kalpanAe~ sava jhUThI athavA burI nahI hotii| kisI samaya kalpita kI gaI mudraNakalA AdikI kalpanAe~ ( IjAda ) lokake lie kitanI upakAraka banI huI haiN| kalpanAoke AdhArapara no sampUrNa jagatakA kArya-vyavahAra cala rahA hai- zabdazAstra, arthazAstra, AcArazAstra, samAjazAstra, nyAyazAstra, chada zAstra, alakArazAstra, jyotiSazAstra, vaidyakazAstra aura rasAyanazAstra sava kalpanAose paripUrNa hai-yaha putra hai, yaha bhAryA, yaha bhAI aura yaha bahana aura yaha vaha inakA kartavya karma hai, ityAdi vyavahAra saba kalpanAke hI Azrita haiN| vyavahAra saba kalpita hotA hI hai / 2 mUrtiko devatA kahanA athavA mUrti Adime kisI devatA AdikI sthApanA karanA bhI kalpanA hI hai aura rage-cAvaloko 1. zAstrIjIne 'anuSThitAH' kA artha 'kI hai| diyA hai aura yaha artha 'kRta' zabdake arthase bhinna nahIM hai jo ki kalpitakA hI paryAya nAma athavA artha vizeSa hai| 2. isIse 'unhe apane vyavahArake liye kalpita kiyA' yaha vAkyaprayoga bahuta hI samucita jAna paDatA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 245 puSpa kahakara tathA goleke rage TukaDoko dIpaka batalAkara bhagavAn yA devatAko caDhAnA bhI kalpanAse bAharakI cIja nahI hai| yaha dUsarI bAta hai ki kauna kalpanA kisakI kI huI hai, kaisI paristhitime athavA kaisI paristhitike liye kI gaI hai, bhrAnta hai yA abhrAnta, nUtana hai yA purAtana, acchI hai yA burI, hitakara hai yA ahitakara, vartamAname upayogI hai yA anupayogI athavA apane liye heya hai yA upAdeya aura ina saba bAtopara yathAvazyakatA vicAra karanA hI buddhimAnokA kAma hai| mahaja 'kalpita' athavA 'zrAvako dvArA kalpita' kaha denepara hI kSobha le AnA aura bhrAntacitta-sA bana jAnA ucita nahI hai| hara eka viSayapara baDI zAnti tathA dhairyake sAtha, usake hara pahalUpara najara DAlate hue, vicAra karanA cAhie - kSobhakI hAlatame kabhI usake yathArtha svarUpakA darzana nahI ho sakatA / yaha usa kSobhakI hAlata tathA bhrAnta-cittatAkA hI pariNAma hai jo vaDajAtyAjIko itanA bhI sUjha naho paDA ki lekhakake-dvArA prastuta kiye hue 'vimokSasukha' vAle padyake ukta anuvAdame kahA~ madira-mUrtiyoke vanavAne, dAna dene aura pUjA karanekA nipedha kiyA gayA hai athavA yaha kahA gayA hai ki una kriyAokA karanA ThIka nahIM hai, aura isaliye The yo hI binA kisI AdhArake, ukta zlokako apane arthake, sAtha peza karake, usake sambandhame nimna prakArase pUchane, vatalAne athavA AkSepa karane baiTha gaye haiM - (1) "pAThaka dekheMge ki isa zlokame ina kriyAo kI puSTi kI gaI hai yA khaNDana / mukhtArajI apane nijI tAtparyakI isase cAhe puSTi samajha le, para so nahIM hai|" (2) "ava kahiye mahAzaya / Apako isa zlokame ina sava Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 yugavIra - nivandhAvalI kriyAo kA nipedha kahApara milatA hai / yadi ye kriyAe~ ThIka nahI haiM to phira unake karanevAle bhaktoke liye atizaya bhaktivAle vizeSaNa na AtA / " ina aprAsaMgika AkSepa - vAkyoko lekhakake ukta anuvAdake sAtha paDhanepara sahRdaya pAThaka sahajame hI, yaha jAnate hue ki iname kucha bhI tathya nahI hai, baDajAtyAjIke kSobha tathA bhrAntikI gurutAkA acchA anubhava kara sakate haiM aura sAtha yaha bhI mAlUma kara sakate haiM ki unakA yuktivAda baDhA-caDhA hai - ve atizaya bhaktiko kisI kriyAke ThIka athavA samIcIna honekI gAranTI samajhate haiM athavA yo kahiye ki samIcInatAke sAtha atizaya bhaktikA avinAbhAvI sambandha mAnate haiM / taba to jo loga atizaya bhaktike vaza hokara kudevokI pUjA karate haiM, unake liye baDe-baDe mandira khaDe karate haiM aura unhe pazuokI bali taka caDhAte haiM unakI ve mithyAtva kriyAe~ bhI ThIka athavA samyak ThaharegI ? aura unapara AkSepa karane yA unake vipakSame kucha bhI kahanekA jainiyoko athavA baDajAtyAjIko koI adhikAra nahI rahegA / jAna paDatA hai bhrAntadazAke kAraNa baDajAtyAjIko apane isa hetuvAdake aise natIje - kA kucha bhI mAna nahI rahA aura unhone binA jaoNca kiye hI usakA prayoga kara diyA / samajhame nahI AtA ki jaba mere ukta anuvAdakA koI tAtvika bheda nahI hai - ve khuda hI apane anuvAdame likhate haiM ki "he bhagavan caityAlayakA banAnA, dAna denA, pUjana karanA Adi kArya prANiyokI hiMsA aura pIDAke kAraNa haiM, inake karanekA Adeza Apane nahI diyA " - " kintu Apame atizaya bhakti rakhane - vAle zrAvakone mokSa-sukhake liye ve kriyAeM apane Apa nirmANa 1 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 247 karatI hai|' aura sAtha hI, isakA yo spaSTIkaraNa bhI karate hai ki 'he bhagavAn | Apa yaha Adeza nahI dete ki tuma madira banavAo yA dAna deo yA pUjana karo ye sava kriyAe~ mokSa-sukhake liye bhakta loga-Apame atizaya bhakti jinakI aise ve svayakarate haiN|' tava mere zabdome hI kauna-sA bhusa milA huA thA, jisapara baDajAtyAjI itanA bigaDe athavA Apese bAhara hue haiM aura unhone ukta zlokako apane arthake sAtha denekA bhI vyartha kaSTa uThAyA hai| yaha sava bhrAnta cittakI lIlA nahI to aura kyA hai / astu / baDajAtyAjIkA eka AkSepa aura bhI hai aura vaha yaha ki 'maiM baiThA to AjakalakI upAsanA athavA pUjA-bhaktike Dhagapara kucha likhane aura cheDane lagA caityAlayoke nirmANa tathA dAna2, 1 zAstrIjIke anuvAdakI bhI prAyaH aisI hI hAlata hai| Apa likhate haiM-"Apa kevalajJAnIne vItarAga honeke kAraNa mokSarUpa sukhaphe liye zrIjinamadirajIkA pUjana, dAna Adi kriyAokA upadeza nahIM diyA, kintu Apame bhaktike dhAraka zrAvakoMne ve kriyAyeM svaya kI haiM / isakA bhAva yaha hai ki bhagavAn vItarAga hai unhone kisIko yaha nahI kahA ki tuma hamAre liye madirajI Adi vanAo aura hiMsA karo kintu zrAvakoMne svaya bhaktibhAvase apane puNya-sacayake liye vizeSa upakAra mAnakara svaya dAna-pUjanAdikoMko kiyA hai|" 2 dAnakI koI khAsa carcA maiMne usa lekha bharame kahI bhI nahIM uThAI, sirpha pAtrakesarIstotrake padyakA anuvAda dete hue, phUTanoTame mUlake anurodhase "dAnakA denA" itane zabda likhe ye| ise bhI baDajAtyAjI merI orase dAna viSayakI cheDa-chADa samajhate haiM-kimAzcaryamataH param / tava to yaha kahanA hogA ki mere lekhame 'upavAsa' tathA kezalocakA koI niSedha yA ullekha na hote hue bhI jo baDajAtyAjIne pAtrakegarI Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 yugavIra-nivandhAvalI pUjA Adi sabhI viSayoko' aura isa AkSepake anantara hI Apa mujhase pUchate haiM "to phira kyA ApakA vicAra hamAreme DhUDhayA patha calA dene se hai ?" yaha saba AkSepa mujhe baDA hI vilakSaNa mAlUma hotA hai aura isase yaha pAyA jAtA hai ki baDajAtyAjI mandira-mUrtike nirmANa Adiko pUjA-upAsanAkA koI aga nahI samajhate haiM aura na DhU~DhayA pathako hI jAnate athavA pahacAnate haiN| yadi aisA na hotA to Apa kadApi aisA UTapaTaoNga AkSepa karanekA sAhasa na karate / maiM pUchatA hU~ yadi caitya-caityAlayoke nirmANa ko Apa upasanAkA aga samajhate haiM to upAsanAke Dhaga viSayaka lekhame usakA vicAra honA svAbhAvika thA, usapara ApakI phira Apatti kaisI? aura yadi vaisA nahI samajhate haiM to kyA phira ApakI yaha korI zAstrAnabhijJatA nahI hai ? kyoki AdipurAName bhagavajjinasenAcAryane sApha taurapara caitya-caityAlayAdike nirmANa aura unake liye prAmAdikake dAna takako 'nitya pUjana' varNana kiyA hai / yathA - caitya-caityAlayAdInAM bhaktyA nirmApaNa ca yat / zAsanIkRtya dAna ca grAmAdInA sadA'rcanam / / aura isI tarahakA kathana sAgAradharmAmRta Adi dUsare granthome bhI pAyA jAtA hai / isI taraha maiM yaha bhI pUchanA cAhatA hU~ ki DhUMDhiyA matake kauna-se granthame yaha likhA hai ki dAna-pUjAkA karanA unake yahA~ niSiddha hai athavA ve loga dAna-pUjA nahI karate ? kyA kevala mUrtike sAmane khaDe hokara athavA baiThakara dIpa-dhUpa stotravAle eka padyake anuvAdameM una donoMke upadezakA vidhAna kiyA hai vaha unakA eka aprAsagika kathana athavA vyarthakI cheDa-chADa hai| aura isa tarahapara ve khuda hI apanI Apattike zikAra bana jAte haiM / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 249 naivaidyAdikakA caDhA denA hI pUjA hai aura madira-mUrtike liye dAna denA hI dAna hai ? kyA bhagavAnkI stuti karanA, stotra paDhanA, trikAla vadanA karanA, paramAtmAke dhyAnamai lIna honA, paramAtmAkA nAma Ate hI jhuka jAnA--namrIbhUta ho jAnAunake caritrakI prazasA karanA aura unake guNome anurAga vaDhAnA pUjA nahI hai ? (pUjAke bheda-prabhedoko jarA apane granthome hI dekhiye ) kyA AhAra, aupaca, abhaya aura vidyA ( zAstra) dAnakA denA dAna nahI hai ? ora kyA isa prakArakI pUjA tathA dAnakI pravRtti hamAre dUDhiyA bhAiyome nahI pAI jAtI yA unake yahA~ usakA vidhAna nahIM hai ? ve to caityAlaya taka banAte haiM-unake sthAnaka hI unake madira athavA caityAlaya haiM, jo sthAvara pratimAoke liye nahI kintu prAya jagama pratimAo--sAdhuoke liye hote haiM aura zrAvaka loga bhI vahA~ jAkara paramAtmAkA bhajana karate upadeza sunate athavA sAmAyika Adi dhArmika kriyAokA anuSThAna karate haiM / phira nahI mAlUma dAna-pUjA tathA caityAlayakI vAta uThAkara baDajAtyAjI mujhapara kyA AkSepa karane baiThe haiM aura isa AkSepako karate hue unake hoza-havAsa kahA~ cale gaye the ? kyA unhone lekhakake likhe hue, 'upAsanAtattva' ko bhI nahI paDhA, jisake paDhanekI lekhame preraNA kI gaI thI aura jisame mUrtipUjAkA bhI acchA maDana kiyA gayA hai ? saca hai kSobhakI hAlatame manuSya sajJAhIna-sA ho jAtA hai aura use yogya-ayogya athavA vaktavya-avaktavyakA prAya kucha bhI vicAra nahI rhtaa| dvitIya bhrAntikA nirAsa: aba maiM eka dUsarI bhrAntikA nirasana karatA hU~ aura vaha hai Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 yugavIra - nivandhAvalI jinendrake upadeza-Adeza-bhedakI vyartha kalpanA / baDajAtyA likhate haiM - (1) "hamAre bhagavAnane saba kucha kahA para AdezarUpase kucha bhI nahI kahA - karo yA na karo isase unhe kyA artha ?" ( 2 ) " mahAzaya ? unhone yaha karo, vaha karo kucha nahIM kahA, para unakI divya-dhvanikI vizeSatA thI / " (3) "bhagavAna cAhe acche yA bure kisI bhI kAryake karane ke lie kisIko AjJA nahI dete / " isase sApha jAhira hai ki mohanalAlajI baDajAtyA jinendrake upadeza-Adezame bhedakI bhArI kalpanA karate haiM aura Adeza athavA AjJAkI jinendrakI pravRtti hI nahI mAnate / parantu yaha ApakA korA bhrama hai / yadi bhagavAn kisIko bhI kisI prakArakI acchI yA burI koI AjJA hI nahI dete - unakI vAstavame koI AjJA hI nahI - to phira yaha kyo kahA jAtA hai ki "bhagavAnakI AjJA ke viruddha nahI calanA cAhie, amuka kArya bhagavAnkI AjJAke anukUla hai, aisA karanA bhagavAnakI AjJAkA bhaga karanA hai, bhagavAnakI AjJAkA lopa karanA vaDA pApa hai, ityAdi ?" athavA zrIvAdirAjasUrine apane 'ekIbhAva stotra' me yaha kyoM likhA hai ki - "AjJAvazyaM tadapi bhuvanaM " - loka bhagavAnkI AjJAke vazavartI haiM ? pAtrakesarIstrotrake TIkAkArane 'vaza ca' bhuvanatraya' padokA anuvAda " AjJAdhInaM jagatrayaM" dekara yaha kyoM kahA ki tIno jagata bhagavAnakI AjJAke AdhIna haiM ? aura bhagavajjinasenAcAryaMne apane 'jinasahastranAma' me bhagavAnako 'amoghAjJa' likhakara yaha kyo pratipAdana kiyA ki unakI AjJA ". Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 251 amogha hotI hai ? parantu inhe bhI choDiye, jaina zAstrome yaha spaSTa likhA hai ki sUkSma jinodita tattva hetubhirneva hnyte| AjJAsiddhU tu tadgrAhya nAnyathAvAdino jinaaH|| arthAt-jinendrakA kahA huA jo koI bhI sUkSma tattva hai vaha yuktiyose kabhI khaDita nahIM hotA, use 'AjJAsiddha' samajhakara-athavA yaha khayAla karake ki bhagavAnkI aisI hI AjJA hai--grahaNa karanA cAhiye, kyoki jinendra bhagavAn anyathAvAdI nahI hote / java bhagavAnkI koI AjJA hI nahI to yaha 'AjJAsiddha' kaisA ? aura tava 'AjJAsamyaktva' bhI kaise bana sakegA, jisakA svarUpa 'AtmAnuzAsana' me zrIguNabhadrAcAryane nimna prakArase diyA hai AjJAsamyaktvamukta yaduta virucita vItarAgAjJayaiva / isame sApha taurapara 'vItarAgakI AjJAse hI jo ruci athavA zraddhAna kiyA jAya use AjJAsamyaktva' likhA hai| yadi vItarAga bhagavAnakI koI AjJA hI na ho phira yaha AjJAsamyaktvakA kathana bhI nahI bana sktaa| ___isake sivAya, dharmadhyAnake bhedome' 'AjJAvicaya' nAmakA bhI eka bheda hai aura usakA svarUpa, jJAnArNavame, yogI zrIzubhacandrAcAryane nimna prakArase pratipAdana kiyA hai sarvajJAjJAM puraskRtya samyagaryAnvicintayet / yatra taddhyAnamAmnAtamAzAkhya yogipugavai // arthAt-jisa dhyAname sarvajJakI AjJAko sAmane rakhakarause mAnate hue athavA usake AdhArapara-padArthoMkA samyakvicAra kiyA jAtA hai use yogIzvarone 'AjJAvicaya' nAmakA dharmadhyAna Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 yugavIra-nivanvAvalI kahA hai| sarvajJakI ima AjJAke bhI do bheda kiye gaye haiM-eka hetuvAdarUpa' aura dUsaga ahetavAdarUpa / yathA. tatrAnA dvividhA hetubAdetaravikalpataH / sarvanasya vinayAntaHkaraNAyattavRttitaH // -tacAryazlokavArtika / yahA bhI jaba marvanakI koI AjJA hI nahIM to phira AjJAka ye do bheda ke ? aura AjAko pramANIkRta karake pravartita hone vAlA yaha 'AtAvicaya' dharmadhyAna bhI kainA ? mAlUma nahI vaDajAnyAjIne kima AdhArapara bhagavAnkI AjJA athavA Adeza pravRttikA niSedha kiyA hai| Uparake isa mava kathana athavA pramANavAkyoparase to sarvana bhagavAnkI AjJAkA bhale prakAra astitva pAyA jAtA hai / aura sAtha hI, yaha bhI dhvanita hotA hai ki vaha AjJA sarvajJake Agamane bhinna nahIM hai-sarvajJakA Agama hI sarvajJakI AjJAokA samUha athavA satraha hai| zrIpUjyapAda AcAryane bhI 'sarvArthasiddhi' meM 'AjJAvitraya' dharmadhyAnakA svatpa dete hue, 'sarvajJapraNIta Agama' ko 'AjJA' sUcita kiyA hai| aura isase yaha sApha 1. AjJAprakAzanArtho vA hetubAda / mAmAdayamapyAjJAvicaya // -tatvArthazlokavArtika / 2 AjJAprAmANyAdarthAvadhAraNamAnAvicaya. so'yamahetuvAdaviSayo'nanumeyArthagocarArthatvAt / -~-tattvArthazlokavArtika 3 yathA -upadeSTuramAvAnmandabuddhitvAkarmodayAtsUkSmatvAcca padAnA hetudRSTAntoparame sati sarvajJapraNItAgama pramANIkRtya, itthameveda mAnyathAvAdino jinA iti gahanapadArthabhraddhAnamarthAvadhAraNamAjJAvicaya / -sarvArthasiddhi / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 2:3 3 nahI hai - jo jinendra bhagavAnkA upadeza hai vahI unakI AnA, zAsana athavA Adeza ha / ' upadeza Adeza medakI yaha patA prAya chadmastha jJAnI AcAyoM Adi ke kathanameM pAI jAtI haisarvajJa bhagavAn ke kathanameM nahIM / sarvajJane heya upAdeyatpate do prakArakA tattva pratipAdana kiyA hai, vandha tathA badha kAraNAMko heya aura mokSa tathA mokSake kAraNoko Adeva batalAyA hai / aura usa tarahapara pravRtti tathA nivRtti dono hI rUpane apanI AjJAko pravartita kiyA hai ApakA zAsana vidhi-niSedhAtmaka hai - aura jagaha-jagaha zAstroMmeM isa prakArakA ullekha bhI milatA hai ki bhagavAnne bhavya jIvoko mokSamArga sikhAyA, unheM zreyomArgame lagAyA, yama aura damakA - vratoke pAlana tathA indriyoke nigrahakA Adeza diyA, ve sAsArika viSayatRSNAdi roga se pIDita prANiyoke roga zAnta karaneke liye eka Akasmika ( dravyAdi apekSArahita paropakArI ) vaidyakI taraha vaidya hai aura eka mAtA jisa prakAra apane bAlakako hitakA anuzAsana karatI hai-bure kAmome haTAkara acche kAmome lagAtI hai--usI taraha Apta 1 - 9 Adeza ke artha bhI AjA aura upadeza donoM haiM, zAsana tathA anumati bhI usake artha haiN| dekho 'zabdakalpadruma' | 2 yathA " tApatrayopatatebhyo bhavyebhyaH zivazarmaNe / tattvaM yamupAdeyamiti dvedhA'bhyadhAdasau // " "bandho nibandhana cAsya heyamityuparzitam / mokSastatkAraNa caitadupAdeyamudAhRtam / - * Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 yugavIra-nivandhAvalI bhagavAn heyAheyavivekase vikala prANiyoke liye hitAnuzAsaka hai ' / tava vaDajAtyAjIkA yaha likhanA ki bhagavAnne "yaha karo vaha karo, kucha nahI kahA " aura darpa ke sAtha lekhakase yaha pUchanA ki "kahiye aura kina-kina bAtoMke liye bhagavAnne kahA hai ki yaha karanA, vaha karanA ?" kahA~taka yuktisaMgata hai, ise pAThaka svaya hI samajha sakate haiM / mujhe to ApakA yaha saba kathana korA azikSitAlApa athavA azikSitokA-sA vacana vyavahAra jAna paDatA hai aura usame kucha bhI mahattva mAlUma nahI hotA / isIse aise lekho ke uttarame maiM apane samayakA bahuta kucha durupayoga athavA apavyaya ( phijUla kharca ) samajhatA hU~ / Apa likhate haiM " karo yA na karo isase unhe ( bhagavAnko ) kyA artha ?" maiM pUchatA hU~ 'karo yA na karo' se yadi bhagavAnkA kucha artha athavA prayojana nahI to phira upadeza denese hI unhe kyA prayojana hai ? kyA AtmArthake liye - apanI kisI nijI garjako siddha karaneke liye hI upadeza diyA jAtA hai ? parArtha athavA paropakArake liye nahI ? bhagavAnkA upadeza to apane liye nahI kintu dUsaroke liye unake hita 1. yathA "mokSamArgamazizrayanarAmarAnnApi zAsanaphalepaNAtura // " "zreyAn jina. zreyasi vartmanImA zreya prajAH zAsadajeyavAkya. / " "tvayA samAdezi saprayAmadamAya. / " "tva zamava sabhavatarSaroge santapyamAnasya janasya loke / AsIrihAkasmika eva vaidyo vaidyo yathA'nAtharujAM prazAntyai // " "sarvasya tattvasya bhavAnpramAtA mAteva bAlasya hitAnuzAstA / guNAvalokasya janasya netA - iti svayabhUstotre samantabhadravacanAni / * ... Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA viSayaka samAdhAna 2.5 sAdhanakI dRSTine hotA hai--samArI jIvoko mamAgke duyome chuDAkara uttama muga prApta karanA ho ma mukhya dhyeya athavA pradhAna lakSya hai-tatra loka-hitako dRSTime yadi bhagavAn timI kAryake karane yA na karaneke liye kahe to isame jaina-siddhAnnameM kauna-sA virodha AtA hai ? ora trilokaguru bhagavAnke Adezage unake upadezamai kauna-sI vibhinnatA ho jAtI hai ? zAyada baDhajAtyAjI yaha kahe ki bhagavAnkA upadega tI binA icchAke hotA hai, taba maiM pUchatA hU ki usI tarahapara-binA icchAke-unakA Adeza nahIM bana sakatA ? umame kauna-sA bAdhaka hai / jarA batalAiye to sahI ? acchA hotA yadi baDajAtyAjI divya-dhvanikI apanI usa vizeSatAko bhI prakaTa kara dete jo unake dhyAname samAI huI hai aura jisapara dhyAna na denekI Apako merI zikAyata hai aura Apa baDe darpake sAtha, Upara uddhRta kiye hue vAkya na0 2 ke anantara hI likhate haiM . "zoka hai ki isa sAdhAraNa vAtako bhI Apane dhyAname nahI rakkhA, nahI to Apako yaha saba likhanekA kaSTa nahI uThAnA paDatA ?" ___divya-dhvanikI vizeSatAvAlI bAta sAdhAraNa ho yA asAdhAraNa, parantu mere dhyAname to abhItaka bhI nahI AI-mujhe aisI koI bhI vizeSatA usame mAlUma nahI par3I jisame baDajAtyAjIke kathanakA samarthana aura mere kathanakA khaDana hotA ho| ava bhI yadi vaDajAtyAjIko usapara kucha bharosA ho to ve use khuzIse prakaTa kre| parantu isa vAtakA dhyAna rahe ki isa vipayame jo kucha likhA jAya' vaha zAstrokA gaharA adhyayana karaneke vAda likhA jAya-yo hI, vinA soce samajhe kalama uThAkara azikSitA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 yugavIra - nivandhAvalI lApake rUpame likha denekA du sAhasa na kare - khAsakara aisI hAlata me jaba ki Apa mAnate haiM ki lekhaka adhika 'adhyayanI' hai- 'paThana-pAThana bahuta karatA hai' taba usakI kisI vAtakA sahaja hI meM virodha nahI kiyA jA sakatA, usake virodhArtha aura bhI jyAdA gahare adhyayana tathA sAvadhAnIkI jarUrata hai, ise kabhI bhI bhulAnA na cAhiye / jAna paDatA hai baDajAtyAjIko kahI yaha bhrama ho gayA hai ki sAvadyakarmake upadezase to pApabandha nahI hotA kintu Adezase jarUra hotA hai aura isaliye unhoMne apanI samajha ke anusAra bhagavAnko isa dopase mukta karaneke liye unake vipayame upadeza - Adeza- bhedakI yaha kalpanA kI hai aura usake dvArA yaha batalAnA cAhA hai ki bhagavAnne caitya- caityAlayoke nirmANa tathA dAna-pUjanAdi - kI una mava kriyAokA upadeza to diyA hai, jo prANiyokI hiMsA tathA pIDAkI kAraNa haiM parantu unakA Adeza nahI diyA / aura unakI isa bhrAntikA hI yaha pariNAma hai jo unhone pAtrakesarI - stotrake 'vimokSasukha' vAle padyame prayukta hue 'na dezitAH ' zavdokA artha 'upadeza nahI diyA' kI jagaha 'Adeza nahI diyA' kiyA hai, aura usa 'Adeza' kA artha 'AjJA' vatalAyA hai / anyathA, 'upadeza nahI diyA' yaha lekhakakA artha mUlake bahuta anukUla hai, kyoki mUlame jisa vAtako 'dezitAH ' padake dvArA jAhira kiyA hai usIko agale padyame 'upadizyatesma' padase ullekhita kiyA hai / TIkAkArane bhI 'vimokSasukha' vAle padyako dete hue jo prastAvanAvAkya ' diyA hai usame 'upadizataH ' paDhake prayoga dvArA isI arthako 1 1 vaha prastAvanA vAkya isa prakAra hai :-- " nanveva jinendrasyApi caityadAnakriyA hiMsAleza bhUtAmupadizata. katha pApabandho na syAditi zaGkA nirAkurvannAha / " Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 upAsanA-viSayaka samAdhAna 257 sUcita kiyA hai aura vaise bhI 'dezitA' kA artha 'pratipAditA.' diyA hai na ki 'AdezitA' / kheda hai baDajAtyAjIne zabdoMke arthako to vadalanekI ceSTA ko, parantu mUlake Azayako samajhanekI koI acchI athavA yatheSTa koziza nahIM kI ? aura na ve pAtrakesarIstotrake una do padyo ( na0 38, 36 ) kA hI ThIka ArAya samajha sake haiM jinako unhoMne apanI orase peNa kiyA hai aura jinapara abhI vicAra kiyA jAyagA / unhe zAyada yaha bhI khavara nahI paDI ki bhagavAnke mohanIya Adi karmokA abhAva ho jAnese java pramattayoga nahI rahA aura na sakleza-pariNAma athavA kapAyabhAvakA hI koI sadbhAva pAyA jAtA hai taba unake pApakA vandha kaise bana sakatA hai aura usa pApabandhakI zaDkAko dUra karaneke liye yaha upadeza-Adeza-bhedakI kalpanA kitanI hAsyAspada hai / kyA hiMsAtmaka kriyAke karanekA sIdhA upadeza denese kisIko bhI hiMsAkA kArita athavA anumati dopa nahI AtA ? jarUra AtA hai, to phira upadeza-Adeza-bhedakI isa kalpanAse natIjA kayA ? zAstrI banArasIdAsajIkI bhrAntikA nirAkaraNa : yahaoNpara maiM itanA aura bhI vatalA denA cAhatA hU~ ki jinendrake upadeza-Adeza-bhedakI yaha kalpanA zAstrI vanArasIdAsajIne nahI kI-unhe isa prakArakI bhrAnti nahI huI-- unhone 'na dezitA.' kA artha bhI 'upadeza nahI diyA' hI diyA hai aura bhagavAna sarvajJake usa upadezako hI AjJA athavA Adeza mAnA hai| parantu Apa eka dUsarI bhrAntike zikAra bane haiM aura vaha yaha ki, bhagavAnne jisa kriyAkA upadeza nahI diyA vaha dharmakA aMga nahI ho sakatI aura na usame pramANatA hI A sakatI hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 yugavIra-nivandhAvalI valki ApakA to yahA~ taka kahanA hai ki "bhagavAn sarvajane jo upadeza diyA hai vahI dharma hai| aura isaliye dUsarA koI dharma nahI~-sarvajJake upadezase jo kucha bAhara hai-zrAvako athavA gRhasthoke dvArA kalpita huA hai vaha saba adharma hai, aisA samajhanA caahie| zAyada isIliye zAstrIjI Arpa-vAkyo athavA jainazAstroko chapAnA 'adharma' samajhate ho? kyoki sarvajJakA jo upadeza jainazAstroke rUpame sakalita hai usame zAstroke chapAnekA koI vidhAna nahIM hai aura na chApanekI vidyA ( mudraNakalA ) kA hI usame kahI ullekha pAyA jAtA hai| taba to, tIrthayAtrA Adike liye relagADIpara saphara karanA, moTara, sAikilapara calanA, tArake-dvArA samAcAra bhejanA, TelIphonase bAte karanA, sinemA athavA bAiskopakA tamAzA dekhanA, grAmophona vAjekA sunanA-sunAnA, phoTo khecanA-khicavAnA, bhagavAnakI mUrtiyo athavA muniyoke phoTo mandirame laTakAnA, pUjA pratiSThAkI ciTThiyA~ chapavAnA aura unhe DAkase bhejaneke liye laiTaravAksame DAlanA, Adhunika ghaDiyoko jebame rakhanA athavA kalAIse vaoNdhanA aura uname samayapara cAbI dete rahanA, phAunTenapenase likhanA, ainaka lagAnA athavA cazmA lagAkara svAdhyAya karanA, aiMjinase ATA pisavAnA aura cAvala kuTavAnA, miloke vane vastra pahananA athavA vaise vastra pahanakara pUjana karanA, jarmana silavara aura ailomIniyamake bartanome khAnA khAnA yA pUjana karanA, gADIke pahiyopara ravarako hAla caDhavAnA, ravarakA jUtA athavA naye phaizanake koTa patalUna tathA sUTara baniyAna Adi pahananA, makAnome bijalIkI rozanI karanA, miTTIkA tela jalAnA aura bijalI athavA miTTIke telakI rozanIme zAstra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 255 paDhanA vagairaha-vagairaha sabako adharma tathA apramANa kahanA cAhie / kyoki bhagavAn dvArA upadezita jainazAstrome una saba kriyAokA aura isI prakArako aura bhI hajAro kriyAokA kahI bhI koI upadeza athavA vidhAna nahIM hai ? dharma-adharmakI isa vilakSaNa paribhApAke anusAra to anirdiSTa TAipa athavA namUneke naye-naye madira banavAnA aura unameM aisI racanAokA racA jAnA bhI adharma hogA jinakA jainazAstrome koI spaSTa ullekha nahIM hai aura na pahalege koI nakazA hI diyA huA hai, kyoki unake nirmAName zrAvakokI ruci tathA zakti Adi hI adhika caritArtha hogii| vartamAnake sabhI madira prAya aise hI bane hae haiM, aura isaliye unakI racanAko dharmakA koI aga na mAnate hue unhe apramANa tathA amAnya kahanA hogaa| maiM pUchatA hU~ bhagavAn mahAvIrane pAvApurake vartamAna jala-madirakA nakazA khIcane athavA citra banAnekA kahA~ upadeza diyA hai ? yadi nahI diyA aura zrAvaka loga Ajakala apane madirokI dIvAropara usakA citra khicavAte hai to kyA ve adharmakA kAma karate haiM ? athavA vaha kRtya unake madira-nirmANakA eka aza hote hue bhI unakI upAsanAkA koI aza nahI hai aura isaliye use vyartha kahanA cAhiye ? isI taraha madiroke pharza tathA dIvAro Adime jo navIna TAilsa athavA cInI Adike raga-virage phUla-pattIdAra cauke jaDavAnekA rivAja hotA jAtA hai use bhI adharma athavA vyarthakA kArya kahanA hogA, kyoki bhagavAnne to unake jaDavAnekA upadeza diyA nahI aura na zAstrome kisI prAcIna jainAcAryakA hI vaisA vidhAna pAyA jAtA hai| hA~, bhaktajanokI bhaktikA vaha eka vizepa jarUra hai, jise zAstrIjIkI paribhApAke anusAra dharma nahI kaha skte| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 yugavIra-nivanvAvalI isake sivAya, maiM zAstrIjIse yaha bhI pUchanA cAhatA hU~ ki ajameramai unake svAmI meTha mAhabake madirame jo cAro ora dIvAgepara zAstroke vAkya likhe hue haiM unako usa prakArale likhanekA aura eka dUsare madirame jo ayodhyA nagarIkI racanA banAkara raktI gayI hai unako una prakArale banAkara lanekA kAna-ne bhagavAnne upadega diyA hai aura vaha upadeza kIna-ne jainazAstrame magRhIna hai ? yadi bainA koI upadeza nahIM hai taba to bhagavAnkI tanya AjJA na hone ke kAraNa Apako una dharmaprANa seThoke isa nava kRtyako bhI adharma kahanA hogaa| gAyada usapara zAstrIjI yaha kahanekA sAhana kareM ki kimIkitI madirake varNanameM citrAvalIkA jo kucha ullekha zAstrome minnatA hai usIkA yaha saba anukaraNa hai| parantu isane kAma nahIM la sakatA. kyoki prathama to ukta prakArake uralekhane yaha lAjimI nahIM AtA ki una madirakI vaha saba citrAvalI bhagavAnke upadezAnusAra hI nirmita huI thI~zrAvakokI bhakti, ruci tathA zakti Adike anusAra vaha kalpita bhI ho sakatI hai| dUsare, citrAvalIkA sAmAnya ullekha kisI citra-vizepake liye koI gAraTI athavA AjJA nahIM bana sktaa| usake liye citrakA nAmollekhapUrvaka ThIka vaise hI AkAra-prakAra athavA raga-rUpa vagairahakI AjJAko vatalAnekI jarUrata hai, jisase usame pramANatA Asake aura vaha dharmakA-upAsanAkA aga vana sake / anyathA, nirdiSTa prakArame raMgarUpavipayaka jarA-sI bhI kamI-vezIkI hAlatame, yaha mAnanA hogA ki usa madira athavA citrAdike nirmANama zrAvakokI ruci Adi bhI utane azome kRtakArya athavA caritArtha haI hai / aura isaliye yaha nahIM kahA jA sakatA ki madira-mUtika Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 261 nirmANakI koI bhI dhArmika kriyA zrAvakokI bhakti, ruci tathA zakti Adike anusAra kalpita nahI hotI, jaisA ki zAstrIjIkA khayAla hai|' aura na yahI kahA jA sakatA hai ki koI acchI kriyA mahaja isa vajahase hI adharma ho jAtI hai ki use zrAvakoMne kalpita ( nirdhArita) kiyA hai athavA bhagavAnne usakA upadeza nahI diyaa| mAlUma nahI dharma-adharmakI yaha vilakSaNa paribhApA zAstrIjIne kisa AdhArapara kalpita kI hai ? hA~, Apane svAmikArtikeyAnuprekSAkI "teNuvaiTTho dhammo' isa gAthAkI ora izArA karate hue, itanA jarUra likhA hai ki 'svAmikArtikeya' mahArAjake isa vacanakA yahI artha hai ki bhagavAn sarvajane jo upadeza diyA hai vahI dharma hai' / parantu yahI artha (1) to dUra rahA, mujhe to isa gAthA athavA vacanakA ? vaisA Azaya bhI mAlUma nahI hotA / pAThaka bhI dekhe, isame kahA~ likhA hai ki 'sarvajane jo upadeza diyA hai vahI dharma hai'--dUsarA koI dharma nahI ? isIse 1 upAsanAke dUsare agokA bhI prAyaH aisA hI hAla hai / udAharaNake taurapara lIjiye, bhagavAnne yaha kahA~ kahA ki tuma pATha to volnA nAma le-lekara nAnA prakArake sugandhita puSpokA aura car3hAnA rage hue pIle cAvala ? pATha to bolanA tAje-tAje laDDU, ghevara tathA phenI Adi miSTAnno yA ghRtame tale hue gaujhA Adi pakkAnokA aura caDhAnA golekI choTI-choTI ciTake 1 uccAraNa to karanA jagamaga jyotivAle dIpakoMkA aura caDhAnA goleke rage hue tejahIna TukaDe ? athavA nAma to lenA nAragI, dADima, Ama tathA kele Adi hare phalokA aura caDhAnA sUkhe vAdAma yA logeM ? yaha sava pUjana-vidhAna samaya-samayakI jarUrato tathA vicAroM Adike anusAra zrAvako-dvArA kalpita nahI to aura kyA hai ? yahA~ mujhe isa vidhAnakI upayogitA yA anupayogitApara kucha likhanekA avasara nahIM hai vaha phira kisI samaya vicAra kiye jAne ke yogya hai / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 yugavIra-nivandhAvalI yaha pUrI gAthA pa0 jayacandrajIkI bhApA-TIkA sahita nIce dI jAtI hai 'teNuvaiTTo dhammo sAgasAttANa taha asagANaM / par3hamo bAraha bheo dasa-bheo bhAsio vidio| bhASATIkA ---"tisa sarvajJa kari upadesyA dharma hai so doya prakAra hai| eka sagAsakta kahiye gRhasthakA ara eka asaga kahiye munikA / tahA~ pahalA gRhasthakA dharma to vAraha bheda rUpa hai bahuri dUjA munikA dharma dasa bheda rUpa hai|" isase sApha jAhira hai ki isa gAthAme, sarvajJake dvArA upadiSTa hue dharmake bhedokI sakhyAkA pratipAdana karaneke sivAya, aise kisI bhI niyamakA vidhAna nahI hai jisase yaha lAjimI AtA ho ki 'sarvajJane jo upadeza diyA hai vahI dharma hai-usase bhinna koI dharma athavA karttavya-karma hI nhii'| 'vahI' jisakA vAcya ho aisA to koI zabda bhI gAthAbharame nahI hai aura na dharmake ina bAraha bhedome gRhasthakA sArA-'atha' se 'iti' taka rattI-rattI bhara-karttavya hI A jAtA hai| gRhasthakA eka dharma "laukika' bhI hai, jisakA sarvajJake Agamase prAya koI sambandhavizeSa nahI hai| vaha AgamAzrita na hokara lokAzrita hotA hai-laukika janokI dezakAlAdyanusAra honevAlI pravRttipara avalamvita rahatA hai jaisA ki zrI somadevasUrike nimna vAkyase bhI jAhira hai dvau hi dharmoM gRhasthAnAM laukikaH pAralaukikaH / lokAzrayo bhavedAdyaH paraH syAdAgamAzrayaH / / -yshstilk| arthAt-gRhasthoke do dharma hai--eka 'laukika' aura dUsarA Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 263 'paarlaukik'| inamese pahaleko lokAzrita aura dUsareko AgamAzrita samajhanA caahiye| ___ java laukika dharma AgamAzrita nahI hai tava yaha spaSTa hai ki bhagavAnke-dvArA upadiSTa nahIM huA aura isaliye dharma vahI nahI jo bhagavAnke dvArA upadiSTa huA ho, jaisA ki zAstrIjIkA qhayAla hai, balki vaha bhI hai jo bhagavAnke-dvArA upadiSTa na hokara laukika janokI dezakAlAnusAriNI pravRtti athavA nizcitike adhIna hotA hai| aura usakI pramANatApara bhI koI Apatti nahIM kI jA sakatI, java ki usase jainiyoke samyaktvako hAni athavA unake vratoko koI dUSaNa na pahu~catA ho' / pitAputrAdikake pArasparika tathA janatAke sAmAjika aura rASTrIya kartavya, rAjanIti, samAjanIti aura vivAha-zAdI AdikI sava sAmayika vyavasthAe~ isa laukika dharmame zAmila hai-videzI vastrokA vahiSkAra jaise sAmayika niyama bhI isI dharmake Azrita haiN| yaha dharma parivartanazIla hai--sadA aura sarvatra eka hI rUpamai nahI rahatA-aura itanA vistIrNa hai ki isake bhedokI koI gaNanA nahIM kI jA sktii| kheda hai zAstrIjIne ina sava vAtopara kucha bhI dhyAna nahIM diyA, aura vaise hI binA soce samajhe jo jIme AyA aTakalapaccU likha mArA || apane 'zAstrI' padakA bhI kucha khayAla nahI kiyA ||| eka bAta zAstrIjIne aura bhI vilakSaNa likhI hai aura vaha yaha hai ki "zrIjinamandira bhagavAnkI vANIke anusAra banAye 1 'sarva eva hi jainAnA pramANa laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAninaM yatra na vratadUSaNam // ' -yshstilk| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 yugavIra-nivanvAvalI gaye haiM aura ( isaliye ? ) unake nirmAName honevAlI hiMsAhiMsA nahIM hai"| ApakA yaha likhanA prAya aisA hI hai jaisA ki kucha hinduokA yaha kahanA ki-'vaidikI hiMsA hisA na mavati' -veda vihita athavA vedoke anusAra kI gaI hiMsA hiMsA nahIM hotii| yadyapi Apane apanI isa vAtako siddha karaneke liye pratijJA kI aura usake anusAra pAtrakesarIstotrake 'vimokSasukha' Adi tIna padyo ( na0 37, 38, 36 ) ko artha-sahita peza bhI kiyA, parantu phira bhI una paco athavA arthaparase kahI bhI isa vAtako siddha athavA spaSTa karake nahI batalAyA ki jinamandirako banAne athavA nirmANa karaneme kaise hiMsA nahI hotI, aura yaha Apake lekha athavA kathanakI eka dUsarI vilakSaNatA hai / maiM pUchatA hu kyA mandirake nirmANa karaneme Arambha nahI hotA ? rAgAdika bhAvokI utpatti nahI hotI ? athavA pramattayoga nahI hotA ? yadi yaha saba kucha hotA hai to phira hiMsA kaise nahI hotI ? hiMsA jarUra hotI hai| yaha vAta dUsarI hai ki usakI mAtrA puNyakI apekSA bahuta alpa ho athavA gRhastha loga aisI hiMsAko TAla na sakate ho, parantu tAtvika dRSTise vicAra karanepara usameM hisAkA sadbhAva jarUra mAnanA paDegA-prANi-pIDanase bhI vaha khAlI nahI, aura usakA spaSTa ullekha AcArya mahodayake 'vimokSasukha' vAle padyame bhI pAyA jAtA hai| aba maiM yahA~para pAtrakesarIstotrake usa 'vimokSasukha' vAle padyakI sthitiko spaSTa kara denA cAhatA hU~, jisase usake vipayakA bhrama aura bhI sApha ho jAya, aura usake liye pahale ukta padyako eka pUrvavartI aura do uttaravartI padyoke sAtha aura una prastAvanA-vAkyoke sAtha uddhRta karatA hU~, jo TIkAme ina cAro padyoko dete hue unase pahale die gae haiM . - Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 upAsanA-viSayaka samAdhAna (1) idAnI hiMsAdipravRttAnAM teSAM pApabandha evAnuSajyate iti darzayannAha sadA hananaghAtanAdyanumatipravRttAtmanAM praduSTacaritoditepu parihRSyatA dehinAm / avazyamanupajyate duritabandhanaM tattvata. zubhe'pi parinizcitastrividhavandhaheturbhavet // 36 // (2) nanvevaM jinendrasyApi caitya-dAna-kriyAM hiMsAlezahetubhUtAmupadizataH kathaM pApabandho na syAditi zaMkA nirAkurvannAha vimokSasukha-caitya-dAna-paripUjanAdyAtmikA kriyA bahuvidhAsubhRnmaraNapIDanAhetava / tvayA jvalitakevalena na hi dezitAH / kintu tAstvayi prasRtabhaktibhi svayamanuSThitA zrAvakaiH // 37 // (3) kathaMcinnityAgamAdvA bhavyastat kiyA jJAtA iti darzayantAha tvayA tvadupadezakAripuruSeNa vA kenacit kathacidupadizyatesma jina / caity-daan-kriyaa| anAzakavidhizca kezaparilucana cAthavA zrutAdanidhanAtmakAdadhigataM pramANAntarAt // 38 // (4) nanvevaM bhagavatastadupadizata prANipIDAhetutvasaMbhavAtkathaM nA'puNyabandhaH syAdityAzaMkA nirAkurvannAha na cAsuparipIDana niyamato'zubhAyeSyate tvayA na ca zubhAya vA na hi sarvathA satyavAk / na cApi damadAnayoH kuzalahetutaikAntato vicitranayabhagajAlagahana tvadIya matam // 39 // ina kramavartI padyo aura inake prastAvanA-vAkyose yaha sApha jAhira hai ki iname aisA koI padya nahI hai jo dUsare padyake sAtha Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 yugavIra-nivandhAvalI 'yugma' yA 'trika' vanAtA ho, athavA yo kahiye ki ina padyomeM 'yugma' yA 'trika' rUpase koI padya nahI hai~-arthAt aise joDavA padya nahI haiM jo do-yA-tIna milakara eka pUrA vAkya vanAte ho aura eka hI jinakA anvaya hotA ho, jisake kAraNa unamese ekakA peza kara denA Apattike yogya ho yA kisI tarahapara arthakA anartha kara deneme samartha ho| balki pratyeka padya apane-apane vipayame svatatra hai aura usakA upayoga bhI svatatratAke sAtha kiyA jA sakatA hai aura isaliye yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'vimokSasukha' vAle 37 ve padyake sAtha 38 vA aura 36 vA dono padya kyo nahI peza kie gae, jinakA peza karanA sAthame koI lAjimI nahI thaa| parantu zAstrI banArasIdAsajI tathA vaDajAtyA mohanalAlajIkA kahanA hai ki ina dUsare padyoko sAthame kyo nahI peza kiyA gayA ? aura isase yaha sApha dhvanita hotA hai ki Apa loga ina padyoko joDavA athavA eka hI vAkyake avibhakta aga samajhate haiM aura yaha ApakI korI bhUla hai| isI bhUlake vazavartI hokara dono mahAzaya itane utAvale hue haiM ki ve lekhakakI nIyatapara AkramaNa karane aura usapara isa prakArakA ilajAma lagAne takakA du sAhasa kara baiThe haiM ki usane agale padyoko apane mantavyakI siddhime vAdhaka samajhakara hI unhe choDa diyA hai nahInahI chipA liyA hai|' balki zAstrIjI to isa bhUlake cakkarame 1. zAstrIjI AkSepa karate hue likhate haiM : "isa prakaraNoM (1) ke do zloka 38-39 ke hai unako nahIM uddhRta kiyaa| karate kyo ? unase to Apake mantavyakI siddhi hI nahIM thI parantu. aisA karttavya Apa sadRza vidvAnako zobhA nahIM detA / isI taraha vaDajAtyAjI likhate haiM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 267 paDakara yahA~ taka saMjJohIna hue haiM ki unhone apane eka dUsare lekhame, jisakA hAla mujhe abhI mAlUma huA hai, lekhaka-dvArA peza kie hue usa padya ( na0 37 ) ko pUrvapakSakA padya batalA diyA hai|' arthAt yaha sUcita kiyA hai ki usa padya ( na0 37 ) me kisI ApattikArakI ApattikA ullekha mAtra hai aura isaliye kisI jaina-matavyakI puSTime use peza na karake umase agalA padya ( na038) peza karanA cAhiye thA, jo ki uttarapakSakA padya hai / yaha saba dekhakara mujhe khAsa taurapara zAstrIjIkI buddhi tathA samajhapara vaDA hI aphasosa hotA hai, kyoki vastusthiti vaisI nahI hai jaisI ki unhoMne samajhI hai, kintu usame vilakula hI vilakSaNa hai, aura usakA khulAsA isa prakAra haiM - mUla grathakAra zrIpAtrakesarI AcAryane kucha ajaina devatAoko AptAbhAsa siddha karane aura unakI sevAko narakakA hetu batalAneke anantara, 36 ve padyame yaha pratipAdana kiyA hai ki ina kRtakAritAnumatirUpase sadA hiMsAdikame pravRtta honevAle tathA himAdika duSTAcaraNoke kathanAdikapara harSa manAnevAle AptAbhAsoke ( unakI ___ "isa zlokako mukhtArajI kyo dene lage / na jAne mukhtArajI isa zlokako kyoM chipA gaye athavA unhone vasa eka hI zlokakA adhyayana kiyaa| "mahAgaya / isa tarahase eka zloka dekara dasarA-masarA vAlI vAta na kiyA kIjiye aura na isa tarahase apane managaDhanta tAtparyakI hI siddhi kiyA kiijiye|" 1. Apa likhate haiM-"zrIvidyAnandasvAmIkRta pAtrakesarIstavake Ageke zlokako chipAkara pUrvapakSake zlokase zrIjinamandirapUjana AdikI racanA jainajagatameM kalpita vatalAI gaI-" kha0 jainahitecchu varSa 7 aka 6 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 yugavIra-nivandhAvalI usa pravRttike kAraNa ) pApavandha jarUra hotA hai| isapara yaha zakA khaDI huI ki 'yadi aisA hai tava to dAna-pUjanAdi sambandhI kriyAokA, jo ki hiMsAkI kucha kAraNIbhUta jarUra hai, upadeza denese jinendrake bhI (kAritAnumatirUpase ) pApavandha honA cAhiyeunake vaha pApavandha kaise nahIM hotA ? isa zakAko dUra karane athavA yaha batalAneke lie hI ki jinendrake-unake upadeza-dvArA kAritAnumatirUpase yaha prastAvita athavA zakita pApavandha kaise nahI hotA, AcArya mahodayane khAsataurapara padya na0 37 kI sRSTi kI hai, jaisA ki Upara uddhRta kiye hae usake prastAvanAvAkyame bhI jAhira hai, aura isa padyake dvArA, jisakA anuvAda pahale diyA jA cukA hai, ukta zakAke uttarame vatalAyA hai ki 'jinendra bhagavAnne apanI kevalajJAnAvasthAme mokSa-sukhake liye ina cetya-caityAlayoke nirmANa tathA dAna-pUjanAdi sambandhI una kriyAo ke karanekA koI upadeza nahI diyA jo aneka prakArase prANiyoke-basa-sthAvara jIvoke-maraNa tathA pIunakI kAraNIbhUta hai, balki jinendrake bhakta zrAvakone svaya hI (vinA vaise upadezake apanI bhakti tathA ruci Adike vaza hokara ) una kriyAo kA anuSThAna kiyA hai|' aura isa tarahapara yaha natIjA nikAlA hai ki zrAvakoke usa anuSThAnase yadi kisI prANIko pIDA pahuMce usakI hisA hotI ho to usake jimmevAra athavA pApavandhake bhAgI jinendra nahI ho skte| isase sApha jAhira hai ki yaha ( padya na0 37) pUrvapakSakA koI padya nahI hai kintu eka zakAke uttarako liye hae honese eka prakArakA uttara-pakSakA padya hai| Ara cUMki isake sAtha hI ukta zakAke uttarakI samApti bhI ho jAtA hai, isase yaha apane viSayakA eka svatantra padya hai| zAstrIjIkA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 269 itanI bhI samajha nahI par3I ki vaha pUrvapakSakA padya kaise ho sakatA hai, java ki isame jinendrake kimI upadezakA ullekha karake usapara koI Apatti yA AzakA nahI kI gaI, valki 'na dezitA' Adi zabdoke-dvArA yaha spaSTa ghopita kiyA gayA hai ki jinendrane vaisA koI upadeza hI nahIM diyA, jisase ukta zavA khaDI nahI raha sktii| kyA zAstrIjIne isa padyake prastAvanA-vAkyako bhI nahI paDhA ? athavA jaldI yA bhrAntadazAme . 'zakA nirAkurvannAha' ko Apa 'zakA kurvannAha' paDha gaye haiM aura usIke adhArapara yaha likha mArA ki vaha 'pUrvapakSakA zloka he' parantu kucha bhI ho, isame sandeha nahI ki zAstrIjIkA isa padyako pUrvapakSakA zloka batalAnA unakI anabhijJatAko sUcita karatA hai aura ukekI coTa vidvAnopara yaha jAhira karatA hai ki Apa samajha athavA vicArase prAya koI samvandha-vizepa nahI rakhate / kheda hai, zAstrIjI apanI aisI vilakSaNa samajha tathA adbhuta vicAra-pariNatike bharosepara hI apane lekhake antame vidvAnoko yaha parAmarza dene vaiThe haiM ki "eka vAkyako lekara anartha siddha karanA du sAhasa hai| vidvAnoko pUrvApara kathana vicAra kara likhanA caahiye| ThIka hai, zAstrIjI ! dUsaroko upadeza dete rahanA parantu Apa khuda amala na karanA / / isame zaka nahI ki kisI pUrvapakSake padyase uttarapakSakA kAma lenA du sAhasa hai, parantu uttarapakSake padyako pUrvapakSakA padya batalA denA to du sAhasa nahI ? vaha to jarUra satsAhasa hai / / hama zAstrIjIse itanA jarUra kahege ki unhe yo hI anApa-sanApa nahI likhanA caahiye| AzA hai zAstrIjI bhaviSyame isapara avazya dhyAna rakkheMge / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nibandhAvalI yahaoNpara maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU ki 37ve padyame AcArya mahodayane jo yaha pratipAdana kiyA hai ki jinendrane mokSasukhake liye cainya- caityAlayo ke nirmANa tathA dAna-pUjanAdika sambandhI una kriyAo kA upadeza nahI diyA kintu zrAvakone svaya hI unakA anuSThAna kiyA hai use vastutattva athavA bhUtArthakakA ullekha samajhanA cAhiye / aura sAtha hI, yaha bhI jAna lenA cAhiye ki AcArya mahodayakA vaha kathana mukhya - vidhikI dRSTise eka nizcita athavA niyamita kathana hai aura isIse 'hi'' zabdakA upayoga bhI usake sAtha kiyA gayA jAna paDatA hai / TIkAkArane bhI isa kathanako puSTa tathA spaSTa karate huye likhA hai ki 'isa kSetra meM dAna- kriyAkA Adya ( pahalA ) svayaM anuSThAtA zreyAsa rAjA aura caitya caityAlayokI nirmANa kriyAkA pahalA svaya anuSThAtA bharata cakravartI huA hai' / yathA 270 -- "tatreha kSetre dAnakriyAyA AdyaH svayamanuSThAtA zreyAna, caitya - caityAlayAdikriyAyAstu bharatacakravartIti / " aura yaha bAta bhagavajjinasenAcAryapraNIta 'AdipurANa' se bhI siddha hai / usame bharata cakravartIkI bAbata yaha sApha likhA hai ki unhone apanI rAjadhAnI ayodhyAme jinavimbose alakRta caubIsacaubIsa ghaTe taiyAra karAkara unako nagarake bAhirI darvAjo tathA 'rAjamahaloke toraNa-dvAro aura anya mahA-dvAropara vandanArtha laTakAyA thA, aura ve jisa samaya ina dvArose hokara bAhara nikalate yA iname praveza karate the usa samaya unheM ina ghaToparase arhantokA smaraNa hotA thA aura ve ina ghaTome sthita arhat 1. 'hi vizepe'vadhAraNe --- vizvalocanakoSa Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 271 pratimAokI vandanA tathA pUjA kiyA karate the| nagarake logo tathA anya prajAjanone bhI bharatajIkI isa kRti tathA sRSTikA abhinandana kiyA thA, ve saba use bahuta pasanda karate hue una ghaTokA Adara-satkAra kiyA karate the aura kucha dinake vAda unhone khuda bhI apanI-apanI zakti tathA vibhavake anusAra usI prakArake ghaTe apane-apane gharoke toraNa-dvAropara bAdha liye the / usI vaktase gRha-dvArapara vandanamAlAe vAdhanekA rivAja paDA jo ki Aja eka dUsare hI rUpame dRSTigocara hotA hai| bhagavAn RSabhadevane usa vakta marata cakravartIko isa prakArase ghaTe vAdhane tathA pUjA-vandanA karanekA koI upadeza nahI diyA-vaha bharatajIkI 1. isa Azayako puSTa karanevAle AdipurANa ( parva 41 ) ke ve vAkya isa prakAra haiM: nirmApitAstato ghaTA jinavimbairalakRtA / parAyaratnanirmANA sambaddhA hemarajjumi // 87 // lamvitAzca puradvAri tAzcaturvizatipramA / / rAjavezma-mahAdvAra-gopurepvapyanukramAt // 88 / / yadA kila viniryAti pravizatyapyaya prabhu / taDhA maulyagralagnAmirasya syAdarhatA smRti // 89 / / smRtvA tato'haMdarcAnA bhaktyA kRtvAbhinandanAm / pUjayatyaminiSkrAmanpravizazca sa puNyadhI // 10 // ratnatoraNavinyAse sthApitAstA nidhIzinA / dRSvA'haMdvandanAheto ko'pyAsIttadAdara. // 13 // porairjanairata svepu vezmatoraNadAmasu / yathAvibhavamAvaddhA ghaTAstA saparicchadA // 9 // AdirAjakRtA sRSTiM prajAstA bhumenire| pratyAgAra yato'dyApi lakSyA vandanamAlikAH // 95 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 yugavIra-nivandhAvalI tAtkAlika nijI kalpanA thI--yaha spaSTa hai| aura isaliye isa sava kathanase yaha bAta aura bhI sApha ho jAtI hai ki zrAvaka loga yugakI Adise hI caitya-caityAlayoke nirmANa tathA pUjAvandanAdi savadhI apanI upAsanA-vidhikA svaya hI vidhAna karate Ae haiN| yaha bAta dUsarI hai ki unamese kucha loga bharatajIkI tarahase naI-naI vidhiyoke IjAda karanevAle ho aura kucha purajanokI tarahase unakA prAya anukaraNa karanevAle hI ho| parantu itanA spaSTa hai ki zrAvakaloga svaya apanI upAsanA-vidhikI naI kalpanA karaneme samartha jarUra the aura usame unakI ruci bhI bahuta kucha caritArtha hotI thii| yahI vajaha hai jo bharatajI-dvArA kalpita huI athavA unakI IjAda kI huI vandanamAlAe Aja pracalita nahI hai, unakA rivAja chUTa gayA athavA vilakula hI rUpAntarita ho gayA hai, kyoki Ajakala lokaruci badalI haI hai--loga usa prakArase bhagavAnakI mUrtiyoko ghaTopara akita karake unhe jagaha-jagaha darvAjopara laTakAnA ucita nahI samajhate / isake sivAya, ukta kathanase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki upAsanA-vidhikI koI kalpanA mahaja isa vajahase hI apramANa nahI ho jAtI ki use kisI zrAvakane kalpita kiyA hai, kyoki bharatajI-dvArA kalpita huI ukta upAsanA-vidhiko kahI bhI apramANa nahI batalAyA gyaa| pratyuta isake, yaha ghoSita kiyA gayA hai ki use saba logone mAnya kiyA thA, aura sAtha hI, usa vidhikI sRSTi karanevAle bharatajIko puNyadhI, dharmazIla tathA dharmapriya jaise vizeSaNoke sAtha ullekhita bhI kiyA hai, jo saba hI uktakriyAkI dhArmikatA eva prAmANikatAko sUcita karate haiN| parantu zAstrIjIkI samajha vilakSaNa hai, unhe itane para bhI yaha Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 273 sUjha nahI par3A ki sarvajJakI spaSTa AjJAke vinA bhI koI kriyA dharmakA aga ho sakatI hai aura usame pramANatA bhI A sakatI hai| ve dAna-pUjAdi sabadhI apanI sampUrNa kriyAopara sarvajJakI AjJA lAdane, sarvajJakI chApa lagAne, unhe sarvajJake bacanAnusAra batalAne athavA marvajJake mAthe maDhaneke liye burI tarahase lAlAyita jAna par3ate haiM, aura isIliye unhone vinA vajaha pAtrakesarIstotrake 38 ve padyakA usake liye upayoga kiyA hai, jise durupayoga kahanA caahiye| ApakI samajhake anusAra ukta 38 ve padyakI sRSTi isa zakAko lekara kI gaI hai ki sarvajJane java una pUjanAdi viSayaka kriyAokA upadeza nahI diyA kintu zrAvakone svaya unakA anuSThAna kiyA hai to ve kriyAe sarvajJakI AjJAnukUla na honepara kisa prakAra dharmakA aga ho sakegI aura unameM kisa prakArase pramANatA A sakegI ? parantu isa zakAkA 37 ve padyame koI ullekha nahI hai, jisame zAstrIjIke matAnusAra pUrvapakSakA padya honese honA cAhiye thA, aura na 38 ve padyake prastAvanA-vAkyame hI usakA ullekha milatA hai| jaisA ki Upara avataraNa na0 3 se jAhira hai| aura isaliye ukta zakAko zAstrIjIkI nijI kalpanA samajhanA cAhiye / parantu ise bhI choDiye, aura mUla padya na0 38 ko hI lIjiye jo Upara uddhRta kiyA jA cukA hai aura jisakA bhAvAnuvAda isa prakAra hai - 1 prastAvanA-vAkyameM to sirpha itanA likhA hai ki-'kathacit nisyAgama (anAdinidhana zruta) se bhavya jIvoMne una kriyAoMkA anubhava kiyA hai, isa vAtako dikhalAneke liye agalA padya (na0 38 ) kahA jA sakatA hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 yugavIra nivandhAvalI he jinadeva / Apane yA Apake upadezako vyAkhyA karake pravartA bananevAle kisI purupa-vizeSa ( gaNadharAdika ) ne caitya-kriyA. dAna-kriyA, anazanavidhi aura kezalocakA kathacit upadeza diyA hai athavA anAdinidhana zrutajJAna pramANase ( bhavya jIvone ) ina saba bAtokA anubhava kiyA hai|' ____isa padyako pUrvavartI padya na0 37 kI rozanIme paDhanese mAlUma hotA hai ki pUrvavartI padhame jo yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki zrAvakone una kriyAokA svaya anuSThAna kiyA hai usIke sambadhame eka dUsarI bAta yaha batalAneke liye ki una kriyAoke anuSThAnakA anubhava una logoko sarvathA svata hI nahI kintu parata bhI huA hai-usame kacit dUsarokI sahAyatA bhI milI hai.----isa padyakI sRSTi kI gaI hai, jaisA ki isake sakSipta prastAvanA-vAkyase bhI dhvanita hai aura isameM usa sahAyatAko tIna bhAgome vibhAjita kiyA hai .-1 kathacit tIrthakara bhagavAnake upadezase, 2 kathacit gaNadharAdika AcAryoke upadezase, aura 3 kathacit anAdinidhana zrutake adhyayanase / sAtha hI, 'vA' tathA 'athavA' zabdoke prayoga-dvArA yaha bhI sUcita kiyA hai ki pratyeka kriyAke anubhavameM sabako ina tInokI sahAyatA milanekA koI niyama nahIM hai, aura na aisA hI koI niyama hai ki inamese pratyekake dvArA tattadvipayaka sampUrNa kriyAokA upadeza hotA hai, valki yaha kathana vikalparUpase hai aura isaliye aisA samajhanA cAhiye ki kisIko kisI kriyAke anuSThAna-viSayaka anubhavame kisIkI aura kisIko kisIkI sahAyatA milatI hai athavA usake milanekA sabhava hai| aura isaliye isase yaha sApha natIjA nikalatA hai ki bhagavAna sarvajJane caitya-caityAlayoke nirmANa tathA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna dAna-pUjanAdi savandhI kisI vipayakI sampUrNa kriyAokA bhinna-bhinna rUpase koI upadeza nahI diyA / unake dvArA vaise kisI viSayakA upadiSTa honA 'kathacit' rUpase hai ora yaha 'kathacit' zabdakA prayoga vaDA hI mahattva rakhatA hai-khAsakara isakI mahattA yahA~para aura bhI baDha jAtI hai jabaki pahale padyame nizcitarUpase yaha kathana pAyA jAtA hai ki bhagavAna sarvajJane ina kriyAokA upadeza nahI diyA, aura isa padyame yaha kahA jAtA hai ki unhone kathacit upadeza diyA hai / ata upadeza dene aura na deneke virodhako meTane vAlA yaha 'kathacit' zabda avazya hI dhyAna die jAneke yogya hai-- use yo hI upekSAkI dRSTise nahI dekhA jA jaisAki zAstrIjIne aura baDajAtyAjIne' kiyA hai| Apa dono hI isa padyame 'upadeza diyA ( upadizyatesma ) ' ko dekhate hI ekadama Apese bAhara ho gaye haiM aura isa bAtako bhulA baiThe haiM ki pahale padyame vinA 'kathacit' zabdakA prayoga sAthame kiye mukhya tathA nizcitarUpase jo yaha kathana kiyA gayA hai ki 'upadeza nahI diyA ( na dezitA ) usakA taba kyA banegA / isa bhUla tathA upekSAkA hI yaha pariNAma hai jo zAstrIjI apanI usa svata kalpita zakAke uttarame 38 ve padyako artha sahita deneke bAda natIjA nikAlate hue likhate haiM , "isase spaSTa hai ki pUjana- vidhAna Adi kriyAe~ bhagavAnane -- 275 1 bar3ajAtyAjIne to yahA~ taka upekSA dhAraNa kI ki ukta padyake anuvAdame bhI 'kathacit' zabdakA prayoga nahI kiyA aura na usake isa Azayako hI sUcita kiyA ki bhagavAnane vaha upadeza kisI prakAravizeSase diyA hai - sarvathA sAkSAt rUpameM nahIM - arthAt use kisI dRSTi athavA apekSAse unake dvArA diyA huA samajhanA cAhiye / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 yugavIra-nivandhAvalI yA gaNadharAdika muniyone upadeza dI haiM inakA upadeza anAdinidhana zrutajJAnase hotA AyA hai, zrAvakone apanI ruci, bhakti aura zaktike anusAra kalpita nahI kI hai / " mAno ApakI samajhame 'kathaMcit' zabdakA kucha upayoga hI nahI / vaha mUlame vyartha prayukta huA hai / aura use choDa denepara ( jaisAki Apane apane natIjeme choDa diyA hai ) 'upadeza diyA' aura 'upadeza nahI diyA' me paraspara koI virodha nahI rahatA ||| aimI vilakSaNa samajhakI valihArI hai / aura usakA jitanA bhI guNa-gAna kiyA jAya thoDA hai // kriyAokA upadeza vAstavame 'kathacit' kA artha hai 'kenacit prakAreNa' - kisI prakArase - aura vaha 'sarvathA' athavA 'sarvaprakArase' kA virodhI hotA hai taba bhagavAnane 'kathacit' upadeza diyA isakA artha hotA hai bhagavAnane kisI prakArase upadeza diyA - sarvathA nahI / bhagavAnake upadezakA vaha prakAra kauna-sA hai jo yahA~ vivakSita hai, isakI paryAlocanA karanepara yaha mAlUma hotA hai ki pUrvavartI padyame eka zakAkA nirAkaraNa karate hue java nizcita tathA niyamitarUpase yaha kathana kiyA gayA hai ki bhagavAnane una nahI diyA taba yahA~ kathacit upadeza denekA abhiprAya yaha nahI ho sakatA ki bhagavAnane kisIko una kriyAoke karanekA sIdhA, sAkSAt varAherAsta, spaSTa athavA ( Direct ) koI upadeza - vizeSa diyA hai valki yahI ho sakatA hai ki bhagavAnake dvArA kisI dUsare prakArase karmaprakRtiyoke Asravake kAraNo tathA karmaphalako batalAte hue, ve kriyAe sAmAnya athavA kathacit vizeSarUpame yA kisI eka nirdoSa paryAyarUpame upadiSTa yA ullekhita huI haiM, athavA bhavyajIvone bhanavAnke upadezAdikA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-vipayaka samAdhAna 277 nimitta pAkara yA usake sahArese unakA anubhava kiyA hai aura isIse ve kathacit bhagavAnake dvArA upadiSTa kahalAtI haiN| jaise bhagavAna kisIko sukha-du khake dAtA nahI, kyoki ve kisIke liye icchA-pUrvaka sukha-dukhakA vidhAna nahIM karate, parantu unake mimittase sukha-du kha ho jAtA hai| eka manuSya bhagavAnakI stuti-bhakti Adike-dvArA puNya upArjana karatA hai aura pariNAmame usa puNyake phalase sukhI hotA hai, dUsarA nindA-avajJA Adike-dvArA pApa upArjana karatA hai aura phalasvarUpa durgatikA pAtra hokara dukhI hotA hai, aura isalie yaha bhI kahA jAtA hai ki bhagavAna sukhadu khake dAtA haiN|' isI taraha bhagavAnake nimittase athavA unakI pravRtti Adiko dekhakara jo upadeza mile use bhI bhagavAnakA upadeza kahate haiM, aura yaha saba kathana aneka prakArakI naya-vivakSAko liye hue hotA hai| parantu isa prakArake upadezame upadeSTAkI orase upadiSTa viSayake karane karAnekI koI sIdhI preraNA na honese vAstavame usakA denA nahI kintu lenA hotA hai, aura lenA ( AdAna ) ziSTa-vyavahArame prAya dAnapUrvaka huA karatA hai / isase lenekI apekSA usa upadezake denekA bhI vyavahAra kiyA jAtA hai| ata 38 ve padyame bhagavAnake upadezakA jo prakAra 1. bhagavAn sukha-dukhake dAtA haiM isako pAtrakesarIstotrameM yoM sUcita kiyA hai| 'dadAsyanupama sukha stutiparepvatuSyannapi, kSipasyakupito ca dhruvamasUyakAn durgatau / na ceza parameSTitA tava virudhyate yadbhavAn na kupyani na tupyati prakRtimAzrito madhyamAm // 8 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 yugavIra-nivandhAvalI abhISTa hai vaha upadezakA rAjamArga na hokara uparyukta prakArakA koI dUsarA hI mArga hai, jise eka nAmase 'gauNavidhi' kaha sakate hai aisA sasajhanA cAhiye / dUsare zabdome yo kahiye ki 37 veM padyame jo yaha kahA gayA hai ki bhagavAnane una kriyAokA upadeza nahI diyA vaha mukhya-vidhikA kathana hai aura 38 veM padyame jo unake kathaMcit upadezakI bAta kahI gaI hai use gauNa-vidhikA kathana samajhanA cAhiye / aura isa prakArake gauNa-kathanase yaha kisI taraha bhI lAjimI nahIM AtA ki pUjanAdi viSayakI sapUrNa dhArmika kriyAe~ apanI sampUrNa vyavasthAoke sAtha sarvAMgarUpase sarvajJa bhagavAnake dvArA upadiSTa huI hai, bhagavAnane usI tarahase unake karane-karAnekA logoko upadeza diyA hai, aura unakI kalpanA athavA racanAme zrAvakokA jarA bhI hAtha nahI hai / aisA samajhanA sacamuca hI samajhakA korA viparyAsa hai| mAlUma nahI zAstrIjIne 'anAdinidhanazruta' ko bhI kucha samajhA hai yA ki nahI, athavA vartamAna jaina zAstroko hI Apa anAdinidhanazruta samajhate haiN| tattvArthavArtikame to bhaTTAkalakadevane dravyAdi sAmAnyakI apekSAse anAdinidhanazrutakI siddhi batalAI hai-vizeSApekSAse nahI, dravya, kSetra, kAla, bhAvakI vizeSApekSAse use Adi tathA antavAna sUcita kiyA hai-isIse zruta matipUrvaka kahalAtA hai aura sAtha hI, yaha bhI pratipAdana kiyA hai ki anAdinidhanazrutako kabhI kisI puruSane kahI para kisI prakArase utprekSita nahIM kiyA hai| isase anAdinidhanazrutakA 1. yathAH-dravyAdisAmAnyApekSAyA tasiddhi / dravyakSetrakAlabhAvAnA vizeSasyAvivakSAyAM zrutamanAdinidhanamityucyate / na hi kena Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna 279 vipaya sAmAnya dravya, kSetra, kAla, bhAva jAna paDatA he / tava mandiramUrtiyokI nAnA prakArakI racanAo tathA pUjanAdi vidhAnokI vizepa-vizepa kriyAokA anAdinidhanazrutase kaise upadeza hotA AyA hai, ise zAstrIjI jarA samajhAkara batalAe~ to sahI ? udAharaNake liye pArzvanAthakI kucha mUrtiyopara sarpake phaNakA banAyA jAnA aura phaNakI sakhyAme bhI 5, 7, 6, 11 jaise vikalpokA honA, athavA mUrtiyoke kAnoko kadhotaka milA denA, mandirokI citra-vicitra AkRtike sAtha-sAtha unakI dIvAropara pAvApurake vartamAna jala-mandira jaise Adhunika citrokA khIcA jAnA aura rage cAvaloko puSpa tathA goleke raMge TukaDoko dIpaka kahakara caDhAnA, ina caitya-caityAlaya tathA pUjana sambandhI vartamAna kriyAoko hI lIjiye aura unake tadrUpa upadezako anAdinidhanazrutase siddha karake batalAiye / parantu isa batalAneme itanA khayAla avazya rahe ki kriyAoke pUre rUpakA ullekha karate hue, kahI zrAvakokI bhakti, ruci tathA zakti AdikA una kriyAoke sAthameM sayoga athavA samizraNa na ho jAya, nahI to ve kriyAe~ anAdinidhana na raha sakeMgI aura na zAstrIjIke matAnusAra uname dharmAMgatA tathA pramANatAkA hI praveza ho skegaa| ___ aura hA~, zAstrIjIne to apane ukta natIjeme 'yA' zabdake prayoga-dvArA bhagavAnake upadezakA vikalparUpase ullekha kiyA hai taba Apa lAjimI taurapara yaha kaise kaha sakate haiM ki bhagavAna sarvajJane una saba kriyAokA upadeza diyA hai ? aura yadi nahI kaha citpuruSeNa kacit kadAcit kathacidutprekSitamiti / teSAmeva vizeSApekSayA Adirantazva sabhavatIti matipUrvamivyucyate / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 yugavIra-nibandhAvalI sakate to phira jina viziSTa kriyAokA bhagavAnane upadeza nahI diyA aura jo khAsa taurapara gaNadharAdika muniyoMke dvArA hI upadiSTa huI ho unheM kyA Apa apramANa tathA adharma kriyA kahanA cAhate haiM ? zAyada isapara zAstrIjI yaha kahe ki gaNadharAdika muni to unhI kriyAokA upadeza dete haiM jo bhagavAnake dvArA upadiSTa hotI haiM-unake upadezame bhagavAnake upadezase koI viziSTatA athavA vibhinnatA nahI hotI aura isaliye pUjanAdi vipayakI aisI koI kriyA hI nahI jo bhagavAnake-dvArA upadiSTa na huI ho| taba to 'yA' kI jagaha 'aura' zabdakA prayoga honA cAhiye thA athavA muniyoke upadezako pRthakapase ullekha karanA hI vyartha thaa| parantu unake upadezakA yaha pRthakapase ullekha aura sAthame 'vA' zabdakA prayoga ye dono vAte mUlame bhI pAI jAtI haiM aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki gaNadharAdika muniyoke dvArA bhI kucha kriyAe~ bhinnarUpase upadiSTa huI hai, isIse unake viSayakA pRthakpa se ullekha karanekI jarUrata paidA huii| aura yaha vilakula satyArtha hai| yadi aisA na hotA to zrAvakoke mUlaguNa tathA uttaraguNa Adike kathanome AcAryokA paraspara mata bheda na hotaa| parantu matabheda avazya hai jisako lekhakane 'jainAcAryokA zAsanameda' nAmakI apanI lekhamAlAme acchI tarahase pradarzita kiyA hai| aura isaliye yaha siddha hai ki gaNadharAdika AcAryoMke dvArA kucha kriyAe aisI bhI upadiSTa huI hai jinakA sarvajJane koI khAsa upadeza nahIM diyaa| taba to una kriyAoko, sarvajJake-dvArA upadiSTa na honese zAstrIjIko apanI 1. dekho jainahitaipI' kI 14 vIM jilda aka na0 1, 2-3, 7-89 / yaha lekhamAlA 'jainAcAryoMkA zAsanabheda' nAmase pRthak chapa cukI hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-vipayaka samAdhAna 281 paribhApAke anusAra 'adharma' tathA 'apramANa' kahanA hogA aura nahI to ve zrAvako-dvArA parikalpita uttama kriyAoko bhI adharma tathA apramANa nahIM kaha skeNge| sabhava hai zAstrIjI yahA~para yaha kahanekA sAhasa kare ki gaNadharAdika 'AcArya' jina vizeSa-kriyAokA upadeza dete haiM ve vezaka sarvajJake-dvArA upadiSTa nahI hotI parantu unakA bIja sarvajJake upadezameM sannihita hotA hai, jise ve AcArya mahodaya deza-kAlakI paristhiti tathA zipyokI AvazyakatAdike anusAra pallavita karake batalAte haiM, unakA vaha upadeza sarvajJakI AjJAke pratikUla na honese unake anukula kahA jAtA hai aura isaliye use apramANa nahI kaha skte| isapara maiM sirpha itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki use pallavita karaneme athavA paryAyarUpase eka kriyAko navIna janma deneme AcAryoMkI icchA, zakti, ruci, vicArapariNati, dezakAlakI paristhiti aura ziSyokI AvazyakatA Adi dUsarI cIje zAmila hotI hai yA ki nahI ? yadi nahI hotI tava to pallavita honA hI asabhava hai kyoki bAharase dUsarI cIjake zAmila hue vinA vIja akurita bhI nahI hotA / aura yadi zAmila hotI hai aura usa zamUliyata ( sammelana ) para bhI koI kriyA mahaja isa vajahase apramANa nahI kahI jA sakatI ki vaha sarvajJakI AjJAke pratikUla athavA viruddha nahI hai to phira zrAvakoke-dvArA unakI sadbhAvanA, hitacintA, bhakti, ruci, zakti aura AvazyakatA Adike sammelanase upAsanAkI jo kriyAe kalpita kI jAya aura ve sarvajJakI AjJAke viruddha na ho unapara zAstrIjI kisa tarahapara Apatti karaneke liye samartha ho sakate haiM ? aura kaise unhe adharma kaha sakate yA unapara apramANakA phatavA lagA sakate hai ? ata Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 yugavIra-nibandhAvalI zrAvako-dvArA parikalpita huI una kriyAome zAtrIjIkI ukta zakA vyartha hai| kheda hai zAstrIjIke kisI bhI kathanakI sagati ThIka nahI baiThatI aura unakA bhI sArA lekha baDajAtyAjIkI taraha azikSitokA-sA pralApa jAna par3atA hai| isa tarahapara, isa kathanase yaha vilakula spaSTa hai ki 'vimokSasukha' vAle 37ve padyake sAtha 38ve padyakA peza karanA koI jarUrI athavA lAjimI nahIM thA / aura java 38ve padyakA peza karanA hI jarUrI nahI thA taba 39ve padyakA peza karanA to aura bhI jyAdA gairajarUrI tathA anAvazyaka ho jAtA hai, kyoki vaha prAya 38ve padyame jo kathAcit upadezavAlI bAta kahI gaI hai usapara kI jAnevAlI zakAko lekara likhA gayA hai, jaisA ki usake prastAvanA-vAkyase bhI jAhira hai| aura isaliye ina padoko sAthama pega na karanese zAstrIjI tathA baDajAtyAjokA lekhakakI nIyata Adipara AkSepa karanA aisA hI hai jaisA 'ulTA cora kotavAlako DATe' samajhakA to khoTa apanA--Apa inake Azaya, abhiprAya athavA kathanakI naya-vivakSAko samajhe nahI-aura ilajAma lagAne vaiTha gaye dUsarepara ki usane inako chipA liyaa| kitanA vilakSaNa nyAya hai| AzA hai zAstrIjI aura baDajAtyAjI dono isa lekhaparase apanI bhUle mAlUma karege, apane bhramako sudhArege aura bhaviSyame isa tarahapara vinA soce samajhe jo jIme AyA likha denekA sAhasa nahI krege| hara eka bAtako unhe dhairyake sAtha socanA aura gahare adhyayanake sAtha vicAranA cAhiye-~~-yo hI apane saskAroke viruddha koI bAta dekha-sunakara ekadama kSubdha yA kupita ho jAnA nahIM caahiye| saskAra to kharAva ho hI rahe haiM, unhIkI vajahase Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAsanA-viSayaka samAdhAna upAsanA vikRta tathA dUpita banI huI hai aura isaliye kusaskAroko haTAkara upAsanAko saccI upAsanA banAne - use U~cA uThAne athavA usame prANa-pratiSThA karaneke liye upAsanAke pratyeka aga tathA Dhagapara bahuta kucha likhane - likhAnekI jarUrata hai / samAjahitaiSI vidvAnoko usake liye barAbara prayatna karate rahanA cAhiye / --jaina jagata ( pakSika ) cAra akome prakAzita 283 16-1-1627 1-2-1627 16-2-1927 1-3-1627 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka AkSepa lekhokA sampAdana karate samaya jisa lekhame mujhe jo bAta viruddha, bhrAmaka, truTipUrNa galataphahamIko liye hue athavA spapTIkaraNake yogya pratibhAsita hotI hai aura maiM usapara usI samaya kucha prakAza DAlanA ucita samajhatA hU~ to usapara yathAzakti sayata bhASAme apanA ( sampAdakIya) noTa lagA detA huuN| isase 'pAThakoko satyake nirNayame bahuta baDI sahAyatA milatI hai, bhrama tathA galatiyA~ phailane nahI pAtI, truTiyokA kitanA hI nirasana ho jAtA hai aura sAtha hI, pAThakokI zakti tathA samayakA vahuta-sA durupayoga honese baca jAtA hai| satyakA hI eka lakSya rahanese ina noTome kisIkI koI ru-riAyata athavA anucita pakSA-pakSI nahIM kI jAtI, aura na isaliye mujhe apane zraddheya mitro pa0 nAthUrAmajI premI tathA pa0 sukhalAlajI jaise vidvAno ke lekhopara bhI noTa lagAne paDe haiM, muni puNyavijaya aura muni kalyANa vijaya jo jaise vicArakoke lekha bhI unase achUte nahI rahe haiM / parantu kisIne bhI una parase burA nahI mAnA, balki aitihAsika vidvAnoke yogya aura satya-premiyoko zobhA denevAlI prasannatA hI prakaTa kI hai| aura bhI dUsare vicAraka tathA niSpakSa vidvAna merI isa vicAra-paddhatikA abhinandana kara rahe haiM, jisakA kucha paricaya isa kiraName bhI pAThakoko dIvAna sAhaba mahArAjA kolhApura jaise vidvAnokI sammatiyose mAlUma ho skegaa| astu / __isI vicAra-paddhatike anusAra 'anekAnta' kI cauthI aura 'pA~cavI kiraName prakAzita honevAle bAbU kAmatAprasAdajI Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka AkSepa 285 samyAdaka 'vIra' ke do lekho para bhI kucha noTa lagAye gaye the| pATakoko yaha jAnakara Azcarya hogA ki una parase bAbU mAhaba ruSTa ho gaye haiM aura unhoMne apanA roga eka prativAdAtmaka lenadvAga' hAlake 'digambara jaina' aka na0 7 meM prakaTa kiyA hai| aura isa taraha apanI nirdopatA, ninnitA. tathA yukli-pIDhatAko aine pAThakoMke Age nivedana karake apane cittako ekAnta NAnna karanA cAhA hai athavA unase ekataraphA DigarI lenI cAhI hai, jinake nAmane na to muni puNyavijayajI tathA muni kanyAgavijayajI vAle ve lekha hai jinake virodhame Apake leyokA avatAra huA thA, na Apake hI ukta dono lekha hai aura na unaparake nampAdakIya noTa hI haiM, aura isaliye jo binA unake Arake tathanako jaja nahI kara sakate-usakI koI ThIka jAMca nahIM kara sakate / isa lekhaparase mujhe ApakI manovRttiko mAlUma karake dukha tathA aphasosa huA ? yaha lekha yadi mahaja sampAdakIya yuktiyo athavA ApattiyoMke virodhame hI likhA jAtA aura anyatra hI prakAzita karAyA jAtA to mujhe isakA koI vizeSa khayAla na hotA ora sabhava thA ki maiM isakI kucha upekSA bhI kara jaataa| parantu isame samyAdakakI nIyatapara eka mithyA AkSepa kiyA gayA hai, aura isalie yahaoNpara usakI asaliyatako khola denA hI maiM apanA kartavya mamajhatA huuN| AkSepakA sAra itanA hI hai ki-'yadi yaha lekha 'anekAntake' sampAdakake pAsa bhejA jAtA to ve ise na chApate, kyoki ve apanI TippaNiyoke viruddha kisIkA lekha chApate nahI, merA bhI eka 'sazodhana' nahI chApA thA aura usIparase maiM isa natIjeko pahu~cA hU~ | AkSepakI bhApA isa prakAra hai - 1. lekhakA zIrpaka hai 'rAjA sAravela aura usakA vaza' / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra- nivandhAvalI "anekAnta' ke pravINa sampAdakane hamAre lekha para kaI ApattiyoM kI haiM / unakA uttara isI patrame chapanA ThIka thA, parantu ukta sampAdaka mahodayakA apanI sampAdakIya TippaNiyoke viruddha lekha chApa denA mujhe azakya ja~cA, kyoki pichale savakase maiM isa hI natIjeko pahu~cA hU~ / 'anekAnta' kI cauthI kiraName merA eka noTe khAravelake lekhakI 14vI paktike samvandhame prakaTa karake mAnya sapAdakane eka upahAsa-sA kiyA hai aura yaha jAhira kiyA hai mAno usa paktikA vizeSa sambandha zvetAmbarIya siddhAntase hai aura isa sambandhame unhone mi0 jAyasavAlakA vaha artha bhI peza kiyA hai jisame 'yApa jJApaka' zabdakA artha jaina sAdhU karake, una sAdhuoko savastra prakaTa kiyA gayA hai / maiMne isapara unako likhA ki pUrvokta noTako usa hAlatame hI prakaTa karaneko maiMne Apako likhA thA jaba ki Apa 1618 me jo isa paMktikA nayA rUpa prakaTa huA hai, use dekhakara ThIka kara leM / ata Apa isa vAtakA sazodhana prakaTa kara deM aura Apa jo jAyasavAlajIke anusAra 'yApa jJApaka' zabdase jaina sAdhuoko savastra prakaTa karate haiM so ThIka nahI, kyoki 'yApa jJApaka' zabda - kA artha jaina sAdhu kAlpanika haiM - kisI pramANAdhArapara avalambita nahI hai ? kintu sampAdaka mahodayane isa sazodhanako prakaTa karane kI kRpA nahI ki / isIse prastuta lekha "digambarajaina" meM bhejane ko bAdhya huA hU~ / " 286 aba maiM apane pAThako ke sAmane bAbU sAhabake una dono patroko bhI rakha denA cAhatA hU~ jo Apane apane ukta dono lekhoke sAtha me bheje the, aura jinakI tarapha Apane apane ukta AkSepame izArA kiyA hai / aura sAtha hI, yaha nivedana kiye Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka AkSepa 287 detA hU~ ki ve 'anekAnta' kI 4 thI kiraNake pR0 230 para mudrita vAbU sAhabake usa lekhako bhI sAmane rakha leve jise Apane apane ukta AkSepame "noTa' nAma diyA hai| isase unhe satyake nirNayame vaDI sahAyatA milegI, lekho tathA patroke paraspara virodhI kathana bhI spaSTa ho jAyaMge aura ve sahaja hI me vAbU sAhavake AkSepakA mUlya mAlUma kara sakege - pahalA patra-'anekAnta'ke AgAmI aGkake liye tIna lekha bheja rahA hai| iname jo Apako pasanda Ae vaha prakaTa kara diijiye| vAkI lauTA dIjiye / 'khAravela' ke zilAlekhakA pahalA pATha mi0 jAyasavAlane JBORS ke bhAga 3 me prakaTa kiyA thA aura usakA sazodhana phira kiyA thA aura usa sazodhita rUpakA bhI sazodhana gata varSa prakaTa kiyA hai / maiMne pahalA rUpa aura antima rUpa dekhA hai aura isame jo antara huA vaha prakaTa kiyA hai parantu vIcakA sazodhita rUpa dekheM vinA kucha spaSTa maiM nahI likha sakA huuN| yadi Apa dillIme usako dekhakara phira milAna karaleM to acchA ho| mere khayAlame munijIkA pATha aba zAyada hI usake upayukta ho|" dUsarA patra--"anekAkAnta'kA 4 thA abU milA / usame Apane mere khAravelake zilAlekhakI 14 vI paktivAle noTako yU~ hI prakaTa karake acchA vevakUpha banAyA hai| kheda hai, Apane usake sAtha bheje hue mere patrapara dhyAna nahI diyA ? maine likhA thA ki jAyasavAlajIne isake pahale (san 1618 me) jo sazodhana kiyA thA, vaha mere pAsa nhii| mujhe usIkA khyAla thA aura usIpara yaha noTa likhane lagA-para vaha jaba na milA to jo kucha likhA thA, vaha yU~ hI pUrA karake Apako bheja diyA aura Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 yugavIra-nivandhAvalI yaha cAhA ki Apa dillIkI kisI lAyabrerIse use ThIka karake ucita samajheM to prakaTa kreN| usako usI zaklame chApanekI candA jarUrata nahI thI aura na aisA maiMne Apako likhA thaa| khaira, aba Apa ucita samajheM to isa galatIko AgAmI aGkame Thoka kara de / mai nahI samajhatA, Apane usa noTako prakaTa karake kauna-sA hita sAdhana kiyA ? hA~, rahI bAta zvetAmbaratvakI, so jAyasavAlajIne yApajJApakoko zvetAmbarokA pUrvaja batalAyA hai, so nirAdhAra hai| isake bajAya, yaha bahuta sabhava hai ki ve udAsInapratI zrAvaka ho, jinhone vratIzrAvaka khAravelake sAtha yamaniyamo-dvArA tapasyAko apanAyA thA / unako vastrAdi denA koI vejA nahI hai java udayagiri-khaDagirime nagna mUttiyA~ milatI hai taba vahaoNpara zvetAmbarokA honA kaise sabhava hai ? isa vAtako jarA Apa spaSTa kara diijiye| sAthame eka lekha aura bhejanekI dhRSTatA kara rahA huuN| agara ucita samajhe to chApa de varanA kAraNa vyakta karake isake lauTAnekI dayA kIjiye / baDA anugraha hogaa|" yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki pahale patrame jisa JBORS bhAga 3 kA ullekha hai vaha vihAra-uDIsArisarca sosAyaTIkA san 1618 kA jarnala hai jisame jAyasavAlajIkA pahalA pATha pragaTa huA thA aura antima pATha jisa jarnalame pragaTa huA usakA na0 13 hai aura use bAbU sAhabane gata varSame ( arthAt 1626 me ) prakaTa huA likhA hai| inhI dono pAThakoMke anusAra Apane apane lekhame khAravelake zilA lekhakI 14 vI paktiko alaga-alagarUpase uddhRta kiyA thA aura muni puNyavijayajI-dvArA uddhRta isa paktike eka azako munijIkA pATha batalAkara use svIkAra karaneme kaThinatAkA bhAva darzAyA thaa| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka AkSepa 289 sAtha hI, jAyasavAlajIke antima pAThako "bahuta ThIka" batalAyA thaa| parantu daivayogase munijIkA pATha jAyasavAlajIkA hI pATha thA aura vaha unakA antima pATha hI thA, isase sapAdakIya noTo dvArA jaba usa lekhakI ni sAratA aura vyarthatA prakaTa kI gaI taba bAbU sAhabakI A~khe kucha khulI aura unhoMne apane upahAsa Adike sAtha yaha mahasUsa kiyA ki, vaha lekha chapanA nahI cAhiye thaa| aisI hAlatameM munAsiba to yaha thA ki Apa apanI bhUlako svIkAra karate aura kahate ki maiM apane lekhako vApisa letA haiyahI usakA eka sazodhana ho sakatA thA-athavA mauna ho rahate / parantu Apase dono bAte nahI bana sakI aura isaliye Apa kisI tarahapara usake chApanekA ilajAma sapAdakake sira thopanA cAhate haiM aura yaha kahanA cAhate haiM ki hamane to usake chApaneke liye amuka zarta lagAI thI athavA "usa hAlatame hI prakaTa karaneko likhA thA jaba ki Apa 1618 me jo isa paktikA nayA rUpa prakaTa huA hai use dekhakara ise ThIka kara le / " parantu pahale patrameM aisI koI zarta Adi nahI hai-usame sApha taura para tIno lekhome se jo pasada Ae use prakaTa karane aura bAkIko lauTA denekI preraNA kI gaI hai / sAtha hI, yaha spaSTa ghoSita kiyA gayA hai ki lekhakane jAyasavAlajIke pahale ( san 1918 vAle ) aura antima ( gatavarSa vAle ) sazodhita pAThoko dekha liyA hai, unhIkA antara lekhame prakaTa kiyA hai, bIcakA sazodhita dekhA nahI use dekha lenekI preraNA kI gaI hai aura isa preraNAkA abhiprAya itanA hI ho sakatA hai ki, yadi vaha bIcakA pATha bhI mila jAya to use bhI de dIjiye, sabhava hai munijIkA pATha usIse sambandha rakhatA ho aura unhe naye pAThakI khabara hI na ho| parantu munijIkA pATha jaba bilakula nayA pATha hI mAlUma huA taba sapAdakako usa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 yugavAra-nivandhAvalI bIcake pAThako khojanekI koI jarUrata hI vAkI nahI rahI / use to yaha spaSTa jAna paDA ki lekhaka sApradAyika kaTTaratAke Avezame vesudha ho gayA hai| isIse apane sAmane jarnalakI 13 vI jildavAlA jAyasavAlajIkA nayA pATha aura munijI-dvArA uddhRta pATha maujUda hote hue bhI una donokA abheda use mujha nahI paDA aura na yahI khavara paDI ki maiM kyA likha rahA hU~, kyo likha rahA hU~ athavA kisa vAtakA virodha karane baiThA hU~ ? isa prakArakI hAnikAraka pravRttikA niyatraNa karane aura aise lekhakokI Akhe kholaneke lie hI vaha lekha chApA gayA, aura usapara noTa lagAye gaye / maiM cAhatA to usa lekhako bhI na chApatA-chApanekI kucha icchA bhI nahI hotI thI-parantu, cUMki vaha lekha 'anekAnta' ke eka lekhake virodhame thA, usake na chApanepara bAbU sAhaba use anyatra chapAte-jaisAki unhone "jimnoso phisTsa' jaise padapadapara Apattiyogya lekhako yahA~ se vApisa hone para 'vIra' me chapAyA hai aura yaha ThIka na hotA / isase chApateme kucha prasannatA na hote hue bhI usakA chApanA hI ucita samajhA gyaa| aura isaliye lekhake prakaTa honeke vAda jaba vAbU sAhavakA dUsarA patra AyA to usake 'kheda' Adi zabdoparase mujhe ApakI manovRtti aura pUrva patrake viruddha likhaneko dekhakara baDA aphasosa huA aura isa nA-samajhIko mAlUma karake to aura du.kha huA ki Apa abhI taka bhI apanI bhUla svIkAra nahIM kara rahe hai / / usa patrake sAthame Apane apanA koI sazodhana nahI bhejA, jisakI duhAI dI jA rahI hai, yadi bhejate to jarUra chApa diyA jAtA-bhale hI usapara koI aura noTa lagAnA pddtaa| pahale 'anekAnta' kI 4 thI kiraName pa0 sukhalAlajI tathA becaradAsajIkA eka sazodhana prakAzita huA hai, aura isalie yaha nahIM kahA jA sakatA ki sapAdaka Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka AkSepa 291 apanI TippaNiyo athavA lekhoke viruddha kisIkA sazodhana nahI chApatA / vAkI sampAdakakI orase jisa kisI sazodhanake nikAle jAnekI preraNA kI gaI hai use usake aucitya-vicArapara choDA gayA hai| usane lekhake chApaneme apanI kisI galatIkA anubhava nahIM kiyA aura isaliye kisI sazodhanake denekI jarUrata nahIM smjhii| phira usapara 'digambarajaina' vAle lekhame Apatti kaisI ? aura isa lekhame apane pUrvapatroke viruddha likhanekA sAhasa kaisA / / eka bAta aura bhI batalA denekI hai, aura vaha yaha ki pahale patrake viruddha dUsare patra aura AkSepa-vAle lekhame san 1918 vAle paktike rUpako dekha lenekI aura tadanusAra usa "noTa" nAmaka lekhako ThIka kara lenekI jo naI vAta uThAI gaI hai, usase lekhaka mahAzaya lekhake chApane-na-chApaneke viSayame kyA natIjA nikAlanA cAhate haiM, vaha kucha samajhame nahI AtA | san 1618 ke usa pAThako to maine khuda hI lekhakA sapAdana karate hue dekha liyA thA aura usake anusAra jahA~ kahI pahale pAThako dete hue Apake likhaneme kucha bhUla huI thI use sudhAra bhI diyA thaa| para usase to lekhake chApane yA na chApanekA prazna koI hala nahIM hotaa| isase mAlUma hotA hai ki lekhaka mahAzaya itane asAvadhAna hai ki ve abhI taka bhI apanI bhUlako nahI samajha rahe hai-yaha bhI nahI samajha rahe haiM ki pahale hamane kyA likhA aura aba kyA likha rahe haiM--aura varAvara bhUla-para-bhUla karate cale jAte haiM / pahalI bhUla Apane pahalA lekha likhaneme kI, dUsarI bhUla dUsare patrake bhejaneme aura tIsarI bhUla digambara jaina' vAle lekhake AkSepa-vAle azako likhaneme kI hai| Apake lekho tathA patroko dekhanese hara koI vicAraka ApakI bhArI asAvadhAnIkA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 yugavIra-nibandhAvalI anubhava kara sakatA hai aura yaha bhI jAna sakatA hai ki Apa dUsarokI bAtoko kitane galatarUpamai prastuta karate haiN| itanI bhArI asAvadhAnI rakhate hue bhI Apa aitihAsika lekhoke likhane athavA unapara vicAra karanekA sAhasa karate haiM, yaha vaDe hI AzcaryakI bAta hai / astu / isa sapUrNa kathana, vivecana athavA digdarzanase sahRdaya pAThaka sahaja hI meM yaha natIjA nikAla sakate haiM ki bAbU sAhaba kA AkSepa kitanA ni sAra, nirmUla, mithyA athavA bebuniyAda hai, aura isaliye usake AdhArapara unhone "digambarajaina" me apane lekhako bhejaneke liye jo bAdhya honA likhA hai, vaha samucita tathA mAnya kiye jAneke yogya nhii| maiM to use mahaja zarma-sI utAraneke liye UparI tathA numAizI kAraNa samajhatA hU~-bhItarI kAraNa naitika balakA abhAva jAna par3atA hai| mAlUma hotA hai sapAdakIya noToke bhayase hI unhone kahI yaha mArga akhtayAra kiyA hai, jo aitihAsika kSetrame kAma karane vAle tathA satyakA nirNaya cAhanevAloko zobhA nahIM detaa| ve yadi apanA prativAdAtmaka lekha 'anekAnta' ko bhejate aura vaha yuktipurassara, saumya tathA ziSTa bhASAme likhA hotA to 'anekAnta' ko usake chApaneme kucha bhI ujra na hotA / Apake jisa dUsare lekhapara maine kucha noTa diye the usake virodhame eka vistRta lekha muni kalyANavijayajIkA isI sayukta kiraName prakAzita ho rahA hai, Apa cAhe to usapara aura mere noTopara bhI ekasAtha hI koI prativAdAtmaka lekha 'anekAnta' ko bheja sakate haiM usapara taba kAphI vicAra ho jAyagA / 'anekAnta' varSa 1, kiraNa 6-7, maI 1930 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa vAbU kAmatAprasAdajIke lekhapara jo noTa 'anekAnta' kI 5 vI kiraName lagAye gaye the unaparase vAbU sAhaba ruSTa hue so to hue hI, parantu unake mitra vairiSTara campatarAyajI bhI ruSTa ho gaye haiM-unhe apane khAsa mitrake lekhakI zAname aise noTa asahya ho uThe haiM aura isaliye Apane unhe tathA sAthame sahAreke liye vAbU choTelAlajIke lekhake noToko bhI lekara, ukta kiraNakI samAlocanAke nAmapara, eka lekha likha DAlA hai aura usake dvArA 'anekAnta' tathA usake sampAdakake prati apanA bhArI ropa vyakta kiyA hai / yaha lekha jUna san 1630 ke 'vIra' aura 28 agasta 1630 ke 'jaina-mitra' meM prakaTa huA hai| lekhame sampAdakako "makatabake maulavI sAhaba'-"parAgadahadila maulavI sAhaba''-usake noToko "kamaciyA~" aura unaparase honevAle anubhavako "taDAkekA majA", "caTakhArokA Ananda", "caTapaTA caTakhArA" aura "majedAra taDAkokA lutpha" ityAdi batalA kara hiMsAnandI raudra dhyAnakA eka pArTa khelA gayA hai| isa lekhaparase vairiSTara sAhavakI manovRtti aura unakI lekhana-paddhatiko mAlUma karake mujhe kheda huaa| yadi yaha lekha mere noToMke virodhame kisI gahare yuktivAda aura gambhIra vicArako liye hotA, athavA usase mahaja Aveza hI Aveza yA eka vidUpakakI kRti-jaisA korA bAtUnI jamAkharca hI rahatA to zAyada mujhe usake virodhame kucha likhanekI bhI jarUrata na hotI, kyoki maiM apanA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 yugavIra-nivandhAvalI aura apane pAThakokA samaya vyartha naSTa karanA nahI caahtaa| parantu lekhamai mere Upara eka vilakSaNa Aropake lagAnekI bhI ceSTA kI gaI hai| ata isa lekhakI asaliyatakA kucha thoDA-sA paricaya 'anekAnta' ke pAThakoko karA denA aura unake sAmane apanI pojIzanako spaSTa kara denA meM apanA ucita karttavya samajhatA huuN| usIkA nIce prayatna kiyA jAtA hai| aura vaha pAThakoko kucha kama rucikara nahI hogA, usase unakI kitanI hI galataphahamiyA~ dUra ho sakeMgI aura ve vairiSTara sAhavako pahalese kahI adhika acche rUpame pahacAna skeNge| sampAdakake pichale kAmokI AlocanA karate hue vairipTara sAhava likhate haiM-"khaNDanakA kAma ApakA daraasala khUba prasiddha hai| maNDanakA kAma abhI koI kAvila tArIpha ApakI kalamakA likhA huA mere dekhaneme nahI AyA / " ityAdi, aura isake dvArA Apane yaha pratipAdana kiyA hai ki sampAdakake-dvArA abhI taka koI acchA vidhAyaka kArya nahI ho sakA hai-anekAntake-dvArA kucha hogA to vaha Age dekhA jAyagA, isa vakta to vaha bhI nahI ho rahA hai| isa savadhame maiM sirpha do vAteM batalAnA cAhatA huuN| eka to yaha ki aisA likhate hue vairiSTara sAhaba jaina-siddhAntakI isa vAtako bhUla gaye haiM ki khaNDanake sAtha maNDana lagA rahatA hai, eka bAtakA yadi khaDana kiyA jAtA hai to dUsarI bAtakA usake sAtha hI, maNDana ho jAtA hai aura khaNDana jitane jorakA athavA jitanA acchA hotA hai maDana bhI utane hI jorakA tathA utanA hI acchA huA karatA hai| udAharaNake taurapara zarIra ke doSo athavA vikArokA jitanA adhika khaNDana kiyA jAtA hai zarIrake Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 295 svAsthyakA utanA hI adhika maNDana hotA hai-kisI agake gale-saDe bhAgako kATa DAlanA usake dUsare svastha bhAgakI rakSA karaneke barAbara hai| isI taraha zarIrake dopokA jina kAryoke dvArA maNDana hotA hai unhIke-dvArA zarIrake svAsthyakA sAtha-hIsAtha khaNDana ho jAtA hai| ata khaNDanake sAtha maNDanakA aura maNDanake sAtha khaNDanakA anivArya sabadha hai, jisako zAstrIya paribhASAmeM astitvake sAtha nAstitvakA aura nAstitvake sAtha astitvakA avinAbhAvasambandha batalAyA gayA hai aura jo svAmI samantabhadrake ('astitvaM pratiSedhyenAvinAmAvyekardhAmaNi' tathA 'nAstitva pratiSedhyenAvinAmAvyekavamiNi' jaise vAkyose spaSTa prakaTa hai| ata kAbila tArIpha khaNDanake dvArA kAvila tArIpha maNDanakA koI kAma nahI huA, yaha kahanA athavA samajhanA hI bhUla hai aura yaha bAta khuda vairiSThara sAhavake eka patrake bhI viruddha paDatI hai jisame Apane sampAdakake 'grathaparIkSA-dvitIya bhAga' para sammati dete hue likhA hai "vAkaIme Apane khUba chAnabIna kI hai aura satyakA nirNaya kara diyA hai / Apake isa majamUnase mujhe baDI bhArI madada jainalAke taiyAra karanemeM milegii| ApakA parizrama sarAhanIya hai / magarivake vidvAna bhI zAyada itanI vArIkIse chAnavIna nahI kara pAte jisa tarahase isa gratha ( bhadravAhasahitA) kI Apane kI hai| Apa jainadharmake duzmana kucha azakhAsakI nigAhame gine jAte haiM, yaha isI kAraNase hai ki ApakI samAlocanA bahuta beDhaba hotI hai aura asaliyatako prakaTa kara detI hai / magara mere khayAlame isa kAmameM koI bhI aza jainadharmakI viruddhatAkA nahI pAyA jAtA hai, balki yaha to jainadharmako apavitratAke mailase zuddha karanekA upAya haiN|" Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 yugavIra-nivandhAvalI kyA satyakA nirNaya kara denA, jainalA~kI taiyArIme vaDI bhArI madada pahu~cAnA, asaliyatako prakaTa kara denA aura jainadharmako apavitratAke mailase zuddha karanekA upAya karanA, yaha saba koI maNDanAtmaka kArya nahI hai ? jarUra haiN| taba ApakA ukta likhanA krodhake Avezame asaliyatako bhulA deneke sivAya aura kucha bhI samajhame nahI aataa| dUsare yaha hai ki sampAdakake dvArA likhI huI merI bhAvanA, upAsanAtattva, vivAhasamuddezya, svAmI samantabhadra (itihAsa), jinapUjAdhikAramImAsA, zikSAprada zAstrIya udAharaNa, jainAcAryoMkA zAsanabheda, vIrapuSpAjali, mahAvIrasadeza, mInasavAda, hama dukhI kyo ? aura vivAhakSetraprakAza jaisI pustako tathA jainahitaiSI jaise patrako bhI, jo prAya sabhI Apako mila cuke haiM, yA to Apane maNDanAtmaka nahI samajhA hai aura yA unhe kAvila tArIpha nahI pAyA hai| maNDanAtmaka na samajhanA to samajhakI vilakSaNatAko prakaTa karegA aura taba maDanakA koI alaukika hI lakSaNa batalAnA hogA, isaliye yaha kahanA to nahI banatA, taba yahI kahanA hogA ki Apane unhe kAbila tArIpha nahI pAyA hai| astu , inamese kuchake Upara mujhe Apake prazasAtmaka vicAra prApta hue haiM unamese tIna vicAra jo isa vakta mujhe sahaja hI me mila sake haiM, namUneke taura para nIce diye jAte haiN| 1 "Aja 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' prApta huaa| Apake lekha mahattvapUrNa aura sapramANa hote haiN| isa pustakase mujhe apane vicAroke sthira karaneme bahuta kucha sahAyatA milegii| Apa dUradarzI haiM aura gabhIra vicAra rakhate haiN|" 2 "vivAhakSetra-prakAza' jo Apane dehalIme mujhe dI thI Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 297 vaha Aja khatama ho gaI hai / vAstavame isa pustakako likha kara bAbU jugalakizorajIne jainadharmakA bahuta hI upakAra kiyA hai / cAbU sAhaba mausaphakI tArIpha karanI jarUrI nahI hai / hara satarase taharIrakI khUbI, buddhimattA, AlAdarjekI kuzalatA, lekhakake bhAvo kI udAratAkA paricaya milatA hai / himmata aura zAna lekhaka mahAzaya kI sarAhanIya hai / mere hRdayame jitanI zakAe~ paidA ho gaIM thI ve saba isa pustakake pATha karanese samAdhAna ho gaI haiM / isIkA nAma pADitya hai / vAstavame jainadharmake AlamagIrapana ( sarvavyApI kSetra ) ko jisa cIjane sakIrNa banA rakkhA hai vaha kucha gata navIna samayake hindU rivAjokI gulAmI hI hai / kucha sakucita khayAlake vyaktiyone jainijma ( Jainism ) ko eka prakArakA jAtijma ( Jatism ) banA rakkhA hai / ye loga hamezA dUsaropara jo inase matabheda rakhate haiM, dharmaviruddha hullaDa macA kara AkSepa kiyA karate haiN| mujhe khuzI hai ki bAbU jugalakizorajIne mu~hatoDa javAba likhakara darzA diyA hai ki vAkaI dharmaviruddha vicAra kinake haiM / " 3 " 'jainahitaiSI' ke bAreme merI rAya yaha hai ki hindustAna bharame zAyada hI koI dUsarA parcA ( patra ) isa kadara umdagI ( uttamatA ) aura kAbaliyata ( yogyatA ) kA nikAlatA ho / mere khayAlame to yoropake pharsTa klAsa jarnalsa (Gournals) ke mukAbalekA yaha parcA rahA hai / " inase prakaTa hai ki Apane sampAdakakI ina kRtiyoko vAstavame kitanA adhika kAbila tArIpha pAyA hai / aura 'merI bhAvanA' ko to Apane itanA adhika kAbila tArIfa pAyA aura prasada kiyA hai ki use apanI tIna pustakome lagAyA, agrejImeM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 yugavIra-nivandhAvalI usakA anuvAda kiyA aura zAyada jarmanIme khuda gAkara use . . phonogrAphake rekArDame bhrvaayaa| itanepara bhI Apa bilate haiM liyA ki 'maNDanakA abhI koI kAbila tArIpha kAma ApakI kalamakA likhA huA mere dekhaneme nahI aayaa|' isase pAThaka samajha sakate hai ki yaha saba kitanA du mAhasa tathA satyakA apalApa hai, vairisTara sAhaba kopake Avezame aura eka mitrakA anucita pakSa lenekI dhuname kitane badala gaye haiM aura ApakI smRti kahA~ taka vicalita ho gaI hai| saca hai kopake Avezame satyakA kucha bhI bhAna nahIM rahatA, yathArtha nirNaya usase dUra jA paDatA hai aura isIse krodhako anarthokA mUla batalAyA hai / ApakI isa kopadazA tathA smRti-bhramakA sUcaka eka acchA namUnA aura bhI nIce diyA jAtA hai vairiSTara sAhaba likhate haiM-"aba dekhe bAbU choTelAlajIke sAtha kaisI gujarI ? so unake lekhake nIce bhI mahApApokI sakhyA pUrI kara dI gaI hai yAnI pA~ca' phuTanoTa sapAdakajIne lagA hI diye haiN|" yaha hai ApakI ziSTa, saumya tathA gauravabharI lekhana-paddhatikA eka namUnA / astu, bAbU choTelAlajIke lekhapara jo noTa lagAye gaye haiM unakI sakhyA pA~ca nahI hai aura na bAbU kAmatAprasAdajIke lekhapara lagAye gaye noTokI saMkhyA hI pA~ca hai, jise Apa 'mI' zabdake prayoga-dvArA sUcita karate haiM, balki dono lekhopara lage hue noTokI sakhyA ATha-ATha hai| phira bhI bairiSTara sAhabake hRdayame 'pA~ca' kI kalpanA utpanna huI-vaha bhI paoNca' vrato, pA~ca cAritro, pA~ca samitiyo athavA paoNca indriyokI nahI kintu pA~ca mahApApokI, aura isalie Apako pUrNa sayata bhASAme likhe Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 eka vilakSaNa Aropa hue ve noTa AThakI jagaha pA~ca-nahI, nahI paoNca mahApApadIkhane lage ! aura usIke anusAra Apane unakI saMkhyA pA~ca likha mArI / / likhate samaya isa bAtakI sAvadhAnI rakhanekI Apane koI jarUrata hI nahI samajhI ki unakI eka bAra gaNanA to kara lI jAya ki ve pA~ca hI hai yA kamatI-baDhatI ! so ThIka hai krodhake Avezame prAya pApakI hI sUjhatI hai aura pramattadazA honese smRti apanA ThIka kAma nahIM karatI, isIse vairiSTara sAhavako pApokI hI saMkhyAkA smaraNa rahA jAna paDatA hai| kheda hai apanI aisI sAvadhAna lekhanIke bharosepara hI Apa a~ce-tule noToke sambandhame kucha kahanekA sAhasa karane vaiThe hai / / eka jagaha to vairiSTara sAhavakA kopAveza dhamakIkI hada taka pahu~ca gayA hai / ApakA eka lekha 'anekAnta' meM nahI chApA gayA thA, jisakA kucha paricaya pAThakoko Age calakara karAyA jAyagA, usakA ullekha karaneke vAda yaha ghopaNA karate hue ki "sapAdakajI sava hI thoDe-bahuta naukarazAhIkI bhaoNtike hote haiM," Apa likhate haiM "mujhe yAda hai ki eka maratavA va0 zItalaprasAdajIne bhI, jaba vaha aiDITara 'vIra' ke the, aura maiM sabhApati paripadakA thA, mere eka lekhako aryAt sabhApati mahAzayakI AjJAko TAla diyA thA, yaha kaha kara ki ma0 gAMdhIke siddhAntake virovame hai / magara 70 jI to apane geruA kapaDo aura ucca cAritrakI vadaulata sabhApatijIke gajavase vaca gaye, magara vAbU jugalakizorajIke to vastra bhI geruA nahI haiM ?" ( taba vaha kaise vaca sakeMge?' ) 1. praznAka 1 se pahale yaha pATha chUTa gayA jAna par3atA hai| yadi praznAka hI galata ho taba bhI Apake likhanekA natIjA vahI nikalatA hai jo traikaTama diyA gayA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 yugavIra-nibandhAvalI isase vairiSTara sAhabakI spaSTa dhamakI pAI jAtI hai aura ve sApha taurapara sampAdakako yaha kahanA cAhate haiM ki vaha unake gajavase-~-krodhase-~nahI baca skegaa| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki Apake krodhakA eka kAraNa ApakA lekha na chApanA bhI hai / parantu bairiSTara sAhaba yaha likhate hue isa bAtako bhUla gaye ki jugalakizorake vastra bhale hI geruA na ho parantu vaha svatantra hai--kisIke Azrita nahI, apanI icchAse ni.svArtha sevA karane vAlA hai| aura sAtha hI, yaha bhI Apako smaraNa nahI rahA ki jisa sasthAkA 'anekAnta' patra hai usake Apa isa samaya koI sabhApati bhI nahI hai jo usa nAtese apanI kisI AjJAko balAt manavA sakate athavA AjJollaghanake aparAdhame sampAdaka para koI gajaba DhA skte| saca hai krodhake Avezame buddhi ThikAne nahI rahatI aura heyopAdeyakA vicAra saba naSTa ho jAtA hai, vahI hAlata bairiSTara sAhabakI huI jAna par3atI hai| khAravelake zilAlekhame Ae hae mUrtike ullekha Adiko lekara bA0 choTelAlajIke lekhame yaha bAta kahI gaI thI ki"taba eka hada taka isame sadeha nahIM rahatA ki mUrtiyo-dvArA mUrtimAnakI upAsanA-pUjAkA AviSkAra karanevAle jainI hI hai|" jisapara sampAdakane yaha noTa diyA thA ki--"yaha viSaya abhI bahuta kucha vivAdagrasta hai aura isaliye isapara adhika spaSTarUpame likhe jAnekI jarUrata hai|" aura isake dvArA lekhaka tathA usa vicArake dUsare vidvAnoko yaha preraNA kI gaI thI ki ve bhaviSyame kisI svatantra lekha-dvArA isa viSayapara adhika prakAza DAlanekI kRpA kre| isa preraNAme kauna-sI ApattikI bAta hai ? lekhakakI isame kauna-sI tauhIna kI gaI hai athavA MG Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 301 kauna-sI bAtako " aivakI bAta" likhA gayA hai ? aura kisIko apanI rAya jAhira karaneke liye isame kahA~ rokA gayA hai ? ina saba bAtoko sahRdaya pAThaka svaya samajha sakate haiM / parantu phira bhI vairiSTara sAhaba ukta noTakI AlocanAme likhate haiM " sampAdakajIne mu~ha kholanA, jabAna hilAnA, bolanA taka banda kara diyA / lekhakane kona aibakI bAta likhI thI ki jisa - para bhI Apase na rahA gayA aura phuTanoTa joDa hI diyA / kyA hara zakhsa apanI rAya bhI aba jAhira na kara sakegA ?" pAThakagaNa, dekhA kitanI vaDhiyA samAlocanA hai | sampAdakane to lekhako chApa deneke kAraNa lekhakakA mu~ha kholanA Adi kucha bhI vanda nahI kiyA, parantu vairiSTara sAhaba to sampAdakIya noTokA virodha karake sampAdakako mu~ha kholane aura apanI rAya jAhira karanese rokanA cAhate haiM aura phira khuda hI yaha prazna karane baiThate haiM ki "kyA hara zakhsa apanI rAya bhI aba jAhira na kara sakegA ? isase adhika AzcaryakI bAta aura kyA ho sakatI hai ? Apako kopAvezame yaha bhI sUjha nahI paDA ki 'hara zakhsa' me sampAdaka bhI to zAmila hai phira usake rAya jAhira karaneke adhikArapara Apatti kyo ? - isI sambandhame Apa likhate haiM ki "bAbU choTelAlajIke zabda to nihAyata gaMbhIra haiN|" bezaka gaMbhIra haiM, parantu noTa bhI unapara kucha kama gabhIra nahI hai / bAkI usa gabhIratAkA AdhAra Apa jina " eka hada taka " zabdoko mAna rahe haiM unake prayogarahasyako Apa svata nahI samajha sakate -- use sampAdaka aura lekhaka mahAzaya hI jAnate haiM / hA~, itanA Apako jarUra batalA denA hogA ki yadi ukta zabda vAkyake sAthame na hote to phira Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 yugavIra nivandhAvalI noTakA rUpa bhI kucha dUsarA hI hotA aura vaha zAyada Apako kahI adhika apriya jAna paDatA / Gung isI phuTanoTakI carcA karate hue vairiSTara sAhaba pUchate haiM"kyA sapAdakajIne kisI lekha yA pustakame jo hindUne chapavAI ho phuTanoTa jaisA unhone khuda joDanekA tarIkA istiyAra kiyA hai, kahI paDhA hai ?" isa praznaparase vairiSTara sAhavakA hindIpatra sasAra- vipayaka bhArI ajJAna pAyA jAtA hai, kyoki isase mAlUma hotA hai ki eka to Apa yaha samajha rahe haiM ki sampAdaka 'anekAnta' ne hI lekhopara phuTanoTo ke joDanekA yaha nayA tarIkA IjAda aura ikhtiyAra kiyA' hai, isase pahale usakA kahI koI astitva nahI thA, dUsare yaha ki hinduoke dvArA prakAzita lekhAdikome isa prakArake noTa lagAne ke tarIkekA ekadama abhAva hai / parantu aisA nahI hai, hindI - patro phuTanoTakA yaha tarIkA kamIvezarUpame varSo se jArI hai / jainahitepI bhI phuTanoTa lagate the, jise Apa eka vAra hindustAna bharake patrome uttama tathA yoropake pharsTa klAsa janaralsake mukAvalekA parcA likha cuke haiM, aura ve pa0 nAthUrAma jI premIke sampAdanakAlame bhI lagate rahe haiM / yadi vairiSTara sAhava ukta praznase pahale 'tyAgabhUmi' Adi vartamAnake kucha prasiddha hindU patrokI phAile hI uThAkara dekha lete to Apako garvake sAtha aisA prazna pUcha kara vyartha hI apanI ajJatAke prakAza dvArA hAsyAspada vanakI naubata na AtI / astu, pAThakoke satopake liye tIsare varSakI 'tyAgabhUmi' ke aka na0 4 parase sapAdakIya phuTanoTakA eka namUnA nIce diyA jAtA hai isa akame aura bhI kaI lekho para noTa haiM, jo saba 'anekAnta' ke noTokI rIti-nItise tulanA kiye jA sakate haiM : -------- Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 303 "yaha lekhakakI bhUla hai| atyAcArI rAjAko, saparivAra taka, naSTa kara DAlanekA spaSTa Adeza manusmRti Adime hai| ---sapA0 / " pR0 426 isase pAThaka samajha sakate haiM ki bairiSTara sAhabake ukta praznakA kyA mUlya hai, unakI lekhanI kitanI asAvadhAna he aura aura unakI yaha asAvadhAnatA bhI unakI kitanI parAgadahadilIavyasthitacittatA ko sAbita karatI hai, jisakA krodhake Avezame ho jAnA bahuta kucha svAbhAvika hai| sAtha hI, unhe yaha batalAnekI bhI jarUrata nahI rahatI ki isa prakArake phuTanoTokA yaha koI nayA tarIkA ikhtiyAra nahI kiyA gayA hai, jaisA ki bairiSTara sAhaba samajhate haiM / aura yadi kiyA bhI jAtA to vaha 'anekAnta' ke liye gauravakI vastu hotA--aba bhI isa viSayame 'anekAnta' kI jo vizeSatA hai vaha usake nAmako zobhA denevAlI hai| kyA mahaja dUsarokA anukaraNa karaneme hI koI bahAdurI hai aura apanI taraphase kisI acchI naI bAtake IjAda karaneme kucha bhI guNa nahI hai ? yadi aisA nahI to phira ukta prakArake praznakI jarUrata hI kyo paidA huI ? noTa-paddhatikI upayogitAanupayogitAke prazna para vicAra karanA thA, jisakA lekhame kahI bhI kucha vicAra nahI hai / mAtra yaha kaha denA ki noTa to makatavake parAgadahadila maulavI sAhavakI kamaciyA~ hai, vilAyatame 'aise lekhoko sampAdaka lete hI nahIM jinake nIce phuTanoTa lagAye vagaira unakA kAma na cale' athavA amuka 'phuTanoTa bhI kama vAhiyAta nahI' yaha saba kyA noTa-paddhatikI upayogitA-anupayogitAkA koI vicAra hai ? kadApi nhii| phira kyA anupayogI siddha kiye binA hI Apa sapAdakase aisI AzA rakhano ucita sakajhate haiM ki vaha Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 yugavIra - nivandhAvalo apanI isa noTa paddhatiko choDa deve ? sapAdakane apanI isa noTanItikI upayogitA aura AvazyakatAkA kitanA hI spaSTIkaraNa usa lekha me kara diyA hai, jo 'eka AkSepa'' nAmase jyeSTha mAsakI anekAnta kiraNa pR0 316 para prakAzita huA hai / pAThaka vahA~se use jAna sakate haiN| usake virodhame yadi kisIko kucha yuktipurassara likhanA ho to ve jarUra likheM, usapara vicAra kiyA jAyagA / astu / aba usa noTakI bAta ko bhI lIjiye, jisapara lekhame sabase adhika vAvelA macAyA gayA hai aura logoko 'anekAnta' patra tathA usake 'sampAdaka' ke viruddha bhaDakAnekA jaghanya prayatna kiyA gayA hai / isake liye sabase pahale hame bAbU choTelAlajIke lekhake prAraMbhika azako dhyAname lenA hogA, aura vaha isa prakAra hai "yaha bAta satya hai ki jisa jAtikA itihAsa nahI vaha jAti prAya nahI - ke tulya samajhI jAtI hai, kucha samaya pUrva jainiyo - kI gaNanA hinduome hotI thI, kiMtu jabase jaina- purAtatvakA vikAsa huA tavase sasAra hame eka pracIna, svataMtra aura ucca siddhAntAnuyAyI samajhane lagA hai| sAtha hI, hamArA itihAsa kitanA adhika vistIrNa aura gauravAnvita hai yaha bAta bhI dina-para-dina lokamAnya hotI calI jAtI hai / vaha samaya aba dUra nahI haiM jaba yaha svIkAra karanA hogA ki 'jainiyokA itihAsa sAre sasArakA itihAsa hai / ' gaharI vicAra dRSTise yadi dekhA jAya to yaha spaSTa ho jAtA hai ki Aja jaina siddhAnta sAre vizvame adRzyarUpase apanA kArya kara rahe haiM / jainasamAja apane itihAsake anusadhAna tathA 1. yaha lekha isI pustaka meM pRSTha 284 para prakAzita hai / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 20 eka vilakSaNa Aropa prakAzaname yadi kucha bhI zakti vyaya karatA to Aja hamArI dazA kucha aura hI hotI / itihAsase yaha siddha ho cukA hai ki nigrantha digambara mata hI mAla dharma hai|" / lekhakI isa bhUmikAme 'jainiyokI, jainapurAtattvakA, hame, hamArA, jainiyokA, jainasiddhAnta, jainasamAja, hamArI,' ye zabda eka vargake haiM aura ve digambara-zvetAmvarakA koI sampradAya-bheda na karate hue avibhakta jainasamAja, jainasiddhAnta tathA jainapurAtattvako lekara likhe gaye haiM, jaisA ki unakI prayoga-sthiti athavA lekhakI kathanazailI parase prakaTa hai| aura 'hinduome, sasAra, lokamAnya, sAre sasArakA, sAre vizvame' ye zabda dUsare vargake haiM, jo usa samUhako lakSya karake likhe gaye haiM jisake sAtha apane siddhAnta yA apanI prAcInatA Adike sambandhakI athavA mukAvalekI koI bAta kahI gaI haiN| aura isa pichale vargake bhI do vibhAga kiye jA sakate haiM-eka mAtra hinduo athavA vaidika dharmAnuyAyiyokA aura dUsarA akhila vizvakA / vaidika dharmAnuyAyiyoke mukAvalemaiM apanI prAcInatAke sasthApanakI bAta lekhake anta taka kahI gaI hai, jahA~ eka pUjanavidhAnakA ullekha karaneke bAda likhA hai- "yadi hama pAzcAtyarItyAnusAra gaNanA kara usakI prArambhika avasthA yA utpattikAla para pahu~canekA prayatna karege to vaidika kAlase pUrva nahI to varAvara avazya pahu~ca jAya~ge / maiM to kahU~gA ki yaha vidhAna vaidika kAlase bahuta pUrva samayakA hai|" vAkI digambara aura zvetAmbara ina dono sapradAyome kauna pahalekA aura kauna pIchekA ? isa praznako lekhabharame kahI bhI uThAyA nahI gayA hai aura na sAre lekhako paDhanese yahI mAlUma hotA hai ki lekhaka mahAzaya usame dono sapradAyokI utpatti para koI vicAra Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 yugavIra - nivandhAvalI karane baiThe hai / aisI hAlatame ukta bhUmikAke atima vAkyame java yaha kahA gayA ki "nirgrantha digambara mata hI mUla dharma hai" aura use "itihAsase siddha" huA batalAyA gayA taba sapAdaka ke hRdayame svabhAvata. hI yaha prazna utpanna huA ki isa vAkyame prayukta hue 'mUla' zabdakI maryAdA kyA hai ? - usakA kSetra kahA~ taka sImita hai ? athavA vaha kisa dRSTi, apekSA yA Azayako lekara likhA gayA hai ? kyoki 'mUla' zavdake Adi ( Adya ) aura pradhAna Adi kaI artha hote haiM aura phira dRSTibhedase unakI sImA - me bhI antara paDa jAtA hai / taba digabaramata kisa arthame mUla dharma hai aura kisakA mUla dharma hai ? arthAt AdikI dRSTise mUla dharma hai yA pradhAnakI dRSTise mUla dharma hai ? aura isa pratyeka dRSTike sAtha, sarvadharmokI apekSA mUladharma hai yA vaidika Adi kisI dharmavizeSa athavA jainadharmakI kisI zAkhAvizeSakI apekSA mUla dharma hai ? sapUrNa vizvakI apekSA mUladharma hai yA bhAratavarSa Adi kisI dezavizeSakI apekSA mUla dharma hai ? sarva yugokI apekSA mUla dharma hai yA kisI yugavizeSakI apekSA mUla dharma hai ? sarva samAjokA mUla dharma hai yA kisI samAjavizeSakA mUla gharma hai ? isa prakArakI praznamAlA utpanna hotI hai / lekha parase isakA koI ThIka samAdhAna na ho sakanese 'mUla' zabda para nIce likhA phuTanoTa lagAnA ucita samajhA gayA - " acchA hotA yadi yahA~ 'mUla' kI maryAdAkA bhI kucha ullekha kara diyA jAtA, jisase pAThakoko usapara ThIka vicAra karanekA avasara milatA / " pAThaka dekheM, yaha noTa kitanA saumya hai, kitanI saMyata bhASAme likhA gayA hai aura lekhakI uparyukta sthitiko dhyAname rakhate Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 307 hue kitanA Avazyaka jAna paDatA hai| parantu bairiSTara sAhaba ise bhI "kamacI" batalAte haiN| aura ise uddhRta karate hue likhate haiM - " 'maulavI sAhaba' ko 'mUla' kA zabda nApasada huaa| phira kyA thaa| taDase kamacI paDI aura caTase nimna likhita phuTanoTa joDA gyaa| " yaha hai bariSTara sAhabakI susabhya aura gabhIra vicArabhASAkA eka namUnA ! aisI hI gabhIra vicArabhASAse sArA lekha bharA huA hai, jisake kucha namUne pahale bhI diye jA cuke haiN| eka ati sayata bhASAme likhe hue vicArapUrNa saumya noTako 'kamacI' kI upamA denA hRdayakI kaluSatAko vyakta karatA hai aura sAtha hI isa bAtako sUcita karatA hai ki Apa vicArake dvArako banda karanA cAhate haiM / astu, vairiSTara sAhabane isa noTakI AlocanAme vyagarUpase choTelAlajIkI samajhakI carcA karate hue aura yaha batalAte hue ki unhone bhUla kI jo "yaha na samajhe ki 'mUla' me tanAjA digambarI-zvetAmbarI ibtadAkA hI nahI AtA hai, balki duniyA bharake aura saba kismake jhagaDe bhI zAmila ho sakege," likhA hai___"agara choTelAlajI vakIla hote to bhI kucha bAta thI; kyoki phira to vaha yaha bhI kaha sakate ki sAhaba merA to khayAla yaha thA ki maz2amUnako silasile tAlluka ( relevency ) kI dRSTikoNase hI paDhA jA skegaa|" __ aura isake dvArA yaha sujhAnekI ceSTA kI hai ki ukta vAkyameM lekhake sambandhakramase athavA prastAvAnukUla yA prakaraNAnusAra 'mUla' kA artha digambaramatake zvetAmbaramatase pahale ( prAcIna ) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 yugavIra-nivandhAvalI honekA hI nikalatA hai dUsare matose pahale honekA yA pradhAnatA AdikA nhii| parantu mUla lekhake sambandhakrama athavA usake kisI prastAva yA prakaraName aisA nahIM pAyA jAtA, jaisA ki Upara 'mUla' zabdase pUrvavatI pUre lekhAzako uddhRta karake batalAyA jA cukA hai / hA~, yadi usa vAkyakA rUpa yaha hotA ki "nirgrantha digambara mata hI jainasamAjakA mUla dharma hai" to aisA Azaya nikAlA jA sakatA thA, aura taba, mUlakI maryAdAkA eka ullekha ho jAnese, usa para isa prakArakA koI noTa bhI na lagAyA jaataa| parantu usameM 'mUla' se pahale 'jainasamAjakA' ye zabda athavA isI Azayake koI dUsare zabda nahI hai aura vAte pahale hinduo, sasAra tathA vizvake sAtha sambandhakI kI gaI haiM aura ata taka vaidika dharmAnuyAyiyoke mukAvaleme apanI prAcInatAkI vAta kahI gaI hai, tava 'mUla' kA vaisA artha nahIM nikAlA jA sakatA / ata vairiSTara sAhavane jo bAta sujhAnekI ceSTA kI hai vaha unakI kalpanAmAtra hai-lekha parase usakI upalabdhi nahIM hotii| aura silasile tAlluka ( relevency ) kI duhAI avicAritaramya hai| isake bAda bairiSTara sAhaba "mUlakI maryAdA" kA artha samajhaneme akulAte hue likhate haiM "parezAna hU~ ki mUlakI maryAdAkA kyA artha karUM ? kyA kRcha niyata samayake liye digabarI sapradAya mUla ho sakatA hai aura phira zvetAmbarI ? yA thoDe dino zvetAmbarI mUla rahave aura phira digabarI ho jAve yA kucha azome yaha aura kuchame vaha ? Akhira matalaba kyA hai ? mere khayAlame mujhase yaha gabhIra prazna hala nahI ho sakegA / svaya sapAdakajI hI isa para prakAza DAlege to kAma clegaa| magara eka bAta aura mere maname AtI hai aura Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 309 vaha yaha hai ki zAyada sampAdakajI zvetAmbarI matako hI mUla mAnate hoge, nahI to isa 'mUla' ke zabdake Upara phuTanoTakI kyA jarUrata thI ? hA~, aura yAda AI / bambaIse maiMne bhI karIba tIna mAhake hue eka lekha zvetAmbarImatake mUladigambarImatakI zAkhA honeke bAreme likha kara 'anekAnta' me pragaTa honeko bhejA thA / vaha abhI taka mere ilma me 'anekAnta' me nahI chapA hai / zAyada isI kAraNa se na chApA gayA hogA ki vaha khullamakhullA digambarI matako sanAtana jainadharmaM batalAtA thA aura zvetAmbarI sampradAyake 'mUlatva' ke dAveko jaDa mUlase ukhADa phekatA thA / " isase spaSTa hai ki ukta noTame prayukta hue 'mUlakI maryAdA' zabdokA artha hI bairiSTara sAhaba ThIka nahI samajha sake haiM, ve cakkarame paDa gaye haiM aura vaise hI binA samajhe aTakalapaccU usakI AlocanA karaneke liye pravRtta hue haiM / isIliye 'maryAdA' kA vicAra karate hue Apa maryAdAse bAhara ho gaye haiM aura Apane sampAdakake vipayame eka vilakSaNa ArIpa ( iljAma ) kI sRSTi kara DAlI hai, jisakA khulAsA isa prakAra hai 'sampAdakajI zvetAmbarImatako hI mUladharma mAnate hoge, yadi aisA na hotA to 'mUla' zabda para phuTanoTa diyA hI na jAtAusake denekI koI jarUrata hI nahI thI, dUsare zvetAmbaro ke mUlatva ( prAcInatva ) ke virodha meM jo lekha unake pAsa bhejA gayA thA usako 'anekAnta' me jarUra chApa dete, na chApanekI koI vajaha nahI thI / ' isa Aropa aura usake yuktivAdake sambadhame maiM yahA~ para sirpha itanA hI batalA denA cAhatA hai ki vaha bilakula kalpita aura ve buniyAda ( nirmUla ) hai | noTa lekhakI jisa sthitime Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 yugavIra-nivandhAvalI diyA gayA hai aura usake denekA jo kAraNa hai usakA spaSTIkaraNa Upara kiyA jA cukA hai aura usa parase pAThaka usakI jaruratako svata mahasUsa kara sakate haiM / hA~, yadi sampAdakamai sAmpradAyika kaTTaratA hotI to jarUrata hone para bhI vaha use na detA, zAyada isI dRSTime vairipTara sAhavane "kyA jarUrata thI" ina zabdoko likhA ho| dUsare yadi sampAdakakI aisI mAnyatA hotI, to phira 'mUla' zabdake maryAdA-viSayaka noTase kyA natIjA thA ? tava to digambara matake mUla dharma hone para hI Apatti kI jAtI, jaisA ki anya noTome bhI kisI-kisI viSayapara spaSTa Apatti kI gaI hai| sAtha hI, lekhake usa aza para bhI Apatti kI jAtI jahA~ ( pR0 286 ) khAravelake zilAlekhame ullekhita pratimAko "avazya digambara thI" aisA likhA gayA hai, kyoki zilAlekhame usake sAtha 'digambara' zabdakA koI prayoga nahIM hai| isake sivAya, vAbU pUraNacadajI nAharakA vaha lekha bhI 'anekAnta' meM chApA jAtA jo zvetAmbara matakI prAcInatA siddha karaneke liye prakaTa huA hai| ata ApakI isa yuktime kucha bhI dama mAlUma nahI hotaa| rahI lekhake na chApanekI vAta, vaha jarUra nahI chApA gayA hai| parantu usake na chApanekA kAraNa yaha nahI hai ki usame zvetAmbara matakI apekSA digambara matakI prAcInatA siddha karanekA yatna kiyA gayA hai balki isa liye nahI chApA gayA hai ki vaha gauravahIna samajhA gayA, usakA yuktivAda prAya lacara aura poca pAyA gayA aura isase bhI adhika truTi usame yaha dekhI gaI ki vaha ziSTAcArase girA huA hai, apane eka bhrAtRvargako ghRNAkI dRSTise hI nahI dekhatA kintu usake pUjya puruSoMke prati oche eva Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 311 tiraskArake zabdokA prayoga bhI karatA hai aura gabhIra vicAraNAse ekadama rahita hai| kaI sajjanoko use paDha kara sunAyA gayA tathA paDhaneko diyA gayA parantu kisIne bhI use 'anekAnta ke liye pasanda nahI kiyaa| 'anekAnta' jisa udAranIti, sAmpradAyikapakSapAta-rahitatA, anekAntAtmaka-vicAra-paddhati aura bhASAke ziSTa, saumya tathA gabhIra honeke abhivacanako lekara avatarita huA hai usake vaha anukUla hI nahI pAyA gayA, aura isaliye nahI chApA gyaa| ___yahA~ para usa lekha' ke yuktivAda para, vicArakA koI avasara nahI hai usake liye to judA hI sthAna aura kAphI samaya honA cAhiye- sirpha do namUne lekhakA kucha AbhAsa karAneke liye nIce diye jAte haiM - 1. "gautama aura kesIke vArtAlApakA viSaya 'corakI dADhIme tinakA' ke samAna hai| digambariyoMke yahA~ aisA koI vArtAlApa nahI darja hai| isase sAfa jAhira hai ki digamvariyoko apane matame kamajorI nahI mAlUma huI aura zvetAmbariyoko huii|" ityAdi / 2. "zvetAmbara sampradAyakI utpatti bilakula kudaratI taurase samajhame A jAtI hai / sakhta kahatake jamAneme jaba jainiyoke yahA~se peTa pAlana na ho sakA to ajainiyose bhikSA lenI paDI aura isa vajahase vastra dhAraNa karane paDe, kyoki unake yahA~ digambarI sAdhuokI mAnyatA na thii| isI kAraNase strImukti aura zUdramuktikA siddhAnta bhI AsAnose samajhame A jAtA hai| ina 1. yaha lekha 'vIra' ke usI aGkameM aura 'jainamitra ke 4-9-30 meM chapA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 yugavIra-nivandhAvalI bAtome zvetAmbarI hinduose bhI Age baDha gae haiN| hindU to zUdroko veda bhI nahI paDhane dete haiN| mukti kaisI ? isa liye hindU striyo aura zUdroko muktikA mujadaha sunAnekA yahI bhAva ho sakatA thA ki isa vahAnese bhaktokI sasyA baDhAI jAve, kyoki bhaktokI sakhyAse hI bhikSAkA adhika lAbha honA sabhava hai|" pAThakagaNa dekhiye, kitane tiraskArapUrNa udgAra hai aura kaisI vicitra kalpanA hai / / kyA dubhikSama zvetAmbaroMke pUrvapurupokA jainiyoke yahA~se peTapAlana (1) nahI ho sakA aura unhone ajeniyoke yahA~se bhikSA leneke liye hI vastra dhAraNa kiye ? aura kyA striyo tathA zUdrose bhojana prApta karaneke liye hI unheM muktikA sadeza sunAyA gayA-usakA adhikAra diyA gayA ? kitanI vilakSaNa vuddhikI kalpanA hai / / isa adbhuta kalpanAko karate hue vairiSTara sAhaba apane digamvara zAstrokI maryAdAkA bhI ullaghana kara gaye haiM aura jo jIme AyA likha mArA hai| zrIratnanandi AcAryake 'bhadravAha-caritra' me kahI bhI yaha nahI likhA hai ki durbhikSake samaya aisA huA athavA usa avaziSTa muni saghako jainiyoke gharase bhojana nahI milA aura usane ajainoMke yahA~se bhojana prApta karaneke liye hI vastra dhAraNa kiye / balki kuveramitra, jinadAsa, mAdhavadatta aura vandhudatta Adi jina-jina atula vibhavadhArI baDe-baDe seThokA ullekha kiyA hai una savako baDe zraddhAsampanna zrAvaka likhA hai, jinhone munisaghakI pUre taurase sevA kI hai, dIna dukhiyoko bahuta kucha dAna diyA hai aura jinakI prArthanA para hI vaha munisagha dakSiNako jAnese rukA thA / ata lekhakI aisI behUdI aura nirargala sthiti hote hue use 'anekAnta' me sthAna denA karo ucita ho sakatA thA ? yadi kisI taraha Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 313 sthAna diyA bhI jAtA to usake kalevarase phuTanoToMkA kalevara kaI gunA bar3ha jAtA aura taba vairiSTara sAhabako vaha aura bhI nAgavAra mAlUma hotA aura usa vakta Apake krodhakA pArA na mAlUma kitanI DigarI Upara caDha jAtA, jaba eka mitrake lekha para noTa denese hI usakI yaha dazA huI hai / use na chApa kara to usa nItikA bhI anusaraNa kiyA gayA hai jise Apane vilAyatake patrasapAdakokI nIti likhA hai aura kahA hai ki 've aise lekhoko lete hI nahI jinapara phuTanoTa lagAye bagaira unakA kAma na cle|' phira isa para kopa kyo ? gajabakI dhamakI kyo ? aura aise vilakSaNa AropakI sRSTi kyo ? kyA krodhake AdhAra para hI Apa apanA saba kAma nikAlanA cAhate haiM ? aura prema, saujanya tathA yuktivAda Adise kucha kAma lenA nahI cAhate ? bahuta sabhava hai ki ApakA yaha Aropa sAmpradAyikatAke usa AropakA mahaja javAba ho jo kAmatAprasAdajIkI lekhanI para lagAyA gayA thA, parantu kucha bhI ho, Uparake kathana tathA vivecana parase yaha spaSTa hai ki isameM kucha bhI sAra nahI hai aura yaha jAne-anajAne bAbU choTelAlajIke zabdo tathA noTake zabdoko ThIka dhyAname na lete hue hI ghaTita kiyA gayA hai / AzA hai bairiSTara sAhaba aba 'mUlakI maryAdA' Adike bhAvako ThIka samajha skeNge| ___yahA~ para maiM apane pAThakoko itanA aura bhI vatalA denA cAhatA hU~ ki idhara to bAbU choTelAlajI hai, jinhone apane lekha parake noToke mahatvako samajhA hai aura isa liye unhone unakA koI prativAda nahI kiyA aura na unake viSayame kisI prakArakI aprasannatAkA hI bhAva prakaTa kiyA hai| ve barAvara gabhIra tathA udAra bane hue haiM aura 'anekAnta' patrako baDI U~cI dRSTise Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 yugavIra-nivandhAvalI dekhate haiM aura yaha vAta hAlake unake usa patrase prakaTa hai jisakA eka aza 'yadi yUropame aisA patra prakAzita hotA' isa zIrSakake nIce pR0 651 para diyA gayA hai aura jisame unhoMne patrakI bhArI upayogitAkA ullekha karate hue usake cirajIvanake liye propegaiDA karanekA parAmarza diyA hai aura sAtha hI apanI sahAyatAkA bhI vacana diyA hai| aura udhara vairipTara sAhaba hai, jo apanI tathA apane mitrakI zAna aura mAnarakSAke liye vyartha likhanA bhI ucita samajhate haiM aura jarAsI bAtake Upara itane ruSTa ho gaye haiM ki unhoMne 'anekAnta' ke guNokI taraphase apanI dRSTiko bilakula hI banda kara liyA hai, unhe ava yaha najara hI nahIM AtA ki 'anekAnta' koI mahatvakA kAma kara rahA hai athavA usake dvArA koI kAvila tArIpha kAma huA hai, anekAntakI nIti bhI unhe umdA (uttama) dikhalAI nahI detI, anekAntake nAmako sArthaka banAnekA koI prayatna usake sampAdakane abhI taka kiyA hai yaha bhI unhe dIkha nahI paDatA-suna nahI paDatA, sahadharmI vAtsalyakI patrame unheM kahI bU nahI AtI aura jainatvakI bhI kucha gadha nahI AtI aura isaliye ina saba bAtokA kisI-na-kisI rUpa me ijahAra karate hue phira Apa yahA~ taka likhate haiM "vaha patra kyA kAma kara sakegA jo sacce javAharAtame hI aiva nikAla nikAla kara dUsaroko apane satyavaktApanekI ghoSaNA de ! aura jo caoNdake Upara dhUla phekaneko hI apanA kartavya samajha baitthe|" "yaha yAda rahe ki yaha patra mAtra aitihAsika yA purAtattvakA patra nahI hai| jainiyone jo hajAro rupayekA candA kiyA hai, vaha Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 315 isaliye nahI kiyA hai, ki 'anekAnta' icchAnusAra anTa-sanTa likhatA rhe|" "agara 'anekAnta' itihAsame jainatvakI sugadha paidA nahI kara sakatA hai to usakI koI jarUrata nahIM hai|" / ___ aura isa taraha 'anekAnta' kI taraphase logoko bhaDakAne, unhe prakArAntarase usakI sahAyatA na karaneke liye prerita karane aura usakA jIvana taka samApta kara dene kI Apane ceSTA kI hai| ye haiM saba ApakI samAlocanAke khAsa namUne / ise kahate haiM guNako choDakara avaguNa grahaNa-karanA, aura vaha avaguNa bhI kaisA ? vibhagAvadhi-vAle jIvakI buddhime sthita jaisA, jo mAtAke camacese dUdha pilAneko bhI mu~ha phADanA samajhatA hai / aura ise kahate haiM eka salUke lie bheseko vadha karaneke lie utArU ho jAnA / jina sakhyAbandha jaina-ajaina vidvAnoko 'anekAnta'me saba orase guNokA darzana hotA hai, itihAsa, sAhitya eva tattvajJAnakA mahatva dikhalAI paDatA hai, jo sacce jainatvakI sugadhase ise vyApta pAte haiM aura jo isakI prazasAme muktakaNTha bane hue hai, tathA jinake hRdayodgAra 'anekAnta'kI pratyeka kiraName nikalate rahe haiM, ve zAyada bairiSTara sAhabase kaha baiThe--'mahAzaya jI / krodha tathA pakSapAtake Avezavaza ApakI dRSTime vikAra A gayA hai, isIse Apako 'anekAnta'me kucha guNakI vAta dikhalAI nahI paDatI athavA jo kucha dikhalAI de rahA hai vaha saba anyathA hI dikhalAI de rahA hai / aura isI taraha nAsikA vikRta hokara usakI ghrANazakti bhI naSTaprAya ho gaI hai, isIse isakI jo sugadha caturdika phaila rahI hai vaha Apako mahasUsa nahIM hotI aura Apa usame jainatvakI koI gadha nahI pA rahe haiN|' Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI upasaMhAra hA~, sAmpradAyikatAko puSTa karanA hI yadi sahadharmI vAtsalyakA lakSaNa ho to usakI bU jarUra anekAnta-dvArA puSTa nahIM hotI kintu ekAnta-dvArA puSTa hotI hai / 'anekAnta'ko sAmpradAyikatAke pakase alipta rakhanekI pUrI koziza kI jAtI hai, usakA udaya hI isa bAtako lekara huA hai ki usame kisI sampradAyavigepake anucita pakSapAtako sthAna nahI diyA jaaygaa| 'anekAnta'kI dRSTime digambara aura zvetAmbara dono samAna hai, dono hI isake pAThaka tathA grAhaka haiM aura dono hI sampradAyoke mahAnubhAva usa vIra-sevaka-sagha nAmaka sasthAke sadasya haiM jisake dvArA samantabhadrAzramakI sthApanA huI aura jisakA yaha mukha patra hai / zvetAmbara sadasyome pa0 sukhalAlajI, pa0 becaradAsajI aura muni kalyANavijayajI jaise prauDha vidvAnoke nAma khAsa taurase ullekhanIya haiM, jo isa sasthAkI udAranIti tathA kAryapaddhatiko pasanda karake hI sadasya hue haiN| jisa samaya yaha sasthA kAyama kI gaI thI usI samaya yaha nizcita kara liyA gayA thA ki ise svatantra rakkhA jAyagA, isIse yaha pUrva-sthApita kisI sabhA sosAiTIkI AdhInatAme nahI kholI gii| digambara jaina pariSadke matrI bAbU ratanalAlajI aura khuda bairiSTara sAhabane bahaterA cAhA aura koziza kI ki yaha sasthA pariSadke aDarame----usakI zAkhArUpase-kholI jAya, parantu usake dvArA sasthAke kSetrako sImita aura usakI nItiko kucha sakucita karanA ucita nahI samajhA gayA aura isalie unakA vaha prastAva mukhya sasthApako-dvArA asvIkRta kiyA gayA / aisI hAlatame bhale hI yaha sasthA samAjake Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vilakSaNa Aropa 317 sahayogake abhAvame TUTa jAya aura bhale hI Age calakara vairiNTara sAhava jaisokI kRpA-dRSTise isa patrakA jIvana sakaTame paDa jAya yA yaha vanda ho jAya, parantu jaba taka 'anekAnta' jArI hai aura maiM usakA sampAdaka hU~ taba taka maiM apanI zakti bhara use usake Adarzase nahI girane dUMgA aura na sAmpradAyika kaTTaratAkA hI usame praveza hone duuNgaa| maiM isa sAmpradAyika kaTTaratAko jainadharmake vikAsa aura mAnavasamAjake utthAnake liye bahuta hI ghAtaka samajhatA hU~ / astu / vairipTara sAhabane mujhase isa bAta kA khulAsA mAMgA hai ki maiM digambara aura zvetAmbara ina dono sampradAyomese kisako prAcIna, asalI aura mUla samajhatA huuN| ata isa sambadhame bhI canda zabda likha denA ucita jAna paDatA hai| jahA~ taka maine jainazAstrokA adhyayana kiyA hai mujhe yaha mAlUma huA hai ki bhagavAna mahAvIra-rUpI himAcalase dharmakI jo gagadhArA bahI hai vaha Age cala kara bIcame eka caTTAnake A jAnese do dhArAome vibhAjita ho gaI hai-eka digambara aura dUsarI zvetAmbara / ava iname kisako mUla kahA jAya ? yA to dono hI mUla haiM aura yA dono hI mUla nahI hai| cUMki mUla-dhArA hI do bhAgome vibhAjita ho gaI hai aura dono usake aga haiM isaliye dono hI mUla haiM aura paramparAkI apekSAse cUMki eka dhArA dUsarImese nahI nikalI isa liye donomese koI bhI mUla nahI hai| haoN, digamvara-dhArAko apanI bIsapatha, terahapatha, tAraNapatha athavA mUlasagha, drAviDasagha Adi uttara-dhArAo eva zAkhAokI apekSAse mUla kahA jA sakatA hai, aura zvetAmbaradhArAko apanI sthAnakavAsI, terahapatha aura aneka gaddhAdike Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 yugavIra-nivandhAvalI bhedavAlI uttaradhArAo evaM zAkhAokI apekSAse mUla kahA jA sakatA hai| isI taraha prAcInatA aura aprAcInatAkA hAla hai / mUladhArAkI prAcInatAkI duSTise tathA apanI uttarakAlIna zAkhAokI dRSTise dono prAcIna hai aura apanI utpatti tathA nAmakaraNa-samayakI apekSAse dono arvAcIna hai| rahI asalI aura veasalIkI vAta, asalI mUladhArAke adhikAza jalakI apekSA dono asalI hai, aura cU~ki donome vAdako idhara-udharase aneka nadI-nAle zAmila ho gaye haiM aura unhoMne unake mUla jalako vikRta kara diyA hai, isa liye dono hI apane vartamAnarUpame asalI nahI hai| isa prakAra anekAntadRSTise dekhane para dono sampradAyokI mUlatA-prAcInatA AdikA rahasya bhale prakAra samajhame A sakatA hai| vAkI jisa sampradAyako yaha dAvA ho ki vahI eka avikala mUladhArA hai jo aba taka sIdhI calI AI hai aura dUsarA sapradAya usamese eka nAleke taura para yA aise nikala gayA hai jaise vaTavRkSamese jaTAe~ nikalatI hai, to use vahuta prAcIna sAhityaparase yaha spaSTarUpame dikhalAnA hogA ki usame kahA~ para usake vartamAna nAmAdikakA ullekha hai| arthAt digambara zvetAmbarokI aura zvetAmbara digamtharoko utpatti vikramakI dUsarI zatAbdIke pUrvArdhame batalAte haiM, taba kamase kama vikramakI pahalI zatAbdIse pUrvake race hue grathAdikameM yaha spaSTa dikhalAnA hogA ki uname 'digambaramata-dharma' yA 'zvetAmbaramatadharma' aisA kucha ulleka hai aura sAthame usakI ve vizeSatAe~ bhI dI huI haiM jo use dUsare sampradAyase bhinna karatI haiN| dUsare zabdo parase anumAnAdika lagA kara batalAnekI z2arUrata nahI / jahA~ taka maine prAcIna sAhityakA adhyayana kiyA hai mujhe aisA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 eka vilakSaNa Aropa koI ullekha abhI taka nahI milA aura isaliye upalabdha sAhitya parase maiM yahI samajhatA hU~ ki mUla jainadharmakI dhArA Age cala kara do bhAgome vibhAjita ho gaI hai-eka digambaramata aura dUsarA zvetAmbaramata, jaisA ki Uparake kathanase prakaTa hai| ___ AzA hai isa lekhase bairiSTara sAhaba aura dUsare sajjana bhI samAdhAnako prApta hoge| anta me vairiSTara sAhabase nivedana hai ki ve bhaviSyame jo kucha likhe use bahuta soca-samajha-kara acche UMce-tule, ziSTa, zAnta tathA gabhIra zabdome likhe, isIme unakA gaurava hai, yo hI kisI uttejanA yA Avezake vaza hokara jaise taise koI bAta supUrda kalama na kareM aura isa taraha vyarthakI apriya carcAko avasara na deve / bAkI kartavyAnurodhase likhe hue mere isa lekhake kisI zabda parase yedi unhe kucha coTa pahuMce to usake liye maiM kSamA cAhatA hai| unhe khudako hI isake liye z2immedAra samajha kara zAnti dhAraNa karanI cAhiye / -anekAnta varSa 1, kiraNa 11-12, aktUbara 1630 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIva nirNaya ! * 10 : tA0 3 maI san 1934 ke 'jaina mitra' meM vra0 zItalaprasAdajIne merI likhI huI 'bhagavAn mahAvIra aura unakA samaya' nAmaka pustakakI samAlocanA prakAzita kI hai / isa samAlocanAme pustakako bahuta upayogI batalAte hue aura usakI dUsarI kisI bAtapara Apatti na karate hue sirpha eka vAtapara Apatti kI gayI hai aura vaha isa vAtapara ki maiMne vIddhoke 'sAmagAmasutta' me varNita mahAvIrake usa mRtyu-samAcArako, jo cunda dvArA buddhako pahu~cAyA gayA thA, asatya kyo mAna liyA ora kyo buddhake zarIra tyAgako mahAvorake nirvANase pahalekA anumAna kara liyA / pustakako paDhakara koI bhI sahRdaya pAThaka sahaja hI yaha samajha sakatA hai ki na to merI ukta mAnyatA nirAdhAra thI aura na anumAna karanA nirhetuka hI thA / maiMne vastusthitikI sUcaka jina ghaTanAo eva pramANoke AdhArapara aisA kiyA unakA ullekha pustakame pRSTha 51 se 53 taka kiyA gayA hai / yahA~ para pAThakokI jAnakArIke liye unakA sAra prAya pustakake hI zabdomaM diyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai -- (1) khuda vauddha grathome buddhakA nirvANa ajAtazatru ( kuNika ) ke rAjyake AThaveM varSa batalAyA hai / tatkAlIna tIrthakarokI (2) vauddhoke 'dIrghanikAya 'me mulAkAtake avasarapara ajAtazatruke matrIke mukhase niggaThanAtaputta Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIva nirNaya 321 ( mahAvIra kA jo paricaya dilAyA hai usame mahAvIrakA eka vizeSaNa 'addhagato vayo' ( arghagatavayaH) bhI diyA hai| jisase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki isa paricayake samaya mahAvIra adheDa umrake the arthAt unakI avasthA 50 varSake lagabhaga thii| aura isalie ve adhika nahI to ajAtazatruke rAjyake 22veM varSa taka jIvita rahane cAhiye, kyoki unakI avasthA prAyaH 72 varSakI thii| (3) ajAtazatruke rAjyake 8 veM varSa buddha-nirvANa aura 22 ve varSa mahAvIra-nirvANa honese mahAvIra-nirvANa buddha-nirvANase 14 varSa bAda pAyA jAtA hai| (4) 'bhagavatIsUtra' Adi zvetAmbara granthose bhI aisA mAlUma hotA hai ki mahAvIra-nirvANase 16 varSa pahale gozAlaka (makhaliputta gozAla )kA svargavAsa huaa| gozAlakake svargavAsase kucha varSa pUrva (prAyaH 7 varSa pahale ) ajAtazatrukA rAjyArohaNa huaa| usake rAjyake AThave varSame buddhakA nirvANa huA aura buddhake nirvANase koI 10-15 varSa bAda athavA ajAtazatruke rAjyake 22 ve varSa mahAvIrakA nirvANa huaa| (5) hemacandrAcAryane candraguptakA rAjyArohaNa-samaya vIrani0 saM0 155 varSa bAda batalAyA hai aura 'dIpavaMza', 'mahAvaMza' nAmake bauddhagranthome vahI ( candraguptakA rAjyArohaNa) samaya buddha-nirvANa sa0 162 varSa bAda batalAyA hai| isase bhI prakRta viSayakA kitanA hI samarthana hotA hai aura yaha sApha jAnA jAtA hai ki vIra-nirvANase buddha-nirvANa adhika nahI to 7-8 varSake karIba pahale jarUra huA haiM / (6) lakAme jo buddha-nirvANa savat pracalita hai vaha sabase adhika mAnya kiyA jAtA hai-brahmA, zyAma aura AsAmame bhI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 - yugavIra-nivandhAvalI vaha mAnA jAtA hai| usake anusAra buddha-nirvANa I0 san se 544 varSa pahale huA hai| isase bhI mahAvIra-nirvANa buddha-nirvANake bAda vaiThatA hai| . (7) cUMki makkhaliputtakI, jo ki buddhake chaha pratispardhI tIrthakaromese eka thA, mRtyu buddha-nirvANase prAyaH eka varSa pahale hI huI hai aura buddha-nirvANa bhI-ukta mRtyu-samAcArase prAya eka varSa vAda mAnA jAtA hai| dUsare, jisa pAvAme mRtyukA honA likhA hai, vaha pAvA mahAvIrakI nirvANa-kSetravAlI pAvA nahIM hai balki dUsarI hI pAvA hai jo bauddhapiTukAnusAra gorakhapurake jileme sthita kuzInArAke pAsakA koI grAma hai| tIsare, koI sagha-bheda bhI mahAvIrake nirvANake anantara nahI haA, balki gokSAlakako mRtyu jisa dazAme huI hai usase usake saghakA vibhAjita honA bahuta kucha svAbhAvika hai / aisI hAlatame 'sAmagAmasutta'me varNita ukta mRtyu tathA saghabheda samAcAravAlI ghaTanAkA mahAvIrake sAtha koI sambandha mAlUma nahI hotA / vahuta sabhava hai ki vaha makhaliputta gozAlakI mRtyuse sambandha rakhatI ho aura 'piTaka' granyoko lipivaddha karate samaya kisI bhUla-Adike vaza isa sUtrame makkhaliputtakI jagaha nAtaputtakA nAma praviSTa ho gayA ho| , ina savaH pramANomese kisIkA bhI koI khaDana na karate hue brahmacArIjI eka yuktipurassara nirNaya para Apatti karane cale haiM ? yaha dekhakara baDA hI Azcarya hotA hai / ApakA mantavya hai - ___ "sAmagAmasutta na0 104 ke zabdose yaha kabhI bhrama nahIM hotA ki nirgranya zrI mahAvIra bhagavAnke sivAya kisI aurakA kathana ho| vahA~ sApha likhA hai ki 'cando ( cunda ) ne Anandako khabara kI ki niggatha nAtaputta prAvAme abhI nirvANa hue|' vaha yaha bhI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIba nirNaya 323 kahatA hai ki unake nirvANake pIche nimranya-sAdhuome matabheda ho rahA hai / taba cunda va Ananda dono gautamabuddhake pAsa jAkara nivedana karate haiN| isa kathanako asatya mAnanekA koI kAraNa nahI dIkhatA hai| isase yahI siddha hai ki gautamabuddhake jIvaname hI zrI mahAvIrasvAmIkA nirvANa huaa| tathA taba gautama 76-77 varSake the|" brahmacArIjIke isa ajIba nirNaya eva Adezase aisA mAlUma hotA hai ki unhone 'sAmagAmasutta'ko svata pramANake taurapara mAna liyA hai, parantu phira bhI ApakA kAraNakI mArgaNA athavA gaveSaNA karate hue yaha likhanA ki "isa kathanako asatya mAnanekA koI kAraNa nahI dIkhatA hai" ajIba tamAzA jAna paDatA hai / kAraNa to Upara eka nahI aneka batalAye gaye haiN| unheM kyA brahmacArIjIne pustakame paDhA nahI aura vaise hI idhara-udharake do cAra patra palaTakara apanA nirNaya de DAlA hai ? binA pUrA paDhe aura binA acchI tarahase jaoNca kiye kisI bhI yukti-purassara lekhanIke viruddha kalama calAnA to nissandeha ati sAhasakA kAma hai / maiM pUchatA hU~ yadi brahmacArIjIkI dRSTime bauddhokA 'sAmagAmasutte bilakula hI prAmANika vastu hai-usakI satyatAke viruddha unhe koI bhI kAraNa dikhalAI nahIM paDatA-to ve kRpayA nimna vAtokA samAdhAna kara apanI pojIzanako spaSTa kare --- 1-'sAmagAmasuttake zurUmeM hI likhA hai ki niMgaThanAtaputtake maranepara nigaMTha ( jainasAdhu ) loga do bhAga ho, bhaDana ( kalahavivAda ) karate, eka dUsareko mukharUpI zaktise chedate vihara rahe 1. dekho, 'buddhacaryA meM pR0 481 para ukta suttakA anuvAda / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 yugavIra-nibandhAvalI the - " tU isa dharmavinaya ( dharma ) ko nahI jAnatA, maiM isa dharmavinayako jAnatA hU~, tU kyA isa tharmavinayako jAnegA, tU mithyA ruDha hai, maiM matyAruDha hU~" ityAdi / yaha tUtukAra aura gAlIgaloja kyA brahmacArIjI bhagavAn gautamasvAmI aura sudharmAsvAmI Adike bIca huA mAnate haiM jo ki bha0 mahAvIrake mukhya gaNadhara the aura gItamasvAmIko to usI samaya kevalajJAnakI prApti bhI ho gaI thI ? yadi aisA hai to ve eka kevalajJAnI aura mahAmunikI pojIzanako kaise surakSita rakha sakege ? - 2 -- isa suttamaM varNita mRtyu-samAcArako canda nAmaka vauddhabhikSu varSAvAsa samApta karate ho buddhake pAsa le gayA thA aura usane jAte hI kahA thA ki " nigaThanAtaputta abhI abhI pAvAmeM mare haiM, usake maranepara nigaTha loga do bhAga ho ityAdi / isase spaSTa hai ki yaha samAcAra mRtyuke bAda thor3e hI samayake anantara -- jyAdA-se-jyAdA 15-20 dinake bAda buddhake pAsa pahu~cAyA gayA hai / isa alpa samayake bhItara jaina sAdhusaghake kauna-se do vibhAga hue brahmacArIjI mAnate haiM ? kyoki digambara aura zvetAmbara rUpase jo do bheda hue haiM ve to mahAvIrake nirvANaro bahuta vAdakI -- -- kevaliyo aura zrutakevaliyoMke bhI vAdake samayakI - ghaTanAe~ haiM / yadi inhI do bhedoko lakSya karake usa sUtrame ullekha kiyA gayA hai aura jisakA kucha AbhAsa "nigaThake zrAvaka jo gRhI zvetavastradhArI the ve bhI nAtaputtIya nigaThome ( vaise hI ) nirviNNa virakta prativANa rUpa the" ityAdi isI sUtrake dUsare vAkyose bhI milatA hai taba yaha sUtra satya aura prAmANika kaise ? 3 - sAmagAmasuttame jisa pAvAkA ullekha hai vaha bauddha * 71 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIva nirNaya 325 granthoMke anusAra gorakhapurake jilemeM kuzInArAke pAsakA koI grAma hai, jisakA ullekha buddhacaryAme bhI kaI jagaha kiyA gayA haiM' / aisI hAlata me brahmacArIjI kyA mahAvIrakA nirvANa sthAna vartamAna pAvApurako nahI mAnate haiM ? 4 - sAmagAmasutake kina zabdoparase brahmacArIjI yaha natIjA nikAlaneme samartha hue haiM ki " taba gautama 76-77 varSake the ?" 5 - brahacArIjI majjhimanikAyake sAmagAmasuttako to kisa AdhArapara pramANa mAnate haiM aura usI majjhimanikAyake 'upAlisutta' aura 'abhayarAjasutta' Adi una dUsare kaI sUtroko kyo pramANa nahI mAnate haiM, jinakA ullekha Apane hindI majjhimanikAya nAmake apane lekhame kiyA hai, jo bAdako 10 maI san 1634 ke jainamitrame prakAzita huA hai ? 'upAlisutta' kA to 'sAmagAmasutta' ke sAtha khAsa sambandha bhI batalAyA jAtA hai, jaisA ki 'buddhacaryA 'me sAmagAmasuttakA anuvAda dete hue 'aTThakahA' ke AdhArapara diye hue nimna zabdose prakaTa hai "yaha nAtaputta to nAlandAvAsI thA vaha kaise kyo pAvAme marA ? satyalAbhI upAli gRhapatike daza gAthAose bhASita buddhaguNoko sunakara usane mu~hase garma khUna pheka diyA / taba asvastha hI use pAvA le gaye / vaha vahI marA / " ata isa viSayakA brahmacArIjIko acchA hRdayagrAhI spaSTI - karaNa eva khulAsA karanA cAhiye aura sAtha hI yaha bhI batalAnA cAhiye ki 'upAlisutta' Adike viSayame jo unhone apane 1 dekho 'sagItiparimAyasutta' aura 'mahApariNivvANasutta' Adi / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 yugavIra-nivandhAvalI 'hindI majjhimanikAya' vAle lekhame jainadharmase bauddhoke IrpAbhAva tathA dveSabhAvakI kalpanA kI hai vaha kalpanA 'sAmagAmasutta' ke sAtha kyo sagata nahIM baiThatI ? kyoki isa sUtrame bhI to nigaThanAtaputta ( mahAvIra ) ke dharmako durAkhyAta (ThIkase na kahA gayA) duSpravedita ( ThIkase na sAkSAtkAra kiyA gayA ), atairthANika (pAra na lagAnevAlA), asamyaksambuddha pravedita aura pratiSThArahita Adi bure rUpame ullikhita kiyA gayA hai| 6-brakSmacArIjIne apane ukta lekhame 'upAlisuta' Adi para Apatti karate hue likhA hai ki :-- "yadyapi lekhakane kathana aisA kiyA hai mAno ve saba vAkya gautamabuddhake hI haiM parantu aisA sabhava nahI hai, 500 varSoM taka ve saba vAkya vaiseke vaise hI cale Aye ho, sabhava hai kucha Ae ho, uname usa samayake lekhakone jarUra apanA abhiprAya praveza kiyA hai, vilakula zuddha kathana nahI ho sktaa|" . jaba 'majjhimanikAya' Adiko liye hue piTaka granthokI aisI sthiti brahmacArIjI svaya svIkAra karate haiM, taba nigaThanAta puttakI sRtyu tathA saghabheda-samAcAravAlI ghaTanAke viSayame jo yaha yuktipurassara kalpanA kI hai ki vaha makkhaliputta gozAlakI mRtyuse sambandha rakha sakatI hai aura isa sUtrame makkhaliputta kI jagaha 'nAtaputta' kA nAma kisI bhUla yA dveSAdikA pariNAma ho sakatA hai, isa para brahmacArIjI kisa AdhAra para Apatti karane baiThe haiM, vaha kucha samajhame nahI AtA ? usakA bhI spaSTIkaraNa honA caahiye| 7-samAlocanAke antima pairAgrAphame likhA hai - "gopamaggalAka sutta na0 108 se vidita hotA hai ki Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIva nirNaya 327 gautamake deha-tyAgake pIche jaba rAjagRhame ajAtazatru rAjya kara rahA thA taba gopaka-maggalAno brAhmaNase AnandakA vArtAlApa huA hai ki jaise gautama buddha the vaisA koI buddha unake pIche hai kyA ? ityAdi / isase vidita hai ki ajAtazatrukA rAjya hote hI gautama buddhakA bhI dehAvasAna ho gayA thA / mahAvIra svAmIMkA isase 3 yA 4 varSa pUrva huA thA, buddhacaryA' se yaha bAta sApha prakaTa hai / " -- ukta sUtra yadyapi mere sAmane nahI hai phira bhI sUtrake vaktavyako jina zabdome brahmacArIjIne rakkhA hai unapara se samajhame nahI AtA ki ve kaise ukta natIjA nikAlane baiThe haiN| una zabdose to sirpha itanA hI patA calatA hai ki ukta vArtAlApa buddhakI mRtyuke bAda huA aura ajAtazatruke rAjyame huA -- isase adhika aura kucha nahI / buddhakA nirvANa to bauddha granthome bhI ajAtazatruke rAjyake AThave varpame batalAyA hai jaisA ki 'buddhacaryA ' ke "samyak savuddha ajAtazatruke AThave varSa me parinirvANako prApta hue" ina zabdose bhI jAnA jAtA hai ( pRSTha 577 ) / aura 'mahApariNivvANasutta' se yaha sApha mAlUma hotA hai ki buddha jaba rAjagRhame gRdhrakUTa parvata para vihAra kara rahe the taba ajAtazatrukA rAjya cala rahA thA aura ajAtazatru bajjiyo para caDhAI karanA cAhatA thA ? jisake sambandhame usane apane mahAmaMtrI ko bhejakara buddha se prazna bhI karAyA thA ( dekho 'buddhacaryA' pR0 520 para ukta sUtrakA anuvAda ) / aisI hAlata me brahmacArIjIkA yaha kahanA ki 'ajAtazatrukA rAjya hote hI gautama buddhakA dehAvasAna ho gayA thA', baDA hI vicitra aura binA sira-pairakA jAna paDatA hai / isI taraha yaha kahanA bhI nirAdhAra aura avicArita Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 yugavIra-nivandhAvalI mAlUma hotA hai ki mahAvIra svAmIkA dehAvasAna isase 3 yA 4 varSa pUrva huA ? kyoki isake dvArA brahmacArIjI yaha pratipAdana karanA cAhate haiM ki ajAtazatruke rAjyase 3 yA 4 varSa pahale rAjA zreNikake rAjyame hI mahAvIrakA nirvANa huA hai / parantu yaha bAta khuda bauddha grantho aura usa buddhacaryA ke bhI viruddha paDatI hai, jisakI Apa duhAI de rahe haiM, kyoki 'dIghanikAya' ke 'sAmaMjaphalasutta' kA jo anuvAda buddhacaryAme diyA hai usase sApha jAnA jAtA hai ki Ajatazatruke rAjyame buddha hI nahIM, kintu nigaThanAta putta ( mahAbIra ) Adi dUsare chaha tIrthaMkara bhI maujUda the, ajAta zatrune una sabase milakara praznottara kiye the ! antako buddhake uttarase santuSTa hokara vaha buddhakA zaraNAgata ( upAsaka ) banA thA aura usane buddhake sAmane apane pitA (zreNika ) ko jAnase mAra DAlanekA aparAdha svIkAra kiyA thaa| aisI hAlatame brahmacArIjI batalAye ki unakA yaha saba kathana kaise sagata ho sakatA hai ? ___ eka sthAna para brahmacArIjI likhate haiM--"prabhu jaba 42 varSake the taba gautama buddha 47 varSa ke the| gautama buddhakA upadeza apanI 35 varSakI umrame zurU huA arthAt mahAvIra bhagavAnase 12 varSa pahale / yahI kAraNa thA ki rAjA zreNika bAlyAvasthAme vuddha-matAnuyAyI ho gayA thA, pIche mahAvIra svAmIke kevalajJAnI hone para jainI huA hai / " parantu isase mahAvIra-nirvANakA pahale aura buddha-nirmANakA pIche honA lAjimI nahIM aataa| balki bauddhadharmakA pracAra 12 varSa pahale honese usake upadeSTA buddhakA, jo avasthAme bhI mahAvIrase baDe the, dehAvasAna mahAvIrake nirvANase pahale honA adhika sabhAvita jAna par3atA hai| taba samajhame nahI AtA ki brahmacArIjIne antima pairAgrAphase pahale isa nirarthaka bAtakA ullekha karanA kyo jarUrI samajhA hai ? Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIva nirNaya 329 isa prakAra eka kAlamakI samAlocanAkA pauna bhAga vyarthakI anAvazyaka aura asaMgata bAtose bharA huA hai| acchA hotA yadi itane sthAna para pustakakA kucha vizeSa paricaya diyA jaataa| parantu jAna paDatA hai brahmacArIjIkI calatI lekhanIko kabhIkabhI vizeSa paricayakI bAta to dUra, Avazyaka sAmAnya paricayakI bhI kucha cintA nahIM rahatI, jisakA eka tAjA udAharaNa gata 31 maIke 'jainamitra' meM prakAzita 'samantabhadrakA samaya aura DAkTara pAThaka' nAmaka nibandhakA paricaya hai, jisame yahA~ taka nahI batalAyA gayA ki DA0 pAThakakA isa nibandhase kyA sambandha hai, jabaki yaha batalAnA cAhiye thA ki DA0 ke0 bI0 pAThakane samantabhadrakA samaya kucha yuktiyoke AdhAra para AThavI zatAbdI karAra diyA thA, una saba yuktiyokA isa nibandhame kitanI khojake sAtha kaisA kucha khaDana kiyA gayA hai| kheda hai brahmacArIjI binA soce-samajhe eka bAta para Apatti karane to vaiTha gaye parantu ve usakA ThIka taurase nirvAha nahI kara sake aura yo hI yadvA tadvA likha gaye haiN| Ajakala brahmacArIjI bauddhadharmako apanA rahe haiM aura sAtha hI jainadharmako choDa bhI nahI rahe haiN| ApakA kahanA hai ki prAcIna bauddhadharma aura jainadharma eka hI the--samAna the--nirvANakA jo svarUpa jaina siddhAntame varNita hai vahI bauddha-siddhAntame mujhe jhalakatA hai| amuka bauddha sUtrame mokSamArgakA acchA varNana hai, bahutase bauddhasUtroko paDhanese aisA hI Ananda AtA hai mAno jaina siddhAntakA svAdhyAya ho rahA ho, ityAdi / aura isa taraha Apa prakArAntarase yaha pratipAdana karate hai athavA sujhA rahe haiM ki svAmI samantabhadra aura akalakadeva jaise mahAna AcAryone bauddha Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 yugavIra-nivandhAvalI dharmako ThIka taurase samajhA nahI ora isIliye ve usake khaDaname pravRtta hue haiM !! jAna par3atA hai brahmacArIjI kucha dinase bauddha-- sAhityakA adhyayana karate hue aura bauddhadharmake mUla siddhAntopara ThIka dRSTi na rakhate hue granthoke UparI zabdajAlame paDakara bauddhadharmakI mohamAyAme pha~sa gaye haiN| isa mohamAyAmaya zabdajAlako svAmI samantabhadra jaise AcAryona parakhA thA aura usIkI sUcanA ve 'bahuguNasampadasakalaM paramatamapi madhuravacanadinyAsakalaM' jaise vAkyo dvArA apane granthome kara gaye haiN| 'svayaMbhUstotra'kI TIkA likhakara bhI brahmacArIjIne svAmIjIke isa saketako nahI samajhA, yaha Azcarya tathA khedakI bAta hai| isIse ApakI sthiti Ajakala do paraspara virodhI ghoDokI pIThapara eka sAtha savArI karanevAle savAra-jaisI ho rahI hai| AzA hai, isa lekhasai, brahmacArIjI apanI bhUlako sudhArege aura apanI pojIzanako zIghra hI spaSTa karake batalAnekI kRpA krege| ---jainajagata, 16-7-1634 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArtha se nivRtti kaisI ? : 11 : zrIsatyabhakta pa 0 darabArIlAlajIkA eka lekha, jo likhita vyAkhyAnake rUpame gata 14 sitambara 9656 ko bambaIkI paryuSaNavyAkhyAna-sabhAme paDhA gayA thA aura 'satya-sandeza' ke aka na0 20 me 'jainadharma aura nivRttimArga' nAmase mudrita huA hai, hAlame mujhe paDhaneko milaa| isa lekhame satyabhaktajI pravRtti aura nivRttikI apanI vyAkhyA karate hue yaha ekAnta upadeza dete haiM ki - "svArthase nivRtti kIjiye, kintu parArthame usase kaI guNI pravRtti kIjiye / " yaha upadeza prAya sasArakA hI mArga jAna paDatA haiparamArthakA nahI / aura isaliye jo loga sasArako hI saba kucha samajhate haiM, AtmAkI paramavizuddhi-siddhi - mukti athavA pUrNasvatantratA jinhe abhISTa nahI hai aura na jo isa bAtako hI mAnya karate haiM ki yaha AtmA sampUrNa vaibhAvika pariNatiyose chUTakara svabhAvame sthita ho sakatA hai unhe ukta upadeza kisI taraha iSTa ho sakatA hai aura ve use apanA sakate haiM / parantu jo loga AtmArtha-sAdhanakI dRSTise sasAra - bandhana se chUTaneke mArgapara lage hue haiM, sthitaprajJakI avasthA athavA brAhmI -sthitiko prApta karanA cAhate haiM unake lie yaha ekAnta upadeza upAdeya mAlUma nahI hotA / kyoki svArtha to vAstavame AtmArtha - AtmIyaprayojana athavA AtmAke nijI abhISTa eva dhyeyakA nAma hai aura vaha 'Atyantika svAsthyarUpa - avinAzI svAtmasthitirUpa hai, indriya Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 yugavIra-nivandhAvalI viSayoMke kSaNabhaMgura bhogarUpa nahIM hai / ' jaisA ki svAmI samantabhadrake nimnavAkyase prakaTa hai - svAsthyaM yadAtyantikameSa puMsAM svArtho, na bhogaH pribhNguraatmaa| -svayambhUstotra aisI hAlatame svArthase nivRtti kaisI ? usame to adhikAdhika pravRtti honI cAhiye / aisI svArthasAdhanA to-jisame kaSAyokI nivRtti kI jAtI hai, indriya-viSayoko jItA jAtA hai, pApAcArase virakti rahatI hai aura isa rUpame lokakI bhArI sevA kI jAtI hai-kisIke liye hAnikara bhI nahI hotii| pratyuta isake, dUsare jIvoke svArthameM bAdhA na pahu~cAte hue unake usa svArtha-sAdhaname sahAyaka hotI hai unake sAmane svArthasiddhikA Adarza eva mArga upasthita karatI hai aura karatI hai usapara calanekI mUka preraNA / aisI svArtha-sAdhanAse nivRttikA artha to AtmalAbhase vacita rahane jaisA huA, jo kisI taraha bhI iSTa nahI ho sktaa| AtmalAbhase vacita rahanA pudgalakA abhinandana karanA hai aura vaha sasArakA vaDhAnevAlA-jIvake paribhramaNako lambA karanevAlA-tathA sasArame du kha aura azAntikI paramparAko janma denevAlA hai / AtmalAbhase vacita rahakara bhale hI koI sukhazAntike kitane hI gIta gAve aura kitane hI upAya kyo na kare parantu una sabase vAstavika sukhazAntikI prApti nahI ho sktii| sukhazAntikA AtmalAbha athavA svArthasiddhike sAtha avinAbhAvasambandha hai-vaha koI bAharase AnevAlI cIja nahI hai| isI bAtako lakSyame rakhakara zrIpUjyapAdAcAryane, apane 'iSTopadeza'ke nimna padyome, "svArtha ko vA na vAMchati" aura "paropakRtimutsRjya svopakAraparo bhava" jaise vAkyoke dvArA sva-parake vivekako Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 3 svArthase nivRtti kaisI ? jAgRta karate hue pudgalake abhinandanako-parakI ArAdhanAkoheya aura svArthasAdhanAko upAdeya batalAyA hai / sAthahI, una logoko mUDha ghoSita kiyA hai jo svArthasiddhise vimukha hokara parakebAhya zarIrAdike-upakAra-sAdhaname hI lage rahate haiM - karma karmahitAvandhi jIvo jiivhitspRhH| svasvaprabhAvabhUyastve svArtha ko vA na vAMchati / / 31 / / paropakRtimutsRjya stropakAraparo bhava / upakunpirasyA'jJo dRzyamAnasya lokavat // 32 // zAyada isI bAtako lekara nItikA yaha vAkya bhI prasiddha ho ki "svArthabhraMzo hi mUrkhatA"- arthAt svArthase bhraSTa rahanAuse siddha na karanA-mUrkhatA hai| aisI dazAme athavA aisI vastu-sthitike hote hue, yahA~ taka upadeza de DAlanA ki "nivRtti to sirpha svArthakI nivRtti hai aura naha isaliye hai ki vizvahitame ghora pravRtti kI jA sake" vaha bahuta kucha asagata aura avicArita jAna paDatA hai| svArthakI ukta paribhASA eva vyAkhyAke anusAra to Atmahitase rikta manuSya vizvabharakA to kyA thoDese bhI prANiyokA saccA hita sAdhana nahI kara sktaa| jo khuda hI rAstA bhUla rahA ho vaha dUsaroko rAstepara kaise lagA sakatA hai ? kyA roga, vikAra aura zatru bhI svArthame zAmila haiM ? yadi nahI to phira kyA inakI nivRtti nahI honI cAhiye, jisake liye svArthakI nivRttike sAtha "sirpha" zabdakA prayoga kiyA gayA hai ? inakI nivRttike binA to lokahita kucha bhI nahIM bana sakatA? ___ yadi laukika dRSTise svArthakA dUsarA avAstavika artha ,apanA indriya-viSaya-bhoga' hI liyA jAve aura usIko lekhakakA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI abhipreta samajhA jAve to phira usase nivRtti dhAraNa karanevAleke liye yaha kyokara Avazyaka ho sakatA hai ki vaha dUsaroko unhI indriya-viSaya-bhogokI prApti karAneme adhikAdhika athavA apanI usa nivRttise bhI kaI guNI adhika-pravRtti kare ? eka manuSya jo Atmahita-sAdhanakI dRSTise---zArIrika azaktatAdikI dRSTise nahI-strIprasaMgako heya samajhakara tyAgatA hai usake liye kyA yaha sagata aura ucita hogA ki vaha usI dRSTise dUsaroMko strIprasaga karAtA phire athavA unake gaThavandhanakI yojanA karatA phire ? kadApi nhii| yaha dUsarI bAta hai ki kisIko bhI apane mogopabhogakI sAmagrIko usase adhika rUpame sagraha nahI karanA cahiye jitanA ki usako nyAyya AvazyakatAkI pUrtike liye jarUrI ho, kyoki aisA karanese sagrahakArakI AkulatAokI vRddhike sAtha sAtha dUsaroko apanI jarUriyAtake pUrA karaneme bAdhA bhI upasthita hotI hai aura usase lokakI zAnti bhaga hotI hai / isI uddezyako lekara aparigraha, parigrahaparimANa aura bhogopabhoga-parimANa jaise vratokA vidhAna kiyA gayA hai, jo bahuta hI ucita jAna paDatA hai| isake sivAya, yadi dUsaroko unake indriya-viSaya-bhogokI prApti karAnA hI unakA hita-sAdhana karanA hai to phira apate indriya-viSaya-bhogone hI kauna-sA aparAdha kiyA hai, jisase unakI nivRtti kI jAya ? kyA apanA hita-sAdhana karanA bhI apaneko iSTa nahI hai ? aura yadi sabhI jana apane-apane vipayabhogoMke tyAgarUpa svArthakI nivRtti kara DAleM to phira vaha indriyavipaya-bhogokI sevArUpa- vizvahita bhI kyA khAka bana sakegA, jisake liye yaha saba kucha kiyA jAtA hai ? athavA --svArthakI Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthase nivRtti kaisI ? 335 yaha nivRtti kyA ikke-dukkoke liye hI hai - sabake liye nahI ? taba ikke-dukkokI isa svArtha- nivRttise vizvabharakA ukta hita - sAdhana kaise ho sakegA, vaha kucha samajhame nahI AtA / aura na yahI mAlUma hotA hai ki svArthake ukta dono arthoMse bhinna vizvake hitakI aura paribhASA kyA hai, jise lakSyame rakhakara lekhaka mahAzayane apane ukta kathanakI sRSTi kI hai / isI prakAra eka mahAvratI sAdhuke liye, jo sakala - viratike rUpame apane ahiMsAdika vratokA yatheSTa rIti se pAlana kara rahA ho, yaha ucita nahI hai ki vaha apane vratake viruddha ArabhI, udyogI athavA virodhI hiMsA kre| yadi kisI mohAdikake vaza hokara vaha aisA karatA hai to apane pada eva vrata se giratA hai, aura isaliye use khuzIse usakA prAyazcitta karanA cAhiye / anyathA, deza-sayamI aura sakala-sayamIke AcArame phira koI antara nahI rahatA / aura isaliye eka mahAvrattI, sakalasayamI eva samasta sAvadya-yoga-viratikI pratijJAse Avaddha sacce jaina munike viSayame aisI bAte banAnA ki use saDako para jhAr3a kyo na denI cAhiye ? giTTI phoDanekI majadUrI karake apanA peTapAlana ( jIvana - nirvAha ) kyo na karanA cAhiye ? vaha apane hAthase rasoI kyo na batAe ? aura khetI kyo na kare ? yaha saba sakala - sayamakI viDambanA karanA aura usakI avahelanA mAtra jAna paDatA hai / yadi sakala - sayam apaneko iSTa na ho athavA apanI zakti se bAharakI cIja ho to itane parase hI usa para kuThArAghAta karanA aura avajJA - pUrvaka usake mahattvako girAnekI ceSTA karanA ucita nahI hai / yadi satyabhaktajI sAdhu-sasthA me ghuse hue vikArokA -dUra X 2 - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 yugavIra-nivandhAvalI honA azakya samajhate haiM aura usa orase vilkula hI hatotsAha ho vaiThate haiM to acchA hotA yadi itanA kahakara hI ve apane hRdayakA satApa miTA lete ki 'Ajakala dezakAlakI paristhitiko dekhate hue sAdhusaMsthAkI jarUrata nahIM hai-use ekadama uThA denA cAhiye / parantu sakala-sAvadyayoga-viratikI pratijJAse Avaddha eka mahAvratI jaina sAdhuko sAvadyakarma karanekI preraNA karanA aura phira yahAtaka kaha DAlanA ki 'aisA karanese ukta mahAvratame koI vaTTA nahIM laga jAyagA-vaha ulaTA camaka uThegA, bahuta kucha hAsyAspada tathA Apattike yogya mAlUma hotA hai| jAna paDatA hai vaisA likhate aura volate hue yathocita vicArase kAma nahI liyA gyaa| maiM ekAnta vepakA pakSapAtI nahI aura na aise sAdhuoke prati bherI koI zraddhA athavA bhakti hai jo apane mahAvratokA ThIka taurase pAlana nahIM karate, AgamakI AjJAnusAra nahI calate, lokaiSaNAme phaMse hue haiM, ahakArake nazeme cUra hai, sukhI eva vilAsI jIvana vitAnekI dhuname masta hai, Arabha-parigrahase jinhe virakti nahI, pramAda jinase jItA nahIM jAtA, jo dambha racate, mAyAcAra karate aura isa taraha apaneko tathA jagatako Thagate haiN| aise sAdhuokI vyaktigata kaDIse kaDI AlocanAko maiM sahana kara sakatA huuN| parantu yaha mujhase bardAzta nahI hotA ki ekake athavA kuchake doSase sabako doSI ThaharAyA jAya, sabako ekahI DaDese hAkA jAya aura sArI sAdhu-sasthAkA hI mUloccheda kiyA jAya / koI chUTa na rakhakara vartamAnake sabhI sAdhuoke liye "AjakA sAdhu " " jaise udgAroke sAtha oche zabdokA prayoga karanA sayatabhASAke viruddha hai| usame kahI kahI sabhyatAkI sImAkA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 svArthase nivRtti kaisI ? 337 ullaghana pAyA jAtA hai aura kahI kahI ahakArakI damaka mAratI hai| ___ yaha ThIka hai ki 'sAdhu' zabdakA artha bahuta vyApaka hai aura 'Namo loe savvasAhUNaM' padame bhI usa vyApaka sAdhutAkA kitanA hI samAveza hai / parantu phira bhI sAdhu-sAmAnya aura sAdhuvizeSame antara jarUra hotA hai-donoko eka nahI kahA jA sktaa| sAmyabhAvakA avalambana lenevAle bhI donoko eka nahIM samajhate / sAmyabhAvakA yaha artha hI nahI hai ki lohe-soneko eka mAnA jAya, prazasta-aprazastame koI bheda na kiyA jAyaathavA nindA-stutiko sarvathA ekarUpame svIkAra kiyA jAya / aisA mAnanA aura svIkAra karanA to ajJAnatAkA dyotaka hogaa| vAstavame aneka viSamatAoke sAmane upasthita hone para cittame viSamatAkA-rAgadvepAdikA-utpanna na hone denA hI sAmyabhAvakA artha hai / kheda hai ki Aja sAmyabhAvakA dama bharanevAle aura bAta vAtamai samabhAvakI duhAI denevAle bhI apane rAgadveSAdimaya udgAroko rokaneme samartha nahIM hote / phira ve dUsaroko sAmyabhAvakA kyA vizeSa pATha paDhA sakate haiM / yaha bhI ThIka hai ki pravRttike binA nivRtti tathA nivRttike binA pravRtti nahI hotI aura pravRtti-hIna nivRttiko sAdhutAkI paribhASA na banAnA cAhiye / parantu pravRtti bhI to nAnA prakArakI hotI hai| eka sakalasayamI samasta sAvadya-yogase virati dhAraNa karatA huA kaSAyoko dUra karatA hai, apane indriya-viSayoko jItatA hai, pApAcArase virakta rahatA hai aura isa taraha apanI vaibhAvika pariNatiko haTAtA huA svabhAvame sthira honekI--apane AtmalAbhako prApta karanekI-bhArI pravRtti karatA hai| yaha pravRtti Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 yugavIra-nivanvAvalI kyA pravRtti nahI hai ? aura isa pravRttise kyA lokakA hita-sAdhana nahI hotA ? yadi aisI ahiMsaka, niSpApa aura sayata pravRttise bhI lokakA hitasAdhana nahIM hotA to phira lokahitakI koI vicitra hI paribhASA karanI hogI, jise sAdhutAkI kasauTI banAnekI preraNA kI gaI hai| jainadharmakI sAdhutAkA nivRtyekAntase yadi koI sambandha nahI hai to pravRttyekAntase bhI usakA koI sambandha nahI hai-vaha to nivRtti-pravRttimaya anekAntako liye hue hai| koI bhI samajhadAra jaina vidvAn use mAtranivRttyAtmaka nahI batalAtA--bhale hI nivRtti-pradhAna khe| aura nivRtti pradhAna kahanese usame pravRttikA svata. samAveza ho jAtA hai| vaha apane eka sthAnapara pravRttipradhAna hai to dUsare sthAnapara nivRtti-pradhAna hai| usame sarvatra dRSTibheda calatA hai| yadi satyabhaktajI mahAvIra-svAmIko "ghorapravRttizAlI vyakti" batalAte haiM to dUsaroke isa kathanapara bhI koI Apatti nahI kI jA sakatI ki "bhagavAna mahAvIra nivRttimArgI the," kyoki unhone antame karmabandhanase chUTanerUpa nivRttiko siddha kiyA hai| usakI siddhike liye unhe jo kucha bhI pravRtti karanI par3I hai vaha saba usakI sAdhanArUpa thii| eka sthAnapara TopI aura jUtAke udAharaNake sAtha yaha bhI kahA gayA hai ki "pravRtti aura nivRtti apane-apane sthAnapara satya haiM aura dUsareke sthAnapara asatya hai parantu kheda hai ki jainamuniyoke AcArakI AlocanA karate hue satyabhaktajIne isa sunaharI niyamako bhulA diyA hai| kyA eka zrAvaka athavA gRhasthake liye jo sAvadha karma vidheya eva satya hai ve samasta sAvadhayogake tyAgI mahAvratI munike liye avidheya aura asatya nahI hai ? yadi Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthase nivRtti kaisI ? 339 hai to phira aise ArambhAdike tyAgI mahAvratIke liye saDakopara jhADU dene, giTTI toDane, rasoI vanAne aura khetI karane jaise sAvadya karmoMkA vidhAna kisa AdhArapara kiyA gayA hai ? kyA yaha TopIke sthAna para jUtA rakhaneke samAna nahI hai ? aura isake dvArA samIcIna munimArgakI avajJA nahIM kI gaI haiM ? z2arUra hai aura z2arUra avajJA kI gaI hai| zoka hai ki Apa aise sAvadha kAryoMko Ajakala ukta muniyoke liye Avazyaka ThaharAte haiM aura unhe na karake Atmasiddhi eva indriyanigraha aura kapAyavijayake kAryame laganevAle sAdhuko "anAvazyaka kArya karane vAlA" tathA "vacaka" taka batalAte haiM !! yaha kitane du sAhasakI bAta hai / / / ApakA eka yaha bhI kahanA hai ki 'AjakA sAdhu to eka majadUrakI apekSA adhika paratantra hai| vaha to roTIke TukaDoke liye zrAvakoke muMha tAkatA hai, hA~me hA~ milAtA hai aura isaliye gulAma hai|' parantu jo sAdhu samAjake mohame paDakara samAjakI tucchAtituccha AvazyakatAoMke pIche apane nyAyyaniyarmoko toDa DAlatA hai aura apane dhyeyako bhI choDa baiThatA hai, vaha kyA samAja kA gulAma nahI hai ? yadi hai to phira aise gulAma sAdhuoko utpanna karaneke liye yaha upadeza kyo diyA jAtA hai ki "agara Aja samAjako AvazkatA badala jAya to sAdhu-saMsthAke sevAkArya kyo na badalane cAhiye ?' ityAdi / isase to Apa apane hI kathanake viruddha bola gaye / aura eka gulAmIkI jagaha dUsarI baDI gulAmI muniyoke sirapara lAda dI / / unake liye paratatratAse chUTane kA koI mArga hI Apane nahI rakkhA II isa taraha ApakA yaha upadeza bahuta kucha asagata bAtose Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 yugavIra-nivandhAvalI bharA huA hai, kisI jozame Akara likhA gayA hai aura isaliye samIcAnatAke sAtha usakA koI ghaniSTha sambandha mAlUma nahI hotA / lekhakI 'kamase kama lene aura adhikase adhika dene rUpa' sAdhu-lakSaNavAlI bAta bhI Apattike yogya hai, jisapara yathAvakAza phira kisI samaya prakAza DAlA jaaygaa| - jainadarzana, varSa 4, tA0 1-12-1636 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvApara-virodha nahIM :12: satyasandezake aka 23 ( san 1936 ) me 'pUrvApara-virodha' zIrSakako liye hue eka choTA sA (prAya eka kAlamakA) noTa bhAI zrIbhagavAnadInajIne prakAzita karAyA hai| yaha noTa mere usa lekhase sambandha rakhatA hai jo 'svArthase nivRtti kaisI ?' zIrpakake sAtha ukta akake pUrvavartI akame prakaTa huA thaa| usa lekhako dekhane-paDhanepara bhAI bhagavAdInajIke cittakI jo dazA huI athavA unake hRdayame jo-jo vicAra utpanna hue, unakA kucha paricaya dete hue Apane isa noTameM apanI jA~ca-dvArA yaha sUcita kiyA hai ki mere ukta lekhame '60 phIsadI to pa0 darabArIlAlajIke lekhakA maDana aura samarthana hai, 20 phIsadI vidvattApUrNa uThAI huI zakAe~ haiM jinake liye khaDana yA virodhAtmaka zabdakA kisI prakAra prayoga nahI kiyA jA sakatA aura zeSa 20 phIsadI AkSepa tathA samAjako bhaDakAnevAlI cinagAriyA~ haiN|' sAtha hI yaha bhI likhA hai ki yadi maiM paM0 darabArIlAlajI ko ThIka-ThIka samajhA hU~ to vinA jhijhakake kaha sakatA hU~ ki sATha phIsadIke nIce ve khuzIse apane hastAkSara kara deNge| arthAt ukta lekhake 60 phIsadI azako ve bilakula ThIka mAna leMge aura zakAoMke 20 phIsadI azako apane viroghame nahI samajhege-ho sakegA to unakA ucita uttara pradAna kareMge aura isa taraha mere lekhakA jo athavA jisa rUpame uttara pa0 darabArIlAlajIkI taraphase honA cAhiye usakI Apane kucha rUparekhA samajhAI hai| astu, pa0 darabArIlAlajIkA uttara ukta noTake sAtha hI usI Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 yugavIra-nivandhAvalI aMkame prakaTa ho cukA hai aura vaha jisa rUpa eva TAipame prakaTa huA hai usa parase bhAI bhagavAnadInajI svaya samajha sakeMge ki paM0 daravArIlAlajIke viSayame unakI dhAraNA aura unake uttarake sambandhame unakI kalpanA kahA~ taka phalitArtha huI athavA ThIka nikalI hai| mujhe usa viSayame kucha bhI kahanekA adhikAra nahI hai aura na koI jarUrata hI hai| merA sambandha to Apake noTakI nimnalikhita antima paktiyose hai, jiname mere do vAkyoko uddhRta karake 'pUrvApara-virodha' kI sUcanA kI gaI hai - "zIrpaka ke sambandhame nIcekI paktiyA~ kAphI hai - "svArtha to vAstavame AtmArtha-AtmIya prayojana athavA AtmAke nijI amISTa evaM dhyeyakA nAma hai|" "svArthase nivRtti kaisI" "svArtha-tyAgakI kaThina tapasyA vinA kheda jo karate haiN|" "merI bhAvanA" ina paktiyoko paDhakara mujhe baDA Azcarya huA aura samajhame nahI AyA ki mere ukta lekhame jaba 'svArtha' ke do arthoMkA spaSTa ullekha kiyA gayA hai--eka paramArthika dRSTise aura dUsarA laukika dRSTise, aura usI lekhame eka jagaha yaha vAkya bhI diyA haA hai ki-"svArthake ukta dono arthose bhinna vizvake hitakI aura paribhASA kyA hai" taba lekhake viSayokA hisAba aura unake aMzokI gaNanA taka karanevAle bhAI bhagavAnadInajIne svArthake eka arthako kyo bhulA diyA aura kyo use dUsare arthake sAthame uddhRta nahI kiyA ? kyA unhone jAnabUjhakara aisA kiyA ? yA unakI kisI asAvadhAnIkA hI yaha pariNAma hai ? pahalI vAtake kahanekI maiM juraata nahI kara sakatA, kyoki jahA~ Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvApara-virodha nahIM 343 taka maiM samajhatA hU~, ukta noTa una bhAI bhagavAnadInajIkA likhA huA hai jo 'mahAtmA' padase vibhUSita haiM aura isaliye unakI orase jAnabUjhakara aisA kiyA jAnekA koI kAraNa ( motive) nahI jAna paDatA / tava yaha doSa asAvadhAnatAke hI matthe maDhanA hogA / kucha bhI ho, isase jo galata phahamI phailI hai athavA phailanekI sabhAvanA hai use dUra kara denA maiM apanA kartavya samajhatA hU~ / aura isI se spaSTIkaraNa ke taurapara nIce do zabda aura likha denA ucita jAna par3atA hai ukta lekhame laukika dRSTise svArthakA dUsarA artha " apanA indriya-viSaya-bhoga" kiyA gayA hai / yahI artha 'merI bhAvanA ' ke ukta vAkyame prayukta hue 'svArtha' zabdakA abhipreta hai / dUsarA arthaM usI padyame, jisakA ukta vAkya eka aga hai, 'sAmyabhAvadhana' aura 'nijahita' jaise zabdo dvArA vyakta kiyA gayA hai / aura usa sAmyabhAvarUpa dhana tathA Atmahitako rakhane eva sAdhanekI vastu batalAyA hai-- tyAganekI nahI' / aura isaliye vahA~ 'svArtha' ke arthame kisI prakArakI vipratipatti, bhrAnti athavA kucha-kA- kucha samajhaliyA jAne rUpa anyathApatti, nahI banatI / 'merI bhAvanA ' kA vaha pUrA padya isa prakAra hai . vipayoMkI AzA nahI jinake, sAmyabhAva- dhana rakhate haiM, nija- parake hita-sAdhanameM jo nizidina tatpara rahate hai / svArtha tyAgakI kaThina tapasyA vinA kheda jo aise jhAnI sAdhu jagatake dukha- samUhako isake sivAya lekhame 'svArtha' zabdake pAramArthika arthakA jo spaSTIkaraNa svAmI samantabhadrAdike vacanAnusAra kiyA gayA hai usIko lakSyame rakhakara 'siddhi - sopAna' me eka siddhake liye - karate haiM, harate haiM // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 yugavIra-nivandhAvalI "svAtmasthita kRtakRtya huA nija pUrNa-svArthako apanAtA" jaise zabdokA prayoga kiyA gayA hai| vahA~ bhI usa svAtmasthiti-rUpa svArthako apanAnekI bAta kahI gaI hai, tyAganekI nhii| aura isase merI dRSTi svArthake dono arthoM para rahI hai| maiMne usameM virodha nahIM Ane diyA hai-yaha sahajame hI samajhA jA sakatA hai| aisI hAlatame yaha spaSTa hai ki mere dono kathanome pUrvAparavirodha nahIM hai| uname pUrvApara-virodhakI kalpanA kara lenA kisI galatI, bhUla athavA asAvadhAnIpara avalambita hai| mAzA hai, bhAI bhagavAnadonajI mujhe isa spaSTavAditAke liye kSamA kreNge| ~ jainadarzana, varSa 4, 1-1-1937 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anokhA tarka aura ajIba sAhasa ! : 13 : 'janamitra' ke aMka 41 san 1937 me eka lekha prakaTa huA hai, jisakA zIrSaka hai "kyA rAvaNa vyabhicArI thA ?" usa lekhake prakaTarUpame lekhaka to pa 0 vihArIlAlajI zAstrI amvAlA chAvanI hai / parantu jainamitra - sapAdakane pa0 magalasenajI vedavidyAvizArada ambAlAke atyAgraha aura abhimAnapUrNa ulAhaneke patraparase yaha mAlUma kiyA hai ki ukta lekhake vAstavika lekhaka svanAmadhanya pa0 magalasenajI hI haiM aura ve apane lekhako dUsare ke nAmase chapA rahe haiM / yadi yaha satya hai to kahanA hogA ki pa0 magalasenajI 'TaTTIkI oTame zikAra khelanA' athavA 'burkA oDhakara maidAna meM AnA' cAhate haiM / astu, mujhe isase koI matalaba nahI ki lekhake lekhaka kauna haiM-- mere liye uttarakI dRSTise pa0 magalasenajI aura pa0 bihArIlAlajI dono hI samAna haiN| mujhe to Azcarya isa bAtakA hai ki 24 varSase bhI adhika samaya bIta jAneke bAda prativAdakA yaha kyoki merI jisa 'jina - pUjAdhikAra mImAsA' pairAgrAphako lekara ukta lekha likhA gayA hai vaha apraila san 1913 meM prakAzita huI thI, jaba ki pa0 gopAladAsajI varaiyA jaise prasiddha vidvAn maujUda the aura kisIne bhI ukta lekhapara Apatti nahI kI thI / pa0 magalasenajI jaise vidvAnoke paricayame bhI vaha usI vakta se hai / ho sakatA thA ki itane varSoMke prayatnake bAda lekhaka mahAzayako koI naI khAsa bAta hAtha lagI hotI aura vaha unake lekhakA kAraNa vana jAtI, parantu aisA bhI mAlUma nahI hotA - prayatna kaisA / pustaka ke eka E Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 yugavIra-nivandhAvalI lekha khuda itanA ni sAra aura tarkahIna hai ki patra-sapAdakajI use prakAzita bhI nahI karanA cAhate the| jainamitrame usake prakAzanakA AbhArI pa0 magalasenajIke atyAgraha eva abhimAnapUrNa patrako hI samajhiye / prakAzita karate samaya sapAdakajIne usapara jo noTa diyA hai vaha ukta lekhakI nissAratAko pragaTa karaneke liye paryApta hai, aura aisI hAlatame mujhe kucha bhI likhanekI z2arUrata nahI thii| mere pAsa itanA samaya bhI nahI hai ki maiM aise thothe lekhoke uttara-pratyuttarame paDUM-mujhe to aise legyakoMke sAhasa aura unake anokhe tarkako dekhakara baDA hI duHkha hotA hai| ye loga apanA to samaya vyartha naSTa karate hI haiM, dUsarokA bhI amUlya samaya naSTa karanA cAhate haiM, yaha baDe hI khedakA viSaya hai| lekhame cUki mujhase kucha AzakAokA garvapUrvaka uttara mA~gA gayA hai aura udhara sapAdakajIne bhI apane noTame vizeSa samAdhAnake liye merI ora izArA kiyA hai, isIse lekhakake anokhe tarka aura ajIva sAhasako vyakta karate hue yahA~ para kucha zabdokA likha denA ucita jAna paDatA hai| isIkA nIce prayatna kiyA jAtA hai : merI ukta pustakake jisa pairAgrAphapara Apatti kI gaI hai vaha isa prakAra hai : "laMkAdhIza mahArAja rAvaNa parastrI-sevanakA tyAgI nahIM thA, pratyuta parastrI-lampaTa vikhyAta hai| isI durvAsanAse prerita hokara hI usane prasiddha satI sItAkA haraNa kiyA thaa| isa viSayameM usakI jo kucha bhI pratijJA thI vaha etAvanmAtra ( kevala itanI) thI ki "jo koI bhI parastrI mujhako nahIM icchegI, meM usase balAtkAra nahIM kruuNgaa|" nahIM kaha sakate ki usane kitanI parastriyoMkA, jo kisI bhI kAraNase usase rajAmanda Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anokhA tarka aura ajIva sAhasa ! 347 ( sahamata ) ho gaI hoM, satItva bhaMga kiyA hogA athavA ukta pratijJAse pUrva kitanI padadArAoMse balAtkAra bhI kiyA hogA / isa parastrI sevanake atirikta vaha hiMsAdika anya pApakA bhI tyAgI nahIM thA / digvirati Adi saptazIla vratoMke pAlanakI to vahA~ bAta hI kahA~ ? parantu yaha saba hote hue bhI, raviseNAcAryakRta padmapurAName aneka sthAnoMpara aisA varNana milatA hai ki "mahArAjA rAvaNane bar3I bhakti-pUrvaka zrIjinendradevakA pUjana kiyA / rAvaNane aneka jinamandira banavAye / vaha rAjadhAnI meM rahate hue apane rAjamandiroMke madhya me sthita zrI zAntinAthake suvizAla caityAlayameM pUjana kiyA karatA thA / bahurUpiNI vidyAko siddha karaneke liye baiThanese pUrva to usane isa caityAlayame bar3e hI utsavake sAtha pUjana kiyA thA aura apanI samasta prajAko pUjana karanekI AjJA dI thI / sudarzanameru aura kailAzaparvata Adike jinamandiroMkA usane pUjana kiyA aura sAkSAt kevalI bhagavAnkA bhI pUjana kiyA / " * ( 1 ) " laMkAdhIza mahArAja rAvaNa parastrI-sevanakA tyAgI nahIM thA, pratyuta parastrIlampaTa vikhyAta hai" isa vAkya para Apatti karate hue lekhakajI kahate haiM- "rAvaNa sItAke haraNase pUrva hI kAmabhoga ke tyAgakI pratijJA le cukA thA aura isa pratijJAke kAraNa hI satIkA satItva nae nahIM huA aura kAmabhogakA tyAgI honese parastrI- lampaTI va vyabhicArI kadApi nahIM ho sakatA hai| yadi aisA ho sakatA hai to siddha kIjiye / " mere dvArA ullekhita rAvaNakI zAstrIya pratijJAkA koI khaMDana na karake lekhaka mahAzayane jisa naI pratijJAkA ullekha kiyA hai usake samarthaname koI bhI pramANa upasthita nahI kiyA gayA - kisI bhI jainazAstrame rAvaNakI pratijJAkA aisA vicitra rUpa nahI hai / 'kAmabhogake tyAga' kA arthaM to kAmase indriya Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 yugavIra-nivandhAvalI viSayabhogokA tyAga athavA zarIrase maithunakarmake tyAgakA hotA hai / rAvaNane kisI samaya bhI aisA tyAga-vrata nahI liyA-use to sahasro striyokA bhoktA likhA hai| tava apanI orase eka binA sira-pairake naye vratakI kalpanA karake use zikSita samAjake sAmane hetu-rUpame prastuta karanA aura aise asiddha-hetuke dvArA apane manoratha ( sAdhya ) kI siddhi cAhanA lekhakakA ajIva sAhasa aura anokhA tarka nahI to aura kyA hai ? lekhakako itanA bhI samajha nahI paDA ki usakI kalpanAke anusAra jaba rAvaNa 'kAmabhogakA tyAgI' thA to usane sItAkA haraNa kyo kiyA ? kisaliye apanI dUtI Adiko bhejakara usane sItAko bahakAnephusalAne tathA DarA-dhamakAkara apanA patnItva svIkAra karAnekI ceSTA kii|' aura vaha khuda kyo sItAke pAsa praNayakI yAcanA karaneke liye gayA aura usane kyo aise dIna vacana kahe ki'he priye / rAmakI AzA choDakara aba tuma merI AzA pUrI karo, yaha kAma to avazya honevAlA hai phira tuma derI kyo kara rahI ho| tuma cAhe roo yA ha~so, maiM to tumhArA mahamAna huuN| he kAnte / tuma merI sundara-striyokI ziromaNi bno|' jaisAki uttarapurANa parva 68 ke nimna vAkyose prakaTa hai - tasmAttadAzAsujjhitvA madAzAM pUraya priye! avazyaMbhAvikArye'smit kiM kAlaharaNena te // 333 / / hasaMtyAzca rudaMtyAzca tava prAghUrNiko'smyahaM / matkAntakAntAsantAne kAMte cUlAmaNirbhavet // 334 // 1. rAvaNa sIta' ne apanI patnI banAnA cAhatA thA yaha bAta khuda usakI paTarAnI manda mamna vAkyase bhI prakaTa hai :'tvA me bhAvayitu veSTi sapatnI khecarAdhipaH / ' - uttarapurANa, parva 68-352 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anokhA tarka aura ajIva sAhasa ! 349 aise zabda eka paradAra-lampaTa kAmukake nahI to aura kisake ho sakate haiM ? usane to sItAke rajAmanda na honepara aura mandodarI rAnIke use choDa denekI sAtizaya preraNA karanepara bhI yahA~ taka kahA ki 'yaha sItA to mere prANoke sAtha hI chUTa skegii|' aura hanumAnajIko uttara dete hue yaha bhI kahA ki 'saba ratna mere hai, khAsakara strI-ratnokA to maiM hI svAmI hU~,' 'mere yogya jo vastu (sItA) hai usako svIkAra karanese-patnI rUpame agIkAra karanese-yadi merI apakIti bhI hotI hai to hone do--mujhe usakI parvAha nahI hai / ' yathA - samaM prANairiyaM tyAjye tyAgAtsa kupitaH puram // 347 // mamaiva sarvaratnAni strIratnaM tu vishesstH||416 // madyogya-vastu-svIkArAdapakIrtizced bhavenmama // 424 // ye saba zabda bhI rAvaNakI paradAra-lampaTatA aura atizaya kAmukatAke jvalata udAharaNa hai aura isaliye hanumAnajIne lakA pahu~cakara rAvaNako dhikkArate hue jo use dharmakA ullaghana karanevAlA paradArAbhilASuka (paradAra-lampaTa ) kahA hai aura pApa-karmakA adbhuta vipAka prakaTa kiyA hai vaha ThIka hI hai| isI vAtako guNabhadrAcAryane nimna vAkyake dvArA ullekhita kiyA hai aura eka dUsare vAkyame rAvaNake liye 'durAtmA' tathA 'duzcaritra' jaise vizeSaNokA prayoga karanA bhI ucita samajhA hai| yathA - aho pApasya ko'pyeSa vipAko'yamIdRzaH / kila dhigdharmamulaMdhya paradArAbhilASukaH // 202 // vyAjahAra durAtmAnaM duzcaritra-dazAnanaM // 416 // itane para bhI lekhaka mahAzaya rAvaNako kAmabhogakA tyAgI Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 yugavIra-nivandhAvalI brahmacArI samajhate haiM aura mujhase usakI paradAra-lampaTatAkA sabUta mAgate haiM, yaha unakI buddhikA kaisA durvipAka hai, ise pAThaka svaya samajha sakate haiN| kama-se-kama unhe itanA to samajhanA cAhiye thA ki sItAke rajAmanda ho jAne para java rAvaNa usase bhoga karatA to usakA kAmabhogakA tyAgIpana kahA~ jAtA ? kyA taba bhI lekhakajI use vyabhicArI na mAnate ? yadi aisA hai taba to lekhakajIke vyabhicArakA kucha apUrva hI svarUpa honA caahiye| jaina zAstrose to usakI sagati milatI nhii| astu, aba maiM zAstrAdhArase usa pratijJAkA bhI ullekha kara denA cAhatA hU~ jo rAvaNane anantavIrya kevalIke nikaTa grahaNa kI thii|| zrIraviSaNAcAryane padmapurANake 14 veM parvame anantavIrya munike upadezase logoke vrata-niyamAdi grahaNa karanekA ullekha karate hue likhA hai ki 'jaba munijIne rAvaNase kisI niyamake leneke liye kahA to vaha usa bAtako sunakara baDA hI Akulita huA, bhogAnuraktacitta rAvaNako utkaTa cintAne ghera liyA aura vaha socane lagA ki gRhasthoke karane yogya sthUla hiMsAdi ( paca pApo ) mese eka bhI pApase viratirUpa dhAraNa karaneke liye maiM samartha nahI hU~, phira aura kisI bar3e niyamakI to bAta hI kyA hai| merA citta masta hAthIkI taraha saba padArthoMme dauDatA hai aura maiM use khuda apane hAthase nivAraNa karaneme samartha nahI huuN|' ityaadi| antame usane socA ki itanA niyama to maiM le sakatA hU~ ki jo koI bhI parastrI mujhe nahI icche to maiM bala Adike prayoga-dvArA ( jabardastI ) use grahaNa nahI kruuNgaa|' aura isake sAtha yaha bhI soca liyA ki 'tIna lokame aisI kaunasI uttama strI hai jo mujhe dekhakara kAmadevase pIDita huI vikalatAko prApta Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anokhA tarka aura ajIva sAhasa ! 351 - na hove arthAt mujhe na icche / ' aura tava pragaTa rUpase yaha niyama liyA ki . ' jo parastrI mujhe nahI icchegI -- mujhase rajAmanda nahI hogI - maiM use grahaNa nahI karU~gA - usase balAt viSaya-bhoga nahI karU~gA / ' yathA : ratnadIpaM praviprasya yathA bhramati mAnasaM / idaM vRttaM tathaivAsya paramAkulatAM gataM // 358 // athAsya mAnasaM cintA bhogAnurakta-cittasya samArUDheyamutkaTA / vyAkulatAmupeyupaH // 356 // sthUla- prANi-vadhAdibhyo viratiM gRhavAsinAM / ekamapi na zakto'haM kartu kAnyatra saMkathA // 361 // mattebha-sadRzaM cetastadbhAvatsarvavastuSu / hastenevAtmabhAvena dhartuM na prabhavAmyaham // 362 // kimekamAzrayAsyetaM niyama zobhanAmapi / avaSTaMbhAmi nAnicchAmanyayopAM valAdibhiH / / 365 / / pramadottamA / yadvA lokatraye nA'sau vidyate dRSTvA mAM vikalatvaM yA na vrajenmanmathArditA // 367 // bhagavanna mayA nArI parasyecchA-vivarjitA / gRhItavyeti niyamo mamAyaM kRta - nizvayaH // 371 // ina saba pramANose spaSTa hai ki rAvaNa kAma - bhogakA tyAgI nahI thA, balki bhogome Asakta - citta prANI thA, use apane citta para jarA bhI kAvU nahI thA aura isaliye vaha koI choTA-sA bhI niyama leneme hicakatA thA / usane jo ukta lI thI use lete samaya bhI apanI dhAraNAke anusAra prAya yaha soca liyA thA ki usase usake icchita viSaya-bhogoke sevaname koI bAdhA upasthita nahI hogI aura usa pratijJAkA rUpa usase choTI-sI pratijJA Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 yugavIra-nivandhAvalI adhika aura kucha bhI nahI hai, jise maiMne apanI pustakake ukta pairAgrAphame vyakta kiyA hai| ukta pratijJAke anusAra rAvaNane una saba parAI striyoko sevana karaneke liye apaneko khulA rakha choDA thA jo usase rajAmanda ho jaoNya athavA dUsare zabdome yo kahiye ki vyabhicAriNI parastriyose vyabhicAra karanekI usane paramiTa lerakkhI thii| pratijJAkI yaha prakRti hI isa bAtako sUcita karatI hai ki rAvaNa paradAra-lampaTa thaa| aise parastrI-lolupa rAvaNako lekhakajI sadAcArI kahe yA vyabhicArI yaha to unakI icchAkI bAta hai, maine to apane ukta pairAgrApha me itanA hI likhA hai ki rAvaNa 'parastrI-sevanakA tyAgI nahI thA' aura 'parastrI-lampaTa vikhyAta hai'| aura ina dono bAtokA kAphI sabUta Upara diyA jA cukA hai| adhikake liye padmapurANAdi granthoko upapatti-cakSuse dekhanA ciihiye| unake dekhanese lekhakajIkA vaha bhrama bhI dUra ho jAyagA jisake kAraNa ve likha rahe haiM ki "rAvaNakI isa pratijJAke kAraNa hI satIkA satItva naSTa nahI huA"-mAno sItA rAvaNapara Asakta thI aura usase bhoga karanA cAhatI thI, parantu rAvaNake kAmabhogake tyAgakI pratijJA honese vaha usakI icchAko pUrA nahI kara sakA aura isIse usakA satItva naSTa honese baca gayA / vAha, kaisI vicitra kalpanA aura buddhikA kitanA ajIba vikAsa hai jisane lekhakajIko aisI hAsyAspada vArtA likhanekA sAhasa pradAna kiyA hai / / lekhakajIko khUba samajha lenA cAhiye ki sItA vAstavame satI thI, usake satItvakI rakSAme rAvaNakA anokhA brahmacarya koI kAraNa nahI, kintu satIkA teja aura Atmabala hI usakA mukhya kAraNa rahA hai / kyA unhe mAlUma nahI hai ki kitanI hI satiyoke Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 anokhA tarka aura ajIva sAhasa 353 sAtha balAtkArakA prayoga kiyA gayA hai, phira bhI unakI Uparase rakSA huI hai aura rakSAke liye gupta zaktiyA~ prakaTa ho gaI haiM / taba rAvaNakI pratijJAkA to mUlya hI kyA ho sakatA hai ? vaha to kitane hI azome usase Diga gayA thA / yadi sItAke caritrame kucha bhI truTi hotI athavA usakI orase sahayogakA jarA bhI izArA pAyA jAtA to kAmAtura rAvaNa usako bhoge binA na rahatA / ata lekhakajIkI ukta Apatti bilkula hI nissAra aura nirAdhAra hai / ( 2 ) " nahIM kaha sakate haiM ki usane kitanI parastriyokA jo ki kisI mI kAraNase usase rajAmanda ho gaI ho satItva naSTa ( maga ) kiyA hogA", isa vAkyame nizcitarUpase kucha bhI nahI kahA gayA, mAtra pratijJAke rUpase utpanna honevAlI sabhAvanAko hI vyakta kiyA gayA hai / isa para bhI Apatti karate hue lekhakajI apanA vahI AlApa alApate haiM aura likhate haiM ki - " rAvaNake kAmabhogakA tyAga thA tabhI to satI sItAkA satItva bhaga nahI huA aura isI kAraNa sItAne agni kuNDame praveza honese pUrva hI sabake samakSame ye vacana kahe the / " isake bAda puNyAstravase " manasi vacasi kAye" nAmakA zloka uddhRta karake puna likhate haiM -- " isa pramANase satI sItAkA satItva naSTa na honese rAvaNa vyabhicArI vA parastrI - lampaTI kadApi nahI ho sakatA hai aura yadi ho sakatA hai to pramANa likhiye / " isa Apattime puNyAsrava granthakA jo zloka uddhRna kiyA gayA hai vaha to bilkula hI nirarthaka tathA aprAsaMgika hai / use uddhRta karane kI yadi kucha jarUrata hotI bhI to taba hotI jaba koI yaha kahatA ki rAvaNane sItAkA satItva naSTa kiyA thA // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 yugavIra-nivandhAvalI jaba aisI koI bAta nahI kahI gaI aura sItAkI agni-parIkSAne usake satItvako jagatme vikhyAta kara rakkhA hai taba vyartha hI aise pramANoko denese kyA natIjA ? isase to ulTA lekhakake aviveka tathA lekhana-kalA'nabhijJatAkA patA calatA hai| zeSa vAte ApattikI ve hI haiM jinakA samAdhAna na0 1 me kiyA jA cukA hai aura isaliye yahA~ para usako duvArA likhanekI z2arUrata nhii| hA~, sItAkA satItva naSTa na honerUpa hetuse jo lekhakajI yaha siddha karanA cAhate haiM ki-"rAvaNa vyabhicArI yA parastrI-lampaTa kadApi nahI ho sakatA" vaha vaDA hI vicitra jAna paDatA hai| aura unake isa anokhe tarkapara gabhIra prakRtike tArkikoko bhI ha~sI Aye vinA na rhegii| apane isa tarkake dvArA lekhakajI aise paradAra lampaTa eva vyabhicArI puruSako bhI avyabhicArI tathA nirdoSa ( svadAra-satopI) vatalAnA cAhate haiM jo bahutasI parastriyokA satItva bhaga kara cukA ho parantu eka strIkA satItva bhaga karaneme asamartha rahA ho| ApakA kahanA hai ki cUMki usake dvArA amuka strIkA satItva naSTa nahI huA isaliye vaha prasiddha vyabhicArI puruSa bhI vyabhicArI athavA paradAra-lampaTa nahI ho sakatA | kitanA vilakSaNa yaha tarka hai ise hamAre sAdhAraNa pAThaka bhI samajha sakate haiM--adhika vyAkhyAkI jarUrata nahI hai / (3, "ukta pratijJAse pUrva kitanI paratArAose balAskAra mo kiyA hogA," yaha vAkya na0 2 me diye hue mere vAkyake sAtha 'athavA' zabdase jur3A huA hai, jisa zabdako lekhakane yahA~ choDa diyA hai aura isaliye isake sAtha bhI una zabdokA sambandha hai jo na0 2 me uddhRta vAkyake zurUme "nahIM kaha sakate haiM ki usane" isa rUpase die hue hai| aisI hAlatame isa vAkyake dvArA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anokhA tarka aura ajIva sAhasa bhI nizcita rUpame kucha bhI nahIM kahA gayA hai-mAtra pratijJAke rUpase utpanna honevAlI sabhAvanAko hI vyakta kiyA gayA hai| isa para Apatti karate hue lekhakajIne nala-kUvarakI strI uparabhAkA eka udAharaNa prastuta kiyA hai aura usa strIkI dUtIko rAvaNane jo vacana kahe the unhe 'padmapurANa' ke 12 ve parvame paDhanekI preraNA karate hue likhA hai ki -"ina vacanose pratijJAke pUrva bhI rAvaNa parastrI-lampaTI vA vyabhicArI siddha nahI hotaa| yadi ho sakatA hai to pramANa likhiye|" prathama to aisA koI niyama nahI hai ki eka vyabhicArI athavA paradAra-lampaTa manuSya yadi kisI apriya, aniSTa athavA paristhiti Adi kisI kAraNake vaza avAchanIya strIse viSayasevana nahI karatA-usakI prArthanAko ThukarA detA hai to etAvanmAtrase vaha brahmacArI athavA svaradAra-santopI ho jAtA hai| dUsare, aisA bhI koI niyama nahI hai ki eka manuSya apane prArambhika jIvaname yadi sadAcArI rahA ho to vaha vAdako vmabhicArI nahI hosakatA athavA hojAne para use pahalekI kisI ghaTanAke AdhArapara vyabhicArI yA paradAra-lampaTa na kahanA caahiye| tIsare, uparambhAkI ghaTanA aura pratijJAke bIcame bahuta varpokA antara vItA hai| isa arseme rAvaNakI kaisI sthiti rahI hogI isakA sahaja anubhava rAvaNake una pratijJA-samayake vicArose hosakatA hai jinakA na0 1 me ullekha kiyA jAcukA hai aura unase sApha mAlUma hotA hai ki rAvaNa bahuta hI viSayAsakta manuSya thA, parastrI-sevanakA sarvathA tyAga usase nahI banatA thA aura isIse usane apane niyamako usa vaktase balAtkAra na karane taka hI sImita kiyA thaa| cauthe, uparambhAkI sakhI athavA dUtIko jo vacana rAvaNane kahe the ve Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 yugavIra-nivandhAvalI prAya apanA raga jamAneke liye dabhako liye hue jAna par3ate haiMunhe sunakara rAvaNakA kAno para hAtha rakhanA, sira dhunanA aura cakSusakoca kara bolanA, ye saba prAya dambhake cihna mAlUma hote haiN| vaha kSaNa-bharake liye sadAcArI banA thaa| aisA bhI "kSaNaM bamava kekasIsUnuH sadAcAra-parAyaNaH" ina zabdose dhvanita hotA hai| yahI vajaha hai ki jarA sI derake bAda hI vibhISaNase salAha karake aura usakA yaha parAmarza pAkara ki abhyupagamase santuSTa huI uparambhA mAyAmayI koTako toDanekA koI upAya batalA degI, usane ukta dUtIse kahA thA ki jA, tU use zIghra le A-kahI madgata-prANa huI vaha becArI mara na jAya, aura jaba vaha dUtI use le AI taba ratike avasarapara rAvaNane usase kahA ki 'he devi / tumhAre durladhyanagarame ramanekI merI icchA hai, isa aTavIme kyA sukha dharA hai tathA madanAnukUla kaunasI sAmagrI hai ? aisA yatna karo sisase maiM tumhAre isa nagarame calakara tumhAre sAtha bhoga bhogUM / ' jaisA ki usI gratha aura parvake nimna vAkyose prakaTa hai : tato madanasaMprApto sA tenaivamabhASyata / durladhyanagare devi rantuM mama parA spRhA // 134 // aTavyAmiha kiM saukhyaM kiM vA madana kaarnnN|| tathA kuru yathaitAsmin tvayA saha pure rame // 135 // aisI hAlatame uparambhAkI kathAparase lekhakajIke anukUla koI bhI natIjA nahI nikAlA jAsakatA aura na yahI mAlUma hotA hai ki rAvaNa usa samaya parastrI-sevanakA tyAgI thA / ata. lekhakajIkI yaha Apatti bhI bilkula hI nirjIva jAna paDatI hai / (4) "rAvaNa parastrI-sevanake atirikta hiMsAdika Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anokhA tarka aura ajIva sAhasa 357 pApokA bhI tyAgI nahIM thA" isa vAkya para Apatti karate hue lekhakajI likhate hai -"gRhastha sakalpI hiMsAkA tyAgI ho sakatA hai| rAvaNane gRhasthame rahate hue aisA kaunasA pApakarma kiyA hai jisase vaha hiMsAdika pApokA tyAgI nahI ho sktaa| jarA pramANa-sahita likhiye / " ____isake liye rAvaNake ve pratijJA-samayake vicAra-vAkya hI paryApta hai, jo Upara na0 1 me uddhRta kiye jA cuke haiM aura jiname usane khuda kahA hai ki 'maiM gRhasthake tyAgane yogya sthUla hiMsAdika paca pApomese ekakA bhI tyAga nahIM kara sakatA huuN| merA mana masta hAthIkI taraha sava padArthome dauDatA hai aura maiM use rokaneme samartha nahI huuN| itane para bhI lekhakajI rAvaNake pIche paca pApoke tyAgakA puchallA lagAnA cAhate haiM, yaha kitane kheda tathA AzcaryakI bAta hai / / (5) lekhakajIkI antima ApattikA rUpa isa prakAra hai - "rAvaNako vyabhicArI siddha karanese pUrva hama yaha pUchanA cAhate haiM ki isase Apa kyA prayojana siddha karanA cAhate haiN| kyoki vyabhicArajAta aura vyabhicArIme bahuta antara hai| vyabhicArajAta yajJopavIta, mahAvrata tathA mokSakA adhikArI nahI hai aura dvijAti na honese pratimAko chU bhI nahI sktaa| phira samAna-adhikArakA svapna dekhanA aura sadAcArIko bhI vyabhicArI likhanA ApakA mithyA hai yA nahI ? acchA, pahale AgamAnukUla rAvaNako vyabhicArI to siddha kIjiye / " "aura AgamAnukUla rAvaNa vyabhicArI siddha na huA to jisa prakAra yaha udAharaNa mithyA hai usI prakAra anya bhI udAharaNa mithyA siddha ho jaayge|" Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 yugavIra-nivandhAvalI yaha Apatti vaDI hI vicitra jAna paDatI hai / jina-pUjAdhikArasImAsA' ke ukta pairAgrApharma apanI orase rAvaNako vyabhicArI siddha karanekI koI cepTA nahI kI gaI hai- zAstrome rAvaNakA aura usakI pratijJAkA jaisA kucha rUpa varNita hai use hI pradarzita kiyA gayA hai| yadi lekhakajIne pUrvavartI pairAgrAphako hI gaurase paDhA hotA to Unhe yaha bhI mAlUma ho gayA hotA ki rAvaNakA udAharaNa kisa uddezyako lekara diyA gayA hai| pustakame zUdroke liye pUjAke adhikArako siddha karate hue bahuta spaSTa zabdome yaha sAvita kiyA gayA hai ki zUdra nitya-pUjAkA adhikArI hI nahI balki U~ce darjekA nitya-pUjaka bhI ho sakatA hai aura nityapUjAkA adhikAra pApIse pApI manuSyako bhI hai| pApiyo tathA avatiyokA pApAcAra yo kahI bhI unake pUjanakA prativandhaka nahIM huaa| isI vAtako darzAneke liye rAvaNa Adike udAharaNa diye gaye haiN| aimI hAlatame dvijAti hI pUjanAdi kara sakatA hai aisI kalpanA nirAdhAra hai| rahI vyabhicArajAta aura vyabhicArIkI vAta, donome kucha antara jarUra hai aura vaha antara vyabhicArajAtakI apekSA vyabhicArIko adhika patita batAtA hai-vAstavame vyabhicArI hI vyabhicArajAtakA kAraNa hai / jaba eka vyabhicArI pUjanAdikakA adhikArI hai to koI bhI nyAyavAna kisI vyabhicArajAtako usa adhikArase vacita nahI rakha sktaa| prasiddha vyabhicArajAta rAjA karNane to jinadIkSA taka ghAraNakara mahAvrata grahaNa kiye haiM, jisakA sapramANa ullekha pustakame maujUda hai / phira thothe darpase kyA lAbha ? vyabhicArajAta to "kuDa' santAna bhI hotI hai, jo bhartArake jIvita rahate jArase utpanna hotI hai, aura jise kabhI-kabhI to usakI mAtA bhI nahI jAna pAtI ki Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anokhA tarka aura ajIva sAhasa 359 vaha vAstavame jArase paidA huA yA asalI patise / aise logopara lekhakajI yajJopavIta bhI dhAraNa na karane aura pratimAko na chUnekA apanA rUliMga kaise lagAyeMge ? taba to sadigdhAvasthAme unhe apane sabhI sAdharmiyoMke nAma pUjanAdi na karanekA ArDara jArI karanA paDegA aura taba unake pUjanAdikakI kaisI vyavasthA athavA dazA hogI, ise ve khuda samajha sakate he / - rAvaNako vyabhicArI na mAnakara 'sadAcArI' batalAnA isa vAtako sUcita karatA hai ki lekhakajI zAstrAjJAse vimukha hokara parastrIsevanako vyabhicAra nahI mAnate - jo loga rajAmandIse parastrIsevana karate he ve saba ApakI dRSTimeM sadAcArI haiM / itane para bhI Azcarya hai ki Apa AgamAnukUla nirNayakI duhAI dete haiN| isa ajIva sAhasakA bhI koI ThikAnA hai / ApakA yaha pUchanA ki " pahale AgamAnukUla rAvaNako vyabhicArI to siddha kIjiye" aisA hI hai jaisA ki mAtra kAkamAsake tyAgI bhIlake vipayame koI yaha prazna kare ki use pahale mAsAhArI to siddha kIjiye / aura yaha likhanA to aura bhI jyAdA hAsyAsyada hai ki eka udAharaNake mithyA honepara dUsare udAharaNa bhI mithyA ho jAya~ge - arthAt sumukha rAjAne vIraka seThakI strI vanamAlAko jo seThakI icchA viruddha apane gharame DAla liyA thA, vaha zAstrasammata udAharaNa taka bhI mithyA ho jAyagA - isa prakArakA AcaraNa bhI vyabhicAra nahI ThaharegA | vAha / kaisI gharakI adAlata, sastA nyAya aura nirAlA DhaMga hai || lekhaka mahAzayake isa adbhut tarkako dekhakara baDI hI dayA AtI hai / AzA hai, ve bhaviSya me vicArapUrvaka likhanekI kRpA kareMge / - jainajagata, 10 - 9 - 1937 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara-lekha : 14 : myAdvAdamahAvidyAlaya ke pradhAna adhyApaka pa0 kailAzacandrajIkA eka lekha 'anekAnta' dvitIyavarSakI tIsarI kiraName prakAzita kiyA gayA thaa| vaha lekha bAbU sUrajabhAnajI vakIlake 'gotrakarmAzrita U~ca-nIcatA' zIrSaka lekhake uttararUpamai thA aura usame ukta lekhapara kucha 'nuktAcInI' karate hue bAbU sAhavako 'gahare bhramakA honA' likhA thA, vAbU sAhabane jayadhavalA tathA labdhisAra TIkAke vAkyokA jo niSkarpa apane lekhame nikAlA thA use 'sarvathA bhrAnta', 'arthakA anartha' tathA 'durAzaya' batalAte hae aura yahA~ taka bhI likhate hue ki 'phalitArthako jo koI bhI samajhadAra vyakti paDhegA vaha sira dhune vinA nahI rahegA' bAbU sAhabako usake kAraNa 'durAzayase yukta', 'zAstrake sAtha nyAyayakI yatheSTa ceSTA na karanevAlA' aura 'atyAcArI' taka prakaTa kiyA thaa| sAtha hI, 'vRddhAvasthAmai aisA atyAcAra na karanekA unase anurodha' bhI kiyA thaa| yaha saba kucha hote hue bhI zAstrIjIke lekhame vicArakI sAmagrI bahuta hI kama thI, koI aisA khAsa zAstrapramANa bhI unhoMne apanI taraphase prastuta nahI kiyA thA jisase yaha spaSTa hotA ki karmabhUmija-manuSya U~ca aura nIca dono gotravAle hote haiN| lekhakA kalevara 'aisI' aura 'isame' ke zabdajAlame paDakara aura unake prayoga-phalako pradarzita karaneke liye kaI vyarthake udAharaNoko apanI taraphase ghaDa-maDhakara baDhAyA gayA thA--arthAt bAbU sAhabane apane lekhame uddhRta jayadhavalA aura labdhisAraTIkAke pramANokA jo eka sayukta bhAvArtha diyA thA usame mUlake 'iti' zabdakA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara lesa 361 artha 'aisI' hI likhA thA, vAdako jaba ve una pramANokA niSkarSa nikAlane vaiThe to unhone mUlake zabdokA pUrA anusaraNa na karake-niSkarpame mUlake zabdokA pUrA anusaraNa kiyA bhI nahI jAtA aura na lAjimI hI hotA hai-use apane zabdome diyA thaa| usa niSkarSamai 'isame' zavdakA prayoga dekhakara zAstrIjIne use balAt 'iti' zabdakA artha batalAte hue kahA thA ki 'iti' zabdakA 'isame' artha nahIM hotA, 'isame' artha karanese baDA anartha ho jAyagA aura usa anarthako sUcita karaneke liye tIna lambe-lambe udAharaNa ghaDakara peza kiye the, jinase unake lekhame vyarthakA vistAra hogayA thaa| aisI hAlatame unakA lekha anekAntame diye jAneke yogya athavA kucha vizepa upayogI na hote hue bhI mahaja isa garjase de diyA gayA thA ki na denese kahI yaha na samajha liyA jAya ki virodhI lekhoko sthAna nahIM diyA jaataa| sAtha hI usakI ni sAratA Adiko vyakta karate hue kucha sampAdakIya noTa bhI lekhapara lagA diye gaye the| mere una noToko paDhakara zAstrIjIko kucha kSobha AyA hai aura usI kSobhako hAlatame unhone eka lamvAsA lekha likhakara mere pAsa bhejA hai| lekhame pada-padapara lekhakakA kSobha mUrtimAna najara AtA hai aura usameM mere liye kucha kaTuka zabdokA prayoga bhI kiyA gayA hai, jinhe yahA~ uddhRta karake pAThakoke hRdayoko kalupita karanekI maiM koI z2arUrata nahI smjhtaa| kSobhake kAraNa mere noTopara koI gaharA vicAra bhI nahI kiyA jA sakA aura na use jarUrI hI samajhA gayA hai-kSobhame ThIka vicAra banatA bhI nahI-yo hI apanA kSobha vyakta karaneko athavA mahaz2a uttarake liye hI uttara likhA gayA hai| isIse yaha uttara-lekha bhI Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 yugavIra-nivandhAvalI vicArakI koI naI sAmagrI-koI nayA pramANa-~sAmane rakhatA huA najara nahIM aataa| unhI vAtoko prAya unhI zabdome phira-phirase doharAkara--apane lekhake, vakIla sAhabake lekhake tathA mere noToke vAkyoko jagaha-jagaha aura puna -puna uddhRta karake--apanI vAtako puSTa karanekA niSphala prayatna kiyA gayA hai| isa taraha prastuta uttaralekhako phijUlakA vistAra diyA gayA hai aura 14 baDe pRSThokA arthAt paune do phArmake karIvakA hogayA hai, use jyokA tyo pUrA chApakara yadi turkI-vaturkI javAba diyA jAve to samUce lekhakA kalevara cAra phArmase UparakA ho jAve aura paDhanevAloko usaparase bahuta hI kama vAta hAtha lge| maiM nahI cAhatA ki isa taraha apane pAThakokA samaya vyartha naSTa kiyA jaay| zAstrIjIke pichale lekhako paDhakara kucha vicArazIla vidvAnone mujhe isa prakArase likhA bhI hai ki-"parimita sthAnavAle patrame aise lambe-lambe lekhokA prakAzana, jiname pratipAdya vastu adhika kucha na ho, vAchanIya nahI hai / zAstrIya pramANoko 'aisI' aura 'isame' ke zAbdika jajAlame nahI lapeTanA caahie| ve pramANa to spaSTa hai jaisA ki Apane apane noTame likhA hai / mtecchome sayamako pAtratAse inakAra to nahI kiyA jA sktaa|" sAtha hI, mujhe yaha bhI pasanda nahI hai ki kaTuka zabdokI punarAvRttidvArA unakI paripATIko Age baDhAkara apriya carcAko avasara diyA jaay| hamArA kAma premake sAtha khule dilase vastutatvake nirNayakA honA cAhiye--mUla bAtako 'aisI' aura 'isame' ke prayoga-jaisI laphjI (zAbdika ) bahasame DAlakara kisI bhI zabda-chalase kAma na lenA caahiye| udhara zAstrIjI kucha hera Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakamepara zAstrIjIkA uttara-lekha 363 pherake sAtha vAbU sUrajabhAnajIke vipayameM kahe gaye apane una zabdoko vApisa bhI le rahe haiM jinakI sUcanA isa lekhake zurUme kI gaI hai| sAtha hI mere liye jina kaTuka zabdokA prayoga kiyA gayA hai usapara lekhake antame apanA kheda bhI vyakta kara rahe hai-likha rahe haiM ki "noTokA uttara dete hue merI lekhanI bhI kahI-kahI tIvra ho gaI hai aura isakA mujhe kheda hai / " aisI hAlatame zAstrIjIkA pUrA lekha chApakara aura usakI pUrI AlocanA karake pAThakoke samaya tathA zaktikA durupayoga karanA aura vyarthakI apriya carcAko Age baDhAnA ucita mAlUma nahI hotaa| ata ujra-mAjarata, saphAI-sacAI tathA vyaktigata AkSepa aura kaTuka AlocanAkI vAtoko choDakara, jo bAte gotrakarmakI prastuta carcAse khAsa sambandha rakhatI hai unhIpara yahA~ savizeparUpase vicAra kiye jAnekI jarUrata hai| vicArake liye ve vivAdApanna vAteM sakSepame isa prakAra hai -- (1) mlecchoke mUla bheda kitane haiM ? aura zaka, yavana, zavara tathA pulindAdika mleccha AryakhaNDodbhava hai yA mlecchakhaNDodbhava ? (2) zaka, yavana, zavara aura pulindAdika mleccha sakalasayamake pAtra haiM yA ki nahI ? (3) vartamAna jAnI huI duniyAke sava manuSya uccagotrI hai yA ki nahIM? (4) zrI jayadhavala aura labdhisAra-jaise siddhAnta-granthoke anusAra mlecchakhaNDoke saba manuSya sakalasayamake pAtra evaM uccagotrI hai yA ki nahI ? ___ina saba bAtokA hI nIce kramaza vicAra kiyA jAtA hai, jisame zAstrIjIkI tadviSayaka carcAkI AlocanA bhI rhegii| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 yugavIra-nivandhAvalI vicArakI koI naI sAmagrI--koI nayA pramANa-sAmane rakhatA huA najara nahIM aataa| unhI vAtoko prAya unhI zabdome phira-phirase doharAkara--apane lekhake, vakIla sAhabake lekhake tathA mere noToke vAkyoko jagaha-jagaha aura puna -puna uddhRta karake-apanI bAtako puSTa karanekA niSphala prayatna kiyA gayA hai| isa taraha prastuta uttaralekhako phijUlakA vistAra diyA gayA hai aura 14 baDe pRSThokA arthAt paune do phArmake karIbakA hogayA hai, use jyokA tyo pUrA chApakara yadi turkI-baturkI javAba diyA jAve to samUce lekhakA kalevara cAra phArmase UparakA ho jAve aura paDhanevAloko usaparase bahata hI kama vAta hAtha lge| maiM nahIM cAhatA ki isa taraha apane pAThakokA samaya vyartha naSTa kiyA jAya / zAstrIjIke pichale lekhako paDhakara kucha vicArazIla vidvAnone mujhe isa prakArase likhA bhI hai ki-'parimita sthAnavAle patrame aise lambe-lambe lekhokA prakAzana, jiname pratipAdya vastu adhika kucha na ho, vAchanIya nahI hai| zAstrIya pramANoko 'aisI' aura 'isame' ke zAbdika jajAlameM nahI lapeTanA caahie| ve pramANa to spaSTa haiM jaisA ki Apane apane noTameM likhA hai| mlecchome sayamakI pAtratAse inakAra to nahI kiyA jA sktaa|" sAtha hI, mujhe yaha bhI pasanda nahI hai ki kaTuka zabdokI punarAvRttidvArA unakI paripATIko Age baDhAkara apriya carcAko avasara diyA jaay| hamArA kAma premake sAtha khule dilase vastutatvake nirNayakA honA cAhiye--mUla bAtako 'esI' aura 'isame' ke prayoga-jaisI laphjI (zAbdika) bahasame DAlakara kisI bhI zabda-chalase kAma na lenA caahiye| udhara zAstrIjI kucha hera Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara-lekha pherake sAtha bAbU sUrajabhAnajIke vipayame kahe gaye apane una zabdoko vApisa bhI le rahe haiM jinakI sUcanA isa lekhake zurUme kI gaI hai| sAtha hI mere liye jina kaTuka zabdokA prayoga kiyA gayA hai usapara lekhake antame apanA kheda bhI vyakta kara rahe hai-likha rahe haiM ki "noTokA uttara dete hue merI lekhanI bhI kahI-kahI tIvra ho gaI hai aura isakA mujhe kheda hai / " aisI hAlatame zAstrIjIkA pUrA lekha chApakara aura usakI pUrI AlocanA karake pAThakoke samaya tathA zaktikA durupayoga karanA aura vyarthakI apriya carcAko Age baDhAnA ucita mAlUma nahIM hotaa| ata ujra-mAjarata, saphAI-sacAI tathA vyaktigata AkSepa aura kaTuka AlocanAkI bAtoko choDakara, jo bAte gotrakarmakI prastuta carcAse khAsa sambandha rakhatI haiM unhIpara yahA~ savizeparUpase vicAra kiye jAnekI jarUrata hai| vicArake liye ve vivAdApanna bAteM sakSepame isa prakAra haiM -- (1) mlecchoke mUla bheda kitane haiM ? aura zaka, yavana, zavara tathA pulindAdika mleccha AryakhaNDodbhava hai yA mlecchakhaNDodbhava ? (2) zaka, yavana, zavara aura pulindAdika mleccha sakalasayamake pAtra haiM yA ki nahI ? (3) vartamAna jAnI huI duniyAke saba manuSya uccagotrI haiM yA ki nahI ? (4) zrI jayadhavala' aura labdhisAra-jaise siddhAnta-granthoke anusAra mlecchakhaNDoke sava' manuSya sakalasayamake pAtra eva uccagotrI hai yA ki nahI ? | ina saba bAtokA hI nIce kramaza vicAra kiyA jAtA hai, jisame zAstrIjIkI tadvipayaka carcAkI AlocanA bhI rhegii| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 yugavIra-nivandhAvalI isase pAThakoke sAmane kitanI hI naI-naI bAte prakAzame AeMgI aura ve saba unakI jJAnavRddhi tathA vastutattvake yathArtha nirNayame sahAyaka hogI - (1) mlecchoke mUla bheda do athavA tIna hai---1 karmabhUmija, 2 antaradvIpaja rUpase do bheda aura 1 AryakhaNDodbhava, 2 mlecchakhaNDodbhava tathA 3. antaradvIpaja rUpase tIna bheda hai| zaka-yavanazavarAdika AryakhaNDodbhava mleccha hai-AryakhaNDame utpanna hote hai, mlecchakhaNDome utpanna honevAle athavA vahA~ke vinivAsI / kadImI bAzinde ) nahIM hai, jaisA ki zrIamRtacandrAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai .--- AryakhaNDodubhavA AryA mlecchAH kecicchakAdayaH / mlecchakhaNDodabhavA mlecchA antaradvIpajA api / / -tattvArthasAra arthAta--AryakhaNDame utpanna honevAle manuSya prAya. karake to 'Arya' hai, parantu kucha zakAdika 'mleccha' bhI hai| bAkI mlecchakhaNDo tathA antaradvIpome utpanna honevAle saba manuSya 'mleccha' haiN| pa0 kailAzacandrajI zAstrI mlecchoke mlecchakhaNDodbhava aura antaradvIpaja aise do bheda hI karate haiM aura zaka-yavanAdikako mlecchakhaNDose Akara AryakhaNDame basanevAle mleccha batalAte haiM / sAtha hI, yaha bhI likhate haiM ki AryakhaNDodbhava koI mleccha hote hI nahI, AryakhaNDame utpanna honevAle saba Arya hI hote haiM, yahA~ taka ki mlecchakhaNDose Akara AryakhaNDame basanevAlokI santAna bhI Arya hotI hai, zakAdikako kisI bhI AcAryane AryakhaNDamai utpanna honevAle nahI likhA, vidyAnandAcAryane bhI yavanAdikako Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara-lekha 365 mlecchakhaNDodbhava mleccha batalAyA hai| parantu inamese koI bhI bAta unakI ThIka nahI hai| vidyAnandAcAryane yavanAdikako mlecchakhaNDodbhava nahI batalAyA aura na mlecchoke antaradvIpaja tathA mlecchakhaNDodbhava aise do bheda kiye haiM, balki antaradvIpaja aura karmabhUmija aise do bheda kiye haiM, jaisA ki unake zloka-vAtikake nimna vAkyose prakaTa hai "tathAntaradvIpajA mlecchAH pare syuH karmabhUmijAH / "karmabhUmibhavA mlecchAH prasiddhA yvnaadyH| syuH pare ca tadAcArapAlanAdvahudhA jnaaH||" zrIpUjyapAda aura akalakadevane bhI ye hI do bheda kiye hai aura zaka-yavanAdikako mlecchakhaNDodbhava nahI likhA, kintu karmabhUmija batalAyA hai / yathA "mlecchA dvividhA antaradvIpajAH karmabhUmijAzceti / " "karmabhUmijAzca zaka-yavana-zavara-pulindAdayaH / " -sarvArthAsaddhi, rAjavAtika __ vAstavamai AryakhaNDa aura mlecchakhaNDa dono hI karmabhUmiyA~ haiM aura isaliye 'karmabhUmija' zabdamai AryakhaNDodbhava tathA mlecchakhaNDodbhava dono prakArake mlecchokA samAveza hai| isIse amRtacandrAcAryane unhe spaSTa karate hue mlecchoko tIna bhedome vibhAjita kiyA hai / ata amRtacandrAcAryake ukta vAkyame prayukta hue 'kecicchakAdaya ' kA artha mlecchakhaNDose Akara AryakhaNDame basanevAle mleccha nahI, kintu 'AryakhaNDodbhava' mleccha hI ho sakatA hai aura yaha vizeSaNa dUsare mlecchose vyAvRtti karAnevAlA honeke kAraNa sArthaka hai| amRtacandrAcAryake samayame to mlecchakhaNDose Akara AryakhaNDame basanevAle koI mleccha the bhI nahI, Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 yugavIra-nivandhAvalI jinhe lakSya karake yaha bheda kiyA gayA ho / jo mleccha kisI cakravartI samayame Akara base bhI hoge unakA astitva usa samaya ho hI nahI sakatA aura unakI satAna zAstrIjI ke kathanAnusAra mleccha rahatI nahI - vaha pahale hI AryajAtime pariNata ho gaI thii| isake sivAya, rAka aura yavanAdika jina dezoMke nivAsI haiM ve AryakhaNDake hI pradeza haiM / zrI AdinAtha bhagavAnke samayame aura unakI AjJAse AryakhaNDa me jina mukhya tathA antarAla dezokI sthApanA kI gaI thI uname zaka-yavanAdikake deza bhI hai / jaisA ki zrIjinasenAcAryaviracita AdipurANake nimna vAkyose prakaTa he -- darvAbhisAra sauvIra zUrasenAparAntakAH / videha - sindhu-gAndhAra-yavanAzcedi - pallavA. // 155 // kAmbhoja'raTTa vAlhIka- turuSka-zaka- kekayAH / nivezitAstathA'nyepi vibhaktA viSayAstathA // 156 // tadanteSvantapAlAnAM durgANi parito'bhavan / sthAnAni lokapAlAnAmiva svardhAmasImasu // 160 // tadantarAladezAzca cabhuvuranurakSitAH / lubdhakA'raNyacaraTa pulinda zavarAdibhiH // 169 // - AdipurANa, parva 16 - yahI vajaha hai ki jisa samaya bharata cakravartI digvijaya ke liye nikale the taba unhe gaMgAdvArapara pahu~canese pahale hI AryakhaNDame aneka mleccha rAjA tathA pulinda loga mile the --- pulinda mlecchokI kanyAe~ cakravartIkI senAko dekhakara vismita huI thI aura unhone aneka prakArakI bheTe dekara bharata cakravartIke darzana kiye the / usa vaktataka mlecchakhaNDoke koI mleccha AryakhaNDame Aye bhI nahI Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gorakarmapara mAralIjIkA uttara-lesa 360 the, aura inaliye ve saba mlencha pahalege hI AryakhaNDame nivAsa karate the, jaisA ki AdipurANake nimna vAyome prakTa hai -- pulindakanyakAH sainyasamAlokanavimmitA' / anyAjasundagakAga dUgaTAlophayatprabhuH // 4 // camarIvAlakAnkecit kecikatarikANDakAn / prabhorupAyanIkRnya dazumleMccharAjakA. // 42|| tano viduramullaMvya so'dhyAna saha menayA / gaMgAdvAramanuprApat svamivAlaMdhyamarNanam // 45 // -AdipurANa, parva 28 ina saba pramANome isa viSayameM koI sandeha nahIM rahatA ki zaka-yavana-zavara aura pulindAdika mleccha AryakhaNDake hI rahanevAle haiM, AryakhaNDodbhava hai---mlecchakhaNDodbhava nahIM hai| zAstrIjIkA unheM 'mlecchakhaNDodbhava' lisanA tathA yaha pratipAdita karanA ki 'AryakhaNDodbhava koI mleccha hote hI nahI' tathA 'kimI AcAryane unhe AryakhaNDame utpanna honevAlA likhA hI nahI', gAta jAna paDatA hai| sAtha hI, yaha kahanA bhI galata ho jAtA hai ki 'AryakhaNDame utpanna honevAle saba Arya hI hote haiM, mleccha nhiiN'| isake sivAya, 'kSetra-Arya'kA jo lakSaNa zrIbhaTTAkalaka-devane rAjavatikarma diyA hai usameM bhI yaha nahIM batalAyA ki jo AryakhaNDame utpanna hote haiM ve saba 'kSetra Arya' hote hai, varika "kAzI-kozalAdiSu jAtAH kSetrAryA " isa vAkya ke dvArA kAzIkauzalAdika jaise Aryadezome utpanna honevAloko hI kSetra-Arya' batalAyA hai---zaka, yavana, turuSka (turkistAna) jaise mleccha dezomeM utpanna honevAloko nhiiN| aura isalie zAstrIjIkA ukta saba kathana kitanA sAdhAra hai use sahRdaya pAThaka bhava sahaja hI meM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 yugavIra-nivandhAvalI samajha sakate haiN| sAtha hI, unake pUrvalekhapara isa viSayakA jo noTa ( anekAnta pR0 207) maine diyA thA usakI yathArthatAkA bhI anubhava kara sakate haiN| aura yaha bhI anubhava kara sakate haiM ki usa noTapara gaharA vicAra karake usakI yathArthatA A~kanekA athavA dUsarI koI khAsa bAta nikAlanekA vaha parizrama zAstrIjIne nahI uThAyA hai jisakI unase AzA kI jAtI thii| astu, ava zaka-yavanAdike sakalasayamakI vAtako lIjiye / (2) java Uparake kathanase yaha spaSTa hai ki zaka-yavanAdi deza AryakhaNDake hI prAcIna pradeza haiM, unake nivAsI zaka-yavana-zabarapulindAdika loga AryakhaNDodbhava mleccha hai aura ve saba AryakhaNDame karmabhUmikA prArambha honeke samayase athavA bharatacakravartIkI digvijayake pUrvase hI yahA~ pAye jAte haiM taba isa bAtako batalAne athavA siddha karanekI jarUrata nahI rahatI ki zaka-yavanAdika mleccha una logokI hI santAna haiM jo AryakhaNDame vartamAna karmabhUmikA prArambha honese pahale nivAsa karate the| zAstroke kathanAnusAra ve loga bhogabhUmiyA the aura bhogabhUmiyA saba uccagotrI hote haiM-unake nIca gotrakA udaya hI nahI batalAyA gayA'-isaliye bhogabhUmiyokI santAna honeke kAraNa zakayavanAdika loga bhI ucca-gotrI Thaharate haiN| sakalasayamakA anuSThAna chaThe guNasthAname hotA hai aura chaThe guNasthAna taka ve hI manuSya pahu~ca sakate haiM jo karmabhUmiyA honeke sAtha-sAtha uccagotrI hote haiN| cUMki zaka-yavanAdika loga karmabhUmiyA honeke sAtha-sAtha uccagotrI haiM isaliye ve bhI Arya 1 dekho, gommaTasAra-karmakANDa gAthA na0 302, 303 / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara-lekha 369 khaNDake dUsare karmabhUmija manuSyo ( AryoM) kI taraha sakalasayamake pAtra hai| bhagavatI ArAdhanAkI TIkAme zrIaparAjitasUrine, karmabhUmiyoM aura karmabhUmijokA svarUpa batalAte hue, karmabhUmiyA~ unhe hI vatalAyA hai jahA~ manuSyokI AjIvikA asi, masi, kRSi Adi paT karmoM-dvArA hotI hai aura jahA~ utpanna manuSya tapasvI hue sakalasayamakA pAlana karake karmazatruokA nAza karate hue siddhi arthAt nirvRtti takako prApta karate haiM / yathA - asirmapiH kRpiH zilpaM vANijyaM vyvhaaritaa| iti yatra pravartante nRnnaamaajiivyonyH|| prapAlya' saMyamaM yatra tapaH karmaparA nraa.| surasaMgati vA siddhi prayAnti htshtrvH|| etAH karmabhuvo jJayAH pUrvoktA daza paMca ca / yatra saMbhUya paryApti yAnti te krmbhuumijaaH|| inase sApha dhvanita hai ki karmabhUmiyome utpanna manuSya sakalasayamake pAtra hote haiM, aura isaliye unake uccagotrakA bhI niSedha nahI kiyA jA sktaa| ata AryoMkI taraha zaka-yavanAdi mleccha bhI uccagotrI hote hue sakalasayamake pAtra haiM, itanA hI nahIM, balki mlecchakhaNDoke mleccha bhI karmabhUmija manuSya honeke kAraNa sakalasayamake pAtra haiM, jinake vipayakA vizeSa vicAra Age nambara 4 me kiyA jaaygaa| yahaoNpara, isa vipayako adhika spaSTa karate hue, maiM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki zrIjayadhavalake 'sayamalabdhi' anuyogadvArame nimna cUrNisUtra aura usake spaSTIkaraNa-dvArA AryakhaNDame utpanna honevAle karmabhUmija manuSyako sakalasayamakA pAtra Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 yugavIra-nivandhAvalI batalAyA hai| usake sakalasayama-labdhike jaghanya sthAnako bhI pUrvapratipAtasthAnase anantaguNA-anantaguNI bhAvasiddhi ( vizuddhi )ko liye hue likhA hai :--- ___ "kammabhUmiyassa paDivajamANasa jahaNNayaM saMjamaTThANamaNaMtaguNaM (cU0 sUtra ) / kudo ? saMkilesaNibaMdhaNapaDivAThANAdo puvillAdo tavivarIdassedassa jahaNNatte vi aNaMtaguNabhAvasiddhIe nnaayovvnnnnttaado| ettha kammabhUmiyasseti vutte paNNArasakammabhUmIsu majjhimakhaMDasamuppaNNamaNusassa gahaNaM kAyavvaM / karmabhUmisu jAtaH karmabhUmijamiti tasya tad vypdeshaahtvaat|" isI taraha sakalasayamake utkRSTa sthAnako bhI pUrva pratipadyamAna sthAnase anantaguNA likhA hai / yathA "kammabhUmiyassa paDivajjamANassa ukassayaM saMjamaTThANamaNaMtaguNaM (cuurnni-suutr)| kudo? khettANubhAveNa pugvillAdo edassa tahAbhAvasiddhIe vaahaannuvlddhiido|" yahI saba bAta 'labdhisAra' grantha-gAthA na0 165 kI nimna TIkAse aura bhI spaSTarUpase jAnI jAtI hai - ___ "tasmAdezasaMyamapratipAtAbhimukhotkRSTapratipAtasthAnAdasaMkhyeyalokamAtrANi SaTsthAnAnyantarayitvA mithyAdRSTicarasyA''ryakhaNDajamanuSyasya sakalasaMyamagrahaNaprathamasamaye vartamAnaM jaghanyaM sakalasaMyamalabdhisthAnaM bhavati / 'tataHparamasaMkhyeyalokamAtrANi SaTsthAnAni gatvA AryakhaNDajamanuSyasya dezasaMyatacarasya saMyamagrahaNaprathamasamayevartamAnamutkRSTaM sakalasaMyamalabdhisthAnaM bhvti|" 1 isa madhya-sthAnake choDe hue do vAkya mlechakhaNDake manuSyoM ke sakalasayamagrahaNakI pAtratAse sambandha rakhate haiM, jinheM Age 4the nambarakI carcAmeM yathAsthAna uddhRta kiyA jaayegaa| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara-lekha 371 ina saba avataraNose yaha bilkula spaSTa hai ki AryakhaNDame utpanna honevAle manuSyomeM sakalasayamake grahaNakI pAtratA hotI hai| zaka, yavana, zabara aura pulindAdika loga cUMki AryakhaNDame utpanna hote haiM jaisA ki Upara siddha kiyA jA cukA hai--isaliye ve bhI sakalasayamake pAtra hai--muni ho sakate haiN| (3 ) AryakhaNDakI jo paimAiza jainazAstrome batalAI hai usake anusAra Aja-kalakI jAnI huI sArI duniyA usakI sImAke bhItara A jAtI hai; isIse bAbU sUrajabhAnajIne use prakaTa karate hue apane lekhame likhA thA - "bharatakSetrakI cauDAI 526 yojana 6 kalA hai| isake ThIka madhyame 50 yojana cauDA vilayArdha parvata hai, jise ghaTAkara dokA bhAga denese 238 yojana 3 kalAkA parimANa AtA hai, yahI AryakhaNDakI cauDAI baDe yojanose hai, jisake 476000 se bhI adhika kosa hote hai, aura yaha sakhyA AjakalakI jAnI huI sArI pRthvIkI paimAIzase bahuta hI jyAdA-kaI guNI adhika hai| bhAvArtha isakA yaha hai ki Aja-kalakI jAnI huI sArI pRthvI to jAryakhaNDa jarUra hI hai|" isapara zAstrIjIkI bhI koI Apatti nhii| aura samAjake prasiddha vidvAn svargIya pa0 gopAladAsajI varaiyyAne bhI apanI bhUgolamImAsA pustakame, AryakhaNDake bhItara eziyA, yorupa, amerikA, ephrIkA aura ASTreliyA jaise pradhAna-pradhAna mahAdvIpoko zAmila karake vartamAnakI jAnI huI sArI duniyAkA AryakhaNDame samAveza honA batalAyA hai| jaba AryakhaNDameM AjakalakI jAnI huI sArI duniyA A jAtI hai, aura AryakhaNDameM Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU72 yugavIra-nivandhAvalI utpanna honevAle manuSya sakalasayamake pAtra hote haiM, jaisA ki na0 2 me siddha kiyA jA cukA hai, taba AjakalakI jAtI huI sArI duniyAke manuSya bhI sakalasayamake pAtra Thaharate haiN| aura cUMki sakalasayamake pAtra ve hI ho sakate haiM jo uccagotrI hote haiM, isalie AjakalakI jAnI huI duniyAke sabhI manuSyoko gotra-karmakI dRSTise uccagotrI kahanA hogA-vyAvahArika dRSTikI UMca-nIcatA athavA lokame pracalita upajAtiyoke anekAneka gotroke sAtha usakA koI sambandha nahI hai| (4) ava rahI mlecchakhaNDaja mlecchoke sakala saMyamakI bAta, jaina-zAstrAnusAra bharatakSetrame pA~ca mlecchakhaNDa haiM aura ve saba AryakhaNDakI sImAke bAhara hai / vartamAname jAnI huI duniyAse ve bahuta dUra sthita haiM, vahA~ ke manuSyokA isa duniyAke sAtha koI samparka bhI nahI hai aura na yahA~ke manuSyoko unakA koI jAtI paricaya hI hai / cakravartiyoke samayame vahA~ke jo mleccha yahA~ Ae the ve aba taka jIvita nahI haiM, na unakA astitva isa samaya yahA~ sabhava hI ho sakatA hai aura unakI jo santAneM huIM ve kabhIkI Aryome pariNita ho cukI haiM, unhe mlecchakhaNDodbhava nahI kahA jA sakatA-zAstrIjIne bhI apane prastuta lekhame unhe 'kSetra-Arya' likhA hai aura apane pUrva lekhame (ane0 varSa 2 ki0 3 pR0 207) mlecchakhaNDose Ae hue una mlecchoko 'karma-Arya' batalAyA hai jo yahA~ke rItirivAja apanA lete the aura AryokI hI taraha karma karane lagate the, yadyapi AryakhaNDa aura mlecchakhaNDoke asi, masi, kRSi, vANijya aura zilpAdi SaT karmome paraspara koI bheda nahI hai-ve dono hI karmabhUmiyome samAna haiM, jaisAki Upara uddhRta kiye hue aparAjitasUrike karmabhUmiviSayaka svarUpase prakaTa Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara - lekha 373 hai, aura bhagavajjinasenake nimna vAkyase to yahA~ taka spaSTa hai ki mlecchakhaNDoke mleccha dharmakarmase bahirbhUta hone ke sivAya aura saba bAtome AryAvarta ke hI samAna AcArake dhAraka haiM dharmakarmavahirbhUtA ityamI mlecchakA matAH / anyathA'nyaiH samAcArairAryAvartena te samAH // - AdipurANa, parva 31, zloka 142 sAtha hI, yaha siddha kiyA jA cukA hai ki zaka, yavana, zabara aura pulindAdika jAtike mleccha AryakhaNDa ke hI Adima nivAsI ( kadImI bAzinde ) haiM - prathama cakravartI bharatakI digvijayake pUrva se hI ve yahA~ nivAsa karate haiM -- lecchakhaNDose Akara basane vAle nahI haiM / aisI hAlatame yadyapi mlecchakhaNDaja mlecchokI sakalasayamakI pAtratAkA vicAra koI vizeSa upayogI nahI hai aura usase koI vyAvahArika natIjA bhI nahI nikala sakatA, phira bhI cU~ki isa vipayakI carcA pichale lekhome uThAI gaI hai ora zAstrIjIne apane prastuta uttara - lekhame bhI use doharAyA hai, ata isakA spaSTa vicAra bhI yahA~ kara denA ucita jAna paDatA hai / nIce usIkA prayatna kiyA jAtA hai - zrIjayadhavala nAmaka siddhAnta grantha me 'sayamalabdhi' nAmaka eka anuyogadvAra ( adhikAra ) hai | sakalasAvadya - karmase virakti - lakSaNako liye hue pacamahAvrata, pacasamiti aura tInaguptirUpa jo sakalasayama hai use prApta honevAleke vizuddhipariNAmakA nAma sayamalabdhi hai aura vahI mukhyatayA ukta anuyogadvArakA viSaya hai / isa anuyogadvArame AryakhaDake manuSyokI taraha mlecchakhaMDoke manuSya ko bhI sakalasayamakA pAtra batalAyA hai aura unake vizuddhi Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 yugavIra-nivandhAvalI sthAnokA alpavahutvarUpase ullekha kiyA hai, jaisA ki usake nimna vAkyose prakaTa hai :-- ___ "akammabhUmiyassa paDivajamANayassa jahaNNayaM saMjamaTThANamaNaMtaguNaM (cUrNisUtra) [kudo? ] puvivallAdo asaMkheyalogamettachaTANANi uvari gaMtUNedassa samuppattIe / ko akammabhUmio NAma? bharaherAvayavidehesu viNItasapiNadamajhimakhaMDaM mottaNaM sesapaMcakhaMDaviNivAsI maNuo ettha 'akammabhUmio' tti vivkkhio| tesu dhammakammapavuttIe asaMbhaveNa tvbhaavovvttiido| jai evaM kudo tattha saMjamaggahaNasaMbhavo? tti nnaasNknnij| disAvijayahicakavATikhaMdhAvAreNa saha majjhimakhaNDamAgayANaM mileccharAyANaM tattha cakvaTTiAdIhiM saha jAdavevAhiyasaMbaMdhANaM saMjamapaDivattINa virohaabhaavaado| __ ahavA tattatkanyakAnAM cakravAdipariNItAnAM garbhapRtpannA mAtRpakSApekSayA svayamakarmabhUmijA itIha vivkssitaaH| tato na kiMcidvipratiSiddhaM / tathAjAtIyakAnAM dIkSAhatve prtissedhaabhaavaaditi| tassevukassayaM paDivajamANassa saMjamaTThANamaNaMtaguNaM (cUrNisUtra ) / kudo?"1... ye vAkya una dono vAkya-samUhoke madhyame sthita hai jo Upara na0 2 me AryakhaNDake manuSyoMke sakalasayamakI pAtratA batalAneke liye uddhRta kiye jA cuke haiN| inakA Azaya kramaza: isa prakAra hai -- 'sakalasayamako prApta honevAle akarmabhUmikake jaghanya sayamasthAna-mithyAdRSTise sakalasayamagrahaNake prathama samayame vartamAna 1. isa praznakA uttara apanI kApIme ArAke jainasiddhAntabhavanakI pratise noTa kiyA huA nahIM hai aura vaha prAyaH pUrvasthAnase asakhyeyalokamAtra SaT sthAnoMkI sUcanAko liye hue hI jAna par3atA hai / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara-lekha 375 jaghanya sayamalabdhisthAna-anantaguNA hai| kisase ? pUrvameM kahe hue AryakhaDaja-manuSyake jaghanya-sayamasthAnase, kyoki usase asakhyeya lokamAtra SaT sthAna Upara jAkara isa labdhisthAnakI utpatti hotI hai / 'akarmabhUmika' kise kahate haiM ? bharata, airAvata aura videhakSetrome 'vinIta' nAmake madhyamakhaNDa ( AryakhaNDa ) ko choDakara zeSa pA~ca khaNDokA vinivAsI ( kadImI bAzindA) manuSya yahA~ 'akarmabhUmika' isa nAmase vivakSita hai, kyoki una pAMca khaMDomeM dharmakarmakI pravRttiyA~ asabhava honeke kAraNa usa akarmabhUmika-bhAvakI utpatti hotI hai|' ___'yadi aisA hai-una pA~ca khaNDome ( vahA~ke nivAsiyome) dharma-karmakI pravRttiyA~ asabhava hai-to phira vahA~ ( una pAMca khaDoke nivAsiyome ) sayama-grahaNa kaise sabhava ho sakatA hai ? isa prakArakI zakA nahIM karanI cAhiye, kyoki digvijayArthI cakravartIkI senAke sAtha jo mleccha rAjA madhyamakhaDa (AryakhaDa) ko Ate haiM aura vahA~ cakravartI Adike sAtha vaivAhika sambandhako prApta hote haiM unake sakalasayama-grahaName koI virodha nahI haiarthAt jaba mlecchakhaNDoke aise mlecchoke sakalasayama-grahaNameM kisIko koI Apatti nahI, ve usake pAtra samajhe jAte haiM, taba vahA~ke dUsare sajAtIya mlecchoMke yahAM Ane para unake sakala sayama-grahaNakI pAtratAme kyA Apatti ho sakatI hai ? kucha bhI nahI, isase zakA nirmUla hai| 'athavA-aura prakArAntarase'-una mlecchokI jo kanyAe~ 1 'athavA' tathA 'vA' zabda prAyaH ekArthavAcaka haiM aura ve 'vikalpa' yA 'pakSAntara' ke artha meM hI nahIM, kintu 'prakArAntara' tathA 'samuccaya' ke arthame bhI Ate haiM, jaisA ki nimna pramANoMse prakaTa hai : Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 yugavIra-nivandhAvalI cakravartI Adike sAtha vivAhita hotI hai unake garbhase utpanna honevAle mAtRpakSakI apekSA svaya akarmabhUmija (mleccha) hote haiMakarmabhUmikakI santAna akarmabhUmika, isa dRSTise-ve bhI yahA~ vivakSita haiM-unake bhI sakalasayamakI pAtratA aura sayamakA ukta jaghanya sthAna anantaguNA hai| isalie kucha bhI vipratipiddhA nahI hai-donoke tulyavalakA koI virodha nahIM hai, arthAt ekako sakalasayamakA pAtra aura dUsareko apAtra nahI kahA jA sakatA; kyoki usa prakArakI dono hI jAtivAloMke dIkSAgrahaNakI yogyatAkA pratipedha nahIM hai arthAt mAgama athavA siddhAnta granthome na to usa jAtike mlecchoke liye sakalasayamakI dIkSAkA nipedha hai jo ukta mlecchakhaNDomese kisI bhI AhavA (athavA) = 1 "sambandhasya prakArAntaropadarzane', 2 "pUrvoktaprakArApekSayA prakArAntaratvadhotane ." -abhidhAnarAjendra vA = "vA syAdviklpopamayoribArthe'pi samuccaye / " -vizvalocana koza, siddhAntakau0 tattvavo0 TI0 'artha' zabda bhI 'samuccaya' ke arthame AtA hai| yathA"adheti maGgalA'nantarArambhapraznakAlAdhikArapratijJAsamuccayeSu / " --siddhAntakau0 tattvavI0 TI0 'ahavA' ke prayogakA nimna udAharaNa bhI dhyAna dene yogya hai : "AhAre dhariddhi pavaTThai, caucihu cAu ji ehu pavaTThai ahavA duTTaviyappaha~ cAe, cAu ji ehu suNahu rAmavAe / " dazalAkSaNikadharmajayamAlA 1 vipratipedha --"tulyavalaviroyo viprtissedh.|" "The opposition of two courses of action which are equally important, the conflict of two even-matched interests" VS Apte Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAsrIjIkA uttara-lekha 377 mlecchakhaNDake vinivAsI (kadImI bAzinde ) ho tathA cakravartIkI senA Adike sAtha kisI bhI taraha AryakhaNDako Agaye ho, aura na usa jAtivAloke liye jo mlecchakhaNDakI kanyAose AryapuruSoke sayoga-dvArA utpanna hue ho|' 'sakalasayamako prApta karanevAle usI akarmabhUmika manuSyake utkRSTa sayamasthAna--dezasayatase sakala sayama grahaNake prathama samayame vartamAna utkRSTa sayama-labdhisthAna-anantaguNA hai| kisase ? / ' siddhAntacakravartI zronemicandrAcAryane AryakhaNDaja aura mlecchakhaNDaja manuSyoke sakalasayamake jaghanya aura utkRSTa sthAnokA yaha saba kathana labdhisAra grathakI gAthA na0 165 me samAviSTa kiyA hai, jo saskRta TIkA-sahita isa prakAra hai tato paDivajagayA ajamilecche milecchaaje ya / __ kamaso avaraM avaraM varaM varaM hodi saMkhaM vA / / TIkA-tasmAddezasaMyamapratipAtAbhimukhotkRSTapratipAtasthAnAdasaMkhyeyalokamAtrANi paTa sthAnAnyantarayitvA mithyAdRSTicarasyA''ryaNDajamanuSyasya sakalasaMyama-grahaNaprathamasamaye vartamAnaM jaghanyaM sakalasaMyama-labdhisthAnaM bhavati / tataH paramasaMkhyeyalokamAtrANi ghaTasthAnAnyatikrasya mlecchabhUmija-manupyasya' mithyAdRSTicarasya saMyamagrahaNa-prathamasamaye vartamAnaM jaghanyaM saMyamalabdhisthAnaM bhavati / tataH paramasaMkhyeyalokamAnANi paTasthAnAni gatvA mlecchabhUmijamanupyasya dezasaMyamacarasya saMyamagrahaNaprathamasamaye utkRSTaM saMyamalabdhisthAnaM bhavati / tataH paramasaMkhyeyalokamAtrANi paTasthAnAni gatvA AryakhaMDaja-manupyasya dezasaMyamacarasya saMyamagrahaNa-prathamasamaye vartamAnamutkRSTaM sakalasaMyamalabdhisthAnaM bhavati / etAnyAryamlecchamanupyavipayANi sakala Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 yugavIra-nivandhAvalI saMyama-grahaNa-prathamasamaye vartamAnAni saMyamalabdhisthAnAni prtipdymaansthaanaaniityucynte| anArya-mlecchamadhyamasthAnAni mithyAdRSTicarasya vA asaMyatasamyagdRSTicarasya vA dezasaMyatacarasya vA tadanurUpavizuddhayA sakalasaMyamaM pratipadyamAnasya saMbhavanti / vidhiniSedhayorniyamA'vacane saMbhavapratipattiriti nyAyasiddhatvAt / atra jaghanyadvayaM yathAyogyatIvrasaMlkezAviSTasya, utkRSTadvayaM tu maMdasaMlkezAviSTasyeti grAhyaM / mlecchabhUmija-manupyANAM sakalasaMyamagrahaNaM kathaM saMbhavati ? iti nAzaMkitavyam / digvijayakAle cakravartinA saha AryastraNDamAgatAnAM mleccharAjAnAM cakravAdibhiH saha jAtavaivAhikasambandhAnAM saMyamapratipatteravirodhAt / athavA tatkanyakAnAM cakravAdipariNItAnAM garbheSUtpannasya mAtRpakSApekSayA mlecchavyapadezabhAjaH saMyamasaMbhavAt / tathAjAtIyakAnAM dIkSAhatve prtipedhaabhaavaat|" isa TIkAme gAthAke Azayako spaSTa karate hue likhA hai : 'usa dezasayama-pratipAtAbhisukha utkRSTapratipAtasthAnase asakhyAtalokamAtra SaT sthAnokA antarAla karake mithyAdRSTi AryakhaMDajamanuSyake sakalasayama-grahaNake prathama samayamai vartamAna jaghanya sakalasayama-labdhisthAna hotA hai| usake bAda asakhyAta lokamAtra SaT sthAnoko ullaghana karake mithyAdRSTi mlecchabhUmija manuSyake sayamagrahaNake prathama samayame vartamAna sakalasayama labdhikA jaghanya sthAna hotA hai / usake bAda asakhyAta lokamAtra SaT sthAna jA karake mlecchakhaNDake dezasayamI manuSyake sakalasayamagrahaNake prathama samayame utkRSTa sakalasamaya-labdhikA sthAna hotA hai| tadanantara asakhyAta lokamAtra SaT sthAna jA karake AryakhaNDake dezasaMyamI manuSyake sakalasayamagrahaNake prathama samayame Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakamepara zAstrIjIkA uttara-lekha 379 vartamAna utkRSTa sakalasaMyama - labdhisthAna hotA hai| ye saba sakalasayamagrahaNake prathama samayame honevAle Arya - mlecchabhUmija manuSyaviSayaka sayama-lavdhisthAna 'pratipadyamAnasthAna' kahalAte haiM / 'yahA~ AryakhaDaja aura mlecchakhaDaja manuSyo ke madhyama sthAna - jaghanya aura utkRSTa sthAnoke bIca ke sthAna -- mithyAdRSTise vA asayatasamyagdRSTise athavA dezasayata se sakalasayamako prApta honevAleke sabhAvya hote haiM / kyoki vidhi-nipedhakA niyama na kahA jAne para sabhavakI pratipatti hotI hai, aisA nyAyasiddha hai / yahA~ dono jaghanya sthAna yathAyogya tIvrasaklezAviSTake aura dono utkRSTa sthAna madasaklezAviSTake hote haiM, aisA samajha lenA cAhiye / ' 'mlecchabhUmija arthAt mlecchakhaNDome utpanna honevAle manuSyoke sakalasayamakA grahaNa kaise saMbhava ho sakatA hai ? aisI zakA nahI karanI cAhiye, kyoki digvijayake samayame cakravartI ke sAtha jo mleccharAjA AryakhaDako Ate haiM aura cakravartI Adike sAtha vaivAhika sambandhako prApta hote haiM unake sakalasayamake grahaNakA virodha nahI hai -- arthAt jaba unhe sakalasayamake liye apAtra nahI samajhA jAtA taba unake dUsare sajAtIya mlecchabandhuo ko apAtra kaise kahA jA sakatA hai aura kaise unake sakalasayamagrahaNakI sambhAvanAse inakAra kiyA jA sakatA hai ? kAlAntarame ve bhI AryakhaNDako Akara sakalasayama - grahaNa kara sakate haiM, isase zakA nirmUla hai / athavA una mlecchokI jo kanyAe~ cakravartI Adike sAtha vivAhita hotI haiM unake garbha se utpanna honevAle mAtRpakSakI apekSA mleccha kahalAte haiM, unake sakalasayama sabhava hone se bhI mlecchabhUmija manuSyoke sakalasayama - grahaNakI sabhAvanA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 yugavIra-nibandhAvalI hai / usa prakArakI jAtivAle mlecchoke dIkSA grahaNakI yogyatAkA ( Agamame ) pratiSedha nahI hai-isase bhI una mlecchabhUmija manuSyoke sakalasayama-grahaNakI sabhAvanA siddha hai jisakA pratiSedha nahI hotA usakI sabhAvanAko svIkAra karanA nyAyasagata hai||' yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki zrInemicandra siddhAntacakravartI jayadhavalakI racanAke bahuta bAda hue hai--jayadhavala zaka sakhyA 756 me banakara samApta huA hai aura nemicandrAcArya gommaTasvAmIkI mUrtikA nirmANa karAnevAle tathA zaka savat 600 me mahApurANako banAkara samApta karanevAle zrIcAmuNDarAyake samayame hue aura unhone zaka saMkhyA 600 ke bAda hI cAmuDarAyakI prArthanAdiko lekara jayadhavalAdi gratho parase gommaTasArAdi grathokI racanA kI hai| labdhisAra grantha bhI cAmuNDarAyake praznako lekara jayadhavala parase sArasagraha karake racA gayA hai, jaisA ki TIkAkAra kezavavarNIke nimna prastAvanA-vAkyase prakaTa hai - ___ "zrImAnnemicandrasiddhAntacakravartI samyaktvacUDAmaNiprabhRtiguNanAsAvita-cAmuNDarAyapraznAnurUpeNa kaSAyaprabhRtasya jayadhavalAkhyadvitIyasiddhAntasya paMcadazAnAM mahAdhikArANAM madhye pazcimaskaMdhAkhyasya paMcadazasyArtha saMgRhya labdhisAranAmadheyaM zAstraM prAramamANo bhagavatpaMcaparameSThistava-praNAmapUrvikA kartavyapratijJAM vidhtte|" jayadhavalaparase jo cAra cUrNisUtra Upara (na0 2, 4 me) uddhRta kiye gaye haiM unhe tathA unakI TIkAke Azayako lekara hI nemicandrAcAryane ukta gAthA na0 165 kI racanA kI hai| cUrNisUtromeM karmabhUmika aura akarmabhUmika zabdokA prayoga thA, Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara lekha 381 karmabhUmikame mleccha-khaNDoke manuSya A sakate the aura akarmabhUmikame bhogabhUmiyokA samAveza ho sakatA thA / isIse jayadhavalakArako 'karmabhUmika' aura 'akarmabhUmika' zabdoke prakaraNasagata vAcyako spaSTa kara denekI jarUrata paDI aura unhone yaha spaSTa kara diyA ki karmabhUmikakA vAcya 'AryakhaNDaja' manuSya aura akarmabhUmika kA ' mlecchakhaNDaja' manuSya hai-sAtha hI yaha bhI batA diyA ki mlecchakhaNDaja kanyAse Arya puruSa ke sayoga dvArA utpanna honevAlI santAna bhI eka prakArase mleccha tathA akarmabhUmika hai, usakA bhI samAveza 'akarmakabhUmika' zabdame kiyA jA sakatA hai / isIliye nemicandrAcAryane yaha saba samajhakara hI apanI ukta gAthAmeM karmabhUmika aura akarmabhUmikake sthAna para kramaza: 'ajja' tathA 'mileccha' zabdokA prayoga dUsarA koI vizeSaNa yA zarta sAthame joDe binA hI kiyA hai, jo dezAmarzaka sUtrAnusAra 'AryakhaNDaja' tathA 'mlecchakhaNDaja' manuSyake vAcaka haiM, jaisA ki TIkAmeM bhI prakaTa kiyA gayA hai / aisI hAlata me yahA~ ( labdhi - sArame ) usa prazna kI naubata nahI AtI jo jayadhavalame mlecchakhaNDaja manuSyake akarmabhUmika bhAvako spaSTa karane para khaDA huA thA aura jisakA prAraMbha 'jai eva ' - - 'yadi aisA hai', -- ina -- zabdoke sAtha hotA hai tathA jisakA samAdhAna vahA~ udAharaNAtmaka hetudvArA kiyA gayA gayA hai, phira bhI TIkAkArane usakA koI pUrva sambandha vyakta kiye vinA hI use jayadhavala parase kucha parivartanake sAtha uddhRta kara diyA hai ( yadi TIkAkA ukta mudrita pATha ThIka hai to ) aura isIse TIkAke pUrva bhAgake sAtha vaha kucha asagatasA jAna paDatA hai / isa taraha yativRSabhAcAryake cUrNisUtroM, vIrasena - jinasenAcAryoM Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 yugavIra-nivandhAvalI ke 'jayadhavala' nAmaka bhASya, nemicandra siddhAntacakravartIka labdhisAra grantha aura usakI kezavavaNikRta TIkAparase yaha bilkula spaSTa hai ki mlecchakhaDoke manuSya sayamalabdhike pAtra haiM-jainamunikI dIkSA lekara, chaThe guNasthAnAdikame caDha kara, mahAvratAdirUpa sakalasayamakA pAlana karate hue apane pariNAmoko vizuddha kara sakate haiM / yaha dUsarI bAta hai ki mlecchakhaDome rahate hue ve aisA na kara sake, kyoki vahaoNkI bhUmi dharma-karmake ayogya hai / zrI jinasenAcAryane bhI, bharata cakravartIkI digvijayakA varNana karate hue 'iti prasAdhya tAM bhUmimabhUmi dharmakarmaNAm' isa vAkyake dvArA usa mlecchabhUmiko dharma-karmakI abhUmi batalAyA hai| vahAM rahate hue manuSyoke dharma-karmake bhAva utpanna nahI hote, yaha ThIka hai| parantu AryakhaDame Akara unake ve bhAva utpanna ho sakate haiM aura ve apanI yogyatAko kAryame pariNata karate hue khuzIse AryakhaNDaja manuSyokI taraha sakalasayamakA pAlana kara sakate haiN| aura yaha bAta pahale hI batalAI jA cukI hai ki jo loga sakalasayamakA pAlana kara sakate haiM-usakI yogyatA athavA pAtratA rakhate haiM-- ve saba gotra-karmakI dRSTise ucca gotrI hote haiN| isaliye AryakhaDoke sAmAnyatayA saba manuSya athavA sabhI karmabhUmija manuSya sakalasayamake pAtra honeke sAtha-sAtha uccagotrI bhI hai| yahI isa viSaya me siddhAntagrathokA niSkarSa jAna paDatA hai| vicArakI yaha saba sAdhana-sAmagnI sAmane maujUda hote hue bhI, kheda hai ki zAstrIjI siddhAntagrathoke ukta niSkarSako mAnakara denA nahI cAhate / zabdokI khIcatAna-dvArA aisA kucha Daula banAnA cAhate haiM jisase yaha samajha liyA jAya ki siddhAntakI bAtako na to yativRSabhane samajhA, na jayadhavalakAra vIrasena-jina Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara-lekha 383 senAcAryone, na siddhAntacakravartI nemicandrane aura na unake TIkAkAra kezavavarNIne / / kyoki yativRpabhane apanI cUrNimeM akarmabhUmika padake sAtha aisA koI zabda nahI rakkhA jisase usakA vAcya adhika spaSTa hotA yA usakI vyApaka zaktikA kucha niyantraNa hotaa| jayadhavalakArane akarmabhUmikakA artha sAmAnyarUpase mlecchakhaDokA vinivAsI manuSya kara diyA / tathA cUrNikArake sAtha pUrNa sahamata na hote hue bhI apanA koI eka siddhAnta kAyama nahI kiyA / aura jo siddhAnta prathama hetuke dvArA isa rUpame kAyama bhI kiyA thA ki sirpha ve hI mleccha rAjA sakalasayamako grahaNa kara sakate haiM jo cakravartIkI senAke sAtha AryakhaNDako Akara apanI beTI bhI cakravartI yA AryakhaDake kisI dUsare manuSyake sAtha vivAha deveM, usakA phira dUsare hetu-dvArA parityAga kara diyA aura yaha likha diyA ki aise mleccha rAjAo kI laDakIse jo satAna paidA ho vahI sakalasayamakI pAtra ho sakatI hai / / / isI taraha siddhAntacakravartIne bhI apanI ukta gAthAme prayukta hue 'mileccha' zabdake sAtha koI vizepaNa nahI joDA-AryakhaNDake manuSyoke sAtha vivAha-sambandha-jaisI koI zarta nahI lagAI--jisase usakI zakti sImita hokara yathArthatAmeM pariNata hotI / / aura na unake TIkAkArane hI usa para koI lagAma lagAyA hai, balki khuleAma mlecchabhUmija-mAtrake liye sakala sayamake jaghanya, madhyama tathA utkRSTa sthAnokA vidhAna kara diyA hai !!! mere khayAlase zAstrIjIkI rAyame ina AcAryoMko cUrNisUtra Adime aise koI zabda rakha dene cAhiye the / -sAmAnyatayA sava mlechoko sakalasayamake grahaNakA adhikAra hokara sirpha una hI mleccha-rAjAoko vaha prApta hotA Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 yugavIra-nivandhAvalI cakravartIkI senAke sAtha Akara apanI beTI bhI AryakhaNDake kisI manuSyake sAtha vivAha dete-veTI vivAha denekI zarta khAsa taurapara lAjimI rakkhI jAtI / / athavA aisA kara diyA jAtA to aura bhI acchA hotA ki una veTiyose paidA honevAlI santAna hI sakalasayamakI adhikAriNI hai-dUsarA koI bhI mlecchakhaDaja manuSya usakA pAtra athavA adhikArI nahI hai / / aisI sthitime hI zAyada una AcAryoMkI siddhAntaviSayaka samajha-bUjhakA kucha paricaya milatA / parantu yaha saba kucha ava vana nahI sakatA, isIse spaSTa zabdoke arthakI bhI khIcatAna dvArA zAstrIjI use banAnA cAhate haiM / zAstrIjIne apane pUrvalekhame 'tathAjAtIyakAnAM dIkSAhatve pratipedhAbhAvAt' isa vAkyakI, jo ki jayadhavalA aura labdhisAraTIkA donome pAyA jAtA hai aura unake pramANokA antima vAkya hai, carcA karate hue yaha batalAyA thA ki isa vAkyame prayukta hue 'tathAjAtIyakAnAM' padake dvArA mlecchokI do jAtiyokA ullekha kiyA gayA hai-eka to una sAkSAt mlecchokI jAtikA jo mlecchakhaDose cakravartI Adike sAtha AryakhaDako A jAte haiM tathA apanI kanyAeM bhI cakravartI Adiko vivAha dete haiM aura dUsare una paramparA-mlecchokI jAtikA jo ukta mleccha kanyAose AryapuruSoke sayoga-dvArA utpanna hote haiN| inhI do jAtivAle mlecchoke dIkSAgrahaNakA niSedha nahI hai| sAtha hI likhA thA ki-"isa vAkyase yaha niSkarSa nikalatA hai ki anya mlecchoke dIkSAkA niSedha hai| yadi TIkAkArako lekhakamahodaya ( bA0 sUrajabhAnajI) kA siddhAnta abhISTa hotA to unhe do prakArake mlecchoke sayamakA vidhAna batalAkara usakI puSTike liye Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 385 gotrakarmapara zAstrIjI uttara-lekha ukta antima pakti ( vAkya ) likhanekI koI AvazyakatA hI nahI thI, kyoki vaha pakti ukta siddhAnta--sabhI mleccha khaDoMke mleccha sakalasayama dhAraNa kara sakate haiM ke viruddha jAtI hai|" isa para maiMne eka noTa diyA thA aura usame yaha sujhAyA thA ki-'yadi zAstrIjIko ukta padase aisI do jAtiyokA grahaNa abhISTa hai, tava cU~ki AryakhaDako Ae hue una sAkSAt mlecchokI jo jAti hotI hai vahI jAti mlecchakhaDoke una dUsare mlecchokI bhI hai jo AryakhaDako nahI Ate haiM, isaliye sAkSAt mleccha jAtike manuSyoke sakalasayama-grahaNakI pAtratA honese mlecchakhaDome avaziSTa rahe dUsare mleccha bhI sakalasayamake pAtra Thaharate haiMkAlAntarame ve bhI apane bhAI-bando ( sajAtIyo ) ke sAtha AryakhaDako Akara dIkSA grahaNa kara sakate haiN| aura isa taraha sakalasayamagrahaNakI pAtratA eva sabhAvanAke kAraNa mlecchakhaDoke sabhI mlecchoke uccagotrI honese vAbU sUrajabhAnajIkA vaha phalitArtha anAyAsa hI siddha ho jAtA hai, jisake virodhame itanA adhika drAviDI prANAyAma kiyA gayA hai|' mlecchakhaDoma avaziSTa rahe mlecchokI koI tIsarI jAti zAstrIjI batalA nahIM sakate the, isaliye unhe mere ukta noTakI mahattAko samajhaneme dera nahI lagI aura ve tADa gaye ki isa taraha to sacamuca hamane khuda hI apane hAtho apane siddhAntakI hatyA kara DAlI hai aura ajAname hI bAbU sAhabake siddhAntakI puSTi kara dI hai / / aba kareM to kyA kareM ? bAbU sAhavakI bAtako mAna lenA athavA cupa baiTha rahanA bhI iSTa nahI samajhA gayA, aura isaliye zAstrIjI prastuta uttaralekhame apanI usa bAtase hI phira gaye haiM / / aba ve 'tathAjAtIyakAnAm' padame eka hI jAtike Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 yugavIra-nivandhAvalI mlecchokA samAveza karate haiM aura vaha hai una mleccha kanyAose AryapuruSoke sambandha-dvArA utpanna honevAle manuSyokI jAti !!! isake liye zAstrIjIko zabdokI kitanI hI khIcatAna karanI paDI hai aura apanI nAsamajhI, kamajorI, tathA herApherIko jayadhavalake racayitA AcArya mahArAjake Upara lAdate hue yahA~ taka bhI kaha denA par3A hai ki - (1) "AcAryane sUtrame Aye hue 'akarmabhUmika' zabdakI paribhApAko badala kara akarmabhUmikome sayama-sthAna batalAnekA dUsarA mArga svIkAra kiyA !" (2) " 'tato na kiMcid vipratipiddham' padase yaha bAta dhvanita hotI hai ki 'akarmabhUmika' kI pahalI vivakSAme kucha 'vipratiSiddha' avazya thaa| isIse AcAryako 'akarmabhUmika' kI pahalI vivakSAko badala kara dUsarI vivakSA karanA ucita jAna paDA !" (3) "yadi AcArya mahArAjako pA~ca khaDoke sabhI mleccha manuSyome sakalasayamagrahaNakI pAtratA abhISTa thI aura ve kevala vahA~kI bhUmiko hI usame bAdhaka samajhate the--jaisA ki sampAdakajIne likhA hai--to prathama to unhe AryakhaDame Agata mlecha manuSyoke sayamapratipattikA avirodha batalAte samaya koI zarta nahI lagAnI cAhiye thii| dUsare, pahale samAdhAnake bAda jo dUsarA samAdhAna honA cAhiye thA, vaha pahale samAdhAnase bhI adhika ukta matakA samarthaka honA cAhiye thA aura usake lie 'akarmabhUmika' kI paribhASA badalanekI AvazyakatA nahI thii|" (4) "isa prakArase akarmabhUmika manuSyoke sakalasayama-sthAna batalAkara bhI AcAryako satoSa nahI huA, jisakA sabhAvya Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotrakarmara zAstrIjIkA uttaralekha 387 kAraNa maiM pahale vatalA-AyA huuN| ata unhe akarmabhUmika zabdakI pahalI vivakSA-mleccha khaDoke manuSya-ko choDa kara, akarmabhUmika zabdakI dUsarI vivakSA karanI paDI, jisame kisIko koI viprati-patti na ho ske| isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki AcAryakA abhiprAya kisI-na-kisI prakArase akarmabhUmika manuSyake sayamasthAna siddha karanA hai na ki mleccha-khaNDoke saba manuSyome sakalasayamakI pAtratA siddha karanA, yadi unakI yahI mAnyatA hotI to ve akarmabhUmika zabdase vivakSita mleccha khaDake manuSyoko choDakara aura akarmabhUmikakI dUsarI vivakSA karake siddhAntakA parityAga na karate / / " ____zAstrIjIke lekhakI aisI vivitra sthiti hote hue aura yaha dekhate hue ki ve apanI herApherIke sAtha jayadhavala jaise mahAn granthake racayitA AcArya mahArAjako bhI herApherIke cakkarame DAlanA cAhate haiM aura unake kathanakA labdhisArameM nizcita sAra khIcanevAle siddhAnta-cakravartI nemicandra-jaisokI bhI bAtako mAnakara denA nahI cAhate, yaha bhAva paidA hotA hai ki tava unake sAthakI isa tattvacarcAko Age calAnese kyA natIjA nikala sakatA hai ? kucha bhI nhii| ata maiM isa bahasako yahA~ hI samApta karatA hU~ aura adhikArI vidvAnose nivedana karatA hU~ ki ve isa viSayame apane-apane vicAra prakaTa karanekI kRpA kre| --anekAnta varpa 2, kiraNa 5, 21-2-1936 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galatI aura galatafahamI 'anekAnta'ke vizepAna ( varSa 6, kiraNa 5-6 ) me kucha aisI galatiyAM huI hai, jo sunane-samajhane athavA lisanekI galatIse sambandha rakhatI hai| udAharaNake taurapara 'pRSTha 222 para vaDe acche haiM paDitajI' isa zIrpakake nIce eka vAlikA-dvArA bhojana-samayakI jisa ghaTanAkA ullekha kiyA gayA hai vaha kucha adhUrA aura sunAye hue zlokAdi-vipayaka arthakI kucha galatI athavA galataphahamIko liye hue hai| bholI vAlikA gAradAko to do eka calatIsI vAteM kahakara apanI zraddhAJjali arpaNa karanI thI, use kyA mAlUma ki jisa vAtako usane bUDhI ammAse sunA thA usakA prativAda kitanA mahattva rakhatA hai aura isaliye use kitanI sAvadhAnIse grahaNa tathA prakaTa karanA cAhiye / likhate samaya usake sAmane na to vaha zloka thA aura na usakA mere dvArA kiyA huA artha, donokI uDatIsI smRti jAna par3atI hai, jise lekhame akita kiyA gayA hai aura usase sahAranapurake jaina-samAjame eka prakArakI AlU-carcA cala paDI hai / ata yahA~para isa viSayame kucha spaSTIkaraNa kara / denA ucita jAna paDatA hai, jisase galataphahamI dUra ho sake / kumArI zAradAne jisa zlokako sunAnekI bAta kahI hai vaha gommaTasArAdi granthokI TIkAome pAyI jAnevAlI nimna prAcIna gAthA hai : sukaM pakaM tattaM aMvila-lavaNeNa missiyaM davvaM / jaM jaMteNa cchiNNaM taM savvaM phAsuyaM bhaNiyaM // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galatI aura galataphahamI 389 isa gAthAko sunAkara yaha Azaya batalAyA gayA thA ki 'jo sukhAyA huA, agnime pakAyA huA, tapAyA huA, khaTAI-namaka milAyA huA athavA yatrase chinna-bhinna kiyA huA vanaspati dravya hai vaha saba prAsuka (acitta) hotA hai / ' aura phira 'prAsukasya bhakSaNe no pApaH' -prAsukake khAneme koI pApa nahI, yaha kahakara batalAyA gayA thA ki tumhArI rasoIme jo AlUkA zAka tayyAra hai vaha yatrase chinna-bhinna karake, khaTAI-namaka milAkara aura agnime pakAkara tayyAra kiyA gayA hai-kaccA to nahI ? taba usake khAneme kyA doSa ? ___aba maiM yahA~para itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki sacitta-tyAgI pA~cave darje (pratimA ke zrAvakake liye svAmI samantabhadrAcAryane ratnakaraNDa zrAvakAcArake nimna padyame yaha vidhAna diyA hai ki vaha kanda-mUla-phala-phUlAdika kacce nahI khAtA, jisakA yaha spaSTa Azaya hai ki vaha agnime pake hue athavA anya prakArase prAsuka hue kandamUlAdika khA sakatA hai aura sAtha hI yaha niSkarpa bhI nikalatA hai ki pAMcaveM darjese pahaleke cAra darjA (pratimAo ) vAle zrAvaka kandamUlAdikako kacce athavA aprAsuka ( sacitta ) rUpame bhI khA sakate haiM . mUla-phala-zAka zAkhA-karIra-kanda-prasUna-vIjAni / nA''mAni yo'tti so'yaM sacittavirato dayAmUrtiH / / AlUkI gaNanA kandome honese, Uparake AcAryapravara-vAkyase yaha sApha jAnA jAtA hai ki jainadharmame AlUke bhakSyAbhakSya-viSayama ekAnta nahI, kintu anekAnta hai-prathama cAra darjIke zrAvakoke liye vaha niyamitarUpase tyAjya na honeke kAraNa kaccI, pakkI Adi sabhI avasthAome bhakSya hai / indriyasayamako lekara svecchAse Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 yugavIra-nivandhAvalI tyAge jAnekI bAta dUsarI hai, usa dRSTise acchese acche padArthakA khAnA bhI choDA jA sakatA hai| zeSa Uparake sAta darjAvAle zrAvakoke liye vaha kaccI dazAme abhakSya hai, kintu agnipakva athavA anya prakArase prAsuka honekI avasthAme abhakSya nahI hai| isake sivAya 'mUlAcAra' nAmaka ati prAcIna mAnya grantha aura usakI 'AcAravRtti' TIkAme muniyoke liye bhakSyA'bhakSyakI vyavasthA batalAte hue jo do gAthAe~ dI hai ve TIkAsahita isa prakAra haiM :phala-kaMda-sUla-bIyaM aNaggipakkaM tu AmayaM kiMci / NaccA asaNIyaM Navi ya paDicchiti te dhIrA // 6-59 // ___TIkA-phalAni kandamUlAni bIjAni agnipakvAni na / bhavanti yAni anyadapi AmakaM yatkicidanazanIya jJAtvA nava pratIcchati nAbhyupagacchaMti te dhIrA iti / yadazanIya tadAha : jaM havadi aNanvIyaM NivahimaM phAsuyaM kayaM ceva / NAUNa esaNIyaM taM sikkhaM muNI paDicchaMti // TIkA-yasavatyabIjaM nirbIjaM nitimaM nirgatamadhyasAraM prAsuka kRtaM caiva jJAtvA'zanIyaM tadakSyaM zunayaH pratIcchanti / (6-60) __ina dono gAthAomese pahalI gAthAme munike liye 'abhakSya kyA hai aura dUsarIme 'sakSya kyA hai' isakA kucha vidhAna kiyA hai| pahalI gAthAme likhA hai ki- 'jo phala, kanda, mUla tathA bIja agnise pake hue nahI haiM aura jo bhI kucha kacce padArtha haiM una sabako anazanIya (amakSya) samajhakara ve dhIra muni bhojanake liye grahaNa nahI karate haiN| dUsarI gAthAme yaha batalAyA hai kijo bIjarahita haiM, jinakA madhyasAra ( jalabhAga ? ) nikala gayA hai athavA jo prAsuka kiye gaye haiM aise sava khAneke padArthoM Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galatI aura galataphahamI 391 ( vanaspati-dravyo )ko bhakSya samajhakara muni loga bhikSAmeM grahaNa karate haiN| __mUlAcArake isa sampUrNa kathanaparase yaha bilkula spaSTa hai aura anazanIya kanda-mUlokA 'anagnipakva' vizeSaNa isa bAtako sApha batalA rahA hai ki jaina muni kacce kandamUla nahI khAte, parantu agnime pakAkara zAka-bhAjI Adike rUpa meM prastuta kiye kanda-mUla ve jarUra khA sakate haiN| dUsarI gAthAme prAsuka (acitta) kiye hue padArthoMko bhI bhojaname grahaNa kara lenekA unake liye vidhAna kiyA gayA hai| yadyapi agnipakva bhI prAsuka hote haiM, parantu prAsukakI sImA usase kahI adhika baDhI huI hai| usame sukhAe, tapAe, khaTAI-namaka milAe aura yantrAdikase chinnabhinna kiye hue sacitta vanaspati-padArtha bhI zAmila hote haiM, jaisA ki Upara dI huI 'surka pakkaM tattaM' ityAdi prAcIna gAthAse prakaTa hai| isa taraha jaba basa-sthAvara dono prakArakI hiMsAke pUrNa tyAgI mahAvratI muni bhI agni-pakva athavA anya prakArase prAsuka AlU Adi kanda-mUla khA sakate haiM taba aNuvratI gRhastha zrAvaka', jo sthAvarakAyakI ( jisameM saba vanaspatibhita hai ) hiMsAke to tyAgI hI nahIM hote aura trasakAya-jIvokI hiMsA bhI prAya sakalpI hI choDate haiM, kandamUlAdikake sarvathA tyAgI kaise ho sakate haiM ? ise vicArazIla pAThakoko svaya samajha lenA cAhiye aura isaliye bhogopabhoga-parimANa-vratake kathaname jahA~ alpaphala 1. dasavIM pratimA takake zrAvaka gRhastha zrAvaka kahalAte haiM / gyArahavIM pratimAdhArI zrAvakoMke liye 'gRhato munivanamitvA' ityAdi vAkyoM dvArA ghara choDaneke vidhAna haiN| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 yugavIra-nibandhAvalI bahuvighAtakI dRSTise sAmAnya zabdome aise kanda-mUloke tyAgakA parAmarza diyA gayA hai, jo anantakAya haiM, vahA~ bhI anagnipakva kacce tathA aprAsuka kanda-mUloke tyAgakA hI parAmarza hai-agnipakva tathA anya prakArase prAsuka eva acitta hue kandamUloMke tyAgakA nahI, aisA samajhanA cAhiye / AgamakI dRSTi aura naya-vivakSAko sAthame na lekara yo hI zabdArtha kara DAlanA bhUla tathA galatIse khAlI nahI hai| agnime pake athavA anya prakArase prAsuka hue kanda-mUla anantakAya ( ananta jIvoMke AvAsa ) to kyA, sacitta--eka jIvase yukta-bhI nahIM rhte| phira unake sevana-sambandhame hiMsA, pApa, dopa tathA abhakSya-bhakSaNa jaisI kalpanAe~ kara DAlanA kahA~ taka nyAyasagata hai ? ise vivekI jana svaya samajha sakate haiN| ___jaina-samAjame kandamUlAdikA tyAga baDA hI vilakSaNa rUpa dhAraNa kiye hue hai| haldI, soTha tathA davAI Adike rUpame sUkhe kandamUla to prAya sabhI gRhastha khAte hai| parantu adhikAza zrAvaka agnipakva tathA anya prakArase prAsuka hote hue bhI gIle, hare, kanda-mUla nahI khaate| aise logokA tyAga zAstravihita muniyoke tyAgase bhI baDhA caDhA hai / / bahutase zrAvaka siddhAnta tathA nIti para ThIka dRSTi na rakhate hue svecchAse tyAga-grahaNakA mArga agIkAra karate haiM arthAt kitane hI loga mUlI to khAte hai, parantu usakA sajAtIya padArtha zalajama nahI khAte, adaraka aura zakarakanda to khAte haiM, parantu AlU aura gAjara nahI khAte / athavA AlUko to 'zAkarAja' kahakara khAte haiM, parantu dUsare kitane hI kanda-mUla nahI khaate| aura adhikAza zrAvaka kanda-mUlako anantakAya samajhakara hI unakA tyAga karate haiM, parantu ananta Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galtI aura galataphahamI 393 kAyakA ThIka viveka nahI rakhate-prAya rUDhi-rivAja athavA rUDhiyose banA huA samAjakA vAtAvaraNa hI unakA patha-pradarzana karatA hai| yaha saba dekhakara Ajase koI 23 varSa pahale tA0 2 akTUbara 1920 ko, apane hI sampAdakatvame prakAzita honevAle 'jaina-hitaipI'ke sayuktAGka na0 10-11 me, maine 'zAstrIyacarcA' nAmase eka lekhamAlA prArambha kI thI, jisame isa viSayapara do lekha likhe the-(1) kyA muni kanda-mUla khA sakate haiM ? (2) kyA sabhI kanda-mUla anantakAya hote haiM ? pahale lekhakA adhikAza vipaya isa lekhame A gayA hai| dUsare lekhamai gommaTasAra aura mUlAcAra jaise prAmANika grantho ke AdhArapara yaha siddha kiyA gayA thA ki "sabhI kanda-mUla anantakAya nahIM hote aura na sarvAGga rUpase hI anantakAya hote haiM aura na apanI sArI avasthAoMmeM anantakAya rahate haiN| valki ve pratyeka (ekajIvAzrita) aura anantakAya (sAdhAraNa) dono prakArake hote hai| kisIkI chAla hI anantakAya hotI hai, bhItarakA bhAga nahIM aura kisIkA bhItarI bhAga hI anantakAya hotA hai to chAla anantakAya nahIM hotI, koI vAhara-bhItara sarvAGga rUpase anantakAya hotA hai aura koI isase vilakula viparIta kataI anantakAya' nahIM hotA, isI taraha eka avasthAmeM jo pratyeka hai vaha dUsarI avasthAmeM anantakAya ho jAtA hai aura jo anantakAya hotA hai vaha pratyeka vana jAtA hai| prAyaH yahI dazA dUsarI prakArakI vanaspatiyoMkI hai| ve bhI pratyeka aura anantakAya donoM prakArakI hotI hai-Agamame unake liye bhI una dono bhedoMkA vidhAna kiyA gayA hai, jaisA ki Uparake' (gommaTasArake) vAkyoMle ___1yahA~ gommaTasArake jina vAkyoMkI ora saketa kiyA gayA hai ve isa prakAra haiM : Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 yugavIra-nivandhAvalI dhvanita hai aura sUlAcArakI limna gAthAoMle bhI prakTa hai, jinase pahalI gAthA gommaTasArameM bhI naM0 185 para pAyI jAtI hai : mUlaggaporavIjA kaMdA taha pNdhviij-ciijrhaa| sammucchisA ya bhaNiyA patteyA paMtakAyA ya // 212 // kaMdA mUlA challI khaMdhaM pattaM pvaal-pupph-phlN| gucchA gusmA vallI taNANi taha pavva kAyA ya // 213 // aisI hAlatase kanda-mUlo aura dUsarI vanaspatiyoMmeM anantakAyakI dRSTile Asataurapara koI vizeSa bheda nahIM rhtaa|" sAtha hI kanda-mUlake tyAgiyoko cetAvanI dete hue likhA thA "ataH jo loga anantakAyakI dRSTise kacce kanda-mUloMkA tyAga karate hai unheM isa viSaya meM bahuta kucha sAvadhAna honekI jarUrata hai| unakA sampUrNa tyAga vivekako liye hue honA caahiye| avivekapUrvaka jo tyAga kiyA jAtA hai vaha kAyakaSTake sivAya kisI vizeSa phalakA dAtA nahIM hotaa| unheM kanda-sUloMke nAsapara hI mulakara sabako ekadama anantakAya na samajha lenA caahiye| valki isa bAtakI jA~ca karanI cAhiye ki kauna-kaula kanda-mUla anantakAya haiM aura kauna-kauna anantakAya nahIM hai, kisa kanda-sUlakA kauna-sA avayava (aMga) anantakAya hai aura kaunasA anantakAya nahIM hai| sAtha hI yaha mUle kande challI pavAla-sAkha-dala-kusuma-phala-bIje / samabhage sadi NatA asame sadi hoMti patteyA // 187 // kadassa va mUlassa va sAkhA khaMdhassa vA vi bahulatarI / challI lANatajiyA patteyajiyA tu taNukadarI / / 188 // bIje joNIbhUde jIvo cakamadi so va aNNo vA / je vi ya salAdIyA te patteyA paDhamadAe / / 189 // Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galatI aura galataphahamI 395 bhI dekhanA cAhiye ki kisa-kisa avasthAmeM anantakAya hote haiM aura kisa-kisa avasthAmeM anantakAya nahIM rhte| aneka vanaspatiyA~ bhinna-bhinna dezoMkI apekSA judA judA raMga, rUpa, AkAra, prakAra aura guNa-svabhAvako liye hue hotI hai / vahutoMme vaijJAnika rItise aneka prakArake parivartana kara diye jAte haiN| nAma-sAmyAdikI vajahase una sabako eka hI lAThIse nahI hA~kA jA sakatA' / saMbhava hai eka dezameM jo vanaspati anantakAya ho, dUsare deza meM baha anantakAya na ho athavA usakA eka bheda anantakAya ho aura dUsarA anantakAyana ho| ina tamAma bAtoMkI vidvAnoMko acchI jaoNca-par3atAla (chAnavIna) karanI cAhiye aura jaoNcake dvArA jainAgamakA spaSTa vyavahAra logoMko vatalAnA caahiye|" isake sivAya AgamakI kasauTIke anusAra ukta lekhame doeka kanda-mUlokI sarasarI jA~ca bhI dI thI aura vidvAnoko vizeSa jA~cake lie prerita bhI kiyA thaa| isa prakArakI zAstrIya-carcAbhIse prabhAvita hokara gyArahavI pratimAdhAraka utkRSTa zrAvaka ailaka pannAlAlajIne apane pichale jIvaname agnipakva prAsuka AlUkA khAnA prArambha kara diyA thA, jisakI patrome kucha carcA bhI calI thii| jAna paDatA hai ailakajIko jaba yaha mAlUma huA hogA ki yaha kanda-mUla-viSayaka tyAgabhAva jisa zraddhAko lekara cala rahA hai vaha jaina-Agamake anukUla nahI hai aura Agamame yaha bhI likhA hai ki kisIke galata batalAne, samajhAne aura galata samajha leneke kAraNa yadi kisI zAstrIya-viSayameM anyathA zraddhA cala 1. jaise TamATara aura baiMganako eka nahIM kahA jA sakatA / gobhI nAmake kAraNa gAThagobhI aura bandagobhIko phUlagobhIke samakakSa nahIM rakhA jA sktaa| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 yugavIra-nivandhAvalI rahI ho usakA zAstrase bhalI prakAra spaSTIkaraNa ho jAne para bhI yadi koI use nahIM choDatA hai to vaha usI vaktase mithyAdRSTi hai| tabhI unhone apane pUrvake tyAgabhAvame sudhAra karake use Agamake anukUla kiyA hogaa| ukta zAstrIya-carcAke likhe jAnese kaI varSa pahale paM0 umarAvasiha (va0 jJAnAnandajI ) salAvA ( meraTha ) nivAsI java merI dalIlose kAyala ho gaye aura unhe kanda-mUla-viSayame apanI pUrvazraddhAko sthira rakhanA Agamake pratikUla jaMcA to unhone devavandame merI rasoIme hI prAsuka AlUkA bhojana karake kanda-mUlake tyAga-viSayame apane niyamakA sudhAra kiyA thaa| jaina-samAjame saikaDo baDe-baDe vidvAn paDita aise haiM jo aneka prakArase kanda-mUla khAte haiM-zAstrIya vyavasthA aura padavibhAjanake anusAra kanda-mUla khAnemeM koI dopa bhI nahI smjhte| parantu unameM bahutase aise bhI haiM jo ghara para to khuzIse kanda-mUla khAte haiM, parantu bAhara jAnepara kanda-mUlake tyAgakA pradarzana karake apanI kucha zAna banAnA cAhate haiM, yaha pravRtti acchI nhiiN| dUsare zabdome, ise yo kahanA cAhiye ki ve rUDhibhaktoke sAmane sIdhA khaDA honeme asamartha hote haiN| aura yaha eka prakArakA mAnasika daurbalya hai, jo vidvAnoko zobhA nahIM detaa| unake isa mAnasika daurbalyake kAraNa hI samAjame kitanI hI aisI 1. sammAiTThI jIvo uvai pavayaNa tu saddahadi / saddahadi asamAva ajANamANo guruNiyogA // 27 // suttAdo ta samma darasijjaMta jadA Na sadahadi / so ceva havai micchAiTThI jIvo tado pahudI // 28 // -gommaTasAra, jIvakANDa Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galatI aura galataphahamI rUDhiyA~ panapa rahI haiM jinake lie zAstrakA jarA bhI AdhAra prApta nahI hai aura jo kitane hI saddhamakA sthAna roke hue haiM !! vidvAnoko zAstrIya viSayome jarA bhI upekSAse kAma nahI lenA cAhiye / nirbhIka hokara zAstrakI vAtoko janatAke sAmane rakhanA unakA khAsa kartavya hai / kisI bhI laukika svArthake vaza hokara isa kartavya se DiganA nahI cAhiye aura na satyapara pardA hI DAlanA cAhiye / janatAkI hA~ meM hA~ milAnA athavA mu~hadekhI bAta kahanA unakA kAma nahI hai / unhe to bholI eva rUDhi grasita ajJa - janatAkA patha-pradarzaka honA cAhiye / yahI unake jJAnakA sadupayoga hai | 397 } jo loga rUDhi bhakti ke vaza hokara rUDhiyoko dharmake Asana para viThalAe hue haiM, rUDhiyoke mukAvaleme zAstrakI bAta sunanA nahIM cAhate, zAstrAjJAko ThukarAte athavA usakI avahelanA karate haiM, yaha unakI vaDI bhUla hai aura unakI aisI sthiti ni sandeha vahuta hI dayanIya hai / unako samajhanA cAhiye ki Agamame samyagjJAnake binA cAritrako mithyAcAritra aura sasAra - paribhramaNakA kAraNa batalAyA hai / ata unakA AcaraNa mAtra rUDhiyokA anudhAvana na hokara vivekakI kasauTI para kasA huA honA cAhiye aura isake liye unhe apane hRdayako sadA hI zAstrIya carcAoke lie khulA rakhanA cAhiye aura jo bAta yukti tathA Agamase ThIka ja~ce usake mAnane aura usake anusAra apane AcAravicArako parivartita karaneme AnAkAnI na karanI cAhiye, tabhI ve unnati mArgapara ThIka taura para agrasara ho sakege aura tabhI dharma-sAdhanAkA yathArtha phala prApta kara sakege / - anekAnta varSa 6, kiraNa 10-11, 8-2-1944 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgama aura yajJopavIta pa0 sumeracandrajI divAkara sivanIkA 'jainAgama aura yajJopavIta' nAmakA jo lekha 'anekAnta'ke chaThe varpakI vI kiraName prakAzita huA hai, usa para vicAra . - ukta lekhame vidvAn lekhakane bhagavajjinasena-praNIta AdipurANake jina vAkyoko AgamapramANake rUpame upasthita kiyA hai ve vivAdApalla yoTime sthita hai aura isalie usa vakta taka pramAName upasthita kiye jAneke yogya nahI, jaba taka vipakSakI orase yaha kahA jAtA hai ki 'dakSiNadezako tatkAlIna paristhitike vaza mukhyataH zrIjinasenAcAryane yajJopavIta (janeU ko apanAkara use jainAcArame dAkhila kiyA hai unake samayase pahale prAyaH aisA nahIM thA aura na dUsare dezome ho vaha jainAcArakA koI Avazyaka aMga samajhA jAtA thaa|' zrIjinasenAcAryake viSayame dUsare pakSake kathanakA ullekha karake jo yaha kahA gayA hai ki-"isa kathanake bAremeM kyA kahA jAya jo bhagavat jinasena jaise mahApuruSako bAtako bhI apane pakSavizeSake premavaza uDA denekA adbhuta tarIkA aMgIkAra karate haiN| vItarAga nispRha udAttacaritra mahApuruSa apanI orase Agamo mizraNa karake use mahAvIra-vANIkI paramparA kaheM yaha bAta to samajhame nahI aatii"| ise yadi lekhakamahodaya na kahate to jyAdA acchA hotaa| kyoki isa prakArake avasara para aisI zraddhA-viSayaka bAte kahanA aprAsagika jAna paDatA hai aura vaha prAya. binA yuktike hI apanI bAtako mAna lenekI ora Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 jainAgama aura yajJopavIta apIla karatA hai| kamase kama jina vidvAnone jainAcAryoMke zAsana-bhedake itihAsakA adhyayana kiyA hai ve to aisA nahI khege| unhe to itihAsaparase isa bAtakA anubhava honA bhI svAbhAvika hai ki samaya-samayapara kitanI hI laukika vidhiyoko jainAcArame zAmila kiyA gayA hai aura phira bAdako unake sarakSaNArtha 'sarva eva hi jainAnA pramANaM laukiko vidhi. / yatra samyaktva-hAnirna yatra na vRtadUSaNam // ' aise-aise vAkyokI sRSTi huI hai| astu, yadi vidvAna lekhakako isa viSayame dUsaroko caileja karanA ipTa ho to ve khule tathA spaSTa zabdome caileja kare, tabhI dUsare vidvAn usapara gambhIratA tathA gahare anusadhAnake sAtha vicAra kara sakege aura sAtha hI 'Agamame mizraNa' tathA 'mahAvIra-vANIkI paramparA' ina sabake marmakA udghATana bhI kara skeNge| kavivara pa. banArasIdAsajIke ardhakathAnaka-vAkyoko uddhRta karake jo kucha kahA gayA hai aura usame cAritramohanIyake udayatakakI kalpanA kI gaI hai vaha bhI aisA hI kucha aprAsagika jAna paDatA hai / ardhakathAnakake una vAkyoparase aura cAhe kucha phalita hotA ho yA na hotA ho para itanA to spaSTa hai ki kavivara janeUko vipraveSakA aga samajhate the-janaveSakA nahI, aura jisa deza ( u0 prazade ) me ve raha rahe the vahA~ janeU viprasaskRtikA aga samajhA jAtA thA--jainasaskRtikA nhii| tabhI unhoMne apaneko brAhmaNa pragaTa karaneke lie janeUko apanAyA thaa| phira unakI kathanIke isa satyako yo hI idharaudharakI bAtome kaise uDAyA jA sakatA hai ?) Adi purANake vAkyoko alaga kara denepara lekhame kevala eka Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAdalI hI Agama pramANa vicArake liye avaziSTa raha jAtA hai aura vaha hai tiloyapaNNattIkA vAkya / isa vAkyame bhogabhUmiyoke AbharaNokA ullekha karate hue 'brahmasUtra' nAmakA bhI eka AbharaNa ( AbhUSaNa ) batalAyA hai aura vaha mukuTa, kuNDala, hAra, mekhalAdi jina jvaroke sAtha me ullikhita hai unhI kI koTikA koI jovara mAlUma hotA hai, sUtake dhAgose vidhipUrvaka banA huA yajJopavIta ( janeU ) nahI - bhale hI brahmasUtra yajJopavItako bhI kahate ho, kyoki bhogabhUmi upanayana athavA yajJopavIta saMskAra nahI hotA hai / bhogabhUmiyome to koI vrata bhI nahI hotA aura yajJopavItako svaya jinasenAcAryane vratacihna batalAyA hai, jaisA ki AdipurANa ( parva 38, 36 ) ke nimna vAkyose pragaTa hai 400 ------ "vratacita' dadhatsUtraM "vratasiddhayarthamevAhamupanIto'ssi sAmpratam / " " vratacihnaM bhavedasya sUtraM maMtrapuraHsaram / " ..33 aisI hAlata me "keyUraM brahmasUtraM ca tepAM zazvadvibhUSaNam" (3-27 ) isa vAkyake dvArA jinasenAcAryane bhogabhUmiyoMke AbhUpaNome jisa brahmasUtrakA ullekha kiyA hai vaha vratacihnavAlA tathA mantrapurassara diyA - liyA huA yajJopavIta nahI ho sakatA / vaha to bhUSaNAGga jAtike kalpavRkSI dvArA diyA huA eka prakArakA AbhUSaNa hai-- ja evara hai / bhagavAna vRSabhadeva aura bharatezvarake AbhUSaNokA varNana karanevAle zrIjinasenake jina vAkyoko lekha me udadhRta kiyA gayA hai uname bhI jisa brahmasUtrakA ullekha hai vaha bhI usI AkAra - Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar jainAgama aura yajJopavIta 401 prakArakA jevara hai jise bhogabhUmiyA loga pahanate the| zrI vRpabhadevake pitA aura bharatezvarake pitAmaha nAbhirAya bhogabhUmiyA hI the-karmabhUmikA prArambha yahA~ vRpabhadevase huA hai| bha0 vRSabhadeva aura bharatacakrIke yajJopavIta-saskArakA to koI varNana bhagavajjinasenake AdipurANameM bhI nahI hai| AdipurANake kathanAnusAra bharatacakravartIne digvijayAdike anantara java vRpabhadevakI varNa-vyavasthAse bhinna brAhmaNa varNakI naI sthApanA kI tavase vratacihnake rUpameM yajJopavItakI sRSTi huii| aisI hAlatameM vratAvataraNa-viSayaka mAnyatAko bhramapUrNa batAte hue vidvAn lekhakane jo yaha likhA hai ki "marata mahArAjane gRhasthakA pada svIkAra karake jaba digvijayake liye prasthAna kiyA thA taba bhI unake zarIrapara jinasenake zabdome yajJopavIta thA" aura usake dvArA yaha batalAnA cAhA hai ki vratAvataraNa kriyAke avasarapara bharatane yajJopavIta nahI utArA vaha kucha sagata mAlUma nahI hotaa| kyoki isa kathanase pahale yaha siddha honA Avazyaka hai ki digvijayako nikalanese pahale bharatakA yajJopavIta-saskAra huA thA, jo siddha nahI hai| jaba yajJopavIta-saskAra hI nahI tava bharatake vratAvataraNakI bAta hI kaise bana sakatI hai ? jinasenane to ukta avasarapara bhI bharatake zarIrapara ( parva 26) dUsare sthAnakI taraha usI brahmasUtra nAmake AbhUpaNakA ullekha kiyA hai| isake sivAya lekhakane vratAtaraNa-kriyAme sArvakAlika vrata 1. isIse bha0 vRSabhadevake AbhUSaNokA varNana karate hue yaha bhI likhA hai ki una AbhUSaNoMse ve bhUSaNAga-kalpavRkSake samAna zobhate the . iti pratyaGga-saGginyA vamau bhUSaNa-sampadA / bhagavAnAdimo brahmA bhUpaNAGga ivAMdhripa // -16-238 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 yugavIra-nivandhAvalI niyamoke akSuNNa rahanekI jo bAta kahI hai vaha to ThIka hai, parantu una vrata-niyamome yajJopavItakI gaNanA nahI hai uname madhumAsAdike tyAgarUpa ve hI vrata parigRhIta haiM jo gRhastha-zrAvakoke ( aSTa ) mUlaguNa kahalAte haiM, jaisA ki jinasenake ho nimna vAkyose prakaTa hai - yAvadvidyA samAptiH syAttAvadasyadRzaM vratam / tato'pyUrdhva vrataM tatsyAdyanmUlaM gRhamadhinAm / / 118 // madhumAMsa-parityAgaH paJcodumvara-varjanam / hiMsAdi-viratizcAsya vrataM syAtsArvakAlikam // 123 // aisI hAlatame lekhakamahodayane una sArvakAlika vratome yajJopavItakI kaise aura kisa AdhArapara gaNanA kara lI vaha kucha samajhame nahI AtA || dUsarokI mAnyatAko bhramapUrNa batalAneme to koI prabala AdhAra honA cAhiye, aise kalpita AdhArose to kAma nahI cala sktaa| isa taraha jinasenake jina vAkyoko lekhame Agama-pramANarUpase uddhRta kiyA gayA hai ve vicArakI dUsarI dRSTise bhI agrAhya hai, aura isaliye unase lekhakakI iSTa-siddhi athavA unake pratipAdya viSayakA samarthana nahI hotaa| trilokaprajJaptikA pramANa bhI prakRta-viSayake samarthaname asamartha hai| unhe to isake liye aise pramANoko upasthita karanA cAhiye thA jinakA yajJopavItasaskArake sAtha sIdhA spaSTa sambandha ho aura jo bhagavajjinasenase pUrvake sAhityame pAye jAte ho| ___ vipakSakI orase yaha kahA jAtA hai ki ukta jinasenase pahaleke bane hue 'padmapurANa'me zrIraviSaNAcAryane brAhmaNoko 'sUtrakaNThA'-galeme tAgA DAlanevAle-jaise upahAsAspada yA hInatA-dyotaka ( hikAratake ) zabdome ullekhita kiyA hai / (yadi Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgama aura yajJopavIta 403 usa samaya taka jainiyoMmeM janeUkA rivAja huA hotA athavA vaha jainasaskRtikA aga hotA to zrIraviSeNa brAhmaNoke liye aise hIna padokA prayoga na karate jisase janeUkI prathA athavA janeU - dhArakokA hI upahAsa hotA ho / ) isake uttara meM vidvAn lekhakane apane lekha me kucha nahI likhA aura na ravipeNAcArya se bhI pUrvake kisI jainAgamame yajJopavIta-saskArake spaSTa vidhAnakA koI ullekha hI upasthita kiyA hai / lekhake antame yajJopavItako "jainasaMskRti aura jainadharmakA Avazyaka aMga" batalAyA hai / lekina vAstavame yajJopavIta yadi jainasaskRti aura jainadharmakA Avazyaka aga hotA to kamase kama jainadharmake una AcArAdi - viSayaka prAcIna granthome usakA vidhAna jarUra hotA jo ukta jinasenAcArya se pahale ke bane hue haiN| aise granthose zrI vaTTakerakA mUlAcAra, kundakundAcAryakA pravacanasAra tathA cArittapAhuDAdika svAmI samantabhadrakA ratnakaraNDa zrAvakAcAra, umAsvAmIkA tattvArthasUtra, zivAryakI bhagavatI ArAdhanA, pUjyapAdukI sarvArthasiddhi, akalakadevakA tattvAryarAjavArtika aura vidyAnandakA tattvArthazlokavArtika, ye grantha khAsa taurase ullekhanIya haiM / inameM kahI bhI munidharma athavA zrAvakadharmake dhArakoke liye vRtAdikI taraha yajJopavItakI koI vidhi-vyavasthA nahI hai / zrI. raviSeNake padmapurANa aura dvi0 jinasenake harivazapurAName saikaDo jainiyo kI kathAeM haiM, unamese kisIke yajJopavIta-saskArase saMskRta honekA ullekha taka bhI nahI hai / aisI hAlata me yajJopravItako jainadharmakA koI Avazyaka aga nahI kahA jA sakatA aura na yaha jainasaskRtikA hI koI Avazyaka aMga jAna paDatA hai / - anekAntavarSa 6 ki0 6, 12-4-1944 twent Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza : 17 : jainatIrthaharoke divya-samavasaraName, jahAM sabhI bhavyajIvoko lakSyame rakhakara unake hitakA upadeza diyA jAtA hai, prANImAtrake kalyANakA mArga sujhAyA jAtA hai aura manuSyomanuSyome koI jAti-bheda na karake rAjA-raDa, sabhI gRhasthoke vaiThaneke liye eka hI balayAkAra mAnavakoThA niyata rahatA hai; jahA~ke prabhAvapUrNa vAtAvaraNase parasparake vairabhAva aura prAkRtika jAtivirodha takake liye koI avakAza nahI rahatA, jahAM kuttebillI, zera-bheDiye, sAMpa-nevale, gadhe-bhaise jaise jAnavara bhI tIrthakarakI divyavANIko sunaneke lie praveza pAte haiM aura saba milajulakara eka hI niyata pazukoTheme baiThate haiM, jo antakA 12vA hotA hai, aura jahA~ sabake udaya-utkarpakI bhAvanA evaM sAdhanAke rUpame anekAntAtmaka 'sarvodaya tIrtha' pravAhita hotA hai vahA~ zravaNa, grahaNa tathA dhAraNakI zaktise sampanna hote hue bhI zUdroke lie pravezakA dvAra ekadama banda hogA, ise koI bhI sahRdaya vidvAna athavA buddhimAna mAnaneke liye taiyAra nahIM ho sakatA / parantu jainasamAjame aise bhI kucha paNDita haiM jo apane adbhata viveka, vicitra saMskAra athavA mithyA dhAraNAke vaza aisI anahonI vAtako bhI mAnaneke liye prastuta haiM, itanA hI nahI, balki anyathA pratipAdana aura galata pracArake dvArA bhole bhAiyokI A~khome dhUla jhokakara unase bhI use manavAnA cAhate haiN| aura isa taraha jAne-anajAne jaina-tIrthaDrokI mahatI udArasabhAke Adarzako girAneke liye prayatnazIla haiN| ina paNDitome Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza 405 adhyApaka maGgalasenajIkA nAma yahA~ khAsataurase ullekhanIya hai, jo ambAlA chAvanIkI pAThazAlAme paDhAte haiN| hAlame ApakA eka savA do pejI lekha merI najarase gujarA hai, jisakA zIrSaka hai "100 rupayekA pAritoSika-sudhArakoko likhita zAstrArthakA khulA caileja" aura jo 'jaina bodhaka' varSa 63 ke 27veM aGkame prakAzita huA hai / isa lekha athavA cailejako paDhakara mujhe baDA kautuka huA aura sAtha hI adhyApakajIke sAhasapara kucha haMsI / AI / kyoki lekha pada-padapara skhalita hai-skhalita bhApA, azuddha ullekha, galata anuvAda, anokhA tarka, pramANa-vAkya kucha, unaparase phalita kucha, aura itanI asAvadhAna lekhanIke hote hue bhI caileMja kA du sAhasa / isake sivAya, khuda hI muddaI aura khuda hI jaja bananekA nATaka alaga || lekhameM adhyApakajIne buddhibalase kAma na lekara zabdacchalakA Azraya liyA hai aura usIse apanA kAma nikAlanA athavA apane kisI ahakArako puSTa karanA cAhA hai, parantu isa bAtako bhulA diyA hai ki kore zabdacchalase kAma nahI nikalA karatA aura na vyarthakA ahakAra hI puSTa huA karatA hai| Apa dUsaroko to yaha caileMja dene baiTha gaye ki ve AdipurANa tathA uttarapurANa-jaise ArSagranthoke AdhArapara zUdrokA samavasaraName jAnA, pUjA-vandanA karanA tathA zrAvakake bAraha vratokA grahaNa karanA siddha karake batalAe~ aura yahA~ taka likha gaye ki "jo mahAzaya hamAre niyamake viruddha kArya kara samAdhAnakA prayatna kareMge ( dUsare ArSAdi granthoke AdhArapara tIno bAtoko siddha karake batalAyege ) unake lekhako nissAra samajha usakA uttara bhI nahI diyA jaavegaa|" parantu svayaM Apane ukta dono granthoMke Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 yugavIra-nivandhAvalI AdhArapara apane niSedha-pakSako pratiSThita nahI kiyA-unakA eka bhI vAkya usake samarthaname upasthita nahIM kiyA, usake liye Apa dUsare hI granyokA galata Azraya lete phire haiM jinameM eka 'dharmasaMgraha-zrAvakAcAra' jaisA anArpa grantha bhI zAmila hai, jo vikramakI 16vI zatAbdIke eka paNDita medhAvIkA banAyA huA hai / yaha hai adhyApakajIke nyAyakA eka namUnA, jise Apane svaya jajakA jAmA pahanakara apane pAsa surakSita rakha choDA hai aura yaha ghopita kiyA hai ki "isa cailejakA likhita uttara sIdhA hamAre pAsa hI AnA cAhiye anyathA lekhoke hama jimmevAra nahI hoge|" isake sivAya, lekhameM sudhArakoko 'Agamake viruddha kArya pharanevAle', janatAko dhokhA denevAle' aura 'kAlI karatUto vAle' likhakara unake prati jahA~ apazabdokA prayoga karate hue apane hRdaya-kAluSyako vyakta kiyA hai vahA~ usake dvArA yaha bhI vyakta kara diyA hai ki Apa sudhArakoMke kisI bhI vAda yA prativAdake sambandhame koI jajameTa ( phaisalA ) deneke adhikArI athavA pAtra nahI haiN| gAlabana inhI saba bAto athavA inamese kucha bAtoko lakSyame lekara hI vicAra-niSTha vidvAnoMne adhyApakajIke isa caileja-lekhako viDambanA-mAtra samajhA hai aura isIse unamese zAyada kisIkI bhI aba taka isake vipayame kucha likhanekI pravRtti nahIM huI, parantu unake isa mauna athavA upekSAbhAvase anucita lAbha uThAyA jA rahA hai aura aneka sthalo para use lekara vyarthako kUda-phAMda aura gala-garjanA kI jAtI hai| yaha saba dekhakara hI Aja mujhe avakAza na hote hue bhI lekhanI uThAnI par3a rahI Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 samavasaraNameM zUdroMkA praveza hai / maiM apane isa lekha-dvArA yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki adhyApakajIkA caileja kitanA behUdA, betukA tathA AtmaghAtaka hai aura unake lekhame diye hue jina pramANoke balapara kUdA jAtA hai athavA ahaMkArapUrNa bAteM kI jAtI haiM ve kitanI ni sAra, niSprANa eva asaGgata haiM aura unake AdhArapara khaDA huA kisI kA bhI ahaGkAra kitanA bekAra hai| ukta caileja-lekha sudhArakoke sAtha Amataurapara sambaddha hote hue bhI khAsataurapara tIna vidvAnoko lakSyame lekara likhA gayA hai-tIna hI usameM nambara haiN| pahale nambarapara vyAkaraNAcArya pa0 banzIdharajI kA nAma hai, dUsare nambarapara merA nAma ( jugalakizora ) 'sudhArakaziromaNi' ke padase vibhUpita | aura tIsare nambarapara 'sampAdaka jainamitrajI' aisA nAmollekha hai| parantu isa caileMjakI koI kApI adhyApakajIne mere pAsa bhejanekI kRpA nahI kii| dUsare vidvAnoke pAsa bhI vaha bhejI gaI yA nahI, isakA mujhe kucha patA nahI, para khayAla yahI hotA hai ki zAyada unhe bhI merI taraha nahI bhejI gaI hai aura yo hIsambaddha vidvAnoko khAsataurapara sUcita kiye binA hI-caileMjako caritArtha huA samajha liyA gayA hai | astu / / lekhame vyAkaraNAcArya pa0 banzIdharajIkA eka vAkya, koI ATha varSa pahalekA, jainamitrase uddhRta kiyA gayA hai aura vaha nimna prakAra hai "jaba ki bhagavAnake samozaraName nIcase nIca' vyakti sthAna pAte hai to samajhame nahI AtA ki Aja dassA loga unakI pUjA aura prakSAlase kyo roke jAte haiN|" isa vAkyaparase adhyApakajI prathama to yaha phalita karate haiM Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 yugavIra-nivandhAvalI ki "dassAoMke pUjanAdhikArako siddha karaneke lie hI Apa (vyAkaraNAcAryajI) samozaraName zUdrokA upasthita honA batalAte haiN| isake anantara-"to isake lie hama AdipurANa aura uttarapurANa Apake samakSame upasthita karate hai" aisA likhakara vyAkaraNAcAryajIko bAdhya karate haiM ki ve ukta dono granthoMke AdhArapara "zUdrokA kisI bhI tIrthakarake samozaraName upasthita honA pramANo dvArA siddha karake dikhlaaveN|" sAtha hI tarkapUrvaka apane jajameTakA namUnA prastuta' karate hue likhate haiM-''yadi Apa ina aitihAsika grantho dvArA zUdrokA samozaraName jAnA siddha nahI kara sake to dassAoke pUjanAdhikArakA kahanA ApakA sarvathA vyartha siddha ho jAegA" aura phira pUchate haiM ki ""saGgaThanakI ADa lekara jina dassAmaoko Apane Agamake viruddha upadeza dekara pUjanAdikA adhikArI ThaharAyA hai usa pApakA bhAgI kauna hogA ?" isake bAda, yaha likhakara ki "aba hama jisa Agamake viruddha Apake kahaneko mithyA batalAte haiM usakA eka pramANa likhakara bhI Apako dikhalAte hai", jinasenAcAryakRta harivazapurANakA 'pApazIlA vikurvANAH' nAmakA eka zloka yaha ghoSaNA karate hue ki usame "bhagavAna neminAthake samozaraName zUdroke jAnekA spaSTatayA niSedha kiyA hai" uddhRta karate haiM aura use 56ve sargakA 160vA zloka batalAte haiN| sAtha hI paNDita gajAdharalAlajIkA artha dekara likhate haiM-"hamane yaha AcArya 'vAkya Apako likhakara dikhalAyA hai Apa anya aitihAsika gratho (AdipurANa-uttarapurANa) ke pramANo dvArA isake aviruddha siddha karake dikhalAveM aura parasparameM virodha honekA bhI dhyAna avazya rkkheN|" Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNa, zUdroMkA praveza 409 adhyApakajIkA yaha saba likhanA avicAritaramya eva ghora Apattike yogya hai, jisakA khulAsA nimna prakAra hai : prathama to vyAkaraNacAryajIke vAkyaparase jo artha svecchApUrvaka phalita kiyA gayA hai vaha usaparase phalita nahI hotA, kyoki "zUdrokA samozaraName upasthita honA" usame kahI nahI batalAyA gayA-'zUdra' zabdakA prayoga taka bhI usameM nahI hai| usameM sApha taurapara nIcase nIca vyaktiyoke mamavasaraName sthAna pAnekI bAta kahI gaI hai aura ve nIcase nIca vyakti 'zUdra' hI hote haiM aisA kahI koI niyama athavA vidhAna nahI hai, jisase "nIcase nIca vyakti'kA vAcyArya 'zUdra' kiyA jA ske| usameM "nIcase nIca' zabdoke sAtha 'mAnava' zabdakA bhI prayoga na karake 'vyakti' zabdakA jo prayoga kiyA gayA hai vaha apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| nIcase nIca mAnava bhI eka mAtra zUdra nahIM hote, nIcase nIca' vyaktiyokI to bAta hI alaga hai| 'nIcase nIca vyakti' zabdokA prayoga una hIna tiryaJcoko lakSyame rakhakara kiyA gayA jAna paDatA hai jo samavasaraNameM khulA praveza pAte haiN| unake isa prakaTa pravezakI bAtako lekara hI buddhiko apIla karate hue aisA kahA gayA hai ki jaba nIcase nIca tiryaJca prANI bhI bhagavAnake samavasaraName sthAna pAte haiM taba dassA loga to, jo ki manuSya honeke kAraNa tiryaJcose U~cA darjA rakhate haiM, samavasaraName jarUra sthAna pAte haiM, phira unhe bhagavAnake pUjanAdikase kyo rokA jAtA hai ? kheda hai ki adhyApakajIne isa sahajagrAhya apIlako apanI buddhike kapATa banda karake usa taka pahu~cane nahI diyA aura dUsareke zabdoko toDa-maroDakara vyarthameM caileMjakA SaDyantra raca DAlA // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 yugavIra-nivandhAvalI dUsare, vyAkaraNAcAryajIko eka mAtra Adi-purANa tathA uttarapurANake AdhArapara kisI tIrthaMkarake samavasaraName zUdrokA upasthita honA siddha karaneke liye vAdhya karanA kisI taraha bhI samucita nahI kahA jAsakatA, kyoki unhone na zUdroke samavasaraNa pravezapara apane pakSako avalambita kiyA hai aura na ukta dono granthopara hI apane pakSakA AdhAra rakkhA hai| jaba ye dono bAteM nahI taba yaha prazna paidA hotA hai ki kyA adhyApakajIkI dRSTime ukta dono grantha hI pramANa haiM, dUsarA koI jainagrantha pramANa nahI hai ? yadi aisA hai to phira unhoMne svaya harivazapurANa aura dharmasaMgrahazrAvakAcArake pramANa apane lekhame kyo uddhRta kiye ? yadi dUsare jainagrantha bhI pramANa hai to phira eka mAtra AdipurANa aura uttarapurANake pramANoko upasthita karanekA Agraha kyo ? aura dUsare grathoke pramANokI avahelanA kyo ? yadi samAnamAnyatA ke grantha honese unhIpara pakSa-vipakSake nirNayakA AdhAra rakhanA thA to apane niSedhapakSako puSTa karaneke liye bhI unhI granthoparase koI pramANa upasthita karanA cAhie thA, parantu apane pakSakA samarthana karaneke liye unakA koI bhI vAkya upasthita nahI kiyA gayA aura na kiyA jA sakatA hai, kyoki uname koI bhI vAkya aisA nahI hai jisake dvArA zUdrokA samavasaraName jAnA niSiddha ThaharAyA gayA ho| aura jaba ukta dono granyome zUdroMke samavasaraName jAne-na-jAne sambandhI koI spaSTa ullekha athavA vidhi-niSedha-paraka vAkya hI nahI taba aise granthoke AdhArapara caileja kI bAta karanA cailejakI korI viDambanA nahI to aura kyA hai ? isa tarahake to pUjanAdi aneka viSayoMke saikaDo caileMja adhyApakajIko tattvArtha-sUtrAdi aise granthoko lekara diye Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza jA sakate haiM jiname una viSayokA vidhi yA nipedha kucha bhI nahI hai / parantu aise caileMjokA koI mUlya nahI hotA, aura isIse adhyApakajIkA caileja vidvadRSTime upekSaNIya hI nahI, kintu garhaNIya bhI hai| tIsare adhyApakajIkA yaha likhanA ki "yadi Apa ina aitihAsika granyo dvArA zUdrokA samozaraName jAnA siddha nahIM kara sake to dassAoke pUjanAdhikArakA kahanA ApakA sarvathA vyartha siddha ho jAyagA" aura bhI viDambanAmAtra haiM aura unake anokhe tarka tathA adbhuta nyAyako vyakta karatA hai / kyoki zUdrokA yadi samozaraName jAnA siddha na kiyA jAsake to unhIke pUjanAdhikArako vyartha ThaharAnA thA na ki dassAoke, jinake viSayakA koI pramANa mAMgA hI nahI gayA / yaha to vaha bAta huI ki sabUta kisI viSayakA aura nirNaya kisI dUsare hI viSayakA / aisI jajIpara kise tarsa athavA rahama nahI AegA aura vaha kisake kautukakA viSaya nahI banegI / / yadi yaha kahA jAya ki zUdroke pUjanAdhikArapara hI dassAokA pUjanAdhikAra avalambita hai-ve unake samAnadharmA haiM to phira zUdroke spaSTa pUjanAdhikAra-sambandhI kathano athavA vidhividhAnoko hI kyo nahI liyA jAtA ? aura kyo unhe choDakara zUdroke samavasaraName jAne na jAnekI bAtako vyartha uThAyA jAtA hai ? jaina zAstrome zUdroke dvArA pUjanake uttama phalakI kathAe~ hI nahI milatI, balki zUdroko spaSTa taura se nityapUjanakA adhikArI ghopita kiyA gayA hai| sAtha hI jainagRhastho, avirata-samyagdRSTiyo, pAkSika zrAvako aura vratI zrAvako sabhIko jinapUjAkA adhikArI batalAyA gayA hai aura zUdra bhI ina sabhI koTiyome Ate haiM ) itanA MORPHANI Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 yugavIra-nivandhAvalI hI nahIM, balki zrAvakakA U~cA darjA 11vI pratimA taka dhAraNa kara sakate haiM aura U~ce darjeke nityapUjaka bhI ho sakate haiN| zrIkundakundAcAryake zabdome 'dAna aura pUjA zrAvakake mukhya dharma haiM, ina donoMke binA koI zrAvaka hotA hI nahIM, ('dANaM pUjA mukkhaM sAvayadhammo Na sAvago teNa viNA' ) aura zUdra tathA dassA dono jainI tathA zrAvaka bhI hote haiM taba ve pUjanake adhikArase kaise vaJcita kiye jA sakate haiM ? nahI kiye jA sakate / unhe pUjanAdhikArase vaJcita karanevAlA athavA unake pUjaname antarAya ( vighna ) DAlanevAlA ghora pApakA bhAgI hotA hai, jisakA kucha ullekha kundakundakI rayaNasAragata 'khaya-kucha-sUla-mUlo' nAmakI gAthAse jAnA jAtA hai| ina saba viSayoMke pramANokA kAphI sakalana aura vivecana 'jinapUjAdhikAramImAsA' me kiyA gayA hai aura uname AdipurANa tathA dharmasaMgrahazrAvakAcArake pramANa bhI sagrahIta hai| una saba pramANo tathA vivecano aura pUjana-viSayaka jaina-siddhAntakI taraphase A~kheM banda karake isa prakArake cailejakI yojanA karanA adhyApakajIke ekamAtra kauTilyakA dyotaka hai| yadi koI unakI isa tarkapaddhatiko apanAkara unhIse ulaTakara yaha kahane lage ki 'mahArAja, ApahI ina AdipurANa tathA uttarapurANake dvArA zUdrokA samavasaraName jAnA niSiddha siddha kIjiye, yadi Apa aisA nahI kara sakege to dassAoke pUjanAdhikArako niSiddha karanA ApakA sarvathA vyartha siddha ho jAyagA' to isase adhyApakajIpara kaisI bItegI, ise ve svaya samajha sakege / unakA tarka unhIke galekA hAra ho jAyagA aura unhe kucha bhI uttara dete bana nahI paDegA, kyoki ukta dono granthoke AdhArapara prakRta viSayake nirNayakI bAtako unhIne uThAyA hai aura uname unake anukUla kucha bhI nahI hai| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza 413 cauthe, 'usa pApakA bhAgI kauna hogA' yaha jo aprAsanika prazna uThAyA gayA hai vaha adhyApakajIkI himAkatakA dyotaka hai / vyAkaraNAcAryajIne to Agamake viruddha koI upadeza nahI diyA, unhone to adhikArIko usakA adhikAra dilAkara athavA adhikArI ghoSita karake puNyakA hI kArya kiyA hai| adhyApakajI apane viSayame soce ki ve jainI dassAo tathA zUdroke sarva sAdhAraNa nityapUjanake adhikArako bhI chInakara kaunase pApakA upArjana kara rahe haiM aura usa pApaphalase apaneko kaise bacA sakeMge jo kundakundAcAryakI ukta gAthAme kSaya, kuSTha, zUla, raktavikAra, bhagandara, jalodara, netrapIDA, zirovedanA, zIta-uSNake AtApa aura ( kuyoniyome ) paribhramaNa Adike rUpame varNita hai / pA~cave, harivaMzapurANakA jo zloka pramAName uddhRta kiyA gayA hai vaha adhyApakajIkI sUcanAnusAra na to 56veM sargakA hai aura na 160ve nambarakA, balki 57ve sargakA 173vA~ zloka hai / uddhRta bhI vaha galata rUpame kiyA gayA hai, usakA pUrvArdha to mudrita pratime jaisA azuddha chapA hai prAya vaisA hI rakha diyA gayA hai' aura uttarArdha kucha badalA huA mAlUma hotA hai| mudrita pratime vaha "vikalAgeMdriyodmAtA pariyaMti vahistata." isa rUpamai chapA hai, jo prAya ThIka hai, parantu adhyApakajIne use apane cailejame "vikalAMgendriyojJAtA pAriyatti vahistatA" yaha rUpa diyA hai, jisame 'jJAtA', 'pAriyatti' aura 'tatAH' ye tIna zabda azuddha haiM aura zlokameM arthabhrama paidA karate haiN| yadi yaha rUpa adhyApakajIkA diyA huA na hokara presakI kisI galatIkA 1, yathA--"pApazIlA vikurmANA. zUdrAH pAkhaNDapAMDavA." Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 yugavIra-nivandhAvalI pariNAma hai to adhyApakajIko cailejakA aGga honeke kAraNa use agale aGkame sudhAranA cAhiye thA athavA kamasekama sudhArakaziromaNike pAsa to apane cailejakI eka zuddha kApI bhejanI cAhiye thI, parantu cailejake nAmapara yadi yo hI vAhavAhI lUTanI ho to phira aisI bAtokI tarapha dhyAna tathA unake lie parizrama bhI kauna kare ? astu ukta zloka apane zuddharUpame isa prakAra hai : pApazIlA vikurvANAH zUdrAH paakhnndd-paattvaaH| vikalAMgendriyoddhAntAH pariyanti vahistataH // 17 // isame zUdroke samavasaraName jAnekA kahI bhI spaSTatayA koI nipedha nahI hai, jisakI adhyApakajIne apane caileMjame ghoSaNA kI hai| mAlUma hotA hai adhyApakajIko pa0 gajAdharalAlajIke galata anuvAda athavA arthaparase kucha bhrama ho gayA hai, unhone granthake pUrvA'para sandarbhaparase usakI jA~ca nahI kI athavA arthako apane vicAroke anukUla pAkara use jA~canekI jarUrata nahIM samajhI, aura yahI sambhavata unakI bhrAnti, mithyA dhAraNA eva anyathA pravRttikA mUla hai| pa0 gajAdharalAlajIkA harivaMzapurANakA anuvAda sAdhAraNa calatA huA anuvAda hai, isIse aneka sthalopara bahuta kucha skhalita hai aura grantha-gauravake anurUpa nahI hai| unhone anuvAdase pahale kabhI isa granthakA svAdhyAya taka nahI kiyA thA, sIdhA sAdA purANa grantha samajhakara hI ve isake anuvAdame pravRtta ho gaye the aura isase uttarottara kitanI hI kaThinAiyA~ jhelakara 'yathA kathaJcit' rUpame ise pUrA kara pAye the, isakA ullekha unhone svaya apanI prastAvanA ( pR0 4 ) me kiyA hai aura apanI truTiyo tathA azuddhiyoke AbhAsako bhI Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNa meM zUdroMkA praveza 415 sAthameM vyakta kiyA hai / isa zlokake anuvAdaparase hI pAThaka isa vipayakA kitanA hI anubhava prApta kara skege| unakA vaha anuvAda, jise adhyApakajIne celeMjame uddhRta kiyA hai, isa prakAra hai 'jo manuSya pApI nIcakarma karanevAle zUdra pAkhaNDI vikalAga aura vikalendriya hote ve samozaraNake bAhara hI rahate aura vahA~se hI pradakSiNApUrvaka namaskAra karate the / " isameM 'udbhrAntA ' padakA anuvAda to bilkula hI chUTa gayA hai, 'pApazIlAH' kA anuvAda 'pApI' tathA 'pAkhaNDapATavA ' kA anuvAda 'pAkhaNDI' dono hI apUrNa tathA gauravahIna hai aura "samozaraNake bAhara hI rahate aura vahA~se hI pradakSiNA pUrvaka namaskAra karate the" isa arthake vAcaka mUlame koI pada hI nahI haiM, bhUtakAlakI kriyAkA bodhaka bhI koI pada nahIM hai, phira bhI apanI taraphase isa arthakI kalpanA kara lI gaI hai athavA 'pariyanti vahistataH ' ina zabdoparase anuvAdakako bhArI bhrAnti huI jAna paDatI hai / 'pariyanti' vartamAnakAla- sambandhI vahuvacanAnta pada hai, jisakA artha hotA hai 'pradakSiNA' karate haiM'-na ki ' pradakSiNApUrvaka namaskAra karate the / aura 'vahistata' kA artha hai usake bAhara, usake kisake ? samavasaraNake nahI, balki usa zrImaNDapake bAhara jise pUrvavartI zloka' meM 'anta' padake dvArA ullekhita kiyA hai, jahA~ bhagavAnkI gandhakuTI hotI hai ora jahA~ capIThapara caDhakara uttama bhaktajana bhagavAnakI tIna vAra pradakSiNA karate haiM, apanI zakti tathA vibhavake anurUpa yatheSTa pUjA karate haiM, vandanA karate haiM aura phira hAtha joDe hue apanI 1. prAdakSiNyena vanditvA mAnastambhamanAdita. / uttamAH pravizansyantaruttamAhitamaktayaH // 172|| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 yugavIra-nibandhAvalI apanI sopAnose utara kara Anandake sAtha yathAsthAna baiThate haiN| aura jisakA varNana Ageke nimna padyome diyA hai : chatracAmarabhavAdyavahAya jyaatir| ApteranugatAH kRtvA vizantyaMjalimIzvarAH // 174 // pravizya vidhivadbhaktayA praNamya maNimaulayaH / cakrapITaM samAruhya pariyanti nirIzvaram / / 17 / / pUjayanto yathAkAmaM svazaktivibhavArcanaiH / surA'suranarendrAdhA nAmAdezaM (?) namanti ca // 16 // tato'vatIrya saupAneH svaiH svaiH svAJjalimaulayaH / romAJcavyaktahaste yathAsthAnaM samAsate // 177 // ----harivazapurANa sarga 57 ina padyoke sAthame AdipurANake nimna padyoko bhI dhyAname rakhanA cAhiye, jiname bharatacakravartIke samavasaraNasthita zrImaNDapapraveza AdikA varNana hai aura jinase sakSepame yaha jAnA jAtA hai ki mAnastambhoko Adi lekara samavasaraNakI kitanI bhUmi aura kitanI racanAoko ullaghana karaneke bAda anta pravezakI naubata AtI hai, aura isalie anta pravezakA Azaya zrImaNDapa-pravezase hai, jahA~ cakrapIThAdike sAtha gandhakuTI hotI hai, na ki samavasaraNapravezase - parItya pUjayanmAnastambhAnatyattataH param / khAtAM latAvanaM sAlaM vanAnAM ca catuSTayam // 18 // dvitIyasAlamutkramya dhvajAnkalpadrumAvalim / stUpAnprAsAdamAlAM ca pazyan vismayamApa saH // 17 // tato dauvArikairdevaiH sambhrAmyaddhiH prveshitH| zrImaNDapasya vaidagdhIM so'pazyatsvargajitvarIm // 16 // Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza 417 tataH pradakSiNIkurvandharmacakracatuSTayam / lakSmIvAnpUjayAmAsa prApya prathamapIThikAm // 16 // tato dvitIyapIThasthAna vibhoraThau mahAdhvajAn / so'rcayAmAsa samprItaH pUtairgandhAdivastubhiH // 20 // madhye gandhakuTIddhaddhi parAyeM hariviSTare / udayAcalamUrdhasthamivAkaM jinamaikSyata // 21 // -AdipurANa parva 24 ina saba pramANokI rozanIme 'vahistataH' padokA vAcya zrImaNDapakA vAhya pradeza hI ho sakatA hai-samavaNaraNakA bAhya pradeza nahI, jo ki pUrvA'para-kathanoke viruddha paDatA hai| aura isaliye pa0 gajAdharalAlajIne 172veM padyame prayukta hue 'anta' padakA artha "samavasaraName" aura 173ve padyame prayukta 'vahistata' padokA artha 'samavasaraNake bAhara' karake bhArI bhUla kI hai| adhyApakajIne vivekase kAma na lekara andhAnusaraNake rUpame use apanAyA hai aura isaliye ve bhI usa bhUlake zikAra hue haiN| unhe aba samajha lenA cAhiye ki harivaMzapurANakA jo padya unhone pramAName upasthita kiyA hai vaha samavasaraName zUdrAdikoke jAnekA niSedhaka nahIM hai, balki unake jAnekA spaSTa sUcaka hai, kyoki vaha unake liye samavasaraNase zrImaNDapake bAhara pradakSiNAvidhikA vidhAyaka hai| sAtha hI yaha bhI samajha lenA cAhiye ki 'zUdrAH' padake sAthame jo "vikurvANA' vizeSaNa lagA huA hai vaha vaha una zUdroke asat zUdra honekA sUcaka hai jo khoTe athavA nIcakarma kiyA karate hai, aura isaliye satzUdrose isa pradakSiNAvidhikA sambandha nahI hai-ve apanI ruci tathA bhaktike anurUpa zrImaNDapake bhItara jAkara gandhakuTIke pAsase bhI pradakSiNA kara sakate haiN| pradakSiNAke samavasaraName do hI pradhAna mArga niyataH Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 yugavIra-nivandhAdalI hote haiM - eka gandhakuTIke pAsa cakrapIThakI bhUmipara aura dUsarA zrImaNDapake vAhya pradezapara / harivaMzapurANake ukta zlokameM zrImaNDapake vAhya pradezapara pradakSiNA karanevAlokA hI ullekha hai aura uname prAya ve loga zAmila haiM jo pApa karaneke AdI haiM -Adatana ( svabhAvata ) pApa kiyA karate haiM, khoTe yA nIca karma karanevAle asat zUdra haiM, dhUrtatAke kArya me nipuNa ( mahAdhUrta ) haiM, aGgahIna athavA indriyahIna haiM ora pAgala haiM athavA jinakA dimAga calA huA hai / aura isaliye samavasaraNa me praveza na karanevAloMke sAtha usakA koI sambandha nahI hai / chaThe, adhyApakajIne vyAkaraNAcAryajIke sAmane ukta zloka ora usake ukta arthako rakhakara unase jo yaha anurodha kiyA hai ki " Apa anya itihAsika grantho ( AdipurANa- uttarapurANa ) ke pramANo dvArA isake aviruddha siddha karake dikhalAveM aura parasparame virodha hone kA bhI dhyAna avazya rakhakhe" vaha vaDA hI vicitra aura vetukA mAlUma hotA hai / java adhyApakajI vyAkaraNAcAryajIke kathanako agamaviruddha siddha karaneke liye unake samakSa eka AgamavAkya aura usakA artha pramAName rakha rahe haiM taba unhIse usake aviruddha siddha karaneke liye kahanA aura phira avirodhame bhI virodhakI zaGkA karanA korI himAkatake sivAya aura kyA sakatA hai ? aura vyAkaraNAcAryajI bhI apane viruddha unake anurodhako mAnaneke liye kaba taiyAra ho sakate haiM ? jAna paDatA hai adhyApakajI likhanA to kucha cAhate the aura likha gaye kucha aura hI haiM, aura yaha ApakI skhalita bhASA tathA asAvadhAna - lekhanIkA eka khAsa namUnA hai, jisake bala-bUtepara Apa sudhArakoko likhita zAstrArthakA caileja dene baiThe haiM !! Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza 419 sAtaveM, zUdrokA samavasaraName jAnA jaba adhyApakajIke upasthita kiye hue harivazapurANake pramANase hI siddha hai taba ve loga vahA~ jAkara bhagavAnakI pUjA-vandanAke anantara unakI divyavANIko bhI sunate haiM, jo sAre samavasaraName vyApta hotI hai, aura usake phalasvarUpa zrAvakake vratoko bhI grahaNa karate haiM, jinake grahaNakA pazuoko bhI adhikAra hai, yaha svataH siddha ho jAtA hai| phira AdipurANa-uttarapurANake AdhArapara usako alagase siddha karanekI jarUrata bhI kyA raha jAtI hai ? kucha bhI nhii| isake sivAya, kisI kathanakA kisI granthame yadi vidhi tathA pratiSedha nahI hotA to vaha kathana usa granthake viruddha nahIM kahA jAtA / isa bAtako AcArya vIrasenane dhavalAke kSetrAnuyogadvAramai nimna vAkya-dvArA vyakta kiyA hai___ "Na ca sattarajjubAhallaM karaNANiogasuttaviruddha, tattha vidhippddisedhaabhaavaado|" (pR0 22) arthAt-lokakI uttaradakSiNa sarvatra sAta rAju moTAIkA jo kathana hai vaha 'karaNAnuyogasUtra ke viruddha nahIM hai, kyoki usa sUtrame usakA yadi vidhAna nahI hai to pratiSedha bhI nahIM hai| __ zUdrokA samavasaraName jAnA, pUjAvandanA karanA aura zrAvakake vratokA grahaNa karanA ina tIno bAtokA jaba AdipurANa tathA uttarapurAName spaSTarUpase koI vidhAna athavA pratipedha nahI hai taba inake kathanako AdipurANa tathA uttarapurANake viruddha nahI kahA jA sktaa| vaise bhI ina tIno bAtokA kathana AdipurANAdikI rIti, nIti aura paddhatike viruddha nahIM ho sakatA, kyoki AdipurAName manuSyokI vastuta. eka hI jAti mAnI hai, Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 yugavIra-nibandhAvalI usIke vRtti ( AjIvikA ) - bhedase brAhmaNAdike cAra bheda vatalAye haiM', jo vAstavika nahI haiM / uttarapurAName bhI sApha kahA hai ki ina brAhmaNAdi varNoM-jAtiyokA AkRti Adike bhedako liye hue koI zAzvata lakSaNa bhI go azvAdi jAtiyokI taraha manuSya- zarIrame nahI pAyA jAtA, pratyuta isake zUdrAdike yogase brAhmaNI Adikame garbhAdhAnakI pravRtti dekhI jAtI hai, jo vAstavika jAtibhedake viruddha hai / isake sivAya, AdipurAName dUSita hue kulokI zuddhi aura anakSaramleccho takako kulazuddhiAdike dvArA apaneme milA lenekI spaSTa AjJAe~ bhI pAI jAtI haiM / aise udAra upadezokI maujUdagIme zUdroMke samavasaraName jAne Adiko kisI taraha bhI AdipurANa tathA uttarapurANake viruddha nahI kahA jA sakatA / viruddha na honekI hAlata unakA 'aviruddha' honA siddha hai, jise siddha karaneke liye adhyApakajI 1. manuSyajA tirekaiva jAtikarmodayodbhavA / vRttibhedA hi tadbhedAccaturvidhyamihAznute // 38-45 // 2. varNAkRtyAdibhedAnAM dehe'sminna ca darzanAt / brAhmaNyAdiSu zudvAdhairgarbhAdhAna pravartanAt // nAsti jAtivRto bhedo manuSyANA gavA'zvavat / AkRtigrahaNAttasmAdanyathA parikalpate // (u. pu. guNabhadra ) 3. kutazcitkAraNAdyasya kula samprAptadUpaNam / sospi rAjAdisammatyA zodhayetsva yadA kulam // 40-168 // tadA'syopanayArhasva putra-pautrAdi-santatau / na niSiddha hi dIkSA kukSe cedasya pUrvajA // - 169 / / svadeze'nakSaramlecchAn prajA vAdhA- vidhAyina / kulazuddhi-pradAnAdyai svasAtkuryAdupakramaiH // 42-179 / / - AdipurANe, jinasena Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza 421 100) ru0 ke pAritopikakI ghoSaNA kara rahe haiM aura una rupayoko bAbU rAjakRSNa premacandajI dariyAgaja koThI na0 23 dehalIke pAsa jamA batalAte haiN| caileja-lekhameM merI 'jinapUjAdhikAramImAmA' pustakakA eka aza uddhRta kiyA gayA hai, jo nimna prakAra hai "zrIjinasenAcAryakRta harivaMzapurANake dvitIya sargame, mahAvIrasvAmIke samavasaraNakA varNana karate hue likhA hai - samavasaraNameM jaba zrImahAvIrasvAmIne munidharma aura zrAvakadharmakA upadeza diyA to usako sunakara bahutase brAhmaNa, kSatriya aura vaizya loga muni hogaye aura cAro varNoMke strI-purupone arthAt brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdrone zrAvakake bAraha vrata dhAraNa kiye| itanA hI nahI kintu unakI pavitra vANIkA yahA~ taka prabhAva par3A ki kucha tiryaJcone bhI zrAvakake vrata dhAraNa kiye / isase, pUjA-vandanA aura dharmazravaNake liye zUdrokA samavasaraNameM jAnA prakaTa hai|") ___ isa azako 'samozaraNa' jaise kucha zabda-parivartanake sAtha uddhRta karaneke bAda adhyApakajI likhate haiM-"isa lekhako Apa saskRta harivaMzapurANake pramANo dvArA satya siddha karake dikhalAve / Apako isakI asaliyata svaya mAlUma ho jaavegii|" __ merI jinapUjAdhikAramImAMsA pustaka Ajase koI 35 varpa pahale apraila san 1613 me prakAzita huI thii| usa vakta taka jinasenAcAryake harivazapurANakI paM0 daulatarAmajI kRta bhASA vacanikA hI lAhaurase ( san 1910 meM) prakAzame AI thI aura vahI apane sAmane thii| usameM likhA thA "jisa samaya jinarAjane vyAkhyAna kiyA usa samaya Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra- nibandhAvalI samavasaraName sura-asura, nara- tirayaJca sabhI the, so savake samIpa sarvajJane munidharmakA vyAkhyAna kiyA, so muni honeko samartha jo madhya tiname keIka nara sasArase bhayabhIta parigrahakA tyAga kara muni bhaye zuddha hai jAti kahiye mAtRpakSa kula kahiye pitRpakSa jinake aise brAhmaNa kSatriya vaizya saikaDo sAdhu bhaye / / 131,132 / / ...ora kaieka manuSya cAro hI varNake paJca aNuvrata tIna guNavrata cAra zikSA vrata dhAra zrAvaka bhaye / aura cAro varNakI kaIeka strI zrAvikA bhaI // 134|| aura siMhAdika tiryaMca bahuta zrAvakake vrata dhArate bhaye, yathAzakti nemaviSai tiSThe / / 135 / / " 422 isa kathanako lekara hI maiMne jinapUjAdhikAramImAsAke ukta lekhAzakI sRSTi kI thI / pAThaka dekheMge, ki isa kathanake Azayake viruddha usame kucha bhI nahI hai / parantu adhyApakajI isa kathanako zAyada mUlagranthake viruddha samajhate haiM aura isIliye saMskRta harivazapurANaparase use satya siddha karaneke liye kahate haiM / usame bhI unakA Azaya prAya utane hI azase jAna paDatA hai jo zUdroMke samavasaraName upasthita hokara vrata grahaNase sambandha rakhatA hai aura unake prakRta caileja-lekhakA viSaya hai / ataH usIpara yahA~ vicAra kiyA jAtA hai aura yaha dekhA jAtA hai ki kyA paDita daulatarAmajIkA vaha kathana mUlake Azaya ke viruddha hai | zrAvakIya vratoke grahaNakA ullekha karanevAlA mUlakA vaha vAkya isa prakAra hai - paMcadhA'NuvrataM kecit trividhaM ca guNavratam / zikSAvrataM caturbhedaM tatra strI-puruSA dadhuH // 134 // isakA sAmAnya zabdArthaM to itanA hI hai ki 'samavasaraNa - sthita kucha strIpurupoMne paMca prakAra aNuvrata, tIna prakAra guNavata Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdrokA praveza 423 aura cAra prakAra zikSAvrata grahaNa kiye|' parantu 'vizeSArthakI dRSTise' una strIpurupoko cAro varNoke batalAyA gayA hai, kyoki kisI bhI varNake. strI-purupoke liye samavasaraName jAne aura vratoke grahaNa karanekA kahI koI prativandha nahI hai / isake sivAya, granthake pUrvA'para-kathanose bhI isakI puSTi hotI hai aura vahI artha samIcIna hotA hai jo pUrvA'para-kathanoko dhyAname rakhakara avirodha rUpase kiyA jAtA hai| samavasaraName asat zUdra bhI jAte haiM yaha zrImaNDapase bAhara unake pradakSiNA-vidhAyaka vAkyake vivecanase Upara jAna cuke haiM / yahA~ pUrvA'para-kathanoke do namUne aura nIce diye jAte haiM . (ka) samavasaraNake zrImaNDapame valayAkAra koSThakoke rUpa meM jo bAraha sabhA-sthAna hote haiM unamese manuSyoke liye kevala tIna sthAna niyata hote haiM--pahalA gaNadharAdi muniyoke liye, tIsarA AyikAoMke liye aura 11vA zepa saba manuSyoke liye| isa 11ve koThekA varNana karate hue harivaMzapurANake dUsare sargameM likhA hai sputr-vnitaanek-vidyaadhr-purssraaH| nyapIdan mAnuSA nAnAbhApA-veSa-rucastataH // 86 // arthAt-10ve koTheke anantara putra aura vanitAo-sahita aneka vidyAdharoko Age karake manuSya baiThe, jo ki (prAntAdike bhedose ) nAnA bhApAoke bolanevAle, nAnA vepoko dhAraNa karanevAle aura nAnA varNoM vAle the|" isame kisI bhI varNa athavA jAti-vizeSake mAnavoke liye 113 koTheko rijarva nahI kiyA gayA hai balki 'mAnuSA' jaise sAmAnya padakA prayoga karake aura usake vizeSaNako 'nAnA' padase Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nivandhAvalI vibhUSita karake sabake liye use khulA rakkhA gayA hai / sAthame 'vidyAdharapurassarA' vizeSaNa lagAkara yaha bhI spaSTa kara diyA ki usa koTheme vidyAdhara ora bhUmigocarI dono prakArake manuSya eka sAtha baiThate haiM / vidyAdharakA 'aneka' vizeSaNa unake aneka prakArokA dyotaka hai, uname mAtaGga ( caNDAla ) jAtiyoke bhI vidyAdhara hote haiM aura isaliye una sabakA bhI usake dvArA samAveza samajhanA cAhie / 424 ( kha ) 58veM sargake tIsare padyame bhagavAna neminAthakI vANIko 'caturvarNAzramAzrayA vizeSaNa diyA gayA hai, jisakA yaha spaSTa Azaya hai ki samavasaraName bhagavAnakI jo vANI pravartita huI vaha cAro varNoM aura cAro AzramokA Azraya liye hue thI -- arthAt cAro varNoM brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra aura cAro Azramo brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha, sanyastako lakSyame rakhakara pravartita huI thI / aura isaliye vaha samavasaraName cAro varNoM tathA cAro Azrama ke prANiyokI upasthitiko ora unake use sunane tathA grahaNa karaneke adhikArako sUcita karatI hai / aisI hAlata me pa0 daulatarAmajIne apanI bhASA vacanikAme 'strIpuruSAH ' padakA artha jo 'cAro varNake strIpuruSa' sujhAyA hai vaha na to asatya hai aura na mUlagranthake viruddha hai / tadanusAra jinapUjAdhikAramImAsAkI ukta paktiyome maiMne jo kucha likhA hai vaha bhI na asatya hai aura na granthakArake Azayake viruddha hai / aura isaliye adhyApakajIne kore zabdacchalakA Azraya lekara jo kucha kahA hai vaha buddhi aura vivekase kAma na lekara hI kahA jA sakatA hai / zAyada adhyApakajI zUdrome strI-puruSokA honA hI na mAnate Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza 425 ho aura na unhe manuSya hI jAnate ho, aura isIse 'mAnuSA.' tathA 'strI-puruSA' padokA unhe vAcya hI na samajhate ho / / yahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki jisa harivaMzapurANake kucha zabdokA galata Azraya lekara adhyApakajI zUdro tathA dassAoko jinapUjAke adhikArase vaJcita karanA cAhate haiM usake 2 ve sargame vasudevakI madanavegA-sahita 'siddhakUTajinAlaya' kI yAtrAke prasaGgapara usa jinAlayame pUjAvandanAke bAda apane-apane stambhakA Azraya lekara baiThe hue' mAtaGga (cANDAla ) jAtike vidyAdharokA jo paricaya karAyA gayA hai vaha kisI bhI aise AdamIkI A~khe kholaneke liye paryApta hai jo zUdro tathA dassAoke apane pUjana-nipedhako harivazapurANake AdhArapara pratiSThita karanA cAhatA hai / kyoki usase itanA hI spaSTa mAlUma nahI hotA ki mAtaGga jAtiyoMke cANDAla loga bhI taba jainamandirame jAte aura pUjana karate the, balki yaha bhI mAlUma hotA hai ki zmazAna-bhUmikI haDDiyoke AbhUpaNa pahane hue, vahA~kI rAkha badaname male hue tathA mRgachAlAdi oDhe, camaDeke vastra pahine aura camaDekI mAlAe~ hAthome liye hue bhI jaina 1. kRtvA jinamaha kheTAH pravandha pratimAgRham / tasthuH stammAnupAzritya bahuvepA yathAyatham / / 3 / / 2. dekho, zloka 14 se 23 tathA 'vivAhakSetraprakAza' pRSTha 31 se 35 / yahA~ una dsmese do zloka namUneke taura para isa prakAra haiM zmazAnA'sthi-kRtottasA masmareNu-vidhUsarAH / zmazAna-nilayAstvete zmazAna-stammamAzritA // 16 // kRSNA'jinadharAstvete kRSNacarmAmbara-sraja. / kAnIla-stammamadhyetya sthitA. kAla-zva-pAkina // 18 // Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 yugavIra-nivanvAvalI mandira me jA sakate the', aura na kevala jA hI sakate the balki apanI zakti aura bhaktike anusAra pUjA karaneke vAda unake vahA~ baiThaneke sthAna bhI niyata the, jisase unakA jainamandirame jAne AdikA aura bhI niyata adhikAra pAyA jAtA hai| mere ukta lekhAza aura usapara apane vaktavyake anantara adhyApakajIne mahAvIrasvAmIke samavasaraNavarNanase sambandha rakhanevAlA dharmasaMgrahazrAvakAcArakA eka zloka nimna prakAra arthasahita diyA hai "mithyATirabhanyopyasaMjJI ko'pi na vidyate / yazcAnavyavasAyo'pi yaH saMdigdho viparyayaH / / 136 / / arthAt-zrIjinadevake samozaraNameM mithyAdaSTi asavyaasaMjIanadhyavasAyI-saMzayajJAnI tathA mithyAtvI jIva nahI rahate haiN|" isa zloka aura usake galata arthako upasthita karake adhyApakajI vaDI dhRSTatA aura garvoktike sAtha likhate hai "bAbU jugalakizorajIke nirAdhAra lekhako dharmasaMgrahazrAvakAcArake pramANasahita lekhako Apa milAna kareM--patA laga jAyagA ki vAstava Agamake viruddha jainajanatAko dhokhA kauna detA hai ?" 1. yahaoNpara isa ullekhaparase kisIko yaha samajhane kI bhUla na karanI cAhie ki lekhaka Ajakala vartamAna jainamandiroM meM bhI aise apavitra veSase jAne kI pravRtti calAnA cAhatA hai / 2. zrIjinasenAcAryane 9vI zatAbdIke vAtAvaraNake anusAra bhI aise aise logokA jainamandirame jAnA Adi Apattike yogya nahIM ThaharAyA aura na usase mandirake apavitra ho jAneko hI sUcita kiyaa| isase kyA yaha na samajha liyA jAya ki unhoMne aisI pravRttikA abhinandana kiyA hai athavA use burA nahIM samajhA ? Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNamaiM zUdroMkA praveza 427 merA jinapUjAdhikAramImAsAvAlA ukta lekha nirAdhAra nahI hai yaha saba bAta pAThaka Upara dekha cuke haiM, aba dekhanA yaha hai ki adhyApakajIke dvArA prastuta dharmasaMgrahazrAvakAcArakA lekha kaunase pramANako sAthame liye hue hai aura una donoke sAtha Apa mere lekhakI kisa vAtakA milAna karAkara Agamaviruddha kathana aura dhokhAdehI jaisA natIjA nikAlanA cAhate haiM ? dharmasaMgrahazrAvakAcArake ukta zlokake sAtha anuvAdako choDakara dUsarA koI pramANa-vAkya' nahI hai| mAlUma hotA hai adhyApakajIne anuvAdako hI dUsarA pramANa samajha liyA hai, jo mUlake anurUpa bhI nahI hai aura na mere ukta lekhake sAtha donokA koI sambandha hI hai| mere lekhame cAro varNoke manuSyoMke samavasaraName jAne aura vrata grahaNa karanekI bAta kahI gaI hai, jaba ki dharmasaMgrahazrAvakAcArake ukta zloka aura anuvAdame usake viruddha kucha bhI nahIM hai| kyA adhyApaka jI zUdroko sarvathA mithyAdRSTi, abhavya, asaMjJI ( manarahita ) anadhyavasAyI, saMzayajJAnI tathA viparIta (yA apane arthake anurUpa 'mithyAtvI' ) hI samajhate haiM aura isIse unakA samavasaraName jAnA nipiddha mAnate haiM ? yadi aisA hai to Apake isa AgamajJAna aura pratyakSajJAnapara ronA AtA hai, kyoki Agamase athavA pratyakSase isakI koI upalabdhi nahIM hotI-zUdra loga inameme kisI eka bhI koTime sarvathA sthita nahI dekhe jAte / aura yadi aisA nahI hai arthAt adhyApakajI yaha samajhate haiM ki zUdra loga samyagdRSTi, bhavya, saMjJI, adhyavasAyI, asazayajJAnI aura aviparIta (amithyAtvI) bhI hote haiM to phira ukta zloka aura usake arthako upasthita karanese kyA natIjA ? vaha unakA korA cittabhrama athavA pAgalapana nahI to aura kyA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 yugavIra-nivandhAvalI hai ? kyoki usase zUdroke samavasaraName jAnekA taba koI niSedha siddha nahI hotaa| kheda hai ki adhyApakajI apane vuddhivyavasAyake isI bala-bUtepara dUsaroko Agamake viruddha kathana karanevAle aura janatAko dhokhA denevAle taka likhanekI dhRSTatA karane baiThe haiM / / ava maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki adhyApakajIkA ukta elokaparase yaha samajha lenA ki samavasaraName mithyAdRSTi tathA sazayajJAnI jIva nahI hote korA bhrama hai-usI prakArakA bhrama hai jisake anusAra ve 'viparyaya' padakA artha 'mithyAtvI' karake "mithyAdaSTi' aura 'mithyAtvI' zabdoMke arthame antara upasthita kara rahe haiM aura vaha unake AgamajJAnake divAliyepanako bhI sUcita karatA hai| kyoki Agama me kahI bhI aisA vidhAna nahI hai jisake anusAra sabhI mithyAdRSTiyo tathA sazayajJAniyokA samavasaraName jAnA varjita ThaharAyA gayA ho; balki jagaha-jagahapara samavasaraName bhagavAnke upadezake anantara logoke samyaktvagrahaNakI athavA unake sazayoMke uccheda honekI bAta kahI gaI hai aura jo isa bAtakI spaSTa sUcaka hai ki ve loga usase pahale mithyAdRSTi the athavA unhe kisI viSayamai sandeha thaa| dUra jAnekI bhI jarUrata nahI, adhyApakajIke mAnya grantha dharmasaMgrahazrAvakAcArako hI lIjiye, usake nimna padyame jinendrase apanI apanI zaGkAke pUchane aura unakI vANIko sunakara sandeha-rahita honekI bAta kahI gaI hai-- nijanija-hRdayAkUtaM pRcchanti jinaM narA'marA manasA / zrutvA'nakSaravANI budhyantaH syurvisandehAH // 3-54 // harivaMzapurANake 58veM sargame kahA hai ki neminAthakI vANI__ ko sunakara kitane hI jIva samyagdarzanako prApta hue, jisase yaha Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza 429 spaSTa hotA hai ki ve pahale samyagdarzanase rahita mithyAdRSTi the - te samyagdarzanaM kecitsaMyamAsaMyama pre| saMyama kecidAyAtAH saMsArAvAsabhIravaH // 307 // bhagavAn AdinAthake samavasaraName marIci mithyAdRSTike rUpame hI gayA, jinavANIko sunakara usakA mithyAtva nahI chUTA, aura saba mithyA tapasviyokI zraddhA badala gaI aura ve samyak tapame sthita hogaye, parantu marIcikI zraddhA nahI badalI aura isa liye akelA vahI pratibodhako prApta nahI huA, jaisA ki jinasenAcArya ke AdipurANa aura puSpadanta-kRta mahApurANake nimna vAkyose prakaTa hai"marIci cAH sarve'pi tApasAstapasi sthitaaH|" -AdipurANa 24-82 "daMsaNamohaNIya-paDiruddhau ekvu marIi Neya paDivuddhau" -mahApurANa, sadhi 11 vAstavame ve hI mithyAdRSTi samavasaraName nahI jA pAte haiM jo abhavya hote haiM-bhavya mithyAdRSTi to asakhyAte jAte haiM aura unamese adhikAza samyagdRSTi hokara nikalate haiM-aura isa liye 'mithyAdRSTiH' tathA 'abhavyo'pi' padokA eka sAtha artha kiyA jAnA cAhiye, ve tIno milakara eka arthake vAcaka haiM aura vaha artha hai- 'vaha mithyAdRSTi jo abhavya bhI hai| dharmasaMgrahazrA0ke ukta zlokakA mUlasrota tiloyapaNNattIko nimna gAthA hai, jisame 'micchAdiThThiamanvA' eka pada hai jo eka hI prakArake vyaktiyokA vAcaka haimicchAiTThiabhavvA tesumasaNNI Na hoti kiaaii| taha ya aNajhavasAyA saMdiddhA vivihavivarIdA // 4-932 isI taraha 'saMdigdha.' pada bhI sazayajJAnIkA vAcaka Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 yugavIra-nivandhAvalI hai-sazayajJAnI to asakhyAte samavasaraName jAte haiM aura adhikAza apanI-apanI zaDDAokA nirasana karake bAhara Ate hai balki una muztabhA prANiyokA vAcaka hai jo vAhyaveSAdike kAraNa apane viSayamai zaGkanIya hote haiM athavA kapaTaveSAdike kAraNa dUsaroke liye bhayaGkara ( dangerous, risky ) huA karate haiN| aise prANI bhI samavasaraNa-sabhAke kisI koTheme vidyamAna nahI hote haiN| __tIsare nambarapara adhyApakajIne sampAdaka jenamitrajIkA eka vAkya nimna prakArase uddhRta kiyA hai : "samozaraName mAnavamAtrake liye jAnekA pUrNa adhikAra hai cAhe vaha kisI bhI varNakA arthAt jAtikA cANDAla hI kyo na ho|" isapara TIkA karate hue adhyApakajIne kevala itanA hI likhA hai-"sampAdaka jainamitrajI apanese viruddha vicAravAleko pogApanthI batalAte haiM aura apane lekha dvArA samozaraName cANDAlako bhI praveza karate haiM / valihArI ApakI buddhikii|" isase sampAdaka jainamitrajI bahuta saste chUTa gaye haiN| ni sandeha unhone baDA gajava kiyA jo adhyApakajI jaise viruddha vicAravAloko 'pogApanthI' batalA diyaa| parantu apane rAmakI rAyame adhyApakajIne usase bhI kahI jyAdA gajaba kiyA hai jo samavasaraName cANDAlako bhI praveza karAnevAlekI buddhipara 'valihArI' kaha diyA || kyoki padmapurANake kartA zrIraviSeNAcAryane vratI cANDAlako bhI brAhmaNa batalAyA hai-dUsare satzUdrAdikokI to bAta hI kyA hai ? aura svaya hI nahI batalAyA, balki devone--arhanto tathA gaNadharone-batalAyA hai, aisA spaSTa nirdeza kyiA hai Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavasaraNameM zUdroMkA praveza 431 "vratasthamapi cANDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH|" 11-203 aisI hAlatame una cANDAloko samavasaraName jAnese kauna roka sakatA hai ? brAhmaNa honese unakA darjA to zUdrose U~cA hogayA / aura svAmI samantabhadrane to ratnakaraNDazrAvakAcAra ( padya 28) me avatI cANDAlako bhI samyagdarzanase sampanna honepara 'deva' kaha diyA hai aura unhone bhI svaya nahI kahA, balki devone vaisA kahA hai aisA 'devA devaM viduH' ina zabdoke dvArA spaSTa nirdeza kiyA hai| taba usa deva cANDAlako samavasaraName jAnese kauna roka sakatA hai, jise mAnava honeke atirikta devakA bhI darjA mila gayA ? - isake sivAya, mleccha dezomeM utpanna hue mleccha manuSya bhI sakala sayama ( mahAvrata) dhAraNa karake jainamuni ho sakate haiM aisA zrIvIrasenAcAryane jayadhavalA TIkAme aura zrInemicandrAcArya (dvitIya) ne labdhisAra mAthA 193 kI TIkAme vyakta kiyA hai / taba una muniyoko samavasaraName jAnese kauna roka sakatA hai ? ve to gandhakuTIke pAsake sabase pradhAna gaNadhara-munikoTheme baiTheMge, unake liye dUsarA koI sthAna hI nahIM hai| aisI sthitime adhyApakajI kisa kisa AcAryakI buddhipara 'balihArI' hoge ? isase to behatara yahI hai ki ve apanI hI buddhipara balihArI ho jAe~ aura aisI ajJAnatAmUlaka, upahAsajanaka eva Agamaviruddha vyarthakI pravRttiyose bAja Ae~ / ~anekAnta varSa 6 ki0 5, 2-6-1948 1 dekho, ukta TIkAe~ tathA 'bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya nAmaka pustaka pR0 26 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana prAstAvika zrI kundAcAryakI kRtiyo me 'samayasAra' eka prasiddha grantha hai, jo Ajakala adhikatara paThana-pAThanakA viSaya banA huA hai / isako 15vI gAthA apane pracalita rUpame isa prakAra hai : 18 : jo passadi appANaM bhavaddhapuTuM aNaNNamavisesaM / apadesa saMtamajyaM passadi jiNasAsaNaM savvaM // 15 // isame batalAyA gayA ki 'jo AtmAko abaddhaspRSTa, ananya aura avizeSa jaise rUpame dekhatA hai vaha sAre jinazAsanako dekhatA hai|' isa sAmAnya kathana para mujhe kucha zakAe~ utpanna huI aura maiMne unhe kucha AdhyAtmika vidvAno eva samayasAra - rasikoMke pAsa bhejakara unakA samAdhAna cAhA athavA isa gAthAkA TIkAdike rUpame aisA spaSTIkaraNa mAgA jisase una zakAokA pUrA samAdhAna hokara gAthAkA viSaya spaSTa aura vizada ho jAe / parantu kahI se koI uttara prApta nahI huA / do eka vidvAnose pratyakSame bhI carcA calAI gaI para saphala - manoratha nahI ho sakA / aura isaliye maiMne isa gAthAkI vyAkhyAke liye 100) rupae ke puraskArakI eka yojanA kI aura use apane 500) ru0 ke puraskArokI usa vijJaptime agrasthAna diyA jo anekAnta varpa 11 ( san 1952 ) kI sayukta kiraNa na0 4-5 me prakAzita huI hai / gAthAkI vyAkhyAme jina bAtokA spaSTIkaraNa cAhA gayA ve isa prakAra haiM: - ( 1 ) AtmAko abaddha - spRSTa, ananya aura avizeSarUpa se dekhanepara sAre jinazAsanako kaise dekhA jAtA hai ? Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 kAnajI svAmI aura jinazAsana (2) usa jinazAsanakA kyA rUpa haiM jise usa draSTAke dvArA pUrNata dekhA jAtA hai ? (3) vaha jinazAsana zrIkundakunda, samantabhadra, umAsvAti aura akalaka-jaise mahAn AcAryoMke dvArA pratipAdita athavA saMsUcita jinazAsanase kyA kucha bhinna hai ? (4) yadi bhinna nahIM hai to ina sabake dvArA pratipAdita eva sasUcita jinazAsanake sAtha usakI sagati kaise baiThatI hai ? (5) isa gAthAme 'apadesasatamajjha' nAmaka jo pada pAyA jAtA hai aura jise kucha vidvAn 'apadesasuttamajjha' rUpase bhI ullekhita karate haiM, use 'jiNasAsaNa' padakA vizeSaNa batalAyA jAtA hai aura usase dravyazruta tathA bhAvazrutakA bhI artha lagAyA jAtA hai, yaha sava kahA~ taka sagata hai athavA padakA ThIka rUpa, artha aura samvandha kyA honA cAhie ? (6 ) zrIamRtacandrAcArya isa padake arthaka vipayame mauna haiM aura jayasenAcAryane jo artha kiyA hai vaha padame prayukta hue zabdoko dekhate hue kucha khaTakatA huA jAna paDatA hai, yaha kyA ThIka hai athavA usa arthame khaTakane-jaisI koI bAta nahI hai ? (7) eka sujhAva yaha bhI hai ki yaha pada 'apavesasatamajjha' ( apravezasAntamadhya ) hai, jisakA artha anAdimadhyAnta hotA hai aura yaha 'appANa ( AtmAna ) padakA vizeSaNa hai, na ki 'jiNasAsaNa' padakA / zuddhAtmAke liye svAmI samantabhadrane ratnakaraNDa (6) meM aura siddhasenAcAryane svayambhUstuti (prathamadvAtriMzikA ) me 'anAdimadhyAnta' padakA prayoga kiyA hai| samayasArake eka kalazame amRtacandrAcAryane bhI 'madhyAdyantavibhAgamukta' jaise zabdo-dvArA isI vAtakA ullekha kiyA hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 yugavIra-nivandhAvalI ina saba bAtoko bhI dhyAname lenA cAhiye aura taba yaha nirNaya karanA cAhiye ki kyA ukta sujhAva ThIka hai ? yadi ThIka nahI hai to kyo ? (8) 14 vI gAthAme zuddhanayake viSayabhUta AtmAke lie pA~ca vizeSaNokA prayoga kiyA gayA hai, jinamese kula tIna vizeSaNokA hI prayoga 15vI gAthAme huA hai, jisakA artha karate hue zeSa do vizeSaNo 'niyata' aura 'asayukta' ko bhI upalakSaNake rUpame grahaNa kiyA jAtA hai, taba yaha prazna paidA hotA hai ki yadi mUlakArakA aisA hI Azaya thA to phira isa 15vI gAthAme una vizeSaNoko kramabhaga karake rakhanekI kyA jarUrata thI ? 14vI gAthA' ke pUrvArdhako jyokA tyo rakha dene para bhI zeSa do vizeSaNoko upalakSaNake dvArA grahaNa kiyA jA sakatA thA / parantu aisA nahI kiyA gayA, taba kyA isame koI rahasya hai, jisake spaSTa honekI jarUrata hai ? athavA isa gAthAke arthame una do vizeSaNoko grahaNa karanA yukta nahI hai ? vijJapti ke anusAra kisI bhI vidvAnane ukta gAthAkI vyAkhyAke rUpame apanA nibandha bhejane kI kRpA nahI kI, yaha khedakA viSaya hai | hAlA~ki vijJaptime yaha bhI nivedana kiyA gayA thA ki 'jo sajjana puraskAra lenekI sthitime na ho athavA use lenA na cAheMge unake prati dUsare prakArase sammAna vyakta kiyA jAyagA / unhe apane apane iSTa eva adhikRta viSaya para lokahitakI dRSTise lekha likhanekA prayatna jarUra karanA cAhiye / ' 1. ukta 14 vIM gAthA isa prakAra hai : jo passadi appANaM abaddhapuTTa jaNaNNayaM NiyadaM / avisesamasajuttaM taM suddhaNaya viyANIhi // 14 // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana isa nivedanakA pradhAna saketa una tyAgI mahAnubhAvokSullako, ailako, muniyo, AtmArthijano tathA ni svArtha-sevAparAyaNokI ora thA jo adhyAtmaviSayake rasika hai aura sadA samayasArake anucintana evaM paThana-pAThaname lage rahate haiM / parantu kisI bhI mahAnubhAvako ukta nivedanase koI preraNA nahI milI athavA milI ho to unakI lokahitakI dRSTi isa viSaya meM caritArtha nahI ho sakI aura isa taraha prAya chaha mahInekA samaya yo hI bIta gayA / ise merA tathA samAjakA eka prakArase durbhAgya hI samajhanA cAhiye / 435 gata mAgha mAsame ( janavarI san 1953 meM ) merA vicAra vIrasevAmandirake vidvAno - sahita zrIgommaTezvara - bAhubalIjIke mastakAbhiSekake avasara para dakSiNakI yAtrAkA huA aura usake progrAmame khAsa taurase jAte vakta sonagaDhakA nAma rakkhA gayA aura vahA~ kaI dina ThaharanekA vicAra sthira kiyA gayA, kyoki sonagaDha zrIkAnajIsvAmImahArAjakI kRpAse AdhyAtmika pravRttiyokA gar3ha banA huA hai aura samayasArake adhyayana-adhyApanakA vidyApITha samajhA jAtA hai / vahA~ svAmIjI se milane tathA aneka viSayoke zakA samAdhAnakI icchA bahuta dinose calI jAtI thI, jiname samayasArakA ukta viSaya bhI thA, aura isIliye kaI dina ThaharanekA vicAra kiyA gayA thA / mujhe baDI prasannatA huI jabaki 12 pharavarIko subaha svAmIjIkA apane logoMke sammukha prathama pravacana prArambha honese pahale hI sabhAbhavanameM yaha sUcanA milI ki 'AjakA pravacana sayayasArakI 15vI gAthA para mukhtAra sAhabakI zaMkAoko lekara unake samAdhAna- rUpame hogA / ' ora isaliye maiMne usa pravacanako baDI Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 yugavIra-nivandhAvalI utsukatAke sAtha gaurase sunA, jo ghaTA bharase kucha Upara samaya taka hotA rahA hai| sunane para mujhe tathA mere sAthiyoko aisA lagA ki isame merI zakAokA to sparza bhI nahI kiyA gayA hai--yo hI idhara-udharakI bahutasI bAte gAthA tathA gAthetarasambandhI kahI gaI haiN| cunA~ce sabhAkI samAptike vAda maine usakI spaSTa vijJapti bhI kara dI aura kaha diyA ki Ajake pravacanase merI zakAokA to koI samAdhAna huA nhii| isake bAda eka dina maiMne svaya alahadagIme zrIkAnajIsvAmIse kahA ki Apa merI zakAokA samAdhAna likhA dIjie aura nahI to apane kisI ziSyako hI bolakara likhA diijie| isake uttarame unhone kahA ki 'na to maiM svayaM likhatA hU~ aura na kisIko volakara likhAtA hU~, jo kucha kahanA hotA hai use pravacanase hI kaha detA huuN|' isa uttarase mujhe bahuta baDI nirAzA huI, aura isI liye yAtrAse vApisa Aneke bAda, anekAnta ( varSa 11 ) kI 12 vI kiraNake sampAdakIyame, 'samayasArakA adhyayana aura pravacana' nAmase mujhe eka noTa likhaneke liye bAdhya honA par3A, jo isa vipayake apane pUrva tathA vartamAna anubhavoko lekara likhA gayA hai aura jisake antame yaha bhI prakaTa kiyA gayA hai ki "niHsandeha samayasAra-jaisA grantha bahuta gahare adhyayana tathA mananakI apekSA rakhatA hai aura tabhI Atma-vikAsa-jaise yatheSTa phalako phala sakatA hai / hara ekakA vaha viSaya nahIM hai| gahare adhyayana tathA mananake abhAvameM korI bhAvukatAmeM vahanevAloMkI gati bahudhA 'na idharake rahe na udharake rahe' vAlI kahAvatako caritArtha karatI hai athavA ve usa ekAntakI ora Dhala jAte haiM jise AdhyAtmika ekAMta kahate haiM aura jo mithyAtvameM Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 437 parigaNita kiyA gayA hai| isa vipayakI vizeSa carcAko phira kisI samaya upasthita kiyA jaaygaa|" sAtha hI ukta kiraNake usI sampAdakIyame eka noTadvArA, 'puraskArokI yojanAkA natIjA' vyakta karate hue, yaha icchA bhI vyakta kara dI gaI thI ki yadi kamase kama do vidvAna ava bhI samayasArakI 15vI gAthAke sambandhame abhISTa vyAkhyAtmaka nivandha likhaneke lie apanI AmAdagI 15 jUna taka jAhira kareMge to usa viSayake puraskArakI punarAvRtti kara dI jAegI arthAt nivandhake liye yathocita samaya nirdhArita karake patrome usake puraskArakI puna. ghopaNA nikAla dI jaaegii| itane para bhI kisI vidvAnane ukta gAthAkI vyAkhyA likhaneke lie apanI AmAdagI jAhira nahI kI aura na sonagaDhase hI koI AvAz2a aaii| aura isaliye mujhe avaziSTa vipayoke puraskArokI yojanAko radda karake dUsare naye puraskArokI yojanA karanI paDI, jo varSa 12 ke anekAnta kiraNa na0 2 me prakAzita ho cukI hai| aura isa taraha ukta gAthAkI carcAko samApta kara denA par3A thaa| hAlame kAnajIsvAmIke 'Atmadharma' patrakA nayA AzvinakA aka na0 7 daivayogase' mere hastagata huA, jisame 'jinazAsana' 1 'daivayogase likhanekA abhiprAya itanA hI hai ki 'Atmadharma' apane pAsa yA vIrasevAmandirameM AtA nahIM hai, pahale vaha 'anekAnta' ke parivartanameM AtA thA, jabase nyAyAcArya pa0 mahendrakumArajI-jaisoke kucha lekha svAmIjIke mantavyoMke viruddha anekAntameM prakAzita hue tavase Atmadharma anekAntase ruSTa ho gayA aura usane darzana denA hI vanda kara diyaa| pIche kisI sajjanane eka varSake liye use apanI orase vIrasevAmandirako bhijavAyA thA, usakI avadhi samApta hote hI ava phira usakA Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 yugavIra-nivandhAvalI zIrSakake sAtha kAnajIsvAmIkA eka pravacana diyA huA hai aura usake antame likhA hai-"zrI samayasAra gAthA 15 para pUjya svAmIjIke pravacanase / " isa pravacanakI koI tithi-tArIkha sAthame sUcita nahI kI gaI, jisase yaha mAlUma hotA ki kyA yaha pravacana vahI hai jo apane logoke sAmane tA0 12 pharavarIko diyA gayA thA athavA usake vAda diyA gayA koI dUsarA hI pravacana hai| yadi yaha pravacana vahI hai jo 12 pharavarIko diyA gayA thA, jisakI sarvAdhika sabhAvanA hai, to kahanA hogA ki vaha usa pravacanakA bahuta kucha saskArita rUpa hai| saskArakA kArya svaya svAmIjIke dvArA huA hai yA unake kisI ziSya athavA pradhAna ziSya zrIrAmajI mAnikacandajI dozI vakIlake dvArA, joki Atmadharmake sampAdaka bhI hai, parantu vaha kArya cAhe kisIke bhI dvArA sampanna kyo na huA ho, itanA to sunizcita hai ki yaha lekhabaddha huA pravacana svAmIjIko dikhalAsunAkara aura unakI anumati prApta karake hI chApA gayA hai aura isalie isakI sArI jimmedArI unhIke Upara hai| astu / isa lekhabaddha saskArita pravacanase bhI merI zakAokA koI samAdhAna nahI hotaa| AThamese sAta zakAoko to isame prAyaH chuA taka bhI nahI gayA hai, sirpha dUsarI zakAkA UparA-UparI darzana denA vanda hai, javaki apanA 'anekAnta' patra kaI varSoMse varAvara kAnajIsvAmIkI sevAmeM bheMTasvarUpa jA rahA hai| aura isalie yaha aka apane pAsa sonagaDhake Atmadharma-Aphisase bhejA nahIM gayA hai-javaki 15 vI gAthAkA viSaya honese bhejA jAnA cAhie thA balki dillI meM eka sajjanake yahA~se ittaphAkiyA dekhaneko mila gayA hai / yadi yaha aka na milatA to isa lekhake likhe jAnekA avasara hI prApta na hotaa| isa akakA milanA hI prastuta lekhake likhanemeM pradhAna nimitta kAraNa hai| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 439 sparza karate hue jinazAsanake rUpa-viSayame jo kucha kahA gayA hai vaha baDA hI vicitra tathA avicAritaramya jAna par3atA hai| sArA pravacana AdhyAtmika ekAntakI ora DhalA huA hai, prAyaH ekAnta mithyAtvako puSTa karatA hai aura jinazAsanake svarUpa-vipayame logoko gumarAha karanevAlA hai| isake sivA jinazAsanake kucha mahAn stabhoko bhI isame "laukikajana" "anyamatI" jaise zabdose yAda kiyA hai aura prakArAntarase yahA~ taka kaha DAlA hai ki unhone jinazAsanako ThIka samajhA nahI, yaha saba asahya jAna paDatA hai / aisI sthitima samayAbhAvake hote hue bhI mere lie yaha Avazyaka ho gayA hai ki maiM isa pravacanalekhapara apane vicAra vyakta karUM, jisase sarvasAdhAraNapara yaha spaSTa ho jAya ki prastuta pravacana samayasArakI 15 vI gAthApara kI jAnevAlI ukta zakAokA samAdhAna karane meM kahA~ taka samartha hai aura jinazAsanakA jo rUpa isame nirdhArita kiyA gayA hai vaha kitanA sagata athavA sAravAn hai / usIke lie prastuta lekhakA yaha saba prayatna hai / AzA hai sahRdaya vidvajjana dono lekhopara gabhIratAke sAtha vicAra karanekI kRpA kareMge aura jahA~ kahI merI bhUla hogI use premake sAtha mujhe sujhAnekA bhI kaSTa uThAeMge, jisase maiM usako sudhAraneke lie samartha ho skuuN| gAthAke eka padakA ThIka rUpa, artha aura sambandha ukta gAthAkA eka pada 'apadesasaMtamajha' isa rUpame pracalita hai| pravacanalekhame gAthAko saskRtAnuvAdake rUpame prastuta karate hue isa padakA saskRta rUpa 'apadezasAntamadhyaM' diyA hai, jisase yaha jAnA jAtA hai ki zrIkAnajIsvAmIko padakA yaha pracalita rUpa hI iSTa tathA mAnya hai, jayasenAcAryane sata (sAnta) ke svA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 yugavIra-nivandhAvalI para jo 'sutta' (sUtra) zabda rakkhA hai vaha Apako svIkAra nahI hai| astu, isa padake rUpa, artha aura sambandhake vipayame jo vivAda hai use zakA na0 5 me nivaddha kiyA gayA hai| chaThI zakA isa padake usa arthase sambandha rakhatI hai jise jayasenAcAryane 'apadesasuttamajha' pada mAnakara apanI TIkAme prastuta kiyA hai aura jo isa prakAra hai - "apadesasuttamajhaM apadezasUtramadhyaM, apadizyate'thoM yena sa bhavatyapadezazabdaH dravyazratamiti yAvat sUtraparicchittirUpaM bhAvazrutaM jJAnasamaya iti, tena zabdasamayena vAcyaM jJAnasamayena paricchedyamapadezastramadhyaM bhaNyate iti / isame 'apadesa' kA artha jo 'dravyazruta' aura 'suttaM' kA artha 'bhAvazruta' kiyA gayA hai vaha zabda-arthakI dRSTise eka khaTakanevAlI vastu hai, jisakI vaha khaTakana aura bhI bar3ha jAtI hai jaba yaha dekhane me AtA hai ki 'madhya' zabda kA koI artha nahI kiyA gayA-use vaise hI arthasamuccayake sAthame lapeTa diyA gayA hai| kAnajIsvAmIne yadyapi 'sutta' zabdakI jagaha 'saMta (sAnta)' zabda svIkAra kiyA hai phira bhI isa padakA artha vahI dravyazrutabhAvazrutake rUpame apanAyA hai jise jayasenAcAryane prastuta kiyA hai, cunAMce Apake yahA~se samayasArakA jo gujarAtI anuvAda san 1942 me prakAzita huA hai usame 'sAnta' kA artha 'jJAnarUpIbhAvazruta' diyA hai, jo aura bhI khaTakanevAlI vastu bana gayA hai / sAtavI zakA isa pracalita padake sthAnapara jo dUsarA pada sujhAyA gayA hai usase sambandha rakhatI hai| vaha pada hai 'apavesasaMtamajjha' / isa sasUcita tathA dUsare pracalita padame paraspara bahuta hI thoDA sirpha eka akSarakA antara hai-isame 've' akSara hai to usame Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 441 'de', zepa saba jyo kA tyo hai| lekhakokI kRpAse 've' kA 'de' likhA jAnA athavA pannoke cipaka jAne Adike kAraNa 've' kA kucha aza uDakara usakA 'de' bana jAnA tathA paDhA jAnA bahuta kucha svAbhAvika hai| isa sasUcita padakA artha 'anAdimadhyAnta' hotA hai aura yaha vizepaNa zuddhAtmAke lie aneka sthAnopara prayukta huA hai, jisake kucha udAharaNa zakAme noTa kiye gaye haiM aura phira pUchA gayA hai ki yadi padakA yaha sujhAva ThIka nahI hai to kyo ? aisI sthitime pracalita-pada aura tadvipayaka yaha sujhAva vicAraNIya jarUra ho jAtA hai| isa taraha tIna zakAe~ pracalitapadake rUpAdi-viSayase sambandha rakhatI hai, jinhe pravacanalekhame vicArake liye chuA taka bhI nahI gayA-samAdhAnakI to vAta hI dUra hai-yaha usa lekhako paDhakara pAThaka svaya jAna sakate haiN| ho sakatA hai ki svAmIjIke pAsa ina zakAoke samAdhAna-viSayame kucha kahaneko na ho aura isIse unhone apane usa vAkya ( "jo kucha kahanA hotA hai use pravacaname hI kaha detA hU~") ke anusAra kucha na kahA ho| kucha bhI ho, para isase samayasArake adhyayanakI gaharAIko Thesa jarUra pahu~catI hai| yahA~ para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki gata varSa ( san 1652 me ) sAgarame varNIjayantIke avasara para aura isa varSa khAsa indaurameM yAtrAke avasara para merI isa padake rUpAdi-vipayame pa0 vazIgharajI nyAyAlakArase bhI, jo ki jainasiddhAntake eka bahuta baDe jJAtA hai, carcA AyI thI, unhone ukta sujhAvako ThIka batalAte hue kahA ki hama pahalese isa padako 'appANaM' padakA vizeSaNa mAnate Aye haiM, aura taba isake 'apadesasuttamajjhaM' (apradezasUtramadhya) rUpako lekara eka dUsare hI Dhagata Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 yugavIra-nibandhAvalI isake 'anAdimadhyAnta' arthakI kalpanA karate the jo ki eka kliSTa kalpanA thI / aba isake prastAvita rUpase artha bahuta hI spaSTa tathA sarala ( sahaja bodhagamya ) ho gayA hai / sAtha hI yaha bhI batalAyA ki zrIjayasenajIne isa padakA jo artha kiyA hai aura usake dvArA ise 'jiNasAsaNaM' padakA vizeSaNa banAyA hai vaha ThIka tathA sagata nahI hai / gAthAke artha meM atirikta vizeSaNa prastuta gAthAkA artha karate hue usame AtmAke liye pUrva gAthA - prayukta 'niyata' aura 'asayukta' vizeSaNoko upalakSaNase grahaNa kiyA jAtA hai, jo ki isa gAthAme prayukta nahI hue haiM / inhI aprayukta eva atirikta vizeSaNoke grahaNase zakA na08 kA sambandha hai aura usameM yaha jijJAsA prakaTa kI gaI hai ki ina vizeSaNokA grahaNa kyA mUlakArake AzayAnusAra hai ? yadi hai to phira 14vI gAthAme prayukta hue pA~ca vizeSaNoko isa gAthAme kramabhaga karake kyoM rakhA gayA hai jaba ki 14vI gAthAke pUrvArdhako jyokA tyo rakha denepara bhI kAma cala sakatA thA arthAt zepa do vizeSaNo 'avizeSa' aura 'asaMyukta' ko upalakSaNa dvArA grahaNa kiyA jA sakatA thA? aura yadi nahI hai, to phira artha meM inakA grahaNa karanA hI ayukta hai / isa zakAko bhI svAmIjIne apane pravacaname chuA taka nahI haiM, aura isalie isake vipayame bhI vahI bAta kahI jA sakatI haiM, jo pichalI tIna zakAoke viSayame kahI gaI hai - arthAt isa zakAke viSaya me bhI unhe kucha kahane ke lie nahI hogA aura isIse kucha nahI kahA gayA / yahA~ para eka bAta aura prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki kucha arsA huA mujhe eka patra rohataka ( pUrva pajAba ) se DAka Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 443 dvArA prApta huA thA jisapara sthAnake sAtha patra likhanekI tArIkha to hai, parantu bAhara bhItara kahI bhI patra bhejanevAle sajjanakA koI nAma upalabdha nahI hotA / sabhavata ve sajjana bAvU nAnakacandajI eDavokeTa jAna paDate haiM, jo ki samayasArake svAdhyAyake premI haiM aura usa premI honeke nAte hI patrame kucha likhaneke prayAsakA ullekha bhI kiyA gayA hai / isa patra meM AThavI zakA viSayame jo kucha likhA hai use upayogI samajhakara yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai ' gAthA na 0 15 ke pahale caraNameM jo krama -bhaga hai vaha bahuta hI rahasyamaya hai / yadi gAthA na015 me gAthA na0 14 kA pUrvArdha de diyA jAtA to do vizeSaNa 'avizeSa' aura 'asaMyukta' chUTa jAte / ye vizeSaNa kisI dUsare vizeSaNake upalakSaNa nahI ho sakate / kramabhaga karane para do vizeSaNa 'niyata' aura 'asayukta' chUTe haiM so inameM se 'niyata' vizeSaNa to 'ananya' kA upalakSaNa hai / jo vastu ananya hotI hai vaha 'niyata' avazya hotI haiM, isa kAraNa ananya kaha denese niyatapanA A hI gayA / isI taraha 'avizeSa' kahanese asayuktapanA A hI gayA / sayoga vizeSome hI / ho sakatA hai sAmAnyameM nahI - sAmAnya to do dravyokA sadA hI judA judA rahatA hai / sayuktapnA kisI dravyake eka vizeSakA dUsare dravyake vizeSase ekatva ho jAnA hai / zrIkundakundane kramabhaga karake apanI (nirmANa) kalAkA pradarzana kiyA hai aura gAthA na0 15 me bhI zuddhanayake pUrNasvarUpako surakSita rakkhA hai / avizeSa aura asayuktakA isa prakArakA sambandha anya tIna vizeSaNose nahI hai jisa prakArakA niyatakA ananyase asayuktakA avizepase hai / ' (sAmAnya) Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 yugavIra-nibandhAvalI zuddhAtmadarzI aura jinazAsana prastuta gAthAme AtmAko abaddhaspRSTAdi-rUpase dekhanevAle zuddhAtmadarzIko sampUrNa jinazAsanakA dekhanevAlA batalAyA hai| isIse prathamAdi cAra zakAokA sambandha hai| pahalI zaMkA sAre jinazAsanako dekhaneke prakAra tarIke athavA Dhaga (paddhati ) Adise sambandha rakhatI hai, dUsarIme usa draSTA-dvArA dekhe jAnevAle ginazAsanakA rUpa pUchA gayA hai, tIsarIme usa rUpaviziSTa jinazAsanakA kucha mahAn AcAryo-dvArA pratipAdita athavA sasUcita jinazAsanake sAtha bheda-abhedakA prazna hai, aura cauthIme bheda na honekI hAlatame yaha savAla kiyA gayA hai ki taba ina AcAryo-dvArA pratipAdita eva sasUcita jinazAsanake sAtha usakI sagati kaise baiThatI hai ? inamese pahalI, tIsarI aura cauthI ina tIna zakAoke viSayame pravacanalekha prAya mauna hai| usameM bArabAra isa bAtako to aneka prakArase doharAyA gayA hai ki jo zuddhAtmAko dekhatA-jAnatA hai vaha samasta jinazAsanako dekhatA-jAnatA hai athavA usane use dekha-jAna liyA, parantu una vizeSaNoke rUpameM zuddhAtmAko dekhane-jAnane mAtra sAre jinazAsanako kaise dekhatA-jAnatA hai yA dekhane-jAnaneme samartha hotA hai athavA kisa prakArase usane use dekha-jAna liyA hai, isakA kahI bhI koI spaSTIkaraNa nahI hai aura na bhedA'bhedakI bAtako uThAkara usake viSayameM hI kucha kahA gayA hai, sirpha dUsarI zakAke viSayabhUta jinazAsanake rUpa-vipayako lekara usIke sambandhame jo kucha kahanA thA vaha kahA gayA hai| ava Age usIpara vicAra kiyA jAtA hai| zrIkAnajIsvAmI mahArAjakA kahanA hai ki 'jo zuddha AtmA Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 445 hai vaha jinazAsana hai' yaha Apake pravacanakA mUla sUtra hai, jise pravacanalekhame agrasthAna diyA gayA hai aura isake dvArA yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki zuddhAtmA aura jinazAsana dono eka hI haiM, nAmakA antara hai, jinazAsana hI zuddhAtmAkA dUsarA nAma hai| parantu zuddhAtmA to jinazAsanakA eka viSaya prasiddha hai, vaha svaya jinazAsana athavA samagna jinazAsana kaise ho sakatA hai ? jinazAsanake aura bhI anekAneka viSaya haiM, azuddhAtmA bhI usakA vipaya hai, pudgala dharma adharma AkAza aura kAla nAmake zepa pA~ca dravya bhI usake vipaya hai, kAlacakrake avasarpiNI utsarpiNI Adi bheda-prabhedokA tathA tIna lokakI racanAkA vistRta varNana bhI usake antargata hai / vaha sapta tattvo, nava padArtho, caudaha guNasthAno, caturdazAdi jIvasamAso, SaT paryAptiyo, dasa prANo, cAra sajJAo, caudaha mArgaNAo, dvividha-caturvidhyAdi upayogo aura nayo tathA pramANokI bhArI carcAo eva prarUpaNAoko AtmasAt kiye athavA apane aka ( goda ) me liye hue sthita hai| sAtha hI mokSamArgakI dezanA karatA huvA ratnatrayAdi dharma-vidhAno, kumArgamathano aura karmaprakRtiyoke kathanopakathanase bharapUra hai| sakSepameM jinazAsana jinavANIkA rUpa hai, jisake dvAdaza aga aura caudaha pUrva apAra vistArako liye hue prasiddha hai| aisI hAlatame jaba ki zuddhAtmA jinazAsanakA ekamAtra viSaya bhI nahI hai taba usakA jinazAsanake sAtha ekatva kaise sthApita kiyA jA sakatA hai ? usame to guNasthAno tathA mArgaNAo Adike sthAna taka bhI nahI hai, jaisA ki svaya kundakundAcAryane samayasArame pratipAdita kiyA hai| 1 dekho, samayasAra gAthA 52 se 55 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -phaTA 446 yugavIra-nivandhAvalI yahA~ viSayako ThIka hadayaGgama karaneke lie itanA aura bhI jAna lenA cAhie ki jinazAsanako jinavANIkI taraha jinapravacana, jinAgama-zAstra, jinamata, jinadarzana, jinatIrtha, jinadharma aura jinopadeza bhI kahA jAtA hai--jainazAsana, jainadarzana aura jainadharma bhI usIke nAmAntara hai, jinakA prayoga bhI kAnajI svAmIne apane pravacaname jinazAsanake sthAnapara usI taraha kiyA hai jisa taraha ki 'jinavANI' aura 'bhagavAnako vANI' jaise zabdokA kiyA hai| isase jina-bhagavAnane apanI divya-vANIme jo kucha kahA hai aura jo tadanukUla bane hue sUtro-zAstrome nivaddha hai vaha saba jinazAsanakA aga hai, ise khUba dhyAna rakhanA cAhiye / aba maiM zrIkundakundAcArya-praNIta 'samayasAra'ke zabdome hI yaha batalA denA cAhatA hU~ ki zrIjinabhagavAnane apanI vANIme una saba viSayokI dezanA ( zAsti ) kI hai jinakI Upara kucha sUcanA dI gaI hai / ve zabda gAthAke nambara sahita isa prakAra hai vavahArassa darIsaNamuvaeso vaNNado jinnvrohiN| jIvA ede savve ajjhavasANAdao bhAvA // 46 // emeva ya vavahAro ajjhavasANAdi aNNabhAvANaM / jIvo tti kado sutte....................... // 48 // vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vnnnnmaadiiyaa| guNaThANaMtA bhAvA Na du keI NicchayaNayassa // 56 // taha jIve kammANa NokammANa ca passiTu vaNNaM / jIvassa esa vaNNo jiNehiM vavahArado utto // 59 // evaM gaMdharasaphAsarUvA deho saMThANamAiyA je ya / savve vavahArassa ya NicchayadaNhU vavadisaMti // 60 // pajjattA'pajjatA je suhamA vAdarA ya je ceva / dehassa jIvasaNNA sutte vavahArado uttA // 37 // Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 kAnajI svAmI aura jinazAsana 447 jIvassevaM baMdho bhaNido khalu sacadarasIhi // 7 // utpAdedi karedi va vadhadi pariNAmapadi gihadi ya / AdA puggaladanya vavahAraNayansa battavyaM // 10 // jIve kamma baDhe puDhe cedi vvhaarnnybhnnitt| suddhaNayassa du jIve abadvapuThTha havaDa jIyo ||14|| sammattapaDiNivaddha micchatta jiNavahiM parikahiyaM / tansodayeNa jIvo minchAdiThiI tti NAyavyo ||16|| NANarasa paDiNibaddha aNNANaM jiNavargaha parikahiya / tassodayeNa jIvo aNNANI hodi NAyavyo / / 16 / / cAsti-paDiNivaddhaM kAsAyaM jiNavarohi parikaliyaM / tassodApaNa jIyo acaritto hodi NAyavyo // 163 / / tesiM heU bhaNiDhA ajhavasANANi sambadarIhi / micchata aNNANaM avirayabhAvo ya jogo ya ||19| udayavivAgo viviho kammANa vaNNio jiNavargaha / / 198 / / AukkhayeNa maraNaM jIvANa jiNavarohiM paNattaM / / 248 / / AUdayeNa jIvadi jIvo eva bhaNaMti savvAha / / 251 / / ajhavasideNa vadho satte mAreu mA va maareu| eso vadhasamAso jIvANa NicchayaNayasma // 262 / / vada samidI guttIo sIlatava jiNavarahiM papaNattaM / kubato vi abhavyo aNNANI micchadichI du||27|| evaM vavahArassa du vattavaM darisaNaM samAseNa / suNu Nicchayassa vayaNa pariNAmakraya tu jaM hoI // 35 // vavahArio puNa Nao doNNi vi ligANi bhaNai moktapa / NicchayaNao Na icchaDa mokkhapahe savyaliMgANi |14|| ina saba uddharaNose tathA zrIkundakundAvApane apane pravacanasArame jinazAsanake sArarUpame jina jina bAtoM ullekha ayavA sasUcana kiyA hai una savako dekhanene yaha bAta bilkula spaSTa ho. jAtI hai ki (ekamAtra zuddhAtmA jinagAsana nahIM hai, jinazAsana Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %D 448 yugavIra-nivandhAvalI nizcaya aura vyavahAra dono nayo tathA upanayoMke kathanako sAthake sAtha liye hue jJAna, jJeya aura cAritrarUpa sAre arthasamUhako usakI sava avasthAo-sahita apanA viSaya kiye hue hai| yadi zuddha AtmAko hI jinazAsana kahA jAya to zuddhAtmAke jo pA~ca vizeSaNa-avaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asayukta-kahe jAte haiM ve jinazAsanako bhI prApta hoge / parantu jinazAsanako avaddhaspRSTAdika-rUpame kaise kahA jA sakatA hai ? jinazAsana jinakA zAsana athavA jinase samudbhata zAsana honeke kAraNa jinake sAtha sambaddha hai, jisa arthasamUhakI prarUpaNAko vaha liye hue hai usake sAtha bhI vaha sambaddha hai, jina zabdoMke dvArA arthasamUhakI prarUpaNA kI jAtI hai unake sAtha bhI usakA sambandha hai| isa taraha zabda-samaya, artha-samaya aura jJAna-samaya tInoke sAtha java jinazAsanakA sambandha hai taba use abaddhaspRSTa kaise kahA jA sakatA hai ? nahI kahA jA sktaa| aura karmoke bandhanAdikI to usake sAtha koI kalpanA hI nahI banatI, jisase usa dRSTike dvArA use abaddhaspRSTa kahA jAya / 'ananya' vizeSaNa bhI usake sAtha ghaTita nahI hotA, kyoki vaha zuddhAtmAko choDakara azuddhAtmAo tathA anAtmAoko bhI apanA viSaya kiye hue hai athavA yo kahie ki vaha anya zAsano mithyAdarzanoko bhI apaneme sthAna diye hue hai| zrI siddhasenAcAryake zabdome to vaha jinapravacana 'mithyAdarzanokA samUhamaya hai, itane para bhI bhagavatpadako prApta hai, amRtakA sAra hai aura savigna-sukhAdhigamya hai, jaisA ki sanmatisUtrake antame usakI magalakAmanAke liye prayukta kiye gaye nimna vAkyase prakaTa hai : bhaha micchAdasaNasamUhamaiyassa amiysaarss| jiNavayaNasla bhagavao saMviggasuhAhigammassa // 3-70 // Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 kAnajI svAmI aura jinazAsana 449 isa taraha jinazAsanakA 'ananya' vizepaNa nahI banatA / 'niyata' vizeSaNa bhI usake sAtha ghaTita nahI hotA, kyoki prathama to sava jino-tIrthaMkarokA zAsana phonogrAphake rikArDakI taraha eka hI athavA eka hI prakArakA nahI rahA hai arthAt aisA nahI ki jo vacanavargaNA eka tIrthakarake muMhase khirI vahI jaMcI-tulI dUsare tIrthaMkarake muMhase nikalI ho-balki apane apane samayakI, paristhiti, AvazyakatA aura pratipAdyoke anurodhavaza kathanazailIkI vibhinnatAke sAtha kucha-kucha dUsare bhedako bhI vaha liye hue rahA hai, jisakA eka udAharaNa mUlAcArakI nimna gAthAse jAnA jAtA hai .vAvIsaM titthayarA sAmAiyaM saMjamaM uvadisaMti / chedovaTThAvaNiyaM puNa bhayavaM usaho ya vIro yaH // 7-36 // isame batalAyA hai ki 'ajitase lekara pArzvanAthaparyanta . vAIsa tIrthaMkarone 'sAmAyika' sayamakA aura RSabhadeva tathA vIra bhagavAnane 'chedopasthApanA' sayamakA upadeza diyA hai| agalI gAthAome upadezakI isa vibhinnatAke kAraNako, tAtkAlika paristhitiyokA kucha ullekha karate hue, spaSTa kiyA gayA hai tathA aura bhI kucha vibhinnatAokA sakAraNa sUcana kiyA gayA hai| isa viSayakA vizeSa paricaya prApta karaneke liye 'jainatIrthakarokA zAsanabheda' nAmaka vaha nibandha dekhanA cAhie jo prathamataH agasta san 1616 ke 'jana hitaiSI' patrame aura bAdako 'jainAcAryoMkA zAsanabheda' nAmaka granyake pariziSTo 'ka, kha' me parivardhanAdike sAtha prakAzita huA hai aura jisame digambara tathA zvetAmbara dono sampradAyoke aneka pramANokA sakalana hai| sAtha Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 yugavIra-nivandhAvalI ho, yaha bhI pradarzita kiyA gayA hai ki una bhedoMke kAraNa muniyoke mUlaguNome bhI antara rahA hai| , dUsare jinavANIke jo dvAdaza aga haiM uname antakRddaza, anuttaropapAdikadaza, praznavyAkaraNa aura dRSTivAda jaise kucha aga aise haiM jo saba tIrthakarokI vANImeM eka hI rUpako liye hue nahI ho sakate / ____tIsare, vividha nayabhagoko Azraya dene aura syAdvAdanyAyako apanAneke kAraNa jinazAsana sarvathA eka rUpame sthira nahI / rahatA-vaha eka hI bAtako kahI kabhI nizcaya nayakI dRSTise kathana karatA hai to usIko anyatra vyavahAratayakI dRSTise kathana karaneme pravRtta hotA hai aura eka hI vipayako kahI gauNa rakhatA hai to dUsarI jagaha usIko mukhya banAkara Age le AtA hai| eka hI vastu jo eka nayadRSTise vidhirUpa hai vahI usame dUsarI nayadRSTise niSedharUpa bhI hai / isI taraha jo nityarUpa hai , vahI anityarUpa bhI hai aura jo eka rUpa hai vahI anekarUpa bhI hai| isI sApekSa nayavAdame usakI samIcInatA sanihita aura surakSita rahatI hai, kyoki vastutattva anekAntAtmaka haiN| isIse usakA vyavahAranaya sarvathA abhUtArtha yA asatyArtha nahIM hotaa| 'yadi vyavahAranaya sarvathA asatyArtha hotA to zrI jinendradeva use apanAkara usake dvArA mithyA upadeza kyo dete ? jisa vyavahAranayake upadeza athavA vaktavyase sAre jainazAstra athavA jinAgamake aga bhare paDe haiM vaha to nizcayanayakI dRSTime 'abhUtArtha hai, jabaki vyavahAranayakI dRSTime vaha zuddhanaya yA nizcayanaya bhI abhUtArtha-asatyArtha hai joki vartamAname aneka prakArake sudRDha karmabandhanose baMdhe hue, nAnA prakArakI paratantratAoko - ~ Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 451 dhAraNa kiye hue; bhavabhramaNa karate aura dukha uThAte hue sasArI jIvAtmAoko sarvathA karmabandhanase rahita avaddhaspRSTAdike rUpamai ullekhita karatA hai aura unhe pUrNajJAna tathA Anandamaya batalAtA hai, jo ki pratyakSake viruddha hI nahI, kintu Agamake bhI viruddha hai-AgamameM AtmAke sAtha karmavandhanakA bahuta vistArake sAtha varNana hai| jisakA kucha sUcana kundakundake samayasArAdi granthomeM bhI pAyA jAtA hai| yahA~ prasagavaza itanA aura prakaTa kiyA jAtA hai ki zuddha yA nizcayanayako dravyArthika aura vyavahAranayako paryAyAthikanaya kahate haiN| ye dono mUlanaya pRthak rahakara eka dUsareke vaktavyako kisa dRSTise dekhate haiM aura usa dRSTise dekhate hue samyagdRSTi hai yA mithyAdRSTi, isakA acchA vivecana zrIsiddhasenAcAryane apane sanmatisUtrakI nimna gAthAomeM kiyA hai| davyaTThiya vattavyaM avatthu NiyameNa pajavaNayasta / taha pajavattha avatthumeva davaThiyaNayassa // 10 // uppajjaMti viyaMti ya bhAvA pajavaNayassa / davyaThThiyassa savvaM sayA aNuppaNNamaviNacha / / 11 / / davya pajjava-viuyaM davva-vijuttA ya pajjavA nntthi|| uppAya-TTii-bhagA hodi daviyalakkhaNa evaM // 12 // ee puNa sagahao pADikkamalakkhaNa duveNhaM pi / tamhA micchadichI patteya do vi mUlaNayA // 13 // ina gAthAome batalAyA hai ki-'paryAyArthikanayakI dRSTimeM dravyAthikanayakA vaktavya ( sAmAnya ) niyamase avastu hai| isI taraha dravyArthikanayakI dRSTimeM paryAyArthika nayakA vaktavya (vizepa) avastu hai / paryAyArthika nayakI dRSTime saba padArtha niyamase utpanna hote haiM aura nAzako prApta hote haiN| dravyAthikanayakI dRSTime naM koI padArtha kabhI utpanna hotA hai aura na nAzako prApta hotA MHAN Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 yugavIra - nivandhAvalI 1 1 hai / dravya paryAyake ( utpAda - vyayake ) vinA aura paryAya dravyake ( dhIvyake ) vinA nahI hote, kyoki utpAda vyaya aura zrIvya ye tIno dravya - satkA advitIya lakSaNa haiM, ye ( utpAdAdi ) tIno eka dUsareke sAtha milakara hI rahate haiM, alaga-alaga rUpame ne' dravya ( satu ) ke koI lakSaNa nahIM hote aura isaliye dono mUlanaya alaga-alaga rUpame - eka dUsarekI apekSA na rakhate hue - mithyAdRSTi haiM / arthAt dono nayomese eka dUsarekI apekSA na rakhatA huA apane hI pratipAdana karanekA Agraha karatA hai taba vaha apane dvArA grAhya vastuke eka azame pUrNatAkA mAnanevAlA honese mithyA hai aura jaba vaha apane pratipakSInayakI apekSA rakhatA huA pravartatA haiusake viSayakA nirasana na karatA huA taTastha rUpase apane viSaya taba vaha apane dvArA grAhya ( vaktavya ) kA pratipAdana karatA hai vastuke eka azako azarUpame hI kAraNa samyaku vyapadezako prApta hotA ( pUrNarUpame nahI ) mAnaneke samyagdRSTi kahalAtA hai / ' F 157 jaba koI bhI naya viSayako sat rUpa 1 , MA = aisI hAlata me jinazAsanakA sarvathA 'niyata' vizeSaNa nahI vanutA / cauthA 'avizeSa' vizeSaNa bhI usake sAtha sagata nahI baiThatA, kyoki jinazAsana aneka viSayoke prarUpaNAdi- sambandhI bhArI vizeSatAoko liye hue hai, itanA nahI, balki anekAntAtmaka syAdvAda usakI sarvopari vizeSatA hai, jo anya zAsanome nahI pAI jAtI / isIse svAmI samantabhadrane svayabhUstotrame likhA hai ki 'syAcchabdastAvake nyAye nA'nyeSAmAtmavidviSAm (102) arthAt 'syAt' zabdakA prayoga Apake hI nyAyame hai, dUsaroke, nyAyame nahI, jo ki apane vAda ( kathana ) ke pUrva use na apanAneke kAraNa } 1 * apane zatru Apa bane hue haiM / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 453 sAtha hI yaha bhI pratipAdana kiyA hai ki jinendrakA 'syAt zabdapurassara-kathanako liye hue jo syAvAda hai-anekAntAtmaka pravacana ( zAsana) hai-vaha dRSTa (pratyakSa) aura iSTa ( AgamAdika ) kA avirodhaka honese anavadya ( nirdopa) hai, jaba ki dUsarA 'syAt' zabdapUrvaka kathanase rahita jo sarvathA ekAntavAda hai vaha nirdopa pravacana ( zAsana ) nahI hai, kyoki dRSTa aura iSTa donoke virodhako liye hue hai ( 138 ) / akalakadevane to syAdvAdako jinazAsanakA amoghalakSaNa batalAyA hai, jaisAki unake nimna suprasiddha vAkyase prakaTa hai-- zrImatparamagambhIra syAdvAdA'moghalAMchanam / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam / / svAmI samantabhadrane apane 'yuktyanuzAsana' me, zrIvIrajinake zAsanako, ekAdhipatitvarUpa lakSmIkA svAmI honekI zaktise sampanna batalAte hue, jina bizeSokI viziSTatAse advitIya pratipAdita kiyA hai ve nimna kArikAse bhalI prakAra jAne jAte haiM dayA-dama-tyAga-samAdhiniSThaM naya-pramANa-prakRtA''asArtha / adhRSyamanyairakhilaiH pravAdaijina ! tvadIyaM matamadvitIyam // isameM batAyA hai ki vIrajinakA zAsana dayA, dama, tyAga } aura samAdhikI niSThA-tatparatAko .liye hue haiM, nayo tathA pramANoke dvArA vastutattvako bilkula spaSTa ( sunizcita.) karanevAlA hai aura anekAntavAdase bhinna dUsare sabhI pravAdo (prakalpita ekAntavAdo ) se avAdhya hai, ( yahI saba usakI vizeSatA hai) aura isIliye vaha advitIya hai-sarvAdhinAyaka honekI kSamatA rakhatA hai| aura zrIsiddhasenAcAryane jina-pravacana ( zAsana) ke lie - - - - - Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 yugavIra-nivandhAvalI 'mithyAdarzana-samUhamaya' 'amatasAra' jaise jina vizeSaNokA prayoga sanmatisUtrakI antima gAthAme kiyA hai unakA ullekha Upara A cukA hai, yahA~ ukta sUtrakI pahalI gAthAko aura uddhRta kiyA jAtA hai jisame jinazAsanake dUsare kaI mahatvake vizeSaNokA ullekha hai .siddhaM siddhatthANaM ThANamaNovamasuhaM uvagayANaM / kusamaya-visAsaNaM sAsaNaM jiNANaM bhavajiNANaM // isame bhavako jItanevAle jino-arhantoke zAsanako cAra vizeSaNose viziSTa batalAyA hai-1 siddha ( akalpita evaM / pratiSThita ), 2 siddhArthokA sthAna (pramANasiddha padArthoMkA pratipAdaka ), 3 zaraNAgatoke liye anupama sukhasvarUpa ( mokSasukha) takakI prApti karAnevAlA 4 kusamayoke zAsanakA nivAraka ( sarvathA ekAntavAdakA Azraya lekara zAsanArUDha bane hue sava mithyAdarzanoke garvako cUra-cUra karanekI zavitase sampanna ) / svAmI samantabhadra, siddhasena aura akalakadeva-jaise mahAn jainAcAryoMke uparyukta vAkyose jinazAsanakI vizeSatAo yA usake savizeSarUpakA hI patA nahI calatA, balki usa zAsanakA bahuta kucha mUlasvarUpa mUrtimAna hokara sAmane A jAtA hai / parantu isa svarUpa-kathaname kahI bhI zuddhAtmAko jinazAsana nahI batalAyA gayA, yaha dekhakara yadi koI sajjana ukta mahAn AcAryoko, jo ki jinazAsanake stambhasvarUpa mAne jAte haiM, 'laukikajana' yA 'anyamatI' kahane lage aura yaha bhI kahane lage ki 'unhoMne jinazAsanako jAnA yA samajhA taka nahI' to vijJa pAThaka use kyA kahege, kina zabdose pukAreMge aura usake jJAnakI kitanI sarAhanA karege yaha maiM nahI jAnatA, vijJa pAThaka A K ALAM daARAM Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 kAnajI svAmI aura jinazAsana isa vipayake svatantra adhikArI hai aura isaliye isakA nirNaya maiM unhI para choDatA huuN| yahA~ to mujhe jinazAsana-sambandhI ina ullekhoke dvArA sirpha itanA hI batalAnA yA dikhalAnA iSTa hai ki sarvathA 'avizeSa' vizepaNa usake sAtha sagata nahI ho sktaa| aura usIke sAtha kyA, kisIke bhI sAtha vaha pUrNarUpeNa sagata nahI ho sakatA, kyoki aisA koI bhI dravya, padArtha yA vastuvizepa nahI hai jo kisI bhI avasthA, paryAya, bheda, vikalpa yA guNako liye hue na ho| ina avasthA tathA paryAyAdikA nAma hI 'vizeSa' hai aura isaliye jo ina vizepose sarvathA zUnya hai, vaha avastu hai| paryAyake vinA dravya aura dravyake vinA paryAya hote ho nahI, donome paraspara avinAbhAva sambandha hai / isa siddhAntako svayaM kundakundAcAryane bhI apane pacAstikAyagranyakI nimna gAthAme svIkAra kiyA hai aura use zramaNokA siddhAnta batalAyA hai pajjayavijudaM davvaM davvavijuttA ya pajayA tthi| doNhaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA pataviti // 12 // ' aisI hAlatame zuddhAtmA bhI isa zramaNa-siddhAntase bahirbhUta nahI ho sakatA, use jo 'avizepa' kahA gayA hai vaha kisa dRSTiko liye hue hai, ise kucha gaharAIme utarakara jAnanekI jarUrata hai| mAtra yaha kaha denese kAma nahIM calegA ki zuddhanayakI dRSTise vaisA kahA gayA hai, kyoki koI bhI samyaknaya aisA nahI hai jo niyamase zuddhajAtIya ho-apane hI pakSake sAtha prativaddha ho| jaisA ki siddhasenAcArya ke nimna vAkyase prakaTa hai davbaDhio tti tamhA NAsthi Nao Niyama shuddhjaaiio| Na ya paja vaDhio NAma koI bhayaNAya u viseso // 6 // jo naya apane hI pakSake sAtha pratibaddha ho vaha samyaknaya na Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 yugavIra-nivandhAvalI hokara mithyAnaya hai / AcArya siddhasenane sanmatisUtra ( 3-46 ) me use dunikSipta zuddhanaya ( aparizuddhanaya ) batalAyA hai aura likhA hai ki vaha sva-para dono pakSokA vighAtaka hotA hai| (rahA pA~cavA~ 'asaMyukta' vizeSaNa, vaha bhI jinazAsanake sAtha lAgU nahI hotA, kyoki jo zAsana aneka prakArake vizeSose yukta hai, abheda-bhedAtmaka arthatattvokI vividha kurthanIse saMgaThita hai aura ago Adike aneka sambandhoko apane sAtha joDeM hue hai- use sarvathA asayukta kaise kahA jA sakatA hai ? nahI kahA jA sktaa| isa taraha zuddhAtmA aura jinazAsanako eka batalAnese zuddhAtmAke jo pA~ca vizeSaNa jinazAsanako prApta hote haiM ve usake sAtha saMgata nahI baitthte| isake sivA zuddhAtmA kevalajJAnasvarUpa hai, jaba ki jinazAsanake dravyazruta aura bhAvazruta aise do mukhya bheda kiye jAte haiM, jiname bhAvazruta zrutajJAnake rUpame hai jisakA kevalajJAnake sAtha aura nahI to pratyakSa parokSakA bheda to hai hI / rahA dravyazruta, vaha zabdAtmaka ho yA akSarAtmaka, dono hI avasthAome jaDa rUpa hai-jJAnarUpa nahI / cunA~ce zrIkundakundAcAryane bhI 'satyaM NANaM Na havai jamhA satthaM Na jANae kici / tamhA aNNa NANaM aNNaM satyaM jiNA viti // ' ityAdi gAthAome aisA hI pratipAdana kiyA hai aura zAstra tathA zabdako jJAnase bhinna batalAyA hai| aisI hAlatame zuddhAtmAke sAtha dravyazrutakA ekatva sthApita nahI kiyA jA sakatA aura yaha bhI zuddhAtmA tathA jinazAsanako eka batalAneme bAdhaka hai| ___ aba maiM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki kAnajI svAmIke pravacanalekhake prathama pairAgrAphame jo yaha likhA hai ki 'zuddha AtmA vaha jinazAsana hai; isaliye jo jIva apane Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 457 zuddha AtmAko dekhatA hai vaha samasta jinazAsanako dekhatA hai| -yaha bAta zrI AcAryadeva samayasArakI pandrahavI gAthAmeM kahate haiM :-' yaha sarvAMzame ThIka nahI hai, kyoki ukta gAthAme zrIkundakundAcAryane aisA kahI bhI nahI kahA ki 'jo zuddha AtmA hai vaha jina zAsana hai' aura na 'isaliye' arthakA vAcaka koI zabda hI gAthAme prayukta huA hai / yaha saba kAnajI svAmIkI nijI kalpanA hai| gAthAme jo kucha kahA gayA hai usakA phalitArtha itanA hI hai ki jo AtmAko abaddhaspRSTAdi vizeSaNoke rUpame dekhatA hai vaha samasta jinazAsanako bhI dekhatA hai / ' parantu kaise dekhatA hai ? zuddhAtmA hokara dekhatA hai yA azuddhAtmA rahakara dekhatA hai ? kisa dRSTise yA kina sAdhanose dekhatA hai aura AtmAke ina vizeSaNokA jinazAsanako pUrNarUpame dekhaneke sAtha kyA sambandha hai aura vaha kisa rIti-nItise kAryame pariNata kiyA jAtA hai, yaha saba usame kucha batalAyA nhii| inhI saba bAtoko spaSTa karake batalAnekI jarUrata thI aura inhIse pahalI rzakAkA sambandha thA, jinhe na to spaSTa kiyA gayA hai aura na zakAkA koI dUsarA samAdhAna hI prastuta kiyA hai-dUsarI bahuta sI phAlatU bAtoko prazraya dekara pravacanako lambA kiyA gayA hai| sAre jinazAsanako dekhane meM hetu zrIkAnajIsvAmIne apane pravacaname kahA hai ki-'zuddha AtmA vaha jinazAsana hai, isalie jo jIva apane zuddha AtmAko dekhatA hai vaha samasta jinazAsanako dekhatA hai|' isa tarkavAkyase yaha phalita hotA hai ki apane zuddha AtmAko dekhane-jAnanevAlA jIva jo samasta jinazAsanako dekhatA-jAnatA hai usake usa Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 / yugavIra-nivandhAvalI dekhane-jAnaneme hetu zuddhAtmA aura jinazAsanakA ( svarUpAdise ) ekatva hai| yaha hetu kAnajI svAmIke dvArA nayA hI AviSkRta huA hai, kyoki prastuta mUla gAthAme na to aisA ullekha hai ki 'jo zuddhAtmA vaha jinazAsana hai' aura na sAre jinazAsanakI jAnakArIko siddha karaneke lie kisI hetukA hI prayoga kiyA gayA hai.---usame to 'isaliye' arthakA vAcaka koI pada vA zabda bhI nahI hai jisase balAt hetuprayogakI kucha kalpanA kI jaatii| aisI hAlatame svAmIjIne apane ukta tarkavAkyakI bAtako jo AcArya kundakunda-dvArA gAthAme kahI gaI batalAyA hai vaha kucha sagata mAlUma na hokara unakI nijI kalpanA hI jAna par3atI hai| astu, isa kalpanAke dvArA jisa naye hetukI IjAda kI gaI hai vaha asiddha hai arthAt zuddhAtmA aura samasta jinazAsanakA ekatva kisI pramANase siddha nahIM hotA, donoko eka mAnaneme aneka asaMgatiyo athavA doSApattiyA~ upasthita hotI hai, jinakA kucha digdarzana eva spaSTIkaraNa Upara 'zuddhAtmadarzI aura jinazAsana' zIrSakake nIce kiyA jA cukA hai| / jaba yaha hetu asiddhasAdhanake rUpame sthita hai taba isake dvArA samasta jinazAsanako dekhane-jAnane rUpa sAdhyakI siddhi nahIM bntii| abhI taka sampUrNa jinazAsanako dekhane-jAnanekA viSaya vivAdApanna nahI thA~mAtra dekhane-jAnanekA prakArAdi hI jijJAsAkA viSaya banA huA thA-aba isa hetu-prayogane sapUrNa jinazAsanake dekhane-jAnaneko bhI vivAdApanna banAkara use hI nahI, kintu gAthAke pratipAdya-viSayako bhI jhameleme DAla diyA hai| 1) / / kAnajI svAmIne jisa prakAra apane ukta tarkavAkyakI bAtako zrIkundakundAcArya-dvArA gAthAme kahI gaI batalAyA hai usI prakAra Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 459 yaha bhI batalAyA hai ki "isa gAthAme AcAryadevane jainadarzanakA marma kholakara rakhA hai|" yaha kathana bhI ApakA kucha sagata mAlUma nahI hotA, kyoki gAthAke mUlarUpako dekhate hue usame jainadarzana athavA jinazAsanake marmako kholakara rakhane-jaisI koI bAta pratIta nahI hotii| jinazAsanakA lakSaNa yA svarUpa taka bhI usame diyA huA nahI hai| yadi diyA huA hotA to dUsarI zakAkA vipayabhUta vaha prazna hI paidA na hotA ki 'usa jinazAsanakA kyA rUpa hai jise usa dRSTAke dvArA pUrNataH dekhA jAtA hai ?" gAthAme sAre jinazAsanako dekhane mAtrakA ullekha hai-use sAra yA sakSepAdike rUpame dekhanekI bhI koI bAta nahIM hai| sArA jinazAsana athavA jinapravacana dvAdazAga-jinavANIke vizAlarUpako liye hue hai, use zuddhAtmadarzIka dvArA-zuddhAtmAke dvArA nahIkaise dekhA jAtA hai, kisa dRSTi yA kina sAdhanose dekhA jAtA hai, sAkSAtarUpame dekhA jAtA hai yA asAkSAtrUpame aura AtmAke una pA~ca vizeSaNokA jinazAsanako pUrNa rUpame dekhaneke sAtha kyA sambandha hai athavA ve kaise use dekhaneme sahAyaka hote haiM, ye sava bAte gAthAme jainadarzanake marmakI taraha rahasyarUpame sthita haiN| unamese kisIko bhI AcArya zrIkundakundane gAthAmeM kholakara nahI rakkhA hai| jainadarzana athavA jinazAsanake marmako kholakara batAnekA kucha prayatna kAnajIsvAmIne apane pravacaname jarUra kiyA hai; parantu ve use yathArtharUpame kholakara batA nahI sake.bhale hI Atmadharmake sampAdaka ukta pravacanako uddhRta karate hue yaha likhate ho ki 'usa ( 15 vI gAthA ) me marA haA jainazAsanakA atizaya mahatvapUrNa rahasya pUjya svAmIjIne isa pravacaname spaSTa kiyA hai ( kholakara- rakhA hai ) / ' yaha bAta Age calakara pAThakoko svataH mAlUma par3a jaaygii| yahA~ para maiM sirpha itanA hI Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 1 batalAnA cAhatA hU~ ki apane dvArA khole gaye marma yA rahasyako kAnajI svAmIkA zrIkundakundAcArya ke matthe maDhanA kisI taraha bhI samucita nahI kahA jA sktaa| isase sAdhAraNa janatA vyartha hI bhramakA zikAra banatI hai / astu, kAnajIsvAmIne jinazAsanakA jo bhI marma yA rahasya apane pravacaname kholakara rakkhA hai usakA mUlasUtra vahI hai ki 'jo zuddha AtmA hai vaha jinazAsana hai|' yaha sUtra kitanA sAravAn athavA dopapUrNa hai aura jinazAsanake viSayame logoko kitanA saccA jJAna denevAlA yA gumarAha karanevAlA hai isakA kucha digdarzana isa lekhame pahale karAyA jA cukA hai| aba meM jinazAsana se sambandha rakhanevAlI pravacanakI kucha dUsarI bAtoko letA hU~ / jinazAsanakA sAra 1 yugavIra - nivandhAvalI " mat pravacaname Age calakara samasta jinazAsanakI vAtako choDakara usake sArakI bAtako liyA gayA hai aura usake dvArA yaha bhAva pradarzita kiyA gayA hai ki zuddhAtmadarzanake sAtha sapUrNa jinazAsanake darzanakI saMgati biThalAnA kaThina hai / cunAMce svAmIjI sArakA prasaga na hote hue bhI svayaM prazna karate haiM ki "samasta jainazAsanakA sAra kyA hai ?" aura phira uttara dete haiM- "apane zuddha AtmAkA anubhava karanA" / java ukta sUtrake anusAra zuddhAtmA aura jinazAsana eka hai taba jinazAsanakA sAra vahI honA cAhiye thA jo ki zuddhAtmAkA sAra hai na ki zuddhAtmAkA anubhava karanA, parantu zuddhAtmAkA sAra kucha batalAyA nahI gayA, at jinazAsanakA sAra jo zuddhAtmAkA anubhavana prakaTa kiyA hai vaha vivAdApanna ho jAtA hai / vAstavame dekhA jAya to vaha saMsArI azuddhAtmAke kartavyakA eka Azika sAra hai -- pUrA , Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 kAnajI svAmI aura jinazAsana sAra bhI nahI hai, kyoki ekamAtra zuddhAtmAkA anubhava karake raha jAnA vA usIme aTake rahanA usakA kartavya nahIM hai, balki usake Age bhI usakA kartavya hai aura vaha hai karmopAdhijanita apanI azuddhatAko dUra karake zuddhAtmA vananekA prayatna, jise ekAntadRSTike kAraNa choDa diyA gayA jAna paDatA hai| aura isaliye vaha jinazAsanakA sAra nahI hai| jinazAsana vastuta nizcaya aura vyavahAra athavA dravyAthika aura paryAyAthika dono mUla nayoke kathanopakathanoko AtmasAt kiye hue hai aura isaliye usakA sAra vahI ho sakatA hai jo kisI eka hI nayake vaktavyakA ekAnta pakSapAtI na hokara donoke samanvaya eva avirodhako lie hue ho| isa dRSTise ati sakSepame yadi jinazAsanakA sAra kahanA ho to yaha kaha sakate haiM ki-nayavirodhase rahita jIvAdi tattvo tayA dravyoke viveka sahita jo AtmAke samIcIna vikAsamArgakA pratipAdana hai vaha jinazAsana hai|' aisI hAlatame kevala apane zuddhAtmAkA anubhava karanA yaha jinazAsanakA sAra nahI kahalA sakatA / azuddhAtmAoke anubhava vinA zuddhAtmAkA anubhava vana bhI nahI sakatA aura na azuddhAtmAke kathana vinA zuddhAtmA kahanekA vyavahAra hI bana sakatA hai| ata jinazAsanase azudvAtmAke kathanako alaga nahI kiyA jA sakatA aura jaba use alaga nahI kiyA jA sakatA tava sAre jinazAsanake dekhane aura anubhava karaneme ekamAtra zuddhAtmAko dekhanA yA anubhava karanA nahI AtA, jise jinazAsanake sArarUpame prastuta kiyA gayA hai / vItarAgatA aura jainadharma zrIkAnajIsvAmI apane pravacaname kahate haiM ki "zuddha AtmAke anumavase vItarAgatA hotI hai,aura vahI ( vItarAgatA hI) jaina Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 yugavIra-nibandhAvalI , dharma hai, jisase rAgako utpatti ho vaha jainadharma nahIM hai| yaha kathana ApakA sarvathA ekAnta-dRSTise AkrAnta hai-vyApta hai, kyoki jainadarzanakA aisA koI bhI niyama nahI jisase zuddhAtmAnubhavake sAtha vItarAgatAkA honA anivArya kahA jA sake-vaha hotI bhI hai aura nahI bhI hotI / zuddha AtmAkA anubhava ho. jAnepara bhI rAgAdikakI pariNati calatI hai, indriyoke viSaya bhoge jAte haiM, rAjya kiye jAte haiM, yuddha laDe jAte haiM aura dUsare bhI aneka rAga-dveSake kAma karane par3ate haiM, jina sabake ullekhose jainazAstra bhare par3e haiN| isakI vajaha hai donoke kAraNokA alaga alaga honA / zuddhAtmAkA anubhava jisa samyagdarzanake dvArA hotA hai usake prAdurbhAvame darzanamohanIya karmakI mithyAtvAdi tIna aura caritramohanIyakI anantAnubandhI sambandhI cAra aisI sAta karma1. prakRtiyoke upazamAdika nimitta kAraNa haiM aura vItarAgatA jisa vItarAgacaritrakA pariNAma hai usakI prAdurbhUtime cAritramohanIyakI samasta karma-prakRtiyokA kSaya nimitta kAraNa hai| donoMke nimitta kAraNokA eka sAtha milanA avazyaMbhAvI nahI hai aura isaliye svAtmAnubhavake hote hue bhI bahudhA vItarAgatA nahI hotii| isa viSayame yahA~ do udAharaNa paryApta hoge-~-eka samyagdRSTi devokA aura dUsarA rAjA zreNikakA / rAjA zreNikako mohanIyakarmakI ukta sAto prakRtiyoke kSayase kSAyika samyagdarzana utpanna huA aura isalie usake dvArA apane zuddhAtmAkA anubhava to hamA parantu vItarAgatAkA kAraNa upasthita na honeke kAraNa vItarAgatA nahI A sakI aura isaliye usane rAjya kiyA, bhoga bhoge, aneka prakArake rAga-dveSoko apaneme Azraya diyA tathA apaghAta karake 2. kiyaa| vaha bharakara pahale narakame gayA, vahA~ bhI usake - - - - - - - Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 463 vaha kSAyika samyaktva aura svAtmAnubhava maujUda hai parantu prastuta vItarAgatA pAsa nahI phaTakatI, nitya hI naraka-paryAyAzrita azubhatara lezyA, azubhatara pariNAma aura azubhatara deha vedanA tathA vikriyAkA zikAra banA rahanA hotA hai, sAtha hI du khoko samabhAva-vihIna hokara sahanA paDatA hai| isI taraha samyagdRSTi deva, jinake kSAyika samyaktva taka hotA hai, apane AtmAkA anubhava to rakhate haiM, parantu prastuta vItarAgatA unake bhI pAsa nahI phaTakatI hai-ve sadA rAgAdikame phaMse hue, apanA jIvana prAya Amoda-pramoda eva krIDAomeM vyatIta karate haiM, paryAyadharmake kAraNa caritrake pAlaneme sadA asamartha bhI bane rahate haiM, phira bhI cAritrase anurAga tathA dharmAtmAmose prema rakhate haiM aura unamese kitane hI jaina tIrthaMkaroke pacakalyANakake avasaro para Akara unake prati apanA baDA hI bhaktibhAva pradarzita karate haiM, aisA jainazAstrose jAnA jAtA hai| isa taraha yaha spaSTa hai ki zuddhAtmAke anubhavase vItarAgatAkA honA lAjimI nahI hai aura isalie kAnajI svAmIkA ekamAtra apane zuddhAtmAke anubhavase vItarAgatAkA honA vatalAnA korA ekAnta hai| . .. isI taraha 'vItarAgatA hI jainadharma hai, jisase rAgakI utpatti ho vaha jainadharma nahI hai' yaha kathana bhI korI ekAnta kalpanAko liye hue hai, kyoki isase kevala vItarAgatA athavA sarvathA vItarAgatA hI jainadharmakA ekamAtra rUpa rahakara usa samIcIna caritradharmakA virodha AtA hai jisakA lakSaNa azubhase nivRtti tathA zubhameM pravRtti hai, jo vrato, samitiyo tathA guptiyo Adike rUpame. 'sthita hai aura jisakA jinendradevane vyavahAraMnayakI dRpTise apane Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 yugavIra-nivandhAvalI zAsaname pratipAdana kiyA hai, jaisA ki dravyasagrahakI nimna gAthAse prakaTa hai - asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / vada-samidi-guttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // 45 // sAtha hI, munidharma aura zrAvaka ( gRhastha ) dharma donoMke lopakA bhI prasaga AtA hai, kyoki dono hI prAyaH sarAgacaritrake aga haiM, jise vyavahAracAritra bhI kahate haiN| inake lopase jinazAsanakA virodha bhI sughaTita hotA hai; kyoki jinazAsaname inakA kevala ullekha hI nahIM, balki gRhastho tathA gRhatyAgiyoMke liye ina dharmoke anuSThAnakA vidhAna hai aura ina dono dharmoke kathano tathA ullekhose adhikAza jaina grantha bhare hue haiM jiname zrIkundakundake cArittapAhuDa Adi grantha bhI zAmila hai| ina dono dharmoko jinazAsanase alaga karadenepara jainadharmakA phira kyA rUpa raha jAyagA use vijJa pAThaka sahajame hI anubhava kara sakate haiN| yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki sarAgacAritra, jo saba orase zubhabhAvokI sRSTiko sAthameM liye hotA hai tathA zubhopayogI kahalAtA hai, vItarAgacAritrakA sAdhaka hai-bAdhaka nahI / usakI bhUmikAme praveza kiye binA vItarAgacAritra taka kisIkI gati bhI nahIM hotii| vItarAgacAritra mokSakA yadi sAkSAt hetu hai to vaha' pAramparya hetu hai / dono 1. isIse svAmI samantabhadrane 'rAgadveSanivRtyai caraNa pratipadyate sAdhuH' isa vAkyake dvArA yaha pratipAdana kiyA hai ki cAritrakA anuSTAna-cAhe vaha sakala ho yA vikala-rAgadveSakI nivRttike liye kiyA jAtA hai| 2. "svazuddhAtmAnubhUtirUpazuddhopayogalakSaNa-vItarAgacAritrasya pArasAdhaka sarAgacAritra prtipaadyti|"-drvysgrhttiikaayaa, brahmadevaH Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kAnajI svAmI ora jinazAsana 465 mokSake hetu hai taba ekakA dUsareke sAtha virodha kaisA ? isIse jisa nizcayanayakA vipaya vItarAgacAritra hai vaha apane sAdhaka athavA sahAyaka vyavahAranayake viSayakA virodhI nahI hotA, balki apane astitvake liye usakI apekSA rakhatA hai| jo nizcayanaya vyavahArakI apekSA nahI rakhatA, vyavahAranayake vipayako jainadharma na batalAkara usakA virodha karatA hai aura ekamAtra apane hI viSayako jainadharma batalAtA huA nirapekSa hokara pravartatA hai vaha zuddha-saccA nizcayanaya na hokara azuddha eva mithyA nizcayanaya hai aura isaliye vItarAgatArUpa apanI arthakriyAke karaneme asamartha hai, kyoki nirapekSa sabhI naya mithyA hote haiM tathA apanI arthakriyA karaneme asamartha hote haiM aura sApekSa sabhI naya sacce vAstavika hote tathA apanI arthaniyA karaneme samartha hote haiM, jaisA ki svAmI samantabhadrake nimna vAkyase prakaTa hai - nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt ( devAgama ) aisI hAlatame jo nirapekSa nizcayanayakA avalambana liye hue ho ve vItarAgatAko prApta nahIM hote| isIse zrIamRtacandrasUri aura jayasenAcAryane pacAstikAyakI 172vI gAthAkI TIkAme likhA hai ki 'vyavahAra tathA nizcaya dono nayoke avirodhase ( sApekSase ) hI anugamyamAna huA vItarAgabhAva abhISTasiddhi ( mokSa ) kA kAraNa banatA hai, anyathA. dono nayoMke paraspara nirapekSase nahIM - tadidaM vItarAgatvaM vyavahAra-nizcayA'virodhenaivAnugamyamAnaM bhavati samIhitasiddhaye na punaranyathA |'--(amRtcNdrH) 'tacca vItarAgatvaM nizcaya-vyavahAranayAbhyAM sAdhya-sAdhakarUpeNa parasparasApekSAbhyAmeva bhavati muktisiddhaye na ca punarnirapekSAbhyAmiti vaartikN| -(jayasenaH) Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 yugavIra-nivandhAvalI yadi jainadharmame rAgamAtrakA sarvathA abhAva mAnA jAya to jainadharmAnuyAyI jainiyoke dvArA laukika aura pAralaukika dono prakArake dharmamese kisI bhI dharmakA anuSThAna nahIM bana skegaa| santAna-pAlana aura prajA-sarakSaNAdi jaise laukika dharmokI bAta choDiye, devapUjA, arhantAdikI bhakti, stuti-stotrokA pATha, svAdhyAya, saMyama, tapa, dAna, dayA, paropakAra, indriyanigraha, kaSAyajaya, mandira-mUrtiyokA nirmANa, pratiSThApana, vratAnuSThAna, dharmopadeza, pravacana, dharmazravaNa, vAtsalya, prabhAvanA, sAmAyika aura dhyAna jaise kAryoko hI lIjiye, jo saba pAralaukikaka dharmakAryoMme parigaNita haiM aura jaina dharmAnuyAyiyoke dvArA kiye jAte haiN| ye saba apane-apane viSayake rAgabhAvako sAthame liye hue hote haiM aura uttarottara apane viSayakI rAgotpatime bahudhA kAraNa bhI paDate haiN| rAgabhAvako sAthame liye hue hone Adike kAraNa ye saba kArya kyA jainadharmake kArya nahI haiM ? yadi jainadharmake kArya nahI haiM taba kyA jainetaradharmake kArya haiM yA adharmake kArya haiM ? zrIkAnajI svAmI inamese bahutase kAryoM ko svaya karate-karAte tathA dUsaroke dvArA anuSThita hone para unakA anumodana karate haiM, taba kyA unake ye kArya jainadharmake kArya nahI hai ? maiM to kamase kama ise mAnaneke liye taiyAra nahIM hU~ aura na yahI mAnaneke liye taiyAra hU~ ki ye saba kArya unake dvArA binA rAgake hI jar3a mazInokI taraha saMcAlita hote haiN| maiMne unhe svaya svecchAse pravacana karate, zakA-samAdhAna karate aura arhantAdikI bhaktime bhAga lete dekhA hai, unakI saMsthA 'jainasvAdhyAyamandiraTrasTa' tathA usakI pravRttiyoko bhI dekhA hai aura sAtha hI yaha bhI dekhA hai ki ve rAgarahita nahI hai| parantu yaha saba kucha dekhate hue bhI mere hRdaya para aisI koI chApa nahI par3I jisakA phalitArtha yaha ho ki Apa jaina nahI yA Apake kArya Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 467 jainadharmake kArya nahI / maiM Apako pakkA jaina samajhatA hai, Apake kAryoM ko rAgamizrita hone para bhI jainadharmake kArya mAnatA hU~ aura yaha bhI mAnatA hai ki unake dvArA jainadharma tathA samAjakI kitanI hI sevA huI hai / isIse Apake vyaktitva ke prati merA bahumAna hai - Adara hai aura maiM Apake satsagako acchA samajhatA hai, parantu phira bhI satya ke anurodha se mujhe yaha mAnane tathA kahaneke liye bAdhya honA paDatA hai ki Apake pravacana bahudhA ekAntakI ora Dhale hote haiM-- uname jAne-anajAne vacanA'nayakA doSa banA rahatA hai / jo vacana - vyavahAra samIcIna naya - vivakSAko sAthame lekara nahI hotA athavA nirapekSanaya yA nayokA avalambana lekara pravRtta kiyA jAtA hai vaha vacanAnayake dopase dUSita kahalAtA hai 1 svAmI samantabhavane apane 'yuktyanuzAsana' granthameM yaha prakaTa karate hue ki vIrajinendrakA anekAnta - zAsana sabhI arthakriyArthI janoke dvArA avazya AzrayaNIya aisI ekAdhipatitvarUpa lakSmIkA svAmI hone kI zakti se sampanna hai, phira bhI vaha jo vizvavyApI nahI ho rahA hai usake kAraNomeM pravaktAke isa vacanA'naya doSako pradhAna eva asAdhAraNa bAhya kAraNake rUpame sthita batalAyA hai ' - kalikAla to usame sAdhAraNa bAhya kAraNa hai aura yaha ThIka hI hai, pravaktAoke pravacana yadi vacanAnaya ke doSa se rahita ho aura ve samyak nayavivakSA ke dvArA vastutattvako spaSTa eva vizada karate hue binA kisI anucita pakSapAtake zrotAoMke sAmane rakkhe jAya~ to unase zrotAokA kaluSita Azaya bhI badala sakatA hai aura taba koI aisI khAsa vajaha nahI rahatI 1, kvAla. kAlarvA kaluSAzayo vA zrItu pravaktuvacanA'nayo vA / svacchAsanaikAdhipatitvalakSmIprabhutvazaktarapavAdahatu // 5 // Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 yugavIra-nibandhAvalI jisase jinazAsana athavA jainadharmakA vizvavyApI pracAra na ho ske| svAmI samantabhadrake pravacana syAdvAdanyAyakI tulAme tule hae honeke kAraNa vacanAnayake doSase rahita hote the, isIse ve apane kaliyugI samayame zrIvIrajinake zAsanatIrthakI hajAraguNI vRddhi karate hue udayako prApta hue haiM, jisakA ullekha kanaDIke eka prAcIna zilAlekhame pAyA jAtA hai aura jisa tIrthaprabhAvanAkA akalakadeva-jaise mahaddhika AcAryane bhI bar3e gauravake sAtha apane aSTa-zatI bhASyame ullekha kiyA hai / zrIkAnajIsvAmI apane pravacano para yadi kaDA akuza rakheM, unhe nirapekSa-nizcayanayake ekAntakI ora Dhalane na deM, unameM nizcaya-vyavahAra dono nayokA samanvaya karate hue unake vaktavyokA sAmajasya sthApita kareM, eka dUsareke vaktavyako paraspara upakArI mitroke vaktavyakI taraha citrita kareM-na ki sva-parapraNAzI zatruoke vaktavyakI taraha-aura sAtha hI kundakundAcAryake 'kvahAradesidA puNa je tu aparameTTidA bhAve' isa vAkyako vAsa taurase dhyAname rakhate hue una logoko jo ki aparamabhAvame sthita hai-vItarAgacaritrakI sImAtaka na pahu~cakara sAdhakaavasthAme sthita hue munidharma yA zrAkkadharmakA pAlana kara rahe haiM-vyavahAranayake dvArA usa vyavahAradharmakA upadeza diyA kareM jise taraNopAyake rUpame 'tIrtha' kahA gayA hai, to unake dvArA 1 dekho, yuktyanuzAsanakI prastAvanAke sAtha prakAzita samantabhadrakA sakSipta paricaya / 2 tIrthe sarvapadArthatattva viSayasyAdvAdapuNyodadherbhatryAnAmakalkabhAvakRtaye prAbhAvi kAle kalau / yenAcAryasamantabhadrayatinA tasmai nama. santata, kRtvA viniyate' / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 469 jinazAsanakI acchI Thosa sevA bana sakatI hai aura jainadharmakA pracAra bhI kAphI ho sakatA hai| anyathA, ekAntakI ora Dhala jAnese to jinazAsanakA virodha aura tIrthakA lopa ho ghaTita hogaa| hA~, jaba svAmIjI rAgarahita vItarAga nahI aura unake kArya bhI rAgasahita pAye jAte haiM taba eka naI samasyA aura khaDI hotI hai, jise samayasArakI nimna do gAthAye upasthita karatI haiM paramANumittayaM pi hu rAgAdINaM tu vijjade jss| Navi so jANadi appANamayaM tu savvAgamadharo vi / / 201 // appANamayANato aNappayaM cAvi so ayaannto| kaha hodi sammadiTThI jIvAjIve ayANaMto // 202 // ina gAthAome batalAyA hai ki 'jisake paramANumAtra bhI rAgAdika vidyamAna hai vaha sarvAgamadhArI ( zrutakevalI-jaisA) hone para bhI AtmAko nahI jAnatA, jo AtmAko nahI jAnatA vaha anAtmAko bhI nahIM jAnatA, ( isa taraha ) jo jIva-ajovako nahI jAnatA vaha samyagdRSTi kaise ho sakatA hai ?-nahI ho sakatA / AcArya zrIkundakundake isa kathanAnusAra kyA zrIkAnajI svAmIke viSayame yaha kahanA hogA ki ve rAgAdike sadbhAvake kAraNa AtmA-anAtmA ( jIva-ajIva ) ko nahI jAnate aura isalie samyagdRSTi nahI hai ? yadi nahI kahanA hogA aura nahI kahanA cAhie to yaha batalAnA hogA ki ve kaunase rAgAdika haiM jo yahA~ kundakundAcAryako vivakSita haiN| una rAgAdikake sAmane Ane para yaha sahajame hI phalita ho jAyagA ki dUsare rAgAdika aise bhI haiM jo jainadharmame sarvathA nipiddha nahI hai| jahA~ taka maiMne isa viSayame vicAra kiyA hai aura svAmI samantabhadrane apane yuktyanuzAsanako 'ekAntadharnAbhinivezamUlA.' ityAdi kArikAse mujhe usakI dRSTi pradAna kI hai, ukta gAthokta Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 yugavIra-nivandhAvalI rAgAdika ve rAgAdika hai jo ekAnta-dharmAbhinivezamUlaka hote haiM--ekAntarUpase nizcaya kiye hue vastuke kisI bhI dharmame abhinivezarUpa jo mithyAzraddhAna hai vaha unakA mUla kAraNa hotA hai--aura mohI-mithyAdRSTi jIvoMke mithyAtvake udayame jo ahakAra-mamakArake pariNAma hote haiM unase ve utpanna hote hai| aise rAgAdika jinhe amRtacandrAcAryane ukta gAthAokI TIkAme mithyAtvake kAraNa 'ajJAnamaya' likhA hai, ve jahA~ jIvAdikake samyak parijJAname bAdhaka hote haiM vahA~ samatAme--vItarAgatAmai-- bhI bAdhaka hote haiM isose unheM nipiddha ThaharAyA gayA hai| pratyuta isake, jo rAgAdika ekAnta dharmAbhinivezarUpa mithyAdarzanake abhAvame caritramohake udayavaza hote haiM ve' ukta gAthAomeM vivakSita nahI haiN| ve jJAnamaya tathA svAbhAvika honese na to jIvAdikake parijJAname bAdhaka haiM aura na samatA-vItarAgatAkI sAdhanAme hI bAdhaka hote haiN| samyakadaSTi jIva vivekake kAraNa unhe karmodayajanya rogake samAna samajhatA hai aura unako dUra karanekI barAbara icchA rakhatA evaM ceSTA karatA hai| isase 'jinazAsaname una rAgAdike niSedhakI aisI koI khAsa bAta nahI jaisI ki mithyAdarzanake udayame honevAle rAgAdikakI hai| sarAgacAritrake dhAraka zrAvako tathA muniyome aisehI rAgakA sadbhAva vivakSita hai--jo rAgAdika dRSTivikArake zikAra haiM ve vivakSita nahI haiN| isa saba vivecanase spaSTa hai ki na to ekamAtra vItarAgatA hI jainadharma hai aura na jainazAsaname rAgakA sarvathA niSedha hI nirdiSTa hai / ata kAnajIsvAmIkA 'vItarAgatA hI jainadharma haiM' ityAdi kathana kevala nizcayAvalambI ekAnta hai, vyavahAranayake Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 471 vaktavyakA virodhI hai, vacanAnayake doSase dUSita hai aura jinazAsanake sAtha usakI sagati ThIka nahI baitthtii| kyA zubha bhAva jainadharma nahIM ? zrI kAnajIsvAmIne apane pravacana-lekhame AcArya kundakundake bhAvaprAbhRtakI gAthAko uddhRta karake yaha batalAnekI ceSTA kI hai ki jinazAsaname pUjAdika tathA vratoke anuSThAnako 'dharma' nahI kahA hai, kintu 'puNya' kahA hai| dharma dUsarI cIja hai aura vaha moha-kSobhase rahita AtmAkA pariNAma haiM - pUyAdisu vayasahiyaM puNNaM hi jiyahiM sAsaNe bhaNiya / mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo dhammo // 8 // isa gAthAmeM pUjA-dAna-vratAdikake dharmarUpa honekA koI niSedha nahI, 'puNNa' padake dvArA unhe puNya-prasAdhaka dharmake rUpameM ullekhita kiyA gayA hai| dharma do prakArakA hotA hai-eka vaha jo zubha-bhAvoke dvArA puNyakA prasAdhaka hai aura dUsarA vaha jo zuddha-bhAvoke dvArA acche yA bure kisI bhI prakArake karmAsravakA kAraNa nahIM hotaa| prastuta gAthAme dono prakArake dharmokA ullekha hai| yadi zrIkundakundAcAryakI dRSTime pUjA-dAna-vratAdika dharma-kArya na hote to ve rayaNasArakI nimna gAthAme dAna tathA pUjAko zrAvakokA mukhya dharma aura dhyAna tathA adhyayanako muniyokA mukhya dharma na batalAte - dANaM pUjAmukkhaM sAvayadhammo Na sAvago teNa viNA / jhANajjhayaNaM mukkhaM jaidhammo taM viNA sovi // 11 // aura na cAritraprAbhRtakI nimnagAthAme ahiMsAdivatoke anuSThAnarUpa sayamAcaraNako zrAvakadharma tathA munidharmakA nAma hI dete. evaM sAvavadhammaM saMjamacaraNaM udesiyaM sayalaM / suddha saMjamacaraNaM jaidhammaM NikalaM vocche // 26 // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 yugavIra nivandhAvalI unhone to cAritraprAbhatake antame samyaktva-sahita ina dono dharmokA phala apunarbhava ( mukta-siddha ) honA likhA hai / taba ve dAna-pUjA-vratAdikako dharmakI koTise alaga kaise rakha sakate haiM ? yaha sahaja hI samajhA jA sakatA hai / svAmI samantabhadrane apane samIcIna-dharmazAstra ( ratnakaraNDazrAvakAcAra ) me sadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA vidu' isa vAkyake dvArA samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyakcAritrako vaha samIcInadharma batalA kara jise dharmake Izvara tIrthaMkarAdikane nirdiSTa kiyA hai usa dharmakI vyAkhyA karate hue samyakacAritrake varNaname 'vaiyAvRttya' ko zikSAvatomeM antarbhUta dharmakA eka aga batalAyA hai, jisame dAna tathA sayamiyokI anya saba sevA aura deva-pUjA ye tIno zAmila haiM, jaisA ki ukta granthake nimna vAkyose prakaTa hai - dAnaM vaiyAvRttyaM dharmAya tapodhanAya guNanidhaye / anapekSitopacAropakriyasagRhAya vibhavena // 11 // vyApattivyapanodaH payoH saMvAhanaM ca guNarAgAt / vaiyAvRttyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm // 112 // devAdhidevacaraNe paricaraNaM sarvaduHkhaniharaNam / kAmaduhi kAsadAhili paricinuyAdAhato nityam // 113 // sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki dharma ni zreyasa tathA abhyudaya dono prakArake phaloko phalatA hai, jisame abhyudaya puNyaprasAdhaka athavA puNyarUpa dharmakA phala hotA hai aura vaha pUjA, dhana tathA AjJAke aizvaryako vala, parijana aura kAma-bhogokI samRddhi eva atizayako liye rahatA hai, jaisA ki tatsvarUpa-nirdezaka nimna padyase jAnA jamtA hai --- Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 473 puujaarthaashshvryairvl-prijn-kaam-bhogbhuuyisstthH| atizayitabhuvanamadbhutamabhyudayaM phalati saddharmaH // 35 // svAmI samantabhadrake ina sava vAkyose spaSTa hai ki pUjA tathA dAnAdika dharmake aMga haiM, ve mAtra abhyudaya athavA puNya-phalako phalanekI vajahase dharmakI koTise nahI nikala jaate| dharma abhyudayarUpa puNya-phalako bhI phalatA hai, isIse lokame bhI puNyakAryako dharmakArya aura dharmako puNya kahA jAtA hai / jisa puNyake viSayame 'puNyaprasAdAtki kiM na bhavati' ( puNyake prasAdase kyA kucha nahI hotA ) jaisI lokoktiyAM prasiddha hai, vaha yo hI dharmakI koTise nikAla kara upekSA kiye jAnekI vastu nahI hai / tIna lokake adhipati dharma-tIrthakarake padakI prApti bhI usa sarvAtizAyi puNyakA hI phala hai-puNyase bhinna kisI dUsare dharmakA nahI, jaisA ki tattvArthazlokavArtikake nimna vAkyase prakaTa hai - sarvAtizAyi tatpuNyaM trailokyAdhipatitvakRt / / aisI hAlatame kAnajIsvAmIkA pUjA-dAna tathA vratAdikako dharmakI koTise nikAla kara yaha kahanA ki unakA karanA 'dharma' nahI hai aura isake liye jainamata tathA jinendra bhagavAnakI duhAI dete hue yaha pratipAdana karanA ki 'jainamatame jinezvara bhagavAnane vrata-pUjAdike zubha bhAvoko dharma nahIM kahA hai-AtmAke vItarAgabhAvako hI dharma kahA hai kitanA asagata tathA vastusthitike viruddha hai, ise vijJa pAThaka svaya' samajha sakate haiN| 1 zrIkAnajI svAmIkI sonagaDhIya sasthAse prakAzita samayasAra ( guTakA ) meM bhI dharmakA artha 'puNya' kiyA hai| ( dekho gAthA 210 pR0 157 ) Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 yugavIra-nivandhAvalI maiM to yahA~ sirpha itanA hI kahU~gA ki yaha saba kathana jinazAsanake ekAgI avalokana athavA usake svarUpa-viSayaka adhUre eva vikRta jJAnakA pariNAma hai| jaba zrI kundakunda tathA svAmI samantabhadra jaise mahAn evaM purAtana AcArya, jo ki jainadharmake AdhArastambha mAne jAte haiM, pUjA-dAna-vratAdikako dharmakA aga batalAte haiM, taba jainamata aura jinezvaradevakA vaha kaunasA vAkya ho sakatA hai jo dharmarUpame ina kriyAokA sarvathA utthApana karatA ho ? koI bhI nahI ho sktaa| zAyada isIse vaha pramAName upasthita nahI kiyA jA skaa| itane para bhI jo vidvAn AcArya pUjA-dAna-vratAdiko 'dharma' pratipAdana karate haiM unhe 'laukika jana" tathA "anyamatI" taka kahanekA du sAhasa kiyA gayA hai, yaha baDA hI cintAkA viSaya hai| isa viSayame kAnajI mahArAjake zabda isa prakAra hai - "koI-koI laukikajana tathA anyamatI kahate haiM ki pUjAdika tathA vrata-kriyA sahita ho vaha jainadharma hai| parantu aisA nahIM hai| dekho, jo jIva pUjAdike zubharAgako dharma mAnate hai, unheM "laukika jana" aura "anyamatI" kahA hai|" . ina zabdoko lapeTane, jAne-anajAne, zrIkunda-kunda, samantabhadra, - umAsvAmI, siddhasena, pUjyapAda, akalaka aura vidyAnandAdi sabhI mahAn AcArya A jAte haiM, kyoki inameM se kisIne bhI zubhabhAvokA jainadharmame nipedha nahI kiyA hai, pratyuta isake, unhone aneka prakArase unakA vidhAna kiyA hai| aise coTIke mahAn AcAryoMko bhI / "laukikajana" tathA "anyamato" batalAnA duHsAhasakI hI nahI, : kintu dhRSTatAkI bhI hada ho jAtI hai| aisI avicArita evaM vetukI vacanAvalI ziSTajanoMko bahuta hI akharatI tathA asahya jAna par3atI hai| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 475 jina kundakundAcAryakA kAnajI svAmI sabase adhika dama bharate haiM aura unhe apanA ArAdhya gurudeva batalAte haiM ve bhI jaba pUjA-dAna-vratAdikakA dharmake rUpame spaSTa vidhAna karate haiM tava apane ukta vAgbANoko calAte hue unhe kucha AgA-pIchA socanA cAhie thaa| kyA unhe yaha samajha nahIM par3A ki isase dUsare mahAn AcArya hI nahIM, kintu unake ArAdhya gurudeva bhI nizAnA bane jA rahe haiM ? yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki zrI kundakundAcAryane zuddhopayogI tathA zubhopayogI dono prakArake zramaNo ( muniyo ) ko jaina-dharma-sammata mAnA hai| jinamese eka anAsravI aura dUsarA sAnavI hotA hai, arhantAdime bhakti aura pravacanAbhiyuktome vatsalatAko muniyokI zubhacaryA batalAyA hai, zuddhopayogI zramaNoke prati vandana, namaskaraNa, abhyutthAna aura anugamana dvArA Adara-satkArakI pravRttiko, jo saba zuddhAtmavRttike satrANakI nimittabhUta hotI hai, sarAgacAritrakI dazAmeM muniyokI caryAme samyagdarzana-jJAnake upadeza, ziSyoke grahaNa-popaNa aura jinendra pUjAke upadezako bhI vihita batalAyA hai, sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki jo muni kAya-virAdhanAse rahita haA nitya hI cAturvarNya zramaNa-saghakA upakAra karatA hai vaha rAgakI pradhAnatAko liye hue zramaNa hotA hai, parantu vaiyAvRtyame udyamI huA muni yadi kAya-khedako dhAraNa karatA hai to vaha zramaNa nahIM rahatA, kintu gRhastha ( zrAvaka ) bana jAtA hai, kyoki usa rUpame vaiyAvatya karanA zrAvakokA dharma hai; jaisA ki pravacanasAra kI nimna gAthAoMse prakaTa hai - samaNA suddhavajuttA suhovajuttA ya hoti samayamhi / tesu vi suddhavajuttA aNAsavA sAsavA sesA // 3-45 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 yugavIra-nivandhAvalI arahatAdisu bhattI vacchaladA pavayaNAbhijuttesu / vijadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA ave cariyA // 4 // baMdaga-saMsaNehi anbhudaannaannugmnnpddivttii| saraNesu lamAvaNao pANididA rAyacariyamhi / / -47 / / dasaNa-NANuvadeso lissaggahaNaM ca posaNaM tesiM / cariyA hi sarAgANaM jiNiMdapUjoradeso y||48|| upakuNadi jo vi NiccaM jAdumbaSNasta smnnsNghss| kAyavirAdhaNarahidaM so ci larAgappadhANo so|| -46 // jadi kugadi kAyakhedaM vejAvajatthamujado spge| Na havadi, havaTi agArI dhasmo so sAvadhANaM se|| -50 // zrI kundakundAcAryake ina vacanose spaSTa hai ki jainadharma yA jinazAsaname zubha bhAvoko alaga nahI kiyA jA sakatA aura na muniyo tathA dhAvakoke sarAgacaritrako hI usase pRthak kiyA jA sakatA hai| ye saba usake aga haiM, agose hIna agI adhUrA yA laDUrA hotA hai| taba kAnajI svAmIkA ukta kathana jinazAsanake dRSTikoNase kitanA bahirbhUta eva viruddha hai use batalAne kI jarUrata nahIM rhtii| kheda hai ki unhone pUjA-dAnavratAdikake zubha bhAvoko dharma mAnane tathA pratipAdana karane vAloko "laukikajana" tathA "anyamato" to kaha DAlA, parantu yaha batalAnekI kRpA nahI kI ki unake usa kahanekA kyA AdhAra hai--kisane kahA~para vaisA mAnane tathA pratipAdana karanevAloko "laukika jana" Adike rUpame ullekhita kiyA hai ? jahA~ taka mujhe mAlUma hai aisA kahI bhI ullekha nahI hai / AcArya kundakundane apane pravacanasArame 'laukika jana' kA jo lakSaNa diyA hai vaha isa prakAra hai :NiggaMtho pabaido vadi jadi ehigehi kammahi / so logigo tti aNido saMjama-tava-saMjudo cAvi / 3-66 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 477 isame AcArya jayasenakI TIkAnusAra, yaha batalAyA gayA hai ki-'jo vastrAdi parigrahakA tyAgakara nirgrantha bana gayA aura dIkSA lekara pravajita ho gayA hai aisA muni yadi aihika kAryoMme pravRtta hotA hai arthAt bhedAbhedarUpa ratnatrayabhAvake nAzaka khyAti-pUjA-lAbhake nimittabhUta jyotiSa-matravAda aura vaidyakAdi jaise jIvanopAyake laukika karma karatA hai, to vaha tapa-sayamase yukta huA bhI 'laukika' (duniyAdAra) kahA gayA hai / isa lakSaNake antargata ve AcArya tathA vidvAn kadApi nahI Ate jo pUjA dAna-vratAdike zubha bhAvoko 'dharma' batalAte haiM / taba kAnajI mahArAjane unhe 'laukika jana' hI nahI, kintu 'anyamatI' taka batalAkara jo unake prati gurutara aparAdha kiyA hai usakA prAyazcitta unhe svaya karanA caahie| aise vacanA'nayake dopase dUpita nirargala vacana kabhI kabhI mArgako bahuta bar3I hAni pahu~cAneke kAraNa bana jAte he| zuddhabhAva yadi sAdhya hai to zubhabhAva usakI prAptikA mArga hai--sAdhana hai| sAdhanake binA sAdhyakI prApti nahI hotI, phira sAdhanakI avahelanA kaisI ? sAdhanarUpa mArga hI jaina tIrthakarokA tIrtha hai, dharma hai, aura usa mArgakA nirmANa vyavahAranaya karatA hai| zubha-bhAvoke abhAvame athavA usa mAgake kaTa jAnepara koI zuddhatvako prApta nahIM hotaa| zuddhAtmAke gIta gAye jAyeM aura zuddhAtmA taka pahu~canekA mAga apane pAsa ho nahI, taba una gotose kyA natIjA ? zubhabhAvarUpa mArgakA utyApana sacamuca meM jainazAsanakA utthApana hai aura jaina tIrtha ke lopakI ora kadama baDhAnA hai--bhale hI vaha kaisI bhI bhUla, galatI, ajAnakArI yA nAsamajhIkA pariNAma kyo na ho ? zubhame aTakanese DaranekI bhI bAta nahI hai / yadi koI zubhame Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 yugavIra-nivandhAvalI aTakA rahegA to zuddhatvake nikaTa to rahegA--anyathA zubhase kinArA karanepara to idhara-udhara azubha rAga tathA dvezAdikame bhaTakanA paDegA aura phalasvarUpa aneka durgatiyome jAnA hogaa| isIse zrIpUjyapAdAcAryane iSTopadezameM ThIka kahA hai : vara vrataiH padaM devaM nA'vratairvata nArakam / chAyA''tapasthayorbheTa. pratipAlayatormahAn // 3 // arthAt-vratAdi zubha rAga-janita puNyakarmoke anuSThAna dvArA devapada ( svarga ) kA prApta karanA acchA hai, na ki hiMsAdi avratarUpa pApakarmoko karake naraka-padako prApta krnaa| donome vahuta baDA antara una do pathikoke samAna hai jinamese eka chAyAme sthita hokara sukhapUrvaka apane sAthIkI pratIkSA kara rahA hai aura dUsarA vaha hai jo teja dhUpame khaDA huA apane sAthIkI bATa dekha rahA hai aura Atapajanita kaSTa uThA rahA hai| sAthIkA abhiprAya yahA~ usa sudravya-kSetra-kAla-bhAvakI sAmagrIse hai jo muktikI prAptime sahAyaka athavA nimittabhUta hotI hai| zrIkundakundAcAryane bhI isI bAtako mokkhapAhaDakI 'varaM vaya-tavehi saggo' ityAdi gAthA na0 25 me nirdiSTa kiyA hai| phira zubhame aTakanese DaranekI aisI kaunasI bAta hai jisakI cintA kAnajI mahArAjako satAtI hai ? khAsakara usa hAlatame jabaki ve niyativAdake siddhAntako mAna rahe haiM aura yaha pratipAdana kara rahe haiM ki jisa dravyakI jo paryAya jisa kramase jisa samaya honekI hai vaha usa kramase usI samaya hogI usameM kisI bhI nimittase koI parivartana nahIM ho sktaa| aisI sthitime zubhabhAvoko adharma batalAkara unako miTAne athavA chuDAnekA upadeza denA bhI vyarthakA prayAsa jAna paDatA hai| aisA karake ve ulaTA azubha-rAga-dveSAdi Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 479 kI pravRttikA mArga sApha kara rahe haiM, kyo ki zuddhabhAva chadmasthAvasthAme sadA sthira nahIM rahatA, kucha kSaName usake samApta hote hI dUsarA bhAva aaegaa| vaha bhAva yadi dharmakI mAnyatAke nikala jAnese zubha nahI hogA to logokI anAdikAlIna kusaskAroke vaza azubhame hI pravRtta honA pddegaa| ___aba yahA~ eka prazna aura paidA hotA hai vaha yaha ki jaba kAnajI mahArAja pUjAdike zubha rAgako dharma nahI mAnate tava ve mandira, matiyo tathA mAnastambhAdike nirmANameM aura unakI pUjApratiSThAke vidhAname yoga kyo dete haiM ? kyA unakA yaha yogadAna una kAryoMko adharma eva ahitakara mAnate hue kisI majabUrIke vazavartI hai ? yA tamAzA dekhane-dikhalAnekI kisI bhAvanAko sAthame liye hue haiM ? athavA loka-sagrahakI bhAvanAse logoko apanI ora Akarpita karake uname apane kisI mata-vizeSake pracAra karanekI dRSTise prerita hai ? yaha sava eka samasyA hai, jisakA unake dvArA zIghra hI hala honekI baDI jarUrata hai, jisase unakI kathanI aura karanIme jo spaSTa antara pAyA jAtA hai usakA sAmajasya kisI taraha biThalAyA jA sake / upasaMhAra aura cetAvanI ___ kAnajI mahArAjake pravacana barAbara ekAntakI ora Dhale cale jA rahe haiM aura isase aneka vidvAnokA Apake viSayameM ava yaha khayAla ho calA hai ki Apa vAstavame kundakundAcAryako nahI mAnate aura na svAmI samantabhadra jaise dUsare mahAn jaina AcAryoM ko hI vastuta. mAnya karate haiM, kyoki unamese koI bhI AcArya nizcaya tathA vyavahAra donomese kisI eka hI nayake ekAntapakSapAtI nahI hue haiM, balki dono nayoko paraspara sAkSepa, Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 yugavIra-nivandhAvalI avinAbhAva-sambandhako liye hue, eka dUsareke mitra-rUpame mAnate tathA pratipAdana karate Aye haiM, jaba ki kAnajI mahArAjakI nIti kucha dUsarI hI jAna paDatI hai / ve apane pravacanome nizcaya athavA dravyAthikanayake itane ekAnta pakSapAtI bana jAte haiM ki dUsare nayake vaktavyakA virodha taka kara baiThate haiM-use zatruke vaktavyarUparne citrita karate hue 'adharma' taka kahaneke lie utArU ho jAte haiN| yaha virodha hI unakI sarvathA ekAntatAko lakSita karAtA hai aura unhe zrI kundakunda tathA svAmI samantabhadra-jaise mahAn AcAryoke upAsakokI koTise nikAla kara alaga karatA hai athavA unake vaisA honeme sandeha utpanna karatA hai| aura isIlie unakA apanI kArya-siddhike lie kundakundAdikI duhAI denA prAya vaisA hI samajhA jAne lagA hai jaisA ki kAgresa sarakAra gaoNdhIjIke viSayame kara rahI hai-vaha jagaha-jagaha gA~dhIjI kI duhAI dekara aura unakA nAma le-lekara apanA kAma to nikAlatI hai parantu gA~dhIjIke siddhAntoko vastuta mAna kara detI huI najara nahI aatii| kAnajI svAmI aura unake anuyAyiyokI pravRttiyoko dekhakara kucha logoko yaha bhI AzakA hone lagI hai ki kahI jainasamAjame yaha cauthA sampradAya to kAyama hone nahI jA rahA hai, jo digambara, zvetAmbara aura sthAnakavAsI sampradAyokI kuchakucha UparI bAtoko lekara tInoke mUlame hI kuThArAghAta karegA aura unhe AdhyAtmikatAke ekAnta gartame dhakela kara ekAntamithyAdRSTi banAneme yatnazIla hogA, zrAvaka tathA munidharmake rUpame saccAritra eva zubha bhAvokA utthApana kara logoko kevala 'AtmArthI' banAnekI ceSTAme salagna rahegA, usake dvArA zuddhAtmA Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnajI svAmI aura jinazAsana 481 ke gIta to gAye jAyeMge, parantu zuddhAtmA taka pahu~canekA mArga pAsameM na honese loga "ito bhraSTAstato bhraSTA " kI dazAko prApta hoge, unheM anAcArakA Dara nahI rahegA, ve samajhege ki jaba AtmA ekAntata avaddhaspRSTa hai-sarva prakArake karma-bandhano se rahita zuddha buddha hai aura usa para vastuta kisI bhI karmakA koI asara nahI hotA, tava vandhanase chUTane tathA mukti prApta karane kA yatna bhI kaisA ? aura pApakarma java AtmAkA kucha bhI bigADa nahI kara sakate taba uname pravRtta honekA bhaya bhI kaisA ? pApa ora puNSa dono samAna, dono hI adhama, tava puNpa jaise kaSTa sAdhya kAryame kauna pravRtta honA cAhegA ? isa taraha yaha cauthA sampradAya kisI samaya pichale tIno sampradAyokA hitazatru banakara bhArI sagharSa utpanna karegA aura jaina samAjako vaha hAni pahu~cAegA jo aba taka tIno sampradAyoke sagharSa-dvArA nahI pahu~ca sakI hai, kyoki tInome prAya kucha UparI bAto meM hI sagharSa hai--bhItarI siddhAnta kI bAtome nahI / isa cauthe sampradAya ke dvArA to jina- zAsanakA mUlarUpa hI parivartita ho jAyagA -- vaha anekAntake rUpame na raha kara AdhyAtmika ekAntakA rUpa dhAraNa karaneke liye vAdhya hogA / 31 yadi yaha AzakA ThIka huI to ni sandeha bhArI cintAkA viSaya hai aura isalie kAnajI svAmIko apanI pojIzana aura bhI spaSTa kara denekI jarUrata hai / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ kAnajI mahArAjakA aisA koI abhiprAya nahI hogA jo ukta cauthe jainasampradAyake janmakA kAraNa ho / parantu unakI pravacana - zailIkA jo rukha cala rahA hai aura unake anuyAyiyokI jo mizanarI pravRttiyA~ Arambha ho gaI haiM unase vaisI AzakAkA honA asvAbhAvika nahI hai aura na bhaviSya meM vaise sampradAyakI sRSTiko hI Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 yugavIra-nivandhAvalI asvAbhAvika kahA jA sakatA hai| ata kAnajI mahArAjakI icchA yadi sacamuca cauthe sampradAyako janma denekI nahI hai, to unhe apane pravacanoke viSayame bahuta hI satarka eva sAvadhAna honekI jarUrata hai unhe kevala vacano-dvArA apanI pojIzanako spaSTa karanekI hI jarUrata nahIM hai, balki vyavahArAdike dvArA aisA sudRDha prayatna karanekI bhI jarUrata hai jisase unake nimittako pAkara vaisA caturtha sampradAya bhaviSyame khaDA na hone pAve, sAtha hI loka-hRdayame jo AzaMkA utpanna huI hai vaha dUra ho jAya aura jina vidvAnokA vicAra unake viSayameM kucha dUsarA ho calA hai vaha bhI badala jaay| AzA hai apane eka pravacana-lekhake kucha azopara sadbhAvanAko lekara likhe gaye isa AlocanAtmaka lekha para' kAnajI mahArAja savizeSarUpase dhyAna denekI kRpA kareMge aura usakA satphala unake spaSTIkaraNAtmaka vaktavya eva pravacana-zailIkI samucita tabdIlIke rUpame zIghra hI dRSTigocara hogA / 1 prastuta pravacana-lekhame aura bhI bahuta sI bAteM Apattike yogya haiM, jinheM isa samaya choDA gayA hai-namUneke taura para kucha bAtoMkA hI yahA~ digdarzana karAyA gayA hai-jarUrata honepara phira kisI samaya unapara vicAra prastuta kiyA jA skegaa| 2. anekAnta varSa 12, kiraNa 6,8 aura varSa 13 ki0, 1 navambara 1953, janavarI aura julAI 1954 / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ prAthamika : 16 : 3 'samayasArakI 15vI gAthA aura zrIkAnajI svAmI' nAmaka mere lekha 'ke tRtIya bhAga ko lekara bA0 hIrAcandajI boharA bI0 e0, vizArada ajamerane 'zrI pa0 mukhtAra sA0 se namra nivedana' nAmakA eka lekha anekAnta me prakAzanArtha bhejA hai, jo unakI icchAnusAra avikalarUpase anekAnta varpa 13 kiraNa 5 me prakAzita kiyA gayA hai / lekhase aisA mAlUma hotA hai ki voharAjIne mere pichale do lekho ko -- lekhake pUrvavartI do bhAgoko- nahI dekhA yA pUrA nahI dekhA, dekhA hotA to ve mere samUce lekhakI dRSTiko anubhava karate aura taba unhe isa lekhake likhane kI jarUrata hI paidA na hotI / merA samagra lekha prAya jinazAsanake svarUpa-viSayaka vicArase sambandha rakhatA hai aura 1 yaha lekha isa nibandhAvalImeM 'kAnajI svAmI aura jinazAsana' nAmase mudrita hai / 2. 'kyA zubhabhAva jainadharma nahIM ?' 3 avikala rUpase prakAzita karane meM voharAjIke lekhameM kitanI hI galata ullekhAdike rUpameM aisI moTI bhUleM sthAna pA gaI hai jinheM anyathA ( sampAdita hokara prakAzanakI dazAmeM ) sthAna na milatA, jaise 'kyA zubha bhAva jainadharma nahIM ?' isake sthAna para 'kyA zubhabhAva dharma nahIM ?' ise lekhakA upazIrSaka batalAnA / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 yugavIra- nibandhAvalI 1 kAnajI svAmIke 'jina - zAsana' zIrSaka pravacana lekhako lekara likhA gayA hai, jo 'Atmadharma' ke atirikta 'anekAnta' varSa 12, san 1953 kI kiraNa 6 meM bhI prakAzita huA hai / "jinazAsanako jinavANIkI taraha jinapravacana, jinAgama-zAstra jinamata, jinadarzana, jinatIrtha, jinadharma aura jinopadeza bhI kahA jAtA hai-- jainazAsana, jainadarzana aura jainadharma bhI usIke nAmAntara haiM, jinakA prayoga svAmIjIne apane pravacana - lekha meM jinazAsana ke sthAnapara usI taraha kiyA hai jisa taraha ki 'jinavANI' aura 'bhagavAnakI vANI' jaise zabdokA kiyA hai| isase jina bhagavAnane apanI divya vANIme jo kucha kahA hai aura jo tadanukUla bane hue sUtro - zAstromaM nivaddha he vaha saba jinazAsana kA aMga hai, ise khUba dhyAna me rakhanA cAhiye / " aisI spaSTa sUcanA bhI merI orase lekhake prathama bhAgame kI jA cukI hai, jo anekAntakI usI chaThI kiraName prakAzita huA hai / aura isa sUcanAke anantara zrI kundakundAcArya-praNIta samayasArake zabdome yaha bhI batalAyA jA cukA hai ki "ekamAtra zuddhAtmA jinazAsana nahI hai", jaisA ki kAnajI svAmI "jo zuddha AtmA vaha jinazAsana hai" ina zabdo- dvArA donokA ekatva pratipAdana kara rahe haiM / zuddhAtmA jinazAsanakA eka viSaya prasiddha hai vaha svayaM jinazAsana athavA samagra jinazAsana nahI hai / "jinazAsanake aura bhI anekAneka viSaya haiM / azuddhAtmA bhI usakA viSaya hai, pudgala dharma adharma AkAza aura kAla nAmake zeSa pAMca dravya bhI usake antargata haiM / vaha saptatattvo, navapadArthoM, caudaha guNasthAno, caturdazAdi jIvasamAso, SaTparyAptiyo, dasa prANo, cAra sajJAo, caudaha mArgaNAo, dvividha caturvidhyAdi upayogo aura nayo tathA Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 485 pramANokI bhArI carcAo eva prarUpaNAoko AtmasAt kiye athavA apane aka ( goda ) me liye hue sthita hai| sAtha hI mokSamArgakI dezanA karatA huA ratnapayAdi dharmavidhAno, kumArgamathano aura karmaprakRtiyoke kathanopakathanase bharapUra hai| sakSepame jinazAsana jinavANIkA rUpa hai, jisake dvAdaza aga aura caudaha pUrva apAra vistArako lie hue prasiddha haiN|' isa kayanakI puSTimai samayasArakI jo gAthAeM uddhRta kI jA cukI hai unake nambara hai-46, 48, 56, 56, 60, 67, 70, 107, 141, 121, 162, 163, 161, 168, 251, 262, 273, 353, 414 / ina gAthAoko uddhRta karaneke bAda prathama lekhame likhA thA - "ina saba uddharaNose tathA zrIkundakundAcAryane apane pravacanasArame jinazAsanake sArarUpame jina-jina bAtokA ullekha athavA sasUcana kiyA hai una sabako dekhanese yaha bAta vilkula spaSTa ho jAtI hai ki 'ekamAtra zuddhAtmA jinazAsana nahI hai| jinazAsana nizcaya aura vyavahAra dono nayo tathA upanayoke kathanako sAtha-sAtha liye hue jJAna, jJeya aura cAritrarUpa sAre arthasamUhako usakI sava avasthAo-sahita apanA viSaya kiye hue haiN|" sAtha hI yaha bhI batalAyA thA ki 'yadi zuddha AtmAko hI jinazAsana kahA jAya to zuddhAtmAke jo pAMca vizeSaNa avaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizepa aura asayukta kahe jAte haiM ve jinazAsanako bhI prApta hoge, aura phira yaha spaSTa kiyA gayA thA ki jinazAsana ukta vizepaNoMke rUpame parilakSita nahIM hotaa| ve usake sAtha ghaTita nahIM hote athavA sagata nahI baiThate aura isalie donokI ekatA bana nahI sktii| isa spaSTIkaraName Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 yugavIra-nivandhAvalI svAmI samantabhadra, jinasena aura akalakadeva - jaise mahAn AcAryoM ke kucha vAkyoko bhI uddhRta kiyA gayA thA, jinase jinazAsanakA vahuta kucha mUla svarUpa sAmane A jAtA hai, aura phira phalitArtharUpameM vijJa pAThakose yaha nivedana kiyA gayA thA ki "svAmI samantabhadra, siddhasena aura alakadeva jaise mahAna jainAcAryoMke uparyukta vAkyome jinazAsanakI vizeSatAo yA usake savizeSarUpakA hI patA nahI calatA, balki usa zAsanakA bahuta kucha mUlasvarUpa mUrtimAna hokara sAmane A jAtA hai / parantu isa svarUpa kathaname kahI bhI zuddhAtmAko jinazAsana nahI batalAyA gayA, yaha dekhakara yadi koI sajjana ukta mahAn AcAryoMko, jo ki jinazAsana ke stambhasvarUpa mAne jAte haiM, 'lokikajana' yA 'anyamatI' kahane lage aura yaha bhI kahane lage ki 'unhone jinazAsanako jAnA yA samajhA taka nahI' to vijJa pAThaka use kyA kahege, kina zabdose pukAreMge aura usake jJAnakI kitanI sarAhanA kareMge ( ityAdi ) / " kAnajI svAmIkA ukta pravacana- lekha jAne-anajAne aise mahAn AcAryoMke prati vaise zabdoke saketako liye hue hai, jo mujhe bahuta hI asahya jAna par3e aura isalie apane pAsa samaya na hote hue bhI mujhe ukta lekha likhaneke lie vivaza honA paDA, jisakI sUcanA bhI prathama lekhame nimna zabdo dvArA kI jA cukI hai "jinazAsana ke rUpaviSaya me jo kucha kahA gayA hai vaha bahuta hI vicitra tathA avicAritaramya jAna paDatA hai / sArA pravacana AdhyAtmika ekAntakI ora DhalA huA hai, prAyaH ekAnta mithyAtvako puSTa karatA hai aura jinazAsanake svarUpa - viSayameM logoko gumarAha karanevAlA hai / isake sivA jinazAsanake kucha mahAn stambhoko } Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ 487 bhI isame "laukikajana" tathA "anyamatI" jaise zabdo se yAda kiyA hai aura prakArAntarase yahA~ taka kaha DAlA hai ki unhone jinazAsanako ThIka samajhA nahI, yaha sava asahya jAna paDatA hai| aisI sthitimeM samayAbhAvake hote hue bhI mere liye yaha Avazyaka ho gayA hai ki maiM isa pravacana-lekha para apane vicAra vyakta karUM ( ityaadi)|" __kAnajI svAmIke vyaktitvake prati merA koI virodha nahIM hai, maiM unhe AdarakI dRSTise dekhatA hU~, cunAce apane lekhake dUsare bhAgame maine yaha vyakta bhI kiyA thA ki-"Apake vyaktitvake prati merA bahumAna hai--Adara hai aura maiM Apake satsagako acchA samajhatA hU~, parantu phira bhI satyake anurodhase mujhe yaha mAnane tathA kahaneke liye vAdhya honA paDatA hai ki Apake pravacana bahudhA ekAntakI ora Dhale hote haiM-uname jAne-anajAne vacanAnayakA dopa vanA rahatA hai| jo vacana-vyavahAra samIcIna naya-vivakSAko sAthame lekara nahI hotA athavA nirapekSanaya yA nayokA avalambana lekara pravRtta kiyA jAtA hai vaha vacanAnayake dopase dUSita kahalAtA hai|" sAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA thA ki-"zrI kAnajI svAmI apane vacanopara yadi kaDA akuza rakkhe, unhe nirapekSa-nizcayanayake ekAntakI ora Dhalane na de, uname nizcaya-vyavahAra dono nayokA samanvaya karate hue unake vaktavyokA sAmajasya sthApita kareM, eka dUsareke vaktavyako paraspara upakArI mitroke vaktavyakI taraha citrita kareM--na ki sva-parapraNAzI-zatruoke vaktavyakI taraha-aura sAtha hI kundakundAcAryake 'vavahAradesidA puNa je du aparameTThidA bhAveM isa vAkyako khAsa taurase dhyAname rakhate hue Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 yugavIra-nivandhAvalI una logoko jo ki aparamabhAvame sthita hai-vItarAga cAritrakI sImAtaka na pahu~cakara sAdhaka-avasthAme sthita hue munivarma yA zrAvakadharmakA pAlana kara rahe haiM-vyavahAranaya ke dvArA usa vyavahAradharmakA upadeza diyA kareM jise taraNopAyake rUpame 'tIrtha' kahA jAtA hai, to unake dvArA jinazAsanako acchI sevA ho sakatI hai aura jinadharmakA pracAra bhI kAphI ho sakatA hai| anyathA, ekAntakI ora Dhala jAnese to jinazAsanakA virodha aura tIrthakA lopa hI ghaTita hogaa|" isake sivA samayasArakI do gAthAo naM0 201, 202 ko lekara jaba yaha samasyA khar3I huI thI ki ina gAthAoke anusAra jisake paramANumAtrame bhI rAgAdika vidyamAna hai vaha AtmA anAtmA ( jIva-ajIva ) ko nahIM jAnatA aura jo AtmA anAtmAko nahI jAnatA vaha samyagdRSTi nahIM ho sktaa| kAnajI svAmI cU~ki rAga-rahita vItarAga nahIM aura unake upadezAdi kArya bhI rAgasahita pAye jAte haiM, tava' kyA rAgAdikake sadbhAvake kAraNa yaha kahanA hogA ki ve AtmA-anAtmAko nahI jAnate aura isalie samyagdRSTi nahIM hai ? isa samasyAko hala karate hue maine likhA thA ki 'nahIM kahanA cAhie' aura phira svAmI samantabhadrake eka vAkyakI sahAyatAse una rAgAdikako spaSTa karake batalAyA thA jo kundakundAcAryakI ukta gAthAome vivakSita haiM-arthAt yaha prakaTa kiyA thA ki mithyAdRSTijIvoke mithyAtvake udayame jo ahaMkAra-mamakArake pariNAma hote haiM una pariNAmose utpanna rAgAdika yahA~ vivikSita hai-jo ki mithyAtvake kAraNa 'ajJAnamaya' hote eva samatAme bAdhaka paDate haiM / ve rAgAdika yahA~ vivakSita nahIM hai joki ekAntadharmAbhinivezarUpa mithyAdarzanake abhAvame cAritra Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAeN 489 mohake udaya vaza hote haiM aura jo jJAnamaya tathA svAbhAvika honese na to jIvAdikake parijJAname bAdhaka haiM aura na samatA- vItarAgatAkI sAdhanA hI vAdhaka hote haiM / aura isa taraha kAnajI svAmI - para ghaTita honevAle AropakA parimArjana kiyA thA / ina saba bAtose tathA isa bAta se bhI ki kAnajI svAmI ke citroko anekAnta meM gaurava ke sAtha prakAzita kiyA gayA hai yaha bilkula spaSTa hai ki kAnajI svAmIke vyaktitvake prati apanI koI burI bhAvanA nahI, unakI vAkpariNati eva vacanapaddhati sadoSa jAna paDatI hai, usIko sudhArane tathA galataphahamIko na phailane deneke liye hI sadbhAvanApUrvaka ukta lekha likhanekA prayatna kiyA gayA thA / usI sadbhAvanAko lekara lekhake pichale (tRtIya) bhAga meM isa bAta ko spaSTa karake batalAte hue ki 'zrI kundakunda aura svAmI samantabhadra - jaise mahAn AcAryoMne pUjA - dAna - vratAdirUpa sadAcAra ( samyak cAritra ) ko -- tadviSayaka zubhabhAvokodharma batalAyA hai - jainadharma athavA jinazAsana ke agarUpame pratipAdana kiyA hai / ataH unakA virodha ( unhe jinazAsanase bAhyakI vastu eva adharma pratipAdana karanA ) jinazAsanakA virodha hai, una mahAn AcAryokA bhI virodha hai aura sAtha hI apanI una dharmapravRttiyoke bhI vaha viruddha paDatA hai jiname zubhabhAvokA prAcurya pAyA jAtA hai', kAnajI svAmIke sAmane eka samasyA hala karaneke liye rakkhI thI aura usake zIghra hala hone kI jarUrata vyakta kI gaI thI, jisase unakI kathanI aura karaNImeM jo spaSTa antara pAyA jAtA hai usakA sAmajasya kisI taraha biThalAyA jA ske| sAtha hI, una para yaha prakaTa kiyA - thA ki unhone jo ye zabda kahe haiM ki "jo jIva pUjAdike zubha Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 yugavIra-nibandhAvalI rAgako dharma mAnate haiM unhe 'laukika jana' aura 'anyamatI' kahA hai" unakI lapeTa me, jAne-anajAne, zrI kundakunda, samantabhadra, umAsvAmI, siddhasena, pUjyapAda, akalaMka aura vidyAnandAdi sabhI mahAn AcArya A jAte haiM, kyoki unamese kisIne bhI zubhabhAvokA jainadharma( jinazAsana )me niSedha nahI kiyA hai, pratyuta isake aneka prakAra se unakA vidhAna kiyA hai aura isase unapara ( kAnajI svAmIpara ) yaha Aropa AtA hai ki unhoMne aise coTIke mahAn jainAcAryoMko 'laukikajana' tathA 'anyamatI' kahakara aparAdha kiyA hai, jisakA unhe svaya prAyazcitta karanA caahiye| isake sivA, unapara yaha bhI prakaTa kiyA gayA thA "ki aneka vidvAnokA Apake viSayame aba yaha mata ho calA hai ki Apa vAstavame kundakundAcAryako nahI mAnate, aura na svAmI samantabhadrajaise dUsare mahAn jaina AcAryoko hI vastutaH mAnya karate haiMyo hI unake nAmakA upayoga apanI kisI kAryasiddhike lie usI prakAra kara rahe haiM jisa prakAra ki sarakAra aksara gAdhIjI ke nAmakA karatI hai aura unake siddhAntoko mAnakara nahIM detI, aura isa taraha eka dUsare baDe AropakI sUcanA kI gaI thii| sAtha hI apane paricayame Ae kucha logokI usa AzakAko bhI vyakta kiyA gayA thA jo kAnajI svAmI aura usake anuyAyiyokI pravRttiyoko dekhakara lokahRdayome uThane lagI hai aura unake mukhase aise zabda nikalane lage haiM ki "kahI jaina-samAjame yaha cauthA sampradAya to kAyama hone nahI jA rahA hai, jo digambara, zvetAmbara aura sthAnakavAsI sampradAyokI kucha-kucha UparI bAtoko lekara tInoke mUlame hI kuThArAghAta karegA" ( ityaadi)| aura usake bAda yaha nivedana kiyA gayA thA . Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 491 "yadi yaha AzakA ThIka huI to ni sandeha bhArI cintAkA viSaya hai aura isa lie kAnajI svAmIko apanI pojIzana aura bhI spaSTa kara denekI jarUrata hai| jahA~ taka maiM samajhatA hU~ kAnajI mahArAjakA aisA koI abhiprAya nahI hogA jo ukta cauthA jaina-sampradAyake janmakA kAraNa ho / parantu unakI pravacanazailIkA jo rukha cala rahA hai aura unake anuyAyiokI jo mizanarI pravRttiyA~ prArambha ho gaI hai unase vaisI AzakAkA honA asvAbhAvika nahI hai aura na bhaviSyame vaise sampradAyakI sRSTiko hI asvAbhAvika kahA jA sakatA hai| ata kAnajI mahArAjakI icchA yadi sacamuca cauthe sampradAyako janma dene kI nahI hai, to unhe apane pravacanoke vipayame bahuta hI satarka eva sAvadhAna hone kI jarUrata hai-unhe kevala vacano dvArA hI apanI pojIzanako spaSTa karanekI jarUrata nahIM hai, balki vyavahArAdikake dvArA bhI aisA sudRDha prayatna karane kI jarUrata hai jisase unake nimittako pAkara vaisA caturtha sampradAya bhaviSyameM khaDA na hone pAve, sAtha hI loka-hRdayame jo AzakA utpanna huI hai vaha dUra ho jAya aura jina vidvAnokA vicAra unake viSayame kucha dUsarA ho calA hai vaha bhI badala jAya / AzA hai apane eka pravacanake kucha azo para sadbhAvanAko lekara likhe gaye isa AlocanAtmaka lekhapara kAnajI mahArAja savizeSa rUpase dhyAna denekI kRpA kareMge aura usakA satphala unake spaSTIkaraNAtmaka vaktavya eva pravacanazailI kI samucita tabdIlIke rUpame zIghra hI dRSTigocara hogaa|" __ mere isa nivedana ko pAMca mahInekA samaya bIta gayA, parantu kheda hai ki abhItaka kAnajI svAmIkI orase unakA koI vaktavya mujhe dekhaneko nahI milA, jisase anya bAtoko choDakara kamase Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 yugavIra-nivandhAvalI kama itanA to mAlUma paDatA ki unhoMne apanI pojIzanakA kyA kucha spaSTIkaraNa kiyA hai, usa samasyAkA kyA hala nikAlA hai jo unake sAmane rakhI gaI hai, una AropokA kisa rUpame parimArjana kiyA hai jo unapara lagAye gaye haiM, aura lokahRdayame uThI eva muMha para AI huI AzakA ko nirmUla karaneke lie kyA kucha prayatna kiyA hai| maiM barAvara zrIkAnajI mahArAjake uttara tathA vaktavyakI pratIkSA karatA rahA hU~ aura eka do bAra zrI hIrAcandajI voharAko bhI likha cukA hU~ ki ve unhe preraNA karake unakA vaktavyAdi zIghra bhijavAeM, jisase lage hAtho usapara bhI vicAra kiyA jAya aura apanese yadi koI galatI huI ho to use sudhAra diyA jAya, parantu antame voharAjIke eka patrako paDhakara mujhe nirAza ho jAnA paDA / jAna paDatA hai kAnajI svAmI saba kucha pI gaye haiM-itane gurutara AropokI bhI avAchanIya upekSA kara gaye haiM aura koI pratyuttara, spaSTIkaraNa yA vaktavya denA nahIM caahte| ve jisa padame sthita hai usakI dRSTise unakI yaha nIti baDI hI ghAtaka jAna par3atI hai| jaba ve upadeza dete haiM aura usame dUsarokA khaNDana-maNDana bhI karate haiM taba mere ukta lekhake viSayame kucha kahane athavA apanA spaSTIkaraNa prastuta karane ke liye unhe kauna roka sakatA thA ? vaktavya to galatiyogalataphahamiyoko dUra karane ke liye athavA dUsaroMke samAdhAnakI dRSTise bar3e-baDe mantriyo, senAnAyako, rAjemahArAjo, rASTrapatiyo aura dharma-dhvajiyo taka ko dene par3ate haiM, taba eka brahmacArI zrAvakake padame sthita kAnajI svAmIke liye aisI kauna bAta usame bAdhaka hai, yaha kucha samajhame nahI AtA ! vaktavya na denese ulTA unake ahakArakA dyotana hotA hai aura dUsarI bhI kucha kalpanAoko avasara milatA hai| astu, unakA isa viSayame Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 493 yaha mauna kucha acchA mAlUma nahI detA-usase bhaviSyame hAni honekI bhArI sabhAvanA hai| bhaviSyame yadi vaisA koI cauthA sampradAya sthApita honeko ho to svAmIjIke ziSya-praziSya kaha sakate haiM ki yadi svAmIjIko yaha sampradAya iSTa na hotA to ve pahale hI isakA virodha karate jaba unhe isakI kucha sUcanA milI thI, parantu ve usa samaya mauna rahe haiM ataH 'mauna sampati-lakSaNa' kI nItike anusAra ve isa cauthe sampradAyakI sthApanAse sahamata the, aisA samajhanA cAhiye / sAtha hI kisI vipayame paraspara matabheda hone para unhe yaha bhI kahanekA avasara mila sakegA ki svAmIjI kundakundAdi AcAryoMkA guNagAna karate hue bhI unhe vastuta. jainadharmI nahI mAnate the--'laukika jana' tathA 'anyamatI' samajhate the, isIse jaba una mahAna AcAryoko vaisA kahanekA Aropa lagAyA gayA thA to ve mauna ho rahe the-unhone usakA koI virodha nahIM kiyA thaa| __ aisI vartamAna aura sambhAvya vastu-sthitime mere samUce lekhakI dRSTiko dhyAname rakhate hue yadyapi zrIboharAjIke liye prastuta lekha likhane athavA usako chApanekA Agraha karaneke lie koI mAkUla vajaha nahI thI, phira bhI unhoMne usako likhakara jaldI anekAntame chApanekA jo Agraha kiyA hai vaha eka prakArase 'muddaI susta aura gavAha custa' kI nItiko caritArtha karatA hai| __ lekhake zurUme kucha zakAoko uThAkara mujhase unakA samAdhAna cAhA gayA hai aura phira sabUtake rUpame katipaya pramANokoapTapAhuDake TIkAkAra paM0 jayacandajI aura mokSamArgake racayitA pa0 ToDaramalajIke vAkyoko sAtha hI kucha kAnajI svAmIke vAkyoko bhI upasthita kiyA gayA hai, jisase maiM zakAokA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI samAdhAna karate hue kahI kucha vicalita na ho jAU~; isa kRpAke lie maiM zrI voharAjIkA AbhArI huuN| unakI zakAokA samAdhAna Age cala kara kiyA jAyagA, yahA~ pahale unake pramANo para eka dRSTi DAla lenA aura yaha mAlUma karanA ucita jAna paDatA hai ki ve kahA~ taka unake abhimata viSayake samarthaka hokara pramANa koTime grahaNa kiye jA sakate haiM / pramANa aura unakI jaoNca (1) zrIkundakundake bhAvapAhuDakI 83vI gAyAke pa0 jayacandajIkRta 'bhAvArtha' ko Dabala inavarTeDakAmAja" " ke bhItara isa Dhagase uddhRta kiyA gayA hai jisase yaha mAlUma hotA hai ki vaha ukta gAthAkA pUrA bhAvArtha hai - usame koI ghaTA-baDhI nahI huI athavA nahI kI gaI hai / parantu jAMcase vastu-sthiti kucha dUsarI hI jAna paDI / uddhRta bhAvArthakA prArambha nimna zabdo me hotA hai : 494 "laukikajana tathA anyamatI keI kahe haiM jo pUjA Adika zubha kriyA tiniviSai ara vratakriyAsahita hai so jinadharma hai so aisA nAhI hai / jinamatame jinabhagavAna aisA kahyA hai jo pUjAdika viSai ara vratasahita hoya so to puNya hai / " isa aza para dRSTi DAlate hI mujhe yahA~ dharmakA 'jina' vizeSaNa anyamatIkA kathana honese kucha khaTakA tathA asagata jAna paDA, aura isaliye maiMne isa TIkApranthakI prAcIna pratiko dekhanA cAhA / khoja karate samaya daivayogase dehalIke naye mandirame eka ati sundara prAcIna prati mila gaI jo TIkAke nirmANase savA -do varSa bAda (sa0 1866 pauSa vadI 2 ko ) likhakara samApta huI hai / isa TIkA - pratise boharA jIke uddharaNakA milAna karate Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 495 samaya spaSTa mAlUma ho gayA ki vahA~ dharmake sAtha 'jina' yA koI dUsarA vizeSaNa lagA huA nahI hai / sAtha hI yaha bhI patA calA ki moha-kSobhase rahita AtmAke nija pariNAmako dharma batalAte hue bhAvArthakA jo antima bhAga " tathA ekadeza mohake kSobhakI hAni hoya hai tAte zubha pariNAmakU~ bhI upacAra se dharma kahiye hai" isa vAkya se prArambha hotA hai usake pUrva me nimna do vAkya chUTa gaye athavA chor3a die gaye haiN| : "aise dharmakA svarUpa kahyA hai / ara zubha pariNAma hoya taba yA dharmakI prAptikA bhI avasara hoya hai / " isa bhAvArthame pa0 jayacandajIne do dRSTiyose dharmakI bAtako rakkhA hai - eka kucha laukikajano tathA anyamatiyo ke kathanakI dRSTi se aura dUsarI jinamata ( jainazAsana ) kI anekAtadRSTise / anekAntadRSTise dharma nizcaya aura vyavahAra dono rUpase sthita hai / vyavahArake vinA nizcayadharmaM bana nahI sakatA, isI bAtako pa 0 jayacandajI ne "ara zubha pariNAma (bhAva) hoya to yA dharmakI prAptikA bhI avasara hoya hai" ina zabdoke dvArA vyakta kiyA hai / jaba zubha bhAva binA zuddhabhAvarUpa nizcayadharmakI prAptikA avasarahI prApti nahI ho sakatA taba dharmakI dezanAme zubhabhAvoko jinazAsana se alaga kaise kiyA jA sakatA hai aura kaise yaha kahA jA sakatA hai ki zubhabhAva jainadharma yA jinazAsanakA koI aga nahI, ise sAdhAraNa pAThaka bhI sahaja hI samajha sakate haiM / isake sivA paM0 jayacandajIne ukta bhAvArtha meM yaha kahI bhI nahI likhA aura na unake kisI vAkyase yaha phalita hotA hai ki "jo jIva pUjAdike zubharAgako dharma mAnate haiM unhe 'laukika Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 yugavIra - nibandhAvalI jana' aura 'anyamato' kahA hai / " laukikajana aura anyamatIke isa lakSaNako yadi koI bhAvArtha ke ukta prArambhika zabdo parase phalita karane lage to vaha usakI korI nAsamajhIkA hI dyotaka hogA, kyoki vahA~ 'gokikajana' tathA 'anyamatI' ye dono pada prathama to lakSyarUpameM prayukta nahI hue haiM dUsare inake sAtha keI ' vizeSaNa lagA huA hai jisake sthAna para kAnajI svAmIke vAkyama 'koI koI' vizeSaNakA prayoga pAyA jAtA hai, jisakA artha hai ki kucha thoDe se lokikajana tathA anyamatI aisA kahate haiM - saba nahI kahate; tava jo nahI kahate unapara vaha lakSaNa unake laukika jana tathA anyamatI hote hue bhI kaise ghaTita ho sakatA hai ? nahI ho sakatA, aura isalie kAnajI svAmIvA ukta lakSaNa avyApti dopase dUSita ThaharatA hai aura cU~ki usakI gati una mahAn puruSo taka bhI pAI jAtI hai jinhone sarAgacAritra tathA zubhabhAvo ko bhI jainadharma tathA jinazAsanakA aga vatalAyA hai aura jo na to laukikajana hai aura na anyamatI, isalie ukta lakSaNa ativyAptike kalakase bhI kalakita hai ? sAtha hI usame 'dharmake' sthAna para 'jainadharma' kA galata prayoga kiyA gayA hai / ata ukta 'bhAvArthame' 'laukikajana' tathA 'anyamatI' zabdoke prayogamAtrase yaha nahI kahA jA sakatA ki "jo vAkya zrIkAnajI svAmIne likhe haiM ve inake nahI apitu zrI pa0 jayacadajIke haiM / " zrI boharAjIne yaha anyathA vAkya likhakara jo kAnajI svAmIkI vakAlata karanI cAhI hai aura unheM gurutara Aropa se mukta karanekI ceSTA kI hai yaha vakAlatakI ati hai aura una jaise vicArakoko zobhA nahI detI / aisI sthitimeM ukta vAkyake anantara mere Upara jo nimna zabdokI kRpAvRSTi kI gaI hai unakA AbhAra kina zabdome vyakta karU yaha mujhe kucha sUjha nahIM par3atA - vijJa Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 497 pAThaka tathA svaya boharAjI isa viSayame merI asamarthatAko anubhavakara sakege, aisI AzA hai / ve zabda isa prakAra hai "to kyA mukhtAra sA0 kI dRSTime zrI pa0 jayacandrajI bhI unhI vizepaNoke pAtra hai jo paDitajIne inhI zabdoMke kAraNa zrIkAnajI svAmIke liye khule dilase prayoga kiye haiN| yadi nahI to aisI bhUlake lie kheda zIghra prakaTa kiyA jAnA caahie|" hA~, yahA~ para maiM itanA jarUra kahU~gA ki zrIkAnajI svAmI para jo yaha Aropa lagAyA gayA thA ki unhone apane ukta vAkya-dvArA jAne-anajAne zrIkundakundAcArya, svAmI samantabhadra, siddhasena, akalakadeva aura vidyAnandAdi-jaise mahAn AcAryoMko 'laukikajana" aura "anyamatI" vatalAkara bhArI aparAdha kiyA hai, jisakA unhe svaya prAyazcitta karanA cAhie, usakA zrIvoharAjIke ukta pramANase koI parimArjana nahI hotA-vaha jyokA tyo khaDA rahatA hai, aura isalie unakA yaha pramANa koI pramANa nahI, kintu pramANAbhAsakI koTime sthita hai, jisase kucha bhole bhAI hI ThagAye jA sakate haiN| (2) pa0 ToDaramalajI-kRta mokSamArgaprakAzakake jo vAkya pramANarUpame upasthita kie gae haiM ve prAya saba aprAsagika asagata athavA prakRta-viSayake sAtha sambandha na rakhanevAle haiM, kyoki ve dravyaliMgI muniyo tathA mithyAdRSTi-jainiyoko lakSya karake kahe gaye haiM, jabaki prastuta pUjA-dAna-vratAdirUpa sarAga-cAritra eva zubha-bhAvokA vipaya samyakcAritrakA aga honese vaise muniyo tathA jainiyose sambandha nahIM rakhatA, balki una muniyo tathA jainazrAvakose sambandha rakhatA hai jo samyagdRSTi hote haiN| isIse pacamAdi-guNasthAnavarti-jIvoke liye una pUjA-dAna-vratAdikA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 yugavIra-nivandhAvalI savizeSa rUpase vidhAna hai| svAmI samantabhadrane, samyakcAritrake varNanameM unhe yogya sthAna dete hue, unakI dRSTiko nimta vAkyake dvArA pahale hI spaSTa kara diyA hai - mohatimirApaharaNe darzanalAbhAdavAptasaMjJAnaH / rAga-dveSanivRtyai caraNaM pratipadyate sAdhuH / / isameM batalAyA hai ki 'mohAndhakArarUpa ajJAnamaya mithyAtvakA apaharaNa honepara--upazama, kSaya yA kSayopazamakI dazAke prApta honepara-samyagdarzanakI-nirvikAra dRSTikI-prApti hotI hai, aura usa dRSTikI prAptise samyagjJAnako prApta huA jo sAdhupuruSa hai vaha rAga-dveSakI nivRttike lie samyakcAritrakA anuSThAna karatA hai| isase spaSTa hai ki jisa cAritrakA uktagranthameM Age vidhAna kiyA jA rahA hai vaha samyagdarzana tathA samyakjJAna-pUrvaka hotA hai unake vinA athavA unase zUnya nahI hotA-aura usakA lakSya hai rAga-dveSakI nivRtti| arthAt rAga-dveSakI nivRtti sAdhya hai aura vratAdikA AcaraNa, jisame pUjA-dAna bhI zAmila hai, usakA sAdhana hai| jaba taka sAdhyakI siddhi nahI hotI taba taka sAdhanako alaga nahI kiyA jA sakatAusakI upAdeyatA barAbara banI rahatI hai| siddhatvakI prApti honepara sAdhanakI koI AvazyakatA nahI rahatI aura isa dRSTise vaha heya ThaharatA hai| jaise koThekI chatapara pahu~canepara yadi phira utaranA na ho to sIDhI ( nasenI) bekAra ho jAtI hai athavA abhimata sthAnapara pahu~ca jAnepara yadi phira lauTanA na ho to mArga bekAra ho jAtA hai; parantu usase pUrva athavA anyathA nahIM / kucha loga ekamAtra sAdhanoko hI sAdhya samajha lete haiM-asalI sAdhyakI ora unakI dRSTi hI nahI hotI-aise sAdhakoko lakSya Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 499 karake bhI pa0 ToDaramalajIne kucha vAkya kahe haiM, parantu ve loga dRSTivikArake kAraNa cUMki mithyAdRSTi hote haiM ata unhe lakSya karake kahe gaye vAkya bhI apane viSayase sambandha nahI rakhate aura isaliye ve pramANa koTime nahI liye jA sakate -- unhe bhI pramANabAhya athavA pramANAbhAsa samajhanA cAhiye / aura unase bhI kucha bhole bhAI hI ThagAye jA sakate haiM - dRSTivikArase rahita Agamake jJAtA vyutpanna purupa nahI / pa0 ToDaramallajIke vAkya jina rAgAdike sarvathA nipedhako liye hue haiM ve prAya ve rAgAdika hai jo dRSTivikArake zikAra haiM tathA jo samayasArakI uparyullikhita gAthA na0201, 202 meM vivakSita haiM aura jinakA spaSTIkaraNa svAmI samantabhadrake yuktyanuzAsanakI 'ekAntadharmAbhinivezamUlA rAgAdayo'haMkRtijA janAnAm' ityAdi kArikAke AdhArapara pichale lekhameM, kAnajIsvAmIpara AnevAle eka AropakA parimArjana karate hue, prastuta kiyA gayA thA - ve rAgAdika nahI haiM jo ki ekAntadharmAbhinivezarUpa mithyAdarzanake abhAvame cAritramohake udayavaza hote haiM aura jo jJAnamaya honese na to jIvAdikake parijJAname bAdhaka haiM aura na samatA - vItarAgatA kI sAdhanAmeM hI bAdhaka hote haiM / isIse jinazAsaname sarAgacAritrakI upAdeyatAko agIkAra kiyA gayA hai| yahA~ para eka prazna uTha sakatA hai aura vaha yaha ki jaba samyakcAritrakA lakSya 'rAgadvepakI nivRtti' hai, jaisA ki Upara batalAyA gayA hai, taba sarAgacAritra usame sahAyaka kaise ho sakatA hai ? vaha to rAgasahita honeke kAraNa lakSya kI siddhime ulTA vAdhaka pdd'egaa| parantu bAta aisI nahI hai, isake liye 'kaTako - nmUlana' siddhAntako lakSyame lenA cAhiye / jisa prakAra pairame cubhe Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 yugavIra-nivandhAvalI hue aura bhArI vedanA utpanna karanevAle kAMTeko hAthame dUsarA alpavedanAkAraka eva apane kanTrolame rahanevAlA kA~TA lekara aura use pairameM cubhAkara usake sahArese nikAlA jAtA hai usI prakAra alpahAnikAraka eka zatruko upakArAdike dvArA apanAkara usake sahArese dUsare mahAhAnikAraka pravala zatrukA unmUlana (vinAza kiyA jAtA hai| rAga-dvepa aura moha ye tIno hI AtmAke zatru haiM, jiname rAga zubha aura azubhake bhedase do prakAra hai aura apane svAmiyo samyagdRSTi tathA mithyAdRSTike bhedase aura bhI bhedarUpa ho jAtA hai| samyagdRSTikA rAga pUjA-dAna-vatAdirUpa zubha bhAvoke jAlame ba~dhA huA hai aura isase vaha alpahAnikAraka zatruke rUpame sthita hai, use premapUrvaka apanAnese azubharAga tathA dvepa aura mohakA samparka chUTa jAtA hai, unakA samparka chUTanese AtmAkA bala bar3hatA hai aura taba samyagdRSTi usa zubharAgakA bhI tyAga karaneme samartha ho jAtA hai aura use vaha usI prakAra tyAga detA hai jisa prakAra ki pairakA kAMTA nikala jAne para hAthake kAMTeko tyAga diyA jAtA athavA isa AzakAse dUra pheMka diyA jAtA hai ki kahI kAlAntarame vaha bhI pairame na cubha jAya, kyoki usa zubharAgase usakA prema kAryArthI hotA hai, vaha vastuta use apanA sagA athavA mitra nahI mAnatA aura isalie kArya hojAnepara use apanese dUra kara denA hI zreyakara samajhatA hai| pratyuta isake, mithyAdRSTike rAgakI dazA dUsarI hotI hai, vaha use zatruke rUpame na dekhakara mitrake rUpame dekhatA hai, usase kAryArthI prema na karake saccA prema karane lagatA hai aura isI bhramake kAraNa use dUra karaneme samartha nahI hotaa| yahI samyagdRSTi aura mithyAdRSTike zubharAgame paraspara antara hai-eka rAgadveSako nivRtti Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 501 athavA bandhanase muktime sahAyaka hai to dUsarA usameM bAdhaka hai| isI dRSTiko lekara samyagdRSTike sarAgacAritrako mokSamArgame parigaNita kiyA gayA hai aura use vItarAgacAritrakA eka sAdhana mAnA gayA hai| jo loga ekamAtra vItarAga athavA yathAkhyAtacAritrako hI samyakcAritra mAnate haiM unakI dazA usa manuSya-jaisI hai jo ekamAtra Uparake DaDeko hI sIDhI athavA bhUmike usa nikaTatama bhAgako hI mArga samajhatA hai jisase agalA kadama koThekI chatapara athavA abhimata sthAnapara paDatA hai, aura isa taraha bIcakA mArga kaTa jAnese jisa prakAra vaha manuSya Uparake DaDe yA koThekI chatapara nahI pahuMca sakatA aura na nikaTatama abhimata sthAnako ho prApta kara sakatA hai usI prakAra ve loga bhI na to yathAkhyAtacAritrako hI prApta hote haiM aura na muktiko hI prApta kara sakate haiN| aise loga vAstavame jinazAsanako jAnane-samajhane aura usake anukUla AcaraNa karanevAle nahI kahe jA sakate , balki usake dUpaka vighAtaka eva lopaka Thaharate haiM, kyoki jinazAsana nizcaya aura vyavahAra dono mUlanayoke kathanako sAtha lekara calatA hai aura kisI eka hI nayake vaktavyakA ekAnta pakSapAtI nahI hotaa| pa0 ToDaramalajIne dono nayokI dRSTiko sAthameM rakkhA hai aura isalie kisI zabdachalake dvArA use anyathA nahIM kiyA jA sakatA / hA~, jahA~ kahI ve cUke ho vahA~ zrI kundakunda aura svAmI samantabhadra-jaise mahAn AcAryoMke vacanose hI usakA samAdhAna ho sakatA hai| pa0 ToDaramalajIne mokSamArgaprakAzakake 7veM adhikArame hI yaha sApha likhA hai ki "so mahAvratAdi bhae hI vItarAgacAritra ho hai aisA sambandha Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 yugavIra-nibandhAvalI jAni mahAvratAdivipa cAritrakA upacAra (vyavahAra) kiyA hai|" "zubhopayoga bhae zuddhopayogakA yatna kare to (zuddhopayoga) hoya jAya vahuri jo zubhopayogahI ko bhalA jAni tAkA sAdhana kiyA kare to zuddhopayoga kaise hoya / " ina vAkyome vItarAgacAritrake lie mahAvatAdike pUrva anuSThAnakA aura zuddhopayogake lie zubhopayoga rUpa pUrvapariNatike mahatvako khyApita kiyA gayA hai| / aisI sthitime jisa prayojanako lekara paM0 ToDaramalajIke jina vAkyoko uddhRta kiyA gayA hai unase usakI siddhi nahIM hotii| yahA~ para maiM itanA aura prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki zrI voharAjIne 50 ToDaramallajIke vAkyoko bhI Dabala invarTeDa kAmAz2a "-" ke bhItara rakkhA hai aura vaisA karake yaha sUcita kiyA tathA vizvAsa dilAyA hai ki vaha unake vAkyokA pUrA rUpa hai-usame koI pada-vAkya choDA yA ghaTAyA-baDhAyA gayA nahIM hai| parantu vastusthiti aisI mAlUma nahIM hotI-vAkyoMke uddhRta karaneme ghaTA-baDhI kI gaI hai jisakA eka udAharaNa yahA~ prastuta kiyA jAtA hai| boharAjI kA vaha uddharaNa, jo mizra-bhAvoMke varNanase savadha rakhatA hai, nimna prakAra haiM: "je aMza vItarAga bhae tinakari savara hI hai- ara je aza sarAga rahe tinakari puNyabandha hai-ekaprazasta rAgahIte puNyAsrava bhI mAnanA aura savara nirjarA bhI mAnanA so bhrama hai / samyagdRSTi avazepa sarAgatAko heya zraddhahai hai, mithyAdRSTi sarAgabhAvaviSa savarakA bhrama kari prazastarAga rUpa karmaniko upAdeya zraddhahai hai|" isa uddharaNakA rUpa pa0 ToDaramallajIkI svahastalikhita Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ 503 prati parase sazodhitakara chapAye gaye sastI granthamAlA ke saskaraNameM nimna prakAra diyA hai " je aza vItarAga bhae tinakari savara hai ara je aza sarAga rahe tinakara badha hai / so eka bhAvate to doyakArya bane parantu eka prazasta rAgahI puNyAsrava bhI mAnanA aura savara nirjarA bhI mAnanA so bhrama hai / mizrabhAva viSai bhI yaha sarAgatA hai, yaha vItarAgatA hai aisI pahacAni samyagdRSTi hIke hoya tAtai avazeSa sarAgatAko heya zraddhahai hai mithyAdRSTike aisI pahacAna nAhI ta sarAgabhAva viSai savarakA bhrama kari prazastarAgarUpa kAryanikoM upAdeya zraddhahai hai / " *1 zrI boharAjIke uddharaNakI jaba isa uddharaNase tulanA kI jAtI hai to mAlUma hotA hai ki unhone apane uddharaNameM una pada- vAkyoM ko chor3a diyA hai jinheM yahAM rekhAGkita kiyA gayA hai aura jo samyagdRSTi tathA mithyAdRSTikI vaisI zraddhAke sambandharme hetu ullekhako liye hue haiM / unameM se dvitIya tathA tRtIya rekhAti vAkyoke sthAna para kramaza 'samyagdRSTi' tathA mithyAdRSTi' padokA prayoga kiyA gayA hai aura uddharaNakI pahalI pakti meM 'savara hai' ke Age 'hI' aura dUsarI pakti meM 'bandha' ke pUrva 'puNya' zabdako baDhAyA gayA hai / aura isa taraha dUsareke vAkyome manamAnI kATa-chA~Ta kara unhe asalI vAkyoMke rUpame prastuta kiyA gayA hai, jo ki eka baDe hI khedakA viSaya hai / jo loga jijJAsukI dRSTise idhara to apanI zakAokA samAdhAna cAhe athavA vastutattvakA ThIka nirNaya karane ke icchuka baneM aura udhara jAna-bUjhakara pramANoko galata rUpame prastuta kareM, yaha unake lie zobhAspada nahI hai / isase to yaha jijJAsA tathA nirNayabuddhikI koI bAta nahI rahatI, Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 yugavIra-nivandhAvalI valki eka viSayakI anucita vakAlata ThaharatI hai, jisame jhUThesacce jAlI aura banAvaTI sava sAdhanose kAma liyA jAtA hai| kAnajIsvAmIke vAkya (3) zrI boharAjIne kAnajIsvAmIke kucha vAkyoko bhI (Atmadharma varSa 7 ke 4 the akase ) pramANarUpame upasthita kiyA hai aura apane isa upasthitIkaraNakA yaha hetu diyA hai ki isase merI tathA mere samAna anya vidvAnokI dhAraNA kAnajIsvAmIke samvandhame ThIka taurapara ho skegii| ata maiMne ApakI preraNAko pAkara Apake dvArA uddhRta kAnajIsvAmIke vAkyoko kaI vAra dhyAnase paDhA, parantu kheda hai ki ve merI dhAraNAko badalaneme kucha bhI sahAyaka nahIM ho ske| pratyuta isake, ve bhI prAya asagata aura prakRta-viSayake sAtha asambaddha jAna pdde| ina vAkyoko bhI zrIboharAjIne Dabala invarTeDa kAmAja "--" ke bhItara rakkhA hai aura vaisA karake yaha sUcita kiyA tathA vizvAsa dilAyA hai ki vaha kAnajIsvAmIke una vAkyokA pUrA rUpa hai jo Atmadharmake ukta akame pRSTha 141-142 para mudrita hue haiM-usame koI ghaTA-baDhI nahI kI gaI hai| parantu jAMcanese yahA~ bhI vastusthiti anyathA pAI gaI, arthAt yaha mAlUma huA ki kAnajIsvAmIke vAkyoko bhI kucha kATa-chA~Ta kara rakkhA gayA hai-kahI 'to' zabdako nikAlA to kahI 'bhI', 'hI' tathA 'aura' zabdoko alaga kiyA, kahI zabdoko Age-pIche kiyA to kahI kucha zabdoko badala diyA, kahI Daiza (-) ko haTAyA to kahI use baDhAyA, isa taraha eka pejake uddharaName 15-16 jagaha kATa-chA~TakI kalama lagAI gii| ho sakatA hai ki kATa-chA~TakA yaha kArya kAnajIsvAmIke sAhityako kucha sudhArakara rakhanekI Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 505 dRSTise kiyA gayA ho, jaba ki vaisA karanekA lekhakajIko koI adhikAra nahI thA, kyoki usase uddharaNakI prAmANikatAko bAdhA pahu~catI hai / kucha bhI ho, isa kATa-chA~Ta ke cakkara me paDa kara uddharaNakA antima vAkya sudhArakI jagaha ulaTA vikAragrasta ho gayA hai, jisakA uddhRta rUpa isa prakAra hai . - " jIvako pApa se chuDA kara mAtra puNyame nahI lagA denA hai kintu pApa aura puNya ina donose rahita dharma-una savakA svarUpa jAnanA cAhie / " jaba ki kAnajIsvAmIke ukta lekhame vaha nimna prakAra se pAyA jAtA hai *1 " jIvako pAvase chuDA kara mAtra puNyame nahI lagA denA hai, kintu pApa aura puNya donose rahita jJAyakasvabhAva batalAnA hai / isaliye puNya-pApa aura una donose rahita dharma, una sabakA svarUpa jAnanA cAhie / " jAneke kAraNa bana gayA hai, ise isa vAkyase rekhAGkita zabdoke nikala voharAjIke dvArA uddhRta vAkya kitanA veDhagA vatalAne kI jarUrata nahI rahatI / astu, aba maiM kAnajI svAmI ke vAkyopara eka naz2ara DAlatA huA yaha vatalAnA cAhatA hU~ ki prakRta-viSayake sAtha ve kahA~ taka saMgata haiM aura kAnajI svAmIkI aisI kaunasI naI eva samIcIna- vicAradhArAko unake dvArA sAmane lAyA gayA hai jo ki vidvAnokI dhAraNAko unake sambandha meM badalane ke liye samartha ho sake / -- apanA prakRta - viSaya jinazAsana athavA jainadharmake svarUpakA aura usame yaha dekhanekA hai ki pUjA - dAna vratAdike zubhabhAvoko athavA samyagdRSTike sarAgacAritrako vahA~ dharmarUpase koI sthAna Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 yugavIra-nivandhAvalI prApta hai yA ki nhii| zrI kundakunda aura svAmI samantabhadra-jaise mahAn AcAryoMke aise vAkyoko pramANa meM upasthita kiyA gayA thA jo sApha taurapara pUjA-dAna-vratAdike bhAvo eva samyagdRSTike sarAgacAritrako 'dharma' pratipAdana kara rahe haiM, una para to zrI boharAjIne dRSTi nahI DAlI athavA unhe yo hI najarase ojhala kara diyA aura kAnajIsvAmIke aise vAkyoko uddhRta karane vaiThe haiM jinase unakI koI saphAI bhI nahI hotii| aura isase mAlUma hotA hai ki Apa ukta mahAn AcAryoMke vAkyopara kAnajosvAmIke vAkyoko binA kisI hetuke hI mahatva denA cAhate haiN| yaha zraddhA-bhaktikI ati hai 'aura aisI hI bhaktike vaza kucha bhaktajana yahA~ taka kahane lage haiM ki 'bhagavAn mahAvIrake bAda eka kAnajIsvAmI hI dharmakI saccI dezanA karanevAle paidA hue haiM, aisA sunA jAtA hai, mAlUma nahI yaha kahA~ taka ThIka hai| yadi ThIka hai to aise bhaktajana, uttaravartI kevaliyo zrutakevaliyo tathA dUsare RddhidhArI eva bhAvaliMgI mahAn AcAryokI avahe. lanAke aparAdhI haiN| astu, kAnajIsvAmIke jina vAkyoko uddhRta kiyA gayA hai ve puNya, pApa aura dharma ke vivekase sambandha rakhate haiN| uname vahI eka rAga alApA gayA hai ki puNyakarma kisI prakAra dharma nahI hotA, dharmakA sAdhana bhI nahIM, bandhana honese mokSamArgame usakA niSedha hai, puNya aura pApa donose jo rahita hai vaha dharma hai| kAnajIsvAmIne eka vAkyame vyavahArase puNyakA niSedha na karanekI bAta to kaha dI, parantu use 'dharma' kahakara yA mAnakara nahI diyA, aisI ekAnta dhAraNA samAI hai / jaba ki zrIkundakundAcArya, jinhe ve apanA ArAdhya gurudeva batalAte haiM, use dharma bhI pratipAdana karate haiM arthAt pUjAdAna Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana ora kucha zaMkAe~ 507 vratAdike vaise zubha bhAvoko puNya aura dharma dono nAmose ullekhita karate haiM, jisakA spaSTIkaraNa pahale usa lekhameM kiyA jA cukA hai jisake virodhame hI boharAjIke prastuta vicAralekhakA avatAra huA hai aura jise unakI icchAnusAra anekAnta varSa 13 kI kiraNa 5me prakAzita kiyA jA cukA hai| vaha vAkya isa prakAra hai - "puNya vadhana hai isaliye mokSamArgame usakA niSedha hai-yaha vAta ThIka hai, kintu vyavahArase bhI usakA nipedha karake pApamArga pravRtti kare to vaha pApa to kAlakUTa vipake samAna hai, akele pApase to naraka nigodame jaayegaa|" yahA~ yaha prazna paidA hotA hai ki isa vAkyameM jisa viSayakA pratipAdana kiyA gayA hai vaha pratipAdya vastu kAnajI svAmIkI apanI nijI hai yA kisI anya mata se lI gaI hai athavA jinazAsanakA aga honese jainadharmake antargata hai ? yadi yaha kahA jAya ki vaha kAnajIsvAmIkI apanI nijI vastu hai to eka to usakA yahAM vicArameM prastuta karanA asagata hai, kyoki prastuta vicAra jinazAsanake vipayase sambandha rakhatA hai, na ki kAnajosvAmIko kisI nijI maanytaase| dUsare, kAnajIsvAmIke sarvajJAditya koI viziSTa jJAnI na honese unake dvArA naraka-nigodame jAneke phatavekI bAta bhI sAthameM kucha banatI nahI-nirAdhAra ThaharatI hai| tIsare, puNyarUpa vikArakArya isa taraha karane yogya ho jAtA hai aura kAnajIsvAmIkA yaha kahanA hai ki "vikArakA kArya karane yogya hai-aisA mAnanevAlA jIva vikArako nahIM haTA sktaa|" taba phira aise vikAra-kAryakA vidhAna kyo, jisase kabhA chuTakArA na ho sake ? yaha unake viruddha eka naI Apatti Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 yugavIra-nivanvAvalI hotI hai| yadi use anyamatakI vastu batalAyA jAya to bhI yaha usakA prastutIkaraNa asagata hai, sAtha hI jainadharma eva jinazAsanase bAhya aisI vastuke pratipAdanakA una para Aropa AtA hai jise ve mithyA aura abhUtArtha samajhate haiN|' aura yadi yaha kahA jAya ki vaha jinazAsanakI hI pratipAdya vastu hai to phira kAnajIsvAmIke dvArA yaha kahanA kaise sagata ho sakatA hai ki pUjA-dAnavratAdike rUpame zubhabhAva jainadharma nahI hai ?-dono bAteM paraspara viruddha paDatI haiN| isake sivAya, kAnajI svAmIkA mokSamArgameM puNyakA nipedha batalAnA aura use dharmakA sAdhana bhI na mAnanA jainAgamoke viruddha jAtA hai, kyoki jainAgamome mokSake upAya athavA sAdhana-rUpame usakA vidhAna pAyA jAtA hai, jisake do namUne yahAM diye jAte haiM - (ka) asamanaM bhAvayato ratnatrayamasti karmavandho yaH / savipakSakRto'vazya mokSopAyo na vandhanopAyaH / / 21 / / -puruSArthasiddhathupAya isame zrI amRtacandrAcAryane batalAyA hai ki 'ratnatrayakI vikalarUpase ( eka deza yA Azika ) ArAdhanA karanevAleke jo zubhabhAvajanya puNyakarmakA bandha hotA hai vaha mokSakI sAdhanAmeM sahAyaka honese mokSopAya ( mokSamArga) ke rUpame hI parigaNita hai, bandhanopAyake rUpame nahI / zrI amRtacandrAcArya-jaise parama AdhyAtmika vidvAn bhI jaba samyagdRSTike puNya-bandhaka zubhabhAvoko mokSopAyake rUpameM mAnate tathA pratipAdana karate haiM taba kAnajIsvAmIkA vaisA mAnanese inakAra karanA aura yaha pratipAdana karanA ki 'jo koI zubhabhAvamaya puNya karmako dharmakA sAdhana mAne usake bhI bhavacakra kama Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 509 nahI hoge' unakI AdhyAtmika ekAntatAkA yadi sUcaka samajhA jAya to zAyada kucha bhI anucita nahI hogA / (kha) mokSahetuH punardvadhA nizcaya vyavahArataH / tatrA''dya sAdhyarUpa syAdvitIya stasya sAdhanam ||28|| --tattvAnuzAsana isameM zrIrAmasenAcAryane yaha nirdiSTa kiyA hai ki mokSamArga do bhedome vibhakta hai-- eka nizcaya- mokSamArga aura dUsarA vyavahAra- mokSamAgaM / nizcaya - mokSamArga sAdhyarUpameM sthita hai aura vyavahAra- mokSamArga usakA sAdhana hai / sAdhana sAdhyakA virodhI nahI hotA, donome paraspara avinAbhAva - savadha rahatA hai aura isaliye ekako dUsarese alaga nahI kiyA jA sktaa| aisI sthitime nizcaya - mokSamArga yadi jinazAsanakA aga hai to vyavahAramokSamArga bhI usIkA aga hai, aura isalie jinazAsanakA yaha lakSaNa nahI kiyA jA sakatA ki 'jo zuddhaAtmA vaha jinazAsana hai' aura na yahI kahA jA sakatA ki 'pUjA- dAna vratAdike zubhabhAva jainadharma nahI haiN|' aisA vidhAna aura pratipAdana dRSTivikArako liye hue ekAntakA dyotaka hai, kyoki vyavahAramokSamArgame jisa samyakcAritrakA grahaNa hai vaha azubhase nivRtti aura zubhame pravRttiko liye hue prAya ahasAdito, IryAdisamitiyoM aura samyagyoga nigraha - lakSaNa - guptiyoke rUpameM hotA hai', jaisA ki dravyasagrahakI nimna gAthAse jAnA jAtA hai - 1. isa samyak cAritrako 'sArAgacAritra' bhI kahate haiM aura yaha nizcaya mokSamArga meM parigRhIta 'vItarAgacAritra' kA usI prakAra sAdhana hai jisa prakAra kA~Teko kaoNTese nikAlA jAtA athavA viSako viSase mArA jAtA hai / sarAgacAritrakI bhUmikAmai pahueNce vinA vItarAgacAritra taka koI pahu~ca bhI Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI asuhAdo vinivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / vada-samidi-guttirUvaM vyavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // 45|| isa gAthAme spaSTa rUpase yaha bhI batalAyA gayA hai ki cAritrakA yaha svarUpa vyavahAranayakI dRSTise jineMdra bhagavAnane kahA hai; jaba jinendrakA kahA huA hai taba jinazAsanase use alaga kaise kiyA jA sakatA hai ? ataH kAnajI svAmIke aise vacanoko pramAName uddhRta karanese kyA natIjA, jo jinazAsanakI dRSTise bAhya ekAntake poSaka haiM athavA anekAntAbhAsake rUpame sthita hai aura sAtha hI kAnajIsvAmIpara ghaTita honevAle AropokI koI saphAI nahIM karate / eka prazna kAnajIsvAmIke vAkyoko uddhRta karaneke anantara zrIboharAjIne mujhase pUchA hai ki "AtmA ekAntata abaddhaspRSTa hai" yaha vAkya kAnajIsvAmIke kaunase pravacana yA sAhityame maiMne dekhA hai| 'parantu yaha batalAnekI kRpA nahI kI ki maiMne apane lekhame kisa sthAna para yaha likhA hai ki kAnajIsvAmIne ukta vAkya kahA hai, jisase mere sAtha ukta praznakA sambandha ThIka ghaTita hotaa| maine vaisA kucha bhI nahI likhA, jo kucha likhA hai vaha logokI AzakAkA ullekha karate hue unakI samajhake rUpame likhA hai, jaisA ki lekhake nimna zabdose prakaTa hai :nahIM sktaa| vItarAgacAritra yadi mokSakA sAkSAt sAdhaka hai to sarAgacAritra paramparA sAdhaka hai, jaisA ki dravyasagrahake TIkAkAra brahmadeva ke nimna vAkyase bhI prakaTa hai :-- "svazuddhAtmAnubhUtirUpa-zuddhopayogalakSaNa vItarAgacAritrasya pAramparyeNa sAdhaka sarAgacAritram / " Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI voharAphA namra nivedana aura kucha zakAe~ 511 "zuddhAtmA taka pahu~canekA mArga pAsame na honese loga 'ito bhraSTAstato bhraSTA' kI dazAko prApta hoge, unhe anAcArakA Dara nahI rahegA, ve samajheMge ki jaba AtmA ekAntataH abaddhaspRSTa hai--sarva prakArake karmavandhanose rahita zuddha-buddha hai-aura usa para vastuta. kisI bhI karmakA koI asara nahI hotA, tava vandhanase chUTane tathA mukti prApta karanekA yatna bhI kaisA ?" ityAdi / ye zabda kAnajIsvAmIke kisI vAkyake uddharaNako liye hae nahI hai, itanA spaSTa hai, aura inameM AdhyAtmika ekAntatAke zikAra mithyAdRSTi logokI jisa samajhakA ullekha hai vaha kAnajIsvAmI tathA unake anuyAyiyokI pravRttiyoko dekhakara phalita honevAlI hai aisA ukta zabdavAkyoke pUrvasambandhase jAnA jAtA haina ki ekamAtra kAnajIsvAmIke kisI vAkyavizepase apanI utpattiko liye hue hai / aisI sthitime ukta zabdAvalIme prayukta "AtmA ekAntata abaddhaspRSTa hai" isa vAkyako mere dvArA kAnajIsvAmIkA kahA huA batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta eva sagata nahI kahA jA sakatA-vaha ukta zabdavinyAsako ThIka na samajha sakaneke kAraNa kiyA gayA mithyA Aropa hai| isake sivAya, yadi koI dUsarA jana kAnajIsvAmIke savadhame apanI samajhako ukta vAkyake rUpameM caritArtha kare to vaha koI adbhuta yA anahonI bAta bhI nahIM hogI, jisake liye kisIko Azcaryacakita hokara yaha kahanA paDe ki hamAre dekhane-sunaneme to vaisI bAta AI nahI, kyoki kAnajI mahArAja java samyagdRSTike zubhabhAvo tathA tajjanya puNyakarmoMko mokSopAyake rUpame nahI mAnate -mokSamArgame unakA nipedha karate haiM-taba ve AdhyAtmika ekAntakI ora pUrI taurase Dhale hue haiM aisI kalpanA karane aura Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 yugavIra- nivandhAvalI tadanukUla kahane me kisIko kyA sakoca ho sakatA hai ? zuddha yA nizcayanayake ekAntase AtmA abaddhaspRSTa hai hI / parantu vaha sarvathA abaddhaspRSTa nahI hai, aura yaha vahI kaha sakatA hai jo dUsare vyavahAranayako bhI sAthame lekara calatA hai-- usake vaktavyako mitrake vaktavya kI dRSTise dekhatA hai, zatruke vaktavyakI dRSTise nahI, aura isaliye usakA virodha nahI karatA / jahA~ koI eka naya vaktavya ko hI lekara dUsare nayake vaktavyakA virodha karane lagatA hai vahI vaha ekAntakI ora calA jAtA aura usame Dhala jAtA hai | kAnajIsvAmI ke aise dUsare bhI anekAneka vAkya haiM jo vyavahAranayake vaktavyakA virodha karaneme tule hue haiM, unamese kucha vAkya unake usI 'jinazAsana' zIrSaka pravacana - lekhase yahAM uddhRta kiye jAte haiM, jisake viSaya me merI lekhamAlA prArambha huI thI : 1 " AtmAko karmake sambandhayukta dekhanA vaha vAstavame jainazAsana nahI, parantu karmake sambadha se rahita zuddha dekhanA vaha jainazAsana hai / " 2 " AtmAko karmake sambandha vAlA aura vikArI dekhanA vaha jainazAsana nahI hai / " 3 " jainazAsana me kathita AtmA jaba vikArarahita aura karmasambandhararita hai taba phira isa sthUla zarIra ke AkAra vAlA to vaha kahA~se ho sakatA hai ?" 4 " vAstavame bhagavAnakI vANI kaisA AtmA batalAne meM nimitta hai ? - abaddhaspRSTa eka zuddha AtmAko bhagavAnakI vANI batalAtI hai, ora jo aise AtmAko samajhatA hai vahI jinavANIko yathArthatayA samajhA / " 5. "bAhyame jar3a zarIrakI triyAko AtmA karatA hai aura Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 513 usakI kriyAse AtmAko dharma hotA hai-aisA jo dekhatA hai ( mAnatA hai ) use to janazAsanakI gadha bhI nahI hai| tathA karmake kAraNa AtmAko vikAra hotA hai yA vikArabhAvase AtmAko dharma hotA hai-yaha bAta bhI jainazAsaname nahI hai|" 6 "AtmA zuddha vijJAnaghana hai, vaha bAhyameM zarIra AdikI kriyA nahI karatA, zarIrako kriyAse use dharma nahIM hotA, karma use vikAra nahIM karatA aura na zubha-azubha vikArI bhAvose use dharma hotA hai / apane zuddha vijJAnaghana svabhAvake Azrayase hI use vItarAgabhAvarUpa dharma hotA hai|" isa prakArake spaSTa vAkthokI maujUdagI meM yadi koI yaha samajhane lage ki 'kAnajIsvAmI AtmAko 'ekAntata abaddhaspRSTa' batalAte hai to isame usakI samajhako kyA dopa diyA jA sakatA hai ? aura kaise usa samajhakA ullekha karanevAle mere ukta zabdoko Apattike yogya ThaharAyA jA sakatA hai ? jiname AtmAke 'ekAntataH abaddhaspRSTa' kA spaSTIkaraNa karate hue Daiza (--) ke anantara yaha bhI likhA hai ki vaha "sarva prakArake karmabandhanose rahita zuddhabuddha hai aura usa para vastuta kisI bhI karmakA koI asara nahIM hotaa|" kAnajIsvAmI apane uparyukta vAkyome AtmAke sAtha karmasambandhakA aura karmake sambandha se AtmAke vikArI hone avathA usa para koI asara paDanekA sApha niSedha kara rahe haiM aura isa taraha AtmAmeM AtmAkI vibhAvapariNamanarUpa vaibhAvikI zaktikA hI abhAva nahI batalA rahe, balki jinazAsanake usa sAre kathanakA bhI utthApana kara rahe aura use mithyA ThaharA rahe haiM jo jIvAtmAke vibhAva pariNamanako pradarzita karaneke lie guNasthAno jIvasamAso aura mArgaNAo AdikI prarUpaNAomeM Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 yugavIra- nivandhAvalI mota-prota hai aura jisase hajAro jainagrantha bhare hue haiM / zrI kundakundAcArya 'samayasAra' takame AtmA ke sAtha karma ke bandhanakI carcAe~ karate haiM aura eka jagaha likhate haiM ki 'jisa prakAra jIvake pariNAmakA nimitta pAkara pudgala karmarUpa pariNamate haiM usI prakAra pudgalakarmokA nimitta pAkara jIva bhI pariNamana karatA hai' aura eka dUsare sthAna para aisA bhAva vyakta karate haiM ki 'prakRtike artha cetanAtmA upajatA vinazatA hai, prakRti bhI cetanake artha upajatI vinazatI hai, isa taraha eka dUsareke kAraNa donokA bandha hotA hai aura ina dono sayogase hI saMsAra utpanna hotA hai / yathA - "jIvapariNAmaheduM kammattaM puggalA pariNamaMte / puggalakammaNimittaM taheva jovo vi pariNamai ||80||" "ceyA u payaDI aThThe uppajjai payaDI vi ya ceyaThThe uppajjai evaM baMdho u duhaM vi aNNoSNapaccayA have | apaNo payaDIe ya saMsAro teNa jAyae ||313|| " parantu kAnajI mahArAja apane ukta vAkyo- dvArA karmakA AtmA para koI asara hI nahI mAnate, AtmAko vikAra aura sambandhase rahita pratipAdita karate haiM aura yaha bhI pratipAdita karate haiM ki bhagavAnakI vANI avaddhaspRSTa eka zuddhAtmAko batalAtI hai ( phalata. karmabandhanase yukta azuddha bhI koI AtmA hai isakA vaha nirdeza hI nahI karatI ) / sAtha hI unakA yaha bhI vidhAna hai ki AtmA zuddha vijJAnaghana hai, vaha zarIrAdikI ( mana-vacanakAyakI ) koI kriyA nahI karatA - arthAt unake pariNamanameM koI nimitta nahI hotA aura na mana-vacana-kAya kI kriyAse use kisI prakAra dharmakI prApti hI hotI hai / yaha saba jaina Agamo athavA viNassara / viNassa ||312|| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAnandajI boharAkA nama nivedana aura kucha gaMkAe~ 515 mahaniyokI dezanAke viruddha AtmAko ekAntata. avaddhaspRSTa pratipAdana karanA nahIM to aura kyA hai ? AtmA yadi sadA zuddha vijJAnaghana hai to phira samAra-paryAya kaise banegI ? sasAra-paryAyake abhAvameM jIvoMke masArI tathA mukta ye do bheda nahIM bana sakeMge, sagAge jIvoke abhAvameM mokSamArgakA upadeNa kime ? ataH vaha bhI na bana sogA aura isa taraha sAre dharmatIrtha ke lopakA hI pragaMga upasthita hogaa| aura AtmA yadi sadA zuddha vijJAnaghanake rUpa nahIM hai to phira unakA zuddha vinAnadhana honA kisI samaya gA antagamayakI bAta ThaharegA, usake pUrva use azuddha tavA ajJAnI mAnanA hogA, baigA mAnanepara usako azuddhi tathA ajJAnatAko anyAno aura unake kAraNoko batalAnA hogaa| sAtha hI, una pAyo-mAgoMkA bhI nirdeza karanA hogA jiname azuddhi Adi dUra hora ume zuddha vinAnaghanatva kI prApti ho sakegI, tabhI Atmadravya to yathArtha meM jAnA jA skegaa| AtmAkA saccA tathA pUrA goga gane ke lie jinagAnanameM gadi ina naba bAto kA varNana hai no tira emA zuddha AmAko 'jinazAnana' nAma denA nahIM jana gogA aura na pAhanA to bana sakegA ki pUnAdAna-tAkima mApo sapA prata gamiti gati Adi pa nagaganAntilo gimAnanA koI kAma nahIM- motIrAya ke rUpa marmata jagato nho| aisI hAlata meM kAnajI mahArAja para padine vAle yAro parimAnA jo apanA bhovohaganIminiyamonarI hotaa| zaMkA aura gamApAna ra maiM vAnoko gAoMjo nevA hai, jo maMnyAne gIta mana pagata rinye pramANa para Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 yugavIra-nivandhAvalI nirasana eva kadarthana ho jAnepara jaba ve pramANa-koTime sthira nahI raha sake-parIkSAke dvArA pramANAbhAsa karAra de diye gaye-tava unake balapara pratiSThita honevAlI zaMkAome yadyapi koI khAsa sattva yA dama nahI rahatA, vijJa pAThakodvArA Uparake vivecanako rozanIme unakA sahaja hI samAdhAna ho jAtA hai, phira bhI cUMki zrIboharAjIkA anurodha hai ki maiM unakI zakAokA samAdhAna karake use bhI anekAntameM prakAzita kara dUM aura tadanusAra maine apane isa uttara-lekhake prArambhame yaha sUcita bhI kiyA thA ki "unakI zaMkAoMkA samAdhAna Age calakara kiyA jAyagA, yahA~ pahale unake pramANopara eka dRSTi DAla lenA aura yaha mAlUma karanA ucita jAna par3atA hai ki ve kahA~ taka unake abhimata. viSayake samarthaka hokara pramANakoTime grahaNa kiye jA sakate haiN|" ata: yahA~ boharAjIkI pratyeka zakAko kramaza uddhRta karate hue usakA yathAvazyaka sakSepame hI samAdhAna nIce prastuta kiyA jAtA hai : zaMkA 1-dAna, pUjA, bhakti, zIla, sayama, mahAvrata, aNuvrata Adike pariNAmose karmokA Asrava bandha hotA hai yA savara nirjarA ? samAdhAna-ina dAna, pUjA aura vratAdikake pariNAmokA svAmI jaba samyagdRSTi hotA hai, jo ki mere lekha meM sarvatra vivakSita rahA hai, taba ve zubha pariNAma adhikAzame savara-nirjarAke hetu hote haiM, AsravapUrvaka bandhake hetu kama par3ate haiM, kyoki usa sthitime ve sarAga samyakcAritrake aga kahalAte haiN| samyak cAritrake sAtha jitane azome rAgabhAva rahatA hai utane azome hI karmakA bandha hotA hai, zeSa saba cAritroke azose karmabandhana nahIM Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 517 hotA-ve karmanirjarAdike kAraNa banate haiM, jaisAki zrIamRtacadrAcArya ke nimna vAkyase jAnA jAtA hai yenAMzena caritraM tenAMzenA'sya vandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenA'sya bandhanaM bhavati / / (pu0 si0) isI bAtako zrIvIrasenAcAryane, apanI jayadhavalA TIkAmeM, aura bhI spaSTa karake batalAyA hai| ve sarAgasayamameM muniyokI pravRttiko yuktiyukta vatalAte hue likhate haiM ki usase bandhakI apekSA asakhyAtaguNI nirjarA ( karmoMse mukti ) hotI hai| sAtha hI yaha bhI likhate haiM ki bhAvapUrvaka arahatanamaskAra bhI-jo ki bhaktibhAvarUpa sarAgacAritrakA hI eka aga hai-bandhakI apekSA asakhyAta guNakarmakSayakA kAraNa hai, usame bhI muniyokI pravRtti hotI hai . "sarAgasaMjamo guNaseDhiNijarAe kAraNaM, teNa baMdhAdo mokkho asaMkhejaguNo tti sarAgasaMjame muNINaM vaTTaNaM juttamidi Na paccavaTThANaM kAyavyaM / arahaMtaNamokAro sapahiya badhAdo asakhejjaguNakasmakkhayakArao tti tattha vi muNINaM pvuttiaapsNgaado| uttaMca arahaMtaNamokAraM bhAveNa jo karedi pyddmdii| so savvadukkhamokkhaM pAvai acireNa kAleNa // " isake sivAya, mUlAcArake samayasArAdhikArame yatnAcArase calanevAle dayApradhAna sAdhuke vipayame yaha sApha likhA hai ki usake naye karmakA bandha nahIM hotA aura purAne baMdhe karma jhaDa jAte haiM arthAt yatnAcArase pAle gaye mahAvratAdika savara aura nirjarAke kAraNa hote haiM jadaM tu caramANasya dayApehussa bhikkhuNo / Nava Na vajjhade kammaM porANaM ca vidhUyadi // 23|| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI yatnAcAra ke viSayame mahAvratI muniyo aura aNuvratI zrAvakokI sthiti prAya: samAna hai, aura isaliye yatnAcArase pAle gaye aNuvratAdika bhI zrAvako ke liye savara - nirjarAke kAraNa hai aisA samajhanA cAhiye / yahA~ para maiM itanA aura bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki samyakcAritrake anuSThAname, cAhe vaha mahAvratAdika ke rUpameM ho yA aNuvratAdikake rUpame, jo bhI udyama kiyA jAtA yA upayoga lagAyA jAtA hai vaha saba 'tapa' hai, jaisA ki bhagavatI ArAdhanAkI nimna gAthAse prakaTa hai 518 caraNammi tammi jo ujjamo ya AuMjANo ya jo hoi / so ceva jiNehiM tavo bhaNiyaM asaDhaM caraMtassa ||10|| isI taraha icchA nirodhakA nAma bhI 'tapa' hai, jaisA ki cAritrasArake 'ratnatrayA virbhAvArthamicchAnirodhastapaH ' isa vAkyase jAnA jAtA hai / muniyo tathA zrAvakoke apane-apane vratoMke anuSThAna eva pAlaname kitanI hI icchAkA nirodha karanA paDatA hai aura isa dRSTise bhI unakA vratAcaraNa tapazcaraNako liye hue hai aura 'tapasA nirjarA ca' isa sUtravAkyake anusAra tapase savara aura nirjarA dono hote haiM, yaha suprasiddha hai / aisI sthiti me yaha nahI kahA jA sakatA ki samyagdRSTike ukta zubhabhAva ekAntata bandhake kAraNa haiM, balki yaha spaSTa ho jAtA hai ki ve adhikAzame karmoke savara tathA nirjarA ke kAraNa haiM / zaMkA 2 -- yadi ina zubha bhAvose karmoMkI savara nirjarA hotI hai to zuddhabhAva ( vItarAgabhAva ) kyA kAryakArI rahe ? yadi kAryakArI nahI to unakA mahatva zAstrome kaise varNita huA ? samAdhAna -- zubha bhAvose karmoMkI savara tathA nirjarA honepara Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 519 zuddha bhAvokI kAryakAritAme koI bAdhA nahI paDatI, ve savaranirjarAke kAryako savizeSarUpase sampanna karaneme samartha hote haiN| zubha aura zuddha dono prakArake bhAva karmakSayake hetu hai| yadi aisA nahI mAnA jAyagA to karmokA kSaya hI nahI bana sakegA, jaisA ki zrIvIrasenAcAryake jayadhavalA-gata nimna vAkyase prakaTa haisuha-suddha-pariNAmehi kammakkhayAbhAve tkkhyaannuvvttiido| (pRSTha 6) isake anantara AcArya vIrasenane eka purAtana gAthAko uddhRta kiyA hai jisameM "uvasama-khaya-missayA ya mokkhayarA" vAkyake dvArA yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki aupazamika, kSAyika aura mizra (kSAyopazamika ) bhAva karmakSayake kAraNa haiN| isase prastuta zakAke samAdhAnake sAtha pahalI zakAke samAdhAnapara aura bhI adhika prakAza paDatA hai aura yaha dinakara-prakAzakI taraha spaSTa ho jAtA hai ki zubhabhAva bhI karmakSayake kAraNa haiN| zuddhabhAvokA to prAdurbhAva bhI zubhabhAvokA Azraya liye binA hotA nahI / isa bAtako pa0 jayacandajI aura pa0 ToDaramalajIne bhI apane nimna vAkyoke dvArA vyakta kiyA hai, jinake anya vAkyoko boharAjIne pramAName uddhRta kiyA hai aura ina vAkyokA uddharaNa choDa diyA hai| "ara zubha pariNAma hoya taba yA dharma ( moha-kSobhase rahita AtmAke nija pariNAma') kI prAptikA bhI avasara hoya hai|" (bhAvapAhuDa-TIkA) "zubhopayoga bhae zuddhopayogakA yatna kare to ( zuddhopayoga) ho jAya / " ( mokSamArgaprakAzaka a0 7) yahA~para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 yugavIra-nivandhAvalI muniyo aura dhAvakoke zuddhopayogakA kyA svarUpa hotA hai, isa vipayamai aparAjitasUrine bhagavatI-ArAdhanAkI gAthA naM0 1834 kI TIkAme kucha purAtana padyoko uddhRta karate hue jo prakAza DAlA hai vaha bhI isa avasara para jAna leneke yogya hai| pa0 hIrAlAlajI zAstrIne use anekAnta varSa 13, kiraNa 8 me 'muniyo aura zrAvakokA zuddhopayoga' zIrSakake sAtha prakaTa kiyA hai| yahA~ usake anuvAda rUpameM' prastuta kiye gaye kucha azoko hI uddhRta kiyA jAtA hai :--- 'maiM jIvoko nahI mArUMgA, asatya nahI bolUMgA, corI nahI karU~gA, bhogoko nahI bhogUMgA, dhanako nahI grahaNa karUMgA, zarIrako atizaya kaSTa hone para bhI rAtame nahI khAU~gA, maiM pavitra jinadIkSAko dhAraNa karake krodha, mAna, mAyA aura lobhake vaza bahudukha denevAle Arambha-parigrahase apaneko yukta nahIM karUMgA / ...isa prakAra ArabhaparigrahAdise virakta hokara zubhakarmake cintaname apane cittako lagAnA siddha arhanta, AcArya, upAdhyAya, jinacaitya, sagha aura jinazAsanakI bhakti karanA aura inake guNome anurAgI honA tathA viSayose virakta rahanA, yaha muniyokA zuddhopayoga hai|' _ 'vinItabhAva rakhanA, sayama dhAraNa karanA, apramattabhAva rakhanA, mRdutA, kSamA, Arjava aura santoSa rakhanA, AhAra bhaya maithuna parigraha ina cAra sajJAoko, mAyA mithyAtva aura nidAna ina tIna zalyoko tathA rasa Rddhi aura sAta gauravoko jItanA, upasarga aura parIpahopara vijaya prApta karanA, samyagdarzana, 1. mUla vAkyoMke liye ukta TIkA gratha yA anekAntakI ukta AThavIM ( pharavarI 1955 kI ) kiraNa dekhanI caahie| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 521 samyagjJAna tathA sarAgasayama dhAraNa karanA, daza prakArake dharmokA 'cintavana karanA, jinendra-pUjana karanA, pUjA karanekA upadeza denA, ni zakitAdi ATha guNoko dhAraNa karanA, prazastarAgase yukta tapakI bhAvanA rakhanA, pA~ca samitiyokA pAlanA, tIna guptiyokA dhAraNa karanA, ityAdi yaha saba bhI muniyokA zuddhopayoga hai|' 'grahaNa kiye hue vratoke dhAraNa aura pAlanakI icchA rakhanA, eka kSaNake lie bhI vratabhagako aniSTakAraka samajhanA, nirantara sAdhuokI sagati karanA, zraddhA-bhakti Adike sAtha vidhipUrvaka unhe AhArAdi dAna denA, zrama yA thakAna dUra karaneke lie bhogoko bhogakara bhI unake parityAga karane meM apanI asAmarthyakI nindA karanA, sadA gharabArake tyAga karanekI vAchA rakhanA, dharmazravaNa karanepara apane maname ati Anandita honA, bhaktise pacaparameSThiyokI stuti-praNAma-dvArA pUjA karanA, anya logoko bhI svadharmame sthita karanA, unake guNoko baDhAnA, aura doSokA upagRhana karanA, sArmiyopara vAtsalya rakhanA, jinendradevake bhaktokA upakAra karanA, jinendrazAstrokA Adara-satkAra-pUrvaka paThanapAThana karanA, aura jinazAsanakI prabhAvanA karanA, ityAdi gRhasthokA zuddhopayoga hai|' ina saba kathanase spaSTa jAnA jAtA hai ki jina dAna, pUjA, bhakti, zIla, sayama aura vratAdike bhAvoko hamane kevala zubha pariNAma samajha rakkhA hai unake bhItara kitane hI zuddha bhAvokA samAveza rahatA hai, jina para hamArI dRSTi hI nahI hai-hamane zuddha bhAvokI ekAntataH kucha vicina hI kalpanA maname karalI hai yahA~ to ahiMsAdi zubhakarmoke cittameM cintanako bhI zuddhopayogame zAmila kiyA hai| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 yugavIra-nibandhAvalI zaMkA 3-jina zubhabhAvose karmokA Asrava hokara baMdha hotA hai, kyA unhI zubhabhAvose mukti bhI ho sakatI hai ? kyA eka hI pariNAma jo badhake bhI kAraNa haiM, ve hI muktikA kAraNa bhI ho sakate haiM / yadi ye pariNAma badhake hI kAraNa hai to inhe dharma ( jo muktikA denevAlA ) kaise mAnA jAya ? samAdhAna-samyagdRSTike ve kaunase zubha bhAva hai jinase kevala karmoMkA Asrava hokara bandha hI hotA hai, mujhe unakA patA nahI / zaMkAkArako unhe batalAnA cAhie thaa| pahalI-dUsarI zaMkAoke samAdhAnase to yaha jAnA jAtA hai ki samyagdRSTi ke pUjA-dAna-vratAdi rUpa zubha mAva adhikAzame karmakSaya athavA kamokI nirjarAke kAraNa haiM aura isalie muktime sahAyaka haiM / mizrabhAvakI avasthAme aisA honA sabhava hai ki eka pariNAmake kucha aza bandhake kAraNa ho aura zeSa aza bandhake kAraNa na hokara karmokI nirjarA athavA mukti ke kAraNa ho| sarAga samyak cAritrakI avasthAme prAyaH aisA hI hotA hai aura isakA khulAsA pahalI zakAke samAdhAname AgayA hai| samyagdRSTike zubha pariNAma jaba sarvathA bandhake kAraNa nahI taba zakAke tRtIya azake lie koI sthAna hI nahI rhtaa| dharmako brekaTake bhItara jo mukti-- kA dene vAlA' batalAyA hai vaisA ekAnta bhI jinazAsanameM nahI hai| jinazAsaname dharma use pratipAdita kiyA hai jisase abhyudaya tathA ni.zreyasakI siddhi hotI hai, jaisA ki somadevasUrike nimna vAkyase prakaTa hai jo svAmI samatabhadrake 'ni.zreyasamabhyudaya' ityAdi vArikAke vacanako lakSyame lekara likhA gayA hai : 'yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH ( nItivAkyAmRta) zaMkA 4-utkRSTa dravyaliMgI muni zubhopayogarUpa uccatama Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ 523 nirdoSa kriyAokA paripAlana karate hue bhI ( yahA~ taka ki anatavAra munivrata dhAraNa karake bhI ) mithyAtva guNasthAnameM hI kyo par3A raha jAtA hai ? Apake lekhAnusAra to vaha zuddhatvake nikaTa ( muktike nikaTa) honA caahie| phira zAstrakArone use asayamI samyagdRSTise bhI hIna kyo mAnA hai ? samAdhAna-dravyaliMgI muni cAhe vaha utkRSTa dravyaliMgI ho yA jaghanya, samyagdRSTi nahIM hotA aura isa lie usakI kriyAe~ samyakcAritakI dRSTise uccatama tathA nirdoSa nahI kahI jA sktii| nirdoSa kriyAe~ vahI hotI hai jo samyagjJAnapUrvaka hotI hai / samyagjJAnapUrvaka na honevAlI kriyAe~ mithyAcAritrameM parigaNita hai, cAhe ve bAharase dekhaneme kitanI hI sundara tathA rucikara kyo na mAlUma detI ho, unhe sakriyAbhAsa kahA jAyagA aura ve samyakcAritrake phalako nahI phala skeNgii| jaba taka usa dravyaliMgI munike AtmAko samyagdarzanakI prApti nahI hogI taba taka vaha mithyAtva guNasthAname hI calA jaaygaa| mere usa lekhame kahI bhI drayaliMgI muniyokI kriyAe~ vivakSita nahIM hai-zubhabhAvarUpa jo bhI kriyAe~ vivakSita haiM ve saba sampAdRSTikI vivakSita hai cAhe vaha muni ho yA zrAvaka / ataH mere lekhAnusAra vaha dravyaliMgI muni zuddhatvake nikaTa honA cAhiye aisA likhanA mere lekha tathA usakI dRSTi ko na samajhanekA hI pariNAma kahA jA sakatA hai| zaMkA 5.yadi zubhabhavome aTake rahanese DaranekI koI bAta nahI hai to sasArI jIvako abhI taka mukti kyo nahI milI ? anAdikAlase jIvakA paribhramaNa kyo ho rahA hai ? kyA vaha anAdikAlase pApabhAva ho karatA AyA hai ? yadi nahI, to usake Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI bhavabhramaName pApake hI samAna puNya bhI kAraNa hai yA nahI ? yadi puNyabhAva bhI bandhabhAva honese bhavabhramaName kAraNa haiM to usame aTake rahane se hAni huI yA lAbha ? samAdhAna-zuddhatvakA lakSya rakhate hue dravya-kSetra-kAlabhAvAdikI paristhitiyoke anusAra zubhame aTake rahanese samyagdRSTiko sacamuca DaranekI koI bAta nahI he--vaha yatheSTa sAdhana-sAmagrIkI prAptipara eka dina avazya muktiko prApta hogaa| asakhya sasArI jIvoko aba taka aisA karake hI mukti milI hai / anAdikAlase jinakA paribhramaNa ho rahA thA vehI samyagdarzanako prApta kara zuddhatvakA lakSya rakhate hue zubhabhAvokA Azraya lekara--uname kucha samaya taka aTake raha kara-bhavabhramaNase chUTe haiN| aura isa liye yaha kahanA ki sasArI jIvako abhI taka mukti kyo nahI milI vaha korA bhrama hai| sasArI jIvomese jinako abhI taka muktikI prApti nahI huI unake viSayame samajhanA cAhiye ki unhe samyagdarzanAdikI prAptike sAtha dUsarI yogya sAdhana-sAmagrIkI abhI taka upalabdhi nahI huI hai / samyagdarzanase vihIna kore zubhabhAva muktike sAdhana nahI aura na korA puNyabandha hI muktikA kAraNa hotA hai vaha to kaSAyokI mandatAdime mithyAdRSTike bhI huA karatA hai / vaha puNyabhAva apane lekhame vivakSita nahI rahA hai / aisI sthitime zakAke zeSa azake liye koI sthAna nahIM rhtaa| samyagdRSTi aura mithyAdRSTike puNyabhAva tathA uname aTake rahanekI dRSTime bahuta baDA antara hai-eka use sarvathA upAdeya mAnatA hai to dUsarA use kathacit upAdeya mAnatA huA heya samajhatA hai, aura isalie donokI mAnyatAnusAra unake hAni-lAbhame antara par3a jAtA hai| puNyabandha sarvathA hI hAnikAraka tathA bhavabhramaNakA Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandanI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 5255 kAraNa ho, aisI koI bAta bhI nahIM hai| tIrthaMkara-prakRti aura sarvArthasiddhime gamana karAnevAle puNyakarmakA badha jaldI hI muktiko nikaTa lAnevAlA hotA hai| zrIkundakundAcAryane pravacanasAra (gA0 45) meM 'puNNaphalA arahatA' vAkyake dvArA aise hI sAtizaya puNyakA ullekha kiyA hai jisakA phala arhatpadakI prApti hai aura arhatpadaprApti tadbhava muktikI gAraTI hai| zakA 6~-yadi zubhameM aTake rahaneme koI hAni nahI hai to phira zuddhatvake liye puruSArtha karanekI AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai ? kyoki Apake lekhAnusAra jaba inase hAni nahI to jIva inhe choDanekA udyama hI kyo kre| kyA Apake likhanekA yaha tAtparya nahIM huA ki isameM aTake rahanese kabhI na kabhI to sasAra paribhramaNa ruka jAvegA? zubhakriyA karate karate mukti mila jAvegI, aisA ApakA abhiprAya ho to zAstrIya pramANa dvAga ise aura spaSTa kara denekI kRpA kreN| ____samAdhAna-~-zuddhatvakI prAptikA lakSya rakhate hue jaba kisIko paristhitiyoke vaza zubhame aTakanA paDatA hai to usake lie zuddhatvake puruSArthakI AvazyakatA kaise nahI rahatI ? AvazyakatA to usako nahIM rahatI jo zuddhatvakA koI lakSya hI nahI rakhatA aura ekamAtra zubhabhAvoko hI sarvathA upAdeya samajha baiThA hai, aisA jIva mithyAdRSTi hotA hai / samyagdRSTi jIvakI sthiti dUsarI hai, usakA lakSya zuddha hote hue paristhitiyoke vaza kucha samaya zubhame aTake rahanese koI vizeSa hAni nahIM hotii| yadi vaha zubhakA Azraya na le to use azubharAga-dveSAdike vaza paDanA paDe aura adhika hAnikA zikAra bananA paDe / zubhakA Azraya liye binA koI zuddhatvako prApta bhI nahIM hotA, yaha bAta pahale bhI prakaTa kI jA cukI Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 yugavIra-nivandhAvalI hai| ata. mere likhanekA jo tAtparya nikAlA gayA hai vaha lekha tathA usakI dRSTiko na samajhanekA hI pariNAma hai| lekhameM "zuddhatva yadi sAdhya hai to zubhabhAva usakI prAptikA mArga hai-sAdhana hai| sAdhanake binA sAdhyakI prApti nahIM hotI, phira sAdhanakI avahelanA kaisI ?" ityAdi vAkyoke dvArA lekhakI dRSTiko bhalI prakAra samajhA jA sakatA hai| jisakA lakSya zuddhatva hai aise samyagdRSTi jIvako lakSya karake hI yaha kahA gayA hai ki use zubhameM aTakanese DaranekI bhI aisI koI bAta nahI hai, aisA jIva hI yadi zubhame aTakA rahegA to zuddhatvake nikaTa rhegaa| zaMkA 7---gadi puNya aura dharma eka hI vastu haiM to zAstrakArone puNyako bhinna sajA kyo dI ? samAdhAna-yaha zakA kucha vicitra-sI jAna par3atI hai| maiMne aisA kahI likhA nahI ki 'puNya aura dharma eka hI vastu hai / ' jo kucha likhA hai usakA rUpa yaha hai ki "dharma do prakArakA hotA haieka vaha jo zubhabhAvoke dvArA puNyakA prasAdhaka hai aura dUsarA vaha jo zuddhabhAvake dvArA kisI bhI prakArake (bandhakAraka) karmAsravakA kAraNa nahIM hotaa| isase yaha sApha phalita hotA hai ki dharmakA viSaya baDA hai-vaha vyApaka hai, puNyakA viSaya usake antargata A jAtA hai, isaliye vaha vyApya hai| isa dRSTise donoko eka hI nahI kahA jA sakatA, dharmakA eka prakAra honese puNpako bhI dharma kahA jAtA hai| isake sivAya, eka hI vastukI dRSTivizeSase yadi aneka sajJAe~ ho to usame bAdhAkI kauna sI bAta hai ? ekaeka vastukI aneka-aneka sajJAose to grantha bhare par3e haiM, phira 1 dekho, anekAnta varSa 13, kiraNa 1, pR0 5 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 527 dharmako puNya sajJA dene para Apatti kyo ? zrIkundakundAcAryane jaba svaya pUjA-dAna-vratAdiko eka jagaha 'dharma' likhA hai aura dUsarI jagaha 'puNya' rUpameM ullekhita kiyA hai' taba usase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki dharmake eka prakArakA ullekha karanekI dRSTise hI unhoMne puNyaprasAdhaka dharmako 'puNya' sajJA dI hai| ata dRSTivizeSake vaza ekako aneka sajJAe~ diye jAnepara zaMkA athavA Azcarya kI koI bAta nahI / zaMkA 8-yadi puNya bhI dharma hai to samyagdRSTi zraddhAmeM puNyako daNDavat kyo mAnatA hai ? samAdhAna-yadi samyagdRSTi zraddhAme puNyako daNDavat mAnatA hai to yaha usakA zuddhatvakI ora baDhA huA dRSTivizeSakA pariNAma ho sakatA hai--vyavahArame vaha puNyako apanAtA hI hai aura puNyako sarvathA adharma to vaha kabhI bhI nahI samajhatA / yadi puNyako sarvathA adharma samajhe to yaha usake dRSTivikArakA sUcaka hogA, kyoki puNyakarma kisI uccatama bhAvanAkI dRSTise heya hote hue bhI sarvathA heya nahI hai| zaMkA -yadi zubhabhAva jainadharma hai to anyamatI jo dAna, pUjA, bhakti Adiko dharma mAnakara usIkA upadeza dete haiM, kyA ve bhI jainadharmake samAna haiM ? unameM aura jaina dharmameM kyA antara rahA? samAdhAna-jainadharma aura anyamata-sammata dAna, pUjA, bhakti AdikI jo kriyAe~ hai ve dRSTibhedako liye hue hai aura isalie bAhyame prAya samAna hote hue bhI dRSTibhedake kAraNa unheM sarvathA 1 dekho, anekAnta varSa 13, kiraNa 1, pR0 5 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 yugavIra - nivandhAvalI samAna nahI kahA jA sakatA / dRSTikA sabase bar3A bheda samyak tathA mithyA hotA hai / vastutattvakI yathArtha zraddhA ko liye hue jo dRSTi hai vaha samyagdRSTi hai, jisame kAraNaviparyaya svarUpaviparyaya tathA bhedAbhedavipaya ke lie koI sthAna nahI hotA aura vaha dRSTi anekAntAtmaka hotI hai, pratyuta isake jo dRSTi vastutattva kI yathArtha zraddhAko liye hue nahI hotI, vaha saba mithyAdRSTi kahalAtI haiM usake sAtha kAraNaviparyayAdi lage rahate haiM aura vaha ekAntadRSTi kahI jAtI hai / samyagdRSTike dAna-pUjAdika ke zubhabhAva samyakcAritrakA aga hone se dharmame parigaNita haiM, jabaki mithyAdRSTi ke ve bhAva mithyAcAritrakA aga hone se dharmame parigaNita nahI haiM / yahI donome moTe rUpase antara kahA jA sakatA hai / jo jainI samyagdRSTi na hokara mithyAdRSTi haiM unakI briyAe~ bhI prAya. usI koTime zAmila haiM / zaMkA 10 - dharma do prakArakA hai - aisA jo Apane likhA hai to usakA tAtparya to yaha huA ki yadi koI jIva donomese kisI ekakA bhI AcaraNa kare to vaha muktikA pAtra ho jAnA cAhie, kyoki dharmakA lakSaNa AcArya samantabhadrasvAmI ne yahI kiyA hai ki jo uttama avinAzI sukhako prApta karAve vahI dharma hai / to phira dravyaliMgI muni muktikA pAtra kyo nahI huA ? use mithyAtva guNasthAna hI kaise rahA ? Apake lekhAnusAra to use muktikI prApti ho jAnI cAhiye thI ? samAdhAna --- yaha zakA bhI kucha bar3I hI vicitra jAna paDatI hai / maine dharmako jisa dRSTise do prakArakA batalAyA hai usakA ullekha zakA 7 ke samAdhAna me A gayA hai aura usase vaisA koI tAtparya phalita nahI hotA / dravyaliMgIkI koI kriyAe~ mere lekha meM Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___34 hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 529 vivakSita hI nahI hai / zakA 4 ke samAdhAnAnusAra jaba dravyaliMgI muni U~ce darjekI kriyAeM karatA huA bhI zuddhatvake nikaTa nahI taba vaha muktikA pAtra kaise ho sakatA hai ? muktikA pAtra samyagdRSTi hotA hai, mithyAdRSTi nhii| mere lekhAnusAra dravyaliMgI muniko muktikI prApti ho jAnI cAhiye thI, aisA samajhanA buddhikA korA viparyAsa hai, kyoki mere lekhame samyagdRSTike hI zubha bhAva vivakSita hai-mithyAdRSTi yA dravyaligI munike nahI / zakAkArane dharmakA jo lakSaNa svAmI samantabhadrakRta batalAyA hai vaha bhI bhramapUrNa hai| svAmI samantabhadrane dharmakA yaha lakSaNa nahI kiyA ki 'jo uttama avinAzIsukhako prApta karAve vahI dharma hai|' unhoMne to 'sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA vidu' isa vAkyake dvArA samyagdarzana, samyajJAna aura samyak cAritrako dharmakA lakSaNa pratipAdana kiyA hai-uttama avinAzI sukhako prApta karanA to usa dharmakA eka phalavizepa hai, lakSaNa nhii| phala, usakA abhyudaya-sukha bhI hai, jo 'niHzreyasamabhyudayaM' ityAdi kArikA ( 130 ) meM sUcita kiyA gayA hai, jo uttama hote hue bhI avinAzI nahI hotA aura jisakA svarUpa 'pUjArthA''jJa zvaryabala' ityAdi kArikA ( 135 ) me diyA huA hai, jise maiMne apane lekhame uddhRta bhI kiyA thA, phira bhI aisI zakAkA kiyA jAnA koI artha nahI rkhtaa| zaMkA 11-dharma mokSamArga hai yA saMsAramArga ? yadi zubhabhAva bhI mokSamArga hai to kyA mokSamArga do haiM ? samAdhAna-dharma mokSamArga hai yA sasAramArga, yaha dharmakI jAti athavA prakRtikI sthitipara avalambita hai| sAmAnyataH dharmamAtrako sarvathA mokSamArga yA saMsAramArga nahI kahA jA sktaa| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 yugavIra-nibandhAvalI dharma laukika bhI hotA hai aura pAralaukika arthAt paramArthika bhii| gRhasthoke liye do prakArake dharmakA nirdeza milatA hai-eka laukika aura dUsarA pAralaukika, jisameM laukika dharma lokAzrita-lokakI rIti-nItike anusAra pravRtta-aura pAralaukika dharma AgamAzrita-AgamazAstrakI vidhi-vyavasthAke anurUpa pravRtta -~hotA hai, jaisAki AcArya somadevake nimnavAkyase prakaTa hai : dvau hi dharmo gRhasthAnAM laukikaH paarlaukikH| lokAzrayo bhavedA''dyaH paraH syAdAgamAzrayaH // (yazastilaka) laukikadharma prAya sasAramArga hai aura pAralaukika (pAramArthika ) dharma prAya: mokSamArga / dharma sukhakA hetu hai isame kisIko vivAda nahI (dharma. sukhasya hetu ) cAhe vaha mokSamArgake rUpame ho yA saMsAramArgake rUpame aura isaliye mokSamArgakA Azaya hai mokSasukhakI prAptikA upAya aura sasAramArgakA artha hai sasArasukhakI prAptikA upAya / jo pAramArthika dharma mokSamArgake rUpame sthita hai vaha sAkSAt aura paramparAke bhedase do bhAgome vibhAjita hai, sAkSAtme prAya. una paramavizuddha bhAvokA grahaNa hai jo yathAkhyAtacAritrake rUpame sthita hote haiM, aura paramparAma samyakdRSTike ve saba zubha tathA zuddha bhAva liye jAte haiM jo sAmAyika, chedopasthApanAdi dUsare samyakcAritroMke rUpame sthita hote haiM aura jiname saddAna-pUjA-bhakti tathA vratAdike athavA sarAgacAritrake zubha-zuddha-bhAva zAmila haiN| jo dharma paramparA-rUpame mokSasukhakA mArga hai vaha apanI madhyakI sthitime aksara U~cese UMce darjeke sasArasukhakA hetu banatA hai| isIse svAmI samantabhadrane apane samIcIna-dharmazAstrame aise samIcIna-dharmake do phalokA nirdeza kiyA hai--eka ni zreyasasukharUpa aura dUsarA abhyudayasukha-svarUpa Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 531 ( 130 ) / ni zreyasasukhako sarvaprakArake du khose rahita, sadA sthira rahanevAle zuddhasukhake rUpameM ullekhita kiyA hai, aura abhyudayasukhako pUjA, dhana tathA AjJAke aizvarya ( svAmitva ) se yukta huA vala, parijana, kAma tathA bhogokI pracuratAke sAtha lokameM atIva utkRSTa aura AzcaryakArI batalAyA hai| aura isalie vaha dharma sasArake utkRpTa sukhakA bhI mArga hai, yaha samajhanA caahie| aisI sthitime samyagyadRSTike zubha-bhAvoko mokSamArga kahanA nyAya-prApta hai aura mokSamArga avazya hI do bhAgome vibhakta hai--ekako nizcayamokSamArga aura dUsareko vyavahAramokSamArga kahate haiN| nizcayamokSamArga sAdhyarUpame sthita hai to vyavahAramokSamArga usake sAdhanarUpamai sthita hai, jaisA ki rAmasenAcArya-kRta tattvAnuzAsanake nimna vAkyase bhI prakaTa hai-- mokSahetu. punadhA nizcaya-vyavahArataH / tatrA''dya sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam / / 28 / / sAdhyakI siddhi honetaka sAdhanako sAdhyase alaga nahI kiyA jA sakatA aura na yahI kahA jA sakatA hai ki 'sAdhya to jinazAsana hai, kintu usakA sAdhana jinazAsanakA koI aza nahI hai| saca pUchA jAya to sAdhanarUpa mArga hI jainatIrthaMkarokA tIrtha haidharma hai, aura usa mArgakA nirmANa vyavahAranaya karatA hai| zubha 1 zrI vIrasenAcAryane jayadhavalAmeM likhA hai ki 'vyavahAranaya vahujIvAnugrahakArI' hai aura vahI Azraya kiye jAneke yogya hai, aisA manameM avadhAraNa karake hI gotama gaNadharane mahAkammapayaDIpAhuDakI AdimeM magalAcaraNa kiyA hai : "jo bahujIvANuggahakArI vavahAraNao so ceva samassidavyo ti maNeNAvadhAriya godamathereNa maMgala tattha kada " Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 yugavIra-nibandhAvalI bhAvoke abhAvame athavA usa mArgake kaTa jAne para koI zuddhatvako prApta hI nahIM hotaa| zubhabhAvarUpa mArgakA utthApana sacamucameM jainazAsanakA utthApana hai--bhale hI vaha kaisI bhI bhUla, galatI, ajAnakArI yA nAsamajhIkA pariNAma kyo na ho, isa bAtako meM apane usa lekhame pahale prakaTa kara cukA huuN| yahA~para maiM sirpha itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki aNuvrata, guNavrata, zikSAvata, satlekhanA athavA ekAdaza pratimAdike rUpame jo zrAvakAcAra samIcInadharmazAstra ( ratnakaraNDa ) Adime varNita hai aura pacamahAvrata, pacasamiti, trigupti, pacendriyarodha, pacAcAra, SaDAvazyaka, dazalakSaNa, parISahajaya athavA aTThAIsa mUlaguNo Adike rUpame jo muniyokA AcAra, mUlAcAra, cArittapAhuDa aura bhagavatI ArAdhanA Adime varNita hai, vaha saba prAya vyavahAramokSamArga hai aura use dharmezvara jineMdradevane 'dharma' yA 'saccAritra' kahA hai, jaisA ki kucha nimna vAkyose bhI jAnA jAtA hai : 1. dharma dharmezvarAviduH / abhyudayaM phalati saddharmaH ( ratnakaraNDa) 2. asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / 'vada-samidi-guttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM (dravyasa0 ) 3. evaM sAvayadhamma saMjamacaraNaM udesiyaM sayalaM / suddhaM sajamacaraNaM jaidhammaM NikkalaM vocche / / (cArittapA0 ) 4 dANaM pUjA mukkhaM sAvayadhammo Na lAvago teNa viNA / jhANajjhayaNaM mukkhaM jAdhammo taM viNA so vi|| (rayaNasAra) 5. eyArasa-dasabheyaM dhamma sammattapubvayaM bhaNiyaM / sAgAraNagArANaM uttamasuhasaMpajuttehi // (vArasANupekkhA) "NicchayaNaeNa jIvo sAgAraNagAradhammado bhinnnno|" 6 dazavidhamanagArANamekAdazadhottara tathA dharma / dezayamAno vyaharat triMzadvargANyatha jinendraH // (nirvANabhakti Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI voharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 533 7. tistraH sttmguptystnumnobhaassaanimittodyaa| paMceryAdisamAzrayAH samitaya. paMcavratAnItyapi / cAritropahitaM trayodazatayaM pUrva na diSTaM parairAcAraM parameSThinojinapatervIraM namAmo vayam / / ( cAritrabhakti ) inamese pahale na0 ke do vAkya svAmI samantabhadrake haiM, jiname yaha sUcita kiyA gayA hai ki ratnakaraNDameM jisa dharmakA varNana hai vaha dharmezvara ( vIra-varddhamAnatIrthakara ) ke dvArA kahA gayA hai aura vaha samIcInadharma abhyudayaphalako bhI phalatA hai| dUsare na0 kA vAkya nemicandrAcAryakA hai, jisame azubhase nivRtti aura zubhameM pravRttiko saccAritra batalAyA hai aura likhA hai ki vaha vrata, samiti tathA guptike rUpame hai aura use vyavahAranayakI dRSTise jinendrane pratipAdita kiyA hai| tIsare, cauthe aura pAMcaveM nambarake vAkya zrIkundakundAcArya-praNIta granthoke hai, jiname aNuvratAdi tathA ekAdaza pratimAoke rUpame AcArako zrAvakadharma aura mahAvratAdi tathA dazalakSaNAdirUpa AcArako munidharmake rUpa meM nirdiSTa kiyA hai / sAtha hI, yaha bhI nirdiSTa kiyA hai ki dAna, pUjA zrAvakakA mukhya dharma hai-usake binA koI zrAvaka nahI hotA, aura dhyAna tathA adhyayana yatikA mukhya dharma hai usake binA koI yatimuni nahIM hotaa| isake sivAya, bArasaaNupekkhAme yaha bhI pratipAdita kiyA gayA hai ki nizcayanayase jIva sAgAra ( gRhastha ) anagAra ( muni ) ke dharmase bhinna hai arthAt gRhastha aura munikA dharma nizcayanayakA viSaya nahI hai-vaha saba vyavahAranayakA hI viSaya hai / chaThe-sAtave nabarake vAkya pUjyapAdAcAryake haiM jinamese ekame unhone yaha sUcita kiyA hai ki muniyoke dasa prakAra dharmakI aura gRhasthoMke gyAraha prakAra dharmakI dezanA karate hue zrIvIra Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sugavIra nivanagAyarI jinendrane tIma varSa taka bihAra piyA hai, aura dUvaremeM yaha pratipAdita kiyA hai ki tIna gupniyo, pA~ca samitiyo jora paMcatatoke rUpameM jo kendra prasAramA cArita (dharma) hai vaha vorajinendrake dvArA nirdiSTa A hai| upasaMhAra hamAre nityaka 'cattAri magana' nAmake prAnInatama pAThameM 'phevali-paNato dhammo maMgala, 'kelipapNatto dhammologattamo, aura 'kevalipaNataM dhamma maraNaM payajjAmi' ina vAkyoke dvArA phavani-jina-praNIta dharmako maMgalamRta aura lokottama mAnate hue unake zaraNama prApta hone kI nitya bhAvanA kI jAtI hai / lava prazna yaha paidA hotA hai ki dhaundakunda aura svAmo samantabhadrAdi mahAn AnAryoMka prAcIna granyomeM zrAvako tathA muniyoke jisa dharmako dezanA-prapaNA kI gaI hai aura jisakA lapTa AbhAsa para uddhRta vAkyose hotA hai vaha kevali-jina-praNIta hai yA ki nahIM ? yadi hai to vaha dharma jinazAsanakA aga hamA, use jinazAsanale bAhya kaise kiyA jA sakatA hai aura kaise kAnajosvAmIke aise kadhanako saMgata ThaharAyA jA sakatA hai jo samyagdRpTike pUjA-dAnavratAdike zubhabhAvoko jainadharma hI nahI batalAtA, pratyuta isake, jinazAsaname unheM dharmaspase pratipAdanakA hI niSedha karatA hai aura phalataH una prAcIna AcAryopara anyathA kathanakA doSAropaNa bhI karatA hai jo use jinopadiSTa dharma vatalA rahe haiM ? aura yadi kAnajIsvAmIko dRSTime vaha saba dharma kevalijina-praNIta nahIM hai, taba vaha na to magalabhUta hai na lokottama hai, na hame usakI zaraName hI jAnA cAhie yA use apanAnA cAhie, aisI kAnajIsvAmIkI yadi dhAraNA hai aura isIse ve usakA nipedha karake use Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zakAe~ 535 gRhastho tathA muniyose chuDAnA cAhate haiM, to phira ve caturthasampradAyako janma denA cAhate haiM aisI yadi koI kalpanA kare to usameM AzcaryakI kaunasI bAta hai, jisase boharAjI kucha kSubdha hokara virodhameM pravRtta hue jAna par3ate haiM-khAsakara aisI hAlatame jaba ki kAnajIsvAmI apanA vaktavya dekara koI spaSTIkaraNa bhI karanA nahI cAhate ? kyoki jainiyoke vartamAna tIno sampradAya prAcIna granyome nirdiSTa hue muniyo tathA zrAvakoke AcArako kevalajinapraNIta dharma mAnate haiM aura isIse usakI zaraNa prApta karanA tathA use apanAnA apanA kartavya samajhate haiN| apane-apane mahAn AcAryoMke isa kathanakI prAmANikatApara unhe avizvAsa nahI hai, jaba ki kAnajIsvAmIko bAhara-bhItarakI sthiti kucha dUsarI hI pratibhAsita hotI hai| ___ AzA hai mere isa samagna vivecanase zrIboharAjIko samucita samAdhAna prApta hogA aura ve zrIkAnajIsvAmIkI anucita vakAlatake sambandhame apanI bhUlako mahasUsa karege' / 1. anekAnta varSa 13, kiraNa 5, 6, 7, 8, 11, 12 navambara 1954-jUna 1955 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 12 : samAlocanAtmaka nibandha (ka) grantha- samAlocanAtmaka 1. dravya-saMgrahakA aMgrejI saMskaraNa 2. 'jayadhavalA' kA prakAzana 3 pravacanasArakA nayA saMskaraNa (kha) granthetara - samAlocanAtmaka nayA sandeza ( samAlocanA karanevAlA jainI nahI ) 4 5. cintAkA viSaya aura kartavya 6 eka hI amogha upAya 7. lekhaka jimmedAra yA sampAdaka 8 bhaTTArakIya manovRttikA namUnA 9 DA0 bhAyANI ema0 e0 kI bhArI bhUla 10. samAjakA vAtAvaraNa dUSita Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 T Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-saMgrahakA aMgrez2o saMskaraNa : 1 : ArAse zrIyuta kumAra deveMdraprasAdajIke Adhipatyame 'di sekreDa buksa Apha di jainsa' arthAt 'jainiyoke pavitra graMtha' nAmakI eka grathamAlA nikalanI Arambha huI hai, jisake janarala eDITara yA pradhAna sampAdaka zrIyuta prophesara zaraccandra ghopAla ema0 e0, bI0 ela0, sarasvatI, kAvyatIrtha, vidyAbhUSaNa, bhAratI nAmake eka bagAlI vidvAna haiM / isa graMthamAlAkA pahalA graMtha 'dravya-saMgraha ' jo abhI hAlameM prakAzita huA hai, mere sAmane upasthita hai / dravya-saMgraha, zrInemicandrAcAryakA banAyA huA jainiyokA eka prasiddha graMtha hai, jisame kula 58 gAthAeM haiM aura jisapara brahmadevakI banAI huI eka vistRta saMskRta TIkA bhI pAI jAtI hai / aneka bAra yaha mUla graMtha hindI - marAThI Adi anuvAdasahita chapakara prakAzita ho cukA hai / isa taraha isa grathake kaI saMskaraNa nikala cuke haiM / parantu abhI taka agrejI sasArake liye isa graMthakA daravAjA banda thA -- vaha prAya isake lAbhose vacita hI thA / ukta graMthamAlAke utsAhI kAryakartAokI kRpAse ava vaha daravAjA ukta sasArake lie bhI khula gayA hai, yaha baDe hI satoSa aura harSa kI bAta hai / grathake upodghAta ( Preface ) me, ukta graMthamAlA prakAzita karanekA uddezya aura abhiprAya prakaTa karate hue likhA hai ki 'isa graMthamAlAme jainiyo ke una sampUrNa pavitra grathoko prakAzita karanekA vicAra hai jinhe jainiyoMke sabhI sampradAya svIkAra karate haiM aura unheM bhI jo jainiyoke kisI khAsa sampradAya dvArA pramANa mAne gaye haiM / ' sAtha hI yaha bhI Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 yugavIra-nivandhAvalI sUcita kiyA gayA hai ki 'isa grathamAlAme sabhI jaina sapradAyoke pavitra gratha vinA kisI taraphadArI yA pakSapAtake samAna Adarake pAtra bneNge|' isa taraha isa grathamAlAke dvArA jainiyoMke sampUrNa uttama aura prAmANika grathoko ( prAcIna saMskRta TIkAmo tathA agrejI anuvAdAdi-mahita ) prakAzita karake jaina-ajaina sabhIke liye pakSapAta-rahita anusaMdhAna karaneke vAste eka vizAla kSetra taiyAra karanekA anuSThAna kiyA gayA hai, jisase ajaina loka jainiyoke tattvokA yathArtha svarUpa jAnakara aura jainI bhAI apane-apane sampradAyake vAstavika bhedo tathA unake kAraNoko pahacAnakara parasparakA atAnajanya manomAlinya dUra kara ske| grathamAlAke sasthApako aura sacAlakoke ye saba Azaya aura vicAra baDe hI stutya aura abhinandanIya haiN| maiM hRdayase unake isa uddezyakA samarthana karatA huA isake zIghra saphala honekI bhAvanA karatA huuN| ukta grathamAlAkA yaha Alocya gratha, dravya-sagraha, vaDI sundaratAke sAtha baDhiyA kAgaja para chapAyA gayA hai / suvarNAkSarose akita manohara jilda vadhI huI hai, aura chapAI saphAI sava uttama huI hai| grathame, mUlagrathakA pratyeka prAkRta padya pahale devanAgarI akSarome, phira agrejI akSaromai chApA gayA hai aura usakI saskRta chAyA dono prakArake akSarome nIce phuTanoTake taurapara dI gaI hai| pratyeka mUla padyako ubhayAkSarome chApaneke bAda sabase pahale usakA 'padapATha' dono prakArake akSarome, agrejI anuvAda-sahita, bhinna TAipame, diyA gayA hai aura phira kucha moTe TAipame usakA kramavaddha agrejI anuvAda sAthame lagAyA gayA hai| anuvAdame jIva-ajIvAdi pAribhASika zabdoko prAya jyokA tyo rakhakara vaikaTo Adime unakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai aura isa taraha pAThakoko samajhanekI gaDabaDIse bacAyA gayA hai| isake bAda Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-sagrahakA agrejI saMskaraNa 541 agrejI TIkA ( Commentary ) rakkhI gaI hai| yaha TIkA brahmadevakI saskRta TIkAkA anuvAda nahIM hai| saskRtako ukta TIkA, AdhyAtmika dRSTise nizcaya aura vyavahArakA pRthakkaraNa karate hue, kucha vistArake sAtha likhI gaI hai, parantu yaha agrejI TIkA ukta dRSTiko choDakara eka dUsare hI Dhaga para, sakSepake sAtha, taiyAra kI gaI hai| isake taiyAra karaneme dUsare grathoke jina vAkyose sahAyatA lI gaI hai, athavA jinakA Azaya tathA anuvAda isa TIkAme zAmila kiyA gayA hai, una sabakA ullekha bhI maya pateke phuTanoTsa Adime kara diyA gayA hai| yahI isa TIkA eka khAsa khUvI hai aura isase eka viSayapara aneka vidvAnoke matokA eka sAtha bodha ho jAtA hai / parantu yaha kArya kucha adhika vistAra aura khojake sAtha hotA to aura bhI acchA rahatA / astu / TIkAme aneka vAteM aisI bhI likhI gaI haiM, jinakA koI pramANa nahI diyA gayA aura jinakA digdarzana pAThakoko Age calakara karAyA jAyagA / isa TIkAke sivAya brahmadevakI ukta saskRta TIkA bhI, alaga pRSThasakhyA DAlakara, grathake sAtha zAmila kI gaI hai, parantu usakA koI anuvAda nahIM diyA gyaa| grathama 5 pRSThake upodghAtake atirikta, 30 pejakI eka prastAvanA ( Introduction ) bhI lagAI gaI hai, jisame cAmuDarAyake dvArA gommaTezvarakI mUrtike banane tathA nemicandrake samayAdikA vicAra kiyA gayA hai| isa prastAvanAkA adhikAza zarIra misTara levisa rAisa Adi dUsare vidvAnoke zabdose banA huA hai, jinhe lekhaka mahAzayane ukta vidvAnoke grathose jyokA tyo uddhRta karake rakkhA hai aura sthAna-sthAna para isa vipayakI sUcanA dekara apanI udAratAkA paricaya diyA hai| prastAvanAse sambandha rakhanevAle Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 yugavIra-nivanvAvalI gommaTezvarakI mUrti, mandira, pahADa aura zilAlekha Adi 6 phoTo-citra bhI sAthame lage hue haiM, jinamese adhikAza citra pahale jainasiddhAnta-bhAskarAdikama nikala cuke haiM / 'nemicandra siddhAnta cakravartIkA cAmuMDarAyako zAstropadeza karanA' nAmakA eka citra kisI strIke saujanyase prApta huA hai, jisakA nAma nahI diyA gayA / isa citrake sambandhame likhA hai ki vaha trilokasArakI eka atyanta prAcIna, sundara citramaya, hastalikhita pratiparase liyA gayA hai, parantu vaha prati kahA~para maujUda hai aura kisa san-savatkI likhI huI hai, ina saba bAtoko sUcita karanekI zAyada jarUrata nahI samajhI gii| citrako dekhanese mAlUma hotA hai ki, vaha kisI grathake eka patrakA phoTo hai| usake Uparake bhAgame 'zrIjinadevajI' ke bAda 'valagovinda sihAmaNi' ityAdi trilokasArakI pahalI gAthA likhI huI hai aura vAI orake hAziyepara usakI saskRta TIkA akita kI gaI hai| nIceke bhAgame eka ora bhagavAn neminAthakA mUrtisahita sundara mandira banAyA gayA hai, jisake dono tarapha kramaza balabhadra aura nArAyaNa vaiThe hue bhaktise namracitta hokara hAtha joDe bhagavAn neminAthakA stavana kara rahe haiM, aura dUsarI ora zrInemicandra siddhAntacakravartI eka U~ce Asana para baiThe tathA siddhAnta-pustaka sAmane rakhe hue cAmuNDa rAjA aura itara sabhya logoko zAstrake arthakA vyAkhyAnakara rahe haiM, aisA bhAva dikhalAyA gayA hai| citra aneka dRSTiyose acchA banA hai aura trilokasArako ukta gAthAko lekara hI banAyA gayA hai| ina 6 citrose alaga do citra agarejI TIkAke sAtha bhI lagAe gaye haiM, jiname eka alokAkAzakA sUcaka aura dUsarA pacaparameSThIke dhyAnakA vyajaka hai / antima citra raMgIna aura Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya sagrahakA aMgrejI saskaraNa 543 dekhaneme manohara mAlUma hotA hai| isa prakAra isa grathame 11 citra haiM, jo jildake sAtha ba~dhe hue haiM aura unakI sUcanA bhI grathame eka sUcI-dvArA dI gaI hai| ye saba citra bahuta baDhiyA kAgaja para chapAye gaye haiM aura inakI rakSAke liye sAthame ekaeka vArIka kAgaja bhI lagAyA gayA hai / ina saba citroke sivAya granthame tIna citra aura bhI rakkhe hue haiM, jo grathake sava prakArase taiyAra ho jAneke vAda pIchese zAmila kiye gaye haiM aura isaliye unakI vAiDiMga bhI nahIM ho skii| inamese pahalA citra zrI nemicandra siddhAntacakravartIkA kisI prAcIna mUrtiparame utArA huA phoTo hai| parantu vaha mUrti kahA~para maujUda hai aura usapara nemicandra siddhAnta cakravartIkA sUcaka kyA cihna pAyA gayA hai, yaha saba ukta citrame kucha bhI nahI batalAyA gayA, jo vatalAnA cAhie thaa| dUsarA citra dravyasagrahake agarejI anuvAda, TIkA, upodghAta, prastAvanA aura noTsa Adike pradhAna sapAdaka tathA lekhaka prophesara zaraccandrajI ghopAlakA hai| ye dono citra bhI jildake sAtha ba~dhane cAhiye the / rahA tIsarA citra, vaha jainiyoke kucha cihnokA dyotaka hai aura usakA isa grathase prAya kucha bhI sambandha nahIM hai / dUsare, yaha citra 'vukamArkara' nAmake eka alaga patrakhaDa para bhI akita hai jo grathame, rezamI phItese alaga, paThita pAThako sUcita karaneke liye rakkhA gayA hai| isaliye isako alagase chapAkara rakhaneme phijUla hI arthavyaya kiyA gayA hai| citroko choDakara granthame, aneka prakArakI sUciyA~ bhI lagAI gaI haiN| jaise 1 sAdhAraNa viSaya-sUcI, 2 una pustako tathA patrokI nAma-sUcI jinase isa granthake taiyAra karaneme sahAyatA lI gaI athavA parAmarza kiyA gayA, 3 svara-vyajanoko agarejI akSarome kisa prakArase likhA gayA usakI nidarzaka sUcI, 4 mUla Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 yugavIra-nivandhAvalI granyakI viSaya-sUcI, 5 gAthAsUcI, 6 chAyAsUcI, 7 prastAvanAme ullikhita khAsa-khAsa zabdo tathA nAmokI vRhat sUtrI (General Index ) / pahalI aura cauthe nambarakI dono viSaya-maciyoko choDakara zepa sava sUciyA~ akArAdi bramase likhI gaI hai / antima vRhatscIke antama mujhe yaha dekhakara vahuta prasannatA huI ki vaha sUcI kumAra devendraprasAdajIkI dharmapatnI zrImatI 'zrIkAntakumArI devI' ke dvArA taiyAra huI hai| bhAratakI striyA~ yadi yogyatA prApta karake apane purupoko unake kAryome isa prakAra sahAyatA dekara vAstavika sahadharmiNI banane lageM to dezakA vahuta kucha uddhAra ho sakatA hai / astu / granthame eka 18 pejakA pariziSTa bhI lagAyA huA hai, jisame ( A ) jina aura jinezvara, (B) jaina devatA, (C) dvIpAyanakI kathA, ( D ) zabda, (E) dharma aura adharmAstikAya, ( F ) dhyAna, ina saba bAtoke sambandhame kucha jarUrI sUcanAe~ dI gaI haiN| isa prakAra dravyasagrahake isa saskaraNako eka uttama aura upayogI saskaraNa banAnekI hara tarahase ceSTA kI gaI hai / isake taiyAra karaneme jo parizrama kiyA gayA hai vaha ni sandeha bahuta prazasanIya hai| aura yaha kahaneme mujhe koI sakoca nahI ho sakatA ki hindIme abhItaka isakI joDakA koI saskaraNa prakAzita nahI haa| sava milAkara isa saskaraNakI pRSTha-sakhyA 318 hai ( 381 nahI, jaisAki pahalI sUcIke antame sUcita kiyA gayA hai)| mUlya isa saskaraNakA, pRSTha-noTisse sADhe pA~ca rupaye mAlUma hotA hai, parantu kisI noTisame maine sADhe cAra rupaye bhI dekhA hai| yaha grantha eka dUsare moTe kintu halake kAgaja para bhI chapA hai / zAyada vaha mUlya usakA ho| ___ isa grathake prakAzita karaneme jo arthavyaya huA hai, usakA Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-sagrahakA agrejI saskaraNa 545 chaThA bhAga rAyasAhaba bAbU pyArelAlajI, vakIla cIphakorTa, dehalIne apane putra AdIzvaralAlake vivAhotsavakI khuzIme pradAna kiyA hai aura dUsarA chaThA bhAga karanAlake raIsa lAlA munzIlAlajIkI dharmapatnI, arthAt deharAdUnake sarakArI khajAnacI lA0 ajita prasAdakI dharmapatnI zrImatI camelI devIkI mAtAkI orase diyA gayA hai| ina udAra vyaktiyokI taraphame yaha grantha oriyaTala lAyaberiyo aura una vidvAnoko bheTasvarUpa diyA jAtA hai jo jainaphilAsophI aura jaina-sAhityase vizeSa anurAga rakhate haiM, aisA isa grathake zurUme prakAzaka-dvArA sUcita kiyA gayA hai| isa prakAra granthakA sAdhAraNa paricaya dene athavA sAmAnyAlocanAke bAda aba kucha vizeSa samAlocanA kI jAtI hai, jisase isa grathamAlAke dvArA bhaviSyame jo gratha nikaleM unake prakAzita karaneme vizeSa sAvadhAnI rakkhI jAya aura isa grathame jo khAsakhAsa bhUleM huI haiM unakA nirAkaraNa aura sudhAra ho sake -- 1 grathake antame eka pejakA zuddhipatra lagA huA hai| isame vindu-visarga aura mAtrA takakI jina azuddhiyoko zuddha kiyA gayA hai unake dekhanese mAlUma hotA hai ki grathakA sazodhana baDI sUkSma-dRSTike sAtha huA hai aura isaliye usame koI azuddhi nahI rahanI cAhiye / parantu to bhI saskRta prAkRtake pAThome usa prakArakI aneka azuddhiyA~ pAI jAtI haiN| agarejIme sUtrakRtAGgako 'sUtrakritAGga', viSNuvardhanako 'viSnuvardhana', sajJAko 'saGgA', bhavanavAsIko 'bhuvanavAsI', anupravezako 'anuprabeza', aura Abhyantarako 'Avyatara' galata likhA hai| isa prakArakI sAdhAraNa azuddhiyoko choDakara kucha moTI azuddhiyA~ bhI dekhaneme AtI hai , jaise pRSTha 2 para prameya-ratnamAlAke sthAname 'parIkSA 1. dekho, pR0 na0 XII, XXVIII, XL, LIV, 57, 87 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 yugavIra- nibandhAvalI , mukha, pR0 38 para apratyAkhyAnakI jagaha 'pratyAkhyAna' aura pratyAkhyAnakI jagaha 'apratyAkhyAna' pR0 48 para ajIvavipayako 'jIvaviSaya' galata likhA hai / pR0 XXXIII para peja na0 X kA havAlA galata diyAgayA, pR0 XLV para dravyasagrahakI kucha gAthAoMke nambara ThIka nahI likhe gaye aura pR0 XLI para gommaTasArake 'jIvakADa' kA sapAdana pa0 manoharalAlajIke dvArA san 1914 meM honA likhA hai jo ThIka nahI, usakA sapAdana pa0 khUbacadajIne san 1916 me kiyA hai / ina saba bAtoMke sivAya zuddhipatrame pR0 XLV kA jo sazodhana diyA hai usake dvArA zuddha pAThako ulaTA azuddha banAyA gayA hai, kyoki dravyasagraha dvitIya bhAgame puNya-pApakI jagaha jIva- ajIvakA kathana nahI hai | itanA hone para bhI saMpUrNa gratha apekSAkRta bahuta zuddha aura sApha chapA hai, yaha kahaneme koI sakoca nahI ho sakatA / 2 granyake upodghAtame digambara sampradAyake anusAra cAra anuyogoke nAma kramaza caraNAnuyoga, gaNitAnuyoga, dharmakathAnuyoga aura dravyAnuyoga diye hai aura likhA hai ki 'caraNAnuyogako prathamAnuyoga bhI kahate hai, kyoki vaha anuyogokI sUcI me sabase pahale AtA hai / ' parantu yaha likhanA bilkula pramANarahita hai / caraNAnuyogako prathamAnuyoga nahI kahate aura na digambara sampradAyame upayukta kramase cAra anuyoga mAne hI gaye hai / ratnakaraDazrAvakAcArAdi granthose prathamAnuyoga aura caraNAnuyogakA spaSTa bheda pAyA jAtA hai / uname prathamAnuyoga se abhiprAya dharmakathAnuyogase hai aura caraNAnuyogako tIsare nambara para rakkhA hai / isI upodghAtame 'candraprajJapti' ko dvAdazAGgamese eka aga sUcita kiyA hai, jo aga na hokara eka granthakA nAma hai, athavA dRSTivAda nAmake agakA eka aza - vizeSa hai / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-sagrahakA agrejI saskaraNa 547 3 upodghAtame eka sthAna para, zrIkudakudAcAryake pravacanasArAdi grathoko umAsvAmIke tatvArthasUtra aura siddhasenake sammatiprakaraNase pIcheke bane hue gratha ( Later works ) likhA hai / parantu binA kisI pramANake aisA likhanA ThIka nahI / kudakudakA astitva siddhasenAdikase pahale pAyA jAtA tathA mAnA jAtA hai| 4 prastAvanAme, nemicandrAcAryake 'trilokasAra' kA paricaya dete hue, likhA hai ki 'isa granthame pRthvIke ghUmanese dina aura rAta kaise hote hai, isa bAtakA kathana kiyA gayA hai' -"And there 18 a mention how night and day are caused by motion of the earth." parantu trilokasArame pRthvIke ghUmane AdikA koI kathana nahI hai| usame sUryAdikakI gatise dina aura rAtakA honA batalAyA hai / ata isa likhaneko lekhakamahAzayakI nirI kalpanA athavA pazcimI saskArokA phala kahanA caahiye| __ 5 cAmuDarAyane gommaTasArapara jo apane karNATakadezakI bhASAme TIkA likhI thI usakA nAma, isa granthakI prastAvanAme, 'vIramArtaNDI' batalAyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI likhA hai ki 'cAmuDarAyakI upAdhiyomese eka upAdhi 'vIramArtaNDa' honese usane apanI usa TIkAkA nAma 'vIramArtaNDI' rakkhA hai, jisakA artha hai vIramArtaNDake dvArA racI huI', parantu isake lie koI khAsa pramANa nahI diyA gyaa| gommaTasArake karmakADakI jisa antima gAthA ( na0 672) parase yaha sArI kalpanA kI gaI hai usase isakA bhale prakAra samarthana nahI hotA / usake 'so rAo cirakAla NAmeNa ya vIramattaMDI' isa vAkyame 'vIramArtaNDI' cAmuDarAyakA vizeSaNa hai, jisakA artha hotA hai 'vIramArtaNDa' nAmakI Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 yugavIra-nibandhAvalI upAdhikA dhAraka / zrIyuta paNDita manoharalAlajIne bhI apanI TIkAme, jise unhone saskRtAdi TIkAoke AdhAra para banAyA hai, aisA hI artha sUcita kiyA hai| 6 isa granthake sampAdaka prophesara zaraccandrajI ghoSAlane apane eka patrame, jo san 1916 ke jainahitaiSIke chaThe akame mudrita huA hai, cAmuDarAya aura nemicadrakA samaya IsAkI 11vI zatAbdi pragaTa kiyA thA, aura gommaTezvarakI mUrtike pratiSThita hone kA samaya IsvI san 1074 batalAyA thaa| isake pratyuttarame maine kucha pramANoke sAtha ukta samayako IsAkI 10vI zatAbdi sUcita karate hue prophesara sAhabase yaha nivedana kiyA thA ki ve usapara phirase vicAra kreN| yadyapi prophesara sAhabane ukta lekhakA koI uttara nahIM diyA, parantu isa grathakI prastAvanAse mAlUma hotA hai ki unhone usa para vicAra jarUra kiyA hai| aura isIlie unhone apane pUrvavicArako badalakara merI usa sUcanAke anusAra cAmuDarAyakA samaya vahI IsAkI 10 vI zatAbdi, isa prastAvanAme, sthira kiyA hai| sAtha hI itanA vizeSa aura likhA hai ki gommaTezvarakI mUrti IsvI san 680 me, 2 rI aprailako pratiSThita huI hai / Apake lekhAnusAra isa tArIkha ( 2 apraila 680) me jyotiSazAstrAnusAra ve saba yoga pUrI taurase ghaTita hote hai jo bAhubalicaritrake 'kalkyabde SaTzatAkhye ityAdi padyame varNita hai| arthAt dUsarI apraila san 680 ko 'vibhava' samvatsara, 'caitra zukla pacarmI' tithi, ravivArakA dina, saubhAgya yoga aura mRgazirA nakSatra thaa| usI dina kubha lagname yaha pratiSThA huI hai| rahI kalki savat 600 kI bAta, usake sabadhame Apane yaha kalpanA upasthita kI hai ki 'kalkyabde SaTzatAkhye' kA artha kalki savat 600 ke sthAname Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-saMgrahakA agrejI saskaraNa 549 'kalkikI chaTThI zatAbdI' kiyA jAya, jisake anusAra kalki savat 508 ukta IsvI san 680 ke barAbara hotA hai / kalpanA acchI kI gaI hai aura isake mAnanemeM koI hAni nahI, yadi anya prakArase saba yoga pUrNatayA ghaTita hote ho / parantu IsvI san 680 zaka saMvat 602 ke barAbara hai / jyotiSazAstrAnusAra zaka savatme 12 joDakara 60 kA bhAga denese jo zeSa rahatA hai usase prabhava- vibhavAdi savatokA kramaza nAma mAlUma kiyA jAtA hai / yathA " zakendrakAlA'rkayuta kRtvA zUnyarasaiH hRtaH / zepA saMvatsarA zeyA. prabhavAdyA budhai. kramAt // " isa hisAba se zaka savata 902 me 12 joDakara 60 kA bhAga denese avazeSa 14 rahate haiM, aura 14 vaoN savat 'vikrama' hai, jisase zaka saMvat 602 kA nAma 'vikrama' hotA hai, 'vibhava' nahI / 'vibhava' savat dUsare nambara para hai jaisA ki, jyotipazAstrome kahe hue, 'prabhavo vibhava zukla ' ityAdi savatoke nAmasUcaka padyose pAyA jAtA hai / aisI hAlatame, jaba IsvI san 680 me 'vibhava' savatmara hI nahI vanatA, taba gaNita karake anya yogoke jA~ca karanekI jarUrata nahI hai / aura isaliye jabataka jyotipazAstrake ve khAsa niyama prakaTa na kiye jAya~ jinake AdhArapara zaka sa0 602 kA nAma 'vibhava' bana sake tathA anya yoga bhI ghaTita ho sakeM, tabataka misTara levisa rAisa Adi vidvAnoke kathanAnusAra yahI mAnanA ThIka hogA ki gommaTezvarakI mUrti IsvI san 675 aura 654 ke madhyavartI kisI samayame pratiSThita huI hai / 7 prastAvanAme, brahmadevakI saskRta TIkAkA paricaya dete hue, likhA hai ki yaha TIkA dravyasagrahake kartA nemicandra se kaI Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 yugavIra nivandhAvalI zatAbdI bAdakI banI huI hai| parantu isakA koI pramANa nahI diyA gyaa| sirpha, vikramakI 17 vI zatAbdime banI huI svAmikArtikeyAnuprekSAkI TIkAma isa TIkAke kucha aza udadhRta kiye gaye hai, itane parase hI ukta nizcaya dRDha kiyA gayA hai, jo ThIka nahIM hai / aisA karanA tarka-paddhatise vilkula girA huA hai| isake liye kucha vizeSa anusavAnokI jarUrata hai / brahmadevane apanI isa TIkAkI prastAvanAme likhA hai ki 'yaha dravyasagraha nemicandrasiddhAntidevake dvArA, bhANDAgArAdi aneka niyogoke adhikArI somanAmake rAjazreSThike nimitta, AzramanAma nagarake munisuvrata caityAlayame racA gayA hai, aura vaha nagara usa samaya dhArAdhIza mahArAja bhojadeva kalikAlacakravatisaMvandhI zrIpAla maDalezvarake adhikArame thaa|' sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA hai ki 'pahale 26 gAthA-pramANa laghudravyasagrahakI racanA kI gaI thI, pIchese, vizeSa tattvaparijJAnArtha, use baDhAkara yaha bRhadravyasagraha banAyA gayA hai| prophesara sAhabane brahmadevake isa kathanako asvIkAra kiyA hai aura usake do kAraNa batalAye haiM-eka yaha ki, khuda dravyasagrahame isa viSayakA koI ullekha nahI hai, tathA nathake antima padyame grathakA nAma 'bRhadrvyasagraha' na dekara 'dravyasagraha' diyA hai| aura dUsarA yaha ki, yadi isa kathanake anusAra nemicandrakA astitva mAlavAke rAjA bhojake rAjatvakAlameM mAnA jAya to nemicandrakA samaya usa samayase pIche ho jAtA hai jo ki zilAlekho aura dUsare pramANoke AdhArapara isase pahale siddha kiyA jA cukA hai ( arthAt IsAkI 10 vI zatAbdike sthAname 11 vI zatAbdi ho jAtA hai)| ina dono kAraNomese pahalA kAraNa bahuta sAdhAraNa hai aura usase kucha bhI sAdhyakI siddhi nahI ho sktii| grathakartAke liye grathame isa Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-sagrahakA agrejI saskaraNa 551 prakArakA ullekha karanA koI jarUrI nahI hai, khAsakara aise grathame jo sUtrarUpase likhA gayA ho| laghu aura bRhat ye sajJAyeM eka nAmake do grathome paraspara apekSAse hotI hai, parantu jaba eka grathakAra apanI usI kRtime kucha vRddhi karatA hai to use usakA nAma badalane yA usame bRhat zabda lagAnekI jarUrata nahIM hai / hA~, brahmadevakI taraha dUsarA vyakti usakI sUcanA kara sakatA hai / rahA dUsarA kAraNa, vaha tabhI upasthita kiyA jA sakatA hai, jaba pahale yaha siddha ho jAya ki yaha dravyasagraha gratha unhI nemicandra siddhAntacakravartIkA banAyA huA hai jo gommaTasAra grathake kartA haiN| prophesara sAhabane dravyasagrahako ukta nemicandra siddhAntacakravartIkI kRti mAnakara hI yaha dUsarA kAraNa upasthita kiyA hai| parantu grathabharame isa bAtake siddha karanekI koI ceSTA nahI kI gaI (jisakI bahuta bar3I jarUrata thI) ki yaha gratha vAstavame ukta siddhAntacakravartIkA hI banAyA huA hai| koI bhI aisA prAcIna gratha pramAName nahI diyA gayA, jisame yaha gratha gommaTasArake kartAkI kRtirUpase svIkRta huA ho, aura na yaha batalAyA gayA ki dravyasagrahake kartAkA samaya kucha pIche mAna lenese kauna-sI bAdhA upasthita hotI hai| aisI hAlatame brahmadevake ukta kathanako sahasA apramANa yA asatya nahI ThaharAyA jA sktaa| brahmadevakA vaha kathana aise Dhagase aura aisI taphasIlake sAtha likhA gayA hai ki, use paDhate samaya yaha khayAla Aye binA nahI rahatA ki yA to brahmadevajI usa samaya maujUda the, jaba ki dravyasagraha banakara taiyAra huA thA, athavA unhe dUsare kisI khAsamArgase ina saba bAtokA pUrA jJAna prApta huA hai| dravyasagrahakI gAthAoparase bhI usake pahale laghu aura phira bRhat vananekI kucha Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 yugavIra-nivandhAvalI kalpanA jarUra utpanna hotI hai'| isake sivAya saMskRta TIkAme aneka sthAno para nemicandrakA siddhAntadeva nAmase ullekha kiyA gayA hai, 'siddhAntacakravartI' nAmase nahI, aura gommaTasArake kartA nemicandra 'siddhAntacakravartI' kahalAte haiM / unhoMne karmakADakI eka gAthA ( na0 367 ) meM svayaM apaneko cakravartI prakaTa bhI kiyA hai| sAtha hI, eka bAta aura bhI noTa kiye jAneke yogya hai aura vaha yaha hai ki dravyasagrahake kartAne bhAvAsravake bhedomeM 'pramAda' kA bhI varNana kiyA hai aura aviratake pA~ca tathA kapAyake cAra bheda grahaNa kiye haiM / parantu gommaTasAra ke kartAni 'pramAda' ko bhAvAsravake bhedome nahI mAnA aura aviratake ( dUsare hI prakArake ) bAraha tathA kapAyake paccIsa bheda svIkAra kiye haiM, jaisA ki dono granthokI nimna gAthAose prakaTa hai micchatAviradipamAdajogako hAdao tha viSNeyA / paNa paNa paNadraha tiya caTu kamaso bhedA du puvvassa // - dravyasagraha 30 micchattamaviramaNaM kasAyajogA ya AsavA hoMti / paNa vArasa paNavIsaM pannarasA hoMti tavbheyA // - gommaTasAra, karmakADa 786 eka hI viSaya para, dono graMthoke ina vibhinna kathanose gratha kartAokI vibhinnatAkA bahuta kucha bodha hotA hai / ina saba bAto - ke maujUda hote hue koI Azcarya nahI ki dravyasagrahake kartA gommaTasArake kartAse bhinna koI dUsare hI nemicandra ho / jainasamAjame nemicandra nAmake dhAraka aneka vidvAna AcArya ho gaye haiM / eka nemicandra IsAkI gyArahavI zatAvdime bhI hue haiM jo 1. vAdako laghudravya saMgrahakI khoja hokara vaha sarvaprathama anekAnta varSa 12 kI kiraNa 5 meM prakAzita bhI kiyA jA cukA hai / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-sagrahakA agrejI saMskaraNa 553 vasunandi saiddhAntikake guru the aura jinhe vasunandi-zrAvakAcArame 'jinAgamarUpI samudrakI velAtaragose dhUyamAna aura sampUrNa jagatame vikhyAta' likhA hai| bahuta sambhava hai ki, yahI nemicandra dravyasagrahake kartA ho| parantu merI rAyame abhI taka yaha asiddha hai ki, dravyasagraha kaunase nemicandrAcAryakA banAyA huA hai, aura javataka yaha siddha na ho jAya ki dravyasagaha tathA gommaTasArake kartA dono eka hI vyakti the usa samaya taka prophesara sAhavakI ukta 30 pejakI sArI prastAvanA prAya vyartha aura asambandhita hI rahegI / kyoki vaha bahudhA gommaTasArake kartA nemicandra aura unake ziSya cAmuNDarAyako lakSya karake hI likhI gaI hai| 8 grathabharame, yadyapi anuvAdakArya Amataurase acchA huA hai, parantu kahI-kahI usame bhUleM bhI kI gaI haiM, jinake kucha namUne isa prakAra hai - (ka) samyagdarzanAdikakA anuvAda karate hue 'samyak' zabdakA anuvAda ( Right ) AdikI jagaha ( Perfect ) arthAt 'pUrNa' kiyA hai, aura isa taraha para pUrNazraddhAna, pUrNajJAna' ( kevalajJAna ) aura pUrNacAritrahIko mokSakI prAptikA upAya batalAyA hai / parantu zraddhAnAdikakI yaha pUrNatA kaunase guNasthAname jAkara hotI hai aura usase pahaleke guNasthAnome samyagdarzanAdikakA astitva mAnA gayA hai yA ki nahI, sAtha hI isI graMthakI mUla gAthAome ratnatrayakA jo svarUpa diyA hai usase ukta kathanakA kitanA virodha AtA hai, ina saba bAto para anuvAdaka mahAzayane kucha bhI dhyAna nahI diyA / isalie yaha anuvAda ThIka nahIM huaa| 1. dekho isI granthakA pR0 114 jahA~ Perfect Knowledge ( pUrNajJAna) usa jJAnako vatalAyA hai jo jJAnavaraNIya karmake kSayase utpanna hotA hai| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nibandhAvalI ( kha ) pRSTha 114 para, darzanAvaraNIya karmake kSayase utpanna honevAle anantadarzanakA anuvAda Perfect Faith arthAt 'pUrNa zraddhAna' athavA samyak zraddhAna kiyA hai, jo jaina dRSTise bilkula girA huA hai / isa anuvAdake dvArA mohanIya karmake upazamAdikase sambandha rakhanevAle samyagdarzanako aura darzanAvaraNIya karmake kSayopazamAdikase utpanna honevAle darzanako eka kara diyA gayA hai / 554 ( ga ) pR05 para 'mANDalika granthakAra' kA artha 'anya samasta granthakAra' ( All other writers ) kiyA hai jo ThIka nahI hai / mAlikase abhiprAya vahA~ matavizeSase hai / (gha) prastAvanA me eka sthAnapara, 'suyoge saubhAgye mastanAmni prakaTita bhagaNe' kA anuvAda diyA hai - (When the Auspicious mrigsira star was visible arthAt jisa samaya zubha mRgazirA nakSatra prakAzita thA / isa anuvAdame 'suyoge saubhAgye' kA koI ThIka artha nahI kiyA gyaa| mAlUma hotA hai ki ina padome jyotiSazAstravihita 'saubhAgya' nAmake jisa yogakA ullekha thA, use anuvAdaka mahAzayane nahI samajhA aura isIliye saubhAgyakA ( Auspicious ) ( zubha ) artha karake use mRgazirAkA vizeSaNa banA diyA hai / isa prakArakI bhUloke sivAya anuvAdakI taratIba ( racanA ) me bhI kucha bhUleM huI haiM, jinase mUla Azayame kucha gaDabaDI paDa gaI hai ? jaise ki gAthA na0 45kA anuvAda / isa anuvAdame dUsarA vAkya isa Dhagase rakkhA gayA hai, jisase yaha mAlUma hotA hai ki pahale vAkyame cAritrakA jo svarUpa kahA gayA hai, vaha vyavahAranayako choDakara kisI dUsarI hI naya-vivakSAse kathana kiyA gayA hai / parantu Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-saMgrahakA agrejI saskaraNa 555 vAstavame mUlakA aisA abhiprAya nahI hai| isI taraha 21 veM nambarako gAthAkA anuvAda karate hue nizcaya aura vyavahAra kAlake svarUpame paraspara gaDabaDI kI gaI haiN| 44 vI gAthAke anuvAdakI bhI aisI hI dazA hai / aba granthakI agarejI TIkAme jo dUsare zAstraviruddha kathana pAye jAte haiM, unake bhI do-cAra namUne dikhalAkara yaha samAlocanA pUrI kI jAtI hai - ( ka ) pRSTha 12 para gaNadharoko kevalajJAnI likhA hai, jo ThIka nhii| gaNadhara apanI usa avasthAme sirpha cAra jJAnake dhAraka hote haiN| ( kha ) pR0 15 para 'pratyabhijJAna' aura hindUphilAsophIke 'upamAna pramANa' ko eka batalAyA hai / parantu svarUpase aisA nahI hai| pratyabhijJAnakA sirpha eka bheda, jise sAdRzyapratyabhijJAna kahate haiM, upamAna pramANake barAbara ho sakatA hai| (ga) pR0 36 para yaha sUcita kiyA hai ki, jo jIva eka bAra nigodase nikala jAtA hai-unnati karanA prArabha kara detA hai-vaha phira kabhI usa nigoda-dazAko prApta nahI hotA, usake patanakA phira koI avasara nahI rhtaa| parantu yaha kathana jainazAsanake viruddha hai / jainadharmakI zikSAke anusAra nigodase nikalA huA jIva phira bhI nigodame jA sakatA hai aura unnatikI carama sImAko pahu~caneke pahale jo utthAna hotA hai usakA patana bhI kathacit ho sakatA hai| (gha) gAthA na0 30 kI TIkAme pA~ca prakArake mithyAtvokA jo svarUpa likhA hai vaha prAya zAstra-sammata mAlUma nahIM hotaa| jaise viparIta mithyAtva use batalAyA hai jisame yaha khayAla kiyA jAtA hai ki yaha yA vaha dono satya ho sakate haiN| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 yugavora-nivandhAvalI aura ajJAna mithyAtva use, "jisame zraddhAnakA sarvathA abhAva hotA hai arthAta kisI prakArakA koI zraddhAna nahI hotaa|' isa prakArake svarUpakA tatvArthasAra aura tatvArtha-rAjavAtikAdi granthose mela nahIM miltaa| (5) gAthA na0 44 kI TIkAme jAnAvaraNIya karmake upazamase 'jJAna' aura darzanAvaraNIya karmake upazamase 'darzanakA' utpanna honA likhA hai, aura isa tarahapara jJAna tathA darzanako 'aupazamika' bhI pragaTa kiyA hai, jo jainasiddhAntakI dRSTise vilkula girA huA hai , kyoki jJAna tathA darzana kSAyika' aura 'kSApopazamika' isa taraha do prakAra kA hotA hai| isI prakAra granthake pariziSTamai, jo yaha likhA hai ki kevalajJAnIko karmokA koI Asrava nahI hotA, vaha bhI jainasiddhAntakI dRSTise ThIka nahI hai / kyoki sayogakevalIke yoga vidyamAna honese kamokA Azrava jarUra hotA hai-bhalehI kaSAyakA abhAva honese sthitivandha aura anubhAgavandha na ho| antame maiM apane mitra zrIyuta kumAra devendraprasAdajIko hRdayase dhanyavAda detA hU~, jinhone prAcIna jainagathoko isa prakAra TIkA-TippaNAdi-sahita, uttamatAke sAtha prakAzita karanekA yaha mahAn vIDA uThAyA hai| sAtha hI, unase yaha prArthanA bhI karatA hU~ ki, ve bhaviSyame isa bAtakA pUrA khayAla rakkheM ki unake yahA~se prakAzita hue granthome isa prakArakI bhUle na rahane pAya~, aura isa tarahase unakI granthamAlA eka Adarza granthamAlA banakara apane usa uddezyako pUrA kare jisako lekara vaha avatarita huI hai| 1. jainahitaiSI, bhAga 13, pR0 541 / tA0 3-1-1918 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jayadhavalA' kA prakAzana zrIguNadharAcArya-viracita 'kasAyapAhuDa' nAmaka siddhAntagrathapara vIrasenAcAryakI racI huI 'jayadhavalA' TIkA hai, jo yativRpabhAcAryakI cUNiko bhI sAtha me liye hue hai aura 'jayadhavala' siddhAntake nAmase prasiddha hai| hAlame isa gratharatnake prakAzanakI eka yojanA prophesara hIrAlAlajI jaina ema0 e0, ela0 ela0 vI0 kI orase prakaTa huI hai, jisake sAthame grathakI racanAkA itihAsa hI nahIM, balki gratha jisa rUpame-mUlaprAkRta, saskRtachAyA, hindI anuvAda va TippaNIsahita jisa Dhagase-prakAzita kiyA jAyagA usakA namUnA bhI grathake prArambhika azako 11 pRSThome ( pR0 6 se 16 taka ) chApa kara diyA hai| athake sampAdanakA sArA bhAra akele prophesara sAhabane apane kandhopara uThAyA hai aura prakAzakakI jimmedArIko bhelasAke zrImanta seTha lakSmIcanda sitAvarAyajIne apane Upara liyA hai| seThajIke 11 hajArake dAnadravyakI sahAyatAse hI yaha gurutara kArya prArambha kiyA jA rahA hai| grathako prAya sau sau pRSThoke khaDome dvimAsika yA traimAsika rUpase nikAlanekA vicAra prakaTa kiyA gayA hai, janatAse adhika saMkhyAmeM grAhaka honekI apIla kI gaI hai aura usakI sahAyatA va sahAnubhUti mAMgI gaI hai| jisa prAcIna mahatvake granthakA vA~se sirpha nAma hI sunA jAtA thA, kucha apavAdoko choDakara zeSako jisakA darzana bhI abhI taka prApta nahI huA thA aura jo mUDabidrIkI kAlakoTharIse kisI taraha bAhara Akara bhI alabhya banA huA thA usake ekadama prakAzanakI yojanAke samAcAroko sunakara kisa purAtana jaina Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 yugavIra-nivandhAvalo sAhityake premIko prasannatA na hogI ? mere lie to yaha aura bhI adhika prasannatAkA vipaya hai, kyoki kucha aseMse yaha gratha mere vizepa paricayame AyA huA hai / gatavarSa (san 1933) koI cAra mahIne ArAma rahakara tathA 6-10 ghaTekA pratidina parizrama karake maine dhavala aura jayadhavala dono hI siddhAnta-grathokA avalokana kiyA hai aura lagabhaga eka hajAra pRSThake upayogI noTsa bhI unaparase utAre haiM, jisase samAjako ina grathokA vistRta paricaya diyA jA ske| usa vaktase ina grathoke viSayame risarca (anusadhAna ) kA bhI kitanA hI kArya cala rahA hai / isa avalokanAdiparase mujhe ina gratho, grathapratiyoke lekhanakArya aura unake kucha vibhinna pAThokA jaisA kucha anubhava huA hai use sAmane rakhakara jaba maiM prakAzanakI ukta yojanAko paDhatA hU~ to mujhe yaha kahane me z2arA bhI sakoca nahIM hotA ki ina grathoke prakAzanamai AvazyakatAse kahI adhika zIghratAse kAma liyA jA rahA hai / ye grantha jitane adhika mahatvake haiM utanI hI adhika sAvadhAnIse prakAzita kiye jAneke yogya hai / khuda prophesara sAhabane isa bAtako svIkAra kiyA hai ki 'itane vaDe granthoke sampAdana nAdikI vyavasthAkA vAravAra honA kaThina hai' aura yaha ThIka hI hai| aisI hAlatame prathama bAra hI bahuta adhika sAvadhAnI tathA parizramake sAtha inakA sampAdanAdi kArya uttamarItise honA cAhiye, jisase mUlagrantha apane asalI rUpame pAThakoMke sAmane A sake aura usake viSayameM kisI prakArakI azuddhiyA~, galataphahamiyAM athavA bhrAntiyA~ rUDha na hone paaveN| isake liye nimnalikhita vAtokI khAsa jarUrata hai . (1) sabase pahalA mukhya kArya yaha hai ki jisa pratiparase grantha chapAyA jAya use mUDabidrIkI usa prAcIna pratiparase mukA Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadhavalAkA prakAzana 559 balA karake pahale ThIka kara liyA jAya, jo vahA~ tADapatrAdipara surakSita hai| mUDavidrIke paJca jaba 'mahAdhavala' nAmase prasiddha honevAle grathakI kaoNpI taka deneke lie rajAmanda sune jAte haiM taba vahA~ Thaharakara mukAbalekA yaha kArya ho jAnA koI vaDI bAta nahI hai| seTha rAvajI sakhArAma dozI Adike prayatna karanepara isake lie bhI unakI svIkRti mila sakatI hai| yadi kisI tarahapara bhI mukAbalekA yaha kArya na ho sake to phira pa0 gajapati zAstrIkI kanaDI akSarome likhI huI usa pratiparase mukAvalA kiyA jAnA cAhie jo lA0 pradyumnakumAra jI raIsa sahAranapurake mandirame maujUda hai aura jisa parase hI uttara bhAratame granthapratikA kArya pa0 sItArAma zAstrI-dvArA prArambha huA hai| sAtha hI, devanAgarI akSarome likhI huI pa0 sItArAma zAstrIke pAsakI usa prathama pratiko bhI tulanAtmaka dRSTise dekha lenA cAhie jo gajapati zAstrIko prAya bola kara likhAI huI athavA unakI dekharekhame likhI huI kahI jAtI hai aura jisake AdhArapara hI pa0 sItArAma-dvArA sahAranapura AdikI pratiyA~ tayyAra huI hai| isa pratikI bhI aprAptime, pa0 sItArAma zAstrI kI likhI huI prAya una sabhI pratiyoko mukAbaleke lie sAmane rakhanA cAhie jo sahAranapura, ArA, zolApura, Adime maujUda haiM, kyoki ukta zAstrIkI likhI huI ina pratiyome aneka sthAnopara pAThabheda pAyA jAtA hai-kisI kisI pratime koI pATha chUTa gayA hai to dUsarI pratime vaha upalabdha hotA hai athavA atirikta yA parivartita rUpame bhI pAyA jAtA hai| sabako sAmane rakhakara mukAbalA karanese hI vaha 'pUrNa sazodhana' kA kArya ThIka bana sakegA jisakI yojanApatrakame sUcanA kI gaI hai| (2) hindI anuvAda ThIka ThIka honeke sAtha suvyavasthita, Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 yugavIra nivandhAvalI prabhAvaka aura mUlakI artha-gaharAI athavA usakI nayavivakSAko prakaTa karanevAlA honA cAhiye-mAtra zabdAnuvAdase kAma nahIM clegaa| (3) tulanAtmaka adhyayanako liye hue mahatvapUrNa TippaNiyose grantha sarvatra vibhUpita kiyA jAnA cAhiye / (4) chapAI acche vyavasthita Dhagako liye hue bahuta hI zuddha tathA sApha honI cAhiye, jisake liye yathAyogya sundara TAipokI yojanAke sAtha presa-kApI aura prUpha-rIDiMgame atyanta sAvaganI rakhanekI jarUrata hai| sAtha hI kAgaja acchA puSTa, sudRDha eva sthAyI honA caahiye| prakAzanakAryako hAthame lenese pahale ina saba bAtopara ThIka taurase dhyAna diyA gayA mAlUma nahI hotA-mUlAdi pratiyoparase mukAvalekI to koI bAta bhI yojanApatrame nahI kahI gaI / isIte prophesara sAhabane itihAsa AdikA jo bhI namUnA prastuta kiyA hai vaha bahuta kucha truTipUrNa jAna paDatA hai-kahI-kahI mUlapATha taka chUTa gayA hai, sazodhaname kamI raha gaI hai, galata sazodhana bhI huA hai, chApekI bhI azuddhiyA~ pAI jAtI haiM, chapAIkA Dhaga bhI skhalita hai, TippaNiyA~ bahuta sAdhAraNa haiM, anuvAda jaisA cAhiye vaisA nirdoSa eva prabhAvaka nahIM hai, aura gratharacanAkA itihAsa to sampAdakajIkI adhyayanAdi-viSayaka bahuta baDI asAvadhAnIko vyakta karatA hai| udAharaNake taurapara yahA~ ina saba truTiyokA pAThakoko thoDA-thoDAsA paricaya karAyA jAtA hai - (ka) jayadhavalA TIkAkI racanAkA itihAsa dete hue, prophesara sAhabane mahAvIra svAmIke nirvANake pazcAt ekasau varSame pA~ca zrutakevaliyokA honA batalAyA hai, antima zrutakevalI bhadrabAhuke pazcAt 173. varSame gyAraha aMga-dazapUrvake pAThI gyAraha Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jayadhavalAkA prakAzana 561 AcAryoMkA honA likhA hai, mahAvIrake nirvANase 611 varSa pIche dvAdazAgakA lupta honA prakaTa kiyA hai aura isa vIranirvANa savat 611 ke vAdake kisI samayame hI, jo vikrama saMvat 865 se pIchekA na honA cahiye, guNadharAcAryake astitvako sUcita kiyA hai / samaya-sambandhI yaha saba kathana aura to kyA, khuda jayadhavalA TIkAke hI viruddha hai / kyoki isa TIkAme, granthAvatArake kAlakramako sUcita karate hue mahAvIrake nirvANase 162 (62 + 100) varSake andara kramaza tIna kevaliyo aura paoNca zrutakevaliyo kA honA likhA hai, bhadrabAhu zrutakevalIke pazcAt 183. varSake samayame gyAraha aga dazapUrvake pAThiyokA honA batalAyA hai ( "si kAlo tesIdi sadavassANi" ), mahAvIrake nirvANase 683 ( "chassadavAsANi tesIdivAsasamayAhiyANi" ) varSake vAda AcArAgake (athavA dvAdazAgake) viccheda honeko sUcita kiyA hai aura isa 683 varSake bAdakI AcArya - paramparAmeM guNadharAcAryake astitvakA pratipAdana kiyA hai| dhavalasiddhAnta aura mukhya mukhya granthome bhI yahI sava 683 varSakA samaya AcArAgake viccheda hone takakA diyA hai / prophesara sAhabakA ise binA kisI UhApoha ke 611 varSakA samaya batalAnA bhramapUrNa hai / jAna paDatA hai ve zIghratA kevaliyoMke 62 varSake samayakI gaNanA karanA hI bhUla gaye ora "tesIdisada" kA artha aGkAdikI kisI galatIse 183 kI jagaha 173 varSa samajha gaye haiM / phira bhI nirvANase aGgaviccheda takake sarvakAlaparimANako sUcita karaneke liye zabdo tathA akome spaSTarUpase likhI huI 683 varSakI sakhyAkI unhone kyo upekSA kI, yaha kucha samajhame nahI AtA / / (kha) pRSTha 11 para 'guNahara bhaDAraeNa' ke anantara aura 'gAhAsuttANamAdIe' se pahale nimna pATha chUTa gayA hai, jo ArA' , Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 yugavIra-nivandhAvalI Adi kI pratiyome pAyA jAtA hai aura jo isa TIkAgranthake racanekI pratijJAko liye hue hai - "titthavocchedabhayeNuvaiTTagAhANaM avagAhiyasayatAyAhuutthANa sacuNNisuttANa vivaraNaM kssaamo| sapahi guNaharabhaDAraeNa" ____ yadi dUsarI upalabdha pratiyose hI mukAbalA kara liyA hotA to isa prakArakI truTi na rahatI / (ga) pRSTha 14 para mUlakA pATha isa prakAra diyA hai - "puNNakammavaMdhatthINaM desavvayANaM maMgalakaraNaM juttaM Na guNINaM / kammakkhayakakhuvAnamidi Na vottu juttaM puNNabaMdhahauttaM paDi visesAbhAvAdo maMgalasseva sarAgasaMjamassa vipriccaagppsNgaado| ___Na ca saMjamappasaMga-bhAveNa Ninbui-gamaNAbhAva-ppasaMgAdo sarAgasaMjamo guNasleDi-NijarAe kAraNaM teNa baMdhAdo mokkho asaMkheja-guNo tti sarAgasaMjame muNINaM vaTTaNaM juttamidi Na paJcavaTThANaM kAyanvaM| arahaMta NamokAro saMpahiyavaMdhAdo asakhejaguNa-kamma-kkhayakArao tti tattha vi muNINaM pvuttippsNgaado| uttaM ca " __isake prathama pairegrAphame 'guNINa' kI jagaha 'muNINa' pAThakA saMzodhana honA cAhiye thA / pUrvApara sambandhako dekhate hue 'muNINa' pATha hI ThIka baiThatA hai--agale pairegrAphame bhI do sthAno 'para 'muNINa' pada hI prayukta huA hai| 'paricvAga' se pahale "vi' zabda ko alaga rakhanA cAhiye thA, vaha vahA~ 'api' kA vAcaka hai, use 'pariccAga' kA aga banAkara aura 'viparityAga' rUpase chAyAnuvAda karake jo sazodhana kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai| isa galata sazodhana athavA zuddhako azuddha banAneke pariNAmasvarUpa hI 'magalasseva' kA chAyAnuvAda 'maMgalasyeva' kI jahaga Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadhavalAkA prakAzana 563 'magalasyaiva' kiyA gayA hai aura tadanusAra usakA artha bhI galata karanA paDA hai | 'Na ca sajama - ppasagabhAveNa' yaha pATha prasagako dekhate hue kucha azuddha eva adhUrAsA jAna paDatA hai aura sazodhanakI apekSA rakhatA hai / (gha) pRSTha 14 para ukta pAThakA jo hindI anuvAda prophesara sAhabane diyA hai vaha isa prakAra hai "jo puNyakarmabandha ke abhilApI dezavratI ( zrAvaka ) haiM unhe maMgala karanA ucita hai, karmakSayakI AkAkSA rakhanevAle guNI ( muniyo ) ko nahI' aisA kahanA bhI ucita nahI hai, kyoki puNyavandhako hetutvake prati unhe koI vizeSa bhAva nahI hai, tathA isase to jo magala sarAga sayama hai usake hI sarvathA tyAgakA prasaga AyagA / aura sayama prasaga bhAvame nirvANagamanake abhAvakA prasaga nahI ho sakatA / sarAgasaMyama guNazreNi nirjarAkA kAraNa hai aura vandhase mokSa asakhyeya guNA ( adhika uttama ) hai, isIse sarAgasayamame muniyokA vartanA yogya hai / ata ( magalakA ) pratyavasthAna arthAt nirAkaraNa nahI karanA cAhiye / arahatakA namaskAra sAmpratika vandhase asakhyeya guNA karmakSayakAraka hai isase usame bhI muniyokI pravRttikA prasaga AtA hai / " isa anuvAda parase vipayakA ThIka spaSTIkaraNa nahI hotA - vaha kitanI hI gaDavaDako liye hue jAna paDatA hai / prathama pairegrAphame 'kyoki ' se prArambha honevAlA anuvAda vizeSa Apattike yogya mAlUma hotA hai / vahA~ mUlakA bhAva isa prakAra hai 'kyoki puNyavandhake hetutva ke prati ( donome ) koI vizeSa nahI hai - aisA niyama nahI ki zrAvaka to puNyavandhake kAraNakA Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI AcaraNa kareM, parantu muni na kreN| ( yadi aisA vizeSa athavA niyama kiyA jAyagA to) magalakI taraha sarAgasayamake bhI tyAga kA prasaMga AegA-puNyavandhakA kAraNa honese vaha bhI muniyoMke nahI bana skegaa| yadi vipayakA spaSTIkaraNa karate hue isa rUpame hI anuvAda rakha diyA jAtA to, maiM samajhatA hU~, pAThakoko mUlakA Azaya samajhaneme jarA bhI dikkata na hotii| isI taraha dUsare pairegrAphakA anuvAda bhI Apattike yogya hai| Upara yaha batalAyA jA cukA hai ki 'Na ca sajamappasagabhAveNa' yaha pATha prasaMgako dekhate hue kucha azuddha eva adhUrAsA jAna paDatA hai aura vaha ThIka hI hai, kyoki "NivvuigamaNAbhAvappasagAdo' yaha vAkya heturUpame prayukta huA hai isaliye apane pUrvame eka pUre vAkyake sadbhAvakI apekSA rakhatA hai jo ukta pAThase pUrI nahI hotI / sambhavata vaha vAkya 'Na ca sarAgasajamassa pariccAgo jutto' aisA kucha honA cAhiye aura usake anantara 'asajamappasagabhAveNa' yaha vAkyakhaDa ukta hetuvAkyake pUrvame rahanA cAhiye / isase mUlakA yaha Azaya spaSTa ho jAyagA ki-'sarAgasayamakA parityAga ThIka nahIM hai, kyoki isa taraha asayamakA prasaga upasthita honese nirvANagamanake abhAvakA hI prasaga aaegaa|' isa anuvAdame 'aura vandhase mokSa asakhyeya guNA ( adhika uttama ) hai' yaha aza vizeSa Apattike yogya hai| isame 'teNa" kA artha 'aura' aura 'asakhyeyaguNA' kA bhAva 'adhika uttama' galata diyA gayA hai / mUlakA Azaya isa prakAra jAna paDatA hai___ 'isase usame bandhakI apekSA mokSa asakhyeyaguNA (asakhyAtaguNI karmanirjarAko liye hue ) hai|' Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadhavalAkA prakAzana 'ata' ke bAda vaikeTameM 'magala' ke sthAnapara 'sarAgasayama' honA cAhiye thA aura nirAkaraNa' ko jagaha 'parityAga' zabdakA prayoga prakaraNake adhika anukUla rhtaa| aura antima vAsyameM 'prasaga' AtA hai' aisA jo anuvAda diyA gayA hai vaha bhI Apatike yogya hai; kyoki usase yaha dhvani nikalatI hai 'mAno vaha prasaga sarAgasayamake parityAgakI taraha aniSTa hai| parantu arahantoke namaskArame muniyokI pravRttikA honA koI aniSTa nahIM hai| ata usa pravRttikA 'pramaga pAyA jAtA hai' yA 'prasaga ThIka vaiTanA hai' aisA kucha anuvAda honA cAhiye thaa| athavA anuvAdakA dusarA hI Dhaga akhtiyAra kiyA jAnA cAhiye thaa| isI prakArase anyatra bhI anuvAdakI truTiyA~ pAI jAtI haiM, jo saba anuvAdako anyathA eva zrIhIna banAye hue haiM aura jinakA eka dUsarA namUnA maGgalAcaraNakI pAMcavI gAthAke anuvAdame 'Namaha' ke liye 'namaskAra karo' zabdoke prayogase vyakta hotA hai, jaba ki prakaraNako dekhate hue vahA~ 'namaskAra karatA hU~' yA 'namaskAra hai' aisA kucha honA cAhiye thaa| kyoki vahA~ granyakAra mahodaya namaskArAdi rUpase svaya maGgalAcaraNaM kara rahe haiM, na ki dUsaroko namaskArAdikI koI preraNA kara rahe hai / 'Namaha' kA 'namata' aisA / chAyAnuvAda bhI ThIka nahI hai / chAyAnuvAda anyatra bhI kucha gruTiko liye hai, jaise pahalI mUlagAthA meM prayukta hue 'pejja' zabdakA saskRtachAyAnuvAda 'pejja' hI rakha diyA gayA hai, java ki vaha 'preya' honA cAhiye thaa| (Da) magalAcaraNakI dUsarI gAthAke anuvAdame likhA hai-'ve cauvIsa tIrthakara mujhapara prasanna hoveN'| yaha zabdAnuvAda to hai, parantu arthAnuvAda nahI / grathakArakA yaha kathana kisa dRSTiko liye hue hai usakA isase koI spaSTIkaraNa nahIM hotaa| prazna Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 yugavIra-nivandhAvalI yaha hotA hai ki parama vItarAgI cauvIsa tIrthaDara kyA kisI para aprasanna yA hInAdhika rUpame prasanna bhI hote haiM ? yadi aisA nahIM hai to phira ise likhanekA abhiprAya ? abhiprAya jise Age Daiza (-) DAlakara athavA arthAt zabdake sAtha vyakta karanA cAhiye thA, yaha hai ki 'maiM prasannatApUrvaka unake guNoko apane hRdayame dhAraNa kruuN| sadehAspada sthalopara isa prakArakA spaSTIkaraNa sAthame rahanese, jisakI baDI jarUrata hai, siddhAntake samajhaneme koI bhrama nahI hotaa| (ca) grathake namUne rUpa ina 11 pRSThome choTI-choTI-sI kula pA~ca TippaNiyA~ haiM aura ve bhI eka hI prakArakIarthAt AdarzapratimeM kyA pATha hai mAtra isI vAtako sUcita karanevAlI haiM, jabaki aneka mahatvapUrNa TippaNiyokA sthAna khAlI hI jAna paDatA hai / astu, vaha 'Adarzaprati' kaunasI athavA kahA~kI hai yaha kisI jagaha para bhI vyakta nahI kiyA gayA / Adarzapratike jina pAThabhedokA sazodhana kiyA gayA hai ve prAya lekhakIya mUrkhatAke dyotaka azuddha pATha haiM athavA zIghratAdivaza akSaroko ThIka taura se na paDhane aura na likhanese sambandha rakhate haiN| aise pAThabhedoko bAstavame pAThabheda hI na kahanA cAhiye aura na unhe dikhalAnekI aisI koI khAsa jarUrata hai, jaise pahalI gAthAkI TippaNIme 'bhavaNa' kI jagaha Adarzapratike arthazUnya 'vabhaNa' pAThakA ullekha kiyA gayA hai, jo zIghratAdivaza akSaroMke Age pIche likhe jAnekA pariNAma hai| ArAkI pratime zuddha 'bhavaNa' pATha hI pAyA jAtA hai| isase TippaNIkA kArya bahuta hI sAdhAraNa huA jAna par3atA hai| (cha) chApekI bhI kitanI hI azuddhiyA~ dekhaneme AtI haiM aura ve prAkRta, saskRta tathA hindI tIno me hI pAI jAtI hai / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadhavalAkA prakAzana jaise pRSTha 18 para 'pejjasaddo' kI jagaha 'pejjasaddA', pRSTha 10 para 'guNadharamapi' kI jagaha 'guNadhara-vimapi' aura pRSTha 14 para 'unhe' 'nahI' jaise zabdoko anusvArahIna chApA gayA hai| chApate samaya kahI-kahI pairegrAphakA vibhAga bhI kucha gaDabaDA gayA hai, jaise pRSTha 18 para 'sapahi gAhAe' ityAdiko nayA pairegrApha DAlakara chApanA cAhiye thA-use pUrvake cAlU pairegrAphame hI zAmila kara diyA gayA hai| pRSTha 16 para cUrNikI TIkAko to nayA pairegrApha DAlakara chApA gayA hai, parantu usake hindI anuvAdako chApate samaya pairegrAphake vibhAga ko bhulA diyA haiuse cUNike anuvAdame hI zAmila kara diyA hai| aura cUNiko chApate samaya usake zurUme pairegrAphakA vyaJjaka koI sthAna hI nahI choDA gayA / isase eka najara DAlate hI aisA mAlUma hotA hai ki cUrNikA kucha aza chUTa gayA hai athavA vaha pUrvavartI pRSTha para diyA huA hai, jaba ki aisA kucha bhI nahI hai| cUrNisUtroko yadi acche iTailika TAipame chApA jAtA to jyAdA acchA rhtaa| __ mUlagAthA tathA cUrNime prayukta hue zabdo athavA padokI TIkA chApate samaya TIkAme unhe kucha baDe athavA blaoNka TAipame chapAnA cAhiye thA, jisase dRSTi DAlate hI abhimata zabdakA arthAdi mAlUma karaneme pAThakoko suvidhA rhtii| ___ isa prakAra truTiyokA yaha kucha digdarzana hai| aura vaha mere isa kathanako puSTa karatA hai ki isa granthake prakAzaname jarUratase kahI adhika zIghratAse kAma liyA jA rahA hai / mujhe isa prakArakA truTiyose bharA huA calatA kAma pasanda nahIM hai| yadi prakAzaka seThajI itaneparase hI santuSTa ho to yaha unakI icchA hai| merI rAyame to ina siddhAnta-granthoke prakAzanake liye kAma karaneke Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 yugavIra-nivandhAvalI Dhaga Adise paricita kucha udArahRdaya anubhavI vidvAnokA eka sampAdakIya vorDa niyata kiyA jAnA cAhiye aura usake dvArA vahuta hI vyavasthita rUpase sampAdanAdikA sava kArya uttamatAke sAtha calAnA cAhiye / khAsakara aisI hAlatame javaki apanA pUrA samaya aura yoga lagAnekI suvidhA bhI prApta nahIM hai aura ve khuda hI samayAdikI sakIrNatAmaya apanI usa sthitikA pahalese hI ullekha kara rahe haiN| sampAdakIya borDame prophesara e0 ena0 upAdhyAya ema0 e0 kA bhI khAsa sthAna rahanA cAhiye, joki digambara samAjame prAkRta-bhApAke eka mukhya vidvAna haiM, kolhApurake rAjArAma kaoNlijamai prAkRta-bhApAke sikhAnekA hI kAma kara rahe haiM aura vahaparizramI honeke sAtha-sAtha sAhityAdi-viSayaka zodha-khojake aise kAmome vizeSa ruci rakhanevAle sajjana hai| granthake sAthame jaba ki hindI anuvAda diyA jA rahA hai tava prAkRtakA saskRta chAyAnuvAda rakhane kI merI rAyame koI jarUrata nahI hai| hamAre paDita loga prAya saskRtake AdhArapara prAkRtako lagAneke AdI ho gae haiM, unakI yaha Adata chuDAnI cAhiye / unhe apane AgamokI mUlabhApAkA athavA usa prAkRta-bhASAkA svatatrarUpase vodha honA cAhiye jisame unake prAcIna maulika grantha likhe hue haiN| isa prakArake prayatno-dvArA yaha saba kucha ho sakegA / saskRta-chAyA ke sAthame na rahanese vyarthakA kitanA ho parizrama bacegA, granthakA parimANa bhI eka tihAIke karIva kama ho jAyagA, jisase lAgata kama AegI aura mUlya bhI kama rakkhA jA sakegA, jisakI baDI jarUrata hai| yahA~ para mujhe yaha dekhakara kheda hotA hai ki 11 pRSThokA jo aza namUneke taura para prakAzita kiyA gayA hai usakA mUlya cAra Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadhavalAkA prakAzana 569 Ane rakkhA gayA hai-samAcArapatrome, cAra cAra Aneke TikaTa bhejakara logoko isa azakI kharIdArI kara jayadhavalakA darzana karanekI preraNA kI jA rahI hai| jaba namUnekA hI itanA mUlya hai taba aisA mAlUma hotA hai ki grathakA mUlya bahuta adhika rakkhA jAyagA, jise maiM kisI taraha bhI ucita nahI samajhatA / isa vipayame digambara samAjako apane zvetAmbarI bhAiyose zikSA lenI cAhiye, jo Agamodayasamiti Adike dvArA bahuta kucha sasteme apane Agama granthokA pracAra karake apanI zrutabhaktikA paricaya de rahe haiN| ___ isame sandeha nahI ki yaha gratha jisa rUpame bhI prakAzita hogA nikala jAyagA jarUra aura nahI to sasthAo tathA mandirome hI isakI eka eka kaoNpI ma~gA lI jAyagI, kyoki loga munidarzanakI taraha isake bhI darzanoke bhUkhe haiM, parantu aisA truTipUrNa saskaraNa nikAlanese galatiyA~ aura galataphahamiyA~ bahuta kucha rUDha ho jAya~gI, jinakA sudhAra honA phira atyanta hI kaThina kArya hogaa| isIse prakAzita aza para apanI sammatikA kucha vistAra ke sAtha likha denA hI maine ucita samajhA hai / AzA hai dUsare vidvAn bhI isa para apanI yogya sammati denekI kRpA kareMge aura jahA~ taka ho sake aisA yatna karege jisase ina siddhAnta-granthokA prathama saskaraNa bahuta hI zuddha, spaSTa, abhrAnta aura upayogI prakAzita hove / 1. jaina jagata varSa 10, aka 3, tA0 1-1-1634 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saMskaraNa zrIkundakundAcAryakA pravacanasAra ( pavayaNasAra ) jaina vADmayakA eka bahuta hI prasiddha mAnya granya hai aura aneka viSayome apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| digambara aura zvetAmbara dono hI sampradAyome yaha samAnarUpase AdarakA pAtra banA huA hai aura sabhI ise gauravabharI dRSTise dekhate haiN| kucha varSa hue, jaba maiM ahamadAvAdame thA, taba maine aneka zvetAmbara vidvAnoko yaha kahate sunA hai ki pravacanasArakI joDakA dUsarA gratha jaina-sAhityame nahI hai| aura isame kucha bhI atyukti mAlUma nahI hotIaneka dRSTiyose yaha gratha hai bhI vAstavame aisA hI / isa gratharatnako sabase pahale prakAzita karanekA zreya bambaIkI 'rAyacandra jainazAstramAlA' ko prApta hai, jo ki 'paramazrutaprabhAvaka-maDala' nAmakI eka udAra zvetAmbarIya sasthAdvArA sacAlita hai| isakA prathama saskaraNa vIra-nirvANa-saMvat 2436 vikrama sa0 1666 me, pa0 manoharalAla zAstrIdvArA sampAdita hokara prakAzita huA thA aura usI samaya maine usako ma~gA liyA thaa| usa vakta grathake sAthame zrIamRtacandra sUrikI 'tattvapradIpikA', jaya senAcAryakI 'tAtparyavRtti', pADe hemarAjakI 'vAlAvavogha' nAmakI hindI bhApA-TIkA-isa prakAra tIna TIkAe~--eka viSayAnukramaNikA aura eka sAdhAraNasI DeDha pejakI hindI bhUmikA ( prastAvanA) lagI huI thii| pRSTha-sakhyA sava milAkara 360 thI aura mUlya thA sajilTa athakA tIna rupye| grathakA yaha saskaraNa varSAse aprApya thA aura isIliye vambaI vizvavidyAlayane isa grathako apane korsa ( pAThyakrama ) se nikAla diyA thaa| Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 571 hAlame ukta grathakA nayA saskaraNa ( san 1935 kA chapA huA) mujhe prApta huA hai, jisake prakAzanakA saubhAgya bhI ukta zAstramAlA aura sasthAko prApta hai| yaha saskaraNa apane pahale saskaraNase kitanI hI bAtome baDhA-caDhA hai aura isake sampAdaka hai samAja ke labdhapratiSTha vidvAn prophesara e0 ena0 ( neminAthatanaya AdinAtha ) upAdhyAya, ema0 e0, jo ki kolhApurake rAjArAma kaoNlejame ardhamAgadhI bhApAke zikSaka haiM, sampAdanakalAme pravINa haiM aura eka bar3e hI vinamra eva pragatizIla itihAsajJa haiN| Apake sampAdakatvame grathakA yaha saskaraNa camaka uThA hai / isame mUla gAthAokA acchA sazodhana huA hai jabaki pahale saskaraName bhApAdikakI yatheSTa jAnakArI na honeke kAraNa ve kitanI hI azuddhiyoko liye hue chApa dI gaI thI, TIkAokA bhI kucha-kucha sazodhana ho sakA hai aura viSayAnukramaNikAko bhI kahI-kahI sudhArA gayA hai| isake sivAya jo-jo vAteM adhika hai aura jo prastuta saskaraNakI vizeSatAe~ haiM ve nimna prakAra haiM - (1) prastuta saskaraNakI acchI sakSipta vipaya sUcI (Contents ), aMgrejI me / ( 2 ) grantha-sampAdanAdi-vipayaka agrejIkI bhUmikA (Preface) prathama saskaraNakI DeDha pejI bhUmikAke sthAna para / (3) kundakunda, unake samaya aura unake grantho Adise sambandha rakhanevAlI eka vistRta AlocanAtmaka prastAvanA ( Introduction ) agrejIme 126 pRSTho para / ( 4 ) granthakA eka acchA agrejI anuvAda ( English translation ) aneka upayogI phuTanoTsake sAtha 34 pRSTho pr| (5) granthame prayukta hue pAribhApika zabdokI eka anu Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 yugavIra-nivandhAvalI kramaNikA ( Index ) agrejIme unake tulyArthaka zabdo athavA arthoke sAtha gAthAoke pate sahita / (6) granyakI aneka pratiyome pAye jAnevAle pATha-bhedokI sUcI ( Variant readings) / (7) granthakI gAthAnukramaNikA / (8 ) amRtacandrAcAryakI TIkAme prayukta hue uddhRtA'nudhRtapadyokI vrnnaanukrm-suucii| (6) jayasenAcAryakI TIkAme uddhRta hue padyokI anukrmsuucii| (10) agnejI prastAvanAme prayukta hue grantho, granthakAro tathA dUsare nAmo AdikI vaDI sUcI ( Index to Introduction )i ina saba vizeSatAo eva vRddhiyoke sAtha grathakI pRSThasakhyA bhI vaDhI hai aura vaha saba milakara 580 ho gaI haiarthAt prathamasaskaraNase isa saskaraName prAya 200 pRSTha adhika haiM / kAgaja pahalese acchA, jilda sundara aura geTaapa savaapa-Tu-DeTa hai / ina saba vizepatAoke sAtha granthakA mUlya 5) ru0 adhika nahIM hai-bhale hI vaha unalogoko kucha akharatA ho jo agrejI nahI jAnate haiM / aba yaha gratha agrejI paDhe likhe vidvAnoke lie bhI bahuta hI upayogI ho gayA hai aura pratyeka lAyabrerI, pustakAlaya, zAstrabhaDAra tathA uccakoTikI zikSA-sasthAome sagraha kiye jAneke yogya hai / astu / / isa saMskaraNakI sabase bar3I khUbI aura vizeSatA isakI aitihAsika prastAvanA ( Introduction ) hai, jise prophesara sAhabane bar3e hI parizramase taiyAra kiyA hai aura jo unake pANDitya, tulanAtmaka adhyayana tathA gahare adhyavasAyakA dyotana Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 573 karaneke liye paryApta hai| yaha prastAvanA grathakA gaurava khyApita karane aura janatAke jJAnakI vRddhi karaneme bahuta kucha sahAyaka hai / bambaI-vizvavidyAlayane isakI upayogitAko samajhate hue isake prakAzanArtha DhAI sau rupaye kI sahAyatA pradAna kI hai tathA grathako apane ema0 e0 ke korsameM rakkhA hai, aura isa taraha sampAdaka va prakAzaka donoko hI sammAnita kiyA hai| acchA hotA yadi isa agrejI prastAvanAkA hindI-anuvAda bhI sAthame de diyA jAtA, aura isa taraha vartamAna saskaraNakI upayogitAko aura bhI jyAdA bar3hA diyA jAtA athavA isa saskaraNake do vibhAga kara diye jaate| ekame agrejIkI prastAvanA aura agrejI anuvAdAdiko rakha diyA jAtA aura dUsarema prastAvanAkA acchA prAmANika hindI-anuvAda de diyA jaataa| sAtha hI kucha anukramaNikAo athavA sUciyoko bhI hindIkA rUpa dekara rakha diyA jaataa| isase hindI-janatAko mUlyakI bhI phira koI zikAyata nahI rahatI aura isa saskaraNakI mAga bhI jyAdA bar3ha jaatii| yahA~ para maiM ukta prastAvanAkA pUrNa paricaya deneke liye asamartha hU~-vaha to use dekhanese hI sambandha rakhatA hai / phira bhI itanA jarUra batalA denA cAhatA hU~ ki isa prastAvanAke chaha sthUla vibhAga haiM---1. zrIkundakundAcArya, 2 kundakundakA samaya, 3 kundakundake grantha, 4 kundakundakA pravacanasAra, 5 pravacanasArake TIkAkAra aura 6 pravacanasArakI prAkRta bhApA / pahale vibhAgame, zrIkundakundAcAryakA paricaya, unake pA~ca nAmokI carcA, tadviSayakavicAraNA, sAmpradAyika kathAokI AlocanA aura unakI guruparamparAke vicAra-vimarzako liye hue, diyA gayA hai| dUsare vibhAgame, kundakundake samayake sambandhame sAmpradAyika dhAraNAke sAtha cAra vidvAno (pa0 nAthUrAma premI, DA0 pAThaka, Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 yugavIra-nivandhAvalI pro0 cakravartI, jugalakizora mukhnAra ) ke matokA ullekha karate hue unapara kucha prakAza DAlA gayA hai aura samayakI pUrvottara sImAe~ nirdhArita kI gaI hai| sAtha hI, ina AnupaGgika viSayo para vicAra kiyA gayA hai ki kyA kundakundAcArya (ka) digambarazvetAmbara vibhAgake vAda hue haiM ? ( kha ) bhadravAhuke ziSya the ? (ga) paTa khaNDAgamake TIkAkAra the ? (gha) zivakumAra rAjA ke samakAlIna the ? (Da) tAmila kAvya 'kurala' ke racayitA the ? tIsare vibhAgame, pravacanasArako choDakara, kundakundake nAmase nAmADita honevAle sabhI granthokI carcA karate hue, upalabdha granthokA sakSepa-vistArame paricaya diyA gayA hai| aSTa pAhuDo, rayaNasAra, vArasaaNuvekkhA, niyamasAra, pacAstikAyasAra aura samayasAra granthokA jo alaga-alaga paricaya, unake viSayavibhAgako lakSyame rakhate hue, gAthAoke nambarokI sUcanAke sAtha diyA hai vaha ni sandeha baDe hI mahatvakA hai aura usase una granthokA sArA viSaya sakSepame baDe hI acche Dhagase sAmane A jAtA hai| isa paricayake taiyAra karaneme prophesara sAhabane jo parizrama kiyA hai vaha bahuta hI prazasanIya hai / paricayake bAda ukta granyopara vivecanAtmaka noTsa ( Critical remarks ) bhI diye gaye haiM, jo kucha kama mahatvake nahIM haiM aura vicArakI kitanI hI sAmagrI prastuta karate haiN| cauthe vibhAgame, pravacanasArakA vicAra kiyA gayA hai aura use paoNca upavibhAgome baoNTA gayA hai / ekame, pravacanasArake adhyayanakI carcA karate hue usake derase pUrvadezIya bhASA-vijJo ( orientalists ) ke hAthome pahu~canekA ullekha hai| dUsareme pravacanasArakI mUla gAthAokI carcA kI gaI hai aura dono TIkAoparase gAthAokI kamI-bezIkA jo bheda upalabdha hotA hai use Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 575 darzAte hue baDhI huI gAthAokI prakRti AdikA vicAra prastuta kiyA gayA hai| tIsaremeM, pravacanasArakA adhyAya-kramase sakSepame baDA hI sundara sAra diyA gayA hai aura use dete hue vipaya-vibhAgako lakSyame rakhakara gAthAoke nambarokI sUcanA bhI sAthame kara dI gaI hai, jisase vaha bahuta hI upayogI ho gayA hai / isake sivAya pravacanasAra para kucha vivecanAtmaka noTsa (critical remarks) bhI diye haiN| cauthe upavibhAgame, pracanasArake dArzanika rUpakA 6 dhArAome acchI vivecanAo tathA upayogI phuTanoToke sAtha pradarzana kiyA gayA hai aura dUsare darzano tathA siddhAntoMke sAtha tulanAtmaka adhyayana eva vicArakI kitanI hI sAmagrI sAmane rakkhI gaI hai| dhArAome granthake pratipAdya dArzanika viSayokA apane Dhagase mUla gAthAoke pate sahita nirUpaNa hai aura upadhArAe~ unakI vyAkhyA, AlocanA, vicAraNA athavA tulanA Adiko liye hue haiN| 36 pRSThakA yaha upavibhAga ni sandeha baDe hI mahatvakA hai aura lekhakake vizAla adhyayana tathA gurutara parizramakA acchA paricAyaka hai| aura pA~caveme pravacanasArake tRtIya adhyAyAnusAra Adarza jaina muni ( zramaNa ) kA rUpa dekara usake kucha AcArokI AlocanA kI gaI hai| ukta 6 dhArAokA viSaya-vibhAga upadhArAokI sakhyA sahita isa prakAra hai ~~ 1-vaidhikI pRSThabhUmi athavA jaina padArthavidyA (upadhA0 1) 2-dravya, guNa aura paryAya ( upadhA0 4) / 3-jIva aura pudgalakA svarUpa ( upadhA0 2) / 4---upayoyatraya-vAda ( upadhA0 1) 5-sarvajJatA-siddhAnta ( upadhA0 8) Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI ~paramANa-bAda (upadhA0 3) 7-nyAvAda, athavA nApekSa-vidhAnakA siddhAnta (upadhA06) 8~-devatA-viSayaka jaina-avadhAraNA ( upadhA0 5) / hai-~bhAratIya dhArmika vicAraNAnaM jaina dharmakA sthAna / pAcave vibhAgame pravacanamArake yaha TIkAkAgekA-1 amRtanandra, 2 jayanena, 3 vAlacandra, 4 prabhAcandra, 5 mallipeNa, 6 pADe hemarAjagA aura unakI TIkAokA kucha paricaya diyA gayA hai aura sAtha hI unake gamayAdikakA vinAra bhI kiyA gayA hai| chaThe vibhAgame, pravacanamArakI AkRta-bhApAko lekara, usake vyAkaraNa-sambandhI viSayo-niyamo upaniyamopI kitanI hI chAnabIna kI gaI hai, prAthanake saurasenI aura mahArASTrI bhedokI carcA karate hue pravacanamArakI bhApAko DA0 pizcela ( pishel ) ke manAnusAra, 'janamaurasenI' ThaharAyA hai aura zvetAmbarIya AgamottaragrathokI bhApAko 'janamahArASTrI' batalAyA hai| sAtha hI, yaha sahetuka prakaTa kiyA hai ki pravacanasAra jaise purAtanajaina sauramenI bhApAke grantha, joki dezI zabdose rahita hai, una pracalita gvetAmbarIya Agamagranthose prAcIna haiM jinameM dezI zabdokA kitanA hI mizraNa pAyA jAtA hai| 15 pRSThokA yaha vibhAgaprAkRta-bhApAkI AlocanAke sAtha eka bhApApara dUsarI bhApAke prabhAva Adiko vyakta karate hue tathA bhApA-viSayaka kitanI hI aitihAsika carcAko sthAna dete hue aura usaparase aneka nipkoko nikAlate hue baDe hI UhApohake sAtha vidvattApUrNa Dhagase likhA gayA hai| aura isase yaha bilkula spaSTa ho jAtA hai ki pro0 sAhava jisa ardhamAgadhI eva prAkRtabhASAke zikSaka haiM usakA Apako kitanA gaharA abhyAsa hai| Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 pravacanasArakA nayA saMskaraNa 577 aba maiM ina vibhAgome AI huI prastAvanAkI kucha khAsakhAsa bAtokA thoDA-sA paricaya, yathAvazyaka apanI samAlocanAke sAtha, aura bhI karA denA cAhatA huuN| prathama vibhAgame, paTTAvalI Adike antargata eka sAmpradAyika padyake AdhArapara kundakundAcAryake pA~ca nAmokI carcA karate hue aura yaha batalAte hue ki unakA mUlanAma 'padmanandi' uttaranAma koDakundAcArya thA, 'vakragrIva' tathA 'gRddhapicchAcArya' nAmoko aprAmANika siddha kiyA hai aura prakaTa kiyA hai ki ina nAmoke dUsare hI AcArya hue hai| parantu 'elAcArya' nAmake vipayamai nizcita rUpase aisA kucha na kahakara usapara apanA sandeha hI vyakta kiyA hai| sandehakA pradhAna kAraNa' 'jvAlinImata' nAmaka granthame usake mUla-kartRtva rUpase helAcArya athavA elAcArya nAmakA ullekha hai, jisakA jIvanakAla pro0 sAhaba kucha adhika pahalekA anumAna karate haiN| parantu indranandike jvAlinImatame usake mUlakartA helAcAryakA jisa rUpame ullekha kiyA hai usaparase vaha kundakunda hI nahI, kintu kundakundake samakAlIna koI dUsarA vyakti bhI nahI ho sakatA, kyoki jvAlinImata zaka saMvat 861 ( vi0 sa0 666) kA banA huA hai aura usameM ukta helAcAryakI avicchinna ziSya-paramparAme gAGgamuni, nIlagrIva, bIjAvAkhya, AryAkSAntirasabbA aura kSullaka virUvaTTa kA ullekha karake yaha spaSTa likhA hai ki iti anayA guruparipATyA'vicchinnasampradAyeNa cAgacchat kandarpaNa 1. gauNakAraNa, cikkahanasogekA eka lekhanakAra vihIna zilAlekha hai, jisameM dezIgaNa ora pustaka-gacchake eka elAcAryakA ullekha hai, parantu usake sAtha kundakandakI ekatA athavA anekatAkA koI patA nahIM calatA hai, aisA likhA hai| Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 yugavIra-nibandhAvalI jJAta" arthAt ina gutparipATIle avicchinna-sampradAya-bArA calA AyA yaha zAstra kandarpAcAryako prApta huaa| kandarpAcArya aura unake ziSya guNanandi donoM ke pAsa ( 'pArve tayoyopi' ) undranandine usa zAntrako paDhakara bhApAdike parivartanadvArA 'jvAlinImata' kI naI sarala racanA kI hai| isase kandarpAcAryakA namaya isa grathacanAke karIvakA hI jAna par3atA hai, aura unakI avicchinna gura-parampagame kula pAMca nAmokA ullekha honege vaha prAya 125 yA 150 vAti adhika pUrvakI mAlUma nahIM hotii| aisI hAlatame ugata elAcAryakA samaya vikramakI dhvI zatAbdIse pUrvakA mAlUma nahIM hotaa| tava kundakundAcAryake mAya usakA eka vyaktitva bhI nahIM bana sakatA aura na isa AdhAra para 'elAcArya' nAmakI prAmANikatAko sandehakI dRSTise hI dekhA jA sakatA hai| jvAlinImatake mUlakA elAcAryako to vaise bhI drAviDamaghakA AcArya likhA hai-jisa naMghakI sthApanA sundakundAcAryase bahuta bAda huI hai, kathAparase unakA samaya bhI bhinna jAna par3atA hai aura sthAna bhI unakA malaya-dezastha hemagrAma ( honnUra ) batalAyA hai, jaba ki zrIkundakundAcAryakA sthAna koDakundapura prasiddha hai aura usIparase ve 'koDakundAcArya' kahalAte the, jisakA zrutimadhura rUpa 'kundakundAcArya' huA hai| isake sivAya, elAcArya nAmake dUsare bhI prasiddha AcArya hue hI haiM, jo ki dhavalAdike racayitA vIrasenake guru the, taba vakragrova aura gRddhapiccha nAmokI taraha elAcArya nAmako bhI yadi kalpita eva bhrAntimUlaka mAna liyA jAya to isameM koI vizeSa Apatti usa vakta taka mAlUma nahI hotI jaba taka isake viruddha koI nayA puSTa pramANa upasthita na ho jaay|| isI prathama vibhAgame, kathAo Adike AdhAra para kunda Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 579 kundake videhagamana aura zrImadharasvAmIke samavasaraName pahu~ca kara dhArmika prakAza prApta karanekA ullekha karate hue, yaha batalAyA hai ki videhagamanakI aisI hI kathAe~ umAsvAti tathA pUjyapAdAcAryake vipayame bhI pAI jAtI haiM, jisase kundakundake videhagamanakI ghaTanA sadigdha-sI ho jAtI hai| sAthahI use sadigdhatAkI koTise nikAlanekI kucha icchA se yaha bhI sujhAyA hai ki 'kundakundane apane pravacanasArakI tIsarI gAthAme jo mAnuSa kSetrame sthita vartamAna arhantoko namaskAra kiyA hai usI para kathA-varNita isa vAtakI kalpanA kI gaI mAlUma hotI hai ki 'kundakundane yahA~se videha-sthita zrImadharasvAmIko namaskAra kiyA thA aura usIke phalasvarUpa unhe videha-kSetrakI yAtrAkA avasara prApta huA thaa|' kucha vidvAnone pro0 sAhavakI isa sUcanA eva kalpanAkI prazasA bhI kI hai aura use "gajabakI sUjha' taka likhA hai| parantu mujhe vaha nirdopa mAlUma nahI hotI, kyoki eka to ukta gAthAme 'vadAmi ya vaTTate arahaMte mANuse khette' zabdoMke dvArA manuSyakSetrame vartamAna sabhI arhantoko binA kisI vizepake-zrImadharakA nAmoccAraNa taka na karake-namaskAra kiyA gayA hai, jisase usa pracalita kathAkA koI samarthana nahI hotA hai jisame dhyAnastha hokara mana-vacana-kAyakI zuddhipUrvaka pUrvavidehakSetrake mAtra zrImadharasvAmIko namaskAra karanekI bAta kahI gaI haiN| dUsare, yadi aise nirvizepa namaskArase zrImadharasvAmIko hI namaskAra kiyA jAnA mAna liyA jAya to yaha nahI kahA jA sakatA ki pUjyapAdane zrImadharasvAmIko namaskAra nahI kiyA hai, kyoki unhone apanI siddhabhaktike antima padyame "mavanta sakalajagati ye" Adi padoMke dvArA jagata-bharake sabhI vartamAna devAdhidevoko namaskAra kiyA hai, jisame videhakSetrake Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 yugavIra-nivandhAvalI zrImagharamvAmI bhI A jAte haiN| java pUjyapAdane bhI bImagharasvAmIko namaskAra kiyA hai tava namaskAra-sAmAnyaparase kundakundake videhagamanakI ghaTanA ko satya, aura pUjyapAdake videhagamanakI ghaTanAko asatya ( pose joDI huI ) bhI nahIM kahA jA svtaa| tIsare, jaba videha-kSetramaM vartamAna tIrthakarokA honA Agamodita hai aura nAmAyikAdi Avazyaka kRti-karmake avasarapara sabhI munijana nitya hI videhakSetrake una vartamAna tIrthakaroko namaskAra karate hai-jaba ki ve "aDhAijjadIva-dosamuddesu paNNArasakammabhUmisu jAva arahaMtANaM mayavatANaM * * sadA karemi kiriyamaM" ityAdi prakArake pATha bolate haiM, tava videha kSetrake arhantoko apane graMthame namaskAra karanA eka sAdhAraNa-sI bAta hai, usaparase kisIke videhagamanakA natIjA nahIM nikAlA jA sakatA / aura na vaisI koI kalpanA hI kI jA sakatI hai| yo to vahutase grathakArone apane-apane grathome videhakSetravartI tIrthakaroko namaskAra kiyA hai| kyA ve sabhI videhakSetra ho Ae haiM ? athavA unake aise namaskArAdiparase logone unake videhakSetra-gamanakI kalpanA kI hai ? kadApi nahI / ata gAthAke ukta zabdoparase kundakundake videhagamanakI kalpanAkA janma honA mujhe to samucita pratIta nahIM hotA aura na aise ullekhoparase vaha kucha satya hI kahA jA sakatA hai / vAstavame videhagamana-jaisI asAdhAraNa ghaTanAkA svaya kundakundake dvArA koI ullekha na honA sandehase khAlI nahIM hai| dUsare vibhAgame-pRSTha 16, 17 para--mere isa matapara kucha Apatti kI gaI hai ki kundakunda bhadrabAha dvitIyake ziSya the aura yaha sabhAvanA vyakta kI gaI hai ki maine bodhapAhuDakI gAthA na0 61 ke sAtha, jisame 'sIseNa ya bhadabAhussa' zabdoke Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 581 dvArA kundakundane apaneko bhadravAhukA ziSya sUcita kiyA hai, gAthA na0 62 kA avalokana nahI kiyA hai athavA usa para dhyAna nahI diyA hai, jisame zrutakevalI bhadrabAhukA jayaghoSa kiyA gayA hai| parantu aisA nahIM hai, vicArake samaya mere sAmane dono gAthAe~ maujUda thI aura maiM isa bAtase bhI avagata thA ki paramparA-ziSya bhI apaneko ziSyarUpase ullekha karate hue dekhe jAte haiM-paramparA-ziSyake udAharaNoke liye Annals of the B.O R I. vole xv meM prakAzita jisa lekhako dekhanekI preraNA kI gaI hai vaha bhI merA hI likhA huA hai| phira bhI dono gAthAokI sthiti aura kathana-zailIparase maine yahI nizcaya kiyA hai ki uname alaga-alaga do bhadrabAhuokA ullekha hai / pahalI gAthAme varNita bhadrabAhu zrutakevalI mAlUma nahI hote, kyoki zrutakevalI bhadrabAhuke samayame jina-kathita zrutame aisA koI khAsa vikAra upasthita nahI huA thA jise ukta gAthAme 'sadaviyAro hUo mAsAsuttesu ja jiNe kahiya' ina zabdo-dvArA sUcita kiyA gayA hai-~-vaha avicchinna calA AyA thA / parantu dUsare bhadravAhuke samayame vaha sthiti nahI rahI thI--kitanA hI zrutajJAna lupta ho cukA thA aura jo avaziSTa thA vaha aneka bhASAsUtrome parivartita ho gayA thaa| isase 61 vI gAthAke bhadrabAhu dvitIya hI jAna par3ate haiN| 62 vI gAthAme usI nAmase prasiddha honevAle prathama bhadrabAhukA antya magalake taurapara jayaghoSa kiyA gayA hai aura unhe sApha taurase 'gamaka guru' likhA hai| isa taraha dono gAthAome do alaga-alaga bhadrabAhuokA ullekha honA adhika yukti-yukta aura buddhigamya jAna paDatA hai / tIsare vibhAgameM, kundakundake pAhuDa grathokA vicAra karate hue, 24 veM pRSThapara yaha sUcanA kI gaI hai ki kucha zvetAmbara Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 yugavIra-nivandhAvatI graMtha bhI pAhuDa ( prAbhRta) sajJAke dhAraka hai aura udAharaNa ke taura para 'jogIpAhuDa' tathA 'niddhapAhuDa' aise do nAma bhI peza kiye gaye haiM, jo 'jainagathAvalI' ke pRSTha 62 aura 66 para darja haiN| parantu inake zvetAmbara honekA aura koI pramANa nahI diyA hai / mAtra vetAmvarI dvArA prakAzita 'jenaprathAvalI' meM darja honene hI ve zvetAmbara nahI ho jaate| isa prathAvalI to pacAso gratha aise darja haiM jo digambara haiM aura isa vAtase pro0 sAhaba bhI aparicita nahI hai / sabhava hai unheM kisI dUsare AvArase ina graMthoMke zvetAmbara honekA kucha patA calA ho aura ve usakA ullekha karanA bhUla gaye ho / parantu kucha bhI ho, joNIpAhuDa to digambara graMtha hai hI / ukta graMthAvalIme bhI use dharasenAcAryakRta likhA hai, jo ki eka digambarAcArya hue haiM, aura usIke puSTa karaneke liye bRhaTTippaNIkA yaha vAkya bhI uddhRta kiyA hai - " yoniprAmRtaM vIrAt 600 dhAratenam" / astu, isa grathakI jo jIrNa-zIrNa eva khaNDita prati pUnAke bhaNDArakara insTITayUTamaM mojUda hai aura jise dekhakara pa0 becaradAsajIne eka noTa likhA thA usase mAlUma hotA hai ki yaha graMtha 'paNha-savaNa' ( praznazravaNa ) munike dvArA puSpadanta aura bhUtavali ziSyoM ke liye likhA gayA hai / 'iya paNhasavaNa- raie bhUyavalI- puSkayaMtaAlihie' ityAdi vAkyo parase usakA samarthana hotA hai / cU~ki bhUtavali aura puSpadanta munike gurukA prasiddha nAma 'dharasena' thA isIse zAyada vRhaTTippaNIme 'praznazravaNa' kI jagaha 'dharasena' nAmakA ullekha kiyA gayA jAna paDatA hai / 'dhavalA' TIkAme bhI 'joNIpAhuDe maNidamaMtataMtasattIyo poggalANubhAgotti ghetavvA' isa prakArake vAkya dvArA isI grathakA ullekha pAyA jAtA hai / rahI 'siddhapAhuDa' kI vAta, usake aura usakI TIkA takake Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saMskaraNa | 583 kartRtva-viSayame ukta prathAvalI bilkula mauna hai, limbaDIke bhaNDArame bhI usakA astitva hai parantu usakI sUcI bhI kartRtvaviSayame koI sUcanA nahIM detii| isase 'siddhapAhuDa' gratha digambara hai yA zvetAmbara, yaha abhI kucha bhI nahI kahA jA sktaa| ho sakatA hai ki vaha kundakundake 84 pAhuDomese hI koI pAhuDa ho| ___'SaTkhaNDAgama' ke prathama tIna khaNDo para kundakunda-dvArA racI huI 'parikarma' nAmakI TIkAkA vicAra karate hue aura usakI racanAko kucha kAraNose sandigdha batalAte hue pRSTha na0 18 para, yaha bhI prakaTa kiyA gayA hai ki 'dhavalA' aura 'jayadhavalA' nAmakI TIkAome usake koI cihna nahI pAye jAte / parantu dhavalA TIkAmeM to 'parikarma' nAmaka grathakA ullekha, 'pariyamme vRtta' 'pariyammasutteNa saha vijjhai' ityAdi rUpase aneka sthAnopara pAyA jAtA hai| yaha parikarma gratha vaha to ho nahI sakatA jo 'dRSTivAda' nAmaka 12veM agakA eka khAsa vibhAga-aneka upavibhAgoko liye hue hai, jisakA astitva bahuta samaya pahalese uTha cukA thA aura jo zAyada kabhI lipibaddhabhI nahI huA thA / taba yaha 'parikarma' gratha SaTkhaNDAgamakI TIkArUpamai indranandizrutAvatArake kathanAnusAra kundakundakRta hai yA vibudha zrIdharake matAnusAra kundakundake ziSya kundakIrtikA banAyA huA hai ? athavA SaTkhaNDAgamakI TIkA na hokara koI svatantra grantha hai aura ukta donomese ekane yA kisI tIsarene hI isakI racanAkI hai ? ye saba bAteM vicAra kiye jAneke yogya haiN| TIkArUpame prathama domese kisIkI bhI kRti honepara kundakundake samaya nirNayapara isase kitanA hI prakAza paDa sakatA hai| mAlUma hotA hai 'dhavalA' kA sAmAnya rUpase avalokana Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 yugavIra-nivandhAvalI karate hue prophesara sAhabake sAmane 'parikarma'-viSayaka ullekha nahI Ae, aura isIse unhe unapara vicAra karanekA avasara nahI mila skaa| AzA hai ve bhaviSyame gaharI jA~cake bAda unapara jarUra prakAza DAlanekA yatna kreNge| kundakundake nAmase prasiddha honevAle 'rayaNasAra' grathakA vicAra karate hue, 26 pRSTha para jo yaha prakaTa kiyA gayA hai vaha ThIka hI hai ki 'rayaNasAra' gratha gAthA-vibheda, vicArapunarAvRtti, apabhrazapadyokI upalabdhi gaNa-gacchAdi ullekha aura vetaratIvI Adiko lie hue jisa sthitime apaneko upalabdha hai usa parase vaha pUrA gratha kundakundakA nahIM kahA jA sakatA, kucha atirikta gAthAokI milAvaTane usake mUlame gaDabaDa upasthita kara dI hai aura isaliye jaba taka kucha dUsare pramANa upalabdha na ho jAye taba taka yaha vAta vicArAdhIna hI rahegI ki kundakunda isa rayaNasAra grathake kartA haiN| pRSTha 42 para yaha sujhAyA gayA hai ki 'niyamasAra' me dvAdazazrutaskadha-rUpase jo paricchedabheda pAyA jAtA hai vaha mUlakRta nahI hai-mUla parase usakI koI upalabdhi nahI hotI, usase mUlake samajhaneme kisI tarahakI sugamatA bhI nahI hotI aura na yahI mAlUma hotA hai ki grathakAra kundakundakA abhiprAya apane grathame aise koI vibhAga rakhanekA thA aura isaliye ukta vibhAgokI sArI jimmedArI TIkAkAra padmaprabhamaladhArI deva para hai, aura yaha prAya ThIka jAna paDatA hai| cauthe vibhAgame, pravacanasArakI gAthAokA vicAra karate hue, yaha prakaTa kiyA gayA hai ki amRtacandra kI TIkAke anusAra gAthA-sakhyA 275 hai, jabaki jayasenakI TIkA parase vaha 311 upalabdha hotI hai aura ye baDhI huI gAthAe~ tIna bhAgome bA~TI Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 585 jA sakatI haiM-1 namaskArAdyAtmaka, 2 vyAkhyAna-vistAraviSayaka aura 3 aparaviSaya-vijJApanAtmaka / sAtha hI, yaha bhI prakaTa kiyA gayA hai ki prathama do vibhAgokI kucha gAthAe~ aisI taTastha prakRtikI haiM ki unakA abhAva mahasUsa nahIM hotA aura yadi ve maujUda rahe to unase pravacanasArake viSayame vastuta koI khAsa vRddhi nahIM hotI aura isaliye tRtIya vibhAgakI gAthAe~ hI khAsa taurase vicAraNIya hai| ina gAthAome 14 gAthAe~ aisI hai jo nimranya sAdhuoke liye vastra-pAtrAdikA aura striyo ke liye muktikA niSedha karatI haiN| ina gAthAokA viSaya, yadyapi, kundakundake dUsare granthoke viruddha nahI hai-pratyuta anukUla hai-parantu zvetAmvara sampradAyake viruddha jarUra hai aura isaliye amRtacandrAcAryake dvArA inake chor3e jAneke viSayame prophesara sAhabane bhAvI anusadhAnake liye yaha kalpanA kI hai athavA parIkSArtha tarka upasthita kiyA hai ki-'amRtacandra itane adhika AdhyAtmika vyakti the ki sAmpradAyika vAda-vivAdame paDanA nahI cAhate the aura sabhavata isa vAtakI icchA rakhate the ki unakI TIkA, sadIpta eva tIkSNa sAmpradAyika AkramaNokA vilopa karatI huI, kundakundake ati udAtta udgAroke sAtha, sabhI sampradAyoko svIkRta hove|' isame sandeha nahI ki amRtacandra sUri eka baDe hI adhyAtmarasake rasika vidvAna the, parantu jahA~ taka maiM samajhatA hU~, isakA yaha artha nahI ho sakatA aura na isake kAraNa una para aisA koI Aropa hI lagAyA jA sakatA hai ki unhone apanI TIkAko sarvasammata banAne aura sAmpradAyikavAda-vivAdame paDanese bacaneke liye eka mahAn AcAryake gathakI TIkA likhanekI pratijJA karake bhI usake 1. amRtacandra sUrikA vaha pratijA-vAkya isa prakAra hai kriyata prakadinatatvA pravacanamArasya vRttiriyam // Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 yugavIra-nivandhAvalI kitane hI vAkyoko jAnabUjhakara choDa diyA hai aura usa choDanekI sUcanA taka karanA bhI apanA kartavya nahI samajhA hai| aisA AcaraNa merI rAyame AdhyAtmika prakRtike viruddha hai / yadi kisI taraha yaha mAna bhI liyA jAya ki unhoMne isI dRSTise ukta 14 gAthAoko choDA hai to phira zeSa 22 gAthAoko choDanekA kyA kAraNa ho sakatA hai ? unhe to tava nirApad samajhakara TIkA me jarUra sthAna denA cAhiye thaa| dUsare adhyAyake magalAcaraNa takakI ekamAtra gAthAko sthAna na denA aura use dUsare adhyAyose bhinna vinA magalAcaraNake hI rakhanA isa bAtako sUcita karatA hai ki amRtacandra sUriko mUlakA utanA hI pATha upalabdha huA hai jisapara unhone TIkA likhI haiunhoMne jAnabUjhakara mUlakA kucha bhI aza choDA nahI hai| rahI sAmpradAyika vAdavivAdame na paDanekI bAta, isakA kucha bhI mUlya nahI rahatA jaba hama dekhate haiM ki khuda amRtacandrane apane 'tattvArthasAra' me, jo ki eka prakArase umAsvAtike tattvArthasUtrakA vyAkhyAna athavA padyavArtika hai, nimnapadyake dvArA yaha ghoSaNA kI hai ki 'jo sAdhuko sapatha ( vastrAdisahita ) hone para bhI nirgrantha batalAte haiM aura kevalIko grAsAhArI ( kavalAhArI) ThaharAte haiM ve viparIta mithyAtvake antargata hai' aura isa taraha sApha taurapara zvetAmbaropara AkramaNa kiyA hai - sagrantho'pi ca nirgantho grAsAhArI ca kevlii| rucirevaMvidhA yatra viparItaM hi tatsmRtam // 5-6 // isI silasileme pRSTha 54 para eka phuTanoTa-dvArA amRtacandra sUrike zvetAmbara honekI kalpanAkA bhale prakAra nirasana karate hue aura pramAName ukta 'sagrantho'pi ca' padyako bhI udadhRta karate hue yaha prakaTa kiyA gayA hai ki cU~ki amRtacandrane samayasArakI Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 587 / TIkAme 'navatatva' eva 'saptapadArtha' zabdokA prayoga kiyA hai tathA 'vyavahArasUtra' kA ullekha kiyA hai, isase jyAdAse jyAdA itanA hI pAyA jAtA hai ki unhe zvetAmbara sAhityakA gADha paricaya thA aura isa tarahapara prakArAntarase yaha svIkRta athavA sUcita kiyA hai ki ina paSTha-aSTama upavAsAdika jaisI bAtokA eka mAtra sambandha zvetAmbara sAhityase hai-vahIparase unhe apane grathome liyA gayA hai / parantu aisA nahIM hai / digambara sampradAyake prAyazcittAdigranthome aSTamAdi upavAsokA kitanA hI varNana hai aura kalpake sAtha vyavahAra-sUtrakA ullekha bhI pAyA jAtA hai / 'dhavalA' me tapavidyAokA svarUpa dete hue spaSTa hI likhA hai ki "chaThThaThThamAdi tapavAsavihANehi sAhidAo tava vijjAo" arthAt jo SaSTha aSTamAdi upavAsoMke dvArA siddhi kI jAtI hai ve tapavidyAe~ haiN| dharasenAcAryane bhUtavali aura puSpadantako jo do vidyAe~ siddha karaneko dI thI unhe bhI dhavalAme "edAo chaTTovavAsehi sAhedu ti" isa vAkyake dvArA SaSThopavAsase siddha karaneko likhA hai| pUjyapAdane 'nirvANabhakti me "SaSThena tvaparAhaNamaktena jinaH pravanAja" jaise vAkyoke dvArA zrIvIra bhagavAnake SaSThopavAsake sAtha dIkSita hone AdikA ullekha kiyA hai| aura kundakundane 'yogabhakti' me jo "vaMde cautthamattAdijAvachammAsakhavaNapaDivaNNe" aisA likhA hai vaha bhI saba inhI upavAsokA sUcaka hai, aura adhika pramANake liye mUlAcArako 'chaThaTThamadasamadunAdasehi' ityAdi gAthAkA nAma le denA paryApta hogA, jisame ina upavAsokA khulA vidhAna kiyA hai| isake sivAya, amRtacandrane samayasAra gAthA 304, 305 kI TIkAmeM vyavahArasUtrakI jina gAthAoko uddhRta kiyA hai ve zvetAmbarIya 'vyavahArasUtrame, jo ki gadyAtmaka hai, nahI Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 yugavIra-nivandhAvalI pAI jAtI hai, aura isase ve digambara sampradAyake vyavahAra-sUtrakI hI gAthAe~ jAna paDatI hai, jo isa samaya apaneko anupalabdha hai| rahI 'padArtha' kI jagaha 'tattva' aura 'tattva' kI jagaha 'padArtha zabdakA prayoga karanA, yaha eka sAdhAraNa-sI vAta hai-isame koI vizepa arthabheda nahI hai-digambara sAhityame tattvake liye padArtha aura padArthake liye tattva zabdakA prayoga aneka sthAno para dekhaneme AyA hai| isake sivAya, samayasArakI 13vI gAthAme jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, savara, nirjarA, bandha aura mokSa nAmakI 6 vastuokA ullekha karake 'tatva' yA 'padArtha' aisA kucha bhI nAma nahIM diyA gayA-mAtra unake bhUtArthanayase abhigata karaneko 'samyaktva' batalAyA hai / taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki kundakundakA abhiprAya unhe TIkAkArake anusAra 'navatattva' kahanekA nahI thA ? yadi kudakudakA abhiprAya isake viruddha siddha nahI kiyA jA sakatA to yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki amRtacadrane zvetAmbara sAhityaparase 'navatatva' kI kalpanA kI hai| navapadArthamese puNya-pApako nikAla denepara java saptatattva hI avaziSTa rahate haiM to uname puNya-pApake tatvoko zAmila karanepara unhe 'navatattva' kahaneme kyA Apatti athavA viziTaStA ho sakatI hai ? kucha bhI nahI / ata aisI sAdhAraNasI bAtopara digambara-zvetAmbarake sAhitya-bhedakI kalpanA kara lenA ThIka mAlUma nahIM hotaa| ___cauthe vibhAgake caturtha upavibhAgakI dUsarI dhArAme, dravyaguNa-paryAyake svarUpa para acchA prakAza DAlate hue aura yaha vatalAte hue ki umAsvAtine apane 'tasvArthasUtra' me 'kundakundakI guNa-paryAya-viSayaka dRSTiko pUrI taurase svIkAra kiyA hai, siddha senakI tadviSayaka ApattiyokA ullekha karake unhe acche prabhAvaka Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 589 Dhagase sadoSa siddha kiyA hai aura yaha spaSTa kiyA hai ki kundakunda aura umAsvAtine guNa - paryAyake vipayame jisa pakSa ( pojIzana ) ko agIkAra kiyA hai vaha yatheSTa rUpase nirdoSa hai| siddhasenane nyAya-vaizeSika aura kundakundake pakSoko milAkara usameM gaDabaDa athavA bhrAnti utpanna kara dI hai / ukta upavibhAgakI pA~cavI dhArAme, sarvajJatAke siddhAntakA kundakundakI dRSTise spaSTIkaraNa karate hue usapara dUsare darzanokI dRSTise tathA upanipado AdikI mAnyatAose kitanA hI prakAza DAlA gayA hai, kumArilake AkramaNakA bhI ullekha kiyA gayA hai aura kundakundake mukAvaleme usakI ni sAratA vyakta kI gaI hai / antame sarvajJatAkI AvazyakatA tathA usakI siddhikA vivecana kiyA gayA hai, aura isa taraha isa mahatvapUrNa vipayake liye prastAvanAkA ATha pRSThokA sthAna gherA gayA hai, jo vahuta kucha UhApoha eva upayogI tathA vicAraNIya sUcanAoko liye hue hai / isI prakaraName yaha bhI sUcita kiyA gayA hai ki jahA~ taka upalabdha jainagrathose sambandha hai sarvajJatA - vipayaka tArkikavAda vAstavame samantabhadra ( IsAkI dUsarI zatAbdI) se prArambha hotA hai / isase pahile umAsvAti tathA kundakundAdike samaya meM sarvajJanA siddhAntarUpase pracalita thI use siddha karanekI zAyada - jarUrata nahI samajhI jAtI thI / sAtha hI, yaha bhI mUi gayA hai ki isI samayake karIba jainiyone apanAyA hai jo ki tarka paddhatike liye vizeSa upayuk umAsvAti saMskRtako apanAneke liye prathama jaina pichalI sUcanAse yaha bhI dhvanita hotA hai ki bhASyako 'svopajJa' kahA jAtA hai use mahaka bhI u svAtikRta nahI mAnate haiM, kyoki udi hai| jisa Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 590 yugavIra - nibandhAvalI dUsare jaina - vidvAnoke saMskRta vAkyoko uddhRta kiyA gayA hai aura isaliye vaisA mAnane para yaha vAta nahI banatI ki umAsvAti saMskRtako apanAnevAle jaina grathakAromaM prathama the| mujhe to abhI isapara kAphI sandeha hai, kyoki dhavalAdikagraMtho meM saMskRtake kucha aise prAcIna sUtra tathA prabandhAdi bhI upalabdha hote haiM jo apanI racanA - zailI Adi parase umAsvAtike tatvArthasUtrase prAcIna jAna paDate haiM, aura jisakA eka namUnA 'pramANanarvastvadhigama ' nAmakA sUtra hai jo umAsvAtike 'pramANanayairadhigama' sUtrase milatA-julatA hai aura jise uddhRta karate hue dhavalAme likhA hai ki " ityanena sUtreNApi nedaM vyAkhyAnaM vighaTate" ( ArA prati, pRSTha 542 --- arthAt isa sUtra se bhI yaha vyAkhyAna ( spaSTIkaraNa ) bAdhita nahI hotA | sAtavI dhArAmaM syAdvAda - siddhAntakA ATha pRSThopara acchA upayogI vivecana kiyA gayA hai, nayavAdAdiko dRSTiyoko spaSTa karate hue prAcIna sAhityame, nayavAda tathA syAdvAdakI khoja kI gaI hai aura sAtha hI isa bAtakI jA~ca kI gaI hai ki syAdvAdake pratirUpa anyatra kahA~ para upalabdha hote haiM / isa silasileme prophesara e0 vI0 dhruva mahodayakI do dhAraNAoko galata siddha kiyA hai -- eka yaha ki syAdvAdakA prArambha ajainose huA hai aura dUsarI yaha ki vedAnta ke 'anirvacanIyatA' siddhAntane jainoke syAdvAdako janma diyA hai / sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki jahA~ taka ardhamAgadhIkozase patA calatA hai 'syAdvAda' yA 'saptabhagI' zabda zvetAmbarIya Agama sAhityame nahI pAyA jAtA hai, parantu phira bhI usake bIja vahA~para maujUda haiN| pro0 dhruvane jo yaha kahA hai ki 'sUtrakRtAGganiryukti' me 'syAdvAda' kA ullekha hai vaha ThIka nahI hai aura sabhavata 118 ve padyame Ae hue Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 591 kriyAvAda Adike lakSaNakI galataphahamI para avalambita hai| isake sivAya, AinsTAinake apekSAvAda (Einstein's theory of relativity ) tathA maoNDarna philAsophIke sAtha syAdvAdakI tulanA karate hue usakI vizeSatAko ghopita kiyA hai| aura isa taraha yaha prakaraNa bhI kitanI hI upayogI sUcanAo tathA vicArakI sAmagrIko lie hue hai| ___pA~caveM vibhAgame, TIkAkAra amRtacadra' sUrike samayakA vicAra karate hue, itanA to nizcitarUpase kahA gayA hai ki ve IsAkI 7 vI aura 12 vI zatAbdIke madhyavartI kisI samayame hue haiN| parantu vaha madhyavartI samaya kauna-sA hai, isakA anumAna karate hue use IsAkI 10 vI zatAbdIkA prAya samAptikAla batalAyA hai aura aisA batalAneke tIna kAraNa sujhAe haiM--(ka) TIkAme kucha gAthAokA gommaTasArase uddhRta kiyA jAnA, (kha) DhADhasIgAthAkA amRtacandrake dvArA racA jAnA, jisame ni picchasaghakA ullekha hai jo ki devasenakRta darzanasAra ke anusAra san 896 me utpanna huA thA, (ga) amRtacadrakA devasenakI AlApapaddhatise paricita honaa| yadyapi ye tIno hetu abhI pUrI taurase siddha nahI hai, kyoki (ka) gommaTasAra eka sagraha gratha hai, usase jina cAra gAthAoko uddhRta batalAyA jAtA hai ve vAstavame usI parase udhRta kI gaI hai yaha binA kAphI sabUtake nahIM kahA jA sktaa| unamese "jAvadiyA vayaNavahA' Adi tIna gAthAe~ to dhavalAme bhI pAI jAtI hai balki 'Niddhassa NiddhaNa' aura 'NidvANiddha'Na' 1 pro0 sAhavane bhI inheM pUrI taura se siddha eva savala hetu nahIM mAnA hai-mAtra sabhAvanAoMke rUpameM hI vyakta kiyA hai aura vaha bhI samuccayarUpase / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI nAmakI do gAthAe~ to pakhaNDAgamakI mUlasUtra gAthAe~ haiN| mabhava hai 'parasamayANa vayaNa' nAmakI cauthI gAthA bhI dhavalAdikame pAI jAtI ho aura mere dekhane meM avataka na AI ho / (ba) DhADhasI gAthA nAmaka kartRnAmarahita pravandhame upalabdha honevAlI 'saMgho koviNa tArai' nAmakI jisa gAthAko, janahitaipIke kathanAnusAra, meghavijayane amRtacandrake zrAvakAcArakI gAyA batalAkara uddhRta kiyA hai usa parase ukta pravandha amRtacadrakA nahIM kahA jA sakatA--na to vaha koI zrAvakAcAra hI hai aura na umI zrAvakAcAra parase meghavijaya dvArA uddhRta kiye jAnevAle dUsare 'yA mUrga nAmeya' ityAdi padya prAkRta bhApAke haiM, balki puruSArtha siddhayupAyake saskRta padya hai| isase meghavijayake uddharaNokI sthiti aura bhI jyAdA sadigdha ho jAtI hai aura ve DhADhasI gAthAko amRtacandrakI ThaharAneke lie paryApta nahIM haiN| (ga) pravacanasArakI jisa 124 veM pRSThapara dI huI TIkAko AlApapaddhatise tulanA karaneke liye kahA gayA hai usaparase jahA~ taka maine gaura kiyA hai yaha lAjimI natIjA nahI nikalatA ki amRtacandrake sAmane devasenakI 'AlApaddhati' thI--donoke sAmAnya-guNoke prarUpaName vahuta vaDA antara hai| isake sivAya, java AlApapaddhatikAra apane grathakI racanA 'nayacakra' ke AdhArapara batalAtA hai taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki ukta prAcIna gratha amRtacandrake sAmane maujUda nahIM thA aura amRtacandrake kathaname jo kucha thoDA-sA sAdRzya pAyA jAtA hai vaha nayacakrakA na hokara AlApapaddhati kA hai ? phira bhI pro0 sAhabane jisa samayakA anumAna kiyA hai vaha karIba karIba ThIka jAna par3atA hai| pahale-tIsare kAraNakI anupasthitime amRtacandrakA samaya IsAkI 10 vI zatAbdIkA Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pravacanasArakA nayA saskaraNa 593 pUrvArdha bhI kahA jA sakatA hai aura vaha usa samayase bhI milatAjulatA hai jo sAmpradAyika paTTAvaliyoke anusAra pro0 sAhabane 10 vI zatAbdIkA prArambha batalAyA hai| ___yahAM para itanA aura bhI prakaTa kara denA jarUrI mAlUma hotA hai ki jayadhavalAke antame, jisakA samAptikAla zaka sa0 759 ( I0 san 837 ) hai, prAya 30 kArikAe~, dUsarI kArikAoke sAtha, 'ukta ca' rUpase aisI uddhRta milatI haiM jo tattvArthasArame bhI pAI jAtI haiM aura isase koI amRtacandrakA samaya IsAkI 8 vI zatAbdI bhI batalA sakatA hai| parantu aisA batalAnA ThIka nahIM hai, kyoki ye kArikAe~ rAjavArtikame bhI uddhRta haiM tathA tattvArthAdhigama-bhASyake antame bhI pAI jAtI hai aura kisI pRthak hI prabandhakI jAna paDatI hai jo jayadhavalAme uddhRta kiyA gayA hai aura jo ati prAcIna mAlUma hotA hai| usapara kisI samaya eka svatatra lekhake dvArA judA hI prakAza DAlanekA vicAra hai| astu, dhavalA aura jayadhavalA-jaisI vizAlakAyaTIkAome amRtacandrake purupArthasiddhayupAya, samayasArakalazA tathA tattvArthasAra-jaise grathokA dUsarA koI bhI padya dekhaneme nahI AtA, aura isase ye TIkA-grantha amRtacandrAcAryase pahaleke bane hue jAna par3ate haiM, anyathA iname amRtacandrAcAryake kisI-na-kisI vAkyake uddhRta honekI sabhAvanA jarUra thii| hA~, pro0 sAhabakI isa vizAla-prastAvanAke sambadhame eka bAta aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha hai ki isame pravacanasArakI mUlagAthAokA yo to kitanA hI vicAra kiyA gayA hai, parantu isa prakArakA koI vicAra prastuta nahI kiyA gayA jisase yaha mAlUma hotA ki pravacanasArakI saba gAthAe~ kundakundadvArA racita haiM athavA kucha aisI bhI gAthAe~ usame zAmila haiM jo Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI kundakundake dvArA prAcIna mAhityaparase sagraha kI gaI haiN| aise vizeSa vicArakI jararata jarara thI, kyoki kundakundake pravacanasAgadi granyokI kitanI hI gAthAeM aisI haiM jo yativRpabhakI tiloyapaNNattI (grilokaprajJapti ) meM prAya jyokI tyo athavA thoDese zabdabhedake mAtha pAI jAtI haiM, jisase yaha sandeha hotA hai ki kundakundane unheM tiloyapaNNattI parase liyA athavA yativRpabhane kundakundake granthoparase unakA saMgraha kiyA hai| udAharaNake taurapara aisI gAthAoke kucha namUne isa prakAra hai esa surAsuramaNusiMdavadiyaM dhodaghAdikammamalaM / paNamAmi vada DhamANaM titthaM dhammassa kattAraM // 1 // -pravacanasAra esa surAsuramaNusiMdabaMdiyaM dhodaghAdikammamalaM / paNamAmi vaDhDhamANaM titthaM dhammassa phattAraM / / 77 // -tiloyapa0 antimabhAga khaMdaM sayalasamatthaM tassa du addha bhaNaMti deso ti / adaddhaM ca padeso paramANu ceva avibhAgI // 75 // - pacAstikAya khaMdaM sayalasamatthaM tassa ya addha bhaNaMti deso tti / addhaddhaca padeso avibhAgI hodi paramANU // 95 // ~tiloyapa0 antimabhAga indranandi aura vivudhazrIdharake zrutAvatAroke kathanAnusAra yativRSabha kundakundase pahale hue haiN| yadi aisA hai to yaha kahanA * hogA ki kundakundane AgamavAkyoke taurapara tiloyapaNNattIkI kucha gAthAoko apane grathome sagraha kiyA hai| aura yadi aisA na hokara kundakundakI gAthAe~ unakI svatatra racanAe~ haiM to phira yaha kahanA hogA ki yativRSabha kundakundake bAda hue haiM aura unhone kundakundake grathoparase kucha gAthAe~ apanI tiloyapaNNattIme Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasArakA nayA saskaraNa 595 uddhRta kI hai| aura isa taraha ina gAthAoke nirNayase kundakundAdi kucha AcAryoMke samayanirNayapara kitanA hI prakAza paDa sakatA hai| hA~, jayasenakI TIkAme pravacanasArakI eka gAthA nimna prakArase pAI jAtI hai - taM devadevadevaM jadivaracasaha gurUM tiloyassa / paNamaMti je maNussA te sokkhaM akkhayaM jaMti / / yadi yaha gAthA vastuta isI rUpame kundakundakI hai to isameM eka tarahase yativRSabhako bhI namaskAra pAyA jAtA hai, jisase kundakundakA yativRpabhase pIche honekA aura bhI jyAdA samarthana hotA hai / parantu sAtha hI yaha bhI batalA denA hogA ki kundakundake dUsare kisI bhI upalabdha grathame yativRpabhakA isa prakArakA koI smaraNa nahIM milatA, balki pravacanasArake tRtIya adhyAya aura darzanapAhuDa ke magalAcaraName 'jadivaravasaha'kI jagaha 'jiNavaravasaha' pAThakI upalabdhi hotI hai| Azcarya nahI jo ukta gAthAkA 'jadivaravasahaM' pada bhI 'jiNavaravasaha' hI ho-usame 'jiNa' ke sthAnapara 'jadi' galata likhA gayA ho| aura taba usase yativRSabha kA koI Azaya nahI nikAlA jA sktaa| AzA hai pro0 sAhava bhaviSyame, 'tiloyapaNNattI' kA sampAdana samApta karate hue athavA usase pahale hI, prakRta vipaya para gaharA prakAza DAlanekA yatna kreNge| antame meM yaha bhI batalA denA cAhatA hU~ ki itane baDe granthame eka bhI pejakA zuddhipatra lagA huA nahI hai, jo isa bAtako sUcita karatA hai ki grathakA sazodhana aura prUpharIDiMga bahuta sAvadhAnIke sAtha kiyA gayA hai aura yaha bAta hai bhI ThIka, phira bhI dRSTi-dopase kahI-kahI koI azuddhi jarUra raha gaI haijaise ki prastAvanA pRSTha 108 kI 31 vI paktime 'prabhAcandra' Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI ke sthAna para 'vAlacandra' nAma galata chapA hai, bhApA TIkA pRSTha 237 para 'bandha na hotA' kI jagaha 'banca hotA,' pRSTha 276 para 'mamatArapa pariNAmone tathA Arabhase rahita' kI jagaha mamatArUpa pariNAmoke Arabhate rahita,' pRSTha 286 para 'viharatu' kA artha 'vihArakare' kI jagaha 'vyavahAra karma kare', aura pRSTha 263 para ( vadhakara') 'hiMsA karanevAlA' ke sthAna para ( bandhaka )' bandhakA karanevAlA azuddha chapA hai / yadyapi ye tathA isI prakArakI dUsarI azuddhiyA~ bhI bahuta kucha sAdhAraNa-sI / haiM aura granyake Age-pIcheke sambandhase unakA patA cala jAtA hai, phira bhI koI choTI choTI aNuddhi bhI aisI hotI hai jo apane pAThakako vahuta cakkarame DAla detI hai| aisI azuddhikA eka namUnA prastAvanA pRSTha 54 ke tRtIya phuTanoTame 'samayasAra' ke pRSTha 165 kA ullekha hai, jisane mujhe bahuta parezAna kiyA hai, kyoki ukta pRSTha para amRtacandrakI TIkAme 'saptapadArtha' zabdokA koI bhI ullekha dekhaneme nahIM AtA, jisake kAraNa mujhe idharaudharakI kitanI hI TaTola karanI par3I hai| jAna paDatA hai jayasenako TIkAke ullekhako galatIse amRtacandrakA samajha liyA gayA hai| acchA hotA yadi Adhe pejakA hI eka zuddhipatra granthake sAtha lagA diyA jaataa| ina saba AlocanAoke sAtha maiM granthake isa saskaraNakI upayogitA eva sagrahaNIyatAko phirase ghoSita karatA huA pro0 sAhavako unake isa saphala parizramake liye hArdika badhAI tathA dhanyavAda bheMTa karatA hU~ ?' 1. jainasiddhAnta-bhAskara. jUna 1937 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha ) granthetara-samAlocanAtmaka nayA sandeza ___ samAlocanA karanevAlA jainI nahIM ! kisI vastuke guNa-doSapara vicAra karanA aura unhe dikhalAnA 'samAlocanA' kahalAtA hai| parIkSA, samIkSA, mImAsA aura vivecanA bhI usIke nAmAntara haiN| samAlocanAke dvArA viveka jAgRta hotA hai, heyopAdeyakA jJAna baDhatA aura andha-zraddhAkA nAza hotA hai| isa liye saddharmapravartaka aura sadvicAraka jana hamezA parIkSA-pradhAnatAkA abhinandana kiyA karate aura use mahatvakI dRSTise dekhA karate haiN| jainadharmame isa parIkSA-pradhAnatAko aura bhI jyAdA mahatva diyA gayA hai aura kisI bhI viSayake tyAga-grahaNase pahale usakI acchI tarahase jAMca-paDatAlakara lenekI preraNA kI gaI hai| guNadoSopara vicAra karanekA yaha adhikAra bhI sabhI manuSyoko svabhAvase hI prApta hai, cAhe vaha manuSya choTA ho yA vaDA aura cAhe uccAsanapara virAjamAna ho yA niicepr| jo manuSya kisI vastuko nirmANa karake use pablikake sAmane rakhatA hai, vaha apane usa kRtyake dvArA isa bAtakI ghoSaNA karatA hai ki pratyeka manuSya usa vastuke guNadoSopara vicAra kre| aura isaliye pablikame rakkhI huI kisI vastupara yadi koI manuSya apanI sammati prakaTa karatA hai, usake guNa-dopoko batalAtA hai to usake isa adhikArame bAdhA DAlanekA kisIko adhikAra nahIM hai| apanI bhUla aura apanI truTi bahudhA apaneko mAlUma nahI huA karatI, use prAya. dUsare Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 yugavIra- nivandhAvalI loga hI batalAyA karate haiM / kabhI-kabhI una bhUlo ora truTiyokA anubhava aise logoko ho jAyA karatA hai jo jJAnAdikame apane varAbara nahI hote aura bahuta kama darjA rakhate haiM / aura yaha sava Atmazaktiyoke vikAsakA mAhAtmya hai-- kisIme koI zakti kisI rUpase vikasita hotI hai aura kisIme koI kisI rUpase / aisA koI bhI niyama nahI ho makatA ki pUrvajanoke sabhI kRtya acche ho, unameM koI truTi na pAI jAtI ho aura guruose koI dopa hI na banatA ho / pUrvajanoke kRtya bure bhI hote haiM aura guruo tathA AcAryAMse bhI doSa banA karate haiM, athavA truTiyA~ ora bhUleM huA karatI haiN| yahI vajaha hai ki zAstromaM aneka pUrvajoke kRtyokI nindA kI gaI hai aura AcAryo taka ke lie bhI prAyazcittakA vidhAna pAyA jAtA hai / isalie cAhe koI guru ho yA ziSya, pUjya ho yA pUjaka aura prAcIna ho yA arvAcIna, sabhI apane-apane kRtyo dvArA AlocanAke viSaya haiM aura sabhIke guNa-doSopara vicAra karanekA janatAko adhikAra hai / nItikAroMne bhI sApha likhA hai -- "zatrorapi guNA vAcyA dopA vAcyA gurorapi / arthAt -- zatruke bhI guNa aura guruke bhI doSa kahanekeAlocanA kiye jAne ke yogya hote haiM / ata jo loga apanA hita cAhate haiM, andhazraddhA ke kUpame giranese bacaneke icchuka haiM aura jinhone parIkSA - pradhAnatAke mahatvako samajhA hai unheM khUba jA~ca-paDatAlase kAma lenA cAhie, kisI bhI viSayake tyAga athavA grahaNa se pahale usakI acchI tarahase AlocanA- pratyAlocanA kara lenI cAhie aura kevala 'vAvAvAkya pramANa' ke AdhArapara na rahanA cAhie / yahI unnatimUlaka zikSA hame jagaha- jagahapara jaina zAstrome dI gaI hai aura aise sAragarbhita Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA sandezaH udAra upadezose hI jainadharma abataka gauravazAlI banA huA hai| parantu hamAre pAThakoko Aja yaha jAnakara Azcarya hogA ki zolApurake seTha rAvajI sakhArAma dozIne jainasiddhAnta-vidyAlaya morenAke vArSikotsava para sabhApatikI haisiyatase bhASaNa dete hue, ukta zikSAse pratikUla, jainasamAjako hAlame eka nayA sandeza sunAyA hai, aura vaha sakSepameM yaha hai ki jo vidvAn loga jainagraMthokI samAlocanA karate haiM-unake guNa-doSoko prakaTa karate haiM-ve jainI nahI hai / isa sambandhame Apake kucha khAsa vAkya isa prakAra haiM - ___"aba thor3e dinoMse kucha par3he-likhe logoMmeM eka tarahakA bhrama hokara ve parama pUjya AcAryoMke granthoMkI samAlocanA kara rahe haiN| jo jainI haiM ve AcAryokI samAlocanA karate hai, yaha vAkya kahanemeM viparItatA dikhAI detI hai| AcAryoMkI samAlocanA karanevAlA jainI kaise kahalA sakatA hai ?" samajhame nahI AtA ki jainI hone aura AcAryoMkI samAlocanA karaneme paraspara kyA viparItatA hai| kyA seTha sAhabakA isase yaha abhiprAya hai ki, jo svaya AcArya naho, vaha AcAryake guNa-doSokA vicAra nahI kara sakatA athavA use vaisA karanekA adhikAra nahI ? yadi aisA hai to seTha sAhabako yaha bhI kahanA hogA ki jo Apta nahIM hai, anIzvara hai use Apta bhagavAnkIIzvara-paramAtmAkI-mImAsA aura parIkSA karanekA bhI koI adhikAra nahI hai, na vaha kara sakatA hai| aura taba Apako svAmI samantabhadra aura vidyAnandAdi jaise mahAn AcAryoMko bhI kalaGkita karanA hogA aura unhe ajaina ThaharAnA paDegA, kyoki svaya Apta, Izvara yA paramAtmAke padapara pratiSThita na hote hue bhI unhone Apta-paramAtmAkI mImAsA aura parIkSA taka kara Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 yugavIra-nivandhAvalI DAlanekA sAhasa kiyA hai| svAmI samantabhadrane to bhagavAn mahAvIrasvAmIkI bhI parIkSA karaDAlI hai aura yahA~ taka likhA hai ki devokA Agamana, AkAzame gamana aura chatra-cavarAdi vibhUtiyokI vajahase maiM Apako mahAn-pUjya nahI mAnatA, ye bAteM to mAyAviyo-indrajAliyome bhI pAI jAtI haiN| kyA seTha sAhava svAmI samantabhadra-jaise mahAn AcAryopara isa prakArakA dopa lagAne aura unhe ajaina ThaharAneke lie taiyAra haiN| yadi nahIM to Apako yaha mAnanA hogA ki nIce darjevAlA bhI UMce darjevAlekI parIkSA aura usake guNa-dopokI jA~ca, apanI zaktike anusAra, kara sakatA hai| aura isalie zrAvakokA muniyo tathA AcAryoMke kucha kRtyokI samAlocanA karanA, unake guNa-doSa batalAnA, adhikArakI dRSTise koI anucita kArya nahI hai / isake sivAya mai seTha sAhabase pUchatA hU~ ki kyA sAdhu-sampradAyame kapaTa-veSadhArI, dravyaliMgI, zithilAcArI, alpajJAnI aura aneka prakArake doSoko lagAnevAle sAdhu tathA AcArya nahI hue haiM ? kyA AcAryome maThAdhipati ( gaddInazIna ) bhaTTAraka loga zAmila nahIM hai ? kyA aise AcAryoke banAye-banavAye hue saikaDo grantha jaina-samAjame pracalita nahI hai ? kyA ina granthome zramaNAbhAsa bhaTTArakone apaneko parama AcArya aura munIndra taka nahIM likhA ? kyA bahutase granthome ajJAna, kaSAya aura bhUla Adike kAraNa pIchese kucha milAvaTa nahI huI ? kyA jinasena-trivarNAcAra aura kundakundazrAvakAcAra jaise kucha grantha bar3e AcAryoka nAmase jAlI 1. devAgamanabhoyAna-cAmarAdi-vibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn ||-aaptmiimaasaa 2. aise hI sAdhuoMko lakSya karake 'sajjanacittavallabha' Adi granthoMme unakI kaDI AlocanA kI gaI hai| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA sandeza 601 bane hue nahI ? aura kyA aneka viSayome, ajJAnAdi kisI bhI kAraNase, bahutase AcAryoMme paraspara matabheda nahI rahA hai ? yadi yaha saba kucha huA hai to phira satyakI jA~cake lie athakI parIkSA, mImAsA aura samAlocanA Adike sivA dUsarA aura kauna-sA acchA sAdhana hai jisase yatheSTa lAbha uThAyA jA sake ? zAyada isI sthitikA anubhava karake kisI kavine yaha vAkya kahA hai :jinamata mahala manojJa ati, kaliyuga chAdita pantha / samajha-bUjhake parikhiyo carcA - nirNaya - grantha / / isa vAkyame sApha taurase hame jaina granyokI acchI tarahase parIkSA aura samAlocanA karake unake viSayako grahaNa karaneko salAha dI gaI hai aura usakA kAraNa yaha batalAyA gayA hai ki jainadharmakA vAstavika mArga Ajakala AcchAdita ho rahA haikaliyugane usame taraha-tarahake kAMTe aura jhADa khaDe kara diye haiM, jinako sApha karate hue calanekI jarUrata hai| pa0 AzAdharajIne 'anagAradharmAmRta' kI TokAme kisI vidvAnkA jo nimna prAcIna vAkya uddhRta kiyA hai vaha bhI dhyAnameM rakhe jAneke yogya hai-- paNDitairdhaSTa - cAritraiTharaizca tapodhanaiH / zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // isa vAkyame sakheda yaha batalAyA gayA hai ki jinendra 'bhagavAnke nirmala zAsanako bhraSTacAritra-paDito aura dhUrta-muniyone malIna kara diyA hai| aura isase bhI yahI dhvanita hotA hai ki hame jaina-granthoke viSayako baDI sAvadhAnIke sAtha, khUba parIkSA aura samAlocanAke bAda, grahaNa karanA cAhiye, kyoki ukta mahAtmAokI kRpAse jainazAsanakA nirmalarUpa bahuta kucha mailA ho rahA hai / aisI hAlatame mAlUma nahIM hotA ki seTha sAhaba noMkI Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 yugavIra-nivandhAvalI parIkSAo aura samAlocanAose kyo itanA ghabarAte haiM aura kyo unakA darvAjA banda karanekI phikarame hai| kyA Apa jinasena-trivarNAcArake kartA jaise AcAryoMko 'paramapUjya' AcArya samajhate haiM aura aise hI AcAryokI mAnarakSAke lie ApakA yaha saba prayatna hai ? yadi aisA hai to hame kahanA hogA ki Apa bar3I bhArI bhUlame haiN| aba vaha jamAnA nahI rahA aura na loga itane mUrkha hai jo aise jAlI granthoko bhI mAnaneke lie taiyAra ho jAya / sahRdaya-vidvatsamAjame aba aise granthalekhaka koI Adara nahI pA sakate aura na svAmI samantabhadra-jaise mahApratibhAzAlI aura apUrva maulika granthoke nirmANakartA AcAryokA Adara tathA gaurava kabhI kama ho sakatA hai| isaliye samAlocanAose ghabarAnekI jarUrata nhii| jarUrata hai samAlocanAme kahI huI kisI anyathA bAtako premake sAtha samajhAnekI, jisase usakA spaSTIkaraNa ho ske| samAlocanAose doSokA sazodhana aura bhramokA pRthakkaraNa huA karatA hai aura usase yathArtha vastusthitiko samajhakara zraddhAnake nirmala banAneme bhI bahuta baDI sahAyatA milA karatI hai| isalie satyake upAsako-dvArA sadbhAvase likhI gaI samAlocanAe~ sadA hI abhinandanIya hotI haiN| jo loga aisI samAlocanAose ghabarAte haiM unakI jainadharmaviSayaka-zraddhA, merI rAyameM, bahuta hI kamajora hai aura unakI dazA usa manuSya-jaisI hai jise apane hAthame prApta hue suvarNapara usake zuddha suvarNa honekA vizvAsa nahIM hotA aura isaliye vaha use tapAne AdikI parIkSAme dete hue ghabarAtA hai aura yahI kahatA hai ki tapAnekI kyA jarUrata hai, tapAnese sonekA apamAna hotA hai ? aura usako Agame DAlanevAlA sonekA premI kase kahalA sakatA hai ? jo loga zuddha suvarNake parIkSaka nahI hote Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 nayA sandeza aura apane khoTa-mile hue suvarNako hI zuddha suvarNakI dRSTise dekhate haiM aura usIse prema rakhate haiM, unake suvarName kabhI kisI parIkSaka-dvArA khoTa nikAle jAnepara unakI prAya aisI hI dazA huA karatI hai| ThIka yahI dazA isa samaya hamAre seTha sAhabakI jAna par3atI hai| unhe apane suvarNa (zraddhAspada-sAhitya ) ke khoTa-mizrita karAra diye jAnekA bhaya hai aura usake sazodhana karAneme suvarNakA vajana kama ho jAnekA Dara hai| isIlie Apa aise-aise navIna sadeza sunAkara-samAlocakoko ajenI karAra dekara -parIkSAkA darvAjA banda karAnA cAhate haiM aura zAyada phirase andhazraddhAkA sAmrAjya sthApita karanekI cintAme haiM / Apane apane sandezameM eka bAta yaha bhI kahI hai ki hameM kisI sabhAke sabhApati, kisI patrake sampAdaka aura kisI sthAnake paNDitakI bAtopara dhyAna nahIM denA cAhie aura na unhe pramANa mAnanA cAhie, balki 'gurUNA anugamanaM' ke siddhAnta para calanA cAhie / arthAt hamAre guruone, pUrvAcAryone jo upadeza diyA hai usIke anusAra hameM calanA caahie| yaha sAmAnya siddhAnta kahane-sunaneme jitanA sugama aura rucikara mAlUma hotA hai, anuSThAname utanA sugama aura rucikara nahI hai| bahutase guruoke vacanome paraspara bheda pAyA jAtA hai hara eka viSayame saba AcAryoMkI eka rAya nahI hai| jaba pUrvAcAryoMke paraspara vibhinna zAsana aura mata sAmane Ate haiM taba acche acche AjJA-pradhAniyokI buddhi cakarA jAtI hai aura ve 'kiM kartavyavimUDha' ho jAte haiN| usa samaya parIkSA-pradhAnatA aura apane gharakI akalase kAma lenese hI kAma cala sakatA hai| athavA yo kahiye ki aise parIkSApradhAnI aura khojI vidvAnokI bAtopara dhyAna denese hI kucha natIjA nikala sakatA hai, kevala 'gurUNA anugamanaM' ke siddhAntapara baiThe rahanese Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A 604 yugavIra nibandhAvalI nahI / mai seTha sAhavase pUchatA hU~ ki ( 1 ) eka AcArya sItAko rAvaNakI putrI aura dUsare janakakI putrI batalAte haiM, (2) jambU svAmIkA samAdhi sthAna eka mathurAme, dUsare vipulAcala parvata para aura tIsare koTikapurame ThaharAte haiM, (3) bhadrabAhukake samAdhisthAnako eka zravaNabelagolake candragiri parvatapara, dUsare ujjayinIme batalAte haiM, (4) zrAvakoke aSTamUla guNoke nirUpaNa karaneme eka AcArya kucha kahate haiM, dUsare kucha aura tIsare cauthe kucha aura hI, (5) kucha AcArya chaThI pratimAko 'divAmaithuna - tyAga' batalAte haiM aura kucha ' rAtribhojana - virati, (6) koI guru rAtri bhojanaviratiko chaThA aNuvrata karAra dete haiM aura koI nahI, (7) guNavrata aura zikSAvratake kathanome bhI AcAryoM me paraspara matabheda haiM', (8) kitane hI AcArya brahmANuvratIke lie vezyAkA niSedha karate haiM aura kucha somadeva - jaise AcArya usakA vidhAna karate hai / isI tarahake aura bhI saikaDo matabheda haiM, inamese pratyeka vipayameM kaunase gurukI bAta mAnI jAya aura kaunase kI nahI ? jisakI bAta na mAnI jAya usakI AjJAkA bhaGga karanekA doSa lagegA yA nahI ? aura taba kyA ukta 'guruNAmanumamanaM' ke siddhAntame vAghA nahI AvegI ? kyA Apa usa guruko gurutvase hI cyuta kara deMge ? parIkSA, jA~ca-par3atAla aura yuktivAdako choDakara, Apake pAsa aisI kaunasI gAraTI hai jisase eka gurukI bAta mAnI jAya aura dUsarekI nahI ? kRpAkara yaha to batalAiye ki jitane AcAryoM, bhaTTArako Adi guruoMke vacana ( zAstra ) 1. dekhI lekhakake zAsanabheda - sambandhI lekha, jainahitaiSI bhAga 14 aka 1, 2, 3, 7, 8, 9 tathA 'jainAcAryoM kA zAsanabheda' | 2 vadhU- vittastriyau muktvA sarvatrAnyatra tajjane / mAtAstra sAtanUjeti matirbrahma gRhAzrame // ( yazastilaka ) Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA sandeza 605 samAjame isa samaya pracalita hai athavA sune jAte haiM unamese Apako kauna kaunase guruoke vacana mAnya hai, jisase Apake guruNA anugamana' siddhAntakA kucha phalitArtha to nikale-logoMko yaha to mAlUma ho jAya ki Apa amuka amuka guruo, granthakArokI sabhI vAtoko A~kheM banda kara mAna lenekA parAmarza de rahe haiN| sAtha hI yaha bhI batalAiye ki yadi unake kayanome bhI paraspara virodha pAyA jAya to phira Apa unamese kaunaseko gurutvame cyuta kareMge aura kyokara / kevala eka sAmAnya vAkya kaha denese koI natIjA nahI nikala sktaa| bhale hI sAkSAt guruoke sambandhame Apake isa siddhAnta-vAkyakA kucha acchA upayoga ho sake, parantu paramparA-guruo aura vibhinna matoke dhAraka vahaguruoke sambandhame vaha vilkula nirApada mAlUma nahIM hotA aura na sarvathA usIke AdhAra para rahA jA sakatA hai-khAsakara isa kalikAlame java ki bhraSTacaritra-paNDito aura dhUrta-muniyoke dvArA jainazAsana vahuta kucha mailA ( malina ) kiyA jA cukA hai| ___ Ajakala hindU sAdhuome kitanA atyAcAra baDhA huA hai aura ve apane sAdhudharmase kitane patita ho rahe haiM, yaha vAta kisIse chipI nahI hai| unakI caritra-zuddhi aura utthAnake lie, athavA dUsaroko sanmArga dikhalAneke lie, kyA kisI gRhasthako yaha samajhakara unake dopokI AlocanA nahI karanI cAhie ki ve sAdhu haiM aura hama gRhastha, hame gurujanokI samAlocanA karanekA adhikAra nahI ? aura kyA aisI samAlocanA karanevAlA hindU nahI rahegA ? yadi seTha sAhava aisA kucha nahI mAnate, balki deza, dharma aura samAja kI unnatike lie vaisI samAlocanAokA honA Avazyaka samajhate haiM to unhe jaina-samAlocakoko bhI usI dRSTise Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 yugavIra-nivandhAvanI dekhanA caahie| koI vajaha nahIM hai ki kyo truTipUrNa sAdhuo aura truTipUrNa granthokI, samyak AlocanA-dvArA, truTiyA~ dikhalAkara janatAko unase sAvadhAna na kiyA jAya aura kyo isa tarahapara unnatike mArgako adhikAdhika prazasta vanAnekA yatna na kiyA jaay| AzA hai, vastusthitikA digdarzana karAnevAle isa lekhapara seTha sAhava zAntike sAtha vicAra kareMge aura vana sakegA to sayata-bhASAme, yogya uttarase bhI kRtArtha karanekI kRpA kreNge| noTa-seTha sAhavakA koI uttara prApta nahI humA / 1. jaina hitaiSI, bhAga 15 aMka 6, aprela 1921 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAkA viSaya anuvAda Ajakala bahudhA granthake anuvAdokI bar3I hI durdazA hai, unake likhane-likhAneme bahuta hI, asAvadhAnI tathA pramAdase kAma liyA jAtA hai, jisake jIme AtA hai vahI kalama uThAkara kisI grathakA anuvAda yA usapara TIkA-TippaNI likhane baiTha jAtA hai aura isa vAtakI prAya koI parvAha nahI kI jAtI ki anuvAdakame usa viSayakI acchI yogyatA athavA usakA paryApta anubhava bhI hai yA ki nhiiN| kitane hI vidvAn to mAtra apanI AjIvikA calAne yA usame sahAyatA pahu~cAneke liye hI anuvAda-kArya karate haiM aura prakAzakose phArmoke hisAbase apanI ujarata lete haiN| unhe apanI yogyatA aura anubhavako dekhanekI kyA paDI ? khAsakara aisI hAlatame jabaki samAja-dvArA unakI kRtiyokI koI acchI jA~ca na hotI ho| aise logokI dRSTi grathake gahare adhyayana aura mananakI ora prAya nahI hotI, aura isaliye ve anuvAdame adhika athavA paryApta parizrama na karake prAya. calatA huA sAdhAraNa anuvAda hI prastuta karate haiM, jisase thoDe samayame adhika paise paidA kiye jA skeN| grantha bhI anuvAdake lie prAya aise hI cune jAte haiM jinakI bhASA sarala ho, artha bhI gabhIra na ho aura isalie jinake anuvAdame adhika parizrama na karanA 'pdde| isIse pichale bhaTTArako AdikA purANa-caritAdi-viSayaka sAdhAraNa sAhitya hI Ajakala adhika anuvAdita ho rahA hai| mujhe aise kitane hI Adhunika anuvAdoko dekhanekA avasara milA hai jiname kahI to mUlagranthakI kucha bAtoko choDa diyA gayA, kahI Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 yugavIra-nivandhAvalI vahuta-sI bAteM isa Dhagase baDhA dI gaI jisase paDhane vAloko ve mUlagranthakI hI bAteM mAlUma par3eM aura kahI-kahI arthakA vilkula hI anartha kiyA gayA hai| aise bahutase anuvAdoke sAtha mUla bhI nahIM diyA gayA aura isase unakI galatIkA koI patA na calane aura usake rUDha ho jAnekI bahuta kucha sabhAvanA rahatI hai| kitane hI mahAn grathoke anuvAda aise zrIhIna bhI dekhe gaye jo gratha-gauravake anukUla nahIM, jinase mUla gathakA bhAva acchI taraha parisphuTa nahI hotA, balki kahIM-kahI to ve mUla grathake mahatvako bhI kama karate hue jAna par3ate haiN| yaha saba dekhakara cittapara vaDI coTa lagatI hai| ni sandeha, yaha 'eka vaDI hI cintAkA' viSaya hai aura isase bhaviSyame bahuta kucha hAni pahu~canekI sabhAvanA hai| merI icchA kaI bAra aise anuvAdopara kucha likhane athavA prakAza DAlanekI huI, parantu samayAbhAvane mujhe vaisA nahIM karane diyaa| hAla meM eka aisA hI tAjA anuvAda mere hAtha paDA hai, usameM aitihAsika viparyAsako dekhakara mujhase nahI rahA gayA aura isaliye, samaya na hote hue bhI, Aja mai udAharaNake taurapara usIkA kucha thoDAsA paricaya apane pAThakoko deneke liye prastuta huA hU~ aura vaha isa prakAra hai : 'digambara jaina' ke aThArahaveM varSake upahArame 'zrAvakAcAra dvitIya bhAga' nAmase eka gratha vitarita huA hai, jisake anuvAdaka hai pa0 nandalAlajI cAvalI nivAsI / mUlagratha guNabhUpaNa AcAryakA banAyA huA hai jo ki vikramakI prAya. 14 vI zatAbdIke vidvAn the, aura usakA nAma hai 'bhavyacittavallabha' athavA 'bhavyajanacittavallabhazrAvakAcAra' / anuvAdake sAthameM mUlanathake padyoko kramaza uddhRta nahI kiyA gyaa| hAM, pIchese sArA hI mUlagratha isa dvitIya Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAkA viSaya anuvAda 609 bhAgake antame joDa diyA hai aura ise prakAzaka mahAzayakI vaDI kRpA samajhanI caahiye| isa grathame grathakatani apane paricayakA jo eka padya diyA hai vaha isa prakAra hai - vikhyAto'sti samastalokavalaye zrImUlasaMgho'naghaH tabAbhUdvinayenduradbhutamatiH zrIsAgarendoH suta / tacchiSyo'jani moha - bhUbhRdazanistrailokyakIrtimuniH tacchiSyo guNabhUpaNa samabhavatsyAdvAda(di) cUr3AmaNiH // isa padyame bahuta hI spaSTa zabdo-dvArA yaha batalAyA gayA hai ki-'sampUrNa jagatame mUlasagha nAmakA eka nirdopa sagha prasiddha hai, usame zrI 'sAgaracanda' ke ziSya 'vinayacandra' (muni) hue, jo adbhut vuddhike dhAraka the, vinayacandrake ziSya 'trailokyakIrti' muni hue jo moharUpI parvatake lie vajrake samAna the aura trailokyakIrti munike ziSya guNabhUSaNa hue jo syAvAda(di) cUDAmaNi haiM arthAt syAvAda vidyAke jAnevAlome isa samaya pradhAna hai / ' aba isI padyake 50 nandalAlajI kRta anuvAdako lIjiye / Apa likhate haiM - "samasta sasAramai mUlasagha atyanta prasiddha hai aura mahAn pUrupose mAnya hai| usa mUlasaghame parama tejasvI samasta vidyAke pAragAmI zrI sAgaracanda nAmaka vidvAn hue| zrIsAgaracandrake 1 isa padya para 259 aura 260 aise do nambara DAle gaye haiM aura isase aisA sUcita hotA hai ki zAyada anuvAdakajIne ise eka padya na samajhakara padya-dvitaya samajhA hai, parantu aisA nahIM hai| yaha zArdUlavikrIDita chandameM eka hI padya hai| isI taraha para aura bhI poko ekaekakI jagaha do do padyoMmeM vaoNTa diyA hai, aura isase granthakI padya-sakhyA vigaDa gaI-ullekhake anusAra nahIM rhii| Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 yugavIra nivanyAvalI Adya zipya moharUpI parvatako nAza karaneke liye vajra samAna trilokame prasiddha kItivAn aura vidvAnose mAnya zrI guNabhUpaNa svAmI utpanna hue jo syAvAda vANIko jAnaneke liye cUDAmaNi ranake samAna dedIpyamAna the|" vijJa pAThakajana / detA, kaisA aura kitanA vicitra anuvAda haiN| mAlUma nahI hotA 'mahAn purupose mAnya, parama tejasvI, samasta vidyAke pAragAmI, Adya aura vidvAnose mAnya' yaha sava konameM vizeSaNapadokA anuvAda kiyA gayA hai| mUlameM to ina arthoke dyotaka koI bhI vizeSaNapada nahIM hai aura 'syAvAda vANIko jAnaneke liye cUDAmaNi ratnake samAna daidIpyamAna the' yaha 'lyAdvAdacUDAmaNi' padakA jo anuvAda kiyA gayA hai vaha vaDA hI vilakSaNa jAna paDatA hai| isame 'vANIko jAnaneke liye daidIpyamAna hone' ne to sAre anuvAdako hI daidIpyamAna kara diyA hai / / parantu ina saba bAtoko bhI rahane dIjiye, isa anuvAdake dvArA ve guNabhUpaNa AcArya jo sAgaracandake ziSyake bhI ziSya nahI, kintu praziSya the, mAgaracandake hI ziSya banA diye gae haiM aura ziSya bhI kaise ? Adya ziSya / / isake sivAya, guNabhUpaNake sAkSAt guru 'lokya kIti' tathA dAdA guru 'vinayacandra' dono kA nAmataka bhI ur3A diyA gyaa| unake vizeSaNokI to phira bAta hI kyA ? yaha sava satyakA kitanA vyAghAta aura aitihAsika tathyakA kitanA viparyAsa hai / / ise vijJa pAThaka svaya samajha sakate haiN| mUla padya bahuta hI sugama hai, usame eka jagaha 'zrI sAgarendo suta' aura do jagaha 'tacchiSya ' 'tacchiSya,' pada Ae hai aura unase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki grathakAna usame apanese pahalekI tIna pIDhiyokA ullekha kiyA hai, parantu phira bhI anuvAdakajIne isapara koI dhyAna nahIM diyaa| jAna Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAkA viSaya anuvAda 611 paDatA hai unhe 'suta ' padake vAda tacchiSya ' padokA prayoga kucha vyartha jAna par3A hai aura isIliye unhone 'lokyakIrti / nAmake sajJApadako 'trilokame prasiddha kIrtivAn' isa rUpase anuvAdita karake use guNabhUpaNakA hI eka vizeSaNa banA diyA hai| aura 'vinayendu' (vinayacanda ) tathA 'adbhutamati ' padokA anuvAda karanA ve zAyada bhUla gaye / / astu / ___athakartAne ukta padyame apanI jisa guru-paramparAkA ullekha kiyA hai usakA samarthana dUsare pramANose bhI hotA hai| yadyapi, prakRta padyakI spaSTa sthitime, unhe yahaoNpara uddhRta karanekI jarUrata nahI hai phira bhI sAdhAraNa pAThakoke satopArtha namUneke taurapara kucha paricaya nIce diyA jAtA hai - (1) paDita AzAdharajIne 'iSTopadeza' kI TIkA vinayacandramunike kahanese ( 'vinayendumunervAkyAt' ) likhI hai aura vinayacandrako sAgaracandra ( sAgarendu ) kA ziSya batalAyA hai - ___ 'upazama iva mUrta. sAgarendusunIndrAdajani vinayacandra snyckoraikcndrH|' isase ukta padyake dvitIya caraNakA samarthana hotA hai aura yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki sAgaracandrake ziSya ( muta ) vinayacandra (vinayendu ) the, guNabhUpaNa nhiiN| (2) paM0 bAmadeva, apane 'bhAvasagraha kI prazastime, mUlasaghake 'trilokyakIrti' ko vinayacandra (vinayendu ) kA ziSya likhate haiM - bhUyAdbhavyajanasya vizvamahita zrImUlasaMgha zriya yatrAbhUdvinayendurabhutaguNa. sacchIladugdhArNava / tacchiSyo'jani bhadramUrtiramalaulokyakIrtiH zazI yenaikAntamahAtama pramathitaM syAdvAdavidyAkarai / / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 yugavIra-nivandhAvalI isase ukta padyake tRtIya caraName 'vinayendu' ke ziSyarUpase trailokyakIrti nAmaka munikA jo ullekha pAyA jAtA hai usakA samarthana hotA hai| sAtha hI, yaha jAnA jAtA hai ki caturtha caraNameM 'tacchipya ' padake dvArA guNabhUpaNane apaneko inhI 'trailokyakIrti' munikA ziSya sUcita kiyA hai aura isalie 'lokyakoti' guNabhUpaNakA vizepaNa nahIM hai, balki yaha unake gurukA nAma hai, jisakA smaraNa unhone prakArAntarase granthake magalAcaraName bhI 'praNamya nijagatkIti' ityAdirUpase kiyA hai| (3) pa0 vAmadeva lokyakIrtike praziSya the| unakA banAyA huA trailokyadIpaka nAmakA bhI eka grantha hai, jisame trailokyakIti munikI prazasAke kaI padya diye hai, aura yaha grantha unhI 'prAgvATavazI' nemidevakI prArthanApara likhA gayA tathA unhIke nAmAkita kiyA gayA jinakI prArthanApara guNabhUpaNakA ukta zrAvakAcAra likhA gayA aura nAmAkita kiyA gayA hai| nemidevake vazakA varNana karanevAle aura usakI prazasA tathA AzIrvAdako liye hue ve tIno padya bhI isame jyoke tyo uddhRta pAye jAte haiM jo zrAvakAcArame 'astyatravaMza' se prArambha hokara 'nemizcira nandatu' para samApta hote haiM / isase vAmadevakA guNabhUSaNake sAtha sambandha sthApita hotA hai aura yaha spaSTa ho jAtA hai ki pa0 vAmadevane apane bhAvasagraha Adi granthome jina 'vinayendu' aura 'lokyakIrti' nAmaka muniyokA ullekha kiyA hai unhIkA ullekha guNabhUSaNane bhI apane zrAvakAcArame kiyA hai| dono ullekha isa viSayame samAna hai, aura isaliye guNabhUSaNako sAgaracandakA ziSya likhanA aura trailokyakIrti' nAmake sajJApadako bhI guNabhUpaNakA vizeSaNa banA denA koI artha nahI rkhtaa| isa saba kathanase pAThaka sahajame hI yaha anubhava kara sakate Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAkA viSaya anuvAda 613 hai ki ukta anuvAda kitanA be-soce-samajhe kiyA gayA hai, kisa kadara beDhagA hai aura usame kitanI adhika aitihAsika viparItatA pAI jAtI hai, jo pAThakoko gumarAha karatI hai| anuvAdakajI, 'lekhakake do zabda' nAmakI bhUmikAme, apane anuvAdako eka svatatra anuvAdakI sajJA dete haiM, parantu yaha acchI svatatratA huI jisake dvArA eka AcAryake guru aura dAdAguru donokA hI nAma luptakara diyA gayA aura unhe unake guruke bhI dAdAgurukA ziSya banAkara unhIke samakAlIna ThaharA diyA gayA / jaba eka bahuta hI sugama padyake anuvAdakI aisI hAlatame aura usame adhikatA, hInatA, viparItArthatA Adike sabhI doSa pAye jAte haiM taba dUsare padyoke anuvAdakA kyA hAla hogA, ise pAThaka svaya soca sakate haiN| kheda hai mere pAsa itanA samaya nahI ki maiM sAre anuvAdakI jaoNca' prakaTa karU~-sArA anuvAda bahuta kucha truTiyo tathA doSose paripUrNa hai aura usapara eka baDA pothA likhA jA sakatA hai, maine kevala eka namUnA prastuta kiyA hai, usaparase zeSa pathake anuvAdako, aura isI taraha dUsare granyoke anuvAdoko bhI jA~cane-UMcAnekI ora vidvAno tathA dUsare samAjahitaiSiyokA dhyAna jAnA cAhiye / anuvAdakokI aisI nirakuzapravRtti aura lAparvAhI avazya hI niyatraNa kiye jAneke yogya hai| samAjako isa ora zIghra dhyAna denA caahiye| anyathA, yaha roga dinapara dina aura baDhatA jaaygaa| usakI vRddhise samAjakA jJAna vikRta ho jAyagA, athavA vaha vikRta hI utpanna hogA, aura Ageko vastusthitiyoko samajhaneme baDI-baDI dikkateM peza aaeNgii| samAjakI vartamAna avyavasthA, duravasthA aura asagaThita sthitiko dekhate hue, yadyapi, usase abhI yaha AzA nahI kI jA Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 yugavIra- nibandhAvalI sakatI ki vaha satyapriya yogya vidvAnokI koI aisI samartha samiti khar3I kara sakegI jisakA kAma hI anuvAdokI jA~ca ho aura jisake dvArA pAsa ( pArita ) kiye hue anuvAda hI prAya vizvasanIya samajhe jaoNya, parantu samAjake suyogya tathA anubhavI vidvAnose yaha AzA jarUra kI jA sakatI hai ki ve 'samAlocaka' baneM / satya-samAlocakokI kRpAse hI doSokA sudhAra aura truTiyokA bahuta kucha parihAra hotA hai, lekhakokI nirakuzatA jAtI rahatI hai, burAiyokI jar3a kaTa jAtI hai aura sarvatra unnatikA pavana bahane lagatA hai| kitane hI dezo tathA jAtiyoke sAhityakA sudhAra aura uddhAra inhI samAlocakokI kRpAkA eka mAtra phala hai / Ajakala samAlocanAkA adhikatara bhAra patrasampAdakopara paDA huA hai, parantu una becAroko itanI phursata kahA~ hai ki ve apane pAsa Ae hue sabhI grathoko pUrA par3heM, unakI acchI jaoNca kare aura phira ThIka-ThIka samAlocanA kareM ? aura isaliye ve bahudhA prApta granthokA kucha thoDA-sA paricaya de - dilAkara unakI prazasA Adime sAdhAraNa taura para kucha likhalikhAkara athavA lekhaka-prakAzakako dhanyavAda bheTa karake hI chuTTI pA lete aura apanA piNDa chuDA lete haiM / aisI calatI huI samAlocanAose samAlocanAke arthakI siddhi nahI ho sakatI / isaliye samAjake satyaniSTha aura hitacintaka vidvAnoko isa ora khAsa taurase dhyAna denA cAhie aura eka jajake taurapara anuvAda- jA~ca ke kAryako bhI apane hAthome lenA cAhiye / unhe, kamase kama, jisa kisI bhI anuvAda grathame koI truTi mAlUma paDe - mUlase koI virodha najara Ae - use vinA kisI saMkocake yuktipUrvaka sayata bhASAme samAjake sAmane rakhanA cAhiye aura aisA karanA apanA kartavya samajhanA cAhiye / samAjake patra Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAkA viSaya anuvAda sampAdakoko bhI adhika sAvadhAna hone aura apanI pravRttime kucha sudhAra karanekI jarUrata hai| unhe apane kartavyakA-apanI jimmedArIkA-~~-dRDhatAke sAtha pAlana karanA cAhiye, apane zabdokA mUlya samajhanA cAhiye aura kisI bhI anuvAda-ganthakI acchI jaoNca kiye binA vaise hI usakI prazasAke pula na vA~dha dene caahiye| aisA honepara samAjake hita tathA sAhityakI rakSA hogI aura anuvAda-kArya bhI vahuta-kucha unnata ho skegaa| dharmake premI aura samAjakA hita cAhanevAle anuvAdakoke liye aisI satya-samAlocanAose vicalita yA aprasanna honekI koI vajaha nahI ho sktii| unhe ulaTA samAlocakokA upakAra mAnate hue apanI truTiyoko dUra karane aura usake phalasvarUpa acche anuvAdaka bananekA bharasaka prayatna karanA cAhiye / isImeM usakA tathA samAjakA hita aura kalyANa hai| isake sivAya, prakAzakoko bhI cAhiye ki ve, jahaoNtaka bana sake, mUlagrathake sAtha hI anuvAdako prakAzita kiyA kareM aura prakAzanase pahale eka-do acche vidvAnoko dikhalAkara usakI jA~ca bhI karA liyA kreN| aisA honepara mUlagranthokA uddhAra hogA, vidvAnoko anuvAdoke jA~caneme sahAyatA milegI aura prakAzakoko bhI koI hAni uThAnI nahI pddegii| pratyuta isake, unake prakAzanokI sAkha aura prAmANikatA bddhegii| AzA hai samAjake vidvAna, patra-sampAdaka, anuvAdaka aura prakAzaka sabhI isa samayocita sUcanA tathA prArthanApara dhyAna deMge aura apane-apane kartavyakA pAlana karate hue samAjahitavRddhikA yatna kreNge| 1 jainajamata, tA0 16-1-1926 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya : 6 : vra0 zItalaprasAdajIne kitanI hI bAra yaha pukAra macAI he ki hamAre baDe baDe padavIdhara athavA upAdhidhArI paDitoko, jinake Upara jainasiddhAntokI rakSAkA uttaradAyitva hai, paDita daravArIlAlajIke una lekhokA yukti-purassara uttara denA cAhiye jo "jainadharmakA marma" nAmako lekhamAlA ke antargata 'jainajagat' me prakAzita ho rahe haiM aura jinake dvArA jainadharmake kitane hI mahAn eva mUla siddhAntokA mUloccheda kiyA jA rahA haiuttara na denese vaDI hAni ho rahI hai / java ApakI ina pukAropara koI dhyAna nahI diyA gayA aura idhara pa0 daravArI - lAlajIne jainasamAja se alahadagIsI akhtiyAra karake "satyasamAja" kI sthApanA kara DAlI taba brahmacArIjI bahuta hI becaina hue aura unhone eka vaDI hI joradAra AvAz2a uThAI -- jisakI Apase AzA bhI nahI kI jA sakatI thI-- aura use 11 akTUbara san 1934 ke jainamitra - dvArA braoNDakAsTa kiyA / isa gaharI pukArame Apane ukta paDitopara ghora akarmaNyatA, karttavyapAlaname udAsInatA, AlasIpana, utsAhahInatA, sAhasazUnyatA, samAjasevA se vimukhatA, dhArmikapatanatA aura ghora mahAghora kAyaratA Adike Aropa ( iljAma ) lagAye, aura unhe hara tarahase maidAname utarakara jaina- siddhAntopara honevAle AkramaNako rokane eva siddhAntokI rakSA karaneke liye prerita kiyA / aura yahA~taka bhI kaha DAlA ki yadi ina paDito se siddhAntarakSA aura jainadharmakI prabhAvanAkA yaha hetu siddha nahI Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya hotA hai to inake utpAdaka vidyAlayoko niSphala samajhanA cAhiye aura kahanA cAhiye ki unakA uddezya saphala nahI huA-bhale hI ye loga AjIvikAke badalemeM niyamita zikSA de denekA sAdhAraNa kAma karate ho| parantu hamAre ye tarkazAstrI, nyAyatIrtha, nyAyAcArya, nyAyAlakAra, siddhAntazAstrI, jainadarzana-divAkara, vyAkhyAnavAcaspati aura vAdIbhakesarI Adi ina sava Aropoko pI gaye aura kisIne bhI Tasase masa nahI kiyaa| eka vecAre pa0 rAjendrakumArajI nyAyatIrtha apanI mAna-maryAdA eva padakI lAja rakhaneke liye jo kucha thoDA-bahuta kArya Ana maNake virodha kara rahe the use ve barAbara akele hI maidAnamai khaDe karate rahe, jisake liye ve dhanyavAda ke pAtra hai, parantu unakI raphtAra nahI badalI-usameM pragati nahI huI-aura antako unhone bhI sahayogake abhAvame hatotsAha hokara hathiyAra DAla diye / / unake zAstrArtha-saghakA patra 'jainadarzana' bhI jo pa0 daravArIlAlajIke lekhokA uttara deneke uddezyase hI nikAlA gayA thA, Ajakala isa vipayame prAya mauna hai-usameM isakI yathepTa carcA taka nahI hai !! idhara brahmacArI pa0 dopacandajI vIna anubhava kiyA ki pa0 daravArIlAlajIkI ukta lekhamAlAke aneka lekha jainAgamake viruddha tathA jainadharmake siddhAntokA mUloccheda karanevAle haiM aura unase kitane hI kaoNlejake vidyAthiyo eva zikSAprApta sadgRhastho takake zraddhAna Dola rahe haiM aura ve "jainajagat' ke ( ukta lekhamAlAke) vAkyoko akSaraza satya samajhate hue jainasiddhAntome 1 pa0 rAjendrakumArajIse pahale mandasaurake paM0 bhagavAnadAsajI jaina zAstrIne bhI ukta lekhamAlAke virodharme kucha likhanA 'jainamitra' meM prArambha kiyA thA, parantu ve use pahale hI chor3a baiThe the / Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 yugavIra - nivandhAvalI sandeha karane lage haiM / isase unake dilapara bhArI coTa lagI, aura isaliye unhone apanI dukha-dardabharI pukAra samAjake ukta padavIdhara vidvAno se katipaya pratiSThita eva jainadharmake karNadhAra vidvAnoke pAsa pahu~cAI -- kuchase sAkSAt milakara apanA ronA royA aura kuchako patro dvArA ukta lekhokA yukti-purassara uttara denekI preraNA kI / parantu kahI se bhI unhe koI AzvAsana athavA santoSajanaka uttara nahI milaa| jo uttara mile ve isa TAipake the- " (1) jainajagatko paDhanA hI nahI cAhiye, (2) jainajagatke lekhokA uttara na denA hI usakA uttara hai, (3) vyarthake TaTome paDane kI apekSA svAdhyAya karake apanA AtmakalyANa karanA hI zreyaskara hai, (4) Apa bhI anubhavI vayovRddha haiM, Apa hI likhiye, (5) likhane do, kahA~ taka likhate haiM, savakA uttara eka sAtha ho jAyagA, (6) hamako paDhAne sambandhI kArya se avakAza nahI milatA aura mastiSka thaka jAtA hai / " isase dukhita aura khedakhinna hokara unhoMne "jainavidvAnoke maunase dhArmika hAni" nAmakI eka joradAra pukAra, apane aura tyAgamUrti bAbA bhAgIrathajI varNIke hastAkSarose 18 akTUbara san 1934 ke "jainamitra" me prakAzita karAI / isa pukArame, pa0 darabArIlAlajI ke lekhokI prakRti, unase honevAle bure asara, amuka-amuka jaina - siddhAntopara kuThArAghAta, aneka kaoNlejake vidyArthiyoM aura zikSita sadgRhasthose milanekA sakSipta hAla aura unakI sabase baDI dalIla sAgarame pa0 darabArIlAlajIse 1 1 usa dalIlameM, samAjake pradhAna pradhAna nyAyAcAyoM, nyAyAlaGkAroM aura siddhAntazAstriyoke nAmoM kA ullekha karate hue yaha kahA gayA hai| ki 'nava samAjame aise aise diggaja vidvAn maujUda hai aura ukta lekhamAlA Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya 619 unake mantavyakA pUchA jAnA aura unakA uttara2 jainasamAjake katipaya pratiSThita vidvAnose milane, patravyavahAra karane aura unase prApta honevAle asantopajanaka uttarokA digdarzana, ityAdi bAtokA ullekha karate hue baDe hI vinamra tathA mArmika zabdome jainadharmake karNadhAra vidvAnose tathA AcArya munisaghose bhI yaha nivedana kiyA gayA ki ve aba zIghra hI apanA mauna bhaga karake ukta lekhamAlAkA yuktipurassara prativAda sabhya-bhASAme nikAleM, sadigdhatAko prApta hue prANiyoko asadigdha karake puna sanmArgame sthira kareM aura isa taraha hotI huI dhArmika aprabhAvanAko rokeM / sAtha hI, yaha bhI upayogI sUcanA kI gaI ki isa samaya to ko nikalate hue varSoM bIta gaye taba unameMse kisIkA bhI ukta lekhoke viruddha jaina-siddhAntoMkI puSTike lie yuktipurassara uttarakA na likhanA ita vAtako sUcita karatA hai ki una lekhoMkA kucha uttara hai hI nahIM, yadi sapramANa uttara hotA to jainadharmake mUlapara kuThArAghAta hote hue dekhakara bhI aise aise vidvAn mauna dhAraNa karake nahIM baiThe rahate-ve prArambha ne hI viSavelameM phala lageM usake pahale hI use kATa dete|' 2 pa0 daravArIlAlajIne jo uttara diyA vaha isa prakAra hainahIM cAhatA ki jainadharmako hAni pahuMce aura loga mere anuyAtI vana jAya, parantu maiMne apane abhyAsa aura anubhavase jo nizcaya kiyA hai usIko janatAke samakSa rakkhA hai aura rkyuuNgaa| yadi vAttavarne maiM bhUlatA hU~ aura merI yuktiyA~ poca hai to samAjame bahuta bar3e bar3e vidvAn hai ve mujhe merI bhUla samajhA deveM, merI yuktiyAnA sapanAma tabhyatAle khaNDana kara deveM tAki maiM samajha sakU~ ki maiM vAntavaneM bhUla rahA huuN| aura aisA honese maiM satyakI dRSTise use vinA saGkoca vIkAra kara luuNgaa| yadi mere vicAroMke viruddha suyuktiyoM dvArA nerI bhUla nahIM batAI taba maiMne jo satyakI khoja kI hai use choDaneko taiyAra nahIM ho sakatA aura apane picAra janatAke lAbhArya unale snmukha rakhatA rahU~gA ! ityAdi / " Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 yugavIra-nivandhAvalI kevala eka vyakti (pa0 darabArIlAlajI) ko hI yathArtha mArga darzA denese kAma cala sakatA hai, bAdako-isa maunake aura kucha samaya kAyama rahanepara phira hajAroko samajhAnA-mArgame puna sthira karanA-bahuta kaThina ho jaaygaa| parantu varNidvayakI yaha bhArI pukAra bhI samAjake bahare kAnopara par3I aura uttarame kahIse bhI koI AhaTa sunAI nahI pddii| jina dhurandhara vidvAnose uttarakI AzA rakkhI gaI thI, unake kAno para jUM taka bhI nahIM reMgI / / isase ukta dono brahmacArI hatAza hokara baiTha gaye / parantu jAna paDatA hai bra0 zItalaprasAdajI abhI bilkula hatAza nahI hue haiM / isIse kucha arseke lambe maunake bAda unhone hAlame "jainasiddhAntakI rakSA" nAmakI eka aura pukAra apane oNphiziyeTiMga sampAdakakI ora se 26 akTUbara san 1936 ke jainamitrame prakAzita karAI hai aura usame amuka amuka jainAcAryoke vacanarUpa Agama vAkyokA jo koI khaNDana kare usakA samAdhAna karanA jaina vidvAnokA parama kartavya hai ityAdi batalAte hue, pa0 darabArIlAlajIkI "jainadharma-mImAsA'' nAmaka usa pustakakI prati-mImAsA karanekI bhI jarUrata jAhira kI hai, jo ki jainajagatme pragaTa hone vAlI "jainadharmakA marma' nAmakI lekhamAlAkA hI eka sagraha eva aza hai| sAtha hI yaha prakaTa karate hue ki aisI pustakakA uttara deneke liye vidvAnokI eka kameTI honI cAhiye, pradhAnata zAstrArthasagha ambAlA chAvanIko yaha preraNA kI hai ki vaha isa kAmako apane Upara leve aura ukta pustakakA uttara taiyAra karake mAnanIya pA~ca vidvAnoke dvArA sazodhita karAkara unake hastAkSarase prakaTa karAve, aura isa taraha apane saghakI upayogitAko ghoSita kre| yadi vaha isa kAmako Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya 621 na kara sake to vaisA prakaTa kare, taba dUsarI koI vidvanmaNDalI sthApita kI jaave| yaha pukAra yadyapi bahuta hI dabe zabdome-mAno nirAzAkrAnta hRdayase-kI gaI hai aura una pichalI pukAroke mukAbaleme vilkula hI nagaNya hai, phira bhI isa bAtako sUcita karaneke liye paryApta hai ki abhItaka pa0 daravArIlAlajIke lekhoke virodha pukAra banda nahIM huI hai-vaha barAvara jArI hai|' parantu jaba pichalI itanI bhArI-bhArI pukAreM hI ina padavIdhara paDitokI akarmaNyatAse TakArAkara nirarthaka siddha hocukI hai, taba aisI sAdhAraNa pukArakA to unapara asara hI kyA ho sakatA hai ? rahI zAstrArthasaghakI bAta, so vaha pahalese hI samAja ke paDitokA sahayoga prApta na honese isa vipayameM hathiyAra DAle hue hai / usake patra 'jainadarzana' kI nItikA vyAvahArika rUpa bhI Ajakala prAya vadalA huA hai| sahayogake abhAvame vaha akelA ukta pustakakA acchA prauDha uttara taiyAra kara sakegA aura pA~ca gaNyamAnya jaina vidvAnose usakI jA~ca eva sazodhanAdika kArya karAkara usapara unake hastAkSara bhI prApta karAnemeM samartha ho sakegA, aisI AzA bahuta hI kama-prAya nahIke barAbara jAna paDatI hai| aura isaliye yaha pukAra pukAramAtra hI raha jAtI hai-usame kucha bhI hone-jAnevAlA mAlUma nahI hotA / yadi ye saba pukAreM mahaja pukAraneke liye hI haiM taba to kucha kahane sunanekI jarUrata nahIM hai / aura yadi yaha cAhA jAtA hai ki 1 zvetAmbara samAjakI orase isa viSayameM kyA kucha pukAra macI hai aura maca rahI hai, usakA hAla mujhe mAlUma nahIM hai| kisI zvetAmbara vidvAn ko use satyasandezameM prakaTa karanA cAhie / Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 633 ra pukAreM saphana ho to savane pahale asaphalatAke rahasyako mAlUma karate hue yaha jAnane kI jarUrata hai ki jinheM lakSya karake ye nava ko jAtI hai kucha hare to nahIM haiM, unake kAna meM vAdeM tI huI nahIM hai, ve to nahIM hai| utanA jJAna utanA vana honA cAhiye jo use saphala banA vAmAra athavA anya prakArane agata honeke sAya nAtha pukArake pA jo unake rAnI dUra kara sake. kAnAMmeM lagI DATI ko nikAla ke nikara sake, azaktatA ko dUra bhagA sake aura isa taraha unheM kAryame utAra kara unase yayeSTa kArya le sake / jaba taka yaha saba nahIM hotA taba taka ina pukArIkA kucha bhI natIjA nahIM hai-ve nava araNyarodanake samAna vyartha haiM / isameM sandeha nahIM ki pa0 daravArIlAlajIkI nihagarjanA ke sAmane ina upAdhidhArI paDitone apanI jisa manovRttikA paricaya diyA hai aura jo rukha aliyAra kiyA hai vaha bahuta hI lajjAjanaka hai - usane samAjame inakI pojIzana gira gaI hai, itanA hI nahI, balki samAjako inake kAraNa lajjita bhI honA paDA hai aura dharmako bhI kitanI hI hAni uThAnI paDI hai / isame pa0 daravArIlAlajI kA koI doSa nahI hai / unhone pa0 dIpacadajI varNIko jo uttara diyA hai aura jo pIche eka phuTanoTame uddhRta usame lAga-lapeTakI vaha bilkula spaSTa he kiyA jA cukA hai koI bAta nahI hai / hara zakhsa apane una vicAroko, jinhe vaha satya samajhatA hai, usa vakta taka prakaTa karaneme svatantra hai, java taka ki unakA yogya prativAda na kara diyA jAya athavA ucita samAdhAnake dvArA unhe vadala na diyA jAya / isa prakArakA apanA uttara ve aura bhI aneka bAra jainajagatma prakAzita kara cuke haiM / aura isase unake samAdhAnakI sArI jimmedArI una diggaja kahe -- Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya 623 jAnevAle paDitoke sirapara A paDatI he jo nyAyatIrtha, nyAyAcArya nyAyAlakAra, siddhAtazAstrI, jainadarzanadivAkara ora vAdIbhakesarI jaisI UMcI-UMcI padaviyA~-upAdhiyA~ dhAraNa kiye hue haiN| gveda hai ki unhone apane uttaradAyitvako nahI samajhA aura isIme mAmalA itanA tUla pakaDa gayA / anyathA, usake isa hada taka pahu~canekI nauvata hI na aatii| aisI koI bAta nahI ki ina paDitoko yuktipurassara likhanA na AtA ho, na A sakatA ho yA vaisA likhaneke yogya ye parizrama na kara sakate ho| jarUra AtA hai, A sakatA hai aura ye parizrama bhI khUva kara sakate haiN| isI taraha yaha bhI nahIM ki paDita daravArIlAlajIke lekhome truTiyA~ na ho yA ve Apattike yogya hI na ho| unameM truTiyA~ jatra hai aura ve bahuta kucha Apatnike yogya bhI haiN| phira bhI ina paDitokI pravRtti unakA uttara deneme nahIM hotii| ye loga Darate haiM, ghabarAte haiM aura maidAname AnA nahI cAhate / / saca pUchA jAya to isame ina paDitokA bhI eka prakArase dopa nahI hai, balki usa bImArIkA dopa hai jo burI tarahase inake pIche lagI huI hai, aura kucha samAjakA bhI dopa hai, jo aise vomArose kAma lenekA tarIkA nahI jAnatA athavA kAma lenA nahIM caahtaa| yaha usa bImArIkA hI pariNAma hai jo bhayake upasthita honepara ye loga svaya oNkheM mIcate haiM aura dUsaroko oNkheM vanda karaneke lie kahate hai-arthAt susAkI aMdhiyArI karane-karAnekA upadeza dete haiM aura samajhate haiM ki isa taraha apanI tathA dUsarokI rakSA ho jaaygii| "jainajagat ( athavA satyasadeza ) ko paDhanA hI nahI cAhiye, jainajagatke lekhokA uttara na denA hI usakA uttara hai' ityAdi upadeza isI A~kha Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI minonIkI zreNIkA hai / parantu usane kyA jaina siddhAtakI rakSA ho jAyagI, athavA jainapara hote hara prahAra ruka jAyeMge, yaha una logoko namana nahI patA | hamAre ye paMDita pratyakSa dekhane haiM ki eka jokara bhayaMke mAre AMkheM vanda karake baiTha jAtA hai usakI rakSA nahI hotI-billI caTane Akara usakI gardana naroTa jalatI hai| phira bhI ye unI prakAra A~kha banda karanekA upadeza dete haiM | yaha nava una logoke bImAra honekA sunaka nahIM to aura kyA hai ? una pahanake isa upadezase bahuta kucha hAni pahu~cI hai| bahuta samartha zrImAna aura vinane hI vidvAno takne jainajagat ( vartamAna rAnyasadeza ) ko par3hanA chor3a diyA hai aura usase unhe yaha patA taka nahI ki yuddha kSetra meM kyA kucha ho rahA hai aura jainarain tear trake kina- kisa aga para kaine- kaise prahAra kiye jA rahe hai / phira ve usakI rakSAkA upAya bhI kyA kara sakate haiM aura kaise apane diggaja vidvAnoko yuddhake maidAname utarane ke liye vAdhyate haiM ? isI pa0 daravArIlAlajIkI prAya ekataraphA vijaya hotI huI dikhAI detI hai / ina diggaja paDitoko cAhiye to yaha thA ki ye svayaM yuddhakSetrame utarakara golAvArI karate hue Age vaDhate, apane yuddhake hathakaNDe dikhalAte, apanI padaviyoko sArthaka banAte aura dUsaroko protsAhana dete hue Age baDhAte / parantu ye khuda hI dabbU bana gaye aura prahAroke sAmane A~kheM bandakara lene takakA upadeza dene baiTha gae / yaha inake rogakI kaisI vicitra avasthA hai !! jaba phaujake janarala ( senApatiyo ) kI aisI dazA ho taba phauja yadi hathi - yAra DAla baiThe aura apanI parAjayakA anubhava karane lage to isame AzcaryakI kucha bhI bAta nahI hai / inakI isa pariNatike 628 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya 625 phalasvarUpa kitane hI sainikone hathiyAra DAla diye haiM aura usase samAjako bahuta kucha hAni pahu~cI hai / ina mahApaDitokI vaha bImArI aura kucha nahI, inakA 'mAnasika daurbalya' hai, jo inhe ukta lekhokA uttara likhaneme pravRtta nahI hone detaa| phira cAhe use akarmaNyatA kahiye, utsAhahInatA kahiye, sAhasazUnyatA kahiye athavA kAyaratA kahiye yA kucha aura kahiye, parantu hai vaha sava mAnasika kamajorI nAmakI eka biimaarii| niHsvArtha rUpase sevAbhAvakI kamI bhI usIkA eka pariNAma hai| apane isa mAnasika daurbalyake kAraNa ina paDitome eka prakArakI jhijhaka banI huI hai, jo inhe nirbhayatAke sAtha Age baDhane nahI detii| ye socate rahate haiM ki 'agara kUdU~, vagara gira jAU~, to valekina kyA hogA / ' inhe raha-rahakara yaha khayAla satAtA hai ki kahI hamArI vAtakA khaNDana na ho jAya, hamArI yukti poca na siddha kara dI jAya, hamArA sAhitya dUsarokI najarome ghaTiyA aura betukA na jaMcane lage aura usake kAraNa hamArI pratiSThA kahI bhaga na ho jAya, hamArI zAname baTTA na laga jAya / hama yadi dUsaroke uttara-pratyuttara me nahI paDeMge to hamArI truTiyA~ gupta rahegI-hamArI kamajoriyA~ dUsaropara prakaTa nahI ho sakeMgI-aura isase hamArI mAna-maryAdA banI rahegI / athavA hama dUsaroke liye kyo magajapaccI kare ? kyo apanI jAna Aphata ( sakaTa ) me DAleM ? hame kyA paDI hai aura hamArA isame kyA lAbha hai ? isa tarahake vicAroke cakkara aura unakI udheDavunameM ina logose prAya kucha bhI karate-dharate nahI bntaa| ye napusako kI taraha paDe-paDe apanA tathA apane dharma aura samAjakA patana dekhate rahate haiM / inhe apane usI mAnasika daurbalyake kAraNa yaha samajha hI nahI paDatA ki yuddhake avasarapara hamane jo Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 use hamArI pratiSThA evaM jJAna ravaiyA akhtiyAra kara banatI nahI, kintu bigaDatI hai aura mAna-maryAdA dinapara dina logo ke hRdayameM aba vaha pahale jaisA bhaga hotI calI jA rahI hai gAMva hamArA nahIM hai // ye loga binA pAnI paira ukhoye hI tairAka bananA cAhate haiM-lisanekA amyAna na karake hI sulekhana bananetrI dhuna garana hai-aura binA kSetra kadama baDhAye hI mAna vAstra (yAnI ) ko raTa lenene hI yoddhA bananA aura vIra yodaoke TAiTila dhAraNa karanA cAhate haiM / yaha saba bhI unake usI mAnaka dIvaMtyakA pariNAma hai| jaba taka inakA yaha vikAra dUra nahI hogA taba taka usa vipayame inase kevala anunaya-vinaya karane, prArthanA karane athavA unake sAmane kartavyakI pukAra macAne mAtrane, prakRta vipayame, kucha bhI hone jAnevAlA nahI hai / ina paritoke ukta mAnasika daurbalya ke poSaName samAjakA bhI kucha hAtha hai| usane unakI pUjA -- pratiSThA to vehada kI, parantu iname jainasiddhAnto athavA jainadharmako rakSA aura usake pracArakA vaha kAma nahI liyA jo lenA cAhiye thA aura na kabhI inake kAryokI AlocanA athavA pravRttiyokI TIkA-TippaNI hI kI -- inhe eka prakArame pUjAkI vastu hI banAye rakkhA aura prAya niraGkuza choDa diyA ! yadi koI kAma liyA bhI to vaha ganyoke raTAnekA, unhe bAMca denekA, sAdhAraNa anuvAda kara denekA, kucha vyAkhyAna jhADa denekA aura jyAdAse jyAdA arthahona ruDhiyoke pAlaname sahAyatA pahu~cAnekA || samAjakI aisI pravRttise ukta daurbalyako acchA poSaNa milA hai / --- yadi samAja hRdayase cAhe ki usake ina paDitokA yaha yugavIra nivA Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya daurbalya miTe aura ve pa0 daravArIlAlajIkI ukta lekhamAlA tathA pustakAdikA sayuktika uttara deneme pravRtta ho sake to yaha aba bhI ho sakatA hai| abhI roga sImAse bAhara nahI huA-asAdhya dazAko nahI pahu~cA-usakI cikitsA ho sakatI hai| parantu isake liye dRDhatAke sAtha eka kaThora prayoga karanA hogA, jo ki rogakI prakRti aura sthitiko dekhate hue usakA eka hI amogha ( acUka ) upAya hai aura vaha isa prakAra hai - U~ce darjekI dhArmika zikSAke jitane bhI vidyAlaya athavA zikSAlaya jainasamAjame maujUda haiM ve saba chaha mahIneke liye ekadama vandakara diye jAyeM aura unake padavIdhara adhyApakoko yaha oNrDara (mAdeza) diyA jAya ki ve isa arseke andara pa0 darabArIlAlajIke ukta lekhokA acchA yukti--purassara uttara taiyAra kareM-cAhe ve apanA alaga uttara likheM yA do cAra paDita apanI suvidhAke anusAra milakara eka sayukta uttara taiyAra kareM, yaha unakI icchA para nirbhara hai aura yaha bhI unakI icchApara nirbhara hai ki ve uttara apane-apane vidyAlayame hI baiThakara likheM athavA yathAvazyakatA kisI dUsare aise sthAnapara bhI Thaharakara likhanekA yatna kareM jahA~ lAyabrerI AdikI suvidhA ho| sAtha hI, unapara yaha spaSTa kara diyA jAya ki yadi unakA uttara yatheSTa rUpame ThIka hogA to unhe chaha mahInekA pUrA vetana milegApratiyogitAme unakA lekha uttama rahanepara vizeSa pAritopika bhI mila sakegA-aura vidyAlayome unakI niyukti badastUra rahegI aura yadi ve uttara nahI likheMge athavA unakA uttara ThIka nahI hogA to unhe na to chaha mahInekA vetana milegA aura na ve Ageko vidyAlayame apane padapara niyukta hI raha sakeMge, kyoki aise paDitose zikSA dilAnekA koI natIjA nahI hai jo khuda una Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 yugavIra-nibandhAvalI siddhAntokA bacAva eva sarakSaNa na kara sakate ho jinhe ve paDhAne haiM-aime azakta adhyApakose zikSA dilAnA samAjake paise aura baccoke samayakA durupayoga karanA hai| yaha upAya niSphala jAne vAlA nahIM hai, isIse usako "amogha" kahA gayA hai| isakA dRDhatA aura ekaniSThAke sAtha prayoga honepara ina paDitokI A~khe svaya khula jAyeMgI, inake kAnome lagI huI DATeM khuda-ba-khuda nikala paDeMgI, inhe jainasiddhAntopara tathA apane Upara hone vAle prahAra spaSTa dikhAI dene lagege aura samAjake dukhita hRdayokI pukAreM sApha suna pddeNgii| sAtha hI AtmaglAni bhI inhe becaina kiye binA nahI rahegI / apane svArthame dhakkA pahuMcane eva pojIzanake giranekI tIvra AzaGkAse inakI soI huI cetanA jAga uThegI, coTa khAI huI nAganakI taraha inakI pratibhA camaka uThegI aura ye apanI una zaktiyose pUrA kAma lene lagege jo Ajakala bekAra par3I huI haiN| inhe yaha kahanekA bhI phira koI avasara nahI rahegA ki hamAre pAsa avakAza nahI hai athavA paDhAte-paDhAte hamAre dimAga ( mastiSka ) thaka jAte hai, dUsarA kAma phira kaise kareM ? pariNAmasvarUpa pa0 darabArIlAlajIke lekhoke aneka acche-acche uttara taiyAra ho jAyeMge aura Azcarya nahIM jo unase pa0darabArIlAlajIkA samAdhAna hokara unakA rukha badala jAya-unhe apanI bhUla mAlUma paDa jAya aura ve phirase sanmArgapara AjAye, kyoki ve satyabhakta hai, satyake sAmane sira jhukA denekA unakA dAvA hai aura isaliye nirAvaraNa satya ke sAmane Ate hI use grahaNa karaneme unhe sakoca nahI hogA-mAnApamAnakA koI khayAla usame bAdhA nahI DAla skegaa| aise hI logoke sanmArgapara AnekI pUrNa AzvAsanamayI sUcanA hame svAmI samantabhadrake nista Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya 629 vAkyase milatI hai, jisake kAraNa nirAza honekI jarA bhI jarUrata nahI hai - yogya prayatna karanA cAhiye kAmaM dvipannapyupapaticakSuH samIkSatAM te samadRSTiriSTaM / tvayi dhruvaM khaMDitamAna' go bhavatyabhadro'pi samantabhadraH ||32|| --yuktyanuzAsana isake sivAya, hamAre ina paDitokA sudhAra bhI ho jAyagA aura samAjakA bhaviSya bhI ujvala bana jAyagA, aura tabhI hama ThIka arthame ajJAnAndhakArako dUra karake jainazAsanakI saccI prabhAvanA karaneme samartha ho sakeMge / yadi samAja cAhatA hai ki usake ina paDito kA yaha mAnasika daurbalya dUra hokara uname sphUrti, utsAha, sAhasa aura puruSArthakA sacAra ho, ve sazakta aura kAryakSama baneM-- apane uttaradAyitvako na bhUleM, unase deza, dharma tathA samAjakI sevAkA yatheSTa kArya liyA jA sake, unase sambandha rakhanevAlI samAjakI pukAreM bhaviSyame vyartha na jAne pAveM aura unake astitvase samAjakA gaurava baDhe - use pragati prApta ho, to use zIghra hI ukta upAyako kAryameM pariNata kara denA cAhiye aura usapara ThIka 1. isa vAkya meM yaha Azaya sUcita kiyA gayA hai ki- 'bhagavAn mahAvIrake anekAntarUpa zAsana tIrthameM yaha khUbI khuda maujUda hai ki usase bharapeTa athavA yatheSTa dveSa rakhane vAlA manuSya bhI yadi samadRSTi ( madhyasthavRtti ) huA, upapaticakSuse ( mAtsaryake vyAga-pUrvaka yuktisaMgata samAdhAnakI dRSTise ) usakA avalokana karatA hai to avazya hI usakA mAna-zRGga khaDita ho jAtA hai, sarvathA ekAntarUpa mithyAmatakA Agraha chUTa jAtA hai aura vaha abhadra athavA mithyAdRSTi hotA huA bhI sava orase bhadrarUpa eva samyagdRSTi bana jAtA hai, athavA yo kahiye ki bhagavAn mahAvIrake zAsana-tIrthakA saccA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai / ' Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI taurase kAravanda honeke liye eka acchI suvidhAjanaka yojanA tayyAra kara lenI cAhiye / chaha mahInekA samaya koI adhika samaya nahIM hai, itane samayake liye una vidyAlayoke vanda he neme kimI bhI vizepa hAnikI sambhAvanA nhiiN| tIna-tIna mahIneke liye to Amataurapara kAlijome chuTTiyA~ ho jAtI hai hAIkorTa taka vada rahatI haiM, taba eka khAsa uddezyakI siddhike liye ina vidyAlayoko yadi chaha mahIneke liye banda kara diyA jAya to isase koI harja nahI par3a sakatA-balki aimA honese samAjame eka acchA kriyAtmaka aura sphUrtidAyaka vAtAvaraNa utpanna ho jAyagA, jo antame vahuta hI lAbhadAyaka siddha hogaa| yadi kisI taraha chaha mahIneke liye ina vidyAlayokA pUrI taurapara vanda karanA iSTa hI na ho to kamase kama ukta avadhike liye iname hotI huI dharmazAstra, nyAyazAstra aura jena kAvyagranthokI zikSAko vanda karane unake adhyApakoko vetanAdikI usI zarta ke sAtha nirdiSTa kAryame lagAyA jaay| maiM samajhatA hU~ merI yaha upAya-yojanA samAjake adhikAza hitacintiko, dUraziyo, bhaviSyako cintA rakhanevAle samajhadAra vyaktiyo aura saccI dharmaprabhAvanAke icchuka sajjanoko jara pasanda AyagI-khAsakara una logoko vizeSa rucikara hogI jo 50 daravArIlAlajIke lekhose vyathita-citta haiM aura samAjake ina vaDe-baDe paDitose unakA uttara cAhate haiN| aise sabhI mahAnubhAvoko isa vipayame apanI sammati prakaTa karate hue ukta upAyapara zIghra amala honekA Andolana karanA cAhiye aura vidyAlayoke adhikArIvargase milakara unhe isa zubha kAryake liye protsAhita karanA cAhiye / brahmacArI zItalaprasAdajI aura varNI dIpacandajI jaise sajjanokA isa viSayame yaha mukhya kartavya honA Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI amogha upAya cAhiye ki ve isI kAmake liye una sthAnopara zIghra daurA kareM, jahA~para ye baDe-baDe vidyAlaya tathA inakI prabandhakAriNI kameTIke sadasya sthita haiM aura una sadasyo tathA adhikAriyose milakara yaha anurodha kareM ki ve ukta upAyakI yojanAnusAra apane-apane vidyAlayoko banda karanekI svIkAratA pradAna kreN| sAtha hI, sabakI sammatise eka tArIkha nizcita kI jAya jisapara digambara samAjame ukta upAyakI yojanAkA kArya dRDhatAke sAtha prArambha kiyA jAya / rahI zvetAmbara-samAjakI bAta, usakI sthiti digambara-samAjase bhinna hai| usame bahutase vidvAn muni maujUda haiM, jinapara jaina-siddhAntakI rakSAkA uttaradAyitva usake gRhastha paDitokI apekSA adhika hai| aura isaliye isa vipayame apanI paristhitiyoke anusAra ve dono hI koI acchI yojanA soca sakate haiN| khuda hI socakara use prakaTa karanA aura amalame lAnA caahiye| jo sajjana ukta upAyase sahamata na ho, unhe usakA kAraNa batalAte hue dUsarA koI aura isase acchA amogha upAya prastuta karanA cAhiye, jo amalameM lAyA jA sake aura yadi ve Azika rUpase asahamata ho to unhe apanA sazodhana upasthita karanA caahiye| sAtha hI, yaha dhyAname rakhanA cAhiye ki korI vidvanmaDaliyokI sthApanAse kAma nahI calegA-ve aneka bAra sthApita kI jA cukI haiM aura apanI ni sAratAko siddha kara cukI haiN| haoN, ve bhaviSyame usa vakta sArthaka siddha ho sakeMgI java paDitokA yaha mAnasika daurvalya dUra ho jAyagA aura ve svastha hokara pUrNa manobalake sAtha apanA kArya karane lageMge-unake isa rogakI cikitsAkA ve sAdhana nahI ho sktii| antame maiM apane pAThakose yaha bhI nivedana kara denA cAhatA Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra nivandhAvanI hU~ ki isa lekhame kahI-kahI paDitokI AlocanAke avasarapara, iSTa na hote hue bhI, mujhe satyake anurodhase kucha apriya-kaTuka zabdokA prayoga karanA paDA hai, jisake liye maiM kSamA cAhatA huuN| unake prayogome merA hetu zuddha hai--merA kisIse dveSa nahI hai aura na dveSAdike vaza kisI vyakti-vizeSapara AkSepa karanekA merA koI abhiprAya hI hai| isIse aise kisI bhI paDitakA nAmollekha sAthame nahI kiyA gayA hai| mujhe ina paDitopara hote hue Akra maNo aura inakI avajJAko dekhakara dukha hotA hai| sAtha hI, inakI dayanIya sthitike kAraNa jainadharmakI jo aprabhAvanA ho rahI hai aura janasamAjako jo kSati pahuMca rahI hai vaha asahya jAna paDatI hai-usase cittako vahata hI kheda hotA hai / aura isaliye maiM sacce hRdayase apane ina paDita bhAiyokA sudhAra cAhatA hU~..inhe saba prakArase inakI padaviyoke anurUpa dekhanA cAhatA huuN| usIke liye merA yaha saba prayatna hai-bhale hI isaparase kucha paDita bhAI mujhe apanA dvepI samajheM / parantu eka dina AyegA jaba unhe apanI bhUla mAlUma paDa jAyagI aura ve usake liye pchtaayeNge| sAtha hI, maiM itanA aura bhI nivedana kara denA cAhatA hU~ ki samAjame kucha inegine paDita aise bhI haiM jo isa lekhake apavAdarUpa haiM aura jinake viSayame merA vizeSa AdarabhAva hai| ve isa lekhako apane liye na smjheN| unhe isa Andolaname bhAga lekara apanI pojIzanako aura bhI jyAdA spaSTa kara denA cAhiye / kyA hI acchA ho yadi kucha udAramanA paDita, ukta upAyase sahamata hote hue, khuda hI apaneko isa yajJadIkSAke liye peza kareM aura isa Andolaname khAsataurase hAtha bttaaeN|' 1 jaina jagata, tA0 8-11-1936 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka jimmedAra yA sampAdaka : 7: _ 'osavAla' ke do prArabhika aka mile-~-eka sayukta aka 15-16 aura dUsarA asayukta na0 17 (san 1938) / mAlUma huA, 'osavAla-sudhAraka' nAmakA jo patra karIba 4 varpase seTha acalasiMhajIke sapAdakatvameM AgarAse nikalatA thA vahI ava 'osavAla' nAma dhAraNa karake kalakattAse zrI govardhanasiMhajI mahanauta bI0 kAma0 ke sampAdakatvame nikalane lagA hai-arthAt osavAla mahAsammelanane apane pAkSika mukhapatra 'osavAlasudhAraka' kA usakI 3 varSa 7 mAsakI Ayume hI kAyAkalpa kara DAlA hai, jisake dvArA 'sudhArakatva' kA vikAra dUra hokara ava vaha mAtra 'osavAla' raha gayA hai| vikArake puna pravezakI AzakAse jalavAyuke parivartanako lekara usakA sthAna bhI parivartita kara diyA gayA hai aura sAtha hI baoNDIgArDa ( sarakSakasampAdaka ) ko bhI badala diyA hai| isake sivAya patrake svAsthyako kAyama rakhane aura usame nUtana teja lAneke liye vaha eka prabhAvazAlinI sacAlakasamitike supurda kiyA gayA hai, jisake karNadhAra hai osavAla samAjake gaNyamAnya sajjana bAbU bahAdurasiMhajI siMdhI, zrI santopacandrajI taraDiyA aura vijayasiMhajI nAhara jaise pratiSThita aura sAkSara seTha-sAhakAra / ___ yaha saba dekhakara baDI AzA ba~dhI aura kAyAkalpa-dvArA nirvikAra hue patrake zarIrako dekhanekI utkaNThA bhI vaDhI / bAharakI TIpaTApa, kAgaja, chapAI, saphAI sundara jAna paDI, citrose vaha susajjita pAyA gayA, kalevarame bhI koI kamI mAlUma nahI dii| phira acAnaka usake eka agapara dRSTi paDI, jo ki Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 yugavIra-nibandhAvalI dUsare aMka ( na017 ) meM prakAzita 'paisA' nAmakI kavitA hai aura jisake lekhaka hai-'zrI akSayakumArajI jaina dillii|' patrakA yaha aga mujhe mahA vikRta najara AyA aura yaha khayAla utpanna hone lagA ki kahI kAyAkalpa nirA DhakomalA hI to nahIM hai| maiMne puna gIrase avalokana kiyA, phirase jAMca kI aura use vikRta hI pAyA-usakA prAya koI aisA padya nahIM hai jo do-eka bhaTTI bhUlo athavA moTI-moTI truTiyoko liye hue na ho / dekhate hI mere sAmane yaha prazna upasthita huA ki kavitAke isa vikArakA athavA usake vartamAna prakAzita rUpakA jimmedAra kauna ? lekhaka jimmedAra yA sampAdaka ? isI praznako lekara Aja maiM isa AlocanAtmaka lekhake likhaneme pravRtta huA hU~, jisakA dhyeya hai mukhyatayA 'osavAla' kA aura goNatayA isI TAipake dUsare asAvadhAna patrokA sudhAra / Ajakala lekhaka, kavi tathA sampAdaka bananekI dhuna bahutoke sirapara savAra hai--nitya naye-naye lekhaka, kavi aura sampAdaka prakAzame Ate rahate hai, parantu unamese apanI-apanI jimmedArIko ThIka samajhane athavA kartavyakA yatheSTa pAlana karanevAle virale hI hote haiM-adhikAza to TakasAlI lekhaka, yo hI ravaDa chandomeM tukavandiyA~ karanevAle kavi aura prAya Aphisa-viyarara athavA TAiTila-holDara sampAdaka dekhaneme Ate haiN| yadyapi lekhakAdikI nitya naI sRSTikA honA koI avAchanIya athavA burI bAta nahIM, pratyuta deza, dharma tathA samAjakI pragatike liye Avazyaka aura abhinandanIya hai, parantu unakA apane kartavya eva jimmedArIko na samajhanA athavA usakI pragatike sthAnapara ulTI avanati yA adhogati takake kAraNa bana jAte haiM, aura isaliye upekSA kiye jAneke yogya nhii| Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka jimmedAra yA sampAdaka 635 patrame prakAzita kisI bhI lekha athavA kavitAke sAhityakI, yadi vaha uddhRta nahI hai, sabase vaDI jimmedArI usake sampAdakakI hotI hai / sampAdakoko lekhokI mUla spiriTako kAyama rakhate hue unake sazodhanakA-unhe ghaTA-baDhAkara upayogI banAnekApUrA adhikAra hotA hai aura isaliye yadi koI lekhAdika truTita eva skhalita rUpame unake pAsa pahu~catA hai to use sudhArakara athavA truTiyokI sUcanAko liye hue noTAdi lagAkara chApanA unakA kartavya hotA hai| yadi ve aisA nahI karate, apane kartavyase bhraSTa hote haiM to sampAdaka padapara pratiSThita rahaneke yogya nahI khlaate| sampAdakake liye sampAdanakalAke sAtha-sAtha sulekhana kalAse paricita honA bhI anivArya hai| jo sampAdaka kisI lekha athavA kavitAke truTipUrNa sAhityako bhI na sudhAra sakatA ho usakA sampAdaka honA na honA barAbara hai| aisA sampAdakatva vastuta. viDambanA mAtra hai, kyoki sampAdakakI pojIzana mAtra laiTara baoNksa athavA posTaAphisa jaisI nahI hotI, jisako jaisA bhI maiTara posTa kiyA gayA use usane binA 'cUM-carA' athavA taramIma-tanasokhake yathAsthAna pahu~cA diyA, balki eka vaDI hI jimmedArI eva adhikAraprAptiko liye hue mahAn pada hotA hai, jise dhAraNa karanekA pAtra koI bhI sAdhAraNa manuSya athavA avyutpanna aura asAvadhAna vidvAn nahI ho sktaa| isIse videzome sampAdakIya padake liye khAsa tayyArI kI jAtI hai| vahA~ isa padakI baDI pratiSThA hai aura sampAdakoke hAthame rASTra tathA samAjakI bahutakucha bAgaDora rahatI hai| ___ vAstavamai lekhakoko sulekhaka aura kaviyoko sukavi banAneme suyogya sampAdakokA prAya bahuta bar3A hAtha hotA hai| prArambhika athavA anabhyasta lekhakose zurU-zurUme bhUlokA honA svAbhAvika Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 yugavIra nivandhAvalI hai; parantu jaba unake lekha suyogya sampAdakoke dvArA sudhAra diye jAte haiM taba unheM apanI bhUlokA ThIka patA cala jAtA hai, ve bhaviSyame phira usa prakArakI bhUleM nahI karate aura isa taraha sundara lekhanake abhyAsako baDhAkara sulekhaka bana jAte haiN| isa prakAra susampAdakoke sampAdanakAlame aneka sulekhakokI sRSTi huA karatI hai aura unhI sulekhakomese phira koI-koI sampAdaka padakI yogyatAko dhAraNa karanevAle bhI nikala Ate haiN| mujhe apane jIvaname jahA~ aise kitane hI lekhakokA paricaya prApta hai, jinhe pahale ThIka likhanA bhI nahI AtA thA aura jo susampAdakokI kRpAse acche lekhaka bana gaye haiM, vahA aise lekhakokA bhI kama paricaya nahI hai, jinhe acche suyogya sampAdakokA sahayoga na milanese apane viSayame koI khAsa pragati prApta nahI ho sakI aura isaliye jinapara yaha kahAvata bilkula caritArtha hotI hai-'vahI basa cAla beDhagI jo pahale thI so aba bhI hai|' sAtha hI aise sampAdakokA bhI yatheSTa paricaya hai jo sampAdanakalA tathA sampAdakIya jimmedArIse anabhijJa hai aura sampAdaka bana baiThe haiN| aise sampAdakoke dvArA lekhokA sudhAra honA to dUra rahA, kabhI-kabhI bhArI vigAr3a taka ho jAtA hai| kitane hI sampAdaka kAvya-vijJAnase anajAna hote haiM, kavitAko chApanekA moha bhI savaraNa nahI kara sakate aura apane viSayase sambandha na rakhanevAlI vastukA dUsarose sampAdana karA leneme apanI tauhIna athavA kozAna samajhate haiM aura isaliye jaba ve kisI hindI-kavitAme 'chandavaza prayukta hue gatI, jAtI, patI, sAdhU , kiriyA, vina, mRtyU jaise zabdarUpoko dekhate haiM to unhe saMskRta vyAkaraNAdikI dRSTise azuddha samajha lete haiM aura unake sthAnapara gati, jAti, pati, sAdhu, kriyA, binA aura mRtyu aise rUpa banA DAlate haiM aura Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka jindara pA mAdaka etAvanAtra parivartanale samajha lete haiM ki hamane jitAtA saMzodhana kara diyA ! parantu unheM yaha khabara naho hoto ki hamane kavitAko ulTA bigAr3a diyA hai-hamAre aisA karanese uttakA vajana aura anda hI bhana ho gayA hai !! aneka sampAdaka dusaroke lekho. vijJaptiyo tathA zartamaya inAmI sUcanAlo takakA do-nAra pattiyone sirpha sAra hI de dete haiM aura sArako aise bhadde ugase tayyAra karate haiM ki kabhI-kabhI to asala kA matalaba hI janna ho jAtA hai athavA kuchakA kucha samajha liyA jAtA hai| isa para bhI turrA yaha ki usa sArake nIce lekhakAdikA nAma rakha dete hai - yaha sUcanA karanA taka apanA kartavya nahI samajhate ki amuka vyaktikA amuka lekhAdi hamAre pAsa AyA hai jisakA sAra isa prakAra hai aura isa taraha bipaya-nirdeza eva sAhityAdikI apanI jimmedArIko mUla lekhakAdike Upara hI thopa dete haiM jo sarAsara anyAya hai aura jisase kabhI-kabhI bar3A hI anartha saghaTita ho jAtA hai-janatA usa lekhaka athavA usakI kRtiko ThIka samA hI nahI pAtI aura bhramame par3a jAtI hai| koI-koI sampAdaka aise bhI anudAra hote haiM jo lekhame kisI vyakti-vizeSake liye prayukta hue Adarake zabdoko sahana nahI kara sakate athavA usake paricAyaka brahmacArI Adi TAiTila takako nikAla dete haiM aura isa taraha apane pAThakoko bhArI asamajasameM paTaka dete haiM, ve samajha hI nahIM pAte ki usa nAmake kaunase vyaktiko lakSya karake yaha bAta kahI gaI hai| aura kucha sampAdaka aise bhI dekhaneme Ate haiM jo acchese acche jaMce-tule lekhAdime bhI yo hI do-cAra kATa-chA~Ta kiye binA nahIM rahateaisA kiye binA unakA sampAdakatva hI caritArtha nahI hotA / aise jIva nissandeha audhI samajhake kAraNa baDe bhayakara hote haiM aura Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 yugavIra-nivandhAvalI ve apanI daisI kartRtase usa lekhAdiko asambaddha, veDhagA tathA vemAnI taka kara DAlate haiN| zAyada aise logoko lakSya karake hI kahA gayA hai ki-'prasAdo'pi bhayakara / " sampAdakoke ina dopoke kAraNa hI aksara sulekhakoko unake patrome lekha denekI himmata nahIM hotI athavA apane lekhoke prakAzanArtha upayukta kSetra na dekhakara lekha likhaneme hI unakI pravRtti nahI hotI aura isa taraha samAja suyogya lekhakoke lekhokA lAbha uThAnese vacita hI raha jAtA hai, yaha baDe hI khedakA viSaya hai / ata sampAdako tathA lekhakoke ina dopoko sudhAranekI baDI jarUrata hai aura isakA mukhya upAya hai 'samAlocanA' / samAlocanAke abhAvame unakI nirakuzatA baDha jAtI hai| ve apanI lekhanI athavA sampAdakIko nirdoSa samajhane lagate haiM aura phira unakA sudhAra honA muzkila hI nahI, kintu asabhava-jaisA ho jAtA hai / sAtha hI sadopa sAhityake pracArase samAjake utthAna eva vikAsame bAdhA bhI par3atI hai-agalI santati bhI unhI doSokA anusaraNa karane lagatI hai| isaliye vidvAnoko sadbhAvanAke sAtha samAlocanAko jarUra apanAnA cAhiye / samaya aura zaktike hote hue isa viSayame vyarthakI upekSA na karanI cAhiye / astu / inhI saba bAtoko lekara Aja maiM ukta 'paisA' nAmako kavitAko apanI AlocanAkA vipaya banAte hue usakI moTImoTI truTiyokA sAmAnya rUpase digdarzana karAtA huuN| kavitAke padya aura unakI AlocanA isa prakAra haikitanA aho Aja le Adara, AyA jagame paisA! kaisA atula anUThA jAdU, bharakara lAyA paisA !! paisA hai to mAnava mAnava, nahI vanA-calAyA rAsabha / bharI svarName jo mAdakatA, kyA bhara sakatA Asava // 1 // Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vidArayA sampAdaka 839 isa ke prathama do caraNo tathA antima caraNane aura dUsare payo bhI aneka uNIva hai ki vaha kavitA 28 mata chandama racI gaI jisameM 16, 12 mAtrApara yati athavA virAma hai / parantu isa patrakA tInarA caraNa 31 mAyAko liye hue hai / usakA 'banA banAyA' pATha bahuta ho sakatA hai| usake sthAnapara 'vanA hai' athavA 'samajalI' jaisA koI pATha honA cAhiye thA / paisA binA nIrasa duniyA hai, jJAna tyAna satra nIrasa, nIgsa jIvana, nIrasa tana mana Ana bAna saba nIrasa, vahI dhanapati sunI sama he aMTI meM paisA kavi, kIvida aura kalAkara bhU vimmaya kaisA ? // 2 // inameM 'vina' kI jagaha 'vinA' aura 'dhanapatI' ko jagaha 'dhanapati' banA dene se mAtrAkI kamI- vezI hokara padabhaMga ho gayA hai | sAtha hI cauthe caraNa meM 'aura kalAkAra sava' yaha zabdavinyAsa bhaTTA jAna par3atA hai| isake sthAnapara 'o kalAkAra saba' aisA kucha honA cAhiye thA / usa paise ke pIche hotA, mAnava saba kucha khokara / jananI, janma bhUmi, dvArA tajakara dara-dara khAtA Thokara / na hotI dhanadAsatA to yaha kyA milanA apacAda ? paribhavam zUlI phira kyoM detA jaga jallAda ? isa padyake prathama caraName 'hotA' padakA prayoga ve - muhAvarA hai, kyoki usake sAthame 'kyA hotA ?" ima jijJAsAkA koI samAvAna nahIM hai, jisakA honA jarUrI thA / usa padake sthAnapara yadi 'paDatA' jaise padakA prayoga kiyA jAtA to ThIka hotA / dUsare caraName 'taja' ke anantara 'kara' zabda adhika hai, jisase padabhaga ho jAtA hai / tIsare caraNakA zabda Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 yugavIra - nibandhAvalI hai aura usakA uccAraNa dUsare kisI bhI uccAraNake sAtha nahI miltaa| sAtha hI tIsare cauthe caraNoke uttarArdhIme eka-eka mAtrAko kamI hone se chandobhaga spaSTa najara AtA hai / par3A mujhe bhI saba kucha khonA paise ke cakkara meM / mAna jJAna taja ivAna samAna vana, DolA ufa ! ghara-ghara meM / hAya dInatA ! tUne mujhako vatA kahA~kA chor3A ? mAtA chor3I, bhrAtA chor3A, deza tathA ghara chor3A ? isa padyake dUsare caraNa me 'zvAna' ke bAda 'samAna' zabdakA koI mela nahI - usase eka mAtrA baDhakara chada hI bigaDa jAtA hai / isake sthAnapara 'sadRza' jaisA koI zabda rakkhA jAtA to acchA hotA, sAtha hI 'me' ke sthAnapara 'maiM' honA cAhiye thA / jisase kauna DolA yaha spaSTa ho jAtA | muhAvarekI dRSTise 'ghara-ghara' ke sAtha 'me' nirarthaka hai / cauthA caraNa vaDA hI vicitra jAna paDatA hai| usake 'choDA' 'choDI' zabdokA sambandha pUrva caraNake sAtha ThIka nahI baiThatA - na to yahI kahA jA sakatA hai ki kavine svecchAse hI apanI mAtA Adiko choDa diyA hai / taba yahI kahanA hogA ki dInatAne kavise unheM chuDavAyA athavA nirdhanatAke cakkara me paDakara kaviko dhanopArjanake liye bAhara jAne kI garjase majabUrana unheM chor3anA pdd'aa| aisI hAlata me caturtha caraNakA rUpa "mAtA chUTI, bhrAtA chUTA, deza tathA ghara chuTA " aisA honA cAhiye thA aura usake Age praznAta (?) na lagAkara khedakA cihna ( 1 ) lagAnA cAhiye thA / dhobIke kutte sI merI hAya ! gati kara DAlI / gharakA rakhA na ghATakA chor3A, hAya ! antameM khAlI / mRtyu acchI isa jIvanase, yaha bhI kyA jIvana hai ? ThukarAyA jAya janakA tana, kaisA nirlajapana hai ? Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka jimmedAra yA sampAdaka 641 yahA~ pahale caraNa meM 'gati' kI jagaha yA to 'gatI' honA cAhiye thA aura yA 'kugati' anyathA eka mAtrA kama hokara chadabhaga hotA hai / dUsare caraName 'na ghATakA choDA' isa zabda-prayogase eka mAtrA vaDha jAtI hai / isake sthAname 'rakhA na vATA' hotA to jyAdA acchA rahatA / sAtha hI 'anname khAlI' yaha vAkyapayoga bhI kucha bemAnI-sA jAna par3atA hai aura sundara mAlUma nahI hotA / isame acchA isake sthAnapara 'hAya / anta badahAlI' banA diyA jAtA athavA 'huI anna badahAlI' aisA kucha rakha diyA jAtA to ThIka hotA / tIsare caraName 'mRtyu' pada bAdhita hai | vaha chanda zAstrakI dRSTime yA to 'mRtyU' honA cAhiye thA athavA use nikAlakara usake sthAnapara 'maranA' banA denA cAhiye thA aura sAtha hI 'acchI' ko 'acchA' meM parivartita kara denA cAhiye thA / isa padyakA bhI cauthA caraNa kucha kama vicitra nahIM hai / isake pUrvAdhame 15 aura uttarArdhame 13 mAtrAeM haiM / eka ardhamese eka mAtrAko ghaTAne rUpa aura dUsare arva meM baDhAne rUpase sazodhana karanA cAhiye thA, jo nahI kiyA gyaa| isase chanda bhaMga ho rahA hai| sAtha hI 'ThukarAyA jAya janakA tana' yaha muhAvarA bhI kucha acchA mAlUma nahI hotA / isake sthAnapara 'ThukarAyA jAve narartana yaha' aisA hI yadi rakha diyA jAtA ora 'nirlajjapana' ko 'nirlajapana' meM badala diyA jAtA to chandobhagAdikA yaha sArA doSa miTa jAtA / lelo pIchA bhagavan apanA yaha jhagar3AlU jIvana / nahI cAhiye, taMga A cukA, dekha jagatakI ulajhana // 41 kavitAkA yaha antima padya AdhA padya hai / isame 'pIchA ' zabda bahuta khaTakatA hai - vyAvahArika dRSTise vaha kucha vemuhAvarAsA bhI jAna par3atA hai| isake sthAnapara yadi 'vApisa' zabda rakha Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 yugavIra-nibandhAvalI diyA jAtA to jyAdA acchA hotaa| kavijIne jaba apanI kavitAme dara-dara, upha aura jallAda jaise arabIke zabdokA prayoga kiyA hai tava unake liye 'vApisa' zabdakA prayoga koI anucita bhI na hotA athavA 'lauTA lo he bhagavan / apanA' aisA rUpa hI prathama caraNake pUrvArdhako de diyA jaataa| mAlUma nahI, kaunase bhagavAnako sambodhana karake yaha vAkya kahA gayA hai | jainiyoke bhagavAna to aise nahI jo kisIko jhagaDAlU jIvana pradAna karate ho aura jinase usako vApisa le lenekI prArthanA kI jAya / isa dRSTise yaha vAkya jainakI spiriTase bhI kucha girA huA jAna paDatA hai / eka choTI-sI kavitAme itanI adhika truTiyoko dekhakarajina savako presakI Akasmika bhUla nahI kahA jA sakatAkahanA paDatA hai ki patrakA prakAzana sacAlakokI pratiSThAke anurUpa nahI ho rahA hai| AzA hai, sacAlaka-samiti isa ora savizeSa rUpase dhyAna degI aura aisA suyogya pravandha karegI jisase bhaviSyame isa prakArakI truTiyA~ dekhaneko na mileN| sAtha hI sampAdakajI vizeSa sAvadhAnIko apanAte hue yaha prakaTa karanekI kRpA kareMge ki ukta kavitA kyA unake pAsa isI rUpame AI thI aura unhe usake sazodhanakA avasara nahI mila sakA yA unhone use sadopa eva truTipUrNa hI nahI samajhA ? athavA kavitAkA amuka rUpa thA aura yaha sazodhita rUpa unake dvArA hI prastuta kiyA gayA hai ? jisase unake pAThakokA tadviSayaka bhrama dUra ho ske| noTa-prasannatAkA viSaya hai ki isa lekhako par3hakara sampAdakajIne apaneko bahuta kucha truTipUrNa samajhA hai aura patra-dvArA sampAdana-sambandhI apanI bhUlako svIkAra kiyA hai| 1. jainasandeza, tA0 17 mArca 1938 / Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTArakoya manovRttikA namUnA :: jisa samaya bhaTTArakokA svecchAcAra bahuta baDha gayA thAunake AcAra-vicAra zAstra-maryAdAkA ullaghana karake yatheccha rUpa dhAraNa kara rahe the aura unakI nirakuza, dUpita eva avAchanIya pravRttiyose jaina janatA karAha uThI thI aura bahuta kucha kaSTa tathA pIDAkA anubhava karatI karatI Uba gaI thI. usa samaya kucha vivekI mahAna purupone bhaTTArakoke cagulase apanA piMDa chuDAne, bhaviSyame unakI kutsita pravRttiyokA zikAra na banane, unake dvArA kiye jAnevAle nityake tiraskAro-apamAno tathA anucita kara-vidhAnose bacane aura zAstravihita prAcIna mArgase dharmakA ThIka anuSThAna eva AcaraNa karaneke liye digambara teraha panya sampradAyako janma diyA thA, aura isa taraha sAhasake sAtha bhaTTArakIya jueko apanI gardanoparase utAra pheMkA thA tathA dharmake mAmalemai bhaTTArakopara nirbhara na raha kara unhe ThIka arthame guru na mAnakara-vivekapUrvaka svAvalambanake prazasta mArgako apanAyA thaa| isake liye bhaTTArakoko zAstrasabhAma jAnA, unase dharmakI vyavasthA lenA Adi kArya vanda kiye gaye the| sAtha hI, saskRta-prAkRtake mUla dharma-granthoko hindI Adi bhASAome anuvAdita karake unapara TIkAe~ likhakaraunhe sarvatra pracArita karanekA bIDA uThAyA gayA thA, jisase gRhastha jana dharma eva tattvajJAnake viSayako svaya samajhakara ThIka AcaraNa kareM aura usake liye gRhasthose gaye-bIte maThAdhIza aura mahAparigrahI bhaTTArakoke mukhApekSI na rhe| isakA natIjA baDA sundara nikalA-gRhasthome viveka jAgRta ho uThA, dharmakA joza phaila Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 yugavIra-nivandhAvalI gayA, gRhastha vidvAno-dvArA zAstra-sabhAe~ hone lagI, bhaTTArakokI zAntra-sabhAe~ phIkI par3a gaI, svatantra pAThazAlAo-dvArA baccokI dhArmika zikSAkA prArambha huA aura jaina-mandiromeM sarvatra zAstroke sagraha, svAdhyAya tathA nitya-vAcanakI paripATI clii| aura ina sabake phalasvarUpa zrAvakajana dharmakarmame pahalese adhika sAvadhAna ho gaye-~-ve nitya svAdhyAya, devadarzana, zAstrazravaNa, zIla-sayamake pAlana tathA japa-tapake anuSThAname pUrI dilacaspI lene lage aura zAstroko likhA-likhAkara mandirome virAjamAna kiyA jAne lgaa| ina saba bAtome striyone purupokA pUrA sAtha diyA aura adhika tatparatAse kAma kiyA, jisase teraha pathako uttarottara saphalatAkI prApti huI aura vaha mUla jaina AmnAyakA sarakSaka bnaa| yaha saba dekhakara dharmAsanase cyuta hue bhaTTAraka loga bahuta kuDhate the aura una teraha panthame rAta-dina rata rahanevAle zrAvako para dUSita manovRttiko liye hue vacana-bANokA prahAra karate the-~~unhe niSThura kahate the, kAThiyA (dharmakI hAni karanevAle) batalAte the aura 'guru-vivekase zUnya' ghoSita karate the| sAtha hI, unake japa-tapa aura zIla-sayamAdirUpa dharmAcaraNako niSphala ThaharAte the aura yahA~ taka kahanekI dhRSTatA karate the ki teraha pathI vanika putrakI utpatti para devatAgaNa raurava narakakA athavA ghora dukhakA anubhava karate haiM, jabaki putrakI utpatti para sArA jagata harSa manAtA he / isake sivAya, ve patitAtmA una dharmaprANa evaM zIla-sayamAdise vibhUSita striyoko, jo dharmake viSayame apane puruSokA pUrA anusaraNa karatI thI aura nitya mandirajIme jAtI thI, kintu bhaTTAraka guruke mukhase zAstra nahIM sunatI thI, 'vezyA' batalAte the| una para vyagya kasate the ki ve prati dina jinAlaya Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T F: MALL bhaTTArakIya manovRttikA namUnA 645 ( jainamandira ) ko isa taraha calI jAtI haiM jisa taraha ki rAjAke ghara vArAganA ( raNDI ) jAtI hai || hAla isa bhaTTArakIya manovRttike paricAyaka tIna padya mujhe eka guTake parase upalabdha hue haiM, jo gata bhAdo mAsame zrI vaidya kanhaiyAlAla jI kAnapurake pAsase mujhe dekhaneko milA ' thA aura jise sivanIkA batalAyA gayA hai / yaha guTakA 200 varSa se UparakA likhA huA hai / isameM saMskRta - prAkRta Adi bhASAoke aneka vaidyaka, jyotiSa, nimittazAstra aura jatra-maMtratatrAdi-viSayaka grantha tathA pATha haiM / astu, ukta tIno padya nIce diye jAte haiM, jo saskRta - hindI - mizrita khicaDI bhASAme likhe gaye haiM aura bahuta kucha azuddha pAye jAte haiM / inake Upara "hRde ( daya ) vodha grantha kathanIya / " likhA hai / sabhava hai 'hRdaya bodha' nAmakA koI aura gratha ho, jise vAstavame 'hRdayavedha' kahanA cAhiye aura vaha aise hI dUpita manovRttivAle padyose bharA ho aura ye padya ( jiname braikiTakA pATha apanA hai ) usIke aza ho " sUta utpatyaM (sutotpattau ) jagatsarvaM harpamAnaM prajAyate: (te) terApaMthI ara (afa) putraM (tre) raurava devatAgaNAH // 1 // tridaza 13 paMtharatau (tA) nizivAsarAH / guruviveka s jAnati niSThurA. japa-tape kurute vahu niSphalA ( lA ) kimapi ye va ( ? ) janAsama kAThyA // 2 // purpa (rupa) rIta labai nijakAminI / pratidinaM calijAta jI (ji) nAlaye / gurumukhaM nahi dharmakathA nRpagRhe jima jAti zruNaM varAMganA // 3 // Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI gayA, gRhastha vidvAno-dvArA zAstra-sabhAe~ hone lagI, bhaTTArakokI zAstra-sabhAe~ phIkI paDa gaIM, svatantra pAThazAlAo-dvArA baccokI dhArmika zikSAkA prArambha huA aura jaina-mandirome sarvatra zAstroke sagraha, svAdhyAya tathA nitya-vAcanakI paripATI clii| aura ina sabake phalasvarUpa zrAvakajana dharmakarmame pahalese adhika sAvadhAna ho gaye-ve nitya svAdhyAya, devadarzana, zAstrazravaNa, zIla-sayamake pAlana tathA japa-tapake anuSThAname pUrI dilacaspI lene lage aura zAstroko likhA-likhAkara mandirome virAjamAna kiyA jAne lgaa| ina saba bAtome striyone purupokA pUrA sAtha diyA aura adhika tatparatAse kAma kiyA, jisase teraha pathako uttarottara saphalatAkI prApti huI aura vaha mUla jaina AmnAyakA sarakSaka bnaa| __yaha saba dekhakara dharmAsanase cyuta hue bhaTTAraka loga bahuta kuDhate the aura una teraha panthame rAta-dina rata rahanevAle zrAvako para dUSita manovRttiko liye hue vacana-bANokA prahAra karate the-unhe niSThura kahate the, kAThiyA (dharmakI hAni karanevAle ) batalAte the aura 'guru-vivekase zUnya' ghoSita karate the| sAtha hI, unake japa-tapa aura zIla-sayamAdirUpa dharmAcaraNako niSphala ThaharAte the aura yahA~ taka kahanekI dhRSTatA karate the ki teraha pathI vanika putrakI utpatti para devatAgaNa raurava narakakA athavA ghora dukhakA anubhava karate haiM, jabaki putrakI utpatti para sArA jagata harSa manAtA hai / isake sivAya, ve patitAtmA una dharmaprANa eva zIla-sayamAdise vibhUSita striyoko, jo dharmake viSayame apane puruSokA pUrA anusaraNa karatI thI aura nitya mandirajImai jAtI thI, kintu bhaTTAraka guruke mukhase zAstra nahIM sunatI thI, 'vezyA' batalAte the| una para vyagya kasate the ki ve prati dina jinAlaya Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTArakIya manovRttikA namUnA 645 ( jainamandira ) ko isa taraha calI jAtI haiM jisa taraha ki rAjAke ghara vArAganA ( raNDI ) jAtI hai || hAlame isa bhaTTArakIya manovRttike paricAyaka tIna padya mujhe eka guTake parase upalabdha hue haiM, jo gata bhAdo mAsame zrI vaidya kanhaiyAlAla jI kAnapurake pAsase mujhe dekhaneko milA thA aura jise sivanIkA batalAyA gayA hai| yaha guTakA 200 varSa se UparakA likhA huA hai / isame saMskRta - prAkRta Adi bhASAoke aneka vaidyaka, jyotiSa, nimittazAstra ora jatra-maMtratatrAdi viSayaka grantha tathA pATha hai / astu, ukta tIno padya nIce diye jAte haiM, jo saMskRta - hindI - mizrita khicaDI bhASAme likhe gaye haiM aura bahuta kucha azuddha pAye jAte haiM / inake Upara "hRde (daya ) vodha grantha kathanIya / " likhA hai / sabhava hai 'hRdaya bodha' nAmakA koI aura gratha ho, jise vAstavame 'hRdayavedha' kahanA cAhiye aura vaha aise hI dUSita manovRttivAle padyose bharA ho aura ye padya ( jiname braikiTakA pATha apanA hai ) usIke aza ho " sUta utpatyaM (sutotpattau ) jagatsarvaM harSamAnaM prajAyateH (te) terApaMthI vanka (nika) putraM (tre) rauravaM devatAgaNAH / / 1 / / tridaza 13 paMtharatau (tA) nizivAsarAH / guruviveka ta jAnati niSThurA. japa-tape kurute vahu niSphalAM ( lA ) kimapi ye va ( ? ) janAsama kAThayA // 2 // purSa (ruSa) rIta lapai nijakAminI / pratidinaM calijAta jI (ji) nAlaye / gurumukhaM nahi dharmakathA nRpagRhe jima zraNaM varAMganA // 3 // jAti Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 yugavIra nivandhAvalI ina viSabujhe vAgvANose jinakA hRdaya vyathita eva vicalita nahI huA aura jo varAvara apane lakSyakI aura agrasara hote rahe ve strI-puruSa dhanya haiM, aura yaha saba unhIkI tapasyA, ekaniSThA eva kartavya-parAyaNatAkA phala hai jo pichale jamAneme bhI dharmakA kucha prakAza phaila sakA aura vizvako jainadharma eva tattvajJAna-viSayaka sAhityakA ThIka paricaya mila skaa| anyathA usa bhaTTArakIya andhakArake prasArame sava kucha vilIna ho jAtA' / - - 1. anekAnta varSa 8, ki0 6-7, disambara 1946 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 bhAyANI ema0 e0 ko bhArI bhUla :: DA0 harivallabha cunnIlAla bhAyANI ema0 e0, pI-eca0 DI0 ne kavirAja svayambhUdevake 'paumacariu' nAmaka pramukha apabhraza granthakA sampAdana kiyA hai, jisake do bhAga siMghI jainaganyamAlAme prakAzita ho cuke haiN| prathama bhAga ( vidyAdhara kANDa ) ke sAtha ApakI 120 pRSThakI agrejI prastAvanA lagI huI hai jo acche parizramase likhI gaI tathA mahatvakI jAna paDatI hai aura usa para bambaI yunivasiTIse Apako DAkTareTa (pI-eca0 DI0 ) kI upAdhi bhI prApta huI hai| yaha prastAvanA abhI pUrI taurase apane dekhane tathA paricayame nahI AyI / hAlame kalakattAke zrImAn bAbU choTelAlajI jainane prastAvanAkA kucha aza avalokana kara usake eka vAkyakI ora apanA dhyAna AkarSita kiyA, jo isa prakAra hai - 'Marudevi saw a series of fourteen dreams' yaha vAkya granthakI prathama sandhike paricayase sambandha rakhatA hai| isame batalAyA gayA hai ki 'marudevIne caudaha svapna dekhe' / caudaha svapnokI mAnyatA zvetAmbara sampradAyakI hai, jabaki digambara sampradAya solaha svapnokA dekhA jAnA mAnatA hai aura granyakAra svayambhUdeva digambarAmnAyake vidvAna hai| ata bAbU zrI choTelAlajIko ukta paricayavAkya khaTakA aura unhone yaha jAnane kI icchA vyakta kI ki 'kyA mUla granthame RpabhadevakI mAtA marudevIke caudaha svapnoke dekhanekA hI ullekha hai / ' tadanusAra mUla granthako dekhA gayA to usake 15 ve kaDavaka kI Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 yugavIra-nibandhAvalI ATha paktiyome marudevIkI jisa svapnAvalIkA ullekha hai usame sApha taurapara, prati paMkti do svapnoMke hisAba se solaha svapnoke nAma diye haiM / kaDavakakI veM paktiyA~ isa prakAra haiM -~ / dIes mayagalu maya- gilla-gaMDu, dIsai vasahukkhaya-kamala- saDu | dIsaha paMcamuha paharacchi, dIsaha Nava- kamalArUr3ha - lacchi / dIsaha gaMdhukkar3a -kusuma-dAmu, dIsai chaNa-caMdu maNohirAmu / dIsaha diryara kara - pajjalantu, dIsai jhasa-juyalu paribhamaMtu // dIsaha jala-maMgala-kalasu vaNNu, TIsai kamalAyaru kamala - chapaNu dIsai jalaNihi gajiya-jalohu, dIsaha siMhAsaNu diNNa-sohu ates vimANu ghaNTAla-muhalu dIsaha NAgAlau savvu dhavalu / dIsaha maNi-niyaru paripphurantu, dIsai dhUmaddhau dhaga dhagantu // iname jina solaha svapnoke dekhanekA ullekha haiM ve kramaza. isa prakAra haiM - 1 mada jharatA huA hAthI, 2 kamalavanako ukhADatA huA vRSabha, 3 vizAlanetra siMha, 4 navakamalArUr3ha lakSmI, 5 utkaTa gandhavAlI puSpamAlA, 6 manohara pUrNacandra, 7 kiraNose pradIpta sUrya, 8 paribhramaNa karatA huA mIna-yugala, 8 jala-pUrita maMgala kalaza, 10 kamalAcchAdita padma-sarovara, 11 garjanA karatA huA samudra, 12 divyasiMhAsana, 13 ghaNTAliyose mukharita vimAna, 14 saba orase dhavala nAga-bhavana, 15 dedIpyamAna ratna samUha, 16 dhadhakatI huI agni / yaha kucha samajha me itane spaSTa ullekhake hote hue bhI DA0 bhAyANI jaise DigrI - prApta vidvAnane apane pAThakoko vastu-sthitike viruddha caudaha svapna dekhane kI anyathA bAta kyo batalAI, nahI AtA / mAlUma nahI isame unakA kyA rahasya hai ? kyA isake dvArA ve yaha prakaTa karanA cAhate haiM ki isa viSaya me granthakAra zvetAmbara mAnyatAkA anuyAyI thA ? yadi aisA hai to yaha granthakArake prati hI nahI, balki apane agrejI pAThakoke " Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA0 bhAyANI ema0 e0 kI bhArI bhUla 649 prati bhI bhArI anyAya hai jinhe satyase vacita rakhakara gumarAha karanekI ceSTA kI gaI hai| kheda hai DA0 sAhabake guru AcArya jinavijayajIne bho, jo ki siMghI jainagranthamAlAke pradhAna sampAdaka haiM aura jinakI khAsa preraNAko pAkara hI prastAvanAtmaka nibandha likhA gayA hai, isa bahuta moTI galatI para koI dhyAna nahI diyaa| isIse vaha unake agrejI prAkkathana ( Foreword ) meM prakaTa nahI kI gii| aura na zuddhipatrame hI use anya azuddhiyoke sAtha darzAyA gayA hai| aisI sthitime ise saskAroke vaza honevAlI bhArI bhUla samajhI jAya yA jAnabUjha kara kI gaI galatI mAnA jAya ? maiM to yahI kahU~gA ki yaha DA0 sAhabakI saskAroke vaza honevAlI bhUla hai| aisI bhUleM kabhI kabhI bhArI anartha kara jAtI haiN| ata bhaviSyame unhe aisI bhUloke prati bahuta sAvadhAnI bartanI cAhie aura jitanA bhI zIghra ho sake isa bhUlakA pratikAra kara denA cAhie / sAtha hI granthamAlAke sacAlakajIko granthakI aprakAzita pratiyome isake sudhArakI avilamba yojanA karanI caahiye| AzA hai, granthasampAdaka ukta DA0 sAhaba aura sacAlaka A0 jinavijayajI isa ora zIghra dhyAna denekI kRpA kreNge| noTa :--prasannatAkA viSaya hai ki 'anekAntama' isa lekhako padakara DA0 sAhavane apanI bhUla svIkAra kI aura usake sazodhana kA AzvAsana diyA hai| - PART T . THITI. HA ...- .. - - -- - - 1 anekAnta varSa 13, ki0 1, julAI 1954 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjakA vAtAvaraNa dUSita : 10 : Ajakala kAnajIsvAmIkI carcAko lekara jainasamAjakA vAtAraNa bahuta-kucha dUSita jAna paDatA hai, jisakA eka tAjA udAharaNa patrome prakAzita indaura jainasamAjakI samasta goThoke eka-eka vyaktike hastAkSarase diyA gayA vaha vaktavya hai jo kahI apIlake rUpame aura kahI ghoSaNAke rUpame prakaTa huaa| samajhame nahI AtA ki kAnajIsvAmIne aisA kaunasA akSamya aparAdha kiyA hai jisake kAraNa kucha vidvAn unake pIche aise hAtha dhokara par3e haiM ki unhone sabhyatA aura ziSTatAko bhI gaMvA diyA hai, vyaktigata AkSepo tathA vyaGgopara utara Aye haiM, anekAnta siddhAntako, jo ki virodhakA mathana karanevAlA hai, bhulAkara usakI ora pITha diye hue haiM, aura apane virodhakI dhuname jAne-anajAne kabhI-kabhI jinavANIke prati bhI avajJAtmaka mUDako apanA lete haiM / jahA~ taka maiMne kAnajI svAmIkA unake bhASaNo tathA pravacanalekhose anubhava kiyA hai mujhe uname mukhyata. eka hI dopa jAna paDA hai aura vaha hai bhASaNa karate athavA upadeza dete hue naya-- vivakSAko choDakara prAya ekAntakI tarapha Dhala jAnA, jise maine Ajase koI 11 varSa pahale apane usa lekhame kucha vistArake sAtha vyakta kiyA thA, jo kAnajIsvAmIke 'jinazAsana' nAmaka pravacana-lekhake prativAdakarUpame likhA gayA thA / parantu isa 1 dekho, 'samayasArakI 15vIM gAthA aura kAnajIsvAmI' nAmaka lekha, anekAnta varSa 12 kiraNa, 8 ( janavarI 1954 ) pRSTha 268, 266 ( yaha pUrA lekha khAsataurase paDhane tathA pracAra kiye jAne ke yogya hai, jise ava 'kAnajIsvAmI aura jinazAsana' nAma diyA jAkara yugavIranibandhAvalI ke dvitIya khaNDameM prakAzita kiyA jA rahA hai|) Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjaka C 2. samAjakA vAtAvaraNa dUSita 651 dopake kAraNa ve sarvathA tyAjya eva upekSaNIya nahI hojAte, javaki ve apane vyavahArame anekAntako apanAye hue haiM-use choDa nahI rahe hai| unhone kitane hI jaino tathA sacce jainadharmase vimukhoko jainadharma ke sammukha kiyA hai, kitane hI digambara jainamandiro tathA mUrtiyokA nirmANa karAyA hai aura bahatomeM dharmavipayako samajhAneke lie eka prakArakI jijJAsA tathA jAgRti utpanna kI hai| unake isa upakAra ko bhulAyA nahIM jA sktaa| somadevasUrine yazastilakame ThIka likhA hai ki eka dopake kAraNa koI tasvajJa manuSya ( vidvAn ) tyAjya kaise ho sakatA hai ? nahI ho sakatA aura nahIM honA cAhiye - eka dopakRte tyAjyaH prAptatattvaH kathaM nrH| zrIkAnajI svAmIkI sasthA di0 jaina svAdhyAyamandira-TrasTa sonagaDhase prakAzita honevAle samayasAra-pravacanasArAdi granthoke anuvAdo-TIkAome kucha truTiyokA honA sambhava hai, parantu unake kAraNa una samUce granthoke paDhanekA nipedha kiyA jAnA athavA bahiSkAra kiyA jAnA kisI taraha bhI ucita nahIM kahA jA sktaa| isase eka prakAra jinavANIkI avajJA tathA una mahAn granthokI bhI avagaNanA ho jAtI hai jo hamAre mAnya eva pUjya haiN| sAtha hI samAjakA vAtAvaraNa bhI kSubhita ho uThatA hai / pratyeka vidvAn apaneko prApta jJAna eva dRSTikoNake anusAra hI kisI granthakA anuvAdAdi kArya karatA hai, kSayopazamAdike dopase usame kahI kucha viparyAsa athavA anyathA kathana bhI bana jAtA hai, itane mAtrase vaha grantha sarvathA tyAjya nahI ho jaataa| yadi aisA hotA to bahutase TIkAdi gratha hI nahIM, kintu mUlagrantha bhI tyAjya Thaharate, jo eka-dUsareke viruddha kathanako liye hue haiM, parantu aisA Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 yugavIra-nibandhAvalI Aja taka nahIM huA, zAstra-bhaNDArome sabhI prakArake grantha pAye jAte haiM aura ve sabhIke paTane-sunane meM Ate haiM / ata vahiSkArakA yaha tarIkA ThIka nahIM hai-yaha to dUsaroMke vicAropara akuza lagAnA athavA apane vicAroko binA kisI yuktike unapara lAdanA kahA jA sakatA hai / samucita tarIkA yaha hai ki sonagaDhame prakAzita sAhityame jahAM kahI bhI Agama tathA yuktike viruddha kathana ho use premapUrvaka yuktipurassara-Dhagase spaSTa karake batalAyA jAya aura usakA khUba pracAra tathA prasAra kiyA jAya / isase truTiyo eva mUla-bhrAtiyokA sahaja sudhAra ho sakegA aura samAjakA vAtAvaraNa dUpita nahIM hone paayegaa| indaurake jina 6 sajjanone ukta vaktavya athavA ghopaNAdipara sahI kI hai ve saba apanI goThakA pUrNata pratinidhitva karate haiM aura usI goThame dUsarA koI vyakti aisA nahI jo kAnajI svAmIkI kisI bhI vAtase koI virodha na rakhatA ho, aisA vaktavyase kucha mAlUma nahIM hotaa| usame dUsare vyaktiyoke lie 'vighnasatopo' jaise zabdokA prayogakara unapara vyaga kasA gayA hai, jabaki dUsaroke vyagAtmaka-zabdokI zikAyata kI jAtI hai| virodhame bhAga lenevAle kucha vidvAno tathA tyAgiyopara vinA kisI pramANake yaha bhI Aropa lagAyA gayA hai ki ve "vastu-tattvake gUDhatama bhAvapara na pahu~cate hue kapAyAnvita hokara aisI prakriyAko bala dete haiM aura anargala vAteM samAcArapatrome chapavAkara samAjame azAnti eva kalaha paidA karate haiN|" isa prakArakA Aropa tathA vacana-vyavahAra bhI zAntike icchukoke lie ucita mAlUma nahIM hotA aura isa taraha ukta vaktavyakI sthiti bhI prAya dUsaroke una haiMDa-bilo jaisI hI ho jAtI hai jinapara vaktavyamai Apatti kI gaI hai| isIse azAti dUra honeme Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjakA vAtAvaraNa dUSita 653 nahI AtI aura samAja-kA vAtAvaraNa uttarottara dUpita hotA calA jAtA hai| ukta vaktavyame yaha bhI kahA gayA hai ki "pUjya kAnajIsvAmIke pravacanose samasta digambara jainasamAjako mahAn avarNanIya lAbha huA hai|" yadi yaha ThIka hai to phira lAbhAnvita honevAlokI taraphase virodha kyo ? aura indaurame hI "katipaya puruSa" unake virodhI kyo ? jo unhI gAThomese hoge jinake pratinidhi banakara eka-eka sajjanane vaktavyapara apane hastAkSara kiye haiN| virodha to 'mahAn avarNanIya lAbha' kI mAnyatAkA sUcaka nahI, pratyuta isake kisI bhArI alAbhake honekA dyotaka hai| ukta vAkyake dvArA apanI mAnyatAko vinA kisI yuktike dUsaropara lAdanekA prayatna bhI kiyA gayA jAna paDatA hai| eka bAra kAnajI svAmIne kisI AvezAdike vaza hokara aisA kaha diyA thA ki- 'puNya' to viSThAke samAna hai|' unake isa kathanase samAjameM bahuta baDA kSobha utpanna huA thA, jo abhI taka calA jAtA hai| aura vaha unake prati eka prakArase bahutokI azraddhAkA kAraNa banA hai, kyoki usake dvArA anya kAryo ke prati ghRNA hI utpanna nahIM kI gaI, balki eka prakArase puNyakA bhoga karane vAloko viSThA-bhojI bhI batalA diyA hai| isame sandeha nahIM ki ukta ghRNita-vAkya sabhyatA aura ziSTatAse girA huA hai aura eka satpuruSake muMhase usakA nikalanA zobhA nahI detaa| zrI kundakundAcArya pravacanasAra meM "puNNaphalA arahaMtA" vAkyake dvArA arahantoko jisa puNyakA phala batalAte haiM aura zlokavAtikame zrI vidyAnandAcAryane "sarvAtizAyi puNyaM tat trailokyAdhipatitvakRt" vAkyake dvArA jisa puNyase tIna lokakA Adhipatya (paramezvaratva) prApta hotA hai use 'sarvotkRSTa' Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 yugavIra-nivandhAvalI batalAyA hai, aise hitakArI puNyako bhI kAnajIsvAmI kA viSThA athavA viSThAke samAna batalAnA bahuta hI akharanevAlI bAta hai, nAsamajhIkA pariNAma he aura sAtizaya-puNyake phalako bhoganevAle arahanto takakA eka prakArase apamAna hai| yadi kAnajIsvAmI usI samaya apanI bhUlako sudhAra lete to samAja kA vAtAvaraNa azAnta honese baca jAtA aura unake svayake gauravakI uttarottara vRddhi hotI, parantu unhoMne vyarthakI haTha pakaDI; jo muMhase nikala gayA use puSTa karane lage, isase samAjakA vAtAvaraNa uttarottara vigaDatA calA gayA pakSApakSI tathA pArTIvandiyA~ zurU ho gaI aura unase kapAyoko pravala honekA avasara milA hai| socane tathA samajhanekI bAta hai ki jisa puNyako kAnajI svAmI viSThA vatalAte haiM usa puNyakA svaya upabhoga kara rahe haiM-use tyAgakara jagalome nirbhaya nirAhAra nirvastra aura kaSTa-sahiSNu hokara rahaneke liye taiyAra nhii| yadi ve vastuta puNyako viSThA samajhakara choDa deveM puNya-prabhava sArI sukhasuvidhAokA parityAga kara deve athavA puNya ruSTa hokara unake pAsase calA jAve tava unakI kaisI kucha gati-sthiti banegI ise sahaja hI samajhA jA sakatA hai| unhe taba eka dIna-dukhI daridrIkA jIvana vyatIta karaneke lie bAdhya honA par3egA aura unakI vartamAna sava zubha-pravRttiyA~ prAya samApta ho jaaeNgii| ____ yadi koI manuSya yaha cAhatA hai ki mere zarIrame sadA sukhasAtA banI rahe, rogAdikakA koI upadrava na hone pAve, saba agaupAga ThIka tathA kAryakSama rahA kare, khAne-poneko rucikara bhojana tathA dugdhAdi puSTikara padArtha yatheSTa mAtrAme mileM, pahanane ke lie acche sApha-suthare vastra tathA rahaneke lie sundara anukUla nivAsasthAnakI prApti hove aura yAtrAdike lie moTarakI suvyavasthA Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjakA vAtAvaraNa dUSina 655 rahe, to kahanA hogA ki vaha puNyakA bhikhArI hai, kyoki yaha saba sukha -sAmagrI puNyake udayase milatI hai / kAnajIsvAmI bhI yaha saba kucha cAhate haiM ata ve bhI puNyake bhikhArI haiN| jo puNyakA bhikhArI ho vaha puNyake tiraskArakA adhikArI nahI / puNyakA bhikhArI hote hue bhI jo koI puNyake tiraskArakA aisA gandA vacana mu~ha me nikalatA hai vaha usake sahI hoza - havAsa athavA pUrNata sAvadhAnIkI hAlata me mukhase nikalA huA nahI kahA jA sakatA aura isIlie use koI khAsa mahatva nahI diyA jA sakatA / sAsArika sukha-suvidhAoko janma denevAlI sAtAvedanIya Adi puNya - prakRtiyA~ cAra aghAtiyA karmokI zubha prakRtiyA~ haiM / aghAtiyA karmoMkA AtmAse pUrNata pRthakkaraNa caudahaveM guNasthAname jAkara hotA hai, usase pahale nahI banatA / kAnajI svAmI apaneko cauthe guNasthAname sthita avirata - samyagdRSTi batalAte haiM, taba unakA puNyako viSThAke samAna batalAkara usake tyAgakI preraNA karanA aura svayaM puNya ke sAtha cipaTe rahanA korI viDambanA tathA anadhikAra ceSTA ke sivAya aura kucha nahI hai / yadi puNyako sarvathA heya mAnA jAya to anAdi-karmabaddha AtmAko kabhI apane zuddha-svarUpakI upalabdhi athavA muktiko prApti nahI ho sakatI / puNya bhUmime khaDe hokara hI zuddhatAkI ora baDhA jA sakatA hai / jaina tIrthaMkarone nizcaya aura vyavahArake bhedase mokSamArgake do bheda kiye haiM, nizcayako sAdhyakoTime aura vyavahArako sAdhanakoTime rakhA hai jaise ki kAnajIsvAmIke zraddhA-bhAjana amRtacandrAcAryake nimna vAkya se prakaTa hai Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 yugavIra-nivandhAvalI nizcaya-vyavaharAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitH| tatrA''dyaH sAdhyarUpaH syAda dvitIyastasya sAdhanam / / -tattvArthasAra yahA~ ekako sAdhya aura dUsareko sAdhana batalAnA dono mArgokI paraspara mitratAkA dyotaka hai-donokI sarvathA eka dUsarese bhinnatA-zatrutAkA sUcaka nahI / nizcaya-naya vyavahArake binA pagu hai-la~gaDA hai, eka kadama bhI cala nahIM sakatA, apane astitvako bhI vyakta nahI kara sakatA, usake lie use zabdokA sahArA lenA paDatA hai, jo ki vyavahArakA hI eka prakAra hai| aura vyavahAra-naya nizcayake binA dRSTi-vihIna hai-adhA hai, use yathArtha kucha sUjha nahI paDatA aura isaliye vaha lakSya-bhraSTa banA rahatA hai| lagaDA yadi adheke sAtha sahayoga karake usake kandhe para caDhatA hai aura use calaneme sahAyaka dRSTi pradAna karatA hai to dono usa gahana-vanase bAhara nikala Ate haiM jahA~ dAvAnala khela rahA ho| aura isa taraha dono eka-dUsareke prANa-rakSaka bana sakate haiN| jo ekAnta nizcaya (dravyArthika ) nayake pakSapAtI hai, usIko vastu ( bhUtArtha ) samajhate haiM aura pratipakSa ( vyavahAra ) ko avastu ( abhUtArtha ) batalAte hue usase dveSa rakhate haiM, ve jainAgamakI dRSTi me mithyAdRSTi ( ekAntI ) haiN| isI taraha jo ekAnta vyavahAra ( paryAyArthika ) nayake pakSapAtI haiM, svapakSaprativaddha haiM, usIko vastu ( bhUtArtha ) mAnate haiM aura pratipakSa ( nizcaya ) ko avastu ( abhUtArtha) pratipAdana karate hue usase dveSa rakhate haiM, ve bhI jainAgamakI dRSTime mithyAdRSTi ( ekAnto) hai| isIse svAmI samantabhadrane nirapekSanayoko mithyA aura Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 J samAjakA vAtAvaraNa dUSita 657 sApekSa nayoko samyak ( vastubhUta ) batalAyA hai ' / aisI sthiti me kisI bhI eka nayake pakSapAta ( ekAnta ) ko choDakara jainAgamake anusAra hame sadA sApekSadRSTise ubhayanaya ke vipayako apanAte hue samyagdRSTi anekAntI banAnA cAhiye | aisA hone para tAttvika virodhake liye koI sthAna nahI rahegA aura samAjakA jo vAtAvaraNa anekAntakI avahelanAke kAraNa dUSita ho rahA hai vaha sudhara jAyegA / 42 anta meM itanA aura prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki kAnajI svAmIse, kisI-kisI vipayame matabheda rakhate hue bhI, merA unake prati koI dveSabhAva nahI haiM- maiM unake vyaktitvako AdarakI dRSTise dekhatA hU~ / aura isaliye merA unase sAdara nivedana hai ki ve ahakArakA parityAga kara ava bhI apanI bhUla svIkAra karanekI udAratA dikhalAe~ aura puNyako viSThA batalAne rUpa jo garhita vacana kisI samaya unake mu~hase nikala gayA hai| use vApisa lenekI kRpA kareM / isame unakA gaurava hai, sIjanya hai aura samAjakA hita snnihit| sAtha hI samAjake vipakSI vidvAno tathA anya sajjanose bhI merA namra nivedana hai ki yadi kAnajI svAmI apanI bhUla svIkAra nahI karate, mithyA Agraha 1 (ka) davyaTTiya cattavvaM bhavatthu niyameNa pajjavaNayassa / taha pajjavattha avatthumeva davvaTThiyaNayassa // 10 // tamhA savve ciyA micchAdiTThI sapakkhapaDivaddhA / aNNoSNaNissiyA uNa havaMti sammattasabhAvA // 21 // - sanmatisUtre siddha senaH (kha) nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt / nahI chor3ate aura na ukta garhita vacanako vApisa ho lete haiM to svayambhU-stotra Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 yugavIra-nivandhAvalI unhe ahakArakA zikAra samajhakara kSamA kara denA caahie| aura Ageko unake vyaktitvake prati koI dveSabhAva nahI rakhanA cAhiye / prativarSa kSamAvaNI parva manAnA aura phira bhI kAnajIsvAmIko unakI kisI bhUla-galatI Adike liye aba taka kSamA na kiyA jAnA, pratyuta isake unase upabhAva banAye rakhanA, kSamAvaNI parva manAnekI viDambanAko sUcita karatA hai| ata Age aisA nahI honA cAhiye / isase sabhI samAjakA vAtAvaraNa zIghra sudhara skegaa| isake sivAya merA yaha bhI nivedana hai ki jayapurame AcArya zivasAgarajIke samakSa Ayojita yojanAke anusAra dono pakSake vidvAnome jo likhita tattvacarcA huI hai use aba zIghra prakAzita kara denA cAhiye, isase aneka viSayome bahutokA bhrama dUra ho sakegA tathA vastusthitiko usake ThIkarUpame samajhanekA avasara milegA / 1 jainasandeza, tA0 28 navambara, 1965 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-paricayAtmaka nibandha 1. vaidyajIkA viyoga 2. IsarIke santa 3. zAhA javAharalAla aura jaina jyotipa 4, hemacandra-smaraNa 5, karmaTha vidvAna ( bra0 zItalaprasAdajI ) 6, rAjagRhameM vIrazAsana-mahotsava 7. kalakattAmeM vIrazAsana mahotsava 8. zrIdAdIjI 9. jainajAtikA sUrya asta !! 10. abhinandanIya paM0 nAthUrAmajI premI 11, amara paM0 ToDaramalajI 12. sanmati-vidyA-vinoda 13, paM0 cainasukhadAsajIkA abhinandana 14. zrI paM0 sukhalAlajIkA abhinandana 15, zubhabhAvanA ( prA0 zrItulasI-abhinandana ) 16. paM0 ThAkuradAsajIkA viyoga 17, zrI choTelAlajIkA nidhana Page #668 -------------------------------------------------------------------------- Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidyajIkA viyoga : 1 : mujhe yaha prakaTa karate hue baDA hI dukha hotA hai ki mere mitra dehalI ke suprasiddha rAjavaidya rasAyanazAstrI 10 zItalaprasAdajI 5 sitambara san 1630 ko 65 varSakI avasthA meM svargavAsI ho gaye haiM / Apake viyoga se, ni sandeha, jaina samAja ko hI nahI, kintu mAnava samAjako eka bahuta baDI hAni pahu~cI hai aura dehalIne apanA eka kuzala cikitsaka tathA satparAmarzaka kho diyA hai / ApakA anubhava vaidyakame hI nahI, kintu yUnAnIhikmata me bhI baDhA-caDhA thA, agrejI cikitsA praNAlIse bhI Apa abhijJa the, sAtha hI, Apake hAtha ko yaza thA, aura isalie dUrase bhI loga Apake pAsa ilAja ke liye Ate the| kaI vesa Apake dvArA aise acche kiye gaye, jiname DAkTara loga oNparezanake liye prastuta ho gaye the / parantu Apane unhe binA oNparezana ke hI acchA kara DAkTaroko cakita kara diyA thA / Aturoke prati ApakA vyavahAra vaDA hI sadaya thA, prakRti udAra thI aura Apa sadA ha~samukha tathA prasannacitta rahate the / ApakA svAsthya isa avasthAme bhI IrSAyogya jAna paDatA thA / ApakI vRtti paropakAramaya thI, dharmArtha auSadhi vitaraNa karane kA bhI Apake opadhAlayame eka vibhAga thA / Apa dharmake kAmo me barAbara bhAga lete the aura samaya-samayapara dhArmika sasthAoko dAna bhI dete rahate the / samantabhadrAzramako bhI Apane 101 ) ru0 kI sahAyatA apanI orase aura 50) ru0 apanI putravadhUkI orase pradAna kI thii| Apa Azrama ke AjIvana sadasya the, AzramakI sthApanAme ApakA hAtha thA aura isaliye Apake isa viyogase Azramako bhI bhArI kSati pahu~cI hai / Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-niva cAvalI isake sivAya, Apa vidyAvyasanI tathA sucAra-priya the| kaI bhASAe~ jAnane the, vidvAnoge milakara prasanna hote the, nAnA prakArako pustakoko par3hane tathA sagraha karanekA Apako zoka thA, leba bhI Apa kamI-kabho likhA karate the---jimakA kucha ramAsvAdana 'anekAnta'ke pAThaka bhI kara cuke hai-aura kavitA karane meM bhI ApakI ruci thii| kucha mahInose 'jIvana-mughA' nAma kA eka vaidyaka mAsika patra bhI Apane apane mopadhAlayame nikAlanA prAraMbha kiyA thA, jo abhI cala rahA hai / jainazAstrIkA Apane bahuta-kucha adhyayana kiyA thA aura unake AdhArapara varpome Apa 'ahaMtpravacanavastukoza' nAmakA eka koza taiyAra kara rahe the| vastuoke sagrahakI dRSTise Apa use pUrA kara cuke the, parantu phira ApakA vicAra humA ki pratyeka vastukA kucha svarUpa bhI sAthame hove to yaha koza adhika upayogI bana jaave| isame Apa puna usako vyAkhyAsahita likha rahe the ki durdaivase ApakI vAyI hathelImai eka phoDA nikala AyA, jisane kramaza: bhayakara rUpa dhAraNa kiyA, karIva sADhe tIna mahIne taka taraha-tarahake upacAra hote rahe, baDe-baDe DAkTaro tathA sivila sarjanoMke hAthame unakA kesa rahA, parantu bhAvIke sAmane kisIse bhI kucha na ho sakA / antame behozIke oNparezana dvArA hAthako kATaneko nauvata AI aura usIme eka saptAha vAda Apake prANapakherU uDa gaye / / isa dukha tathA zokame maiM Apake suyogya putra vaidya 50 mahAvIraprasAdajI aura dUsare kuTumbI janoke prati apanI hArdika sahAnubhUti aura samavedanA prakaTa karatA hU~ aura bhAvanA karatA hU~ ki vaidyajIko paralokame sukhame zAntikI prApti hove|' 1 kArtika . Azvina vIra ni0 saM0 2456 ( navambara 1930 ) anekAnta, varSa 1, kiraNa 11, 12 / Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IsarIke santa zrImAn varNI gaNezaprasAdajI jaina-samAjake una khyAtiprApta prauDha vidvAnomese haiM jinhone Atma-kalyANake sAtha-sAtha vidyA-zikSAke prasArame apanA sArA jIvana lagA diyA hai| abatakake koI 66 varSake jIvaname Apane aneka mahAna granthoMke gahare adhyayana eva paThana-pAThanakA kArya kiyA hai| banArasa tathA sAgarake prasiddha mahAvidyAlaya ApakI khAsa kRtiyAM haiN| unakI sthApanA aura sacAlanameM ApakA hI pradhAna hAtha rahA hai / aura bhI vibhinna sthAnopara Apane aneka pAThazAlAe~ sthApita karAI haiN| vividha darzanoke abhyAsake sAtha-sAtha Apane AdhyAtmika rasakA adhika pAna kiyA hai aura Apa usake khAsa rasika vane haiN| isIse sabhI kucha choDa-chADakara Apa Ajakala IsarImeM zrI pArzvacaraName sthita hue Atma-sAdhanAkara rahe haiN| Apake nivAsase isa samaya IsarI eka tIrtha-sthAnake samAna banA huA hai| aneka mumukSujana dUra dezose ApakA pravacana sunane aura Apake satsagase lAbha uThAneke liye yahA~ pahu~cate rahate haiN| ApakA AdhyAtmika pravacana baDA hI mArmika tathA prabhAvaka hotA hai jise sunakara janatA Atmavibhora ho jAtI hai--sunatesunate usakI tRpti hI nahI hotii| isIse kitane hI sajjana ghara pahu~cakara patro dvArA bhI Apake pravacanakA kucha aza prApta karanA cAhate haiN| Apa samaya-samayapara mumukSujanoko patra likhakara unakI jijJAsAkI tRpti karate rahate haiM / isa taraha Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 yugavIra- nibandhAvalI likhe gaye Apake kitane hI patra AdhyAtmika patrAvaliyoke rUpa me pragaTa ho rahe haiM aura jagata ke jIvokA acchA upakAra kara rahe haiN| Apame kaSAyokI mandatA, hRdayakI udAratA, samatA, bhadratA, nirvedatA aura dayAlutA Adi guNa acche vikAsako prApta hue haiM / tatva-jJAnake sAtha-sAtha ApakA cAritryavala khUva vaDhA caTA hai / vAhya muni na hote hue bhI Apa bhAvase muni haiM athavA celopasRSTa munike samAna haiM / Apa muni cepako dhAraNakara sakate the, parantu dhAraNa karake use lajAnA Apako iSTa nahI hai / Apa tabhI use dhAraNa karanA acchA samajhate haiM jabaki zarIra nagna rUpase jagalame rahane kI ijAjata de / anagArI banakara mandira - makAno me nivAsa karanA Apako pasaMda nahI hai | Apa use digambara muni padake viruddha samajhate haiM / hArdika bhAvanA hai ki Apako apane dhyeyame zIghra saphalatAkI prApti hove aura Apa apanI Atmasiddhi karate hue dUsarokI Atma-sAdhanA me saba prakAra se sahAyaka vaneM / ' 1 anekAnta parSa 4, ki0 9, akTUbara 1941 / Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAhA javAharalAla aura jaina jyotiSa : 3 : zAhA javAharalAlajI pratApagaDha ( rAjapUtAnA ) ke eka prasiddha jaina vaidya eva sampanna vyakti hai| bAlyAvasthAse hI zAstroke abhyAsI eva pratiSThAdi karmakANDoke jJAtA huvaDa jAtike mahAjana hai| ApakI avasthA 66 varSakI ho gaI hai| dhana-kuTumbAdise samRddha honeke sAtha-sAtha Apake pAsa nijakA acchA zAstrabhaNDAra hai, jisakI eka sUcI bhI Apane mere pAsa bhejI hai| yadyapi merA abhI taka Apase koI sAkSAtkAra nahIM huA, phira bhI patro tathA kRtiyoparase yaha spaSTa jAnA hai ki Apa baDe hI vinamra svabhAva evaM sarala prakRtike sajjana haiM-abhimAna to zAyada Apako chUkara nahI gayA / apanI truTiyoko samajhanA, bhUlako saharSa svIkAra karanA aura bhUla batalAne vAleke prati kRtajJatA vyakta karanA jaise Apame udAra guNa hai| isake sivAya, paropakArakI Apake hRdayame lagana hai aura Apa apane antima jIvaname sAhityasevAkA bhI kucha punIta kArya kara jAnA cAhate haiN| vaidya honeke sAtha-sAtha jyotiSake viSayame ApakI baDI ruci hai aura usa ora pravRttikI kucha rocaka kathA bhI hai| Apa zurU-zurU meM saTTeke vyApArame tejI-madI jAnaneke artha zakunAdikA paricaya prApta karanekI ora baDhe aura bar3hate-baDhate jyotiSa zAstroke abhyAsI ho gaye / jaina jyotipake kucha granyoko pAkara to ApakI ruci isa ora aura bhI pradIpta ho uThI aura Apane uname dUsare granyokI apekSA kitanI hI vizeSatAoko Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI noTa kiyA hai aura aneka sthAnopara jainaprakriyAko vibhinna pAyA hai / sAtha hI, Apako yaha dekhakara phaSTa huA hai ki jaina jyotipa ke kucha granyoko ajainoMne thoDAsA parivartana karake yA nAmAdika badalakara apanA banA liyA hai, jisakA kAraNa jainiyokA pramAda aura uname jyotiSa vidyAkI kamI tayA tadvipayaka prayoke paThanapAThanakA abhAva hI kahA jA sakatA hai| isa viSayake Apane kucha namUne bhI pramANa-mahita upasthita kiye haiM, jinheM phira kisI samaya prakaTa kiyA jaaygaa| kucha arsese Apake hRdayame yaha syAla paidA hamA ki jyotiSa vipayakA jo vizeSa anubhava hamane prApta kiyA hai vaha kahI hamAre sAtha hI asta na hojAya--usakA lAbha dUsaroko milanA caahiye| sAtha hI, yaha zubha bhAvanA bhI jAgRta huI ki jainajyotipa-granyokA hindIme anuvAda karake unhe samAjame pracArita kiyA jAya, jisase jainiyome jyotiSavidyAkI jAnakArI baDhe aura janatApara unake granyaratnokA acchA prabhAva pdd'e| phalata. devendrasUrike ziSya hemaprabhasUri-viracita 'prailokya prakAza' nAmakA jo 1370 zloka-parimANa hai, jaina-jyotipa-gaMtha Apako savat 1656 ke zrAvaNa mAsame zrI zAntivijayajI mahArAjake pAsase, mandasaurame unake cAturmAsake avasarapara, upalabdha huA thA aura jisakI tIna diname hI Apane svaya apane hAthase pratilipi kI thI tathA 36 varSa taka jisakA avalokana eva manana hotA rahA thA, usakI Apane zrAvaNa saMvat 1968 me bhASAvacanikA vanAnI zurU kara dI aura mAgha vadi 3 saMvat 1968 somavArake dina use pUrA kara diyaa| sAhityasevAke kSetrame yahI ApakI pahalI kRti hai, jisake antame Apa likhate haiM--"Aja 65 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAhA javAharalAla aura jaina jyotipa 667 varpakI Ayume kevala yaha eka hI truTipUrNa kArya karane pAyA huuN|" Apa svaya apanI vacanikAme abhI 20 pratizata truTiyokA anubhava kara rahe haiM aura unhe dUra karaneke prayatname haiM, kyoki grathakI jo prati Apako upalabdha huI vaha bahuta kucha azuddha hai| isIse tA0 18 janavarI san 1942 ko jo pahalA patra Apane mujhe likhA, usame apaneko prApta kucha jaina jyotipa granthokA paricaya dete hue tathA trailokyaprakAzakI TIkA-samAptikI sUcanA karate hue, zuddha pratiyoke prApta karAne AdikI prareNA kI hai jisase jina zlokokA artha sadigdha hai athavA choDanA paDA hai usa sabakI pUrti ho jAya tathA jaina-jyotipake anya bhI kucha grantha dekhane ko mileN| isa patra me dUsare do granthokI bhI TIkA kiye jAnekA ullekha karate hae aura jainajyotipagranthokI vilakSaNa prakriyAkA kucha namUnA dikhalAte hue antame likhA hai-"AyukA kucha bharosA nahI, isa kAraNa Aja yaha vicAra huA ki ( yaha saba sUcanA ) vataura rikArDake ApakI sevAme bheja duuN|" isake bAda Apane apanI ukta bhApAvaca nikAko mere pAsa dekhaneke lie bhejA hai, bhadrabAha-nimittazAstrake kucha adhyAyokA anuvAda bhI bhejA hai aura 'lokavijayayatra' nAmake prAkRta-gAthAbaddha granthakI TokA bhI bhejI hai| sAthahI jaina jyotipa-viSayaka eka lekha bhI preSita kiyA hai jisame anya bAtoke atirikta jainAcAryoMkI mAnyatAnusAra candramAko mandagAmI aura zaniko zIghragAmI siddha kiyA hai, jabaki anya jyotivid candramAko zIghragAmI aura zaniko mandagAmI (zanaizcara) batalAte haiN| trailokyaprakAza, bhadrabAhunimittazAstra aura aura lokavijayayatra ina tIno mUlagrathokI Apane baDI prazasA Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 yugavIra-nivandhAvalI likho hai-trailokyaprakAzako jaina-jyotipa-viSayakA aura tejImaMdo jAnanekA apUrva grantha batalAyA hai, bhadrabAhunimittazAstrake joDakI eka bhI dUsarI kRti kahI dekhane meM nahI AtI, aisA pratipAdana kiyA hai aura lokavijayayatrake vipayame yaha sUcita kiyA hai ki vaha saralatAse ghara baiThe deza-videzame hone vAle subhikSa, durbhikSa, yuddha, zAnti, roga, varSA, mahaMgAI aura mahAmArI Adiko prativarSa pahalese hI jAna lenekA eka nirAlA hI grantha hai| isake sAthame eka vahata baDA yatra hai jisame dizA-vidizAome sthita deza-nagarAdike nAma haiM aura uname honevAle zubha azubhako dhruvAbokI sahAyatAse jAnA jAtA hai| zAhAjIkI icchA hai ki isa nathakI TIkAko eka sAtha aura nimittazAstrake anuvAdako kramaza anekAntame prakAzita kiyA jAya athavA vIrasevAmandirase inakA svataMtrarUpamai prakAzana kiyA jAya / maiM Apako isa sava zubha bhAvanA eva sadicchAkA abhinandana karatA huuN|' 1. anekAnta varSa 5, ki0 12, janavarI 1943 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandra smaraNa ci0 hemacandrakI yAda Ate hI eka saumya AkRti mere sAmane ghUma jAtI hai-gorA raMga, lambA kada, dubalA-patalA vadana | isa AkRtike mere sAmane do citra Ate haiM-eka vAlyakAla : koI 8-9 varSakI avasthAkA, aura dUsarA yauvanakAla : vivAhase pUrva koI 20 varSako avasthAkA / san 1617 aura 1928 me do bAra mujhe kucha-kucha mahInoke liye bambaI ThaharanekA avasara milA hai aura yaha ThaharanA hemake pitA suhRdvara pa0 nAthU. rAmajI premIke pAsa hI huA hai, unhIke khAsa anurodhapara maiM bambaI gayA huuN| inhI dono avasaropara hema mere vizepa paricayame AyA hai| bAlyAvasthAse hI vaha mujhe suzIla tathA honahAra jAna paDA, usame vinaya guNa thA, sunane sokhanekI ruci thI, grahaNa-dhAraNakI zakti acchI vikAsonmukhI thI aura sabakA pyArA thaa| usake bAlyakAla (san 1917 ) kI eka ghaTanAkA mujhe Aja bhI smaraNa hai| eka dina sadhyAke samaya hemake kAkA ( cAcA ) lAlaTenakI koI cimanI sApha kara rahe the, cimanI TUTI huI thii| vaha unake hAthame cubha gaI, usake AghAtase ve kucha sisakane lage, unhone hatotsAha hokara cimanIko rakha diyA aura kahAki aba ise hAtha nahI lgaayeNge| hema unake pAsa thA, vaha yaha saba dekhakara kucha bhaucakasA raha gyaa| usane turanta hI mere pAsa Akara isa ghaTanAkI jina zabdome riporTa dI unase yaha mAlUma hotA thA ki vaha apane kAkAkI usa pravRttiko acchA nahIM samajha rahA hai| maiMne usI samaya hemake vinodArtha Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 yugavIra-nivandhAvalI ukta ghaTanAkI tukabandI banA dI aura kahA ki ise apanI kAkI ( cAcI) ko jAkara sunAnA 'kAkA' to cimanIse Darata phirata hai, kATa liyA cimanIne 'sI-sI' karata hai ! 'ava nahiM chUe~ge' aiso kahata haiM, dekho jI kAkI, yaha vIra banata hai !! isa tukabandIko sunakara hema baDA prasanna huA-Anandavibhora hokara nAcane lagA-mAno usake bhAvakA maiMne isame pUrA citraNa kara diyA ho / usI kSaNa usane ise yAda kara liyA aura vaha kAkIko hI nahI, kintu ammA aura daddAko bhI sunAtA aura gAtA phirA / isa samaya vaha mujhase aura bhI adhika hilamila gyaa| maiM usake manonurUpa aneka prakArakI tukavandiyA banAkara de diyA karatA, jinhe vaha pasanda karatA thaa| eka dina premIjI kahane lage-hema tumhArI kavitAmoko khUba pasada karatA hai / kahatA hai-bAbUjI baDI acchI kavitA banAnA jAnate haiN| bacapaname kahAnI sunanekA use baDA zauka thA aura vaha mujhase bhI anurodha karake kahAnI sunA karatA thaa| bambaIse merA calA AnA use bahuta akharA / premojI likhate rahe-hema Apako yAda karatA rahatA hai| maiM bhI premIjIko likhe gaye patrome use barAbara pyAra tathA AzIrvAda bhejatA rhaa| kucha arse ke bAda jaba premIjI sakhta bImAra paDe, jIvanakI bahuta hI kama AzA raha gaI, tava unhone vasIyatanAmamai hemakI zikSAkA bhAra mere hI supurda kiyA thaa| parantu saubhAgyase premIjIkA vaha ariSTa Tala gayA aura ve svaya hI hemakI zikSAdIkSA karaneme samartha ho ske| samaya-samaya para hemakI zikSA Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandra smaraNa 671 dIkSA ke viSaya meM jo parAmarza premIjI mujhase mAgate rahe haiM vaha maiM unheM khuzI se detA rahA / dUsarI bAra san 1628 meM jaba meM bambaI gayA aura 6 julAI se 6 sitambara taka premIjIke pAsa ThaharA taba hema bahuta kucha zikSA prApta kara cukA thA / kaI bhASAe~ sIkha cukA thA, usakI samajha acchI vikasita ho rahI thI aura sAthahI usame jJAna-pipAsA jAga rahI thI / premIjI apanI asvasthatAdike kAraNa cAhate the ki hema aba dukAna ke kAmako sa~bhAle aura usame adhika se adhika yoga deve, parantu hemako vaha rucatA nahI thA, vaha apanI hI kucha dhuna meM thA aura isaliye dukAna ke kAmameM bahuta kama yoga detA thA / premIjIko yaha saba asahya hotA jAtA thA, ve hemako eka sanakI tathA uddaNDa vAlaka taka samajhane lage the aura kabhI-kabhI use acchI khAsI DATa-DapaTa bhI batalA diyA karate the, jisakA pariNAma ulaTA hotA thA / hema mA~ke pAsa jAkara rotA thA, apanA dukha vyakta karatA thA aura kabhI-kabhI ghara se nikala jAne athavA apanA kucha aniSTa kara DAlane kI dhamakI taka bhI de detA thA / isase mAtA-pitA dono kI hI cintA baDha jAtI thI, kyoki ekalautA putra thA / mere pahu~canepara premIjIne mujhe isa sArI sthiti se avagata kiyA aura mere Upara hemako samajhAnekA bhAra rakkhA / maiMne aneka prakAra se hemako samajhAyA aura usake manobhAvoko jAnane kI ceSTA kI / hema khula gayA aura usane mere sAmane apanI sArI abhilASA tathA dukha-dardako rakha diyaa| usakI yaha Ama zikAyata thI ki premIjIse use sadA jhiDakiyA~ hI prApta hotI rahatI haiM - AtmasammAna nahIM milatA / maiMne dekhA Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 yugadhIra-nivanyAvalI hemame svAbhimAnakI mAtrA kAphI thI, vyarthakI jiDakiyAM, DATaupaTa evaM phaTakArage usamA citta vyathita hotA thA, use bhArI kaSTa pahu~catA thA, aura imaliye isa prakArake vyavahArase use baDI ciDha thii| isIse aine vyavahAra ke mukAbaleme vaha manukUlatA vartaneke bajAya prAya ulTA AvaraNa karatA thaa| ata maine premIjIko bhI gamagAyA aura unheM apane vyavahArako kucha badalakara "prApte tu poDaze varSa putaM mitravadAcaret" ko nItipara amala karane ke liye vAhA / aura sAyahI yaha bhI batalA diyA ki aisA honepara tathA hemako jJAnArjanAdi viSayaka icchAmaopara vyarthakA akuga na rakhanepara vaha dukAnakA adhika kAma kregaa| cunAMce aisA hI huA-maiM jitane dina bambaI rahA, pitA-putrama kisI prakAra ke visaMvAdakI naubata nahIM AI, ekako dUsarekI zikAyatakA avasara nahIM milA aura yaha dekhA gayA ki hema dakAnakA kAma pahalese kucha adhika kara rahA hai| bambaIme hema mere sAtha yogAsana kiyA karatA thA / yogAsanokA abhyAsa usane bhI kucha pahalese kara liyA thA aura usakI usa tarapha ruci baDha rahI thii| vaha java bhAvAvezame gardana hilAkara "kopInavantaH khalu bhAgyavanta" kahA karatA thA taba baDA hI sundara jAna paDatA thaa| mere bambaIse cale Aneke kucha samaya bAda hemako kisI yogIkA acchA nimitta mila gayA aura usane kitanI hI yoga-vidyAko sIkha liyA, yoga-viSayaka vIsiyo zAstra paDha DAle tathA bahuta-sA jJAna-prApta kara liyaa| una dino merI bhI ruci yogakI ora baDhI huI thI aura maiM yogaviSayake vahuta granyokA avalokana kara gayA thA-abhyAsame 51 varSakI avasthA hote hue bhI khuzIse pauna-pauna ghaTe taka Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandra smaraNa 673 zIrSAsana kara letA thA, parantu mujhe kisI gurukA sAkSAt samparka prApta nahIM huA thA-saba kucha apane adhyayanake balapara hI calatA thA, prANAyAmake vipayame kucha sandeha honepara maine hemacandra se eka prazna pUchA thA, jisakA uttara usane 30 disambara san 1926 ke patrame diyA thaa| isa uttaraparase yaha sahaja hI me jAnA jA sakatA hai ki usa samaya taka hemacandrane yoga-vipayakA kitanA anubhava tathA abhyAsa prApta kara liyA thaa| uttarapatrameM yoga-viSayaka kucha lekhoke likhanekI icchA bhI vyakta kI gaI thI, jise lekara maiMne anekAntake liye koI acchA lekha bhejanekI use preraNA kI thii| uttarame lekhakI svIkRti dete hue hemacandrane 13 pharavarI san 1930 ko jo patra dUsarA likhA hai usase mAlUma hotA hai ki usa samaya usakI jJAna-pipAsA bahuta baDhI huI thI, vaha kisIko patrakA uttara taka nahIM detA thA, adhyayanamananame aura paThitakA sAra khIcaneme hI apanA sArA samaya vyatIta karatA thA, phira bhI use tRpti nahI hotI thii| lekha likhane meM apanI kaThinAiyokA bhI usane patrameM sarala bhAvase ullekha kiyA hai| isI samaya usake vivAha kI carcA cala rahI thI aura vaha eka prakArase pakkI ho gaI thii| yoga-vidyAme jo rasa tathA Ananda A rahA thA usake mukAbale meM use isa vivAhakI koI khuzI nahI thI, vaha ise eka prakArakA sakaTa samajhatA thA aura usa sakaTako saralatApUrvaka pAra karane athavA gRhasthAzrama kI parIkSAme samuttIrNa hokara sukhase jIvana-yApana karane ke plaina (Plans ) socA karatA thaa| usakI icchA thI ki maiM svaya nirvikAra rahate hue apanI sahamiNIko bhI nivikAra banAkara yogamArgameM dIkSita kara duuN| isI Adarzako lekara usane vivAha Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 yugavIra - nivandhAvalI karanA sthira kiyA thA, jabaki pahale se usakI icchA Ajanma ye saba bAteM bhI ukta patra ( ane 0 avivAhita rahane kI thI / ki0 2 ) se jAnI jAtI haiM / ( naM0 3) me hemacandrane sUcita kiyA thA ki 24 pharavarI san 1630 ke patra lekha bhejane kI sUcanA dete hue yaha bhI usane vaha lekha pitAjI ( premIjI ) aura paM0 darabArIlAlajI ( vartamAna satyabhakta ) ko bhI dikhalAyA hai, pa0 daravArIlAlajI ne 'ThIka hai' aisA rimArka diyA hai aura pitAjIne use 'nikammA' ThaharAyA hai / pitAjI ke utsAha na dikhAne ke kAraNa utsAha ThaMDA honese pahale ho usane usako mere pAsa bheja denA ucita samajhA / isa patra se yaha bhI mAlUma hotA hai ki una dino hemapara phira kucha jhiDakiyAM paDI haiM, jinase usakA svAbhimAnI AtmA tilamilA uThA hai ora usane apanI tatkAlIna manodazAkA ullekha karate hue yaha utkaTa icchA vyakta kI hai ki meM use apane pAsa dehalI ( samantabhadrAzramame ) bulA lU~ / isa viSayame usake nimna zabda khAsa taurase dhyAna dene yogya hai: - "mujhameM jAnanekI icchA dinapara dina bahuta hI prabala hotI jAtI hai aura yahA~ kAmake mAre maiM pisA jAtA hU~ / mujhe apanI pipAsA zAta karanekA bilkula maukA nahI milatA / pitAjIkI jhiDakiyA~ khA-khAkara merI AtmA bahuta tar3apatI rahatI hai aura dina para dina bigaDatA jAtA hU~ / yadi Apa mujhe vahA~ apane pAsa bulA leM to mujhe isase bar3hakara khuzI aura kisI bAta me na hogI / yadi mere liye jindagI bharake liye khAne-pIne aura Dilut rahanekA intajAma ho jAya to maiM dukAna bhI chor3a dU~gA / maiM eka Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandra smaraNa 675 pustaka likha rahA hU~ jo chapane para khUba bikegii| usI prakArakI kucha anya pustakeM chpaauuNgaa| kucha bikrIpara paise jahA~ke tahA~ adAkara dUMgA aura AgekI AmadanIpara gujArA kara luuNgaa|" hemake isa patrako premIjIne kahI usakI icchAke binA paDha liyA thA, ata: patrake antameM isakA noTa dete hue, hemane apane pitAkI sabhyatApara khulA AkramaNa kiyA hai| hemake lekha-sambandhame premIjIne mujhe apane 24 pharavarIke hI patrame likhA thA-"hemake lekhame Apako parizrama kAphI karanA hogA / maiM to use pUrA paDha bhI nahI sakA hU~, merA sazodhana use pasanda bhI nahI hai|" mArca san 1630 meM hemakA vivAha ho gyaa| isa vivAhake avasarapara premIjI sakhta vImAra the, unake Upara sADhecAra varSake bAda 1 mArcase khAsa rogakA phirase AkramaNa ho gayA thA, jo uttarottara baDhatA hI gyaa| cunAce premIjI apane 6 aprailake patrame likhate haiM-"vivAhake samayame to merI bahuta burI hAlata ho gaI thii| mujhe nahI mAlUma kaba kauna-sA dastUra haa| isI vipattike kAraNa maiM Apako koI patra na likha sakA aura na Apako AgrahapUrvaka bulA hI sakA / vivAha to ho gayA, paratu durbhAgyase na maiM aura na hemakI mAtA hI usake sukhakA koI anubhava kara ske|" premIjIke ina zabdome kitanI vedanA bharI huI hai, ise pAThaka svaya samajha sakate haiM / astu, hemake patradvArA vivAha sampannatAkA samAcAra pAkara maine apane 5 aprailake patrame use AzIrvAda dete hue kahI aisA likha diyA thA ki, aba tuma khUTese ba~dha gaye ho, yaha dekhakara prasannatA hotI hai / isapara usake svAbhimAnako Thesa lagI aura Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 yugavIra-nivandhAvalI isaliye usane khUTA tathA usase baMdhanevAle pazu Adiko kalpanA karake mujhe 10 apraila san 1930 ko eka lamvA patra (na0 4 ) likhA jo paDhanese hI sambandha rakhatA hai aura jisase mere zabdopara usakA kSobha spaSTa jAnA jAtA hai| patrame apanI sthitiko spaSTa karanekI ceSTA kI gaI hai aura sAthahI sudhArane ke liye apanA vaha lekha sUcanAoke sAtha vApisa mA~gA gayA hai jo anekAtame chapane ke liye bhejA gayA thaa| isake bAda 26 aprailake kArDame lekhako punaH vApisa bhejane kI preraNA karate hue hemacandrane likhA thA "yava yadi Apa use bheja deM to pahalese 10 gunA acchA likhA jA saktA hai| ukta viSayakI bahuta-sI naI vAteM mAlUma huI haiN| sAtha hI apanI pichale patrapara merI nArAjagIkI kucha kalpanA karake likhA thA-''AzA hai ki Apa nArAja na hue hoge| bAlaka hU~, kSamAdRSTi banAye rahanA / " ina paktiyoparase hemakA pichale patrake sambandha meM kucha anutApa aura sAtha hI namratAkA bhAva TapakatA thA, isaliye 30 aprailako patrakA uttara dete aura lekhako vApisa bhejate hue maine jo patra likhA thA usame ukta paMktiyose phalita honevAle anutApa aura namratAke bhAvakA bhI kucha jikra kara diyA thaa| itanepara bhI hemake svAbhimAnako phirase Thesa laga gaI aura usane 5maI san 1930 ko jo uttara patra (na0 6) likhA usame yahAM taka likha DAlA-"jo bhI kucha maine likhA thA usake liye racamAtra bhI anutApa nahI hai| una paktiyoko Apa vyartha hI anutApa aura namratA vyaMjaka vatalAkara unake pIche apanI rakSA karanA cAhate haiN|" ..... Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandra smaraNa 677 hemake patra ke sAtha 4 maIkA likhA huA premojIkA patra bhI thA, jisame unhone mujhe yaha preraNA kI thI ki-"aMgnejIkA koI anuvAda ho to, Apa usase ( hemase ) avazya karAiye / Apake likhanese vaha avazya kara degaa|' hemane yaha patra paDha liyA aura use premojokA ukta likhanA khaTakA / ataH apane patrake antame pahalese hI banda lagAte hue mujhe likhA : "kRpayA Apa mujhase anuvAda karane kA Agraha na kIjiyegA, anuvAda karanese mujhe bahuta ghRNA hai| yadi koI merA anuvAdita lekha chapatA hai to mujhe apanI asamarthatApara ( svatantra lekha likhanekI ) bahuta zarma AtI hai| 'vizAla bhArata' vAlA lekha' maine eka sAla pahale pitAjIke ghora Agrahase agrejIparase kiyA thA, anuvAda karanese mere manapara coTa pahu~cato hai|" ina paMktiyoparase hemakI usa samayakI svabhimAnI prakRtikA aura bhI kitanA hI patA cala jAtA hai| parantu anuvAdase ghRNA, zarma aura cittapara coTa pahu~caneko bAta bAdako kucha sthira rahI mAlUma nahI hotI, kyoki mujhe bhI phira do agrejI lekhokA anuvAda bhejA gayA hai aura anuvAda bhI karake prakAzita kiye gaye haiN| . hemake lekhapara jo rimArka premIjIne mujhe bhejA thA vaha Upara diyA jA cukA hai| jisa samaya hema apane lekhako sazodhanAdike liye vApisa mAMga rahA thA usa samaya 6 aprailake patrame premIjIne likhA thA-'hemake lekhako saMzodhana-parivartanake sAtha chApa diijiegaa| usakI U~TapaTAga bAtopara dhyAna mata diijie|" aura 1. isa lekha ( magalamaya mahAvIra ) ko anekAntameM chApanekI preraNA premIjIne apane 9 aprailake patrameM kI thii| Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 yugavIra- nivandhAvalI jaba lekha vApisa calA gayA taba premIjIne apane 4 maIke patra me likhA- "hema lekhake likhaneme taiyArI to bahuta kara rahA hai| para kyA likhegA, so vaha jAne / merI rAya to yaha thI ki isa lekhako Apa hI saMzodhita parivartita karake chApa dete, parantu vaha nahIM mAnA aura vApasa bulA liyA / " idhara hemane apane ukta 5 maI vAle patrake anta me likhA thA - " Apane lekhapara apanI sammati nahI likhii| mujhe Dara lagatA hai ki kAmatAprasAda sarIkhI merI bhI durdazA Apa noTo dvArA na kara deM / " ina saba bAtoko dhyAna me rakhate hue jaba lekha vApisa AyA taba use acchA banAne ke liye sazodhana, parivartana aura parivardhanAdike dvArA kAphI parizrama kiyA gayA ora usakA prAraMbhika aza 2 yogamArga" nAma se prathama varSake anekAnta kI saMyukta kiraNa na08, 9, 10 me prakAzita kiyA gayA / aura isa mudrita lekhako par3hakara hemacandrako prasannatA huI aura usameM usane AmUlacUla - jaise parivartanakA anubhava kiyA aura mujhe aisA likhA ki maiM itane U~ce lekhakA adhikArI nahI thA, Apane putravAtsalyako lekara use itanA acchA banA diyA hai / parantu maiMne lekhake zurume lekhakakA paricaya dete hue jo yaha likha diyA thA ki 'lekhakasamAjake suprasiddha sAhityasevI vidvAn paM0 nAthUrAmajI premI ke suputra haiM vaha hemako asahya jAna paDA / use aisA lagA ki isase pAThaka premIjI jaise vidvAnakA putra honeke nAte usake lekha f 1. isa taiyArIkA kucha patA hemake 5 mArcake patra ( na0 5 ) se bhI lagatA hai / 2. lekhakA dUsarA aza 'sarala yogAbhyAsa' nAmase tRtIya varSake anekAntakI 5 vIM kiraNa meM prakAzita huA hai / Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandra-smaraNa 676 ko mahatva deMge-svatatra rUpase lekhake mahatvako nahI AMka sakeMge, aura isaliye mere isa likhanepara Apatti karate hue usane apanI aprasannatA vyakta kii| yaha bhI hemakI svAbhimAnI prakRtikI eka lahara thii| vivAhake kucha arse bAda hemakI prakRti aura pravRttimeM bhArI parivartana huA jAna paDatA hai, isIse premIjI dvArA usakI koI khAsa zikAyata sunane meM nahI AI aura na hemane hI premIjIkI koI khAsa zikAyata likhI hai| hema aba dukAnake kAmameM pUrA yoga detA thA, gRhasthAzramako jimmedArIko samajha gayA thA, usakA jovana sAdA, sayata tathA kitane hI U~ce dhyeyoko liye hue thA, aura isase suhadvara premIjIkA pichalA jIvana bahuta-kucha nirAkula tathA sukhamaya ho calA thaa| parantu durdevase vaha dekhA nahI gayA aura usane unake isa adhakhile puSpasama ikalaute putrako akAlameM hI uThA liyA aura unakI sArI AzAmaopara pAnI phera diyA ? yaha dekhakara kise du.kha nahI hogA ? sadgata hemacandrake liye yaha hAdika bhAvanA karatA hU~ ki use paraloka me sukha-zAntikI prApti hove aura usakI sahadharmiNI tathA baccokA bhaviSya ujjvala bne|' 1. sva0 hemacandra, 11 mArca 1944 / Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaTha vidvAna (bra0 zItalaprasAdajI) : 5: brahmacArI zItalaprasAdajI jaina-samAjake eka bar3e hI karmaTha vidvAn the| jaina dharma aura jaina samAjake prati unhe gADha prema thA, lagana thI aura sAtha hI usake utthAnakI cintA thI, dhuna thii| isI dhuname ve dina-rAta kAma kiyA karate the-likhate the, vArtAlApa karate the, lambe-lambe saphara karate the, upadeza tathA vyAkhyAna dete the aura aneka prakArakI yojanAeM banAte the| unhe jarA bhI caina nahIM thA aura na ve apanA thor3A-sA bhI samaya vyartha hI jAne dete the| jahAM jAte vahA~ zAstra bA~cate, apane pablika vyAkhyAnakI yojanA karAte, agrejI paDhe-likhomeM dharmakI bhAvanA phUMkate, unhe dharmake mArgapara lagAte, sabhA-pAThazAlAdikI sthApanA karAte aura koI sthAnIya sasthA hotI to usakI jAMca-par3atAla karate the| sAtha hI parasparake vaimanasyako miTAne aura janatAme phailI huI kurItiyoko dUra karAnekA bharasaka prayatna bhI kiyA karate the| pratyeka caumAseme anuvAdAdi rUpase koI grantha taiyAra karake chapAneke liye prastuta kara denA aura usake chapakara pracArame AnekI samucita yojanA kara denA to unake jIvanakA eka sAdhAraNa-sA kAma ho gayA thaa| bhale hI vidvajjana-hRdya kalApUrNa gabhIra sAhityake nirmAName unakA hAtha kama rahA ho, parantu sAdhAraNa janatAke liye upayogI sAhityake nirmANakA unako acchA abhyAsa thaa| unameM eka bar3I vizeSatA yaha thI ki ve sahanazIla thevirodho, kaTu-AlocanAo, vAkprahAro aura upasargo takako Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaTha vidvAna ( vra0 zItalaprasAdajI ) 681 khuzIse saha liyA karate the aura unakI vajahase apane kAryoMmeM bAdhA athavA viraktikA bhAva nahI Ane dete the / isI guNa ora dhuna ke kAraNa, jisakA eka samAja sevIme honA Avazyaka haiM, ve marate damataka samAjakI sevA karane meM samartha ho sake haiM / anyathA, unhe bhI dUsare kitane ho samAja seviyokI taraha virakta hokara baiTha jAnA paDatA / ni. sandeha ve apanI dhuna ke pakke the aura unhone apanI sevAo dvArA jaina samAjake brahmacAriyo eva tyAgIvargake liye karmaThatAkA eka Adarza upasthita kiyA hai | jaina- samAjake adhikAza tyAgIjana akarmaNyatAkA pATha paDhate hue samAjase apanI sevA-pUjAdike rUpame lete to adhika haiM parantu apanI sevAoke rUpame use dete kama haiM, yaha bAta vra0 zItalaprasAdajI me nahI thI / Apa samAjase lete kama the aura use dete adhika the / brahmacArI - jIvana se pahale jaba Apa bAbU zItalaprasAdajI ke nAmase prasiddha the, bambaI meM dAnavora seTha mANikacanda hIrAcandajI je0 pI0 ke ratnAkara pailesame nivAsa karate hue seThajI ke sAtha kuTumba - jaisA jIvana vyatIta karate the, unake dhArmika aura samAjasevAke kAryoMme baDI tatparatA ke sAtha hAtha baTAte the, aura eka prakAra se seThajI ke prAiveTa sekreTarI, dAhinA hAtha athavA nAkakA bAla bane hue the, taba kucha logoko ApakI yaha sthiti bahuta akharI aura ve ApakI isa pratiSThA -prApti athavA seThajIke hRdayame isa tarahase ghara karane ko sahana nahI kara sake / cunAce jaina hitaiSI patrame usake tatkAlIna sampAdaka pa0 pannAlAlajI bAlIbAlane Apapara kucha kIcaDa uchAlanA zurU kiyA thA / usa samaya maiM sAptAhika jainagajaTakA sampAdaka thA, mujhe Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 yugavIra-nibandhAvalI sahayogI jaina hitaiSIkI yaha kArravAI bahuta anucita tathA asabhyatA-mUlaka a~cI aura isaliye maiMne jainagajaTake janavarIpharavarI 1608 ke aMkome janahitaiSIkI kaDI AlocanAe~ prakAzita kI thI jinake phalasvarUpa usakA vaha kIcaDa uchAlanA aura bhaNDapralApa banda huA thaa| yadyapi brahmacArIjIke sAtha merA aneka bAtome matabheda tathA vicArabheda calatA thA aura use lekara maine aneka prakArase unakI AlocanA kI hai-unake lekhopara TIkA-TippaNI likhI hai aura 'brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIva nirNaya' jaise virodhI lekha bhI likhe haiM parantu ina sabake kAraNa parasparame manomAlinya tathA vyakti-gata dvepako kabhI sthAna nahIM milaa| brahmacArIjI jaba kabhI mujhase milate the baDe Adara tathA premake sAtha milate the, patra bhI Adara-premake sAtha likhate the aura aneka avasaropara kucha granthiyoko sulajhAne tathA anusadhAnavizeSake liye preraNA bhI kiyA karate the| dehalImeM mere dvArA 'samantabhadrAzrama' ke khole jAne aura usase 'anekAnta' patrakI prathama kiraNake prakAzita ho jAnepara Apa mere pAsa Azramame Aye the aura Apane AzramakA nirIkSaNa karake apanA pUrNa santoSa vyakta karate hue jo riporTa 16 disamvara 1626 ke jainamitra varSa 31, aMka 6 me prakAzita kI thI usameM una logoko, jo jaina-dharmakI sevA dvArA apanA jIvana saphala karanA cAhate haiM, yaha khAsa preraNA kI thI ki unhe avazya isa Azramame rahakara karmayogI 1. dekho, jainagajaTa varSa 13, aka 2, 3, 7 meM prakAzita 'jainamitra vambaIkI samAlocanA', 'jainahitaipI aura jainamitra', 'jainahitaiSIkA mu~ha chipAnA, zIrSaka lekha / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaTha vidvAn (70 zItalaprasAdajI) 683 sevaka bananA cAhiye" aura sAtha hI yaha bhI batalAyA thA ki 'jo bhAI jaina-jAtike karmayogI tyAgI honA cAhate haiM unake liye yaha Azrama zaraNabhUta hai|' isake sivAya ve mere 'anekAnta' patrakI barAbara prazaMsA karate rahe haiM aura usakI kiraNokA paricaya bhI "jainamitra" meM nikAlate rahe haiN| idhara jaba maiMne vIra sevAmandirako sthApanA kI aura usake udghATanamuhUrta ke utsavapara brahmacArIjI sarasAvA padhAre taba maiMne avasara dekhakara unhIke hAthase udghATanakI rasma adA karAyI thii| isase brahmacArIjI bahuta prabhAvita hue aura unhe bhI yaha mAlUma ho gayA ki merA virodha vicAro taka hI sImita rahatA hai, kabhI vyaktigata virodhakA rUpa dhAraNa nahIM krtaa| aura isaliye apane bhASaName unhone mere vyaktitvAdike prati apanI zraddhAbhaktike khule udgAra vyakta kiye the tathA rokane para bhI joza meM Akara vIra sevAmandirake liye apIla kI thii| ___apane pichale jIvaname brahmacArIjIkI icchA bhramaNako choDakara eka hI sthAnapara adhika rahanekI huI thI aura usake liye unhone vIra sevAmandirako bhI cunA thA aura mujhe usake sambandhameM pUchA thaa| maiMne isapara prasannatA vyakta karate hue unake liye saba kucha suvidhAeM kara dene kA AzvAsana diyA thaa| parantu phira ve kisI kAraNavaza Ae nahI, unakA vicAra kAryameM pariNata nahI ho sakA / bAdako ve bImAra paDa gaye tathA bImArI uttarottara baDhatI hI gaI, jisane antako unakA prANa hI lekara choDA / asAtA vedanIya karmake tIna udayavaza brahmacArIjIkA antima jIvana kucha kaSTamaya jarUra vyatIta huA hai; parantu phira Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 yugavAra nibandhAvalA bhI unase jitanA bana sakA hai ve aisI avasthA meM bhI samAjako sevA pArate rahe haiM, kampavAta ke kAraNa svayaM apane hAthase nahI lisa sake to bonakAra linAte rahe haiN| yaha unakI bhAvanAkA jvalanta udAharaNa thaa| unake sthAnakI zIghrapUrti honA vajA kaThina jAna paDatA hai| aise paropakArI samAja mevIkA samAja jitanA guNagAna kare aura AbhAra prakaTa kare vaha saba thoDA hai / unakI yAdame to koI acchA smAraka banAnA cAhiye thaa| mAlUma nahI, di0 jaina paripadne unakA smAraka banAnekI jo bAta uThAI thI vaha phira khaTAI meM kyo paDa gii| do varSa hogaye / / 1. 24-3-1944 / Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjagRhameM vIrazAsana mahotsava :6: jabase vIrasevAmandirane yaha prastAva pAsa kiyA thA ki vIrazAsana-jayantIkA gAgAmI utsava rAjagRhameM usa sthAnapara hI manAyA jAve, jahA~ vIrazAsanakI 'sarvodaya-tIrthadhArA' pravAhita huI thI, tabase lokahRdaya usa punIta utsavako dekhane ke liye lAlAyita ho rahA thA aura jyo-jyo utsavakI mahAnatAkA vicArakara logokI utkaNThA usake prati baDhatI jAtI thI, aura ve bAra-bAra pUchate the ki utsavakI kyA kucha yojanAeM tathA taiyyAriyAM ho rahI haiN| idhara bihAra aura baMgAlake kucha netAone, jinhe utsava ke svAgatAdi-viSayaka bhArako uThAnA thA, rAjagRhakI varSAkAlIna sthiti Adike kAraNa janatAke kaSTokA kucha vicArakara aura apaneko aise samayame una kaSToMke samakSa bar3e utsavakA prabandha karaneke liye asamartha pAkara kalakattAmeM eka moTiMga kI aura usake dvArA yaha nirNaya kiyA ki utsavako do bhAgome bA~TA jAya-eka vIrazAsana-jayantIkA sAdhAraNa vArSikotsava aura dUsarA sArdhadvayasahasrAbdi-mahotsava / pahalA niyata tithi zrAvaNa-kRSNa-pratipadAko aura dUsarA kArtikameM dIpAvalike karIba rahe aura dono rAjagRhame hI manAye jaaveN| utsavake karIba dinomeM isa samAcArako pAkara utsuka janatAke hRdayapara pAnI paDa gayA-usakA utsAha ThaDA ho gayA aura adhikAzako apanA baMdhA-baMdhAyA bistarA- kholakara yahI nirNaya karanA, paDA ki vaDe utsavake samaya jADome hI rAjagRha cleNge| parantu jinake Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 yugavIra-nivandhAvalI hRdayome vIrazAsanake avatArakI puNyavelAkA mahatva ghara kiye hue thA, jo usI samaya vipulAcalapara pahu~cakara vIrazAsanake avatAra samayakI kucha anubhUti karanA cAhate the aura vIrazAsanakI usake utpatti samaya tathA sthAnapara hI pUjA karane ke icchuka the, unhone apanA nizcaya nahIM badalA aura isaliye ve niyata samayapara vipulAcalapara pahu~cakara usa apUrva dRzyako dekhaneme samartha hue, jo vAravAra dekhaneko nahIM miltaa| zrAvaNa kRSNa pratipadA 7 julAIkI thI aura rAjagRhame koI 15 dina pahalese varSAkA prArambha ho gayA thaa| 4 julAI subahako jaba maiM maMtrIjI sahita gajagRha pahu~cA to khUba varSA ho rahI thI, vahA~kI relve bhI chalanIkI taraha TapakatI thii| aura cAro tarapha pAnI hI pAnI bharA huA thaa| 5 julAIko parvatakI yAtrA karate samaya varSA A gaI aura sArI yAtrA khUba pAnI barasaneme hI Anandake sAtha kI gaI aura usase koI vAdhA utpanna nahI huii| 6 tA0 ko bAdalokA khUba prakopa thaa| rAtrike samaya to itane ghane ghirakara A gaye the aura vijalIkI bhArI camakake sAtha aisI bhayakara garjanA karate the ki logoko AzaMkA ho gaI thI ki kahI ye koI vighna-bAdhA to upasthita nahIM kreNge| usI samaya yaha prazna honepara ki yadi kala prAta kAla bhI isI prakAra varSA rahI to parvataparake progrAmake viSayame kyA rahegA ? upasthita janatAne bar3e utsAhake sAtha kahA ki cAhe jaisI varSA kyo na ho parvataparakA progrAma samayapara hI pUrA kiyA jAyagA / idhara kAryakA dRDha sakalpa aura udhara varSAke dUra hone kI sthira hArdika bhAvanA, donoke milane para aisI Azcaryajanaka ghaTanA ghaTI ki bAdalone prAtaHkAla honese pUrva hI apanI Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjagRhameM vIrazAsana mahotsava 687 bhayakaratA choDakara bidA lenI zurU kara dI aura ve parvatArohaNa ke progrAma ke samaya ekadama chinna-bhinna ho gye| yaha adbhuta dRzya dekhakara upasthita vidvanmaNDalI aura itara janatA ke hRdaya meM utsAhakI bhArI lahara daur3a gaI aura vaha dviguNita utsAha ke sAtha gAjebAje sameta zrIvIra-prabhu aura vIrazAsanakA jayajayakAra karatI huI vipulAcalakI ora bar3ha calI / jalUsame logokA hRdaya Anandase uchala rahA thA aura ve samavasaraNa meM jAte samayake dRzyakA sA anubhava kara rahe the / vidvAnoke mukhase jo stuti stotra usa samaya nikala rahe the ve unake hRdaya ke antaH stalase nikale hue jAna paDate the aura isIse cAro ora Ananda bakhera rahe the / aneka vidvAn vIrazAsanakI ahiMsAdi viSayaka raMga-viraMgI dhvajAe~ tathA kapar3e para akita zikSAprada moToja apane hAthome thAme hue the mere hAthameM vIrazAsanakA vaha dhavaladhvaja ( jhaDA ) thA jo antako vipulAcala sthita vIraprabhuke mandirapara phaharAyA gayA / parvata para car3hate samaya jarA bhI zramabodha nahI hotA thA - mAno koI apaliphTa ( Uplift ) apane ko U~ce khIce jA rahI ho / 1 P vipulAcalake Upara pahu~cate hI sabase pahale vIrazAsana ke jhaDekA abhivAdana kiyA gyaa| jhaDAbhivAdanakI rasmako pa0 kailAzacandrajI zAstrI banArasane, 'UMcA jhaMDA jina zAsanakA parama ahiMsA digdarzanakA' isa gAyanake sAtha adA kiyA, jise jainabAlAvizrAma ArAkI chAtrAone madhura dhvani se gAyA thA / isI samaya parvatapara sUryakA udaya ho rahA thA aura sUrya usa samaya aisA dedIpyamAna tathA apUrva tejavAna pratIta hotA thA, jaisAki isase pahale kabhI dekhanemeM nahI AyA, mAno vIrazAsana kA abhinandana karaneke liye usakA bhI aga aga praphullita ho rahA ho / Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 yugavIra-nivandhAvalI zrAvaNakRSNa-pratipadAko sUryodayake samaya hI vIrabhagavAnakI prathama dezanA huI thI aura unakA dharmatIrtha pravartita huA thaa| ataH isa sUryodayake samaya sabase pahale mahAvIrasandezako sunanekI janatAkI icchA huI, tadanusAra "yahI hai mahAvIrasandeza vipulAcalapara diyA gayA jo pramukha dharma-upadeza' ityAdi rUpase vaha 'mahAvIra-sandeza' sunAyA gayA jisameM mahAvIra jinendrakI dezanAkA sAra sagRhIta hai aura jise janatAne Adarza ke sAtha sunA tathA sunakara hRdayaMgama kiyaa| isake bAda vIraprabhuke mandirame pUjanAdikSI yojanA kI gii| abhipekake bAda vIrasevAmandirase prakAzita vaha 'jinadarzana stotra' paDhA gayA, jisakA prAraMbha 'Aja janma mama saphala huA prabhu ! akSaya-atulita-nidhi-dAtAra' ina zabdose hotA hai / ise paDhate samaya paDhane-sunanevAlokA hRdaya bhaktise umaDA paDatA thA / vAdako pa0 kailAzacandrajI Adine aisI surIlI AvAjameM madhuradhvani aura bhaktibhAvake sAtha pUjA paDhI ki sunanevAlokA hRdaya pUjAkI ora AkarSita ho gayA aura ve kahane lage ki pUjA paDhI jAya to isI taraha paDhI jAya jo hRdayame vAstavika AnandakA sacAra karatI hai| antame eka mahatvako sAmUhika prArthanA kI gaI jisakA prArabha "hameM hai svAmI usa balakI darakAra' ina zabdose hotA hai| pUjAkI samAptike anantara saba loga khuzI-khuzI usa sthAnapara gaye jahAM vIrabhagavAnakA samavasaraNa lagA thA, jo vipulAcalapara samavasaraNake yogya sabase vizAla kSetra hai aura jahA~ vIraprabhukI prathama dezanAko usa dina 2500 varSa ho jAnekI yAdagArame bA0 choTelAlajI jaina raIsa kalakattAne eka kIrti-stabhakI sthApanAke Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 rAjagRhameM vIrazAsana mahotsava 689 liye kucha tAmIrakI thI aura usapara uttama sagamarmarapara bane hue eka smRti-paTTaka (Iomorial ta.blot ) kI sthApanA karanI thii| isa smRti-paTTakakI sthApanAkA zreya mujhe pradAna kiyA gayA, jisake liye maiM vA0 choTelAlajIkA bahuta hI AbhArI huuN| ____ jisa mahAna aitihAsika ghaTanAko yAdagAra kAyama karaneke liye yaha smRtipaTTaka sthApita kiyA gayA usake sambandhame usI samaya aura sthAnapara upasthita sajjanomese gyAraha vidvAnone sakSepamai apane jo hAdika udgAra vyakta kiye ve baDe hI mArmika the, unhe sunakara hRdaya gadgad huA jAtA thA-umaDA paDatA thA-aura vIrabhagavAnakI usa prathama dezanAke samayakA sAkSAt citra-sA akita ho rahA thaa| maiM to prayatla karanepara bhI apane A~suoko roka nahIM skaa| usa samaya cAro ora jo prabhAva vyApta thA aura jaisA kucha Ananda chAyA huA thA use zabdoma aMkita karanekI mujhame zakti nahI-vaha to usa samaya vahAM upasthita janatAkI anubhUtikA hI vipaya thaa| aisA mAlUma hotA thA ki koI adRzya zakti vahAM kAma kara rahI hai aura vaha sabake hRdayoko preraNA de rahI hai| usa samayake bhApaNakartA vidvAnoke ullekhanIya nAma ( kramaza ) isa prakAra haiM- (2) paDitA candAvAIjI, (3) pa0 kailAzacandrajI zAstrI, (4) pa0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI, (5) nyAyAcArya pa0 daravArIlAla jI koThiyA, (6) pa0 paramAnandajI zAstrI (7) vA0 zatozacadajo zIla (vagAlI), (8) vA0 lakSmIcadrajI ema0 e0, (6) vAvU choTelAlajI, (10) vA0 kauzalaprasAdajI, (11) bA0 azokakumArajI (bNgaalii)| bhApaNoke anantara usa sthAnase uThaneko kisIkA jI nahI cAhatA thaa| Akhira manako mArakara dUsarA progrAma pUrA Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 yugavIra-nibandhAvalI karaneke liye calanA hI pdd'aa| isake bAda pahADapara upasthita sArI janatAko bA0 choTelAlajI kalakattAkI orase zuddha miSTAnnAdike rUpame prItibhoja diyA gayA aura vaha baDe Anandake sAtha sampanna huaa| parvataparase utarakara mandiroke darzana aura bhojanakara lenepara bhI parvataparake usa apUrva dRzyako bAra-bAra smRti hotI thI aura hRdayame AnandakI lahareM chA jAtI thii| bA0 choTelAlajIne usa dina 600-700 kagaloko bhojana kraayaa| aura phira rAtriko vIrazAsana-jayantIkA vArSika jalsA huA, jisame sabhApatikA Asana tyAgamUrti paMDitA candAbAIjIko pradAna kiyA gyaa| vA0 choTelAlajIke hRdayadrAvaka svAgatabhASaNa aura paM0 candAvAIjIke hRdaya-sparzI bhASaNake anantara aneka vidvAnoke mahatvapUrNa bhASaNa hue jiname vIrabhagavAnako lokasevAo aura unake zAsanapara prakAza DAlA gayA tathA vIrazAsana-jayantI-parvake mahatvakI ghoSaNA kI gii| usI samaya eka prastAva pAsa kiyA gayA jisame sArghadvayasahasrAdvi-mahotsavake avasarapara sAhitya-prakAzana, kotistambha-sthApana aura sAhityasammelanAdike Ayojanapara jora diyA gyaa| agale dina 8 julAIko subaha 8 bajeke karIva jo jalsA humA usame bhI 7 prastAva pAsa kiye gye| isa utsavake Ayojana, Atithya-satkAra aura kharcakA saba bhAra vAbU choTelAlajI jaina raIsa kalakattA, sabhApati vIrasevAmandirane uThAyA hai, isake liye Apako jitanA bhI dhanyavAda diyA jAya vaha saba thoDA hai|' 1. anekAnta varSa 6, ki0 12, julAI 1944 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IDOES kalakattameM vIrazAsana-mahotsava : 7: borazAsanake jisa sArdhadvayasahasrAbdi-mahotsacakI arsese AvAjeM sunAI par3a rahI thI, yojanAeM ho rahI thI aura pratIkSA kI jA rahI thI vaha Akhira kalattAme 31 aktUbarase 4 navambara taka bar3I saphalatAke sAtha huaa| yaha AzA nahI thI ki rAjagRhake liye sakalpita yaha mahotsava kalakatteme itane adhika samArohake sAtha manAyA jA skegaa| parantu yaha isa mahotsavako ho vizepatA hai jo kalakattevAloke muMhase bhI yaha kahate hue sunA gayA ki itanA baDA mahotsava kalakatteme isase pahale kabhI nahI huaa| aneka pratibandhoke hote hue bhI dUra-dUra se sabhI prAntokI janatA acchI sakhyAme upasthita huI thI, pratiSThita sajjano aura vidvajjokA acchA yoga bhiDA thA, sabhI vargoke cune hue vidvAnokA itanA baDA samUha to zAyada hI samAjake kisI pleTaphArma para isase pahale kabhI dekhaneko milA ho| ____ tA0 31 ko rathayAtrAkA zAnadAra jalUma darzanIya thaa| digambara aura zvetAmbara dono sampradAyokA jalUsa milakara 1 // mIlake karIba lambA thaa| jalUsame ratho, pAlakiyo, cAMdI sone ke sAmAno, dhvajAo, beMDabAjo aura dUsarI zobhAkI cIjokI itanI adhika bharamAra thI ki darzakokI dRSTi bhI lagAtAra dekhate 2 thaka jAtI tho, parantu dekhanekI utsukatA banda nahI hotI tho-cIjome apane-apane naye rUpa, ragaDhaga aura kalA-kauzala AdikA jo AkarSaNa thA vaha janatAko apanI ora AkarSita aura dekhaneme utsuka kiye hue thaa| lAkhokI janatA Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 yugavIra- nivandhAvalI utsavako TakaTakI lagAye dekha rahI thI, kalakatteke lambe-cauDe bAjAra darzako se bhare hue the aura dono orake kaI maMjile makAna kI sabhI maMjileM darzako se paTI paDI thI - bhIDa ke kAraNa naye Agantukoko pravezamaM baDo dikkata hotI thI / bAjArome TrAmbe tathA moTara vaso AdikA calanA prAta kAlase hI banda thAunakI bandI ke liye pahale dina hI patro me sarakArI ArDara nikala gaye the / jalUsakA jhaDA bahuta UMcA hone ke kAraNa jagaha-jagaha para bijalI ke tAra kATa diye jAte the aura phira vAdako joDe jAte the / yaha khAsa riAyata jainasamAjako hI vahAM apane vArSikotsava ke liye prApta hai, jo kArtiko pUrNimAse maMgasira vadi paMcamI taka hotA hai, aura jisase yahA~ spaSTa hai ki vahA~kA jainasamAja bahuta pahale se hI vizeSa prabhAvazAlI tathA rAjamAnya rahA hai / kalakatte kI rathayAtrAkA yaha jalUsa bhAratavarSake sabhI jaina - rathotsavake jalUsose baDA tathA mahatvakA samajhA jAtA hai / isabAra vIrazAsana- mahotsavake kAraNa yaha aura bhI adhika vizeSatAko liye hue thA aura apane ragaDhagase jainiyo kI sAmAjika prabhAvanAko dUsaropara akita kara rahA thA / digambarokA jalUsa cAvalapaTTI ke paMcAyatI mandirase calakara belagachiyAke upavanI mandira me samApta huA thA, jo baDA hI ramaNIka sthAna hai aura vahI para mahotsavakA bhavya paNDAla ( sabhAmaNDapa ) banA thA, jisame UMce vizAla pleTaphArma ( sTeja ) ke alAvA baiThane ke liye kursiyAM thI, bijalI kI lAiTa thI aura lAuDaspIkarokA bhI prabandha thA / jalUsakI samAptipara bhojanase nipaTate hI upasthita jana pahu~cane zurU ho gaye aura bAta kI bAta meM sabhAmaNDapa Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakatte meM vIrazAsana- mahotsava 693 janatA se khacAkhaca bhara gayA / usa dina yaha samajha kara ki jalUsake kAraNa janatA thakI huI hogI, rAtrike samaya koI vizeSa tathA bhArI progrAma nahI rakkhA gayA thA / parantu utsuka janasamUhako dekhakara mahasUsa huA ki usa rAtriko vidvAno ke bhASaNAdirUpame yadi koI acchA progrAma rakkhA jAtA to vaha khUba saphala hotA / astu, do vidvAnoke bhASaNa hue aura phira kavisammelana kA sAdhAraNa-sA jalasA karake tathA agale dinakA progrAma sunAkara kArravAI samApta kI gii| tadanantara mandira me zrIjinendramUrtike sammukha kIrtana prArambha huA, jisame seTha gajarAjajIke nRtyapara sabakI A~kheM lagI huI thI aura zrIvIra jinendra tathA vIrazAsanakI jaya-jayakAra ho rahI thI / 1 lI navambarako subaha 8 se 11|| taka jaina bhavaname svAgata samiti aura Agata pratinidhiyokA eka sammelana seTha gajarAjajIke sabhApatitvame huA, jisame vIrazAsana mahotsavakI saphalatA aura kalakattAme usakI eka yAdagAra kAyama karane Adike viSayame vicAra-vimarza kiyA gayA aura isa sambandhame aneka vidvAno ke bhApaNa hue, jinameM unhone apane-apane dRSTikoNako spaSTa kiyaa| tIsare pahara belagachiyAme ajaina vidvAno ke liye eka TI- pArTI kI yojanA kI gaI, jisame lagabhaga 500 pratiSThita vidvAno tathA skaoNlarI Adine bhAga liyA aura jo ast hI zAna ke sAtha sampanna huI / jainiyo ke liye sadhyA bhojanakA prabandha bhI belagachiyAme hI thaa| TI pArTI aura bhojana ke antara sadhyA samaya jhaDAbhivAdanakI rasma sara seTha hukamacandajI pradhAna sabhApati mahotsavane adA kii| isa avasarapara vibhinna samAjo aura vibhinna dharma-sampradAyo ke 17 kAlija - chAtrAone Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 yugavIra-nivandhAvalI zrIsuzIlAdevIke netRtvame 'U~cA jhaMDA jina zAsanakA' yaha sundara gAna baDI hI madhura dhvanise gAyA aura vaha savako bar3A hI priya mAlUma diyaa| tatpazcAt sabhAmaNDapame adhivezanakI kArravAI prArabha huii| magalAcaraNa aura ukta chAtrAokA 'akhila jaga tAraNa ko jalayAna, prakaTI vIra / tumhArI vANI jagameM sudhA-samAna' yaha magalagAna ho jAneke anantara sabhApatikA cunAva huaa| isake bAda DA0 zyAmAprasAda mukarajI ema0 e0 DI0 liT0, presIDeMTa Ala iNDiyA hindU mahAsabhAkA mahotsavake udbodhana rUpame mahatvakA aMgrejI bhASaNa huA, svAgatAdhyakSa sAhU zAntiprasAdajIne apanA bhASaNa paDhA, eka mahilAne bAjepara baMgalAme 'mahAvIra sadeza' gAyA aura phira bAbU nirmalakumArajIne sAhityAdike rUpameM vIrazAsanake pracAra tathA zodha-khojake kAryoke liye kalakattAme eka sasthAkI yojanAkA zubha samAcAra sunAyA aura batalAyA ki usake liye do lAkhase UparakA candA ho gayA hai, jo sunAte hI tIna lAkhake karIba ho gayA aura bAdako do tIna dinome cAra lAkha taka pahuMca gyaa| isa candeme sabase bar3I rakama 71 hajArakI seTha baldevadAsakI aura 51-51 hajArakI tIna rakame kramaza bAbU choTelAlajI, sAhU zAntiprasAdajI aura seTha dayArAmajI potadArakI hai| potadAra mahodaya ajaina bandhu haiM aura bA0 choTelAlajI Adi pratiSThita jainabandhuose bar3A prema rakhate haiN| unhone jaba yaha sunA ki bAbU choTelAlajI 51000) kI rakamake sAtha-sAtha apanA jIvana bhI isa zubha kAmake liye arpaNa kara rahe haiM to unase nahIM rahA gayA aura unhone bhI bar3I prasannatAke sAtha apanI orase Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakattemeM vIrazAsana mahotsava 51000) ru0 kI rakama zraddhAJjalike rUpameM arpaNa kI, jo aneka dRSTiyose baDI mUlyavAna hai| seTha gajarAjajIkI orase 31 hajArakI rakamakI ghoSaNA huii| isa zubha samAcArase sArI sabhAme Ananda chA gayA aura utsAhakI lahara daur3a gii| tadanantara bhAratake sabhI bhAgose Ae hue dezake pratiSThita jainetara vidvAnoke sandezoko bAbU lakSmIcandrajI jaina ema0 e0 ne sakSepame sunAyA aura phira sabhApati mahodaya sara seThajIne apanA bhASaNa paDhA, jo aneka dRSTiyose mahatvapUrNa thA aura jisame vIrazAsanakI vizeSatAo tathA tatsabadhI mahatvakA digdarzana karAte hue usake prati sakSepameM apane kartavyapAlanakA acchA nirdeza kiyA gayA hai| isake bAda DA0 kAlIdAsa nAga ema0 e0 kA bha0 mahAvIrakI sevAo aura unake ahiMsAdi zAsanakI mahattAke sambandhame eka baDA hI mahatvapUrNa AkarSaka bhASaNa huA, jo khUba pasanda kiyA gyaa| tA0 2 navambarako subaha jaina-bhavaname jainadharma pariSadkA jalasA bAbU ajitaprasAdajI ema0 e0 lakhanaUke samApatitvame huA, jisame pa0 kailAzacandrajI zAstrIne 'bha0 mahAvIrakA acelaka dharma' nAmakA nibandha paDhanA zurU kiyA, jo viSayakI dRSTise aitihAsika eva mahatvapUrNa thA, parantu svAgatAdhyakSane use kucha aprAsagika tathA usa aikyameM bAdhaka samajhakara jo digambara aura zvetAmbara samAjome isa mahotsavake sambandhame vahA~ sampanna huA thaa| isase vidvAnome asantoSakI kucha lahara tathA gaDabar3IsI paidA huii| phira jainendrajIkA bhASaNa huaa| rAtriko belagachiyAke sabhAmaNDapame DA0 sAtakauDI mukarjIke sabhApatitvameM jainadarzana pariSadkA adhivezana huA jisame nyAyA Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 yugavIra- nivandhAvalI cArya pa0 mahendrakumArajI ora pro0 hIrAlAlajI ema0 e0 ke mahatvapUrNa vyAkhyAnoke anantara sabhApatijIkA jainadharma ke ahiMsAdi siddhAntopara agrejIme ojasvI bhASaNa huA / bhASaNakI gati itanI teja thI ki vaha spezala TrenakI gati ko bhI mAta karatI thI aura isI se riporTaroko yatheSTa riporTa lete nahI banatA thA, ve kalama thAmakara baiTha gaye the / tatpazcAt DA0 kAlIdAsa kA bagalA bhASAme jainadharmakI prAcInatA, mahattA tathA zilpaphalAdi viSayaka baDA hI rocaka vyAkhyAna huA aura vAdako usake sAtha me chAyAcitrokI yojanAne use aura bhI adhika manorajaka banA diyaa| sArI janatA ekAgra thI aura citroko dekhakara tathA bhASaNako sunakara gadgad ho rahI thI / vAvU lakSmIcandrajI sAtha-sAtha bagalAkA hindI anuvAda bhI sunAte jAte the / jainadharma ke pracArakA yaha tarIkA acchA prabhAvazAlI jAna paDA / isake bAda vaidyarAja pa0 kanhaiyAlAlajI kAnapurake sabhApatitvame jaina Ayurveda pariSad huI / sabhApatijIne apanA lambA mudrita bhASaNa sakSepame paDha kara sunaayaa| adhika samaya ho jAne se dUsare bhASaNako avasara nahI mila sakA / tA0 3 navambarako subaha jainabhavaname jainavijJAna - pariSadkA adhivezana pro0 harimohana bhaTTAcArya ke sabhApatitvame huA / pa0 nemicandrajI jyotiSAcAryane apanA mahatvapUrNa nibandha paDhA aura usake dvArA jaina- jyotiSakI mahattAko aneka prakArase sthApita kiyA / pro0 hIrAlAlajI Adi aura bhI kucha vidvAnoke bhASaNa maMtrazAstrAdi viSayo para hue / antame sabhApatijIkA jaina-vijJAnake aneka aMgo para jaina siddhAntokI prazaMsAme mArmika bhASaNa huA / rAtriko belagachiyAme kalA aura purAtatva - pariSadkA adhi Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d * * kalakatte meM vIrazAsana-mahotsava vezana pro0 TI0 ena0 rAmacandran ema0 e0 ke sabhApatitvame huA, jo vA0 choTelAlajI ke anurodhapara madrAsa se padhAre the aura apane sAtha citro Adi ke rUpame jainakalA aura purAtatvakI kitanI hI sAmagrI lAye the, jise dekhakara baDI prasannatA huI / ApakA mArmika bhApaNa agrejI meM likhA huA thA, jise Apane vaDe hI prabhAvaka Dhagase paDhakara sunAyA aura usake dvArA jainakalA tathA purAtatvake sabhI agopara acchA prakAza DAlA aura unakI bhUri bhUri prazaMsA kI / sAtha hI yaha bhI batalAyA ki bhAratame sava ora jainakalA aura zilpakA bhaNDAra bharA paDA hai| Apake bAda DA~0 vI0 ema0 baTuA ema0 e0 kA baMgAlI me aura DaoN0 esa0 paramazivam ( madrAsI ) kA agrejI me bhASaNa huA / isake bAda jainaitihAsa paripadkA kArya pro0 hIrAlAlajI jaina ema0 e0 nAgapurake sabhApatitvame prArambha huA / sabhApatijI ke bhASaNa ke anantara pro0 kAlIpadamajI mitrakA bagAlIme bhASaNa huA aura usame jaina - itihAsakI mahattAko prakaTa kiyA gayA / tadanantara vA0 choTelAlajIne Ae hue kucha agrejI nibandho kI sUcanA kI aura batalAyA ki samayAbhAva ke kAraNa ve paDhe nahI jA sakate / tadanantara pa0 nAthUrAmajI premI bambaIkA yApanIyasaghake itihAsa para kucha prakAza DAlatA huA sakSipta bhASaNa huA / 697 tA0 4 navambarako subaha 6 bajese zvetAmbara gujarAtI jaina upAzrayame jaina - sAhitya aura kathA --- vibhAgakA adhivezana DA~0 kAlIdAsa nAga ema0 e0 ke sabhApatitvame huaa| isa avasara para kitane hI digambara tathA zvetAmbara vidvAno eva pratiSThita puruSone parasparake isa milana aura milakara vIrazAsana mahotsava manAne para hArdika harSa vyakta kiyA / sAtha hI anekAntako Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 yugavIra- nivandhAvalI apanAkara vIrazAsana ke sacce upAsaka banane tathA vIrazAsana ke pracAra kAryame sabako milakara eka ho jAnekI AvazyakatA vyakta kI / samaya adhika ho jAnese sabhApatijIne thoDeme hI hitakI bAta sujhAI, apanI-apanI truTiyoko zodhane, milakara kArya karane aura boddhasAhityakI taraha jaina- sAhityako sarva bhASAoM me prakaTa karanekI AvazyakatA batalAI / AjakI isa kArravAIkA digambara aura zvetAmbara dono sampradAyopara acchA prabhAva paDA aura paraspara bhrAtRbhAva kucha umar3A huA aura utsuka-sA najara AyA / rAtriko belagachiyA ke sabhAmaNDapame aneka vidvAnoke bhASaNa hue, tadanantara hindulA sazodhana samiti ke sAmane jainamA~goko upasthita karane, aura varNI gaNezaprasAdajIkI hIrakajayantIkA abhinandana karane ke rUpameM do prastAva pAsa kiye gaye aura phira dhanyavAda tathA AbhAra pradarzanAdike anantara mahotsavakI kArravAI 'bhagavAna mahAvIrakI jaya' ke sAtha samApta kI gii| sabase bar3A kAma isa mahotsava ke avasarapara zrImatI paMDitA candAbAIke sabhApatitvame mahilA pariSadakI acchI saphala baiThaka huI, kitane hI vidvAnone milakara eka vidvatpariSadakI sthApanA kI, tIrthakSetrakameTIkI mITiMga hokara usake sudhArakA bIja boyA gayA aura usake liye pAMca lAkha rupaye ke sthAyI phaNDakI tajavIja kI gaI, jisame se do lAkha ke karIbake vacana mila gaye / pro0 hIrAlAlajIke sAtha unake mantavyo ke sambandhameM vidvatpariSadkI kacha mahatvapUrNa carcA huI hai / aura sara seTha hukumacanda tathA seTha gaMbhIramala pADyAkA pArasparika virodha miTakara sammilana bhI huA Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalana zAvanamhottava hai| ye saba bho isa mahotsavake sundara pariNAma hai| parantu sabase bar3A kAma jo isa mahotsavake dvArA bana sakA hai vaha bAlU choTelAlajIkA vArasAsanake liye apanA jIvanadAna hai| lAkhokaror3oM kA dAna bhI usake mukAbaleme koI cIja nhiiN| vAstavameM yaha sArA mahotsava hI bAbU choTelAlajIkA RNI hai, unhIke dimAgakI yaha saba upaja hai, ve hI ise vIrasevAmandirate rAjagiri, rAjagirise kalakattA le gaye haiN| kalakattAko sArI mazInarIke ve hI eka mUviMga-eMjina ( Moring Engin ) rahe haiM aura unhIMko yojanAo, mahInoMke anathaka parizramo, vyaktigata prabhAvo tathA svAsthya takakI bali caDhAnese yaha isa rUpame sampanna ho sakA hai| ata. isake liye bAbU choTelAlajI jaise mUka sevaka kA jitanA bhI AbhAra mAnA jAya aura unhe jitanA bhI dhanyavAda diyA jAya vaha saba thoDA hai| Apa svasthatAke sAtha dorghajIvI ho, yahI apanI hArdika bhAvanA hai|' 1 anekAnta varSa 7, ki. 3-4, navambara 1944 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrodAdIjI 8: para gAno jitA mAna-mana ga vargIya lA. gandA nI rilAye nA mAmI ho gage / yAnayana, gAlo ko nayA dAmolI, nAnIko nAma 'nI' bAI mAnadArA janma garimoTa (mAya) : from 1818 tuna gaa| nigama kA jora kAnA mnogeyaa| gata jamA ApApAna kalameM jAnA po, parata vicAra dazaka panita ho gaI mIki paanaamaanii| bhale hI jiyapa gAdhAraNa sAmAdi - bhajana magaha, bhAra nAnA ra pUjApAThogunako bhApa para letI hai, phira bhI Apane mAya mune aura nAmAnanAvI pata-ma. upavAra gayA nayanAdirI honI bAta ainI uThA nahI gayI jisapara Apane dastApa gAya mAnana kiyA ho| mukhya muya yAnAeM bhI Apane maya ho :-tIna mahIne dakSiNadezIya yAnA Apa nakuTumba mere sAtha bhI nahI hai aura pUrvako yAnAome bhI pagiri, udayagiri ka sAtha rahI haiN| ApakA svabhAva jIvana-bhara baDA hI namra, premapUrNa aura sevAparAyaNa rahA hai| koI bhI atithi gharapara jAye use Apane sAdara bhojana karAye binA jAne nahI diyaa| matithi na Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdAdIjI 701 sevAmeM Apa bahuta dakSa haiN| Apame puruSo jaisA puruSArtha aura vIro jaisI himmata tathA hausalA rahA hai| cAra-cAra bhaiso taka kI dhAra Apane akele eka sAtha nikAlI hai| jisa kAmake lie puruSa bhI ukatA jAya usako Apa sahaja sAdhyakI taraha sampanna karatI rahI haiN| isa vRddha avasthAme bhI ApakA itanA puruSArtha avaziSTa hai ki Apa bhojana banA letI hai, cakkI calA letI haiM aura gAya-bhaisako duhane tathA dUdha-dahIke balonekA kAma bhI kara letI haiN| sAtha hI eka AzcaryakI bAta yaha hai ki agome bahuta kucha zithilatA A jAne aura zarIrapara jhurriyA~ paDa jAnepara bhI Apake sirakA eka bhI bAla abhI taka sapheda nahI huA hai| ___koI 45 varSakI avasthAme Apako vaidhavyakI prApti huI, usake cha varSa bAda hI ApakA devakumAra-sA ikalautA putra 'prabhudayAla' bhI cala basA | jo bahuta hI buddhimAna tathA sAdhusvabhAvakA thaa| usase thoDe hI dina bAda ApakI putrI 'guNamAlA' bAla-vidhavA hogaI / aura phira ApakI putravadhU bhI 2-3 varSakI putrI 'jayavantI' ko choDakara cala basI / / isase Apake Upara bhArI sakaTakA pahADa TUTa pddaa| parantu isa du khAvasthAme bhI Apane dhairya tathA purupArtha nahIM choDA, karttavyase mukha nahI moDA aura Apa mardokI bhA~ti barAbara nirbhaya he kara jamIdArIke kArya-sacAlaname lagI rhii| putrI guNamAlA tathA poto jayantIko zikSA denA bhI ava ApakA hI kartavya raha gayA thA, jisakI ThIka pUrti donoko gharapara rakhanese nahI ho sakatI thii| ata: opane donoko mere pAsa devabanda zikSAke lie bheja diyaa| jaba merI dharmapatnIkA Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 yugavIra-nivandhAvalI dehAnta ho gayA taba maine inhe paMDitA candAvAIjIke Azramame ArA bhijavA diyA aura inakI zikSAkA samucita pravandha kara diyA / nagarake logo aura aneka iSTa janone dAdIjIse kahA ki tuma aisI du kha sakaTakI avasthAme inhe bAhara kyo bhejatI ho ? apanI chAtIse lagAkara kyo nahI rakhatI ? parantu vidyAse prema rakhanevAlI aura apane AzritajanokA bhalA cAhanevAlI dAdIjIne unakI eka nahIM sunI aura svaya akelepanake kaSTa jhelakara bhI varSoM taka inheM bAhara hI rakhakara zikSA dilaaii| ina donoke prati candAbAIjIkI zraddhA bahuta baDhI-caDhI hai / guNamAlAkA satI-sAdhvI-jaisA jIvana Apako pasanda AyA aura jayavantIkI buddhimattA tathA suzIlatA manako bhA gii| isIse jaba kabhI paDitAjokI icchA hotI hai ve inhe apane pAsa bulA letI haiM, yAtrAdikame apane sAtha rakhatI haiM aura svaya bhI kaI bAra idhara inake pAsa AI hai aura sadaiva inake hitakA khayAla rakhatI haiN| ci. jayavantIko Apane 'jainamahilAdarza' kI upasapAdikA bhI nithata kara rakkhA hai| apanI AzAkI ekamAtra kendra ci0 jayavantIkA bhale prakAra pAlana-poSaNa eva suzikSaNa sampanna karake aura pratiSThita gharAneke yogya vara bA0 trilokacanda bI0 e0 ke sAtha usakA sambandha joDakara dAdAjIne socA thA ki vaha jamIdArIkA sArA bhAra trilokacandra vakIlake supurda karake nizcinta ho jAvegI aura apanA zeSa jIvana pUrNatayA dharmadhyAnake sAtha vyatIta kareMgI, parantu durdaivako yaha bhI iSTa nahI huA-abhI sambandhake chaha varSa bhI pUre na hone pAye the ki trilokacandakA acAnaka svargavAsa hogayA / jayavantI bhI vAlavidhavA bana gii| putrake Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdAdIjI 703 pahale hI cala basanese usakI goda bhI khAlI hogii| aura dAdIjIkI sArI AzAo para pAnI phira gyaa| isa taraha dAdojIkA jIvana eka prakArase dukha aura sakaTakI hI karuNa kahAnI hai| parantu Apane baDI vIratAke sAtha sakaTokA sAmanA kiyA hai aura dhairyako kabhI bhI hAthase jAne nahI diyaa| Apa sadA bAtakI saccI aura dhunakI pakkI rahI hai| dUsareke thor3ese bhI upakArako Apane bahuta karake mAnA hai| jise Apane eka bAra vacana de diyA, phira lAkha pralobhana milane tathA pracura Arthika lAbha honepara bhI Apa usase vicalita nahI huIM-isa viSayakI kaI rocaka ghaTanAe~ haiM, jinhe yahA~ deneke lie sthAna nahI hai / paisA Apa kabhI phijUla kharca nahIM karatI, parantu jarUrata par3ane para usake khule hAtho kharcaneme kabhI sakoca bhI nahI krtii| inhI saba bAtome ApakA mahatva sanihita hai| mere mukhtArakArI choDane para Apane nAnautAse devabanda Akara mujhe zAbAzI dI aura merI kamara himmatakI thpthpaaii| isapara gRhiNIko kucha burA bhI lagA, kyoki pitA, bhAI Adi aura kisIne bhI mere isa kAryakA isa tarahase abhinandana nahIM kiyA thaa| parantu bAdako Apake samajhAne para vaha bhI samajha gaI / dehalI-karola bAgameM jaba samantabhadrAzrama thA taba eka bAra sAre sTaoNphake bImAra paDa jAne aura anekAntake prUpha Adi kAryoMkI mArAmArIke kAraNa mujhe pAMca dina taka bhojana nahI milA thA, usa samaya khabara pAkara Apa hI nAnautAse dehalI pahuMcI thI aura Apane chaThe dina mujhe bhojana karAyA thaa| vIrasevAmandirakI sthApanAke avasarase Apa usake haraeka utsavame Atithya-sevAke lie svaya padhAratI rahI haiM athavA Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 yugavIra-nivandhAvalI apanI suyogya putrI guNamAlA tathA potI jayavantIko bhejatI rahI haiM, jisase mujhe koI vizeSa cintA karanI nahI pdd'ii| isake sivAya, bImAriyoke avasara para Apa varAvara merI khavara letI rahI hai, mAtAkI tarahase mere hitakA dhyAna rakhatI aura mujhe dhairya ba~dhAtI rahatI haiN| isa samaya bhI Apa merI bImArIko khavara pAkara aura yaha jAnakara ki sArA Azrama bImAra par3A hai, borasevAmandira me padhArI huI hai aura roTI-pAnIko kucha vyavasthA kara rahI haiN| satkAryoMke karane meM mujhe sadA hI Apase preraNA milatI rahI hai-kabho bhI Apa merI zubha pravRttiyome bAdhaka nahI huii| ina saba sevAoke lie maiM ApakA bahuta hI upakRta hU~ aura mere pAsa zabda nahIM ki maiM ApakA samucita AbhAra prakaTa kara skuu| vIrasevAmandirase Apa vizeSa prema rakhatI haiM aura sadA usakI unnatikI bhAvanAe~ karatI rahatI haiN| hAlamai Apane vorasevAmandirako 101) ru0 kI sahAyatA bhI pradAna kI hai| antima jIvana : jina zrIdAdIjIkA uparyukta sakSipta paricaya maine apanI ukta rugNAvasthAke samaya hI yaha samajhakara likhA aura use unake citrasahita 'anekAnta' meM prakAzita kiyA thA ki kahI bImArIke cakkarame paDakara aisA na ho ki mujhe ApakA paricaya likhane aura Apake prati apanI kRtajJatA vyakta karanekA avasara hI na mila sake, una pUjya dAdojIke viSayame maine usa vakta yaha nahIM socA thA ki ve itanA zIghra hI kisI vidhivyavasthAke vaza sAre premavandhanoko toDa kara hame choDa jAnevAlI haiM aura isaliye koI DhAI varSa bAda anekAntake Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 zrIdAdInI 705 hI kAlamome mujhe zrIdAdIjIkA viyoga likhate samaya baDA kaSTa huA thA / mere liye usa samaya itanA hI santoSakA viSaya thA ki maiM dAdIjIkI bImArIkI khabara pAkara dehalIse nAnotA ATha dina pahale sevAme pahu~ca gayA thaa| aura maiMne apanI zaktibhara unakI sevA karaneme koI bAta uThA nahI rakkhI / mere pahu~cane ke kucha dina pahalese dAdojI bolatI nahI thI aura na A~kheM hI kholatI thii| mere AnekA samAcAra pAkara unhone A~kha jarA kholI aura pukAranepara zaktiko baTorakara kucha haMgUrA bhI diyaa| agale dina ( 1 lI jUna 1645 ko ) to unhone acchI taraha A~kheM khola dI aura ve bolane bhI lagI / isase unake rogamukta honekI kucha AzA ba~dhI aura sAthahI unake usa zraddhAvAkyakI bhI yAda ho AI jise ve aksara kahA karatI thI ki " jaba tuma AjAte ho hamAre roga - soga saba cale jAte haiM" / kaI bAra rogose muktike aise prasaMga upasthita bhI hue haiM jo unakI zraddhAke kAraNa bane haiM aura isaliye unheM unake ukta zraddhAvAkyako yAda dilAte hue kahA gayA ki "Apa aba Apako apanI dhAraNAnusAra jaldI acchA ho jAnA caahie|" kaI dina ve acchI rahI thI, parantu antako Ayukarmane sAtha nahI diyA aura tArIkha 7 jUna 1645 ( jyeSTha kRSNA 12 ) guruvArako dinake 11 // baje ke karIba isa nazvara eva jIrNaM dehakA samAdhipUrvaka tyAga karake svarga sidhAra giiN| aura isa taraha jaina- samAjase eka aisI dharmaparAyaNa - vIrAganA uTha gaI jo kaSToko baDe dhairya ke sAtha sahana karatI huI kartavya pAlana me nipuNa thI, jisakA hRdaya udAra aura atithi satkAra sarAhanIya thA, jo apane hita kI apekSA dUsaroke aura khAsakara Azrita Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 yugavIra-nivadhAvalI janoke hitakI adhika cintA rakhatI thI, jo guNIjanoko dekhakara praphullita ho uThatI thI aura vidyAse jinako bar3A prema thA aura satkAryoMme jisakA sadA sahayoga rahA hai / jIvanake pichale ATha dinome maiMne unake pAsa rahakara, unhe dharmakI vAte sunAkara aura unase kucha prazna karake jo nikaTase unakI sthitikA anubhava kiyA to usase mAlUma huA ki ve apane antima jIvaname bhI vIra banI rahI haiM, unhone apane kaSTako svayaM jhelA, dUsaropara apanA dukha vyakta nahI kiyA ora na mukhamudrA para hI duHkhakA koI khAsa cinha Ane diyA, isa khyAlase ki kahI dUsaroko kaSTa na pahu~ce / ' kUlhane - karAhanekA nAma taka nahI sunA gayA, gussA aura jhuMjhalAhaTa, jo aksara kamajorI ke lakSaNa hote haiM, pAsa nahI phaTakate the, pUchane para bhI ki kyA tumhe kucha vedanA hai ? sira hilA diyA- nahI / aisA mAlUma hotA thA ki Apa karmodayako samatAbhAva ke sAtha sahana karatI huI eka sAdhvI ke rUpameM par3I hai / ApakI pariNati bahuta zuddha rahI hai | AzA, tRSNA aura mohapara Apane vaDI vijaya prApta kI hai, kisI cIja meM bhI manakA bhaTakAva nahI rakkhA, kisI bhI iSTa padArthase viyogajanya kaSTakI koI rUparekhA taka Apake cehare para dikhAI nahI paDatI thI / 'kisI ko kucha kahanA yA sandeza denA hai ? jaba yaha pUchA gayA to uttara milA - 'nahI' / itanI nispRhatAkI kisIko bhI 1 - mere pahueNcanese kucha dina pahale jaba unase pUchA gayA ki "kyA Apa bhAIjIko dekhanA cAhatI ho, unheM bulAveM, to unhone yahI kahA ki dekhaneko icchA to hai, parantu unheM AnemeM kaSTa hogA ! dUsaroM ke kaSTakA kitanA dhyAna // Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 707 zrIdAdIjI AzA nahI thii| Apane saba orase apanI citta-vRttiko haTA liyA thA, dhArmika pAThoko baDI ruci tathA ekAgratAse sunato thI aura unameM jahA~ kahI vandanA yA ucca bhAvoMke prasphuTanakA prasaga AtA thA to Apa hAtha joDakara mastaka para rakhatI thI aura isa taraha unake prati apanI zraddhA tathA bhakti vyakta karatI thii| ina saba bAtose ApakI antarAtmavRtti aura cittazuddhi spaSTa lakSita hotI thii| antasamaya taka Apako hoza rahA tathA cittakI sAvadhAnI barAbara banI rahI aura isa taraha Apane samAdhipUrvaka dehakA tyAga kiyA hai, jo avazya hI Apake liye sadgatikA kAraNa hogaa| deha-tyAgake samaya ApakI avasthA 86-87 varSakI thii| Apake isa viyogase ApakI putrI guNamAlA aura potI jayavantIko jo kaSTa pahu~cA hai use kauna kaha sakatA hai ? maiM svaya mAtRviyoga-jaise kaSTakA anubhava kara rahA huuN| mAtAkI taraha Apa sadA hI mere hitakA dhyAna rakhatI, mujhe dhairya baMdhAtI aura satkAryoke karaneme preraNA pradAna karatI rahI hai| merI hArdika bhAvanA hai ki Apako paralokame yatheSTa sukha-zAntikI prApti hove| apane dAnakA sakalpa Apa bahuta pahalese kara cukI thI, jisakI sakhyA 1001) hai aura jisakA vibhAjana vibhinna mandiro aura sasthAomeM kara diyA gayA hai / 1. anekAnta varSa 7, kiraNa 9-10 / Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtikA sUrya asta usa dina 21 sitambara 1945 ko, jaba maiM sahAranapura jA rahA thA, mujhe do kone kaTe patra eka sAtha mile-eka cirajIva kulavantarAyakA aura dUsarA ciraJjIva sukhvntraaykaa| dono suhRdvara bAbU sUrajabhAnajI vakIlake putra, aura donoke patromeM eka hI duHsamAcAra-'16 sitambarako pUjya pitAjIkA svargavAsa ho gayA !' maiM dekhakara dhakase raha gayA !! sahAranapura gayA jarUra, parantu cirasAthIke isa viyoga-samAcArase cittako aisA dhakkA lagA ki vaha udAsa ho rahA aura usase utsAhake sAtha kucha karate dharate nahI banA-jaise taise vahA~ke kAmako nipaTAkara calA aayaa| Akara pa0 darabArIlAlajI para isa duHkhada samAcArako prakaTa kiyA aura bAbUjIke guNokI kucha carcA kii| paM0 paramAnandajI najIbAbAda gaye hue the-unhe sahAranapurase hI isa durghaTanAkI sUcanAkA patra de diyA thaa| rAtako jaldI hI soneke liye leTA aura isa taraha cittako kucha halakA karanA cAhA, to bAbU sAhabakI smRtiyone A gherA-citrapaTake Upara citrapaTa khulane lage, unakA tAtAsA ba~dha gayA, maiM parezAna hogayA aura tIna baja gaye / Akhira jIvana ke adhikAza bhAgakA sambandha ThaharA, isa arseme na mAlUma bAbUjI-sambandhI kitane citra hRdaya-paTalapara akita hue haiM, kitane unamese hRdayabhUmime dabe paDe hai, kitanai vismRtise ghisa ghisakara miTa gaye athavA dhuMdhale par3a gaye he aura kitane abhI sajIva hai, kucha samajhame nahI AtA / citrapaToke AvAgamanako rokanekI bahuta ceSTA kI parantu saba Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtikA sUrya asta 709 vyartha huI / antako nidrAdevIne kucha kRpA kI aura usase thoDIsI sAntvanA milii| Aja usI duHkhada samAcArako ( anekAntameM ) prakaTa karane kA mere sAmane kartavya Ana paDA hai / maiM socatA hU~-zraddheya bAbU sUrajabhAnajIke sambandhame kyA kahU~ aura kyA na kahU~ ? unakA zoka manAU~ yA unakA yazogAna gAU~, unake guNokA kIrtana karUM yA unake upakArokI yAda dilAU~, unake kucha sasmaraNa likhU yA unake jIvanakA koI adhyAya kholakara rakkhU. unake jAna-zraddhAnako carcA karUM yA unake AcAra-vicAra para para prakAza DAlUM. unake svabhAva, pariNAma tathA lokavyavahArako dikhalAU~ athavA unake jIvanase milanevAlI zikSAokA hI nidarzana karUM? cakkarame haiM ki kyA likhU aura kyA na likhU / / phira bhI maiM apane pAThakoko isa samaya sipha itanA hI batalA denA cAhatA hU~ ki Aja jaina jAtike usa mahAn sUryakA asta ho gayA hai (ka) jo andhakArase laDA, jisane andhakArako parAsta kiyA, bhUmaMDalapara apane prakAzakI kiraNeM phailAIM, bhUle-bhaTakoko mArga dikhalAyA, mArgake kAMTo tathA kakara-pattharoko sujhAyA, unhe dUrakara mArgako sudhArane aura usapara calanekI preraNA kii| (kha) jisane lokahitakI bhAvanAoko lekara jagaha-jagaha bhramaNa kiyA, samAjakI dazAkA nirIkSaNa kiyA, usakI kharAbiyoko mAlUma kiyA aura usame sudhArake bIja voe / (ga) jisane maraNonmukha janasamAjakI nabjI-nADIko TaTolA, usake vikAra-kAraNokA anubhava kiyA, usako nADiyome raktakA saMcAra kiyA aura use jInA sikhlaayaa| Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra- nivandhAvalI (gha) jisane jainajAgRtiko janma diyA, sote huoko jagAyA, unhe unake kartavyakA bodha karAyA aura kartavya pAlaname nirantara sAvadhAna kiyA / 710 (Da) jisake udita hote hI jaina kamalavanome halacala maca gaI-- mudrita pakajone nidrA tyAgo, Alasya chor3A, ve vikasita ho uThe, avikasita kaliyA~ vikAsonmukha vana gaIM, sarvatra saurabha chA gayA aura usase AkarSita hokara premI bhramaragaNa ma~DarAne tathA guna-gunAne lage / (ca) jisane lokahRdaya - bhUmipara paDhe aura dhUlame dabe jaina bIjoko aMkurita kiyA, akuroko U~cA uThAyA - baDhAyA, unhe pallavita puSpita tathA phalita honekA avasara diyA / 1 (cha) jisane murajhAe hue nirAzahRdayo me jIvanIzaktikA saMcAra kiyA, mithyA bhayako bhagAyA aura rUDhiyoke bIhaDa jaMgalase nikalakara nirApadasthAnako prApta karanekI ora saMketa kiyA / (ja) jisase teja aura prakAzako pAkara loka- hRdayome sphUrti utpanna huI, jIvana - jyoti jagI, kurItiyA~ miTI aura samAjame sudhArakI ora kAma hI kAma dikhalAI dene lagA - sudhArakI lahara sarvatra dauDa gaI / (jha) jise eka do bAra prakAza-virodhinI kAlI kAlI ghaTAone A gherA aura usakI gatiko rokanA cAhA, parantu jo Ageko hI baDhatA calA gyaa| jisane una kAlI ghaTAopara hI apanA teja aura prakAza phailA diyA, apanI kiraNose unheM becaina banA diyA --- ve taptAyamAna hogaIM, udvigna ho uThI, ro paDI aura Akhira chinna-bhinna ho gaI / isa taraha una logoko puna prakAza milA jo kucha samayake liye prakAzase vacita ho gaye the / Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtikA sUrya asta 711 ve ava pahalese bhI adhika prakAzake upAsaka bana gaye, prakAzadAtAke padacinho para calane lage aura prakAzana-kAryako dhaDAdhaDa Age baDhAne lge| (ja) aura jisake prakAza-saskAra athavA prakAza-santatike phalasvarUpa hI Aja samAjame aneka sabhA-sosAiTiyA~, prakAzanasaMsthAe~, granthamAlAe~, zikSAsasthAe~-pAThazAlAe~, vidyAlaya, pustakAlaya, svAdhyAyamaDala, skUla, kAlija, gurukula, boDiGgahAusa, patra-kAryAlaya, anAthAlaya aura brahmacaryAzrama Adi prakAzakendra sthApita hokara apanA-apanA kArya karate hue najara A rahe haiM, jagaha-jagaha naI-naI prakAzagranthiyA~ prasphuTita hokara apanA-apanA prakAza dikhalA rahI haiM, aura prakAzake upAsaka aisI kucha utkaNThA vyakta kara rahe haiM jisase mAlUma hotA hai ki ve prakAzakI mUlajananI jinavANImAtAko aba vandIgRhame nahI rahane deMge aura na use marane hI deMge, jisase hamAre isa 'sUrya' ne bhI prakAza pAyA thA aura vaha prakAza-puJja vanakara jananIkI sevAme agrasara huA thaa| ni sandeha, bAbU sUrajabhAnajI jainajAtikI eka bahuta baDI vibhUti the, usake anupama ratna the, bhUSaNa the aura gaurava the| ve svabhAvase udAra the, mahAmanA the, niSkapaTa the, satyapremI the, guNagrAhI the aura sevAbhAvI the| unakA prAya. sArA jIvana jainasamAjakI ni svArtha-sevA karate bItA hai| unhone baDe-baDe sevAkArya kiye haiM-mRtaprAya digambara jaina mahAsabhAme jAna DAlI hai, jainiyoko jagAneke liye sabase pahale urdUmeM 'jaina-hitaupadezaka' nAmakA mAsika patra nikAlA hai aura usake bAda (disambara san 1895 me ) hindIke sAptAhika patra 'jainagajaTa' Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 yugavIra-nivandhAvalI ko janma diyA hai, samAjakI nidrAbhaga karaneke liye vakAlatake avakAza-samayame kaI bAra svaya upadezakI daurA kiyA hai, jisame ekabAra mujhe bhI zAmila honekA saubhAgya prApta huA thaa| jainagranthoke prakAzanakA Apane hI mahAna vIDA uThAyA thA aura usake liye jAnako hathelIpara rakhakara vaha gurutara kArya kiyA hai jisakA sumadhura phala, jJAnake upakaraNa zAstrokI sulabhaprAptike rUpame, Aja sArA janasamAja cakha rahA hai| isa kAryako saphala vanAneme Apako vaDI-bar3I kaThinAiyo-musIbatokA sAmanA karanA paDA hai, yAtanAeM jhelanI par3I hai, jAnase mAra DAlanekI dhamakoko bhI sahanA par3A hai, Arthika hAniyA~ uThAnI par3I haiM, gurujano tathA mitroke anurodhako bhI TAlanA paDA hai, aura jAtise bahiSkRta honekA kaDavA ghUTa bhI pInA paDA hai, parantu yaha saba unhone baDI khuzIse kiyA--antarAtmAkI preraNAko pAkara kiyaa| ve apane dhyeya eva nizcayapara aTala-aDola rahe aura unhone kaI bAra apanI satyaniSThA evaM tarkazaktike balapara nyAyadivAkara paM0 pannAlAlajIko bAdame parAsta kiyA, jo tabake samAjake sarvapradhAna vidvAna samajhe jAte the| isI samvandhame unhe hindI jainagaTako sampAdakIse istIphA denA paDA, jo ki mahAsabhAkA patra thA, aura taba Apane 'jJAnaprakAzaka' nAmakA apanA eka svatatra hindIpatra jArI kiyA thA isI avasarake lagabhaga Apane devabandame, jahAM vakAlata karate the, jainasiddhAntoke pracArake liye eka maDala kAyama kiyA thA, jisake dvArA kitane hI jainagnanya chapakara prakAzita hue haiN| Apase hI prottejana pAkara Apake riztedAra ( samadhI ) bAbU jJAnacandrajIne lAhaurame jainagrathoke prakAzanakA eka kAryAlaya Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtikA sUrya asta 713 kholA thA, jisase bhI kitane hI grantha prakAzita hue hai, aura sAtha hI hindIme mAsika rUpase eka 'jainapatrikA' bhI jArI kI thii| ___mere devabandame mukhtArakArI karate hue, Apane hI mujhe mahAsabhAkI orase mile hue hindI jainagajaTakI sampAdakIke oNphara ( offer )ko svIkAra karaneke liye bAdhya kiyA thA, aura isa taraha jainagajaTako phirase usakI janmabhUmi ( devabanda ) me bulAkara usake dvArA apanI kitanI hI sevA-bhAvanAmoko pUrA kiyA thaa| Apa usame barAbara lekha likhA karate the aura apane satparAmarzoM dvArA merI sahAyatA kiyA karate the| usa samaya 'AryamatakI lIlA' nAmase jo eka lambI lekhamAlA prakAzita huI thI usake mUla lekhaka Apa hI the| samAjasevAke bhAvose prerita hokara hI Apane mere mukhtArakArI chor3aneke sAtha-eka hI dina 12 pharavarI san 19:4 ko-khUba calatI huI vakAlatako choDA thaa| aura tavase Apa sAmAjika utthAnake kAryoMmeM aura bhI tatparatAke sAtha yoga dene lage the-jagaha-jagaha AnA-jAnA, sabhA-sosAiTiyome bhAga lenA, lekha likhanA, patravyavahAra karanA Adi kArya Apake bar3ha gaye the / kucha samayake liye gharapara kanyA pAThazAlA hI Apa levaiThe the, jisakI eka kanyA vartamAname prasiddha kAryakartI lekhavatI jaina haiN| khataulIke dassA-bIsA kesameM vidvadvara pa0 gopAladAsajokA sahayoga prApta kara lenA aura dassoke pakSa meM unakI gavAhI dilA denA bhI ApakA hI kAma thaa| pa0 gopAladAsajIke bAIkATa athavA bahiSkArako viphala karane meM bhI ApakA pradhAna hAtha rahA hai| RSabha brahmacaryAzrama hastinApurame pahu~cakara Apane usakI bhArI sevAe~ kI haiM, aura jaba yaha dekhA ki usame kucha aise Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI vyaktiyokA prAbalya hogayA hai jo samAjake hitAhitapara dhyAna na rakhakara apanI hI calAnA cAhate haiM aura unakI sunaneko tayyAra nahI, taba Apane use chor3a diyA aura dUsare rUpame samAja kI sevA karane lage / ve apane vicArake dhanI the, dhuna ke pakke the aura apane vicArokA khUna karake kucha bhI karanA nahI cAhate the / 714 satyodaya, jainahitaipI aura jainajagata Adi patro me ve barAbara likhate rahe haiN| aura apane vicAroko unake dvArA vyakta karate rahe haiM / unhone saikaDo lekha likhe ora 'jJAna sUryodaya' Adi pacAsI pustakeM likha DAlI / lekhanakalAme ve bar3e siddhahasta the, jaldI likha lete the ora jo kucha likhate the yukti-purassara likhate the tathA samAja ke hitakI bhAvabhAse prerita hokara hI likhate the - bhale hI usame unase kucha bhUleM tathA galatiyA~ ho gaI ho, parantu unakA uddezya burA nahI thA / AdipurANa - samIkSAdi jaimI kucha AlocanAtmaka pustako tathA lekhoko lekara jaba samAjane unakA punaH bahiSkAra kiyA, aura isa taraha unake vicAroko davAne kucalanekA kutsita mArga akhtiyAra kiyA tathA unake sAre kiye-karAyepara pAnI pherakara kRtaghnatAkA bhAva pradarzita kiyA, taba unhe usa para baDA kheda huA aura unake cittako bhArI AghAta pahuMcA, jise ve apanI vRddhAvasthA ke kAraNa sahana nahI kara sake / aura isa liye kucha samaya ke bAda sAmAjika pravRttiyose Uvakara athavA udvigna hokara unhone virakti dhAraNa kara lI / unakI yaha virakti unhIke zabdo me vAraha varSa taka sthira rhii| isa arseme, ve kahate the, unhone kucha nahI likhA, lekhanIko ekadama vizrAma de diyA aura putro ke pAsa rahakara unake baccose hI cittako bahalAte rahe / Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtikA sUrya asta 715 Akhira unakI yaha virakti tava bhaMga huI jaba lagAtArake mere anurodha aura Agrahapara ve vIrasevAmandirame A gaye / yahA~ Ate hI unakI lekhanI phirase cala paDo, uname javAnIkA-sA joza AgayA-jise ve 'bAsI kaDhIme phirase ubAla AnA' kahA karate the aura unhone lekha-hI-lekha likha ddaale| ina lekhose anekAntake dUsare tathA tIsare varSakI phAileM bharI haI haiM aura unase anekAntake pAThakoko bahuta lAbha pahuMcA hai| isa doDhAI varSake arseme unhone anekAntako hI lekha nahI diye, balki dUsare jaina tathA ajaina patroko bhI kitane hI lekha diye haiN| isake alAvA, yahAM sarasAvAme rahate unhone vIrasevAmandirakI kanyApAThazAlAme kanyAoko zikSA bhI dI hai, mandirame logoke Agrahapara unhe do-do ghaTe rojAnA zAstra bho sunAyA hai aura Azramake vidvAnose carcA-vArtAma jaba juTa jAte the to unhe chakA dete the| ApakI vANIme rasa thA, mAdhurya thA, oja thA aura teja thA / ___ kucha kauTumbika paristhitiyoke kAraNa Apako lagabhaga DhAI varSake bAda vIrasevAmandirako choDanA par3A-Apake bhAI bA0 cetanadAsajI vakIlako phAlija ( lakavA) paDa gayA thA, unakI tomAradArIke liye Apako unake pAsa ( devabanda ) jAnA par3A aura phira ci0 sukhavantarAyakI paristhitiyoke vaza usake pAsa dehalI keMTa, deharAdUna tathA ilAhAbAda rahanA pdd'aa| tadanantara ci0 kulavantarAya unhe DAlamiyAnagara le gayA, jahAM unakI bImArI kA kucha samAcAra suna paDA, aura antako kalakatteme jAkara 16 sitambarakI sadhyAke samaya 77 varSa kI avasthAmai unakI ihajIvana-lIlA samApta hogaI / / aura isa taraha janajAtikA eka mahAn sevaka 'sUrya' sadAke liye asta hogayA !!! bhale hI Aja bAbUjI apane bhautika zarIrame nahI hai, parantu Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 yugavIra-nivandhAvalI apane sAhitya-zarIrame ve Aja bhI jIvita vidyamAna hai aura java taka unakA yaha sAhitya rahegA ve amara rahege tathA lokako prakAza dete rhege| ___ apane isa pichale cAra varpake jIvaname yadyapi unase samAjakI koI khAsa sevA nahI bana skii| eka-do bAra lekhoke liye jo unhe preraNA kI, to unhone yahI kahA ki 'kAma Thiyepara baiThakara hI hotA hai, yahA~ mere pAsa koI sAdhana nahI hai' phira bhI ve samAjake kAmome kucha na kucha bhAga barAbara lete rahe haiN| eka bAra devabandase vIrazAsana-jayantIke utsavame sarasAvA padhAre the| aura pichale kalakattAme hone vAle vIra-zAsana--mahotsavake liye jaba bA0 pannAlAlajI agravAla dehalI matrI vIrasevAmandirane unhe lekhake liye preraNA kI thI to unhone eka lekha unake pAsa bhejA thA, jo saMbhavata. unakA antima lekha thA, unake vicArokA pratIka thA aura jisase jAnA jAtA hai ki samAjake prati unakI lagana aura zubha bhAvanA barAvara banI rahI hai| mAlUma nahI vaha lekha aba kisake pAsa hai, usako prakAzita karanA caahiye| ____ isame sandeha nahIM ki vAbU sUrajabhAnajI samAjake Upara apanI sevAo tathA upakArokA eka bahuta vaDA RNa choDa gaye haiN| aura isa liye usase uRNa honeke liye samAjakA kartavya hai ki vaha unakA koI acchA smAraka khaDA kare aura unake usa sAhityakA saMrakSaNa eva ekatra prakAzana kre| jo samAjake utthAna aura usako navajIvana pradAna karaneme sahAyaka hai| 1. anekAnta varSa 7, ki0 11-12 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya paM0 nAthUrAmajI premI : 10 : mujhe yaha jAnakara baDI prasannatA hai ki zrImAn paDita nAthUrAmajI premIko abhinandana-grantha bheMTa kiyA jA rahA hai| premIjIne samAja aura dezakI jo sevAe~ kI hai, unake liye ve avazya hI abhinandanake yogya hai| abhinandanakA yaha kArya bahuta pahale hI ho jAnA cAhie thA, parantu jaba bhI samAja apane sevakoko pahacAne aura unakI kadra karanA jAne tabhI acchA hai| premIjI isa abhinandanako pAkara koI baDe nahI ho jAveMge-ve to bar3e kArya karaneke kAraNa svata. baDe hai parantu samAja aura hindI-jagata unakI sevAoke RNase kucha uRNa hokara U~cA jarUra uTha jaaygaa| sAthahI abhinandana-graMthame jisa sAhityakA sRjana aura sakalana kiyA gayA hai usake dvArA vaha apane hI vyaktiyokI uttarottara sevA karane meM bhI pravRtta hogaa| isa taraha yaha abhinandana eka ora premIjIkA abhinandana hai to dUsarI ora samAja aura hindI-jagatakI sevAkA prabala sAdhana hai aura isalie isase 'eka patha do kAja' vAlI kahAvata baDe hI sudara rUpame caritArtha hotI hai| premIjIkA vAstavika abhinandana to unakI sevAokA anusaraNa hai, unakI nirdoSa kArya-paddhatiko apanAnA hai, athavA una guNoko apaneme sthAna denA hai, jinake kAraNa ve abhinandanIya' bane haiN| premIjIke sAtha merA koI cAlIsa varSakA paricaya hai| isa arseme unake mere pAsa karIba sAtaso patra Ae haiM aura lagabhaga itane hI patra mere unake pAsa gae haiN| ye saba patra prAya. jaina Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nivandhAvalI sAhitya, jaina- itihAsa ora jaina samAjakI cintAo, unake utthAna - patanakI carcAo, anusadhAna kAryoM aura sudhAra yojanAo Adise paripUrNa haiM / ina parase cAlIsa varSakI sAmAjikapragatikA saccA itihAsa taiyAra ho sakatA hai | sacce itihAsa ke liye vyaktigata patra vaDI hI kAmakI cIja hote haiM / 718 san 160 1 me jaba maiM sAptAhika 'jaina gajaTakA' sampAdana karatA thA tava premIjI 'jainamitra' bambaIke Aphisame klarka the / bhAI zItala prasAdajI ( jo vAdako brahmacArI zItala prasAdajI ke nAma se prasiddha hue) ke patrase yaha mAlUma karake ki premIjIne jainamitrakI klarkIse istIphA de diyA hai, maine akTUbara san 1607 ke prathama saptAhame premIjIko eka patra likhA thA ora usake dvArA unheM 'jaina gajaTa' Aphisa, devavandame heDa klarkIpara Ane kI preraNA kI thI, parantu usa vakta unhone bambaI choDanA nahI cAhA aura ve tabase bambaI meM hI bane hue haiM / 8 janavarI san 1608 ke 'jaina gajaTa' me maiMne 'jaina mitra' kI usake eka Apattijanaka eva AkSepaparaka lekhake kAraNa kaDI AlocanA kI, jisase premIjI udvigna ho uThe aura unhone use paDhate hI 10 janavarI san 1608 ko eka patra likhA, jisase jAna par3A ki premIjIkA sambandha jainamitrase banA huA hai / samAlocanAko pratyAlocanA na karake premIjIne isa patrake dvArA premakA hAtha baDhAyA aura likhA- "jabase 'jaina gajaTa' Apake hAthame AyA hai, jainamitra barAbara usakI prazasA kiyA karatA haiaura usakI icchA bhI Apase koI virodha karanekI nahI hai.. jo ho gayA, so ho gayA hamArA samAja unnata nahI hai, avidyA bahuta hai isaliye Apake virodhase hAnikI zakA kI jAtI hai / Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandanIya pa0 nAthUrAmajI premI nahI to Apako itanA kaSTa nahI diyA jaataa| Apa hamAre dhArmika bandhu hai aura ApakA tathA hamArA donokA dhyeya eka hai| isaliye isa taraha zatrutA utpanna karanekI koziza na kiijiye| 'jainamitrase' merA sambandha hai isaliye Apako yaha patra likhanA pddaa|" isa patrakA abhinandana kiyA gayA aura 15 janavarIko hI premapUrNa zabdome unake patrakA uttara de diyA gyaa| ina dono patroke AdAna-pradAnase hI premIjIke aura mere bIca mitratAkA prArambha huA jo uttarottara baDhatI hI gaI aura jisase sAmAjika sevA-kAryoMme ekako dUsarekA sahayoga barAvara prApta hotA rahA aura eka dUsare para apane dukha-sukhako bhI prakaTa karatA rahA hai| isI mitratAke phalasvarUpa premIjIke anurodhapara merA san 1627 aura 1928 me do bAra vambaI jAnA huA aura unhIke pAsa mahInA do-do mahInA ThaharanA huaa| premIjI bhI mujhase milaneke liye do eka bAra sarasAvA padhAre / apanI sakhta bImArIke avasara para premIjIne jo vasIyatanAmA (Will ) likhA thA usameM mujhe bhI apanA TrasTI banAyA thA tathA apane putra hemacandrakI zikSAkA bhAra mere supurda kiyA thA, jisakI naubata nahI aaii| apane priya patra 'jaina hitepI' kA sampAdanabhAra bhI ve mere Upara rakha cuke haiM, jisakA nirvAha mujhase do varSa taka ho skaa| usake bAdase vaha patra banda hI calA jAtA hai| inake alAvA unhone 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' ko prastAvanA likha dene kA mujhase anurodha kiyA aura maiMne koI do varSakA samaya lagAkara ratnakaraNDakI prastAvanA hI nahI likhI, balki usake kartA svAmI samantabhadrakA itihAsa bhI likhakara unhe de diyaa| yaha itihAsa java premIjIko samarpita kiyA gayA aura usake Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 yugavIra-nivandhAvalI samarpaNa-patrame unako prastAvanA likha deneko preraNAkA ullekha karane tathA unheM itihAsako pAne kA adhikArI vatalAne ke anantara yaha liyA gayA ki-''ApakI samAja-sevA, sAhitya sevA itihAsa-prIti, satya ruci aura guNajJatA bhI saba milakara mujhe isa bAta ke liye prerita kara rahI hai ki maiM apanI isa pavitra aura pyArI Rtiko ApakI bheMTa kara mata maiM Apake karakamalome hame sAdara samarpita karatA huuN| AzA hai Apa svayaM igane lAbha uThAte hue dUsaroko bhI yatheSTa lAma pahu~cAnekA yatna kareMge," sAtha hI eka patra dvArA itihAsa para unakI sammati mAMgI gaI aura kahI koI sazodhanakI jarUrata ho to use sUcanA-pUrvaka kara denekI preraNA bhI kI gaI, taba isa sabake uttarame premIjIne jina zabdokA vyavahAra kiyA hai, uname unakA sIjanya TapakatA hai| 15 mArca san 1925 ke patrame unhoMne likhA :____ "maiM apanI vartamAna sthitime bhalA usa ( itihAsa) me sazodhana kyA kara sakatA hU~ aura sammati hI kyA de sakatA huuN| itanA maiM jAnatA hU~ ki Apa jo likhate haiM vaha sucintita aura prAmANika hotA hai| usame itanI gujAiza hI Apa nahIM choDate haiM ki dUsarA koI kucha kaha ske| isame sandeha nahIM ki Apane yaha prastAvanA aura itihAsa likhakara jaina-samAjame vaha kAma kiyA hai jo abataka kisone nahI kiyA thA aura na abhI jaldI koI kara hI skegaa| mUrkha jaina-samAja bhale hI isakI kadra na kare, parantu vidvAn Apake parizramako sahana mukhase prazasA kreNge| Apane isame apanA jIvana hI lagA diyA hai / itanA parizrama karanA sabake liye sahaja nahIM hai| maiM cAhatA hU~ ki Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 abhinandanIya paM0 nAthUrAmajI premI 721 koI vidvAn isakA sArAza agrejI patrome prakAzita kraae| bA0 horAlAlajIko maiM isa viSayame likhUgA / iDiyana eMTikverI vAle ise avazya hI prakAzita kara deNge| "kyA Apa mujhe isa yogya samajhate haiM ki ApakI vidvanmAnya honevAlI yaha racanA mujhe bheMTa kI jAya ? ayogyoke liye aisI cIjeM sammAnakA naho, kabhI kabhI lajjAkA kAraNa bana jAtI hai, isakA bhI kabhI Apane vicAra kiyA hai ? maiM Apako apanA bahuta pyArA bhAI samajhatA hU~ aura aisA ki jisake liye maiM hamezA mitrome garva kiyA karatA huuN| jainiyome aisA hai hI kauna jisake lekha kisIko garvake sAtha dikhAye jA sakeM ?" isa taraha patroparase premIjIkI prakRti, pariNati aura hRdayasthitikA kitanA hI patA calatA hai| ni sandeha premIjI prema aura saujanyakI mUrti haiN| unakA 'premo' upanAma bilakula sArthaka hai / maiMne unake pAsa rahakara unhe nikaTase bhI dekhA hai aura unake vyavahArako sarala tathA niSkapaTa pAyA hai| unakA Atithya-satkAra sadA hI sarAhanIya rahA hai aura hRdaya paropakAra tathA sahayogakI bhAvanAse pUrNa jAna paDA hai| unhone sAhityake nirmANa aura prakAzana dvArA deza aura samAjakI Thosa sevAe~ kI haiM aura ve apanehI puruSArtha tathA ImAnadArIke sAtha kie gaye parizramake balapara itane bar3e bane hai tayA isa rutabeko prApta hue haiN| ata abhinandanake isa zubha avasarapara maiM unhe apanI hArdika zraddhAjali arpaNa karatA huuN| 1. premI abhinandana grantha, 5-7-1946 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amara paMDita ToDaramallajI : 11 : zrI paM0 ToDaramallajI jainasamAjake eka bahuta bar3e saccaritra, anubhavI, nisvArthasevI eva sAtvika prakRtike vidvAnome the| bAlyakAlase ho ApakI pratibhA camaka uThI thI aura usame adhyAtmarasake sAtha dharma, samAja tathA lokasevAkI kucha aisI puTa lagI thI, jisane zurUse ho Apake jIvanakI dhArAko badala diyA thaa| ve gRhastha hote hue bhI sAdhAraNa gRhasthoke ragame raMge hue nahI the, jalame rahate hue bhI kamalakI taraha usase bhinna the| unhe bhogome koI Asakti nahI thii| ve bhogokI nissAratA aura unake dvArA honevAlo Atma-vacanAko acchI taraha samajhe hue the| isIse bhogoke sulabha hote hue bhI uname unakI vizeSa pravRtti nahI thI aura ve uname bahuta hI kama yoga dete the| unakA sArA samaya dinarAta svAdhyAya, vidvadgoSThI, jJAnacarcA aura ekaniSThAse sAhitya kI ArAdhanAme hI vyatIta hotA thaa| yahI vajaha hai ki ve itanI thoDI-sI umrame hI itane mahAna amara sAhityakA nirmANa karake sadAke liye amara ho gaye haiN| ___ gommaTasAra, labdhisArAdi jaise kaI mahAna siddhAntagranthokI jo sarala bhASAme vistRta TIkAe~ Apane likhI haiM unaparase ApakI vidvattA, adhyayana-vizAlatA, vicAra-tatparatA, pratipAdanakuzalatA, nirahaMkAratA, svabhAvakI komalatA aura dharma tathA paropakArakI bhAvanAkA acchA patA calatA hai| aura mokSamArgaprakAzaka grantha to ApakI svatantra racanAke rUpame eka bar3A hI bejor3a grantha hai, jisase Apake anubhavakI gahanatA, marmajJatA tathA Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amara pa0 ToDaramallajI 723 nirbhIka AlocanAkA bhI kitanA hI patA calatA hai| isameM Apane mithyAdRSTi eva DhogI jainiyokI bhI khUba khabara lI hai ora aneka zakA-samAdhAno-dvArA baDI-baDI ulajhanoko sulajhAyA hai / kheda hai ki yaha grantha adhUrAhI raha gayA hai| kahI yaha grantha pUrA ho jAtA to jaina-sAhityakA eka anamola hIrA hotA ora akelA hI saikaDokA kAma detA, phira bhI jitanA hai vaha bhI kucha kama nahIM hai aura bahutoko sanmArgapara lagAnevAlA hai / ____gommaTasArake adhyayana-adhyApanakA jo pracAra Aja sarvatra dekhane ArahA hai usakA pradhAna zreya ApakI hindI TIkAko hI prApta hai| Apake ye saba gadya-grantha, jinakI zloka-sakhyA eka lAkhase kama na hogI, apane samaya (vikramako 16 vI zatAbdIke prArabha ) ko gadya-racanAme apanA pradhAna sthAna rakhate haiM aura hindI sasArake liye ApakI apUrva dena hai| nissandeha pa0 ToDaramallajIne apanI kRtiyo aura pravRttiyo ke dvArA jahAM jai.-samAjako apanA cira-RNI banAyA hai, vahA~ vidvAnoke sAmane eka acchA anukaraNIya Adarza bhI upasthita kiyA hai| kAza / hamAre vidvAna isa bAtake mahatvako samajheM aura svargIya mallajIke jIvanase zikSA grahaNakara unake pathakA anukaraNa karate hue jainadharma aura janasAhityakI sevAke liye, jo ki vastuta vizvakI sevA hai, apaneko utsarga karadeM / / yadi aimA ho to jainasamAja ho nahI, kintu sArA vizva zIghra hI unnatike patha para agrasara ho sakatA hai aura tabhI hama vAstavame mallajIke RNase uRNa ho sakate hai / 1. vIravANI, janavarI 1948 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati-vidyA-vinoda : 12: pyArI putriyo / sanmatI aura vidyAvatI ! Aja tuma mere sAmane nahI ho-tumhArA viyoga hue yuga bIta gaye, parantu tumhArI kitanI hI smRti Aja bhI mere sAmane sthita hai hRdayapaTalapara akita hai| bhale hI kAlake prabhAvame usame kucha dhudhalApana AgayA hai, phira bhI jaba ughara upayoga diyA jAtA hai to vaha kucha camaka uThatI hai| beTI sanmati, tumhAga janma asoja sudI 3 savat 1656 zanivAra tA0 7 aktUbara san 1866 ko dinake 12 vaje sarasAvAme usI sUrajamukhI caubAreme huA thA jahA~ merA, mere saba bhAiyovA, pitA-pitAmahakA aura na jAne kitane pUrvajokA janma huA thA aura jo isa samaya bhI mere adhikArame surakSita hai| bhAI-bAMTake avasarapara use maiMne apanI hI tarapha lagA liyA thaa| vAlakoke janmake samaya idhara brAhmaNiyAM jo vadhAI gAtI thI vaha mujhe nApasanda thI tathA asaGgata-sI jAna paDatI thI aura isaliye tumhAre janmase do eka mAsa pUrva maine eka maGgalavadhAI' svaya taiyAra kI thI aura use brAhmaNiyoko sikhA diyA thaa| brAhamaNiyoko usa samaya badhAI gAnepara kucha paise-Take hI milA karate the, maine unhe jo milatA thA usase do rupaye adhika alagase deneke liye kaha diyA thA aura isase unhone khuzo-khuzI 1. isa magala vadhAIkI pahalI kalI isa prakAra thI "gAvo rI vadhAI sakhi mglkaarii|" Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati - vidyA- vinoda 725 badhAIko yAda kara liyA thA / tumhAre janmase kucha dina pUrva brAhmaNiyo kI taraphase yaha savAla uThAyA gayA ki yadi putrakA janma na hokara putrIkA janma huA to isa badhAIkA kyA banegA ? maiMne kaha diyA thA ki maiM putra janma aura putrI ke janmame koI antara nahI dekhatA hU~ -- mere liye dono samAna haiM - aura isalie yadi putrIkA janma huA taba bhI tuma isa badhAIko khuzI se gA sakatI ho aura gAnA cAhie / isIse isape putra yA suta jaise zabdokA prayoga na karake 'zizu' zabdakA prayoga kiyA gayA hai aura use hI 'deM Aziza zizu ho guNadhArI' jaise vAkyadvArA AzIrvAda diye jAnekA ullekha kiyA gayA hai / parantu rUDhivaza pitAjI aura vUAjI Adike virodhapara brAhmaNiyoko tumhAre janmapara badhAI gAne kI himmata nahI huI, phira bhI tumhArI mAtAne alaga se brAhmaNiyo ko apane pAsa bulAkara binA gAje-bAje - ke hI badhAI gavAI thI aura unhe gavAIke ve 2) ru0 bhI diye the / sAtha hI dUsare saba nega bhI yathAzakti pUre kiye the jo prAya. putra-janmake avasarapara dUsaroko kucha dene tathA upahArameM Aye hue joDe-jhaggo Adipara rupaye rakhane Adike rUpame kiye jAte haiM / tumhArA nAma maiMne kevala apanI rucise hI nahI rakhakhA thA balki zrIAdipurANa varNita nAmakaraNa saMskAra ke anusAra 1008 zubha nAma alaga-alaga kAgaja ke TukaDopara likhakara aura unakI goliyA~ banAkara unhe prasUtigRhame DAlA thA aura eka baccese eka golI uThavAkara ma~gAI gaI thI / usa golIko kholane para 'sanmatikumArI' nAma nikalA thA aura yahI tumhArA pUrA nAma thA / yo Ama bola-cAlame tumhe 'sanmatI' kahakara hI pukArA jAtA thA / Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 yugavIra-nibandhAvalI tumhArI zikSA vaise to tIsare varSa hI prArambha ho gaI thI parantu kanyApAThazAlAme tumhe pA~cave varpa viThalAyA gayA thaa| yaha kanyApAThazAlA devavanda kI thI, jahA~ sahAranapurake vAda san 1905 me maiM mukhtArakArIkI prekaTisa karaneke liye calA gayA thA aura kAnUgoyAnake muhalleme lA0 dulhArAya jaina sAvika paTavArIke makAname usake sUrajamukhI caubAreme rahatA thaa| niddhI paNDita, jo tumhe par3hAtA thA, tumhArI buddhi aura hozayArIkI sadA prazasA kiyA karatA thaa| mujhe tumhAre guNome cAra guNa bahuta pasanda the.--1 satyavAditA, 2. prasannatA, 3 nirbhayatA aura 4 kaary-kushltaa| ye cAro guNa tumame acche vikasita hote jA rahe the / tuma sadA saca volA karatI thI aura prasannacitta rahatI thii| maiMne tumhe kabhI rote-raDAte athavA jidda karate nahI dekhaa| tumhAre vyavahArase apane-parAye saba prasanna rahate the aura tumhe pyAra kiyA karate the| sahAranapura muhalle caudhariyAnake lA0 nihAlacandajI aura unakI strI to, jo mere pAsakI nijI havelIme rahate the, tumapara bahuta mohita the, tumhe aksara apane pAsa khilAyA-pilAyA aura sulAyA karate the, usame sukha mAnate the aura tumhe lADame 'sabajI' kaha kara pukArA karate the-tumhAre kAnokI bAliyome usa vakta sabaje paDe huye the| jaba kabhI maiM rAtako derase ghara pahu~catA aura isase dahalIjake kivADa banda ho jAte tava pukAranepara aksara tumhI a~dhereme ho Uparase nIce dauDI calI Akara kivADa kholA karatI thii| tumhe a~dhereme bhI Dara nahI lagatA thA, jaba ki tumhArI mAM kahA karatI thI ki mujhe to Dara lagatA hai, yaha laDakI na mAlUma kaisI niDara nirbhaya prakRtikI hai jo a~dhereme bhI akelI calI jAtI hai| tumhArI isa himmatako dekhakara mujhe baDI prasannatA hotI thii| Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati -vidyA- vinoda 727 eka dina rAtako mujhe svapna huA ki eka ardhanagna zyAmavarNa strI apane Age-pIche aura idhara-udhara mare hue baccoko laTakAe hue eka uttaramukhI havelImeM praveza kara rahI hai jo ki lA0 javAharalAlajI jaina kI thii| isa bIbhatsa dRzya ko dekhakara mujhe kucha bhaya-sA mAlUma huA aura merI A~kha khula gii| agale hI dina yaha sunA gayA ki lA0 javAharalAlajIke baDe laDake rAjArAmako plega ho gaI, jisakI hAlame hI zAdI athavA gaunA huA thA / yaha laDakA baDA hI suzIla, honahAra aura catura kArovArI thA tathA apane se vizeSa prema rakhatA thA / tIna-cAra diname hI yaha kAlake gAlame calA gayA | isa bhArI javAna mauta se sAre nagarame zoka chA gayA aura plega bhI jora pakaDatI gaI / kucha dina bAda tumhArI mAtAne koI cIja banAkara tumhAre hAtha lA0 javAharalAlajIke yahA~ bhejI thI / vaha zAyada zokake mAre ghara para lI nahI gaI / taba tuma kisI taraha lA0 javAharalAlajIko dukAna para use de AI thii| zAmako yA agale dina java lA0 javAharalAlajI mile to kahane lage ki - 'tumhArI laDakI to baDI hozayAra ho gaI hai, mere inkAra karate hue bhI mujhe dukAna para aisI yuktise cIja de gaI ki maiM to dekhakara daGga raha gyaa|' isa ghaTanA se eka yA do dina bAda tumhe bhI plega ho gaI / aura tuma usIme mAgha sudI 10 mI savat 1963 guruvAra tArIkha 24 janavarI san 1907 ko sandhyA ke chaha baje cala vasI || koI bhI upacAra athavA prema-bandhana tumhArI isa vivazA gatiko roka nahI sakA !! tumhAre isa viyogase mere cittako baDI coTa lagI thI aura Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 yugavIra-nivandhAvalI merI kitanI hI AzAmopara pAnI phira gayA thaa| eka vRddha purupa zmazAnabhUmime mujhe yaha kaha kara sAntvanA de rahe the ki 'jAo dhAna raho kyArI, abake nahI to phirake vaarii'| phira tumhArI mAtAke dukha-darda aura zokakI to bAta hI kyA hai ? usane to zokase vikala aura vedanAne vihvala hokara tumhAre naye-naye vastra bhI baksomese nikAlakara pheMka diye the / ve bhI tumhAre vinA aba usakI AMsomeM cubhane lage the| parantu maine tumhArI pustako Adike usa vasteko jo kAlI kiramicake vaigasparma thA aura jise tuma lekara pAThazAlA jAyA karatI thI tumhArI smRtike rUpameM varSoM taka jyokA tyo kAyama rakkhA hai / aba bhI vaha kucha jIrNa-zIrNa avasthAme maujUda hai-arse vAda usamele eka do lipi-kApI tathA pustaka dUsaroko dI gaI haiM aura saleTako to maiM svayaM apane mauna vAle dina kAmame lene lagA huuN| __nAmakaraNake bAda jaba tumhAre janmakI tithi aura tArIkhAdiko eka noTabukame noTa kiyA gayA thA taba usake nIce maine likhA thA 'zubham' / maraNake bAda jaba usI sthAnapara tumhArI mRtyukI tithi Adi likhI jAne lagI taba mujhe yaha sUjha nahIM par3A ki usa daivika ghaTanAke nIce kyA vizeSaNa lgaauuN| 'zubham' to maiM use kisI taraha kaha nahI sakatA thA, kyoki vaisA kahanA mere vicAroke sarvathA pratikUla thA aura 'azubham vizeSaNa lagAneko ekadama mana jarUra hotA thA parantu usake lanAne meM mujhe isaliye sakoca hA thA ki maiM bhAvoke vidhAnako usa samaya kucha samajha nahI rahA thA-vaha mere lie eka pahelI bana gayA thA / isose usake nIce koI bhI vizeSaNa deneme meM asamartha rahA thaa| Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati-vidyA-vinoda 729 beTI vidyAvatI, tumhArA janma tA0 7 disambara san 1617 ko sarasAvAme mere choTe bhAI bA0 rAmaprasAda saba-ovarasiyarakI usa pUrvamukhI havelIke sUrajamukhI nicale makAname huA thA jo apanI purAnI havelIke sAmane abhI naI taiyAra kI gaI thI aura jisame bhAI rAmaprasAdake jyeSTha putra ci0 Rpabhacandake vivAhakI taiyAriyA~ ho rahI thI, janmase kucha dina bAda tumhArA nAma 'vidyAvatI' rakkhA gayA thA, parantu Ama bola-cAlame tumhe 'vidyA' isa laghu nAmase hI pukArA jAtA thA / tumhArI avasthA abhI kula savA tIna mahIne kI hI thI, jaba acAnaka eka vajrapAta huA, tumhAre Upara vipattikA pahADa TUTa pdd'aa| durdaivane tumhAre siraparase tumhArI mAtAko uThA liyA / / vaha devabandake usI makAnamai eka saptAha nimoniyAkI bImArIse bImAra rahakara 16 mArca san 1918 ko isa asAra sasArase kUca kara gaI / / / aura isa taraha vidhike kaThora hAthodvArA tuma apane usa svAbhAvika bhojana-amRtapAnase vaJcita kara dI gaI jise prakRtine tumhAre liye tumhArI mAtAke stanome rakkhA thA / sAthahI mAtR-premase bhI sadAke liye vihIna ho gaI / / ___isa durghaTanAse idharato maiM apane 25 varSake tape-tapAye vizvasta sAthIke viyogase pIDita | aura udhara usakI dharohara-rUpame tumhAre jIvanako cintAse Akula III antako tumhAre jIvanakI cintA mere liye sarvopari ho utthii| pAsake kucha sajjanone parAmarzarUpame kahA ki tumhArI pAlanA gAyake dUdha, vakarIke dUdha athavA Dabbeke dUdhase ho sakatI hai, parantu mere AtmAne use svIkAra nahIM kiyaa| eka mitra bole-'laDakIko pahAr3apara Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 yugavIra-nivandhAvalI kisI dhAyako dilA diyA jAyagA, isase kharca bhI kama paDegA aura tuma bahuta-sI cintAose mukta rhoge| gharapara dhAya rakhanese to vaDA kharca uThAnA par3egA aura cintAmose bhI varAvara ghire rhoge|' maine kahA-'pahADopara dhAya dvArA baccokI pAlanA / pUrNa tatparatAke sAtha nahIM hotii| ghAyako apane ghara tathA khetakyArake kAma bhI karane hote haiM, vaha bacceko yo hI choDakara athavA Tokare yA mUDhe Adike nIce banda karake uname lagatI hai aura baccA rotA-vilakhatA par3A rahatA hai| dhAya apane gharapara jaisA-taisA bhojana karatI hai, apane bacceko bhI pAlatI hai aura isaliye dUsareke bacceko samayapara yatheSTa bhojana bhI nahIM mila pAtA aura use vyartha ke aneka kaSTa uThAne par3ate haiN| isake sivAya, yaha bhI sunA jAtA hai ki pahADopara bacce vadale jAte haiM aura lobhake vaza dUsaroko vecakara mRta bhI ghoSita kiye jAte haiN| parantu isa sabase adhika bar3I samasyA jo mere sAmane hai vaha saskArokI hai aura saba kucha ThIka hote hue bhI vahA~ke anyathA saMskAroko kauna roka sakegA? maiM nahIM cAhatA ki merI laDakI mere doSase anyathA saskArome rahakara unhe grahaNa kre|' aura isaliye annako yahI nizcita huA ki gharapara dhAya rakhakara hI tumhArA pAlana-popaNa karAyA jAya / tadanusAra hI dhAyake liye tAra-patrAdika dauDAye gye| bhAI rAmaprasAdajI Adike prayatnase ekakI jagaha do dhAya AgarAkI taraphase A gaIM, jinamese rAmakaura dhAyako tumhAre liye niyukta kiyA gayA, jo prauDhAvasthAkI honeke sAtha-sAtha zyAmavarNa bhI thI usa samaya maiMne kahI yaha paDha rakkhA thA ki zyAmA gAyake dUdhakI taraha baccoke liye zyAmavarNA dhAyakA dUdha Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati-vidyA-vinoda 731 jyAdA guNakArI hotA hai / ata. tumhAre hita kI dRSTise anukUla yojanA ho jAnepara mujhe prasannatA huii| dhAyake na Ane taka gAyabakarIkA dUdha pIkara tumane jo kaSTa uThAyA, tumhArI jAnake jo lAle paDe aura usake kAraNa dAdIjI tathA vahana guNamAlAko jo kaSTa uThAnA paDA use maiM hI jAnatA huuN| dhAyake A jAnepara tumhe sAtA milate hI sabako sAtA milii| tuma dhAyake sAtha adhikatara nAnautA dAdIjIke pAsa, sarasAvA mere pAsa aura tItaro apane nAnA munzI hozayAra siMhajIke yahA~ raho ho| jaba tuma kucha TukaDA TerA lene lagI, apane pairo calane lagI, bolane-batalAne lagI aura gAyakA dUdha bhI tumhe pacane lagA tava tumhArI dhAya rAmakaurako vidA kara diyA gayA aura vaha apanA vetana tathA inAma Adi lekara 30 jUna san 1616 ko calI gii| usake cale jAnepara tumhAre pAlana-popaNa aura rakSAkA sava bhAra pUjya dAdIjI, vahana ( buA ) guNamAlA aura ci0 jayavantone apane Upara liyA aura savane baDI tatparatA eva premake sAtha tumhArI sevA kI hai| tuma apanI abodha-dazAse itane arse taka dhAyake pAsa rahI, usakI godI caDhI, usakA dUdha piyA, usake pAsa khelI-soI aura vaha mAtAkI taraha dUsarI bhI tumhArI saba sevAe~ karatI rahI, phira bhI tumane eka vAra bhI use 'mA' kahakara nahI diyAdUsaroke yaha kahanepara bhI ki 'yaha to merI mA~ hai' tuma gardana hilA detI thI aura pukAraneke avasarapara use 'e-e / ' kahakara ho pukAratI thii| yaha saba viveka tumhAre andara kahA~se jAgRta huA thA vaha kisIkI bhI kucha samajhame nahIM AtA thA aura sabako tumhArI aisI svAbhAvika pravRttipara Azcarya hotA thaa| Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nivandhAvalI do-DhAI varSakI choTI avasthAme hI tumhArI vaDe Adamiyo jaisI samajhakI bAteM, sabake sAtha 'jI' kI bolI, dayApariNati, tumhArA santoSa, tumhArA dhairya aura tumhArI aneka divya ceSTAe~ kisIko bhI apanI ora AkRSTa kiye binA nahI rahatI thI / tuma sAdhAraNa baccokI taraha kabhI vyarthakI jida karatI yA rotI - raDAtI huI nahI dekhI gaI / anta kI bhArI vomArIkI hAlatame bhI kabhI tumhAre kUlhane yA karAhane takakI AvAja nahI sunI gaI, valki jaba taka tuma bolatI rahI aura tumase pUchA gayA ki 'terA jI kaisA hai' to tumane baDe dhairya aura gambhIratAse yahI uttara diyA ki 'cokhA hai' / vitarka karanepara bhI isI AzayakA uttara pAkara Azcarya hotA thA / svasthAvasthA me jaba kabhI koI tumhArI bAtako ThIka nahI samajhatA thA yA samajhaneme kucha galatI karatA thA to tuma barAvara use puna puna kahakara yA kucha ate-pate kI bAteM batalAkara samajhAnekI ceSTA kiyA karatI thI aura jaba taka vaha yathArtha vAtako samajha lenekA ijahAra nahI kara detA thA taba taka barAbara tuma 'nahI' zabdake dvArA usakI galata vAtokA niSedha karatI rahatI thI / parantu jyo hI usake mu~ha se ThIka bAta nikalatI thI to tuma 'hA~' zabdako kucha aime lahajeme lambA khIcakara kahatI thI, jisase aisA mAlUma hotA thA ki tumhe usa vyaktikI samajhapara aba pUrA santoSa huA hai / 732 tuma hamezA saca bolatI thI aura apane aparAdhako khuzIse svIkAra kara letI thI / buddhi-vikAsa ke sAtha-sAtha AtmAme zuddhipriyatA, nirbhayatA, nispRhatA, hRdayoccatA aura spaSTavAditA jaise guNokA vikAsa bhI tejIse ho rahA thA / dhAyake cale jAneke ' Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati-vidyA-vinoda 733 bAdase tuma maile-kucaile vastra pahane hue kisI bhI strI yA laDakI AdikI goda nahI caDhatI thI, jisakA acchA paricaya zAmalIke utsavapara milA, jabaki tumhe godIme uThAye calaneke liye dAdIjIne eka laDakIko yojanA kI thI, parantu tumane usakI godI caDhakara nahI diyA aura kahA ki 'maiM apane pairo Apa calUMgI' aura tuma himmatake sAtha barAbara apane pairo calatI rahI jabataka ki tumhe thakI jAnakara kisI svaccha strI yA laDakIne apanI goda nahI uThAyA / mujhe baDI prasannatA hotI thI, jaba maiM apane yahA~ke dukAnadArose yaha sunatA thA ki 'tumhArI vidyA idhara AI thI, hama use kucha cIja dene ke liye bulAte rahe, parantu vaha yaha kahatI huI calI gaI ki "hamAre ghara bahuta cIja hai|" tumhArA khudakA yaha uttara tumhAre santopa, svAbhimAna aura tumhArI nispRhatAkA acchA paricAyaka hotA thaa| ___ ekabAra bahana guNamAlAne ci0 jayavatIkI pAchApADa dhotImese tumhAre liye eka choTI dhotI savA do gajake karIba lambI taiyAra kI, jisake dono tarapha cauDI kinArI thI aura jo acchI sApha-sutharI dhulI huI thii| vaha dhotI jaba tumhe pahanAI jAne lagI to tumane usake pahananese inakAra kiyA aura mere isa kahanepara ki 'dhotI baDI sApha sundara hai pahana lo' tumane usake sparzase apane zarIrako alaga karate hue sApha kaha diyA "yaha to kattara hai|" tumhAre isa uttarako sunakara saba daGga raha gaye / kyoki itane baDe kapaDeko 'kattara' kA nAma isase pahale kisIne nahIM sunA thaa| bahana guNamAlA kahane lagI-"bhAI jI / tuma to vidyAko sAdA jIvana vyatIta karAnA cAhate ho, isake kAna-nAka vidhavAne kI bhI tumhArI icchA nahI hai parantu isake Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra nibandhAvalI dimAgako to dekho jo itanI baDI dhotoko bhI 'kattara batalAtI hai / " 734 eka dina subahake vakta tuma mere kamare ke sAmane kI vagaTIme dauDa lagA rahI thI aura tumhAre zarIrakI chAyA pochekI dIvArapara paDa rahI thI / pAsa meM khaDI huI bhAI hIganalAlajIkI vaDI laDakiyA~ kaha rahI thI 'dekha, vidyA / tere pIche bhAI ArahA hai|' pahale to tumane unakI isa vAtako anasunIsI kara diyA, jaba ve barAbara kahatI rahI taba tumane ekadama gambhIra hokara upaTate hue svarameM kahA "nahI, yaha to chAMvalA hai / " tumhAre isa 'chAMvalA' zabdako sunakara sabako haMsI AgaI / kyoki chAyA, chA~valI athavA pachAIkI jagaha 'chAMvalA' zabda pahale kabhI sunane me nahI AyA thaa| Amataurapara bacce batalAne vAloke anurUpa apanI chAyAko bhAI samajhakara apane pIche bhAIkA AnA kahane lagate haiM / yahI bAta bhAIkI laDakiyAM tumhAre mukhase kahalAnA cAhatI thI jisase tumhArI nirdoSa volI kucha phala jAya, parantu tumhAre vivekane use svIkAra nahI kiyA aura 'chAMvalA' zabdakI naI sRSTi karake sabako cakita kara diyA / kharabUjA Adi kucha khAte khAte tumane eka roja meM apane sAtha tumhe licI, kucha phala khilA rahA thA, tayyAra phaloko egdama apanA hAtha sikoDa liyA aura mere isa pUchane para ki 'aura kyo nahI khAtI ?' tumane sApha kaha diyA ki "mere peTa me to licIkI bhUkha haiM / " tumhArI isa spaSTavAditApara mujhe vaDI prasannatA huI aura maine licIkA bharA huA vohiyA tumhAre sAmane rakhakara kahA ki isamese jitanI icchA ho utanI licI khA lo / tumane phira do-cAra licI aura khAkara hI apanI tRpti Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati-vidyA-vinoda vyakta kara dii| isase mujhe baDA santopa huA, kyoki maiM saGkocAdike vaza anicchApUrvaka kisI aisI cIjako khAte rahanA svAsthyake liye hitakara nahI samajhatA, jo rucikara na ho| aura merI hamezA yaha icchA rahatI thI ki tumhArI svAbhAvika icchAokA vighAta na hone pAve aura apanI taraphase koI aisA kArya na kiyA jAya jisase tumhArI zaktiyoke vikAsame kisI prakArakI bAdhA upasthita ho yA tumhAre AtmApara koI burA asara athavA saskAra paDe / ___ java tuma nAnautAse mere tathA dAdI Adike sAtha dehalI hotI huI pichalI bAra 22 maI san 1920 ko sarasAvA AI taba maiMne tumhe yo hI vinodarUpame apanI lAyabrerIkI kucha alamAriyA~ kholakara dikhalAI thI, dekhakara tumane kahA thA "tumhArI yaha alamArI bar3I cokhI hai|" isapara maiMne jaba yaha kahA ki 'bettii| ye saba cIjeM tumhArI hai, tuma ina saba pustakoko paDhanA' taba tumane turanta hI ulaTa kara yaha kaha diyA thA ki "nahI, tumhArI hI haiM tumhI pddhnaa|" tumhAre ina zabdoko sunakara mere hRdayapara ekadama coTa-sI lagI thI aura maiM kSaNabharake liye yaha socane lagA thA ki kahI bhAvIkA vidhAna hI to aisA nahI jo isa baccIke muMhase aise zabda nikala rahe hai| aura phira yaha khayAla karake hI santopa dhAraNa kara liyA thA ki tumane Adara tathA ziSTAcArake rUpame hI aise zabda kahe haiN| isa vAtako abhI mahInAbhara bhI nahI huA thA ki nagarame cecakakA kucha prakopa huA, gharapara bhAI hIganalAlajIkI laDakiyoko eka-eka karake khasarA nikalA tathA kaThI namUdAra huI aura una sabake acchA honepara tumhe bhI usa rogane A Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 yugavIra-nivandhAvalI gherA-kaNThI ayavA motIjhArekA jvara ho aayaa| idhara dAdAjIsA patra mAyA ki ve vahana guNamAlA nayA vi0 jyavantIko pa0 candAbAIka pAna ArA choDakara vApisa nAnAMtA lAgaI haiM aura patra meM tumheM jaldI hI lekara Aneko preraNA kI gaI thii| maine bhI motrA ki isa bImArI meM tamhAne acchI mevA aura cikitmA dAdojI ke pAsa hI ho sakegI, aura umaliye maiM 17 janago tumheM lekara nAnAMnA maagyaa| do-cAra dina bImAgeko kucha zAti paTo aura tumhAre acchA honeko AzA baMdhI ni phira ekadama bImAge loTa gii| upAyAntara na dekhakara 26 jUnako namhe sahAranapura jaina naphAkhAne meM lAyA gayA, jahAM 27 kI gatako tumane dama toDanA zurU kiyA aura 28 kI subaha hote hote tumhAga prANa-pakherU ekadama uDa gayA !! kisIkI kucha bhI na calI / / usI vakta tumhAre mRta zarIrako antima saMskArake liye zikramameM rakhakara sarasAvA lAyA gayA-sAyama dAdorjI aura eka dUsare sajjana bhI the / khabara pAte hI janatA jur3a gii| vuTumba tathA nagarake kitane hI sajjanokI yaha rAya thI ki tumhArA dAha-saskAra na karake purAnI prathAke anusAra tumhAre mRtadehako joDake pAsa gADa diyA jAya aura usake Asa-pAsa kucha pAnI phera diyA jAya, parantu mero AtmAko yaha kisI taraha bhI rucikara tathA ucita pratIta nahIM huA, aura isaliye antako tumhArA dAha-saskAra hI kiyA gayA, jo sarasAvAmai tumhAre jaise choTI umrake vaccokA pahalA hI dAha-saskAra thaa| isa taraha lagabhaga DhAI varSakI avasthAme hI tumhAraH viyoga hojAnese mere cittako bahuta baDA AghAta pahu~cA thA, kyoki maiMne tamhAre Upara bahutasI AzAe~ bA~dha rakkhI thI aura aneka Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 sanmati-vidyA-vinoda 737 vicAroko kAryameM pariNata karanekA tumhe eka AdhAra athavA sAdhana samajha rakkhA thaa| maiM tumhe apane pAsa hI rakhakara eka Adarza kanyA aura strI-samAjakA uddhAra karanevAlI eka Adarza strIke rUpame dekhanA cAhatA thA aura tumhAre guNokA tejIse vikAsa usa sabake anukUla jAna paDatA thaa| parantu mujhe nahIM mAlUma thA ki tuma itanI thoDI Ayu lekara AI ho| tumhAre viyogame usa samaya suhRdvara pa0 nAthUrAmajI premI bambaIne 'vidyAvatI-viyoga' nAmakA eka lekha jaina hitaiSI (bhAga 14 aka 6 ) meM prakaTa kiyA thA / aura usame mere tAtkAlika patrakA kitanA hI aMza bhI uddhRta kiyA thaa| RNa cukAnA putriyo / jahA~ tuma mujhe sukha-dukha de gaI ho vahAM apanA kucha RNa bhI mere Upara choDa gaI ho, jisako cukAnekA mujhe kucha bhI dhyAna nahIM rhaa| gata 31 disambara san 1947 ko usakA ekAeka dhyAna AyA hai| vaha RNa tumhAre kucha jevaro tathA bheMTa Adime mile hue rupaye paisoke rUpameM haiM jo mere pAsa amAnata the, jinhe tuma mujhe svecchAse de nahI gaI, balki ve saba mere pAsa raha gaye haiM aura jinhe maine binA adhikArake apane hI kAmame le liyA haitumhAre nimitta unakA kucha bhI kharca nahI kiyA hai / jahAM taka mujhe yAda hai sanmatIke pAsa pairomeM cA~dIke lacche va jhAvara, hAthome cA~dIke kaDe va pachelI, kAnome sonekI bAlI-jhUmake, sirapara sonekA caka aura nAkameM eka sonekI loga thI, jina sabakA mUlya usa samaya 125) ru0ke lagabhaga thaa| aura vidyAke pAsa hAthome do tole sonekI kaDUliyAM cA~dIkI sarIdAra, jinhe Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 yugavIra nivandhAvalI dAdIjIne banavAkara diyA thA, tathA pairome nokhe the, jina sabakI mAliyata 75) ru0ke karIva thii| donoke pAsa 50) 20ke karIba nakada hoge| isa taraha jevara aura nandIkA takhamInA 250) ru. ke karIvakA hotA hai, jisakI mAliyata Aja 700) 60ke lagabhaga baiThatI hai| aura isaliye mule 700) 20 dene cAhiye, na ki 250) 20 / parantu merA antarAtmA itane se bhI santuSTa nahIM hotA hai, vaha bhUlacUpha Adike rUpameM 300) rupaye usame mora bhI milAkara pUre eka hajAra kara denA cAhatA hai| ataH putriyo ! Aja maiM tumhArA RNa cukAneke liye 1000) 10 'sanmati-vidyA-nidhi'ke rUpame vIrasevAmandirako isaliye pradAna kara rahA hU~ ki isa nidhine uttama vAla-sAhityakA prakAzana kiyA jAya-'sanmati-vidyA' athavA 'sanmati-vidyA-vinoda' nAmakI eka aiso nAkarSaka vAla-granyamAlA nikAlI jAya jisake dvArA vinodarUpamai athavA vAla-sulabha sarala aura subodha-paddhatise sanmatijinendra ( bhagavAn mahAvIra ) ko vidyA-zikSAkA samAja aura dezake vAlaka-bAlikAome yatheSTarUpase saJcAra kiyA jAya-usako unake hRdayome aimI jaDa jamA dI jAya jo kabhI hila na sake athavA aisI chApa lagA dI jAya jo kabhI miTa na ske| merI icchA__maiM cAhatA hU~ samAja ita choTIsI nidhiko apanAe, ise apanI hI athavA apane hI baccoko pavitra nidhi samajhakara isake sadupayogakA satat prayatna kare aura apane bAlaka-bAlikAaM santAna-dara-santAna isa nidhise lAbha uThAnekA avasara pra kre| vidvAn bandhu apane sulekho, salAha-mazavaro aura suruci Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati-vidyA-vinoda 739 citrAdike Ayojano dvArA isa granthamAlAko usake nirmANakAryame apanA khulA sahayoga pradAna kareM aura dhanavAna bandhu apane dhana tathA sAdhana-sAmagrIko sulabha yojanAo dvArA usake prakAzanakAryame apanA pUrA hAtha bttaaeN| aura isa taraha dono hI varga isake sarakSaka aura savarddhaka bneN| maiM svaya bhI apane zeSa jIvaname kucha bAla sAhityake nirmANakA vicAra kara rahA huuN| merI rAyame yaha granyamAlA tIna vibhAgome vibhAjita kI jAyaprathama vibhAgame 5se 10 varSa takake vaccoke liye, dUsareme 11se 15 varSa takakI Ayu vAle bAlaka-bAlikAoke liye aura tIsareme 16se 20 varpakI umrake sabhI vidyArthiyoke liye uttama bAla-sAhityakA Ayojana rahe aura vaha sAhitya aneka upayogI vipayome vibhakta ho, jaise bAla-zikSA, bAla-vikAsa, bAlakathA, bAlapUjA, bAlastuti-prArthanA, bAlanIti, bAladharma, bAlasevA, bAla-vyAyAma, bAla-jijJAsA, vAlatatva-carthA, bAlavinoda, bAlavijJAna, bAla-kavitA, bAla-rakSA aura vAla-nyAya aadi| isa vAla-sAhityake Ayojana, cunAva aura prakAzanAdikA kArya eka aimI samitike supurda rahe, jisame prakRta viSayake sAtha ruci rakhanevAle anubhavI vidvAno aura kAryakuzala zrImAnokA sakriya sahayoga ho / kAryake kucha pragati karate hI isakI alagase rajisTarI aura TrasTakI kArravAI bhI karAI jA sakatI hai| isame sandeha nahI ki jainasamAjame vAla-sAhityakA ekadama abhAva hai-jo kucha thoDA bahuta upalabdha hai vaha nahIke barAbara hai, usakA koI vizeSa mUlya bhI nahI hai| aura isaliye jainadRSTikoNase uttama bAla-sAhityake nirmANa evaM prasArakI bahuta baDI jarUrata hai| svatantra bhAratameM usakI AvazyakatA aura bhI Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 yugavIra-nivandhAvalI adhika bar3ha gaI hai| koI bhI samAja athavA deza jo uttama bAla-sAhitya na rakhatA ho kabhI pragati nahI kara sktaa| bAlakoMke acche-bure saMskAropara hI samAjakA sArA bhaviSya nirbhara rahatA hai aura una saMskArokA pradhAna AdhAra vAlasAhitya hI hotA hai / yadi apane samAjako unnata, jIvita eva pragatizIla banAnA hai, usame sacce jainatvakI bhAvanA bharanA hai aura apanI dharma-saskRtiko, jo vizvake kalyANa savizeparUpase sahAyaka hai, akSuNNa rakhanA hai to uttama bAla-sAhityake nirmANa eva prasArakI ora dhyAna denA hI hogaa| aura usake liye yaha 'sanmati-vidyA-nidhi' nIvakI eka IMTakA kAma de sakatI hai| yadi samAjane isa nidhiko apanAyA, usakI taraphase acchA utsAhavarddhaka uttara milA aura phalataH uttama bAla-sAhityake nirmANAdikI acchI sundara yojanAe~ sampanna aura saphala hogaI to isase maiM apanI usa icchAko bahuta aMzomeM pUrI huI samajhUgA jisake anusAra maiM apanI dono putriyoko yatheSTarUpameM zikSita karake unhe samAja-sevAke liye arpita kara denA cAhatA thaa| 1. anekAnta varSa 9, ki0 5, maI 1948 / Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 cainasukhadAsajIkA abhinandana : 13 : ____ mujhe yaha jAnakara baDI prasannatA huI ki jayapurake prasiddha vidvAna zrI cainasukhadAsajIke lie jayapura-samAjakI orase abhinandanakA Ayojana ho rahA hai| apane sacce sevako evaM upakAriyoke prati kRtajJatA vyakta karate hue unhe zraddhAJjali arpita karanA jovita samAjakA eka lakSaNa hai / aisA karake samAja apane RNase kucha uRNa hI nahIM hotA, balki naye samAjasevakoko utpanna karane meM bhArI sahAyaka hokara apane bhAvI hitakI bunayAda bho DAlatA hai| paDitajIne jayapura samAjake lie bahuta kucha kiyA hai| unake dvArA vahA~ zikSA aura sadupadezakA kAryakrama barAvara calatA hai| jayapurakI purAnI saskRta pAThazAlAko vartamAname jana saMskRta kAlejakA rUpa de denA, aura use gavarnameTase Recognise karA lenA unhIke satprayatnokA mUla hai| aisI sthitime jayapura-samAjakA yaha Ayojana ucita hI hai aura apanI purAnI kotiko punarujjIvita karanevAlA hai| gata varSase mujhe paDitajIkA sAkSAt paricaya prApta huA hai aura maine kaI dina unake sAtha jayapura tathA zrImahAvIrajI Adi me vitAye haiN| nikaTase dekhanepara ve mujhe baDe hI bhadrapariNAmI, vidyAvyasanI, sevAbhAvI aura sAdA rahana-sahanake premI eva saccaritra mAlUma hue haiN| unake vicAra udAra hai aura ve sAtha ho vicAra-sahiSNu bhA haiN| lalita vyAkhyAna denekI kalA unhe AtI hai, aura ve sulekhaka hone ke sAtha-sAtha nirbhIka samAlocakake padako bhI prApta hai| sabake kAma Ate haiM, sabase prema Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 yugavIra nibandhAvalI rakhate haiM aura prAya gambhIra mudrAme rahate haiN| zArIrika prakRtike ThIka na rahate hue bhI Apa apanI jimmedArIko samajhate aura apane kAmako tatparatAke sAtha karate haiN| kAlejake adhyakSa pada para AsIna hote hue bhI maiMne eka kulI takakA kAma karate hue unhe dekhA hai, isase ahaMkArakI mAtrA aura sevA-bhAvakI spiriTa kitanI hai donokA sahaja patA cala jAtA hai / saralatA to ApameM itanI hai ki kabhI-kabhI usase avyavahAra-nipuraNatA takakA bhAna hone lagatA hai| inhI saba guNoke kAraNa maiM isa avasara para ApakA hRdayase abhinandana karatA hU~ aura sAtha hI yaha bhAvanA bhAtA hU~ ki Apa svasthatAke sAtha zatAyu ho aura samAjakI savizeSarUpase sevA karaneme sadA sAvadhAna rhe| Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paM0 sukhalAlajokA abhinandana : 14 : mujhe tA0 5 jUna 1657 ko 'jana' patrase yaha mAlUma karake baDI prasannatA huI ki zrI pa0 sukhalAlajIke 'sammAna-samArabha' kA vambaIme Ayojana kiyA jA rahA hai aura isaliye maine agale hI dina 6 jUnako apanI orase eka choTI-sI rakama 101) kI, paDitajIko bheMTa kI jAnevAlI sammAna-nidhime zAmila karaneke liye, sammAna-samitike matrIjIko caika dvArA bheja kara apane AnandakI abhivyakti kii| pa0 sukhalAlajo apane vyaktitvake eka hI vyakti haiN| unhone bAlyAvasthAme netroke cale jAnese utpanna huI kaThina paristhitimai vidyAbhyAsa kara aneka vastu-viSayokA kitanA hI tala-sparzI jJAna prApta kiyA hai aura sAtha hI vANI tathA lekhanI dono mArgose khulA vitaraNa bhI kiyA hai| uname gambhIra-cintanake sAtha grahaNa, dhAraNa, smaraNa aura vivecanakI zaktikA acchA spRhaNIya vikAsa huA hai aura ve udAratA, namratA, guNa-grAhakatA eva sevAbhAva- jaise sadguNoke sammizraNako liye hue haiM / mujhe aneka bAra sAkSAt samparkame AnekA avasara prApta huA hai aura maiMne unhe nikaTase dekhA hai| eka bAra to, jaba maiM ahamadAbAda, gujarAta purAtatva-mandirame risarcakA kucha kAma karane gayA thA taba, mujhe eka mahInese bhI adhika samaya taka Apake gharapara hI ThaharanekA saubhAgya prApta huA thA aura Apake Atithyako pAkara aisA mahasUsa huA thA ki maiM apane hI gharapara kuTumbake madhya raha rahA huuN| paDitajI kitanI ekAgratAke sAtha granthoko Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 yugabIra-nivandhAvalI sunate, noTa karAte, pahale kiye huye kisI noTakI yAda dilAte, ekAntame baiTha kara lekha likhAte samaya virAma-cihno takako bolate jAte aura carcA vArtAma kitanA adhika rasa lete, isa sabakA mujhe acchA anubhava hai| aneka prasagokI yAda bhI tAjA hai aura isIliye maiM kaha sakatA hU~ ki paDitajIkA jIvana jJAnakI ArAdhanAme baDA hI vyagra tathA agrasara rahA hai aura yahI vajaha hai ki ve itanI adhika yogyatA eva zaktike vikAsako prApta kara sake haiN| isa dRSTise paDitajIkA jIvana bahutoke liye zikSAprada hI nahI, kintu anukaraNIya hai| aise mahAn vidvAnake sammAname jo yaha Ayojana kiyA jA rahA hai yaha unake yogya hI hai aura usa samAjake bhI yogya hI hai jisane aise Adarza vidvAnakI sevAeM prApta kI hai| ni sandeha bambaIke jaina yuvaka saghane paDitajIke sammAna-samArambhakA yaha Ayojana kara eka Adarza kArya kiyA hai aura isake liye vaha savizeSa rUpase dhanyavAdakA pAtra hai|| merI hArdika bhAvanA hai ki pa0 sukhalAlajI svasthatAke sAtha dIrghajIvI ho, unakI antardRSTi satyaniSThAke sAtha adhika vikasita ho aura ve apane ArAdhita jJAnake dvArA dUsaroko samucita lAbha pahuMcAne meM samartha ho skeN| Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha bhAvanA maiM AcArya zrI tulasIko usa vaktase kucha-na-kucha sunatA, jAnatA tathA anubhavame lAtA A rahA hU~, jaba ve sitambara 1936 me AcArya padapara pratiSThita hue the| usa samaya patrome unake anukUla-pratikUla aneka AlocanAeM nikalI thI, jiname unhe 'nAbAliga AcArya' taka kahakara bhI kucha khillI uDAI gaI thii| aura isalie ukta sAdhano dvArA mujhe jo kucha bhI paricaya AcAryazrIkA abataka prApta hotA rahA hai una sabake AdhAra para itanA nizcita hI hai ki AcArya zrItulasIjIne baDI yogyatAke sAtha apane padakA nirvAha kiyA hai| itanA hI nahI, usakI pratiSThAko Age baDhAyA hai| unake guru mahArAjane AcArya-pada pradAnake samaya uname jisa yogyatA aura zaktikA anubhava kiyA thA use sAkSAt satya siddha karake batalAyA hai| ve usa vaktakI anukUla AlocanAo para harSita aura pratikUla AlocanAopara kSubhita na hokara apane kartavyakI ora agrasara hue / unhone samadarzitva aura sahanazIlatAko apanAkara apanI yogyatAko uttarottara baDhAnekA prayatna kiyaa| naitikatAkA pUrA dhyAna rakhate hue jJAna aura caritrako ujjvala eva unnata vnaayaa| usIkA yaha phala hai ki ve pratikUloko bhI anukUla banA sake aura itane bar3e sAdhu-sAdhvI-saghakA bAIsa varSakI avasthAse hI binA kisI khAsa virodhake saphala sacAlana kara sake haiN| Apake satprayatnase kitane hI sAdhu-sAdhvIjana acchI zikSA eva yogyatA Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 yugavIra-nivandhAvalI prApta kara sva-para-hita sAdhanAke kAryame lage hue haiM aura lokakalyANakI bhAvanAoko aNuvrata-Andolanake dvArA Age vaDhA rahe haiM, yaha saba dekha-munakara baDI prasannatA hotI hai| ata meM AcArya zrI ke isa dhavala samArohake punIta avasarapara unake nirAkula dIrgha jIvana aura Atmonnatime agrasara honekI zubha bhAvanA bhAtA huA unhe apanI zraddhAjali arpita karatA huuN| 1. A0 zrItulasI abhinandana-grantha, 1 mArca 1962, pR0 192 / Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ThAkuradAsajIkA viyoga : 16 : 16 jUna 1965 ke jainasandeza aka 11 me TokamagaDhake prasiddha vidvAn pa0 ThAkuradAsajo bI0 e0 kA 6 jUnako svagavAsa jAna kara ekadama cittako vaDA dhakkA lagA aura duba phuNcaa| Apake isa viyogase ni sandeha jaina samAja kI baDI kSati huI hai, jisakI sahajapUrti sabhava nahI hai| Apa saskRta-prAkRta tathA hindI bhASAke acche prauDha vidvAn honeke sAtha-sAtha AdhyAtmika rucike satpurupa the / pUjya varNI zrIgaNezaprasAdajI Apako bahuta AdarakI dRSTime dekhate the| varNIjIko preraNA aura lA0 rAjakRSNajIke AmaMtraNako pAkara jaba Apa samayasArakA sazodhana-sampAdanAdi kAya karane ke liye dillI padhAre the tabhI Apase merA sAkSAtkAra huA thA aura jaba taka Apa dillI Thahare taba taka barAbara Apase milanA hotA rahA aura Apa kaI bAra vArasevAmandirame bhI sampAdana-sazodhanAdi sambandhI parAmarza ke liye mere pAsa Ate rahe haiN| usake bAdase phira patro dvArA sambandha calatA rahA, jo ki nidhanako tArIkhako hI samApta huA hai| ApakA antima patra 28 maIkA jikhA huA 30-31 ko mujhe mila gayA thA, jisakA uttara maine 6 jUnako likhA thaa| likhate samaya mujhe kyA mAlUma thA ki Aja hI svarga sidhAra rahe haiM aura isaliye merA yaha patra Apako nahI milegaa| maiM to uttarakI pratIkSAmeM thA ki acAnaka hI svargavAsakI ukta duHkhada ghaTanAkA samAcAra milA, yaha eka baDe hI khedakA vipaya hai / / __ patro Adise jahA~ taka mujhe mAlUma huA, svargIya paDitajI Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nibandhAvalI bar3e hI sarala svabhAva evaM udAra vicArake eka saujanyapUrNa vidvAn the, parake thoDese bhI upakArako bahuta karake mAnate the, dUsaro ke kaSToko dekha kara unakA hRdaya dayAse dravIbhUta ho jAtA thA aura ve unako kahI se sahAyatA prApta karAnekA bharasaka yatna kiyA karate the / apane jIvana ke uttarArdhame yadyapi ve barAbara artha - unhone kabhI kisI se 748 saMkaTa me calate rahe haiM parantu usake liye yAcanA nahI kI, ve yAcanAko apane liye gauravakI vastu nahI - samajhate the / eka bAra pUjya varNIjIne sAhU zAtiprasAdajIko preraNA karake unake liye kucha Arthika vyavasthA karAI thI. jisase unake rahane ke lie makAnakI suvidhA ho gaI thI / sAhUjI tathA varNIjIke isa upakArakA ve varAvara smaraNa karate rahe haiM / eka vAra vamana dvArA unake mu~hase bahuta rudhira girA thA, jisase ve avastha ho gaye the| kisI sajjanane sAhUjIko usakI sUcanA kI to unhone eka varSa ke liye 100) ru0 mAsikakI sahAyatA niyata kara dI, jo barAvara samayapara unhe pahu~catI raho / sahAyatAkI samApti ke pAMca mahIne bAda jaba paMDitajI bahuta bImAra par3e aura sallekhanA takakA vicAra karane lage tava usakI khabara pAkara maiMne sAhU zAntiprasAdajIko sahAyatA ke puna. cAlU kara denekI preraNA kI aura sAtha hI yaha bhI likhA ki pAMca mahIne jo sahAyatA banda rahI hai vaha bhI unheM bhijavA dI jaay| sAhUjone mere isa likhaneko mAna dekara turanta hI 100) ru0 mAsika kI sahAyatA tAra dvArA cAlU kara dI aura bAdako 500) ru0 bhI bheja diye, jisake liye maiM unakA AbhArI hU~ / isa sahAyatAko pAkara paDitajoke hRdayame naI AzAkA sacAra huA, unake rogakA zamana huA aura ve svAdhyAyAdi dharma-sAdhana tathA sAhitya Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ThAkuradAsajIkA viyoga 749 sevAke satkAryame bhI pravRtta ho ske| isake liye unhone apane antima patra meM bhI kRtajJatA vyakta kI hai| Apako papaurAjI aura usake vidyAlayase baDA prema thA / donokI unnatime ApakA vaDA hAtha rahA / java Apako yaha mAlUma huA ki maiM kucha arse ke lie dillI choDa rahA hU~ to Apane eka do vAra mujhe papaurAjI Akara rahaneko preraNA kI hai aura vahaoNke svaccha eva zAta vAtAvaraNako prazasA kI hai| isa bArakI unakI bImArIkA kAraNa maI mAsakI tIkSNa garmI hai jise ve sahana nahI kara sake, jaisA ki unake patrake isa vAkyase prakaTa hai- "isa vRSAdityakI prakharatAne mere zarIrako vizeSa asvastha kara diyA hai|" hAlame unhoMne svAmI samantabhadrake upalabdha pAMco mUla granthokA sampAdana kara aura isa sagrahakA 'samantabhadra bhAratI' nAma dekara usapara apanA 'prAkkathana' likhA hai aura yaha grantha zrI paDita nIrajajoke pAsa chapaneko gayA huA hai, aisA ukta patrase mAlUma hotA hai| sAtha hI aura bhI kaI bAtokA patA calatA hai| isase usa patrako Aja yahA~ prakAzita kiyA jAtA hai| antame paDitajIke lie paralokame sukha-zAntikI bhAvanA karatA huA unake isa viyogase pIDita putra, strI Adi kuTumbIjanoke sAtha apanI samavedanA vyakta karatA huuN| AzA hai sadgatAtmA paDitajIkA AdhyAtmika jIvana unhe svata dhairya badhAneme samartha hogaa| Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F 750 antima patra yugavIra-nivandhAvalI o hI anantAnantaparamasiddhebhyo nama / TIkamagar3ha-ma0 pra0 zrImAna AdaraNIya muranAra sAhiba, DAkTara zrI zrIcandajI | 28/5/65 sasneha jayajineza / 1 AzA hai ki Apa sakuzala haiM / kala ApakA cira pratIkSita kRpA-patra prApta ho gayA hai / merA zarIra itanA kSINa aura zithila hai ki maiM zrI mahAvIrajI nahI pahu~ca sakatA thaa| isa vRpAdityako prakharatAne mere zarIrako vizeSa asvastha kara diyA haiM / dekhatA hU~ ki yaha kSINatA kevala kucha hI kAlame zAnta hotI hai yA nahI / Apake puNya-pIyUpapUrNa anta karaNakaM smRti mere kRtajJa mAnasapaTapara suvarNa akSarome divyatA de rahI hai, yadi Apane svata hI vaisA upakAra na karAyA hotA to nizcayata zarIra ho paryyavasAnako prApta ho gayA hotA / 'samantabhadratvamayo'sti jAta ye yugavIra - magalakAmanASTaka varNita udgAra pUrNata sAdhAra haiM / samantabhadrabhAratI abhI nahI chapa pAI hai / mujhe satanAse zrI nIrajajIne likhA ki chapAI hetu artha-vyavasthA ho jAnepara ApakA samAcAra dUMgA / ve samAcAra mujhe aba taka nahI mile haiM / maiMne ukta samantabhadra-bhAratI ( mUla ) ke prAkkathaname ApakA sakSipta udAtta paricaya dete hue pAThakoko saketa diyA thA ki ina grantho ke rahasyoko ve Apake dvArA viracita hindI TIkAokA adhyayana karake apane jIvanako dhanya banAveM / Apake dvArA viracita samantabhadra - stotrako bhI maiMne granthake anta me de diyA thA / zrI Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ThAkuradAsajIkA viyoga 751 ajitasAgarajI muni mahArAjane pa0 AzAdharajI ke darzanapATha, jina - sahastranAma stavana, arhatstuti, siddhastuti, sarasvatA stotra, maharSi stotra, adhyAtmarahasya, dvAdazAnuprekSA, dvAviMzati - parIpaha, caturviMzati stuti, svastyayana - vidhAna Anandastava, vRhad svastyayana, ina 13 mUla kRtiyoko likhakara bhejA hai / inakA sazodhana karake grathakA nAmakaraNa bhI karanA hai / kyA 'sUrikalpa paDita AzAdharajI kRta darzanapAThAdi - sagraha nAma ThIka rahegA / Apa J likheM to maiM pUrA grantha Apake pAsa bheja dU / Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHsaha duHkhada viyoga : 17: tA0 28 janavarI 1966 ko subaha kalakattAke tArase yaha du samAcAra pAkara hRdayako vaDA hI AghAta pahu~cA ki zrI bAbU choTelAlajIkA 26 janavarIko subaha dehAvasAna hogayA hai| tavase citta azAnta cala rahA hai aura kucha karane-karAneko mana nahI hotaa| yaha Thoka hai ki ve arse se bImAra cala rahe the, parantu bIca-bIcame kucha acche bhI hote rahe hai aura isalie yaha AzA nahI thI ki ve isa taraha aise samApta ho jaayeNge| ve barAbara apane patromeM dillI Ane aura vIrasevAmandirako vyavasthAko ThIka karane tathA kisI yogya matrIkI niyuktikA AzvAsana dete rahe haiM / jaba-jaba unhone dillI AnekA nizcaya kiyA hai taba-taba unapara rogakA AkramaNa hotA rahA hai aura eka-do bAra to ve TikaTa kaTAkara aura sITa rijarva karAkara bhI nahI A ske| yaha baDe hI durbhAgyakI bAta hai| 10 agastake patrame diye gae nimna zabda unakI icchA, sthiti aura vebasIke dyotaka haiM "merI prabala icchA hai ki eka bAra dillI ho AU~ aura vIrasevAmandirake kAmako ThIka kara aauuN| abhI 8 dina hue taba eka dina kucha tabiyata ThIka huI thI, taba relame sITa rijarva karAneko kaha diyA thA ki jisa dinakI sITa mile, rijarva karA lenaa| basa, usI dina rAtako phira jorakA daurA paDA-sabere bhI kaSTa rahA, taba sITa rijarva karAnA sthagita kiyaa| maiM nitya bhagavAnase prArthanA karatA hU~ ki eka Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 duHsaha duHkhada viyoga 753 vAra dillI jAne lAyaka ho jaauuN| maiM Apase satya kahatA hU~ ki mujhe itanI vaDo saMsthAkI bahuta adhika cintA hai ki dekho ThIka tarahase kAma nahI cala rahA hai| mujhe apane jIvanakI cintA nahI hai, kintu vIrasevAmandirakI bahuta cintA hai| maiM puna: Apako vizvAsa dilAtA hU~ ki jisa dina bhI kaSTa kucha kama hogA maiM turanta calA aauuNgaa| vAyuyAnase AnekA sAhasa isalie nahI karatA hU~ ki raktacApa hotA rahatA hai / aba to nitya dillIkI ora dhyAna jAtA rahatA hai| mujhe aura koI jhaMjhaTa vAdhaka nahI hai|" eka-do vAra maine svaya unake pAsa kalakattA jAne kA vicAra bhI kiyA parantu unhone kabhI to apane bAta-cIta karane kI sthitime na hone ke kAraNa aura kabhI mere saphara-kaSTake kAraNa roka diyA aura patra-vyavahArase bhI kitanI hI bAta ho sakatI haiM maiM patrakA uttara zIghra dUgA, aisa likha diyaa|| hAla meM DaoN0 zrIcandane 18 disambarake patrame unakI asvasthatApara vedanA tathA cintA vyakta karate hue aura unake zIghra hI nIroga honeko bhAvanA karate hue unhe unake anukUla eka zubha samAcAra bhI diyA thA, jisakI ve bahuta dinose pratIkSA kara rahe the| sAtha hI yaha bhI likhA thA ki vIrasevAmandira TrasTakI mITiMga aba jaldI bulAI jAneko hai| Apa kaba taka dillI A sakeMge ? yadi kisI taraha AnA na bana sake to maiM mukhtAra sA0 ko sAtha lekara Apake pAsa AnA cAhatA haiN| Apa sAha zAntiprasAdajIko bhI preraNA kIjiye ki ve dasTakI isa mITiMgame jarUra zarIka ho| isa patrakA bA0 choTelAla svaya uttara nahI de ske| unhone 27 disambarako svAsthyakI adhika Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 yugavIra-nivandhAvalI kharAbIke kAraNa aura do saptAhase aspatAlameM hone ke kAraNa zrI vazIdharajI ema0 e0 se apanI uttara dene meM asamarthatAkI bAta likhA dI aura yaha bhI likhA diyA ki svAsthya ThIka honepara uttara de skuuNgaa| patrame zrI vazIdharajIne likhA hai ki unhe damA tathA khAjakA jora hai / yaha khAjakA rogakA ekjImA hai jo kaI varSa pahale unhe bahuta jorase huA thA aura jisake puna lauTa AnekI sUcanA bA0 choTelAlajIne apane pichale eka patrame dI thI aura usake kAraNa bhI unhe dillIkA jAnA sthagita karanA par3A thaa| bA0 choTelAlajI samAjakI eka baDI vibhUti the, ni svArtha sevAbhAvI the, karmaTha vidvAn the, udAracetA the, prasiddhise dUra rahane vAle the, aneka saMsthAoko svayaM dAna dete tathA dUsarose dilAte the| vIrasevAmandirake to Apa eka prANa hI the| Apake isa duHsaha eva duHkhada viyogase use bhArI kSati pahu~cI hai, jisakI nikaTa bhaviSyame pUrti honA kaTina hai / __ merI hAdika bhAvanA hai ki sadgata AtmAko paralokame sukhazAntikI prApti hove aura kuTumbojanoko dhairya mile' / - 1. kaina sandeza, 3 pharavarI 1966 I0 / Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 4 : vinoda - zikSAtmaka nibandha 1. maiM aura Apa - donoM lokanAtha 2. zrImAna aura dhImAnakI bAtacIta 3. atiparicayAdavajJA 4. mAMsa bhakSaNa meM vicitra hetu 5. pApakA bApa 6. vivekakI kha 7 makkhanavAlekA vijJApana Page #764 -------------------------------------------------------------------------- Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM aura Apa donoM lokanAtha : 1 : eka vAmanAkAra bhikSukane kisI rAja-darabArame jAkara yaha vAkya kahA "ahaM ca tvaM ca rAjendra lokanAthAvubhAvapi" 'he rAjendra / maiM aura Apa dono hI lokanAtha haiN|' bhikSukake mukhase isa vAkyako sunakara rAjA sAhaba bahuta asantuSTa hue aura kruddha hokara kucha AjJA deneko hI the ki unakI dRSTi usa bhikSukake vAmanAkArapara pddii| dRSTikA paDanA thA ki jhaTase rAjA sAhabako viSNubhagavAnakA vAmanAvatAra yAda AgayA aura yaha khyAla utpanna huA ki kahI yaha sAkSAt lokanAtha viSNubhagavAna hI to isa rUpame nahI Aye haiN| tava rAjA sAhaba sazakita citta ho vinayapUrvaka isa prakAra kahane lage - ___ 'mahArAja ! maiM Apake isa vAkyakA yathArtha artha nahI samajha sakA hai| kyA Apa kRpAkara mujhako yaha batalAyeMge ki maiM aura Apa dono kisa prakArase lokanAtha hai ? bhikSukane isake uttarame yaha vAkya kahA - 'vahuvrIhirahaM rAjan paSThItatpurupo bhavAn' 'he rAjan / maiM bahuvrIhi samAsase lokanAtha hU~ ( lokA janA nAthA svAmino yasyaivavidho'ha yAcakatvAt ) jisakA prayojana yaha hai ki yAcaka aura bhikhArI honeke kAraNa saba loga jisake nAtha hai aisA maiM 'lokanAtha' hU~ aura Apa SaSThI Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 yugavIra-nivandhAvalI tatpuruSa samAsase 'lokanAtha' haiM ( lokAnA janAnA nAtha evavidhastva, rAjatvena pAlakatvAt ), jisakA Azaya yaha hai ki rAjA hokara manuSyokI rakSA va pAlanA karaneke kAraNa logoke jo nAtha so aise Apa 'lokanAtha' haiN| rAjA sAhaba isa uttarako sunakara, vinayavacanAdi dvArA prakAzita apanI mUrkhatApara vahuta lajjita aura bhikSukakI vidvattA aura yuktimaya vacanopara prasannacitta hue aura usa bhikSukako inAmame kucha muhareM dekara vidA kiyA' / 1. jaina gajaTa, 1-7 1907 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhImAna aura zrImAnakI bAtacIta :2: dhImAna-bhAI sAhaba / Aja Apa kyA likha rahe haiM ? zrImAna-maiM 'jainagajaTa' meM chapavAneke liye eka noTisa likha rahA huuN| dhImAna-kisa bAtakI noTisa ? zrImAna-'bhAIjI' Apa jAnate hI haiM ki hamane jo navIna mandira taiyAra karAyA hai aura jisakI gatavarSa pratiSThA huI thI usame pUjA karanekI baDI dikkata rahatI hai| vahA nitya pUjana karaneke liye hamako eka pA~ca-sAta rupaye mahIneke AdamIkI jarUrata hai, usake liye yaha noTisa likha rahA huuN| ghomAna-seThajI / eka AdamIkI to hamako bhI jarUrata hai, kRpAkara eka noTisa 'jaina gajaTa' meM hamAre liye bhI likha bhejiye| zrImAna-Apako kisa kAmake liye kaise AdamIkI jarUrata hai ? dhImAna-hamako aise AdamIkI jarUrata hai jo hamAro tarapha se mandirajIme jAkara nitya darzana aura sAmayika kiyA kare, zAstra sunA kare tathA hamArI taraphase vrata-niyama pAlana kiyA kare aura pratyeka aSTamI, caturdazI tathA anya parvake dinome prauSadhopavAsa bhI kiyA kare / zrImAna-paDitajI / Apa to buddhimAna haiN| bhalA kahI aise kAmoke vAste bhI naukara rakkhA jAtA hai| ye kAma to apane hI karaneke hote haiN| aise kAmoko naukarose karAneme kyA dharma-lAbha ho sakatA hai ? dhImAna-to kyA phira trailokyanAtha zrI bhagavAnakI pUjAkA kAma naukaroke karane aura unase karAne kA hotA hai ? aura kyA Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - -- - 760 yugavIra-nivandhAvalI naukaroke karanese apaneko kucha dharma-lAbha honA mAnate haiM ? yadi yaha satya hai ( arthAt pUjana naukarokA kAma hai aura usase apaneko dharma-lAbha hotA hai ) to phira hamAre ukta kAryoMke naukara dvArA sampAdita hone aura unase hamako dharma-lAbha pahu~caneme kauna bAdhaka hai ? isIse hamane aisA kahA hai| zrImAna--(kucha lajjita hokara ) bhAI sAhaba / kAma to pUjanakA bhI apane hI karanekA hai, nokarase karAnekA nahI aura apane Apa hI pUjana karanese kucha dharma-nAma bhI ho sakatA hai, anyathA nahI, parantu kyA kiyA jAya, Ajakala aisA hI zithilAcAra ho gayA hai ki koI mandirajIme pUjana karane hI nahI AtA hai| dhImAna-seThajo / kyA Apake liye yaha lajjAko bAta nahIM hai ki jisa bhagavAnakI pUjAko indra, ahamindra aura cakravAdika rAjA vaDe utsAha ke sAtha karate haiM, Apa usako svaya na karake naukarose karAnA cAhe aura isa prakAra sarvasAdhAraNapara zrIjIke prati apanA anAdarabhAva pragaTa kareM ? kyA Apake isa noTisase ve loga, jinake hRdayopara Apane navIna mandira banavAne aura usakI pratiSThA karAnese apanI bhagavad-bhakti aura dharmAnurAgatA akita kI thI, yaha natIjA nahI nikAleMge ki 'Apame bhagavad-bhakti aura dharmAnurAgatAkA leza bhI nahI hai aura jo kucha Apane kiyA hai vaha kevala apanI mAna-baDAI aura loka-dikhAveke liye kiyA hai ?' yadi Apake hRdayame bhagavAna kI bhakti aura unake pUjanase anurAga nahI thA aura Apa jAnate the ki anya mandirome bhI pUjanakA prabandha muzkilase hotA hai to phira Apako isa zaharame kaI mandira Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhImAna aura zrImAnakI bAtacIta 761 vidyamAna hote hue bhI eka navIna mandira banavAnekI kyA jarUrata thI ? kyA kevala nAmavarI aura apane dhanakI prabhAvanA hI ke vAste Apane yaha kAma kiyA thA ? aphasosa ! bhAI sAhaba / Apa kisa bhUlameM haiM, yaha bhagavat (paca parameSThI ) kI pUjA aura bhakti vaha uttama vastu hai ki isa hI ke prabhAvase prathama svargakA indra, kucha bho tapa-sayama aura niyama na karate hae bhI, eka bhavadhArI ho jAtA hai arthAt svargase Akara agale hI janmame muktiko prApta ho jAtA hai| isaliye zithilatA aura pramAdako choDakara Apako svaya nitya bhagavAnakI pUjA aura bhakti karanI cAhiye / ApakI pUjA aura bhaktiko dekhakara anya bahutase bhAiyoko usake karanekI preraNA hogI, jisakA Apako puNya-badha hogaa| yadi Apa aisA na karake viparIta prathA ( naukarose pUjana karAnA) DAleMge aura kucha dina taka yahI zithilAcAra aura jArI rahegA to yAda rakhiye ki vaha dina bhI nikaTa A jAyagA ki jaba darzana aura sAmAyika Adike liye bhI naukara rakhanekI jarUrata hone lagegI aura dharmakA bilakula lopa ho jAyagA / phira isa kalaka aura aparAdhakA bhAra Apa hI jaise zrImAnokI gardanapara hogaa| dhomAnakI isa bAtako sunakara zrImAnajI bahuta hI lajjita hae aura unako svaya bhagavAnakI pUjAkA karanA svIkAra karanA paDA aura 'jainagajaTa' me noTisakA chapavAnA sthagita rakkhA gyaa| 1. jainagajaTa, 8-7-1907 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atiparicayAdavajJA : 3 : eka navazikSita pramAdI yuvA puruSako bhagavAna ke darzana aura pUjanase ruci nahI thI / yadyapi vaha kisI bhI pravala hetuse mUrtipUjanakA khaMDana nahI kara sakatA thA, parantu vaha hara vakta isa phikrame rahatA thA ki koI aisI yukti mila jAve jisase madirame nitya darzanAdike liye jAnA na paDA kare / DhUMDhate DhUMDhate unako kahI se yaha zloka hAtha laga gayA -- atiparicayAdavajJA saMtatagamanAdanAdaro bhavati / lokaH prayAgavAsI kRpe snAnaM samAcarati // basa, aba kyA thA / isa zlokako pAte hI yuvA sAhaba havA ke ghoDe para savAra hogaye aura jaba koI unako darzanAdike liye madirame jAnekI preraNA karatA tathA pUchatA ki Apa kyo nahI jAte haiM to vaha turanta vaDe harSake sAtha apane na jAne ke kAraName uparyukta zlokako peza kara dete the aura usakI isa prakAra vyAkhyA karake apanA piNDa chuDA lete ki jo vastu adhika paricaya me AtI hai usakI avajJA ho jAtI haiM aura jisake pAsa nirantara jAnA rahatA hai usakA hRdayamese Adara bhAva nikala jaise ki prayAga nivAsI , manuSyoko gaMgA aura yamunAkA ati paricaya hone aura usame nirantara snAna ke liye jAne se aba una logoke hRdayamese usa tIrthakA Adara bhAva nikala gayA hai aura ve aba nitya kuryepara snAna karake ukta tIrthakI avajJA karate haiM / isI prakAra nitya maMdirame jAnese bhagavAnakI avajJA aura anAdara ho jAvegA, isIse maiM nahI jAtA hU~ / loga isako sunakara cupa ho jAte aura kucha javAba na dete / G Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atiparicayAdavajJA 763 eka dina yuvA sAhabako apanA yaha ekAnta kisI anekAntI mahAzayake sammukha bhI peza karanA pdd'aa| vahA~ kyA dera thii| ukta mahAzayane jhaTase isake nirAkaraName yaha vAkya kahA - atiparicayAdavajJA iti yadvAkyaM mRpaiva tad bhAti / atiparicite'pyanAdau saMsAre'smin na jAyate'vajJA // arthAt jo koI aisA ekAnta grahaNa karatA hai aura kahatA hai ki ati paricaya honese avajJA hotI hai, yaha usakA ekAnta mithyA jAna paDatA hai, kyoki anAdi kAlase jisakA paricaya hai aise sasArase kisI bhI sasArIkI avajJA nahI hai, sasArI isa viSaya-bhoga tathA rAgAdi bhAvose mukha nahI moDatA hai aura na unakI kucha avajJA karatA hai, balki sasArI jIva ulTA unake liye utsuka aura unakI puSTime aneka prakArase dattacitta bane rahate haiN| isaliye 'atiparicayAdavajJA' aisA ekAnta siddhAnta mithyA hai| anekAntavAdIke ina vAkyoko sunakara navazikSita mahAzayake devatA kUca kara gaye, kucha bhI uttara na bana par3A aura unako mAlUma hogayA ki hamArA hetu ThIka nahI, vyabhicArI hai / antame unako lajjita hokara pramAda aura AlasyakI zaraNa grahaNa karanI paDI arthAt yaha kahanA paDA ki yaha merA pramAda aura Alasya hai jo maiM nitya mandirajIme nahI jAtA huuN| 1. jainagajaTa, 16-7-1907 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMsabhakSaNameM vicitra hetu eka mahAzaya mAsake bahuta hI premI the| daivayogase Apane kahIse kucha thoDA-sA nyAya paDha liyaa| ava kyA thA, lagA mahAzayajIko khabta sUjhane / aura khanta hote-hote ve isa udheDa buname paDa gaye ki kisI prakAra nyAyakI zailIse mAsabhakSaNako 'nirdoSa siddha karanA caahiye| isake liye Apa hetu DhU~Dhane lage, samasta grantha aura zAstra TaTola mAre, parantu kahI hetu ho to mile| taba lAcAra Apako yaha laTaka uThI ki apane ApahI koI navIna hetu gaDhanA caahiye| Akhira vahuta kucha dimAga khapAte-khapAte Apane eka hetu gaDha hI DAlA aura usako zlokake DhA~ceme isa prakAra DhAla diyA - mAMsasya maraNaM nAsti, nAsti mAMsasya vedanA / vedanAmaraNAbhAvAt , ko dopo mAsabhakSaNe / / isa zlokako gaDhakara mahAzayajo bahuta hI prasanna hue aura Apese itane bAhara ho gaye ki apanI prazasA aura dUsarokI nindAme jamIna-AsamAna eka karane lge| unako jo koI milatA ve usIko mAsa-bhakSaNakI preraNA karate aura mAsa-bhakSaNako nirdoSa siddha karanekeliye uparyukta zlokakA pramANa dekara usakA artha aura bhAvArtha isa prakAra samajhA dete ki-mAsakA maraNa nahI hotA hai aura na mAsako koI takalIpha hotI hai / jaba maraNa aura takalIpha dono nahI hote haiM to phira mAsabhakSaName kyA doSa hai ? pApa usa vakta lagatA hai ki jaba kisIko mArA jAve yA du kha diyA jAve, parantu mAsa na maratA Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsamakSaNa, vicitra hetu 765 hai aura na usako kucha dukha pahu~catA hai| isaliye usake khAne meM koI harja ora dopa nahIM hai|' isa rotise ve bahutase bhole manuSyoko bahakAne lge| eka dina mahAzayajIkI bheMTa anekAntasiMhake bhAI turatabuddha me huI / Apane unako bhI bahakAnA cAhA aura apanA vahI managaDhata zloka sunAyA, parantu ve prathama to anekAntasiMhake bhAI aura dUsare svaya turatabuddhi the, mahAzayajIkI bAtomeM kava AnevAle the| unhone turanta mahAzayajIke zlokake uttaramai turkIba-turkI yaha zloka kahA gUthasya maraNaM nAsti, nAsti gUthasya vedanA / vedanAmaraNAbhAvAt , ko doSo gUtha-bhakSaNe // arthAt-viSThAkA maraNa nahIM hotA hai aura na viSThAko koI takalIpha hotI hai| jaba maraNa aura takalIpha dono nahIM hote haiM to phira viSThAke bhakSaName kyA doSa hai ? bhAvArtha-jaba Apa mAsa-bhakSaNako vedanA aura maraNake na honese hI nirdoSa ThaharAte haiM to phira Apa viSThA-bhakSaNa karanese kaise inakAra kara sakate haiM aura kaise usako sadoSa kaha sakate haiM ? jisa hetuse Apa mAsa-bhakSaNako nirdoSa siddha karate haiM Apake usI hetuse viSThA-bhakSaNa bhI, jisako Apa sadoSa mAna rahe haiM, nirdoSa siddha huA jAtA hai, kyoki dono sthAnopara hetu samAna hai aura jisa hetuse Apa viSThA-bhakSaNako sadopa mAnate haiM usI hetuse mAmabhakSaNake sadoSa mAnaneme Apako kauna bAdhaka ho sakatA hai ? ekako sadoSa aura dUsareko nirdopa mAnane se ApakA hetu ( vedanA maraNAbhAvAt ) vyabhicArI ThaharatA hai aura usase kadApi sAdhyakI siddhi nahI ho sktii| Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 yugavIra nivandhAvalI turatabuddhike isa zloka aura vyAkhyAko sunakara mahAzayajIkI A~khe khula gaI, ve apanA-sA mu~ha lekara raha gaye aura saba AvalI-bAvalI bhUla gaye-unase kucha bhI uttara na bana sakA aura unako itanA khisiyAnA aura zarmindA honA paDA ki unhoMne turatavuddhijIse mAphI mAgI aura apanA kAna maroDA ki maiM bhaviSyame kisIko bhI mAsa-bhakSaNakI preraNA nahIM karUMgA, na svaya mAsake nikaTa jAUMgA aura na kabhI apane usa managaDhata zlokakA uccAraNa karU~gA' / 1. jaina gajaTa 8-8-1607 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakA bApa : 5 : eka brAhmaNa vivAha honeke pazcAt vidyA paDhane ke liye kAzI gayA / vahA~ para jaba usako 12, 13, varSa bIta gaye aura samasta veda-vedAgakA pAThI bana gayA taba gurukI AjJA lekara apane ghara vApisa AyA / gharapara Akara jaba usane apanI vidyAkA prakAza kiyA aura apane mAtA-pitA se pragaTa kiyA ki maiM isa prakAra veda-vedAgakA pAThI ho gayA hU~, taba mAtApitA ke AnandakA ThikAnA nahI rahA, aura nagara-nivAsiyoko bhI usakI vidyAkA hAla mAlUma karake atyanta harpa huAunhone apane nagarame aise vidvAn ke hone se apanA aura nagarakA vaDA bhArI gaurava samajhA / - brAhmaNa mahodayakI dharmapatnI eka acche gharAnekI paDhI-likhI kanyA thI aura vaDI hI suzIlA, dharmAtmA tathA ucca vicAroko rakhane vAlI thI / rAtri ke samaya jaba vaha brAhmaNa apanI strI ke pAsa gayA aura usase, apane vidyA paDhanekA sArA dAstAna (hAla ) use sunAyA aura hara prakArase apanI yogyatA aura nipuNatA pragaTa kI taba usa vicArazIlA strIne namratAke sAtha apane patideva se yaha pUchA ki, "Apane pApakA bApa bhI par3hA hai yA nahIM ?" isa praznako sunate hI patirAjake devatA kUca kara gaye aura sArI AvalI - bAvalI ( vidyA - caturAI ) bhUla gaye / Apa socane lage ki "pApakA bApa" kyA ? maiMne vyAkaraNa, kAvya, chanda, alakAra, jyotiSa, vaidyaka aura gaNita Adika saba hI vidyAe~ Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 yugavIra-nibandhAvalI paDhI, parantu pApake bApakA to nAma taka bhI nahI sunA, yaha kauna-mI vidyA hai ? isa prakAra socate-socate * antame Apako yahI kahanA paDA ki, 'pApakA vApa to maiMne abhI taka nahI paDhA / ' apane patike isa uttarako suna kara strIne kiMcit jozamai Akara kahA ki "java tumane pApakA bApa hI nahI paDhA to tumane paDhA hI kyA ? tumhArA sava vidyAmome nipuNa honA aura veda-vedAgakA pAThI honA vinA isake paDhe saba niSphala hai| isalie sabase pahale pApakA bApa paDhiye / tava hI ApakA saba vidyAmoko prApta karanA zobhA de sakatA hai| anyathA, kevala bhAra hI bhAra vahanA hai|" apanI strIke ina vAkyoko sunakara patirAma itane lajjita hae ki unako rAta kATanI bhArI par3a gii| Apa rAta bhara karavaTeM badalate hue cintAme magna rahe aura apane hRdayame Apane pUre taurase yaha ThAna lo ki jaba taka pApakA bApa nahI par3ha leMge taba taka gharame paira nahI rakkheMge, yahI abhiprAya Apane apanI strIse bhI pragaTa kara diyA, aura prAta kAla uThate hI nagarase nikala gye| strIke vacanokI paDitajI para kucha aisI phaTakArasI par3I ki, jaba apane nagarase nikala kara do-cAra grAmome pUchane para bhI Apako koI pApakA bApa nahIM batA sakA to Apa pAgala-se hue galIme yaha kahate phirane lage ki, "koI pApakA bApa paDhA do / koI pApakA bApa batA do|" isa prakAra kahate aura ghUmate hue paDitajI eka baDese nagarame pahuMce, jahAM para eka baDI catura vezyA rahatI thii| jisa samaya paDitajI apanI vANI ( "koI pApakA bApa paDhA do-") bolate hue usa vezyAke makAnake Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakA bApa 769 nIcese gujare to vaha vezyA unake hAlako tADa gaI-arthAt samajha gaI, aura usane turanta hI apane eka AdamIke hAtha unako Upara bulavA liyaa| jaba paDitajI Upara vezyAke makAnapara pahu~ce to vezyAne unako bahuta Adara-satkArase viThAyA aura baiThane ke liye uccAsana diyaa| paDitajIke baiTha jAnepara vezyAne unakA saba hAla pUchA aura unakI hAlatapara sahAnubhUti aura hamadardI prakaTa kii| phira vaha vezyA paDitajIko idhara-udharakI bAtome bhulAkara unakI prazasA karane lagI aura kahane lagI ki, mujha "madabhAginI ke aise bhAgya kahA~ jo Apa jaise vidvAna, sajjana aura dharmAtmA atithi mere ghara padhAreM, merA ghara Apake caraNakamalose pavitra ho gayA, merI icchA hai ki Aja Apa yahI para bhojana kara isa dAsIkA janma saphala kareM, AzA hai ki Apa merI isa prArthanA ko asvIkAra na karege / " vezyAkI isa prArthanAko suna kara paDitajI kucha cauMka kara kahane lage ki, haiM / yaha kyA kahI / hama brAhmaNa tumhAre gharakA bhojana kaise kara sakate haiM ? isa para vezyAne namratAse kahA ki "mahArAjakA jo kucha vicAra hai vaha ThIka hai parantu maiM bAjArase hindUke hAtha bhojanakI saba sAmagrI ma~gAye detI hU~, Apa svaya yahI para rasoI taiyAra kara leveM, isameM koI harja hai aura yaha lo! ( sau rupayekI DherI lagA kara ) apanI dakSiNA / " paDitajIne jyU~hI nakada nArAyaNake darzana kiye ki unakI A~khe khula gaI aura ve sIcane lage ki, vezyAke yahAMse sUkhA annAdikakA bhojana lene va bAjArase isake dvArA magAI sAmagrIse bhojana banA kara khAneme to koI dopa nahI hai, aura dUsare yaha dakSiNA bhI mAkUla detI hai; isaliye isakI prArthanA jarUra Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - yugavIra - nivandhAvalI svIkAra karanI caahiye| aisA vicAra kara Apane uttara diyA ki, khaira / yadi bAjAra se saba sAmagrI zuddha AjAve aura ghI bhI hindU ke yahA~ kA mila jAve to kucha haraja nahI, hama yahI para svayaM banAkara bhojana kara leveMge / " 770 vezyAne paDitajIkI isa svIkAratA para bahuta baDI khuzI jAhira kI aura unako yakIna dilAyA ki saba sAmagrI bahuta zuddhatA ke sAtha ma~gAI jAvegI aura ghI bhI hindU hI ke yahA~ kA hogA aura usI vakta apane nokaroko saba sAmagrI lAkara hAjira karane kI AjJA kara dI / - java sava sAmagrI A cukI, caukA baratana bhI ho cukA aura paDitajI snAna karake rasoIme jAne hI ko the, taba vezyAne ast hI namratA aura vinayake sAtha paDitajIse yaha arja kI kimahArAja | Aja merA citta Apake guNopara vahuta hI mohita ho rahA hai aura ApakI bhaktise itanA bhIga rahA hai ki usame aneka prakArase ApakI sevA karanekI tarageM uTha rahI haiM, nahI mAlUma pUrvake janmakA hI yaha koI saMskAra hai yA kyA ? isa samaya merA hRdaya isa bAta ke liye umaDa merI manokAmanA hai ki Aja maiM svayaM hI apane hAthase bhojana banAkara Apako khilAU~, aura isa prakAra se apane manuSya janmako saphala karUM / kyA Apa mujha abhAginakI isa tuccha vinatIko svIkAra karane kI kRpA darazAveMge ? ApakI isa kRpAke upalakSa me yaha dAsI 500) ru0 aura bhI ApakI bheTa karanA cAhatI hai" yaha kahakara turanta pAMca sau rupayekI thailI ma~gAkara paDitajIke Age rakhadI / rahA hai aura yahI ' vaizyAke ina komala vacanoko sunakara yadyapi paDitajIko kucha roSa-sA bhI AyA, kucha hicakicAhaTa sI bhI paidA huI aura Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakA bApa 771 vezyAkI isa TeDhI prArthanAke svIkAra karaneme unako apanA dharma bhraSTa hotA huA bhI najara AyA, parantu 500) rupayekI thailIko dekhakara unake muMhame pAnI bhara AyA, ve vicArane lage ki"mujhako yahaoNpara koI dekhane vAlA to hai nahI, jo jAtise patita honekA bhaya kiyA jAve, pAMca sau rupayekI acchI rakama hAtha AtI hai| isase bahutase kAma siddha hoge aura jo kucha thoDA-bahuta pApa lagegA to vaha haridvArame jAkara gagAjIme eka gotA lagAnese dUra ho sakatA hai, isaliye hAthame AyI isa rakamako kadApi nahI choDanA cAhiye" / isa prakAra nizcayakara paDitajI vezyAse kahane lage ki-"mujhako tumase kucha ujara to nahI hai paratu tuma to vyartha hI agulI pakaDate pahuMcA pakaDatI ho| khaira | jaisI tumhArI marjI ( icchaa)|" paDitajIke isa prakAra rAjI honepara vezyA 500) ru0 kI thailI paDitajIke supurda kara svaya rasoI banAne lagI aura paDitajI bhojanakI pratIkSAme baiTha gye| paDitajI baiThe-baiThe apane maname yaha khayAla karake bahuta khuza ho rahe haiM ki, "yaha vezyA to acchI matikI honI aura gA~ThakI pUrI mila gaI, aisI to jama-jama hotI rahe / " thoDI derame rasoI tayyAra ho gaI aura paDitajI bhojanake liye bulAye gye| jaba paDitajI rasoIme pahu~ce aura unake Age aneka prakArake bhojanokA thAla parosA gayA, taba vezyAne paDitajIse nivedana kiyA ki- "jahA~ Apane merI itanI icchA pUrNa kI hai vahA~ para itanI aura kIjiye ki eka grAsa mere hAthase apane mukhame le lIjiye, aura bAkI saba bhojana apane Apa kara liijiye| basa, maiM itane hI se kRtArtha ho jAU~gI, aura yaha lo / pA~ca sau rupayekI aura thailI ApakI najara hai|" Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 yugavIra-nibandhAvalI vezyAke ina vacanoko sunate hI paDitajIke ghara gagA A gaI aura thailIkA nAma sunate hI ve phUlakara kuppA ho gye| Apane soca liyA ki, jaba vezyAne apane hAthase kula bhojana hI tayyAra kiyA hai to phira usake hAthase eka grAsa apane mukhame le leneme hI kauna harja hai ? yaha to sahaja hI me ekakI do thailiyA~ banatI hai, dUsare java gagAjIme gotA lagAvege tava thoDA-sA gaMgAjala bhI pAna kara leveMge, jisase saba zuddhi ho jaavegii| isa liye paDitajIne vezyAkI yaha vAta bhI svIkAra kara lii| jaba vezyAne paDitajIke mu~hame deneke liye grAsa uThAyA aura paDitajIne usake leneke liye mu~ha bAyA (kholA) taba vezyAne krodhame Akara baDe jorake sAtha paDitajIke mukhapara eka thappaDa mArA aura kahA ki- "pApakA bApa paDhA yA nahIM ? yahI (lobha) pApakA bApa hai jisake kAraNa tuma apanA sArA paDhA-likhA bhulAkara apane dharma-karma aura samasta kula-maryAdAko naSTa-bhraSTa karaneke liye utArU ho gaye ho|" thappaDake lagate hI paDita jIko hoza A gayA aura jisa vidyAke paDhane ke liye ve gharase nikale the vaha unhe prApta ho gii| Apako pUrI taurase yaha nizcaya ho gayA ki, lobha hI samasta pApokA mUla kAraNa hai| pAThakagaNa | Uparake isa udAharaNase ApakI samajhame bhalI prakAra A gayA hogA ki yaha lobha kaisI burI balA hai / vAstavame yaha lobha saba anarthoM kA mUla kAraNa hai aura sAre pApokI jaDa hai| jisapara isa lobhakA bhUta savAra hotA hai vaha phira dharmaadharma, nyAya-anyAya aura kartavya-akartavyako kucha nahI dekhatA, usakA viveka itanA naSTa ho jAtA hai aura usakI A~khome itanI carbI chA jAtI hai ki vaha pratyakSame jAnatA aura mAnatA huA bhI dhanake lAlacame bure-se-burA kAma karaneke liye utArU Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakA bApa 773 ho jAtA hai| bahutase duSTone isa lobha hoke kAraNa apane mAtApitA aura sahodara takako mAra DAlA hai| Aja kala jo kanyA. vikrayakI bhayakara prathA isa dezame pracalita hai aura prAya 6-10 varSakI choTI-choTI niraparAdhinI kanyAyeM bhI sATha-sATha varSake buDDhoke gale bA~dhI jA rahI haiM vaha saba isI lobha-nadIkI vADha hai| isI prakAra isa lobhakA hI yaha pratApa hai jo bAjArome zuddha ghIkA darzana honA durlabha ho gayA hai-dhIme sA~po takakI carbI milAI jAtI hai, tela milAyA jAtA hai aura vanaspati ghI tathA kokojama Adike nAma para na mAlUma aura kyA-kyA alAvalA milAI jAtI hai, jo svAsthyake liye bahuta hI hAnikAraka hai| davAiyo takame milAvaTa kI jAtI hai aura zuddha svadezI cInIke sthAnapara azuddha tathA hAnikAraka videzI cInI va tI jAtI hai aura usakI miThAiyAM banAkara dezI cInIkI miThAiyoke rUpame becI jAtI hai| bAkI isakI badaulata taraha-tarahakI mAyAcArI, ThagI aura dUsare krUra karmokI bAta rahI so alg| saca pUchiye to aise-aise hI kukarmoMse yaha bhArata gArata huA hai| aura usakA dina-para-dina naitika, zArIrika tathA AdhyAtmika patana hotA jAtA hai| pahale bhAratame aisA bhI samaya ho cukA hai ki, rAjadvArameM Ama taurapara yA kisI kaThina nyAyake A paDanepara nagara-nivAsI tathA prajAke manuSya bulAye jAte the aura unake dvArA pUrNa rUpase Thoka aura satya nyAya hotA thaa| parantu aphasosa | Aja bhAratakI yaha dazA hai ki nyAyako jaDa kATaneke lie prAya hara zakhsa kulhADI liye phiratA hai, jagaha-jagaha rizvatakA bAjAra garama hai, adAlatomeM nyAya karaneke liye nagara-nivAsiyokA bulAyA jAnA to dUra rahA, eka bhAI bhI dUsare bhAIke ImAna Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 yugavIra-nivandhAvalI dharma para vizvAsa nahI karatA / yahI vajaha hai ki bhAratakI prAyaH sabhI jAtiyomese pacAyatI bala uTha gayA hai aura usake sthAna para adAlatokI satyAnAzinI mukaddamebAjI baDha gaI hai, kyoki mukhiyA aura caudhariyone lobhake kAraNa ThIka nyAya nahI kiyA aura isaliye phira usa pacAyatakI kisIne nahI sunii| bhAratavarSase isa pacAyatI balake uTha jAne yA kamajora ho jAnene bahuta baDA gajaba DhAyA aura anartha kiyA hai| Ajakala jo hajAro durAcAra phaila rahe haiM aura phailate jAte haiM vaha saba isa pacAyatI balake lopa honekA hI pratiphala hai| pacAyatI balake zithila honese loga svacchada hokara aneka prakArake durAcAra aura pApakarma karane lage aura phira koI bhI unako rokanemeM samartha na ho skaa| adAlatoke thothe tathA ni sAra nATakokA bhI isa viSayame kucha pariNAma na nikala skaa| aphasosa | jo bhArata apane AcAra-vicArame, apanI vidyAcaturAI aura kalA-kauzalame tathA apanI nyAyaparAyaNatA aura sUkSma amUrtika padArthoM takakI khoja karaneme dUra taka vikhyAta thA aura anya dezoke liye Adarza svarUpa thA vaha Aja isa lobhake vazIbhUta hokara durAcAro aura kukarmokI raMgabhUmi banA huA hai, sArI sadvidyAyeM isase rUTha gaI haiM aura yaha apanI sArI guNa-garimA tathA prabhAko khokara nisteja ho baiThA hai !! eka mAtra videzokA dalAla aura gulAma banA huA hai / / jabataka hamAre bhAratavAsI isa lobha kaSAyako kama karake apanI anyAyarUpa pravRttiko nahI rokeMge aura jaba taka svArthatyAgI bananA nahI sIkheMge tabataka ve kadApi apane deza tathA samAjakA sudhAra nahIM kara sakate haiM aura na sasArame hI kucha sukhakA anubhava kara sakate haiN| kyoki sukha nAma nirAkulatAkA Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pApakA vApa 775 hai aura nirAkulatA AvazyakatAoko ghaTAkara-parigrahako kama karake-satoSa dhAraNa karanese prApta hotI hai| jo satopI manuSya haiM ve nirAkula hone se sukhI hai, tRSNAvAna aura asatopI manuSyoko kadApi nirAkulatA nahI ho sakatI aura isaliye ve sadA dukhI rahate haiN| kahA bhI hai: "satoSAnna paraM sukham", "ki dAridrayamasaMtopa', 'asatoSomahAnyAdhi' arthAt--saMtoSase baDhakara aura koI dUsarA sukha nahI hai| dAridra kauna hai ? asatopa aura savase bar3I bImArI kauna-sI hai ? astop| bhAvArtha--jo asatopI haiM ve aneka prakArakI dhana-sampadAke vidyamAna hote hue bhI daridrI aura rogIke tulya dukho rahate haiN| isaliye sukha cAhanevAle bhAiyoko lobhakA tyAgakara satopa dhAraNa karanA cAhiye / yahA~ isa kathanase yaha prayojana nahI hai ki sarvathA lobhakA tyAgakara dhana kamAnA hI choDa denA cAhie, dhana avazya kamAnA cAhie, vinA dhanake gRhasthIkA kAma nahI cala sakatA, parantu dhana nyAya-pUrvaka kamAnA cAhiye, anyAya mArgase kadApi dhana paidA nahI karanA caahiye| arthAt aise anucita lobhakA tyAga kara denA cAhiye jisase anyAya mArgase dhana upArjana karanekI pravRtti hove, yahI isa sAre kathanakA abhiprAya aura sAra hai| AzA hai hamAre bhAI isa lekhaparase jarUra kucha prabodhako prApta hoge aura apanI lobha-kapAyake mada karanekA prayatna kreNge| apane cittako anyAya mArgase haTAneke liye unhe nItizAstro, AcaraNa-grantho aura purANa-puruSoke caritrokA barAbara niyamapUrvaka avalokana tathA svAdhyAya karanA cAhiye aura sadA isa bAtako dhyAnameM rakhanA cAhiye ki lakSmI cacala hai, na sadA kisIke Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 yugavIra-nivandhAvalI pAsa rahI aura na rahegI; prANa bhI kSaNabhagura hai, eka-na-eka dina inakA sambandha jarUra chUTegA, kuTumbIjana tathA iSTa-mitrAdika apane-apane matalabake sAthI haiM, inakA bhI sambandha sadA banA nahI rahegA, sivAya apane dharmake paralokame aura koI bhI sAtha nahIM jAegA aura na kucha kAma A sakegA, isaliye inake kAraNa apanA dharma vigADanA baDA manartha hai, kadApi apane dharmako choDakara anyAya mArgapara nahI calanA caahiye| Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekakI A~kha : 6 : eka paDitajI kAzI vAsa karake udara-pUrNAke liye dezavideza bhramate-bhramate vAkhame pothI davAye hue eka sthAna para pahu~ce / vahA~ kyA dekhate haiM ki manuSyokI eka baDI bhArI bhIDa dUra taka laga rahI hai / ekake Upara eka girA paDatA hai / kyA majAla, koI bhalA AdamI andara ghusa sake, mAre dhakko ke kacUmara nikalA jAve / vecAre paDitajI apanI pothI sabhAle khaDe khaDe bhoDakA tamAzA dekhane lage / do-cAra Adamiyose Apane pUchA bhI ki yaha kyA tamAzA hai ? kyo itane loga yahA~ para jamA haiM ? parantu kisI ne unakI bAtako sunanA taka pasanda nahI kiyA aura uttarame jo kucha zabda unako sunAI paDe ve yahI the - "cupa raho, bolo mata / baDA majA A rahA hai / " isa para paDitajI socane lage ki aisA kyA adbhuta tamAzA ho rahA hai jisase loga itane dhyAnArUDha haiM ki bAtakA uttara taka bhI denA pasanda nahI karate, isako eka bAra jarUra dekhanA cAhiye | yaha vicAra kara paDitajIne usa bhIDame ghusane kI ThAna lI aura apane vastrAdika sameTakara tathA apanI pothIko vagalame majabUtI se dabAkara himmatake sAtha dhakApelI karake bhIDameM ghusa paDe / Akhirako do-cAra dhakke - mukke khAkara aura eka-do manuSyakI minnata - khuzAmada karake paDitajI khaDe hue manuSyokI bhIDako cIrakara andara pahu~ca hI gaye / vahA~ jAkara kyA dekhate haiM ki, hajAro AdamI dUra taka baiThe haiM, baDe-baDe amIra aura raIsa tathA acche-acche pratiSThita puruSa apanI-apanI Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 yugavIra-nivandhAvalI vA~kI pozAka DaTAye hue saja-dhajake sAtha virAjamAna haiM, indrakA sA akhADA lagA huA hai aura eka ragIlI vezyAkI tAna uDa rahI hai| usa tAname saba loga hairAna aura parezAna haiM, gAneko sunakara aura vezyAke hAvabhAvako nirakha-nirakhakara saba loga vaDe laTU horahe haiM aura apanI mastIme isa bAtako vilakula bhUle hue haiM ki kisIkA kyA kucha darjA yA adhikAra hai aura kyA kucha hamArA kartavya va karma hai| bhole paMDitajI isa adbhuta dRzya aura ThATha-bATako dekhakara socane lage ki 'yahA~ke manuSya to baDe utsAhI, udyamI aura dhana-pAtra mAlUma hote haiN| jaba ye loga vezyA-nRtya jaise pApakAryame hI itanA utsAha dikhA rahe haiM to phira dharma-kAryame to inake utsAhakA kucha ThikAnA nhii| AzA paDatI hai ki isa nagarame hamArA kArya jarUra siddha hogA, yahA~ para avazya koI kathA thApanI caahiye|' idhara paDitajI isa vicArame hI ulajha rahe the, idhara lagI vezyApara vArapherasI hone| koI eka rupayA detA hai, koI do aura koI caar| isa prakAra vAraphera hote-hote gaNikA mahArAnIke saragiyekI saragI rupayose ThasAThasa bhara gii| thoDI derame nRtya samApta huA aura vezyAko saragIke rupayo sameta tIna sau rupaye ginakara mehanatAneke diye gaye, ghugharU khulavAI isase alaga rahI aura vezyAke saragiye va tabalacI vagairahako do-cAra duzAle aura kucha anya kapaDe inAmame diye gye| aba to yaha saba dRzya dekhakara paDitajIko pUrI taurase nizcaya hogayA ki yahA~ke bhAI kevala dhanADhya aura utsAhI nahI haiM, balki sAthame baDe bhArI udAra bhI haiM aura Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekakI A~kha 779 isaliye yahA~ para jarUra hamAre kArya-kI sADhe solaha Ane siddhi hogii| aisA nizcaya kara vezyAke cale jAnepara paDitajIne pacose nivedana kiyA ki, 'mahArAja | maiM brAhmaNa hU~, vAraha varSa kAzIme maine vidyAdhyayana kiyA hai| isa nagarakI kIrti aura Apa jaise dharmAtmAokI dharmame prIti aura udAratAko zravaNa kara maiM Apake darzanoke liye yahA~ para calA AyA huuN| yadi Apa jaise dharmamUrti aura dharmAvatArokI kRpAse yahA~ para merI kathA hojAya to bahuta acchA hai|' isa para pacAyatame khicaDIsI pakane lagI aura lagI kAnAphUsI hone / koI kahe honI cAhie, koI kahe nahI, koI kahe nahI mAlUma yaha (paDita) koI Thagaphirai hai, isakA aitabAra kyA ? koI kahe nahI yaha vrAhmaNa vahuta dUrase Asa bAMdhakara AyA hai, isakI Asa ( ummeda ) khAlI nahI jAnI cAhiye / isa prakAra Apasame kAnAphUsI hone lagI, koI kucha kahe aura koI kuch| Akhirako do-cAra baDe-bUDhone soca vicArakara khaa-"pdditjii| kucha harja nahI, kalase ApakI kathA jarUra ho jAyagI, isase acchI aura kyA vAta hai jo bhagavata-kathA sunanekA avasara mile, Apa zaukase kala apanI kathA Arambha kara diijiye|" usI samaya bhAiyoko pragaTa kara diyA gayA ki kalase amuka sthAnapara kathA huA kregii| saba bhAiyoko ThIka samayapara usame padhAranA caahiye| isake bAda saba loga apane gharako cale gaye aura paDitajI bhI eka TUTe-phUTese zivAlayame Thahara gge| agale dina niyata samayase eka ghaTeke bAda paDitajIkI kathA prArambha hogii| pahale dina hI kathAme sirpha 40-50 AdamI aaye| paDitajI socate raha gaye ki yaha kyA huA ? Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 yugavIra-nivandhAvalI raDIke nAcame to hajAro manuSya maujUda the, ve kahA~ gaye ? zAyada Aja sava logoko kathAkI khabara na huI ho| parantu agale dina utane bhI na rahe, jisase paDitajIkA ( khavara na honekA ) bhrama miTa gayA , aura zanai zanai kayAme Ane vAle kula pAMca-sAta hI AdamI raha gaye aura ve bhI kauna ? buDDhe-buDDhe Thalue manuSya, jinhe kucha kAma-dhandhA na thA, jinakI sava indriyA~ zithila thI aura jo apane makAnakI dahalIjame yA daravAje para caukIdArakI taraha par3e rahate the, ve vahAM na par3e, kathAme acArake ghaDekI taraha jAkara dhare gaye / kathA kauna sunatA thA, lage UMghane aura khurrATe bhrne| paDitajI bake jAo aura magaja khapAye jAo-hAM, yadi kisI samaya kisIko kucha hoza-sA AgayA to kaha diyA-"vAha paDitajI / bahuta acchA khaa|" UMghate aura TUlate samaya una vuDDhe-ThuDDoke hasta-padAdikakI jo kriyA hotI thI usakA phoTU zabdome kauna utAra sakatA hai ? zabdame itanI zakti hI nahI hai, parantu hoN| java UMghate-U~ghate ekakA sira dUsarese TakarA jAtA thA to 'ThAMdesI' ko AvAja jarUra hotI thI, usase sabakI A~kha khula jAtI thI aura kucha derake liye nidrA devIkI upAsanA chUTa jAtI thii| khaira / jyo-tyo karake tIsa diname vaha kathA pUrI huI, usI dina nagarame bulAvA dilAyA gayA ki kathA pUrI hogaI hai usapara kucha caDhAnA cAhiye / saba pacAyata ikaTThI huI aura Apasame vicAra hone lagA ki paDitajIko kyA kucha dakSiNA dI jAya / kisIne kahA "paDitajIko dasa rupaye de dene cAhiye," dUsarene kahA "nahI, kucha kama dene cAhiye," tIsarene kahA "dasa nahI, pandraha dene cAhiye, inhone mahIne bhara mehanatakI, ATha Ane roja Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekakI A~kha 781 to paDe," cauthene kahA "merI rAyame paDitajIko bIsa rupaye milane cAhiye / " isa prakAra kisIne kucha kahA aura kisIne kucha / Akhira bahuta kucha vAda-vivAdake pazcAt do cAra bhale mAnusone, jinhe kucha thoDI sUjha-bUjha thI. yaha phaisalA kara diyA ki paDitajIne tIsa dina taka kathA paDhI hai isaliye rupayA rojake hisAba se inako pUre tIsa rupaye diye jAyeM aura usI vakta tIsa rupaye paDitajIke havAle kiye gaye / ina tIsa rupayo tathA logokI isa hAlatako dekhakara aura vezyAke una tIna sau rupayokA smaraNakara jo usako tIna-cAra ghaNTeke nAca ke upalakSyame hI diye gaye the paDitajIke badaname Aga-sI laga gaI aura unhone zokake sAtha kiMcit joza me Akara apanA mAthA dhunA aura sira pITakara yaha dohA paDhA phUTI A~kha vivekakI, kahA karai jagadIza / kaMcaniyAko tInasau, manIrAmako tIsa // arthAt aba vivekakI A~kha phUTa gaI, bhale-burekA aura apane hita-ahita kA kucha vicAra nahI rahA to phira jagadIza hI kyA kara sakatA hai / yaha vivekake naSTa ho jAnekA hI natIjA hai jo pApakA upadeza denevAlI, narakakA mArga dikhAnevAlI aura dharmakarmakA sarvanAza karanevAlI eka vyabhicAriNI strI ( kacanI ) ko to tIna-cAra ghaNTe taka deha maTakAneke upalakSyame hI tIna so rupaye diye gaye / aura mujha manIrAmane tIsa dina taka barAvara dharmakA upadeza diyA, jisase jIvokA kalyANa hove aura paralokame sadgatikI prAptI hove / maiMne bahuta kucha magaja khapAyA, lekina mujhako muzkilase tIsa hI rupaye diye / 'aphasosa " Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 yugavIra-nibandhAvalI yaha kaha kara paDita manIrAmajI logokI isa pApamaya pravRttiko dhikkArate hue vahA~se prasthAna kara gaye / pAThakagaNa | Uparake dRSTAntame dekhI Apane Ajakalake manuSyokI lIlA / vAstavame paDitajIne bahuta ThIka kahA hai, jaba manuSyokI vivekakI A~kha phUTa jAtI hai, phira unako apanA hitaahita aura dharma-adharma kucha nahI sUjhatA, ve bilakula andhe hokara pApame pravRtti karane lagate haiM aura jarA bhI zakA nahIM krte| hamAre bhAratavAsI bahuta dinose apanA viveka-netra kho baiThe haiN| usIkA yaha phala hai ki Aja bhAratavarSa me dina-para-dina vyabhicAra kA pracAra baDhatA jAtA hai, koI koI acche-acche uccakulIna manuSya bhI hIna-se-hIna jAti takakI striyoko sevana karane lage hai / vezyA jaisI pApinI aura vyabhicAriNI striyA~ to magalAmukhI aura kuladeviyA~ samajhI jAtI haiM, jagaha-jagaha vezyA-nRtyakA pracAra hai, vyabhicArako loga dharmakI cAdara uDhAnekA prayatna kara rahe haiM, pApakarma aura hInAcArase logokI glAni jAtI rahI hai, khule dahAne laDakiyA~ vecI jAtI haiM, dina-dahADe mandiro aura tIrthokA mAla haDapa kiyA jAtA hai, dIna pazuokA mAsa khAyA jAtA hai, zarAvakI botale gaTagaTAI jAtI haiM, dharmase loga koso dUra bhAgate haiM aura vidyA, caturAI kalA-kauzalake koI pAsa taka nahI phttktaa| phira kahiye, yadi bhAratavAsI dukhI na hoveM to kyA hoveM? hamAre bhAratavAsiyokI Ajakala ThIka vahI dazA hai, jaisAki zrI AcAryoM ne kahA hai - puNyasya phalamicchanti puNyaM necchanti mAnavAH / phalaM necchanti pApasya pApaM kurvanti yatnataH // Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekakI oNkha 783 'Ajakalake manuSya puNyakA phala jo sukha hai usako to cAhate haiM, hamezA yahI lagana lagI rahatI hai ki kisI-na-kisI prakAra hamako sukhakI prApti ho jAya, parantu sukhakA kAraNa jo puNyakarma arthAt dharma hai usako karanA nahIM cAhate, usake liye sau bahAne banA dete haiN| isI prakAra pApakA phala jo du kha hai usase bahuta Darate haiM, kadApi apaneko dukha hone kI icchA nahI karate, du khake nAmase hI ghabarA jAte haiM, parantu du khakA mUla kAraNa jo pApa karma hai usako baDe yatnase, baDI kozizase aura baDI yuktiyose karate haiM aura cAra jane milakara karate haiN| phira kahiye hama kaise sukhI ho sakate haiM ? kadApi nhii| jaisA hama kAraNa milAyeMge usase vaisAhI kArya utpanna hogaa| yadi koI manuSya apanA mukha mIThA karanA cAhe aura koI bhI miSTa padArtha na khAkara kaDave-se-kaDave padArthakA hI sevana karatA rahe to kadApi usakA mukha mIThA nahI hogaa| isI prakAra jaba hama sukhI honA cAhate haiM to hamako sukhakA kAraNa milAnA cAhiye arthAt dharmakA AcaraNa karanA cAhiye aura nyAyamArga para calanA cAhiye tathA sAthahI anyAya, abhakSya aura durAcAra kA tyAga kara denA cAhiye, anyathA kadApi sukhakI prApti nahI ho sktii| parantu yaha saba kucha taba hI ho sakatA hai, jaba hRdayame viveka vidyamAna ho, binA vivekake heyopAdeyake tyAga-grahaNakI pravRtti honA asabhava hai| aura vivekakI prApti usa vakta taka nahI ho sakatI jabataka ki hama apane dharmagrantho aura nItizAstrokA avalokana aura dhyAnapUrvaka manana nahI kreNge| jabase hamane apane dharmagranyokA zaraNa choDa diyA hai tabahIse hamArI viveka-jyoti naSTa hokara bhAratavarSame sarvatra ajJAnatA aura avivekatA chAgaI hai| Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 yugavIra-nivandhAvalI pyAre bhaaiyo| yadi Apa vAstavame apanA kalyANa aura hita cAhate haiM aura yadi Apa philme isa bhAratavarSako unnatAvanyAme dekhanekI ucchA rakhate haiM to kRpAkara apane hRdayoM meM viveka-prAptikA yatna kIjiye, apane dharma-pranyo tathA nIti-gAmyokA niyamapUrvaka avalokana va svAdhyAya kIjiye aura apane bAlaka va bAlikAoko niyamase sabase prathama dhArmika zikSA dilAiye, svaya durAcAra aura anyAyako tyAgakara apanI santAnako sadAcArI banAiye aura usako nyAyamArgapara calanA sikhAiye / javataka Apa aisA nahIM kareMge tabataka Apa kucha bhI isa manuSya-janmake pAnekA phana nahIM uThA skte| nAzA hai, hamAre bhAI isa lekhako paDhakara jarUra kucha zikSA grahaNa kreNge| 1. jaina gajaTa 14 7 1909 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhanavAlekA vijJApana (eka manoraMjaka vArtAlApa ) paDitajI-kahiye seThajI / abakI bArakA 'anekAnta' to dekhA hogA ? bar3I saja-dhajake sAtha vIrasevA mandirase nikalA hai| seThajI-hAM, kucha dekhA to hai, eka vijJApanase prArambha hotA hai| paDitajI-kaisA vijJApana ? aura kisakA vijJApana ? seThajI-mukhapRSThapara hai na, vaha kisI makkhanavAlekA vijJApana / paDitajI-acchA, to anekAntake mukhapRSThapara jo sundara bhAvapUrNa citra hai use Apane kisI makkhanavAlekA vijJApana samajhA hai / taba to Apane khUba anekAnta dekhA hai| seThajI-kyA vaha kisI makkhanavAlekA vijJApana nahI hai ? paDitajI-mAlUma hotA hai seThajI, vyApArame vijJApanose hI kAma rahane ke kAraNa, Apa sadA vijJApanakA hI svapna dekhA karate haiN| nahI to, batalAiye usa citrame Apane kaunasI pharmakA nAma dekhA hai ? usame to bahuta kucha likhA huA hai, kahI 'makkhana' zabda bhI likhA dekhA hai ? Upara nIce amRtacandrasUri aura svAmI samantabhadrake do zloka bhI usameM akita haiM, unakA makkhana vAleke vijJApanase kyA sambadha ? seThajI--mujhe to ThIka kucha smaraNa hai nahI, maiMne to usapara kucha gopiyo ( gvAlaniyo) ko mathana-kriyA karate dekhakara yaha samajha liyA thA ki yaha kisI makkhanavAlekA vijJApana hai, aura isIse usapara vizeSa kucha bhI dhyAna nahI diyaa| yadi Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 yugavIra-nibandhAvalI vaha kisI makkhanavAlekA vijJApana nahI hai to phira vaha kyA hai ? kisakA vijJApana athavA citra hai ? paMDitajI-vaha to jainI nItike yathArtha svarUpakA sadyotaka citra hai, aura hamAre nyAyAcArya mahendrakumArajIke kathanAnusAra, 'jaina tattvajJAnakI tala-sparzI sUjhakA pariNAma hai' / yadi anekAntadRSTise use vijJApana bhI kahe to vaha jainI nItikA vijJApana hai-isa nItikA dUsaroko ThIka paricaya karAne vAlA hai na ki kisI makkhanavAlekI dukAnakA vijJApana / usapara to 'jainInIti'ke cAro akSara bhI cAra vRttoke bhItara sundara rUpase aMkita haiM jo Upara-nIce, sAmane athavA barAbara dono hI prakArase paDhane para yaha spaSTa batalA rahe haiM ki yaha citra 'jainI nIti' kA citra hai| vRttoke nIce jo 'syAdvAdarUpiNI' Adi ATha vizeSaNa diye hai ve bhI jainInItike hI vizeSaNa hai-makkhanavAlekI athavA anya pharmase unakA koI sambandha nahI hai / ( yaha kaha kara paDitajIne jholese anekAnta nikAlA aura kahA--) dekhiye, yaha hai anekAntakA navavarSAGka / isame ve saba bAteM akita haiM jo maiMne abhI Apako batalAI haiM / aba Apa dekhakara batalAiye ki isameM kahA~ kisI makkhanavAlekA vijJApana haiM ? seThajI--(citrako gaurase dekhakara hairatame raha gaye ! phira ' bole-) makkhanavAlekA to yaha koI vijJApana nahI hai| yaha to hamArI bhUla thI jo hamane ise makkhanavAlekA vijJApana samajha liyaa| para yaha 'jainI nIti' hai kyA cIja ? aura yaha gvAlinIke pAsa kyo rahatI hai ? athavA kyA yaha koI jainadevI hai, jo vikriyA karake apane ve sAta rUpa banA letI hai, jinhe citra meM akita kiyA gayA hai ? jarA samajhA kara btlaaiye| Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhanavAlekA vijJApana paMDitajI jinendradevakI jo nIti hai-- nayapaddhati athavA nyAya ----- - 787 paddhati hai - aura jo sAre jainatatvajJAnakI mUlAdhAra eva vyavasthApikA hai use 'jainInIti' kahate haiM / anekAnta-nIti aura 'syAdvAdanIti' bhI isIke nAmAntara hai| yaha gvAlinI ke pAsa nahI rahatI, kintu gvAlinIkI manyana-kriyA isake rUpakI nidarzaka hai, aura isaliye dUdha-dahI vilotI huI gvAlinIko isakA rUpaka samajhanA cAhiye / aura yadi ise vyaktivizepa na mAnakara zaktivizepa mAnA jAya to yaha avazya hI eka jainadevatA hai, jo nayoke dvArA vikriyA karake apane sAta rUpa vanA letI hai aura isIliye 'vividha- nayApekSA' ke sAtha ise 'saptabhagarUpA' vizeSaNa bhI diyA gayA hai / vastutatva kI samyaggrAhikA aura yathAtatva - prarUpikA bhI yahI jainI nIti hai / jainiyoko to apane isa ArAdhya devatAkA sadA ho ArAdhana karanA cAhiye aura isIke AdezAnusAra calanA cAhiye - ise apane jIvanakA aga banAnA cAhiye aura apane sampUrNa kArya-vyavahArome isIkA sikkA calAnA cAhiye / isakI avahelanA karanese hI jainI Aja nagaNya aura nisteja bane haiN| isa nItikA vizeSa paricaya anekAnta' sampAdakane apane 'citramaya jainInIti' nAmaka lekhame diyA hai, jo khUba gaurake sAtha paDhane-sunane ke yogya hai / ( yaha kahakara paDitajIne seThajIko vaha sampAdakIya lekha bhI sunA diyA / ) seThajI -- ( paDitajIkI vyAkhyA aura sampAdakIya lekhako sunakara ast prasannatA ke sAtha ) paDitajI, Aja to Apane merA baDA hI bhrama dUra kiyA hai aura bahuta hI upakAra kiyA hai / maiM to abhItaka 'anekAnta' ko dUsare aneka patrokI taraha eka Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 yugavIra-nivandhAvalI sAdhAraNa patra hI samajhatA ArahA thA aura isIliye kabhI ise ThIka tIrase paDhatA bhI nahIM thA, parantu Aja mAlUma hA ki yaha to baDe hI kAmakA patra hai-isame to bar3I-baDI gUDha bAtoko bar3e acche sugama Dhagase samajhAyA jAtA hai| paDitajI-( vIcame hI vAta kATakara ) dekhiye na, isa navavarSAGkame dUsare bhI kitane sundara-sundara lekha haiM-samantabhadravicAramAlA nAmakI eka naI lekhamAlA zurU kI gaI hai, jisameM 'svaparavairI kauna' isakI baDI hI sundara eva hRdayagnAhI vyAkhyA hai, tattvArthasUtrake bIjokI apUrva khoja hai, 'samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla' lekha baDA hI hRdayadrAvaka eva zikSAprada hai, 'bhaktiyoga rahasya' me pUjA-upAsanAdike rahasyakA baDe hI mArmika Dhagase udghATana kiyA hai / dUsare vidvAnoke bhI aneka mahatvapUrNa saiddhAntika, sAhityika, aitihAsika aura sAmAjika lekhose yaha alakRta hai, anekAneka sundara kavitAose vibhUSita haiM, aura 'Atmabodha' jaisI uttama zikSAprada kahAniyo ko bhI liye hue hai| isakI 'piMjarekI ciDiyA' baDI hI bhAvapUrNa haiN| aura sampAdakajIkI lekhanIse likhI huI 'eka Adarza jainamahilAkI sacitra jIvanI' to sabhI strI-puruSoke paDhane yogya hai aura acchA Adarza upasthita karatI hai / garaja isa akakA koI bhI lekha aisA nahI jo paDhane tathA manana karaneke yogya na ho| unakI yojanA aura cunAvame kAphI sAvadhAnIse kAma liyA gayA hai| seThajI- maiM saba lekhoko jarUra gaurase pahU~gA, aura Age bhI barAbara 'anekAnta' ko paDhA karU~gA tathA dUsaroko bhI paDhanekI preraNA kiyA kruuNgaa| sAtha hI aba taka na paDhate rahanekA kucha Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makkhanavAlekA vijJApana 789 prAyazcitta bhI karUMgA-isa patrako kucha sahAyatA jarUra bhejUgA / baDo ho kRpA ho paDitajI, yadi Apa kabhI kabhI darzana dete rahA kreN| Aja to maiM Apase mila kara bahata hI upakRta huaa| paDitajI-mujhe Apase milakara baDI prasannatA huI / Apane merI bAtoko dhyAnase sunA, isake liye maiM ApakA AbhArI hU~ / yathAvakAza meM jarUra Apase milA kruuNgaa| acchA aba jAnekI ijAjata cAhatA huuN| ( seThajIne khaDe hokara baDe Adarake sAtha paDitajoko bidA kiyA aura dono orase 'jayajinendra' kA sumadhuranAda harSake sAtha gUMja utthaa|) 1. anekAnta varSa 4, ki, 3, aprela 1941 Page #798 -------------------------------------------------------------------------- Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakIrNaka nibandha 1. kyA muni kanda-mUla khA sakate haiM ? 2. kyA sabhI kanda-mUla anantakAya hote haiM ? 3. aspRzyatA-nivAraka Andolana 4. devagar3hake mandira-mUrtiyoMkI durdazA / 5. U~ca-gotrakA vyavahAra kahA~ ? 6. mahatvakI praznottarI jainakAlonI aura merA vicAra-patra 8. samAjameM sAhityika sadrucikA abhAva .. samayasArakA adhyayana aura pravacana 10 bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA 11. nyAyocita vicAroMkA abhinandana 12. zrIrAmajI bhAI dozI eDavokeTa-viSayaka eka anubhava Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA muni kaMdamUla khA sakate haiM ? : 1 : UparakA prazna hamAre bahutane pAThoko ekadama khaTakegA ora ve uttara meM sahasA 'nahI' zabda rahanA caaheNge| parantu zAstrIya carcAma isa prakArake javAnI uttaro kucha bhI mUlya nahI hai / isameM kevala ve hI uttara bAla ho sakate haiM jo zAstrapramANako liye hue ho / ata ukta praznakA samAdhAna karane ke liye zAstrIya pramANoke anusaMdhAnako jarurata hai | maiM bhI isa vipayame Aja kucha yatna karatA hai| dimbara sampradAyame 'mUlAcAra' nAmakA eka atizaya prAcIna aura prasiddha graMtha hai, jise zrI vaTTakera AcAryane banAyA hai / zvetAmbaro me 'AcArAgasUtra' ko jo pada prApta hai digambaro me mUlAcArako usase kama pada prApta nahI hai / digambara sampradAyameM yaha eka vaDA hI pUjya aura mAnanIya graMtha samajhA jAtA hai / zrIvasunandI saiddhAntikane isapara 'AcAravRtti' nAmakI eka saMskRtaTIkA bhI likhI hai jo sarvatra prasiddha hai aura bar3e gaurava ke sAtha dekhI jAtI hai / isa grathako nimnalikhita do gAthAo ora unakI saMskRtaTIkAse ukta praznakA acchA samAdhAna ho jAtA hai, isIse unheM nIce uddhRta kiyA jAtA hai phalakaMdamUlavIyaM apitu AmayaM kiMci / NaccA aNesaNIyaM Na vi ya paDiccheti te dhIrA / / 9-59 // TIkA - phalAni kadamUlAni vIjAni cAgnipakvAni na bhavati yAni anyadapi Amaka yatkicidanazanIyaM jJAtvA naiva pratIcchanti nAbhyupagacchanti te dhIrA iti / yadazanIya tadAha 1 Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA muni kadamUla khA sakate haiM ? 793 jaM havadi aNabIyaM NivaTTiyaM phAsuyaM kayaM ceva / NAUNa esaNIyaM taM bhikkhaM muNI paDicchanti // 9-60 // TIkA-yadbhavatyabIjaM nirbIja nirvatima nirgatamadhyasAra prAsuka kRta caiva jJAtvA'zanIya tadbhakSya munayaH pratIcchanti / / ina dono gAthAomese pahalI gAthAme munike liye 'abhakSya kyA hai' aura dUsarIme 'bhakSya kyA hai isakA kucha vidhAna kiyA hai / pahalI gAthAme likhA hai ki jo phala, kada, mUla tathA bIja agnise pake hue nahIM haiM aura bhI jo kucha kacce padArtha haiM una savako anazanIya ( abhakSya ) samajhakara ve dhIra muni bhojanake liye grahaNa nahI karate haiN|' dUsarI gAthAme yaha batalAyA hai ki jo bIjarahita haiM, jinakA madhyasAra ( jalabhAga ? ) nikala gayA hai athavA jo prAsuka kiye gaye haiM aise saba khAneke padArthoko bhakSya samajhakara muni loga bhikSAme grahaNa karate haiM / mUlAcArake isa sapUrNa kathanase yaha bilakula spaSTa hai aura anazanIya kada-mUlokA 'anagnipakva' vizeSaNa isa bAtako sApha batalA rahA hai ki jaina muni kacce kada nahI khAte parantu agnimeM pakAkara zAka-bhAjI Adike rUpame prastuta kiye hue kada-mUla ve jarUra khA sakate haiN| dUsarI gAthAme prAsuka kiye hue padArthoMko bhI bhojaname grahaNa kara lene kA unake lie vidhAna kiyA gayA hai| yadyapi agnipakva bhI prAsuka hote haiM, parantu prAsukakI sImA usase kahI adhika baDhI huI hai| usame sukhAe, tapAe, khaTAI-namaka milAe aura yatrAdikase chinna-bhinna kiye hue sacitta padArtha bhI zAmila hote haiM, jaisA ki nimnalikhita zAstraprasiddha gAthAse prakaTa hai| sukaM pakaM tattaM aMvila lavaNehi missiyaM davavaM / jaM jaMteNa ya chipaNaM taM sabbaM phAsuyaM bhaNiyaM !! Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nibandhAvalI 1 prAsukake isa lakSaNAnusAra jaina muni agni- pakvake atirikta dUsarI avasthAo dvArA prAsuka hue kadamUloko bhI khA sakate haiM, aisA phalita hotA hai / parantu pahalI gAthAme sApha torase una kada mUloko abhakSya ThaharAyA hai jo agnidvArA pake hue nahI haiM aura isase sUkhane, tapane, Adi dUsarI avasthAo dvArA prAsuka hue kada-mUla muniyo ke liye abhakSya Thaharate haiM / ' ataH yA to pahalI gAthA me kahe hue 'agnipakva' vizeSaNako upalakSaNa mAnanA cAhiye, jisase sUkhe, tape Adi sabhI prakAra ke prAsuka kada-mUlokA grahaNa ho sake aura nahI to yaha mAnanA paDegA ki muni loga phalo tathA bIjoko bhI agnipavtrake sivAya dUsarI avasthAo dvArA prAsuka honepara grahaNa nahI kara sakate, kyoki gAthAme 'phalamUlakaMdavIya' aisA pATha hai, jisakA 'anagnipakva' vizeSaNa diyA gayA hai / parantu jahA~ taka maiM samajhatA hU~ ukta anagnipakva vizeSaNako upalakSaNarUpa se mAnanA jyAdA acchA hogA aura usase saba kathanokI saMgati bhI ThIka baiTha jAyagI / astu, ukta vizeSaNa upalakSaNarUpa se ho 794 yA na ho, parantu isameM to koI sadeha nahI rahatA ki digambara muni agnidvArA ke hue zAka-bhAjI Adike rUpameM prastuta kiye hue kada-mUla jarUra khA sakate haiM / hA~, kacce kada-mUla ve nahI khA sakate / chaThI pratimA dhAraka gRhasthoke liye bhI unhIkA niSedha kiyA gayA hai jaisA ki samantabhadra ke nimnavAkyase prakaTa hai mUla-phala zAka- zAkhA karIra - kaMda- prasUnabIjAni / RissmAni yo'nti so'ya sacittavirato dayAmUrtiH // 1 yathA zuSka pakva - 1 stAmlalavaNasamizradagdhAdi dravya prAsuka / iti - gombhaTasAraTIkAyA / Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA muni kadamUla khA sakate haiM ? 795 parantu Ajakalake zrAvakokA tyAgabhAva baDA hI vilakSaNa mAlUma hotA hai, vaha muniyoke tyAgase bhI baDhA huA hai ? muni to agni dvArA pake hue kada-mUloko khA sakate haiM, parantu ve gRhastha jo chaThI pratibhA to kyA pahalI pratibhAke bhI dhAraka nahI haiM unake khAnese inakAra karate haiM, itanA hI nahI balki unakA khAnA zAstra-vihita nahI samajhate / yaha saba ajJAna aura ruDhikA mAhAtmya hai || 1 jaina hitaipI, bhAga 14, aka 10-11, julAI-agasta 1920 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA sabhI kaMdamUla anaMtakAya hote haiM ? :2: Amataurapara jainiyome yaha mAnA jAtA hai ki kadamUla sava anatakAya hote haiM-uname eka-eka zarIrake Azrita anata jIva vidyamAna haiM-isaliye hamAre bahutase pAThakoko yaha prazna bhI kucha nayA sA mAlUma hogaa| parantu nayA ho yA purAnA, prazna acchA hai aura isakA nirNaya bhI zAstrAdhArase hI honA cAhiye / ata yahA~ usIkA prayatna kiyA jAtA hai - gommaTasArake jIvakADame, pratyeka aura anatakAyakI pahicAna batalAte hue, vizeSa niyamake taura para eka gAthA isa prakArase dI hai - mUle kaMde chalTo pvaalsaaldlkusumphlviije|| samabhaMge sadigaMtA alame sadi hoMti patteyA // 187 / isame yaha batalAyA hai ki jisa kisI kalamUlAdikake' toDanepara samabhaga ho jAyeM use anatakAya aura jisake samabhaga na ho-bIcame tatu rahe, U~cA-nIcA TUTe-~-use pratyeka samajhanA caahiye| isase spaSTa hai ki kadamUla bhI do prakArake hote haiM, eka pratyeka aura dUsare anaMtakAya / ukta gAthAke anantara eka dUsare vizeSa niyamakI pratipAdaka gAthA isa prakAra hai - kaMdarasa va sUlarUsa va sAlAkhaMdassa vA vi bahulatarI / challI sANaMtajiyA patteyajiyA tu taNukadarI // 188 // isa gAthAme kadamUlAdikakI chAla ( tvacA ) ke sambandhame 1. Adika zabdase chAla, kopala, zAkhA, patra, puSpa, phala aura vIja samajhanA caahie| Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA sabhI kadamUla anatakAya hote haiM 1 797 eka vizeSa niyama diyA hai aura yaha batalAyA hai ki jo chAla jyAdaha moTI hotI hai use anatakAya aura jo jyAdaha patalI hotI hai usa chAlako pratyeka jAnanA caahie| isase yaha pAyA jAtA hai ki kadamUlAdika apane sarvAMgarUpase anatakAya athavA pratyeka nahI hote, uname unakI chAlase vizeSa rahatA hai-arthAt, koI kadamUlAdika aise hote haiM jinakI chAla anatakAya hotI hai, parantu ve svaya bhItarase anatakAya nahI hote aura koI-koI aise bhI hone haiM jo khuda bhItarase to anatakAya hote haiM parantu unakI chAla anatakAya nahI hotI, vaha pratyeka hI rahatI hai| isake bAda gommaTasArame eka apavAda niyama aura bhI diyA hai aura vaha yaha hai ki ye kadamUlAdika ( 'Adi' zabdase prathama gAthokta chAla, kopala, zAkhA, patra, puSpa, phala aura bIja sabhI grahaNa karane cAhiye ) apanI prathamAvasthAme pratyeka hote haiN| yathA -- jo vi ya mUlAdIyA te patteyA paDhamadAya / / yaha niyama isa bAtako sUcita karatA hai ki kadamUlAdikacAhe ve samabhaga ho yA na ho, unakI chAla moTI ho athavA patalI-apanI prathamAvasthAme saba pratyeka hote haiN| uttarakI avasthAmome ve pratyeka hote haiM aura anatakAya bhI aura unakI khAsa pahicAna Upara vatalAI gaI hai| natIjA isa sAre kathanakA yaha nikalatA hai ki sabhI kadamUla anatakAya nahIM hote, na sarvAMgarUpase hI anatakAya hote haiM aura na apanI sArI avasthAome anatakAya rahate haiN| balki ve pratyeka aura anatakAya ( sAdhAraNa ) dono prakArake hote hai, kisIkI chAla hI anatakAya hotI hai, bhItarakA bhAga nahI aura kisIkA Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 yugavIra - nivandhAvalI bhItarI bhAga anatakAya hotA hai to chAla anatakAya nahI hotI, koI bAhara bhItara sarvAMgarUpase anatakAya hotA hai aura koI isase bilakula viparIta kataI anatakAya nahI hotA, isI taraha eka avasthAmai jo pratyeka hai vaha dUsarI avasthAme anatakAya ho jAtA hai aura jo anatakAya hotA hai vaha pratyeka bana jAtA hai / prAya yahI dazA dUsarI prakArakI vanaspatiyokI bhI hai / ve bhI pratyeka aura anatakAya dono prakArakI hotI hai-- Agamame unake liye bhI ina dono bhedokA vidhAna kiyA gayA hai - jaisA ki Upara ke vAkyose dhvanita hai aura mUlAcArakI nimna gAthAose bhI prakaTa hai, jinameM pahalI gAthA gommaTasArame bhI na0 185 para dI hai / mUlaggaporavIjA kaMdA taha khaMdhavIjavIjarUhA | saMmucchimA ya bhaNiyA patteyANAMtakAyA ya // 213|| kaMdA mUlA challI khaMghaM pattaM pavAlapupphaphalaM / gucchA gummA vallI taNANi taha pavvakAyA ya || 214 || aisI hAlata kadamUlo aura dUsarI vanaspatiyome anatakAya - kI dRSTise Amataura para koI vizeSa bheda nahI rahatA / ata jo loga anatakAyako dRSTise kacce kadamUlokA tyAga karate haiM unhe isa viSaya me bahuta kucha sAvadhAna honekI jarUrata hai / unakA sapUrNa tyAga vivekako liye hue honA cAhie | aviveka - pUrvaka jo tyAga kiyA jAtA hai vaha kAyakaSTake sivAya prAya kisI vizeSa phalakA dAtA nahI hotA / unhe kadamUloke nAmapara hI bhUlakara sabako ekadama anatakAya na samajha lenA cAhiye, balki isa bAta kI jA~ca karanI cAhiye ki kauna-kauna kadamUla anatakAya nahI haiM, kisa kadamUlakA kauna-sA avayava anatakAya hai aura kauna Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA sabhI kaMdamUla anatakAya hote haiM 1 799 sA anatakAya nahI hai, sAtha hI yaha bhI ki, kisa-kisa avasthAmeM ve anatakAya hote haiM aura kisa-kisame anatakAya nahI rahate / aneka vanaspatiyA~ bhinna-bhinna dezokI apekSA judA-judA raga, rUpa, AkAra, prakAra aura guNa-svabhAvako liye hue hotI haiN| bahutome vaijJAnika rItise aneka prakArake parivartana kara diye jAte hai| nAma-sAmyakI vajahase una sabako eka hI lAThIse nahI hA~kA jA sktaa| sabhava hai ki eka dezame jo vanaspati anatakAya ho dUsare dezame vaha anaMtakAya na ho, athavA usakA eka bheda anatakAya ho aura dUsarA anatakAya na ho| ina saba bAtokI vidvAnoko acchI taraha jA~ca karanI cAhiye aura jAMcake dvArA jainAgamakA spaSTa vyavahAra logoko batalAnA cAhiye / ___UparakI kasauTIse do eka kadamUlokI jo sarasarI jA~ca kI gaI hai use bhI Aja pAThakoke sAmane rakha denA ucita jAna paDatA hai| AzA hai vidvAn loga unapara vicAra karake apanI sammati prakaTa kareMge : 1-hamAre idhara adaraka bahuta tatu viziSTa hotA hai| toDane para vaha samabhagarUpase nahI TUTatA, UMcA nIcA rahatA hai aura bIcame tatu khaDe rahate haiN| chAla bhI usakI moTI nahI hotii| aisI hAlatame vaha anatakAya nahI tthhrtaa| bambaIkI taraphakA adaraka hamane nahIM dekhA, parantu usakI jo soTha idhara AtI hai vaha 'maidA soTha' kahalAtI hai aura usake madhyame prAya vaise tatu nahI hote, isaliye sabhava hai ki vaha anatakAya ho| 2-gAjara bhI aksara toDane para samabhaga rUpase nahI TUTatI aura na usakI chAla moTI hotI hai| isaliye vaha bhI anaMtakAya mAlUma nahI hotii| Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI 3- mUlIkI chAla moTI hotI hai aura isaliye use anatakAya kahanA cAhiye / parantu chAlako utAra DAlane para mUlIkA jo bhItarakA bhAga prakaTa hotA hai usakI zirAe~, ragareze acchI tarahane dikhAI dene lagate haiM, toDanepara vaha samabhaga rUpase bhI nahIM ttuutttaa| aisI hAlata me sabhava hai ki mUlIkA bhItarI bhAga anatakAya na ho / 4-AlUkA UparakA chilakA bahuta patalA hotA hai / ata vaha anaMtakAya na honA cAhiye / vidvAnoko cAhiye ki ve bhI isI taraha kadamUlAdikI jA~ca kareM aura phira usake natIjese sUcita karane kI kRpA kareM / 800 1. jaina hitaipI bhAga 14, aka 10-11, julAI-agasta 1920 / Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aspRzyatA nivAraka Andolana : 3 : aspRzyatA-nivAraka aura achUtoke uddhAra-viSayaka jo Andolana mahAtmA gAdhIjIne Ajakala uThA rakkhA haiM usakA hinduokI vAhya-pravRtti aura unake dharmazAstroke sAtha anukUlatA yA pratikUlatAkA jaisA kucha sambandha hai, jainiyokI bAhya-pravRtti aura unake dharma-granyoke sAtha bhI usakA prAyaH vaisA hI sambandha hai-dono ho isa viSayame prAya samakakSa hai / aura isaliye yadi kucha hindU loga, apane cira saskAroMke viruddha honeke kAraNa, isa Andolanako acchA nahI samajhate, dharma-ghAtaka vatalAte haiM aura uttejita hokara isakA virodha karate haiM, to bAja jainI bhI yadi isapara kucha kSubdha, kupita tathA uttejita ho jAyeM aura virodha karane lageM to isameM kucha bhI asvAbhAvikatA nahI hai aura na koI Azcaryako hI bAta hai / ' parantu isa prakArake kSobha, kopa aura virodhakA kucha bhI natIjA nahIM hotA aura na aisI avasthAme koI manuSya kisI viSayake 'yathArtha nirNayako pahu~ca sakatA hai aura tabhI kisI viSayakA yathArtha nirNaya ho sakatA hai jaba ki samasta uttejanAmose alipta rahakara usa viSayakA baDI zAti aura gabhIratAke sAtha niSpakSa bhAvase eka jajake taura para, gaharA vicAra kiyA jAya, usake hara . pahalU para najara DAlI jAya aura isa taraha para usake asalI tatvako khojakara nikAlA jaay| yaha ThIka hai ki purAne saMskAra kisI bhI naI bAtako grahaNa karaneke liye, cAhe vaha kitanI hI acchI aura Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nibandhAvalI upayogI kyo na ho, hamezA dhakkA diyA karate haiM aura use sahasA grahaNa nahI hone dete / parantu buddhimAn aura vicAraka loga vahI hote haiM jo saMskAro ke paradeko phADakara athavA isa kRtrima AvaraNako uThAkara 'nagna satya' kA darzana kiyA karate haiM / aura isaliye jo loga mahAtmAjIke vicAroko saskAro ke parademese dekhanA cAhate haiM, ve bhUla karate haiM / unheM usa paradeko uThAkara dekhanekA yatna karanA cAhie, jisase unakA vAstavika raMga-rUpa mAlUma ho sake / aura yaha tabhI ho sakatA hai jabaki uttejanAose alaga rahakara, baDI zAnti aura niSpakSatAke sAtha, gahare adhyayana, gahare, manana, aura nyAyapriyatAko apane sthAna diyA jAya / mahAtmAjIke kisI eka zabdako pakaDakara usapara jhagaDA karanekI jarUrata nahI hai / aisA karanA unake zabdokA durupayoga karanA hogA / unake nirNayakI tahako pahu~cane ke liye unake vicAra-samuccayako lakSyame rakhanekI baDI jarUrata hai / AzA hai, ina Avazyaka sUcanAoko dhyAname rakhate hue, hamAre pAThaka isa Andolanake sambandhame mahAtmAjIke vicAro aura unakI icchAooko ThIka rUpase samajhane tathA AndolanakI samIcInatA asamIcInatApara gaharA vicAra karanekI kRpA kareMge / aura sAthahI nimna bAtoko bhI dhyAname leMge : 802 1 'kyA pAramArthika dRSTise dharmakA aisA vidhAna ho sakatA hai ki vaha manuSyoko manuSyose ghRNA karanA aura dveSa rakhanA sikhalAve ? apaneko U~cA aura dUsaroko nIcA samajhane ke bhAva - ko acchA batalAve ? athavA manuSyo ke sAtha manuSyocita vyavahArakA niSedha kare ? 2 mahAvIra bhagavAnake samavasaraName cAro hI varNake 1 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aspRzyatA nivAraka Amdolana 803 manuSya, paraspara U~ca-nIca aura spRzyAspRzyakA bheda na karake ekahI manuSya -koTi me baiThate the / isa Adarzase jainiyoko kisa vAtakI zikSA milatI hai ? 3 eka achUta jAtike manuSyako Aja hama chUte nahI, apane pAsa nahI biThalAte aura na use apane kUe~se pAnI bharane dete haiM / parantu kala vaha musalamAna yA IsAI ho jAtA hai, coTI kaTA letA hai, hindU dharma tathA hindU devatAoko burA kahane lagatA hai, dhArmika dRSTise eka darje aura nIce gira jA sakatA hai aura prakArAntase hinduokA hita zatru vana jAtA hai, taba hama usako chUneme koI paraheja nahI karate, usase hAtha taka milAte haiM, use apane pAsa biThalAte haiM, kabhI kabhI uccAsana bhI dete haiM aura apane kUe~se pAnI na bharane denekI to phira koI vAta hI nahI rahatI / vaha khuzIse usI kUe~para barAbara pAnI bharA karatA hai / hamArI isa pravRttikA kyA rahasya hai ? kyA yaha saba hindU dharmakA hI khoTa thA jisako dhAraNa kiye rahane kI vajahase vaha becArA una adhikArose vacita rahatA thA aura usake dUra hote hI use ve saba adhikAra prApta ho jAte haiM ? ye saba khUba socane aura samajhanekI bAte haiM / 4 kisI vyaktiko aspRzya yA spRzya ThaharAnA, eka vakta meM aspRzya aura dUsare vaktame spRzya batalAnA athavA usakA eka jagaha aspRzya aura dUsarI jagaha spRzya karAra diyA jAnA, yaha saba vidhi-vidhAna, lokAcAra, lokavyavahAra aura laukika dharmase sambaddha hai yA pAralaukika dharma athavA paramArthase isakA koI khAsa sambandha hai ? isapara bhI khAsa taurase vicAra hone kI jarUrata hai / jahA~ taka maiMne dhArmika graMthokA adhyayana kiyA hai, Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nibandhAvalI usase yaha vipaya mujhe laukika hI mAlUma hotA hai - paramArthase isakA koI vizeSa sambandha nahI hai / kahA bhI hai ki 804 spRzyAspRzyavidhiH sarvazeSo lokena gamyate / - indranavI arthAt spRzya aura aspRzyakA sampUrNa vidhAna lokavyavahAramai sambandha rakhatA hai-vaha usIke Azrita hai aura isa liye usIke dvArA gamya hai / / laukika vipayo aura laukika dharmoke lokAzrita honeme unake liye kisI AgamakA Azraya lene kI arthAt isa bAtakI DhUMDha khoja karane ka Agama isa viSaya meM kyA kahatA hai, koI jarUrata nahI hai | Agama ke Azraya pAralaukika dharma hotA hai, laukika nahIM, jaisA ki zrI somadeva mUrike nimna vAkyale prakaTa hai, hi dharmo gRhasthAnA laukika pAralaukida bhaveA''caH para sthAnAgamAra // lauvika dharma laukika janokI deza-kAlAnusAra pravRttike adhona hotA hai, aura vaha pravRtti hamezA eka rUpa nahIM rahA haratI / kabhA deNakAlako AvazyakatAoge anusAra bhI pacAyatiyAM nirNaya dvArA aura kabhI mazIda vyaktiyo udAharaNoko lekara-barAbara badalA karatI hai| isaliye laukika dharma bhI hamezA eka hAlata me nahI rahatA / vaha barAbaraM parivartanazola hotA hai aura isIse kisI bhI laukikaM dhamako sArvadezika aura sArvakAlika nahIM kaha sakate / aisI hAlata meM kisI samaya kisI deza ke spRzyAspRzya sambandhI kisI laukika dharmako lakSya me rakhakara usake anusAra yadi kisI prathame koI vidhAna * kiyA gayA ho, to vaha tAtkAlika aura taddezIya vidhAna hai, Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aspRzyatA nivAraka Andolana 805 itanA hI samajhanA cAhiye / isase adhika usakA yaha Azaya lenA ThIka nahI hogA ki vaha sarvadezo aura sarvasamayoke liye, usa deza aura usa samayake liye bhI jahA~ aura jaba vaha paristhiti kAyama na rahe, eka aTala siddhAnta hai / aura isaliye eka laukika dharma sambandhI vartamAna Andolanake virodhame aise granthoke avataraNa peza karane kA koI natIjA nahIM ho sktaa| zAstrome aisI kitanI hI jAtiyokA ullekha hai jo usa samaya aspRzya ( achUta) samajhI jAtI thI, parantu Aja ve aspRzya nahI . hai| Aja hama una jAtiyoke vyaktiyoko khuzIse chUte haiM, pAsa baiThAte haiM aura unase apane taraha tarahake gRha-kArya karAte haiN| udAharaNake liye dhovaroko lIjiye, jo hamAre idhara uccase ucca jAtiyoke yahA~ pAnI bharate haiM, bartana maoNjate haiM aura aneka prakArake khAne Adi banAte haiN| ye loga pahale aspRzya samajhe jAte the aura usa samaya unase chU jAnekA prAyazcitta bhI hotA thaa| parantu Aja kitane hI pradezome vaha dazA nahI hai, na ve aspRzya samajhe jAte haiM aura na unase chU jAnekA koI prAyazcitta kiyA jAtA hai| yaha saba kyA hai ? kyA yaha isa vAtako sUcita nahIM karatA ki bAdame logone deza-kAlakI AvazyakatAoke anusAra apanI isa pravRttiko badala diyA hai?* isI taraha vartamAna achUta jAtiyo yA unamese kisI jAtike sAtha yadi Aja bhI aspRzyatAkA vyavahAra uThA diyA jAya to usase eka loka-rUDhikA-loka vyavahArakA parivartana ho jAne___spRzyA'spRzyake sambandhame kitane hI ullekha zAstroMmeM aise bhI pAye jAte haiM, jinameM AcAryoM meM paraspara mata-bheda haiM aura jo deza-kAla kI bhinna bhinna sthitiyoMke parivartanAdikako hI sUcita karate haiM / Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 yugavIra-nibandhAvalI ke sivAya hamAre pAramArthika dharmako kyA hAni pahu~catI hai ? aura phira vaha hAni usa vakta kyo nahI pahu~catI jabaki usa jAtike vyakti musalamAna yA IsAI ho jAte haiM aura hama unake sAtha aspRzyatAkA vyavahAra nahI rakhate ? yaha sabhIke socane aura samajhanekI bAta hai| aura isase to prAya: kisIko bhI inakAra nahI ho sakatA ki jina atyAcAroke liye hama apane vipayame gavarnamenTakI zikAyata karate haiM, yadi ve hI atyAcAra aura balki unase bhI adhika atyAcAra hama achUtoke sAtha karate haiM, to hame yaha kahane aura isa bAtakA dAvA karanekA koI adhikAra nahIM hai ki hamAre Upara atyAcAra na kiye jAyaM, hame barAvarake haka diye jAyeM athavA hame svAdhIna kara diyA jaay| hame pahale apane doSokA sazodhana karanA hogA, tabhI hama dUsaroke dopokA saMzodhana karA sakeMge / bhale hI hamAre purAne saskAra aura hamArI svArtha-vAsanAeM hame isa bAtako svIkAra karanese rokeM ki hama achUtopara kucha atyAcAra karate haiM, aura cAhe hama yahA~ taka kahanekI ghRSTatA bhI dhAraNa kare ki achUtoke sAtha jo vyavahAra kiyA jAtA hai, vaha unake yogya hI haiM aura ve usIke liye banAye gaye haiM, to bhI eka nyAyo aura satyapriya hRdaya isa bAtako svIkAra karanese kabhI nahIM cUkegA ki achUtopara arsese bahuta bar3e anyAya aura atyAcAra ho rahe haiM aura isaliye hame aba una sabakA prAyazcitta jarUra karanA hogaa| antame maiM apane pAThakose itanA phira nivedana kara denA cAhatA hU~ ki ve apane pUrva-saMskAroko dabAkara baDI zAti aura gambhIratAke sAtha isa vipayapara vicAra karanekI kRpA kareM aura Page #815 -------------------------------------------------------------------------- Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagar3hake mandira-mUrtiyoMkI dudazA : 4 : jhAsI jileme lalitapurase dakSiNakI ora jAkhalauna sTezanase 6 mIlakI dUrIpara 'devagaDha' nAmakA eka atizaya kSetra betavA nadIke muhAnepara sthita hai| maine svaya 8 navambara san 1925 ko isa pavitra kSetrake darzana kiye, parantu darzana karake itanI prasannatA nahIM huI jitanI ki hRdayame vedanA utpanna huI / prasannatA to kevala itIhI thI ki madiroke sAtha mUrtiyAM baDI hI bhavya, manohara tathA dazanIya jAna paDatI thI-aise khara pASANakI itanI sundara, suDaula aura prasannavadana mUrtiyA~ anyatra bahuta hI kama dekhaneme AI thI aura unhe dekhakara apane atIta gauravakA-apane abhyudayakA--tathA apane zilpacAturyakA smaraNa ho AtA thaa| parantu madira-mUrtiyokI vartamAna durdazAko dekhakara hRdaya TUka TUka huA jAtA thA-unakI sundaratA jitanI adhika thI unakI durdazA utanI hI jyAdA kaSTa detI thii| jaba maiM dekhatA thA ki eka madirake pAsa dUsarA madira dharAzAyI huA paDA hai, usakI eka mUrtikI bhujA TUTa gaI hai, dUsarokI TA~ga alaga huI paDI hai, tisarIke mastakakA hI patA nahI hai, sahI salAmata bacI huI mUrtiyAM bhI kucha asta-vyasta rUpase khule maidAname paDI huI pazuo Adike AghAta saha rahI hai, madirakA khambhA kahI, to zikharakA patthara kahI paDA hai aura una khaDaharopara hokara jAnA paDatA hai, jo madira abhI taka dharAzAyI nahI hue, unake A~ganome aura unakI chato Adi para gajo lambe ghAsa khaDe haiM, khaira-karodI Adike vRkSa bhI chatotaka Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagar3hake mandira-mUrtiyoMkI durdazA 809 para khaDe hue apanI nirakuzatA athavA apanA ekAdhipatya prakaTa kara rahe hai, ghAsakI moTI jaDeM idhara-udhara phailakara apanI dhRSTatAkA paricaya de rahI haiM, eka madirase dUsare madirako jAneke liye rAstA sApha nahI, madiroke cAro tarapha jagala hI jagala hogayA hai / vehada ghAsa tathA jhADajhakhADa khaDe haiM, madirokI prAya sArI chateM TapakatI haiM, varSAkA bahutasA jala mUrtiyoke Upara giratA hai, bahutasI mUrtiyopara kAI jama gaI hai, unake koI koI aga phaTa gaye haiM athavA virUpa ho gaye haiM aura madirame hajAro camagAdaDa phirate haiM jinake mala-mUtrakI dugaMdhake mAre vahA~ khaDA nahI huA jAtA, to yaha saba dRzya dekhate-dekhate hRdaya bhara AtA thA-dhairya tyAga detA thA-Akhose azrudhArA bahane lagatI thI, use vAra-bAra rUmAlase pochanA paDatA thA aura raharahakara yaha khyAla utpanna hotA thA ki kyA jainasamAja jIvita hai ? kyA jainI jindA haiM ? kyA ye maMdira-matiyAM usI jaina jAtikI haiM jo bhAratavarSa meM eka dhanADhaya jAti samajhI jAtI hai ? athavA jisake hAthame dezakA eka cauthAI vyApAra batalAyA jAtA hai ? aura kyA jainiyome apane pUrvajokA gaurava apane dharmakA prema athavA apanA kucha svAbhimAna avaziSTa haiM ? uttara 'hA~' meM kucha bhI nahIM banatA thA, aura kabhI-kabhI to aisA mAlUma hone lagatA thA mAno mUrtiyA~ kaha rahI haiM ki, yadi tumhAre adara dayA hai aura tumase aura kucha nahI ho sakatA to hame kisI ajAyabagharame hI pahu~cA do, vahAM hama bahutoko nitya darzana diyA kareMgI-unake darzanakI cIja baneMgI-bahutase guNagrAhakokI premAjali tathA bhaktipuSpAjali grahaNa kiyA kreNgii| aura yadi yaha bhI kucha nahIM ho sakegA to kamase kama isa Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 yugavIra-nivandhAvalI Apattise to baca jAya~gI-vahA~ surakSita to raheMgI, varSAkA pAnI to hamAre Upara nahI TapakA karegA, camagAdaDa to hamAre Upara mala-mUtra nahI kareMge, pazu to hamase Akara nahI khasA kareMge aura kabhI koI jagalI AdamI to hamAremese kisIke Upara khurape dA~tI nahI pnaaegaa| udhara vaDe madirake usa anupama toraNa dvArapara java dRSTi paDatI thI jo apane sAthI makAnose alaga hokara akelA khaDA huA hai to mAno aisA mAlUma hotA thA ki vaha ava hasarata bharI nigAhose dekha rahA hai aura pukAra-pukArakara kaha rahA hai ki, mere sAthI cale gaye / mere popaka cale gaye / / merA koI premI nahI rahA / / / maiM kaba taka aura akelA khaDA rahU~gA? kisake AdhArapara khaDA rahU~gA ? khaDA rahakara karU~gA bhI kyA ? maiM bhI aba dharAzAyI honA cAhatA hU~ / / / isa taraha ina karuNa dRzyo tathA apamAnita pUjA-sthAnoko dekhakara aura atIta gauravakA smaraNa karake hRdayame bAra bAra du.khakI lahareM uThatI thI-ronA AtA thA aura usa du khase bhare hue hRdayako lekarahI maiM parvatase nIce utarA thaa| samajhame nahI AtA, jinakI prAcIna tathA uttama devamUrtiyoko yo avajJA horahI ho ve naI-naI mUrtiyokA nirmANa kyA samajhakara kara rahe haiM aura usake dvArA kaunasA puNya upArjana karate haiM / / kyA binA jarUrata bhI ina naI naI mUrtiyokA nirmANa prAcIna zAstra vihita mUrtiyokI bali dekara unakI orase upekSA dhAraNa karake-nahI ho rahA hai ? yadi aisA nahI to pahale ina durdazAgrasta madira-mUrtiyokA uddhAra kyo nahI kiyA jAtA ? jIrNoddhArakA puNya to nUtana nirmANase Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagaDhake mandira-mUrtiyoMkI durdazA 811 adhika vatalAyA gayA hai| phira usakI taraphase itanI upekSA kyo? kyA mahaja dharmakA Dhoga banAne, rUDhikA pAlana karane yA apane AsapAsakI janatAme vAhavAhI lUTane ke liye hI yaha saba kucha kiyA jAtA hai ? athavA aisI hI avajJA tathA durdazAke liye hI ye naI-naI mUrtiyAM banAI jAtI haiM ? yadi yaha saba kucha nahI hai to phira itane kAlase devagaDhakI ye bhavyamUrtiyA~ kyo vipadgrasta ho rahI haiM ? kyA inakI vipadkA yaha mukhya kAraNa nahIM hai ki devagar3hame jainiyokI vastI nahI rahI, usake AsapAsake nagara-grAmome acche samartha tayA zraddhAlu jainI nahIM rahe aura dUsare prAntoke jainiyome bhI dharmakI saccI lagana athavA apane devake prati saccI bhakti nahI pAI jAtI ? yadi devagaDhame aura usake Asa-pAsa Aja bhI jainiyokI pahale jaisI bastI hotI aura unakA pratApasUrya camakatA hotA to ina madiramUrtiyoko kadApi ye dina dekhane na pddte| aura isaliye jina bhole bhAIyokA yaha khayAla hai ki adhika jainiyose yA jainiyoko sakhyAvRddhi karanese kyA lAbha ? thoDe hI jainI kAphI haiM, unhe devagaDhakI isa ghaTanAse pUrA pUrA sabaka sIkhanA cAhie aura svAmI samantabhadrake isa mahatvapUrNa vAkyako sadA dhyAname rakhanA cAhiye ki 'na dharmo dhArmikavinA'-arthAt, dhArmikoMke vinA dharmakI sattA nahI, vaha sthira nahI raha sakatA, dhArmika strI-puruSa hI usake eka AdhAra hote haiM, aura isaliye dharmakI sthiti banAye rakhane athavA usakI vRddhi karaneke liye dhArmika strI-puruSoke paidA karanekI aura unakI uttarottara sakhyA vaDhAnekI khAsa jarUrata hai| sAtha hI, unhe yaha bhI yAda rakhanA cAhiye ki jainiyokI sakhyA-vRddhikA yadi koI samucita prayatna Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 yugavIra- nivandhAvalI nahI kiyA gayA to jainiyo ke dUsare madira-mUrtiyokI bhI nikaTa bhaviSyame vahI durdazA honevAlI hai jo devagaDhake maMdira - mUrtiyo kI huI hai aura isaliye usake liye unhe abhIse sAvadhAna ho jAnA cAhiye aura sarvatra jaina-dharmake pracArAdi dvArA unake rakSaka paidA karane cAhiyeM / yadi durdaivase devagaDha jainiyose zUnya ho bhI gayA thA to bhI yadi AsapAsa ke jainiyokI - bundelakhaNDI bhAiyokI - athavA dUsare prAntake zrAvakokI dharmame saccI prIti - saccI lagana - apane devake prati saccI bhakti aura apane kartavyapAlanakI saccI ruci banI rahatI aura unhe apane gharapara hI nayA mandira vanavA kara, naI mUrtiyA~ sthApita karAkara baDe-vaDe mele pratiSThAe~ gvA kara tathA gajaratha calA kara siMghaI, savAI siMghaI athavA zrImanta jaisI padaviyA~ prApta karanekI lAlasA na satAtI to devagaDhake madira - mUrtiyoko abhI taka isa durdazAkA bhoga karanA na paDatA - unakA kabhIkA uddhAra ho gayA hotA / jainiyokA prativarSa nayenaye maMdira - mUrtiyo ke nirmANa tathA mele pratiSThAdiko me lAkho rupayA kharca hotA hai / ve cAhate to isa rakamase ekahI varSa me parvata takako kharIda sakate the--- jIrNoddhArakI to hai ? paraMtu meM dekha rahA hU~ jainiyokA apane isa bahuta hI kama dhyAna hai / jisa kSetra para 200 ke lekha pAye gaye ho, 157 jiname se aitihAsika mahatva rakhate ho aura uname jainiyo ke itihAsakI pracura sAmagrI bharI huI ho usa kSetrake viSayame jainiyokA yaha upekSAbhAva, niHsandeha bahuta hI khedajanaka hai / sAta varSa se kucha Upara hue java bhAI vizvambharadAsajo gArgIyane 'devagaDhake jainamaMdira' nAmakI eka pustaka bAta hI kyA vartavya kI ora karIba zilA Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagaDhake mandira mUrtiyoMkI durdazA 813 prakAzita karake isa viSayake Andolanako khAsa taurase janma diyA thaa| usa vaktase kabhI-kabhI ekAdha lekha jainamitrAdikame prakAzita ho jAtA hai aura usame prAya: ve ho bAteM Age-pIche athavA saMkSipta karake dI huI hotI haiM jo ukta pustakame saMgrahIta haiM / aura isase yaha jAnA jAtA hai ki devagaDha tIrthoddhAra-phaDane grAmameM eka dharmazAlA banavAne tathA madirome jor3iyAM caDhavAne ke atirikta abhI taka isa viSaya meM aura koI khAsa pragati nahIM kI-vaha madira-mUrtiyoke itihAsAdi-sambandhameM bhI koI vizeSa khoja nahI kara sakA aura na una saba zilAlekhokI kApI prApta karake unakA pUrA paricaya hI samAjako karA sakA hai jo gavarnameNTa ko isa kSetraparase upalabdha hue haiM aura jinamese 157 kA sakSipta paricaya bhI sarakArI riporTa meM diyA huA batalAyA jAtA hai| koI khAsa riporTa bhI usakI abhI taka dekhaneme nahI AI / isake sivAya gavarnameNTase likhA-paDhI karake isa kSetrako pUrNarUpase apane hastagata karaneke liye jo kucha sajjanokI yojanA huI thI unakI bhI koI riporTa Aja taka prakAzita nahI huI aura na yahI mAlUma par3A ki unhone isa viSayame kucha kiyA bhI hai yA ki nhiiN| tIrthakSetra-kameTIne bhI isa viSayame kyA mahatvakA bhAga liyA hai vaha bhI kucha mAlUma nahI ho skaa| hA~, brahmavArI zItalaprasAdajoko kucha TippaNiyose itanA AbhAsa jarUra milatA rahA hai ki abhI taka isa dizAme koI khAsa ullekhanIya kArya nahI huA hai| astu, aisI madagati, lAparvAhI aura avyavasthita rUpase kArya honekI hAlatame isa kSetrake zIghra uddhArako kyA AzA kI jA sakatI hai aura usa uddhArakArya meM mahAyatA deneko bhI kisIko kyA vizeSa preraNA ho sakatI hai| Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 yugavIra-nivandhAvalI ataH samAjakA isa viSayame yaha khAsa kartavya hai ki vaha aba aura adhika samaya taka isa mAmaleko khaTAImeM na DAle rakkhe, use pUrNa udyogake sAtha gaharA Andolana karake aura acche utsAhI tathA kAryakuzala yogya purupokI yojanA-dvArA vyavasthita rUpase kAma kara zIghra hI isa kSetrake uddhAra-kAryako pUrA karanA caahiye| aisA na ho kahI vilambase dUsare madira bhI dharAzAyI ho jAyeM aura phira khAlI pachatAvA hI pachatAvA avaziSTa raha jAya / bundelakhaNDake bhAiyokI isa viSayameM khAsa jimmevArI hai aura isa kSetrakA abhI taka uddhAra na honekA khAsa kalaka bhI unhIke sira hai| ve yadi kucha samayake liye naye-naye maMdiroke nirmANa aura mele pratiSThAoko banda rakha kara isa ora apanI zakti lagAveM to isa kSetrakA uddhAra honeme kucha bhI dera na lge| tIrthakSetra-kameTIko bhI isa viSayame savizeSa rUpase dhyAna denA cAhiye aura yaha prakaTa kara denA cAhiye ki abhI taka isa dizAme kyA kucha kAravAI huI hai| 1. anekAnta varSa 1, kiraNa 2, disambara 1930 / Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~ca-gotrakA vyavahAra kahA~ ? : 5 : (dhavala siddhAntakA eka manoraJjaka varNana ) SaTkhaNDAgamake 'vedanA' nAmakA caturtha khaNDake caubIsa adhikAromese pAMcaveM 'payaDi' (prakRti) nAmaka adhikArakA varNana karate hue, zrIbhUtabalI AcAryane gotrakarma-viSayaka eka sUtra nimna prakAra diyA hai :___"godassa kammassa duve payaDIo uccAgodaM ceva NIcAgodaM ceva evadiyAo payaDIo // 129 // " zrIvIrasenAcAryane apanI dhavalA-TIkAme, isa sUtrapara jo TIkA likhI hai vaha baDI hI manorajaka hai aura usase aneka naInaI bAteM prakAzameM AtI haiM-gotrakarmapara to acchA khAsA prakAza paDatA hai aura yaha mAlUma hotA hai ki vIrasenAcAryake astitvasamaya athavA dhavalATIkA (dhavala siddhAnta) ke nirmANasamaya ( zaka saM0 738 ) taka gotrakarmapara kyA kucha Apatti kI jAtI thI ? apane pAThakoke sAmane vicArakI acchI sAmagrI prastuta karane aura unakI vivekavRddhike liye maiM use kramazaH yahAM denA cAhatA huuN| TIkAkA prArambha karate hue, sabase pahale yaha prazna uThAyA gayA hai ki-"uccairgotrasya kva vyApAraH ?'-arthAt UMca gotrakA vyApAra-vyavahAra kahA~ ?--kinhe uccagotrI samajhA jAya ? isake bAda praznako spaSTa karate hue aura usake samAdhAnarUpame jo-jo bAteM kahI jAtI haiM, unhe sadoSa batalAte hue jo kucha kahA gayA hai, vaha saba kramazaH isa prakAra hai : Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yunika 816 (1) "na tAvadrAjyAdilakSaNAyAM saMpati [ vyApAra. ], tasyAsaMtasamutpatteH " arthAt -- yadi rAjyAdi nakSaNavAlI sampadAke sAtha uccagovakA vyApAra mAnA jAya-- ai nampattizAliyoko hI uccagotrI kahA jAya to yaha bAta nahIM banatI, kyAki aisI nAniko namutpatti athavA samprApti nAtAvedanIya karmake nimitane tI upa usake sAtha koI sambandha nahIM hai / (2) "nApi patragrahaNa yogyatA utriNa kiyate. pacamAnagrahaNa-yogyanA devabhavyeSu ca navahaNa pratyayogyeSu uccairgAtrasya udayAbhAvaprasaMgAta |" arthAt yadi yaha kahA jAya ki uccagomake udayane grahaNakI yogyatA utpanna hotI hai aura isaliye jinama pacamahAnatoke grahaNakI yogyatA pAI jAya unheM hI uccagobhI samajhA jAya, to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoki aisA mAnanepara devome aura abhavyome jo ki pacamahAvrata-gahaNave 'ayogya hote hai, uccagonake udayakA abhAva mAnanA paDegA, parantu devoMke uccagotrakA udaya mAnA gayA hai aura abhavyo bhI usake udayakA niSedha nahI kiyA gayA hai | 6 (3 na samyagjJAnotpattau vyApAraH, jJAnAvaraNa-kSayopazama-sahAyasamyagdarzanatastadutpatte, tiryaknArakeSvapi uccairgAtraM tatra samyagjJAnasya sattvAt / " arthAt - yadi samyagjJAnakI utpatti ke sAthameM U~ca gotrakA vyApAra mAnA jAya - jo-jo samyagjJAnI ho unhe uccagotrI kahA jAya -- to yaha bAta bhI ThIka ghaTita nahI hotI, kyoki prathama to jJAnAvaraNa karmake kSayopazamavI sahAyatA - pUrvaka samyagdarzana se samyagjJAnakI utpatti hotI hai-- uccagotrakA udaya C Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 U~ca-gotrakA vyavahAra kahA~ ? 817 usakI utpattime koI kAraNa nahI hai| dUsare, tithaMca aura nArakiyome bhI samyagjJAnakA sadbhAva pAyA jAtA hai, taba uname bhI uccagotrakA udaya mAnanA par3egA aura yaha bAta siddhAntake viruddha hogI-siddhAntame nArakiyo aura tiyaMcoke nIca' gotrakA udaya batalAyA hai| (4) "nAdeyatve yazasi saubhAgye vA vyApArasteSAM nAmata slmutptteH|" arthAt-yadi Adeyatva, yaza athavA saubhAgyake sAthame uccagotrakA vyavahAra mAnA jAya-jo AdeyaguNase viziSTa ( kAntimAn ), yazasvI athavA saubhAgyazAlI ho unhe hI uccagotrI kahA jAya to yaha bAta bhI nahI banatI , kyoki ina guNokI utpatti Adeya, yaza. aura subhaga nAmaka nAmakarma, prakRtiyoke udayase hotI hai-uccagotra unakI utpattime koI kAraNa nahIM hai| (5) "nekSvAkukulAdyutpattau [vyApAraH], kAlpanikAnAM teSAM paramArthato'satvAd, viD-brAhmaNa-sAdhu (zUdre ? ) Svapi uccairgotrasyodayadarzanAt / " arthAt yadi ikSvAku-kulAdimeM utpanna honeke sAtha U~ca gotrakA vyApAra mAnA jAya--jo ina kSatriyakulome utpanna ho unhe hI uccagotrI kahA jAya--to yaha bAta bhI samucita pratIta nahI hotI, kyoki prathama to ikSvAku Adi kSatriyakula kAlpanika haiM, paramArthase (vAstavameM) unakA koI astitva nahI hai| dUsare, vaizyo, brAhmaNo aura zUdromeM bhI uccagotrake udayakA vidhAna pAyA jAtA hai| (6) 'na sampannebhyo jIvotpattau tadavyApAraH, mleccharAja samutpanna-pRthukasyApi uccaiotrodayaprasaMgAt / ' Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 gugara nigandhAvalI arthAt sampanna (mamRddha ) puruSorI utpanna honevAle jIyomai yadi uccagomA vyApAra mAnA jAya-samRddho evaM dhanADhayoko santAnako to uccagAmI kahA jAya to mnecha rAjAne utpanna hue pRphara bhI unyagotrakA udaya mAnanA paTegA-ora aisA mAnA nahIM jAnA / (pta sivAya, jo sampannoge utpanna na hora nirvanAme utpanna hoMge, unake uccagogakA nirgadha bhI karanA paDegA, aura yaha bAta siddhAntake viraddha jaaygii|) (7) "nA'NuvatibhyaH samutpattI tadvyApAra- devapyApapAdi kepu uccagA~ghodayasya asatyaprasaMgAt , nAbheyazca (sya ? ) nIcargApratApattecA " / arthAt-aNuvratiyose utpanna hone vAle vyaktioMmeM yadi uccagotrakA vyApAra mAnA jAya-aNunatiyoko santAnoko hI uccagonI kahA jAya-to yaha bAta bhI sughaTita nahI hotI, kyoki aisA mAnane para devomeM, jinakA janma opapAdika hotA hai aura jo aNuvratiyote paidA nahIM hote, uccagotrake udayakA abhAva mAnanA paDegA, aura sAtha hI nAbhirAjAke putra zrIRSabhadeva ( AditIrthakara )ko bhI nIcagotrI batalAnA paDegA, kyoki nAbhirAjA aNuvratI nahI the- usa samaya to vratokA koI vidhAna bhI nahIM ho pAyA thaa| (8) "tato nipphalamuccairgAvaM tata eva na tasya karmatvamapi, tadabhAvena nIcaiA~vamapi yoranyonyAvinAbhAvitvAt, tato gotrakarmAbhAva iti / " 13 ye sava avataraNa aura Ageke avataraNa bhI ArAke jaina-siddhAnta bhavanakI pratise liye gaye haiN| Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~ca-gotrakA vyavahAra kahA~ ? 819 arthAt - java ukta prakArase uccagotrakA vyavahAra kahI ThIka baiThatA nahI, taba uccagotra niSphala jAna paDatA hai aura isIlie usake karmapanA bhI kucha banatA nahI / uccagotrake abhAvase nIca gotrakA bhI abhAva ho jAtA hai, kyoki donome paraspara avinAbhAva sambandha hai - ekake binA dUsarekA astitva banatA nahI / aura isaliye gotrakarmakA hI abhAva siddha hotA hai / isa taraha gotrakarmapara ApattikA yaha 'pUrvapakSa' kiyA gayA hai, aura isase spaSTa jAnA jAtA hai ki gotrakarma athavA usakA U~ca-nIca vibhAga Aja hI kucha ApattikA viSaya banA huA nahI hai, balki Ajase 1100 varSase bhI adhika samaya pahalese vaha ApattikA viSaya banA huA thA - gotrakarmAzrita U~ca-nIcatA para loga taraha-taraha kI AzakAe~ uThAte the aura isa bAtako jAnane ke lie baDe hI utkaNThita rahate the ki gotrakarmake AdhArapara kisako UMca aura kisako nIca kahA jAya ? - usakI koI kasauTI mAlUma honI cAhie / pAThaka bhI yaha jAnane ke lie baDe utsuka hoge ki Akhira vIrasenAcArya - ne apanI dhavalA - TIkAme, ukta pUrvapakSakA kyA 'uttarapakSa' diyA hai aura kaise una pradhAna ApattiyokA samAdhAna kiyA hai jo pUrvapakSake AThaveM vibhAga me khaDI kI gaI haiM / ata maiM bhI aba usa uttarapakSako prakaTa karaneme vilamba karanA nahI cAhatA / pUrva-pakSake AThaveM vibhAgame jo ApattiyAM khar3I kI gaI haiM ve sakSepataH do bhAgome bAMTI jA sakatI haiM - eka to U~ca gotrakA vyavahAra kahI ThIka na bananese U~ca gotrakI niSphalatA aura dUsarA gotrakarmakA abhAva | isIlie uttarapakSako bhI do bhAgo Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( yugavIra niva me vAMTA gayA hai, pichale bhAgakA uttara pahale aura pUrva vibhAgakA uttara vAdako diyA gayA hai aura vaha saba kramaza: isa 820 prakAra hai : - (1) "[iti] na, jinavacanasyA'satyatvavirodhAt nahirodho'pi tatra tatkAraNAbhAvato'vagamyate / na ca kevaladhAnavipayIsteSvartheSu saphalevapi rajojuSAM dhAnAni pravartante yenA'nupalaM bhAjjinavacanasyA'pramANancamucyeta / " arthAt ina prakAra gotrakarmakA abhAva kahanA ThIka nahI hai, kyoki gotrakarmakA nirdeza jinavacana dvArA huA hai aura jinavacana asatyakA virodhI hai / jinavacana asatyakA virodhI hai, yaha bAta itane parase hI jAnI jA sakatI hai ki usake vaktA zrIjinendradeva aise Apta-puruSa hote haiM jiname asatyake kAraNabhUta rAga-dveSajohAdika dopokA sadbhAva hI nahI rahatA / jahA~ asatya kathanakA koI kAraNa hI vidyamAna na ho vahAMte asatyakI utpatti bhI nahI hosakatI, aura isaliye jinendrakathita gotrakarmakA astitva jarUra hai | inake sivAya, jo bhI padArtha kevalajJAnake viSaya hote haiM una sabame rAgIjIvoMke jJAna pravRtta nahI hote, jisase unhe unakI upalabdhi na honepara jinavacanako apramANa kahA jAsake / ** jaisA ki 'dhavalA' ke hI prathama khaNDame uddhRta nimna vAkyoMse prakaTa hai : bhAgamo hyaptivacana prApta dopakSayaM vidu' / tyaktadoSo'nRta vAkya na brUyAdedhvasaMbhavAt // rAgAdvA dvepAhA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite dopAstasyAnRtakaraNaM nAsti || Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~ca gotrakA vyavahAra kahA~ 1 821 arthAt kevalajJAnagocara kitanI hI vAteM aisI bhI hotI haiM jo chadmasthoke jJAnakA viSaya nahI bana sakatI, aura isalie rAgAkrAnta chadmasthoko yadi unake astitvakA spaSTa anubhava na ho sake to itaneparase hI unhe apramANa yA asatya nahIM kahA jA sktaa| (2) 'na ca niSphalaM | uccaiH] gotraM, dIkSAyogyasAdhvA cArANAM sAdhvAcAraiH kRtasamvandhAnAmAryapratyayAbhidhAnavyahAra-nivandhanAnAM puruSANAM saMtAnaH uccairgotram / tatrotpattihetukamapyuccaigotram / na cA'tra pUrvoktadopAH saMbhavanti virodhAt / tadvIparIta nIcairgotram / eva gotrasya dve eva prakRtI bhvtH|" arthAt--uccagotra niSphala nahI hai, kyoki una puruSoMkI santAna uccagotra hotI hai jo dIkSA-yogya sAdhuAcArose yukta ho, sAdhu-AcAravAloke sAtha jinhone sambandha kiyA ho, tathA AryAbhimata nAmaka vyavahArose jo baMdhe ho| aise puruSoke yahA~ utpattikA--unakI santAna bananekA-jo kAraNa hai vaha bhI uccagotra hai / gotrake isa svarUpakathaname pUrvokta doSokI sabhAvanA nahIM hai, kyoki isa svarUpake sAtha una dopokA virodha hai-uccagotrakA aisA svarUpa athavA aise puruSokI santAname uccagotrakA vyavahAra mAnalenepara pUrva-pakSame udbhUta kiye hue doSa nahI bana sakate / uccagotrake viparIta nIcagotra hai-jo loga ukta puruSokI santAna nahI hai athavA unase viparIta AcAra-vyavahAra-vAlokI santAna haiM ve saba nIcagotra-pada ke vAcya haiM, aise logome janma leneke kAraNabhUta karmako bhI nIcagotra kahate haiN| isa taraha gotrakarmakI do hI prakRtiyA~ hotI haiN| yaha uttarapakSa pUrvapakSake mukAbaleme kitanA sabala hai, kahA~ Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 yugavIra-nivandhAvalI taka viSayako spaSTa karatA hai aura kisa hada taka santoSajanaka hai, ise sahRdaya pAThaka eva vidvAna mahAnubhAva svayaM anubhava kara sakate haiN| mai to, apanI samajhake anusAra, yahA~para sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki isa uttara-pakSa kA pahalA vibhAga to bahuta kucha spaSTa hai| gotrakarma jinAgamakI khAsa vastu hai aura usakA vaha upadeza jo ukta mUlasUtrame saMniviSTa hai, avicchinna RSi-paramparAse barAbara calA AtA hai| jinAgamake upadeSTA jinendradeva-bha0 mahAvIra-rAga, dveSa, moha aura ajJAnAdi dopose rahita the| ye hI doSa asatyavacanake kAraNa hote haiM / kAraNake abhAvame kAryakA bhI abhAva ho jAtA hai, aura isalie sarvajJa-vItarAga-kathita isa gotrakarmako asatya nahI kahA jAsakatA, na usakA abhAva hI mAnA jAsakatA hai| kama-se-kama Agama-pramANa-dvArA usakA astitva siddha hai| pUrvapakSame bhI usake abhAvapara koI vizeSa jora nahI diyA gayA mAtra uccagotrake vyavahArakA yatheSTa nirNaya na ho sakaneke kAraNa ukatAkara athavA AnuSaMgika rUpase gotrakarmakA abhAva batalA diyA gayA hai| isake liye jo dUsarA uttara diyA gayA hai vaha bhI ThIka hI hai| niH sandeha, kevalajJAna-gocara kitanI hI aisI sUkSma bAteM bhI hotI haiM jo laukika jJAnokA viSaya nahI ho sakatI athavA laukika sAdhanose jinakA ThIka bodha nahI hotA, aura isaliye apane jJAnakA viSaya na hone athavA apanI samajha me ThIka na baiThaneke kAraNa hI kisI vastu-tatvake astitvase inakAra nahI kiyA jaasktaa| ___ hA~, uttarapakSakA dUsarA vibhAga mujhe bahuta kucha aspaSTa jAna par3atA hai| usame jina puruSokI saMtAnako uccagotra nAma diyA gayA hai unake vizeSaNoparase unakA ThIka spaSTIkaraNa nahI Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U~ca-gotrakA vyavahAra kahA~ ? 823 -- hotA - yaha mAlUma nahI hotA ki - 1 dIkSAyogya sAdhuAcArose kaunase AcAra vizeSa abhipreta haiM ? 2 'dIkSA' zabdase muni dIkSAkA hI abhiprAya hai yA zrAvakadIkSAkA bhI ? - kyoki pratimAo ke atirikta zrAvako ke bAraha vrata bhI dvAdazadIkSA - bheda kahalAte haiM, 3 sAdhu AcAravAloke sAtha sambandha karanekI jo bAta kahI gaI hai vaha unhI dIkSAyogya sAdhu AcAravAlose samvandha rakhatI hai yA dUsare sAdhu AcAravAlose ? 4 sambandha karanekA abhiprAya vivAha sambandhakA hI hai yA dUsarA upadeza, sahanivAsa, sahakArya aura vyApArAdikA sambandha bhI usame zAmila hai ? 5 AryAbhimata athavA AyaM pratyayAbhidhAna nAmaka vyavahArose kaunase vyavahArokA prayojana hai ? 6 aura inavizeSaNo kA ekatra samavAya honA Avazyaka hai athavA pRthaka-pRthak bhI ye ye uccagotrake vyajaka haiM ? jabataka ye saba bAteM spaSTa nahI hotI, tabataka uttarako santoSajanaka nahI kahA jA sakatA, na usase kisIkI pUrI tasallI ho sakatI hai aura na ukta prazna hI yatheSTa rUpame hala ho sakatA hai / sAthahI isa kathana kI bhI pUrI jA~ca nahI ho sakatI ki 'gotrake isa svarUpa - kathaname pUrvokta doSokI sambhAvanA nahI hai / ' kyoki kalpanAdvArA jaba ukta bAtokA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai to ukta svarUpa- kathana me kitane hI doSa Akara khar3e ho jAte haiM / udAharaNa ke lie yadi jaisA ki tattvArthaM zlokavArtikame diye hue zrIvidyAnanda AcArthake nimna vAkya se prakaTa haiM :--- " tena gRhasthasya pacANuvratAni saptazIlAni guNavrata zikSAtrata vyapadezabhAJjIti dvAdazadIkSAbhedAH samyaktapUrvakAH sallekhanAntAzca mahAvrata-tacchIlavat / " Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 yugavIra-nivandhAvalI 'dIkSA' kA abhiprAya munidIkSAkA hI liyA jAya to devIko uccagotrI nahIM kahA jAyagA, kisI puruSakI santAna na hokara ' aupapAdika janmavAle honese bhI ve uccagotrI nahIM rhege| yadi zrAvakake vrata bhI dokSAmeM zAmila hai to tiyaMca pazu bhI uccagotrI ThahareMge, kyoki ve bhI zrAvakake vrata dhAraNa karaneke pAtra kahe gae haiM aura aksara zrAvakake vrata dhAraNa karate Ae haiN| tathA deva isase bhI uccagotrI nahI rahege, kyoki unake kisI prakArakA vrata nahI hotA-ve avatI kahe gae haiN| yadi sambandha kA abhiprAya vivAha-sambandhase hI ho, jaisA ki mlecchakhaNDose Ae hue mlecchokA cakravartI Adike sAtha hotA hai aura phira ve mleccha munidIkSA takake pAtra samajhe jAte haiM, taba bhI devatAgaNa uccagotrI nahI rahege, kyoki unakA vivAha sambandha aise dIkSAyogya sAdhvAcAroke sAtha nahI hotA hai| aura yadi sambandhakA abhiprAya upadeza Adi dUsare prakArake sambandhose ho to zaka, yavana, zavara, puliMda aura cANDAlAdikakI to bAta hI kyA ? tithaMca bhI uccagotrI ho jAyaMge, kyoki ve sAdhvAcAroke sAtha upadezAdike sambandhako prApta hote haiM aura sAkSAt bhagavAn ke samavasaraNa meM bhI pahu~ca jAte haiN| isa prakAra aura bhI kitanI hI ApattiyAM khaDI ho jAtI hai / AzA hai vidvAn loga zrIvIrasenAcArya ke ukta svarUpaviSayaka kathanapara gaharA vicAra karake una chaho bAtokA spaSTIkaraNa karane AdikI kRpA kareMge, jinakA Upara ullekha kiyA gayA hai, jisase yaha viSaya bhalI prakAra prakAzame A sake aura ukta praznakA saboke samajhame Ane yogya hala ho sake / ' 1 anekAnta varSa 2, kiraNa 2, tA0 31-11-1938 Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahattvakI praznottarI prazna-sasArame sAra kyA hai ? uttara-manuSya hokara tatvajJAnako prApta karanA aura sva-parake hitasAdhaname sadA udyamI rahanA / prazna-saMsArako baDhAnevAlI bela kauna-sI hai ? uttr-aashaa-tRssnnaa| prazna-sasArame pavitra kauna hai ? uttara-jisakA mana zuddha hai| prazna-paDita kauna hai ? uttara-jo heya-upAdeyake jJAnako liye hue vivekI hai| prazna-baDe luTere kauna haiM ? uttara-indriya-viSaya, jo AtmAke jJAna-vairAgyAdi dhanako lUTa rahe haiN| prazna-baDA bairI kauna hai ? uttara-Alasya-anudyoga, jisake kAraNa AtmA vikasita nahI ho pAtA aura na bhale prakAra jI sakatA hai| prazna-zUravIra kauna hai ? uttara-jisakA citta striyoke locana-bANo ( kaTAkSo) se vyathita nahIM hotA / prazna-andhA kauna hai ? uttara-jo na karane yogya kAryake karane meM lIna hai| prazna-baharA kauna hai ? uttara-jo hitakI bAteM nahI suntaa| Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 yugavIra-nibandhAvalI prazna-~-gUMgA kona hai ? uttara-jo samaya para priya vacana bolanA nahIM jaantaa| prazna-andhese bhI andhA kauna hai ? uttara-jo rAgI hai--kisI vipayameM Asakta hokara viveka zUnya ho gayA hai| prazna-jAgatA kona hai ? uttara-jo vivekI hai-bhale-bureko pahacAnatA hai ? prazna-sotA kauna hai ? uttara-jo mUDhatAko apanAye rakhatA hai aura AtmAme vivekako jAgrata nahI hone detaa| prazna-pUjya kauna hai ? uttara-jo saccAritravAn hai / prazna-daridratA kyA cIja hai ? uttara-asatoSakA nAma daridratA hai, jahAM saMtoSa hai vahA~ daridratAkA nAma nhii| prazna-naraka kyA hai ? uttara-parAdhInatAkA nAma naraka hai / prazna--mitra kauna hai ? uttara-jo pApome pravRtta hone athavA kumArgame jAnese rokatA hai| prazna-manuSyakA asalI AbhUSaNa kyA hai ? uttara-pavitra AcAra-vicArarUpa zIla / prazna-vANIkA bhUSaNa kyA hai ? uttara--satyatAke sAtha priya bhASaNa / prazna---asalI maraNa kauna-sA hai ? Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahattvakI praznottarI 827 uttara-mUrkhatA, jisame AtmAke jJAna guNakA tirobhAva ho jAtA hai| prazna-kiname sadA upekSAbhAva rakhanA cAhiye ? uttara-durjanome, parastriyome aura parAye dhaname / prazna-kisako apanI pyArI sahacarI vanAnA cAhiye ? uttara-dayA, cAturI aura maitriiko| prazna-kaNThagata prANa hone para bhI kisake supurda apaneko nahI karanA cAhiye ? uttara-mUrkha ke, viSAdayuktake, abhimAnIke aura kRtaghnake / prazna-dhana honepara zocanIya kyA hai ? uttr-kRpnntaa| prazna-dhanakI atyanta kamI (nirdhanatA ) honepara prazasanIya kyA hai ? uttr-udaartaa| prazna-cintAmaNike samAna durlabha kyA hai ? uttara-priyavAkyasahita dAna, garvarahita jJAna, kSamAyukta zUratA aura dAna sahita lakSmI, ye cAra kalyANakArI cIjeM atyanta durlabha haiM 18 anekAnta varSa 5, kiraNa 1-2, mArca 1943 / ** yaha praznottarI amoghavarSakI 'praznottara-ratnamAlikA' saskRtake AdhArapara naye Dhagase sakalita kI gii| Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAlonI aura merA vicAra-patra :7 : Ajakala jaina-jIvanakA dina-para-dina hrAsa hotA jA rahA hai, jainatva prAyaH dekhaneko nahI milatA-kahI-kahI aura kabhI-kabhI kisI adhere koneme juganUke prakAzakI taraha usakI kucha jhalakasI dIkha par3atI hai / jaina-jIvana aura ajaina-jIvaname koI spaSTa antara najara nahIM AtA / jina rAga-dvepa, kAma-krodha, chala-kapaTa, jhUTha-phareva, dhokhA-jAlasAjI, corI-sInAjorI, atitRSNA, vilAsatA, numAizIbhAva aura viSaya tathA parigrahalolupatA mAdi doSose ajaina pIDita hai, unhIse jaina bhI satAye jA rahe haiN| dharmake nAmapara kiye jAnevAle kriyAkANDome koI prANa mAlUma nahI hotA, adhikAzame jAnApUrI, lokadikhAvA athavA dambhakA hI sarvatra sAmrAjya jAna paDatA hai| mUlame vivekake na rahanese dharmakI sArI imArata DAvADola ho rahI hai| jaba dhArmika hI na rahe taba dharma kisake AdhArapara raha sakatA hai ? svAmI samantabhadrane kahA bhI hai ki--'na dharmodhAmivinA' / ata. dharmakI sthiratA aura usake lokahita-jaise zubha pariNAmoke liye sacce dhArmikokI utpatti aura sthitikI ora savizeSarUpase dhyAna diyA hI jAnA cAhiye, isameM kisIko bhI vivAdake liye sthAna nahIM hai| parantu Aja dazA ulaTI hai----isa ora prAya kisokA bhI dhyAna nahI hai| pratyuta isake dezame jaisI kucha ghaTanAe~ ghaTa rahI haiM aura usakA vAtAvaraNa jaisA kucha kSubdha aura dUSita ho rahA hai usase dharmake prati logokI azraddhA baDhatI jA rahI hai, kitane hI dhArmika saskArose zUnya jana-mAnasa usakI Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 829 jaina kAlonI aura merA vicAra-patra bagAvata para tule hue haiM aura bahutokI svArthapUrNa bhAvanAe~ evaM avivekapUrNa svacchanda-pravRttiyA~ use tahasa-nahasa karaneke liye utArU haiM, aura isa taraha ve apane tathA use dezake patana evaM vinAzakA mArga Apa hI sApha kara rahe haiN| yaha saba dekhakara bhaviSyakI bhayaGkaratAkA vicAra karate hue zarIrapara rogaTe khaDe hote haiM aura samajhame nahIM AtA ki taba dharma aura dharmAyatanokA kyA' bnegaa| aura unake abhAvameM mAnava-jIvana kahA~ taka mAnavajIvana raha sakegA / / dUSita zikSA praNAlIke zikAra bane hue saskAravihIna janayuvakokI pravRttiyA~ bhI Apattike yogya ho calI hai-ve bhI pravAhame bahane lage haiM, dharma aura dharmAyatanoparase unakI zraddhA uThatI jAtI hai, ve apane liye unakI jarUrata hI nahI samajhate, AdarzakI thothI bAto aura thothe kriyAkANDose ve Uba cuke haiM, unake sAmane dezakAlAnusAra jaina-jIvanakA koI jIvita Adarza nahI hai, aura isaliye ve idhara-udhara bhaTakate hue jidhara bhI kucha AkarpaNa pAte haiM udharake hI ho rahate hai| jainadharma aura samAja ke bhaviSyakI dRSTise aise navayuvakokA sthitikaraNa bahuta hI Avazyaka hai aura vaha tabhI ho sakatA hai jaba unake sAmane harasamaya jaina-jIvanakA jIvita udAharaNa rhe| isake liye eka aisI jainakAlonI--jainavastIke basAnekI baDI jarUrata hai jahA~ jaina-jIvanake jIte jAgate udAharaNa maujUda ho--cAhe ve gRhastha athavA sAdhu kisI bhI vargake prANiyoke kyo na ho, jahA~ para sarvatra mUrtimAna jainajIvana najara Ae aura usase dekhanevAloko janajIvanakI sajIva preraNA mile, jahA~kA vAtAvaraNa zuddha-zAta-prasanna aura jainajIvanake anukUla athavA usame saba prakArase sahAyaka ho, jahA~ prAyaH aise hI Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra - nivandhAvalI sajjanokA adhivAsa ho jo apane jIvanako jainajIvana ke rUpameM DhAlaneke liye utsuka ho, jahA~para adhivAsiyokI prAya: sabhI jarUratoko pUrA karanekA samucita prabandha ho aura jIvanako U~cA uThAna ke yathAsAdhya sabhI sAdhana juTAye gaye ho, jahA~ ke adhivAsI apaneko eka hI kuTumbakA vyakti samajheM, eka hI pitAkI santAna ke rUpa meM anubhava kareM, aura eka dUsare ke dukhasukhame barAbara sAthI rahakara pUrNarUpa se sevAbhAvako apanAe~ tathA kisIko bhI usake kaSTame yaha mahasUsa na hone deveM ki vaha vahA~ para akelA hai / 830 samaya- samayapara bahuta se sajjanoke hRdaya meM dhArmika jIvanako apanAnekI tarageM uThA karatI haiM aura kitane hI sadgRhastha apanI gRnasthIke kartavyoko bahuta kucha pUrA karaneke bAda yaha cAhA karate haiM ki unakA zeSa jIvana riTAyarDarUpameM kisI aise sthAnapara aura aise satsaGgame vyatIta ho jisase ThIka-ThIka dharmasAdhana aura loka sevA dono hI kArya bana sakeM / parantu jaba ve samAjame usakA koI samucita sAdhana nahI pAte aura AsapAsakA vAtAvaraNa unake vicAroke anukUla nahI hotA taba ve yo hI apanA mana masosakara raha jAte haiM - samartha hote hue bhI bAhya paristhitiyo ke vaza kucha bhI kara nahI pAte, aura isa taraha unakA zeSa jIvana idhara udharake dhandhome pha~se rahakara vyarthahI calA jAtA hai / aura yaha ThIka hI hai, bojame aura acchA phaladAra vRkSa bananekI zaktike hote hue bhI use yadi samayapara miTTI pAnI aura havA AdikA samucita nimitta nahI milatA to usame akura nahI phUTatA aura vaha yo hI jIrNazIrNa hokara nakArA ho jAtA hai / aisI hAlata me samAjakI akurita hone Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAlonI aura merA vicAra patra zaktiyoko saphala banAne athavA unase yatheSTa kAma leneke liye sayogoko milAne aura nimittoko joDanekI baDI jarUrata rahatI hai| isa dRSTise bhI jainakAlonIkI sthApanA samAjake liye bahuta lAbhadAyaka hai aura vaha bahutoko sanmArgapara lagAne athavA unakI jIvanadhArAko samucitarUpase badalaneme sahAyaka ho sakatI hai| kucha varSa hue, jaba bAbU choTelAlajI jaina kalakattA madrAsaprAntastha Arogyavaramke seniToriyamame apanI cikitsA karA rahe the, usa samaya vahA~ ke vAtAvaraNa aura IsAI sajjanoke premAlApa eva sevAkAryose ve bahuta hI prabhAvita hue the / sAtha hI yaha mAlUma karake ki IsAIloga aisI sevA-sasthAo tathA AkarSaka rUpame pracura sAhityake vitaraNa-dvArA jahA~ apane dharmakA pracAra kara rahe haiM vahAM mAsAhArako bhI kAphI prottejana de rahe haiM, jisase Azcarya nahI jo nikaTa bhaviSyame sArA vizva mAsAhArI ho jAya, aura isaliye unake hRdayame yaha cintA utpanna huI ki yadi jainI samayapara sAvadhAna na hue to asabhava nahI ki bhagavAna mahAvIrakI nirAmipa-bhojanAdi-sambandhI sundara dezanAopara pAnI phira jAya aura vaha ekamAtra pothIpatrokI hI bAta raha jAya / isI cintAne jainakAlonIke vicArako unake mAnasame janma diyA aura jise unhone janavarI san 1945 ke patrameM mujhapara prakaTa kiyaa| usa patrake uttarame 27 janavarI mAghasudI 14 zanivAra san 1945ko jo patra dehalIse unhe maiMne likhA thA vaha aneka dRSTiyose pAThakoke jAnane yogya hai| bahuta sambhava hai ki bAbU choTelAlajIko lakSyakarake likhA gayA yaha patra dUsare hRdayoko bhI apIla kare aura unamese koI Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 yugavIra - nivandhAvalI mAIkA lAla aisA nikala Ave jo eka uttama jainakAlonI kI yojanA evaM vyavasthAke liye apanA saba kucha arpaNa kara deve, aura isa taraha vIrazAsanakI jar3oko yugayugAntara ke liye sthira karatA huA apanA eka amara smAraka kAyama kara jAya / iso saduddezyako lekara Aja ukta patra nIce prakAzita kiyA jAtA hai / yaha patra eka baDe patrakA madhyamAMza hai, jo monake dina likhA gayA thA, usa samaya jo vicAra dhArA- pravAharUpase Ate gaye unhIko isa patrame aGkita kiyA gayA hai aura unhe aGkita karate samaya aisA mAlUma hotA thA mAnoM koI divyazakti mujhase vaha saba kucha likhA rahI hai / maiM samajhatA hU~ isameM janadharma, samAja aura lokakA bhArI hita sannihita hai / jainakAlonI-viSayaka patra " jainakAlonI Adi sambandhI jo vicAra Apane prastuta kiye haiM ora bAbU ajitaprasAdajI bhI jinake liye preraNA kara rahe haiM ve saba ThIka haiM / jainiyome sevAbhAvakI spiriTako protta ejana dene aura ekavarga sacce jainiyo athavA vIrake sacce anuyAyiyoko taiyAra karaneke lie aisA honA hI cAhie / parantu ye kAma sAdhAraNa bAteM banAnese nahI ho sakate, inake liye apaneko homa denA hogA, dRDhasaGkalpake sAtha kadama uThAnA hogA, 'kArya sAdhayiSyAmi zarIraM pAtayiSyAmi vA' kI nItiko apanAnA hogA, kisI ke kahane-sunane athavA mAnApamAnakI koI parvAha nahI karanI hogI aura apanA dukha-sukha Adi saba kucha bhUla jAnA hogA / ekahI dhyeya ora ekahI lakSyako lekara varAvara Age baDhanA hogaa| tabhI ruDhiyokA gar3ha TUTegA, dharmake Asanapara jo rUDhiyoM AsIna hai unheM Anana chor3anA par3egA aura Metabo Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 jaina kAlonI aura merA vicAra - patra 833 hRdayopara anyathA saskArokA jo khola caDhA huA hai vaha saba cUracUra hogA / aura tabhI samAjako vaha dRSTi prApta hogI jisase vaha dharmake vAstavika svarUpako dekha skegii| apane upAsya devatAko ThIka rUpame pahacAna sakegI, usakI zikSAke marmako samajha sakegI aura usake AdezAnusAra calakara apanA vikAsa siddha kara skegii| isa taraha samAjakA rukha hI palaTa jAyegA aura vaha sacce arthome eka dhArmika samAja aura eka vikAsonmukha Adarza samAja bana jAyagA / aura phira usake dvArA kitanokA utthAna hogA, kitanokA bhalA hogA, aura kitanokA kalyANa hogA, yaha kalpanAke bAharakI bAta hai / itanA vaDA kAma kara jAnA kucha kama zreya, kama puNya athavA kama dharmakI bAta nahI haiM / yaha to samAjabharake jIvanako uThAnekA eka mahAna Ayojana hogA / isake liye apaneko bIjarUpa meM prastuta kIjiye / mata sociye ki maiM eka choTAsA vIja hU~ / bIja jaba eka lakSya hokara apaneko miTTI me milA detA hai, galA detA aura khapA detA hai, tabhI cahu~ orase anukUlatA usakA abhinandana karatI hai aura usase vaha lahalahAtA paudhA tathA vRkSa paidA hotA hai jise dekhakara duniyA~ prasanna hotI hai, lAbha uThAtI hai AzIrvAda detI hai, aura phira usase svata. hI hajAro bIjokI naI sRSTi ho jAtI hai / hame vAkpaTu na hokara kAryapaTu honA cAhiye, AdarzavAdI na banakara Adarzako apanAnA cAhiye aura utsAha 'tathA sAhasakI vaha agni prajvalita karanI cAhiye jisame sArI nirbalatA aura sArI kAyaratA bhasma ho jAya / Apa yuvA haiM, dhanADhya haiM, dhanase alipta haiM, prabhAvazAlI haiM, gRhastha ke bandhana se mukta hai aura sAtha hI zuddhahRdaya tathA vivekI hai, phira Apake liye duSkara kArya kyA ho sakatA hai ? thoDI-sI svAsthyakI T " Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 yugavIra - nibandhAvalI kharAbI se nirAza hone jaisI bAteM karanA Apako zobhA nahIM detA / Apa phalakI AturatAko pahale se hI hRdayame sthAna na dekara dRDha saGkalpa aura Full will power ke sAtha khaDe ho jAiye, sukhI ArAma talaba jaise-- jIvanakA tyAga kIjiye aura kaSTasahiSNu baniye, phira Apa dekheMge asvasthatA apane Apa hI khisaka rahI hai ora Apa apane zarIra me naye teja, naye bala aura naI sphUrtikA anubhava kara rahe hai / dUsaroke utthAna aura dUsaroke jIvanadAnakI saccI sakriya bhAvanAe~ kabhI niSphala nahI jAtI- unakA vidyutakA-sA asara hue binA nahI rahatA / yaha hamArI azraddhA hai athavA AtmavizvAsakI kamI hai jo hama anyathA kalpanA kiyA karate haiM / mere khayAlame to jo vicAra paristhitiyo ko dekha kara Apake hRdayameM utpanna huA hai vaha bahuta hI zubha hai, zreyaskara hai aura use zIghra hI kAryame pariNata karanA cAhiye / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ jaina kAlonIke liye rAjagRha tathA usake AsapAsakA sthAna bahuta uttama hai / vaha kisI samaya eka bahuta bar3A samRddhizAlI sthAna rahA hai, usake prakRttipradatta cazme - garma jalake kuNDa - apUrva hai / svAsthyakara hai, aura janatAko apanI ora AkarSita kiye hue hai / usake pahADI dRzya bhI bar3e manohara haiM aura aneka prAcIna smRtiyo tathA pUrva gauravako gAthAoko apanI goda me liye hue hai / svAsthyakI dRSTise yaha sthAna burA nahI hai / svAsthya sudhAra ke liye yahA~ loga mahIno Akara Thaharate hai / varSARtume macchara sAdhAraNata. sabhI sthAnopara hote hai--yahAM ve koI vizeSarUpase nahI hote aura jo hote hai usakA bhI kAraNa saphAIkA na honA hai / acchI kAlonI basane aura saphAIkA samucita prabandha rahanepara yaha zikAyata bhI sahaja hI dUra Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAlonI aura merA vicAra - patra 835 ho sakatI hai| mAlUma huA ki yahA~ dariyAgame pahale maccharokA baDA upadrava thA / gavarnameMTane Uparase gaisa vagairaha chuDavAkara usako zAta kara diyA aura aba vaha baDI ronakapara hai aura vahA~ baDeas koThI - bagale tathA makAnAta aura bAjAra bana gae hai| aisI hAlata me yadi jarUrata par3I to rAjagRhame bhI vaise upAyose kAma liyA jA sakegA, parantu mujhe to jarUrata paDatI huI hI mAlUma nahI hotI / sAdhAraNa saphAIke niyamokA sakhanI ke sAtha pAlana karane aura karAne se hI saba kucha ThIka-ThIka ho jAyagA / ataH isI pavitra sthAnako phirase ujjIvita ( Relve ) karane kA zreya lIjiye, isIke punarutthAname apanI zaktiko lagAiye aura isIko jaina kAlonI banAiye / anya sthAnokI apekSA yahAM zIghra saphalatAkI prApti hogI / yahA~ jamInakA milanA sulabha hai aura kAlonI basAnekI sUcanAke nikalate hI Apake nakze Adike anusAra makAnAta banAnevAle bhI AsAnI se mila sakeMge aura usake liye Apako vizeSa cintA nahI karanI paDegI / kitane hI loga apanA riTAyarDa jIvana vahI vyatIta kareMge aura apane liye vahA~ makAnAta sthira kareMge / jisa sasthAkI buniyAda abhI kalakatte me DAlI gaI vaha bhI vahA~ acchI tarahase cala sakegI / kalakatte jaise baDe zaharokA moha choDiye aura ise bhI bhulA dIjiye ki vahA~ acche vidvAn nahI mileMge / jaba Apa kAlonI jaisA Ayojana kareMge taba vahA~ AvazyakatA ke yogya AdamiyokI kamI nahI rahegI / yaha hamArA kAma karanese pahalekA bhayamAtra hai | ataH aise bhayoko hRdayame sthAna na dekara aura bhagavAna mahAvIrakA nAma lekara kAma prArambha kara dIjiye / Apako jarUra saphalatA milegI ora yaha kArya Apake jIvanakA Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 yugavIra-nivandhAvalI eka amara kArya hogaa| maiM apanI zaktike anusAra hara tarahase isa kAryame ApakA hAtha baTAneke liye taiyAra huuN| vRddha ho / jAnepara bhI Apa mujhame isake liye kama utsAha nahIM paaeNge| janajIvana aura jainasamAjake utthAnake liye maiM ise upayogI samajhatA huuN| * lAlA jugalakizorajI ( kAgajI ) Adi kucha sajjanose jo isa viSayame bAtacIta huI to ve bhI isa vicArako pasanda karate haiM aura rAjagRhako hI isake liye sarvottama sthAna samajhate hai| isa sundara sthAnako choDakara hame dUsare sthAnakI talAzameM idhara-udhara bhaTakanekI jarUrata nhii| yaha acchA madhyasthAna hai-paTanA, ArA Adi kitanehI baDe-baDe nagara bhI isake AsapAsa haiM aura pAvApura Adi kaI tIrthakSetra bhI nikaTame haiM / ata. isa viSayame vizeSa vicAra karake apanA mata sthira kIjiye aura phira likhiye / yadi rAjagRhake liye ApakA mata sthira ho jAya to pahale sAhU zAntiprasAdajIko preraNA karake unhe vaha jamIdArI kharIdavAiye, jise ve kharIdakara tIrthakSetrako denA cAhate hai, taba vaha jamIdArI kAlonIke kAmame A skegii|' 1 anekAnta varSa 9, kiraNa 1, janavarI 1948 Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjameM sAhityika sadrucikA abhAva :8: jainasamAjame pUjA-pratiSThAo, mele-Thelo, mandira-mUrtiyoke nirmANa, mandirokI sajAvaTa aura tIrthayAtrA Adi jaise kAryoM meM jaisA bhAva aura utsAha dekhane meM AtA hai vaisA satsAhityake uddhAra aura nava-nirmANa jaise kAryoMme vaha nahI pAyA jaataa| vahA~ karoDo rupaye kharca hote haiM to yahAM unakA sahasrAza bhI nahI / isakA mUla kAraNa samAjame sAhityika sadrucikA abhAva hai aura usIkA yaha phala hai jo Aja hajAro grantha zAstrabhaDArokI kAlakoThariyome paDe hue apane jIvanake dina gina rahe haiMkoI unakA uddhAra karanevAlA nahI hai| yadi bhAgyase kisI sadgranyakA uddhAra hotA bhI hai jo vaha varSoM taka prakAzakoke ghara para paDA-paDA apane pAThakokA mu~ha johatA rahatA hai-usako jaldI kharIdanevAle nahI, aura isa bIcame kitanI hI granthapratiyokI jIvana-lIlAko dImaka tathA cUhe Adi samApta kara dete haiN| isI taraha samayakI pukAra aura AvazyakatAke anusAra navasAhityake nirmANameM bhI jainasamAja bahuta pIche hai / use patA hI nahI ki samaya kI AvazyakatAke anusAra nava-sAhityake nirmANakI kitanI adhika jarUrata hai-samayapara nadIke jalako naye ghaDeme bharanese vaha kitanA adhika grAhya tathA rucikara ho jAtA hai / kisI bhI deza tathA samAjakA utthAna usake apane sAhityake utthAnapara nirbhara hai| jo samAja apane satsAhityakA uddhAra tathA pracAra nahI kara pAtA aura na sphUrtidAyaka navasAhityake nirmANameM hI samartha hotA hai vaha mRtakake samAna hai aura Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 yugavIra-nivandhAvalI Ajake vizvakI dRSTime jInekA koI adhikAra nahIM hai| aisI hAlatame samAjako kAlake kisI bar3e prahArase pahale hI jAga jAnA cAhie aura apaneme sAhityika sadruciko jagAnekA pUrNa prayatna karanA cAhiye / isake liye zIghra hI saMgaThita hokara nimna kAryokA kiyA jAnA atyAvazyaka hai (1) apanA eka aisA bar3A granthasagrahAlaya dehalI jaise kendra sthAname sthApita kiyA jAya, jisame upalabdha sabhI jaina-granthokI eka-eka prati avazya hI sagRhIta rahe aura anusandhAnAdi kAryoMke liye upayukta dUsare granthokA bhI acchA saMgraha prastuta rhe| (2) mahatvake prAcIna jaina-granthoko zIghra hI mUlarUpameM prakAzita kiyA jAya, lAgatase bhI kama mUlyameM becA jAya aura aisA Ayojana kiyA jAya jisase baDe-baDe nagaro tathA zaharokI lAyabreriyo aura jenamandirome unakA eka-eka seTa avazya pahu~ca jaay| (3) upayogI grayokA hindI, agrejI Adi dezI-videzI bhASAome acchA anuvAda karA kara unhe saste mUlya dvArA khUba pracArame lAyA jAya aura aneka sAdhano dvArA loka-hRdayame unake paDhanekI ruci paidA kI jAya / (4) sadhe hue praur3ha vidvAno dvArA athavA acche pArakhI vidvAnokI dekha-rekhame aise naye sAhityakA nirmANa karAyA jAya jo jaina-sAhityake prati lokaruciko jAgRta kare, vidvAnokI upapatticakSu (samAdhAna dRSTi) ko khole, udAratAkA vAtAvaraNa utpanna kare aura lokame phailI huI tanvAdi-viSayaka bhUla-mrAntiyoko dUra karaneme samartha hove / aise sAhityako sarvatra sulabha karake aura bhI adhikatAke sAtha pracArame lAyA jAya / aisA sAhitya Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re samAjameM sAhityika sadrucikA abhAva 839 nirmANa karAneke liye kucha acche puraskArokI bhI yojanA karanI hogI, tabhI yatheSTa saphalatA mila skegii| (5) anekAntako sabhIke paDhane yogya jaina-samAjakA eka Adarzapatra banAyA jAya aura pracArako dvArA yathAsAdhya aisA yatna kiyA jAya ki koI bhI nagara-grAma, jahAM eka bhI ghara jainakA ho, usakI pahu~case bAhara na raha sake-vaha sabakI sevAma barAbara pahu~cA kre| ina saba kAryoMke sampanna hone para sAhityika ruci prabala vegase jAgRta ho uThegI aura taba samAja sahaja hI unnatike patha para agrasara hone lagegA / ata pUrI zakti lagAkara ina kAryoMko zIghra hI pUrA karanA cAhiye-bhale hI dUsare kAmoko kucha samayake liye gauNa karanA paDe / ' 1. anekAnta, varSa 11, kiraNa 12, maI 1953 / Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArakA adhyayana aura pravacana : : Ajakala jaina samAjame samayasArakA pracAra bar3ha rahA haijise dekho vahI samayasArakI svAdhyAya karanA tathA usake pravacanoko sunanA cAhatA hai / vAhya dRSTise bAta acchI haiburI nahI; parantu dekhanA yaha hai ki samayasArakA adhyayana kitanI gaharAI ke sAtha ho rahA hai ora usake pravacanomeM kyA kucha vizeSatA rahatI hai / bhAvukatA meM vaha jAnA tathA dUsaroko vahA denA aura bAta hai aura kisI viSaya ke ThIka marmako samajhanA - samajhAnA dUsarI bAta hai / kitane hI vidvAna to thoDA-sA adhyayana karate hI apaneko pravacanakA adhikArI samajhane lagate haiM aura lacchedAra bhASaNoko jhAr3akara lokakA anurajana karane me pravRtta ho jAte haiM, jinase bahuto kI gati "vAguccArotsavaM mAtra tatkriyA kartumakSamAH " jaisI hotI hai / itanA hI nahIM, balki ve isa granthapara TIkA-TippaNa taka likhakara use prakAzita karate-karAte hue bhI dekhane me Ate haiM / unheM isa bAtakI koI cintA nahI ki ve vaisA karaneke adhikArI bhI haiM yA ki nahI tathA apanI usa TIkAme koI ullekhanIya khAsa vizeSatA lA sake haiM yA ki nahI aura unake khudake Upara samayasArakA kitanA asara hai / hAlame aisI do eka TIkAoko dekhanekA mujhe avasara milA hai, parantu uname kucha vAkyoko idhara-udharase jyo-kA-tyo uThAkara yA kucha tor3a-maroDakara rakha dene aura piSTapeSaNa tathA yo hI baDhA-caDhAkara kahane ke sivA koI khAsa bAta prAyaH dekhane ko nahI milI / mUla gAthAoke pada-vAkyokI gaharAIme sthita arthako spaSTa karane athavA unake gupta rahasyako vivecana dvArA prakaTa karanekI uname koI khAsa ceSTA nahI pAI gii| aisI nagaNya Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArakA adhyayana aura pravacana 41 TIkAe~ prAyaH lokaiSaNAke vazavartI hokara likhI jAtI hai| jo sajjana lokaiSaNAke vazavartI nahIM haiM aura jinapara samayasArakA thoDA bahuta raMga caDhA huA hai ve varSoM pahale apane adhyayana, anubhava aura mananake balapara likhI gaI TIkAme apanA vizeSa kartRtva nahI samajhate aura Aja bhI, jabaki usa TIkAme sazodhana tathA parimArjanAdikA kAphI avasara mila cukA hai, aneka sat prareNAoMke rahate hue bhI use prakAzita karane meM hicakicAte haiN| mAno ve abhI bhI apanI usa TIkAko TIkApadake yogya na samajhate ho / aise sajjanome varNI zrIgaNezaprasAdajIkA nAma ullekhanIya hai| yadyapi maiM unakI isa pravRttise pUrNata: sahamata nahI hU~--ve apane pravacano Adike dvArA jaba dUsaroko apane anubhavokA lAbha pahu~cAte haiM taba apanI usa TIkA dvArA unhe sthAyI lAbha kyo na pahu~cAeM ? phira bhI unakI upasthitimeM jaba unake bhakta apanI samayasArI TIkAe~ prakAzita karane me udyata ho jAe~ taba unakA apanI kRtike prati yaha nirmamatva ullekhanIya jarUra ho jAtA hai| ni sandeha samayasAra jaisA grantha bahuta gahare adhyayana tathA mananakI apekSA rakhatA hai aura tabhI Atma-vikAsa jaise yatheSTa phalako phala sakatA hai| hara ekakA vaha viSaya nahI hai| gahare adhyayana tathA mananake abhAvame korI bhAvukatAme bahanevAlokI gati bahudhA 'na idharake rahe na udharake rahe' vAlI kahAvatako caritArtha karatI hai athavA ve usa ekAntakI ora Dhala jAte haiM jise AdhyAtmika ekAnta kahate haiM aura jo mithyAtvame parigaNita , kiyA gayA hai| isa viSayakI vizeSa carcAko phira kisI samaya : upasthita kiyA jaaygaa|' 1. anekAnta varSa 11, kiraNa 12, maI 1953 / Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA : 10 jo bhavakA-saMsArakA abhinandana karatA hai-sAsArika kAryome ruci, prIti athavA dilacaspI rakhatA hai-use 'bhavA'bhinandI' kahate haiN| jo munirUpame pravajita-dIkSitahokara bhavA'bhinandI hotA hai vaha 'bhavAbhinandI muni' kahalAtA hai| bhavAbhinandI muni svabhAvase apanI bhavAbhinandinI prakRtike vaza bhavake vipakSIbhUta mokSa' kA abhinandI nahI hotA-mokSama antaragase ruci, prIti, pratIti athavA dilacaspI nahI rakhatA / dUsare zabdome yo kahiye, jo muni mumukSu nahI, mokSamArgI nahIM, vaha bhavAbhinandI hotA hai| svAmI samantabhadrake zabdome use 'sasArA''vartavartI' samajhanA cAhiye / bhavarUpa saMsAra bandhakA kArya hai aura bandha mokSakA pratidvandI hai, ataH jo bandhake kAryakA abhinandI banA, usame Asakta hotA hai vaha svabhAvase hI mokSa tathA mokSakA phala jo atIndriya, nirAkula, svAtmotthita, abAdhita, ananta, zAzvata, paranirapekSa evaM asalI svAdhIna sukha hai usase virakta rahatA hai-bhale hI lokAnurajanake lie athavA lokame apanI pratiSThA banAye rakhaneke artha vaha bAhyame usakA ( mokSakA ) upadeza detA rahe aura usakI upayogitAko bhI batalAtA rahe, parantu antaragame vaha usase dveSa hI rakhatA hai| bhavAbhinandI muniyoke viSayame ni.saga-yogirAja zrI 1. mokSastadviparItaH / ( samantabhadra) 2. bandhasya kAryaH saMsAraH / ( rAmasena ) Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA 843 amitagati prathamane yogasAra-prAbhRtake AThaveM adhikArame likhA hai bhavA'bhinandinaH kecit santi sNjnyaa-cshiikRtaaH| kurvanto'pi paraM dharma lok-pNkti-kRtaadraaH||18|| 'kucha muni parama dharmakA anuSThAna karate hue bhI bhavAbhinandI-sasArakA abhinandana karanevAle ananta sasArI takahote haiM, jo ki sajJAmaoke' -AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha nAmakI cAra sajJAo-abhilASAoke-vazIbhUta hai aura lokapaktime Adara kiye rahate haiM-logoke ArAdhane-- rijhAne Adime ruci rakhate hue pravRtta hote haiM / ' ___ yadyapi jinaliMgako-nirgrantha jainamuni-mudrAko-dhAraNa karaneke pAtra ati nipuNa evaM viveka-sampanna mAnava hI hote hai| phira bhI jinadIkSA lenevAle sAdhuome kucha aise bhI nikalate haiM jo bAhyame parama dharmakA anuSThAna karate hue bhI antaragase saMsArakA abhinandana karanevAle hote haiN| aise sAdhu-muniyokI pahacAna eka to yaha hai ki ve AhArAdi cAra sajJAoke athavA unamese kisIke bhI vazIbhUta hote haiM, dUsare lokapaktimelaukikajano-jaisI kriyAoke karaneme--unakI ruci banI rahatI hai aura ve use acchA samajhakara karate bhI haiN| AhArasajJAke vazIbhUta muni bahudhA aise gharome bhojana karate haiM jahA~ acche rucikara eva gariSTha-svAdiSTa bhojanake milanekI adhika 1. AhAra-bhaya-pariggaha-mehuNa-saNNAhi mohitosi tumaM / bhamio sasAravaNe ANAikAla bhaNappavaso // 10 // - kundakunda, bhAvapAhuDa 2. mukti yiyAsatA dhAyeM jinaliMga paTIyasA / yogasAra prA0, 8-1 Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 yugavIra-nivandhAvalI saMbhAvanA hotI hai, uddiSTa bhojanake tyAgako-Agamokta doSoke parivarjanakI-koI paravAha nahIM karate, bhojana karate samaya aneka bAhya kSetrose AyA huA bhojana bhI le lete haiM, jo spaSTa AgamAjJAke viruddha hotA hai| bhaya-saMjJAke vazIbhUta muni aneka prakArake bhayose AkrAnta rahate haiM, parISahoke sahanase ghabarAte tathA vanovAsase Darate haiM, jabaki samyagdRSTi sapta prakArake bhayose rahita hotA hai / maithunasaMjJAke vazIbhUta muni brahmacarya mahAvratako dhAraNa karate hue bhI gupta rUpase usame doSa lagAte haiM / aura parigraha-sajJAvAle sAdhu aneka prakArake parigrahokI icchAko dhAraNa kiye rahate haiM, paisA jamA karate haiM, paisekA ThaharAva karake bhojana karate haiM, apane iSTajanoko paisA dilAte haiM, pustake chapA-chapAkara bikrI karate-karAte rupayA joDate haiM, tAlAbanda bAksa rakhate haiM, bAksakI tAlI kamaNDalu Adime rakhate haiM, pIchIme noTa chipAkara rakhate haiM, aura apanI pUjAe~ banavAkara chapavAte haiM ye saba lakSaNa ukta bhavAbhinandiyoke haiM jo padyake 'saMjJAvazIkRtA' aura 'lokapaMktikRtAdarA' ina dono vizeSaNose phalita hote haiM aura Ajakala aneka muniyome lakSita bhI hote haiM / bhavAbhinandI muniyokI sthitiko spaSTa karate hue AcAryamahodayane tadanantara eka padya aura bhI diyA hai jo isa prakAra hai - mUDhA lobhaparAH kurA bhIravo'sUyakAH shtthaaH| bhavA'bhinandinaH santi niSphalArambhakAriNaH // 19 // isame batalAyA hai ki 'jo mUDha--dRSTi-vikArako liye hue 1. eka paDitajIne mujhase kahA ki amuka muni mahArAjakA jaba bArAbakIme cAturmAsa thA taba unhoMne apanI pUjA banavAneke liye unheM preraNA kI thii| Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 bhavA'bhinandI muni aura muni - nindA 845 mithyAdRSTi lobhame tatpara, krUra, bhIru ( Darapoka ) IrSyAlu aura viveka-vihIna haiM ve niSphala - ArambhakArI -- nirarthaka dharmAnuSThAna karanevAle - bhavA'bhinandI haiM / yahA~ bhavAbhinandiyo ke lie jina vizeSaNokA prayoga kiyA gayA hai ve uttakI prakRti ke dyotaka haiM / aise vizeSaNa - viziSTa muni hI prAya ukta sajJAoke vazIbhUta hote haiM, unake sAre dharmAnuSThAnako yahA~ niSphala - anta sAravihIna - ghoSita kiyA gayA hai / isake bAda usa lokapaktikA svarUpa diyA hai, jisameM bhavA'bhinandiyokA sadA Adara banA rahatA hai aura vaha isa prakAra hai : ArAdhanAya lokAnAM malinenAntarAtmanA / kriyate yA kriyA vAlairlokapaMktirasau matA // 20 // 'avivekI sAdhuo ke dvArA malina antarAtmAse yukta hokara logoMke ArAdhana -anuraMjana athavA apanI ora AkarSaNake lie jo dharma - kriyA kI jAtI hai vaha 'loka-pakti' kahalAtI hai / ' yahA~ laukikajano-jaisI usa kriyAkA nAma 'lokapakti' hai jise avivekIjana dUSita - manovRttike dvArA lokArAdhana ke liye karate haiM arthAt jisa lokArAdhaname khyAti - lAbha - pUjAdi - jaisA apanA koI laukika svArtha sannihita hotA hai / isIse jisa lokArAdhanarUpa kriyAme aisA koI laukika svArtha sanihita nahI hotA aura jo vivekI vidvAnoke dvArA kevala dharmArtha kI jAtI hai vaha lokapakti na hokara kalyANakAriNI hotI hai, parantu mUDhacitta sAdhuo dvArA ukta dUSita manovRttike sAtha lokArAdhana ke liye kiyA gayA dharma pApabandhakA kAraNa hotA hai / isI bAtako nimna yadya-dvArA vyakta kiyA gayA hai dharmAya kriyamANA sA kalyANAGgaM manISiNAm / tannimittaH punardharmaH pApAya hatacetasAm // 21 // ! Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 846 yugavIra-nivandhAvalI, isake bAda mukti kisako kaise prApta hoto hai isakI saMkSipta / sUcanA karate hue AcAryamahodayane spaSTa zabdome yaha ghoSaNA ko / hai ki 'isa muktike prati mUDhacitta bhavAbhinandiyokA vidveSavizeSarUpase dveSabhAva rahatA hai-- kalmaSa-kSayato muktirbhoga-saMgama(vi)varjinAm / bhavA'bhinandinAmasyAM vidveSo mUDhacetasAm // 23 // ThIka hai, sasArakA abhinandana karanevAle dIrgha-sasArI honese unhe muktikI bAta nahI suhAtI--nahI rucatI--aura isaliye ve usase prAyaH vimukha bane rahate haiM---unase muktikI sAdhanAkA koI bhI yogya prayatna bana nahIM pAtA; saba kucha kriyAkANDa Upara-UparI aura korA numAyazI hI rahatA hai| muktise unake dveSa rakhanekA kAraNa vaha dRSTi-vikAra hai jise mithyA-darzana kahate haiM aura jise AcArya-mahodayane agale padyame hI 'bhavabIja' rUpase ullekhita kiyA hai| likhA hai ki 'bhavavIja' kA viyoga ho jAnese jinake muktike prati yaha vidveSa nahI hai ve bhI dhanya haiM, mahAtmA hai aura kalyANarUpa phalake bhAgI haiN|' vaha padya isa prakAra hai : nAsti yeSAmayaM tatra bhv-ciij-viyogtH| te'pi dhanyA mahAtmAnaH kalyANa-phala-bhAginaH // 24 // niHsandeha sasArakA mUlakAraNa mithyAdarzana hai, mithyAdarzanake sambandhase jJAna mithyAjJAna aura cAritra mithyAcAritra hotA hai, jina tInoko bhavapaddhati-sasAra-mArgake rUpame ullekhita kiyA jAtA hai, jo ki muktimArgake viparIta hai| yaha dRSTi-vikAra 1. sadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH / / (samantabhadra) Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA 847 hI vastu-tattvako usake asalI rUpame dekhane nahI detA, isIse jo abhinandanIya nahIM hai usakA to abhinandana kiyA jAtA hai aura jo abhinandanIya hai usase dveSa rakkhA jAtA hai / isa padyame jinhe dhanya, mahAtmA aura kalyANaphala-bhAgI batalAyA hai unameM aviratasamyadRSTi takakA samAveza hai| svAmI samantabhadrane samyagdarzanase sampanna cANDAla-putrako bho 'deva' likhA hai-ArAdhya batalAyA hai; aura zrI kundakundAcAryane samyagdarzana bhraSTako bhraSTa hI nirdiSTa kiyA hai, use nirvANakI siddhi-muktikI prApti nahI hotii| isa saba kathanase yaha sApha phalita hotA hai ki muktidveSI mithyAdRSTi bhavAbhinando-muniyokI apekSA dezavratI zrAvaka aura avirata-samyagdRSTi gRhastha taka dhanya hai, prazasanIya hai tathA kalyANake bhAgI haiN| svAmI samantabhadrane aise hI samyagdarzanasampanna sadgRhasthoke viSayame likhA hai : gRhastho mokSamArgastho nirmoho, naiva mohavAn / anagAro, gRhI zreyAn nirmoho, mohino muneH|| 'moha (mithyAdarzana') rahita gRhastha mokSamArgI hai| mohasahita (mithyA-darzana-yukta) muni mokSamArgI nahI hai| (aura isaliye) mohI-mithyAdRSTi munise nirmohI-samyagdRSTi gRhastha zreSTha hai|' isase yaha spaSTa hotA hai ki munimAtrakA darjA gRhasthase U~cA nahI hai, muniyomeM mohI aura nirmohI do prakArake muni hote haiN| mohI munise nirmohI gRhasthakA darjA U~cA hai--yaha 1. dasaNabhaTTA bhaTTA dasaNabhaTTassa Natthi NivvANaM / ( daMsaNapAhuDa ) 2. moho mithyAdarzanamucyate-rAmasena, tattvAnuzAsana / Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 848 yugavIra- nibandhAvalI usase zreSTha hai / isame maiM itanA ora joDa denA cAhatA hU~ ki avivekI munise vivekI gRhastha bhI zreSTha hai aura isaliye usakA darjA avivekI munise U~cA hai / jo bhavAbhinandI muni mukti se antaragame dveSa rakhate haiM ve jaina muni athavA zramaNa kaise ho sakate haiM ? nahI ho sakate / jaina muniyokA to pradhAna lakSya hI mukti prApta karanA hotA hai / usI lakSyako lekara jinamudrA dhAraNakI sArthakatA mAnI gaI hai ' / yadi vaha lakSya nahI to jaina munipanA bhI nahI, jo muni usa lakSyase bhraSTa haiM unhe jaina muni nahI kaha sakate - ve bheSI - DhogI muni athavA zramaNAbhAsa hai / 1 ------ zrI kundakundAcAryane, pravacanasArake tRtIya cAritrAdhikArame aise muniyoko 'lokikamuni' tathA 'laukikajana' likhA hai | laukikamuni-lakSaNAtmaka unakI vaha gAthA isa prakAra hai. NiggaMtho pavvaido vaTTadi jadi ehigehi kammehi / so logigotti bhaNido saMjama-tava-saMjudo cAvi ||69 || isa gAthAme batalAyA hai ki 'jo nirgrantharUpase pravrajita huA hai - jisane nirgrantha digambara jaina munikI dIkSA dhAraNa kI hai - vaha yadi ise loka-sambandhI sAsArika duniyAdArIke kAryo pravRtta hotA hai to tapa - sayamase yukta hote hue bhI use 'laukika' kahA gayA hai / ' vaha paramArthika muni na hokara eka prakArakA sAsArika duniyAdAra prANI hai| usake laukika kAryoM meM pravartanakA Azaya muni-padako AjIvikAkA sAdhana banAnA, khyAti - lAbha - pUjAdike lie saba kucha kriyAkANDa karanA, vaidyaka - jyotiSa-mantra-tantrAdikA vyApAra karanA, paisA baToranA, 1. mukti yiyAsatA dhAyeM jinaliga paTIyasA / ( yogasAra prA08 - 1 ) Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 849 bhavA'bhinandI muni aura muni nindA logoke jhagaDe-TaNTeme phaMsanA, pArTIbandI karanA, sAmpradAyikatAko ubhAranA aura dUsare aise kRtya karane-jaisA ho sakatA hai jo samatAme bAdhaka athavA yogIjanoke yogya na ho|| eka mahatvakI bAta isase pUrvakI gAthAme AcAryamahodayane aura kahI hai aura vaha yaha hai ki 'jisane Agama aura usake dvArA pratipAdita jIvAdi padArthoMkA nizcaya kara liyA hai, kaSAyoko zAnta kiyA hai aura jo tapasyAmeM bhI bar3hA-caDhA hai, aisA muni bhI yadi laukika-muniyo tathA laukika-janokA sasarga nahI tyAgatA to vaha sayamI muni nahI hotA athavA nahI raha raha pAtA hai-sasargake dopase, agnike sasargase jalakI taraha, avazya hI vikArako prApta ho jAtA hai :Nicchidasuttatthapado samidakasAo tavodhigo cAvi / logigajana-saMsaggaM Na cayadi jadi saMjado Na hvdi||6|| isase laukika-muni hI nahI; kintu laukika-muniyokI athavA laukika janokI sagati na choDanevAle bhI jaina muni nahI hote, itanA aura spaSTa ho jAtA hai, kyoki ina sabakI pravRtti prAya laukikI hotI hai jabaki jaina-muniyokI pravRtti laukikI na hokara alaukikI huA karatI hai; jaisA ki zrI amRtacandrAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai - anusaratAM padametat karamvitAcAra-nitya-nirabhimukhA / ekAnta-viratirUpA bhavati munInAmalaukikI vRttiH // 1 // -puspArthasiddhyupAya isame alaukika vRttike do vizeSaNa diye gae haiM-eka to karambita ( milAvaTI-banAvaTI-dUSita ) AcArase sadA vimukha rahanevAlI, dUsare ekAntata (sarvathA ) viratirUpA-kisI bhI Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 yugavIra nivandhAvalI para-padArthame Asakti na rkhnevaalii| yaha alaukikI vRtti hI jaina muniyokI jAna-prANa aura unake muni-jIvanakI zAna hotI hai| binA isake saba kucha phokA aura ni.sAra hai| ___isa saba kathanakA sAra yaha nikalA ki nirgrantha rUpase pravajita-dIkSita jinamudrAke dhAraka muni do prakArake haiM-eka ve jo nirmohI-samyagdRSTi haiM, mumukSu-mokSAbhilASI hai, sacce mokSamArgI hai, alaukikI vRttike dhAraka sayata haiM, aura isalie asalI jaina muni hai ! dUsare ve, jo mohake udayavaza dRSTivikArako liye hue mithyAdRSTi hai, antaragase muktidveSI haiM, bAharase dambhI mokSamArgI hai, lokArAdhanake lie dharmakriyA karanevAle bhavAbhinandI hai, sasArAvartavartI haiM, phalata asayata hai, aura isalie asalI jaina-muni na hokara nakalI muni athavA zramaNAbhAsa hai| donokI kucha bAhyakriyAe~ tathA veSa sAmAnya hote hue bhI donoko eka nahIM kahA jA sakatA, donome vastutaH jamIna-AsamAnakAsA antara hai| eka kuguru sasAra-bhramaNa karane-karAnevAlA hai to dUsarA suguru sasAra-bandhanase chuDAnevAlA hai| isIse Agamame ekako vandanIya aura dUsareko avandanIya batalAyA hai| sasArake mohI prANI apanI sAsArika icchAokI pUrtike lie bhale hI kisI paramArthata avanandanIyakI vandanA-vinayAdi kareM--kuguruko suguru mAna leM-parantu eka zuddha samyagdRSTi aisA nahIM kregaa| bhaya, AzA, sneha aura lobhamese kisIke bhI vaza hokara usake liye vaisA karanekA nipedha hai'| 1. bhayAzAsnehalobhAcca kudevAgamaliMginAm / praNAma vinaya caiva na kuryuH zuddhadRSTayaH / / -svAmI samantabhadra Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA 851 yadi bhavAbhinandI laukika muni apanA bAhya vepa tathA rUpa laukika hI rakhate to aisI koI bAta nahIM thI, dUsare bhI aneka aise tyAgI athavA sAdhu-sanyAsI haiM jo sasArakA netRtva karate haiN| parantu jo veza tathA rUpa to dhAraNa karate haiM mokSAbhinandIkA, aura kAma karate haiM bhavAbhinandiyoke-sasArA'vartavatiyoke, jinase jina-liMga lajjita tathA kalakita hotA hai| yahI uname eka bar3I bhArI viSamatA hai aura isIse parIkSakokI dRSTime bhepI athavA dambhI kahalAte haiN| paropakArI AcAryone aise dambhI sAdhuose sAvadhAna rahaneke lie mumukSuoko kitanI hI cetAvanI dI hai aura unako parakhanekI kasITI bhI dI hai, jisakA Upara sakSepame ullekha kiyA jA cukA hai| sAtha hI yahA~ taka bhI kaha diyA hai ki jo aise laukika muniyokA sasargasamparka nahI choDatA vaha nizcitarUpase sUtrArtha-padokA jJAtA vidvAn, zamita-kaSAya aura tapasyAma baDhA-caDhA hote hue bhI sayata nahI rahatA--asayata ho jAtA hai| isase adhika cetAvanI aura aise muniyoke sasarga-dopakA ullekha aura kyA ho sakatA hai ? isapara bhI yadi koI nahI cete, vivekase kAma nahI le aura gatAnugatika banakara apanA Atma-patana kare to isame una mahAn AcAryoMkA kyA doSa ? muni-nindAkA hauA! Ajakala jaina-samAjameM muninindAkA hauA khUba pracArame A rahA hai, acche-acche vidvAno takako vaha parezAna kiye hue hai aura unhe muni-nindaka na honeke lie apanI saphAI taka denI paDatI hai| jaba kisI munikI laukika pravRttiyo, bhavAbhinandinI vRttiyo, kutsita AcAra-vicAra, svecchAcAra, vratabhaga Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 852 yugavIra- nibandhAvalI aura AgamakI avahelanA - jaise kAryoke virodha me koI AvAja uThAI jAtI hai to usakA koI samucita uttara na dekara prAya muni - nindAkA Aropa lagA diyA jAtA hai, aura isa taraha muni - nindAkA Aropa una logoMke hAthakA eka hathiyAra bana gayA hai, jinhe kucha bhI yuktiyukta kahate nahI banatA / muninindAkA phala kucha kathAome durgati jAnA aura bahuta kucha dukhakaSTa uThAnA citrita kiyA gayA hai, isa bhaya se aise muniyokI Agama-viruddha dUSita pravRttiyoko jAnate hue bhI hara kisIko unake khilApha mu~ha kholane takakA sAhasa nahI hotA / bhayake vAtAvaraName sArA vicAra - viveka avaruddha ho jAtA hai aura kartavyake rUpameM kucha bhI karate - dharate nahI bntaa| natIjA isakA yaha ho rahA hai ki aise muniyokA svecchAcAra baDhatA jAtA hai, jisake phalasvarUpa samAjame aneka kaThina samasyAeM utpanna ho gaI haiM / samAjake sagaThanakA vighaTana ho rahA hai, pArTIbandiyA~ zurU ho gaI haiM aura pakSa-vipakSakI khIcAtAnIme satya kucalA jA rahA hai / yaha saba dekhakara cittako baDA hI duHkha tathA aphasosa hotA hai aura samAjake bhaviSya kI cintA sAmane Akara khaDI ho jAtI hai / samajha me nahI AtA, ki jo mahAn jainAcAryoke ukta kathanAnusAra paramadharmakA anuSThAna karate hue bhI jainamuni hI nahI, mumukSu nahI, mokSamArgI nahI, sAsArika pravRttiyokA abhinandana karanevAle bhavAbhinandI laukika-jana haiM unake viSaya meM kisI satya samAlocakapara muninindAkA Aropa kaise lagAyA jA sakatA hai ? muni ho to muni-nindA bhI ho sakatI hai, muni hI nahI taba muni - nindA kaisI ? Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA 853 yadi vicAra-kSetrame athavA vastu-nirdezake rUpame kucha muniyoke doSoko vyakta karanA bhI muni-nindAme dAkhila ho to jina mahAn AcAryona katipaya muniyoko bhavAbhinandI, AhAra-bhayamaithunAdi-sajJAoke vazIbhUta, lokArAdhanake lie dharmakriyA karanevAle malina antarAtmA likhA hai, unake lie mUDha (mithyAdRSTi) lobhaparAyaNa, kara, bhIru ( Darapoka ), asUyaka ( IrSyAlu), zaTha ( avivekI )-jaise zabdokA prayoga kiyA hai, unhe mukti-dveSI taka batalAyA hai tathA laukika-kAryoMme pravRtta karanevAle laukikajana eva asayata ( amuni ) ghoSita kiyA hai, ve saba bhI muninindaka ThahareMge aura taba aisI muni-nindAse DaranekA koI bhI yuktiyukta kAraNa nahI raha jaaygaa| parantu vAstavame ve mahAmuni muni-nindaka nahI the aura na koI unhe muni-nindaka kahatA yA kaha sakatA hai| unhoMne vastutatvakA ThIka nirdeza karate hue ukta saba kucha kahA hai aura usake dvArA hamArI vivekakI AMkhako kholA hai-yaha sujhAyA hai ki bAhyame paramadharmakA AcaraNa karate hue dekhakara sabhI muniyoko samAnarUpase sacce muni na samajha lenA cAhie, uname kucha aise bheSI tathA dambhI muni bhI hote haiM jo mukti-prAptike lakSyase bhraSTa hue laukikakAryoMkI siddhi tathA khyAti-lAbha-pUjAdikI dRSTise hI muniveSako dhAraNa kiye hue hote haiN| aise muniyoko bhavA'bhinandI muni batalAyA hai aura unake parakhanekI kasauTIko bhI 'saMjJAvazIkRtA', 'lokapaktikRtAdarA', 'lomaparA' Adi vizeSaNoke rUpame hameM pradAna kiyA hai| isa kasauTIko kAmame na lekara jo munimAtrake athavA bhavA'bhinandI muniyoke andhabhakta bane hue haiM, una andhazraddhAluoko vivekI nahI kahA jA sakatA aura avivekiyokI pUjA, dAna, gurubhakti Adi saba dharmakriyAyeM dharmake yathArthaphalako Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 854 yugabIra-nivandhAvalI nahI phltii| isIse viveka-(samyagjJAna) pUrvaka AcaraNako samyakcAritra kahA gayA hai| jo AcaraNa vivekapUrvaka nahI, vaha mithyAcAritra hai aura sasAra-bhramaNakA kAraNa hai| ataH gRhastho-zrAvakoko baDI sAvadhAnIke sAtha vivekase kAma lete hue muniyoko ukta kasauTI para kasakara jinhe ThIka jainamunike rUpame pAyA jAya unhIko samyamunike rUpame grahaNa kiyA jAya aura unhIko guru banAyA jAya-bhavAnandiyoko nahI, jo ki vAstavame mithyAmuni hote haiN| aise laukika-muniyoM ko guru mAnakara pUjanA pattharakI nAva para savAra hone ke samAna hai, jo Apa DUbatI tathA Azritoko bhI le DUbatI hai| unhe apane hRdayase muni-nindAke bhrAnta-bhayako nikAla denA cAhiye aura yaha samajhanA cAhie ki jina kathAome muninindAke pApaphalakA nirdeza hai vaha samyak muniyokI nindAse sambandha rakhatA hai, bhavAbhinandI jaise mithyAmuniyoko nindAse nahI-ve to AgamakI dRSTise nindanIya-nindAke pAtra haiM hii| AgamakI dRSTise jo nindanIya haiM unakI nindAse kyA DaranA ? yadi nindAke bhayase hama saccI bAta kahaneme sakoca kareMge to aise muniyokA sudhAra nahIM ho skegaa| muninindAkA yaha hauA muniyoke sudhArame prabala bAdhaka hai, unhe uttarottara vikArI banAnevAlA athavA bigAr3anevAlA hai| muniyoko banAne aura bigADanevAle bahudhA gRhastha-zrAvaka hI hote haiM aura ve hI unakA sudhAra bhI kara sakate haiM, yadi uname saMgaThana ho, ekatA ho aura ve vivekase kAma leveN| unake satprayatnase nakalI, dambhI aura bheSI muni sIdhe rAste para A sakate haiN| unhe sIdhe rAste para lAnA sadgRhastho aura vivekI vidvAnokA kAma hai| mukhyata asadoSodbhAvanakA nAma nindA hai, gauNataH sadoSodbhAvanakA nAma bhI nindA hai, Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA 855 jabaki usake mUlame vyaktigata dveSabhAva sanihita ho, jabaki aisA koI upabhAva saMnihita na hokara hRdayame usake sudhArakI, usake sasarga-doSase dUsaroke saMrakSaNakI bhAvanA sanihita ho aura apanA kartavya samajhakara sadoSokA udbhAvana kiyA jAya to vaha nindA na hokara apane kartavyakA pAlana hai / isI kartavyapAlanakI dRSTise mahAn AcAryone aise bhavAbhinandI laukika muniyome pAye jAnevAle doSokA udghATana kara unakI polapaTTIko kholA hai aura unhe digambara jainamunike rUpame mAnane-pUjane AdikA niSedha kiyA hai| aisA karaneme jinazAsanakI nirmalatAko surakSita rakhanA bhI unakA eka dhyeya rahA hai, jise samaya-samayapara aise dambhI sAdhuo-tapasviyo aura bhraSTacAritra-paNDitone malina kiyA hai, jaisAki 13vI zatAvdIke vidvAn pa0 AzAdharajI-dvArA uddhRta nimna purAtana padyase bhI jAnA jAtA hai . paNDitairdhaSTacAritraiTharaizca tpodhnaiH| zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // isa padyame una bhavAbhinandI sAdhuoke lie 'vaThara' zabdakA prayoga kiyA gayA hai, jisakA artha hai dambhI, mAyAvI tathA dhUrta / aura paNDitoke lie prayukta 'bhraSTacAritrai' padame dhArmika tathA naitika caritrase bhraSTa hI nahI, kintu apane kartavyase bhraSTa vidvAn bhI zAmila hai| jina vidvAnoko yaha mAlUma hai ki amuka AcAra-vicAra Agamake viruddha hai, bhavAnindI muniyojaisA hai aura nirmala-jinazAsana tathA pUrvAcAryoMkI nirmala kItiko malina karanevAlA hai, phira bhI kisI bhaya, AzA, sneha, athavA lobhAdikake vaza hokara ve usake virodhame koI AvAja nahI Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 856 yugavIra- nibandhAvalI uThAte, ajJa janatAko unake viSayame koI samucita cetAvanI nahI dete, pratyuta isake koI-koI vidvAn to unakA pakSa taka lekara unakI pUjA - prazaMsA karate hai, ThakurasuhAtI vAteM kahakara asatyakA poSaNa karate aura dambhako bar3hAvA dete hai, yaha saba bhI caritra bhraSTatAme dAkhila hai, jo vidvAnoko zobhA nahI detA / aisA karake ve apane dAyitvase gira jAte hai aura pUrvAcAryokI nirmalakIti tathA nirmala- jinazAsanako malina karaneme sahAyaka hote hai / ata: unhe sAvadhAna hokara cAritrabhraSTatA ke isa kalakase bacanA cAhie aura muninindA ke vyarthake hoeko dUra bhagAkara ukta bhraSTamuniyoke sudhArakA pUrA prayatna karanA cAhie - haraprakArase Agama-vAkyoke vivecanAdi dvArA unhe unakI bhUlo evaM doSokA samucita bodha karAkara sanmArgapara lagAnA cAhie aura satat prayatna- dvArA samAjame aisA vAtAvaraNa utpanna karanA cAhie, jisase bhavAbhinandI muniyokA usa rUpaye adhika samaya taka TikAva na ho sake aura jo sacce sAdhu hai unakI caryAko protsAhana mile' / 1 'bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA' nAmaka TraikTa, mArca 1965 / Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyocita vicAroMkA abhinandana : 11 : jUna mAsake 'zramaNa' aka 4 me muni zrI nyAyavijayajIkI eka 'namra - vijJapti' mujhe hAla me paDhaneko milI, jo samagra jainasaMghako lakSya karake likhI gaI hai / paDhanepara mAlUma huA ki munijI acche udAra vicAro ke sAdhu haiM, jainadharma eva jinazAsanake mahatvako hRdayagama kiye hue haiM, usakA samucita pracAra aura prasAra na dekhakara unakA hRdaya Akulita hai aura yaha dekhakara to vaha becaina ho uThatA hai ki deza ke rAjanItijJa netA tathA dUsare prasiddha vidvAn jaba bhI dekho taba dUsare bauddhAdi dharmo kA to gaurava ke sAtha nirdeza karate haiM, parantu jainadharmakA nAma koI kadAcit hI le pAte haiM, jaba ki jainadharma gauravame kisIse bhI kama nahI hai - usakA tattvajJAna bahuta uccakoTikA aura usakA sAhitya saba vipayo ke uttama ganthose samRddha hai / sAtha hI, usake pravartaka parama- tyAgI - tapasvI, mahAn jJAnI, vizvakalyANakI bhAvanAose ota-prota aura vizvahita ke anurUpa sanmArgakA pracAra karane vAle hue haiM / aise mahAn lokahitakArI jainadharmako prasiddhivihIna dekhakara munijIke cittako coTa pahu~cI hai aura ve usakA doSa jainadharmake pracArako zrAvako tathA sAdhuo donoko hI de rahe haiM-- 'zrAvaka apane vyApAra-dhandheme mazagUla rahe aura sAdhujana kucha sAmpradAyika anya pravRttiyome aise nimagna ho gaye ki isa mahAn dharmakA vizeSa phailAva karane kI ora sakriya utsAhita nahI hue|' isIse jainadharmakA jitanA aura jaisA pracAra honA cAhie thA vaha nahI huA, isa para apanA kheda vyakta karaneke anantara munijIne likhA hai| , Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 yugavIra-nivandhAvalI "parantu ava khedakI sthitime na paDhA rahakara samayako pahacAnate hue caturvidha saghako jainadharmakA vistAra karane ke lie kaTivaddha ho jAne kI AvazyakatA hai| pracArake liye Avazyaka hai vyApaka dRSTi, vyApaka bhAvanA aura vyApaka mizana / "...." "jaba taka hamArI andarakI saMkucita dRSTi aura bADAvaMdIkI manodazA dUra nahIM ho jAtI, tabataka 'saba jIva karUM zAsana rasI' kI bhAvanAko sAkAra rUpa milanA sabhava nahI hai|" "zAkhAoke bIcakI bhedaka va avarodhaka dIvAloko dUra karanA Avazyaka hai| isIme jina-zAsanakI mukhya sevA samAI haI hai phira bhI kriyAkADakI yojanAoma 'rucInA vaicitryAt' arthAt rucibhedake kAraNa sAmAnya antara ho to use mahatva nahIM diyA jAnA caahie| jaise saba apanI-apanI rucike anusAra bhojana karate haiM, vaise hI sabako apanI-apanI rucike anusAra kriyAkADa karate rahanA caahie|" "parantu zAkhAoke bIca jo vaDe avarodhaka haiM, unakA ilAja kiye binA cala nahI sktaa| yadi jinazAsanakA lAbha sasArake vizAla pradezame prasArita karanA ho to digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI, mUrtipUjaka Adi bhinna-bhinna pravAhome jo saMgharSa cala rahA hai use aba miTA denA hI hogaa| ina pravAhoke prazna aise nahI ki inakA hala na nikle| mana sApha ho to susagati sAdhya hai| dIrghakAlake saskAra tathA paramparAkA zodhana honA avazya kaThina hai, parantu satyake anveSaka satya-bhakta, madhyastha cintana dvArA satyakA avalokana honepara asatyakI dIrghakAlIna poSita vAsanAko dUra kara denekA sAmarthya dikhA sakate haiN| yaha samajha lenA cAhie ki vADAniSThA hInavRtti hai, jaba ki satya Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyocita vicAroMkA abhinandana 859 niSThA eka ucca tathA kalyANarUpa vRtti hai / samajhadAroMko kalyANakAmI banakara bADA niSThA tyAga satyaniSThA prakaTa karanA cAhie / sampradAya custatA mokSakA mArga nahI hai| mokSakA mArga hai vItarAgatAkI sAdhanA, jisakA Arambha satyaniSThAmese hotA hai / " ina sadvicAroke anantara munijIne 'susagaThana ke mArgako sarala banAne ke lie saba zAkhAo - sampradAyoko kucha-na-kucha choDanA paDatA hI hai' 'aisA likhakara kisako kyA choDane kI jarUrata hai, isa viSayame apane jo vicAra vyakta kiye haiM unameM ke pramukha vicAra isa prakAra haiM : ( 1 ) " zvetAmbara mUrtipUjaka vargako jinapratimApara agaracanA karanA banda kara denA cAhie, mukuTa athavA koI bhI AbhUSaNa jinapratimApara nahI lagAnA caahie| yaha parivartana zAstrAnukUla honeke kAraNa zvetAmbara mUrtipUjaka vargako karanA ucita hai / " isake samarthaname jo phuTanoTa diyA hai vaha isa prakAra hai : " vItarAga bhagavAn kI mUrtipara vItarAgakA dikhAvA honA ucita hai / yaha sahaja hI samajhame AnelAyaka bAta hai / jinendra devakI dhyAnastha vItarAga yogIkI AkRtivAlI mUrtipara vItarAgatAke sAtha saMgata nahI, vItarAga mUrtiko na zobhe aisA dikhAvA agaracanA dvArA karaneme AtA hai / ise banda kara diyA jAe yahI zobhanIya hai / " ( 2 ) " sthAnakavAsI aura terApathI vargako mukhapara mukhavastrikA bA~dhanA banda karanA caahie| use hAthame rakhakara usakA upayoga karanA cAhie / yaha parivartana jarA bhI hicakicAhaTa binA prasannatA se kiyA jAya, kyoki isame zAstrAjJAkA koI bhI aTakAva nahIM hai / " Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-nivandhAvalI (3) tapAgaccha Adi sAvatsarika parva pacamIkA kareM aura caumAsI pUnamakI evaM pakkhI pUnama aura amAvasakI kareM / bhAdo sudI paMcamI digambara samAjakA bhI mukhya dhArmika divasa hai| arthAt isa dinako sAMvatsarika parvakI phirase yojanA karanese samagra jaina samAjakA yaha mukhya dhArmika divasa bana jaaegaa| sAmAjika saMgaThanakI dRSTise yaha bahuta bhArI lAbha hai|"... - isa prakArakA parivartana karane meM jinAjJAkI koI rukAvaTa nahI hai yaha maiM apane pUre ataravalase kahatA huuN|" ityAdi / (4) "hamAre saba utsava-mahotsava pavitra jJAna aura kalyANavAhI saMskArake udbodhaka, prabodhaka aura zikSaka rUpa honebanane cAhie / saba pradarzana sAde, sayamita aura bhAvavAhI banane caahiye| isase Ama janatAme jinazAsanakI preraNA mile aisI sundara prabhAvanA hogii|" (5) "hamArI sAdhviyoko hame vyAkhyAna denekI chUTa denI cAhiye / jaina-samAjake aneka vargome isa prakArakI chUTa hai hii| tapAgacchavAloko bhI, unakI sAdhviyAM apane pavitra jJAnakA lAbha jaina hI nahIM, Ama janatA ( taka ) ko deM isake lie unhe protsAhita karanA caahie| sabhAme ve aucityapUrNa U~ce Asana para baiThe yaha to unake guNa-gauravake lie zobhanIya hI hai / sabhAme sAdhu, munivarokI upasthitime jaba gRhastha striyA~ bhASaNa de sakatI haiM, detI haiM to phira sAdhviyAM vyAkhyAna kyo nahI deveM? aura use sunaneme sAdhu-munivaroko aitarAja kyA ho sakatA hai ?" (6 ) "AcArya haribhadrane apanI janmadAtrI mAtAkA to kahI bhI koI ullekha nahIM kiyA, parantu apaneko preraNA dene vAlI sAdhvojIkA ullekha apaneko unakA dharmaputra batAte hue apane Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyocita vicAroMkA abhinandana 861 prAyaH pratyeka granthake antame kiyA hai aura isa taraha una sAdhvIjI kA mahatva sthApita karate hue unhe pUjyatA pradAna kI hai|" isa bAtakA ullekha karake munijIne likhA hai :____ "aisA gaurava rakhanevAlI sAdhvIjI dIkSA-paryAyameM pacAsa varSakI ho aura unake nirmala cAritrakI sugadha phailI ho to bhI vaha tatkSaNadIkSita hue naye choTe sAdhuko vandana kare, yaha baDA adbhuta lagatA hai / isame cAritra-paryAyake mUlyakI avagaNanA karate hue jAtIya zarIrakA bahumAna hotA kyA hame nahI dikhalAI detA ?" ___ munijIke ye saba vicAra nyAyocita hai aura isalie maiM inakA hRdayase abhinandana karatA huuN| jaina-saghakI jisa-jisa zAkhA-varga, sampradAya tathA gacchAdise ina vicArokA sambandha hai, unhe zIghra hI ina vicAroko nyAyavihita evaM upayogI samajhakara binA kisI jhijhakake kAryame pariNata karanA cAhie, aura isa taraha apanI satyaniSThA, saccI jinazAsana-bhakti aura sahI samAja-hitaiSitAkA paricaya denA caahiye| aisA honepara jainadharmake jo tIna-cAra bar3e TukaDe ho rahe haiM ve juDanekI ora prerita hoge, uname paraspara jo sagharpa cala rahA hai jisake kAraNa unakI zaktikA hrAsa ho rahA hai vaha miTegA aura jainadharma tathA jaina-samAjakA eka acchA prabhAvazAlI saMgaThana taiyAra honekA mArga sApha ho jaaegaa| pUrvajoke dvArA deza-kAlakI paristhitiyo tathA apanI-apanI samajha eva kapAyoke vaza jo kucha kArya pahale aise bana gaye haiM jo Aja nyAyocita tathA samAjake hitakArI mAlUma nahI hote unake lie pUrvajoko doSa . dene yA unake sAtha cipaTe rahanekI jarUrata nahIM hai| hame viveka Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 862 yugavIra-nivadhAvalI se kAma lekara aura apanI vartamAna paristhitiyo eva AvazyakatAoko dhyAname rakhakara jo hitarUpa parivartana hai use karanA hI cAhiye / isame Agamase koI bAdhA nahI AtI aura na kisI zAstrAjJAkA virodha hI ghaTita hotA hai| Agama-zAstra sadAse dravya-kSetra-kAla-bhAvake anusAra parivartanakI bAta kahate Ae haiM aura jinazAsaname parIkSApUrvakAritAkI hI pradhAnatA rahI hai, na ki ruuddh'i-paalnkii| isIse rUDhicustatA athavA sampradAyacustatA ( kaTTaratA) koI mokSamArga nahI, aisA jo munijIne likhA hai aura bADAniSThAko hInavRtti vatalAyA hai vaha saba ThIka hI hai| yaha ekAntako apanAne aura anekAntakI ora pITha deneke pariNAma hai, isIse paraspara saMgharSa tathA virodha calatA hai, anyathA anekAnta to virodhakA mathana karane vAlA hai, taba anekAntake upAsakome virodha kaisA ? virodhako dekhakara yahI kahanA paDatA hai ki ve apaneko anekAntake upAsaka kahate jarUra hai, parantu anekAntakI upAsanAse koso dUra hai, aura yaha unake lie baDI hI lajjA, zarama tathA kalakakI bAta hai| ___anekAnta dRSTiko, jise svAmI samantabhadrane satI-saccI dRSTi batalAI hai aura jisase yukta na honevAle saba vacanoko mithyA vacana ghoSita kiyA hai, apanAye tathA apane jIvaname utAre binA jainadharma athavA jinazAsanakA koI pracAra-prasAra nahI bntaa| svaya samantabhadra anekAntake ananya upAsaka the, unhone use apane jIvaname pUrNata utArA thA, unakI jo kucha bhI vacanapravRtti hotI thI vaha saba lokahitakI dRSTiko lie 1. anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyayaH / tataH sarva mRSokta syAttadayuktaM svaghAtataH // (svayambhUstotra ) Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyocita vicAroMkA abhinandana 863 hue syAdvAda-nyAyakI tulAme tulI huI thI, isIse kisIko bhI usakA virodha karate prAyaH nahI banatA thA aura ve apane jinazAsana-pracAra-mizaname pUrNataH saphala hue haiN| yahI vajaha hai ki bailUra tAlukeke eka prAcIna kanaDI zilAlekha na0 17 me, jo zaka savat 1056 kA utkIrNa hai, svAmI samantabhadrako zrI vardhamAnake tIrtha-zAsanakI hajAra gunI vRddhi karate hue udayako prApta honevAle likhA hai| jinazAsanakA pracAra karaneke lie svAmI samantabhadrake udAra dRSTikoNa, lokahitakI bhAvanA aura usa nirdoSa vacanapaddhatiko apanAnA hogA, jisame vaha mohana-matra chipA thA jisane unhe sarvatra saphala-manoratha banAyA hai| svAmI samantabhadra digambara aura zvetAmbara dono sampradAyoke mahAmAnya AcAryome parigaNita hai| unhone apane yuktyanuzAsana nathame jinazAsanako ekAdhipatitvarUpa lakSmIkA-sabhI artha-kriyAthijanoke dvArA avazya AzrayaNIyarUpa-sampattikA--svAmI hone kI zaktise sampanna batalAyA hai aura usake apavAdakA-ekAdhipatya prApta na kara sakane athavA vyApaka rUpase pracAra na pA sakanekA asAdhAraNa bAhya kAraNa vaktAke vacanA'nayakoAcAryAdi pravaktRvarga-dvArA samyaknaya-vivakSAko choDakara sarvathA ekAnta rUpase upadeza diye jAneko-nirdiSTa kiyA hai, ata. vacanA'nayake doSase rahita hokara upadeza denA cAhie-sarvathA ekAntake Agrahako liye hue nhii| vAkI yaha khUbI jinazAsanameM svata. haiM ki usase yatheSTa2. dekho, 'svAmI smntbhdr| 3. sAdhAraNa vAmakAraNameM kalikAlakA nirdeza hai| . Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 yugavIra- nibandhAvalI kAphI dveSa rakhanevAlA - usakI bharapeTa nindA karane vAlA - bhI yadi madhyastha vRtti huA upatticakSuse --mAtsarya ke tyAgapUrvaka yuktisaMgata samAdhAnakI dRSTise usakA avalokana - parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAnazRga khaNDita ho jAtA hai ---- sarvathA ekAntarUpa mithyAmatakA Agraha chUTa jAtA hai---- aura vaha abhadra se samantabhadra bana jAtA hai-- mithyAdRSTise samyakadRSTi hokara jinazAsanakA anuyAyI ho jAtA hai / isI bAtako svAmI samantabhadrane yuktyanuzAsana ke nimna padyame baDI hI dRDha zraddhA ke sAtha udghoSita kiyA hai Bac - kAmaM dviSannapyupatticakSuH samIkSyatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDitamAnazRMgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // 1. zramaNa, agasta 1966 / ata apane ko ThIka karake, jinazAsanake pracArame jarA bhI sakoca tathA sandeha karanekI jarUrata nahI hai - vaha avazya saphala hogA / Ajakala to samaya bhI usake bahuta anukUla hai, logokI manovRtti badala rahI hai -- pakSapAtakI bhAvanAeM dUra hokara upapatti cakSu khulatI jA rahI hai - aura pracArake sAdhana bhI itane adhika upalabdha tathA sulabha ho rahe haiM, jo pahale kabhI prApya nahI the / aise suavasarako pAkara bhI yadi hama zAsana ke pracAra kArya me agrasara na hue to yaha hamAre lie eka durbhAgya kI bAta hogI aura yaha samajha lenA anucita na hogA ki hamAre anta karaName jinazAsanakI saccI bhakti nahI hai - bhakti ke UparI kore gIta hI gIta haiM / Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 eka anubhava : 12 : hAla meM mujhe 26 akTUbara 1664 kA 'jainasandeza' aMka 26 dekhane ko aura usame zrIrAmajI bhAI mANikacanda dozI eDavokeTa, sonagaDhakA lekha paDhaneko milA, jisakA zIrSaka hai 'pratikramaNa, pratyAkhyAna aura aalocnaa|' isa lekha meM eka jagaha nambara ( 5 ) para likhA hai : "zrI samantabhadrAcArya bhI apane svayambhU stotrameM bhagavAn munisuvratakI stuti karate hue likhate hai ki samaya- samayake cara-acara padArthoM kA upAdAna, nimitta svakAla labdhi utpAda, vyaya aura dhauvyakA jJAna kevalajJAname Apako prakaTa huA hai; isaliye Apa sarvajJa ho / " isa vAkyameM zrI samantabhadrAcAryake jisa lekha ( kathana ) kA ullekha kiyA gayA hai, vaha unakI munisuvrata stutime usa prakArase nahI pAyA jAtA / stutikA tadvipayaka padya isa prakAra hai sthiti-janana-nirodha-lakSaNaM caramacaraM ca jagat pratikSaNam / iti jina ! sakalajJa lAMchana vacanamida vadatAMvarasya te // 46|| isa padyakA spaSTa arthaM tathA Azaya itanA hI hai ki -- 'he jina 1. Apa vadatAMvara haiM- pravaktAo meM zreSTha haiMApakA yaha vacana ki cara aura acara ( jagama-sthAvara ) jagat pratikSaNa sthiti-janana-nirodhalakSaNako liye hue hai -- pratyeka samayame zrIvya, utpAda aura vyaya ( vinAza ) svarUpa haisarvajJatAkA cinha hai- saMsAra bharake sabhI padArthoMme pratikSaNa Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 yugavIra-nibandhAvalI dhrauvya, utpAda aura vyayako eka sAtha lakSita karanA sarvajJatAke vinA nahIM bana sakatA, aura isaliye isa ( parama anubhUta ) vacanase yaha sUcita hotA hai, ki Apa sarvajJa hai|' __mUla stuti-padya aura usake ukta mUlAnugAmI artha tathA Azayase, jinhe bhinna TAipome diyA gayA hai, yaha spaSTa jAnA jAtA hai, ki zrIrAmajI bhAI dozIne jise samantamadrAcAryakA lekha (likhanA.) prakaTa kiyA hai vaha unakA lekha ( kathana athavA vacana ) nahI hai| svAmI samantabhadrake ukta padyameM to koI kriyApada bhI nahI hai, jisakA artha "prakaTa huA hai" kiyA jA sake, na 'jagat' Adi zabdoke sAtha SaSThI vibhaktikA koI prayoga hai, jisase dvitIya caraNakA artha "samayasamayake cara-acara padArthoMkA" kiyA jAsake aura na upAdAna, nimitta, svakAla labdhi, jJAna aura kevalajJAna jaise zabdokA hI kahI koI astitva pAyA jAtA hai / prathamacaraNa bhI prathamAnta ekavacanAtmaka hai aura isaliye usakA bhI SaSTho vibhaktike rUpame artha nahI kiyA jA sktaa| 'pratikSaNa' padakA ghaniSTa sambandha 'sthiti-janana-nirodhalakSaNaM' padase hai, na ki 'jagat' Adi padose, jinake sAtha use joDA gayA hai, jaisAki yuktyanuzAsanake 'pratikSaNaM sthityudaya-vyayAtma-tattvavyavasthaM' isa samantabhadra-vAkyase bhI jAnA jAtA hai| isake sivA 'idaM vacana' padokA koI artha hI nahIM diyA gayA, jo ukta padyakI eka prakArase jAna-prANa hai aura isa bAtako sUcita karate hai ki svAmI samantabhadrane yahAM munisuvratajinake eka pravacanako uddhRta kiyA haiM, jo padyake prathama do caraNome ullikhita hai| usI vacanarUpa sAdhanase unake sarvajJa honekA anumAna kiyA gayA hai na ki Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 837 eka anubhava amuka-amuka padArthoM AdikA jJAna Apako kevalajJAname prakaTa huA hai, isaliye Apa sarvajJa haiN| samantabhadra-viSayaka ukta ullekhakI aisI sthiti honese yaha sApha phalita hotA hai ki apane kisI mantavya athavA uddezyakI siddhi-pUrti ke liye AcArya mahodayake vAkyako tor3amaroDakara anyathA rUpame upasthita kiyA gayA hai| isa anyathA upasthitikA bheda sahajameM khula na jAneke kAraNa hI zAyada mUla vAkyako sAthameM denA ucita nahI samajhA gyaa| zrI rAmajIbhAI dozI eDavokeTa jaise vidvAn, jo eka samaya 'AtmadharmakA' sampAdana aura zrI kAnajI svAmIke 'pravacana' kahe jAnevAle upadezoko lekhome pariNata karate rahe hai, aisA mI kara sakate haiM aura unhone kiyA hai, yahI unake viSayame merA eka nayA tAjA anubhava hai| abhI taka merA vicAra yaha calA ArahA thA ki zrIrAmajI bhAI dozI apane lekhomeM jina AcArya-vAkyoko anuvAdarUpame prastuta karate rahe hai, unake usa anuvAda-viSayame ve pramANika rahe hoge, parantu aba mujhe apanA vaha vicAra badalaneke liye bAdhya honA paDatA hai aura yaha kahanA paDatA hai ki zrIrAmajIbhAI apane anuvAdomeM sarvatra prAmANika rahe mAlUma nahIM hote----unhone apane kisI abhimatakI puSTike liye unameM kabhI mana-mAnI kAMTa-chA~Ta athavA hInAdhikatA ( kamobesa ) karake unhe anyathA rUpame bhI prastuta kiyA hai, jisake eka udAharaNako isa lekhame spaSTa karake batalAyA gayA hai| isase unake anuvAdarUpame prastuta jina AgamAdi-vAkyoMke sAtha mUla vAkya uddhRta nahI haiM unake artha tathA Azayake viSayameM dhokhA hosakatA hai--vidvAna bhI dhokhA khA sakate hai, kyoki kisI Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868 yugavIra - nibandhAvalI granthake saba vAkya apane asalI rUpane sabhI vidvAnoko samayapara upasthita nahI hote - ora isaliye unhe acchI jA~ca paDatAla ke vAda hI grahaNa kiyA jAnA cAhiye - yo hI binA parIkSAke unake kathanamAtrase pramANa rUpa meM aMgIkAra na kara lenA caahiye| maiM samajhatA hU~ kisI mahAn AcAryAdike vAkyako pramAName dete hue use mUlarUpame uddhRta na karake mAtra anuvAdarUpame upasthita karanekI yaha praNAlI acchI nahI -- khatarese prAya khAlI nahI hai / 1. jaina sandeza 18 agasta 1966 / Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibandha-sUcI [ isa sUcI meM brekeTake bhItara yaha sUcita kiyA gayA hai ki kauna nivandha kava kahA~ prathamata prakAzita huA hai aura jisa nivandhakA ThIka nirmANakAla mAlUma ho sakA hai, usakA vaha samaya nibandhanAmake anantara Daizake vAda tathA brekaTake pUrva diyA gayA hai / ] ( 1 ) uttarAtmaka nibandha 1. zubha cihna - ( jainamitra 24 mArca 1613 ) 1 26 31 2. mleccha - kanyAoMse vivAha - ( jainamitra 22 apraila 1613) 3 artha-samarthana - ( jainamitra 17 sitambara 1613 ) 4 vivAha kSetra prakAza -- ( prathamAvRtti agasta 1625) 48 se 163 5 daNDa - vidhAna - viSayaka samAdhAna - ( jainajagata 16 } aprela 1626 ) 164 6 jayajinendra, juhAru aura icchAkAra - ( jaina jagata 21 maI 1926 ) 203 7 upAsanA-viSayaka samAdhAna -- ( jainajagata 223 se 283 16 janavarIse 1 mArca 1627 ) 8 eka AkSepa - maI 1830 ( anekAnta 1, 6-7-8 ) M 284 9 eka vilakSaNa Aropa- aktUbara 1630 ( ane0 1, 11-12) 263 10. brahmacArIjIkI vicitra sthiti aura ajIba nirNaya ( jainajagata 16 julAI 1634 ) 320 11 svArthase nivRtti kaisI ? - 17-10-1936 ( jainadarzana varSa 4, 1 disa0 1636 ) 331 12 pUrvA'para-virodha nahIM - ( jainadarzana, varSa 4, 1 janavarI 1637 ) 341 13 anokhA tarka aura ajIba sAhasa - ( jainajagata 10 sitambara 1637 ) 345 1 Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870 yugavIra - nibandhAvalI 14 gotrakarmapara zAstrIjIkA uttara lekha - 21, 2, 1636 ( anekAnta varSa 2 ki0 5 ) 360 15 galatI aura galataphahamI - 8- 2 - 1644 ( anekAnta varSa 6, ka0 10-11 ) 388 16 jainAgama aura yajJA navItapara vicAraNA - 12-4-1644 ( anekAnta va 0 6 ki0 9) 368 17. samavasaraName zUdrokA praveza - 2-6-1648 ( anekAnta varSa 6 ki0 2 ) 404 18 kAnajI svAmI aura jinazAsana -- ( anekAnta navambara 1653, janavarI, julAI 1654 ) 432 - 82 19 zrIhIrAcanda voharA kA namra nivedana - ( anekAnta varSa 13, ki0 0 4-5 se 8 tathA 11-12 ) 483 se 535 ( 2 ) samAlocanAtmaka nibandha 1 dravya - sagrahakA agrejI saskaraNa - 3-1-1618 ( jainahitaiSI, bhAga 13 ) 536 2 jayadhavalAkA prakAzana - 1, 1, 1634 ( jainajagata varSa 10 aka 3 ) 557 3 pravacanasArakA nayA saMskaraNa - ( jaina siddhAntabhAskara, jUna 1637 ) 570 4 nayA sandeza (samAlocanA karanevAlA jainI nahI ) - apraila 1621 ( jainahitaiSI, bhAga 11, aka 6 ) 567 5 cintAkA viSaya anuvAda - ( jainajagata, 16-1-1626 ) 6 eka hI amogha upAya - ( jainajagata 8 navambara 1616 ) 7 lekhaka jimmedAra yA sampAdaka - ( jainasandeza, 607 616 17 mArca 1638 ) 633 8 bhaTTArakIya manovRttikA namUnA - ( anekAnta 8, ki0 6-7 ) 643 9 DA0 bhAyANI ema e0 kI bhArI bhUla -- ( anekAnta varSa 13 - 1 jujAI 1654 ) 647 Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nibandha-sUkhI 871 10 samAjakA vAtAvaraNa dUSita- jainasandeza 28-11-1665) 650 (3) smRti-paricayAtmaka nibandha 1 vaidyajIkA viyoga-( anekAnta varSa 1 ki0 11-12) 661 2 IsarIke santa-( anekAnta 4, 6, aktUbara 1941 ) 663 3 zAhA javAharalAla aura jainajyotiSa-( anekAnta 5, 12, janavarI 1643 ) 665 4 hemacandra-smaraNa-11 mArca 1644 (sva0 hemacanda ) 666 5 karmaTha vidvAna-24 mArca 1944 (70 zItalaprasAda) 680 6 rAjagRhame vIrazAsana-mahotsava-( anekAnta 5, 12, julAI 1944) 685 7 kalakattAmeM vIrazAsana-mahotsava--(anekAnta 7, 3-4 navambara 1644) 661 8 zrI dAdIjI-( anekAnta varSa 7 ki0 9-10) 700 9. jainajAtikA sUrya asta-( ane0 varSa 7 ki0 11-12) 708 10 abhinandanIya pa0 nAthUrAmajI premI-5 julAI 1646 (premI abhinandana grantha ) 717 11 amara pa0 ToDaramalajI-( vIravANI, janavarI 1648) 722 12 sanmati-vidyA-vinoda-( ane0 varSa 6, 5 maI 1948 ) 724 13 paM0 cainasukhadAsajIkA abhinandana-(21 mArca 1951) 741' 14 zrI paM0 sukhalAlajIkA abhinandana-10 jUna 1957 743 15 zubha bhAvanA-1 mArca 1962 (A0 tulasI abhi0 grantha) 745 16 pa0 ThAkuradAsajIkA viyoga-( jainasandeza jUna 1961 ) 747 17. duHsaha duHkhada viyoga-(jainasandeza 3 pharavarI 1966 ) 752 (4) vinoda-zikSAtmaka nibandha 1. maiM aura Apa donoM lokanAtha-(jainagajaTa 1 julAI 1907) 757 2 zrImAna aura dhImAnakI bAtacIta-( jainagajaTa 8 julAI 1907) 759 Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 yugabora-nibandhAvalI 3 atiparicayAdavajJA-(janagajaTa 16 julAI 1907) 762 4. mAMsabhakSaName vicitra hetu-(jainagajaTa 8 agasta 1907) 764 5 pApakA bApa-(janagajaTa 14 jUna 1909) 767 6 vivekakI oNkha-(janagajaTa 24 julAI 1909) ooo 7 makkhanavAlekA vijJApana-(ane0 4, 3, apraila 1941) 785 (5) prakIrNaka nivandha 1. kyA muni kanda-mUla khA sakate haiM ?-(janahitaiSI, ___ julAI-agasta 1920) 792 2. kyA sabhI kanda-mUla anantakAya hote haiM ?--- (jainahitaiSI julAI-agasta 1920), 796 3 aspRzyatA nivAraka Andolana--(jainahi0 julAI 1921) 801 4 devagar3hake mandira-mUrtiyoMkI durdazA--(ane0 disa0 1930) 808 5. U~ca-gotrakA vyavahAra kahA~?-(ane0 2, 2, disa0 1938) 815 6 mahatvakI praznottarI 825 7. jainakaoNlonI aura merA vicArapatra-(ane0 varSa 5, ki0 1-2, 1942) 828 8. samAjameM sAhityika sadrucikA abhAva--(ane0 6, 1) 837 9. samayasArakA adhyayana aura pravacana-(adhvarSa 11 ki0 12) 840 10 bhavA'bhinandI muni aura muni-nindA (prathamAvRtti, mArca 1965 ) 842 11. nyAyocita vicAroMkA abhinandana-(zramaNa, agasta 1966) 857 12. zrI rAmajI bhAI dozI eDavokeTa-viSayaka eka anubhava (jainasandeza 18 agasta 1966 ) 865 Page #881 -------------------------------------------------------------------------- _