Book Title: Tattvarthadhigama Sutra
Author(s): Umaswati, Umaswami, Vijaydarshansuri, Yashovijay
Publisher: Motiji Kapurchand Tarachand
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010492/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101010101010101010 sakalasvaparasamayapArAvArapArINa-zAsana samrAT-tapAgacchana bhonabhomaNi janatAtApApahArivAgvilAsa - sakalasUrimaNDalanAyaka - bhaTTArakAcArya zrIvijayane misRrisadgurubhyo namaH | Y oppoddot RJAASRAJEDUBOARAJUL tatpaTTamaulimukuTa-nyAyavAcaspati zAstravizArada zrIvijaya darzanasUrisa. dRbdha - gUDhArthadIpikAkhyavivRtisamandhitena kRtasakalasa hRdayahRcamaskRtikRda'nalpagrantha-nyAyavizArada - nyAyAcArya mhopaadhyaayshriicovijJacamAM prItapradhamAAvivaraNena sUSita svopajJabhASyasaMvalitaM vAcakAvataMsazrImadumAsvAtivAcakapravaraviracitaM . // zrItArthAbhigamanaM // idaca marudezastha zirohIsamIpavartti - jAvAlagrAmanivAsi nirmitazrIkadamyagiritIrthazrI RSabhadeva mandirAdi saddharmapravINa-zramaNopAsaka motijIsuputrasakapuracaMda tArAcandena mudrApya prakAzitam / prAptisthAna - zAmajIbhAI mAdhavajI The. jinadAsa dharmadAsa peDhI-mahuvA (saurASTra ) zrI vIra saM. 2481 zrI nemi. saM. 6 vikrama saM. 2011 istrI. 1955 bhAvanagare "Ananda prIM, presa" mudraNAlaye gulAbacanda devacanda ityanena mudritam // asya prayasya punarmudraNAdyAH sarve'dhikAraH prakAzakena khAyacIkRtArasanti // [ prathamAvRtti ] [ prataya: 650 ] .. djojolok loloto? 199 pu Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ !! I LINKNININKONANYINI AbhAra nyAyavAcaspati sAvizAra grAsanapramAna-pAnghakaLetA-pUnyapAva-prAtaHsmaraLIya--bAvArya mahArAna zrI vinayarazanasUrIzvarI--pita-bA "zrI tavAyaeN sUtravivaraNa cUrSe pinA TIjA"nAM satna temana yaMgama prastAvanA teozrInA ziSyaratne-nyAyaniya vicAra-vidvaryapUnya pAsathI nAnavilayanI nALa mahArAne potAnI ramya zALa havI ApI che te mATe teyozrIno AAmAna vyakta varavAmAM Ave che. Xiao JA mahAn graMthanA prAzana mATe dravya rUpadhAre vAnavIrashaasn rasika zrAddhavarya je je sadgRhasthoe jJAnamakti nimitte Arthika sahAya rI che teno paNa AmAra mAnavAmAM Ave che. WOWOWING WWWANN **************************** vAcaupAye nukUa kaLatananALAmISTade vizrAme, zrImanneneyuomeM svaparavavanAmo dhArILadUreH / dastAmone'rpita rAnnadhAna mAMremamayendra, mutAtulyuM ddi dho vRdghAvAvita jinna mULapam III pAR! kSIrapAnarAjArAnto muLarvAdaLo, ne vAvA pratinyaniratAoSo DaveSiLaH / hatyAogya nInimiAMmimAM saMzodhiSNano, dhAnyante dAMta hai baherArvi ce tAn rAstunonizam *****HJ***** Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvataMtrasvataMtra-zAsanasamrAsUricakracakravarti tapagacchAdhipati jagadaguru-bhaTTArakAcArya zrImAna vijayanemisUrIzvarajI mahArAja sAhebazrI , 5 2 ( . . * . . s. 1 , IS * * : , ra6:. E [ * * ane * bIjA amArA DaE * * * * * * * bhAjapa * ' , ', i ka pa - MDA - - --- - miLaLaLams * 5 che. - -- - - - 'I . E>> janma-saMvata 1929 kArtika suda 1 zanivAra madhumatI (mahuvA) dIkSA saM 1945 jeTha suda 7 bhAvanagara gaNipada saM 1960 kAtika vada 10 paMnyAsapada mAgazara suda 3 valA (valabhIpura) AcAryapada saM. 1964 jeTha suda 5 bhAvanagara svargavAsa sa 2005 Aso vada 0)) dIvALI, zukravAra mahuvA (c)(c)p Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamrATa-tIrthodvAraka-paramopakAri-pAlabrahmacArikalyANanidhi-jagadguru-pUjyapAda-prAtasmaraNIya // zrIvijayanemisUrIzvara-survaSTakam // nama sUrIzA-mala ! vijayaneme'bhayaguro !, namaste gIrvANAlayagata ! cidAna-danilaya ! / namaste zrIjanazrutamananasAmrAjyapadabhRt / , namaste bhavyAjAzritadinamaNe ! muktizaraNe ! // 1 // muro ! nAmathrAhaM tava mukhavAM tumamAM, kadA syAM dhanyo'hamaparasurastotravimukhaH / abhISTArthaH sarvo bhavatu mama citte tava paraprasAdAspadrupasmaraNasatatAbhyAsalasitAt // 2 // svamarthAnAM mUlaM bhavasi viyudhopAsyacaraNo, nisargAt tvayAnaM phalati satataM dharmapravaram / guNastutyA ko vA tava vijayane me ! na labhate, sabhAyAM vijJAnAM vijayamupamAtItamacalam // 3 // guro ! neme ! neme gurukavigaNezAdivibudhAH, tvadIyaM vidvAna sadasi nanu mAtuM paTudhiyaH / davAnI tAkyatithi vidhivazAtyanidhiti, surezAdha heM layamupagatA'khyAtibhayataH // 4 // na bhedAtyatiste guruvara ! surejyAdiSu satI, asatyAtmakhyAtirvahirupagate vAS viSaye / anekA- kAnte tava vacanatAsiddhipathage, alaukiyaa| khyAte: kaMcana na hi carcA mitimA // 5 // ( 43 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra Sm FA PUR pareSAmekAnte taka paMcanato mAdhinatare, parakhyAtiH sarvA bhavati viparItA'sumalA / jinopayA''sthAmUlaM mitinaya subhaGgIparigataM, tvadIyaM vyAkhyAnaM zrutimupagataM muktiphaladam // 6 // caste tatmArthA'dhigamaniyataM pAvarahitam , zrutagrAmonnInaM jinamatasamuzAsanaparam / samabhyasta bhUrIzvara! bhavabhayabhrApiharaNam , . bahugranthArU janayati bhRzaM muktizaraNim // 7 // guro! tvaM me mAtA bhavasi ca pitA bandhupravarI, dhanaM dharmoM mitraM sakalamapi yadyaddhitataram / kapAyapradhvaMsAchucitarapadaM prApya bhagavan !, kRtArthAya kAle jinavarasamo muktinirataH // 8 // idaM stotraM bharipravara zurunesyaSTakamara, paThetprAtaH sAyaM sayamaniyamo darzanakRtam / bhavabhrAntyucchedI bhavati niyataM tasya sukRtam , parAnandAlAsaM janayati sujanmA bhavati sA // 9 // apUrvA mantro'yaM suratarurivA'bhISTaphaladaH, dhruvaM vAdinAtaM jayati japanAdasya sujhtii| . avAsaM syAtsarva na ca kimapi duHprAyamabhito, guNagrAmaviAso bhavati japitA'syAzu niyatam // 10 // / / ARCHI Hain // iti zrIvijayadarzanasUriviracitaM zrISTakam // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // prastAvanA // jinavANInI bhanyatA ane vizALatA anupama che, jagatamA enI joDa zodhI na maLe. koI evI vastu nathI ke koI evI vicArasaraNI nathI, je jinavANIe sparzI na hoya. zrI sarvajJa deve emanA saMpUrNa jJAnamA vizvanI samagra va hastAmalakavat nirakhIne enA upara emanI di05 vANIvaDe anupama prakAza pAtharyo che. e tejanA aMbAramA AMkho aMjAI jAya che. enI vizAlatA nihALIne haiyu cakita bane che. ___ maryAdita buddhinA mAnavInA haiyAmAM e agAdha jJAnane utAravA mATe ene yogya maryAdAmA saMkalita karIne pU. gaNadhara devoe dvAdazAMgI gUMthI. e dvAdazAMgInI vizALatA paNa kalpanAtIta che, evI dvAdazAMgImA rahelA mAtra gaNatrInA sUtromA vAcakavarya pU. zrI umAsvAtijI bhagavaMte adbhuta jJAnavaLathI aneka mUDha tatvone samAvIne eka kapa kArya kayu. ajaba jJAnapratibhAvaDe jaina tatvajJAnanI sarva vastuo atizaya suMdaratAthI, manohara gIrvANa girAmAM, talaspazI rIte, teozrIe tatvArthAdhigamanA sUtromAM goThavI, DhUMkA DhUMkA sUtromAM, gIrvANagirAnI suMdara gUMthaNImA, yogya kramapUrvaka samagra tatvajJAna, teozrIe A sUtramA bhayu.. samyagjJAnamImAMsA ane samyagadarzanamImAMsA, samyacAritramImAMsA ane jagatmImAMsA apUrva bhAvavAhI Agamika zailIe temaNe nirUpI che, navatasvanI gUMthaNI AkarSaka banAvI che. eka eka sUtramA aneka bhAvavAhI hakIkato temaNe samAvI che. 'alpAkSaraiH bahAn sUtrayAtIti sUtram" e uktine emaNe saMpUrNa nyAya Apyo che. mahatvanI aneka bAbato thoDA ja zabdomAM kahI devI e khUba ja muzkela vAta che. eka vastu viSayaka sarva bAbato ekAda sUtramA samAvI devA mATe sarvadezIya jJAnanI AvazyakatA rahe che. vANIvilAsanA AjanA yugamA ApaNe to jANIe ja chIe ke eka nAnAMzI bAta kahepA mATe kalAkonA kalAkoM levAya che athavA pAnAnAM pAnAo bharAya che. vizALatAne TuMkANamA samAvavAnuM kAma vAcakavartha zrI umAsvAtijIne svabhAvasiddha jahatuMema siddha thAya che. jaina darzananI samagra vAtoemaevI sarasa rIte prakAzita karI che ke-Aje lagabhaga be hajAra varSa pachI paNa jaina darzana saMbaMdhI TraMkamA ekI sAthe mAhiti meLayavA mATe ApaNI najara tacAstra upara Thare che. jainono samaya tatvavAda emAM ThalavAyo che. nayavAda ane nikSepavAda, pramANavAda ane anekAMtavAda ane gahana karmavAda : emAM samAyA che. ahiMsA ane satyanA sonerI sUtro emA alaMkRta banyA che. AtmAnI anaMta zaktinI ghoSaNA emAM thaI cha. AtmA samakSa rAkhag joItuM anupama, dhyeya emAM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e dhyeyane anukULa mArga paNa emAM vatAbAyo che. kaThora saMyamanA mRdu sUro emAM guMjI rakhA che.. padravyanuM svarUpa emAM vizada rIte sucavAyuM che. varga ane nArakIrnu nirUpaNa emAM suMdara rIte karyu che. samyagdarzana ane samyagjJAna, samyakcAritrarUpa mokSamArga upara emAM jvalaMta - prakAza patharAyo che. zrI tattvArtha sUtranI mahatA e graMthe sone AkarSyA che. varSoM pachI ane yugo pachI Aje paNa enI mohinI saune / lAgI che. tatcArthanuM jJAna meLayavA aneka vidyApipAsuo talasI rahe che. enA jJAna vinA abhyAsa adhUro bhAse che. enA Azraya vinA pAMDitya pUru vikasatuM nathI. aneka vidvAn AcAryoe tattvArtha upara vistRta vivecanA (TIkA ) karI che, e hakIkata ja e sUtranI aNa-. bholatA darzAvayA pUratI che. zvetAMbarAcArya racita hovA chatA, je kRtine digambaroe potAnI mAnAne apanAvI che ane jenI upara aneka vistRta TIkAo racI che, te kati satya ane niSpakSapAtathI bhArobhAra bharI hoya emAM navAI zI ? pAMDityanuM pradarzana karavA pArthiva hetune siddha karavA ke koIne zivabA A granthanI racanA nathI thaI. mokSaprAptinA eka mAtra Adarza dhyeyane pahoMcI vaLavA ane saune enI prApti ho, e zubhAmilApAthI prerAhane pU. zrI umAravAtijIeM' "tavArthAdhigama sUtra"nI racanA karI che. eTale to prathama sUtramA ja tadana thoDA zabdomAMja emaNe mokSamArga darzAtrI dIdho. sUtra racAna pU. zrI umAsvAtijI aTakyA nathI. varacita sUtro upara suMdara chaNAvara teozrIe potAnA ja hAthe "tatvArthabhASya" grantha dvArA karI che. pratyeka sUtramA jJAnano ja bhaMDAra bhayoM che. tenI kaMIka jhAkhI teozrI "tatvArthamAya" dvArA ApaNane karAve che. tatvArthabhASya. copa nathI, e jAtanI digaMbara mAnyatA pAyA vinAnI che.. sUtra ane bhApya upara aneka TIkAo lakhAI che. itihAsanI adhUrAza che ke tatvArthamantra upara pheTalI TIkAo che ? kyAre kyAre te lakhAI che ? pratyekanA kA koNa koNa cha / vigere dhAvato vipe cokasa nirNaya levAnuM muzkela bane che. pravartatI kelI mAnyatAo satya hoya to paNa AjanA zaMkAzIla yugamA te te mAnyatAo upara zaMkAo uThAvapAtuM sahelu banyuM che. vidvAnomA matabheda pravata che. e matabhedanoM jeTalo pahelo aMta Ave eMTalu sA. .. . zrI taravArtha sUtra uparanI TIkAo zrI siddhasena ni pUjya zrI haribhadrabhUrijI, pU. zrI yazobhadrasurijI, pU. zrI malayagirijI, tayA pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajIe tatvArthavatra upara cio lakhelI che. pU. zrI haribhadrasUrijInI vRtti mAtra sADApAMca adhyAya 355 racAI cha. zeSa bhAga pU. zrI yazobhadrasavirajIe tathA temanA ziSye pUrNa karala che. pU. AcAryazrI malayagirijInI TIkA hAla upalabdha nathI zrI ciraMtana munie paNa taravArtha upara kelluka TippaNa.lakhelaM che. pU. upAdhyAyajI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yazovijayajI "tapArthavivaraNa" nAmanI vRtti lakhI che, tenuM pramANa keTaluM chete ApaNI jANa bahAra che. e grantha viSe anya koI graMthamA ullekha (sAkSipATha) maLato nathI. eTale e grantha saMpUrNa lakhAyela cha ke nahi te viSe kaI kahI zakAtuM nathI, granthano prastuta bhAga upalabdha thayA pahelA e grantha lekhAela che, eTalI hakIkatanI paNa mAhiti nahotI. atyAre to ApaNI pAse tapArthasUcanA prathama adhyAya uparanI emanI TIkA che ane te paNa truTaka cha tattvArthavivaraNanA zarUAtanA pAMca zloko ApaNA pAse nathI. pariNAme pU. zrI zAstravAcaspati-nyAyavizAradavirudAlaMkRta pUjyapAda AcArya mahArAjazrI vijayaudayasUrIzvarajI mahArAja sAhebe emanI zAstrAnusArI prakhara vidvattAthI AraMbhano adhuro bhAga racIne te truTI dUra karI che. zvetAMvara vRttio sAmAnyataH sUtra ane bhASya banene anusarIne racAI che. aneka digambara vidvAn AcAryo! paNa tatvArthAdhigama sUtra upara vivecano karyA che. zrIpUjyapAde " sarvArthasiddhi" zrI bhaTTa akalaMke "rAjavArtika" zrI vidyAnaMdie " zlokavArtika " ane zrI amRtacaMdrAcArye "tatvArthasAra" nAmanI TIkAo lakhI che. zrI zrutasAgara, zrI vibudhasena, zrI.yogIdradeva, zrIyogadeva, zrI lakSmIdeva ane zrI abhayanaMdanasarie tattvArthasUtra upara vyAkhyAo lakhI che. A sUtranI keTalIka TIkAo kanaDI-karNATakI bhASAmAM paNa lakhAI che, ... zrI tatvArtha sUtranA kartA zrI umAsvAti pAcaka . . . athAga parizrama laIne jJAnanI ananya upAsanA karIne jemaNe jaina zAsanane aneka granthIno vAraso Apyoane zrI siddhahamavyAkaraNamA "upomAsvAtisaMgrahItAra" e pAkyathI sarvazreSTha saMgrahakAra tarIke oLakhAvIne jemanI kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcArye prazaMsA karI evA pU.zrI umAsvAtijIne koI paNaprakAranI kIrtinI moha na hato. svajAtine vipe emaNe kazuMja nathI jaNAvyu. pariNAme ApaNA eka mahAna upakArInA jIvana viSe ApaNe lgbh| ajJAta chIe. teozrIno janma kyAre thayo ? teozrI kyAre dIkSita thayA? kyAre teozrI kALadharma pAnyA? kathA kathA agatyanA kAryo teozrIe jIvanamA kA~? teozrItuM vartula kayuM hatuM 1 teozrInI vihArabhUmi keTalI vistRta hatI vigere bAvatothI ApaNe anabhijJa chIe. je kaI hakIkato maLe che te cokasa nirNaya upara AvA mATe pUratI na hoIne aneka anumAnone sthAna maLe che. icchIe ke vadhu saMzodhana thAya ane teozrInA jIvana viSe cokasa nirNaya upara AdhI zakIe. tattvArtha bhAvyanA aMte teozrIe lakhelI kI prazArita emanA viSenA ApaNA jJAnano AdhAra che, ema kahIe to cAle. temanA dIkSAguru, dakSiApraguru, vidhAyurU, vidyApraguru, mAtA pitAnA nAma, gotra, janmasthAna, grantharacanA, sthAna ane padavI.e bAbato saMbaMdhI prazasti ApaNane thoDaMka kahI jAya che. prazastimA jaNAvAthu che ke :__ "agIAra aMganA dhAraka 'ghopanandi' nemanA dIkSAguru hatA, vAcakamukhya 'zivazrI' jesanA praguru hatA, vAcakAcArya 'bhUla' jemanA vAcanAguru hatA, ane mahAvAcaka kSamaNa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuNDapAda' jamanA vAcanApramuru hatA; 'nyagrodhikA jemanI janmabhUmi hatI, kaubhApaNi gotrIya 'svAti' nAmanA jemanA pitA hatA, pArasIgotrI 'umA'nAmanA jemanI mAtA hatA, ane ucca nAgara jamanI zAkhA hatI, te zrI umAsvAtivAcaka samyagguruparaMparAthI prAsa thayela jinapANIne sArI rIte avadhArIne A spaSTatAvAlaM " tatvArthAdhigama " nAmarnu zAstra aihika sukhopadezanA tuccha zAstrovaDe haNAyela buddhivALA ane duHkhita lokane joIne prANIonI anukaMpAthI prerAIne, vihAra karatA karatAM 'kusumapura-pATalIputra' nAmanA nagaramAM padhArI rathu. je A tatvArthAdhigama zAstrane jANIne te mujaba AcaraNa karaze, te anyAyAdha paramArtha sukharUpa mokSane alpa samayamA prApta karaze." ozrInA janmasamaya aMganI mAnyatAomA vivAda hovAthI te aMge nizcita rIte kahavAnuM Aje zakya nathI. nyagrodhapura nagaramAM teo jannyA. jaganuM nAma to jANa bahAra che, paraMtu mAtA umA ane pitA svAtinI smRti avicaLa jaLavAI rahe te mATe mAtApitAnI vijJaptithI dIkSita avasthAmA teozrItuM nAma 'umA(vAti' pADavAmAM Avelu, e hakIkata vidita che. digambaro umAsvAti tathA umAravAmi, e panne nAmathI temane oLakhe che. kaI vayaM temaNe jenA dIkSA aMgIkAra karI teno ullekha maLato nathI. ucca nAgara zAkhAmA teo dIkSita thayA. vAcakapadavInA teo dhAraka banyA. vihAra karatA karatAM kusumapuramA vartamAna pATalIputramA tatvArthAdhigama sUtranI racanA teozrIe pUrNa karI. A ullekha bhASyamA hovAthI tatvArthabhASya paNa kusumapura nagaramA racyuM hoya tema saMbhave che. A hakIkata, emanI vihArabhUmi uttara dindusAnamA hatI ema dazAve che. teozrI zvetAMvara matAnuyAyI hatA, paraMtu digambaro tamane digambara matAnuyAyI tarIke mAne che. diganara mAnyatA AdhAra rahita jaNAya che. . "pAcakAHpUrvavidaH" ema.pannavaNAstranI TIkAmA jaNAvAyuM che. e vacanane AdhAre teozrI. pAcaka hovAthI pUrvadhara hatA, ema mAnakAne kAraNa maLe che. temaNe racela granthomA rahelI vidvattA teozrI viziSTa jJAnI hovAnI mAnyatAne puSTi Ape che. pAMcaso granthonA racayitA tarIke teozrI prasiddha che, paraMtu emAMthI AMgaLInA veDhe gaNI zakAya 58lA grantho ApaNI pAse rakhA che.. ____ emanA dIkSAguru agiyAra aMganA dhAraka 'dhopanaMdi' hatA, ane emanA dIkSAprazuru 'zivazrI' vAcakamukhya hatA. banavAjoga che ke emanA dIkSAguru ghopanandi pUrvaghara nahi hoya eTale pAcaka tarIke temanI oLakhANa nathI apAI. eTale ja kAca- pUrvanuM jJAna teozrIe 'mULa' nAmanA vAcakAcArya pAsathI lIdhuM hoya, ane vidhAguru tarIke temanI sthApanA karI hoya. ghopanandi pUrvadhara nahi hovA chatA vAcaka hatA evI samajane laIne paMDita sukhalAlajI tatvArthasUtranI emanI gujarAtI vyAkhyAnA paricayamA 'vAcaka zabda vaMzasUcaka cha ema jaNAve che, emA bhUla thatI hoya e vanavAjoga chaH . tatvArthaTIkAprazitimA "ghoSa nandikSamAzramaNasyakAdazAvidaH" e paMki, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA pU. bhASyakAra zrI ghoSanandi kSamAzramaNane agiyAra. aMganA jJAtA tarIke oLakhAve che. teozrI jo vAcaka hota to temanA vidyAgurunI jema temanI paNa vAcaka tarIke oLakhANa Apata, AthI teo vAcaka na hatA tema mAnadhuM vyAjavI jaNAya che. tatvArtha vivaraNano saMkSipta viSaya taravArthAdhigama sUtra ane bhASya upara, upara jaNAvyuM tema, pU. upAdhyAyajI zrIyazovijayajIe " tatvArthavivaraNa" nAmanI TIkA lakhI che, temAM zabdazaH bhASyane anusane vivaraNa karavAmAM Avyu che. sUtranI mAtra eka adhyAya pUratI TIkA Aje upalabdha cha, emAM tattvanI aneka hakIkato pUjyazrI upAdhyAyajIe darzAvI che. samyagdarzana, samyagjJAna ane sabhyacAritranuM avyAptyAdidoSarahita anugata lakSaNa, tenuM pratipada vivecana, ane samyagdarzana, samyAjJAna, te bannenA bhedonA anugata lakSaNo tathA tenuM vivecana, jIva, ajIvAdi sAta tatpanuM sayuktika vivaraNa, nikSepa, nikSeparnu anugata lakSaNa, pratyeka nikSepamA yo naya pheTalA nikSepabheda svIkAre che, nikSepa mAnavAnuM prayojana, pratinikSeparnu anugata lakSaNa, nayanu vivecana, pramANa sAtheno nayano bheda, naya sAmAnyatuM anugata lakSaNa, tathA tenuM spaSTIkaraNa, nayanA bheda-prabhedo, pratyeka bheda-prabhedanuM vivecana saha anugata lakSaNa, nathanI vyavahArika pramANabhUtatA, tathA naizcapika apramANabhUtatA, jJAnAtmakanaya viSenI mAnyatA, nirdeza Adi cha vyAkhyAdvAra tathA sat saMkhyA Adi ATha vyAkhyAdvAra, gati Adi tera dvAra pAMca jJAna tathA tenA pratibhedo vigere aneka bAbato upara pU. zrI upAdhyAyajIe jhaLahaLato prakAza pAyaryoM che. sattaramI sadInA mahAn jyotirdhara upA. zrI yazovijayajI tattvArthavivaraNa- pratyeka vAkya sayuktika che. temAMnI carcA tarkAnugAmI che. sUtramA rahela bhAvano temAM suMdara phoTa thayo che. nyAyavizAradatA ane bahuzrutatA emAM pAne pAne taracare che. te kRti jo pUrNa maLatI hota to sattaramA ane aDhAramA sakAmAM thayela bhAratIya darzanazAstrano namUno pUro pAData, ema atyAre upalabdha eka nAnA khaMDa uparathI kahevArnu mana thaI jAya che. mAtra eka adhyAya pUratI TIkA paNa pU. upAdhyAyajInI agAdha vidvattA ane nyAyavizAradatAno paricaya ApI jAya che. emanI e vidvattAne laIne so varSa bAda Aje paNa teozrI aneka jaina haiyAmAM jIvaMta che. zrI jinezvara deva uparanI pU. upAdhyAyajInI avihaDa bhakti, zrI jinAjJAnuM emarnu anupama pAlana, zrI jinavANInu emanu" pAragAmIpaNuM, emanI nyAyavizAradatA, emanI tarkAnugAmI buddhi, tatvajJAnanuM emarnu UDANa, viruddha jaNAtA bhAvono samanvaya karavAnI emanI prakhara zakti, bhinna bhinna mithyA nayone laDAvIne pAchA samyaka rUpe zAMta karavAnI ematI kuzaLatA, emanI ajaba smaraNazakti, nAstikavAda nA kurukSetramA emanI ajeyatA, emanI zeraDI. nA rasa karato paNa adhika miSTa bhASA ane madhura kAvyazakti, tathA emanI suMdara lekhanazakti Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuNDapAda' jemanA vAcanApraguru hatA; 'nyagrodhikA jemanI janmabhUmi hatI, kaumapiNi gotrIya 'svAti' nAmanA manA pitA hatA, pArasIgotrI 'umA'nAmanA jemanI mAtA hatA, ane ucca nAgara jamanI zAkhA hatI, te zrI umAsvAtivAcaka samyagaguruparaMparAthI prApta thala jinacANIne sArI rIte avadhArIne A spaSTatAvA " tatvArthAdhirAma" nAmamuM zakhi aihika sukhopadezanA tuccha zAstropaDe haNAyala buddhivAlA ane duHkhita lokane joIne prANIyonI anukaMpAthI prerAIne, vihAra karatA karatA 'kusumapura-pATalIputra' nAmanAnagaramAM padhArI racyu, je A tavArthAdhigama zAstrane jANIne te mujana AcaraNa karaze, te anyAyAdha paramArtha sukharUpa mokSane alpa samayamA prApta karaze." ozrInA janmasamaya aMgenI mAnyatAomA vivAda hovAthI te aMge nizcita rIte kahAnuM Aje zakya nathI. nyagrodhapura nagaramA teo janmyA. jaganuM nAma to jANa pahAra che, paraMtu mAtA umA ane pitA nAtinI ti avica janAI rahe te mAre mAtApitAnI vijJatithI dIkSita avasthAmA teozrItuM nAma 'ubhAvAti' pADavAmA Alu, e hakIkata vidita che. digambaro umAravAti tathA umAnAmi, e panne nAmathI temane oLakhe che. kaI 55 temaNe jena dIkSA aMgIkAra karI teno ullekha maLato nathI. ucca nAgara zAkhAmA teo dIkSita thayA. vAcakapadavInA teo dhAraka banyA. vihAra karatA karatA kusumapuramA vartamAna pATalIputramA tatvArthAdhigama sUtranI racanA teozrIe pUrNa karI. A ullekha bhASyamA hovAthI tavArthamAya paNa kusumapura nagaramA cyuM hoya tema saMbhave che. A hakIkata emanI vihAra bhUmi uttara dindustAnamA hatI ema dAve che. teozrI zvetAMbara matAnuyAyI hatA, paraMtu digambaro tamane digambara matAnuyAyI tarIke mAne che. digambara mAnyatA AdhAra rahita jaNAya che. ' "vAcakAHpUrvavida"ema pannavaNAstrAnI TIkAmAMjaNavAyuM che. e vacanane AdhAre teozrI pAcaka hovAthI pUrvadhara hatA, ema mAnakAne kAraNa ma che. temaNe racela granthomA rahelI vidvattA teozrI viziSTa jJAnI hovAnI mAnyatAne puSTi Ape che. pAMcaso granthonA racayitA tarIke teozrI prasiddha che, paraMtu emAthI AMgaLInA veDhe gaNI zakAya eTalA grantho ApaNI pAse rakhA che.. manA dIkSAguru agiyAra aMganA dhAraka 'ghoSanaMdi' hatA, ane emanA dIkSApraguru 'zivazrI' vAcamukhya hatA. vanavAjoga che ke emanA dIkSAguru ghopanandi pUrvadhara nahi hoya 58le pAcaka tarIke tamanI okhANa nathI apAI. eTale ja kadAca pUrvad jJAna teozrIe 'bhULa' nAmanA vAcakAcArya pAsethI lIdhuM hoya, ane vidhAguru tarIke temanI sthApanA karI hoya. ghoSanandi pUrvadhara nahi hovA chatAM pAcaka hatA evI samajane laIne paMDita sukhalAlajI tatvArthasUtranI enI gujarAtI vyAkhyAnA paricayamA 'vAcaka' zabda vaMzasUcaka che ema. jaNAve che, emAM bhUla thatI hoya e vanavAjoga che. . . . . . . . . .. tavATIkAprazArisamA. " ghoSanandikSamAzramaNakAdazAGgAvidaH" e paMki Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvArA pU. bhASyakAra zrI ghoSasandi kSamAzramaNane agiyAraH aMganA jJAtA tarIke oLakhAve che. teozrI jo pAcaka hota to temanA vidhAgurunI jema temanI paNa pAcaka tarIke oLakhANa Apata, AthI teo vAcaka na hatA tema mAnaj 0yAjavI jaNAya che. - tatvArtha vivaraNano saMkSipta viSaya ' tattvArthAdhigama sUtra ane bhASya upara, upara jaNAvyu tama, pU. upAdhyAyajI zrIyazovijayajIe " tasvArthavivaraNa" nAmanI TIkA lakhI che, temAM zabdazaH bhASyane anusarani vivaraNa karavAmAM Avyu che. sUtranI mAtra eka adhyAya pUratI TIkA Aje upalabdha che. emAM tatvanI aneka hakIkato pUjyazrI upAdhyAyajIe darzAvI che. samyagdarzana, samyagjJAna ane sampacAritranuM avyAptyAdidoparahita anugata lakSaNa, tenuM pratipada vivecana, ane samyagdarzana, samya jJAna, te bannenA bhedonA anugata lakSaNo tathA tenu vivecana, jIva, ajIvAdi sAta tatvatuM sayuktika vivaraNa, nikSepa, nikSeparnu anugata lakSaNa, pratyeka nikSepamA kyo naya keTalA nikSepabheda svIkAre che, nikSepa mAnavAnuM prayojana, pratinikSeparnu anugaMta lakSaNa, nayanu vivecana, pramANa sAtheno nayano bheda, naya sAmAnyanuM anugata lakSaNa, tathA tenuM spaSTIkaraNa, nayanA bheda-prabhedo, pratyeka bheda-prabhedatuM vivecana saha anugata lakSaNa, nayanI vyavahArika pramANabhUtatA, tathA naizcapika apramANabhUtatA, jJAnAtmakanaya vipenI mAnyatA, nirdeza Adi cha vyAkhyAdvAra tathA sat saMkhyA Adi ATha vyAkhyAdvAra, gati Adi tera dvAra pAMca jJAna tathA tenA pratibhedo vigere aneka bAbato upara pU. zrI upAdhyAyajIe jhaLahaLato prakAza pAyaryo che. ' sattaramI sadInA mahAn jyotirdhara upA. zrI yazovijayajI tattvArthaviyara garnu pratyeka vAkya sayuktika che. temAMnI carcA tarkAnugAmI che. sUtramA rahelaM bhAvano temAM suMdara sphoTa thayo che. nyAyavizAradatA ane bahuzrutatA emAM pAne pAne taravare che. te kRti jo pUrNa maLatI hota to sattaramA ane aDhAramA saikAmAM thayela bhAratIya darzanazAstrano namUno pUro pAData, ema atyAre upalabdha eka nAnA khaMDa uparathI kahevAnuM mana thaI jAya che. mAtra eka adhyAya pUratI TIkA paNa pU. upAdhyAyajInI agAdha vidvattA ane nyAyavizAradatAno paricaya ApI jAya che. emanI 'e vidvattAne laIne ghaNaso varSa bAda Aje paNa teozrI aneka jaina haiyAmAM jIvaMta cha. . . . zrI jinezvara deva uparanI pU. upAdhyAyajInI avihaDa bhakti, zrI jinAjJAnuM emarnu anupama pAlana, zrI jinavANInu emanu' pAragAmIpaNuM, emanI nyAyavizAradatA, emanI tarkAnugAmI buddhi, tatvajJAna- ebharnu UDANa, viruddha jaNAtA bhAvono samanvaya karavAnI emanI prakhara zakti, bhinna bhinna mithyA nayone laDAvIne pAchA samyakrUpe zAMta karavAnI emanI kuzaLatA, emanI ajaba smaraNazakti, nAstikavAda nA kurukSetramA emanI ajeyatA, emanI zeraDInA rasa karatAM paNa adhika miSTa bhASA ane madhura kAvyazakti, tathA emanI suMdara lekhanazakti Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane ajoDa vaktRtvakaLA Ale paNa jaina haiyAne navAvI rahyA che. (manA nAma mAtrathI jaina hairyu DhakI paDe che, e tatvajJAnI mahApuruSanI ajaba kalamayI lakhAyela aneka nyAyagranthanA abalo. kanathI jeneta prAjJaziromaNi vidvAno paNa ati cakita thaI zira jhukAve che. pATaNanI najIka kanoDa gAme pitA 'nArAyaNa' ane mAtA 'sobhAgadenA AMgaNe teo avataryA. svAti nakSatramA meSavRSTi dvArA chIpamAthI motI pragaTe tema mAtAnI kUkSithI ekA motI pragaTayuM. vAlyavayathI ja emanI adbhuta smaraNazaktino saune paricaya thayo. ekAda / pAra sAMbhaLela ke vAMcela sUtro emane kaMThAgra thaI jatAM. atibAlyavayamA ja pU. zrI navijayajInI sAthe samAgama thayo, ane saMvata 1688 mAM buddhimA agraziromaNi anupama vairAyamUrti teozrI ati laghu sukomala vaye kaThora saMyamanA mArge saMcaryA ane jinezvaradevanA caraNamAM emarnu sarvasva sauMpI dIdhuM. saMthamanI sAdhanAmAM ane vidyAnI ArAdhanAmAM, vItarAganI bhaktimAM ane zAsananI sevAmA emaNe na joyo divasa ke na joI rAta. ajoDa utsAha ane tIvra khatathI tyAganA vikaTa paNa sukhada mA jIvanabhara prayANa jArI rAkhyu, paripahI ane upasargAne sahana karyA, virodhIo sAme aNanama jhajhUmIne emane haMphAyA. eka vItarAga devano Azraya svIkArIne aneka asatya matone emaNe mULathI ukheDI nAMkhyA. emanI ajaya tArkika zatithI vAdIo abhayA. emanA bahuzrutapaNAmAM sau aMjAI gayA. .:. upAdhyAya jIne mahattA khUba parI, paNa abhimAna to leza nahi. prabhunI AgaLa pAlakanI jema lADa karavA maMDI jAya ane prabhupremamAM jAtane paNa bhUlI jAya. vItarAga prabhudharmamAM asthimajjA premAnurAgI e mahApurupanI anupama devabhakti lohacuMbaka zakti-lohAkarSakanI jema mukti AkarSaka hatI. rAjanagaramA saMvata 1699 nA cAturmAsamAM teozrIe aSTAvadhAna karyA ane zreSThI dhanajI surAnI vijJaptithI nyAyAbhyAsa mATe kAzI javAnuM nakI thayuM, nyAyAcArya zrI bhaTTAcArya pAse abhyAsa zarU ko. tArkika kulamAM sUrya samAna, paDdarzananA akhaMDa rahasyane jANanAra zrI bhaTTAcAryanA sAtaso ziSyonA tArAgaNamAM caMdranI jema teo dIpatA. alpa samayamA temaNe aneka zAstronuM avagAhana karI lIdhuM. nyAyazAstrano to koI grantha evo nahi hoya ke je emanA hAtha nIce pasAra na thayo hoya. paDdarzanano paNa suMdara abhyAsa karyo, khUba ja kaThina gaNAto gaMgeza upAdhyAyakRta " tatvaciMtAmaNI" graMtha kaMThAna karI lIdho. pA, zrI yazovijayajInIadvitIya vidvattA " ajeyavAdI" tarIke oLakhAtA diggajapaMDita sAthe jyAre kAzInoM koI paMDita carcA karavA taiyAra nahoto tyAre pU. zrI upAdhyAya jI enI sAMme buddhinA raNAMgaNe caDhayA. diggajane ghaDImAM parAsta karyo. emanA e vijayane pariNAme kAzInA sarva vidvavAe "nyAyavizArada"nuM mahAmola lekhAtuM viruda temane apyu. e vAtanuM " pUrva nyAyavizA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 birudaM kArayAM pradataM budhaiH " A potAnA kathanathI ja samarthana thAya che. emanI nyAyavizAradatA emane jaMpIne besavA de ema nahotI. e vizAradatAe ekaso navIna granthanI racanA karavA emane preryA. so graMtho racIne teoe "nyAyAcArya" nuM viruda meLa, AvAtanuM samarthana " nyAyAcAryapadaM tataH kRtazatagranthasya yasthArpitam " A vAkyathI teozrIe ja karela che, emanI advitIya vidvattAe emane padazAstraSecA tarIke prasiddhi ApI. jainadarzana ane jaina nyAyamAM teo pAraMgata thayA emAM to pUchadhuM ja zuM ? sammatitarka ane syAdvAdaratnAkaranuM to teo pAna karI gayA hoya ema lAge ! kAzImAMtraNa varSa ekacitte niraMtara pUrNa parizramapUrvaka abhyAsa karyo to paNa jANe ke abhyAsa adhUro rahyo hoya ema jANI AgrAmAM pharI abhyAsa karavA maMDyA, ane cAra varSa tyAM abhyAsamAM vitAvyAM, SaDdarzanano abhyAsa pUrNa karyo. rAjanagara AvIne aDhAra avadhAna karyA. auraMgajhebanA sUvA mahobbatakhAna emanI anadhAnazaktinA darzana karavA AvyA. emanI smaraNazakti saune mugdha karyA, rAjanagarathI kAzI jatAM pahelAM aSTAvadhAna karyA hatA, pAchA AvIne aDhAra avadhAna karIne abhyAsaveLA paNa avadhAnazakti ne khIlanavAnuM cAlu rAkheluM tema siddha karyu. gacchanAyaka zrI vijayaprabhasUrijIe upAdhyAyanA ( vAcakanA ) virudathI vibhUSita karyA ane yogyanuM yogya sanmAna karyu. upAdhyAyajIe karela sarasvatI - ArAdhanA jJAnanI ArAdhanA grantho vAMcI vicArIne mAtra karI ema nahi, paraMtu sarasvatI devInI ArAdhanA " eNkArajApaMvaramAdhyaM kavitvavizva - vAJchAsuradrumupagaGgamaM bhaGgaraGgam " A pUrvArddha paMcasiddha 'aiM'kArarUpavIjapUrvaka sarasvatI maMtranA jApathI paNa karI. pariNAme vAgdevI prasannatA emane varI. pU. upAdhyAyajInuM pAMDitya sarvatomukhI hatuM vidvadbhogya sAhitya racavAnI sAthai ja bALakone paNa saraLatAthI jJAna maLe evaM sAhitya emaNe racyuM gIrvANagirAmAM grantho racyA ane gujarAtI bhASAmA paNa racyA, ardhamAgadhI bhASAmAM paNa emaNe sAhitya racyuM nyAyagrantho aneka lakhyA to AdhyAtmika grantho ochAM nathI lakhyA vyAkaraNa, sAhitya, alaMkAra, chaMda, kAvya, siddhA., Agama, naya, pramANa, saptabhaMgI, adhyAtma, yoga, syAdvAda, AcAradharma, karmavAda vigere aneka bAbato viSe emaNe vaNuM dhaNuM lakhyuM che. taccajJAnano to teozrIe varasAda varasAvyo che. temanuM sAhitya jeTaluM vizALa che eTaluM ja AkarSaka che. pU. zrI upAdhyAyajInuM vihArakSetra paNa vistRta hatuM saurASTra, gujarAta, mAravADa, mALavA, AgrA, banArasa, vigere sthaLoe teo viharyA hatA, chetraTanuM 2. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAM suratamAM karIne tyAMthI vihAra karI saMvata 1743 mAM DabhoI gAmamAM padhAryA, ane DabhoI mAmamA ja teozrIe A asthira dehanI samAdhipUrvaka tyAga kaya?. . pU. zrI upAdhyAyajInuM AyuM jIvanacaritra to labhya nathI, paraMtu tamanA samakAlIna munizrI kAMtivijayajIracita 'sujasavelI' mAthI upalabdha thAya che, te padala pU. zrI kAMtivijayajIno ApaNe upakAra mAnIe. . pU. upAdhyAyajI racita sAhitya pU. gurudeva nyAyavAcaspati, zAstravizArada AcAryadeva zrImad vijayadarzanasUrIzvarajI mahArAja sAhebane atyaMta AkarSe che, emanuM je mahAdurgama sAhitya Aje maLe che teno teozrIe rasapUrvaka khUba parizramathI aMDo abhyAsa karyo cha, e abhyAsamA emaNe joyuM ke svaracita granthonI sAkSI emanA anya granthomAM keTalIka bAra Ave che. "tatvamanatyaM matkRtamaMgalavAdAdavase yam / " "adhika pramArahasya" "adhikaM matkRtanyAyAlokasyAdvAdarahasyayorabaseyam" ityAdi zAstravArtAsamuccayanI paMktio darzAve che ke upAdhyAyajI bhagavate maMlapagAda, pramArahasya, tathA syAdvAdarahasya nAmanA granyo banAvelA che. kamanasIbe hAla te maLatAM nathI, ene mATe zodha karatrI Avazyaka cha, anekAMtavyavasthA graMtha hamaNAM ja maLI Avyo che. nizAbha, kUpaTAMta, jJAnArNava tathA tattvavivaraNa, tiGanyayoti adhUrAM maLI AvyA cha. siddhAMtamaMjarITIkA, viSamatA, vAda, ArSabhIya caritra, vicAravindubo tathA musUti" upalavdha pArnu . sAMbhaLyu che. . tatyArthavivaraNagranthanI sAkSI anya granthomAM na jaNApAthI pU. zrI upAdhyAyajAe tatvArtha- .. bhUtra upara TIkA racI nahi hoya ema mAnavAmAM AvatuM hatuM; paraMtu rAjanagara DelAnA upAzrayamAMnA jJAnabhaMDAranA puratakotuM patraka banAvatAM tatvArthavatrAnA prathama adhyAyanI "tattvArthavivaraNa" nAmanI TIkA prApta thaI. te TIkA zAsanasamrATa, zAsanaprabhAvaka pRthvImaMDaLamukuTAyamAna pUjyapAda prAtaHsmaraNIya zrImad gurubhagatanA upadezathI zuddha karIna mudrita karavAmAM AvI. eno abhyAsa khUpa khaMtapUrvaka pU. gurudeve koM, ane emane lAnyu ke e granthamA pIraselI anerI vAnagI saraLa bhApAmAM vistArIne sau vidyApipAsuone parisavAmAM Ave e atyaMta icchanIya cha. e kArya hAtha para levAnI teozrIne laganI jAgI. temanI laganIne zAsanasamrAT pU. AcAryadeva zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIjInA AzIrvAda sAMpaDayA. daza daza vanA lAMbA gAnA sudhI satata parizrama laIne pU. gurudeva 17000 zlokapramANa "tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA " nI racanA karI, saMvata 2001 mAM mRgazira zuda. ekAdazInA sarvotkRSTa kalyANaka divase e anya pUrNa thayo, teozrI kRtakRtya nyA. aMdhArAmA rahela granyAne prakAzamAM ANavAnuM kAma to ghaNAe saMzodhakonA hAthe tuM ho, paraMtu mahApuruSe racela anya upara satata ciMtana ane parizIlana karIne tenI vidvattAbharI virata TIkA racanA, kArya to Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya gurudeva jevA koIka virala mAnavanA hAthai ja bane. pUjya gurudevanI bahuzrutatA gUDhArthadIpikAmAM khUba jhaLake che; tatvArthavivaraNamAM bharelo bhAva pUjya gurudeve aty.| prasphuTa karI batAyo cha, emAMnI pratyeka bAbato upara teozrIe gUDhArthadIpikAmAM khUba prakAza pAthayoM - cha, suMdara ane sarala saMskRta bhASAmAM gahana tatvonI teozrIe sarasa chaNAvaTa karI che. nyAyazAstramA ati vidvAna paMDitone paNa jaNAtI tayArthavivaraNanI kaThinatA dUra karIne mAMnA gUDha talo pUjya gurudeve saraLa rIte ane rocaka bhASAmA vistArayI samajAvyA cha, mUla graMthano yathArtha bhAva gUDhArthadIpikAmA pragaTa thayo che ane tattvajJAnanI aneka bAbatonuM vivaraNa rasamaya banyu che, nyAyazAstraviSayaka nirantara suMdara abhyAsa. vizAla pAMcana ane satata tatvavicAraNAne pariNAme eka kaThiNa kArya teozrI pUjyapAdazrI gurubhagavaMtano asIma kRpAdRSTithI suzakya vanAvI zayA che. "pUDhArthadIpikA" racAtI hatI te samaya dara yAna bIjA paNa ve graMtho pU. gurumahArAjazrIe racyA che. 'paryuSaNaparvakalpaprabhA' ane 'paryuSaNa parvakalpalatA' nAmanA Abe graMthothI janatA ajJAta nathI. pU. gurumahArAjazrIe sarvaprathama " sthAdvApapiMdu" nAmano 3000 zlokapramANa graMtha racyo che. tyArabAda paramapUjya nyAyAcArya nyAyavizArada upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjazrIjIkRta "nyAyakhaMDanakhA" aparanAma "mahAvIrasta" graMthanI "mahAvIrastavakalpalanikA" nAmanI 25000 paccIsa hajAra zlokapramANa eka suMdara TIkA racI che. taduparAMta teozrIe pUjyapAda zrI siddhasenadivAkararacita "sammatitaka" nAmanA dravyAnuyogamaya-ati prAcIna-ativiSama jaina nyAya graMtha upara "sammatitakamahArNavAvatArikA" nAmanI anupama ladhu TIkA 16000 zlokapramANa racI che. "sAtitarka " nAmanA prAcIna graMthamA alpa zabdomAM samAyelA atimUDha bhAvo ozrIe TIkAmAM saralatAthI sphuTa karI patAcyA che. sanmatitakanI prAcIna bhASAzailI abhyAsIne kaThina paDe tesa hovAthI vartamAna nyAyazailImA pUjya gurumahArAjazrIe te graMtha para suMdara temaja sarvamUla zlokagata dareka padonA rahasyabhUta arthane pradarzana karanArI vistRta TIkA racI vidyApipAsuone saralatA karI ApI che. AvI rIte suMdara sAhitya jaina samAjane caraNe dharIne pUjya gurubhagavate. jaina mAhitya temaja jaina samAjanI apUrva sevA bajAvI che. eTalaM ja nahI paNa aneka pAThazALAo, upAzrayo. bhavya jina maMdiro, jIrNoddhAra vigere aneka sthaloe aneka zubha kAryoM teozrIe sadupadeza dvArA karAyA che. zrI siddhagirijI Adi aneka tIrthasaMgha kaDhAvI bhAgyavaMta zrAyakone saMdhapati virudavaI alaMkana karyA cha. saurASTrathI mAMDIne mAravADa, mevADa, mALavA sudhI vihAra karIne " jinavANI "no suMdara pracAra karIne te protrIe zAsananI anupama sevA bajAvI cha / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra tAladhvaja tIrthamAM bambe cAra teozrInA varada haste dIrghakAla smaraNIya bhanya pratiSThA thaI cha. vi. saM. 1980 mAM thayelaM ati manohara abhUtapUrva prathama pratiSThAmahotsaMpane 30 varSa vItI gayA pachI tAjetaramA vi. saM. 2010mA vaizAkha zudi paMcAnA zubhadipase pIjI pratiSThA thaI. smRtipa8 upara sadAne mATe yAda rahe tevo ma05 pratiSThAmahotsava yAda karatAM Aje paNa jaina samAjanAM haiyAM pulakita bane che. vi. saM. 1978 jeTha vada 5 jesara gAmamAM vartamAna sinanAyaka zrI mahAvIra prabhuno pratiSThA mahotsava tathA mAravADanA suprasiddha zahera 'zirohInA bhavya-mahAvizAla-prAcIna cauda jinamaMdirono vi. saM. 1985 mAM anAra abhipezAdi aSTAhnikA mahAmahotsava temaja godhA gAmamAM vi. saM. 1987 mAM daMDapratiSThA mahotsava, jasaparA gAmamA vi. saM. 1995 mAM ati manohara pratiSThA mahotsava temaja kapaDavaNaja gAme saM. 2009 mAM atisuMdara prabhupratiSThAmahotsava tathA vi. saM. 2011 je0 sudi 5 taNasA gAmamAM prabhumaMdira daMDadhvaja pratiSThAmahotsava ityAdi aneka gAmamA pratiSThA mahotsavo pUjyapAda zrI gurubhagatanA paradahaste thaMyA. aMjanazalAkA Adi zubha kAryo paNa mahuvA tathA surendranagaramA teozrInI nizrAmAM thayA hatA. pa. pU. zrI gurudevanA varada haste aneka sthaLoe zAMtistAtra-arhatpUjana-upadhAnaujamaNA vigere zAsanaprabhAvanAkAraka aneka zubha kAryoM thayela che. vidvattA pUjya gurudevane parI hovA chatAM tenuM teozrIne lezamAtra abhimAna, nathI. emanI saralatA ane komaLatA sau koIne AkarSI le che. bhavabhIratA teozrInA svabhAvamA ja rahelI che. nirabhimAnatA ane nirAvaritA teozrInA svAbhAvika ja guNo che. teozrInA sadguNo tathA apUrva vidvattAthI AkarSAIne pUjya gurudeva zAsanasatrATa zAsanaprabhAvaka pRthvImaMDaLa mukuTAyamAna pUjyapAda prAtaHsmaraNIya pAlanahmacArI AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIe teozrIne aneka padavIothI alaMkRta karyA. vi. saM. 1969 nA azA sudi paMcamInA roja 'kapaDamAM vidhividhAnapUrvaka 'gaNipadavI ane te ja varSamA azADa zuda navamInA divase savidhi panyAsa 56vI samarpaNa karI. vi. saM. 1972 nA mAgazara vada 3 nA divase mAravADanA sAdaDI' zaharamA vidhipUrvaka upAdhyAya' padavI arpaNa karI. taduparAMta jinAgamo, darzanazAstro ane nyAyazAstronA atigahana paramarahasyabhUta tacanA suMdaratama apUrva yodhathI AkAine "nyAyavAcaspati-zAstravizArada"rnu mAnatu viruda-aneka gAmanA maMgha samakSa zAsanasamrAT-sakalatAra kasAdhumaMDalanAyaka-zAsanaprabhAvaka pU. pA. vijayanemisUrIzvarajI mahArAjAe teozrIne vikrama saMvata 1972 mA upAdhyAya padapradAnanI sAthosAtha arpaNa kayu. tathA vi.saM. 1979 nA zAkhapada 2 vIjanA zubha , vivAre "kaMmata" zaheramAM vidyApIThAdri pavabasthAnamaya sUrimaMtranI pUrva dhArAdhanApUrvavidhi ' Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahita surimaMtrayu 'AcArya padavI teozrIe arpaNa karI, ane teAzrInA paTTadhara tarIke pU0 gurudevanI sthApanA karI ane pUjya gurudeva paNa te padane Ajaparyanta zAstrokta 'maryAdApUrvaka zobhAvI rayA che. . pUjyapAda gurudevano ja. vi. saM. 1943 nA poSa zuda punamanA roja thayo hato. pAlya avasthAthI ja teozrItuM aMta:karaNa dharmabhAvanAthI pAsita hatuM. pUjya mAtApitAzrIe teozrImAM suMdara saMskAro redhyA hatA. munisattama mahanIya, mAnya pUjyazrI khAntivijayajI dAdAnI chane pAraNe 74 Adi a tapazcaryA tathA temanA tIvra rAjya ane uttama cAritranI teozrInA jIvana para suMdara chApa paDelI, temaja tevA vacanasiddha mahApuruSanA upadezathI apariNIta avasthAmAM pUjya gurudevane bhava-nida pragavyo, ane te bhavanirveda-pairAgyabhAvanAne zAsanasamrAT tIrthoddhAraka paramopakAraka-pUjyapAda prAtasmaraNIya-AcAryamahArAja zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIe sacoTa upadeza ApI vikasAvI ane vikrama saMvat 1959 nA azA' zuda 10 nA roja bhAvanagaramAM bhAgavatI dIkSA ApIne pUrNa karI. mAtra so varSanI vaye parama pavitra bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karIne teozrIe vIzAzrImAlipaMzadIpikA-arhaddharmaupAsikA pUjya mAtA dhanIvAI temaja vIzAzrImAli vaMzaziromaNizrAddhavarya pUjya pitAzrI kamaLazIbhAIrnu OM ajavAyuM ane zAsanaprabhAvaka nararatnothI vibhUSita "madhumati" (madupA) nagarIce bhAgyazALI vanAvI. saMsArI avasthAnA zrI suMdarajIbhAI maTIne gurudeva pU. mahArAjazrI darzanavijayajI panyA, A zubha prasaMgathI pUjyazrI dhanImAtA tathA kasaLacaMda, hemacaMda tathA jIvarAja traNe paDIla bhAIonA hRdayamAM AnaMdormi uchaLI. dIkSAnI anumodanAthI teo apUrva puNyabhAgI nyA. A zubha avasare kamanasIve pUjya pitAzrI kamaLazIbhAI A suMdara prasaMga nihALavA mATe haiyAta na hatA. dIkSita avasthAmA pratidina satata vAcana, manana ane nididhyAsana dvArA teozrIe thoDA varpomAM sArI pragati sAdhI ane dareka AgamazAstrAnuM temaja jaina ane jainetara nyAyazAstrAnuM sArI rIte parizIlana temaja avagAhana kayu ane tenA pariNAme teozrIe vidvabhogya ane ucca koTInA nyAya AdinA uttama graMtho racyA che. teozrInI vihArabhUmi ati vizALa che. saurASTra, gujarAta, mAravADa ane mevADa. uparAMta vividha sthaLoe teozrI vicaryA che. pratyeka sthaLoe teozrIe sarala ane AkarSaka bhASAmAM jinavANIno pracAra karyo che. teozrInA vicAbharyA ane saraLa pravacanoe aneka bhavya AtmAone mugdha karyA che. keI bhAvuka haiyAmaoe bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karIne teozrInA caraNakamalomA jIvana sa ... Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra. ryuM che. te vaijo lama ziSyo to vAvalI prAtaHsmaraNIya nyAyavApatti-zAstravizArad--pUSAzrI gurumahArAjJazrInI nizrAmAM -paravarzanamAM vidvattA prApta zAlanI suMvara sevA jI rahyA che, teozrInA ziSyo saraLa ane zAMta svamAnI savavo munizrI jIvanavanI tathA "totramALA" ane "phremadhAtubhAt"nA rAyatA nyAyavyAjanA vidvatvaya vArtA annasthAmAM vakSita-munizrI nu vajJayo, tathA tevI munizrI ahovAMvAcanI tathA munizrI yAvinayana anupama saMyamanI bArAdhanArIne varSe saMvaryA che. teozrInA praziSya tapasvI munizrI nivinayano (munizrI yuniyana"nA ziSya) paNa samAdhipUrvaka jALadharma pAmyA, uparopa sarpata sarve suniyonI saMyamanI bArAdhanA hanI smRtipaTa upara sarjIta che. teloonA ziSyaratna panyAsapravara zrI priyavinacanI mAdha saMyamanI suMvara gAi dhanA navApUrva aAma cAjye ginAma pavezadvArA zAsananI zomAM vadhArI rahyA che. tebonA prAM(vyo (mArA zabdo) tapasvI munizrI zAntivijJayanI, ratnA vinayI, vAnmunizrI mavinayano tathA suyovinacanI para selono jAti jJa mULI rAjya tavo guvAra che. vAlyavAna mane varmaAramAM rIne zrI pururvave mAruM lavane sAthe jyuM. pAse je pacavAda vanatA mArA zrI gurudevano pAra nyA ravA mArI pAse tevA zabdo nathI. jAke parzanazAsrotasparzI abhyAsa Ine alpa samayamAM na teyooN varmopArI pU. pAzrI gurumavaMtanI RSAdithI pasiddhAMtanI apUrva vidvattA gAma dharI, tenA pArAmahatva ati uttama joIInI bA AMta none huM atyaMta harSa anumavuM chuM. pU. cunArAvazrInI mArA para sUcana chUpA che, 6 mATe huM temostrIno ati maLe chuM. teyozrIno mArA paratye harahaMmeza dhruvaprasAd varasato rahe, " zuma mahApApUrva viramuM chuM, vi. saM. 2026 | zrI nemi. sa0 6 zrAvaNa ke ? guvAra tA. 26-7-16 prastAvanA saMpUrtisthAna - madhumatI prastAvanA, pRSTha 8 naM. 62 8ree g nyAyavAvaspAMta zAsravezAra--pUnyapAla-paramopAra-tapa chAvAya zrotriyarzanannonapAvAzmonanacarIyA panyAsazrI nAnaMdavinaya mALa EN anatvano sudhAro cara . maMjavAr teno zuddha marajIvAt 16000 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je sva zAsanasamrATatapAgacchAdhipatisavaMtatratatrasuricakracakravati-proDhaprabhAvazAli jagadagurU -prAtaHsmaraNIya pUjyapAda ja bhaTTArakAcArya zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIjInA paTTAmbarabhAskara bhaTTArakAcArya zrImad vijayadarzanasUrIzvarajI mahArAjazrIjI . E * * * = . * * * * * * P * * AU .' ' che ? 1 - - - - - - - . . . - che. ja . ' 1 . 11- 1 * ma ** 1 - ** + \ K '*, ** {* \ janma-sa 1943 poSa suda 15 mahuvAba dara, dIkSA-sa, 1959 aSADa suda 10 bhAvanagara gaNipada-saM 1969 aSADa suda 5 (kapaDava ja ). panyAsapada-saM. 1969 aSADa suda 9 kapaDavaMja, upAdhyAyapada-nyAyavAcaspati-zAstravizArada padapradAna-saM 1972 mAgazara vada 3 sAdaDI (mAravADa). AcAryapada sa. 1979 vaizAkha vada 2 khaMbhAta Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. . 1-19 | | tAryavivAranavAryatApaviSayAnumaLavA ! vijJAna viSayA 2. tattvArthavivaraNAtamahaMtazaraNAtma mannAvaraNI 1-16 2. gUDhArthIpivIsamovaLe vinaviSAtattva ninAguti padavumamT - 2. zAsana brAn muhamavatazrIvinayanemisUH tAraNam | 4. vAkayamAthAyopahavayaM zrImada vinayopAdhyAyAvaraNa, tadupara TIjharane prayatnatyAnupadAsanIyatvArthane trima pa che. manDamatInAM nAmAjJiAnArtha tipaddhatinupAteyaM gUDhAryavapiti tatvayatno , guruvaraNAtatya niSNa kRti bhUndritam ! 2-20 2. savanacakitsAvetaravaryA rApagrasya yatruTita yazovinayopAdhyAya cAlyAna tanyUNe pravRttazrImatulya riskRta "pendra paya" tyAghamamavatIrya vivRtam ! -raka 7. tripaddhaputipasya "chatA " kRti malmidvitIyavasya vivaraNam ! rU-28 8, machArtha pratisya murojhIne stutikSaLalya tRtIyapadastha vivaraNamAM 4-22 1. kapAdhyAyaThThAviziSTatarahmatatacchinnAzapUraNaya 2 samakSatva neti nirabhimAnatA- sUvanaparaM vaturyaparva vivRtta ! 20. gukitazrInazovinayapAdhyAyajJavikRtipazcarAvyAsthAnapratijJApatya padmamAvasya vivaraNam ! 22. (2) tattvArthavivaraNe sa rjanazuddhAmitkAriDavataraNe mokSaya paramapuruSArthatva, tannapraNetAzva seDa vasvAmimata vanityapaLaparamaprayoganatayA muttivAdRvanta ti tArbanyAvisUtronena mAvitastra | 22 TeAiyAM malaya paramapuruSArthaa5, ane vidhavamavetyAyuvatemikAya "acAto dharma vyAvyAstroma "ti sUtrArtho varzitA, atha zastha majjAIMte "#AraNyA za -' phati para haritam | 23. vi. muvaH pamayonano pAdri "bhAvAryavAna puruSo ne phatyAti zrutihavatA 7 1 4. TI. "yatomyunieyalasiddhi phatyavivairoSimUtrArtho vArzitaH - 7 - 7 . "sutrAmiSAhAt ' phratyAvadhimbArizA tamAvArtha vRtiH 7 22 sidabanAryavAnuM pujo veva " phUlyAbruityarthopavarganI -7 22 27. vi. tattatIrthanI sakhatarukSaNAtamudde belAvanupAvelA dhanaveDabenenta- ' vAhilakhataskuLAkSatAyAtavAtAyana kelAvAvaLIyatve varita 82 1-22 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] 28. TI. "mirAte hRdayaHi phatyAdristhALe tiH | 21. taiyAyiAmamatakSya samAnArakhehuM stabApAmAvAsaMtavRtti videzamaMtra mu gaTya saTTanam 20. samAnadharaLaduHkhAnAmAvAsamAnArjInayuvAdhana vaMsatya muriMkSaNaya sannAnA 8-3 26. mArAmimatasya cAtyantikAvatrAmAvA mukliMgopanipurA saMmena Ta-20 22. "durvenAyatve vimukyUrati" ti zrutimavazvamAnasya saMmmata TuvAtyantamAMvatsAnu i. kSaNamulAvita 8-27 23. kukaravaasatAmaMpamuttikSaLamAvo ti ra4. "nittameva hi saMsAro'ti vavanavIrasyanupaDhavRttikhtatikSaNo molo vaiddhAvupAMtara tyuparzata 2. praznatitAipanavisanubhUtapuhalatvahRpAvasthAnAM musiAtyasiddhAMdhavatA 6i-20 26. kAtmahAniSphaLA musthirvasammati dvatinuM ! 27. nityanitizayaluvAmitteiirati majhumatamuparitA 9-18 28. avivAnivRttvapadhAjJAnakulabhavapnAddhakSaLa mukTiriti vedAMtimatam 2-18 22. (narmakSayatraphaLA tegnanyaparamAnanveSa vA nasammatA munveiSaNIyAnaiveti mAvitanuM 20. siddhisiyupI "hamanovRAtA" phati vAvaMvaraparyamupatim ! -28, rU. nainAmimatA mustisyAM sukArbavi mAvitanuM ! 20-122. mokSamAparA " sapanaruddha ti pramAri saranazAna vAritrAmAM mokSamAre tyAnasUtrasajJataryAviti tA. 22. "viSayAdharI " phatyanuvadhuvatuSTayatipAta pacaMchityAnuvarvekSaNatatyakramanahi kRtam ! 0-26 rU4. muiinapaLataH prathama tatsAdhananirUpaNe aMtizatA | - 21. "sa naruddha phatyatra sabhyanenuM zuddha saMkhyanAya mityavivi- hALAM madhye zasya duchavaM pAyitvamiti vivArita ! 2. sayUvIneneti tRtIyAcaitra sAdhanothatAkSaLadetutva saMkramane, taMvara vizeSAyonana% varaiitan ! 27. tRtIyArthasya pAta-vAtaRjIvAta viziSTavihetukSekhetRtvacaM mananuM, tatva viroSaNayoganagna sarzitam !' 18. tRtIyAIMsya prapakvabavalAviSayavidhivatvaphaLarapAMtvarya "niyAyAH parinipattiH " ti risaMkSipremavitarUM mana, tatrya vize Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s e ja ! ja ke , - vaLaeaopaddhati 13-24 rU, tRtIyAhya vizeoNtAvavadharmabaragAnanana jJAnaviSayavariAIvaroLyatA vacheramAnA dharaNAmAvatiyogitvakSahsthamUtaMtvoparzanA 20. atra hetutyanmetArthatA samAjo na samitIti tRtIyA tve kharavuM vADImupAvAve pravRttA sthavityAditam 13 3 che. virogatAvarjItyArthimUdvakSaLo pAnapura saMkramanasya : kara. kRdantazuddhapane saha avaraMgavAthaRtRtIyAya samA sanmavati, nai tuM hetutvetha* bhUtatvArthatIyAthI copapAnA 22-25 43. prad #gvaMDathuM tUtIya netyaMce mU syopapAdanam 2-26 4. praznapratividhAnAmyA hatRtvArthavRtayAya pavaeNna sada samAto nasamavartIti tim ? ke 2 che. nipAtAtiriksanaoNmarthayorAtirisanvoDakyutpanna ti nyupara mAnayparzitam | 24-17 46. prathamAntarthava muvikhyAta manamati naiyAyimate yuridritai | 26 2 27. catra vizeSyavAvalamAnavimapirva nipAtaparva vA nAhita tatra prathama Isya " vizeSamAlasAmavo sau mu khyatava mAsane phati mUzvata vidhi vananacAtha mAMvirtaka che. 48. mAvapradhAnamAnyAtamiti (chatvanusAra ddhAtvarthasthava prAdhAnyamiti mUchovaicAragata mupAdrathitum "mAvapradhAnamAvyAtanuM sarvapradhAnAni nAmAnIti" cAvavanamukya tarthancAtyAne prAnanavInataiyArabArInAM mAM arjurmapratyayasthache vadhavaiddhakSaNyanuM tatra pramANAvizupatinuM . vALamatamavanya vansamAdhAna tapasamAdhAnamevenyatra zrImadhavinayodhyA ttiyALamatalakhanArAM prathamAnArthamutyaviroSya rAvapurAnRtaiyA mata marthanaparA samuhmavitA 1. svAdrA saharIzAnayorAtmanovamevopaMta vincArarjitasamAdhAnartha nirAzaraNam che. satvarInazuminane tRtIyA phaeNsvistha saMtava me., manovaityanena varce baMwitta mImiti saMkhyavaniruddhamAnotIyanosTikSaModhanane * tvASaririti samAdhAnamarAjya pArihaMtasT : 12. samAvitrahavAsamAnArcantaneti mUramibA rita 68-2 para nipAtAtiriyAtruitya pramALanupAtA (28-26 - nyu nipAtAtiiita vizeSApa tA 18-29 paNa ranaruddhatyitra sAvanAvazya savarNana cheUtAmijA , Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ } samAvitrahavAsthayorAmAnArthasUtvAsamevArIyA pariharaNan .. - ? va. "samartha paddhavidhi ti sUtre phatyAdi mUrva samAsarAyamsapanUyoraNa-. . . matavastrAparamavatAracituM tanmatabapazvanaI - - - - 20 7. samAsazavamyujhUivaiyAvaraNamatAzritya kSe "samartha vidhi phati sUtre sAmarthya pelAbha, thimAvarlDakSaLamiti pazilya vatana, tatra prajAsatayA mAsamAnastha tvastha na vidhavatvam, tatra mImAMsAddhiAntasaMvatanajI 20 ? 18. tatividhAne mImAMsanastha samAre zavanamyupatha vyavasthApitA, tatra "niSadurghapati yAna liti " strIrA vevamayAtamiti" vidhiniSedhayostanunnatA vyAvaLanA 20 8. 12. "vaSad prathamakSa" phatyatra prArtha svAviyatve "prANe phaLa" tyAtivananuM pramANayA vAritam | 60. "prAse maLi" phatyAvi paryAya vistarata Dapati : 2-28 . samAse zakyUmAveIrthavavAmAvAnnAmalADamAvatattaDuttaravimavayanupapaririti - praznapratividhAnamAM - 22, 4 22. vRttimavISayapratItyaviSayatvakSaLastrAva vacetyAddhi mUkavatA vivRtam ! 22-22 gharU. sarjinazuddhAmitvatra sa nena zukramiti vihe tRtiyAvA gArcandra vikhya pratikSiNam | - 23 2. 4. tapaNe sarjanaratvaca zuddhajJAnenavAta sarjanazuddhajJAnAmiti - prAptitA na 22, 8 vaiyAkaraNamate gauravaya nyAyamate virya paddhati "anantAnAM samAtAnA" phatyAdimUhamavatArya cAlyA jU! - 6. bakRta kaLatva vyApAravatsAraNatva jarNavyApArAdhInavyApAravatsAraNa- va na te sanmavati mAvitam ! 7. mittalamaminyAhataavyApArAdhInapAravAraNatvakSaraNatva tRtIyAcaitve zukrajJAnApUrvam saranAdheti mAhitI - 248 68. sa nAya zuddha sarjanazuddhamiti dvitIyapakSe vaturthI tAvacca, nIca , sabavAnArthA, tatra samosADambavaH sanmave vA nazuddhAnAmiti cAta, * * . na tu sarvaranaddhati, navAMdho vyakti mAvita ! ra4-20 66. vanyApArAnantara niSpattistava badapAvAcitra "niyAcAra parikaniSaH " ne pharira citA ! 2470. varNavyApArAdhananyApAravatsaraLatvanuM jharaNatvanityasya svabdane triparityAdi honatApAnaca.spaNILA - - - - - . . . ' mAlika !. 24-10 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. mutyama#isAdhAraNeyAvasa...nakSaLa samana 24-23 02. chaLaparivAyasya siyAna matathA samanI 24-30 rU. "vatuthI pravrutyA" uti samAvidhAyasUtre taskRta vozaLatAtharyA pachI paNa ! rapa 7 74. ArAmagRhAzvavasAvAviva vastuthati yo vimAna mAlIpAnA vaiyAvarALAnAM - nAtroponIti vArzita ! 22-14 7% sapanAmbumiti "gunAstriyA na vA " kRti sUtrAhitA vAraNArthA pannI ratva nikhya prata tahasanmavatoDavAd I pAkRtA / 26 3 76, "padyamI mAM " ta sUtre jAgruti zuddhAvasya pAkAta "pazcamI mana " phatyanena ghaniyasammatavimAna vA samAsya sanmaveDapi tRtIya pakSovopAtpannama pakSo na sarmavatIti ritim | ra6 7 77. vaturthIpakSomoSavAstitvAgnimittatamavanya sagavarzane zumiti turIyapakSoDagaluru ti mAvitamU 26-10 78. DamznakartavidhAne tRtiyAyAH svArthakatvamAcitya sabhya vargane zuddha sabhyarzanacakramiti pakSadha nirvatvabatipAna 26-12 1. atra pakSe tRtIyAH raNArthatvametyavrupapAditam | 80. vaLALibhaLInA sivAre vahivachannati na tRNatvAdrinA raLava, vaddhi vaijJAtye prakhya tavavAchinna prati tRtyAdrinA raNatvarUpanI gauravagrastaye zanivenava tiSA raNamiti vivAritam ! 27 22 8. zaksireva raLatvamiti pakSe za salTipArAva chevatve samarthita 28 2 82. thaI jAya te jAtivainAtyajyanena tRLAkInAM chAratve nivadati tathA nainamate jJAnAtazuddhibiyAtavainAcAnena tavachinna prati sabhya vanastha raLavaM nivehatIti prazcita 28-12 83. zudvitriyAtavaijJAtyacAttvaciMtAnavajIMjaveDapi saMkhyakInana tAva chevatva samarthatA 84. "satra phAra kRta ' pheti samAsa, zreyasI vanamUtvena varganapUrvasya jJAnaya zuddhatva, tatra "arenADa naritrAhiti" vAvanuM nirNAyaka 8. samparzanAditasya jJAnazuddha nanamitvatra "brAhazAma ikRtamiti" vavanasavADA 30 6 8. karInAcUrva jJAnamajJAnatyasamAnasya na va zrutasyA...mAtmajJAnananatva hatyAghArA#AyA paraNe vistarataH | 20-25 87. ka@ADA#pratize zuddha nirce tasyAH kRtamadhayAnAnAmapi vanavizvAnA jJAne na samevA, kRtAthayanAnyathAnupapajyA pUrva zanaizuddha satavamAzaya parihRtastrI rUra che Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88. uktayuktitaH samyagdarzanAcchuddham samyagdarzanazuddhamiti paJcabhIpakSatyopapannatvam, ... : * tatra vyatirekavyabhicAraparihArazca / / / 49. nisargasanyagadarzanAdhigamasamyagdarzanayorvijAtIyatvameva, anyathA tadumayAnugatasamyam- - - . darzanatvAvacchinna prati vyabhicAreNa nisaMgAdhyayanAdhoH kAraNatvaM na sambhavatIH . .. tyAzaGkAyAH pariharaNam / 32-12 90. adhirAmasabhyagadarzanAmiprAyeNa samyagdarzanAya juI sanyadarzanasuddhamiti caturthI- ., pakSo'pyupapanna. 'hitAdibhiH' iti sUtrAtsamAsazca sambhavati / 33 5 91. 'hitAdibhiH ' iti satrAdityAdimUlaprenyopapAdane yaddhamAvacchinnotpAdane yasyArAmiyA apekSA bhavati tasyAH prapaJcana / 33-18 92. zuddhareva samyagdarzanArthatvaM na tu zuddhIya, zuddhau ca "padArthaH padArthanA-veti" ityAdivyutpativirodhena na padArthAntarAnvaya ityAzaGkAcI uktavyutpattiviSayaka pramANopadanopetopapAdanapuraHsaramAkaraNaparasya mAlasya spaSTIkaraNam / 93. satsaptamImAzritya saptamIpakSasyopapannatyamuktam / 94. matizrutAvadhInA vyabhicAritvasyApi sanmavAdvidhAvatakatayA samyAdInazuddhamiti - vizeSaNaM, manAyikevalajJAnayAraparakSaka taditi darzitam / 95. livipariNAmana viratApadaM vizeSaNa mAriciratikalpavirativyavacchedakamiti darzitam / 36 6 96. viratibhavetyatraivakAropAdAnaprayojanaM dArgatam / . 35 8 97. " sanyagdarzanajJAna cAritrANi mokSamArga." iti sUtre mokSamArga ityekavacanakatva vivakSitamiti na "yatra vizeSyavAcakapadottaravibhaktItyAdi niyamaya ma iti bhAvitam / 36 1 98. svasajAtIyaniSThatyAdisvarUpasyavicanArthaikatvasya prakRte mokSamArgapadArthavAvacchedake . mokSajanakarave nAvayaH sambhavatItyAzaGkAyA uppaadnpur92|2mpaakrnnm / ' 36 4 99. yatra vizeSyavAcaka padotaretyAdiniyamArthasyopadarzanam / 36 8 100. sajAtIyaniSThetyAyakalavarUpe praviSTasya, sAjAyasva nirvacanam , ekaravA-baya yogyasya samudAyatvena kAraNatvasya na sambhava ityupadarzitam / 101. uktanAzakaraNe mokSamArgazavalakSyatAvacchedake mokSotpAdaprayojakatAvacchedaka samudAyatve ekaravA'nvayaH samarthitaH / tathA zapika pa'tirikta vA kAraNatve eka svAnvayaH sambhAvitazca / .. 102. viratimeva cetyatra cakArasya samvanvArthatvavikalpArthatve darzite / 37-12 103. avasthitasvatantra kartRpratipAdanApnotItyanena kSaNikavijJAnavAcAyurAtatyAlayavijJAna santAnAtakartRtvasya vyavaccheda iti darzinam / 104. duHkhanimittamityasya duHkhAnA nimitamiti vigraha pakSa saMvAdakatayopAsya duHkha 36-23 ____37 7 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G m cc w [7] janmatyAdigautamasUtrasyArthI- darzitaH, tatraiva "na khazarIram " ityAdi zrutira nuprAhitA / 38 3 105..duHkhasya nimittaM duHkhaM nimittamasyeti vA vizrahe duHkhaM saMsAraH yuktyA vyvsthaapitH| 38 7 106. "idamaH pratyakSagatam 1 iti pacanAnusArAd duHkhanimittamapIdamitIdampadena manuSya- janmano grahaNam , yukripi tatra pradarzitA / . . .. . - 38-10 107. tenetyatra tatpadastha yo jJAnamityatra yatpadasthArthavizeSopadarzanam , tatra "yaM sarvazailAH" . iti " tadanvaye zuddhimati " iti, " tasyApyatra mRgAkSi ! " iti padyopadarzanam / 29 3 108. sulavdhamilyasya bhAvopavarNanam , bhavatItyuktisamarthanam / - 109. (2 kArikA) avatArya janmani karmaklezairiti dvitiiykaarikollikhitaa| 41 1 110. niruktyA karmapadArthopadarzanam / 41 4 111. mithyAdarzanAviratipramAdakapAyayogAkhyairiti mUlavivaraNe mithyAdarzanAdInAM svarUpaM . vivicya darzitam / . , 1.12. mithyAdRSTemithyAdarzanahetuko'viratasamyagdRSTezcAviratipariNAmahatukaH sarvaviratasya ca pramA ___ davataH pramAdahetukaH, apramAdino'pi saMjvalanakAyavatastasya kapAyahetuka upazAntamo-, hAdiguNasthAnatrayavartinaH kevalayogahetuko bandho'nvayavyatirekAbhyA vyvsthaapitH| 41-30 113. sayogikevalino yogasadbhAve'pi tannimittako pandho na bhavatIti digambaramatasya . khaNDanam , tatra paJcamAgasUtravacanaM pramANIkRtam / 42-16 114. akaikahetuka eva pandha ityAzaGkAyA apAkaraNaM pUrvasmin pUrvasminnuttarottaravandhahetoyathA sadbhAvastathA vivaraNena / ... 42-22 115. saMsArasthAnAditvasAdhakamanumAnamupadarzitam / . 42-26 116. janmanaH karmaklezAnubaddhatvoktI hetupadarzanamya vivaraNam / 42-27 117. paramArthasya karmaklezAbhAvasya bhabane zaGkAyaticAraviyuktAvAtadarzano hIllAdinA prakAra upvrnnitH| . 118. garbhavAsAdibhodvigna ityasya spaSTIkaraNam , garbhavAsaduHkhasyA'garbhotpannanArakadevanigodA diduHkhasya ca pratipAdakaM siddhAntavacanamupadarzitam / 119. paJcaviMzatibhAvanAmAvitAntarAtmetyasya vivaraNam / 43-20 120. dvAdazAnuprekSAsthirIkRtAdhyavasAya ityasya vivaraNam / 43-26 121. saMvRtAzravatvAdityasya vivaraNe dravyabhAvabhedena saMparasya dvavidhyam, tatra pravacanasAroddhAra pcnsNvaadH| 43-29 122. rAvAdyaticAretyAdiprakAropavarNanaM . TIkAkRta ityupasaMhRtam / tatrAnabhibhavakamArAma ityAdevivacanaM TIkAyAm / / 44 2 923. loke karmaklezAmAva ityukterabhiprAya AveditaH / 44 .. 2 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124. janmAditrayANAnanyonya kAraNabhAve'pi karmaklezI prati janmano'nvayo na niyataH, janma prati ca tayoranvayo niyata ityAdivinigamaka ukta: / 125. phlezAbhAvopAdAnasyAvazyakarave karmaklezAbhAva iti yaduktam tatprayojana padarzitam / 44 8 126. karmaklezerityatra karmaklezAbhAva ityatra ca samasyaiva karmapadasyopAdAnaprayojanamAveditam / 45. 2 127. karmaklezAbhAvasyaiva paramArthatvanipakanena janmanaH sulapatvaM nigamitam, iti / dvitIyakArikA / 128. (3 kArikA) paramArthAlAbhe veti tRtIyakArikAvataraNasyAvatArikA, tatra mokSAmilApuka sthApi tasmin bhane kriyAnuSThAnena mokSAbhAve tastriyAnuSThAnasyAnAdaraNIyatvaM sthAdityAzakAyA apAkaraNam / 45-20 129. abhyAsataH momotpAdakatyAkriyAnuSThAnasya sAphalyamityatra " jaM ambhasei " ityAdisiddhAntokteH " anekajanmasaMsiddhaH" iti gItAvacanasya "yaH zubhakarmAsavana-" tyAdivakSyamANakArikAyAzca saMvAdaH / 45-29 130. paramArthAlAme veti tRtIyakArikA yathA'navacaM kuzalAnubandhameva karma mavettathA yatita vyamityarthikA, tayAkhyAnaJca / 131. kulAnuvandhamityAdi vyAkhyAbhAvopadarzane " jJAnaM kriyeva viruNaddhi " iti mahAvIrastavaprakaraNoktaH prakRtArthasamanaparArthatyApanam / 46-21 132. nirAgasamAvenaiva mokSArthinA zubhakriyA kartavyatyatra 'no iha loga?yAe' ityAcAgamena . bhogaphalatvenA'zubhAzaMsaiva niSiddhA, na tu zubhA''zaMsA, ata eva " vArija jaivi" ityAcAgamaH saGgata ityabhiprAyakatathA na caivaM zubhAzaMsAkRtamiti anyo'vatAritaH / 46-27 133. bhogaprAptikalasya nidAnarUpatayA "salaM kAmA" ityAcAgamana niSedha iti tRtIyakArikA / 47 3 134. (4 kArikA) karmAhitamiha cAmutreti caturthakArikA'dhamatamAdhamavimadhyamapuruSakarmavizeSopadarzikA, tavyAkhyAnaJca / 47- 7 135. majayantareNa puruSapadaka svarUpapratipAdaka mahAnizIthasiddhAntavacanamupadarzitam / adhamatamatvalakSaNaM dArzatam ; tatpariSkaraNaM TIkAyAm / . 47-11 136. saMbha-samArabhArAmANAM varUpopadarzanam, tatra matabhedazca drshitH| 48 1 137. sambhAdInAM trayANAM pratyekaM kAyabAmanobhedena traividhyato navavidhatvamupapAditam / - 48-14 . 138. pUrvoktanavabhedAnAM madhye ekaikamedena saha kRtakAritAnumatasaMyojanayA saptaviMzatibhedAH, tatrApi krodhAdisaMyojanayA cASTottarazatabhedA yathA bhavanti tathA pratipAditam / 18-16 139. mUlo tAmalakSaNasya pariSkaraNam / . . 1827 140. adhamasyolApaH "kaH puna: paralokAdAgata " ityaadikssitH| - - 19 2 . 141. vimadhyamasya lakSaNam, talakSyapuruSA bhAvitAH / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] 232. (pa)mathamottamapurUSazeSagatipAdri "rohitAva"tyAdri paMzcamI vAri 42-4 24. yAvannIverityAddhiovANa mUvaitavAddhimatarahRAvezakupavAta che 42-18' 24. madhyamasyA raheNaM madhyamavyayazanivRnamAvedritA 50 3 4. "viziSTamatievmo mokSAvi dhaTata" hatyopAtanam ! 50 7 46. sattamottamottama yortivikSaLamupati ! 50-3 47. zaTbayatnakanyAkSetyasya jAtyAnaM tatra raoNsTezIyasya vistRpripadyanam 50-22 28. (6) ninuvanyasvAmina uttamottamottA "vahu tADapati" pachI vAri tA carovinayaTdhyAyavyArA ! chuM. jJAnino dharmatIrthati paramatapavan, taravanDane "dhe ne cAya" ti pamudrakrita para che 20. (7 va.) parvata chattamottamatvapUgyatama vahetUthavA "tamavati pUnAmiti " salama thADavatA vyAvyAtA 57. zarArthopakalAvamahattamayatA che muLa kRti izvarya pratividhAna ! pura 7 upara. baheto kathArthanAmatve "rati " phiti sikrAntatti pramANatvena varzitA 12-10 rU. apaprasAcApa levA mINitALahetu "annAta zartha prAdhyam " uti vanasaMvo taH 53-22 254. kanyAnA sevamAnAnAmiti prasthAvataraLa ! 53-24 mukhopAttvanavena mAvataH vyAsezvomarUpatApajyAphrAya nirasana, tatra segya mArca vivitta vyavahAralakSIrSatAnivam, taddamanA ja TIjAyAma ! 54 3 . (8 ) mana sArAmadhUnAmatyuparza "anArhatA" phatyachamAM ri, tancAtyAnazva ! ' 15 2 17. (1 ) tIrtharanAmavayaskRtAryo maLavAnupaTizanacetasmRtipAdriA "tIrtha. pravartana " dati navamI vari, tatryalyiAnazva | -62 58 (20 va) nirapekSA jathama tIrthaMkara[pravRttiIratyArAphrA vyavachevArtha "tA. mAkhyAti " zamI rivA, zvAtyAnastra 21. pUrvatRtIyamanuSyameve nitiyAM vaddazya tIrtharanAmakarmano vetana dharmazAnava - mavatI tyatra vizeSAvAmAkhyasaMvAvoparzana, tIranAmAmAvA vastrajJAnotpatti- - - hAi va mavatIcatra "raNa nA." ti vanasaMvAvo vItaH 20. mAaeradAntana tacvAmA privRtta mAbavavanasaMvataH 56-19 26. 'mijAmajAnAmAnA vanatiyA yu vanenaiva sarvasaMrAyAnuM jaivacchi tti mAvAna, tatra pramAI ha@5mAvya, yupataMrAyocchavaneganapuLA pharyAtra vRddapamALyavii vazvamAvAmApiLAM mamavASAmanAnAM yupane Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visiMcayo-che-mityAcArasamIna, tatra samavAyokasaMvAIi dara. vinA camovI pravRtyioraDhAMbu, patatuSAvanuM rIsAyAma ! 9 66. pukALanasavila modIdAva hetutva, moddIpadi niyatine meti viTAmapAtuM, taspara cAmavALAtinA 26. DAgADha samajAmavAnamudatama ! 26. vaniyatavAmithyAtve " sAvayiti sametiyA pramALo vitA 12 66. virakSaNa dAvAneva pravRttirveriri hirAmanapAmAM, divevane cAnsa 66 20 , 267 ( jA.) amitIdho mAvasya varitravane tanamevaizivastrApo ". | gumAvati zi , vyAna ! 168. (22 ) pUrvamavAtamAkRtAvIjJAnatrayu dAnata tyAdri dvArA ri, tAlyAnamra ! 62. (22 ) sumasArAviyuvatrikamavanAyatvAdri "gulAla - saMti trayodazI para taDyA 70. tridaridyArnamALAritrAtyAna mAtrAviSe "naha mehA phatyAdri AcAtra, zatAvaramiyAna hatyapaTTA vADhattaNeva sUro' phAti mAyA graSTivitA ! vA-raka 276. (24 ) vavavavatAramArca-vAdhimavizeSapratipati " tvameva buddhata" rUti vaturvara ra, tAravInannI 272 (pa ) sArasaMsArAmiSamALakhurastarazatarAyapArityAnapUrvadaM vItohya vIkSA kaLamityuva i "nanmanarAmaraLA " kRti pannazaikSAri, tAyAnanna ! 62 7 272. vAMravAM ricAM sAntirinTerityanu sensiriti kriminyumiti praznatividhIne "tArakSaya mApha phatyAre saranAmAthAtrayeM saMvAda"nupadiSTam ' 62-22 27. ( ) . chavA pra tyadbhanirta prati vAsumarAmane 'ti hasI rA, tAtyAnagna 75parAvaricAtyAyAM mahAvIrasvanirbaLAnantakameva sannAte mana-paryAyajJAnamityu mircanna "viSNami vRtti" rUlyAvarApyasaMvAda 26. aAnyamavAnAEAve "mane mokSa sivavanuM pramANa -7 277. "sAmAyiAnAmaDha paramArthatazcAritravavuM, tena zAcAyatUkavarioN nAritravanta - tyApinna dara 22 278. romi mA ! sAmAyimitya mAvata matyuSAra siddhAtmakadantamukriyA cArArtha-tyutavAcabUca-timitimatteti na maLyata phatyumAvAnU dara 24 62 2 2-14 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65-26 [11] 179 (17 kA.) samyaktvAdiSalayuktasya bhagavato mohanIyAdidhAtikarmacatuthyahananaM kevala. zAnakAraNamiti tatpUrva tadbhavatItyAvedikA 'samyakravajJAnacAritreti' saptadazI kArikA, tavyAlyAnazca / 180. ( 18.kA.) anantajJAnadarzanopayogalakSaNakevalaprAptyanantaraM lokahitArtha kRtArthasyApi bhagavato vartamAnatIrthadeza netyAvedikA "kevalamadhiganye tyahAdazI kArikA, tayAkhyAnaJca / 64 .7 181. (19 kA.) dvayAdibhedAdiyuktasya vartamAnA''gamarUpatIrthasya saMsArANavAmanaduHkhakSaya sAmAvadikA "dvividhamanakavAdazAvidhaM " ityekAnaviMzatitamA kArikA, tad vyAkhyAnaca! 182. prakRtyA kliSTakarmaNAmabhavyAnAM bhagavadrUpabhAvasUryodaye'pi prabodhAbhAve taubhAgya kAraNa mityatra "amavyeSu ca bhUtArthA" ityAdi haribhadravacanaM, kAdambayA~ "apagatamale hi" ityAdivacanaM ca samvAdidarzitam / / 65-16 183. sakalajantubhASApariNAminyA bhApayA bhagavAn tIrthamidaM dezayAmAsetyatra " devA devI narA nArIm " ityAdivacanaM.pramANaM dArzatam / 65-23 184. maNDUkapUrNasadRzavilakSaNetyAdivivaraNasyArthI bhAvArthazcopadarzitaH / 185. (20 kA.)dezanIyasyaitasya tIrthasyA'tyAnabhibhavanIyatvapratipAdikA "pranyArthavacanapaTubhiH" iti vizatitamA kArikA tayAkhyAnaJca / 66 2 186. upamAnapadasyopameyapadasamAnavibhaktikaravaprasaGga utthApyApAkRtaH / 187. samAnalikaprasA'nAzakIyo "mukha tava tathA bhAti" iti bhinnalikopamAno pameyavacanadarzanaM hetutayodmAvya samAnavibhaktitvaniyamAvazyambhAvato " harItakI bhukSva " ityAdivacanAsAdhutvasya kAvyaprakArATIkoktasyopadarzanena samAnavibharikatvAzakodbhAvya samAhitA mUle tathApItyAdinA / 66-19 188. (21 kA.) vighnavidhAtAya kRtasya mahAvIranamaskArarUpamaGgalasya pratijJApA " kRtvA trikaraNazuddha" iti ekaviMzatitamA kArikA, tadvyAkhyAnaJca / 67 2 189. paramarpaye ityAdi vizeSaNacatuSTayena caturthyantena vacanAtizayAdicatuSTayasyoktiriti darzitam / 190. trikaraNazuddhamiti " zArajagvAdijJApakAnniSThAparanipAtaH" iti antho'stArya vyaakhyaatH| 67 14 191. (22 kA.) " tattvArthAdhigabhArtham " iti dvAvizatitamA kArikA, tayAkhyAnaca / 68 2 192. atra viSayaprayojanAdhikArisambandha ctussttylkssnnaanubndhctussttyoktipdrshitaa| 68 7. 193. (23 kA.) jinavacanamahodavisamahakaraNe na sAmarthya tavApIti parAkSepaparA "mahato atimahAviSayasya " iti trayoviMzatitamA -kArikA, tadvyAkhyAnazca / . Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..- kSamArgatvapratipAdaka- jJAnakriyAbhyAM mokSaH " iti siddhAntavacanayovirodhAzakA pratikSitA / 78-24 223. tathA 'nANaM pAsayaM ' iti vizeSAvazyakabhApyoktyA jJAnatapaHsaMyamarUpatrikasya sabhudi tasya mokSamArgatvapratipAdikayA'sya virodho dUrIkRtaH, uktabhApyoktAnakriyAnvA mokSa . "ityanenApi virodho'pahastitaH, tatra * saMjamatabomaI" iti bhApyasamvAdaH / 79 1 __ 224. samyagdarzanAditrikasya samuditasyaikazaktimatvAvacchinnamokSamArgaravavyavasthApanena " sanya zraddhAsaMviccaraNAni muktyupAyAH" iti nanyasUtraM sUtrayatA yad bahuvacanamuktaM tatprati: kSiptamityAveditam / 79-12 225. uttaka kaarnntvaatttvaarthhttttiikaapcnsnggtiH| .79-21 226. etAni samastAni mokSasAdhanAnIti bhAgyavyAkhyAnAsaGgatiparihAro vistrtH| 79-23 227. prakane samasta 16prayoge'pyekavacanameva nyAyamiti darzitam / 79-28 1 228. paraNena zraddhAsaMvidoranyathAsiddhirityAzakAparihArAya pratyeka kAraNatvAdhAya bahuvacanasya nyAcyatvamiti parAkUtasya nirasana, vyApAraNa vyApAriNo nAnyathAsiddhiriti vicaarshc| 80 9. __ 229, 'salezyaM kSAyopazamikaM cAritraM' kSAyikabhAvena pariNatito mokSa pratyavyavahitakAraNaM - 'tathA kSAyopazAmikasamyagdarzanajJAne apItyatra vicAratAM' iti khaDasAdhavacanasambAdaH, anyokternirasanam / . . 80-22 230. etatsUtraM sakalatattvArthazAstrAbhidheyamurarIkRtya pravRtta, kathaM mokSopAyA 55 prathama kIrtitAH, na tu mokSa iti praznapratividhAnam / 231 samyagpadasya darzanAdimistribhiH pratyekamanvaya ityupadarzakasya bhASyasyAvataraNam / 81 4 . 232. prathamato mokSAnupadarzane hetUtabhAvopadarzanam / 81-14 233, kAryANAM kAraNa yatajanmatvena tadupAdAnasyaivAdI nyAyatvAditi dvitIyahetoH spaSTI karaNam / 234. samyagadarzanAdInAM trayANAM grahaNe hetUpadarzanam , 55 pUrvalAme uttarasya bhajanA, utaralA . ... pUrvalAMbho niytH| 82 2. 235. samyagdarzanAdInAM trayANAM lakSaNaM drshitm| 236. darzanasya jJAnAt pUrvanipAta'bhyahi tatva hetu(tasyopapAdanaJca / - - 82-14 237. kimartha pratyekaM samyakazabdaprayoga iti praznaH, tatpratividhAnaJca / 83-2 238. mAtupAdInAM kevalajJAnalakSaNakAryasiddhirityatra "evaM sAmAyikAdyarthe'pIti" vcnsNvaadH|83-27 - 239. uddezalakSaNaM niSTakSitam / . 84 8. 240. samyagdarzanAdIni trINi sammilitAni mokSasAdhanAnyevetyavadhAraNAnupapattirAzAkitA ,tatra "saMhananAyuriti " vacanoTakanam " ya sambahetula" iti haaribhdrvcn| 86 1 - 81-23, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] 241. utta2 kApratividhAnam / 242. mAnuSatvasaMhananAvizeSAdInAmapi mokSopAyavAtrayANAmevAvadhAraNaM kuta ityAcAzaGkA pratividhAnam / 243. eSAM ca pUrvalA bhajanIyamuttaramityAdibhASyasya spaSTIkaraNam / 244. pUrvasya samyagdarzanasya lAbha bhajanIyamuttaraM jJAnaM cAritraM cetyAdi vyAkhyAnaM darzana jJAnayorbhade, sa ca tayoH kAraNabhedAt svabhAvabhedAt viSayabhedAca, kAraNabhedAdikaM - ca yathA tathopapAditam / ..89 . 7 249. jJAnadarzanayormedAbhAvapakSamAzritya vyAkhyAnAntaraM, tyorbhedaabhaavshcoppaaditH| . 90 1 246. jJAnadarzanayobhadAbhAvapakSe kAraNabhedasyAnyathopapAdanam / 217. samyagadarzanazAnayomadaviSaye uttarAdhyayanasUtrASTAviMzAdhyayanaTIkAyAM zrIzAntipUri kRtAyAM yaduktaM tadullikhitam / 248. tayoH svabhAvaviSayamedAbhAvApapAdanam / / 249. jJAnAvaraNavizeSa eva darzanAvaraNaM, tadabhinAyakaH sammatigranthassAkSitayoktaH / 250. samyagajJAnena saha samyagdarzanasya sAmaneyatye sAkSitayA " samannANe" .... iti sammatigAthA darzitA / 251. uktadizA cAritrasya jJAnavizeSatvaM, tatra " AtmAnamAtmanA vettIti " vacanasaMvAdaH / 92 9 252. samyagdarzane samyagazabdasya darzanazanasya ca nirvacanaM bhASye, upAdhyAyaTIkAyAM / ' tatpaSTIkaraNam / 223. (sUtra 2.) tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // iti dvitIyasUtraM samyagdarzanasya .. lakSaNapratipAdaka, tad vyAkhyAnaM bhASye, upAdhyAyaTIkAyAM tatspaSTIkaraNam / 254. samyagdarzanasya nirgalitalakSaNam / . 95 3 255. tArAdRSTau sthito jIvaH ziSTAcaritameva puraskRtya pravartate ityatra " nAsmAkaM mahatI ___prati" pacanasaMvAdo drshitH|| 256. tattvArthazraddhAnalizAnAM prazamAdInAM bhAyoktAnAM lakSaNAnyupadArzatAni / / 96 6 257. nisargasamyagadRSTI zreNikAdau coktalakSaNAvyAptarAcAryA anantAnubandhyAdikSayopaza mAdijanitA evaM prazamAdayo bAbA ityatra " paDhamANudayAmAvo" iti vacanaM pramANa mupadarzitam / tadvivecanaM TIkAyAM-vistarataH / 298. anukaMpAlakSaNanirupadhiparaduHkhaprahANecchetyasya vyAkhyAne 'dahraNa pANiNivaham' iti vacanamupadarzitam / 97-15 259. pUrvapakSa-siddhAntAzayodghATanam / 98 2 260. laijhikapalisthApi durghahatvAdajJAnAsiddhirityAzakA nirAkaraNam / . 95-15 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 . v v .ar 261. prazamAdayo nizcayasamyaktvatyaiva liGgamityatra "NicchayasammattaM vA"iti gAthAsaMvAdo . . darzitaH, Astikyameva zuddhaM limiti ca / / 262. lakSaNazAstrasya lakSaNamupadarzitam / 263. asAdhAraNadharmavacanatvaM lakSaNazAsvamityatra vyatirekidharmasvamasAdhAraNatvamiti gova dhanAyuktasya khaNDanam / 264. udezyatA365vyApakatvaM sati lakSyatAkchecdakavyApyatvamasAdhAraNatvamityetaddhaTimA / sAdhAraNadharmavacanalakSaNe'tivyAptyA''zAnirAkaraNAthai tatpariSkaraNamityevaM gaurIkAntamatamapAkRtam / 100 4 265. svAbhimata lakSaNazAstra lakSaNaM lakSaNavalakSaNaM tadbodhaprakArazca drshitH| 1008 266. (sUtra 3) " tannisargAdadhigamAtA" iti tRtIya sUtraM samyagdarzanasya dvihatukatvena dvavidhyapratipAdaka, tApyaJca / 267. nisargAdhigamau nirucya taddhetuke nisargasamyagdarzanAdhigamasamyadarzane prruupite| . 101 268. sUtre asamAsakaraNasya prayojanamupadarzitam / 269. tRNAraNimaNInAM pahau yathAzaktimatvena kAraNatvaM tathA nisargAdhigamayotpIti darzitam / 103 2 271. tRNAraNimaNInAmiti granthAvataraNe gUDhArthadIpikAyAtadupapAdanam / 271. pUrva nisargAdhirAmayovaikalpikI kAraNatoktA, idAnIM tayorekakAraNateti pUrvAparanthavirodha ityAzAnirAkaraNam / 103-18 272. tRgAraNimaNInAM vahigatavaijAtyatrayamabhyupetya tatpratyekApacchinnaM prati vibhinna kAraNatAtrayAbhyupagamo naiyAyikasya kathamiti praznapratividhAnam / - 103-26 273. parAmasthale'pi vyabhicAravAraNAya svAvyavahitoparatvaM kAryatAvacchedakakoTI nive zanIyaM, na tu kAryatAvacche kajAtibhedAbhyupagamaH zreyAniti nisargAdhirAmayoH kAryatAvacchedakoTAvapi tatvAvyavahitoparatvaM nivezanIyamiti / 104 1 274. kAryAnukUlakazaktyabhyupaga-tRmate vaikalpikakAratAsthale'yaka kAraNateti prakRte'pi : tathaivopagama iti na pUrvAparayanthavirodha iti bhAvitam / 104 6 275. mImAMsakamatAvalambanakakAraNatAbhyupagamA, nyAyanayAvalambanena vibhinna kAraNatopagatA iti avyavahitotaravasya kAryatAvacchedakakoTI nivezo'nekanayamaye jinamate " jAvaiyA nayAyA" ityuktarnayadAnAM vicitratvAnna dopapopAya / , 104-27 . 276. nisarga pariNAma ityAdi bhApyasya vivaraNam / , 277. pariNAnavAne dRSTAntatrayopadarzanam / . 278. svabhAvA'rthakA pariNAmo'tra sasiko grAhya ityadhigataye prAyogikasikamaidena .' Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17] ___ pariNAmasya dvaividhyamupapAditam / 105 9 279. upAdAnakAraNasya lakSaNaM svamatAnusAri, nyAyAnumatamupAdAnalakSaNamupadarya tasya janamatAviruddhatvamupadarzita, tatra vizeSazca darzitaH / 105-26 280. svabhAvo'paropadeza ityasyAvataraNapurasrAraM bhAvopavarNanam / 281. daiva-puruSakArabhedopapAdanaM tadviSaye upadezapadagranthoktamupavarNitam / 106-19 282. upadezarahasyAdau cAsmAbhirvivecitatvAditi vivaraNaspaSTapratipattaye tadgranthastad' bhAvArthazca drshitau| 107-14 283. vyavahAraH sarvakArye devapuruSakArayoranvayavyatirekAbhyAM hetutvaM svIkarotItyatropAdhyAya' kRtadevapuruSakAradvAtriMzikApacaM pramANatayA darzitam / 107 19 284. gauNatvamukhyatvayorlakSaNamupadarzitam / 107-21 285. utkaTatvaprayukta pratyekajanyatva0yavaharaNamityatra " utkaTena hi daiveneti " pacanena / bhAvanA kRtA / 107-24. 286. sarvasya kAryasyobhayakRtatve'pi devakRte puruSakArakRtatvAbhAvo vyavahAraviSaya upadarzitaH / 107-27 287. sAkArasya jJAnatvaM nirAkArasya ca darzanatvaM tadubhayAtmakatvamupayogasyeti darzitam / 107-29 288. "anAdau saMsAre" ityuktyA bhASyakAraH sRSTivAda nirAcaSTe, tasya yuktatva, parAbhipreta sakartRkatvasAdhakAnumAnasyAprayojakatvaM, yadvizeSayoriti nyaaysyaavyaapktvmupdrshitm| 108 3 289. yuktazcaitadityAditatvArthavivaraNasyAvataraNapurassaraM spaSTIkaraNaM gUDhArthadIpikAyAm / 108 9 290. kSityAdau sakakatvasAdhakasya kAryatvasyAsiddhidoSakalaGkitatvaM prapaJcitam / 108-29 291. yadvizeSayoriti nyAyabalAtkArthatvena, kartRtvana kAryakAraNabhAvopagame kArthatvakaraNa svAbhyAmapi kAryakAraNabhAvApattitaH karaNasyApyekasya sakalakAryakAraNasya siddhi syAdityApAditam / 292. kAryatvAvacchinne upAdAnapratyakSatvena hetutvata IzvarasiddhayA''zaGkAyA apAkaraNaM / 109- 1 . 293. ghaTAdau pratyakSecchayoranvayavyatirekasiddhe kAraNatve tannirUpitakAryatAvacchedakaM lAgha vAtkArthatvamevetyAzaGkAyA nirasanam / / 294. kAryatvahatorasiddhayudbhAvanaM kAryasamaM jAtyuttaramiti praznasya pratividhAnam / 109-10 295. ghaTatvAvacchinne kRtitvena kAraNatve'pi khaNDaghaTakartRtayezvarasiddhiriti dIdhitikAramatasya tadIyai pitatvamudbhAvitam / 110 4 296. paramANava evezvarasya zarIramiti naiyAyikamatasya nirAkaraNam / . 110-15 297. janamatena ziromaNimatasya dUSitatvamupadarzitam / 110-23 298. "na ca vaizeSikanaye" ityAdigranthasyAvataraNam / 110-27 299. pAkasthale zyAmavAdinAzottaraM raktavasAdhutpattiriti vaizeSikamatamAzayApAkRtam / 1 - 1 200. vaizeSikamatakhaNDanahetupratipAdakapUrvasaMyogAdItyAdipranthasya spaSTIkaraNam / - - pAtakAramatasya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. vA vavovinAtI sopAlavRdhena hetutva mavatu nAma, te badhavAdizaSyatavaiva hetu vamati nyAyamatasya vanDanA 112 1 202. sinnikanyamukhavAnapratyakSameva sarvanana, nazvarapratyakSa tarIti natAzraya- ' tevezvaraddhirityAvita ! 202. chUcamAvachUTayA dhumUta kRti sAmAnyAmAvacaiva sAmAnyAmAva. .. - prayogawva, tA tivena jALave sati gurumati jyAzrayatayezvarasiddhiti nyAyamatasya ravanDanam ! - 62-18 204, gAmomavIrane dhAmomAnAmorthinanyaDanA mArA zaraLa yaddhizeSoriti nAnAmomAnAmAM sAmAnyarAtvatAzriya caraH svAdiyApAtam ? rU ? 20. hibAvA zarIravirahitatvena mujhapInAM navAnAM punaH suhai teSAdhiraLa , saMsArivApAtane muatvanAthAya tyApavitamU | 206. kApatyudvArabAro naiyAyicArAya nisa 207. nAgavIrthanAnAmorthino meLa pachIjaLI ' ??-?? 208. prajyAmA zatvasya momaLyAkhyatva nimitta, prathAmAvAsuramAva rAtiH | ??? ? 202. suMdharasya suSTivalane yupI ramata ! 32. pravAmADanumAna pramALanupazitam ! 22. maisApekSa nezvaratvamasamAna niyAciThya pUrvapakSa kamAnhApAtaH | 114-17 22. saMsAracAnAvitvasaMdhanabAra kapAta che 114-27 32. Atma vimuDapi sanmamaraNopAttarArAvApAtA ! rU che. jJAnAvAIyArmiLa sAdhamanumA rota ! 115-10 rU. 1rmagoDajhUESaranAmatmakuLaa taiyAyAmamatamArA nirAota ! 115-17 26. aAtmanaH pAratatraM karanapratividhAnAkhyAM prasAdhya tenA karmaLaH paujitve vyarva- ' sthApatam ! 27. "anne 4 amud viya" tyAre siddhAntayumiH jarmaLaH pautve siddha tatva jJAnAvaraNatayA siddhAMvanumAnamuddhatam ! ! - 25-16 228. vanyanijAvanocanirnazapeluM puSpapapapavitra vaninanArasvarUpamAM , TIkA chayA chUTatAyA nivanAmevatva Ata ! 22. vadvachUchanitivarUpamedasya nitIna paraba 227 2; 220, vanivinodaya nirA varUpabapadmana tadupayo%i mAvitaH ??7 6 rUrI. anAmonitina yathApravRttaLaneti mUkyA jAvArSita tatra yathApravRttaLA- . , pUrvanAniriNamena trividhAni jAbAni vivi tiniA i-22 -2 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [es] 322. uktAni trINyapi karaNAni bhavyAnAM, abhavyAnAJca prathamaM yathApravRttakaraNameva, atra ' karaNaM ahApavattaM ' iti bhASyavacanasaMvAdaH / 323. - anAdikAlAdArabhya yAvadunthisthAnaM tAvat prathamaM yathApravRttakaraNaM bhavatIti pratijJAya tadupapAdanaM praznapratividhAnAbhyAM kRtaM tatra ' pAeNa puvvasevA' ityAdi bhASyasaMvAdaH / 324. granthibhindAnasya dvitIyamapUrvakaraNaM, abhimukhasamyaktvasya tRtIyamanivartikaraNaM, ' jA gaMThI tA paDhamaM ' iti vizeSAvazyaka bhASyasaMvAdazca / 325. utkRSTakarmasthityupavarNanaM tatra " vasisayarovamANaM " iti vizeSAvazyakavacanaM pramANaM, tatra sthitasya samyagdarzanAlA " aTTahaM vi payaDINaM " iti vacanaM pramANam / 326.- antimakoTIkoTyAH palyopamAsaMkhyeyabhAge kSapite kaThinarUDha gUDhagranthirupatiSThate ityatra " antimakoDAkoDIe " iti vacanaM pramANamAveditam / 327, asau granthiH karkazcanarUDhavalkalagranthisadRza ityatra " Thiti sudubbheo " iti vacanaM pramANam / 328. amuM granthiM yAvad bhavya ivAbhavyo'pyAgacchati, tatrAgatasya tasya zrutasAmayikAvAptirityatra " titthakarAipUaM " iti vizeSAvazyakavacanaM, tadarthaJca darzitaH / 329. tatra sakhyeyakAlamasaGkhyakAlaM vA'manyo'tra tiSThate ityAdyupadarzakaM dharmasaGgrahavacanasupaniSaddham / 330, abhavyasiddhiko'bhinnAni dazapUrvANi caturdazapUrvANi vA naiva labhate ityatra kAraNamupadarthaM tatra " coddasa dasa ya abhinne " iti vacanaM darzitam / 331. bhavyAbhavyayoruktavizeSaprayojako jAtibheda upadarzitaH / 332. * bhavyajIvo bhinne granthisthAne mokSahetuM samyagdarzanamAsAdayatItyatra "bhinnammiM tambhi" iti vacanasaMvAdaH / 333. naisargikasamyagdarzananirvacanaM, prasaMgAdyathApravRtta karaNApUrvakaraNAnivRcakaraNAnAM nirvacanapurassaraM phalabhedakathanam / 117-30 118 2 118-18 118 - 24 119 4 119-7 119-8 119-18 119-21 119-27 119-31 120 1 120 8 334. nisargasamyagdarzananigamanapurarasaramadhigamasamyagdarzanaprarUpaNam / 335. jIvAjIvAdisaptatattvoddezAtmaka caturtha sUtrAvataraNaM bhASyakRtaH, tadvivaraNaJcopAdhyAyasya / 121 336. jIvAjIvAdisaptatattvoddezasUtraM turIyaM tadbhASyaJca / 6 122 6 337. jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSANA saMkSepeNa lakSaNAbhidhAnaM ityeSa saptavidho'rtha - stattvaM, ete vA saptapadArthAstattvAnItyevamekatraca navahuvacanAntaghaTitabhASyavyAkhyAnabhedasya saMgamanaJca / 338. - gUDhArthadIpikAyAmetatsarvasya spaSTIkaraNam / 122 9 122-12 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123-5 [20] 339. tatvamiti sautra mekavacanAntaM niravadyatayopapAditam / _340. tatra jIvAnudizya tatvavidhAna, tattvamudizya punarAvRtyA jIvAdividhAna kartavyamiti vivecitam / - 123 ..7, 34 1. jIvAdInuddizya yatatvavidhAnaM, yaca tatvamuddizya jIvAdividhAna tayoravataraNAdinopapAdanam / 123-26 342. anyatra puNyapApayorapyadhikasya zravaNAkathaM saptaiva padArthA iti praznapratividhAnam / 124 3 . 343. AzravAdInAM pazcAnAM jIvAjIvayorevAntarbhAvAjjIvAjIvau dvAveva padArtho vaktavyAviti praznapratividhAnam / 124 4 344. vibhAgalakSaNaghaTanA'yuktasUtraM kathaM vibhAgarUpamiti praznasya pratividhAnam / 124-13 345. " jIvAjIvA puNNaM " iti navataravapratipAdakaM navatattvaprakaraNAdau vacanam / 124-23: 346. Azrayo mithyAdarzanAdipariNAma ityasyAvataraNena dravyAzravo'jIve bhAvAzravo jIve. 'ntarbhavatIti darzitam / 124-24 347. AzravAdInAM jIvAjIvayorantarbhavatAmapi pArthakyenAbhidhAne heturupdaarshtH| 125 5 / 348. dravyasaMvara-bhAvasaMvaralakSaNabhedapratipAdakaM "yaH karbhapudgalAdAna-cchedaH" iti pAramapravacanamukSitam / 125-15 349. mokSasyeva saMsArasyApi pArthakyenAbhidhAnamucitamiti praznapratividhAnam / 125-25 350. saMvaranirjarayoH pArthakyenAbhighAne yuktiH svymaaveditaa| 125-30 351. nAmasthApanetyAdinikSepacatuSTayapratipAdakaM paJcamasUtramavatArya vivRttam / 126 1 352. 'jattha ya jaM jANijjA' ityanena nikSepAntarakalpanAyA anumatatvamAzritya 'nnaam| ThavaNa davie' ityAdisUtrepRktatvAnnikSepANAM pavidhatvaM saptavidhatvAdikacceti kathamatra nikSepacatuSTayasyaivAbhidhAnamiti praznasya pratividhAnam / 126-13H / 353. tatra sarvavastuniyatatvaM nAmAdinikSepa catujhyAnAmeva, nAnyeSAM, uktaJca bhASye " nAmA dibhedasaittha " ityAdi, tena nAmAdinikSepacatuSTayAbhidhAnaM yuktamiti / 126-22 354. anyepA nikSepANA nikSepacatuSTaya evAntarbhAva ityatra " catuSkAbhyadhikasyeha "iti parya pramANaM darzitam / .. 126-28 355, sarvazabdAnAM sarvArtha vAcakatvena jIvAdipadAnA jIvAdipadArtheSu niyatAH zaktayo jainamate na santIti kathaM niyatazaktyupapAdanena svasvapadazaktimaho jainAnAmiti praznapratividhAna, tatra pratiniyatasaMketahasyAbhivyaJjakatvamupapAditam / 126-30 356. saMketamahatyaiva zA0dahetutvamAzaMkyApAkRtam / 127-12 357. Azaya lakSaNoccheda ipTApatyA parihRto yazovijayopAdhyAyaizzAstravArtAsamuccayaTIkAyAmiti darzitam / 127-18 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21] 358. vAcyavAcakamAvalakSaNazaktizca na mImAsakamatavaddharmito bhinnA, kintu bhinnA'bhinnA ce kathaJciditi darzitam / - 127-23 359. naiyAyikAbhyupagatasaMketalakSaNazaktikhaNDanam / 127-24 360. paryavasitasya zakyatAvacchedakabhedenakasya zabdasyAnekazaktipradakivacanaspanikSepa sAmAnyalakSaNasya nAmAdipratyekanikSepavacane na sambhava, iti praznasya pratividhAnam / 127-28 361. tatrAnugata nikSepasAmAnyalakSaNaM tasya pratyeka nAmanikSepAdicatuSTayeSu nAnAzakyatA pacchedakopapAdanapurassaraM saGgamana, tadantargataca " aNuvaAgo 60vamityAdi" vacanam / 128 6 362. vastumAtrasya nikSepacatuSTayarUpatve ekArthaka zabdocchedApattirityAzaGkAyA nirAkaraNam / 128-31 363. 'yyaatijaatyaa| padArthaH' ityabhyupagacchajhiyAyikai vyasthApanAbhAvanikSepatraya mabhyupagatameva, vaiyAkaraNairnAmapadArthaH iSyata iti nikSepacatuSTayAbhyupagamaH paramate'pi / 129 1 364. bhAvazca zabdArthaH, pAtikavacanena nAmno bhAvatvamiti nAnA zabdArthatvaM siddhayatIti / 129 3 365. nAmAdInA trayANAmaprastutArthanirAkaraNamAtraphalakatvena vyavahAre bhAvanikSepasyaiva mukhyatvena mukhyArthamAdAyakArthakatvopapattiH, bhAvadhItvAdesti sAmAnyasya pravRttinimittasyaikatvAt , aSTasahasyAmetadviSaye niSkarSazca / 129 5 366. tatazca nikSepacatuSTayAnugatagosvAdeH pravRttinimittasyaikatvAd gopadAderapyekArthatvaM, nikSepasAmAnyalakSaNaM nAmanikSepAdInA pRthagalakSaNaJca darzitam / 129-11 367. nAnaH padArthatve vaiyAkaraNAnA yuktirupadarzitA, tatra 'na so'sti pratyayo loke' iti harikArikA tatsAdhikA darzitA / 129-24 368. gha8 iti nAmno pArthA'bhedo vyavasthApitaH / 129-29 369. zabdAnA bhAvatvaM yuktamityupapAditam / 130 2 370. prameyatvAdinA haritvAdiviziSTa zaktibahAddharitvAdinopasthitito haritvAdinA zAbdayoSa ityAzakAyA niraasH| 130 4 371. bhagavatpravacane jaghanyato'pi nikSepacatuSTayam / utkarSatastu yasmAtpadAna yAvanto'rthAsaMpradAyA'virodhenApatiSThante tAvatsu nikSepapravRttiriti dArzatam / 130 6 372. lakSaNocchedArakAyAH parihAraH / 373. jaghanyato'pi nikSepacatuthyasya vastuniyatatve niyayaM jaM' iti vishessaavshykbhaassysNvaadH| 130-20 374. zaktisaMkocavikAsayoriti mUlasthAvataraNapurassaramoM dArzataH / 130-23 375. zaktisakocato nikSepacatuSTayasyeva tato nyUnasya kathaM na karaNamiti praznapraznapatividhAnAbhiprAyAzrayeNa ebhinamiAdibhirityAdibhASyAvataraNam / 131 2 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ra2 ] 27. nAmanirNapavitratudayasya pratye navAnavADhipu sAvaMDanAdimAveSu sarvAnumate ' ' ' sTopAvAnapurA vrata, dranile vivAro vArotasthA 277. umAkhyavivaraNanupAdhyAyasya . ' 22-22', 278. dravyAstinA prava nAmAiinakSepatrayanacupacchati paryAyAstinA purva mAvani kSepamAtramavupAcchati patra "nAme veLA" phati sammatimAthAsaMvA pharUra che 276. anuyo sa piTAI hatyAvi yazovinayapAdhyAyavavanArthakya pachINa / rara-18 " 280. tanAvato tanAvato vA vad gIva ti nAma cite ja nAmanIva tyatra "mavAmikhAya" ti vanasaMvataH | 222-26 282. navanAnAmavA navanAmazirthastha nAmasUtramAvAnnAmanava ti vyapadezo sthAviti praznapratividhAnaparatayA nAmanAmavata ropavAraviti graMthoDavAritaH 232-22 282. nAnAM bIvI nAmanava rUkSyatra nAmadAro vadha nAmaiva nIvo nAmanI phatyatra vastupAdhio nAvize voi phati pakSamatA vadhAre vaivimupAta 232 ? 38rU. nAsnA nava ti tRtIyAsamAsa gIvALyatvaziSTavinAma nAmanikSepaviSayatAva- - chevAmitvatra "vadvAnomavA" ti pasaMvAda 133 5 rU84. nAma pAmavato mepanArAditya rinyAtam ! 28. vastunoDamidhAmitvacaiva samAnArtham "pannAvADAbhidheyaM ti vizeSAvaravananupadrarya tartha parzitaH | - 32-29 28. anya mithe cAropita kaasdhAnArthanirapekSe rUpayAMyAnadhei yava thAvRSThi taduMmayAna akSaNamupata ! 134 7 287. phatvaranAne cAvadramAvinAnna meLa nirvavanam zarU8-12 288. nAgendrAdisAdhAraNamanyatatvaTitastrakSaNe varitam, purva pustakriddhivitAvaLaM-', volvarupanA DAnyatamatvena phatyupatAratam ! A ra4-22 21. sthApanA navanihALaparatayA " vAchatyAdi mAkhyavArya cAlyAta ! | zarUSa ? ' 220. sApanArakSaNa paddha tathaivacukyumati' madhamarthamAvanAparIne nyAdyatanuM ! rU22. samUtasamUtasthApanAkrayApadrava "ppAthI phAvi padyamurjivitam ! zarU6-22 222, phatvayAvathivasthApanAvinanam | 135-25 303, "ne nirAmiti vidiyA tyAdi vR kSamAbavavanena devonayatamAvAnAM. : - zAzvatatvamupatan !. rUpa-ra6 224. samUtANabhUtanavasthApanavo samarthana sthApanAdaSTAntopadratayA "ndro rudraH" . . tyAdimAdhyamavAritam ! 136 - 2 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23] 395. " jaM puNa tayasthasunna" iti vizeSAvazyakapadyAnusAreNAnugatApanAlakSaNaM tadvizeSapAdiprayojanaM ca darzitam / 136-10 396. uktalakSaNe'svArasyAdhumAvanapurarasaraM lakSaNAntaramupadArzatam / 136-18 397. dra0yajIvanikSepalakSaNaparatayA dravyajIva ityAdibhASyamavatArya vivRttam / 137 2 398. dravyajIvanikSepo na sambhavatItyupadarzaka zUnyo'yaM bhaja' iti bhASyamavatArtha vyAkhyAtam / 137 7 399. nigodajIvAnAmapyakSarAnantatamo jJAnabhAgo nityodghATita ityatra 'savvajIvANaM pi' ___ iti siddhAntavacanamullikhitam / / 137-15 400. vidyamAna va bhaviSyatparyAyakAraNatvAttadapekSayA dravyarUpamityatra dRSTAntaprAtipAdaka "miDa piMDo da0vaghaDo" ityAdisiddhAntavacanamupadArzatam / 137-26 401. jIve dravyAnikSepAbhAve nAmAdicatuSTayasthAvyApakatvaM syAt ' jattha ya jaM jANijjA' ityAdi vacanena nAmAdicatuSTayasya vyApakatvaM siddhamiti praznasya pratividhAnam / 138 5 402. jIvatvasyAnAdhAnidhanapAriNAmikabhAvasya pratipAdakaM 'davyeNegaM davyaM " iti vizeSAvazyakabhASyavacanaM darzitam / 138-24 403. jIve'pi dravyanikSepasamayopapAdaka matAntaramupadarzitaM tatrAsvarasa AveditaH, tatra dravyajIvatvabhAvajIvatvayAvirodha AveditaH / 139 1 404. dravyajIvatvabhAvajIvatyAvirodhaH sphuTIkRtaH / 139-26 405. tayoravirodhopapAdakapraznasya pratividhAnam / 140 1 406. dravyarUpaM jIvAdikaM vastumAtraM dvidhA Agamato noAgamatazcetyAdi carcita . vistarataH / 140-10 407. jIvazabdArthajJastatrAnupayukto dravyajIva ityAdinA vyApityopapAdaka matAtaramupadarzitam / 141 1 408. bhAvanikSepopadarzaka bhAvato jIvA' iti bhASyam / 141 2 409. jIvazabdArthazAstatrAnupayukto dravyajIva ityAdi mUlamayatArtha vivRtam / 141-14 410. pacipradhAne'pyarthe dravyapadaM, tatra " appAhanne vi ihaM " iti gAthA, sakaladravyanikSepAnugata dra0yanikSepalakSaNaJcopadArzatam / 141-18 411. siddhAntakti bhAvasAmAnyalakSaNaM kimiti praznapratividhAne ' bhAvo vivakSitakriyeti - vacanaM, tadarthazca drshitH|' 141-26 __412. Agamato noAgamatazca bhAvo dvividha iti prapaJcata upapAditam / 142 1 / 113. arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA ityavalavyAdInA trayANAmindratvaM bhaavitm| 142-11 414. indrArtha jAnan tatropayukto bhAvendra ityasya bRhatkarapamASye "na hi jo ghaDaM piyANa" __ ityAdigAthAdvayaM praznoparAbhyAM saMvAdakamupadArzatam / 142-16 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA vyAyAtaH | [ ra4] kapa dundrArthopayogavato mAkhyatve banyupayujIsa mALavajya mAvAnitvoDaDajAyA kapALam | '642-2 26. nagArAmataH vAyaro vendra ti vyavasthApitA, 142-24 ka7. nAmita pharyaMtra norA nA vezaniSedhAtre minnadAntA ghanam ! 142-29 468, pUrva mAnava vavane vizvasya vyA tyAre mAvato navA ti vahuvananamayura miti karanapratividhAna ! 4 6. zrauparAmAtyAyAvanyavayavana, kavo va hRkSAmatyupAdita : 243 2 ka20. "puruSa pahaM sarva tyAdi graMtho khyAlyAtA, mAvAvanAnA mAnamupArzata karU--26 karaze. sUtAva-bdhatvava zakyatAvanA svarya mukhya svAhiti graMtha lakhyo , 144-19 422. tattariASTabrahmalAyA hava tadddharmapatne tattabarjenimittatA mAvatvamatra "saMdhivAsaMtati" vAkyapavI paddhayamupAtanuM ! kara3. navavanAvavizvapa nAmAvatuSTaya vivioparzanapuraM vyApatyuM niyamita ! 46 6 424. mittavAni nilepatuSTayAvatAravavekSmapi vani nikSepavatuSTayAvatAra, tatra "havA vahUmihA rUti mAmA sammatirAvitA "nAtyAjJAtiya pavArtha phati zautamasUtranA 2 vRtAM 145-20 raka bhAtavAdanAM dravya-mAvanikSepanAre TIksarAmiSAyo mAvataH - kara6. naLayovRdghaniSThatva punarvadhawvarUpajhakSaNaa vRti ! 246-23. 27. bAvAne dravyazaH siddhAnta yuao zataH | 147 2, 28. navAvanAM sAmAnya nAmAnituSTayAvatAra tyacaMtaya paryAyAntaraNAtyAddhi mAdhyamavArya vyArAta 47 20 ra6. dravyadra pakSAntarapratipAvavuM vidhyArityAdri mAdhyamavArya vyAvyAtanA, 247 2 ) 42. vyAjJAmAvAjho. pratipAdisattA "mavALA puLa" ti mAdayamupaherAya- ''' vigatachavitamU | - 247-22 42. saddAtA datpAdasya yuveDA mevAvartha dravyotpAddha ti karanaca pratividhAno 248 2 - jarUra. "aLava dhA sAmenTrakhya kAnta' 'mevANu ta ta vArthasUtra drava mUDhivitAvatArya cAlyatA che 248 5 ra3. tha sadyAtA dravyamupasthata phatyAtrikaranapratividhAnapamUragraMthoDavatAryo khyAlyataH 48-1824. yukti meva ja dravyananavatvamiti karane vadhAvApAta, kAvyayavyA bAmaroloji nirAzrayaya paramANukanna naririti paramatasya nirAzciT 41 2 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435. utpatteH prApityAdipraznapratividhAnAdigraMthA avatArtha vyAkhyAtAH / 149-12 436. paramANutrayeNa dvipradezikadvayasyaivotpattiH ekaparamANuvigame ca tadvipradezikavigamA dekadvipradezikasyAbhivyaktirna tu bhedAdutpattiriti zaGkAyA nirAkaraNam / 150 1 437. dazatantukAdezvaramatantusaMyogaviyogakramaNa nAze navatantukAdebhivyaktireva, na tUtpatti riti paramatasya nirAkaraNam / 438. " vigamassa vi esa vihI" iti sammatigAthAmullisya tadanusAreNa vinAzasya samudAyavibhAgArthAntarabhAvAmanabhedena dvaividhyamupapAditam / 151-16 439. bhAvato dravyamityekavacanenoddizya bhAvato vyANIti nirdizato bhASyakArasyAbhiprAya aaveditH| 152 1 440. saguNaparyAyANItyAdibhASyagranthArtho darzitaH / 152 . 2 441. Aga ny|06sy bhavyAdiparyAyazabdenArthakathanamityAgamata ityAdi bhASyAbhimatamiti darzitam / 153 1 442. jIvAdInA dravyazabdasyeva guNakriyAvizaddhAnAmapi tattvAdhigamArtha nyAsa ityarthaka evaM sarveSAmityAdi bhASya yAvyAtam / 153 7 443. nikSepaphalavaravapratipAdane 'idameva ca nAmAdibhedopattyAsena ityAdipiNDaniyuktipAThI drshitH| 153-29 444. 'pramANanayairadhigamaH' 1-6 / iti sUtrabhavatAyaM tadvivRtirUpa bhASyaM, tatra pramANaM pratyakSaparokSamedena dvividhaM vakSyamANaM matAntareNa caturvidhaM, nayA naigamAdayo vakSyamANA iti ca darzitam / 445. pramANanayarityatra tRtIyAkaraNe 05vsthaapitaa| 446. 54sUtrAvataraNikA taravArthAdhigama nikSepapramANanayAnAM hetutvamityupapAdanenAvatAritA / 195-17 447. pramANanayarityatra nayasyAlpAntaratvena pUrvanipAtaH kuto neti praznasya pratividhAnam / 159-24 448. " taM samAsao duvihaM " iti pratyakSaparokSabhedena pramANavaividhyapratipAdaka naMdIsUtravacanamupadarzitam / 156-14 / 449. bauddhAH pratyakSamanumAnaM ceti pramANadvayamabhyupagacchantItyupapAditam / 156-16 450. vaizeSikA api pratyakSamanumAnaJceti pramANadvayamevAnyupAcchati zabdopamAnayoryathA'nu mAne'ntamavistathA darzitaH, arthApattyanupalabvisaMbhavaitiyAnAM pramANAntaratvamapAkRtam / 156-20 451. anuyogadvAramanthe ukta pramANacaturvidhatvaM nayanAdAntaraNa, tadyathA duHsthitaM tad . bhASyakAro darzayiSyati, zabdasamabhivabhUtAnAM zabdasaMjJayA sadhyAnayAnAM paJca: viSatvamiti dvArA 197 ..1 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) 4:2. pramAbanayayoH H RneiroSa phIta darargAvavAnuM taMtra sarvenayAnAM mithyADitva svapakSaprativadvAnAm / 462. parasparApekSA naimAdyo nayA:, taiH samahtavastuvadhAvavanuM jJAnuM nanyate sapramANa mityaparAnArcAmAM mataM taMtra parasparanirapekSAmAM taiyAmAsatvagna vAMrItam / hra?. atra pakSadvacavimAyo viviSya naciMtaH pramANevAyajJapazcAvitam / chA. nAyaDunaeNcarukSavimAno vAMrItaH, hoottaraprAmAkhyA mAkhyAkhyAO nayasyomayarUpavAmitrAlekha " priyayavayaMLavjha sA " tyAre pratipAdyatta ti zva | jI. nayantyAnuMnavupavAmapretya nayoSaheze " ayaM 7 saMzayaH joTe " riti padmaya maryA covijJacenoAiMta vArItam / t 417. sarca 7 saMzaya AMta padmayAe~ mAvacca ritiH / khu8. zramapramAsaroyasamucayantrAvRttaya nayajJAnasya than zanvapramAAnvayanyAtarAnAvadhA cimiti prarananya pratividhAnam / chukhara. nimittApekSayAnaMtadharmAbhavati jJAzide dharmovAraLa vanayatva vedharmAvadhAramAtre, jintu stra Turnayatvameva, mimi nayAmItyanumavasAkSio viSayAvizeSaH pramANanayamevaLa ti zitam / 460, " nirdeza svAmitvasAdhanA gherAMtividhAnaH / -7 / " AMte sUtramavArya sAjyAnavarSa mAkhyanukRkSitAm / 466. nittama byArthaSa jaLanuM 462. nirdezAvInAmanuyogadvArALA mAvanA, tatra phenirdezayALamaeNvacana, nIne nirdezajALasamanvayaAE dravyanaya--pacayanayatadunayAva Mvanena vivejJaH / o62. nauve svAmisvAti na varzitayAnuM mAkhyA, upAdhyAyatu nIvo castha svAmI nAvalya ce pramavataghumaya varzitam / 464. sAdhana nivya tatsaMAmanuM nIve mAvitam | 466. 'nIvo muLadivazo ' AMta mAthAthI zitaH / 466. AdhArasthitividhAnAni meLa nijanma nIve mAvAne 467. samvonaparIkSAyAmiAva mAdhyanavAryuM savarzanaparIkSaNe jindzAvavo vistarato mAvitAH / 368. "saptahu~cAkSetrasparzanAAntaramAMvApavattuvRMgha " -8 / tisUtramavAce tAMdravaraNarUpe mAdhyamukitam / 466. saddAvAnuvAdAraLa sambavarzanataMttvaparIkSAyAmAMzajJAvAcatA samyahIna rmAita nAstIti mAdhyamavAya nyAstyAtam / F 157 157 158 1 160 160 159 2 ' 6'? 161 5 1 6 UM 5 162-12 163 1 165 169 . 165-16 66 2 66 6 1 163 5 ; 174-22 175-12 T Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) 470. astItyucyate ityuttaravAkyAkathana, tatraiva samyagdarzanasyAcAraniSTakanam / 175-16 471. tatra ajIveSu samyagdarzanaM nAstita jIveSu tu bhAjyAmityAdibhASyArthasphAraNam / 176-1 472. vizeSAvazyakamApyAdivacanopadarzanena nArakaprabhRtiSu gatiSu catasvapi pUrvapratipannAH pratipadyamAnAzca jIvAH santIti mUlagraMtho vyAkhyAtaH / 176-14 473. kiM samyagdRSTiH samyagdarzanaM pratipadyate mithyASTityAdi praznasya nizcayanayAzraya gena vyavahAranayAzrayaNena ca vibhinnapratividhAnamAgI dArzitaH, tadbhAvanA ca siddhAnta vacanAlaMbanena dIpikAyAM vihitA / 474. sahyA -kSetra-parzanadvAraiH samyagdarzanasya paribhAvana, tadvizadIkaraNaJca dIpikAyAm / 180 7 475. samyagdRSTisamyagdarzanayorbheda upapAditaH / 181 2 476. kAladvAreNa sabhyagdarzanasya parIkSaNam / 181-10 477. antara-bhAvAlpavahutvadvAraH samyagadarzanavivecanam / 182 3 478. jJAnasya paJcabhedopadarzaka bhitizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam / 1-9 / ' iti sUtraM tadbhASyaJca / 183 4 479. sUtre kevalAnIti bahuvacana-jJAnagityekavacanopanyAsaprayojanamupadarzita TIkAyAM tadvivecanaJca / 183 7 480. matijJAnasya zrutajJAnasya ca lakSaNamupadarzitam / 184 1 481. bhUloktamatijJAnalakSaNaM pariskRtya tatrAvyAtidopA''pAkaraNaM, tadbhAvArthamupadazya zrutAna nusAritve satIti vizeSaNopAdAnena zrute matilakSaNAtivyAptinirAsazca / 184 3 482. zrutAnanusAritve satIti vizeSaNopAdAne matijJAnavizeSe'vyAptyAzaGkAyA apAkaraNaM tatra zrutanizritAzrutanizritamatijJAnalakSaNamupadazya vizeSAvazyakasaMvAdo drshitH| 184-14 483. mUloktazrutajJAnalakSaNaM pariskRtya tatrAvyAptinirasanam / 184-28 484. zrutanizritamatijJAnAdAvadhijJAnAdau ca zrutalakSaNAtivyAtinirasanam / 184-30 485. zrutajJAne zabdoparAge kAraNabhedo matabhedena darzitaH / 185- 5 486. zA0vajJAnAtmakasya zrutajJAnasya nAtiriktapramAtvaM, tatkaraNasyApyanumAnavidhayeva prAmA Nyamiti vaizeSikAzaGkAyA apAkaraNam / 187. rUpimAtraviSayamavadhijJAnamityavadhijJAne'dhyAtidoSa Azaya parihataH, tatrAvadhijJAnabhedopadarzanapurassaraM tadanugatalakSaNabhupadarzitam / / 185-17 488. bhAvamanAparyAyamAtra sAkSAtkAri manApAyajJAnamiti manaHparyAyajJAnalakSaNaprasaGge dravyamAMvamena manaso dvividhyapraDhapaNena taLe parIkSitan ! 186 8 189. niruktamAnApAthajJAnalakSaNe mAtrapadaprayojana tatrAtivyAptyAdidoSanirasana, manaHparyAyajJAnino bAdyavastujJAnaM samasti na vetyAdi bahu vicAritam / 187 19 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) 490. jJAnAMtarAsahacaritaM sarvaviSayaM vA kevalajJAnamiti kevalajJAnalakSaNe kevalazabdArtha ekaH, ekatvaM ca jJAnAtarAsahacaritatvaM sarvaviSayatvaM vA'bhipretyeti vyavasthApitam / 188-28 491. " tatpramANe / 1-10 / " iti sUtramavatArya tadmApya mullikhya tadvivaraNamupadarzitaM satra maLyAtipavidhApe jJAna pramALa mRtyA parokSa pratyakSa relveva divasantyopetmev bhavatIti darzitam / 492. indriyAdinimittasApekSajJAnaM parokSaM, tannirapekSajJAnaM pratyakSamiti parokSapratyakSayolakSaNamupadarzitam / 493. niruktaparokSalakSaNamavatAryendriyapadena yendriyasyAdipadena dravyamanaso grahaNaM, bhAve. ndriyasya tatrApi sAkSAtkAraNasya na grahaNamityAdi carcitam / 494. dvividhe'pi pratyakSa parokSajJAne yaH sAkArAza. sa eva pramANavyapadezya tatra prAcAM vacanaM pramANamupadarzitam / 495. sarva jJAnaM pratyakSameveti matamupadarthaM tadvizuddha zabda nayAbhiprAyeNeti saMpradAyavidAmityudbhAvya vizuddhaH zabdanaya evaMbhUta iti darzitam / 190 496. tannirapekSaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNaM pariskRtya sAMvyavahArikapratyakSe'vyApyAzaGkAM tadalakSyatayA parihRtyAvadhyAdeH pratyakSatvasyAvazyakatvaM nizcayanayataH AtmamAtra sApekSajJAnatvaM pratyakSalakSaNaM mukhyavRtyeti niSTaGkitam / 497. jIvasyAkSazabdavAcyatvaM tatra vizeSAvazyakabhANyavacanaM, vyavahAranizcayapratyakSa sAdhAraNamanugatalakSaNaM ca darzitam / 498. sarvajJAnasya pratyakSaikarUpatve 'abhitri mAdRzA jJAnamiti siddhasenavacanasaMvAdaH, saGgraha - nayAbhiprAyeNa pratyakSatvamya jAtirUpatve'pi tasya sarvajJAnavRcilaM, viSayAMze parokSatvaM tu kalpitameveti darzitam / 499. vizeSAvazyaka niyukyuktaM " vaMjaNa attha tadubhayaM evaMbhUo viseseha ityasya vyAkhyAnaM "vaMjaNamattheNatthaM ca" iti bhApyavacananupadarthaM tadarthaM padarzitaH / 33 500. abhitri mAdRzAmiti siddhasenavacanArtho darzitaH / 501. vizadAvizada mAvena pratyakSa parokSaviSayavibhAgakAMtasyAyuktatvaM jJAnAnavacchedakatayA viSayasya vizadAvizadabhAvasya tucchatvaM ca darzitam 502. vedAntimate sarvaM vastu jJAtatayA'jJAtatayA ca sAkSipratyakSaviSaya ityatra sAkSi pratyakSasya prarUpaNam 503. mavijJAnazrutajJAnayoH paronatvapratipAdakaM ' Adhe parokSam ' 1 - 11 / iti suutrnavatAya tamAiiNatam ! 904, taMtra tizrutayonimittA satyena parokSa vArota } 189.3 1899 189-19 190 1 190-10 190-21 - 1911 191 7 191-19 192 -1 192-14 193..7 . 193-10 f Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 - 10. matijJAne mutyataH kutarAne pautvata zAyatve samarthita * 112-22 506. mA sUtramakAmAkhyAbImadvitIe sAItyAdimAgyuM pachatAM vivRtam 224 2 507. zrutajJAna parokSe paropavezanatvahityanumAne mAsiddhArIthApya paritA 2222 108 matijJAnuM parokSe phendriya pakSavAddhamAMvanizAnavahityanumAne kUNAntaya hetuvaizakyA zAyAH pratividhAnam / 101. guNaviroSananyatAva chepratyakSattAmAvAvasya parIkSamiti kanvaryAvaraNa 26-22 10. "tvayA hi vonadharma tyAre tyAdriyasthaya mAvALe tira ! 197-10 pa22. phatevinanyajJAnatva parokSatAmAvagyAmati viruddhArtha herityAkhyapAtamiti mUDhamacA viziSTa tiH | 197 26 pa42. zadi virodha nizAna parokSatte tavA atizutonaizcayaH parokSata vidhicaMvahAratastu pratyakSamiti rIta, tatra "te samAjamAM vihaM paULa" ti navIsUtra pramANamu. 13. mazrito parokSadhAM zuM parovavuM vihaM paLa" dyAri vIsUtra varitA 22-26 12. iMdriyaparva 2 noraMdriyaparva ti sUtramannitya vijJAro rzitaH 218-28 pa25. atreva devabhUvinavizeSAvara mAkhyAovavanAnupacaiitAni 199-16 5. phindriyapratyakSamatyanena vyavahAra pratyakSatA mAteti mUhagranthanadhikRtya praznapratividhAna mAmAntataH parokSacaijAntataH pratyakSopavIne ndriyamanomavajJAnAca naiAntatA pratyakSatvaparokSatve, gi sAvahArikatsapharnAmatyatra "tenA parovavuM' phatyAvizvanuM pramANamupAtinA 17. matikRmacAvaLAvijJAnatraya pratyakSatvakatA "pratyakSamanyana 2-12 /' phati sUtra tadmASyagnorjivitA 200 4 18. nimAvyavivara, tatrAvadhimana:paryAyavamevAnnivaghe pratyakSameva mavati, niyama vovimArtha vArtha prayatna ti ti, divevizva TAyAm ! 200-12 21. mAtmAmayvatvakSamatandriya pratyakSa, pramANAtre zaraNe vu, arthe raNapAniyAma zaksivizeSa kRti TIjanmateDa irzitA 202 rU para0. upayoondriyacaiva pramANamati vevaripravRtInA mate, pramANarAnDa sabhyajJAne hada hava, paraM tu yathAsamavaM koSanivRtti, varuM tu vayameva samiti tA 22 2 22. tasmAtuondriyavetyAdi mUThabhyovatArya cAnyatA 202-2? parara. jJAnastra pramANataM svArtharsaMvare mahatvamiyara znamatividhAnAkhyA nirNaya teva sUramAM pazupati 12. matijJAnAlito voSanivRti tasUi, vijJAne tu yameva jachamitratra, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senavazvanuM pramALamutturiIta, vyavatInAM vartutvana pramALAnIti vartuvananotiH / 524. sAGkhya dhairyAya--pramAra-mAvelA paurALiAH tri-natu:-paZ-Sa6keMdramALAnItyupAtA ti yaM pratyakSarokSe de va pramANe tyAza paratayA atrAdevyaDhimAvyaanthovatiH / ra. anumAnAnInAM tivrutayorantarbhUtattvana de va pratyakSa-parokSa pramANe tlevamatrAbbata tyAdi samAdhAnaHpranyo vyAkhyAtaH, tatrAnumAnArthInA mandriyAaisArjanyatvamukhapAvitam / 1ra6. vorSAvadharmatijJAnAviti siddhasenapavasyAe~ varzitaH / 127. vArthasavA "pekSAmAvasya " tyaRRsahI-padyamudrazya vyAvyAttam / 28. viterrAnanupAvitas / 126. pramALopavo devasUrisUtraRvazvanuSa caitan / 202-22 130. parAmburAtAnyanumAnAInyapramALAnyeva mithyAnabihAti pakSAntara mAvitam / 2006 121, miAdRSTisAnyajJAnayAjJAnavuM miti praranapratividhAnam / 204-2 burr. sabhya''gherapzanantaparyAyAtmavAdguna zuvayyayajJAna jyaM sAmiti praranahyotavidhAna, tatra 8 ne purAM nALa se satmya nAgapha " tyAmavananopaSTa|taH sA dhire paryAyajJAnasyAmyanantaparyA bhavavAditaH kAmAkhyanuSadhAvitam / 204-11 26. mithyAvRSTisandhino jJAnamAtrasyAjJAnave " niLayAre " hAMke vizeSAvayamAdhyavananasavAvo vArotaH / * 66 124. " mAM nAkharU " vizvanastya mAnArtho varzitaH / rUkha. anumAnAdrInAM nacavAvAntareLa mAMtazrutayorantaryaMcamityupavI nayavAvAntareLavyAvi mArvyamavatAya vyAAtam / 11. zanaye mithyAvRSTiranyo vA jJAtIti tanmate pramALAnItyeva vaRmiti, sabhyAdRSTisakvanvitvena pramALAnyanumAnAne tidyutayorantamavantIti vAMrzatam / rU. 'tiH smrutiH sonAntA'mAnavodha phatyanarthAntaram ! ! ! ? 'ta sUtraM jJaLaparatAMDavaMtAye tamAvyuM divagazca vAgatam / 8. avattALAsakramane tam / 122, matijJAnatijJAnayorjakSaLa, dhRtti IkhyAtivyAAMtoSapAradArabdha / 40. santrAjJAna prarvAmajJAna taralaLanupAotam / khu46.' pratyamiInastya tirya'vaiisAmAnyaviSayaE saMjJamitam / 42. vistAjJAnaruNAmini dhajJAnakSaLanna varzatam / khu42, cokhyAkSAtkAra tyasya vivaraNe comyatA- savittAritA 202 k 203 3 203 7 203-14 202-18 203-24 204-24 209-16 206 1 207 207 6 207 24 208 5 208 9 208-22 209 1 ra06-2 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa 644. matijJAnadvaividhyatAvaLa " hindriyAnendriyanamittam 11^oll " AMte sUtraM tat mALye dvivaraNajI | 46. taMtra phandriyanimittasya sparzanArimekena pazcavidhavuM, AnendriyAnAmattasya manovRttvodhajJAnanevena vaividhyanupAtam / * ta* 146, dhRtapadIrAM piAyAM, tajaiva manasonindriyatve vyavAvitam / 147, AvajJAnanivarzanamudromanAnAmendriyAvasaMjJipacendriyaparyantAnamiAntayAmitameva matijJAna, samanarAnAM vRkSarAvivyApAra mATenindriyayanamitte tijJAna, nARturacAyAmeindriyAnendriyAnamitte, dhajJAna dhaindriyAvInAmiti vistAAntra mmata ti popavayeMndriyamanatanumayajJanyatAva che. ghananyatAvavAyuparzitAniA 26 z 44. vaNyAInAmodhajJAnaM, taMtra vizeSAvavAmAdhyavanana dravyoprajAzavaSane gheM savAranA 22-26 146. samAveSamAMtijJAnamelopavA ' avatrApAyadhArAH // 22201|ovA' phti sUtra tajJAkhyuM dvivaraO | 212 kha. avaRhAvInAM vaturgo sparzanAiindrayAnendriyamanaHpramavALAM vizatammadrAH, tatra nyajJanAvaRhAryAvabrahmenenAvagraho dvividha varmanasantheAnAvaddona mavatIti vartuLa+ nyajJanAvatrAmAM taMtra pravezeAviMzatiryaMnA styAghuparzitam / thayu?. bavamahAvInAM pAcece mopAve ja mAnamugitam / 1ra. avagrahavapanuvAdvaitan 112. bavapradehA'mAve'vyakhyate viSaye prathamata vAvAyotpatti, avAtriyaM vinava prabuddhasArAt mRtyutpattikSetti praranatividhAnuM vistarataH / 164. tyajJanAvabahAcavazranetenAvadrazya jaiviSya, taMtra nyAnAvadraghdhALuM tattva jJAnavaEdito suSAvitam / bulabu, vyajJanAvaprajJA-tyasamayeDarthAMvah ti niIca tasyAnirdeyasAmAnyamAtrAdittva avasthApitam / 116. tena zabda tyavAdIta kRti sUitre vatrA toSAt, maiM tyazazvavyAvRtta AMta prathamAvaRhADapekSayoJAn / 67. TIjAyAmeIdAro vistarataH arvAtiH / 118. zabda tyASarajJAnananArthe nyajJanAvagraha priyaLIyo nArthavAha tya nirALam / 162. dhRtapIrAM TIjAyAm / ka 210 2 10. pratyakSamAtra va vizepavarzAvavayedAyA hetutva, tena vAcAghasamaye sAmAnyajJAna, . rivividhayasya tyAvazazravaLasamaya va vizenizcaya AMta latim / 210 5 210-14 4 212-22 212-33 213 2 213-16 214-2 2163 217 1 217 4 28 2 218-11 219 1 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanavanuM pramANamurzita, nyavatInAM vahuna banALAnIti vaduranovitA 202 ? ra4. sAtya niyAyi-kamIznara-mAdarevIti-paraba tri-vatuM-padya-paDadhamALA nItyupatA kRti sAthe pratyakSaparokSe pava pramANe hRtyorannAparatayA annakSetyAdimAvyamancoDavatAritA __ 203 3 paraanumAnAnAM atizutayorantatatve de gva pratyakSa-parokSe pramANe phatyedhamatroccata phatyAdri samAdhAnandho vAvyAtA, tatrAnumAnAnamandriyArthasarvinanyamupaaditm / 203 7 para. voSatimatijJAnAviti siddhasenapadArtho taH 203-14 127. kavitAsaMvA "pekSAamAvasya" phatyaSTasaha-parAmupara vyAtyAta 203-18 kara8. viratejJanapahhatvanu pavitamU | 203-24 12. pramALahoparvarI devaritragupaddhati 203-31 20. pAmyuwtAcanumAnAvInyaprANAva mithyAvarcanaparimahAviti pAntara mAvita 204 2 parU. mithyAlinyijJAnAsAnae meti pratividhAna ! 204-9 ra. saM denantaparyAyAtmavAtuna paryAyAnuM jJAnamiti karanArA pratividhAnaM tatra " ha nALa le sarve nAbaDDa" phatyAmavAno mataH - 1 - dRSTiparyAyajJAnasthAnantaparyAyAtmavavavAhitvataH prAmakhyimupAdita 204-12 jarUrU. mizyAvRSTisarvAdhino jJAnamAtrAnAnatve "nikhA " phatyAdi viroSavirayanamAbavavanasaMvAda varzita - 204-24 varU4. "je paNa nALa" phatyAdrivanasya vArtho rzitaH | 201-da jarU. anumAnADhInAM navAvAntaraNa matikRtayorantaNUtaratyupara navAvAntarechetyAdri mAnavatArya cAlyotam ! 206 1 62. zatvano mithyAvRSTio vA nAtIti tanmate pramANAnIyeva varUdhyAmati, sacaJ dRSTisadhitve pramANAnyanumAnavani matikRtAntarmavantati vatinA 200 2 karU7. matiH ItiH sA vintADamaniyo phUlyanantaram ? 22" ti sUtra kSaNapatADavatA tamaLyuM tadvivarAhya vAta ! 207 da purU8. avatarazAsakramanaM jItI 207-24 rU, matijJAnAtijJAnayorTakSaLa, tistrakSaLaDagrAsthaticAritoSArahAra 208 6 40. saMjJAnA pratyajJAnaM takSaNanupAtam 208 2 4. pratyajJAnastha tirthapUrvatAlImAnyaviSayavaM samitim 208-22' ba42. jeintAnAnakSaNamAMminidhajJAnakSaLa% vArzita 543. voyasAkSARAra phrencaca vivarane yogyatA saniritA ! 202-2* Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144. matijJAnadaividhyapratipAva tiinTayAnajiyanimittam za?" ti dUtra - mALyuM taddhivarabaddha ! 210 2 paka. tatra niyanimitta sparzanAdimena paryAvakatva, nindriyanimittasya manovRodhajJAnamene vidhyamurzitam ! 210 5 14. tapadIvALuM kapAyAM, tanaiva manasoDaniSkriyatve vyavasthApita 220-24 pa47. sAvajJAnanivanimudriryADamanAM nAme yiArasaMpindriya paryantAnAmiddhinimi tameva matijJAna, samananAM kSadvivyApAramAvenindriyanimitaM tijJAna, nAgrahavasthA yAmindriyAnendriyanemie, maudhajJAnasaeNndriyAtInAmiti vimAstAnsisa bUta kRti vopandriyamana tadumayananyatAvazeghanacatavacherAvupatAnA 2?? ? pacha8. valyAnAmAM jJAna, tatra viroSa vayamAbavavanaM dravyomavavana ja sevAnA 2-26 42. mayavayaMmatijJAnopaddha "avazadApAyadhAraNA 22AlA 'ti sUtra tamArtha taddhivarapADyA 212 4 pa0. vAvanAM vaturvI paranAnDiyAnendriyamanaHAmavALAM turvirAtirmetA, tatra khyadmanAvaTAvamanAvamo drividha varNanorthanAvo 7 mavatIti vaturNA vyajJanAvALAM tatra pravezArvAtimaeN raghuparzitam | 22-22 11. vAvanAM pArthaye mobhAve ja mAna"paddhati 212-33 12. bavAsvAmupati . 213 2 12. amadADamaDakhete viSaye prathama vAvAyotpatti, avadhyAtrirya vinaiva pravRddhasaMK-rAta pratyutpattistheti karanapratividhAnuM vistarataH | 213-16 114. jJanAvamahAvinavagraha daiviSya, tatra vyajJanAvazradhvarUpaM tasya jJAnatvamukhapatam | 214-2 11nyajJanAvabA lyamayeDaryAvabaha kRti nirgIya tasyAnirvera sAmAnya mAtrAhie vyavasthApita ! 216 3 11. tena zabda pharvagRhIta kRti nendire vatro tatholata, na virAndrAvRttaraza32 phati pracamAvahADapakSottama 217 1 67. TAmetaddhivAre vistarataH pratiH | 217 4 168. zana rUlyArAjAnanana+hAthe nAvamahuM havAzrayaLIco nAveda hatyasya nirAkaraNam / 228 ? 666, tispaSTaraLa TIkrayAm ! 218-11 60. pratyakSamatra yuvavirapinavidAyA devuM, tena vAsyAsamaye sAmAnyajJAna , parirvitAvilayastha tvAzanuzravaNasamaya iva viroSanizcaya hRti vAddhatam | da 2 2 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. tathA itramAMkottaratve parityatyAti mUtroDavatArya vyAvyAtaH ra42 5 udara. mAbenanAjJAnAnaMtaramavagrahuM phati matamapAya rUpAvaDyAvRttAnsAmAnya viSaya havArthAvagraho nA za6 tyAra phatyusaMtanI paddara. rAva phati traupariznoDarthAvagraha sarvatrottarottaravizeSA+lqyAM pUrvapUrvapAyasyauSara zrAvakaverAvaLa naiRRyakAvatrApAyaH pUrvottatAratamyavavavaSyamAMva va vizAntaH 22? ? udda8. swaa saMvAvastha 'sannagherAvAyA rUti vizeSAvaramALAthAdayadyArthI vivRtaH 226-17 16. vAvoparI "vahI' tyAdimAkhyAvivaraNan ! 222 1 udda6. vijJAsApavidAya na saMzayAtvam ! - 222 7 7. "phaya sAmeLamALA phati vizeSAvaravovAkSaNamupatinA 222-26 68. phrahAvA phachAyatve jJAnataM na viruddha tI jJAnavizeSarUpavAna, phaMdA jJAnA vacchinnArthaviSayecchArUpana nisAsAhAtvamaMviruddhanuM, tasyAH pratyakSananatve toSarA parivAra, masyA taposTapavaeNnAjJAnapatha samanvaya, vizeSa ranavena ne sarvatra nizcaye upayoga kRti nirAzri ! 222 ? 11. avajJAnantare rAyaphrAreDapi tadananta mahAsanmavA, tasyAH saMnidhavAkhyAM vikSaSyam, voTisaMgrayatsAtvArA#AyAH pArivA 224 3 pa70. paryAvarairIhALyothanarUpanuM "dA kahyuM tyAddhimAkhavatAryApAMthAnattapApa mavakRtityavimadhyamavatarita 12. ToktA saMzavedokSagamevuM svayaypara tatra mALavavanasaMvAvastarthopavArzitaH 221-12 12. apAvarAtvavyutpanyAtamapAyanTakSaNanuparaya tatparyApananA 226 2 172. vukSattivize grAntonA jevA zasaktAvirobApanayanamaSA samUtavizeTvadhAra dhAraNA rRti hakSaLathanamayumiti tim | 226- 7 174. madurAkuLavaLago rUti maMvana tartha rataH | 571. batra vivityAdi mUhagranthamavArya taduparzitAvAyArabAMndrakSaLavA vAvyAtaH 226-rarU. 76. dhAraNanitkAbU mevo vaLe, tatra prathama-dvitIya-tRtIyameduworaNa 227 2 77. dhAraNA paryAvALAmukhIne, taegTI raLaa 228 3 178. nA idhAraNA Slyo jJAnakya zcime phati praznaya yupapAvitasya pratividhAnapU rara8 7 176. tetravApAcabanyuti vAsanA-RtikSAyAdhijJAnavALA vyavasthApanam ! 221 6 180. vahuvavityAdri rAhUtravataraNa "vahetyAvInA 'ti vivaraNanavatA cAlyAnam ! 22 7 8. "vahuvelibAnizcitasanDikuMvANAM levANI "-zA' pheti sUtra tamAgavA 230-10 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 582. vivaraNe yahoravAhI bahumavaNAtatyanayorabhedaH praznapUrvakapratividhAnata updrshitH| 230-22 583. sparzanAvagraho yathA vahumavagRhNAti tathA-nidarzanena spaSTIkRtam / 230-25 584. baha'vagrahAdibhedapradarzanaM vyAvahArikAvAhamAzritya, na tu naizcayikAvagrahamAzrityeti bhAvitaM praznapratividhAnAbhyAm / 231 2 585. parzanA'vagrahamAzrityaivAlpAvahAdibhedA vibhAvitAH / 231 6 586. kolAhalapratyakSasyAbahumadhye ekavidhamadhye vA'ntarbhAyo darzitaH / 232 2 587. sparzanA'vagrahamAzritya ca kSiprAvahAdibhedA bhAvitAH / 232-11 588. uktApagrahAnuktAvagrahavikalpatyAge vIjamupadarzitam / 233 3 589. nizritAnizritAvagrahaprarUpaNe "nirisae viseso vA" iti bhApyavacanasamvAdo drshitH| 233 9 590. nizritAvamahAnizritApagrahayoH prarUpaNam / 233-12 591. dhruvAdhruvAvamahayoH prarUpaNam , praznapratividhAnAbhyAmadhruvatvasvarUpaniSTaDkanam / 234 3 592. bAdibhedA avagrahopadazitadizaiyehAdiSvapi bhAvanIyAH / 235 1 593. (sUtra. 17) 'arthastha' iti saptadazasUtramavahAdayo matijJAnabhedA arthasya bhavantItya tatparaM carcitam / 594. zaGkAsamAdhAnamukhena sparzAdivAhakANAmavahAdInAM dravyabAhakatvaM vyavasthApitam / 235 7 595. paryAyagrahaNe drayagrahaNasyAvazyakavAdityasya vyAkhyAne paryAyavyayoravinAbhAvo guNa paryAyavad dravyamiti dravyalakSaNasaGgamana, nirguNameva dravyamutpadyata iti siddhAntapravaNanyAyamatakhaNDanazca / 236-21 596. cakSustvammanAMsi dravyagrAhakANi itarANIndrayANi dravyAgrAhakANIti naiyAyika ____ matasyAtidezena nirAkaraNam / 236 3 597. paddhaspRSTatAbhimukhyaspRSTatAH pratyAsattayo yadvAreva paryAyeSvityubhayagrahaNamityasthI. . papAdana, tatra 'puDhe suNei sadaM ' iti vishessaavshykniyuktivcnsNvaadH| 236-26 598. (sUtra. 18) avagraha medasya vyaJjanAvahAsyasya pratipAdaka 'vyaJjanasthAvagrahaH / ityaSTAdazasUtram / 599. vyaJjanAvagrahasya svarUpamupavAvahato malImasatvaM tasya vyvsthaapitm| 237 7 600. vyaJjanasyAvAha eva bhavati na pohApAyadhAraNA bhavantIti darzitam / 237-10 601. (50 19) cakSurmanAbhyAM vyaJjanAvagraho na bhavatItyupadarzaka " na cakSuranindriyA. ...bhyAm " ityekonaviMzatitamasUtram / 238 6 602. matijJAnasya yAvadbhedopadarzanapurAraM nigamanam / 238 8 603. utasUtra bhASyasya prAcA vyAkhyAna na yuktamiti tadupadarzanapurarasaraM darzitam / 238-10 6.4. indriya catuSTayasya prApyakArisvAd vyaJjanAvagrahaH samiti, na tu cakSurbhanaso- ... . ..rityupapAditam / -- 2 239 ..13 237 3 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60, vakSano bAbarivAryakramanumAnanupaddhati 232 2 - 606. zuSa prAkhyAritrAmAvalAdhajAnubhAnApAramAM taiyAyimitakucirA nirAkRta, anyapi tadupodaka nyu vistaratA 239 6 607. manasoDakAritvalya samarthana, tatra manasA prAdhyAtvisAdhajUrva parAmimata- ' ' yunivRkvADapAvarabadma | 241 3 ha08. matijJAnasya dhitvavaturvidhavAchAzatividhavADaNavadyuttaravayaMveM-pazi- 1 trirAtamahatvAne sanyatAni ! 242 3 60. svapnajJAnAvisthAnintAvADaDadAnAM pAnAM manasA mAnA nimittanupaddhatimAM 242-7 20. ( sUtra 20) zrutajJAnakakSApaddha 'brutaM matipUrva yajatizame ri viMzati- tamasUtra tamALezva ! 242-27 62. sUtre ja phaLa-vidhAnazA urzitA ! 243-18 62. tamitvanena jJAnava La = zilya, tijJAnapUrvamilyana paryavasita tajhakSa- panna tim, matra mativizeSa daLaa ! 243 19 62. zrate matijJAnamakSiAraNameva ja samavAdhikAraNam, matijJAnameva snAna zrutajJAna haLa pariNamate tyAdhuvasanama tatra banatya mahuM kyArAmasaMvAdaH rAka ? 8. zrutamAsavavanaka, mAna, paveza tivana, ApnAya, bavAna, ninavananitya.. nacramiti maLyasya pratyevAvivevanena sannamana ! 21. cakkAjAmemisya khAvAM vyAsthAna na usakratamastupAva rUzvAsthAna- muparzita - 24che ? . bannavAhAkUbaviyomeyo pachINa - - ra46 27. sAmAyi vaturvazatitava rUlyAvInAmRSibhASitaparyantAnAmavAsthAnAM prArthanA - vastrapaNe kSatAni ! ' 68. dhAraH sUtrakRmityAdriAdazavidhAnAmavAnAM hRkSaNAnyupaMratAni 24-zarU 62. mativazeSa paddhati .245 3 620. zrutajJAnaya drividhatvamaviyatve dvAdazaviyatva caiSimitte kapAdhava karo rAkhyAM mALe varzitA, tatsamanA vinayapAdhyAH kratA - 247 6 dara. mAva chandrapravRtinimittopari siriyasthAtimAmAbA raviima rityajyAvarabe ratA 247 13 dara2. sarvasvistra vivaraNa sarvajyapAna nAnani vizeSatartarityAvatarane pratiSyisya vaiddhAvavupatasarvajJasyopavane sarve paratha, vA mA vAtyAdiSavAnA. munivarjenanJ : ' - 247 27 ghararU. mAvonA paramamirityAvInAM paraNI - 246 rU Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624. tattvAmAnyAditi bhAvyavivaraNe hetubhUtiniSedho na' ityudynkaarikopdrshitaa| 248 5 625, hetubhUtiniSedho neti kArikAvyAkhyAnam / 248-23 626. paramazubhasyetyAdeyivacanasya vivaraNam / 249 2 627. gaNadharAnantaryAdibhirityAditadaGga vAhyamityantabhApyavacanasya vivaraNam / 249 7 628. tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAvAdityasya vyAkhyAne saMvAdakatayA 'titthayaro ki kAraNam' ityAdi vizeSAvazyakavacanaM darzitam / .. 249-19 629. atizayavadbhirityAdevataraNe 'pahUrNa bhaMte' ityAdi paramarSivacanaM darzitam / 249-21 630. "buddhizca vIjakoSThAdikA" ityasya vyAkhyAne vIjavuddhikovuddhI upvrnnite| 249-24 631. sarvajJapraNItatvAdAna tyAca jJeyasya zrutajJAnaM matijJAnAtmahAviSayamityAdibhApyArthoM spaSTIkRtya drshitH| 250 3 632. aGgopAGganAnAtve hetvantaropadarzakasya "kizcAnyat sukhgrhnndhaarnnvijnyaanaapohpryogaatyAddhimAkhyatve vivaraNam | 250 6 633. matizrutayostulyaviSayatve ekatvamevAstviti zaGkAsamAdhAnaparasya 'atrAha matizrutayo'___ rityAdibhASyasya vivaraNam / / 650-17 634. trikAlaviSayatvasya zrutajJAne'vyApti matijJAne pAtivyAptimAzaGkaya tatpratividhAnamupadarzitam / 251 2 635. upajjamANakAlamiti sammatigAthAyA vivaraNollikhitAyA artha updrshitH| / 251 8 636. " saMkhAie vi bhave' ityAdigAthAyA artho drshitH| 251-26 637. matizrutayoH kAraNabhedAd bhedasyopadarzakasya kiJcAnyat matijJAnabhindriyAnindriya- .. nimittam' ityAdibhApyasya vyAkhyAnam / 252- 3 638. lakSaNamedAdinA matizrutabhedopadarzakasya jinabhadragaNikSamAzramaNamatasyopapAdanapurasara- mupadarzanam / . . . 252 8 639. tatra matizrutayolakSaNabhedasya prtipaadnm| 252-10 640. matizrutayoI tuphalabhAvAd bhadasya prtipaadnm| .. 255 2 641. bhedabhedAt matizrutayomado darzitaH, emindriyabhedAdapi / 257 7 642. gandhe pAgamAvasyevaikasyAnyathAsiddhirapi tulyaivetyasyAbhiprAyo'vataraNena spaSTIkRtaH / 257-11 643. varakasumbodAharaNena matizrutayo do bhAvitaH, tatrAnyepAmAcAryANAM paraphasunbodAharaNa- . sakSamanA nirAkRtA / 644. bhAvadravyazrutayobhada eva varakasumbodAharaNasamanugamanamiti kepAzcimatamapi dUSitam / 258 8 645, parakasumyodAharaNena bheda iti granthAbhiprAyaH prshnprtividhaanaabhyaamaavditH| - 258-19 646, atidezena varakasumyodAharaNavyAkhyAnAntaramapi khaNDitam / - 259 1 - 258 3 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47. akSarAnArA vidyutavorma mAvataH, tatrAkSa vyAkSaramAvAkSaramena virtha vicAritam / - - ra che 648. matijJAnamanakSaraM zrutajJAnaM cAkSaravadanakSapaJceti kessaanycivyaakhyaanmssaakRtm| 261 1 46. mUtaramAvat tizrato DaghAtaH 262 4 ha10. vivaraLatA vachUtatikRtame vivArapAtvAminyavayartha padyamuniddha! 26 , pa. putvavinayanemisurilevAbamAvata natirthe vidgativirvizAstra vAgyAnADaDanavA vatyartha<< pavavuM! 264- 6 : dara. (sUtra. 22) adhinitkALamavarSe "krividha " phance zAtitamasUtram ! ra64-22. parU, avamavabavalayopazamanimittamena vizeSa mALakhuM ! 24-23 54. kSaNe pRthe mecenacAvyAkhyatvamityArAphrAyA nirAsa | . . ra4-25 16. mavapratyA pharcasva vaDutrAdi devanAdhajJAnavatsapirzamAtA ra64-26 ka, mavapratyayacAva kSayo rAma vava mulya phALamitvapapAvAjhuddhanate meva rabaLatAnjhALamiti tara mavakalyoti tA 26 2.. 67. suddhanayamate mavaya zaraLatAmAvAn mavapratyayo nAvadhi, khApita te = dhaTa raLatvanuM, hRSTaprayogatvajJAnAva tatra pravRtti, prapazciAdvaitavAmithyAtmakataparI - kSAvAvati tI 18. avadhiH sacoparAmanimitta thayA ta tiH sa nyAyato guNadhatvavAra huM 25. (sUtra ra2) mavapratyayamavadhinnA nAraNAM levAnAatyupata "tatra mava pratyaya nArahevAnAphati dvArA nitamasUtram mAjhA * * 266 6 - ha60. mALe mavapratyayamitya mavahetu mavanimittamityacaMdhanArA prayoganaypavAto 26-0 64. mava va hetustasya, caya pakSanA mAjArAmane phacatra "mavaSA " ti mAMgya vanasaMvAdaH | 62. (nna ra3) kSaya pAmatuvaH svaviklapa " cInamaH virupe pALA " kRti sUtra mAdhyazvI 27 ? . mALe anAnuminan Anuman haramAna vardhamAna anavasiyata avasthata- - - mia paddhamatA kSayopazamanimittAdhijJAnasya, baSazvatatteSAM pArthaspena sTaoNLopanannA 27 ka. da64. mALomAtrasva suspaSTa vivaraNe bhAvArthoparzanaca - - - 267 24 daka. zAntaramamitrAnta svAminaM vovanavavAnumAvadhijJAnamanu chatra babu gAmitroDabujI phatyAdri vanasaMvA rataH. - - 27 22, + da6. yamAnavadhAnasatyatra "hAyamArga purvavatyA coDyo hA ti , vanasaMvAva . . - - - - - - - - 268- 6 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37: 667. ( sUtra 24 ) bhedadvAreNa manaHparyAyajJAnasya lakSakaM "RjuvipulamatI manaHparyAya" iti caturviMzatitamasUtraM tadbhApyaJca / 668. RjutvaM vipulatvaJca nirUpya RjumativipulamatimanaHparyAyajJAne nirUpite / 669. dvividhenApi manaHparyAyajJAnena tacadarthacintanapariNatAni manodravyANyeva gRhayante, cintyamAnAstu bAhyAH padArthA anumAnenaivAvagamyante ityAdi carcitam / 670. "cArumArutadhute yathormayaH" iti zlokasya vyAkhyAnam / 671. (sUtra0 25) Rjumati - vipulamatimanaHparyAyajJAnayorvizeSasya pratipAdakaM' 'vizuddhayapratipAtAbhyA tadvizeSaH' iti paJcaviMzatitamasUtraM tadbhASyaJca / 677. bhApyoktAnA caturNAmapi vizeSANA bhASyArthobhAvanapurararaM saGgamanam / 678 (sUtra0 27) matizrutayorviSayopadarzakaM " matizrutayornivandhaH sarvadravyeSva'sarvaparyayeSu " iti saptaviMzatitamasUtraM tadbhASyaJca / 679. bhatizrutAbhyA sarvANi dravyANi jAnIte na tu sarvaiH paryAyairiti darzitam / 680. viSayanivandho bhavatItyasya viSayaniyamo bhavatItyanena vAhyArthApalApiyogAcAramatasya sarvazUnyatAvAdimAdhyamikamatasya ca khaNDanaM yathA bhavati tathopapAdya darzitam zUnye mAnamupaitI"ti padyaJcollikhitam / 269-11 269-15 269-18 269-22 672. "vizuddhataramityasya vivaraNam / 673. apratipAtarUpahetvantarapratipAdakasya kiJcAnyadityAdibhASyasya vivaraNam / 674. AkevalaprApterityasya vyAkhyAnaM tatra ' naTTammi chAumatthie ' itisiddhAntavacanaM pramANaM darzitam / 271 675. (sUtra0 26) vizuddhi - kSetra- svAmi-viSayakRtA avadhimanaHparyAyajJAnayorvizeSA ityupadarzaka 'vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH' iti SaDUviMzatitamasUtraM tadmApyaJca / 271-12 676. krameNaite vizeSA bhASye upapAditAH, dazame'dhyAye kevalajJAnasya nirUpaNaM tatsUtraJca bhASye darzitam / 689. (sUtra0 28 ) avadhijJAnasya viSayaniyamopadarzakaM 'rUpitravadheH' iti aSTAviMzati tamasUtram / 686. avadhijJAnasyAsarvaparyAyeSu rUpidravyeNyeva viSayanibandha iti darzitam / 270 6. 270-11 27-014 4 271-14 271-24 272-18 272-19 273 1 273-21 681. arthAntarasaMkramitavAcyanibandhapadArtho'yamityasyArtho darzitaH / 682. mRtizrutAbhyAM sarvadravyAvavogho niSTaGkitaH / 274 6 683. mati zrutayorasarvaparyAyaviziSTasarvadravyaviSayakatvamupAdhyAyagrenthalabhyaM yathA tathA bhAvitam / 274 684, dharmAtA nidrAmanantaryAviziSTatathaiva vaturto tathaiva matizrutAsvA kahaLuM yuktamiti praznapratividhAnam / 274-14 d 275 2 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sTa ... 276-19 687. gUDhArthadIpikAyAmetasya spaSTIkaraNaM, tatra siddhAntavacanAni saMvAdatayAM darzitAni / / 275 9. 688. (sUtra. 29) manaHparyAyajJAnasya viSayaniyamopadarzakaM " tadananta( tama )bhAge manaH paryayasya " ityekonatriMzattamasUtram / .. . 276 1. 689. avadhijJAnaviSayasyAnantatamabhAgaM manAparyavajJAnI jAnIte, rUpidrayANi manorahatyavicAra- ... gatAni mAnupakSetra paryApannAni vizuddhatarANi ceti bhApye yaduktaM tatspaSTIkaraNa vivaraNe / 276 3 690. mAnupakSetra paryApanatyaiva grAhakatvamityatra 'muNa3 maNoda0vAI naraloe so bhaNijjabhANAI' iti siddhAntasaMvAdaH / 276-15 691. (sUtra0 30) kevalajJAnaviSayopadarzakaM " sarpadravyaparyAyeSu kevalasya " iti triMzata masUtram tamANyazca / 692. tatra kevalajJAne sarvabhAvAhakatva-kevalava-paripUrNatva samatratvA'sAdhAraNatva-nirape-. . kSatva-vizuddhatya-sarvabhAvajJApakatva-lokAlokaviSayatvAna-tatvaparyAyA drshitaaH| - 276-20 693. sarve'yuktAH kevalasya dharmAH svasvAsAdhAraNasvarUpeNa lkssitaaH| . 276-24 , 694. gUDhArthadIpikAyAM sarveSA samanvaya upapAditaH, sarvadravyaparyAyaSpityatra dvandvagarbhakarmadhAra * yasamAsazca vyvsthaapitH| 695. (sUtra0 31 ) matijJAnAdInAM yugapadekasmin jIve sambhavatA saGkhyAmajanopadarzaka . .. " ekAdIni bhAjyAni yugapadekarigannAcatubhyaH" ityekatriMzattamasUtram tadbhASyaJca / 279-16 696. tatra kasmaeNizcijjIve matyAdInAmekaM, kasmiMzcid dve, kasmiMzcitrINi, kasmiMzcicatvAri bhavantItyevaM bhajanA darzitA, evaM yasya zrutajJAnaM tasya niyata matijJAna, yasya / matijJAnaM tasya zrutajJAnaM bhavati navetyupadarzitam / 279-18 697. kevalajJAnasya matijJAnAdibhitsahamA kecinmanyante, kecinna, ubhayatra tattadanumatA yuktayo darzitAH / dvitIyamate baDhyo yuktayo dArzatAH / / . . 279-20 698. ekazabdaH prAthamye iti vivaraNaandhamavatArayitumekazabdasyAneke arthAH drshitaaH| / 279-30 699. ekAdInItyAdizabdAnAmA upadarzitAH / / '280 1 7.0. ekAdInItyatra tadguNasaMvijJAnabahuprIhi samAsa iti niSTAhnitam / 280 5 701. yugapadekakAle iti vivaraNoktau matizrutAvadhimanaHparyAyajJAnAnA yugapAvitvaM na . sambhavatItyAzaGkAyAH pratividhAnam / 280-19 702. Acatubhya ityatrADa abhividhau na maryAdA yAmityupapAditam / ' 281 1 703. anupayogAtmakatayA yugapadavasthitasattAkAnAM matyAdicaturmAnAnAM vodhasvabhAvatvA'vodha- svabhAvatvayopiodbhAvanarAzAyA nirAkaraNam , tatra siddhAntavacanAni apasiddhAntanirAsAyopadarzitAni / 281 6 704. atra matyAdInAM paJcAnAM jJAnAnAme matijJAnamityupau bhagavatIvacanavirodhamAzaya tatparihAra upadarzitaH // 281-20 . Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705. kasmiMzcijIve ekasyaiva matijJAnasyAbhyupagame nandI sUtravirodhapraznasya parihAro vihitaH / 282 8 706. atraiva lokaprakAzavacanasaMvAdo darzitaH / , 282-19 707. zrotrendriyajanyajJAnaM zrutameva na tu matijJAnamityupagame matijJAnasyASTAviMzatibhedabhaGgApattiriti praznasya pratividhAna, tatra bhaajysNvaadH| 282-25 708. kasmiMzcit trINi, dve matizrute, tRtIya cAvadhijJAnamitipratIkaM gRhItvA, tadanantaraM siddhAnta ca dve matizrute, tRtIyaM manaHparyAyajJAnamityapyuktamityupakranya tadvicAro darzitaH / 282-31 709. kasmiMzcicatvAri, trIyuktAni, caturtha ca manAparyAyajJAnamityabhidhAya zrutamekaM kvacit / kiM na pradazyata iti praznasya pratividhAnam / 283 1 710. atra gUDhArthadIpikA siddhAntavacanodgAraparipUrNA'sti / . 283-19 711. kevalajJAnasya matijJAnAdibhissahabhAvo bhavati na veti praznasya pratividhAne kepAzcidAcAryANA sahabhAvapratipAdaka matamupadarzitam / .. . .. 284 2 712. uktapraznopapAdanapUrvakaM tatpratividhAne sahabhAvapratipAdakAcAryamatasya samyagupapAdana, tatrAgamavacanAnyapyuGkitAni / 284-12 713. uktAcAryamatasyAyuktatvavyavasthApanam / 285--6 714. uktamatA'yuktatvahetUpadarzakasya pUrva sato matyAdhupayogasya kAlata eva viraterityAdigranthasyAgamavacanasaMpalita samyagavivecanam / . 285-10 715. kSAyopazamikAnA matyAdInAM kevalena sahabhAvAbhAve'pi kSAyikAnAM teSAM vilena sahabhAvaH syAdevetyAzaMkAmuAjya tannivAraNaparaM kevalajJAnavyAvRttajJAnavavyApyajAtyapacchinnaM prati kevalajJAnAvaraNasyaiva hetutvaM, tadabhAvAkevalajJAnakAle na matyAdInAM sambhava ityavatArita 'kecidapyAhuriti' sAmpradAyikamatam / 286 3 716. uktasAmpradAyikamatAvataraNa samyagavyAkhyAtam / 286-17 717. bhASye sAmpradAyikamatopadarzitAni yAni kevalini matyAdijJAnAbhAvopapAdakAni tAni sarvANi krameNa vyAkhyAtAni / 287 5 718. matijJAnAdiSu catur2yA paryAyeNopayogo bhavati, na yugapat , saMminnajJAnadarzanasya tu . bhagavataH kevalino yugapatsarvamAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhavatIti' bhASyasya samyavivaraNam / 287-10 719. kevalajJAnakevaladarzanayovarivAraNopayoga iti prAcA mata, eka evopayogaH sAmAnya viSayatvAdazana vizeSaviSayavAjjJAnaM vAraMvAreNopayogI nAstIti navyAnA mataM tanna - yuktamiti prAJcaH ityevamupadarzitam / - .. 288 1 720. jJAnadarzanayoryogapadhamiti maThavAdimataM, eka evopayogI yadeva jJAnaM tadeva darzana Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niti nakkamata, dhanaM gAne to DharInamila bijopayoti vRddhAnAM mata, ". itimatatrayayojanA jJAnavindAvupapAditeti darzitam / ... 282 2 22. DaoNmatatrasAdhAro vighapittayo tAra 1. 281 2 karaze. tatra mopayogavAdinAM ninamANikSamAMjhaLAnAM mate jevIbe te strAvAnapremALakamAtamurmavita . - 286-22 ___ 723. kevalajJAnadarzanayoH kramaNotpAde'pi nAzakAbhAvAnna nAza iti praznasya pratividhAnam / 289-26 724. varjina meLopayopAmyupAme pratisamayeM sAntastrApajyA vastrajJAnavarano sADa- , rthasitatvapratipAdakasUtravirodha iti praznaprAtividhAnam / / 2900 - 2 hara vaDhinaH puntarajJAnavarzano yojyukame parAiihatarodhanADhasya chatumataii- ' ' tarajJAnavarcanottaramanaprativandhADapALa ! 290 6 32. sUre yupadupayasya niSedha hava, na tu vidhAna, tatrAmasammatiti ra10-26 kara. yupidupayonyavAdanAM zrI maNanAM matamupAti sarTibrimiya- . devabhUmi satra cAlDamAdhArA chatAM, topati, ra0-raka 28. anna jJAnavinda zrImadviryazovinayapadhAryA samAnanA UMta soparitA 22-20 721. sAmAnyagrAhivizeSAhi vaivameva sevanuM jJAnaM varNanamneti siddhasenavirANAM mahAtArA maLanAM matanuvAta ! -, ' ' 222-4, ', 720. atre prasajJai(kutirasya "pUrva pitamevamatatAmati" pAmuddaSkritI 224-2 722. catra jevaupone hatve cakra, yAtmatva nRsiMdUtvavAzikSaNAtyantararUpata mitye mata, mA AidhopAvaivArivAtiyamityaparamata, vakatvamevANakSayAta, jJAnatve nItivizeSa ranave ja viyetAvizeSa kSayananyatA che hatyapadhyAyamamiti tim | * 264-28 722. DarUmatatra para maratye prAmALA tavarcatAmyunnidhyAtva : iti praznapratividhAnam / kare. kAvavanignanAM ninamadrasiddhasenaprakRtInAM vattatArUvaddhaviSaye sUtre paratapitta mityavinayapaherAvRttinyA tyAnAsto sUrakhAM cheSAmapasiddhAntosyA mithyAtva- * * * prasanna matyupAtamA 724. vyavahAranAmAnya mAmero yAtmo veva mehabadhAnIjhavaijasamayAcho - vijJAnavatravanameTuM ghovRcchamachavAhina dhrutyuparzatI' ra6-1ra 721. saghanayamavarjhajJAnastra varjayameva jJAnavanopAdhimena me' 'munantaH siddhasenavAvara ti vAratA ' ' 261-28 726 tracALambaLe nai Si vire mAmanivecimadhyAtvakala phati niyamita ra6- Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 737. utArthopolanAya zrIyazovijayopAdhyAyakRtajJAnabindugatAni "prAcA vAcAm"ityAdIni .. .... .. saptapadyAni darzitAni / -- 295-31 738. saMkSepatasteSAM padyAnAmarthA updrshitaaH| . 296-31 739. matyAdIni catvAri jJAnAni kSayopazama jAni kSAyikajJAnavati kevalini na sambhavantIti . . nigamanam / ... 301 1 710. naiyAyikAdyabhimataM yogajadharmajanya mAnasaM vilakSaNaM yogijJAnamityasya khnnddnm| 301 . 3. 741. ( sU0.32) matyajJAna-zrutAjJAna- vijJAnAtmakapramANA'bhAsatrayapratipAdaka - matizrutAvaSayo viparyayazca ' iti dvAtriMzatamasUtraM tadbhApyaJca / 302 3 742. matyAdijJAnameva matyAdyajJAnamityatyantavirodhAnna sambhavantIti praznasya pratividhAnam / 302 5 743. sanyAdarzanaparigRhIta matyAdijJAnamanyathA'jJAnamityetatkathaniti praznasya pratividhAnam / 302 7, 711. abhigRhItamithyAdarzanA'nabhigRhItamithyAdarzanapravacanArthasandehibhedena mithyAdhyastri vidhAH, te punarbhavyAmavyamedena dvividhA iti darzitam / 715. (sU0 33) mithyASTijJAnasyAjJAnatvaprarUpaka - sadasatoravizeSAt yahacchopalabdhe. sanmattavat' iti trayastriMzatamasUtraM tanApyaJca / , 303-27 746. ekAntavAcabhyupagatasya pramAlakSaNasthAnupapannatvaM darzitam / 304-11. 747, atraiva vasatihaTAntena vinAtmabhAvamavizrAntariti vivaraNasya bhAvArthoM drshitH| 306 9 748. arpitA narpitasiddharityAdhudizA bhajanayaiva pramA'pramAvyavasthiteH' iti vivaraNaya . . ____-samyagartho vyAvarNitaH / 749. gaurIkAntAyuktapramA'pramAvivecanasya khaNDanam / .. 310 5 750. catusvizatamasUtrAvataraNikAsvarUpaM 'avasaraprAptamapi cAritraM nocyata' ityAdipranthaM sama pala-0 nayavicArakartavyopodvalanAya nysaamaanylkssnnaavisskrnnpurskRtprmaannnikssepvicaaraalinggitaavtaaranthotipussttiniitH| . 310-27 751. prasamAnna samudAye na samyaktvamiti praznasya nirAkaraNam tatra sammativizeSAvazyakapacanasaMvAdo drshitshc| . 312-11 752. sapA nayavAdAnAM mithyASTitve tatsamudAye'pi na samyaktvamiti praznasya pratividhAnam, . . . tatra nayAnA yogapacA'sabhivAdanAvalIdRSTAntena tatsamudAyopapAdanaM na sambhavatIti praznapratividhAnam / - 053. dunaya-sunaya-pramANAnA lakSaNAnyupadarzitAni / 313-25 754. sadevati durnayavacanaM, saditi sunayavacanaM, syAtsaditi pramANavacanamityatra satyAdi' .. hemacandrasUvicanasaMpAdo darzitaH / ' 314-14755. vyAsato'nekavikalparavaM, mUlajAtibhedataH saptavidhatvaM nAnAmiti sthitI sUtre paJca: vidhavaM kathamupamityAkADAnivRttaye tdnekprkaaropdrshnprpnycH| . . . . .311 - 307 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 7. (phU0 rU4) mUDhanAtimatte nacapadghaviyatvoparI niyamasaMgrahavyavahAranutrara ' - nayAH"tti tustrAmasUtra, tatkrAkhyAvivaraNaa 324-28 77. nnayAmAM zanavAnAmauva sUtre jharsane hetuhapatiH - 223 6 758. navasAmAnyaaI, tatra "sa vAMsAvRtArthe ti vavanasaMvAda - 32 2 76. zanayasvarUpamannanam ? %0. (g0 rU5) namo dRividha zastraviNa luvarza "bhAvaza dvitrima phati parvAtrAmasUtra tadmASpanna ! paSa7. sUtradhArAnuM nAma pramatyaMtadhyAtipAdrazna "bAva phati mUtrAmanAmAgyA triAmamAda ti mAsya vivaraNam ! chaThTha2. nividhyapratipAda parikSepI sarvaparikSepa rati mALa0 vivaraNam tatra sAmAnya vizeSarUpe phaphlevamanamavAne vanamupAritam ! ha62. TIcAM jhALamunaroddhA pravartatvenAsyAmadhAna vastRta tadmAvatI 317 5 764, zanayatrimatAM tyAti mANA rataH '. " 267 7 766. nukRttikSaNe sAmAnyavetyAdi vivaraNaH puSTItaH 227-20 .. 766. jAgati sAbariza ti maMtavyanityAzikSAbatikSepa nivAraNa* prabhyo vivAritaH | 76. cAM saMgrAmamitte tAM tAM samadhirohnati samadra ti vivaraLakanyasthA mAvA sagunaH 228 2 68. vaMtanayaprapaLa, tatra parimASi baupAdhi nimittikomena saMjJAvA viSya sadAntamupara sApratAniyatrayALAM zasaMjJA vArtha vRti ritimA 21 766. vacce vArthopacAM spaSTIkaraNa ! 770. zabdasya re meha mihitArUM nA pavanamAmiti meDha tu nayamevA viti tamA 772. manuyogaThThA sthAnA navA 4jI, tAvAtrakRtopa taraiva rataH svalA ' tirasya nava navamA noSita lyA mAvatI * 220 cha72. batrAda-jinevA kSati, atro, nimeSa reDameditA zAvelA martha zA- . - parikSAnastra zasamagrAhI mai" ti na pama vyasya saparyAvanampa 222 5 7. nikhrityAdri mAdhyameva, tu sUtramatyupAtim ! rUrara77. sAmAnyaprADhiLo nAma nAtimA-pavavattAmyupAma, vizeSAhibadya dvi- - - trikripAmyumi, tatra parva brija tyavisaMvAda , , , 222 2. 076. = he nAtirnAnArya ti pakSodhapAdana ; - ' 222 6 ja ja - ka - 220 2 ja che Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776. kevalA vyaktirevaikaH zabdArtha iti pakSa upapAditaH, tatra 'Anantye'pi hi bhAvAnAmiti . pdysNvaadH| 324 2. 777. atraiva AkRtiviziSTavyakti mArthaH, na caikapakSavirodho'pIti mataM darzitam / 325 3. 778. dvikamiti jAtivyaktI nAmArtha iti pakSasyopadarzanam / 326 1 779. trikamiti jAtivyaktiliGgAni nAmArtha iti pakSasyopapAdanam , puNstvstriitvnpuNsktvakSaNoparInaDyA 326 7 780. lizasya vAcyatvAdeva pazunatyAdau na chAgyAdilAbhaH, mImAMsAvicAro'pyetadupodvalako bhaavitH| 327 1 781. saGkhayAdisahitamuktatrikamiti catukaM nAmArthaH, kArakasahitamuktacatuSkamiti paJcaka nAmArthaH, atra kArakaM pratyayasyaiva vAcyaM na tu prakRtariti prazne omiti samAdhAna, vAkyapadIyaM 'dyotikA vAcikA vA syuIityAdInA vibhaktayaH' iti padhaM pakSadvayavyutpAdakamupadarzitam , asyottarA? dIpikAyAM darzitaH / 328 1 782. zabdena saha paDapi nAmArthAH, 206syApi zAbdayodhe niyataM bhaanmuppaaditm| 328 6 783. atra 'na so'sti pratyayo loke' iti harikArikA darzitA / 328-24 784. jayadazAdizadasya kacidapyarthe zaktyamAvAsvasmin zakyasamba-dharUpalakSaNAyA banmavena zaksihavA, tADanuryAnuNavormedravilAyAM zaninu peveti bhAvitam / / 329 1 785. ajJAtAyAzca vRtteranupayogAditi vivaraNasyAvataraNapura2saraM vyAkhyAnam / 329 7 786. atra cAnukAryAnukaraNayorityAdi vivrnnantho'vtaaritH| 329-11 787. zAbdabodhe vRttyA zabdArthayorubhayorapyupasthitito bhAne prakAra upadarzitaH, tatra grAhyatvaM prAhakatvaM ceti padhadvayaM vAkyapadIyaM saMvAdakam / 330 1 788. anukAryAnukaraNayoramedapakSa evetyAdi vivaraNamavatArya vyAkhyAtam / 331-12 789. 'buddhiprativimmakAnyApoha eva zabdArtha ityapi kecitpratipannA' iti vivaraNaanthaH . samyaktayA bhaapitH| 331-25 790. 'teSA viSayatayA tadAzrayasyAkSepAdeva lAbhaH' ityAdi tanmatopadarzakavivaraNagranthasyApataraNapurataraM vyAkhyAnam / 332 1791. upadarzitAH sarve'pi zabdArthA'dhyavasAyA naigamanaye smbhvntiityupsNhaarH| 332 3 792: "prasthakavasatyAdidRSTAntena vicitrasya tasya sUtre pratipAdanAt" iti vivaraNa granthAvataraNabhUmikA, tatra prasthakavasatyAdiSu nigamAbhiprAyaprakArokanam / / 332-22 793. ukteSu sarveSu zabdArthaprakArezvabhyanujJayA ca jainAnAmapakSapAtitvaM, tatra svokta 'adhyAtma sAraprakaraNe 'zabdo vA matirartha eva kimu vA' iti pacamuTTaGkitam / 333 . 1 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ . . . . 334 3 794. prasthakavasatyAdiSTAntena vicitrasya naigamanayasya pratipAdakaM sUtra mullikhitam / 333 9 725. 'zabdo vA matirartha eva kimu vetyAdi' padyArtho darzitaH / ::333-15 . 766. etAdRzAdhyavasAyavRttidravyArthikaravavyApyajAtimatvAmityAdinagamalakSaNamupadazyokta- ' . 'dizA nayAntaralakSaNAni vAcyAnIti pratipAditam / 797. adhyAtmasAraprakaraNe yazovijayopAdhyAyanirmita 'yatrAnarpitamiti' mA nArkamapA karoti' iti ca padyadvayamullikhitam / ___798. etAdRzAdhyavasAyavRttItyAdinaigamalakSaNasya prayojanaM tayaTakavizeSaNaprayojanacopa- . . : dayAkArAyuktAnyapi naigamalakSaNAni bhAvitAni / : 334-11 799. arthAnA sarvaikadezasaNaM saGgraha iti bhANyAoM darzitaH / 335 2 800. granthAntare viSayabhedena sahasya dvaividhyamuktamapi yadatra nAdRtaM tatra heturupadarzitaH / 336 2 801. sahanayAcchandabrahmaparabrahmAdhadvaitadarzanAni pravRttAnIti darzitam / 336 5 802. 'laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH' iti bhApyasyArtho bhaavitH| 336 5 803. saMgahiyeti gAthArddhasya saMgrahaH saMgRhItasyeti' payasya pArtha updrshitH| . 336-13 804. saMvAdakatayA 'dapaTTiyanayapayaDI' iti sammatigAthA darzitA .. 337, 2 806. 206brahmAdhadvaitadarzanasya zuddhasaGgrahanayajAtatve 'jAtaM dravyArthikAcchudAditi vacanaM .. . . nayopadezasya dArzatam / 337 2 , 806. azuddhadra0yArSikanyavahAranayaprakRtikatvaM sADyadarzanasya bhAvitam, tatra samiti . nayopadezavacanasaMvAdo darzitaH / / . . 337 4. 807. za06brahmavAdo bhartRhariNAdRtaH, tatra 'anAdinidhanaM brahma'ityAdivAkyapadIyapadhakadamba- ... kamupadArzatam / zArthayorabheda eva sambandha iti vaiyAkaraNamatamapyetadAlambana . mityAdi darzitam / 337-16 808. saccidAnandabrahmavAdo vedAntibhirAdRtastanmatamupadarzitam / .. 337-25 : 809. upacArabahulatavistRtArthatve vyavahArasyopapAdita / . .. ..338 ,1 : 810. vyavahArasya laukikasamatvAdikaM vizeSato bhAvitam / 338 4 811. vyavahArasya lakSaNam / 339 , 1 , . 812. 'satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnajusUtraH' iti bhApyasya vivaraNam, tatra bhAvatve vartamAnavavyAptidhIriti svapaghasaMvAdaH / / 813. 'yathArthAbhidhAnaM zabdaH' iti bhApyamavatArya vyAkhyAtam / 814. vyavahAralaaNaM pariskRtya darzitam - / 339 7 815. 'pacuppannahIti' RjusUtra lakSaNasthAnuyogadvArasUtroktasyopadarzanaM tabhAvanaca, vyavahAranayAdasya vizeSo drshitH|- . : 339-20 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816, zabdanayasya lakSaNam , sAmpratasamabhira DhavambhUtadhvanugatekA jAtinAsti, tatastavyaJjakamanugata . lakSaNaM nAzrayaNIyamataH sAmpratasamabhisvambhUtAnyatamatvameva zabdatvamuktamityupapAditam / 340 1 / 817. 'nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchadAdarthe pratyayaH sAmprataH' iti bhASyasya samyagathA vibhaavitH| 341 5 818. davahiotti tamheti sammatigAthArthoM darzitaH / 819. sAmpratanayasya nikRSTalakSaNaM tadupapAdanaJca / 342 1 820. nirutaniSkRSTalakSaNasya tadupapAdanaprakArasya ca vivecanam / 821. "saravathaivasaMkrama. samamilataH' iti bhASyArthaprakaTanam, tatra samabhirUtasya niSkRSTa__ lakSaNam, tadupapAdanaJca, tatra naikasya za0sya zabdAntaraM paryAya iti praznapratividhAnasaritavicAraNa niSTaGkitam / / 343 6 822. 'vyaJjanArthayoredambhUtaH' iti bhApyArthavivaraNam, tatra vaMjaNaasthatadumayaM evaMbhUo visaseiti' bhadravAhuvacana 'ebhUta sarvatreti' nayopadezapacaJca saMvAdakatayA darzitam 346 2 / 823. etanmate samabhilaDhato vizeSa umaavitH| 316--4 821. 'atrAha-uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayA , tannayA iti kaH padArthaH' iti bhASyaprazna. antho'vatArya vyAkhyAtaH / 347 3 825, 'atrocyate, nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nirvatakA nirbhAsakA upalamikA vyaJjakA ityanAntaram ' iti bhASyasamAdhAnaantho nayAdipratyekapadavyutpattyupadarzana. dvArA vikRtH| 826. " jIvAdIn padArthAnnayanti prApnuvanti kAsyanti sAdhayanti nivattayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH' iti bhAvyasya vivaraNam / 827. atra katakriyayoramedopadarzanena AkhyAtasthale kriyAyAH prAdhAnyaM kartuguNabhAva phati niyojAmevADumanUNAM vaiyAvaraNamenyAnAM vIkSitAvInAmAnta nirasanam / 348 7 828. 535 mRgo dhAvatItyAdibhASyasiddhakavAkyatAnurodhena kriyApradhAnamAkhyAtamiti vAkyA zrayaNena pAkhyAtasthale kriyAmukhyavizeSyaka eva zAbodha iti vaiyAkaraNamataM darzitam / 3491 tasya khaNDana vaiyAkaraNAmimatasya pacatItyatrakAyikA pAkAnukUlA bhaavnetyaadivodhcAyurUntonnAvanena, ramavyApAra sthAnIya kRtvA tatiriktAnAM taddanuwAnAM bhAvanAtvena bhAnasvIkAre " guNIbhUtairavayavairiti vacanavirodhazca daarshtH| 390 2 10. dha narasatyAvAva dhAmanAtha nAzA vyApAra phatyavinobAmyupAme 0 doSa updrshitH| . .. 831.. jAnAtIcchatItyAdI jJAnecchAdhanukUlakavyApAramAnasya khaNDanam / - ___347 8 348 6 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832. pacatItyAdau pAkAnukUlayatnapAnityAdiH prathamAntapadArthamukhya vizeSyakabodha eva nayA- ..... -- vikAcabhyupagataH zraddheya ityupasaMhRtam / 391 7 833. bhAvanAprakArakabodhe prathamAntapadajanyapadArthopasthitehetutve na gaurava, dhAtvarthabhAvanA- ... * pasthitaH pRthagdhetutvaM ca vaiyAkaraNasya gaurava, pazyetyAdivAkye tamiti karmAdhyAhArya miti darzitam / 834, utArthopapAdanaM dIpikAyAm / 352 . 5 835. pazyetyAdivAkye vaiyAkaraNaH kathaJcidvAkyabhedApatiparihArasya kartuM zakyatve'pi 'svi ... dhati kUNati valatItyAdau dIpikAlakArodAharaNe vAkyabhedApattiparihAra: kamizakya eveti, tatra tatparihArazvA''zakya vyudaraH / 836. ekasya kArakasyAnekakriyAbhisambandha eva dIpakAlakAra ityasyAvayodhAya dIpakAlakAralakSaNaM tasya dvaividhyaM tadudAharaNAdi ca darzitam / 353-12. .837. anekakriyAsthale nighAtAnurodhAdekakriyAyAH prAdhAnyamiti vaiyAkaraNAbhipretamupanyasya dUSitam / 838. nidhAtAnurodhAdityasya vyAkhyAne nidhAtasvaspatadvidhAyakasUtratadarthAdikacopadArzatam / 354 9 839. kriyAdvayasyaikatra kartaryanvaya eva cakAro paTate, sa vaiyAkaraNamate na syAdityasya parihA rAya kartRpadotaracakArasya kadvaye ekakriyAyA iva kriyApadotaracakArasya kriyAdvaye .. ekakanvayadyotakatvAdeva nAnupapattiriti vaiyAkaraNAkUtamAzaya pratikSitam / 355 2 840. athakatvAdekaM vAkyamityAdimImAsako tanyAyAdekavAkyatvopapatyAzaGkAyAH pratikSepaH / 355 3 841. kartuH kriyAnyatvAnanyatvasyAdvAdoraNArtha nayAH prApakA ityAdika, na tu kartRprAdhAnya- - bAdhena kriyaapraadhaanykaantsphornnaamitsupsNhaarH| 355 5 842. phalIbhUtazAbdabodhe vaicitryaM nayavaici-yAvInamiti darzitam / 355 7. 843. phalIbhUtatyuktabhanthasyAvataraNapurarasaraM bhAvopardhanam / - - - 355-26 844. syAdvAdastutiparaM padyam / 356 1 845. 'atrAha kimate tantrAntarIyA vAdina., AhosvitsvatantrA eva codakapasamAhiNo . . matibhedena viprdhaavit| iti, atrocyate, naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrA matibhadana vipradhAvitAH, jJeyasya tvarthasthAdhyavasAyAntarANyetAni' iti praznottaraMbhAvena pravRttasya bhApyasya sphuTIkaraNam / . . . -356 2 846. 'tadyathetyArabhya teSAmeva vyaJjanAyoranyonyApekSArthavAhityameva bhUta ityetatparyantasya - tanniyAvyavasAyapratipAdakamApyasya sabhyavivaraNam / 397 2. 247. sAmAnyavizeSayauravacchedakabhedenAdhArAdheyabhAva upapAditaH .. 367-10 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtamekatvamupetIti / 358 1. <49. sahAdhyavasAyopavarNanam, saGgrahaviSayasya sAmprataviSayatvamAzaikya pratikSitaca, tatra nAnArthakatvocchedo'pi parihataH / 358 4 250. sAhanaye na kiJcitpadaM nAnAtha, na vA'rtho nAnA, evaM sati vastumAnasaMkoce nAma. . ghaTAdipvava sakAce sAhaH kathamiti praznapratividhAnam, tatra 'pajjavaNayavukata' iti sammatisammatizca / 359 2 851. hantavaM yathoktaghaTeveveti ko'yaM soca iti granthasthAvataraNa, bhAvArthazca prkttitH| 359-11 852. pajjavaNayakatamiti sammatigAthAyA artho darzitaH / 360 8 853. vyavahAranayAbhiprAyopadarzakabhASyavivaraNam / 54. mahAsAmAnyasya sAmAnyarUpatvameva, antyavizeSasya vizeSarUpatvamevetyatrApasiddhAnta tvaprasaGgazakA nivartakasya 'ayaM dravyopayogaH syAditi' vyAkhyAnagatasyopadarzanam / 361 8 855. *jusUtranayamatavivaraNaparamAdhyavivaraNam / sAmpratAbhiprAyanirUpakabhASyavivaraNam / 362-1-2 856. samamildAbhiprAyaprakAzakabhASyavivaraNam / evambhUtAbhiprAyAviSkArakabhApyavivaraNam / 363-13857. evaM nayaprasthAnabhede parakIyadopApAdanazaGkAtatpratividhAnaparasya atrAha-evamidAnI- mekasminnatha ityArabhya tadvanayavAdA ityantabhApyasya pUrvapakSyabhiprAyottarapakSyabhiprA- yasphoraNasvarUpaM vivaraNam / 365 1 858. yathakana satvajIvAjIvAtmakatvAcavyavasAyAnAM bhinnatvAdaviruddhakoTikatvAdvA na viprati.. . - patitva tathA nayavAdeSvapItyAdi darzitam / ___ 365 5 859. pahu-bahutarAdiparyAyavAhitvAnmatyAdInA yathA vizeSo na ca vipratipattitva tathA . - navAdAnAmityanyAcAryavyAkhyAnaM darzitam / 366. 10 860. evaM yathA pratyakSAdAnA viSayAbhede'pi sAmagrIbhedAbhedastathA nayavAdAnAM na ca vipratipatitvamiti darzitam / __ 367 1 861. aspa nayajJAnasya saMzaya samuccaya-viparyaya-pramANabodhavilakSaNatvaM, tata eva jAtya. .. taratvaM, 'ayaM na saMzayaH koTeriti pacaM 'na samudro'samudro veti' paJca saMvAdakamatreti / 367 4 862. saMzayasamuccayayoH ko bheda iti praznapratividhAne bahavaH prakArA udbhaavitaaH| 367-122 863. saMkSiptarucInAmanugrahAyodAharaNopadArzatanayalakSaNasAhakasya bhASyagatasya naigama zabdArthAnAmiti' "yat saMgRhItavacanamiti" 'samudAyavyayA''kRtIti' 'sAmprataviSaya- . grAhakamiti' AryAcatuSTayasya vivaraNam / ____ 368 4 864. jIva iti nojIva iti ajIva iti no'jIva ityevaM padacatuSTaye uccArita kena nayena . ... pho'rthaH kena padena pratIyata iti praznottarabhAvamA jAnasya - atrAha-atha, jIvo . : - naujIva ityArabhya evaM sarvamAveSu nayavAdAdhigamaH kAryaH' ityantabhASyasya vivaraNam / 37.1 9 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 - 8ka-pUrvanAjInAM saranANAMkSataravastro parIkSAnAM "zuddha vyaMti rAva hRti "patti vyavahArivati" tatranutranItiriti gratAnA ti' 'viddhajhiti" vividhati "jhApati navapadyAnA mudaddana ! * 272-22 86. nagaH sarvanithArthatvamasamAnAnAM vai daizinAM pUrvapakSa, tatra nava phUTyatra naga. saMnidho nA, tathA sati sarvanAmAnApArika, tAgAtrALa phatyAre pitatvamAropamAtra vA na, trAhmaNapacaiva va grahmaLAropaviye sakSaLA, napaddha tAtaparyakAhamati vatana ! 867. katbarano pAvana ! 376-17 868, harUkharanapratividhAnaM vRddhAnAmuvata, tatra saiyadamatamudrAvya pratikSama tatsA darayamamAvati parvana, patnagarvoparzanuM svArthamizritye prapaddhitam 277 2 86. gauNatveSa nagna mATe sarvanAmayopavita, nemanyapArthe rahyAvAvana viroSyAnurodhak vyavasthApita 870. maitra vaiyAvarakhAphrAmodhAne samuhapAvita, tatra pANinIyalsatramAvA samitI 28. ' 87. sabhyateDaneya sannatApArkanaivavanasya samarthana ! - 272, 2 872. - mavati vanahaM mavAmItyA puruSavananAtivyavasthApanA mAvitaH 372 4 87rU. 3wAsakramanAvi mAM vAparzanAdinA mAvitam | 872. arva mAsa anahaM mavAmItyAta vaiyAvaraNamata nyAyamane ja zAlvovaikSa mupatimA namasyAmAvasya pratiyogiviroSaNatvameveti vaivAraNamAM varSyAyitvADamAvasya prati vizeSatayAnvaya ti niyamita niyamita 87. << 7 pavItyA yAjakhamanena nyAyanona vovaikSathoparsanapusAra nyAyamatavaiva yuttvamAhitI 282 6 877. dha na pavItyA anyathAze ? parAtatya vAMdhopAnabAramupara banI tyatra nA northa TyU: sulatatva nimitati 281 6 878. nIvoDakIvo nonI noDanI kRti vaturva vijevuM parvamUtamittAnA naimAhInAM sarveSAM nayAnAM samA pravRttirityupasaMdatam ' ' ' 282-20 81parvabhUtanave nava yurate nonIva raghuvaMrate manIva raghugharite nomanI . phatyuSArite meLa mavasthanava-paramANvAriddhi-paramavAmitracchanIvAnAM pratIti, * " siddhAnAmatyupapAhitI 880. saMvAdanA mAvatyAdita nIva mate nIve tyA ivanAMce DAtaH 28ra92. noverA tAni bhAvayimiti" "siddho nizcayato nIva hRti yunIvarva vidviti'. * padyAni prasannatAni tAni ' ' . . . . . . 282-24 280 ? Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 882. ete catvAro vikalpA ekavacanena darzitAH' tathA dvivacanabahuvacanAbhyAmapIti / 383 2 883. sarvasaaheNa ekavacana dvivacanAntA vikalpA nAbhyupagamyante, etad bhAvanA kRtaa| 383 6 884. nagamAdayazca nayA ekavacana bahuvacanacAbhyupagacchanti tata eva sarvAkAritAgrAhiNa ityupapAditam / 383-11 885. sarvasanahI bahuvacanameva sahata iti na yukta, tasya sAmAnyaviSayatvenekavacanasahiSNutAyA eva yuktatvAditi puurvpkssH| 383-15 886. tatra "jAtyAkhyAyAM navaiko'saMkhyeyo bahuvat " iti haimasUtraM, 'dUre rAjJo'patana sUtA' iti dvyAzrayamahAkAvyapacamudAhRtazceti darzitam / 887. ata eva naigamavyavahArayorbhopadarzanAyAmekavacanabahuvacanAbhyAM paDviMzatiH , saMgrahasya tu sAmAnyAzritAH saptava bhaGgA anuyogadvArasUtre likhitAH / 888. pavizatibhA ityasya vyAkhyAne yathA paDviMzatirbhAH sambhavanti tathopapAdya drshitaaH|385. 4 889. ataeva ca vRttau abhedaikatvasakhyAyA eva bhAnamityupadarzitam / 890. sadhmahasya tu sAmAnyAzritAH saptaiva bhagA ityasyopapAdanam / 386-10 891. na cedeva, tadA rAjapuru5 ityAdAvityAdigranthasya spaSTIkaraNam / 386-23 892. uktamaznapratividhAnam, tatra kvacitsagrahasyaikavacanaM kvacivahuvacanAmiti viveko bhAvitaH387-2 893. jIvA nIjIvA ityAdau tu parasagraho bahuvacanAntamevecchatIti nirNayo vyavasthApitaH / 387 7 194. pramANe nayavicAra kaSukAmasya bhASyakRtaH 'atrAha-atha paJcAnAM jJAnAnAM saviparya yANAmityArabhya pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamamyanujJAyate iti' ityantasya vacanasya praznottarabhAvana pravRttasya vyAkhyAnam / 388 7 895. tatra naigamasAhavyavahArA matijJAnamatyajJAna-zrutajJAna-zrutAjJAnAvadhijJAna-vibhaGgapacanazAna kavalazAnAnAtvaSTA jJAnAni zrayanta zata dAzatam / 388 9 896. *jusUtratu matijJAnamatyajJAne tyaktvA paDabhyupagacchatItyupapAditam / 388-10 897. zabdanayatu dve eva zrutajJAnakevalajJAne zrayate, nAnyAni, tatra yuktirAveditA, etanmate mithyASTirajJo vA jIvo nAstIti, etannayAzrayA prabhAkaradarzanapravRtti rati / 388-15 198. sakSmanigAdAparyAptajIveSvapi sarvanikRSTopayogI parIta ityatra AcArAvRtyuktaM sarvanikRSTo jIvasya' ityAdipadhadvayaM dAzatam / / 389-27 899. asya mate jJAnAbhAvo na kutrApi jIve ityatra 'sanajIvANaM pIti vacanaM pramANamupadarzitam / 390- 1 900. "viNyA 'saMsArI savve suddhA hu suddhaNayA" iti dikpavacanamapi etannayApekSayA - samIcInatAmaJcatIti carcitam / / 390 3 901. "viNNeyA saMsArA' ityasyA vRdayasamahasakAyAM gAthAyA vivaraNam / 30- 902. kopAdhinirapekSazuddhadravyArthikaina kopAdhinirapekSazuddhaparyAyArthikena ' viyA~ saMsArI' iti - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAsaGghaTanA yathA na saGgatA tathopapAdanapurassaraM darzitA / 903. sakalAdhyAyArthopasaMhAraparANAM 'vijJAyaikArthapadAnItyAdipaJcakArikANAM prathamAdhyA yA'ntimamApyagatAnAM vivaraNam / 904. tatra 'vijJAya' iti prathamakArikAvivaraNam / 905. jJAnamiti dvitIyakArikAvivaraNam / 906., RjasUtra iti tRtIyakArikA vivaraNam / 907. mithyeti caturthaMkArikAvivaraNam / 908 iti nayavAdA iti paJcamakArika vivaraNam / 602. DItaH syAdvAvAmidhAnameyonin, nayanAveSvaSAvataH pravruttiSitetyatra azuddhe vartmanIti nyAyaH 'sIsamaIvipphAraNa' iti sammatig2AthAsaMvAdazca / * 910. strarUpato'zuddhate'pi phalataH zuddhalaM sarveSAM nayavAdAnAmiti rahasyamAveditam | 911. prazastiH, tatra jinezvarastuti - zrIguruvaranemisUrIzvarastuti - svagurunAmasvajanmayAmamAtRpitRsvanAmagarbhitaguruhara jAmbujagataitatkRtisamarpaNam / < > > prasthapatrAkrAni 1. AcArAMgam 205, 389 2. samavAyAGgam 57 3. sthAnAGgam 320 1. bhagavatIsUtram 42, 281, 283, 287, 382 5. nandAsUtram 137, 156, 198, 214, - 215, 217, 259, 260, 282, 389. 6. anuyogadvArasUtram ~134, 135, 140, S - 141, 166, 264, 286, 314, 315 319, 333, 339, 370, 302, 3,73, 383, 386, 387 - 391 1 // tattvArthavivaraNagUDhArthadIpikAvyaTIkA sAkSibhUta granthanAmAni // 392. 6 - 392 7 392-10 - 393 394 394 12 399 .3 396 1 397 1 1 7 granthapatrAGkAni 7. prajJApanAsUtram 177, 289, 290 8. dazakAlika 246 9. uttarAdhyayanapAiyaTIkA 90 10. bRhatkalpabhASyam 52, 17, 128, 135, 142, 187, 196, 248, 285. 11. vizeSAvazyakabhAdhyam 4, 50, 56, 76, 79, 84, 89, 90, 117, 118, 119, ' 126 128, 130, 133, 136, 1380, 145, 155, 165, 171, 176, 180, 181, 182, 184, 188, 189, 190 191, 195, 196, 199, 20 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthapatrAkAni granthapatrAkAni . 204, 206, 207, 211, 215, 216, 311, 312, 322, 337, 341, 220, 222, 221, 226, 227, 230, 360, 361, 395 235, 236,247, 249,252, 253, 29. aSTasahasrI 129, 203 254, 257, 258, 260, 264, 265, 30. adhyAtmasAraH 333, 334 266, 267, 272, 279,280, 282, 31. nyAyakhaNDa khAdyam 46, 80 288,290,,302, 311, 313, 319, 32. jainatarkabhASA 336 , 336, 338, 339, 340, 343, 346, 33. nayopadeza : tavRttizca, 86, 160, 295, 362, 381. 305, 336, 337, 340, 342, 12. zrIAvazyakamApyam 52, 60, 61, 361, 372, 374, 375, 36, 62, 63, 76, 155, 163, 170, 382, 185, 186, 248, 251, 285. 34. upadezarahasyam 107 13. AvazyakacUrNiH 179, 186, 283 35. jJAnArNava : 184, 187 14. jAvasamAsaH 181 36. nayarahasyam3 38 15. piNDaniyuktiH 153 37. jJAnabindu : 286, 295 16. jItakalpa : 246 / / 38. yazovijayajIkRtadvAtriMzaH 17. pravacanasAroddhAra : 43, 44, 176 ___ dvAtriMzikA 66, 107 18. paJcasaDagraha : 116, 181, 293. 39. adhyAtmamataparIkSA 59. 19. paJcAzakam 90, 147 40. upadezapadam 86,.106, 141, 117 20. navatattvaprakaraNam 124. 41. poDazakam 147 21. kamagrantha : 234 .. 42. yogazAstravRtti: 30 22. tananyAyavibhAkara : 79 43. aTakam 65 23. dharmasabaha: 95 119 41. anyayogavyavacchedikA 314 45. tatvAthasUtram 44, 62, 72, 148, 24. saddharmavizikAyaviMzikA 98. 25. pramANanayataravAlo kAlakAra : 199, 203, 46. dravyalokaprakAzaH 82., 188, 211, 222, 244, 314, 335. 26. tyAhAdaranAkara : 202, 281, 335. 47. yogazisaJcayaH 286 27. zAstravAtAsamuccaya : 127 - 48 tatvArtha vAniyama, 285,283, 311, 28. sanmatitarka : 59. 92, 104, 132, 168 151, 157, 159, 206,235, 251, 10, mAzmi 280 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthapatrAkkAni 50. dhavalATIkA 138 91 vRhadravyasaGgrahaH 382, 390 52. lavunayacakram 320 53. AlApapaddhatiH 320 54. vaizeSikopaskArasUtram 7 111, 156, 185, 213, 317 - 59. kArikAvalI 156 16. pakSatA 344 57. kusumAJjaliH 249 58. vyutpattivAdaH 13, 18, 36, 77, 99. nyAyasUtrANi 77, 145, 280 60. zrIharSakhaNDanakhAdyam 346 61. vAkyapadIyam 12, 24, 129, 145,328, 330 337 62. mImAMsAsUtrANi 355 63. mImAMsAzlokavArtikam 10 64. bhagavadgItA 45, 60, 76 : 65. sarvadarzanasaGgrahaH 49 66. vArAhisaMhitA 300 67. siddhahemasUtrANi 13, 24, 26, 33, 63, 72, 73, 389 183 `lh 24-4 B gi pranthavatrAjJAni 68. pANinIyasUtrANi 13, 22, 23, 25, 34, 153, 191, 288, 327, 328, 331, 349, 354, 377, 378, 379, 383 e 69. haimavAtupArAyaNam 3 Sha 20 II zrItavArthasUtraprathama dhyAyamAMvavacUDhArthanI pA 70. pAtaJjalamahAmApyam 15, 17, 19, i 5 26, 40, 161, 329, 349, 354, 378, 379 71. vArtikam 26, 163, 318, 354. 72. pradIpaTIkA udyotaTIkA 245 73. zabdenduzekharaH 245 - r 74 vaiyAkaraNabhUSaNasAra : 15, 17, 377 71. kAvyaprakAzaTIkA 66, 77 76. chyAzrayamahAkAvyam 384 77. kumArasambhavaH 39, 40 78. ghuvaMzaH 40 79. kAdambarI 65 80. dhanaJjayakozaH 21 81. medinIkozaH 21 82. amarakozaH 96, 185 sykh n` ukhyA TIkA tapAgacchAcAryazrI vijaya 'darzanasUriNItA samAptimagAt // zubhaM bhavatu // 3 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3jha aTTanama - " - I ane vazvinidhAnamavikTrImatamAmane namaH 5 zrItodhipati-zAsanasamrIvinayanemiti-majAvakraya namaH ne bIvItarAgamukyAdA siddhAvAvasudhApAye yutirtharaphaLamUtAtmUtAlimmahatvavyApajajJartikatAvAra lavarilArvabhauma-maTTArAvArya vinayanemisUripaTTAmyovindra mavAsanyAyavAvapatizAstravirAjavahu-vinayavanasUrikRta"hAkapAsanAthIotena kanupahajyamAnAghapazcamahArAvivaraNasthAnApannasavahAvaparasamayAdhAraNa maTTArAvAryazrIvinayanemisUri paTTAvayAdrimAnu rAmavAsAddhiAdvAvapati nyAyavicAravira zrIvAyodhasUri| lavULyAghamAkhyapannAirivaraLasaMyonita ravidraDhabattanyAyAvApIpahopAdhyAyazrIyazovijhayamaNi baLatavivana mUSita vapajJamAkhyasaMvarjita vAvavavataMtazrImadumA svAtivAvavirati ) "tasvArthI jAmasUtrama" * * * - tavAvivaraNamakkama pendrapaduM yavadhaya dhiyAti, rAsAyate dhanavatAvanAvALAmuM ' tenA svataH haratu tat tamatAM hindu, niSkRtavarmagatAM dalaDatAnnAzA - mUDhAryakIpivAmarRpAni nirA nAvA pAra mayati mavAghe citapa zino yo vanDarate tridAnaranAtha yamaniAma che sudharmArtha jana vijahaddhi nokhtamamaham, khAM mikSA thI vaghu ta vattAvitram ? yo yAta dUra sapati vinA durmatiti, vArinyorapatirApa thayAmAnavu ? Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAvivALamAM yathArtharAddhAvazutitamava vAvena phatA, zivaM strInA paziAna sa ha nA vidanaM vanavim ArA dhuma || mahAtIrNoddhArAvakhatazumavyAtipas. niAM sabhyajJAnA--tarasanipathI vinAm | sadA zAntAvAva sAvajhanatItavArita,...' ' - - mumiArirvitatu mati vASavirAma che re . ya variyAM vivuvinayAtpayavirA" ravaM jAthAvArdha jAguta kRtitA' . -vahU jyAM hAla vinayana dayApta rAsAM, - - * yazasaMjJA patra vinayavamAM tena kRtinar ll 4 / zatAvAya pramumatavAjhatAnena zadhyAparyuttavivaraNAtmAvAtA vadhyasyAdrAvAvamavimanasvAdhamatuM, " thavAcAdhyAyIya manamavaziSTa vivaraNam / ja che, mArya tAva mama mati viSayA, , tayAna hAna vivaritumanA tyAM na va manA! guyAnAM rAgad tadurita pathe patnajaLAt svarAyAM yatna teDamivaMta zune vA iyataH | | 0 | trimirvisevA | suvAvarSamaguruvArevAtaTe - ' " " . tyatAtkAryo vivariturda vaTataMdhiyA ? te nizcina mokSAdhvamitinayanikSepakamRti- ' ' rasyajJAnA avaraganidaivavidha 1 7 | thaya saMsAhastinAM bALanAM vovanItamonanya gulaM vizrAmAnanyavinamittavApamArca yameva, vAstu mujanendrazukyomAM chAvasthAnAnullAhanatizaya suvAsamizana niraMvArdha vinAzALAmAvAvanAM mano. ' jJaviSayasanadhanamata gva mudrAmaravAvamAtrasaMsidgha prALuvananananyauvisulavaivarIyA- - nAvAva mokSasuvamevenyu pahelAM makavatAmAtyAtri vizvananavAna mItra mahAtyAvraNAmo zraminalAiva jyArUM rAvyAdhyAyAra bAtasyAzreyAtvAtta Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUdAyI i! kizorAmanArthe vya ti vAna gAvAya hahi kRtaM namAjAbhimAvamAM savAvAparamparAmbArtavyatA zikhyazikSA vrayadImAM karoti "hendrapava tyAnA pendrapanityAdriovAya vanAvALAM maratAM yavAgye dhiyA vendrampamati saMgAyate, nitanarmanasAmamatAM vataH tamatAM hindu tareno, ne haLe jhuratu pharyAya che ? avanAvALA " jIva rakSaNa ati kSatti prati-vyavasAna-praveza-zravaNasvArtha bhAvana-cchiA -hatyaviA -hiMsA vahana-mAvavRddhipu nirvizatAvabaeN" ti rainadhAtupALavavanA "avane" nIvarakSaNe, zavane ati mokSamAyAne yadrA " je atyAre jJAnAtha" ti vavanAzva zAstrIyajJAne athavA zavane zAmavitaryatA vadhane mavananAvavodhane, avane zravaNe muvi duSavezArthane cantarmAvataSkarthatayA thonanAnAM zrAvaNa vA vAva samIvInA pravRttimAM teSAmatya parva yathocitamanvega prArA vacaiva mAvaLIyA dhamavatAm phandriyanigrahavatAm ! athavA pazcamadAvrataniyamaparipAlanaparANAM sAdhUnAmuM, yavavAkhya vArtAyaM yajJAnAtmAM tenaH zAvavaSuvA jJAvA, dhiyA zAzvatapovanaganitAtizAyatavuddhayA, pendrapadu paramai tvativaaizvaryananumavatIndrA, tevuM tatya pamirtha ! timmu-pratinisAram, sannAyate pratimAso, anyagcha pratimAlata rUti vikhu varU vyAti mAvA yAvRjyAM savavizeSaLAne "mAM" tyAre konyAne / tathA nA banAvavAnAm avane navAnAM vAryayona kSAraNe vAna rakSAvALe yadrA zavane jJAnavAraNe mAnanAvavodhane thavA zivane samAdhApariNAmanyA yonanAminyA mAravA nAttattAnAM zrAvaLe vAto cepAM tapAmitya, cAvatAM phandriyAvihaMyamanavatAm, nirdhatAnamAM tijJAnAvarAtidhAtivartIdayAnAm | AtAnuM prati pUnAmatya tevA , vajJAnamAsvastrazitrihovipArthasArthavalizAtirAyavijJAtamAhAkyavipAzaghaTabAtihovamUtiviyAnAM ninAnAm | svata-vAdyasAmagrIne vekSa, tamanAM vidatta| mavinavavyAtAjJAnAndhAraNa vinArA m, narenA-DhovAvivArAvalajJAnatA, tenA. ghavAravidhvaMsa kavita parva, nA-camArja, madrAsanAnAM, hRva-avaLe, svataH karatu-vivalatu jJAnAndhavAvidhvaMsa mAhityartha zatrAMta tenA jJAnasvarUpe vAhyatavistRtvAsamavAta tamanAjJAnAdhyavasAyAdrapatizayoriTadvArakA vasatinAvRtta "#aaN vasanta0i temanAna " ti takSAta yohAsatA mAvatA tripatI paTichA, sthAtinAM vinayavArthama sumA che sA mAratI maLadharAzupanI tamA, sannItimAnamananA nayatAnasama ArA voTTAsitati mAvatA chAsitAM tripa pariNA syAdAddhinAM vinayavAryata Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravarthivavaraNam sumakA dhirAvupanatamA sanItimAnamananA sA mAratI anaa batAva phalya gaya che 2 / 0 mAvatA rUriya hava-siri-nasa-dha-prayatA mayA mAlavAvA te telimatAmA, sati no te mavaMta che048 phati vizeSAvamAbUvavanAt vivArthavatA, DaTTAsita "atyaM mAse ahIM" kRti vavanA vAyona bAdIta, tripa "kampane vAviyAme vA dhuve vA" hatyevaM mahApatrayaLA, parijha vIvAnAm "kanyAvyayaoNcayu savityAre niSiAvArthatattavotinipuLA, sAdrAvinAma vAta para parasAmevAmevanityanityavAghaviddhAneva tivAnAM, vidhavA tattalunayAvabhejAsAtattanmatApanAvA ivinAnasa, arthamato ne tmAnArthI dhoraNe, suma suhu mA bAre yajyAM sa tatha, parasparAvalavAsAdrisidharmavAravAvodhananatAparyAdharaLasamakathAti yAvara meLarghupanetanA jaLadharaddhimirupanI dvAvaMzA pataya nihAto mA vistArathI thasthA sA tathA, pramumuvApunaH punaH prApatya pRcchaddhikSaNanaSadyAtrA tripadImavAya ta~mAvata jJAnAvaraNarmayopazamena tavAnImavAntarNavAmALa pUrvamavamAvatamatinA zrImALadharamapavitA chatAyA dvAdazIyApivistAra , athavA madharAvInApunItaH prAto mA cayA sA tathA triSaDyA pravanamUtravAr tAva maLagharAvInAM vaturvaNapUrvavanamAbA, sannatimAnamA nAnItine mAnadhyamArga to nItimAne, sata samAjane nItimAne phAti samItimAne sunayAmALe rUti yAvata, tAmyAM mananA ne vAchUpI thI sAM tathA, sunayatramANabavualneviASA, athavA satI vidyamAne nItimAne navamA yajyAM sa satimAnA, sA vAsI mananAM ane vAhavA sA tathA, athavA satimAnAmAM mate sevyate pramANIti yA sA sanItimAnamananA, mAratI henyulamahAmASitasyAdvAdatrAhmaNa, banAstra santAM nayatAt satya vartatA / 2 / yAdAmudritapavArthavivevaneSThA, yADanavA matirAivimA nodhe zrInemisUriri manAtanotu, toDavaM muzcaraLane mAra sAnuvapada dharA yAdrAti vidiAzudritapadArthaviddhA navA nave zuSkAmAM ya mAtaH soDya nemirika musA varane mAthe sAnupaH malam vAtanotu tya-nayA | 3 || hyAdvAdamudrita pArthavivevane yAdvAna ane svaina mudritA thatA che pavA vavAnIvAditattAne, tevAM vivecane nihALe, rUddha kedIpyamAnA navAM * nivaghalpA, vokanyA, zata vazirvavivAghapravRSyA nathe saMpradAvilAnI vacce, 'padavimA-pratihatakamAvA vaya mativRddhi joDAM vanasRSTisAdhuvImUtA strImonasUri vAge-vAritravAni thavA mupAvone, tenA viSaye sumu Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 19 vArthavivAhUvIDivA ! vAtopavitvapuNo ddhanyate, madhi sAnuvA savaya vAta dati thAvat majUrva jyAgamAtanotu-vAyatu rU * * * * zImacarovinayavAvayuvAno, tatvArthavRttiraparAtritArthamAvA ? vADavAmAnanayamAnuSAM va tAyAM, vidritArAparipUraLamAtrA ghaNA mahiti lanDamAnanayamAnuSAM, zIghovinavavAvavAnAM, avarAvItArthamAvA tattvArthavRtti , tayAM vAvAchiddhitAM paripUrAM ghara tyAnvayI thayAyamarthavimAnanayamAnuSAM pAne pratyakSaparokSapramANe ja navA saghahAsinayAti mAna nayA, na vahyA che tAdrAviminAkamALI zakyo rUtyavahALyA temAnanavAze tyavohamAnanayAtavAM, mA sukSmavivArathad gunta sevanta jJAnanti pratipaviyana velya-, lanDamAnanayamAnuSAM, salamAnanImAsya vijJAna, pratiyAvAnAM vA thazeviSayavAvapuvAnAM vAvapUpAdhyApu puvAra zreSTha phati vAvapuvAra, zramintaH jJAnAvihinate yazovinayati zrImoniyA, te ja te vAvapurAvAti te tathA, teSAM, aparAtArthamAvA, zarthInAM nIvADhipaDhArthInAM mAvA paramorthatattvAmiyarthamAvA, para svAdriAvata nAnAmi mithyAvAmi, dvitoSajJAtorthamAvo jyAra tathA, yadrA artha mAvayarthamAvau zArthatApathavitiyAvata , parirahitAvArthamA thayA tathA, athavA na para thapa, svIH jaina samauta trio jJAtorthamAvo varita jJAtAvarcamAvo vA thayA sA tathA, athavASati paddhacchadrA mirtha, kAtirtha tya pUrva vyAvyAna tene na tvameva nA dava vintu tavAnImavAre viyete pati dhvanitam za? tAM tavArthavRtta thavA vihitAMzaparipUra-kutimAsapUrtizananaya ghAsano sakSatva ja ghaTata nimAvatra tiparva nimimAnatAzva, catra jotiSanA vari sAmapi sAmarthyavarAtirAyaphrA pAchA vAda ribrA prathamamatAM tranatya, IgnA itadrivRtisaMskRtikatAthI navRSTipaddhatimatA vikRti tattA, prItye satAmudayaripAttavRddhiH pan yA hArijA hati tadrivRtti saMskRtimactA kramamatAM traNa vAra pannA hAri vRdipaddhati nI hatA tat ta pAttavRddhikArika saMta kathi vivRtityAyaH | tadrivRtti saMratimaviDatA-dhivRtivi saMskRti vikRti kRti tava yazovinayavAvakuvA viskRtikRtiriti tadravRtisaMskRti citra paicarthaH vAryakSA sakhyA, tayA ja zrI vinayavAvapunikatuvaMrya vanirUpitAnyatA lakhyadhena vivRtilakjhatAvavavAravivRtisaMskRtiritya tathA mahilA sunizcita sthAmiyA vAsa tAra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthavivaraNa gUDhArthadIpikI tathoktAH, prathamamalatA najanyo nyAdI maGgalatAM gatAH, yAH paJcApi kArikA no . dRSTapatimitA:-asmAkaM dRSTigocaratA na gatAH, kAlAnumAna vinatvAt , tattA - . dvaitoH tAH, sattA satpuruSANAM prIya lasaNayA jijJAsanA tadarthajJAnArtham , upAttani:nirupaMkRtopakArizrIgurukRpayA tadviSaye la0 buddhiprasaraH-udayasirvivRNoti vyAkhyAti // 5 // ____iha dharthikAmamokSANA caturNA puruSArthAnAM mokSa eva paramapuruSArthaH, tadarthameva cAnakavidhaduHkhamayabhavodvignamanasaH kleMgAtihetuparijihIrSavaH sukhAnandanimittopAdAnalAlasAH prekSAvantaH kriyAsu pravartamAnA dRzyante / tantrapraNetAro'pi svasvAmimatatatvanirUpaNaparamaprayojanatayA muktimevArIkRtya tattadazanAyaracayanti sma / yataH " adhAto dharma vyAkhyAsyAma." " yato'bhyudayaniHzreyasasiddhisi dharmaH " ___ iMha dharmArthakAmamokSANAM caturNA puruSArthAnAM mokSa eva paramapuruSArtha iti / dharmArthakAmAnAM trayANAM puruSeNA'yaMte prArthyate'bhilapyata iti puruSArtha iti vyutpattisiddhapuruSAmilApAviSayatvalakSaNapuruSArthatve'pi tatra sukhenchayaiva janAnAM pravRttestadicchA sukhecchAdhInavetyanyecchAnadhInecchAviSayatvaM mukhyapuruSArthatvamiti lakSaNasaGgamanAbhAvAtte na paramapuruSArthAH ki / mokSa eva, tatra gatAnAM dagdhAzepakarmayAjAnAM catunikAyasaMsArakSetre prarohAbhAMvAdapunarAvRttito'kSayazcitsukharUpAt tasmAnnAnyatkimapi prAptavyamityanyecchAnadhIneSyAviSayatvAditi bhAvaH / anekavidhaduHkhamayabhavodviAnamanasa iti-anena duHkhanivRttau pratiyogividhayA kAraNIbhUtasya duHkhasya jagati satyaM proTodvegabhAvena jihAsitavaM cAinityatvena zakyasamucchedatvaM ca pradarzitam , anyathA duHkhanivRttirevA'zakyA syAditi bhAvaH / aniSTakAryaprahANechAyAstakAraNahANecchAmprati kAraNona duHkhaparijipiyA tatkAraNaparijahIpAvanto bhavantIti sUcayitumAha-lezAtati / anekavidhaduHkhamayabhavodvinamanaso -duHkhajihAsamitriNa prayatna tadAtyantikI duHkhanivRttireva mukti syAt, na tu paramasukhAnandarUpA, na caivamityAvedayituM vizeSaNAntaramAha-sukhAnandeti, yayasya prabalataravirodhi tattena nazyati yathA'ninA zaityaM, duHkhavirodhI ca sukhAtmakA''nanda iti tena tanAzAt tadarthaM tannimittopaditsava ityarthaH / mokSasyaiva paramapuruSArtha tantrAntarIyA aMpyavidhAdena pratipAdayatItyupapAdanAyAhatantrapraNetAropIyAdi / athA'to dharmavyAkhyAsyAma iti-athe zabdayAtrAna marthaH, zipyajijJAsAna ramityarthaH / ata iti-yataH zravaNAdipaMTayo'nasUyakAcA vAsina upasannAH, ataH kAraNAjAnanidAna dharma vyAkhyAsyAmo nirUpayiSyAma ityarthaH / yadvA'thazabdo maGgalArthaH "oGkArazcA'rthaza06zca, dvApatI bramaNa dhurA ... / ka5 bhitvA viniyotI, tena mAlikAMpu bho // 1 // - - .. . iti sAraNAt / etena zAstraM praNayatA maharpiNA maGgalAcaraNa zAkhAdau saMcitam / yasa paramapuhakAryasArdhanavaM pAThThalaNamAha Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivArthadIpikA ityAdisUtrayataulayana -pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsachalajAtinihasthAnAnAM tatvajJAnAniHzreyasAdhigama iti sUtrayatA'jhapAdana "athAto brahmajijJAsA" iti sUtrayatA vedavyAsena * duHkhatrayAbhidhAtA-jijJAsA tadapadhAtake hetau / dRSTe sApArthA ce-naikA tAtyatato'bhAvAt // 1 // ' iti sUtrayatezvarakRSNena, anyena ca anyAdau muktireva paramaprayojanatayA''dRtA / zratirapi paraiH pramANabhUmiSiktA-" AcAryavAn puruSo veda tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSye atha sampatsya " " AtmA vA are zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkartavyaH " " na sa punarAvartate - " yato'bhyudayaniHzreyasasidviH sa dharma iti / " abhyudayastatvajJAna, niHzreyasamAtyantikI duHkhanivRttiH, tadubhayaM yataH sa dharmaH / abhyudayadvArakaM niHzreyasamiti madhyamapadalopisamAsa:, paJcamItatpuruSo vA, yadvA'bhyudayaH svargo niHzreyasaM mokSastayoH siddhirutpttiryt|| dharmaH, ana dharmastha svargasAdhanatA sAkSAdevA'pavargasAdhanatA tu tatvajJAnadvAreti vizeSa ityrthH| aulkyeneti vaizeSikadarzanapraNecA kaNabhakSAparanAmakaNAdamuninetyarthaH / duHkha-yAbhighAtadityAdi-duHkhAnAmAdhyAtmikAdhibhautikAdhidaivikAkhyAnAmantaHkaraNapatinAM rajaHpariNAmAnAM trayeNa cetanAzaktaH pratikUlavedanIyatayAbhisambandho'bhivAtastasmAttayA, atra hetvarthe paJcabhIti tadarthasya duHkhatrayAbhidhAtaniSThahetutvasya svanirUpitajanyatAsambandhena jijnyaasaayaamnyyH| kasmin viSaye jijJAsetyAzaGkAyAmAhe-tada5ghAtaka iti / tasya duHkhatrayasyA'payAtako nivartakastasminnityarthaH, atra zaGkate-dRSTe sA'pArthA cediti| duHkhatrayocchedake duSTopAye zakya sati anekajanmAsyAsaparamparAyAsasAdhyatayA'tiduSkare'dRSTopAye sA jijJAsApArthA nirarthiketi cedityarthaH, tanirAkaroti neti / nivedhe hetumAha-ekAnteti / ekAnto duHkhanivRttarazyambhAvaH / atyanto nivRttasya duHkhasya punaranutpAdo, dRSTopAye sati tayorekAntAtyantayorabhAva ekAntAtyantato'bhAvastasmAttatheti / etaduktaM bhavati yathAvidhirasAyanAdikAminImantrAdhupayoge'pi duHkhatrayasya nivRttedanAdanakAntikatvam, nivRttasyApi tasya punarutpattidarzanAda nAmantiphatvamiti tonApArthA jijJAseti / anayA kArikayA'tyantaduHkhanivRttireva mokSastadarthaM taddhatI 'yatitavyamiti sUcitamiti bhaavH| AcAryavAn puruSo vedetyaadi|tsy utpannatatvajJAnastha, ciraM vilaya kaivalyaprAgabhAva iti yAvat, na vimokSya iti-na vimokSyate upAttakamarAzeH saMkAzAtphalopabhogeneti zeSaH / atheti-prA0yakarmanAzAna rmityrthH| sampatsye sampatsyate kaivalyena mukto bhavatItyarthaH, chandasi kAlapuruSAdInAmaniyamAd vyatyaya iti dhyeyam / zrotavyaH zAstrAdhInazravaNapadavAcyazAdayodharUpAtmajJAna viSayaH / manta05H zAstrAdibodhitavaidhaliGgakA smapakSaketarabhedonumitetmiA dehAdibhinnaH, anAditvAt yanaivaM tanaivaM, ityAkArikAyAM viSayaH, nididhyAsitavyaH zravaNAdimUlakasaMskArAdhInatatsamAnaviSayakadhyAnAbhyAsaviSayaH / sAkSAkartavyaH-AtmatatvasAkSAtkAra viSayaH / na sa punarAvartataM iti-na saM punazarIrI bhavatItyarthaH, naM punadehandriyodisambandhAdAtmano bhoga iti bhaavH| . .. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavivaraNadArthadIpikA / na sa punarAvartate " bhidhate hRdayapranthizchidyante sarvasaMzayAH / zrIyante cAsya karmaNi, tarigan dRSTa pasAra // 1 // " ityAdikA muktareva paramaprayojanAvamupapAdayantI vilokyante, muktizca samAnAdhikaraNadubhAgabhAvAsahavRttiduHkhadhvasarUmA samAnAdhikaraNaduHkhaprAgamAvAsamAnakAlInaduHkhasAdhanadhvasarUpA A kaduHkhaprAgamAvarUpA duHkhAtyantAmAvarUpA duHkhadhvasastomarUpA anupalavacittasantatirUpA svAtarUpA bhidyate hRdaya granthi-rityAdizlokasyA'yamarthaH-tazina brahmaNi, po-.. pare'pare ca, dRSTe sAkSAtkRte, asya-paramAtmasAkSAtkAriNaH, hRdaya granthiH AtmazarIrayorabhedasaMskAraH, bhiyate vinazyati, IzvarasAkSAtkAre jAte tasAmagrIniyatasAmagrIjanyatayA jIvAtmasAkSAtkAro bhavatyeva, atastadviparatigocarAtmazarIrAdhabhedasaMskAro nazyatIti hRdayam / chidyante sarvasaMzayA iti / IzvarasAkSAtkAre sati yogajadharmavalena dopavirahAnikhilapadArthAnAM yathArtha eva sAkSAtkAro jAyate, tataH ko'pi saMzayo bhayituM nayA'hati, saMzayasyaikakoTau bhramatvaniyamAt, yathArthasAkSAtkArasya ca bhramavirodhitvAditi bhAvaH / karmANi saJcitAhAni, kSIyante nazyatItyarthaH, nAzakA raviraheNa paramAtmasAkSAtkAravA'TanAza ityarthaH / naiyAyikamatamAha-samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsahavRttidu:khadhvaMsarUpeti svasamAnAdhikaraNaduHkhamAgamAvAsamAnakAlInaduHkhadhvaMsarUpetyarthaH / duHkhadhvaMsa svedAnImapi satvena tadvatAmasmadAdInAmapi muktatvApatte vAraNAya tyAtam / muktyAtmakaduHkhadhaMsasyA'nyadIyaduHkhaprAgabhAvasamAnakAlInatvAnmuktAtmanAmapyamuktatvaM syAditi tadvAraNAya vasamAnAdhikaraNatvaM prAgabhAvasya vizeSaNam , pratiyogitAnirUpakAvasambandhana prAgamAvasya duHkha vizeSaNaM tu saMyogAdimAgabhAvamAdAyA'sambhavavAraNAyeti / duHkhAmAvecchayA duHkhasAvana dhvasa pravRtta sa eva muktirityadhupagacchatAM matamAha-samAnAdhikaraNaduHkhamAgabhAvAsamAnikAlInaduHkhasAvanadhvaMsapeti / prabhAkaramatamAha-Atyantikadu:khaprAgabhAvarUpeti / atrAtyantikatvaM svasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlAnatvaM svasamAnAdhikaraNayAvada'dharmanAza- - viziSTatvaM bA, tena saMsAritAzAyAM nAtiprasaGgaH / na cAnAditvanA sAdhyatvAnAyaM puruSArtha iti vAcya pratiyogijanakarminAzamukhena tasya kRtisAvyatvAt / na ca pratiyogyajanakatve prAgabhAvatvakSatiH, yataH pratiyogijanako'bhAvaH prAgabhAva iti lakSaNe janakatvaM svarUpayogyatAmAtra, na tu phalopadhAnarUpaM, sAmagrI vai janiti niyamAta sAmagrIvirahAt pUrvakAla ivottarakAle'pi pratiyogyajananepi na prAgabhAvatvakSatiH, sAmagrIkAle pratiyogijanakalyenoktalakSaNasaGgateritimA duHkhenAtyantaM vimuktavaratItizrutimavalambamAnAnAmmatamAha-duHkhAtyantAbhAvarUpati prAcA mate pratiyogineva dhyasamAgamAvAsyAmapyatyantAmAvasya virodhAlAya.vAmAko nA''tmaniSThatathApi loSThAdini4 ekA''tmani sAdhyate, yatasya , sa eva sambandho'bhyupagata iti tasya sAdhyatvena tadvArA nita sati duHkhenAtyAta vimuktavaratIti zrutirapyupapAditA .. 3 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNahAryadIpikA / . 'prakRtitadvikAropadhAnavilayasamudbhutapuruSasvarUpAvasthAnarUpA Atyantikacittasantativiccheda lakSaNA AtmahAnilakSaNA nityaniratizayasukhAbhivyaktilakSaNA'vidyAnivRtyupalabdhIvajJAnasukhAtmakabrahmalakSaNA vA tIrthAstarIyA'bhimatA pratipakSayuktivikSomitAtmasvarUpA''malAmAd vibhyatI paramapuruSArthatAmanAsAdayantI ca mA bhavatu prekSAvadbhibhumukSubhiviSaNIyasAdhananikurabA, parantu anekAntabhAvanAjanitatatvajJAnopahitariti pAcinmatamAha-du:khadhvaMsastomarUpeti / atra stomayadopAdAnAnakaduHkhadhvaMsakAle 'muktivyapadezApattiH, tattadAtmavattiyAvadduHkhadhvaMsasaMvalanakAla 55 tathA'bhyupagamAditi bhAvaH / cittameva hi saMsAro, rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinimu, bhavAnta iti kathyate // 1 // - iti vacanasvArasyAdrAgadveSavinirmuktA cittasantatirmuktirityabhyupagantRNAM bauddhAnAM matamAha-anupapalavacittasantatirUpeti / matAntara mAha-vAtantryarUpeti / yathA pukarapalAzamApo na liSyanti tathA puruSamapyapariNAmitvAnmukhyavRttyA na karma zliSyati, ata eva na vizliSyatIti tasya bandhamokSau na bhavataH, mUlakAraNIbhUtAyAH prakRtestadvikArasya ca mahattatvasthA''tmanA saha sambandhAttayormedArahe kartRtvAdhAropAdAtmanassaMsAraH, tadviyogAdagrahe puruSasya caitanyAtmanAcasyAnaM mokSa inyuparyata iti sAGkhyamatopadarzanAyA''ha-prakRtitadvikAropadhAnavilayasamudbhUtapuruSasvarUpAvasthAnarUpati / na dravyasya na vA paryAyasya kasyacidAtmasthAnAbhiSiktasya muktAvasthAnamiti saphalazUnyavAdimatamAha Atyatikacitteti / cArvAkasammatamuktimAha AtmahAnilakSaNeti / tautAtika( kumArilama)matamAha nityaniratizayeti / vedAntimatamAha-avidyeti / nanUktatattadvAbhyupagatAtalakSaNA muktiH kiM pramANabhUtA kiM vA netyAzaGkAyAmAha-pratipakSayuktIti / uktatatsarvamatanirAkaraNayuktayo vistArabhayAneha pratanyante, vizeSArthinA nyAyAlokAdigranthAdavaseyAH / avacchedakatAsambandhenA''tmavizeSaguNamprati tAdAtmyasambandhena zarIrasya kAraNIbhUtasA'bhAvena muktau na tadutpattirityazepavizeSaguNocchedalakSaNA muktinaiyAyikairabhyupagatA tathA jainara pyurIkriyate kiMvA yathetyAzaGkAnivRtyarthamAha-tajanyaparamAnandarUpA veti / yassvAbhAvika guNaH parAyattAvRttasvabhAvaH sa parasyA''nchAdakasya samUlakSaye sati sarvathaivA''virbhavati, yathA sUryasya prakAzaguNaH, paramAnandaguNo'pi tatheti tadAvArakasya karmaNasamUlakApaM kapaNe mukto so'paNDarUpatayA prAdurbhavatIti tadAsmaiva muktiH, sopAdhikAnandaguNavanirupAdhikaparamAnandaguNo'pi na naimittiko, yena nimittAmA * naimittikasyApi tasyA'bhAvo muktau syAt , kintu nirAvaraNAtmamAtrajanya eveti tajanyasya tasya nAzakAbhAvAnna muktAvabhAva iti bhAvaH / uktaJca pAcakacakravartinA." dehamanovRttibhyAM, bhavataH zArIramAnase duHkhe / tadabhAvAttadabhAve, siddha siddhasya siddhisukham // 1 // " iti / sA mukti kena kAraNena sAdhyelata Aha-anekAnta bhaavnetyaadi| mukterasvarUpavizeSaNa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / zailezIkaraNarUpaprayatnasAdhyA tu kR karmakSayarUpA tajjanyaparamAnandarUpA vA muktiH pAragatAgamasamudrIkSitA yuktistomAnnItaparamapuruSArthabhAvA svAnurAgAnupAcitaranveSaNIyasAdhanaiva, bhramapramAdavipralipsAdi pApapuruSoparitApathavidhAvitasamudhdhananADapaMpApi nA zadmAvatavANAnAiikratinidhi mAnytrsmudbhvtttvaarthshrddhaanaatmprshmsNvegnirvedaanukmpaastikyaamivyktilkssnnvishuddhsmygdrshntdvishuddh-.. jJAnAdibhAgbhiH parimparyaNAdhyavasAyavizuddhisthAnAntarANyavApnuvadbhiH suprApaiva / nikhilakarmakSayodbhUtarUpatvAdeva cAsyAH zazvadapratipAtAdAtyantikatvam, vyatikIrNasukhaduHkhahetubhAvArthAntarAnapekSatvAdekAntikatvam , prAkakAThAvasthAnAdanuttaratvAdanatizayatvam, prANyupamardanajalaukika sukhaviparItatvenAnAbAdhakatyam, sarvadvandvasparzaviSayAtikramAd duHkhaklezAkalakitatvena kevalavam , niSpratidvandvaratvAdeva nirAvAdhatvam, Atma-.. tAdAtmyAvirbhAvamAtratvena manojJaviSayasaMsargAyatteotpattiviyutatvena svAdhInatvaM ca gIyate pramANanayaniSNAtaH, ' adhigatirapyasthAH saMsargapratibandhoparAgonmUlanAt punarbhavocchedAdatyantaduHkhocchedAditi sarvathopapatisamalaDkRtAyA asyAzAsanAcchAstratvamAvimANasyAsya tattvArthAdhigamAkhyasya zAsasya svabuddhau viparivartamAnasyAbhyudayaphalaprAptyutsavaphalakadharmArthakAmavimukhAn dukhAbhAvArthino hitAhitaprAptiparihArArthinaH pratyupadezarUpatvamAlayan hitAhitavibhAgopadezAnugrahaikAraNo mokSamArga saMkSepeNodeNTukAma AcArya idamAha samyAdarzanazuddha, yo jJAnaM viratimeva caapnoti| du:khanimittamapadi, tena sulabdhaM bhavati janma // 1 // ( ya0 TIkA ) samyagdarzanasaMzuddhamiti' anayA ca kArikayA janmanItyAdidvitIyakArikAnusyUtayA "samyagdarzanajJAna cAritrANi mokssmaargH||1-1|| ityanuvandhacatuSTayapradarzanapravaNaM kRtsnazAstrArthasaMgrAhakamAdima catuSTayamAha-pAragatAgamasamudvIkSitetyAdi / sA mukti kaiH puruSavizeSaiH kIdazasAdhanAni . prApnuvadbhizca samadhigamyetyata Aha-zaGkAyaticArA'nAliGgitetyAdi suprApaivetyantam / muktyadhigatau hetutrymaah-sNsrgprtivndhetyaadinaa| abhyudayaphalaprAptIti-abhyudayaphalaM svargaphalaM tasya prAptismAddharmAt so'bhyudayakalaprAptirityarthaH, asya dharmetyanenAnvayaH / utsavaphalaketi-asyA'rthakAtyanenA'nyaH / duHkhAbhAvArthina iti-duHkhaJca kiJcinme mA bhUdityabhilASiNa ityarthaH / hitAhitaprAptiparihArArthina ini-hitaM sukhaM tatprAptiH,. ahita duHkhaM tatparihArazca me bhUyAdityevaM sukhecchAduHkhajihAsApa / ityrthH| .. viSayazcAdhikArI ca, sampandhazca pryojnm| "vinA'nuvandhaM granthAdo, maGgalaM naiva zasyate // 1 // . . iti pAramApoMktimAzrityAha-anuvandhacatuSTayapradarzanapravaNamini, tatrA'nuvAda.. nAma pravRttijanakajJAnajanakajJAnaviSayatvaM pravRttiprayojakajJAnaviSayatvaM vA / pravRttiAtra zAstrAdhyayanaviSayikA tajanajJAnamidaM zAkhAdhyayanaM madirAsAdhanamityAkAraka jJAnaM marakRtisAdhyamityAkA- . Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / : 11 : sUtraM susaMgatArthatayA''veditaM bhavati, yadyapi muktirevopAdeyatayA prathamaM nirUpaNArhA, tathApi kAraNanirUpaNamantareNa nirUpyamANApi sA na mumukSUNAmAtmasAdbhavitumutsahata iti prathamaM tannirUpaNamityabhisandhiH / yaH samyagdarzanazuddhaM jJAnaM viratimeva cApnoti duHkhanimittamapIdaM janma tena sulabdhaM bhavati ityanvayaH / atra samyagdarzanena samyagdarzanAya samyagdarzanAt samyagdarzane vA zuddhamityete vigrahAH sambhavanti, taMtra prathame tRtIyeyaM " hetu Anakhetsya- talo " // 2-2-44 // iti sUtravihitA, phalasAdhanayogya rakaM jJAnaJca, tacca viziSTabuddhau vizeSaNajJAnaM kAraNamiti niyamena tatra vizeSaNIbhUtasya madityasyeSTetyasya ca jJAne satyeva bhavatIti tajjanakajJAnamasya zAstrasyAdhyayane'hamadhikArIti jJAnaM etacchAsvapratipAditataccajJAnaM sAkSAnmokSaya paramparayA phalamiti tadAtmakeSTajJAnaJca, tadvipayatvamadhikAriNi prayojane ca varttate / asya zAstrasya mokSamArgapratipAdanaparatvAt tadabhidheyasya sAmAnyato jJAne satyevedaM zAstraM matkRtisAdhyamiti jJAnaM bhavati tathA zAstrasyAbhidheyena saha prtipaadyprtipAddamAvasandhanya jJAne satyevenuM gAlluM masAdhanAMti jJAnaM samavati pravruttinanaRRtisAdhyattvajJAnananamiSayajJAna pravRttilanasAdhanattvajJAnananArthe prAMtiyAvAMtayAtamAvasavRttvajJAnam, pva prayoganena tattvajJAnena saha zAsananyananovasastrasyajJAnangra tadviSayatvamabhidheye sambandhe ca varttata ityevamadhikAriprayojanAbhidheya sambandhalakSaNAnubandhacatuSTayapradarzanapravaNamityarthaH / nainu zAstrAdAvanubandhacatuSTayapradarzane kiM prayojanamiti cet, ucyate, zeSanAgamALavAyAnuSThAnA medheyam, bAnajJAtimadheyattvenA jJadhiAritva, natAHnavadnbhimtpryojnnyc, unmattavAkyavaDha sambaddhaM ca zAstraM prekSAvadbhirnAdriyata eva, prekSAvacakSateH / tathA cedaM zAstraM mokSamArgAdirUpazakyAnuSThAnAbhidheyaM mokSamArgAdisamyagjJaptirUpasAkSAtphalamokSarUpaparamparAphalAtmakAbhimataprayojanaJca taccArthasUtramupAyaH, tadarthAvagamacopeyaH, sa ca prayojanAbhidhAnAdevAbhihita ityupAyopeya mAvasambandhakaJca catustriMzadatizayazAlino bhagavato'rhatI mukhakamalAtripadImavApya viditasakalArtha svabhAvo'ntarmuhUrtamAtreNa bhavya satvahitAya zabdato racitadvAdazAGgo'nekalabdhinidhirbhagavAn gaNadharo'pUrvAgamArthatattvaM svaziSyebhya upadarzitavAn, te ca svaziSyebhyaste'pi svaziSyebhya ityevaM paripATyaiva sAtizayazrutadharaicakAvataMsazrImadumakhAtibhirmanda medhasAmanugrahAya zAstrasamudrAdapUrvatacca ratnAnyAkRSyataca svArthazAstre nivaddhAnIti guruparvakramalakSaNasambandhAzrayaM ca etacchAstrAbhihita mokSamArgAditattvajijJAsUktaprayojanAbhilApilakSaNAdhikArikaM ca tasmAdetacchAstramAdaraNIyameva prekSAvadbhiriti shaastrprvRcarcamAvAvanuvaRturtha varzanImati mAtra phalasAdhanayogyatAlakSaNaM hetutvamiti / phalaM kArya tasya sAdhanaM niSpAdanaM karaNamiti yAvat, tatra yogyaH sAmAnyato dRSTasAmarthyastasya bhAvastatA tallakSaNaM hetutvamityarthaH / nanu phalasAdhana tAlakSaNaM hetutvamityevocyatAM yogyatApadagrahaNena kimiti cet; ucpane samAdhiH, tadapraveze phalAvyavahitaprAkAlasambanvalakSaNaM 'hetutvaM labdhaM syAditi yA phalaM sAdhayati kriyA'viziSTastatra hetutvapratipattisthAna, na tu phala 2 8 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' taravAryavivaraNa sArthadIpikA vekSamAM hetula, pArastastrArabyunatta-vAtaviziSTakriyApuravALe jarRrayama, kopara javAmarajana 'svarUpayogaye, tahaNena tu janakatAvacchedakadharmalakSaNasvarUpayogyatAmAprapratipatto kAraNAntaravirahAttatphalamakurvanapi hetussyAdeva, anyathAsiddhizunyatve sati kAryAnyavahitAkSaNAvacchedena / kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavalakSaNakAratAvacchedakadharmasya tatra satvAddhetRtvapratipatteH / yogyo'tra niryApAro gRkhate, saMvyApAratve tu karaNatyaM kartRtvameva pA. syAt , tAzayogyatvanivezAdeva banena kulamityAdau dhanAdIni kulAdikamakurvantyapi yogyatAmAtreNa tRtIyAmutpAdayanti, annenA'dhyayanena vA vasatItyAdApapi vasanakriyAyAmannAdeyogyatAmAvasyaiva vivakSeti hetAveva tRtiiytibhaavH| pAratantryA'sampAtayaviziSTakriyAhetutvalakSaNaM kartRtvamiti-kriyAyAM svAtantryeNa vivakSito'rthaH kartA syAta, na tu pAratantryeNa, yathA rAmeNa bANena hato bAlItyatra rAmAbhinnakartRniSThavyApAraprayojyo yo vANaniSTho vyApArastajanyaM prANaviyogarUpaM yatphalaM tadAzrayo pAlIti bodhaH, atra rAmaH svavyApAre dhAtvarthapradhAnIbhUtavyApArAzrayatvalakSaNasvatantratvAtkartRsaMjJAM prApnoti, na tu pANaH, rAmavyApArAdhInavyApArAzrayatvena parata-tratvAt / ayambhAvaH-yadyapi pANo'pi hananakriyAyAM svatantra eva, phalajanakalyApArAzrayasvAt , tathApi yAvanna rAmasvavyApAra prayukte tAvanna bANo'pi svavyApAraNa hananakriyA pani samartha iti bANe svAtantryasya pArata-yasampRktatvena na kartRtvamityabhiprAyeNa svAtantryasyA'nyavyApArAnI navyApArAzrayatvalakSaNasya paryavasitArtharUpatayA vizeSaNamAha pAratacyAsapRti / na cA'nyavyApArAnadhIna0yApArAzrayasya svatantratve devadattena yajJadarAstaNDula pAca-- yatItyAdiNijantasthale prayojyakattadevadattavyApArasya yajJadattacyApArAdhInatvAttadAzrayasya deva- :, dattasya kartRtvaM na syAditi tRtIyAnupapattiriti vAcyaM, sarveSAM svaravalyApAre svatantratvasya / nirvivAdatvAt , na caivaM svasvavyApAra sarveSAM svatantratve prayojyaprayojakavyavahAro na syAditi - vAcyaM, prayojyakattadevadattaprathamavyApArasya prayojakartRyajJadattavyApArAdhInatvenoktavyavahArasya . devadattIyadvitIyAdivyApArANAM tu svAdhInatvena tatra svatantratvAkartRtvavyavahArasyApi copapatteriti dik / svAtantryaviziSTakriyAhetutvetyatra vaiziSTaya sAmAnAdhikaraNyana sambandhana bodhyam / ' sAdhakatamaM karaNaM kriyAsiddhau prakRSTopakAraka karaNasajhaM sthAdityataH "kriyAyAH pariniSpattiyadvayApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra, karaNa tattadA pRtam // 1 // " iti bhartRharikArikAvalAca pariSkRtakaraNatvalakSaNamAha-prakRSTopakArakatvamakArakavivakSAviSayakriyAsAdhakatamatvalakSaNamiti / vivakSAtaH kArikANi bhavantIti niyamAd rAmeNa vANena hato pAlItyatra cANavyApArasya yadA vivakSA syAtadA tasya vANasya karaNasajJA bhavati, yadA ca na syAttadA niryApArasAdhAraNyena tasya vANasya hetutvameva syAdityabhiprAyeNa vizepaNamAha-prakRSTopakArakatvaprakArakavivakSAviSayati / uktalakSaNasyoktavizeSaNamAtra-... paratve. nipAra hetubhUte . 5 idamasmin kArye prakaSTopakAraka" iti bhArAvirakSAviSas Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LatvAvivAhATIvivAda | vikSAviSayaneyAyAdhawtamakSaM vAgatam, vireSThatAvaovadharmakArajJAnananazajJAnaviSayavaivisivizaLyatAvaraNamAnALAmAvabatiyokSimithatae vArtha pratipAthituM rAjatADI kRvattazuddhapana samAsavidhAjazAstrAnanurahato hetuthabUta kSaNavArthatAmAM samAmilamenA vaM - khatve vArthabhupAvAdaiva pravRti vajatanya, tatra tAvatsalve sA, marmajAtu "" dhAto tirasAvAnivRtta vizeSyamAhAtAvatamati vizeSatAvava dharmavIjJAnatya namastApasa phAlAsthibhUtakSaNe tRtIyA, tatrokSapAtAmana vaivam, vizeSyataviSNavadharmastAparva, tambAra jJAna tapisoDanityAhAra tannanaLajJAnaM nAjJAnaM tabiyatve naTAyAM vartate, tApasoDyArijJAnavizeSyatA vacce vattApasarva tatsamAjAdhirANo thoDamAvasa kaTamAvataaitiyokitvipa tatra vartata ti ! tatta vyutpattivA "rUsthamUtakSA phatyane rUkSaNAviSAkRtIyAnuziSyate, rakSapAtva ja vyavartavatvam, tatha vizeSatAvacherUmAnAdhAraNAmAvatiyovim tavAzrayI dhamAM dvivigha viroSaNamukSagaDha, vidyamAna thAva vizeSaNa, thathA puruSADha vartamAnavicchena vidyamAna hAMtiH | vedanAnuM sad vyAvakRkSiNa yathA tApasa hAhAntarazanadAdrivam | vizeSAya lakhyo matavAhimi pratyAdhyate, vItyrthe vihitAnA pratyayAnAM vartamAnasambandhArthakatvAt , ato jaTAbhistApasa ityaadaapvighaninA sampalevalathA mahuvadhinAzAvRtIti, tri mUDhArthatA tApasamAtraya nadayA kamAna tandrazya vize thatAvachevAtA sinAdhiravAmApratiyogisanmava yuddham ! amAzaya- rUbhUta zakjhibavA brAsa, bArthe thampatya, prAptyarthakAd bhUdhAtoH kartari kta, lakSyateneneti lakSaNaM jJApaka, kiJciddharmaviziSTasya jJApaka varadAvatRtIyA, rathA nAmistapasa tyaviau, pradfpasarva dharma, te prApta tarkaviziSTaya tApasaya jJAvi nadI, taya tApasavAyayAta, radvAvAjhaTApAtIyA, naTAviSayavajJAnananyajJAnaviSayamUtatApasavAnitizayotha . - tatra jJAnAnyajJAna tIrtha, niSiviSasimbandhana nApArthaya miwtya jaze jJAnenyA, dvitIyajJAnajya 2 viSayasvanvijone tApasapahAthaja tApaNasnvaya hati brahantazuddhahena sAvadhAthazAsthAnanugrahata ruti | tra - varAyatRtIyA mavati tatra-"hALe kRtA vadu" ti pANinIyA " vAra tati jaividhA che chattene sarve samAsa mati, deva datakSane 2 viheitAvAskRtIyAyAlabAsa jhavajona sahana mati, tadvidhAtrAmAvatyirtha. brive dhati-tatra netyavinA, zudhaMdhAto haatyArUnatyanijo zuddhapayenaiva tvajyA- mahitatvena tannamiAhitavamAvAtrakamihira hRtyadhirahitasya " zaraLatala 9 ti, suvarabrasimparzaneneti tRtIyAnupa zaivecI- vAtzavaMdhrA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapArthavivaraNadArthadIpikA / -kattari niSpannasya zuddhapadasyaiva, kartRtvapratipAdanapratyalayena tenAbhihitasya kartRtvasya tRtIyAyA anabhi- . hitakartRtvakaraNatvArthasamudtAyAH,pratipAdayitumazakteH, na ca zuddhi nAdabhinnaiva kathaJcitsaiva dhAtunA zuddhi-kriyAtvena rUpeNa pratipAdyate, bhAvArthakapratyayena, tu svarUpatveneti bhAvArthanippannasya zuddhapadasya kartRtvAnabhidhAyakatvena. tRtIyA kartRtve upapanaiveti vAcyam , yathA hi zuddhikriyA kathaJcijJAnAdAbhinnA tathA - prAtikriyApIti tadabhinnAbhinnasya tadaminnatvamiti zuddhakriyA'bhinnajJAnA'bhinnAyAH prAmikriyAyAH zuddhakriyA'bhinnatvena zuddhikriyAkartRtvasya tRtIyayA pratipAdane pratikriyAkartRtvamapi tayA pratipAditamiti tatpratipAdakasyApnotItyAkhyAtasyAnupapattiH / na cApnotItyanenAtikriyAyA vizeSyatvena kartatvaM pratipAdyate, samyagdarzanazuddhamityanena ca zuddhikriyAyA vizeSaNatveneti nAnupapattiriti vAcyam, evaM 'sati caitreNa pacati caitra ityapi prayogaH syAt / na ca tatra karteka eveti tannirUpitavRttitvena kartRtvasya jJAne . toriti / nanUtadopadikarmakAnchudhdhAtoH katariktapratyayo na svIkriyate, ki bhAva, tathA ca kataranabhihitatvena samyagdarzanarUpakartRpadAtRtIyopapanaiva, yathA copapattistathA''zaya nirasyati-japa zuddhiriti / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH, zudhdhAtorbhAvArthe kRtpratyaye / -sati zuddhadhAtvartho bhAva iti tallakSaNAd ya eva zuddhirUpo'rthazzudhaMdhAtorasa eva kRdantazuddhapadastheti tasya zudhyAtvaryazuddhirUpasya . prAtipadikArthatvena nipAtAtiriktanAmArthadvayorabhedAtiriktarasambandho'vyutpanna iti niyamena jJAnarUpaprAtipadikArthe'bhedasambandhenaivA'nvayasambhavatIti pratipAdanIya shuddhijnyaanaadbhivetyutiH| , , . na coktavyutpattau kimpramANamiti bAdhya, bhedasaMsargAvacchinnanAmArthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNabhAvasyaiva pramANatvAt , ata eva rAjJaH puruSa ityatra bhedasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhau vizeSyatAsambandhena GaspratyayajanyopasthiteH kAraNatvA saMsargako bodho bhavati, na hi bhavati rAjA puruSa ityatra tAzo vodhaH / bhedasaMsargakavodhe uspratyayajanyopasthiteH kAraNIbhUtAyA atrA'bhAvAt / niSedhe hetumAha-yathA hItyAdi-tRtIyayeti / samyagdarzaneneti tRtIyayetyarthaH, tayA nRtIyayA / na cApnotIyAdinA'zaya taniSedhati evaM satItyAdinA / . .... - .catreNa pacati caitra ityapi prayoga yAditi patrakartRkapAkAnukUla kRtimA catra iti prayogArthaH / punarapyAzaGkate-na ca tatretyAdinA / tatra caitreNa pacati caitra ityatra / soyagata eveti caitreNetyanena svanirUpirAvRttitvasambandhana caitravizidhA kRtiriti jJAne saMta RtimAnuM vaiva kardhA jJAna saTTAtaneti jyAzrayatA maitrIvrata pati juvarya5. Hawa YatItyAkhyAtena kartRtvabhAnaM nopayuktamitibhAvaH / taniSedhe hetumAha- - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraurjAyadIpikA / phartRtvAzrayatayA so'pyavagata eveti na tatra kartRtvabhAnena kRtyam , prakRte tu zuddhikriyAkartRtva samyagda nagata zuddhajJAnAvAptikriyAkartRtva cAtmagatamityAzrayabhedAd dvivA kartRtvabhAna saprayojanameveti vAcyam , jJAnadarzanopayogalakSaNasyA''tmanaH samyagdarzanAbhedenAzrayabhedasyApyabhAvAt / yattu " prathamArthaH prakRtyarthavizeSaNavidhayA'nvayinI saMkhyaiva, ata eva yatra vizeSyavAcakasamAnavibhaktipadaM nipAtapadaM vA nAsti tatra prathamAntArthasya vizeSyamAsakasAmadhyabhAvAdasau mukhya vizeSyatayaiva bhAsate" iti gadAdharagranthapAlocanayA prathamAntArthamukhyavizeSyakazAiyodhAbhyupagantRRNA naiyAyikAnAM mate AkhyAtArthasya kartRtvasya prathamAntArthavizeSaNatayA dhAtvarthavizeSyatayA ca bhAnasyopapannatve'pi bhAvapradhAnamAkhyAtamiti gRtyanusArAd bhAva5jJAnadarzanApayogetyAdinA / ata eveti-prakRtyarthe vizeSaNavidhayA'nvayayogyAyAH saMkhyAyA eva prathamArthatvAdityarthaH / etena caitrAdInAmekatvamAtrabodhanAya tattAtparyeNa caitra iti vAkyAprathamAntArthacatramukhyavizeSyakaikatyaprakArakabodhasya lasatvena caitraH pacatItyAdAvapi. sati sambhave prathamAntArthasyaiva mukhyavizeSyatvamiti sUcitam / vizeSyavAcakasamAnavibhatikapadaM nipAta56 vA naa'stiiti| pIna ityatra nIla ityatra ca vizeSyavAcakasamAnavibhaktikapadaM nipAtapadaM vA nA'stIti yathAkramaM pIna evaM nIla eva ca mukhyavizeSyatayA prathamAvibhaktyarthaMkatvaJca vizeSaNatayA bhAsate, pInacaitra ityatra nIlo ghaTa ityatra ca nipAtapadAbhAve'pi pIna iti padasya nIla iti padasya ca samAnavibhaktikavizeSyavAcakaM yathAkrama caitra iti ghaTa iti ca padamastIti mukhyavizeSyatayA caitra evaM ghaTa eva ca bhAsate, tatra ca vizeSaNavidhayA yathAkramaM pIno nIlazca prathamArthakatvasaMkhyA ca bhAsate / caitro nAtItyatra vizeSyavAcakasamAnavibhaktikapadAbhAve'pi nAstIti nipatipadamastIti na caitro mukhyavizepyatayA bhAsate, kintu nAstipadabAcyo'bhAva eveti bhAvaH / bhAvapradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni nAmAnIti yAskavacanaM, tatra bhAvapradhAnamityasya ko'rthaH ? iti cet / vyApArapradhAnamityarthaH, " vyApArI bhAvanA saipo-pAdanA saiva ca kriyA" iti kauNDavacanAt, iti prAcInavaiyAkaraNA dIkSitAdaya evaM manyate / nAgezAstu bhAvapradhAnAbhityasya zuddhadhAtvarthoM bhAvo, dhAtvau~ phalavyApArAviti dhAtvarthapradhAnamityarthaH / kutracicchadaratnAdau kriyApradhAnamAkhyAtamiti dRzyate, tatra kriyAzabdasya karaNaM kriyA, kriyata iti ca kriyeti vyutpattedvadharthakatvam / tena kartRpratyayasthale vyApAramukhyavizeSyako bodho bhavati, karmapratyayasthale phalakhyavizeSyako bodho bhavati, tatra pramANaM " supa AtmanaH kyac" iti sUtrasya mAdhyameva, tatra hi iNyate putra iti vigrahe kyacpratyayo na bhavati, putramicchatIti vigraha kyacpratyayo bhavati, tatra kiM vinigamakamiti prazne satyuttarayati bhASyakAro bhinnArthatvAt , atrA''zakate kimatra bhinnArthatyaM ? samAdhatte, ekatra vyApAraH pradhAno'paratra ca phalaM pradhAnam , idameva minArthatva, vyApAramukhyavizeSyakabodhasvIkArAdeva pazya mRgo dhAvatItyAdau mRgakartRka dhAvanaM zikiyAyAM karma, pradhAnaM zikriyavatyAzayenA''ha-bhAvapradhAnamAkhyAtamiti smRtyanusA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAvivaraNo : tasya dhAtvarthaparaMtAmakhyuMtye prArthadhaiva prAdhAnya arthavyavacivupArnAM haiyALAnAM mate sarjanazuddhamidhyetrAnotIyatra 2 vasya triyAvizeSaLava mAnena novato pariti samAdhAna tapasamAdhAnameva, thatA "mAgharA ditrime". che ?-26 // kRti sUtraya "nayAH bApA . zaH sAdha" pharyAdrimArge cAlyAnacakri zrImayizovinopAdhyAH " mApa phakyA vinA ja varga zo ratiH prastuvantAtyAdinAM sa va trivADananyatvena, tenAlyAvastha "kriyA prAdhAnya, jamAva phati vaiyArmicAnA vIkSitAnAmAnta niraktaH" rUtyanAntavAsyAyuvatavimupa- varya, "gaMtra para mo dhAvalyamAdhyasiddhavAsthatvAnurodhena kriyAtradhAnamAthAtamiti vAsthAzrayathena vAlyAvastha kriyAmuvyavizeSya va zAtravadha" rUTyAdinA vaipAragamatamudrAvya "nanuM pannatAMtyaaiSeityAnzina tAravanDanapurahAra tahmapattItyA pAnazUlyanavAnuM, nayana, tItyA nArA tiyogI, nAnAtacchatatyAta jJAnAzraya hRcchAzraya phatyAcAra prathamanta dvArthavizebagva vadha thayaH phatyantarA nyAyamatamupAve "sadUSaNe vAha-vaiyAjharaLamUvaM / The nirdUSaLa kurma, syAdA haimabhUSaNam ? " phatyupatamiti saparzanaguniyatra chatvastha ziyAviravaLatve mAnotIyaMtra tasya civizeSyamitya kyAMyA nA syAdA dhanajJAnayorAbhanoDamembroDati tavakSayAMssjhayamevoDartIti vALu, tathA sati chavaikSaLavaNasya pAtatyAsaRtaravAta ca samavyAyAribhrAnta vyApArAnInaliyAnukUrukhyApArakSAya savamaNi sabhyane durdhaTamApavaeNta, cataH sa nazuddhatvaviziSTajJAnAvANijiyArAtmanaH sadhanananyamRddhi ti vyApArAmAve tavAtijJAnAvAritriyA prati vyApArasyAnupapannati tasya samamiAhata- : vivAha, 7 vAgnotIyAtinA pUrvAzaya thApnotItyAvyAtopatti chatAM, sAM vaivirAmaDijInA rasamamavatIti samAdhAna kRtaM tadravyasatameva timati, tatra detunAdavana phUTyAdrinA, phat sarva vAgye skImaLyati nag gugaLano mevavoththAntava gati nizcayananAgamana samAnene sAmevas vyavahAranayana meSyitIti zuddhiziyAtta saMparzana, yAmibiyAvA vASStyAyamevAk dhi svamAnaM mA tyeva, tAhi mAnotIti tivALItenA mAtAvArUpa sacInayAmamijatvArakUta rUMve tena ne zuddhavatsya mAvAtyayaniSpannavAnA itanAmatyanamihira samparzane tatkAla ratIpata pati pUrvottarAphrAM dahIed yodhyAzani ya kyAphrA phAtinA, na tyarU vAminAvavI . . - samamiTUitAvArazAntavyapArAdhInatAinudvyApArakSati . pa dvArA zuddhiviyA samiAhatA thA vAlibiyA tA zuddhiLiyAhAraliyA mirja thatA mAmalarNa tatvyApArAzayonyA yA zuddhiyiAM taddanuhavyApArakSAsvaityartha | nanva samamithyAtariyA paramAtmAM , tathApi tasya zuddhiAMbiyAM - prati vyApArAnapune e droNa ? phuTyuta zAyata sabhya varzane zuddhatvenyA che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsthArthavivaraNagUDhArthadIpikA' : 17 : kriyAkArakAntarasya vyApArAdhIna evaM samyagdarzanasya zuddhikiyAnukUlavyApAra ityabheda evAtmanaH kartRtvaM samyagdarzane, taceca zuddhayAptikartRtve'bhinnAzrayatvaM duSpariharam kiJcAtra samyagdarzanasya kartRtayA'nvaye zuddhapade pratyayasya kriyAsvarUpabhAvArthakatvaM nirarthakatvakalpaM kartRtvasya kRtimanvalakSaNasyAnupapattyA vyApAravizeSalakSaNaM gauNamevAzritaM syAdityAzrayatvalakSaNaM kartRtvaM jJAnagatameva ' zuS' dhAtUabheda evA''tmana iti / Atmano'bhede satyevetyarthaH / tattve ca zuddhayAptikartRtva itizuddhikriyAptikriyAkarbheda AtmanaH samyagdarzanarUpakartRbhinnakartRrUpatayA kArakAntaratvaprAptyA zuddhikriyAnukUlavyApArasyA''tikriyAkartrAtmavyApArAdhInatvena tadAzrayasya samyagdarzanasya khAtantryAbhAvAca lakSaNa kartRtvaM na sthAdityabhedapakSa eva svIkaraNIyaH, tatpakSasvIkAre coktasvAtantryalakSaNakartRtvasyopapannatve'vyApnotItyanenA''ptikriyAkartRtvasyaiva zuddhikriyAkartRtvasyApyabhihitatvena samyagdarzanena zuddhamityatra tRtIyA na syAdeva / samyagdarzanena zuddhamityatra tRtIyathA kartRtvAbhidhAne zuddhikriyayA sahAmedAdAptikriyAyAstatkartRtvasyApi tRtIyayA'bhihitatvAttadabhidhAyakasyA''pnotItyAkhyAtasyAnupapattirityubhayataH pAzArajjuriti bhAvaH / samyadarzanasya tRtIyArthena kartRtvarUpeNa zuddhikriyAyAmantraye " vyApAro bhAvanA saivo-tpAdanA seva ca kriyA / " iti mahAbhASyavacanAt kriyAbhAvayoraikyena zudhAtunaiva kriyAsvarUpabhAvArthasya labdhatvAt zudhyAtUttarabhAvArthapratyayo nirarthaka ityAzayakaM kiJcetyAdinA yaduktaM tanna yuktam, yataH kriyA dvividhA sAdhyAvasthApannA siddhAvasthApannA ca, yatra sAdhyA kriyAsti tatra pacati bhavati karotItyAdyukte na hi kriyA- parasyA''kAGkSA bhavati, kintu kiM pacati ? kiM bhavati - 1 kiM karoti ? ityAdirUpA kArakAntarasyaivAkAGkSA jAyate / yatra siddhA kriyA'sti tatra pAchinna bhinna ityAdyukte bhavatyabhUdbhaviSyatItyAdikriyAntarasyaivAkAGkSA jAyate, na tu kArakAntarasya, ityuktAkAGkSAnivRttaye bhavatItyAdikriyAdhyAhAraH karttavyaH, anyathA kriyAnvayitvaM kriyAjanakatvaM vA kArakatvamiti niyamAt pAka ityukte pIkarUpakartRkArakasyolakSaNaM kArakatvaM nAstIti tasya kArakatvameva na syAditi tasya kriyAnvayitvamavazyameva svIkAryam / tathA ca kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakarUpaM sAdhyatvaM kriyAntarAkAGkSItyApakatAvacchedakarUpaM siddhatvamiti paryavasannamiti vaiyAkaraNabhUSaNasAra uktaM koNDamaTTena / tathA coktobhayakriyayorbhedena pratIyamAnatvAt kevalena zudhAtunA sAdhyAvasthApannA kriyA pratipAdyate, taduttara kRtpratyayena tu siddhAvasthApanA kriyA pratipAdyata iti zughdhAtunA zuddhikriyArUpasAdhyakriyAyAH pratipAdane'pi siddhakriyApratipAdanArthaM zuzrUdhAtUtaraM bhAvArthapratyayo nyAyyaM evetyato dUpaNA paramAha kartRtvasya kRtimattvalakSaNasyetyAdi yathA ratho gacchati thato mavatIyAvAvacetanAvArthastha syasya ghaTasya ca kRtimaccAbhAvAtallakSaNaM kartutvaM na smbhvItyAzrayattvakSaLa goLameva tRtva tatra svIRtaM tathAstrArgI samyagdarzane timattvAmIvAt timattvavALuM muchyuM tuM maiM sammavatItyAzrayatvakSaLameva gauttutva svILAyAnAMta 3 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhAvavAvAjAtarapratyayatipAghamiti vArthavRtIvADatra zreyasI . va irrArthaDapi tRtIyA virahatAvAra samIte suvena tarthakya lakSya ne prAratayA mAna, vinu salamaryAva, tatyatra devAyAtana kRtenopasthitasya tvaca mAstava mAnamiti zuddhibiyADaDIne pUrvIyuyADameDaminnAzayatveDapi vokSakhyamayeti ja motIcI nAnupAriti, tapa = vinAsa; samAsAvi dayo samAnArthavAnubena samaridhaTAkSarzanaHsya lakhyanakartutva pArtharatAvA virAmavumanI vAta, ra ja nipAtAtiriphrenamArtha mesarvAsandhinA jJAnavaiva zuddhayAzrayasvAdatameva zuddhiArca sudhAtUrabIyAtipAdya cAta, tu samyaharzanaSatAmati tatra sarphIllAmAM vAyu tRtIyAna svAti mAvA "zrutAnumita grutalo * thavAna" ti parimApAvana bhutanAnya samati saranAya na maratIti sana- suniyatra vRtavANA sulatyenAnumitatA taDhIya yAtrutana tene sahAya - zuddhapArthiya ne sanmavAta, vanatityatrASSdhyAtatirthe na zrutina , rutyasthA naya- 1 supAvati, tathA vAhUmAyA saMsamavava vavazya sarjanazumitvatra mAna, yAyatra tu tivarcana thretaya prAtane mAna martavyAyAbheDabanAsuspaSTa va meDha phatyAzaya pratilipati-dhavapi tvArthaDapa turtA yAyA hatyAnA pratikSepa hetumA-nAvavAno samAnArvajatvAnurodheno-i , vRjyAramA yAni pahAne yAdazAni tAdarazAsthaLe pahAni vihe citAne tAnIye samAnArthavAnurodhanelyA thayenmAro- viSya mAtArambhavadhavAnAmasamosAvAyAM yAdazAni pa itAdazahajALa tevAM zrI vAkya, vidyArthInusAreva yartha lakhyate, va sanyanena zuddhamitra saivika vigraha saMkhyatvanazuddhAmiti ra vRtti tatra 2 yAdazA vihe huM tAdazAvi vRttAvapati vigrahe saddInaneti parva samparzanArdutvA - jaimiti vRttAvAra sarzanavavuM tAdazAvi khyAti taddanurodheti ! zavarAmapu manIyAviti ' cAtIyatrA sLyAMtatipAghasya tivarcasva hatRtvasya bahAratayA yathA mAna tathA samAyasanyarzanapasya RkSAyA samparzanAryaratnAva samApi . prAratavaiva mAnamiti vehalakhyAmAvAtsamparzanAvAva tvaca DhakSAyA tabdhatvAdya yAnotIyArAtativaryana punaH vAvamadhAna tar vyarthava pratimAstati pUvo thA , zAnotyanupatti sA tahevati mA | ra = nipanAMtiri nAmarthayorame . sanvanyAtirisanvanTenanvayovyutpanna jJAti-navyutpannau nimiti ve, 3khyate, satya pahAthapasthitiyo tAjJAnAdripALavAre rAnAM pujya, mUtAM gheTa tyAdrivAsayAt svatvasAvadhena naviziSTa puruSa, sAdheyavasAndhana mUtazizo kaMTa' tyAvidhAmAva pava pramANe karUnyu nipAtAtirita viroSaNAhU paDho thato na Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArthavivaraNapUDhArthIpikA | viyoDakyutpanna ti saranardU nAmAnce tasya nirUpatnasakvandhana zuddhapArze zuddhikriyAyAmanvayAyona sananiSThadretAnivArya zuddhapArthe suddhAvanAnvenuM voyacaiva sanapatAvastha vIjaLatiyA samAvigrahavAyo samAnArthatvAsabhaMva ti vAvyam ! samAvigrahavAkyo samAnAratvamasyupAcchadvirtipAtAtirijInAmarthayoramenaivAnvaya hRti niyamasyAnAvALuM sacavanarAvarthastha sa nAtR vasya nirUpavatayA zuddhavizvaye kSamAvAta, na joniyamAnabIjA vimarthastha saMtava mAnamiyarUpamanvanAM nAnAM matavAnumotirmavati, tathA 2 saddhanapajvaca sanastRtvaritApi navayI, lacchaWAryApi sanasya niSThachuMtAnivasajaeNna zuddhaparArthe suddhAvavyasanmavAhiti vAge, tathA sati bApnotIyatrApi vastRtvaya saMtava mAnenosTalabdha tathAkhamAvAt aa ya "samartha pavidhiH " phati sUtre tyatra nabaLe meve varasya dhabratiyojitvAdhene mevalya ra paTe vapasanvajonAnvayepi mukhaM candra ityatra cevArthasAdRzye svapratiyogikatvasambandhena candrasya mukhe svarUpasambandhena sAdarAjya pAMDapi kSatiH | nititirikSeti niverAmAve tu nabiyorapi nAmavA tarthI vA mevAno ne sthAiita mAvA | anvaye vyutpanna kRti-zatra sAkSahiti vizepaLIyam, nyathA rA pu5 phatyAto vimArcasvavaMdvArA rApanA kAryaya puruSahapanAmAeMDatvayADanupattisthAiita | samAnArthavAtamava suni-vigrahavA tRtIyArthI vargananiSTha vaya nihAsakvandhana zuddhatA zuddhiziyAyAma, samAsavAye tu lakSaNathI sanmAnapAtheya sarjananirNatvanirUpavAsaMsoLa zupArthe subrayiAyAmanvaya phalyumayatra ramAnArthAtvAmiva tyaya ! niyamana regeni saMsatAvAdrimI rAjJA puruSa phatyA nihAnAmarthikya rAjJa: puruSa nAmArthe. puruSe svavALamesaMgAthArAviti mAvAzatha sarva paddhavidhiritravidhIyata uti vidhiH nidhana, tasya pachaentana pazabdena sada samAsA, pasya vidhi paddhavidhiH samarthavisya samatothai, tathA pasanvandhI vidhi maryAzrito mavatItyartha che sAma vighaM, uM vekSAuM dvitIyamavarSa, vigrahavA vaiyAvaraNamate taiyAyamte ca tattatpadAnAM pRthakzatyaiva tattadarthopasthitirbhavati, samAse tu vaiyAkaraNamate smaasghttvataravAnAM chorA lattapahitine mavati dhitu samudrAyazacaiva vizirAthayitirmavati "saMdarya samartha " hati madhyAva, tathA vizeSAviroSamAvAvamAheryoparitiSanAvasRkSanA vacchinnazamiphavAparyavasAnanevAImAvahAmatra sAmarthya mRte, na tu gyArthInAM vAnAM chuparittinanakSamAM nilanikamAvApanavi to zAyonAkSazajihavArthaparyavasAna vyavekSAhAM sAma, ravAhitivAta , zani samudAjazAyarIti zArtikoSasamAsAnAdyAdhAtAzravRtti zvezamAvavuM sAmarthya, ata uva 2napurUSa tyAsamAse vArtho pazi Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaravAvivAIipikAM | sAmartha = niRnipajamavApannaviSayatArAvo konaphrAzAtvahRpajyAtma pauvAti, zistu dharmAchinnamisyAthamAvAtmakrameva hadhu bhUmiti samAse zanivamasyu- - pAntacetyayuganUgA vaiyAvarakhAnAmata samAnaruddhamiti samAsaya jIva sa niSTakatanimazuddhivAyA pratipAdana ta AratayA mAsamAnI jIMtraya vidheyatve, chederavidheyopasthityAtmapRthaypasthitirUpodravidheyamAvamAsarca detoramAvAta, gata 4 "vat tuM prathama mekSa " phatra vaSavireTamakSAcana ne prAthastha vina, kintu prAthaviziSTa makSAntAveti mImAMlAsiddhAntA, gAtatyatra 7 ovasya vidheyamevamAsohetulakUmavAdive tvamiti vokSakhyahmavAnna tvArthatve tRtIyAyA bAnotaratyakSyAvRtvamiti, tAvanupAtram, yataH niSAdrasthapati thAnaviyatra tapuruSe kSaNI samayAnjarmadhAraya samAsamavuvAcchato mIrAsabhya samAre za byurAma pava, anyathA niSAvAminaWpa dhAravacceva nivAsasvasthita tapupUjya zAreveti mavAmA "na strI madhIyAtA" phati niSiddha vedAdhyayanaksa vAnanAnu , saddhAiivazeSaNAyata saddasya rAvapuruSa phatyAtriko na mavati, vaDA pAnA:neti nA padArthoneti vyutpatti, titiArtha thanameva savizeSAnAM vRttine vRttI ja virodhAyamI neti, devadrattasya muramiyAhau nityasAlavAva muhatvahare pArthe hezeSya gaya ti yajJa samaristha vyakSiAvAno naithilya samAre na zIju, rAvapula phatyA rAnavavasya pAnasarvAnvini phAryava jAna svAminaH puruSa rUti vadhA, te ghava rAjJA vavArthAtvAna tatra ddhacetyAddhivize vaLAvyA, saviropAnAM vRttine vRttasya ja viSayono netyutte navA yunarAma niraryuM tyAvAvivazAntayuddhayoyApati, kSaLavowAryatA "karthanAmazrayo" ti nyAye- nevAlInA yohiti, taja, samAse zayaname viziSTayArthavattAmAvAn kAtivijA ja dityazinASS6-yavapi samartha pavitarityAvi ! zAMtivizeSAviSyamAvAnAnnatya, minapaDhAhiti roDa, sya ja pracayuvasthitAnvaya | samAse zamyunimAdeva "valatuM bamaNa" ti vAkyAyAvizimalAluderona bAya svastha vidhAna tathA sati samudAyazaktine siddhayeta, udyavidheyamAnAvaye pRthaypaciniyAmadhena bAthajyasya pRya zavopasthitatvAva, dhi samuhAzittamaRtya prAtharyozimalA-tara vidhAnamiyAza nAda-ra ityAddhi ! tusaddhAvAvatigAnotIsthaasdhyAtatipova tvaya pRpuSasthitiSahetusaddhAvAdriya anyathArANe zApu mAvatarUpe samuMdrA rAjyapAchalA sahAravAmA ina nAgu karnala saranAmasuvatamApatheni-mAvAnivAsthapattei vAhiti vAdhe rmadhAraya samAse te nivAsthAnI sthapatipiti vighaNe nipAna rahRAvajonogataM pati dvAminuM yAnahitya ! " rinDa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthavigaDhavIpikA ! : 2 dhana karmadhAraya sakrovanamanutimApata vastra viSaH prathamakSa yatra mAladhaTAImapavAmAagrastha pRthaypasthiyamAvarmalitoH samAveDapi vidheyaa tat "vAre maM imAjo, viSA, zakyate muLaH | gamANe tu vicinta, voDakhecanataH II ? " ti vavanAmakSa zeva vahu-rniyA vyAMsudhI dhAno pitA rogathAnIvara vRtA za" rUti vanati , "nivAra mega, cAhe dhIvarAta" ti netinI rAva nivADhavA vize paratvena tara "ra strI drau ghenathI tAma" phiti vehavAna vedAdhyayanasya niddhine yAnane niSiddha, nivAsthati yAnaviti vevAyena thAnanuM ja vihitaniti tatyAnupasthA tarASasuthanapaddha nivAravarti vAhiti vevAvihitApiyuvevAtirijAghavanavana sAvanamAvastha, tenaiva ja niSAdrazya vizeSatA prApta dhyayana bhinnAdhyayananiSedhaH zUdrAntarasya caa'dhyynmaatrnissedhssiddhytiityuktvedvaakyyoshcritArthatA kartavya tarapuru tu nivAhanAM tipiti vigrahaivApe nivAdrapArtha mevalanDajenaiva sthapatipavArthathe te brAhmakSatriyApi nivAsaqdhisthAtitvasammana tasyA vALopayuvAnanivedhAmeaovAne vayavameva pratimatiti mAvA pava-3yujyA samAsa zamA li rA yavidheyavaMtavitikathanamala mit vAye prathamamakSa kRti sanasavATavAthamina bAthastha malAnanyamanosthitino minAkA upasthitiH zAve tayAM mAnuM tatvayonijIyAsavegapi prAyamyasya yana malAmuddizya vidheyavaM tahitya | tahityasyAnusanhAnavastragdhaviziSTavityananA sambanyA che te ji vAkyo prAptadhAte jaLa, thayAraiva yugamAnapatramAM vina DAM malayatIti vAkyAntaregAMvrata rAmakSapAtAvavaLei . hA hutAzakadravyavizeSatAM, thanamAnapazcana vanamAnaH pazcamo veSa atvikuM te janamAnasamA tathA veDAM thanamAna vinA hovrudvAtAvaranAmAnautvArI malayatyutvArtha ane mu-kAzanaM vaSasanvayeti vidhAtuM ja zakyate, thatAthA vidhAne prAyanichavidheyatAniRpitamalAniSThoddetA ho to, cAra varSa lakhyatvaniSThAdheiyatAnirUpitamakSaNanikodrayatA vadha vAkyAtA, tathA rasAlarayA va paraspanihALyaniSamAvAnApannavatAvavo nanakSaNo vAyamevatoSA svA, tamivazuvidhAne maratyeva, mavalyANavidhAnaMyatAne guNaviziSTha, vAyAcrAbAsaNamapUrvavaM varSa vidheyate talAzane muLasaMvaciMtApUrvavarmavidhAne vizeSaLatayAne muLayAga vidhAnA, tavA-larrete tu vAkya rAvabApsanAdhipate punarvadavoDa muLA pazcayanatatAvamuLaviziSThApUrvavidhAnAmayito vidheyo, yathA vattuM bayamamala tvacaiva yA janamAnapadmamA trine DhAM makSacantIti vavanabrAMsamakSaNAnuvAna 1 vaSadUrvasambandhAthI vidhAna, vi valamnaviziSTa prAthaviziSTamAra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA : 22 , tavIrNaviraLatAthI vaSavRkSadha probdha 6 vidhAne vAyamevAnisTara varjarijhamakSa prAthavidhAnanuM tAdAmaikSaLasyAbAvAvAnuna 1 satItvanusAnachaviTivi, va. pRdhunupasthitimmana sarjanani zudrakriyA vakSya samAlanivipativacadhAnyataH pratyemAvAdiyatvaca sanmaveno khyAvihArbortAitrayAyukatapaNe duradaravA samAsArAtaveDacaivasvAmIvAta nAmasattAyA mA tattamavidhimAyanupariti, tatta, rima | | 0 caiva namInamAM sani hAM mahiti zutipratipAdyamavarSA vighAnayuirIbiyate tavA viziSTa mahinA vapajhUlakhyAbAthI malabA tarIkhevAyata va vidhI tavAnI viziSTa nirNavithatA vAva zAthe dati ja vAkyameva, tathA vAjIvavinAtmakSa cutamAnapatramAM Rtvina DhAM malayAti vavanabAsamataLa, valasa vanyanimiyavidhAne vAjyamevapattikAM parva mavati, varSAviziSTamakSaNamudirava prAyampharva vidhAnaM tu na samavati, yo veva pramANe prApta tavaivaraviM mati, vanamAnAmAM vinatAM maphatyanena yajJamAnasahitatvavatuM yaza maphaLameva bAd, na tu varSAviziSTamAM, tathA vAjhAvAttalyodevatvAsammavArathi, , grAmyavidhAna = sanmavartasyAvAnu sthAnavAddho va peviziSTabAyariNAravidhi, taLAva pANAnuvAna samasaTathamavAtRpAcita levaDa bAthapayAgadheyava ivazva-kavi pRthAnupasiMtatvAryavAgavidheyaviMgavonavaM na tu samAlavapavicitatvati vyavasthita ra | sahanazuddhAti, samAsAnavipatipAghasyA saLaMvananizuddhigirviya pRthapasthitimmanAviyatvaborniyA anya bIjovAkiyava sammaveno lakhyAmmAvAvAnoyuvAniyarcA samAre rAjayananyuSyavAnAmAvena vI kAtipasaMjJA sthAti vidhutpatti sthAhityaviyA gamatavaCnAvAzva nniti zaryava6tu pratyayaH kAtipazin ! -- phAti pUrvagvavidhayodhananavavamavandra, hitamAtA4 -2-26 ! phatyuttara dhArthImAna biyone prasiddhatvarthiva nAmAvatuM 1 prayakAryAnAM pAnArthI paricAtinanAtkAmiyANAmarthana kheM haiyAra aurUpAtaM toravAnaiyaniSkulAne, vivRttimaviSayakatIviSayatvamevArya namastupA te, AdhavA tatya naivuM samana, vRttimAn zamphagAvataravAnuM rAmaviSaya ' pratItI rAmapArthayASyagraMza thaH chindusta, rASaTaadgvalaya vA pratItivi-yatve rAmazagapati tasArthavazvam, vimanvembavi zahevu #mana #rtavya samAca Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivasUryatI pA* I : : " ,, viSayapratIviSaya vrukSamasyAthaivattvakSya taMtra sammavena nAmasannAsamavAt, maiM caiva gauravam, ananhAnA samAyAnAM pratye meivattvanA kSayA vekSA sAmarthya " samayaiH pavidhi: " tisUtrApekSitatvakSyo yaMtra vasyuM nAmasAnimittavaya 2 jyane gauravAmAMvAviti vic| nAkhIyatRtIyA , tattva zuddhi prAMta banneM sarUnzanadhyamimata, zuddhajJAna prati vA, nAvaH pakSa:, vedAAitamApanovAvijJaLAyA zuddhau zuddhivasya saena tasyAtipraatA .savarzanananyatAnava chevatvAt nAve dvitIyaH, 'nIbaddhatvanI chetaratsAveya zuddhajJAnAvinyatattanuAMiijotpAnasAma grIsanu yaprayojyAbena vamayonasAmagrIprayonyatattadvAAiaitattvakSabena vArthasamAnasiddhattvanA jJajJiyAtata satInananyatAvavuvAsakSmavAta, vizva yuddhajJAnavasya sabhya varzanananyatadvAne cArvAha pAne tAvantu sarve vRttivRtti phAMta tAvAyA na vattattamAsAviSaciA pratIti, vittvavicitra, tatvaviSayattva tatttamAte vartata phAMta tatrAkhyarthavayaM susajJatmeveti nAmasaMjJA sthaadevetyaashyenaa''h-vRttimdvissykprtiityvissytvlkssnnsyaangjaivavaceAvi | nyatAdazArthavanyasvIAre vRttivAna yAni yAne pAne taMtra taMtra' sarvatrArthavattva svAttavA rAnapuruSa visamAse rAnapavAvAne nAmastyAvRttiH, tathA 2 sAMta tasmAdibhakSuttisyAvitti cet, 7, "yavasiDhuMmudrAyAsAdvIyasa AMta nyAyamUhavRdhdha yAyAtsamavayAdeva vidyutpattimaeNrthAta, na tyavayavAta, yathA pAtALamASTamadre varSonAmacaMttva dhAMvezandradhadhAyuttaramati vimapurAttAzaya vRkSAvaLa nyAyana samA hetuM tathAstrArgI rAnapUte caitrasvepa na vijJatayuvatti, uttpanyAyAviti mAtra 1 rAjJaH puruSa tyAnuM vigrahasthare ranikSya rA'vAvacchine puruSavaSya puruSavAvAjIne zAMttaAcAronavIjatA, tayeva samAsaDabAnapuAvitastattvave niAde nyAyamate nAgAra zajilpanA, vaicAraNamate haiM samAse zayanyuSAne yAvatsecAna pAni sattapavasaMyogamavatyuMna tAvarvyAdhisaMkhyatayAgnantAnAM samAtAnAM pratye miminnatti japyAM che. sthAhiti gaurava tarIte smAta, nyAyamate = hArvAmAMta hAyavatanajena niniSamAvApaviSayatA zAodhAyonA zatvavyayezAtma sAmarthe " samarthaH pavidhi che kRti RRsiddhatvamasyulpajyuM, maiM stradharmAvajIbhazAntamattvo mAvAmasAmarthya, pauvAMtasanmAna paddhativandhavaMtjhA, munIyA samAse zakttiLAnyataravattvakSaLasvArthyavavasva mucyasya vAdhena goLamUta vRttima viSayAtItyaviSayakSaLacavavuM taMtra nAmasaMjJAnimittattva dha mistyAyenAe~nantAnAM samaoNsaoNnaoNmityAvi sabhya vAnajha nyatAnava chevatva niti anyanItigata dharmasaMvA chetamiti niyamAhiti mAvA ! saptaneineyaMtra pArthe tRtIyAvIvAre baLatvasya niSpavasantraspena rAjajJAne casvIrIyA smRti, tathA sUti tasya vyapekSAtmajJAnava vena sabhyatInarena samAse nRte vimachI nRte sampandanazuddhajJAnamiti yogAviyA vetyAzayanA-ci zuddhajJAnatvastheti | Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAdhavA (vArthI pijhA tAva cheH tava sabhyanajharaLawtvAtAvajIMjavamutimiti sadhanazuddhajJAnamiti svAta, tu sAMvarInazuddha jJAnamiti, vizva vivaphATatasya jaLavirya pUrvamupatisya rasajJAvividha sUtrApekSitaDapa zAnavo vikSA prAyoDamAnAnyadeve krizcidravya, tA 7 vyApAravatsAraNatvam, taya saMta pi krizvivyApAravata purva raLatve caitre pati mitya pravAH cAtu, cata purva vyApArAdhInavyApAravAraNamapi na hatuM, ceSTAdvirUpa ti- . pApArAdhInatvenIyAsaphUsya tAvasthAtu, svaminnatvaca viroSaLalaeNDa baeNve pAkiyA vaitraNa jaSThAvinA mitreba tuSAhibakSepena nanyate tatra caitra maitrAdhiH patatita trI,maitra arthe punatyapi cAtuM, ataH mannamamavAtahu~khyApArAnivyApAravatsAraNavuM tadviti vAivyam, pavanna chidrAsiyAta pUrva paravAnAmi zuddharAnAjUrva sanyanakSya samApata, na naita cupa rAjya, amisanasya jJAnAnantAvAtmAmanAmyumiti / nAya zuddhamiti dvitIyapakSe vaturthI "tA | 2 / 2 3 4 5 " ti sUtravihitA bhUpAya hArvityArAvivAtra samanveta, na tu zivAnanyabhAtiyA rachaviSayavairyavAnnanumAsAdhAraNa saMjJAvivighAchUtrAhita pati niyAsiddha praznopArijana vidyate tAraNa zuM dhyArthiva "sAdhavata gam" -ra-raka . rUti mUtrAzekSitatvegatharca | prArazcAtra jApAna para vinipattivarNAm thatA thavuM "zivAyA pariniSpatti-cApArAnacram | vivastha thavA patra, ra La vattA navRtam | { " kRti vApattikSAmAM sajUchate ! trastumaitra : joke vartama svAhiti-3yoe varaNanAgamata,vazitva caitramaitrayodaviriAti tristaramAvAya, svaM jAuM tabiM caitrastaramAvAva porakAbaso vadhyA vamanasamavyAyAdhu ra vana paDhi pRAte tuvAlA takrisamamiti dhartA maitro, na tu maitra, tattvavyApArAdhInavyApAravAravaM tuve nAgari . tharva tha iva aa ta taddhinarAmiAhatA vArtA maitraka vyApArAdhInavyApAravAragarva che nAgati nAyabasa phati mAvaH mumasAjAraziyAkhyAnvita nayA nivakULawvAnImati vathA vaiao levA mAM vAtatyatra dAnavAyarma tatsaviniSTha ratAnirUpitadevadattanidhizetAna yAhana pAnasaDUbdhI vevadratta mavavityA rogamAya, tokhyatve tevadratte vartata kRti tatra sambAnatva, vadhAryo muhya vasvanivRttipUrva paravatti pamukyo , mukhyiAya padAM vAtatyatra moLA, kAmAvAhiti, karUkSaNadhAsvAmitvasupavilAyAM suyo, vyavasavavalAyAM mArAthI tachamAM sutra paryavasamiziphrAyAM taya parivAthaMAda-triyAgamAnitayA richAviyatvaparyavasati paryan ! tasya naive sajana, kriyA hAnayiA. tAnya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttvaavivrnnpuuddhaarthdiipikaa| 25. kriyAkarmasambandhitayA karbabhipretatvalakSaNasampradAnatvamarthamupAdAya prvRtt| sampradAnacaturthI, tasyAH samAsavidhAyakazAstrA'viSayatvena prakRtAnuguNyAmAvAt, samabhivyAhatapadArthe' tAdarthyavivakSAyA tahAcakAcaturthItyarthe uttasUtrasya tAtparyam, tatra tAdarthya sa evArthaH prayojanamasya tatvamiti niruktyA tatprayojanakatvaM, tacca tadicchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvaM, tatra tecchadArthasya prakRtilasyatvena- na pratyayArthe pravezaH, evaJca yUpecchAdhInecchAviSayatakSaNAdirUpavyApAravattvaM yathA dAruNaH, tathA samyagdarzanecchAdhIne:cchAvipayazuddhivyApAravatvaM zuddhajJAnasyeti kRtvA tAdaya'matropapAcetApi, parantu " caturthI prakRtyA // 3 // .11 70 // " iti samAsavidhAyakasUtre " prakRtiH pariNAmikAraNam, caturthyantamarthAdvivativAci nAma prakRtivAcinA nAnA saha samasyate tatpuruSazca samAso bhavati" iti vivRtimupara cayatA suurigousUtraNa samAse prakRttivAra mAvasya niyAmawvadyAnumatanayA zuddhAtya muLavAvina sabhyanopA- dAnatAnavacchedakazuddhatvapravRttinimitakasya prakRtivAcinAmasvAbhAvena tena saha tatpadArthanirUpitopAdeyatAnavacchedakasamyagdarzanatvAvacchinnavAcisamyagdarzanapadasyoktasUtravihitasamAsAsa bhavato'sAdhutvaM syAt, zuddhajJAna sarjanAtmanAM pariNamata rUtyumamALe zuddhajJAnavacevopAvAnatAve che vena tatvacchinnaavodhn zuddhajJAnena saha samAsasambhave'pi samyagdarzanazuddhajJAnamiti syAt, na tu samyagdarzanazuddhamiti, etena ArAmagRhAzvavAsAdAviva caturthIti yogavibhAgena samAsopapAdanaprakriyA'pi zAbdikAnAM vyAkhyAtA, gRhatvadhAsatvAderiva zuddhajJAnatvasyoktadizA'nvayitAvacchedakasyAt, arthabAdhastu 'caturthI pakSe jAgartheva, sati hi sanyAdarzane jJAnaM zuddhaM bhavati, na tu yUpAt pUrva dAruNa iva samyagdarzasvasvatvanivRttipUrvakapara svatvotpattilakSaNaM tadbhAgitayA gosambaddho devadatto bhavasvityAkArakachAyAMzcaitrarUpakagatAyA vizeSyatvAkhyaviSayatvaM devadatta vartata iti bhAvaH / yUpAdhAtmanA dAvAdi . pariNamamAnaM pAdaH prakRtitvena vijJAyata iti tadvAcidAranAmnA 'saha vikRtivAciyUpanAma samasyate, prakRte tu naivaM samyagdarzanasya zuddhaM prakRtitvena vijJAyate, tasya guNatvAt , guNasya ca prakRtitvAbhAvAt , zuddhasya prakRtirUpatvAmAna na tadvikRtitvaM samyagdarzanasyeti tayonIpAdAnopAdeyamAvalakSaNaprakRtivikRtibhAva iti zuddhapadasya prakRtivAcinAsatyAbhAvena tena saha samyagdarzanapadaM vikRtivAci neti na tatsamasyata iti samyagdarzanazuddhamiti prayogasyADa'sAdhutvaM syAdityAzayenA''ha-parantpityAdi / pariNAmikAraNamiti-upAdAna kAraNamityarthaH / prakRtivikArabhAvastheti-upAdAnopAdeyabhAvasyetyarthaH / prakRtipikRtibhAvAmAve'pi caturthIti yogavibhAgenA''rAmAya gRhamazvAya dhAsa ityAdyarthe ArAmagRhamazvaghAsa ityAdisamAsavatprakRte'pi samAsa iti kepAzcicchAdikAnAM matamupadaya niraspati-etena ArAmati / eteneti vyAkhyAtetyanenA'nvayaH, vyAkhyAtatyasya nirastetyarthaH / nirasane hetumAha / 'gRhatvadhAsatvAderiveti gRhasyA''rAmanimittatvamazvanimittatvaM ca dhAsasyeva zuddhajJAnasyaiva samyagdarzananimittatvamiti tenaiva * saha samAse samyagdarzanazuddhajJAnamityeva prayogaH syAt, na tu samyagdarzana, jJAnamiti bhAvaH / arthavAdhavAha-sati hI padinA / tathA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 26 'tatvArthavivaraNadArthadIpikA nAtpUrva zuddhaM jJAnam, tathA sati dANasAkSAdyapakAryAsamarthatyena yUparapeNa pariNamanasyAvazyakatve'pi / zuddhajJAnasya svato mokSAdikAryakAritvasya kevalini haptayA tadrUpeNa pariNamanasyAsAmaJjasya syAditi / dvitIyapakSo'pi na vidvajjanacetazcamatkArI / samyagdarzanAcchuddhamiti tRtIye paJcamIyam " guNAdastriyAM .. na vA // 2 / 2 / 77 // " iti sUtravihitA hetutvamarthamupAdAya pravRttetyabhyupagantavyam, tatrAnyathA- ... siddhizUnyatve sati kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedana kAryasamAnAdhikaraNAtyantAmavipratiyogitAnavacchedakadharmavatvalakSaNaM hetutvaM svayaMsa yuddhAdau vyatirekanyabhicArataH samyagdarzanasya zuzAnaM prati vaktumazakyamityarthavAdhaH // paJcabhI bhayAcaH // 3 // 1 // 73 // ityanenAkRtigaNe bhayAdau zuddhapadasya, pA6kalpanayA pANinIyasammatapaJcamIti yogavibhAgasamAzrayaNena voktasamAsasyopapattAvapi tRtIyApakSoktadizA zuddhitvasya kAryatAnapacchedakatvena zuddhajJAnatvasyaiva samyagdarzanakAryatAvacchedakApasya vaktavyatayA sabhyagdarzanazuddhajJAnamityasyaivApattizca / caturthIpakSoktadopakavalito nimittasaptamImavalavya pravRttaH samyagdarzane zuddhamiti turthapakSo'pyalAnaka eveti / atra brUmaH // samyagdarzanena zuddhamiti pakSe tRtIyAyAH kartRtvArtha- . sati-zuddhajJAnasya samyagdarzanapUrvatvAbhyupagame / tadrUpeNa samyagdarzanarUpeNa / guNAdastriyAM na vA // 2 / 2 / 77 // iti-astriyAM vartamAnAddhetubhUtaguNavAcino gauNAnAmnaHpaJcamI cA bhavatItyarthaH / vyatireka-yabhicArata iti-adhigamasamyagdarzanarUpakAraNAbhAve'pi zuddhajJAnarUpakAryasajhAvAditi bhAvaH / paJcamI bhayAthaiH // 3 / 1173 // iti / / paJcamyantaM nAma bhayAdhainAmabhisaha samasyate, tatpuruSazca samAso bhavati, bhayAdirAkRtigaNa ityarthaH / paJcamI bhayena / / 2 / 1 / 37 // iti pANinIyasUtre yogo vibhajyate, paJca- / . mItyeko yogaH, bhayenetyapaH / tatra pUrvayogasya susupetyata: supetyanuvartanAtpazcanyAta suvona saha samasyata ityarthaH / uttarayogasya ca pUrvayogAtpaJcamItyanuvartanAtpaJcamyantaM bhayena suba tena samasyata ityarthaH / tatrA''dhapakSamAzrityA''ha-pANinIyasammatapaJcamIti yoga vibhAgasamAzrayaNeneti / "nimittAtkarmayoge" iti vAtikana nimittayoge saptamI / bhavati / yathA-" carmaNi dvIpinaM hAta, dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarI hari, sIni puSkalako hataH // 1 // " ityAdI " hato" ityanena pANinIyasUtreNa hetvartha tRtIyA prAptA, .. tAM vAdhiyoktavAtikana nimittayoge saptamI bhavati / evaM prakRte'pi samyagdarzanazuddhaM jJAna mityA nimittayoge saptamIti yaH pakSastannirAkaraNAyA''ha-caturthIpakSo doSakavalita ityaadi| akarmakAyacyAtorna kartari pratyayo, yena tenaiva kartRtvasyA'bhihitatvena sabhyagdarzaneneti tRtIyA nopapadheta, kinrava taNyayatvena zudhaMcyAtorasakarmakatvAt karmaNi pratyaye - karturanabhihitatvena kartari tRtIyopapadyata eva / antarbhAvitaNyarthatpAdeva bhUlaTIkAyAM sa thupA- ' yairAtmAnaM zodhayatIti prayoga upapadyate ityuktam , anyathA zudhaMdhAtora karmakatvAdAsmAnaM zodhayatItivacana virudhyeteti tRtIthApakSe na ko'pi-kSepa ityAzayena -samAdhatte-atra bUma-samyAdarzanena shuddhmityaadi| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNadAcavIpi ? [; ra7 veDantarmutakhyarthakSaNivarya zuddhapadasya zodhanatriyAIve navatoSALAmavA, tathA hi zodhanasiyAcAM saratana , gANiniyAmAM vAtmanaH jae nevAnImamevavazvanAmiti samparzanagumityanAsiriyAvasyAnamahitatvena tatvatipAvasthAnAMtIya yuvataryuM, tata pava ja tanvayaMtipAya ca rati nirdezacAkhavakhyatvam, tena aa sanizuddhajJAnAvasthAnuyAyina AtmanaH padmatiSatitamavati, vastra "AtmA hi samparzanI kimiva vaicchatAmanyA jJAnAvasthAmAnotIti, sa hupArAtmakri zodhayatIti " TImaruddhavanamupAdyate, saddhinavAtevAtmA jJAna zodhatIti sabhyatana prAdhAnyavivekSaya vaM samAvInameva | vAraNArthatvameva vRthAyA banne pakSe susajJata, zuddha bava ja saraLatve trAmimata, tava gAvAnAM mate vizeSa pava, tasya = sandarzanavAti vyameva, tasya 2 tapekSavA nyUnavRttiryuM na hoya, ataH . pati -pUrve ja sa nAvasthAmAMtavana na thavottaratuM zuddhajJAnAvasthAmAnotIvamAtmanA pariNAmana vAvAva tyartha kAtma di savanI rAtrimiva svacchatamiLyAM jJAnAvasthAmagnoti patinAvasthApanna na tajUna mahinAvasthA parityajyapUrva svacchAvasthAmAMpnoti tadrannidhyAtvamaDhamahImAM yAMtmA sabhyanena batavavRtulyana mithyAtvamAdhuwAmasazAnAvasthA parityajyA pUrvI saMjJAnAvamAM prApnotItyartha | ha zujArAtmAne zodhayatiti-garama sakhyanAchupAvaijJanaharSa zodhati, jJAnamatAsakUpatAM pariharya sadgapatAM zArAyatIti mAM thayujInatyaSiSnaiva zuddhiAirtA tathA vikSata jAti dvAmUitayA samarzana prAdhAnyana zudrikriyAmAM vikSayA tarthe sarSIneti tRtIyopadyatA pretyAnASThTha-sapanAnevADajoti / samparzanena sumiyatra tRtIyAdhAra tyArthatyamupAdya vaLAvamupAti-jArthiAtvavetyAnA zuddhi prati zuddhajJAna prati vAgapi sanyanatya vaLatvamamimata, tatra yama thopavAnAthANuM-zuddhi pratyeva tavakSiA zaksivizeSaharatApekSA / tRLamagirizitvADhipratyenA lavAjInna prati temAM rAdhe thavasthAmAnyamAnyutpanthatirAvyomavAra phari taSiparisidIya kAryo vainAtyamavupArtha vinAtavRddhivAvacchinna prati tRLavena vijJAtIyavahivAvAchinna prati maNanAgAlaeNna va varavAyupAme vizeSarUpeLAnevAryadhArAmAprasAhiti thAvastu vahiMganovUDanugatazaktivizeSamaya tadrupavADyuharaLatve savaeNtrAnumatamastupAntavyam, gata vava na tRvAlInAM dharmavidhayASyajIMdravaM nitvamavighava, rUvAMgayArazamithyAmiti niyamAna yena kena ripattistattatadharmasyAgamanatvena tarAddharmasya tattatravRttitathA zakTriviroSaharaNApekSe jUnavRttigapa ra kSati, vArthavyavahitAkSaLAvarjIna hAryasamAnAdhivALAsyantAmavatiyotinivacchavadharmavastrakSA salAhakAratAyA dhavidhayA vavava va tapelaivAyUnAgati sadharmavaivAta tva Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. sa. taravAvivaDhArthI : " kUbAmaNInAM vahiSmati ratha tatya zaripatvena tanyUnavRttAnAmapi tRbaravAlInAM tamivakSa tatavarSolvannarvivAha, karuNAdhavatamavarUpamaNi jaLavaM sakratamannava, siddhAnta zamivenava raLavacainAnAtiyA prati vijJAtIyAnAmupamAta, na rAjIva tAraNamiti paNe zova parabatAvI avazvetatvamAtmAzrayISaduSTa svADhiti vAca, yUnAnatiprasAdhavAvavamiti niyamataH vAvadhAnapariNatvAbhAvavattharakhyadraSnA vartamAnasya' ' vanDayAne vyavaditapUrvajJAtIyatvalaNasvarUpotAdhAraNatAyA va tvameva pA. vIra, tatra cA viziSTa vAva vatva zuddhakya vizlevamatyupAkhyAmAMthayo pariyita tetarapaDApa tAddhavacchinnaparyatAnivRtavariTArakhatAanAvacchedyatve zani vAva chevAraMvamAcitra, zakti tattabdhatA vyakrayA brinniADamannAvasvataidhavAvavi, tattanutRtvazva vikSaLAyAtasya parivAyameva, na tu niSThAragata vicchatAyAmavarlDa miti na taduniyatiSiAvArA, vainAtyAkhyuparantuLAnu athA vahiMmatavainAtyAnupamena vardi nimena ta vAgraoNgnanyupanAdrityAyenASTa-tattvaLAvamaLanAM vahiM pratIvAi na ja zarama na zahipALa prakRtinajyothe bAramo mAva phati nyAyana zaktiniravaM zarirati tAra zaksipAraNatyAgachedra tracchedrazasya parivAra vidhavA nimittapena svasya peyanAgannAyatve cAhatyAkra-ra vArivA pAvapritIti / svAdhyakSaLavAragavadyAgabbaravavaM vahAvyaM, na tu ? hopadhAnahALazvarya, tAdhizavRttitayAgata vAttasya, vayogyatve ja kAratAvaodharmavaravAmiti duhatvava vava vaniuM vAratve vakhtatvava va pratima prajAmato mAtra iti siddhAna takhtavameva, tathA 2 vAra garva harayaM tava zaraLatAvachevamayAnAthayo vathA dhadavAvacchibharyatAni pitAratAravena rUpeNa karAvI mRtadaSTa vAcchedyatvam, vicchedrAmRtavaya niravachinnatayAgrachatvavamimAmayikaH parita, caitAle ghaTavavavAdhirmacchinnamAryatAnivaziSTa raLatA-venaSyidya zani vRSTham ! tayAra ravivacchinnattinachA- : vakhsalnidhita cA vAddhacchanahAryatAnitizALatAnAMgvacchedyatA tAhirApirAmivamukoH riharaLIya dRAzanottasthati-nyUnAnAtimaiMthADhiI vattAvArthanukravAzidazaktimAna zahipanAraNae nADanurti cena ' 17 jAnubrA vaLatA vacchedatAvaje vApajyA tAryamena vAyutta-i zivapiyA vALamevASatti thA, vinu tattanuvopakSitajimone na pakSanAvavAmana tadupahitame anyathA tavarlDa vRddhitvopakSitatAddhamo, chi jilpagrApi tathA svAdiyAnAha tattaryAtve veti | zuddhazA ni jA sagharSanI vamiti pisya sadaNAM samarthanamAThuM kArya te Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavivaraNaDhArthadIpikA / prati tRNANimaNInAM kAraNatva nirvahati, tathA jJAnagatazuddhikriyAgatavaijAtyA yupagamena tAzazuddhitva syaiva kAryatAvacchedakatvAbhyupagamena vA sambAdarzanasya karaNatvaM nirvahatyeva, na ca tasya nAvayitAvacchedakatathA parisphuraNam, kintu sAmAnyataH zuddhivasyeya, tasya ca na samyagdarzanakAryatAvacchedakatvamiti vAcyam , indriyasannikarSajanya jJAna pratyakSa parAmarzajanya jJAnamanumitirityAdI jJAnatvasyendriyAdijanyatAnavacchedakasyaivAnvayitAvacchedakatvasya parairabhyupagamAt , pratyuta pratyakSatvAnumititvAdetattajanyatAvacchedakasyaiva tadanvayitAvacchedakatvamacaram / yathA ca parepAmindriyatvasya zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatve sati zAnakAraNamana.saMyogAzrayatvarUpasya gurubhUtasya janakatAnavacchedakatvena tadavacchinnasannikapatvasyApi cAkSupAdipratyakSaM prati cakSuSTvAdinA vizeSata evaM kAryakAraNabhAve janakatAnavacchedakatve'pi anvayitAvacchedakatvaM tathA zakteH kAraNatAvacchedakatvapakSe'tathAbhUtasthApi samyagdarzanatvasya tatvamupapannam, zuddha tyavinA tAdAzuddhitvacaiva-jJAnamAtavijJAtIya zuddhiva | tasva-vinAtIyashuddhisvsy / tasya ca na sampadarzanakAryatAvacchedakatvamiti-dehazuddhAvapi zuddhisvasya sadbhAvana kAryatAtiriktavRttitvAditi bhAvaH / indriyasannikarpajanyaM jJAnaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNasya parAmarzajanyaM jJAnamanumitirityanumitilakSaNasya cA'nusAreNendriyasabhikarSaspena jJAnatvena, parAmarzatvena jJAnatvena ca kAryakAraNabhAvo labhyate, na ca tathApi tathAbhyupagataH, tathA sati jJAnavAvacchinnaM jJAnamAtramindriyasanikarpajanyaM parAmarzajanyaM vA sthAditi sarvarigan jJAne pratyakSatvAnumiticApattisyAditi, indriyasabhikAdijanyatAnavaccheda ke'pi jJAnatve jJAne svanirUpitajanyatAsambandhenendriyasanikadera vayAttadanyathitAvacchedakatvastha naiyAyikara bhyupagamAd yadeva kAryatAvacchedakaM tadevA'nvayitAvaccheda kamiti na niyama ityAzayena niSedhe hetumAha-indriyasannikarSajanyamityAdi / uktaniyame prtykssbaadhmpyaah-prtyutetyaadin| indriyavasya pRthivInyAdinA sAtajAtirUpatvAsa bhavena tallakSaNamAha-zabdetaretyAdi / atra satyantavizeSaNAnA'' mAdApativyAptiH, vizeSyadalopAdAnAna kAlAdAvativyAptiH, zabdAsyavizeSaguNAzrayatvAcchatrasya tatrA'vyAptivAraNAya za0detareti / anudbhUtarUpAdivizeSaguNAzrayatvAcakSurAdestrAcyAptivAraNAyodbhUteti, udbhUtatvasyaikastha zuklatvAdinA sAyAnna jAtitvaM, zuklatvAdivyApyanAnodbhUtatvAnAM jAtitvasambhave'pi pahirindriyajanyadravyapravakSanarUpitodbhUtarUpaniSThakAraNatAyA nyUnavRttitvAnna tanmadhyAdekasyApyavacchedakatvaM saMbhavatIti na teSAM jAtirUpatayA kalpanaM nyAyyam, kintu zuklatvAdivyApyanAnA'nubhUtatvajAtyabhAvakUdarUpamevodbhUtatvaM, tasthaya nirUktakAraNatAvacchedakatvamityevamudbhUtatvasthAnubhUtatvAbhAvakUTarUpavipakSe zabdatarodbhUtasaMyogaguNamAdAya cakSurAdAvavyAptiriti tannivRttaye vizeSeti / indriyA yaviSayasaMyogasya pratyakSajanakatvapakSe tamAdAyendriyAvayave'tivyAptivAraNAya manaH padamiti / atathAbhUtasthApi kAraNatAnapacchedakasyApi / ... na Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 , sevArthavivaraNagUDhArthahIpAM jJAnavatsya vArthasamAnasiddha banyatAnavajIvaDapa taddharmiLo viziSTastha viroSaLatanacatAmAvIvadhi samparzanavALavopatti, "jAra kRtA' kRti samAsa, zreyaso namUhana TarzanapUrvajaya jJAnasya zuddhatva, chelo ranamUDhamavizva "pranA ivaritrArzanamid datAM prativya !' siddhacanti varaLarahitA, nahiMtA na siddhacanti" rUArAmabAmAkhyAyita, yadyamizana zutAdhyayanAhita 3panAyata ti tasya jJAnapUrvanAvi, tathA yAvanna, sagarzananaivabuddhimAnuvajJAnamajJAnameveti na jJAnazuddha samparzana, saMvati nAmumaye " dvAvazAmapi teM vinaya mithyA " rUAvAmA na zrutastrApramAtmajJAnananavatve prAmAkhyAkhyupo vyAjeteti tanyathAnupanihavitAyitAvajIMjavazupanImArtha nadhitvaphleva zuddhajJAnaviyAzcaryasamAnA: dvatthAta samparzanananyatAvacheTuvAvAsanma ti thayu tarisanAyAda-zuddha nAnatvaphletyAddhi / taddharmaLa zuddhajJAnatvayasya ! viziSTaya-guddhiviriTajJAna vizeTkheti-suddhAtya | rava titi samAsa rUti karavAvAva tutIyA yuvAna samajyati, tathA vAra hAravavAvi tRtIyAntasamparzanapaddha zradntana cupana samasyAM ti mAvA varzanamUneti napUrvameva jJAnaziyAnukAna nolopAvAM tAreba, tadhA vananichALatAnahapitArthatAtha tvanatya, " nAgapi varitrAjUdarzanamiSTa dahata ativyam " tyA caitarthasaMvAchA RSya hi jJAnavara-viyu mApa darzanam ! ' na punarNAnavAritra, mithyAtvamazUSite ? jJAnavAritrahInopa, sUyate eja ri savanadhAdAkhyAta tIrthavaM prasthAne rAhatyAvizvo reyA ! " sa rjanazuddha jJAnamitra hara vartAvArI vAre parazunA hAI chinAra chenavana pattatIyA chidvArA biyAyA. parazuchAveH varaNI pUrvasamiti sunyavarganena zuddha jJAnaniyatra samparzanA vara rava zuddhajJAnApUrva sAvanAta, navAjha tathetyArAphrAgadhAmaya- 1 darzanamAvAya pUrvapakSe hatA, adhunA naisalilakhyadrarzanamAvAya tAM samAdha-vikhyAsabhyane zrAdhyayanAvita kapanIyata phAtinA | vinati . vita viruddha vA vargane thaya ravinataya, sakhyAnarahitati thAt ! ra va zrutasthApramAtmAnAnA khAnAvupama thAjeteti-mithyAdazInAM sabhya ghutamapi mithyALi pariNamate sabhya dadInAM mithyAzrutamapi saMkhyavayukta pariNamata , iti siddhApadmaLataSi gruta tavadhyayanaparAnAM nizcAdInAM pramAtmajJAnananavaM ceravA tasya prAntavavanavAjhAmAkhyApajyA kAmAkhyAkhyupano vyAhatya | ra tyaya vAdhyamiyananAMnvaya ! tanyathAnupajyA-trAmAkhyAkhyupAmAnyathAnupajyA - sanya, zrutajJAnavatA mumuLA siddhAvojIvivinA yathArtharUpe pAditAnAM vidhyArthInAM pramAbhavameva ' tajJAna lAyate, na taddhi temAM jJAnavuM sInatvakatA sadaSTivRkaja ti vAgyam, Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAvivaUta thavIvidha Ke dhanyA varzanAtpUrve zrutAcanaparALAM zrotA jJAnuM pramAtmamAhyeyam, jJAne ja mAtyameva zuddhirina tastumAM pUrvapUrvamavIryAmavAsanAvAsitAnAmeLApathInAM ninomimithamavetyAra mukhyatattvArthazraddhAnA mAryA AvavapatrAvasyAveva pramAma'pa mana zrautajJAne rUTa jJAna pramAtma . / . vetyAAra tAvizeSyaSNAmAkhyatatvamAvatrAnoprAmASyasaMza, devuM jJAnamapranAbhamavAAkheta-jJAnavizeSyAtrAnA cannAra viparyayAtmamakAmAnyajJAna tavAnI nAyate, pramAmarthyotajJAnennAmAsanvede tadveiSaceDavyasavyavasandrAdviparyayAmAprAmANyajJAne vA dviSayebaMne padriparItattvajJAnAttAnamajJAnameti sabhyajJAnAmAbhi sabhya dAdAsa / sadgurumavatatAzAdbhutama samIyAnA pi mithyAya hrAntatamaymetra satyaM manyo, navaneAntatamilyane tattvatA zrutananyajJAne pramAmaoSa mAyaM sAntAha viparyayAta vA, maiM tu sadaya dhva zrutasya ninaLIyaina rakhAtuM jJAnaM pramAmaneti nizciA, tathA 2 prAmAbavaSi zrautajJAne saMcaryAvaccecAnyatarakSaLuM cakAmAjJAnaM kriyAmAjISyA 7 mithyAjJAnuM zuddha, jJAne udde zuddhine vabanAva'kSA, tathA kSati mithyAdInAM parovAredhurImuhaSApitAnAM thA zrutarvajJAne nAte tatra tathAvAsA sunyajJAnAhititattva svAt, vizrAmANyajJAnAnA ndritajJAnaviSayaJAnavyamAA, sA 6 sabhyaThThInAM zrautajJIne vataH kAmAkhyajJAne sati tadyuttara naitra taMtra saMvidhyeyAnyatarakSA prApyajJAnuM mathasAMti tatra savate, mithyAghdhInAM tu zrautajJAne svataH prAmAkhyajJAnaneva na mAtta, anyathA prativandhaona tenA taghuttaradhruvDIMgjhamALyajJAnameva na mavet, mahaMta pati taiyAnAmAdhyajJAnAnA vyasthitajJAnacaitra zrautajJone svataH prAmAkhyajJAnAtmadhAmAyana 7 dviSayaprAmAbajaLa zuddhimati tAdazuddhathamAdhyiAdhijJAnaM 6 sabhyajJAnam, tajjJAnataprAmANyayAtrAma khyajJAna strotanuM zrautajJAne yat svataH prAmANyajJAnuM dviSayavAt / nenu rASTrApo akaLAzAtmayaivAmbuAte jJAne prAmArthya svataH parataAE vRdghata AMta parato brAhyatAyAM cA sadache: zrutananyajJAne prAmAyajJAnuM na lAtuM taddAnImatrAmANyajJAnAnA RnvitajJAnaviSayavasya sanmAna taprAmANye mAtrAttAnuM zuddha haiM svAti vat, maivam, sinaiharuM tatta ameti adyataH sadache: zrutAvajJAna nAyate tavacA staM zrRjJAti tathA svAtabAmAvyAMya vyuhAtyeva, tannAnAtaprAmANyasya niyamena strato prAghavAt, parato prAghava tu prAmANyasya taMtrya yatrAprAmANyaEAvatAra, praRRte tu jaivam, atava tAdAidvAMzikajJAnananane cAviprope sajJaita rUti vodhyam / menasya rokazamane pUrve revana%0taro (jodhArAyasUiryathA sAreLo to zuddha vaziSThajJAnotpattau tasya sabhyonarukSaLAzayanlRrAhALIti samAve satyazrAmAbhyajJAnAnvitazrautajJAnAne jvergava tatsattve AAmAnyajJAnAnA vanditajJAnaviSayaJAnAbhyaviziSTajJAnAttvana zrutasya kAmAgye i Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevAvivartuharthiIe tyalpamidabhucyate darzanAtpUrva jJAnamajJAnameveti vAcyam , 'aprAmANyajJAnAnakinditajJAnaviSayaprAmANyasyaiva zuddhivena zrutamadhIyAnAnAmapi darzanavikalAnAM prAmANyAlijite'pi zraute jJAne idaM pramA na .. vetyaprAmANyajJAnaviSayatvalakSaNamalakApyeno kalakSaNazuddherabhAvAt , tAdRzazuddhiviziSTajJAnajanane ca zrutasya / samyagdarzanalakSaNAzayazuddhirapi bheSajasyeva dopaprazamane sahakAriNIti uktasahakArivaikalyApUrva tAzajJAnAjanane'pi tatsahakArisampattau tajjananena zrutasya prAmANyaM nirvahatyeva, na ca zrutAdhyayanAnyathAnupapattyA rucilakSaNadarzanazuddherapi pUrva satvamiti vAcyam, abhavyAnAM tadantareNApyadhyayanadarzanAt , na , ca zuddhasyAzuddhasya vA jJAnasya darzanApUrvameva zrutena janitatvAt kRtasya karaNAyogena darzanApekSA tatra zrutasya vyartheti vAcyam, janAnAM sadasarakAryavAdarAddhAnte'zuddhAtmanA pUrva kRtasthApi jJAnasya sanyajJAnAtmanA pariNamanalakSaNakaraNAbhyupagamAt , ata eva samyagdarzanAcchuddhamiti paJcamIpajho'pyupapattipaddhatimiyatyeva, nisargasamyagdarzanAdhigamasamyagdarzanayorubhayasAdhAraNena samyagdarzanatvenekazaktimattvena / vA zuddhiM prati kAraNatvena svayaMsambuddhAdiSu nisargasamyagdarzanasya zuddhajJAnAtpUrva satyena na vyatirekavyabhicArAvakAzaH, na ca nisargasamyagdarzanAdadhigamasamyAdarzanaM vijAtIyameva, anyathA nisargAbhAve'dhigamasabhya nottarayati-aprAmANyajJAnAnAskanditajJAnetyAdi / atredamapadheyam yacca sugurunirape- . kSANAM mithyAdhInAM pAMcitastvapakSanibaddhoddharAnubandhAnAM svatarisaddhAntAvalokanato mithyAjJAnaM jAyate, tadapi na samyak zrutasya pramAtmajJAnajananAsAmayadopavalAdaprAmANyadopabalAdvA . kintu pUrvabhavIyamithyAvAsanAjanitA'yathArthasaGkatAnusandhAnasahitamithyAtvadopaprAvalyAdeveti . tajjJAnamajJAnameva / uktadopavigamana samyagdarzanAzayazuddhau tatsahakRtaM zrutamaprAmANyajJAnAnA- .. rakanditajJAnaviSayaprAmANyaviziSTyathArthajJAnaM janayati, na ca pazcAttatra tadgate svataH prAmANyajJAne cedaM jJAnaM pramA na veti saMzayo na vedaM jJAnamapramAtmakameveti viparyayajJAnaM bhavatIti tatrA'pi zrutasya prAmANyaM nihatyeveti / tadantareNoti / rucilakSaNasamyagdarzanamA taraNetyarthaH / vijAtIyakAraNAdeva vijAtIya kArya bhavatIti nisargasyA'dhigamasya ca jAtyena nisagApajAyamAnA samyagdarzanAdavigamopajAyamAnaM samyagdarzanaM vijAtIyameveti nobhayasamyagdarzanagataM samyagdarzanatvamanugatamiti na tadrapeNa zuddhi prati kAraNatvaM kintu vibhinnarUpeNaivaityadhigamasamyagdarzanatvena kAraNIbhUtasyA'dhigamasamyagdarzanasya svayaM sambuddhAdAvabhAve'pi zuddhajJAnarUpakAryasadbhAvena vyatirekavyabhicAra ityabhiprAyakaM yadA''zaktiM tatparihArAyA''ha- .. nisargasamyAdarzanAdhigamasamya darzanayorubhayasAdhAraNeneti / nanu yadi samyagdarzanatyamubhayasAdhAraNaM syAttadA tadrapeNa zuddhi prati kAraNatvaM syAt ? na caivaM, yato nisargAvigamasamyagdarzanomayasya samyagdarzanatvena sajAtIyatve tadavacchina prati nisargAdhigamayoH kAraNatvaM na syAt, nisargarUpakAraNAbhAve'pi samyagdarzanatvAvacchinnasyA'dhigamasamyagdarzanasyA'dhigamarUpakAraNAbhAve'pi ca nisargasamyagdarzanasyotpAdana vyatirekavyabhicArAdi- . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA darzanasyAdhyayanAdhabhAve.nisargasamyagdarzanasya cotpAdena. samyagdarzanatyAvecchinnaM prati tayoH kAraNatvAsambhavAditi vAcyam ; umayAnugatAyAH zakteH kAraNatAvacchedakatvasya tatrApi, sambhavAt', nisargAvyavAhitoparajAyamAnasamyagdarzanatvAvacchinna prati nisargatvena adhyayanAdyavyavahitottarajAyamAnasamyagdarzanatvAvacchinnaM prati adhyayanAditvena kAraNatvamiti tu samyagdarzanatvasya kAryatAvacchedakakoTI praveze prayojanAbhAvApattidopakavalitatvAdu pekSaNIyameveti / adhigamasamyagdarzanAbhiprAyeNa samyagdarzanAya zuddhamiti caturthIpakSo'dhyupapannaH, samAsazca hitAdibhiH // 3 / 1 / 71 // ' iti sUtrAt zuddhapadasyAkRtigaNahitAdipAThAt sAdhuH, adhigamasamyagdarzanAtpUrvamapi naisargikAdayAptazrAddhasya puMso vihitakAle'dhyayanAdiprabhava jJAna zuddhaM, tacAdhirAmasabhya darzanArthamiti na pUrvoktArthavAdhAvakAzaH / na ca zuddhireva jJAnagatA lAzate-na ca nisargadarzanAdadhigamasamyagdarzana miti / anyatheti sajAtIyacaitadetyarthaH / tayoriti-nisargAdhirAmayorityarthaH / uktAzaGkA nirAkaroti- bhayAnugatAyA iti-nisargAdhirAmobhayAnugatAyA ityarthaH / uktadoSastadA sthAdhadi nisargatvanA'dhyayanavAdinA ca samyagdarzanavAvacchinnaM prati kAraNatvamabhyupagataM syAt , na caivaM, zaktimatvenaiva nisa dhyayanAdInAM samyagdarzanatyApacchinnaM prati kAraNatvAbhyupagamAt / tathA ca nisargAyaikaikasatvakAle'pi samyagdarzanAnukUlanisAdhyayanAdyubhayAnugatazaktimattvAvacchinna kAraNa yasto nisaMgodhisamAdhanyatarasya sadbhAvAdeva samyagdarzanotpAdena na vyatirekanyabhicAra, na ca zaktimAta yAvanti kAraNAni tAvatAM sarveSAM satvena bhAnyaM, tathA sati nyAyamate'pi daNDasvAdirUpakAraNatAvacchedakaviziSTAnAM sarveSAM daNDAdAnAM saMvaM kAryAvyavahitapUrvamApadyateti bhAvaH / hitAdibhiH // 3 / 1 / 71 // iti catuyantaM nAma hitAdibhisamasyate, tatpurupazca samAso bhavati, hitAdirAkRtigaNa ityarthaH / taddhavicchinnotpAdaM prati tddhrmvyaapopadhachinavAvAsAmagrI taddharmavyAkhyAtvijhiddhamAvacchinnatAvavasAmagrI : prayojikA, yathAjanyapRthivItyApanchinotpAdaM prati janyapRthivItvavyApakajanyasatva janyadravyatvAvacchinnotpAdakasAmagrI janyapRthivItvavyApyaghaTatyAdiyatkiJciddhamAvacchinnotpAdakasAmagrI ca prayojikA, yaddharmavyApakadharmo na kAryatAvacchedako yaddha vyApyadharmoM pAna kAryatAbaccheda kara satra nAthaM niyamaH, yathA janyasatvAvacchinnaM prati tasyApakasattvAdidharmAvacchinnasAmagrI nApekSitA, aprasiddhatvAttasyA, evaM ghaTatvAdhavacchinnaM prati tdvyaapyttvaadhvcchinnsAmadhyapa nANatAM, taddhadAtrInAM vAtAvarjIva tahacchatrasAmAM prasiddha vuiM vicAraze pava, tathAjhAvi samparzanalvavyApamukhatvAcchotpAdasAmagrIsmygdrshntvyaapyaadhigmsmygdrshntvaavcchinnotpaadksaamgrii ca samyagdarzanatvAvacchinotpAdaM prati prayojikA, sA ca suddhajJAnaghaTiteti tajanyavAdavigamasamyagdarzanasya tattadarthamevalyabhiprAyeNAha-adhigamasamyagdarzanApUrvapIti / na pUrvoparthivAdhAvakAza itiarthavAdha caturthIpakSa jAMgatyavatyAdipUrvoktadopAvakAzo netyarthaH / na cetyaya yAcyamityutta Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadhArthavihAMrthI ! saMdhanAtha zuddha jJAnamiti vIrthAnvitavatubaeNrtha saDhanapatroccasya zuddhAvAyo vA, sa ra pavAthaH pArthanAvaeNti na tu pavAronetivyutpatti viruddha vovu mAnA mAva, nityapadArthasthAna dhaTaDanvayavo dhAmibAga prayuca nityo dhaTa UMta vAkyamyAkonAkhyopapattaye vRttijJAnI viSayavAkayosAMsargiviSayatAnirUpittavAtAviziSTa vizeSatA dhena rAvavuddhivAvachinna prati mulyaviroLyatAsavaSenopasthite jALava, vaiziSTaya% vAva vavavatAvAsyAnyatAsannadhanatyeve kahRptasya kAraNamAvacaiva pramANAva, anna to samAsAntargapa samAna hRti vAgyam, zat pamiti pakSe zuddhamitra sudhAto pana tannanyopAsthatIyamutyavizeSyavasthApavArthavacce zudra savenoravupivivirodhamAvAta, cathI vA vargane jJAnatizuddhimantarASi mavaceva vikratu saha sajA ! zuddhAti-jIvantapratyaniSpannaruddhArthazuddhavaze zuddha vetyarthaH nityo dhara rUti vAyoti navnvayetAvajhezaLapasthitapAthe vava . pAntarAcAryuM nitya vArthasya nityasya svAgata prava dhaTAvopasthita ratnAvAvanvayasavenottazayomAyAtrAmAkhyo pattaraveti veta, na, tathApi nAtatvaviziSTanAtimattAparyaratachatiya nAtivAvacchinnemena nityA vayodhalakSya nityaH sa rUti vAkyasvI kAmAkhyAttiyAviti mAvA | samadhirANe jA -ra-radda ! phati pALanAyatrayamALavALyAne vimaLohamrAyogya samavAya phatavo saMyo phati nAmozena zindurovare karUtvAn taddanusArega romA saMyo va sanyaH pazupAkyomavachAlU vacchinnapArthadhaTa sapatA, tathA 2 vRttimAyasaMyogasampanvanirNaviSayatAnivatamaniSAratAniti thI virobdhatAM svatAyAbhyatattvajona krizivizeSyatAsaLaMjena yA kAvacchinnaniSThavizeSatAnIvatamAratA vavacchedyavasakhyatvena tadrizida vizeSyatAsakhyatvena zAbdodho kADhe vartate, na ja satra muthavize thatA sambandhano - sthitivartata raMti vyatire vyamivAravAragAya sAMvavidhatAMyA viroSaNamAha vRttijJAnIviSayavAba yoni ! tathA ra sA viSayatAgasthUmAyA melAsisana, bad - saMyoganiSTa viSayatA vRttimAMti vRttijJAnIyaviSayatvAkayonyA sA neti noroSa phati mAvA gaya Sa samAsAntareDapi samAna satata sabhyanena zuddha sabhyapadraronAchuddha samparIne nityevaM samAdhi vantapratyayaniSpanazuddhapadArthazuddhAtrayavize zuddhAvi samparzanapArthayAnvayAtpavArya padAthenaDanvetAtyATribyutpattivirodho samAna pati mAva 4tiAhnAM nirAti zatt vmayAdrinA nanuM darzana vizeSavRtta sadhI jJAnAtazuddhayakSa mavatu, na ja tathApi natupakSIyaM samyAna zuddha jJAna-miti sidhyatvatastAa mudde zAna thava samAnAnAM ja chobyurivirodhapAraddArAye Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvorthavihAlIpi tAta savameva sarjarInAnanumAmi yunavizeSavRtti jJAnAtApekSa, vamapi tadvizirvevarzanArthatA mudde viroSaNanimittasthApi viziSTha prati nimittatvamasyurIkRtya tathA viroSaNakSya tartha zcittamittasya viziSTa sthApi tathaMvamatyupatya zuddha jJAne samparzanArthavadyAnvaye nortvuttivirodhavADapIti yuttamurAma / satsaptamImAzriya saptamIpakSokhuSapAnIya sudhImiH | matiSNutAvadhimana:paryavavadhu trayALAmatInAM jJAnAnAM vyAkhyArivAddhavatyupaLamarthavata , nyatra 7 - popadmazataDhiti voLa ! sarjanazuddhamiti ja vipariNAmena viratimityadrAkhyatveti, tene viratiknama jJAtvADajyuvelyANamitryavaMkSaLakSitainAtra viratinajJAnamudrAzayamanI, ne nyA mArgA saMcamanAtyAdritamavati | vApIvAnAr varganajJAnavaratInAM trayANAmeva nanmanaH su mAha pavanapati | dviziSThanArthatA anyAvizirzana(c)vatA zuti paDyA gAyatvardhitvena guMddhiniSetyartha, samparva prati jJAnAtazurnimittavairavi takriziSTavana prati varSe tayA nimittatvam, parva sabhyane prati jJAnAtazurnimittavegape tadviziSTajJAnasthApi varSa nimittatvametyArAphrAya nivRtta tadumAtra puttinAda vizeSaNanimittapati sanmajavAM vaDhiovAM tanimittasthApatyarcA viziSTa-sanmavavirikavana / viSAkya suddhA tavardhatve sabhyanAthetre . tavabhinnatya-gudrathamijayA viziSTa sthApiguddhiviziSTa jJAnajyAga . tavardhatvam sarzanArthatvam ! samIpakSe nimittasamIpakSamAziyojavo, na thatAla nADu te, amyupate ja satsatanI pakSa, soga nitatparzanamAvAyopAnIya rUyAnAM hR-tatsatamImAciti matijJAnuM zrutajJAnavidhijJAnaM 2 vipakSati tatra sampanaguniti vizenAM tadvipakSImUtamatyajJAna tAjJAnavijJAnAni na jJAnAni vinyajJAnAtyamajJAnavyAvRttidzana sAthe, manapajJAna vijJAne vAjJAnavipakSazAti neti tatro vizeSAM vaparAzanAha matiSNutAvati | mArivAta jJAnahAvivAAit savizeSaNam tharzanaguniti vizeSaNo anyatra | manAvakajJAnayo. teneti jyarzanazuddhAM viratibiyevamanvayene jJAvA-rANAtipAtAghAthavA nAyurAhimahApApativandhAritayA nAvavihutikapAtAgumati jJAjJiyA vudhdhA, purela caiva thaddhAya, vAra-tyavyAnaparijJA trirAyogena tebhyo nivRttirityartha tadvipakSavirate pAThavAbhidhamAha- tvatiA samparzanAyitrayALAM lakhyavanana savajJAnatvena samyaviratina pratye vALa vimitre vAratva, zi, molAnuzAminAjhumataLa tapameva, taja mokSAnukUhAvicchinna zakipamatiri tya tata, tava ja mokSamApavArthatAva , targava aa viyavomolamApavottarasuzvimadhaivasvAnvo vivakSita $ti mokSamAti vizevor Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'taravavivaragAthapikA.. 'ka jALamityavadhAAte, tene "sakhyAjJAnavAritrALi mokSamaH | | ". ti" sUtre mokSamAM uti vidheyodhato ravimavalyA viteti, " yatra virobavAparo. - ttaravimamtAtparyaviSayasayAvihaMdusaddayIyA vavakSetauM, tatra virodhvarizepaLavAyoH samAna--- vanavavamiti " niyama0 na ma yukkitamavati, 1 2 svasanAtIyaniSThame tayogitAnavao DhasanAtIyaditayarAhityakSaLacaitvavarnanArtharca mokSamAzAbhapratyatAvo mokSatnAvacchinnajhanyatAniRpitaMganaDayo vA, hai ja taiopavetana cari sapanAti pasya vaduvanantavizeSyavAvamparzanAdvipasamAMnavavanatvAsa 7, navA yatra vizeLe. vAtyAddhiniyamamaghasa tyAzanASsg-tenetyAddhi ! yatra vizeSavAva tyAdriA yati trabratyaya dhaTavartha, tasya vizeSyavanapaDanvaya ! yatiti vize-' cthavizeSapAvAvapatiM jyanA vAverAvo vedhapara tena AsavizeSyavasthache . niyamahana, tathA ra ghara vizeSyavAvavapatyajya vikhyazivaNavAvAditavAyadha vize Dasavama toti vyavahAratvenAnunjiIyamona ' mitteya, tena sundaraM vadhItyA dhyAvizeSyavo dhaNottaravimarathI ra , kSati, tatra taddanusakhyAnastha savAta 1 vivatitatvamati vizeSaNavAvavAdatottaranAM nusathI mAnadhimarajyAdhikSatatvAmiyA tenevuM vadhItyA vidhiparivAra , pAnantara vimayasarave na kSati, tatra vimaranuvAna vinA zIvavAnupamAta tatreyara taddAdhavamartha, tA 2 vizeSyavizeSaLapadayoranvaya | mokSanA putyatra sivAyArthe vastu tava svasanAtIyadritIyahityakakSAM, taya sidhyatyayAtimUtamolamApaddharAve mokSavAvacchinavAryatAnahapitAratvAzraye nAvaya vatuM zakya taya samyagdarzanAdiyAmanADaneparavAta, vasanAtayidvitIyasya vidyamAnavena tadrAdityahRkSa vAMgyamAnata, jitu chakyatA che ke tAdazavArapAtve, trAgape , samavati, anudya vAraLatAvaodharmasthAmAvena rabatAyA anutimAnAmavAhityanArAhmamudrAbdha tilipati-na ca svajanAtIyaniti na tyaya : vAyuttA lakhyA, satra nArya svAmamithyAtapavArthasaMpatvividityautAvaLe vALa vALa. | samudAyana sabhyapadanAhInAM rAtre sAkSAva hAraja yAta, tu vin dazAvAriviyA, vAci.vyApAravidhayA , samyupate ja te sIna vastrajJAnamanutpAdya na bolAyAchamiti jJAnAva vALana tas vyApAravidhayA chArA, devajJAnamaSi sarvasaMvarahavAritrakAreva no prati hAratvena vyApAra vidhayA ja , vimevuM thApAravidha muzvavALamiti polisabyujena samyanItirayAtasamudAyavaM molaMniSThazoryatAnidhitahALatAvacchedravaM hAM . sumavatItyuparzanA pa . . . . . . . . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavirAmadArthathIpiMt tridhe mokSananestAveche ma7, 7 = tatiyapaddhasAtvattA, tathaoN sati tevuM vid vyApArividhayA vivuM vyApAravidhayA kAraNamiti na sthA, hiM vyApArividhavA nanaa tatra paraMparAkhyovache, yastha tu vyApAravidha tatra sAkSAtsaM pharva chelakhyatvametApi navuM jANava, trei samudvAyatvacaiviziSTAparavArya vizeviroSaNama vinigamana virahRtoneslapataya takULa horaNa budhavacchinnAneraLavA, havAvInAM samudAyatvena zaraNarva, pratyakSepa tevA raLavaeNDaSi parasparasArimAvApurImadeva naivaviraheDanvAtsAyapAriti vALu, mokSo pAyogavatavimudrAvato mokSamApadrazyaceteze nisamudAyatve varSanA vayAnvayapAmAta, mokSAviSayonavAvarga kSotpattizyatiniyatasthatire pratiyogiviM, tavatavaizva sImajJAnAvitriyasamudrAya nanatAnava che tveDapi trayALAM sahmarimAvADuparamiDyAhatame, zaktipasya raLavazya rAjyavacchattasyAtirivatava thI zALavacAmyupAme tuM tasya sarvameniyatritavimiti taraivatvAnvorDa - drAvinA na ja pratiSThatAmagratIti vilsA virativi vecatra varasavadhArtha, vijyAcaitu huruSanityakSya sumiparatve daraya, vasUtrasvarasyAt trayALAM zaraNa sabhyanAnvitananoganantaramozopadhAnastrapalurutvAsyAsameDapi sarivira yujInolAritrAmAvavAva* DhakSaNoyevasya sudhasAdRrayasya samparsanAcatamavinirmitana-manyAvRtta saTTAvA, sAkno yAMss6 na va triti | tati-mokSananavanavicchedrava kAmiyathA kArAvazya dhAryA hatAMkSAone vIryasamAdhivALAtyantAmAvatiyogitAnavacchadharmadvipa tarpa patIvracchesakvandhadhaTitatvena jvamevAni thAtuM, thavo 2 zanivacchinazaktiuM vAraNAtvamati iva tA taya dharmavidhayA sarvazvavidhayAM vAgvacchedragdhatina na sambandhamevAni, yava samparzanaya jJAnatvastha cAritraya ja baoNlaniSTharyatAniSitApiLatA chevuM tattvipazyAtirijIye vAM vAratvakSyAmivyaktavidhavA chuvAna tanta na dhara havAnIsiha vADhe na dhaTe tyAdritItisiddha veze che vagvicchedravAmiva tar vidrakSAvuirUvAratva vALaMyo na hovA syAdrAdinAmityazinA zarira pI hAratvayeti mUMjhokAnAtasya vAya vivApArthive tu saMkhyadarzana tachuddha jJAna vA viratime vA ya bApnoti tera sunimittama huM nanma subdhamiva mavati kSaNArthe tAtparya daramityohu | vinyAyitvati sanyanAthevinanmasubbAma miyAzAnikAsAye tatra detumAha-sUtravAraviti | mithyAchina na sampanAdrivAnvita nava tattva jAnyatAmati muhabdha subdhAmiva vo na mavati tatvyAvRjyartha vizeSaNamAnA banAvavatamaviniriSA speni* Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : re8H tapAvavA vArthIpit tItvanenAvasthita svatantra murdhitA bAvijJAnasattAna kSaLivijJAnavAvavupata drutvaca pratikSepa. zataH varAtricavApta viM paddhamiyAhAvAnAda kuNanimittamapabiti, surakSayanIti dudha, zatra sulatAnA nimittamati vihe zArIramAnahavAnAM vartamAnAnAM sAdhAnAtAgni paramparA nimitta banmAvevitammavati, sata vi "suratana--pravRttivAmithyAjJAnAnAnuttarapice tadanantarapiAvApIH " ti zautamasUtre 3ttarottarasya pUrva pUrvati saraLatvamevasTottarottara-mAvapAraNAmAvayogyapUrvadhUmAvaryAmavADImabetA, "T UzarIra vAva santa biyAbiye rAta phati zrutivetanamAhidaiva, dudha nimitte du:uM nimittamasthati nA vipra sura saMsAra, mUra- . caitanmane jaganmaraNalakjharato nanmanaH saMtarArabatva, saMsAraW 2 janmavAraNae pratIta- - meva, pUrvasaMtaramantarekha nmArabhavAta, nADyApi na duHnimittamiti vinApADapirAtinavRti, ritu TutAnAM nimitte Tuvaca vI nimittamiti paNe, "tama pratyakSata, samIpataravarti jaito tya viTTaI, tadviti parokSe vijJAnIyAta che ? " lyanusArAt pratyakSatAni phaksa pratyakSastha mAnuSajJanmana have vadhatva, narati hevagatiSa viteramAvA, pratyakSazvAtra nananananivayatati paritApayatItyA banAtAnAnna paramparAnidhi nati mUhana vyatikTomasta mahApApArambhamatra jIvaMtati tAnyAmane minimaratApa dudhe dhAmini magapha sumatinI mItyata nA tavAmAM niminityartha ! mata ti-nAno TunachAyetAnikAvataraNatvAzrayantAtyA ! nikhyAjJAnAmave toSAmAva, havAmAM pravRtvamA tamannapAmAvA, tAlIma vApavI phati tamannatrAmAyuM raLamAvabarzanapUrvamAhaDatarottaratyADhiI "na izara vAva ! kiyAbiye zata" ti ! vati sanvoyane, zarIra zarIrahitaM samAtmAnaM vivALiye suvaNe chUza na sAvaMItA tajJAnino kendriyAzupAdhivimane saMsAranavRnmAmAvAlAmAla hati mAvA | sAgharikSAzrityAGga maTavAri ! saMsArakAratve saMsAra trAti paraba | dvitIyavigrahamasthass saMtAya reti | banmazAnavamUtrAghabALasaMyomAnapatrAvachinnAryatAnisavitaraNatva ! tana hetunAha pUrvasaMtarAmapArekheti Turva nimittamati paNe suranimittAtyavrAgaparAvo viklAya na sanmavati, tathA sati zAhuadvaitA- saMsArapUrva yAt satyaviju ra tathati cAtu, na tatsavati, vItarApabanmAnaniti nyAyana saMsAratyAgnAva siddhamAtraya saraLasaMsArapUrvavatyA tyAranA 6-nAtrApa nevAya che mUhanAnA netA suvAnAM suvarya saMsAratmAsya vA nimitta, nADavAptasampanAtriyALAM tadbhavamokSamAninAmatyandrio vi : bhAgalA samiti, pratA paThuSAra upara vui kuvAnAM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kayA ivALAthI pitA ! vaURdhakSajJAnanidhitaudivaSayatAvavameva, tala vananmaceva samparzanAritriyomapAyekSa, tena devakuvarmabhUmiSa mAmAnAM varmabhUmiSa pahekSAnAM vidyamAna tajjanmano niyamataH -dhavAmADapi = kSati, teneti, atra tatparva yatpanopasthitiviSayana vavavRvRddhiviSayatAvaH cchinne rAjI, yo jJAnamitra yatpanna tapatipAcatA vavavRddhiviSayatAvavattvopaatidharmAcha zarU, patavamalAcaiva caronityasakhya ti zIyate, tena vAjapuruSapUrvavArita popa sthApitarAjhusya "caM sau parikrakhya vara, merI sthita hori hitakSe mArUti ratnAni mahauSadha, cUpaSTa duhurdharastrI ? " phUlyA chanca vocAra nimittamilAva ! tenA pratyakSavAna zavAdrapurIyAdhupratyakSovarasabhya nAhitritayAmAyaNamarmabhUmikAtamanuSyana grahanA teneti atra tatpamitiyatparva tatvajJAne vidhe, tataH zcidyatvatAyorniyasampanyA, jyocina, tatra vAdarAya * tatparya sApekSatve tAdazane tene tyatra tavavuM, yAdazasya chasya taMtpAsatve tAdazameva jJAmitvatra yam, vAMdarAyoryataMdratA paraspara sApekSatve tAdazivaM praznatA chavvaccha vyavasthava darzanIyamityamisanyAya prathama prakRtatasya tapa vadhati, aiti netitRtIyavimaryAdridhaTAminya, vaya tapatyinenA taspAmitra ja rUmane sampanya yatpatti yo jJAnamAMti pUrvavAyAM thaGhaM, tapasthitiH samparzanazuddhajJAnaviratyAtimataH puNya vachavuddhiviyetIva chelvena dhaLApasthiti, piyatvena vavavRddhiviSayArA havA puruSa, siviSayauvaSevane (purutadevadrattaravayAtvAnyatanAmA vize, tatvacchinne tapaduM zarUm. tathA vottadharmavizeSAvacchine zataraparva taheva yAt ya ithama mahiti tasya yatpana saha santhaH phUvAnI prakRti chavvaryA tava yati-tho jJAnamitrota vo jJAnAmiti vAyathaTamatyartha, vaya mitrane sanyA, varaMpamiyo ja zaruyuttareNa sa nyA tavamatipAtati tatva tene tyataddhadazatavuM, tatvatipAghatathA vavadavuddhiviSaya subdhatA sambandhavAn puruSasa devadrattAsvitAsAdhALadhamaeNvi tatpatipAghatayA vanavRtriviSaya bhaNavajavRddhiviSayAvacchavalApahAzitadhamAM devattavAhi, taravAnDane za<< yo jJAnAmavetadvArathadAM vapamatyartha, 3jadharmAchie zAtparya tevA sAvati niyamena tatvavaM yAhiti tapasApekSatva dharapakveyartha chatavamasandhAvapatAdazatpatAnusanhAnAva, atizanivachataSThavALA rAyacchadvatajIvone nityasamba blyuparzanAthaSS ti 3yatatvorezAvazeSoparanadvArA nityasambandhatvoparzanenecartha kSatirityanenAvA vavAti ! - "je sau" ti,vAkyapada parva tavAra pura nivAsa, tarvembavero--- ja Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ::: tanAvidhara mUlAcApita purupakakapUrvakAlo caritapadIpa thApitazata4 " tadanvaye zuddhigani, prasta. zuddhimattara: 1 dilIpa iti rAjendu-rinduH kSIranivAvica // 1 // ityAdau taccha055 buddhiviSayatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnazatasya tasyApyatra mRgAkSi ! rAkSasapate. RttA ca kaNThAvI" ityAdau ca tatpadasya nityasambandhAbhAve'pi na kSatiH / sulabdhamiti, yadyapi samyagdarzanAdilAbhAtpUrvamapi saMsArAvinAmAvi janma bhayanAzraya tathApi samyagdarzanAditritaya bhavamokSasAdhanatvena mulabdhaM sAdhyaM samyagdarzanAditritayabhAnA zyAdicaturvighasaMsAraduHkhopanipAtamayahetu karmakSayaprabhavAtyantikaduHkhanivRttisadhIcInani pratidvandvIpratipA- ' tiparamasukhalAbhAbhibhUkhIbhUtena puruSeNaiva bhavati, anyathA kSudrajantunAbhitra maraNAcaiveti bhAvaH / bhavatIti yatrAtyakriyApadaM na zrUyate ityAcabhyupagantRRNAM sarvaM hi vAkyaM kriyAyAM parisamApyata iti corIkurvatAM / nayamavala vyAsyoktiriti bodhyam // 1 // caritaM padaM " astyuttasyAM dizi devatAtmA, himAlayo nAma nagAdhirAjaH / " ityetaTaka himAlayapadaM tadupasthApito himAlayarUpo'rthastatra zaktasya. yaM sarvazailA ityAdivAkyaghaTakasya yacchadasya, asya nityasambandhAbhAve'pAtyanemAnyaH / svaucArakati svaM tada vaya iti vAkyaghaTakaM tatpadaM tadubArakapuruSaH kAlidAsastaskakapUrvakAlocAritapadaM "svato manunama" iti pAkyaghaTakamAnupadaM tadupasyApito bhanurUpo'rthastatra zaktasya " tadanvaye zuddhimati". iti vAkyaghaTakasya tacchadasya, asA'pi nityasambandhAbhAve'pItyanenA'nvayaH, " tasA'yatra bhRgAkSi ! rAkSasapateH kRtvA ca kaNThATavI" ityetadvAkyapaTakasya tu tatpadasya buddhipadena - buddhiyate, asya vaktA rAmacandrastabuddhiviSayo rAvaNastanniSTabuddhiviSayatAvacchedakatmopalakSito dharmo rAvaNatvaM tadavacchina tasya, eteSu tattacchaktipratiniyamapu na yattadoH praveza iti nityasambandhAbhAve'pi na kSatirityarthaH / dravyakSetrakAlamAvabhedaminnasaMsAraduHkhopanipAtabhayaM karamAvatItyAzaGkAyAM, karmaNasta tugarbhavizeSaNamAha-dravyAdicaturvidhasaMsAraduHkhopanipAta bhayahetukRtsnakarmeti / kAraNocchede kAryoMccheda iti niyamamAzritya kRtrakarmakSayaprAtyatikaduHkhanivRttItyuktam / naiyAyika AtyantikaHkhAcdarUpAmeva muktimabhimanute iti tadAnIM sukhalezo'pi na, AtmavizeSaguNAnAmindriyAvAdhInatvena tadabhAve tadaMbhAvAditi ta manirAsAryamAha-du:khanivRttisaMdhIcI netyAdi / nirAvRtasukhaM yAtmamAnasamutthatvana svAdhInameveti zazvajhAyana parAdhInaduHkhalezAkalaGkitatvena ni:pratipakSaM, tatsativicchedakAraNAbhAvAdapratipAti, prakarSakATAvasthAnAdanupamamata eva paramamiti tadartha pratyakatAnamanasA-puruSeNa sulabdhaM manuSyajanma bhavatItyarthaH / yatrA'nyakriyApadaM na zrUyata ityAdIti / atrA''dipadena tatrA'pyastirbhavantIvartamAnAparaH prayujyata iti prAyam . 1nayamavalamcyAtyoktiriti-atra nyAyaniSNAtAstu dhanurvaraH pArtha eva ghaTo nArita haMsIva nimalaM jalaM karikalecchA : kAlAtraya ityAdiprayogadarzanAdvAkyamA kriyApadasya neyatyAbhAva eveti prA .. iti prayamakArikA kAvyAkhyA samAptA // 1 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stvaarthvivrnnddhaarthdiipikaa| janmano duHkhanimittaravasulabdhatvayoH kathambhAvAkAsAyAmAha . . . . . . . .: (bhA0) janmani karmakleza-ranuyaddhe'smiMstathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo, yathA bhavatyeva paramArthaH // 2 // (vyA0 ) janmanIti0 mithyAdarzanAviratipramAdakapAyayogAyaH svasvahetubhiH kriyata iti dvitIyakArikAvataraNikAmAha-janmani ityAdinA / mithyAdarzanAviratipramAdakavAyayogAkhyairiti-mithyAdarzanamaviratiH pramAdaH kapAyo, yoga ityAkhyA yeSAM te tathA taiH / tatra mithyA-alIkamayathArtha darzanaM dRSTirupalabdhiriti mithyAdarzanaM, taca yadyapi jIvAdayastarayamiti nizcayAbhAvarUpAnadhigamAtmakaM, jIvAdayo na- tatvamiti viparyayAtmakaM ceti dvividhaM, taduktaM vAcamukhyaiH " anadhigamaviparyayau ca mithyAtvaM" iti, tathApyupAdhibhedAdAbhihikamanAbhigrahikamAbhinivezika sAMzayikamanAbhogaM ceti paJcaprakAram / tatrA''dhamanAkalitatatvasyAprajJApanIyatAprayojakatvasvAbhyupagatArthazraddhAnalakSaNaM, yathA yauddhasAyAdInAM idameva darzanaM zobhanaM nAnyadityevaM svastradarzanaprakriyAvAdinAM - svAgrahagrahapahilAnAM svasvAbhdhupagatArthazraddhAnAdanivartanIyAnAmata evAprajJApanIyAnAm / dvitIyaM ca svaparAbhyupagatArthayoravizeSeNa zraddhAnalakSaNaM, yayA " sarvANi darzanAni zobhanAni "" iti pratijJAvatAM mugdhalokAnAmIpanmAdhyasthyabhAvanAvatAm / tRtIyaM ca viduSo'pi, svarasavAhibhagavatpraNItazAstra vAdhitArthazraddhAnalakSaNaM, yathA zAstratAtparyavAdhaM pratisandhAyaivA'nyayAzraddhAvatAM goSThAmAhilAdInAm / caturthaM ca bhagavacanaprAmANyasaMzayaMprayuktaH zAstrArthasaMzayaH sAMzayikaM, yathA kAzA mohanIyakarmodayAdbhagavadvacane prAmANyasaMzaye sati na jAne kimidaM nigodadharmAstikAyodikaM sUkSmatanaM bhagavatproktaM satyaM utAnyatheti saMzayavatAma , yato nizcitabhagavacanaprAmANya'kAnA na~ya saMzayaH, te evaM tarkayanti-kasmividhanatarava. madhuddhirna pravizati tatra gADhajJAnAva: raNakamoda yaprayojyamabuddhayatimAnyameva kAraNam, na tu tattatvA'bhAva, jinaistathaiva prajJapta vaaditi| paJcamaJca sAkSAtparamparayA ca saMzayanizcayasAdhAraNataravajJAnasAmAnyAmAvalakSaNa, yathaikendriyAdInAM tatvAtacAnadhyavasAyavatA mugdhalokAnAM ceti / aviratihiMsAnRtastathAna: parigrahebhyaH pApasthAnebhyo viratipariNAmAbhAvo hiMsAdiSu pravRttiH, asaMyama iti yAvat / pramAdaH smRtyanavasthAnaM kuzalevanAdaro yogaduSpraNidhAnaJca / kapAya: krodhamAnamAyolobha. . bhedAcaturvidhAH, punarapi pratyekaM tejantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanabhadAcatu: prakArA iti SoDaza bhedAH / kapAyasAhacaryAtakapAyoddIpanAdvA hAsyaratyaratibhayazokajugupsAstrIpuruSanapuMsakavedAkhyAnAM navanokapAyANAmapi parigraha kArthaH / yogazca manoyogapaMcAyogakAyayogabhedena trividhaH / tatprabhedataH punarapi paJcadazaprakAraH, tadvitastu vistArabhayAna tanyate / ... mithyAdarzanahetuko hi pandhaH 'prakRSTataro'zubhAnubandharUpazca, mithyAdarzanapariNAma Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, 42 : dIpikA / meM jJAnAvaraNa thaprAram, guracaryAsta vAcanayAtmati zA mohanIyamevAH oSAyaH thAya, nAne pati jAcavA manohetu jarma, tataH koSomAnaH deza, to rAvinhetu tIvrarmavandhanuM, tatA namavataH punarrApa meM tataH za, tetha puna inammetyeyaM khanmanaH varmaDheranuddhaE santa taveSTanALuM saMsArasyAnAninuM du:kha vamAnava paryavati, vartAyezA samaya nutrave visevyatA gAna vApIvAnuM pracalavAnAdhAraapUrvAMtavAdya, anena a du:nimittattvananmana AvyuMhatuM mati, ariti pratyakSa manuSyananmanArca, tathaiva puruSa~vasa prAntavAN, sathetaizabda sabhya-zanArvAsapUrvanityaco cA matIyuttaracacAAApekSa, pratitAMti atra moya bAvarce nA prAntra, tathA haiM pravarSe sIbhanA sarza DhImAnantaramAvela vA -tapaHsaMcaviSe atitamicarca, prayatnatrayonanamADha mevAmAMvo yA manIti thathA cena 12 satyapanna venkamAvAaumAryuM ja samAvAta, utpannasandha-nivyAkhyAnanasayAmAMvetAviratipariNAmadeto vadha: matIyata vRti tadvetuH sa|sa 6 pAmamAnyAttatoDapkRssttvndhH, aviratyabhAve'pi pramAdahetustato'pyapakRSTatarabandhaH kasyacid viratasya sati mATe tadupaLye, niSparzanAbititranAvADamAMye vAhetu tato'vyavaRRtavantra, sabhya vitasyA'pramattAthe saMnnanaSAyoyasaddhArthe tasya sadnAvAt, tato'vyayaHto dhanyo jevo hetu, upazA mokSI mohaso hikSaNamukhasvAnatrayavAtano vItarAgalA jomasamAve sAte tAjJAAt / bAmbarAhu sayomAMIno copasamAveya na tAmitto vanyaH, tatya jhIvanmutttA mokSatigneriyA, tanna cum, yogapApagasamAve tame dvitAnatrila tAvahanIyavadha paryAvazyanmAvAta, anyathA taiya jALameva na sthAt, na jADasiddhAntaH " mAtra vastu navAyAMya verAyA sukkumA riyAvahiyAvaLiyA brA mAM pasava puDDA vittiyasamayatiyA satIyasamaryAnorayA sA vahAM puThThA vRddhIriyA vaikriyA nijJA seyAre amAM vArtAne mAMta" AMta zrIgramAkruSNavajanAt Na jevo hetu va gandhA, pUrvasmina pUrvavidghattarottarasthApi vahetosavAt, tanda, sAvacetanA di baeNnko yoAhetuLo'Sa, pramAdetukhya dhAyo hetuoSi, vetihetu jJa bApAyoAde prIyate, mivazanadetu dhyAveratikamAvadhAcayogahetutiAsa dRtva, pavitana, viramavAze vitattvate / saMsAratyAganavie tulamUvaravamAvAyela paryovasthIta tra saMsAronAvimAna, mazAnuvadrana hanya cAnuttariyanumAna payaeNvAMta / yacA nAnA moranuvadvatyuM tathA maMjIyoAve mAnubahUnaviziSTamevAta nani becainuddhe'Aita thamumiyAAyAM hetumAthuM- viti " humaH pratyakSAta " pUrvA omanasatyAgI banyAyamAhabanyakSa kRti | pRSTinokharce / sarvotkhaneti-manovavAAyadetuyo( 44 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvAvivaraNalAdIpikA 1 prakAreNa, sa ca prakAra: "zAyati cAraviyupAtadarzanI hi zuddhAzayatribhuvanamapyupahitamAha mahendhanan / jvalitakarmadahanakvAthyamAnamazaraNamamalajJAnAgamacakSuSo'valokya garbhavAsAdimayocinaH prANAtipAtAdiviratipratijJAmAya, tahaTIkaraNArthaM ca paJcaviMzatibhAvanAmAvitAntarAtmA, dvAdazAnunAsthirIkRtAdhyavasAya saMvRtAzravatvA . . trayeNetyarthaH / garbhavAsAdibhayodina iti-050yasamUharU5kadamapazucIbhUtojanIyabhayAnake garbhe yo vAsa sa Adismin garbhaniSkramaNAdI sa garbhavAsAdistatprayukta uktarUpe garbhe kimadhomukhena vasanIyam ? tatra ca prathamatayA mAturAta pituH zukraM tadumaya saMsRthmatimalinamaprekSaNIya evaM lakSaNa AhAraH kimAhartadhya ityevaMrUpaM yadbhayaM tenogaM saMsArIdAsInyAdhInavairAgyaM prApta ityarthaH / ukta siddhAnteM garbhavAsaHkham - "IhiM aggiqNNAhi, saMbhinnarasa niraMtaraM / jAvaIaMgoyamI! dukhaM, gambhe aguNaM tao // 1 // bhAo nIharaMtarasa, joNItanipIlaNe / sayesAhassioM dukkhaM, koDAkoDIguNa'pi vA // 2 // " ityAdi / AdinA'garbhotpannanArakadevanigoMdAdiduHkhaM prAya, ta siddhAnta bhihitaM paramapiNA garaesu jAI akkhaDAI dukhAI paramatikkhAI / koNNe tAI jIto vipAsa koDIvi 1 // 1 // " acchinimIlaNamitta, nattha suhaM dukkhameva paMDibaddhaM / narae neraIyANa, ahonisaM pacamANA // 2 // devAvi devaloe, divAbharaNApuraniyasarIrA / jaM parivati tattA, taM dukkhaMdAru tasiM // 3 // taM suravimANavibhanaM, vitiyacayaNaM ca devalogAMo / avaliyaM ciyajaM na vi, phui sayasakara hiyayaM // 4 // IsAvisAyamayako hamAyalohehi evamAIhi / devA'vi samabhibhUA, tesi katto suhaM nAma // 5 // " ityAdi "jaM nae neraithA dukkhaM pAti goyamA ! tikhaM / taM puNa nigoamajhe, aNataguNi muNeya // 1 // " ityAdi ca / paJcaviMzatibhAvanAbhASitAntarAtmeti-prANAtipAtAdinicilakSaNapaJcamahAvatAnAM dApiAdanArthaM mAnyante'bhyasyanta iti bhAvanAH, anabhyasyamAnAbhivinAbhiranamyasyamAnavidyAvanmalImasIbhavanti mahAyatAnIti tannairmalyArtha tAH pratidinaM bhAvanIyAH, tAzca pratimahAvataM pazca paJca bhavantIti paJcamahAnatAnA paMJcaviMzatiryA bhAvanAtAbhirbhAvato pAsito'ntarAtmA yasya sa tathetyarthaH / paJcaviMzatirbhAvanAH " hariyAsamie sayAM jae 1, uvaha bhujeja va pANabhoyaNaM 2, AyANaniklevaduguMcha 3, saMjae, samAhie saMjayae maNo 4 vaI 5 // 1 // ityAdi pravacanasAroddhAroktapaJcamAyAbhiravasayAH / dvAdazAnuprekSAMsthirIkRtAdhyavasAya iti anityAzaraNasaMsArakatvAnyatvAdhucitvAvasaMparanirjarAlokasvabhAva. bodhidurlabhatvadharmasvAkhyAtatArUpAbhidizabhiranuprekSAbhivinAbhiristharIkato DhAkato'dhyapasAya:-zubhAtmapariNatirthana divyadRSTinA sa tathetyarthaH / saMtAzrayatvAditi anena saMvara pratipAditA, asA''zravasaMvaraNalakSaNatvAt , saMvaraca pAdravyabhAvamedataH, tatra Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravarSividyArthIpikA nAmanavama tAsaMmAhimizca pUrve pAttakSayaguTTArIyo modAdimabaddhayAdavAsavarupamaizcarya - vanavatuSyatikSaye rAmAvAvathAmAnotIti " hatuvatoDavaH | - nAdri- trayANAmanyonya vAraNamADapi ma prati, nanmanoDakvo na niyata, tAdinanaisADa voranubhAvAta, nana prati ja tayoranvayo niyata ti zamAva phalU, 7 7 nanmAmAva ti, rAmAvahayArabAmA sati banmAmAMvatsava kAryavoDazcandrasiddha hava, yadyapi niyatavyativarya nansana jamAve narmadRzAmAvo canasiddha hava, tathApi yathA maroSa pAva taduo pravRtti, na tathA namnani molAvyANasa nAvilAdhananedasAdhanatAtiladhAnI tabativarSIya sadbhAvAta, vanyumoniyatamAnAmAvajanAmAvopavAnaphlAvara thavA sAmAni karmayuddhahAvAne to chetarAdhA, mavadeziyAtyAra dritIya : ti, tad bavavanasAroddhAditamAre "bApa ra aa, dravyamAMvavimevatA putahAni-mAtmajAvato maje ? tasya sarvazamyAM, dravyasaMvara ! mahebiyAyariMtu, tyAre mAvasaMvara # 2 " kRti / navyavarmavanyAmAvavuM tAruMmahi naminezanama ti-jAminavAna vyAni ja tAni varSAminavalapi, manavavartamAna bArizvanyo na vidyate ra tatyartha ! navAjhavanirodhanASS- - punivasamAjamAmAvo, na ja tapatAM mAhiminiTazcitavarmakSaya vinA tAtre kAryazAmAvAvasthAmAnotItyo virodhaLAparamAda-tapasvaMyasAhimiti | tapasaMyama raLapUrvopArmizayananyajI dvArA nircA zavAsavaraparamaine tharya kRti prAptavajJAnavaranA=zvavikSaNoazvarya phUtya | sUtra hetumAMha-morAhimapravati | mohanarmajJAnAvaraNAAirmAtmAnAmanajJAnAghAbhavamAvatUpALAM kamaLa kSaya samUha laI tapAdri ! mohamaNe nite . ' tanyAyAdhutarAneva mavatIti jJAtimatra mohasya pradhAnatayA prai kRtaniti kavanyanazeSanuM pratikSA: timokSahhativazvanIyAyunotraWvopabrAhikarma prakRtiya tyAre niyata phuti-zana trayasamAvegapi na taLi vArA nirvati, anyathA rAmapi nidAna taspArga vAratva sthAviti bhUtiyuM ! nayamivAranAyAstaravAti, anvaye niyata kRti vaNasa nimena kamalaThThAvAhiti mAvA niyatA vayavahArmizayonma prati varaNatve siddha tadamA tadmAvaDo vatasiMddha patyAha- zaramAvati | nanuM mA mUtvayA, banmAmA vazamA ti nivAravatyeti tatvanAmAva rUvuM rahyuM. nokatyAzAvAmA-yajItyAdrinA ttarativarce-vabativAya ! vanyamakSiniyata bhAvanAvAzerAmApAvAnarsSyayavAva rUti | kozA dhA- : vAyava taikAnA vidyA zAtmanA mukhya dhyabAnA vandha phamilIne, cAhe tavArtha Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvacanivaLamUDha thavIpi-1 : 6 : rmakSaye mArityAyAma vyavahAropabattaye pradhAnA mesaMjJA tanedezAdhdha zA kRti jJApanAya krmabrAn / athavA maDhe rajaMtra maizAmAtra tyatra pajhezanenada samatacaitra meSavacApAvAnata . rmananyattva churopvamimata, tathA 6 dezAnAM duvAnAM navena vinAgivatatadghinAzArthI pravRttipannA, anapekSyatve tu nIvArtAvavamAvasamarIvena te vinAza pravruttinuMyeTA svAt, aMta va 6 pradhAnedharAviRRtasyApi vyavavhevaH, tattva tu dhAnezvarAtInAM jAraNAnAmanAghanantalena tAryAAM teSAmavirAma va svAtiti, Sa ti anantaramavadhAraLArthe vAro dRzya, tena = nyUnAdhiyoH paramArthezvacyavanjhevaH, : pratyakSavRddhiviSayaH jarnazAmAMva, paramArthaH paramaH pUnyamAno vArthaH prayonanam, anayA vAyeyA darzarzAvAmao mokSamAveyantyA ganmanaH sundhanvaM sajJamitamiti II 5 // sarveSAyA/jhIva meLo comyAna putpAAMnAvtte sa vandhaH | 8 | 2 ||ti| teSAmetra mepuAjAnAM sarvathA ye sAta vajJAnaM tatabdha mokSa, tathA 2 hegamAve niyamena vanyastanmAve zva mola AMta vRniyataozamAvo mauniyataOzAmAtra tyeva siddhe satyatraMt vipra te kndhamAlhanayato mAtrAmAau thalya-sa tati / tathA j vaniyato mAvo carca mokSaniyato mAvo catha hezasya s vardhamoniyatamAtra mApavaoza, tavamAvoSAvAnasya molopayatayA'vyayaMtra kRtyayaMH / meM tlRi maheramAva rUcatra vimarthe bhedoSoddAnaM prameyAzajJAnavRcaryamAtR--rmakSayati / jo mAvataH vArthaH vAragAnanyasa na vanArava AMta niyamena hezAnAM dullAnAM bAraNAnanyatve nitya vaprasAda deinAzA pravRttidudhadA sthAviyAna-anapekSyatve tvati-bArApekSavAmAve tu, jApAnanyatve sthiti thAvata, ata veti / mahezAnAM maeNnanyArevetyarthaH / ta!adhAnezvarAvaRtattva | r kRti dvitIyAri(vyAkhyA samAr // 2 // - nanu prANasamyagdarzanAtemoMNo me zItraM svAttavA mityevaM mokSamArlemALa sthAva tArAn mave yiAnuSThAnena gIvArAmamAnyAnmolo TM mavartya, tathA 6 yiAnuSThAna momiSiNA 75DavaLAya mokSAnutpAvAt sAvaLiyAAddhati cait, maitra, vAnInizAnurvALiyAnuSThAnuM paramparayA mokSa pAva prayuddhasAradvArA mAntare kahejAkAryannazamanAvAtpAvAta,mAvijJAnavityu heto siddhe, tamavIdhAnyavijrayAnuSTAnamArAdhanIya sAkSAravara para mozAvavAnuM mukhyambarzanaviiita saMskRtiSakSAnumAnena vAbitattvAzva, pazcimasyAvijJAnapi naivevAnI mokSoSAmiti naiva takrvyamyasunIya syAt | rnAndhavAnIM taddasyAmuttarottaramane survAyogAzrcaryamAnamasAkSAyopamimAtre sthittva kSAvizvamAvayeLa pariNata sattaleva paramparA mokSAtpAtmavatItIjJAnImAMya taddasyasanIyamaeNveti zvet, tanuzyamaMtrApi, tathA " nuM mutte, dhuLa cosa 2 tha namAmni 1 tuM pAvara pAcho, teLa ya badmAsanoU // ? // %0 phati siddhAntotte " aneJasiddhAto yAti parAM tim / ' AMta mAvajJIto dha, batra 6H- zukSmA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravarthivapUDhArthIpi ' - prAyenAlImAnA itabinama mola mavasthIti taitrinukAnAmadhameti vijJAtha mA mokSamADa thAiravarataH ti tarazvAsanAyA (mA) madhame vA vArasvatapuM.. - kuzarAnaverathameva, nava dhadhA ne rU . (0) mAlA ti, vA nathI, paramArthaya varmaoNzAmavi savitaryAvasthAjaividhyatastramavAstavava4mAvAsaMtananaSarAkhyAditoDanavAsAvityartha, "oviti " cArAthamiti ropA zarH tevu sastu, vadhabhUteSu ? bArameravavuM, azumavanavui, tathA prayatatayitra pUrvavAdanuvartanIyam, tathacaya thathApekSatnAdAha surAhInuvalpametyAti, surarAnuuM chuzamogana, vadhArAvanobAjIrAvurAtuLoncava, spati sarapUrvajaLakSane dhIre saptamI, tena kuzaruM svAtyanDiyartha, kuzanuvarSe vimi sevanamatimA madhane khriti vakSyamALoca abhyAsArducamyAlomavardhata iti nyayA molAnuAyAnuSThAna pUvapUrvamajhamAdramAnaSitamuttarottama suvidhApUrvanAtimAna siddhArAsopAvizizuddhatazuddhatamatriyAnukAnA pra chupamAvAnena savAritra gAyattava parahayA mokSadhAmupAyatIti mitvA jAvAnuvanivaniravaghaziyAnunamajyasAmarthatA-pi "zorva vi buddaSi, bAgavRddA dhrupha parama ! 06 ravirapara, vaDhilitimira khAne // ? " DratyAghaheMkhelainirNana jJAnaddarzanATyatAM varthinAkhrarayameva, na tu chAghanumAvA pakSapAnupattAvari tatrAgA vaMssa vidheyanitye protsAhazALAthena hatIvaryAvataraLamAkAlasarzanArityAvano ! tivani ! jarma DhiviyaM sazcita prArabdha ja, yAhAnonu tA, yahujurva tadvitIyamati, ditIya maniSedhArtha siddhiti vizeSaNamuram vezanivanighatIti-"jJAna ziva vivAddhi sAMvara, jarna lithoti 2 pazinukaviya" che hati mahAvIratavALo viratisaMvarmitatvena triyAMssacharma aitihAddhi, zani sampatvasaMvara tatvenADAcharSa pratihAddhi, tapazalena ja sAtivane kSioti tata samAkhyAmanA vadhAmAvata mAnasya 2 niraryuM parikSayAddhavAti yonino molArirityArpatatazraddhAnatA zArthanA hetupUta rAjAnuvalpameva jJAnaziyA ja yathA sAtha kathAtitavyaniti mAvA | nirAzasamAvenaiva mokSArthanA duniziyA, vartavenyu siddhA, tatra "no dR hodANa mAMdhAra mahidRnnA, no parogapANa pAyAdiSA no vijisadalitodiyA dhAyAdiSA, nijI vAra hRtidda ka iyAphikAtyAyAmenaimiSAre trizumAsa niSiddhA, momadhena va Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. tavAdiparAvIpikA / ___tyAha- anavadhamiti' anavadhamagarya niSpApamiti yAvat yayA, karma zuddhaprayogahetukaM - kalyANa prAptikAraNaM zubhaM kriyAnuSThAnaM dayA vairAgyamityAdi, na caivaM zubhAzaMsAkRta nidAnatvam , bhogaprAptiphalasyaiva tasya nidAnatvena niyamitatvAt, tasyaiva cAgame niSedhAt , " sahaMkAmA visaM kAmA, kAmA AsIvisopamA / kAme patthemANA, akAmA jaMti doggaI // 1 // ityAdinA // 3 // gvAravyavacchedyAgAnuvameLoDamAdhaMmavimadhyamAjiMtaye svAmina, zAcabndhsy ca madhyamaH svAmIti tAnupadarzayannAha (bhA.) kahitamiha cAmutra, cAdhamatamo naraH smaarbhte| - . iha phalameva tvadhamo, vimadhyamastubhayaphalArtham // 4 // . (vyA0 ) tatprabhRtitibhiH kArikAbhiH samAne'pi sarvasaMsArijIvAnAM jIvatve pUrvopArjitazubhAzamaka pariNatizena puruSArthasAdhanabhedAdadhamattamAdhamavimadhyamamadhyamottamottamottamalakSaNaM SaDvidhatvamAvedayatyAcAryaH / A'pi mahAnizIthasiddhAnte pratyapAdi-puruSapadakasvarUpaM kiJcidbhaGgayantareNa " goyamA ! chavihe purise Nee taM jahA-ahamAhame, ahame, vimajjhime, uttame, uttamuttame, saJcuttamuttame ityAdyAlApakakadambakena / ahitamakuzala sApAyam, 36 cAmutra ca ihalokaparalokayoH, Adyazca evArthe, anena ca ihalokaparalokAhitamAtrAnubandhipravRttimaravamayamatamaravalakSaNamAveditaM bhavati / adhamatamaH sarpanikRSTaH pApIyAn , nara iti puruSanirdezo vyavahAraprAdhAnyAdibhiH / samArabhate ityanena dvitIyAvasthAvacchinnatvaM kaimutikanyAyena cAcatRtIyAvasthAviziSTatvamapi sUcitam, avasthAtrayI ca saMrambhasamAtasya nidAnarUpatvAt, na tu kutrApyAgame zubhAzaMsA, tatkRtasyA'nidAnarUpatvAta', ata eva"cArijei jaivi niyA-NavaMdhaNaM vIyarAya ! tuha samaye / taha'vi mama huja sevA, bhave bhatre tumha calaNANaM // 1 // " ityAyapi saGgacchata ityAzayenA''ha na caivaM zubhAzaMsAkRtamityAdi / sallamityAdi / apraviSTaM zalyaM kAyabhedabalArogyaparihANimivApraviSTaH kAmo'pi saMyamabhedAtmaklezabalA'rogyajJAnAdiparihANi vidadhAtIti sAdRzyena zelyamiva zalyaM, kAmAzadAdayaH / maraNApAdakatvasAdhamrtheNa viSamiva viSaM / AzIviSopamA:-AzIstAlagatA daMSTrA tasyAM viSamasya AzIviSaH sapastadupamAH, abhyatvAt kAmAn prArthayamAnA api akAmA iSyamANakAmAnanApnuvantaH, icchaavissykaamkrmpraaptymaav| iti yAvat / yAti durgatim narakAdigatyAzrayA bhavantItyarthaH / ata eva " bhoge amuMjamANA vi kei mohA pati ahara gaI" ityuktamapi saGgacchate / - iti tRtIyakArikAvyAkhyA smaaptaa| caturthAvitaraNikAmAha evkaar0yvcchecsyetyaadi| ihalokaparalokAhitamAtrAnubandhipravRttimatvamiti / aihikapAratrikahita. phalAnanubandhitve satyahikapAratrikAhitaphalAnubandhitvaviziSTasaMrabhasamArabhAra bhakriyA yata.mAnukUlakatyAzrayatvamadhamAdhamatvalakSaNamityarthaH / pratyeka punaH kaSAyAdibhedenA'ne Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : satvAvivaraNadArthadIpikA rambhArambhAkhyA / pratyeka punaH pAyAdibhedenAnekavidhA / taMtra prANAtipAtAdisaMkalpAvezaH sabhA, tatsAdhanasannipAtajanitaparitApanAdilakSaNaH samArambhaH, prANAnipAnAdikriyAnivRtirArambhaH / taduktasaMrambhaH sakapAyaH, paritApanayA bhavetsamArambhaH / ArambhaH prANivadhaH, trividho yoga tato jJeyaH // 1 // anyatra ca / " saMkalpo saMraMbho, paritAvakaro bhave samArabho / Arambho udavao,' suddhanabANa ca savvesi / / 1 // " anye ca prANavyaparopaNAdipu pramAdavataH prayatnAvezaH saMrambhaH, sAdhanasamabhyAsIkaraNa samArambhaH, prakrama Arambha ityAcakSate / ete cobhayabhavavirAvakAH saukarikamatsyavandhAdayo'baseyAH / te hi praNaTadharmasaMjJAH ajJAtazubhalezyA sarvaninditAcaraNasAdarAH ziSTajanatira tijanmAnaH sphuTitakaracaraNaziroruhA vikRtAraNAH kSutpipAsAzItopgajhajhAvAtAbhibhUtA girikandarAjyaniIrAdisopadrutasthAnaparyaTanazIlA ihApi sApAyaM jijIviSayo'bhutra ca pApAnubandhipApakarmaritA narakethUkaTayAtanAbhAjo bhavanti // dvitIya puruSamAha-' ityAdi ' iha arigaJjanmani phalaM prayojanaM yasyetAha phalaM karmetyunuvartate / evakArazca paralokaphalavyavacchedArthaH, tena na vimadhyame'tiprasaGgaH / tatazca hi kalamAtroddezyakapravRttimattvamadhamatvalakSaNaM sUcitam / karmaNa ubhayabhavaphalatve'pi iha phalakatvamAnagocarA buddhi pUrvasmAdvizeSaM paralokamanorathanivRttiM ca tuzabdo darzayati / ete rAdhamAH vArhaspatyamatAnukavidheti / ayamAvaH kAyavAGmanAbhedena yogavidhyAttadviziSTassara bho'pi trividhAyathAkAyasaMrambho vAksaMrambho manassarambha iti, evaM samArambho'pi, Ara bho'pi ca trividha iti natra bhedaaH| navabhedeSvapyekakabhedaH kRtakAritAnumatavizeSAt trividho bhavati, tadyathA-kRtakAyasaMrambhaH kAritakAyasaMbho'numatakAyasaMrambha iti bhedatrayaM, evaM vAcA manasA ca tritribheda iti saMrambho navavidhaH 1 evaM samArambho'pyAra bho'pi ca navavidhaH, sanmIlane saptavizatibhedAH / tanmadhye'pyekaikabhedaH kapAyANAM caturbhedAttadviziSTazcaturvidhastadyathA krodhakRtakAyasaMrambho mAnakRtakAyasaMrabho mAyAkRtakAyasaMrambho lobhakRtakAyasaMrabha iti catvAraH kRtavi- / ziSTabhedAH, evaM krodhakAritakAyasaMrambha ityAdikAritaviziSTabhedazcitvAraH, evaM krodhAnumatakAyasaMrambha ityAyanumataviziSTabhedena catvAraH, sarvasammIlane kAyasaMsmasya dvAdaza bhedAH, evaM vAGmanasasaMrambhayorapi dvAdaza dvAdaza bhedAH, dvAdazAnAM tribhirguNane saramasarvabhedA patriMzat , evameva samArambhasyA''rambhasya ca paTtriMzad patriMzadbhedA jJeyAH, sarvasamminDIkaraNe trayANAM bhedA aSTottarazataM bhavatItyAbanekaprakAreNAnekavidhatvaM jJeyamiti bhAvaH / saMka.5:-pRthivIkAyAdivinAzAnukUlasaMkalpA-paritAvakaro pRthivIkAyAdiparitApakaraH / uhavaopRthivyAdhupadravalakSaNaH / 36 phalamAtroddezyakapravRttimatvamadhamatvalakSaNamiti / ubhaya bhavaphalake'pi karmaNi asminneva bhava etatkarma meM phalapradaM bhavaviti bhrAntabuddhijanyA yA pAratrikaphalAnuddezyakatvaviziSTaihikaphaloddezyakasaMrambhasamArabhAra mAnyatAnukUlapravRttistadvatvamadhamatvalakSaNamityarthaH / ubhayaphalakamApi kamaitadbhavaphalakamevetyAkArakobhayabhavaphalajanakasaviziSTakarmatvAvacchinnavizeSatAkatavabhinnabhavaphalajanakatvAbhAvaniSThaprakAratAkara- satyata Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAIpalane lipit I yAbita homAtrapratibaddhA zoSaviSayAmiSAnuSamAnasI garthamaitrachAyoDaka sAtasaMsAramayA mohapahAvRtAntarAtmAnovidhArmavilA 6 punaH parovAtaH " mUDhabavAvaDI" "tAvAne eoDAM, cAvAnindriyonara' vAvajhIve " hatyamamudhananavidhatALasAghane paramavamohencharmaprayatnavA brizciviholulamanusUya yathArmanusaraNIvAdita paryanti tRtIya puruSamAha "vimadhyamarivahyAdri" tuza thamahanumayauvanupamunnati vRddhisTa pUrvato virodha darzayati-parouodrayapravRttimarva vimadhyamatva vadhya dhametikalavArabAya paroti . madhyamatibesavALA veti te ja vimaLanA parAmavAyAM dharmArthAmAnAsehamAnA nanmAntapu vartha dharmamahimnA samUdhyAna putrapautrAdiparivAramAno pasaumAyAno vimavizvAsamAno mavikhyAmAM uti vAnAvidharmaparAyaNI duSkarIyA vaLAH paropArAvivuM sAruM manyamAnI nisamadranila rUAlamanumaya pahADapi tathA vidhAM yutimAnuvanti che ja ! aMjIrAAnuvanyasvAminoDamilAya rAjIrAvAnuvadhivaminuM vaturtha gzakAtuvardhavAminaM ja pazcAM puruSaviroSe rivaiyADaDaha (mA) parohitAva, pravartate madhyama ziyA savA kSiAva tu dhaTate, mitiettara puruSa jo vananavatvaniSTha batAvavuddhinanyapatriAnurAzidaihiahoddezyavapanmasamAnmArambhAnvitamAnunnahabavRttimAmadhamatvakSaNamiti paryavAsitoSya | yAvI vimiriti "viveta suI na-daLa chavA pRta pitA mAmRtasya vehatya, punarAamane jIta ? ? " phati samUrvajonA vAhana gadAnAddhinAjhanya suvameva punarcatA jaTAdrivyavAnanaM, huAM nirNaya lakhyate I ? tyAyaM murNa viSayalakramanapusA suparamiti pUrNavirAmaiyA | zrIhaddhidAti hitottamatAhulyAna, e nAma maUvaLapihitAnuM hitAya | 2 | hosiddha madrAnA, parezo nAgara mRta | hasya nAzo mugi, ne jJAnA-muAiSyite | 3 | phatyAdriA grAhA ! chUparanriyAmavRttimamatA paramArthAnamajJavahetoSaviSayovekSAvRddhipUrvajomayama- subbAnanyavAnAddhiviSayapravRttimAM vimadhyamatvakakSAbhiti mAvaH vimadhyamapuruSAnidrana mahAmavivAhaya, te hi paramArthanAmina bananimarsivALyAna mokSa mata mA vA, phlevabhupeDhyAganena mane parama sudhI maryArmitye matva hAnatIrthayAtrAparopajIrAliviSayavAra pharva-pati mAvA | ta vaturyArijAvyAthA samAptA che ke - vaturyapazcamapueSavizeSAbhidhAnAya ghacamahArAgatarASAmAha-zarAvavAna phAti . Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavirenamUvAMvamAM pa (0) rohivAti, posya parAya vA hita surva -tartha, vAghehaDhostRSNAvyavachevaparA liphazvaSyavasthA sAmAnyataH pravRrUpavInA vartata phrati minicopAvAna yAhu sApAtato nyAyAmAsamAnA savA cAvavA parotimAtroyapravRttima madhyamavarjhakSaNe tyapitA te haluvanirapekSA samivinopavA brahmaguvAsa phlAvAvamAnA paratIrciA joramatipannAM che tevendravartamAmakhyAdharyasamAna imAnasA saumAryAdri vI prArthamAnA nivAnaparAstaviyeLa parovruvameva pradhAnanto madhyamAM mIyate padma padmamatimastamAna puruSa vara-kSAvaivetyAddhi, mokSa ane jAmAvanAnanitataravajJAna parvAhitazarIvALavanananyA chArA varmakSaya taSNanyaparamAnando vA, tame - gvAro viSaya vyavacchinati tucalibrIvanena dhaTata hatyanena harInamAtra kAgavAsaparamArtha noDaphavarayamamuvatamADadhinikhyAmi mamiti vRddhayA zarapi thatata lyartha mAhitaH | viziSTa matiettama puruSa pUrvo viziSTa prApa muvattAnA matAsi viziSTa matiH | t arthe tamasA vaigivAmASAbhAvityuttama 1 narati vartamAna puruSAt pUverAntamevo mAhuM pukhyavayaM jAya thati thAva na mukhyate tAvAyo viziSTapuSavedAdvipukhyavArA mA, vati ja puruSotayaH puSpamati ratiH | mAte atizrIvAmRta, tIzatAmuttama veDapi vidhiniSedhAtItalaiM chupuSavAna ! parva vAjhAntamAMvanananitata tvajJAnopavaMtarauDhera tisRSNapi-rampasamArambhArabyulaLIpa | patAyA midhyAhayatA dhaetutya nyAyAnatA sadgapavAmAvAhita zAha-ApAtA rUti | rohitamatrojerayAgavRttikara madhyamavarukSamiti / pAraviditAtretarAdhezyahave rati paoNravivAhita hoddezyAvRttimAM madhyamakSiNanityartha | MAvana jJAna dhyAnatapavAdarauipalAya havAilbavavanamAtinAM che yathArthaparamamijhana zanidAnAsadhdhadAyo madhyamag gvA varmavantIyAda- ttaranA pratipanna pati | rAyanAnya jJAti-jAvo piAvana mokSa, tardha mevanya rabavAhiti kSArthe sampano sojavADhavAmImaye kRtva tataH " zuM unna 'pharyatatpancAkSarahimAnAM cA-pAnaphUrti zaizI roti phaoNsTezo mehastasevAgratA sthiratA yahyAvasthAmAM sA zaheza, "je vi0 me seDhe he nA tatvayA rehUko. rUti vize vAvavanAnA ja zI vArthi, taveda nizcayataH saMvaraha grAhaka tathaiva sarvottama svAta, taLezara zaheza, tamivasthA , ! "sarjara samAhA niSkaLo savasaMvaro se nA to sahelo sahelI hoI tavavattha rU07" phAti virodhAvavA mAmbavavanA / tathA ja roccAInasamAcchanAyiAjhatipatizuvihaLAnananya hatyarthe ! sahastrArabdhasativarmakSayananyAvinavALojhekSano mokSa phati taiyAyimatAnirasanAyAgnanyaparamAnantapa reti | jhipuruSomAi vatvanAM che Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivALavArthIpi ! ! ke, paramANavAnurvidyAvizArada-vyAnugrahAnetavyAkaraNAvigranthabAvAAi sUtrAtradhAra-tIrthoddhaviddhavAlAna brAntomacchAdhipati lAirizi zera-mALavAryakavinayanemisUrivaraNamavarIyamAtaraFDrAphrA ziSyasiddhApavAsthati vAvizAravIvinayoriprati nyAyAvizAra9 vAvAvArya pahopAdhyAyazrIyazovijJAgaNivinirmita vArthAdhirAmacimA dhyAyaviratiSitAkAta chapAghamAkhyApinnatIvivaraNasanhAnA thonanuM tadvivaraNadri samA lam ! * (yazovi dI) raNakayanAnyamokSamAtreraka pravRttimattvaguttamatva, vidhiniSedhAtIta laghuttamatvaguttamottamatvA vADatinyArivAragAya vizeSyamA phuvaeN padmavaviSayone sajjara phati taddhive che ! nistuvanyavAminapati (mA) tathasdhuttama-mavA dharma parampa pazitA " nityaM sattoi -baghuttama ta pUmtama chava che ! (vyAM.) vityAdi / puna, kRtAthI vajJAnabALe siddhayonanoDapi, vevendrandAsakRddhinanyAza paramArtha tulasammisaMsArasuhAnudde latIndrivipAnavAminAyikatattvajJAna nyApakSasuNoddezuAvAnuvanyAnavaghavAnu kRtimavimuttamatvati mAvA, pachapuruSakSaNaM tu suspaTameti na tanyate | jojottameSa moeArthadhvAtavyArivAragAya vizeSAhi-vadhiniSedhAtIta satata | zAllovidhiniSedhavidhAna gharmadA sAmAnyapuruSAdicaiva, na tu tarthaviziSTapuruSAdiya, teSAM havAtItatvAhiti tatra nowvezavAsameva ti taddhaTito nAkhyAtivo ! vidhiniSedhAtItatvamAtraya kSaNa vogapi zAstrovidhiniSedhAtIta pati tapitracha RkSaNamanAvAtavyAtisthAti nivRtta DAmati vizeSyamityAha-vAha ityaadi| rUti kharcamAribhAvyA samAtA / ja che nanUramardi thatA thatizrAvAya burahAnudanhAvAminA pUrvamutpardi niranuvanyuMsvAminA phatyArAphrAyAM pachaRAvatarapivAmAha-niranuvati vezataratoti tAya dvidhA, tatra vaoNnantajJAnAdriguNavatuyAgyArahajJAnAvaraNAdritivAvita yakSolvovalajJAna nAghavAjyA zakhratArtha soDavazimogrAdinAmasimarmayotyamokSAtmAnAmapahAvAhikSaNamipUz2atArthatA yAvana mavati tAvahupahirAtI tyAranA 6-tAthapati Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para H tatvArthavidhArthIpit. uttama dharba kSamAvi, vAvadhimAkhya, paraNya kazAnarmadrAsa svAmI vive zro, paziti, nityamAkSayAt prathamanaramapauto, ja uttameoDavuttama kRti gRjyatama chavAtizana pUchyuM have . dA sa dhULyatama pati dehattamebhyovruttama hRti vyatyeyam tena navasRIvidheyAMrAvo: ! 6 . vRtArthanA satA mAvatA laghupaDhi pratini vIMdhavAhinakRtArthena gativina mya kAvyamityatra mui vaLyamityavinA sUcita sattAM dharma kSamAhimavyAti-tena vAhata kAmadhanaparIvAdayLo vyadhita ti . gArmikSayAvitizaass mAyA ne vamavidhI, ta va varmayAvadhei chatya na tu tamiLyA, tavAna rAmavivu zarIramAvene mahAmAna vozabavRjyamAvAta, teina "jJAnano dharmatasya, hartA para paN avAjI mUyoravi, mAM tIrthanivArata che ? " yetanmate nirastabU, " vane jayanta, zrAdurmavati nagara vAvIne taLI che, rohati mArA ?" phatyu varmAtmAnAmAvena punaH saMsAhAhabrutyAnAmavA "sUru pUchamAM, romAhitnaNa putro pati ()" | 282 | phulyAvaravanirNarUipAi vRddhAmAkhyapAiDyAnullAha-mamavarapauSyorini nanu ya, kRtAryo Dutta dharmanavAva nityaM parama paziti sa bebhyo vyuttama dati deto pUnyatama vetyavaheM vArtha raLe vimRNAvidheyAMzavo, tAhi vRtAryatve satyavahezatva hetunottamottamavArzelyu vidheyamUta siddha satyAM taddAhUnivRta punaH pUjyatatvaviThThathAba pUrvItyA sikottamottamahetunA pUzvatamatvaye vidheyamUtaya sAdhanagavizruvidheyAMzavo, vimuda trAdhAnya nAganirviSTa vidheyAMzo yatra sa the, bAta kAmottamatve kahetunA sihe te hetutya pUjyatamatvasAdhane tavaiva trAdhAnyuM sthAna ja vyavahitavAduttamottamatvayApradhAnatva svAti, nA pradhAnatvam, anupasarganImUtave saravADaDanantaryAbiti prAdhAnyaTspaSyamAnavAvetyArazAM manasi nidhAya yala chatarthoDutta dharmamavA nitya pareya upadizati sa pUjyatama eveti hetorutamebhyo'yuttama ityanvayaM kRtvA vyAkhyAtamAha yati . pacha puruSa uttamottara vi vaoNrratyuttamottamatvava nijJAtiblena taraiva pUjya tamatvahetunA sAdhane tasyaiva prAdhAnyAnoktadoSa ityAzayenA''ha teneti / rUti karAI samApta dA. minuM puje yottamottamatva tamiva tava pUgyatatve, thama puru thavA pUrvatana tarizna beva tArAmatvanitye kuwArApelayA samAniyatayorAyorniMjJAlitatve heti tadubhayasyaiva siddhiH kartavyeti tatra kRtArthatve satyupadezakatvameva hetu: pradarzanIya ityaaziyana saptamolAvataLimAda , , , , . . - - - - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthivavALAMdhIpi ! uttamottamatvapUgatamaMtrayo saniyatayoH chatAya sata karazevatvameva dedityamikALA ' (mA) tAMti jUnA vottamottama stro devarSinarenTempa pempaSyanyavAnA cho. (vyArA) vAhiyAdriA smAt zatADavupariti, tasmArava thArthanAmA, uttamorano hove ramati, naheze, pUnAmaheMti dhanyavAnAM pUrogave teve vimyo nare cA banyatavAnA hevAya pUrtioDagvati pUnAmatya sutara pUnAmatIti vyAtameva . na hi rAti samuttichati parSadusthAnuM prati vita | sa tAvatu pUnA, pUnAnAM tu chatAmazopakalAyamayatAM zuLa ti jeta, naivuM rAkraya, nepalAvatyAre sevAnAmabitakuLadetu uttarapUkAtamAhiti anniti-amaravaravinirmiMtAzohimAprAtihAryAM pUnAmatAmirtha, gata vaDapathArthanAneti ! "hiMti vaMlagani- sanA zariphaMti pUrvasa siddhiAmAM ja rahe, rihaMtA te yuvati che ? phati siddhApoLaniSpanAnyarthanAmetyartha 1 canTe vo dina manuSyotri parva pUjyate vidhdhadhomadhaootraya hatyamALA -o. nAti, navA rUti ! mayU ravi nainInTenarendrahimuduM mAnuM ! mahatvano mukhairityupAlana ti vRddhayA niyaM pUjyate tahaiiM sutarAmamipi pU va sa rUtyamitrAyatAM hovAnAM pUNitapUnavAvabhAva vyathAti nyatavAnAM vevAya pUgyA rUtyAdrinA, pUnitapUnavAvamAMvahAlyothe daktimI-Ti zAna nahi | zuddha pratijUrva prasidhAMnu marvayampara hatuM havAtIti kAkSasiddha, mAMtu nomayavahAra zIkhavavAhiti tavayanAM naiva mA & sthA, kAmAve va tarvanavidhi lAvatAM pravRttipi naiva yurjA, dasAdhana jJAnAmAvati, tamArga pravRttI prekSAvarIkSatiyAvityArAnAgAjUsatAvatu gamata | avanati upakSamatavintAmAnavANiviroha tpavRkSAriti-lavAnAnIkSitakuLadetutvanAviti DArca-"zanArthe bALyuM, jetaladbhata ! primiLyAya hiM, hatyapatinA che ?"ti | agnimavidhinA_sevamAnapAtra raheze to mAtra naivADanaiva, vaiopadhdhavidhimuhuyAgavedhinausevanAgahita cAttatra vaidyastha ho, ivAsanAvAsitAvAzayazaiva, parva nAkAjunAvAhitAvahasthAzvanA muLanirmAvataH zAstromvidhimutyunya nitinitipAlArmahutirAtmAmavidhinAMgvajohitavAsasthAAtra ne mAvato vo . svIdudArA vAra , muzAsane di kumAzumAtmapariNAma patra " pharmanandhazAra, nizcayanana rAzayazuddhI mugAvAtAvazuddha ra ) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 14 : vAdhavinAmULavaMTIpiyA svayaMrInAt / anarava vAhAvanIpsitayi tasmAdaviSyatIti zveta, satyam, anyAyena sevamAnAnAmane rivatato'nidoSAvasya (vArIyonimittAt, mukhavaiI nizcayataH sarvakSya svAziinAveva / tavAzvanavena 6 mAvataH kenyAsevyomaya vAUttariti net, na, prayogalenyatAvavhevavItarAyavAvimuLavatlR seyatvam, baddhiyogatadvipara tA.dhAvisAdhAraLa ItyanityamunAviyamna15 nAnyamityenuM vyavahArAsa driti vim cha || narAMta-anyAneneyAvinA / tevAjIvanatyena nA mAvata AMte / mavatu svAzanimitto jIvono taryAya mArgentamavayaiva svAzayazuddhadvI tatvayun ja muLaddoSAna vitti dhArAyabuddhacaddhiddhArA mAvato muLavoSAstranahlenaiyarthaH / mAvato mahAvIrasva sevvasevyomaya batAvAttane sammati, yato mAttayona lenyatAva che. vItarApAtmAvizuLanavalAM senvatvameva tatra vatute, na qhamapriyogadviparItaSitAnisAdhAraNatvanityamuvAtidharmavavAmasetvam / sakramanA caityaM teA mAvati mahAvIre sevajAnAM thI mahilA mAvadatavItarA viSNunidhaneti vItAvavamuLo maoiprayolagna, yaMta va vItavAno mahAnata vaeN sevva ti, maniSThA yA senyatA tatvavatjhekzevi vItarAvAtazuLa, tahattva mati vataMta ti tadrupa sainyasvaM tatra sammati, tenityakru svAtidharmayogiyA pAmimane dhare tu rAvanidhArAnAyAvitratArAvajaiva pratItenohakSaLasevam, majAvyAghupamasenyantu maryAta mahAvIre 7 vidyate, taryAda paramimatA phaizvare cA tatsevAparAqhulAnAmamA nRtyanya mAvataH iimati vizvasanenavRtti ?, sUrgaMdha samulina jJana pAtra vR'ti ?, ; murlinane7 dvipa Irta inaso viSamatravRttimaOna rAyAtimAneveti IAtra chAtkAvinmAnanIya kRti nRtvAtiniSadhanA, tathA vandra Dva muttvo mati nAvddha ti nityamuddo maiM sanmavatyeva, laya rAmadveSAikSaLanya dharmAMdhaA'kSaLAsya vA vanimitta' sarvodrAmAoityamutkramasyoyate tayA satipadAnina-pavAceyASyetAdarzanatyamutttattva samauIti yAddiveva na mAnanIya ti nityakrutttavAtinibandhanakhyimaMdiriTSitriyonajo mati tttAvidharma, tathA jyuM Adeva AhAvinnityamuttvAmitbAveva ca mahAvisenpA mAte pAmimata A ti nadvatA yAebdhatA . tavaSa che.jova netidharmaduttvahakSaNamasevyatva pAmimate cara va, na tu mAhAvIre, tasmin InityakrutyAvidharmavavAmAvAt, puruSAri sAdhAraLatAvidharmasya nahasAdhAraNya nityamutttAdhirmasya vAgmakiyonaTyuM rAtanetra, tatava AibdhatAvatvamavi, anyathA vhAAriSi moiSavyAparamAM sekSa mavRtyiAzayana nileSe hetumA viSayonasejyataMtyAdi nAnAM II kRti.(samIrajAye; } 7 - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAvilApUvAthatI paho caghevamujnmatAM haii tattvanAt viM himityAh (mA0) abhyarthanAvatAM, manaprabhAvatA samAdhistra | tApi niHoyala mato tatpUnane nyASyam // 4 // (.i ) zraAnanAhityAti / anyarvainAtsUnanAmiyamanativandanayupAsanAye / bahetAM sAvatA mALe vI / baheto'rbhe sthitAnAmircaH / mati ? anasaH prasAvo manasaH patimatA / tataH samAdhirejAmatA, 1: samunnaye / samAhitasya sataH suzrUSAthavaLaSTadaLadhAraNodAvoddAH tataH saMsArata dhirmatamAMndrAhitAntarvAhA vityevamAvyo muLA mavantItyarthe, tApi samA dhyAtiJLAvAsitAratamyAt, niHzreyasammata rUti zeSaH / yata EALaparamparAto nizcayena tattvArda punane nyAsthya, nyAyAnavetam / 8 / nanu surR-detodtsUnane nyArthAmati prAMtapavAmahe vayamakhetat / cappunartAEDablyurSAvazAta dvindvam, tAryakSet canu veti ? / tAMta zvet yaM tAye ddati, nahi dhdhitinivAH zramadriyamALo dai hatyAAdAyAmahi ( mA ) tIrthaMgavartana, yatno ma tIrthaMnAma 1 durthiM pravartata // o 5 tasyovayAtlRto ( bI. ) tIryAvarttanetyAAt |ttarajyanena mavasamudra tIrthaM pravananam / tasya vartana prAyanam, ta N prayonanamatsya tattathA, tIrtharnAnama vastro, tazyAyAt zrRtArthIurthi OM namaH amAArAvatanALAnAdveSamiti | manesaH prabhAva tindra davA carcA samudrovohrAsa thA-nasamaye sumulanAM davAkhyuMmAMyajJanacittoAsa tyarthaH / tathA 2 annUnanuM vidheyaM manaHprasannatAsaLArAmAMvedeitutvAtvAnAvidyAti siddham / manaHasAmAn-samAdhiti, tamAd Atratata, samRnivAhAvavidhacamamasamanovRtti nitha mAnanA vachanAyu paramAtmadhyAnadhana cittatterthaH / samAdhinA thai muLA thavApya petAnA-sAhitan tyAMnA rASTrad avaLAdhAraNoddApodA jJAti-zruSA zAsratattva zrotumicchA, zravaLa zAsratattva Larnam, prahaSa zAstrArthopAvAnam, dhArAM' zAnnAyArAma, jho vijJAtamarthamavadyAzreSu vAlidhevu vyAkhyA vitaLam, boda vijitAM viruddhAroAvid pratyavAcasammAnanA vyAvartanam / cA prayukttiAM tattvanattam| yatra jIvAzravaNaprAdhAnohApohrAnAM cadhAma hetunetunanAvatta vyAyAna, tevyamityartha | nyAyAImiti dhAyapro jaivam arjunanuM vidheya mokSAALaparamparAsampAdvAn saDhamoMmahezavat cAvuM tAvam hiMsAvinA paveza dviti ! || kRtyazcamAriAvyAhyA samakSA || 8 || navamAMrAvaLiAnAnvityAdinA ke tayocAlita / sirhinamanamA ---- kyAMhetapUrvIyamaye niyamA manuSya AvyAtma Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArthakaMArthInA pravartayati pravananamupavirAtatyaMcaeN che thamasya manarapekSA pravRttiriyArA#AM chAno nirdhAti(0) tavAmAkhyAva, prajApati mAro yathA ho ' tIrthapravartinAtha, pravartata tIrthara chavam ? | * (vyArA) tacvAmAvyAti spaSTa nanvevama tIrthaMkaranAmavAparataceMgAyADatAta t, mAmUvamentajJatArthatA dhAMtivarmakSayakRta tu sA nirapAva | caddhALyA "temAM jayo, negovinna nikhitaLAne se ta . vighA vA tathAbhUtayAM mannAipahaMtapuruSaSetrimanapuMsana vAM tathAkUna tatrA saMtanAsaMyane saMdhatA tera vorAmasaMhananenosevitampaviMzatisthAnanA...savitadivyAghanyatarathAna vA nitihatiyAM vaddha tIrtharanAmA tovAhityartha ! phakta vizeSAva -taM ja huM phaTsa, bihANa dhummasaLArda . vRkSa taMtu mAvo, taphayamavo zarU vi 27rarU che niyama majuthA, rUsthI kuriyaro vA suhaso zAnavaduhai jalA sahaiiM ! 2424 . " rUti / manu yattIrthaddAnA mArga pUrva vavaddha vahucartharama varamana mavatIti vet vastrajJAnotpattizAstra pava, ta va tavAnI devadAnavanarendragaNaiH pUjyate bhagavAn , uktaJca " udae jassa surAsura naranivahiM ca pUio hodA teM vinAma, tarasa vivALo du vaLi che ?" tiA !! jJAti navamaravAvyAvyA * rAmamitAti-masyAnA! tacvAmAbhAvati. banArasasiddhAnuotAvavAmAkhyA tyartha mUkahyuMgvamatipahitopadezavarAvakSapAnu te parimAvyAveryA karatA mAre naM vAyarala vi che, gvaya vAri sAmavuM . padiyasayAM, mAsayasAmakhyAvi rAvaLo | 204 ti / nanuM mAvatarAmAvAva tabivartableDara tavRtIrtharanAmAmayAdhInatvenAjItArthatA tyAdvityAza-navevamavidhinA tyajAtivarmalayAkSaya yonyajItAtArthatvomayapatnItrAvi yAtrA pati samAdha-mAM mUtyanA " betiyo , keLohinna liMidranAma che ! " ta. zatra "sarvajJaachuM tArI ja rahevaLovALo meva no rUtyuttarArdhamAthA che20 rU naina tIrthaka vRtArtho cena - nAma "e" tavIrtha, dvAgyaya, vanamahatvAM kSai na mavati tathA ja paLopAyo dharmanAdripa ityata thayatityartha ! trevadheya nu venatiyAM mimitramUva saMzAdhanAM vyApAra na mamavAna vimenaiva nivevanena yupapahele sarvasaMzayAna vacchitti vA meLaveti veva, yupinava nirvajaneti nAnIdiA viM tatra "gati re 3khyate, sAthenA popamAna na sayAtitAnAM saMzayanAM saMzayavyavacchitti ma LavApAt na mare, zata zata mA mahiti mAvAnuM cApaTucAga Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAvivaLa hArthIriyA | chAM vinA muddezo pravRttitaceti tIrthAntarIyArAphsAM tu thayI nIvanayoniyatnAvinyAvRvacce mAvalyananyAvRttacaiva vaijJAcakya yatnaticekjhAnanyatAvajIMjavAtu,gvaMhi banyAvizeSaNauravapa tIti aa ka vRttapamALe rathoddeza-"vizALa saMgha dhi, saMvAdhANa saMsamAM tu mAM saMsathavocchittI, na hojha mavALa sA"! 2025 rUti / natu yu vyajo muLA phati veta , 3khyate, sarvajJALig yunirvacana mAvatogaviSapravRtti vRti hA, anyathA tulyasaMzayanAM yugapatrijJAbranAM meLa saMzayorjIne viSama kRpajyA mAvato rAmavApattisthAta RddhivizeSayAya savitA, yugapa sarvasaMzAdhanAmazeSasaMzayavyavAcchAnti voti, tathA mekha vyavarane vasyA saMzAdhanoganivRttazayacaiva na mRtyunA yAta, to hAra yugapamire : yupar vyavachinavasAvAnAM tumAM sarvajJa thayopi mavatitya , nyathA varyAnapatasaMzaya soga na cAta, tathAcityamuLasaMpaDhiya mAvata, caiva vAmapa svayayasaMhavyacchiA, lai raLamavAnuM yugapar vyAMLAtati ugna hRdayapatrathamodhezaje "satya visamAM, riddhiviheto thaza09 1. saMzvanugratho vica, timuLabhUpha gvaM zara0rU " nanuM vastramASAmApirArthe zrotAro mar3ASitAmaddhimA dhamAkAM naiva nAnantIti tayAM mAvAna sevAnevadhAnuM saMrayAnuchinati re, Daca, jayA-medhavAra dhana pAtravize mAya zuniyAM patita mauksihavenarapa patita mAdhuryahaveLa, samuNe patita viSapA, kRSNa-suramikRttiyAM patita vacchasuvAsarasoLoSaramUhiyAM patitaM tadviparIta pariNamate tathA paramezvarI vaLI sarvemAM thoDULAM vivarAtitA svamAkAhaLa pariNamate / 3 vRddharapatrathoddeza "vAsosa 6 nahA, vAlI hoMti mAyAvasA | sarli pi samAsa, nipAmAsI pariNamate parva 204" samavAyAkhyu"sA vi ja chuM mAvo dvArAhI mAsI mAsAmA tesi sarli sAvariyALAyariyAmAM huya vaDapatha-miya-pazu-pati-sirivALe paLo mAsattA pariLama" | ti nanu pravRttei prati viSa haraNa, mAtAM tu manomAvAvazALavaSayamAnasijarjIva nAstIyuvezAvau pravRtti vasthAmAzaphrAphrAvya tai nikiti rUchAM vimeti niravirALe hetu mAha-jIvananiyanavidhyAvRttasyatyAti patnatvasAmAnya vichinna prati vidhi pAnDe navananiyatna katIrayatna tyapi ra sA Ara cA, tathA 2 tAM vinA tadumartha nava svAva, mavati ja viti taddonivRtta vijJAtIyayanatvavicchinna pradeva virSA kAraNamavupaDAntavyam, vainAtya nIvanayoniyane rU mAvanegapi na vartata kRti sa vikI vinA svAva, pAvaravacce ghAtivarma Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharavA ginArthI, pahita mavati purabahebanilavipravRtto nohocazaiva hetuti zILamohacopAkinaitiveti neTiva tu ja zraddheya, hoyatyAgranthatisthAmAmAvivRttivivo iva detuvAta lothavajJAnamAni mAvatara nityezvarekhyaviziSTamiti tathabhojAtAvaSedha nAtrAvAva vinA te svAva, gata vezvaracanavyAvRcartha yupAvIyamAnananyAvirodhAtAvopopa parita matyarthe ! . . ! gha dripabita thava yoni mAvaLAputrAnuM gRhItrA bhASAmAM pariNamaye te mApAM vAviyona nivRnati, netara phuTyAyavyatire vAverAnDaputrInAM ghaNAnubravRtta nisanukUbavRtta je mATe tu siddham, vartamAtu vItarAma rati rASiArIyAmmAvA vamena dravyALi pRhItva vALona mAta, to mApapurAnAM gAmone ja pravRttiApa vinA ni, sA vi mohaM vinA netIchAyAM sAM na zILamovAti lIgamoha paDhezA pravRttiH | navaM snaTTa ihetuvamupasAtimiti reta, mamavatomavyAtAnAva banyAma tara niyatita, trayaM bhAva-akSara pAyA vAva vatnajhanyanecchAnanyasvAdiniyamAvadhArA sAniyatiniyara mudpUna vA niritvarI dhvanirUpAreva pAra nezvarI vAvaM zrotRLAM vAvamApAtvena parabamadhyArcavizeSa yantakRpAni nanAdA, yahi mantamadrA "anAtmArtha vinA , sAro sato hitam | vanana zipuirabyuraH vipakSane II, ' tyAre vizvarIyamamupa... ninAvaroti- pu tyAnA nirAkaraze detmA-boviyatyAdrinA, vadhupa ane sthAnaniSadyAvihArAvyo tichAsAnirikSA vinahIMghamavAlIganoharyo na cAva, svAya zrI dharatIlApUrvatripalIbAna pAnujJAbAna-zrIlakSyApanAvi zipa hAryama, vALamRta modoDhasyAmmAna taja- * vivignAna tattajAryapravRtvamavivi, temAM pohacacaSyi mAhibakRttei pratye - hetutvamamyuni, vastravRttinuM nirAraaiti RaaN prati mA zALamiti tadumAveDayuSazAhikavRttirapathata thavA nanu mota prajJApanIyAnAM hatuveraLayAnAneva , vArthonAmukhazabavRtta 2 %AraNa, viM jALImati ti, vermAtAnAmAnave mAvatoDanupajItaparopA vAmAvyameva dhAraNAmati gRhALo tAdarAvAma- 2 tIranAmavaya pava prayoga na tuM rAna, mAvalvavRttanirahina rASi vinA dezanA ivRttimAvati ta va "to zudhanAruM maviyanaLavivAdaLaTTA" hatyAnoridhi sakcchate . vizva mavadgo dhvani tA thavyavasthatathI vyamtmasI- ' saradhA--pAvayanijiyoyopaddhaLei , "baddhamAhitI mAsAma- marsiti " ati virothI cAla, baMneravi pauruSeyatvenAkSarAmavAvAtutya kSetrena taiyAra Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saravASivarITArthIpi ! para ! banyathA muvinayavAdhyAyAdhyayanavAnAdikavRttInAmapi maunanyuropa, niyatAniyate sarvatra zArthe vyavasthite mAvAyA vIniyatavavavanasyAnA nivA2 | hRcchA vinA na pravRtti, pravRtti vinA ja rati niddhati tasya prasanveta, vikSargyAmeva pravRttinuriyaDueMzca vilagatAve-chA heriti niprivRtti mAvataH to nAstupAcchediti, dhiramabrAdhyAtma rAniyatavasAva | niyava yatna vinA banehapato ja tavaiva taM dhinAgari gharAnuvopari svAhiti / vizva mAvAsya utve tAryAnArthI dvArA pArivAmitvavapanaya vAddhatvena saMgAtIyataya nyAyapi dhvanirUpa taya vijJAtIyatA tacpanAtizayoni nyAvyatva ! mavadezanAdhA brAnce ivAyolina tAdrazAzvamAtra puruSabayatnAnusAra niyanAkhyupAvyameva, thApAmAmaM vadhato mImAMsAhya durnayatvApattivAhiti mAvA | anyatheti-pravRtti sAmAnya prati bodoDayo turiyaDupayA tyartha, tatra vo mAha-muniyetyAdi. nainamA hi vahetutvavyApana syAdvAdrazya tayAyavahevAyAmAtra mijAminADumAneva niyatAniyamanagapa svAMDhAvAgatiniti mAvaziAhikavRtti haNAye pi vaUvazAtiyA niyatAniyata tayA syAdvAdazatsyavetyatra niyatAntavane cAThAvAnamajJavavava vAsasvbhaavniytipuurvkRtpurussruuppnyckaarnnaanaaN parasparAjahadvattInAM kAraNatvena kevalaniyativAdasya mithyAhAtvAd, sAtitarve-"ho sAvaliya, putra puSivara netA ! micchAM te veva, samAsa doMti samU ? II" ti 3wAthenA-niyataniyatve sarvatraMtyAviza vADhizvichAyonanyatvena davA kSatrimohasya mAvatara pravRttiveraLamUtAthA chAyA samAna pravRtti, tamavA na pAmanAmanAdriti tA mantio nize tevuM vAte jotetyAha-chAM vinA na pravRttiti na vevasenAM pUrvamurA sthAnAnapadyAvihorAvayo naiva mavani, molatavIpAM, ihuM thopaviNasyorthama vA thavA devakajJAnamutpanna tatA mRti vityuparavidAsajUrve mo vA vAyu parisamApti vADhiyati tUvagrAnnevazvAti, naivaM tasya vinA samavata, mohAmAna vedanayovAsya nisattAvAta, tathA jatA vedA mohasahapravRttivAmintarezars svatagniraya mAnI, ta va niyatitate, tae vikSaMAMgAvAhidAyameva bavRtuvAddhati visaMvADhinA divAkhyA rAjArAvazvanena yahute, tanna puttiyuktam, tathA sati mAvatividhyAtmavAdrivrutavecchAhetu myupAmyatA, cena moribbAjAryatA banAjhAntaleccha vinAgapa sapata, tA 2 nirIhayA thavanA sarva sarvisa sidhdha, nityArazanAha- vadAyavetyAti ! dhimasjitAdA"parakSiAravAthamiti | tha nyAga ziyA mAvatAM na mavati zaphate Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArthacinagagUDhArthaTIvita ! parIkSAveravAntabad // 20 // tahevuM sarvatIrthajaropavezaprayogane mAnyAtedhunA cahya tIrthe pravartamAne jJAnAyaH zAstra tumiti tasya nanmanaH mRtyuDhezaparyanta nAnAtra vaLacituAma vamAda (mA) cA gumaLAMnevana-mAvitabhAvo maneSvanejeyuDa ane jJAte vAyu, siddhArthanarendrapIpA // 22 // ( yA ) thaH jhumamaMtyAdri } 7: zukSma mA~nunpAvarzanavijIyAAdaMtu tasyAsevanamamyA saptena mAvito mAvo'ntarAtmAlya satathA, yit Am ?, aneSu maveSu, abhyAso'pa prAyaH prasUtananmAnuno maryAta zuddha tyAghuttaranemavAAsaya ruDhihetutvAt, sa 2 " pantha vira resittA " tyAmikscena gito mAvata AvayaniryuA, banne nAtavAn, sAteSu pratiavidvAnnu siddhArcanarendrazya che TrIpasadazaH || ?? | " "vandho pariNAnA so puLa nALA TM vIyamodALa | noLayA vi haiM iirayA to teEi hodda bannIyA || 17 || tyAi pratyapAThAyiyAtrAtrohityaMte saH / kRti vAnArA vyAkhyA samAtI jAve zAriAvataravidyAmAha-taveva tIrtho veroti yattatonityasambandhAv ya tyasvairnizAtatamojA matena sau kRti parena sadAntyAM nahi. saRRbhipAtamAtrovindvovALe thayeLanAdhAtIti nyAyena 7 hemava va nRto khyAlo navindulamonAmavajItavIkRtattvanantapAvaneSAvALe thayAM zuddhiALuM tuM zavanoti, vinemavedhu chUto daDhAvasthApojhyAsa satatadhArAvahUniyatajJapravAhoSamAM tyAzayenAdaanechu aveti naimina mane na doryAM mavayo, vittvaneSu mavityarthaH / acavA anevu aneAitanone AMta vyutpayA hrAmevayorityarvyayogjha myate, tame vaduvajanasAmarthyavaLAv vaSu mavennityartha jatanyaH / abhyAso'pa prAyaH prabhUtajJanmanuno ati zuddha tAMti cAye zumasevanopanAtasaMvArAvi vaLataramadharmaprameE mAzumamAtranayA yA jvASi chAM svAttavA tajJAtavruSTasaMvAreLonusArorgamasUyata ti maiM trAyarambhaya tasya taddAnI, tathAbaMdhamaeNsaoAraye satyuddodhottamanunurvAcitsa saMoAra havRddhAn taMtra punaHptajJArnIyAmyAlena ei nAto mavA-harAnuyAyI marvata, tena pottaramaveniRto'Si puMtaH pUrvamatavatarasaMTMArAbdhivAdeva saggAvAyo pratyAkSeAM mAMta, ata va pUrvAndhAsana tenaiva dUte ghanazogI saH " rUtyuttuM mItAyAmAMSa pUrve pAtaramavuMtti nIcejAjasthA'ye dala na vanAzo manIti, ata va mRtanAnuno matratIta mAtra / " paMca ra lepitta " AAMta, batrAvasyAnnojJA " veMcara vezittA, sAmULa apavivikhaLaDhAmAM | sanmattaDhamahaMmo, vodhaLo bahumALaalloA" kRtisampUrNamAyA i tyevarArijAAvyA pravRtti pAtA | | dvAdzAAinAda 44 - F Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivanAmUDhArthanIvidyA / ( mA ) jJAneH pUrvAdhi"te pratipatitemAMtazrutAdhami / trimiti zuddheyu, caitya utijAntiniravantuH // 3 // ( vyA. ) jJAnAriyAn / pUrvamevAdhitAne prAptAni cAni tti tAvayo jJAnAni, tai, trimiAMve atiAMtetenAvRtai, bhata vazuddhe yudghorDjhAto, yughdhAzva vichatAvanAnyad jJAnamAtmana hyu N mati / : pheva, zaityatirdhA-mirinhAdeva / cacenDaH caityAnimiraviratiH kSetrAt kSetrAntare yAti vamasApi larkAtatitajJAnatrayo vevasavAvijJAAta tyarthaH || 12 || (mA.) gumasArasavasaMhanana-vIryamAeAnya pazuLacuM | nati mahAvIra kRti, trivIryuMAta: tAmicaH // 2 // : (vyA.) jhumasAretyAvisAro va, sattvamavaivabyam, sadanane rItimA, vIryamutsAdaH, mAhAtmya mahimA jAviSThAviSyam, meM nAvaijJAvayavaniveza, muLA dAkSiLyAyaH / zumAnyatAni caca sa tathA / jJAti sarvatra viSe, layameo mahAvIra kRti heto, trizairantanuMrtamAtre vAya 44 31 trimirarmAttAMta rati, sa~vumAvavamAghye--" viEi . nArdi samA, tithaeNcarA nAva hrAMti miAse " kRti / " nAsaro ga mayava, lArvAdaE titlRi 3 nAohiM / AMta zva / Atmano mitrameva jJAnamatyevaM cukSu LanorejA misvanaiyAyAmyuktisya lujInAyA-cu zrAvayAti, tatalujInuM svAdAtvindrI vistareLa zrRtamati tata vAgvaseyam / kRti dvAvALAthe samApta | kr trayodgAAimAn-zumasAretyAvizumAnyatAnIti jhumatsya napuMsavAdazeSyavAdvaitayopaviSTatyaMtandrasthA'nA hinnatathaiva nirdezassAmAnyataH bhRta, hodde nAzumanivadhanAnAmaplemAM prAyo. darzanAtmaka thametivazeSama, miSNusainivRttatiyonanecustasampanna tyeva tattvArthavRhadIAyAmutttAtra sArarthe sattva = sananaM ca oya = mAhAtyaM A tuM ca muLa4 sArasasaMdananavIryamAhAtmyamuLA, sumAtra te sArasattvasaMhananIcemAhAtmya pazuLathya gumasArasavasaMhananIyamAhAtmya vazuLA, maithuM sasatheti samAsa veba, jhumAnyAne yasya sa certyatattu tApavivaraNamAtram / tRtIyAavasthA prAptAti trivA cevaM trizAnvAryamA-traroyiAva / yammA-tevo dirghamAyaveda mutbA vimao devazayanIye utpattijAta murtAmAtre tevamanagamAvata, maiM punarmanuSyavapurve miAhAropayonyoSAyata, vijyaM yauvanAvasyuM zarIra samruddhAya suranivanayanAnattvo vinheM vevAMzu parityajJanuM mAnunavattavivyazarIra dhArayan sampUOzAravucazauyottiSThate, uttaRR--"nada mahALiti siMdra nAvindrA samavo doDa | pAyA subheLa tattA, kevALa vi ho jIbI ph sa puLa mattuLa maM, teduM vimA l Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tivAvivAhATIpikA aumAro matIyAvAptayauvanavRta , muLato gumAzriya, tAmila chatamArAmiSAnArA (mA) svayameva buddhataravA, saravaritAmyubratA(ta) vari sattA * minvitarAmasaruvA, hendrabhAnti ! (0) svayamati / svayamevAnuzAlU, vRddhatIvratadhAmA saratArthamyuvatoDa varti sada yasya sa tathA, mananvitamAmaDutaM zume sarva vasya sa tathA, , sendrIndrihite (mA) janmArAmararti, nAgamamikSaya niHsAhama | * tamAya rA, rAmAya dhImAnyavatrAna | za . surIraM, tibaM to | 2 | suyoniyo , divyaM devaMsuyaM adilito mAdhuravohidharI, puNe sArayasi !! dati tamarAvarabidhAna pheti STca "vAittakavi che, paNa gurano mayarva vihote nAma, sAM tuvif InzA" rUti trIvarAtirtha samAMta rU - yatyayAmAI-bApa zAhiti ropave maLatyarca yuddhatava tyayArcamAha-vaitaparamArtha to DAnnAvara maLelave sayaMvRddhA" kRti vRddhatattvo hi satyApi saMsArasvAmi vilAnezvatyanta nirgukhyamavadhArya mahAzA parva niyati-lo! . tritatsatya pAmezvare bavavane sapharajonasi ruvaparItato la. visArane mahA- " mohAnyAvihunnasa mUvamana ke parizramAi, tametAnuM nita saMsArAvana bavavanena yathAyogamuttAravAnIti, parva vidhavA 4 mahAtmA sava natriya dvArA varaNAdrimuNopeta pratikSaNaM parAzara bagavaddhamAnamahArAyo yathA yathA pAkRpA mavati tathA tathA zlaghatoDaritasavI mItyAzonA...dattavAhitArthanamna tejasvitaM savaM ya sa tathati , taravArthavRdaTTIyAM tu sAhitArthanamyuti- ' varjita karavamati vikaraNapUrvavAhitAmyughatAvatisaranuM ti samastayo uttara : hoMntiveriti / nanu sahI-rirityeva vajuM yudhimiti senTrahari birinyuphremati ve, vivAnAM mAvone prAdhAnya vyApanArthamiti nAnIddhi, yadyapi mAvAnadhijJAnena vIlAsamAM vayameva jJAnAti tathA DhovAstivA nizcayo mAvativarAti vAvAbAtAnAthe mAvAM sodha hasAvazyamAthe "sAra rAya mADyA. varlDa vaLA ja patoya ja! sigA vyavAdA, ' biminA jevA rikA 7 I ? . paNa hevAniyA, mayarva vohiMti niLanahiM tu savAmIvA, mayavaM! tirthaM vavohi rA parva mithuvvato, vRddho vRddhAvasArisamudo | cho , vivAhiM, mane kadAvaro rA" hati. ruti vaturvavArSi samAsaH rajhA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA vivAna kAryakIpiDI (0yA0)janmetyAdi, janmanA jarayA maraNena cAtamabhibhUtam , jagatribhuvanam , azaraNamaparitrANam , abhisamIkSya jJAnacakSuSAvalokya, nissAramapagatarAmaNIyakam , phItaM samRddham , rAjyama5pahAya, zamAya mokSAya, dhImAnnikramaNAnantarameva manaHparyAyajJAnotpattaH, apanAja dIkSAmAdate 2 // 15 // kiM kRtvatyAha (bhA0 ) pratipacAzubhazamana, niHzreyasasAdhaka zramaNaliGgam / / kRtasAmAyikakarmA, pratAni vidhivatsamAropya // 16 // (vyA0) pratipadhetyAdi / pratipadya gRhItvA, azubhazamanaM azubhakamakSapaNopAyabhUtam , na tu puNyopAdAnam, anyabhavAnAkAratvAt , ata eva ni:zreyasaMsAdhakaM mokSaprApakam , zramaNaliGga zramaNatvajJApakaM paJcamuSTyAvatAritaniHzeSazAdilakSaNam, kRtaM "karomi bhadanta ! sAmAkiM sarvAn sAvadhayogAn pratyAcakSe " ityevaM pratijJAta sAmAyikaM yena sa tathA, natAnyahiMsAdIni vidhinA vakSyamANAnupUryA, samAropyAtmasthAni kRtvA // 16 // bhagavato niranuvandhaM karmeti tatpravRttimokSAyaiva na tu paralokAyetyabhiprAyeNa shbhaayetysaarthmaah-mokssaayeti| dhImace hetumAha-niSkramaNAnantarameva mana:paryAdhajJAnotpatte. riti / uktazcA''vazyakabhASye " paDivaNNami caritte, paunANI jAva matthA " iti / . iti paJcadazakArikArthaH samAptaH // 15 // paJcadazakArikA'vataraNikAmAha-kiM kRtvatyAheti / puNyopAdAnamiti-puNyagrahaNakAraNamityarthaH / niSedhe hetumAha-anya bhavAnAkakSitvAditi / bhave mokSe ca sarvatra niraho munisattama iti vacanAditi bhaavH| paJcamuSTayA'vatAritanizeiSakezAdilakSaNamiti / atrA''dipadenA'TAdezazIlAsahastrAnuSThAnAmyupagatapratijJamamaropahitasitakadukUlakatavaikakSyamatyantasarpasatvAnuvaijanamasapadaprApakamiti grAhyam / zAkyAdaya zramaNaliGgadhAriNo'yupacAratazcAritrava, na tu paramArthataH, akRtasavisAvadyayogapratyAkhyAnAdilakSaNasAmAyikatvAt gRhasthavat , ye ca kRtasAmAyikAste paramArthatazcAritravantaH, yathArhanto bhagavarA ityupadarzanAya hetugarbhavizeSaNamAyAmAhakRtasAmAyikakarmeti, tadarthamAha-kRtamityAdinA / karomi bha6.! saamaayikmiti| atre tathArthavRhaTTIkAyAM na cA'syA'nyo bhadanto'nyatra siddhebhyaH, AcArArtha vanena siddhAnyA pratyukAmityevamuktaM / Avazyake tu-" kAUga namokkAra, siddhANabhabhinnahaM tu so giNhe / savvaM me akaraNija, pAvaMti carimamArUDho // 1 // " iti bhASyagAthATIkAyAM sa ca bhadantazabdarahitaM sAmAyika cArayatItyevamuktamiti / Ahe ca cUrNikAro'pi-"bhadaMta tti na magaI, jAyam" iti / samAropyetyayAryamAha-AtmasthAni kRtveti / bhAvavRtyA prasthAtmapradezamotaprotAni kavetyarthaH, etena ye bAhyavRttyA vratAni gRhNanti pArzvasyAdi sAdhuvana te paramArthatapArina iti citam / // iti SoDazakArikArthaH Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAvivAhATI (mA) rAjyavaravajJAnavAritra-saMvaratapAsamAMvavadhu .mAri nitya-zumAra vatvAri dharmALa . 7. (vyA) yA isa kSAthi, jJAnaM varSa, riDyuM che padyAvyaparihAvizuddhivarNa, saMvara niruddhasivavA (aa, to vAlamanevadharAntAM tu vinayabyulsa thadhAmavA dhyAne tu pradhAnamaMkSAragatyAt zabdo tameva, ane vaskena mohAni mohanAnAvaraNAntarAyAbhyAni, javAryazumAni jAtIni vaLi nihatya 27 mAM (mA) adhiSNa vinu svayameva jJAnavarzanamanAma ' ' rohitAya tA-pi vecAyAmAsa tathamiva che ?8 . . (vyA) vahAmatyAdri paruM rivaraNam, sAmAnya bAbda, vi. sarvatanAnAbhA, svayameva svAva, jJAnanuM jJAna ja varzana neti samAhAradvA nA . zrI mahAvIrabardinAtradvaiccharAjyomahArAnA netA tAdhikasampatyAvihasamAzrayaLe tyamikA #rivAyAM vizeSAmahaM--savavajJAnavAnnisaMvaratapAsamAdhivadhu phAti . sImAcivAritra vIkSAvi , sUkSmasamparAvAritraM drazanapuNasthAna, yathAzvAtavAritra vizanumAnajati mAMdhatAM vAnnitraya yathAvatuM sammati, nag chopAnIyaridAravizuddhivAri, phayatA chevopacAvyaparivazuddhivAmityu m ! nanuM dhyAnathaSSntaratavameva vADhernava arthavAniti pRthaguhamiyAjJa- . nivRtyartha detunAha-adhAnAkSArasvati | jovAtaneti samAdhipauvotamitya | samAdhdhanaharSavAhiti mAva sarvavarmamAM maLe mohanIya mukhyatvAkSayameLeva jJAnAvALavAnAM pativarmaLa kSaya ti saMvanAtha mohaM badhAnI chatyAgda-dijJAna nAvanitarAyAthanIti . pAtAnAri rAkhyarzanAghAsiyAjamuLadhAnItyartha , nitya-bhAtmakazemyA pRthaye vimAna chati yAvata ti saptavArijAta sanAtaH | 7 || * * * ' . . . saMyukratA hi vizabdo nAjha grAhyo hato taiyAdhizavanAtmA nava vAhapatirAdhyApakoDavumatA inayAtratApavizeSaparyAyovetAvivaviyavajJAnAnatyamirALAo-vimuH sarvetajJAnAti / svAdheti phatAsahAyamana / sarAhAradvandra jJAti natita mAhAdvanda 2 ne vizeSa pati veta dhyate, totayone sAhitya vizeSAM, dravyuM tu vizeSya, samAhAre sAhitya pradhAna dravaM vizeSAM, thatA gvetara drAyaNa deva badhAnyatA vizAla dvivava vaduvava vA, samajadAra 4 guvAnImavazya sAhityazanyAkezava vananiti jJAnavidhIvAnAM navavarSAlanA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAyavivaraNahAthadIpiyA / : 65 pravAhavicchedrAvaLadetramavArahitI hovAhitAya oAnAmAnnamaLyAnAM hitamamyunishreyse tadartham, katArtho'pi siddhaprayojano'pi, idaM tIrthaM vartamAnapravacanaM dezayAmAsa // 18 // kIzamityAha , .. .. .. (bhA0) dvividhamanekadvAdazavidha, mahAviSayamamitagamayum / - saMsArANavAra gamanAya duHkhakSayAyAlam // 19 // (vyA0) dvividhamityAdi / vakSyamANadvayAdibhedam , mahAn viSayaH sarvavyA'sarvaparyAyalakSaNo yastha, tattathA, amitA asalyeyA mA panthAno nayA iti yAvat, tairyukta, saMsArArNavasya pAragamanaM yasmAdetAdRzAya duHkhakSayAyAlaM paryAptam / etena maNDUkapUrNasahazavilakSaNatamasaha zaklezakSayasya padArthAnAM dravyAryanayena sthirIbhUtAnAmapi paryAyanayena pratikSaNaM vizArutayotpAda vinAzazAlityena tadviSayakajJAnamapi tatheti vyatyapekSayA pratikSaNaM bhinna bhinnatvena paryAya nayena sA'ntamapi pravAhApekSayA dravyanayena kevalajJAnamanantam , tadvinAzakakAraNAbhAvAt , samudrataraGgapravAhavadityAzayenA''ha-pravAhavicchedakAvaraNa hetvabhAvAdantarahitamiti / AsannabhavyAnAmiti / apArSapudgalapayinti vimokSANAM zuklapAkSikANAMmityarthaH / etena kRSNapAkSikAdijIvalokAnAM niSedhaH kRta iti / na cai tarhi bhAgavatAM pakSapAtitvena vItarAgatvakSatiriti vAcya tatra jIvavijJapayaiva kAraNavAd, yato na hi kAladaTama jIvayana samujAvitetara64ko viSabhipagupAlambhanIyaH, atiprasaGgAta, tathA ca sUryodaye ulUkAdInAmivAmanyAnAmapi prakRtyA kliTapharmaNAM bhagavadrUpabhAvasUryodaye'pi na tathA prayodharatatra tadurbhAgyameva kAraNam, yadAha zrIharibhadrasari:-" abhavyeSu ca bhUtArthA, yadasau nopapadyate / tatteSAmeva daupuNya, jJeyaM bhagavatI na tu // 1 // dRzvAbhyudaye bhAnoH, prakRtyA klissttkrmnnaam| aprakAzo khulUkAnAM, tadvadatrApi bhAvyatAm // 2 // " iti / kAdambaryA pANo'pi babhANa "apagatamale hi manasi sphaTikamaNAviva rajanikaragaMmattayo vizanti sukhamupadezaguNAH, guruvacanamamalamapi salilamiva mahadupajanayati zravaNasthitaM zUlamabhanyasyeti / siddhamayojano'pIti kevalajJAnaphalApAtAviti zeSaH / dezayAmAseti-atra sakalajabhASApariNAminyA bhASayeti zeSaH / uktazva-" devA devI n| nArI, zasazcApi zAvarIm / tiryazvo'pi hi tairavIM, menire bhagavadiram" // 1 // // ityaSTAdazakArikArthaH smaaptH|| 18 // . . . maNDUkapUrNasadRza vilakSaNatabhasmasadRzazakSayasya pravacanAdhigamaprayojanatvamiti-maNDUkapUrNasadRzo yaH klezakSayastadvilakSaNAn tadbhasmasadRzo yaH klezakSayarasasthetyarthaH / ayamatra bhAvaH-maNDUkapUrNarUpo yo maNDUkanAzastatsadRzo na prakRte klezakSayaH, tathA sati punarutpattyanukUlazakyanvitatvAcUtimaNDUkazarIrAvayavebhyo yathA varSAsu punarapi maNDUkaprAdurbhAvastathA vinaSTo'pi klezA punaH syAt , na caivam, tato maNDUkapUrNasadRzAdvilakSaNaH Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthavivaraNadArthadIpikA / pravacanAdhigamaprayojanetvamupadarzitabhAcAyoti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / / 19 // (bhA0) anthArthavacanapaTubhiH, prayatnavadbhirapi vaadibhirnipunnH| anabhibhavanIyamanya-bhAskara iva sarvatejobhiH // 20 // (vyA0 ) granthArthatyAdi anthe'rthe vacane ca paTuzabdaH pratyekaM yojanIyaH, santi hi kovid yathAdhItagrantha58vo nArthapaTapaH, kociccAnadhItagranthA apyarthapaH / anye'nadhigatagranthArthA api svavikalpitavacanapa8vo'to vizeSayati tripvapi ye paTavaH, evaMvidhA api nodAsInAH prayatnavanto vijigIpocatAH, atha ca nipuNA nyAyakuzalAH, etAdRzairapi anyairvAdibhistIrthAntarIyatnAbhibhavanayima, kaiH kimiva, sarvatejobhirmaNipradIpAdibhirbhArakara iva / yadyapyupamAnapadasyopameyapadasamAnavibhaktikavAdIskaramityasya prasaGgaH, tathApyAtvAditthaM prayogaH, yadvA yadetAzaM tIrtha taddezayAmAsa iti yatayAM saMskAro vidheyaH // 20 // etAvatA granthena siddhAntopodhAta saratyA cikIrSitapranthasya saGgatimattvaM mahAvIrasya namaskatavyatAvacchedakaguNavattvaM copadarzitam / atha vividhAtAva kRta mahAvIranamarakArarUpaM malaM ziSya zakSayaH, ata eva punarutpattisatyabhAvAttasmasadRzaH, yathA bhaNDUke bharasAdbhUte sati na tasya punaH prAdurbhAvaH kinvatyantamaNDUkavinAza evaM, tathA tadbhasmasadRzaklezakSaye sarvathA saJjAte sati na punaH klezaprAdurbhAva ityevambhUtaklezakSayasyeti / vizeSArthinA dvAtriMzadvAtrizikA'ntargatayogadvAtriMzikAyA " maNDUkapUrNasadRzaH, klezadhvaMsaH kriyAkRtaH / ta-ismasadRzastu sAda, bhAvapUrvakriyAkRtaH" // 26 // ityAdi yaduktaM tadavalokanIyam // // iti ekonaviMzatikArikArthaH smaaptH|| upamAnopameyarasamAnaliGgakatvaniyamo na, " mukhaM tava tathA bhAti, yathA rAjati cndrmaaH|" " harimiva harimiva haribhiva, surasaridamA patannamata" ityAdau tayobhinnaliGgaphatmadarzanAt, tathA copameyabhUtatIrthapadasya napuMsakatve'pyupamAnabhUtabhAskarapadasya na pulisa svakSatiriti tadAzaGkA na kRtA, upamAnopameyayorivAdisamAbhivyAhAre samAnavibhaktikatvaniyamarattvastyeva, ata 55 kAvyaprakAze sapAdazatatamasUtraTIkAyAM " haritakI bhukSva rAjan , mAtera hitakAriNIm / " ityAdi vasAdhya, samAnavibhaktikavAbhAvAdityapyuktaM saGgacchete, tathA-cAtropameyatIrthapadasya vizvAtukarmavAd dvitIyAvibhaktyantatvenopamAnabhUtasya bhAskarapadasya dvitIyAvibhaktyantatvaprasaGga ityevaM yadyapItyAdinA''zajhya samAdhatte tathApItyAdinA / . samAna vibhaktikatvaniyamaparipAlanArtha samAdhAnAntaramAha yadveti-tathA cA'tra tIrthapadasya prathabhAvibhaktyantatvena tatsamAnavibhaktikameva bhAskarapadamiti na vibhinnAbhiktikatvadopa iti bhaavH| // iti vizatitamakArikArthaH samAptaH // 20 // . ekaviMzatitamakArikAvataraNamAha etAvatA anyaneti-4: zubhakarmAsavanesyAyakAdazazokAdArabhya granthArthavacanapadabhirityAdiviMzatitamazlokaparya- prabandhanatyarthaH / . Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367: talavAvivALavArthIpi ! zikSAyai nibanastadavadhAnAya pratijAnIte (bhA.) kRpA nikaraNazuddhaM, tasmai paramarSaya namaskAram / pUjyanamAya bhagavate, pArAya vilInamohAya // 21 // - (yA0)kRtyetyAdi dvAbhyA | kAyavAGmanAMsi trINi karaNAni taiH, zuddhamakala, zuddhAni vA trINi karaNAnyasmitattathA / zAMgarajagdhAdi'jJApakAnniSThAparanipAtaH / tasmai-prAgutAya, paramarpaye darzanA dRSTiyathAdRSTavarNanAcca paramatvamiti paramadharmopadezakAyetyarthaH / pUjyatamAya-pUjyebhyo'pi pUjyAya, bhagavate'nuttarazAnazAline, vilInamohAya-nirdalitamohanIyakarmaNe, vIrAya gahAvIranAmadheyAya, namaskAra chatvA / atra paramarSaya ityanena vacanAtizayaH, pUjyatamAyetyanena pUjAtizayaH, bhagavata ityanena jJAnAtizayaH, vilInamohAyetyanena pApAyApagamAtizaya utta:, tenAhatyamUlAtizayacatuSTayoktebhagavadviSayakaratibhAvaziSyazikSAyai nivaghnanniti-machiyA apyevaM kuryurityabhiprAyeNa granthaghaTakIbhUtaM kurvanityarthaH / tadavadhAnAyeti-ziSyazravaNakatAnatAkaraNAyetyarthaH // ki kRtveti kapeikSAprayujyamAnakarmabhUtanamarakArapadAcyasya namaskArasya vizuddhadravyabhAvanamaskArarUpatApratipAdanAya vizeSaNatayopAttasya trikaraNazuddhamityasyA'rthamAha-kAyavAmanAsItyAdi / nanu suddhAni trINi karaNAnyasmi~stattatheti bahuvrIhikaraNe ktapratyayAntaM sA bahuvrIhau pUrva nipatatItyarthakAt " tAH" / 3 / 1 / 151 / iti haimasUtrAcchuddhapadasya tapratyayAntayena zuddhatrikaraNamityeva prayogasyAdityAzaGkAyAmAha-zazirajagdhAdijJApa kAMniSThAparanipAta iti / jAtikAlasukhAdenaM vA / 3 / 1 / 152 / iti sUtrAjAtivAcibhyaH kAlavAcibhyaH sukhAdibhyazca zadarUpebhyo bahuprIhI samAse tAnta vA pUrva nipatatItyarthakAt tapratyayAntazuddha padasya vikalpapakSe paranipAta iti bhaavH| "zAgarajagdhAdi" jJApakAditizAzarasya vRkSavizeSasya vikAraH phalaM zAGgaraM tajagdhamanena sa zAGgarajagdhaH, sa Adiyasmin sa zAgarajagdhAdiH, sa cAsau jJApakazca zAgarajagdhAdijJApakaH, tsmaadityrthH| prAguyeti / yaH-zubhakamasivana ityAdi pUrvoktena saha sambaddhAyetyarthaH / paramapaya ityatrarpigataparamatvasya sarvAtizAyivAgAdhatizayarUpatvena bhagavato sAdhAraNasaddharmatIrthopadezakavaNaM sUcayituM tadarthamAha -darzanA dRSTiyathA dRvarNanAcetyAdi / nanu bhagavataH sarvAn pratyAvizeSeNa paramopadezadAtRtve'pi kasyaciddhavAptiH kasyacinnetyatra kiM niyAmakamiti cettattadAtmaniyatamavyAmavyasvasulabhavodhidurlabhavodhitvAdipariNAmalakSaNyameveti jAnIhi / anuttarajJAnazAlinebhagavato jJAnAnna kimapi jJAnaM zreSTamityato'nuttaraM pradhAnaM sarvajJAnottamaM jJAnaM kevalajJAna vacchAline / kRtveti-asya "samAnaka kayordhAtvarthayormadhye pUrvakAlo yasya thAtvarthastha tasmin vidhamAnAddhAtoH ktvApratyayo vA bhavatItyarthakAt "prAkAle" 5 / 4 / 47 / iti haimasUtrAt pUrvakAlabhAvikaraNakriyAkakRyAto. yApratyayena siddhasya kalpatyasya tatsamAnAtakottarakAlabhAvyuktikriyAyakavasthAmItyagretanazlokAntatipadena saha saMTa: tenAItyamUlAti . . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . te vArthaviragatI ! pAradhavaca mAdhvanitvamAlita mavati | 22 ', tAlimArtha, vaha sAruM dhunyam ! ) vakSyAmi ziSyatimima-maheMdravarnAkya / rara . tAvArthatyAdri tavArthoDadhimA teDanenAsmina veti tavAdhimAM, tam, amidhAmileyayoramevAzrayanAnidhAnam, advivana dvAdrazAbiTiya ca zAstra, na tu sarvasya, mahattvana saMgrahItuma yatvAtI sadgahR samAsa, dhunyuM jayarAtamaMtri, dhaha vipulhaSaya, ziSyati vistarAsAnAM vInamAtrajJAtvIta / naM vRddhithayuM, vakSyAmi | banne taravAsaMbo viSaya tajJAna prayogana, tagnijhAradhinArI, tena saha abhyasya pratiSAcAtiyAmAvatha sarve phatyanunyavatuSTaya-Atra mUchAtizayavAdathaLe vavanAtizayapUjJAtizaya varcasapApI, apApAmAtirAya vijJAnAtizaya svArthasampattirUpavitvavadheyI vavarmavadviSayAnurApAtmavatirnAnAcivanya viSayavAra tamanavAdraSatAmanAMpadyamAnA mAvazadhena vyavayita hatyAnASThTha mavadviSayajAti mAvapariSAvastha mAvanitvamAhitamiti satra vatirAmAvAnAmpanAmAvA, tavAyavatA tyAghupina, tAdriyastavAhinumAvA, mAvAtatimAhabhyAvismaraLAyarazciAribhAva, te pucho vadhato ratibhavasthAmAva datyavadheya # paritimAri samApta 27 caMguLamAthatya ta thati muLaniSpanna nAma vihita gujaM varthikatiSa rapatva nimittavidhayAdhara vacce vA vigrahamunAgasg-taravADadhinenAmin tiA vahIvAkSaraddhakSamAM sUtra, mUtrasamUhaoNtmaSidhyAya, tatsamUhAtmayaM pratye2vAryatipAvaze natu tavAdhimA phati mAtA pArvAdhimeti nAmetyAraphrAyamahi- * mAnamiyaramavAbattavAminamiti pratipAdyatipAdumAvavunho hinaittime vicAravAzime hatyamevAgra bAdhAviyo granthana sAgadhAmaviSayavArthasthAmadheyaspAmevAzrayanAtha namojImati mavA cakranativaghAnniAdvArSidAbavanitaM tathAtharthakoLatimiti tadravanayetyAre dazAMbipijoti. paNa mAvAvAryastasya pida ratnavi Timati - maNibaM, dvAvasAva pApa miti dvAzALapiTa tatyartha. vahAnubhAvamahinA saMkSiptavRddhivarAyudhananADhInAM sattAnAmakalAyamAna netAnI sahamavavanA , nAme saMsAra tyato varSArthImAtramatya svaparasamavAdata vyApArAsarilamayatAtparyAvaya thathAvasthitavastutavAvavo dhavana nizuddha sabhya navIna mai ziSyo tyAronArAtimiti tena sAtavAIsazvatmiLa sInavavatudAnizcaya kakSakhaMtrAvomiti jhuti dvArAtitamavArakA rirA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAthavivaraLanUhAthenIpiA ! : dUra : hAmAtta vArthena sahaSi anya sajJatiH spInati, sajA sambandhAriopaveza ti nirmyUon // 22 I parve tIdhamahinAkSikSavuddhirAjAryAmisaMmAyonavegIyaH pratyevatiSThate (mA)mato'tamAviSaya ca durImagranthanAthapAsya | OM za pratyAsa, ninavaSanadovaSaeN tum // 23 // (vyA)baddata tyAdi / mahato mUyasaH, gatizayena mahAviSayasya mahAcaitya, duoNno granthamAyo pAMro niSThAsya sa tathA takSya, taMtra viziSTAnupUrvIsativra, tattva mahattvAdhyayanamAtrANi durrImaH pAra, tasmaivAvivaraLa mAdhyam, tAvinayavA'AnumatvavizayAmaH pAraH / yai lAnamo maharSi puruSAyuveLAzayo vyAvardhayitum, tadridhdhamatsya ninavavanamahoE; pratyAsa-sabanuM hatuM jhona joDapImiprAyaH / teDAM dhArayAmItreya mioDatrApApe prayoAt // 22 // kSAtra manorathai dhArayetasAvitmavyavyavascevityAda (mA.) rilA miE vimitte--vikSipteya kSi iyoAm / pratitIyana samudra, mitpreSa puna: zAtre || ra4 // (0)ziraseve | zirasA giri parvata, vimileta mernAmata, iilakhevuotuMmitjhendra, sAkSati-TMIsahitaM tameva girim, normAM-vAttubhyAsa, prAtRtIryaMta tanuMmitjhenya samudra vooNmiti vartate / mitttat mAne vhettva zAtre tameva samudram GAvanturamALAmamAMya // 24 // trayoviMzatitamArAvatara dhAmAd mityayimAMzutvavapulyavRnanayastyaprAdhAnyasaMjJA prazasyArthasya mahendvayAtra prahatarthamA pato sUcana ti| adhyayanamAtraLaIpati-trAdhinA suvinayAthImutacazupAvIyamAnAryakSetImAM pAra Dvatra viSNu miAMta RRvitam / zivanya nivedyArthamamitreyAda na jaoNpotyamitrAya kRti / yAMpe H zastyanena jAvA zibdasta niSedhoDayAM banyate taryAne vyasanAvRttinaiyAya DamyupAmyata kRti pri-rAjomamahAnidhiozema-prazne, niSedhe, vita, nindrAyAvyeyanena ziddhca "niSedha pArtha zattvano vyAtrApa cinhena racAze nivaiyA prAgho na tu yaMtyArtha kRti mAtra / taveva sAntamAna tenuM dhAma tyAra II kRti trayoviMzatitanAriArthe samAsaH // 23 // N - caturviMzatitamAriAvatarAimADhu-pazcAtretyAti / yaM hrArA suSpaSTatA vidyutati nanda pratanyate // // kRti khaturvititamAriArthaH samAsaH // 24 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvArthapivaLeTUvhAITIvijhana 1 (mA)nyAnInuM vimivorsa pALinA zipacivet spAininuM lipIve %0malamudna vipAse' // 29 // (bhA) nA dyotagamAmi, somavubena mora moi yotimahAprasthArya, ninavazvane sannivRkSeta / / 26 II (0)ladyotami(je)yA ivadyotakSya pramAma jAntimi, somivumUleta, mimavitumingendra, mAre sUrya, mohAr jJAnAt, ca: atimahAntau prAcI yasya tAdarza, ninavanane soliTTazruta-tabaddInumit || ra-26 || (mA)napi tu qhinavavanA-paoNnnio tathA nAzavAnuSThAne jhinavaSanasabada mavataH pravRttinuMvattutyAnAcaMdrazIryanAzakite, sarvanetave van tathApi veMcAzatti mAvadattanoSakezavRttva jJAnaviniyorIna parovAra/mAnuncena jamatiyAmamnoracataronityanujJApavAmATM pa'' mati1 canne jAnantA, sAmayimAtraSavasiddhaH || 67 || (jyA) mItyAti / puriyAnuM sakSapArthasadbati tuzabdo vizeSati / binavavanAvitryavatjheve pazcI, cacA samUddInjuna prAzate vartAvati jAraNe padyamI vasmAAraLAv, nirvAhaLa mottAtre mati / abhyasyamAnaya tottarajJAnAdhAnadvArA. paramanirjharAjAra vi komni mAne, phavuM nandra, cimiyet mituM vona bahuAmenTeva, metha giri merunAmazaileze, padminA hastena, viSpacivet yimicheta, pratyAni N svatiyanena vAyuM, nivat -tumita, jAmasamudra-vaya%0nasamudra, viSAkSet pAmijhhetu I || naciMtitamArArthe samAsaH // 2 // yazititamAriA vistRtaivIta viM viSleSona, navaraM mAiita parva rimavipu sarvatra sambandhunIyAmati || SaviMzatitamAriArdha samAptaH raddI saptaviMzatitamArAvatarALAmAha tathA netyAvidha pravRttineteti | pravRttioM.ImateSTasAdhanatAjJAnayajJAve'vi tattvArA mRtaoAtasAghyatAjJAnasva zeSanA AranAMAnavananasaprahetiprayAsenA'Se temazajyeSmAvAna vIryAM tato na ttiSiteti mAvaH / paramanirjarAkAraNatvAditi / 44 binavacanavityavacheke padmamati| tathA 6 binavavanadhaLIbhUtamityayaMH / mAlegamAM, Ave chusanayameva vatto ! abhayaraCi vilApe, sakSayamna ya vimeseLa / / / / ti / vArasavid va tatre, samiMtaravAhine sahavika| na visthi vi A hoddI, sAyasamaM tomeM || 2 || " tathA k jIvanArA, nizvamAseLa haeNvahappattI | maLiyA suSmi tanhA, azmi mahAyaro nutto | 3 || baddo nA nittamedi maNilo lAmna modavu, jenuM + 0s ; Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAvivALA bavAhityartha vamanISiA thatazrayantanA , varA vIlapatra vApuSpaSTarumasamunnayA sAmAvanAtrapana "romi manta !sAmAyi', rUtAvartava mAvataH yuddhana, siddhArA kadAharaLamatra "mAtuzAya" | 27 che (mA) tamArUtvAkAta, sanAto vyAsataa ninayanam ! zreya rAti nirvivAdaprArtha dhArya va vALuM va che 28 che ' (bhAva) tawtyAdriA tarAmapatristhApi nirvAha vAta, tAmisya banAvyA, nayamamAha sumahAyuddhahi taM suttao | saMgAthuLAmAM vRddhinaLamAM tityenAmAMva, hAyavuM vihipA sayA navanavuM nANasa tati || 4 |" rUti maharSi vanapadeza mumukSulAchUtvADatirAyasAvi sabasarapuranA zrutasamudragrAhimAnaya chatachAyo metAvataityavaMkAya tyAsgya zraddhAna navajJAnara pArkanodinamuzvato madhyasavapiyuanyAvacchijajJAna hiM to pUrvApUrvatavajJAnapravAhaM pravayataetamUrta vizuddhavizuddhatAsaMgamasthAnAvA sadbhAvanAnAmuvavRtayAM sarvamanuSThAnaM5rvatothamavAsadhAtanirnavAoNriti mAvAne prazAsane di mokSaprAsAhasopAnakA saMghomA thatA, tatre thoDanantanIvAsiddhA, tathA vAMssTH -" no nisAsAmi duvarNavA parAnta pannA aNatA paTTatA kevalI jAyA // 1 // " iti siddhAntamavala vyA'tra smtaayogruupsaamaaviknadhityAMssg-thatA pateinattA sthAti. | vana patrAvapuSpasamuyA hati / nApi na savidhinuvizuddhamUhurvAvata savAdhimuvizuddhamAtamahatvayamUchyuM dharmavInamaNi dharmavi vikSepArAvikA mokSAranorAjyaobhAvati | yuvA - "vapane dharmana, sAMsAdri taddatam ! tavattAghAra thAva, chAddhistu nitiH che ? / cintAsatkRtyanuSThAna vevamalappA meLAralAha-nApuSpasamAM matA || rA" ti / somavapUrva parva mokSa prati vALamUtA te sarvatra mAva thava mokSa dhAnANAmati dhruvayitamAdamAvataruti! mApatuSAvaye titavithAna sabhyatAitiprathAM tamiti netA nirvAhavAhiti-mauttAvAhityartha. rUti saptarvirAtitamavarilAthI samAta || ra7 * tADAmaya kAmAkhyAhiti puruSavizvAse vanavizvAsa rAti nATayozvasanIya vItarAmabaLatatvavihetvantaramantare svamahimnavAjha maca prAmAthAtyartha mohAravihuptasatya saMsAre AihorSa ninavanavi zreyaka pApamAni. vAraNe dviaupavaeN mahinavaMbaMdhasettazuddhiA jJAminAgatimAnataramavyasattvavattavRttizuddhiAramapi taveva, nAnyatiti niraza mevA tataidhye saMvAdvidharA mA vakubhAnAo yathAzA grAhya dhArya vacce 2 punaranArtavya, zraddhAdvimuLAnAM naLajyabasa. 3. "thI vanavara zA, vI zraddhava muLA . Danmattagatukyatvo che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 72 : tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA- 1 samAsataH saGkSepAd, vyAsato - vistarAca, jinavacanaM zreyaH kalyANAvahamiti nirvicAra sam adhyayanazravaNAbhyAM, dhAryamanuprekSaNAdibhiH vAcyamarthavicAraNAdibhiH // 28 // grahaNadhAraNeM tAvadAtmopakAriNI, kiM punarvAcanayeti codito'dhyApanasyaiva gauravakhyApanArthaM AtmaprayatnadavIragAthe vAda ( bhA0 ) na bhavati dharmaH zrotu sarvasyaikAntato hitazravaNAt / zruto'nugrahA vaktustvekAntato bhavati // 29 // 1 (0yA0 ) na bhavatItyAdi / zrotA hi kadAcidanyamanasko duSTAntarAtmA vA zRNuyAdevaMvidhasya zroturnahitazravaNamAtrA devaikAntena dharmo'sti / hitapadaM sAbhiprAyam, hitamapi tAvacchRNvatA na sarveSAM dharma, ji punarAdmAta, jyamamI zrotAronuihotA mariyanupravruta hita dhruvato vastuH punareAntato bhavati dharmaH / evaM ca kRtvA svapariNAmI naH pravacaneSu zubhAzubhopacayaM prati paraM pramANamiti darzitam / na cAtrAtmanepadAzaGkA, nirAkRtaM hi tyAdikriyAphalam, niranubandhAbhiprAyAt; na ca dharmo'pyabhipreto. 'vazyaM bhAvI tvasAvityuktam // 29 // evaM vicintyAha 1 prazaMsAspadaM satAm ||1||" iti ityAzayenAha - samAsataH saGkSepAt vyAsato vistarAca jinavacanaM zreya ityAdi / karyAhyaM dhArya ca vAcyaJcetyAzaGkAyAmAha grAhyamadhyayanazravaNAsyAmityAdi / grahaNAdibhiH prAptajJAnAdiprakarSaH pumAMnA kalyANamagbhavatIti bhAvaH / / / ityaSTAviMzatitamakArikArthaH samAptaH // 28 // ekonatriMzattama kArikAvataraNikA mAha-grahaNavAraNe tAvadityAdi / yatra parahitaikakAmanayA'pi dharmopadezaMstatrApi niyamena zroturdharbhAvAptireveti na niyamaH) vyabhicArAt, vyabhicAramevAha-zrotA hi kadAcidanyamanaska iti zrotA hi madhyasthaH buddhisvacvaM jijJAsusiddhAntatacca zravaNaikacittastadvezya stada vyavasita eMva zubhapariNAmatvAt siddhAntataccAdhigamAvAptyA lokottaraguNapAtratAmAnIyate vaktrA na tvanyara ko dviSTo vA mUDhaH pUrva0dugrAhitaca, azubha pariNAmatvAditi bhAvaH / nanu tathAvidhakarmadoSAnnAvabodhazzroturutpadyate tarhi tatra dharmAnaM kiM phalamityAzaGkAyAmAha -kathamamI zrotAra ityAdi / ekAntato bhavati dharma iti / uktaJcA'nyatrA'pi - " abodhe'pi phalaM proktaM, zrotRRNAM munisattamaiH / kathakasya vidhAnena, niyamAcchuddhacetasaH // 1 // " iti / brUkyAtoH phalavati kartari " IgitaH " / 3 / 3 / 95 / iti haimasUtreNA''tmanepadaM bhavati, tathA na bruvANasyeti prayogaratyAnna tu bucata ityAzayenAzaGgakya niSedhati na cAtretyAdi / niSedhe hetumAha-nirarakRtaM hi stutyAdikriyAphalamiti / upadeSTA hi na svagatakriyAphalecchayA pravartate, kintu " nopakAro jagatyahima-stAzo vidyate kvacit / yAzI duHkhavicchedA dehinAM dharmadezanA // 1 // " ityuktyA paropakAravyAptasyAntatayA parakaleccha vaivetyanyagataphalavivakSaNAd, yazvA'nena puNyAnuvendhA bhavatvitIcchAma pareNA'nugrahayuddhadyA pravRttAvapi dharmopadezarUpakuzalAnuSThAnenAntara Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvavivaragaDhavi ! -(mA) kAmamavivijAti, taNAye sopavedavyA mAtmAna ve para vahi, hitopavenuzruti rU. . (0) jamatyAddhi ! tasmAnukavukyA hitoSazAntadharmavalvA, lAbhArti hatyazAstrakSaNa, vinitya naitanma dulimihaiva vaitatkRSayuddha zarIramiti bhAvanAvALa, savA zreya-maNivarma, upavedavyam ! nanvanu hatuvRddhayA hitopadeza dharmavaha phatyu jhiva imAnamityatrIhahitopadA-puruSa, vAtmAnuM ja para vAMnuSAMti-zapravRtteiramorapi emUllA tathA vAtra maMjhina nAyAhityanneva siddhasAdhyamamadhyAhAre "siddha sAdhyApipata" phati nyAyAddhitapAdyAnu haturva saMdhyatIti mAvaH vaDutoDagamata sAdho saMsthA pi kiyAcAra paraNanAnumahetuvaM cAyasimeva, tAdurIvArtha -"vihitAnuSThAnapara tya tattvato yogazuddhisarvivayA milAdanAdi sarva, pArtha teyati || 20 che svajananogamAM puSpavA roDazvasanniti vivekSaNAttApradhAnapavA "zesprsmai" / 3 / 3 / 100 / iti sUtreNa parasmaipade sati zatapratyayabhAvAdravate iti prayogo ! phonarriAtamArA para anuSyadravuti-saMvemanirdhAritoSavAdharmAlyAnenAMnena chUpAzvayaM pratikuti saMsAratuSAra zutAmiti vRddhatyarthamUtravAhiti-nizeSachekruitamokSe pravajyApatyAhatyartha tathA vAtra mahinA snAyAvityaava siddhasacchira mAdare "siddha sAdhyAyapa" tati dhAdvito zisthAsz hetuvaMtithati-hinAnApati vALe mArinyuM khAnavidhAnoddeyaM puruSamAM siddha, zatAnaM vidheyAtrAdha, tathA ja siddhasAdhyamiAhAraha mahinanAyAviti vAkya siddhi mArkindha sAdhyAya apAnAMthopapute, AnAthe mavati, ramAnanimittatva mArinyA sidhyatIti thAvata, tahevAtmAnaM ra para ja hitapichAnuMmRdhdhatIti pravrutavALe hitopadRvaM siddha vaparAnubrA sAdhvastativAddhazavanamAmiLyAhAre siddha hitopaddhatva rAdhyAya rUparAnughahAyopajyate, vaparAnughArtha mavati, hitopadeza svaparAnu haturmavatIti vAva, paDyoC/nyAyAddhitapAsyAMDanughahetutve sidhyatItyartha dhagarcAnavaparAyaLAnAM saMsAnidhAnAmAmaisAdhanavidyArapachAmAninI tyAdhupavezeSyanAgharthadhAmavAsanAvana virativRddhiAvAti tathA te sAvopavezapatyena varmazaganaveliMkSAmApioSI, taddhipatimAnAvupa vAgamana cho namati nivaghozirvenAMDamavizuddhirivAjolamApAripaliva sa vAramajImamApAravAra mahitopadezo nAnya hRti sAthe saMvinirnivaghAnuSThAvimimavoddhikAdhiparamahitAnugrahavRddhayA vidhAtuM yogya kat-"mavAsadAbahaLo, vivAdaLo vipuMDarIyAAM dhabbo nipajo. paSanaphaLA vayo zAti prAtinA dhanizIthAdhyayana,.. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarAvidyArthIvikA ! vidhArotpAdupadrazekhara hitavRddhihastaciMtAmahatIti tAdhArthInA pUrva pratimA -(mA) narta ja mokSanAja-dvitopadezasti nati kRtaneDamina tasmAMtparami(ma)me-ti mokSamA pravezyAmi rU . ' ! tanyAi samAtA | ' , - - * * (vya) narta tyAdi vitadrasAnnipAtAvyapazApaNatolAdate nAkhyo hato zA ' BtarbhinuM nimati vite, tawtparamunna, phuvameva hitopadanamati nizcitya, mokSamAvaoN vaizyAma ' tAvane zALAvi sampanAdina kSamA pratipAta zata phelovi zAstramAsanamabena matimatAM zraddhadhanayamateine zreyamAryavANitivyama, mayohitAvahatyAhupamAsevanenaitave mavAntare vo mokSapAta, na tu vidyAzALAvizAtra, homAtra viSNAMto hitAvavAneva zA manopArvanadvArA zrezLAmAdratibhAvaM pravayituM nidAtArthamAntimarariyAjhuM- tyAnA viratadrakannipAtAvyaya pavadhAparini-vyavahArivasulavA vinaMti nimittatasya sendriyaramAvADhiyAto naSTo dvandasannipAta suravaravasanipAto kumakumavanakSaNo yAmina tathA vamUtaM thavayaMparva ne taLeya padyate mukhyata phIta paddha thAnam . vacce tatpannAtha paham, nirAvRtAtmamAvamAtrasamuthakSayAgdhAvAnabratikazAzvatAnasurakSAvanokSasthAne tAdazAvya parva prApamAM prANa tanya hetaritvarthaH | taudhaprauDhAvaMI hirAsattadhaTitais- - tidvAnaspamitinayAmaviSamAM - mahopAdhyAyazrIvijJasaMjJamuninA ' praNItADyAdhyAye vitaraNujApADAmatimiil? I " , muvIdhArtha tayA briyaranayAnandhavinAyaka - " - tivijJAto ghAtivavRtainamuni vyadhApUrti virapatra premamavAM, vizuddhi mAM jItina parva muLinA 2 / pu i nyAyAvArtha-nyAvizAra mahopAdhyAya - - vinayavinirmita sanvantarivAvivA tapAchAvArthaviSayavanasUriTTA ' vipirathI raDyAM samApta ... ' ja ! .. . .... Inspir :: ii v TI masa milipi at Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM arthe namaH | II aneodhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH | // zAsanasamrAT sarikhavAreM zrIvinayanemarilaghuho namaH / / / zrItaravAthaviSayakRtArthaTIvikAma jAcaraNam ? dhyAnAziva vijAnanAruM, vijJAtavizvatrayavizvamAtram | zivAya avendranarendravandha, sarvIsamuhyaM pradhruvIramIae anantatIrtha mASita caM, nirAmya dhRtvA hRdvi poSasevya / zAtrI varakSamAMryuM, siddhA narAsso'stu nave ave me // 2 // atha saMsArarAvandhanavAnavikAmanogataDulasaMkhyAptavAstavvu ghumutsarja tanmuttijAra pAnveSAtatvarA vIdazyantu, 1 ca te mithyAzramajJAjAptA poSavezamArA svayameva dhruttimA$mupajamo, povi tattvanayAzritatapatsiAvajasvino vAhina vinimAtrameva jevijJAnameva vizvAmihotrAhiniyAmAtranetra vizva kyA itapa va venila vairAmyameva vidha vinayameva vizrva jJAtijJajJAtIyasnAna-dAvAnayamaniyamAi cAMgelAAra monA nAmanAM, samuddizAnta = mahom / ~ - nainAmAsA api khana sarzanamAtrameva samvajJAnamea vA sabhyAnnameva aste mokSamAryAM pratiSAnti, na cAnti tattvavuM - mokSamApatAM tripati, hAntioiAinantanuvAdyAtmamokSabhIMDavyavadhAnenAnupAvavat / viai ? saddarzanasabhya jJAnasamyavazvAtriMtritayaM samastaleva, sAmaRRAtra niyasAvelamAvadhameva grAhyam, tathA krU samyagdarzanAvitraya miyaH sApekSatAM tametra bolainA dharme, micaH sApekSatriyantare mokSadghAnutpAvAta, ke mithaH sApekSatAmrute svAnutpAvAste niya: sApekSamAvenetra vadhAryasAdhA, thathA madhupujAryAriSyo sakSiA, cacA vA-zivijrohanArA puruSA, tathA vAya tamattA, tatevuM cA taraviSidtpattijJAnamantare taurajJAnazAAMAimRta ca tatttavyasamudramuttarituM naeN zanoti tathA movaciMtaLoSovItyaMtasabhyaDhaLanavitrayApa sApekSamAvenava moaihetu, mokSAnuDopadhAnasAmarthyavatasamyagdarzanavitrayasya mokSAnujImabena vegaiArazAhinaH sattva mokSajAyasya sattvam, tavamAtre tavamAva tyevamanvayAMtarebjhamALoSAt, maiM tu niravela sabhyahInAthenAM svarUpayoyasya samyadrarzanAgheretasya sarvaSyavadhAnena mokSAryAMmAvAvitti siddham / nanu pratye savarNanAviputrapu mokSamA vAparAyanobAnunnasAnayAmAve tatsamrudrAyeSi siSNAsamavAye taihAmAnavattajaiva sAviti caita, jaivam, mAyana * Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 7 : tavAvivaraNahAryarIpi volAva, jayanATibadhavaccenA samparzanAdi dezo mokSAnuezaksisaTTAna pratyevAvasyAyAmapi vezapAritvena vaparAmartha sadbhAvAta, dachAje tu pratyeka vezatoga taikAnuzavatvamAna vezapatvijyApamAna vaparAmarthyasthAmAvAn dRSTAnya, samULasAmarthya sarjanAviyasamudAyatvAvaskena paraparAkSasamudatasamparzanA trijye paryApta 3 vivAvarathamALe huM ja hasavRzviya, sitAruM jALAmAvo vevAriyA nA, sA samavAyAnma saMpuLA hR4 " hRti ! tene "jJAnAnaH sarvajabi mAhitena !" ti vananA nirmanAze jJAnameva dhAravuM, prArabdhanarmanA momAdeva, ziyamAzaM tu yomirma mithyAzAnavAsanAmavAjA pAmeti kyAre vAritrayo uti vAritra mIkSAtya nitANuM, jJAnAgniAriyAjJanAtimAtraparavAta, jJAnavAritrayo vanavananyajarmanAze pRthakvesuvAvayavat vinA vAritravyApAramapizivopamAMya manuSA sAtatyAyamartha "tapaDDA .vA.varka, yathA tAtraya trimAM narati kiyA puMsaka purAvA tathA maDham ? " phatyAdrivArighanyAnA ! na ja maravelImAtA vijJAnAvAtau vAritra vinApi muphreimavAteti vyatirezamivAra/vAritra na mohetulityApi vAgyam, thato dravyavAratvena , mojuM prati vAritraya hetutva, vinu samyavAritrAtmajamAvatrinetra, tachinava saha molanvaya tirAnuvidhAnAt, ta parAchApabhaya sarvasaMvarahasya zairavacAyAM saTTAvAva tasyA musiAvAva, tAM ja tahAM tasyA thavAzakAntartAlukAyA vAyupojhapAjhatayA dravyavAritragrahaLAhAmAna taddamAvega noraMvAlA vaM hiM dravyavAritre nAvampanIyamiti vAgya, prasannadrAri dravyamizuddhiArAa , devajJAnotpatti thAmbundrArthitamatavIitavAtidravyavi praNAmAtA saMpAvAvAyA kamAyAvaranAvanI tvAkADyAvarayazavandranadhyayanAniyukta" navA vAM vyAM nAiitta ja che te paLamati" tyA ! tahevuM samparzanAtriyasamucavAvavizAhIbena mavyasabativIrtha satavArthazAstrAmiyatidhAvanA vaM maLyAbhairavatsatApAmAsvAtimAnAha vanajJAnavAritrALa mokSamAryA ? ti vAna ne " devavanane pUrva vidheyaM ja tataH param " rUti vavanAta pramAsiddhAni sukhyAnajJAnavAritrALyuriyAdhavadananyAyana tavAgyApta mobAre Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tavAvivaraNapUDhArthIvi. : 77 : viyIte, maoNkSamA mokSAratva, teja samparzanana samyajJAnatvena savAritra na ja chUdha nivAmyu te tene yena zAraNaoNvacchedrAmeti raLatA mesabanyA nAnA+batAyAmeLavavanArtharyAvastha vArnivavanAnupatti vAta, pitR mokSAnuzaktimana saMkhyAtiSa triSyanupataLeiva, sInatve sakhyAjJAnaravaM samyakvAritragra rAtemi vidhavAjha, tasya 2 pratyekavartinasamparzanAlotratavaryavaheMzahipALavApekSa jUnavRttitvega na kSati | saMvarlDa hArabatAyA thavachevAryavAjUnAgatirikRttiniyamita ! savahAraLatAyA vyApavAmaMtA vyApArakSAyadAvarSo jatAyA nyUnAnAtirirUvRtti ghaniSThatvaniyamati vaSeraLatAtha tiriktapavAryatA vyApAvAgyAditatvena tadravaccha vAtAyAstadhUnavRttine vega na kSatirati tAtparyam nanu zaktibena bArAve karatAjJAne tadravacchedravajJAnakSatatvana rapatAvacchediyArAvateskRnAljharUipaIRpatAjJAna, sagAne ra zAnamAtmAzraya kRti reta, naiva, pratiyogitAzAne tiyotiviSe jJAnI vAraLatvamicatrAMga dhaTAmAvIyapratiyotiyA pratitiAvAyatvahatvapakSe mithiyopirihAMrAya dhaTana dhaTavArA varSojJAna pratiyogitAghena padatyArabadhdhatiyogitAMjJAnuM prati vALAti yatha vayite tathA zarivenAgacchAmRtazattijJAna lArakhAtAna vatyAtmajAgatAM jJAnabrati patyimyuvanorvopamAvA, tathA mokSAnuzaksima vAvacchinnazahi mArapAvaM paraspara sAMalThThasamyagdarzanAhapu tribdhameti taminuM sitya pratyarthatAvaSe libatyathAryavaividhAnvaya "vevA pramANa" tyatra vizepaLabhUtatramANapavottaravimaravAvasya sityayabatyarthatAvachelvaM pramitivALavuM thAvajIniSThame meti tatrAva, yadrA "nAtyAtivaya pavArtha" tyatra vizeSaLamUtAvArthapottaravimaracarthe ghasya sitya pratyarthatAvache pavAgyavaM nAtyAtivyaktibdhati tavAnnayA, yadrA "ziirnapuNatA hova-vyazAzvAdyavekSaNA hAthajJAliyAbhyAsa rUti hetustI " ti riyAti trayA samRddhitA heturiti vAvyAkhyA thA, tatra hetuSottaravimavayetvaryA sityayabajIyarthatA che. hetutvenyUyo thayA tayAjhApati na thopatAkSati, zata thava vizeLavavottara vimatatAtyaviSayavahuvavyAvihAvasathAyavevA pramANamayagevAMjhApi vikSitatvAna vizeSyavizeSaLapavo samAnavanavAsa ! yatra vize thavApottara vimastitAtparyaviSayavyA viruddhavizvAyA vivakSitatva taraiva vizeSyaverAvaLapayottamAnavajanajAti niyamAta ! nanu mApavArtheze mAtve sibayArcevAnvaye jaLe sati pArtha pAnAti nA vALaneti vyutpattivarobara dati varaghurUdaNAtra sampanno drahityitra vadhatAM daSTi, tatrAvi sampajyAzrayAne vIhiSyavAvavA vIhitna vAvyasvarAti ! Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthanivAmUDhArthanISinA adha tartAne svAzrayana hasambandhana sityayAcaivasa sapratyayaMtraspartha vAnnayArIArAnovyutpattivirodhakatA~ AMta vettAMtlR RteSvodayaiva pratiti vimAnyatAm | : E. : tathA 6 vattuvanAntAvazeSyavAvateRSanAM vizeSaNa vaSatanAmavahAdeva trivatrInavRtasaMtavizeSa gAvata jovAvyAnnAyavekSAprayunipuNatA 2AjJazikSAprayukatojhyAsa: rU AMta trayaH samudritAH jAvyonava heritivartI samruhitAnyeyaeN sabhyadra(najJAnAritrANe moheturiti siddharthAta, tena dALikhAyana vIiimarjA letAAvadA sambAvarInuM vA samyajJAna nA samyAritra vA muvistAramityeva vairjApA *ArLatatva prAMtaliptA | tathA pAtra mokSavAcchanAyatAni pitabhiSAvajInnAhavAvaziSTA rAavanti tristrAbhabaduviziSTamuddInajJAnAritrALIti satrAryasaMkSiptoSaH / anna trivAnmavattuniSThakAratAne pitAnyagdarzanastrAjkiAvazeSyAmivizeSyatAnitivye sati tAdRzavaduniidrArAAna pitatanyajJAnAnjhisavizeSyAmAMvephrendhatAnirUpitatre sati tAdavadurgAnabA tAni vijJasavAM taMtrA ilAvazetyAAMmavize--tAnirUpitA caniSThaXAratAniSitama kSatnAvacchinnAyatA narUpita ttimeM vArtAnjhAoipAnaniSThavizeSyAmiA svarUpasundhanyAvAjInA prArA tAMjo vAdha kRti prajAvirovyamudrA sannavAnyAyavoyaH / caMdnaniSThakAraniSita yA mokSAvacchinAyeniSitazatima vAisavitta pArAttvaniSThavizeSyA tamitrasvarUpasanvandhAvacchinnAvAratAAnepitavizeSyAmajAmevasambandhAHjIvitAnAniSNAta niSitAM yAM vattutyAnekA niSitasamyATurInaAAiivizeSyatvAminA vizeSpatA tabijye sati bArAnavitA yAM pa vattuniSThadrArAni vitasamyajJAnAoivizeSyavAminA vizeSyatA Atre patne satpubaMtAni pitA cA 6 vadurgAneRtrajAratAni vitasamyavAAtratyAdhAbhAvezedhvAminA vighnatA nipajo yodha jJAta mAnavizeSyamudrA virAryAdhAriti / . nainyanena traNa saharzanAvitrayasya samrAvitasya mokSamAdvaityaM pratipAtim, " jJAnaziyALyAM mokSaH " svanena jJAAyayoravi samrAdvaitayo siddhAte nonA tyaM pratipAtimitvanayoH jAthA nA virodha ti zveta, caitra vadda, lAmAyaIAjJAnAt, thato 'jJAnaziyAmyAM mo" rUcatra jJAnaprona sabhyasyamAkhite, samyagdarzanamantaraLa samyajJAnasyA pyamAtrAt, micchAda jJAnasyAjJAnadvene tAvanAviMti tattvajgyAmatijJAnApAyAMza Dhya sabhyatattvam, tAjJAnAryatamaMtra sakhyAmAMte jJAnaprona tarvi gRhItaneti na jovi volaH / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttyaadhivrnnguuddhaarthdiipikaa| 79 : etena " nANaM pAsayaM sohao tayo saMjamo ya guttikro| . nivhapi samAoge mokkho jiNasAsaNe bhagio // 1169 // " iti / phati vizeSAvaramALyo tyA jJAnatapa saMyamapatriya samudritasya mokSamAvabatipaadnaatkthN na virodha ityapi nirastam, jJAnapadena samyagdarzanasthApyAkSepAt cAritrasya saMyamatapadidvayAtmakatvAttAbhyAM bhedayAbhyAM cAritrasyeva gRhatitvAca / . .. etena "jJAnakriyAbhyAM mokSaH" ityanenApyuktavizeSAvazyakamAdhyavirodho'pi na, tapaHsaMyamayoH kriyAyAmakasthAmantavAjjJAnakriyAbhyAmeva tena bhASyeNa mokSApteH pratipAdanAt / taduta vizeSAvazyakabhASye "saMjamatavomaI ja saMvaranijaraphalA mayA kiriyaa| to nigasaMjogo vi hu tA ciya naannkiriyaao||1174 // " iti jJAnakriyayorapi ca vastugatyA samyagdarzanAditrayAtmakatvAttattrayameva mokSamArga iti siddham / etena " sabhyazraddhAsaviccaraNAni muktyupAyAH "1 / iti navyasUtraM sUtrayatA prastutabhAvAkalana matimatA tatra muktyupAyA iti yad bahuvacanaM proktaM tadapi nirastam , tathA sati jasvibhaktyarthabahutvasya muktyupAyadhanvayAt samyakzraddhAtvena samyaksavitvena samyakacaraNatvena . pratyekarU peNa mokSopAyatvAsaratyA vyastAni trINi samyazraddhAdIni muktyupAyArarayuH, na tu samuditAni, muktyupAya ityekavacanopAdAne satyeva vizeSaNIbhUtamuktyupAyapadottaravibhaktyarthai tyasa sipratyayaprakRtyarthatAvacchedaka muktyupAyatvaM muktyanukUlazaktimattvena rUpeNa samudita___ sabhyazraddhAditrayaniSThamekameveti tatrAnvayA pramANasiddhAni samuditAni samyakzraddhAdIni 'trINyudizya tatrAprApta muktyanukUlazaktimatvena rUpeNa muktyakopAyatvaM vidhIyata iti sidhyati, nAnyatheti / ... ata eva "asmAtkAraNAt trINyapi mokSamArgazabdaH samuditAnyabhidheyAMkRtya pravRtta itye katvAttasya samudAyasyaikavacanameva nyAyam" iti tayArthahaTTIkAkAravacanamapi saGga cha / . . . . nanyaM tarhi etAni samastAni mokSasAdhanAnIti bhASye kathaM vyAkhyAtamiti cet, - ucyate, tatra samastAnIti padopAdAnAdeva samuditAnyeva sabhyagdarzanAdIni mokSAnukUlazakti matvena rUpeNaikakAraNatvavanti sidhdhyantIti bahuvacanAntavizeSyAnurodhAt prakAravAcisAdhana.pade'pi bahuvacanameva nyAyyam / . . yatra vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA avivakSitatvaM tatra vizeSyavizeSaNapadayorasamAnavacanakatyaniyamAt / nanu prakRtasUtre'pi samastapadaprayogAdeva tathA 'setsyatIti cet, maitram, pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAnItyatra yathA samastapadaprayoge Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :l : sattvArthavivAMmUDhArthanIvidyA / vi trabAhyaM pravakSennunAne vamAne zabde = mitra siddhati tathA prate sakhatapAyo roSi mitraneya mokSasAdhanatyaM sabhyazraddhAnA pu tripu siddhayeta, na veLAMmati, taddanvacAnuvayevavanameva nyAtmyam / nanu kacavAto pratyakSAvidyAyamahenatatvamevAnaeNrtha mArtyamiti ddhabhameva siddhacakSu, suzradghAtriyevu phlezamena mokSasAdhanAiMta samastapatrayo mAttatttasthIti caita rtAdde mutAM samaMtttapatrotra:, tasthaLe vyaminArAa, strIyitAM = samuddAyayai viziSTAprtvruuptven vizeSaNavizeSyavinimayena kAryakAraNabhAva vAhulyaprasaGgatastattvena na kAraNatvaM kintvanugatena mokSAnukUlazaktimatcena, taca samyakzraddhAditrayeSvekamevetyarthadyotakaM taMtra kAraNale sivimathathaivAndhayAmitrAyeLa mokSeSAya tyevananameva yuvAmati ?, tena parAsarve jJAnavarzanayeravavanmAvityenAnanvayAsiddhaniyatavRttiparamenaneM bAryanirvAde zraddhAsaMvivaranya bisArAya pratyenAMva, raLatAodhavacAryaM vidyuta pUrvottAtrIyAM taddhi pratikSiptam, cAritrakriyA-ghena nyAyArarUpatA teMddhAra padmamAyAramavyApAradvArA murAriva sabhyataAnajJAnayoH vhAraLatyena hantattvajJAritrakriyA jyA pAreLa tayoracAsithamavAta, vyApAriLa AratvarakSaLAyAmbupAtenA vyApAreLa vyApALio'syacasiddhe jenAvyanacyunamAMta, anyathA vyApAradhAraNatvagrAhanayana vyApAraspAvyasthaticamyuSAnAr pardhAtmAndhazraddhAsavirsthamAM vyApAra vasya samyakSaraLadhAnyAM basa vAva, na pAnayAsinlRniyatapUrtinA varabena mokSAryanirvAde tathavatiyo baDhAsAvavoranyacasiddhati vAn, nanvayaMsiddhaniyatapUrvatinA zaeNhezyavasthAmAsiyaMsaMcacAritreLa mokSAryo panetA tasya vajJAnAkhyanyayAnibasa syAt, sthAya sarvAyo nirodhapatrena sarvAzrayatmApasarvasaMvarapAozyAritraLa tathatisahezyAritramanyAsiddham / atha sahevuM lAvAmotraM kSAyopAnamAthuM pariyanya kSAyamAtrana parAmituM sat ovasthAmAM paramanivRttiparamacaicaryuM sajJAmAMta tadnArA tavaSa mokSa pratyathavahitAraLAmAMta vervAda. zAyogrAmasabhyanvarjhanajJAne kSAyoSamimAvarityAgena kSAvijJamAvena pAimanavAjIta jJatikSAyamAvaThArA taDumayAna mokSa pratyaditapUrvavatyaMti taSi rathaM svAdeva, tahevuM hatuvAghe "vicAhatAM paramamavanayAaminnaratnatrayI jitavAghAM vadhatte zA rUtyunatesamvanAvitrayALAM mokSAnu zaktimattvanaiArAstrArvoktabhajJAnavinRsmRitameva / tena sodarzanasAya molAglAvarAvALuM ratnatraye. tAtparyeLa taMtra purusvAminAnena vRdunanayoAbveyi tatvajJILAyAmu nirastam patra mohAna Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dareka | saravAvivALaDhArthIpi ! (yaza ) manavavamuSithopazahUrva tahatasvArthazAstrAvamurabruitya pravRtta, vAjabavavanArthasArahisAmAcisUtravata, gA vAddhatava vAva mokSalyo-vyanta, na tu mokSa prati vetana, yuvakallAmAvatArayatA vacchedrazasjaLa tatra vAvinAmavatipa, vALA raLavana" na tadupaTTAnacaivA nyAyyAva. atra samparya vanadhei cALa0 tenaiva sanvaya sthAt, na jJAnacAritrAbhyAmiti kasyacidAzakA sAtannivAraNArthamAha bhASyakAra: zabiraMvAvajhibotanahabUtaraHhAnitatra mAnArthe dumirara vRttiyuvametyAM paddhavina | sarjatavArthabhramiyamurarabranya pravRttamitipAchA sAnukasakatAmyamavarzanAhitrayALAM pArthAnAM putihALatvena nihagmAhiti hetuphA tatra dAnta mAhi-vatyiA ! nanu sarvadhu puruSArthapu pakSavaiva dhAnavAhA tapaza vidhAnArha miti ra chataH ? iimati sa molamApaze va chata rUAzaddate jati | tanidhei hetumAThuM ye mokSArthinaste sarve sukhaM bhUyAd duHkhazca mA bhUyAdityevaM sukhaM duHkhAmAvaJcoddizyaiva pravarttanta tvadevatAvaovImUna suvana tullAmAvalvena rUpeNa mokSa prati vADhanAM vivAhAmAvaliMAthe | yammAvA-vaghara tattadvAddhinA svajanAmekniola0kSaLaze mokSatattabdhavaMze vikatipadyanta, na ra tathApi mokSe gavatino vivanta, tasya saraghamyupanthamAnavAva, to nAstioDapi vAvo vedAnna muiirati pUroti kathA antavya pATa8iputranA prati na thati rati britipadyanta, vinu vaM tana mahamati tasvahAra nAnAddhimAvelivuM, tanmAnuM ja vivava tathagniApati majyamAna paripatamokSalagAMzamaze nirasanI miti zau riparipitatattadhehUnAmanya vyatirethamavArapAmahetutva trivanardavAholitamokSamAmAvAnAM samudritasamparzanAvitrayANa pramANapatyuparba hetuvanna parathanuM samparzanAvitrayAtmakSitUparAmanA vistarasaMsArasAmAnimane bALabhairAvArya kRtavaniti ! tatra devantaravAha zarthApanAmitkAtrimavayam vAre-gAmAkSaranizAn vadhArAnazo nyAzya , thato vadharvo no rUti, tana manoramam, sozvAsanAryastrAva, pathamiti , 3khyate- sAravazvanavaThTha bALI vAva vadhAravagAtAraNavarAhamitiSama he vaddhAtminA mayA viM vivAhaM thAtavyaniti vimeti, mokSAravAvetara!vazAla rAhulya vandanamustravya to mokyAmatyasiti, tadanA saMsArAvAsAgyaruddha cAra bacAva vALAne madha, mokSaraviNAra, mAramAMsLyApta thAyAdviti pravadhULamajuvAravA mokSAropaze jIta rati | sabhyazainajJAna , Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 82 : savAvivaLacUDhArthanuM piA (mA) sanvaTrona sabhyajJAna sanimityeva trividho mokSamArthaH | OM purAphelana khato viSAnatazrva vistareLo tema! ! zAsrAnupUrvIviyAsArthe dvezamArjhAmarUpunyate / hAni ca samastAni mokSasAdhanAni / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAM grahaNam / eSAM ca pUrvalA me bhajanIyamuttaram | uttaralAme tu niyataH pUrvalAbhaH || (yazo. TIA) saddharzamiyAti / tathA 2 sarvazAApi caunanIya ti mAvaH | anantAnuvandhyAtikSayAnuDhyA viH sanIna, cakSaNavyavahArAminArAma maDhe samvajJAnam / trALIti kSetre sAmati sabhya abevarItyenARRti pravartata ti sabhya, varzanagdha jJAnazca pAritrazca taiyArmita tarayAsamATe varzanajJAnAricArja, saykti 2 jJAAna darzanajJAnAritrAti sambavInajJAnacAritrAti dvandvamairmadhArayasamAsaseva ttavyatyena indradhaTasajaSavA nAM samatrAdhAnyAttasamAsadhAvAthaeNsahaiM tatsama vijyavArthalAnnayo sutta phle tantrna nhAve dvandvAho vA yamANaM parva pratyenAmatavRghdhata rUAMta nyAyena indasamAmAdhAnyaparva dvandvasana sadhadrzanar3hipatrayeLa - sahAyaH revya, maiM tu leva varzanayatena sahevyAzayena mAvArthamA-tathA na sacavAvAnnatti yoganoya ti batrA-varzanazabdApekSA nizabvasthApadrAtu niyAtaH prAmAti, naidha hovA, voDahiMtastrAdarzananya jJAnApUnivAtaH, garsthAtaMtAnadiMtayormadhye diMtathaiva vIyAiMta nyAyAt adbhuitabdha sarvato vahIyaH / nanu jIto itarlR varzanasya, jJa punaHjJAnaA puruSArthavatuSTasiddhinivanati ceta anyate-sabhyanuMrzanAtrA. jJAnamajJAnaneva vidhyAche, nahi nidhyAvasadacaritraM sardUramAritra tathya sapuruSArthasAdhanam, samyagdarzanotkhanau zvasatyA~ tatsamyajJAnam, tAche mithyAjJAnacaiva sampannAna pe pariNamanAtu, deva ca mokSarUpaparamapuruSArthasthApi sAyam, tA C jJAna tisabhya-hetutvAt cAritratasamyavAdvAnd satzenamevAeimiti siddham / nanu vaiva sagdarzanamrute naiva matijJAnAvaraLIyazrutajJAnAvaraNIyameyopagamato matyajJAnavrutajJAnAnatti rASayelA matijJAnuM zrutajJAnavyAvirbhavata kRti savarzanasandha jJAnayogadA hetuhetubhAvamAvena novAM curtAmAMta vat, caitra, nizcayanayataH pratApebAzaryAreva yuAyAvino pitacodaMtudetuma jJAAt / na dha rapi nizcayato jJAnI sabhyavazanamavApnoti jJAnacaiva prAdhAnyanAditattpati vAm, jJAti sabhyaArzanottereva, anyathA tapUrvamAMva jJAti vyaveza jIto nRtyatrApi IyatAM daritryanuM prasana 1 sabhyagdarzana mAha anantAnuadhyAvikSayAnundhA mAMrAMti-anantAnurvAndhodhamAnanAyAomasamyaktvamodanIya maamonIyAmAtramodanIya saMta-nRtyupasaMyogazakSayAnyatanothA yajJanai kI tave vadhyuM niza-nityArA tattvAryazraddhAjalanA iiratyarthaH / sabhyajJAnakSaLamAha-hyu Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lavArthavivAdAvA che jJAnapUrva sacipravRttinivRttikSa saccA vAritra . atha vimartha pratye sagayo, saMkhyAne sati jJAnavaro savaravAmiAhiti , te jJAnAvAtrinetRtvarthamiti banna. vastutaH sati vAramArtha vAritrapariNAme gumausaMjJAnatamuhapAratakSaNanatavihRpanAkhyAmapi mAlatuvAdrInAM siddhidhanAt samItra wttarasthApItaramiyAkhyavapiwvo viniAmAdeva sarvatra prayoga hati smartayam | phatIyAniti za6 dayatAvaza, 5 vRddhipratyakSa trivitrikAro mokSa svabhAvasamavasthAnahA, mA guddhiriye akSaNavyavahAra vyapiMjArAtma mAva sabhyajJAnAmiti-upayoLa sAmesvArthane sAtamA , upavana takSaLAti vyavahAra jaI zakAte, rAjyadhA, tathA zrAddha sUkSaNAmati jathArthavyavahAronanAM thavAhiyAjJAna saMkhyAnA mitra | tra jJAne sabhyatavamAmAvyajJAnAnvitajJAnagrAhya carcAmavAritve saTTAmeva yam IkavorthavyamiraNi jJAneDAmAkhyadvAyA zuddhatvam ! khyAtrikSaNanAM-jJAnapUrva lasabiyApravRtti nivRttikSa sarSavAritrabiti dvArA mahinAdahIkRtasaMsArasaratAjJAnarmitavairAgyAdi nipratidrazvasughAmamohotpAdane sAdhanadhajJAnatuM zAstrahitapannamahotratAdritanukAnAyopravRtti, yAM ja saMsAraparijhamabahetunAnattaravavAnakhatyavratayAganadadhanadhajJAnAcchAsanidrAdhA kAmAviAyA nivRttidchalAM sAtriAmitvarthaH dezajJAnaverApatriAvRArthamini prajJA na matiSayavArthavAna viratiSazavatriyosAlAkSatri, pitaramArthaviSaye jJAnasatrayati tatsalyavarijJAnArthapratye sekaza vo tyartha ! zuMmausaMjJonu tapujAratA jJAnataruupdrshnaabhyaampiiti sAmAnyAvavodhakriyAlakSaNA sAmAnyapravRttilakSaNA vA zubhA yaudhsaMjJA taddanumata muharata jJAnAdhavaryAyatve cattajJAne ghogho guruSAratajJAnAnuM vRddhA vize tApemipItyartha ! athavA zumanaviparyA, bonasAmAnya suvazikSAvALAkSaraM saMjJAna vastutasaMvedanahAM takSA yA saMjJA vaMdanajad mukkAratayaM jJAna dharAvAyatta rajJA vadha mukSAratanyajJAnazvita thI vidAnaM tavRddhinagna tAsthApatyartha rAvatuSAvAnAM ja siddhidarzana rAhati-viziSNutalatAnAmapi mAlayAvInAM sAmAyiSAthaMscusattAnAmata gvAtilaDavuddhInAM jJAna vijJAnakSaLalAsiddhidaranAhityartha ! -"parva sAmAghiyaeNDakhyAta gumattitA jJAnamasau , vAta vayam zA" tiA phiniva-pakSasthApavaMtivirahovi ! yattAvAra ti-labdhajJAnadarzana'vAriaitatrayApelayA 7 nyUnodha ve mokSanA rUrbannava phartha go prAkSa"prAdhe purovacevArtha koDa rUlyavArthamAheM-zuddhipratyakSa ti bancakRddhisthatayA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Ta* * yAvivabhUDha thavIvita | mokSa siddhidhdhAnasya mArgeH pA tyapare, mokSasya joi rAya mA padhAyo ke rati vacam / mitAvaDhela mokSamAM vezanamutAttvacita bAh haiM purastAvityAdri ! taeN mobAoNrka purastAduratana trepu, rukSata ti dyateneneti phaLam / tat dvidhADantarvAdematena, viAre dA nuSThAnAH pauruSembaH rAvatayo'nta kSarge saverzanAveH / bAhyaM tu tannupAvaH zanvarAzi, tatatamA zritya, tathA vidhAna metato, vistaraLa vyAsana, vakSyAmaH / vizvasya purastAvavayava jyatve sAmAnyAnidhAnacAstra prayojJamiyata Ad zANAnupUrvItyAdri zAhyAnupUrvI paripATI tA vinyAso rattA, ttattvayoganArtham, tuzanvAmizrInArca, zuzrUSNAmAvatiyAvanArthe nasyUlam / uddezamAtram--AMziyArthImidhAnamAtram, mukhyate-drezavAlayALametAvatA cAve vizeSamiyAnayoganijJAsAnanaSNAmAnyAmiyAnavuM paryaMvata, tApi tatra na tAtparyam, akSitaprattvagrAhya tyacaH | svamAvatanavAnapasyAta-dravyakSennAhamAmaMtana vizuddhAtma vayAvasyAna paspeyarthaH / AtmA mAdhA-ziyALAnuvavRmanaeNsvamAvavi punarAAtyA sthAna pAvA sidhdhAMta saMpUSkRtanRtyo mAMte tasthAnamAyAramUrta jokSaprA mukhapArAtmola mitrAyezAha-mokSasya siddhisthAnakSeti-tiSThantinA mAyAvA jJAnantajJAnatulavAsitA zuddhAtmAnoJAita sthAnak, siddhesyAnuM sjidrasyAneM jovra viziSTakSetra tattvathaiH / tatuAM vizeSAjyamAgye homanamomAyo ddhitta nivArya 52262 AMta / yadA siddhAMtanAmasthAnattvartheH / mokSaLa mokSa AMte vyutpattimavanya TajAriAAmitrayeLa mokSapadAryanA-mokSasya ja dakSayakSaLAMta padhAyo hetuti-molAvyAMhatapUrvavattI hetu, niyamena mokSoAvo hetu, 7 basthatakhta vacheapayoyo hetuH, tathA satyara"sthavandena dhaTAnutpattivanApi saddarzanAhiye mutsyanuttirSi vruiti mAtra rUkSyate'naineAMta kSamiti hazyatAvanjheTsananiyatatvamAM dilaLam, sAmaraiyatya tApyatve sAMte tathApAMmattvaye / nitihakSamiye / tadrutyupAvA zabdacirita khvAdyAtmalAdarzanAthaIlAjJAnaganatattvAryazraddhAnuM sakhyAvInAmavittujhAvatAzirityarthaH / tatprayonArcamiti-prathama sabhyagdarzanaM tavanuM jJAnaM tataDhya AritramityevamanumeLa vidhAna'myAM vivaraNamityarthaH / hAmamapradarzana mAta- muddAyArAmavuM sanmatta pALa, tAhasamAruM tuve noMkhAAMdha, teM nahA-manAAM 2 sucanALa 2 " rUti vaSanAt jIvelayA sabhyagdarzanajJAne yupannAyete, tataDhya trimiti yadA pUrvaka nisAsone cAvagAmAUjJAna nAtitajJAnabrAhyakAmAviziSTAmAviSayajJAmAviziSTajJAnaM tavana para sandhAmiti prApti maMtravarganAye-rthaH / zuzrUSaLAnAvarapratipAvanAyamitizAstrIyasAM viSayA medhAvyuzavAyama maMtaoA, mamitjhAyata viSaya 'tAnIya phAMta nAgamaSayajJAna, sanntaraLa tavarthinAmAMya 7 tanhA zraLatAnavittattAkSaLAvrata pravRtti Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivamUDhocakIpikA - vimA sthAu kSAvADatiprasavate, nASi- phlAvarirUAsAdhAraNadharmAnupAroLa vaghumatibA vavanamudrA phatya sabhyaza, kSaNavAkyaaikSyamAtagyAne tathaSi kSaNavAkyAsamALyAhataM sAmAnyAmiyAnA rUTyatra bhASyagratattAtparya e na ja sAmAnya hRkSaLaparIkSAvAsyaviSayamUrti prAdhyam, anyathA dhaTa phUlyAdriviDatiyAptarityajyonyAzrayAvittipiti rAkSacan ! zAstraviSacImUtasamAjopAvAne taddoSAmAvati vija! rAvaNyasya sAdhAraNatvAdi-hartAne vati | samaglne mitAni, molatAdhanAne, patarAmAveDabdasAdhanAna, svarUpacokhyatveSa epadhAnAriti tatratyuSADhanArthImiyartha vizeSAbhidhAnaprayoganajJAsAnanomAnyAbhidhAnasvamiti-zasya jaivaMsa, namamALa vastuvIrtanakSaNosena sAmAnyAmidhAne sAti vimaryAdiSTastha hAM jevA mevA phUlyA vizeSAvijJAsA ziSyasya samuddhavAti, tayAra ziSya jo te muLa sAghamidhA biyata rati hetaokSaNAvavizeSAmidhaniyolavalaNamedrAvivijJAsAnanavatvamudezavA phrati tatra tAtparyamitra hetu mAha kSitavimaLAtkApaje rakSaNavADatiprasiriti-kSita sabhya drazana taddhimAnavalato nirmilanamamita nati mevadrayAtma, taMdutthA tAryazraddhAnaniti 0uMdhAvAyetivyArityartha, tathAhi viroSAmadhAna "tanidhimAdvAraphati jaLa nilakhyahanadhimasanyanamedrathamiyAna, tasvanivanijJAsA talavazena tividhAnityArA nijJAsA, tanavaM sAmAnyAmiyA tIrthazraddhAnAmiti sabhyanajakSaNamidhAmiti tatrADaja kSaNamAM matatvativyasariti mAvA nAtyasvaitya sabhya jityanAnvaya | niSedhe detamAruM rakSavAkyatha0mativyAriti-kvArthazraddhAnuM samparzanamiti sUkSaNAdhIne samparzanAmiti hasyogativyArityartha. na tyA zakyamayenAvayA nyathA-straparikSAvAkyaviSaya sAmAnyasvAgraha ! vidhyAriAti vAkyamaya dhaTatvasAmAnyAbhidhAnapamiti to dezavApattivAhityartha banyonyAzrayApariti vizadavuddha vizeSAjJAna zALamiti nyAyeno vizeSaLamUtakSaLaparIkSAjJAne sati tatvaritodezajJAnamuddeze te sati chapa palA ja biyata phrati hetostana kakSA parIkSAjJAnam, tathA vozajJAne akSaNaparIkSAjJAnajya rakSaNaparIkSAjJAne videzajJAnayAkSiNAnyonyAyAririyartha na ja zanI niyaMtra detunAdu zAstravikathIta sAmAnyapAvAne taSAmAvati ! yadi sabhyazanAramanuM vaktayogyatve ra yArthei tAtisavasAmagrIsamavayAne tene mokSa tyAre svAhityata zAt svAhA thaDapati mohastrAvacchinavAryatAnipitAragAtAvacchedravadharmavItyartha hopAdhAnAmAvAt mokSAbhivyavahitaLAjakSaNAvarjIna malAtmasamAnAdhAraNAye mAvAbAtayotvikSAmAM kSAravAtrAmAvAva cArAkranavityAdrinA hitya netizata sthiSi vAmanenAnA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trvaarthvivrnnmuuddhaarthdiipikaa| bhAvAt , ityatastrayANAM grahaNam / nanu tathApyavadhAraNAnupapattiH, militapvapi samyagdarzanAdiSu mumukhI samyagyatamAnasyApi niHzreyasabhanavApyoparatahuzaH zravaNAt, ukta ca anyakRtaca " saMhananAyubalavIyasapasamAdhivakalyAt / kAtigauravAhA, svArthabhakRtvoparamameti // 1 // " ityAdi, ata eva saMhananAdisvetarasakalakAraNAkSepakatvameva samyaktpamityapi pArtam , dravyadevasAdhI vyabhicArAt , svetarasakalakAra jAkSepakatvarUpaM samyaktvaM ca tathAmavyavavyapadezabhAji bhanyatva eva prasiddham, 'Na ya savvahetulla, bhavata haMdi savvajIvANaM / jaM teNevakisattA, No tullA . dasaNAIA' ityAdi hAribhadra vacanAditi kA pAtI tAzasamyaktvasya darzanAdAviti cet, satyam, mokSopadhAyakatAvacchedakadharmavizeSasyaiva sanyaparavasyaha grahaNena doSAbhAvAt / sa ca dharmaH pramANApaNayA samUha, samUhAnvayavyatirekAmyAM samUha eka kAraNatA vArtam tuccham / saMhananAdisvetarasakalakAraNAkSepakatvameveti-saMhananAdIni yAni svetara sakela kAraNAni tadAkSepakatvameva tatsamavadhAnaniyatasamavadhAnakatvamevetyarthaH / dravyadevasAdhAviti-devabhavopapAtayogye sAdhAvityarthaH / uktazca-"miupiMDo davaghaDo, susAnago taha ya dayasAhutti / sAhU a danadayo, emAi sue jao bhnni||1||" iti / uktazvopadezapade'pi-"vemANiovavA'tti dayadevo jahA sAhU " 255 / iti / 'mANiovapAti' .. vaimAnika devedhUpAto yasya sa tathetyevaM kRtvA dravyadevarasAdhurdevatyakAraNabhAvApanna ityarthaH / , vyabhicArAditi saMhananAdisvetara kAraNasamavadhAnaniyatasamavadhAnakAvalakSaNasamyaktvazAlini darzane jJAne cAritre ca satyapi dravyadevasAdhau 'mokSakAryA'bhAnenA 14vyAbhicArAdityarthaH / svetarasakalakAraNAkSepakatvarUpamiti starasakalakAraNasamavadhAnaniyatasamavadhAnakatvamityarthaH, ityuktaM nayAmRtataraGgiNyam / tathAbhabyatva0yapadeza bhAjItikAlanaiyatyAdinA prakAreNa vaicitryamApanaM tathAbhanyatvaM tavayavahArazAlinItyarthaH / bhavyatva iti-siddhigamanayogyatAvacchedakadharbhavalakSaNe'nAdipariNAmikamA / carimapariyavizikAtyacaturthavizikAgatasaptadazyA gAthAyAtsAkSitvamAha- ya svvhetulmityaadi| uttarapati-satyamityAdinA / samUhe-samyagdarzanajJAnacAritraitattrayasamUhe / tatra hetumAhasamUhAnvayavyatirekAbhyAM samUha, eka kAraNatAgrahAditi-na samyAdarzanamAtreNa na pA samyajJAnamAtreNa na pA sabhyacAritramAtreNa mokSakArya bhavati , kintu sAmagrI vai janiti nyAyAtparasparasApekSasamyagdarzanAditrayasamUhe sati bhokSaH, tadabhASe tadabhAva evetyanvayavyatirekAbhyAM samUha eva kAraNatAgrahAdityarthaH / na ca paTatvAvacchinna prati daNDatvena mRtvAdinA - para pravAha vahamRtAnAM vALave siddhe tasamUho nyAsiddha tatvapiti vAge, pramANavivakSayA parasparanirapekSapratyeka kAraNamAtreNa kAryasidhdhyabhAvena tAM prati, parasparasApekSatagatkAraNasamUhasaiva kAraNatvAt , ata eva sAmagrI vai janiti siddhA-saGgacchate, yadhapi . sAyikasayadarzane sati kevalajJAnamutpadyate na ca sarvasaMvararAkhyacAritramiti teSAM vyApAra Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvavArthavihaLadhUDhArthIpi ! : : ahAt, nayArpaNayA tvApApodvApAbhyAM pratyekaM, paramakAraNe'pi dvAradvArtha-tarasya vinigantumazakyatvAt, aadhunivarzanAvidhvapi molAnuonirAvizeSaprayogavazeSAyitva sarva pratyekamohamati trayANa tulyatvakAraNatvaM nayArpaNayA nAnupapannam / etena samyagdarzanAditrayasiddhAvapi mokSaprAseranekAntA surasukhAzaM. sAyAzca pratiSedhAtprayAsavaiphalyApattiriti parAstam, hetutrayamilanasAdhyaviziSTanirjarArUpadvArasampattau vizi4pravRttisAphalyasyAnapAyatvAt / nanyevaM mAnupasvasahananavizeSAdInAmapi mokSopAyatvAttrayANAmevAvadhAraNaM kuta iti ceta, satyam , teSA darzanAdivizeSAdhAnenaivopakSINatvAdazanAdhutkarSeNa ca nirjarotkarSAttrayANAmeva mokSahetutvavyavasthite / etena dAnAdikriyANAM mokSahetRtvaM vyAkhyAta, samyaktvasAhityena ghRtaM dahatItiva vyApAribhAvanaiva mokSakAraNatvaM na sAkSAditi tatsamUhasyA'pi na tat, tathApi vyApArakAle vyApAriNo nAzo nA''52yako vyApAralakSaNe dvArinAzaviziSTatvApravezAditi sarvasaMvarAkhyacAritrakAle sayuditaitatritayasyaiva mokSaphalopayogitayA vyApArA mukhyatvAvizeSAtpramANavivakSayA tatsamUhasyaiva mokSakAraNatvamiti samUha evoktalakSaNasamyaktvamiti bhaavH| navavivakSyA tvanvayavyatirekAmyA kimapi samyagdarzanAdikaM kAraNamityatra hetumAha caramakAraNe'pIni / na ca caramakAraNamAtreNaiva kArye siddhe tatpUrvavartino'nyathAsiddhiriti vAcyam , caramakArasya tatpUrvavartinaH kAraNatvarakSaNArthameva yatra vyApAravidhayA kalpanaM na ca tanna vyApAraNa vyApAriNo'nyathAsiddhiH, anyathA daNDAderapi cakrabhramaNakriyayA'nyathAsiddhiH syAditi tasya kAraNatve siddhe vyApAra eva kAraNaM na vyApArI vyApAryeva kAraNaM na vyApAra iti vinigaMtumazakyatvAdityarthaH / mokSopadhAyakatAvacchedakadharmavizeSalakSaNasamyaktvasthA''dhunikasamyagdarzanAdipvavaTamAnatvena lakSaNAntaramAha-mokSAnukUlanijaretyAdi / nanu samyagdarzanAditrayAtmaka kAraNaprAptAvapi tena tajhaye mokSaphalaM bhavatyeveti naiva niyamaH, tatsamAve'pi tadAnIM jIvapariNAmamAndhAt kepAJcinmokSaphalAbhAvAt / atha nRsuravaibhavasukhArtha samyagdarzanAditraye pravartatAmityapi na ca vAcyam, " no ihalogaTTayAe AyAramahiDijA, no paralogaTTayAe AdhAramahiDijA, no kittivanasasilIgaTTayAe AdhAramahiDijA, nanatya arihaMtahiM hehiM AdhAramahihijA" ityAdinaihikapAra bhavikamogaphalAzaMsAyA niSedhAt, tathA ca sampadarzanAditrayaprAptyarthaM pravRttiniSphalevetyAzakya niSedhati-etenetyAdinA / niSedhe hetumAha-hetunayamilanasAdhyetyAdinA / hetutrayaM samyagdarzanazAnacAritrarUpam , tamilanaM tatsamudAyaH, tatsAdhyA tajanyA, yA viziSTanirjarA- tadrapadvArasampattAvityarthaH / darzanAdivizeSAdhAnenaivopakSINatvAditi-manuSyatvavarSamanArAcasaMhananAdInAM viziSTasamyagdarzanAdhutpAdana evopakSINatvAdityarthaH / tenaiva teSAmanyathAsiddhatvAditi bhAvaH / samyagdarzanAditrayANAmeva mokSahetutvamityatra hetvantaramAha-darzanAdyutkarSaNetyAdinA / etenetyasya .. vyAkhyAtamityanenAnvayaH / vyAkhyAtam-nirastam / tannirakaraNe hetumAha. .. ' Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! * deg savA vavarNasUDhArthI pi duritanayenava tAlu tathAvavyavasthitaH / taddiddAmaprenyorlR hAramaMdrAya-"vALAApa tha--mi jeva buddhA kuMti niribAra | jJAno vi haiM nahA, mAladhvajAo parAotti " | ti zva vyavahAranayatrAna dhAnyena pradhAnavimAvasAnnAkhyAtizayAnAM tAsAmeya pratipavidhyuttamokSaa svaniyate, zreLivuMdvacatipAta vyApAreLa patramabaddhAntena draoidhAyA vR mAhetutvakSya taMtra taMtra avarsthApatA kSe ananIce cAvanti zvAntarAAni tArvAnta tadvrArAIti ja vimAnyate, tarjApa darzAyajJavena varzanAnAlevAntAMvAjAdhiyA zA / na hi varNanavIyaMtra vaSata va grAhyA, jintu hetutaH chata kRtina dudharmAnanuM nayAmRtatAMkaLIsampannavyaninA ArogyArthino cA meSa-viSayavidviSaya parijJA namaparihAreLa vidhinA tavAsetranAMyA aitti samavitta vadhAro vyahetutA mArombArjinaH yiAmeSane ! aMta oddezyavattuvantanApekSAmodya samuhAya viSeyAnmokSamArge taMtra vidheyaiApe nRtyanetyAvi | trivehatIti mukayoyo na tu nRtaM vandatIti, sa tyauSArija, saMdha strotazruNyaprayogAnevuMha'yAyAM mubyAratne siddhe maruM dhRta na tinisaMhanRta-vatyanisAhityena cathA taMtra dhRtasthaupArimeya jAravuM sidhdhAMta tathAstrAvi saMkhyaArzanavinA vinA tRtA vAnazatayA 7 mokSahetuH vizva tatttaatA zveti tAlu maiM mukhya mobArAvyuM, Di sabhyasAhityenaeNvatyauvanArakSetra iitta mAtrA / vivabhipretsovAmAMta sadgumAvIzAyAM yAAmAMta zeSa tatra pottapAyA vizatitamA ziyAeSapnati DhIyALInAntaro nivRttiritayA zrI ceramAvavrUpamA ghoSAke kriyAtmamele pUrve zraddhA tajI nameSa yauSadhai mavaronivRttau samovInatayA'sevanacokhyAmati jJAna, tatatva mavaro dvArAAmAvaSyasyA tijJApurAsa dumanonavArasaMhanatayA nAyamAnazumAma raLatyAgnAcattena tavAsanA yecaitantraya samuvituM mavaro ISno maMheturityarthaH / ata vRtti-zrama (vastrono SaviSayarNAvatArajJAnAtajJAA vidviSAvadhyAsevanaridvArapUrvaktavAsevanAtmatritayasamavAya mavarodhanivRttihetuvAddevatvacai |ddezyavattuvananApekSAbapoceti-tatre duvananAva, vananAvaddhasyoddevidheyamAyenAnvaya ti niyamenoddezyAAna sampandrazanajJAnaz2AritrANa tatsavottara cabaMduvanataMtaikSAnogha pAtyanyarthaH / anya vaijJaSamityanenAyuH / layamAAvasabhya-rzanajJAnA itrApyuddizya monAne phrAMta vidhIyate, atra sakhyatvenzanavInAmuddezyAnAM vajravAttadvASavottamaduSane sati vizevizeSaLayosamAnavavananiyamAt vidheyavAnana mokSamAryapaddhati cAya vattutvanena mAnyuM tApi mokSamA` vidheca sabhyanturzanAvika samudrAya patayaiRtyena tapeluM tapavAttaramenanane vyAkhyam, virodhdhavA bahottaravima ndritApayesakUcavihavasakucAyA cannAnevakSitattva tatra- virodhdhavizeSaLavA patyAhAmAnadhruvaeNnaniyama, anna navasa cAyA, vivazatAbha vizeSvavizeSaLavAvaSayo samA" mA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvacaniyaLaddhArthanIviA * * " " kSamevananirvyApe yanti | varzanArInAM sa(sA)manaiyaye taraba''nava paritArthatA sthAnityatatachAme mananAmutarIyAMtAM netyAdri 1 paNAM vazaeNnAvInAM, 6H pUrvotamuttaye, pUrvekSya sUtromAt sabhyaturInaca, hAme prAtI, mananIya vitttanIya syAdA na vecevam |GattaraM jJAna pAritra 6 / yato tevanaratiththAM manukhyAmAM 6 veviAvamUta'pesIne namavAnArAvizvamajJAnajJaviSTa jJAnam, tathA dezasarvanAtrAve, tathA prAseve jJAne jenisa Aritra niyamata va prAdhandham / atra jJAnaM zAntu pramAvizeSama~ gRhrItam / uttarayoH sabhyajJAnavarSAritrayoH, jAme tu, niyato nizcitaH, pUrvaNya sambavazenasya, dharma, tatta vyAvyAnuM sammadarzanajJAnayoH pAramArcitapaNe cukhyate / sa va jAraNamavAt mAracandrAdviSayamevAya, jANamevatttAvavayam, sabhyahanadhya tritaya jAranutpattI yopazamaH kSayaH zamazrRti | jJAnasya tu kSayaH coparamAM vA ti 2 na tomaitH Aimati darzanatya trividha Aramitarasya dviviiita | mAvaneDhoDakti, jJAnasya paravamAtra svamAvo, varzanasya tu tadeva satyaM niHza cAAnaH pravRvitam ' hyeva jaineSu pAthaSu svataH parato vA niH| viSayamaddo'vyakti sarvatratvamAviSayA niHsabhyaa ' sAyaM sammatte ' te vananAt, zrutajJAnaM tu sadrayonaraM navananAMti, dezasarvaSaoNritramaitatra na maItyanuSpaLIyAti / narizcaM niyamata va mAMsamiti-taddAvALIyAviti heturatra grAhyaH / thavA jaiva(ghRtazaeNnamavApnoti taveva taAhArAtmiAjJAnameva sabhyajJAnahaveLa paribakhata rUti sabhyarlRrzana(cha va RdhipatA sandhajJAnasya tiH zAstre yate, atra 2 sabhyasvarganAme cAritravasa jJApi hAme mananoteti yaM na vizeSa yAzakrAyamiAtra jJAna rAjyana pramAvizeSarUpaM gRhItamiti / zrIgurubhagavatpArzve vinayAdinA zAstramadhItya yadAgamArthajJAnaM nAyate satra gRhotAMmacarcaH / tamitrAyeauva dravyahovA(ze'va-"bAtuM nisAsambavatraM, cena sthAvasya vam / matijJAnamanavA-zrutoSa zarIriLa: tAddazI vrata v matiyaMtra, zrutaM tatra na nizcitam / zrutaM yaMtra matijJAna, tatra nizrita hai // 6 // " tyuttam| taneM "bravIni mAnyAni paheAmabhAvatubhyeH / z rUz ti sannavyAkhyAAM svImaviSyati / rA na-pAramArthi meH / parivamAtra parvyaviSayanizcayamAtram | sarvadravyamavaviSayoM viiita-nanu ninaryAvisa taheva satyaM nizamiyAjArava haoNva, na cA'prajJApanIya mAvAnAnUnantAnAM vajranovAtItavyena ninaiSi pradhARRteti savidhavaaAkhyA natha sarvadravyamAviSayA seti zveta, na, yoninandraH dhajJAnena cadrupaE tatsarve satyamevagheva ninomahAnaSiddhamAAveya zraddhAmAvAttadviSayApi seti no ddoSa / tatra camatilpanAjbuvAsAya vizeSAvazyaOAnayutipAtanA--" sAyaM sammatta " kRti / R + rAjvayaM sanmatta, khuru pattei na vapnavA sabve : vaivirarUM pattu, hongyu vi riseLa zuddha // 32 // (20') kRti saMpULA 1 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 90 : tatvArthavivaraNamUDhArthadIvikA / katipayaparyAyAvalambi ceti / apare tu jJAnadarzanayoH samIcaurbhedamaprekSamANA itthaM vyAcakSate-5i pUrvadvayasya samyagdarzanazAnalakSaNasya lAbhe prAptI bhajanIyamuttaraM cAritram , uttarasya sabhya pAritrasya lAme niyataH pUrvayoH samyagdarzanasanyAjJAnayolabhi iti, yadi tAbhyAM cAritramanugataM na syAtadA samyageva na syAditi / kathaM punastaiH kAraNAdibhedo na 65 iti cet, itthaM, matijJAnasyaiva rucirUpo yo'pAyAMzastat samyagdarzanam, na jJAnAdRte'nyadarzanamasti / kAraNAdibheda(vanyathopapAdanIyaH, tathAhi-yo'sAvupazamo' ___ katipayaparyAyAvalambIti ekaikadravyamAnasyAnAmilApyAnamilApyAnabhilApyaparyAyayuktatve'pi na tatsarvaparyAyaviSayakaM zratajJAna phintvanabhilApyaparyAyAnantamAgavayaMmilAnyaparyAyaviSayakameveti hetoH katipayaparyAyAvalamvItyarthaH / samyagdarzanajJAnayorbhadaviSaye uttarAdhyayanasUtrAthAvizAdhyayanaTIkAyAmapi zrIzAntirikRtAyAmevamevoktam / tathAhi / " zraddhAnaM samyaktyamohanIyakarmANukSayakSayopazamopa)zamasamutthAtmapariNAmarUpam / ukta hi' se ya sammatte pasatyasammattamohaNIyakammANuveaNovasamakhayasamutthe 5samasaMvegAiliMge suhe AyapariNAme pannate' iti / avazyaM hi sa kazcidAtmanaH pariNAmo'sti, yena satyapi jIvAdisvarUpAyodhe kasacideva samyakpratipattirbhavati, na punaH sarvasya, yathAhi "satyapi darzane kazcit zakhe zvetimAna pratipadyate, anyastvanyathAbhAvamiti tatra kAraNavizeSo'numIyate, evamihA'pi, tatazva jIvAdisvarUpaparijJAnasya samyagbhAvaheturAtmapariNAmavizeSaH samyaktvam , na tu jJAnasvarUpameya, ata eva hi jJAnAdAvAvaraNabhedo viSayabhedaH kAraNabhedaH, jJAnakAraNatvaJca samyaktvasya zrutaphevalinoktam , yattu tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanamapAyasadrvyatayA samyagdarzanam, apAyo matijJAnayAMza hatyAdi tAraNe vAvavA kRtvA yuvRtamayAvivahiti muvI vyAcakSata iti / " cAritramohanIyakarmodayAcAritralAbhAbhAve'pi pAMcigavyAtmanAM samyagdazanasamyajJAnayolAbho bhavatIti tadubhayalAme taduttaraM cAritraM bhajanIyaM syAdvA na veti / samyakcAritralAme tu niyamena tatpUrvavartisamyagdarzanasamyagjJAnomayalAbhaH, yato na hyavijJAyAzraddhAya vA taccAritraM grahItuM zakyam , grahaNe vA tamithyArUpameva sthAditsAha-eSAJca pUrvayasyeti / uktazcaikAdazapaJcAzake-"sati eyammi uNiyamA, nANaM taha daMsaNaM ca viSNeyaM / eehiM viNA eyaM, Na jAtu kesi vi saddheyaM // 1 // " iti| sAyageva na syAditi-bhAvarUpameva tanna sthAditi bhaavH| "kevaliyanANalaMbho nannattha khae kasAyANa" 1180 iti vizeSAvazyakabhASyavacanAkipAyANAM kevalajJAnasyAnAvArakatve'pi kAyakSayaH kevalajJAnasya nimittaM, taditarasakalasAmagrIsatve sati tatsatva eva tadbhAvAt tadabhAve ca tadabhAvAta, evamanantAnubandhinAM samyagdarzanasahabhAvikSamAdisvarUpopazamAdicaraNaprativandhakAnAM samyaktvasthAnApArakatve'pi tadupazamAdiH samyaktvotpattau nimittam , tarigan sati tadutpadyate tena vinA tannotpadyata ityanvayavyatirekabalAt, yata udayamAgateSu kapAyeSu na jJAnAvaraNAdikSayatAmavApnoti, tadanavAptau ca na kevalajJAnotpatidvannAna vAnubandhipUditeSu mithyAtvamupazamAdibhAvamupayAti, tadabhAvAca na samma Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAWvivALa vArthIpikA nittAnuvAlInAM svarganajyota vijJAnaca mahinacakSA phava nimittamuM nANAvAvarabApAMca vidhayA prAdhAnyana, kintavAsInatayA, zata purva vijJAnatya mohanIyamiva samparzanasthAnattAnuvAdri nAvaraNam, vinu jJAnAvaraNameva, tata, kSayapAmanAntarIyajatvA vanatAnuvanDayAghuparAmaya parata - pAmanyapa, vatA, kSayaparAmanova tati nati jALameH | tvamAMvamevo nAsita atyAropAyAM virasya vimAvaavAnu / viSayamevo nAsti, jJAne saMparyAcAro nivacchinnaprAravAnavenADasarvaviSayavasya, varIne 2 sarvaparyAya nirutattvAti dhirmAnavacchinnamAratAtvena saviyatvaca parimALA , na ja paribhASARto mevo vAstavamame cAntIti ! avamavadheya, na pAyamA virva vaDatuM zayaM dhaTApAye tavananumavA, navAnavAsimUhAanvanarAnaviroSa va, mata gva zraddhAvai jJAnatvavyApyo virodha kRti para vanti, tacchi ja darzanAvarachAyAparAmAnAmezAbhivinA hetutvamiti jJAnAvaraNavizeSa have nAvaraNa, pRthavimAAtibajiyA tu jIvRSanyAyAta, tamimo sammata " parva niLapaLane, saddamALA karavotpattirityAnAhakanavuimonantanuvayAvInAmatyaki nanu sanya marzanavALuM nAnattAnuvAvi, vAritramohanI prakRtivANu, ta va triviyaMvarzanamohanIya paMviMzatividhuM vAritramohanIyamityutaM sabbate, vAritrAvAlaya 2 sa vAranuSapA, anyathAnattAnuvanjimiti sabhyavasthavRtavAta nipara mithyAtvena yogana, vAvRtAyAvarageDanavasthA , vinu jJAnAvaraNameti verdi tallayopazama jJAnAvaraNakSathopazamanaM sarjanamiva pAsyA, tvanatAnuvadhALuparAmamiti vyavahArasyaadityaashngkaayaaN tanivRttyarthamAha-tatkSayopazamanAntarIyakatvAcetyAdi, anvitAnuvadhyAvInAmulazane rAghava jJAnAvaraNakSayapAmo mavatItAvatA vAvaraNamajAnanAnuvanthAlukAmAtmaparanimittAvadhAnatAnuvaghAghapazamanaM sabhyapaddhanamukhyate, vAvALAlayAjJAnAvaraNakSayapAmanava tat, tathA jJAnavat sanvanayApa svato jJAnAvarakSayazALavAhita raNamedra ti mAvA navAnavAusamUhonvanajJAnAvizeSa prati-navanIvAvivArthanasamUhAinvanajJAnAvazepalaiva pitayAgasnAtAhiti mAvA | jJAnatvaSThAthI nAtivira phrAti-thata paTTavahArajJAnavendra-vadhUtavaratutazraddhAnAM samparzanamaNi jJAnaviropa hava, samparzanatyAre rasajJAnatvavyAkhyAti pAraMvAdvipatAvizeSaparvAtyu sacchitI nanu jJAtvivyAnAtyavacchinnati samparzanAvaraNAzimalayeziyAnAM jJAnAvaraNakSayapAmasAdhAraNajJAnAnuzani devAttayaM sabhyarzanapa jJAnaneti tavAvAra jJAnAvaraNava na varzanAvaraNaM (rzanamohanacaM) ya itA jJAnayAkhyA jJAnAvara harzanayAmAMsghAravaMtaranAvaraNAmiti pRthapathapadeza vi nivana rUlyA yAmAhavimA mAhiti / novRSanyAyAvati thayA vRtvajijJAtijanai Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 tavAvivara TAITIpi mAvo mAve pusliAmiLavo, saLasado havaTuM nut i ?ti >> zradata' samUhajIvaMnatathADavaLato "mAtA" Rtiya tathA ja pUrvayAe mananIyamuttaramiti vAna gutti, dvitIyAne prathama sthApi mananIya vAraMvArIt cari mulya sabhyone pomjJAnAvaraNa va, mAnAM pAnAntAmavAsanopanI sAntAvAhidharAvapAyoDapati tadumasAmAnya sAte tavA mavati jJAnena sama (sA)manaityam, vivAha-sanmajAne Liya-T vaMsarga kaMsane 3 mada vyaM | samannAI ja pharka, ti arthe hoda Davavanna ? | tane tu mAnyam, ti, hajAntanI mavacanezvAnta tu mavaceti, zoSita nena saha mananA sabhyapaddhavizapaNe, neyAyAnAha- sAdaprityae samUjJAna, varAtrAn sAvarzanamityarthata 35panna ' maryApariddhimityarthe kRti / rU punAnyaoNvadheya pUrva sati vAritramajJAnavizeSa va, viSayabratimAsAtmajJAnatAsava napu vRddhiAnADasa hepu Drayasya sthAneDaminanayatAta, navAvAsya ra vAritramohatvena pRdhAmedhAna prAdeva, zanaize vinimama vAtmakuLAnAmAbhano jJasvAmI vivRtta gapi yathA viyAM pavi govaM puMli vahIvaTuM vRpamati punAmevakRta mevADAyAtrApati mAvI parva nipipaLatta phatyAdi phAM mAyA lApatau ra-rA dritIyaDe drAviMdAmA ! vamanantavidhinAM ninabajJallAn mAvAnuM mAvata sahipatayA thavAnasya samUdAnitayA DhaLyAgrahmata pujaya dvAmiAnavAdhi matijJAnApAyazavaMtadeva sabhyona, ninagrajJajJAnidhimAvavidhyasamUhAnvanajJAnavizivAyA rAjyanarAnvAkhyatvAliti mAvA dvitIyAme prathama mananathaM ]i taniyatati pakSI mAha-vadhi va muharSa sa ranAmasyAnA ! jJAnena samuM sabhyapaddarzanamya sIrniyatve sanmatiddhitIyAtrazattamAthAM sAhitopaziti-sammannA niyameLeAvi ? nanu sanyajJAne sakhyadrananiyamavazanagara sabhyajJAnaniyama vArtha = svAhityAzayiAmA-vane tu maratabdhAmiti sabhyajJAnamiti roSa. mananAevAda -l vAvatiniti-mananetyarca 1 pharvAdyo pratyakSaviSaya vArthe mavartita zAhasabhyadASTakamiti mityajya sabhyajJAnamityanenAvayA, sakhya daSTipratyakSAmati labiyavayamUtamitkartha | karyata 35 pannAmiti arthata sAmavipapanna mavati, tahevAraMpattisimiya phAti | parva sati viziSTa vartamAna samparzanA matijJAnApAyAMzatavA jJAnavizeSa sati | yasya yAtrA tathA jJAnavizeSasthAne / tavAvALA vAritrAvaraNaya vAritramohana vAritramohanalaeNna ! vava vRSanyAyAvI nanavadizA sabhyanAhitrayALAmavAvaye jJAnameva vanavAritre tivadarzanameva jJAnavAritre vAritravijJAnane pharamapi vimiti no ta ityata zA-jJAnezeSa tikAtmakuLAnAM jJAnasenavaritrAmAM jJAna jJAnamAtrahapatayAkhyadhALe rAmano jJAvAmAvyameva vinima Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthavivArthadIpita / 3. " bhAbhAnamAtmanA vetti, mohatsAvavArne / saveva tattva nAritra, tajJAnuM taSa varzanam III" tathA 4 uttarAne pUrvataiyayaM pato, na tumermatayeti virU| tha sUtrotanyantasamvaDharzanAvavacavArtha pratipAcatti tretyAvinA ! (mAdhyam) taMtra sanyIiti prazaMsAtha nipAta, samagratA, mA Taumiti / do( Ai )ra{mArikhI sarvendriyAnindriyArthaprAptidetattvavrzanam / prarAste vAta kanyavardhanam / sAta vA vAne sonamU | parva jJAnAritrayopi (dhaoN TIjA) saryA ta niAtaH prazaMsArtha:| tathA pa samyak prazaMsanIyaM khUnanIyamityayaH / - vyutpattipakSAzrayanetat / vyutpattipaNe yAda-samagratevI sampUrvAMte pa-niti zeSaH / tarthakva tiH pUnA vA| tatra pUnAyAH prAcuvA ticauMtra brAhyaH| samati pAtita vyApnoti sarvadravyamAvAniti sAtheH / mAvo vaccenAMmAMta mAvalluTo rvAmamityarthaH / hitArthamAha-zirityAti / deza / svavAvyavAsthyaALayA dArUnaurAMtaH, amiSAriLI cArja, sAmAnyavizedhAnyatarAtakSepAta, sarvALa niravazeSAnDriyAzritrAvIni / ndriyaM manovRttiodhajJAnaM ja, tA~ jamicaya: jJAnajAye sammatimAH--jJavivanuAMmati AtmAna'mati-mohAyAvArmAna bAsmAnanAmanA yuddAtta taheva tahevanamaya tasya pusa vaoNritra jJAnlR varzanacaityartha:| anena tra jJAnamevavapitam, svarUpatta:-tAiiAt, maiM tu evAaitayeAMti-varzanajJAnAmyAM nAritra mitramaMtra aApe tatkALe niyamena tathA bhaiyAmati nairthaH / samiti sAMtiHzabda tyac: | nAtatipratiSThatyAnaSpanna ghenAryadyotajo, maiM tu nAmAvivavavathavAnA, pratidravyayamanAojya nisyaMteSyadyota saceti nipAta kRti nyupattarityarthaH / tavazrcamA--prazaMsAthe kRti-sampUrvAcArAta viSapratyayAntayeAMta zeSaH| thAnoIti-viSayoro carcaH / sarvadravyamanitisarvadravyasarvaparyAyAmAMnatyarthaH / svAndhyavayakSaLayA svaM. vRziSanuM sAjye vacanaM tatsavabAnyajJAnapariLato laLayA jJAnapariAiMti-saharzanaM hi mulyavRnyA mAMtajJAnApAyAMrAjyameveti pakSa ayepAMtanuttamI cacA~ banAvavIdha stAyAdri nalindrabyaSAnaryAMnanatinya pravruttA, UvidhA AMte zveta, pujyate, jainaviSayasya sAmAnyanya vizeSasya vA dravyanya paryAMgatsya vA vAnyatattAyairAMtikSeSa tra satyatA maIti yA drAciSacaMcAcinaviSayomAM parasparasAtlRtA tatsampannata'kriyAvAhinI, tatra hetumA-samAnyavizeSa nyatA pratikSeSAviti godhajJAna zrRti-ndriyAnendriyavyApArAnAhitrijalalayopazamananya jJAnazrcatyarthaH, yacAm driyAnA--tevoH rAvAvaya ti / nanu amiSAriLa sandriyAnindriyAryaprAptiH saharzana mukhyate, sarvadhAmendriyavasamaminyAdbhutanA zrRtya niravazeSendriyajJanyazadrAviviSayajJAnAnAM satInAM,vapnajJAnADI manojJanyasya tattva, nItrAdhAmasaOAjJAnasthApi tavuM to hasyute, taratha sAta mithyA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lavArthavivALavArthIpi 1. zavAyaH svapnAyo vatyAvInAM nItrAthamikaLazva tannAstitpati, patana zAnikaLyAlyAnametatva, tanmajJAnAmAvA, cAvArthamAtra vA sarva varitArtham ! zarthaya nimayati . prAtamityAdri ! prApta muuihetutvAta, sataM sarvanayAtrakhyanena pravRtta ativizati parva jJAnavAritrayorapi didhA savarae vyAceyamityaH II zaya yoddeza nirdeza" ti nyAyAta prathamamukiya saMsthAnA rakSaNamAda sUtram tatvAryazraddhAnuM rAjyanam 2 tatAbdAra samAsamena vyAsa . (mA) tavAnAmanAM addhAne tana vAnAM lavArdhazraddhAnama, tat sarzanamAM tana mAvato nizcitamitvarthaHA taravAlIni nIvAlIni vakSyane I a gva vArthavAM zraddhAnuM teDu pratyayAvadhArAn ! tahevaM prazAmAM nirvavAnuiAtijyAmitra tavArthaddhA sayaramiti (yazo. TA) taravAnAmiyAvi . tavAnAM syAdAmanAtanamya sthitAnA, arthAnAM zraddhAna", "vAmitvameva uti vikSaNanuM paramatotrI pAzraddhAne tathAptivAsaNAya tavAnAmiti. dAnA zrotrAvIyApAzvargavati, na kara tavAnA zabdutvAhimati zAha zavvAtikAravAyAvi samyakatva, tasyAnvita vAvamAhitayA matyajJAnavatAmAt, vAha manovijaya prAyo tyA va, tajJAnanaLajJAnapatyAnA samparzana, navAMdhamisaLajJAnamapi vize paricchavavidhutvAtyAha vAhanayavALAnametAvati | zavapana sAcchatA navo grAhya, kAvihAlsamAdhimUtaLam | tanmatezavvAniyate | ajJAnAmAvati-satrApavAnmiyAnopagraha, vacce tanmate micchAdadarajJA navasthAmAvatsirve jJAnaM yathAva, tatra tanmate jJAnAmAvAhiti detA phati tavaitadhyAyapabhraMzastramo ye "mithyAdacajJAne, na zayate nAsya jJoui | jJAvAmAkhyAjJavo, mithyane vaLajJA" | | phatyanena pachImati ! athavA taddati tatkAla sAMvyavahAra thArthavaM tArAne khanumata tavaitayALyAne savamamatASiyAha-vAyA veti | arthaviyAtvamA yAcArya tannA navaghAmasaLajJAneti mAvA / karyadrathamiti yuvA svAvyutpattiparNa vyutpattipalagrAzaya yo dvividhaLe bAjhatastAniyA rUti madhamasUtrArtha rimasimajAtu aa * a) dvitIyabrannAvatarAimAha-" nizA jJAti nyAyAvityAdri ! tattAnAmarcAnAmitvatra tavAnAmityaya sArthamAha-ramatonnatinyAhanA vaktavhAlogye pati tamarthatAM paditya naivAdIpoSAvAna vyaryameva, itattamUrthiva Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNa guuddhaarthdiipikaa| :15: arthapadevayaSyabhiyA''he-tacena vArthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnam, tatsamyagdarzanamiti / tasyenetyasya vivaraNaM bhAvata iti / zraddhAnamityasya vivaraNa nizcitamiti, bhAve ktapratyayAnnizcaya ityarthaH / "mAtApitrAdidAkSiNyAnurodhAcatiriktavArasikabhAvena bhagavaduktayAvadarthaviSayakaruciH samyagdarzanam" iti nigalito'rthaH / atirittAnte svArasikatvaparicAyakam , na tu lakSaNapraviyam, yAvaditi cArthAnAmiti pahuvacanamaya dayA labhyate / zaThamAvana zraddhAna'tivyAptivAraNAya prathamaM vizeSaNaM tRtIyA-tam, sakalaziSTaikavAkyatAprayuktatArAdidRSTisAdhAraNarucAvaptivyAtivAraNAya bhagavaduti, AzikapravacanArthasvArasikarucApativyAptivAraNAya yAvaditi, tapAnAmarthAnAmiti pUrvakalpe 54yA viSayatvAlAmAt siMhAvalo- ' kitanyAyenAha utpAdItyAdi / tasyAni jIvAdIni vakSyA, ta eva cArthA ityarthApekSayA puli. ' nirdezaH / teSAM zraddhAnaM nAma teSu pratyayAvadhAraNam / tathA ca paThIsaptamyoratha pratyabheda iti vyutpAdita nartho'pi khAtadA tannittiphalakatvAdarthapadaM sArthakaM syAt, na caivamityato vigrahAvaramAha-tatpena pArthAnAM zraddhAnamiti / idamapyarthakathanaM na tu tripadatRtIyAta puruSaH / vigrahazcetkartavyadAsthazraddhAnapadayobahuvacanA-paSThItatpurupaM kRtvA tasyapadena sahAthazraddhAnapadasa tRtIyAta puruSA kartavya iti / svaarsikbhaavneti-prshstsmyktymohniiykrmaanuvednopshmkssyaanytmsmutyshubhaatmprinnaambhaavnetyrthH| paricAyaka-svarUpoparakam , na vitaravyAnartakam , ata evAhana tulakSaNapraviSTamiti / prathama vizeSaNaM svArasikabhAvaneti vizeSaNam / vArASTau sthito jIvarasvaprajJAkalpite visaMvAdadarzanAnAnAvidhamumukSupravRtteH kAtsrthena jJAtumazakyatvAca ziSTAcaritameva puraskRtya pravartate / u4Jca- " nAsmAkaM mahatI prajJA, sumahAna zAstravistaraH / ziSTAH pramANamiha ta,-dityasAM manyate sadA // 1 // " iti / tathA ca mithyAdhInAM paramAryagaveSaNaparANAM mokSakAyojanAnAM pakSapAta parityajyAdvepAdiguNasthAnAM tArAdidRSTau sakalaziSToktayAvadarthaviSayakasvAra sikarucirasambhavatIti tatsAdhAraNarucau mithyArUpatvenAlakSyabhUtAyAM lakSaNagamanAdativyAptiriti tanivRttaye bhagavadukteti vishessnnmuktmityaah-sklshisstttyaadi| 5yamaksarapi ikkaMpi jo na roei suttaniddiDhaM / sesaM royato vi hu, micchaTTiI jamAliba // 1 // iti pacanAd bhagavatproktapravacanasya sarvArthAnabhirocayamAno'pi yaH ko'pi puruSa ekamapi padamakSaraM tadarthaM vA yathArtha vipratipatyA na rocayati tadracau " savvayaM sattaM " itisiddhA toktalakSyatAvacchedakasya sabhyadarzanatvasyAbhAvanA'lakSyabhUtAyAM lakSaNAmanAdativyAptissyAditi tanivRtyarthaM yAvatpadopAdAnamityAha AMzikapravacanAti / uddezyapratinirdezyayorakyamApAdayat sarvanAma paryAyaNa tattalliGgabhAgiti niyamaH, yathA zaityaM hi yat sA prakRtirjalasyetyAdau prakRtirUpavidheyApekSayA tacchadasya strIliGgatA, zaityarUpAdeyApekSayA yaccha0dasya palIyatA, prakRte tathaivArtharUpoddezyApekSayA. ta evetyatra tacchadasya pulliGgatatyAzayenAha-ta eva cArthA ityarthApekSayA pulliGganirdeza iti / teSAM zraddhAnamityasya te5 matyApadhAraNamiti saptamIghaTitArtha karaNena / - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tatvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA bhavati, pratyayAvadhAraNamityatraM pratyayena, pratyayAt : pratyaye pratyayasya vA'vadhAraNamiti vyAcakSate / Adhe / pratyayenAvanArAnenAe tyartha yA pratthana kSayaparamAvanA rakhena, pratyayAtmA, pratya sati tasmin / paThIpakSe pratyayasya vijJAnasyAvadhAraNaM prAmANyAdiprakArako nizcaya iti yAvat, ayameva nikampapravRttihetuH, ata eva samyagdarzanavAn sumerunizcala iti gIyate / etatpunaH samyAdarzana kayamutpanna / satpareNa jJAyatetyAkAGkSAyAM liGgAnyupadarzayati prazametyAdi / prazamaH suparIkSitapravaktapravAcyapravacanatattvAbhinivezAdoSANAmupazama., indriyArthaparibhoganivRttiA, saMvegaH saMsAramItiH, nido viSayAnabhipvanaH / pare tu vyatyayamAhuH / anukampA vo girau tara5 ityAdivat paSThIsaptamyorathaM pratyabheda eveti jJApitaM bhavatItyAha tathA cetyAdi / " pratyayo'dhInazapathajJAna vizvAsahetupu randhre zabde " ityamarakozavacanAt yadyapi pratyayazabda saptasvartheSu vartate tathApyatra jJAnaheturUpArthadvayamevopayuktam , tatra pratyayanaM pratyaya iti nyutpattyApratItyarthakena pratyaya0dena jJAnarUpamarthamAzrityAha-Aye pratyayenA''locanAjJAnenetyAdi-AlocanAjJAnena zrutAcAlocyaivameva jIvAditacaM, nA'nyathArUpamityevaM yathApasthitajIvAditatvAvagAhirucirUpo nizcayaH pratyayAvadhAraNamityarthaH / pratIyate'nenA'smAdasminniti pratyaya iti vyutpatyA pratyayaza dena kAraNaM grAhyam, tacAne kaviyatvAtprakRte darzanamohanIyakamakSayopazamAdikamevetyAbhiprAyeNA''ha-padvati / tasmAt kSayopazamAdeH, tasmin kSayopazamAdI, etatsarvasyAyadhAraNamityanenAnvayaH / ye bhagavaduktayAvajIvAdharthAH sarvanayaviSayatAvyApakaviSayatAkapramANagocaratyAta eka sarve satyA iti vijJAnaM pramAtmakameveti tAdRzaH vijJAnavizeSyakaprAmANyaprakArakanizcaya evaM yad yathAbhUtaM vastu tattathaiva pratipattRNAM mumukSUNAM zrutapramANajanyeSTasAdhanatvagrahadvArA bhagavaduktasadanu4AnaviSayikA yA niSkampapravRtti cheturityAzayenAha-pAThIpakSe pratyayasyetyAdi / nanvevaM tahi yasa puMsa uktavijJAnaM saMjAtaM, na ca tathApi idaM vijJAnaM pramAtmakamiti prAmANyaprakArako nizcayo jAtastasya nika-papravRtti syAditi cet, bhaivam , pUrvokta vijJAnamatrAmANyajJAnAnAskanditaM satpravartakamityAzayAt / yadvA dRDhasyAvAdasaMskArApannasya puMso'bhyAsAdeva svata eva prAmANyaprakAra kanizcayAliGgitabhavoktavijJAna saJjAyata iti na ko'pi doSa iti bhaavH| prazamalakSaNabhAha-suparIkSitapravakta pravAcyetyAdi suparIkSito yaH pravaktA prakaNa saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirAsapUrvakayathArthabhAvena vaktA tena pravAcyaM yat pravacanaM tattatvAbhinivezAtpramANAvAdhitatvenedaM pravacanata jamisthamevetyevaM nizcayarUpAdanyavAdiprakalpitatatvaviSayakAmithyAbhinivezAdidoSANAmupazamA, yo batatva vihAyAtmanA tacaM pratipanna so'nena liGgena lakSyate sampagdarzanavAniti / yadvA doSANAmupaza. mo'nantAnuvandhikAyadopANAmupazama ityarthaH / uktalakSaNaprazamaliGgenAnanAnumIyate-ayaM jIvasampradarzanavAnIti / pakSAntareNa prazamalakSaNamAha-indriyArthetyAdi / saMvegalakSaNamAha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdhivALArthinI i diva TI nidhipatyulabahANecchA, atyAmAvivArthamayeA ricaya 7 Asti, tAva AritAM taveva satya niza nine pravevitam, rUve svArasi pariNAma patevAM cArgamaLyatiH spaSTatA sA kSavi siddha thastha tathA, pachAnyatAni samatAni castAna pratImAnAtra maLe sarjanamanumApayansatya / spaSTatA vAtra vyaminAravAra vizepaLasAhitya rahyA I tathA nainabavAnAnulArijharAmArInAneva rijharvanAzrayanAviditaparamArthanAM mithyAcArzavAsana nItamAM vairAyavatAM mithyAdInA prAmAyirna minAra kRti dAjhatA tathA nilamenTa keLA caitallakSaNAgateranantAnubandhyAdikSayopazamAdijanitA eva prazamAdayo limayena grAhyA ityAcAryAH, tadukta saMsamitiriti-nibavavanAnuNALio nA zItAvikSetravevanortha kUda khurAdriniti ja parasparovIrita , tila mArAropavAghane vidha, manu, dAridrayamaddhi, veblambrivipAvapAtvADhi sudaravamavotastaSkrAhataya topAyamUrta dharma vetaDamya vidyate samparsanAmityanunIyata saMsAramayaddhineti nirvastrakSAmAvAnamiSya hRti-do va na jevAM kALanAM durad mamo pAmazvane kopadraha, !i parove sSyatijanA divAghA, tanAvayogananena ni na, nnatavya vASpati, vaMvidhAnisvaichinAgapi phyuteDArita samparzanemiti | anuSparikSAmA-nirupadhiparAmarAti-vAtavatsarvatrIpu sulAyo biyAyitvadarzanenA pakSapatina paravaDAparihAcchA, pakSapAta tu hA svaputrAva thAghAvinAma , sA ja dravyo mAvatatha mavati, dravyataH satyAM zevato phuvatijore, mAvata vAdravayatvena, harata-"hA pALavae mane mavasAyarI turaMta . vizesoLu duha vi samaraMtho baghuM che ? " ti banayApi phyuteDaratyaya lakhyAzenamiti . vAjyikakSaLamAha-atyAtmAlyAnA, zradyate taddarzanayugAmitine dhyamivAra TrAti-yaM sabhyanavAra samastakAmavenidrAnupAtijyAkhyAnuvAjo, tadanyatarA thAnupapatyanumAne paramArthatattvAmipu parazAzvazrAmanananididhyAsatyAjJAnamaMtavairAgyazAhimAdipu rAjya vanavattAmAvega prazamahetAsaTTAna bUmavAravAva, tAnivRtta Daheta nabavavanAnu sAhityavizeSaNodhAvAnArAzikAmAvihetomAIzvamAvAna vyamivAra ti mAvA nisanada jiAva tahRkSaNAhiti-niyasamparzanuM pravacanamanuRtya yArda parataiyAta, na ca tat paraMta, anyathI saMjJAvi nadhAta, taNAntarekha mAvAva mavatIti tatra bavavanAnusAratriAmAkSiIpsaSadanAkhyAti parva ezivALA sAparAdhe nirapAvaDara 2 paranuM dhAni viSayatRSNAta tamanasi ra barAmAghamanoraMkSaNAdanAvyasiddha kRti tavANAyAuM-zana tAnuvAliyAparAmAjJinitA chava marAmAvo siT_ Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tevAIvavALavArthIpikA : (0 phuTa Teva viMziyA-paramANuvAmAvo, yuvA ro me sAyA che to huM paNa parva, mawA ta4i-1 saMvevANa tti che " prathamapAyodrayAmAvanAtrAdhamupasamAriddhiAne lai prAdubatIti pUrvapakSa anantAnuvAddhivipakSA vaparAmAyattakriAni, tu vAritraparidhAna nitIpravRttisthiiiddhopAnumAvA manuSpAnirve vekarAmAM uti nupaririti siddhAntAcaya: " nveva sarvadAra hatyAjJAnAddhi vyAti , nA surApravRttimavAd, va) na grAhya kRti-oNthA nilasanastha tari0mRtA prazamAnanuvAnvipAyAliyAparAmAvivanitA vidyA pati ne pU.vyAsa zivALA vAgnatAnuvasidRzapAvAzasaMzvanAtha yAtrAdhAviyatRSNAsaTTAna taklayopazamannatiprAmAmAvegaDa nAnuvAdhipAyalayananitakazamAvInAM kimRtAnAM tatra saTTAvAna pUrvotteiirati sAva ! saddharmaviviMzatigranthayAtAyA paDa pAthAvAlAlitvamA-mAbudAmAvo phatyAddhi vAjhirapojhaniti chottAdhirasiddhiyogaatu bhAvA iti icchA ca pravRttizca sthirazca siddhizvecchApravRttisthirasiddhayaH, tAtha pAchAtravRttisthisiddhivALA, kandhA mALa parva pratye vamatIti nyAyApadrazya kartavamohichAyo thavRttivo sthiraddhimA phatya che dhAnAdiyAvaratvamevapAvAgdhacchAdhipAH parizuddhavAritravata muva niyamana mavati vizuddhavAritrasya tAna prAti vALavApAM vizeSaNamAI-vAritraparipAnanatiti / vAritrasya paripAI vizuddhirtana vanitA ja rUchAbavRtticirasiddhi vAritraparipAlanAnitecchAzavRttisthira siddhiyo, temAM yathAramananu ghATTAvA numAvo vArthasUtA mavAla, tAmRtAta phUlelIyAmAha-nutpanirvavArAmAM rUti aa yadyapi saMkhyakravate vAryatA simRtA pravane prasiddha tathApi vomAnumAvasiddhAnAM viriAchAnAmatapAmanuSpAvaranAmahecchAvitvamamidhIyamAna na vidhyate, nanu vijaya sadarzanava prazamAhitrijyAkhyAtmapariNAmahapanAkhyArivartinAMtandriyatavA puLa jJAtumazakyatyAna sAM sAtha yAhayagrahAduM vyAkhyatyAsavivAhatyArAte navemarAtrinA 1 nidhi hetunAha kuzavapravRttimAMvaviti-nine #navasaniSTha nasatatasopayoga vidhipravRttimAvAhityathI najUnuttaravAsihevAnAM pravAhInAM 1 phezabAjo mazaC/na tatra rahetunA nava rAmAvihetu rastAvityArAphrIyAmAha. vaghumAnAvitininojIyAM vinA naiva molAsiriti to tuMmopi niva jI zati vAritronIthayAta rAmAncAtyaghaTTam, te dhanyA re sA nirmAlayA niravagharAnAne pharva ye ninojIyAviyataviSayavantarItikSAvadumAnabasADhimAvAditya | vadhi pravRttimAhiti pAThAvA va6mAnA ulyasta taddhisevaNI tha i samajuttima Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAvivAhAtIpit I f0 0 dIva vRdumanAhitA ( ta nA ) tabahaMmevAtu -..cathI prAmAyo-nizcayasabhAvAva zipa, sAmuhitAnAM temAM taddanumAvatyAga AraNAnumAnajya vipakSavAdhataladALa vavAta; tevAdu La chamma vA-hitinuM suttamavinikaLavaM tuvaMviho gogo, ho ho haMta va--tti " tathA nAstiyameva sarvatrALyamiratamanaupAdhisadupadegApiriNAmana sudaM (zumaM zuddha) dvitiyurja parayAkAgathe strakSaNazAstra, tattva jiMrakSaNamiti,tu, gaNAdhAraNamavavanavImati vehavA, asAdhAraNatva ja 4kyatAvajIMjavyApa satirutAvazvetavyAkhyatva, pratyakSapramANarva pramANadharma hatyAdrivAyAti vaghumAnA dara pAstA zabavRtta -latyAM mava padyamAno tho vadukAna zAharathanuM prazaMsAva mAhityartha zawvRtti vavadumAnAdrineti pAke tuM tayArosH rti ti . zatra purAvRtti vavadumAnAdvitaH kurabAremavadumAnAhityano pornArtha ciSi sanmavAnta saDapi pAThastithAtra dhAmo grAhya sudhImariti . teSAMzamAhInAm tavanuM mAvatthAt samparzanAryavAta vipakSavAvatavatadAraneti-vipakSe sarvanahalAsAdhyayAmAvavatyavui kAmAdritIrthatsara tavAstavivo thAya AraNImUta samparza na sTAra tAryamUtA zamAvyoga ra , na di vAraNamALa vArtha vinumati, tathA sati varSa nityatvamAM ramavAnuM vA vAhiyAro vaktastatsahALa tavarNa yadrA mizreipuruSe prAmAviheturantu sAmarzanakSapAtALuM mAsiva yAdrapa deto sarva tavA thI sampandarzanamaste prazAyaravu tanyA parva te ja svarityAro yastatatsahAre tatvanetvartha ! saddhavasthipachIvizivatatasarathA mAyA lAlitvamAMda-chiyasammAM vA TirivAhi pharva kakSarabrAniti-huM taraMvAryazraddhAnuM samparzana..." ti sUtra, sapanA zAsanAmiyA tatha-lArAlakSya. pitR dharma ti vArya thathA na porTalaNavAkya vAtmavAdyavAze ravA tAtveinAthI tathA 5kSamAvALavuM pramANaya ti vAkyamAM pramALalaLavAya, phlImUta mALavoDanumitivALavAvavRtyeina tAnyAsiddhAgrastatvAdriti pramANadharmakSaLavAkyakSaLagaphTa prANapramAvA mAgadha ti vALe sUkSmatAvarSolImUta maNitvacAmAvati ne pratyakSatramAvALaa vartata kRti tI tayAtharvattitvatipAThavavasanvenazyatAvacchedravyAkhyadharmavarantvsvruuplkssnnvaakylkssnnsy gamanAdativyAptistanivAraNAya satyantam , . tadabhidhAne ca kyatAomAMgavAnumatibAhI vartate, ja tatra pratyakSa mAharaNatvamastIti taya dayAparAmAvAna tatvatipAvavA pramANekSaNavAjyakakSAtivyasaritsAzanAM anyakSamALakhurva pradAnadharma pratyAvati | vuiM varSa kRti vAkya, nona kSaNavAchakyatA vacce vAmAvati dipAvalitava saravenatavAdyavRttinAtivyAti Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 600 : saravAI DhAkIpi vi 10 TI vyAdhiAraNA sacanta, pavAravaM pramALadharma viAtivyavANAvyApyA, dharmapara vena satyena jALatA tenA vArio mArca,tene smavizvankena dhandhAvyaattAne dhakSItvanA thatu vyatiradhitvamasAdhAraNatvapiti virSanAghu talata prameyakSane pramAviyatve vAvALaMrekyAkhe. na pramAkaraLatvahipADalAvALavane dezaparIkSAvAvaticAri ! taddhamavicchinnarayatAzvatarmasamavyAdhavacchinnavidheyatAdhAna vana tatra taryo ha#gavAmitra tAtpardhAt ! ta va pRthivIvena dharamudira DubavAhimata thavIti kayo ? rakSayAstatvamati maurItistA 1 yun ! prAi mo kSatyiAvikSeDApta na batra pRthivImadara mAnyo vidhIvate, vinu dhadira pRthavIrakSItvamiti / tasmAnAya panyA - vui tatra tarmaya rakSaNana pratiSavi vavane tatra tarthakSaNazAstramiti dhyAlyAne cu, saphaLa tame vyAkhyatve vA satAvajIMsamAparva vetya tatva, tallotha DhaLApopalanAne prAra pittatathA tatipAlAvAsya lakSaNakyatvAsa mevAva, tAdhA pavAryatve pramANadharma phati vApi na mALavArya, tarka sUkSmatAMvajhemUitabaMgALa-AmAvavaTapaTAdrivRtti- - nAtivAtaca pAvara ghamAkSaNanAtmaka pratipadavena pramANasaLavAyatvaka samAviSe tarimara vAkya svasthatAvajIMdAmANavyApArAvadharmapratipAvAva vanatvamAnIta pramANa0LakyahRkSaNAtivANiyAnivRtta vyAkhyAmAha-pathArthatva prama varka vIni zatadhAravAnavavilAdharmapakramAdadharmapatyAdhi ! na dhaTAbamini-samavAyasanvajona dravyatva dhaTatvavyAkhyatvomAvAhiti mAvA atra dharAvasya pRthivIvalya 2 samavAyena dravyatvavyAkhyatvavajilanventhana dravyatvavyApI tar dravya, samavAyasanDrana dravyatvathApavAvAhityavi zeyamavyatividhatvamiti phatA mevAnumApatharmavamirtha ! vyAriti pramAviyatvaca jevA-yitvenI taMtra lakSya svaitarAsiyAtabhedrasyAkhyaprasiddhatvena tadanumApatyakalAvyatidharma vAsatati mAvA ! nanuM pramANamilyuzavanamAM pramANidiAye rakSaNazAla , spati, mAnava jhALavavasthatAva chevAmAnitaryatvena tatvatipAtvaca tatra * mAvAna, purva pramANaparIkSAvAkyama pramANapatamiti tannAbuddeizonAkSAmanAti tayotikSirityAkya pratipati-na ti vityayAtivyAsarityanenAthI tatra hetumAhAdUrmAvAiviA zrata voti paddhamasjioyatAtyAgha sAdhArAdhamevavanavImati sUkSaNavAkyakSAye tAtparyAve tyA kSaNazAstramitivavugrIvAhimavarya pRthavItvavyAkhyatvega taddacApavAmAna tAmavApadhaoNtrAmAvApraya vItavAcchozyatAkASThAvItvasamavyApakardhavasiMvidheyatAzAvalananatvamAAti mAvA 1 topati haLavItyA phaLAdipa pasakone Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAvidyArthIpiAM 40 sU0 Ta 102 tathA nyatra ja rukSaNazAstrabyutpattiviroSamahimnA saMtati ja zciddoSa mata muva thavI adhavatI, madhuvAvabajAramAvizeSyatvA, lyotinyAyavAcairAgatinAyAmarakSaNAyAM nAtivyArirityakSaparitiH patthA rA. tahevaM hitasya sabhyarzana heddvArA menijhAlAcAmAda sUtram tannidhimAdrA che mArU tachandrohitapUrvArUparAma sara mAnagatyaviSayaH sacInamavetyAha mAvyA (mA) tatattara dvividha mavati | nivasanadhAmatavaraNa niravadhimAkrovara ti hetu dvividham | nita pariNAma ravamAvaH bapopalesa satyArthInA mU! zAnInovosTakSanI nIva pati vaya, tArA re paribhramaNa rmA parva : vatasya vaghanijAvana vayanirmarAve nAvatithonimanuthamAmavALevivigha puthapAparumajhumavato jJAnavaronopolavAmAvyAta tAni tAni pariNImAdhyavasAvadhArAnA macchatoDanAyimidhyadavi rataH uriNAmaviroghAvapUrvavAra tAdaramavati nAsyAnuvarAjyarzana gupata vadhesalitatAnama che amita zAniramA mAmo nimi ava phikSA kaparA pratyArthIndaram paropaverAdyattarArdhazraddhAne mavati tavaSama vanamiti | (yazo. dI) vartAtyAti. nila kutuSArahatatvamAvA, zanimAn muvalupAdropaghata dati detohiM heturaM dvivighaM hetumehamayuthyatiyo tya, prajApati-dhivyA ao rakSaNAmiyA anvediya kakSAtvavighAnAvAyatvesA pAvAcchanathivIvacchinnabajAratAniSita vaivA ivizeSyavAmitraviSyanidhitakSAtvaniSThAtA nihALavAdhAtra prAratathI | kanyatra va kSAtravyutpattiviroSanadinA saMtati na zciddoSa rUti kalpavatI pRthivItyatra varirukyatA vacchedravasamAniyatadharmavattAvAjyasambandhana andhavata pravaratva, rathavA banyavatawvALyasampanvena bAratve dharmapAtaLa banyAya pRthivyAM kAratva, tatra taddharmavidhi mAlabAna sAtrAga mAlata ti nyAyAvRthivIveDo sAmanatyasavajona manvaya mAnaniti mAvA nAMtivAsiriti-kRthivI jaLyavatIti tijJAmAM bandhavAvaNya kakSAtvera pratipAlanAmAvati mAvo | rUti dvitIyasUtravRttinnapUrNA che! atha tRtIyabrajJAvatALAmAhAdevaM kSitanyAvinA diDumiti hatpatta tu me tau hetu thaya taddhihetutya | yathAvuratvena pavArazAjyaphUyorapi vottI carcAhakAraNamevAdeva evA zAparyamestayAjha nisarzanAdhimAsAnovyavRttaSismapariNAmahAvi votpatti hai nidhimArAme tInava niyasamparzanAdhiAmarakhyAnakAryamevadraya tatvatiya samparzanivAha hetunevadhu bevadrayamaniyonI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kare che te pAvarahArthIpikA suva sUrI tena= zivAminvetyAvi merADavaraphyumAkhavA sUvarya pRthaLe nirvInatva hetumemadhumegijJAsAyA patasUtrakRcaraNavInarca nArAkAvAva | gata vopAta raMti niyAtrA pUraLIyA , hetumerAdhAnyavRddhApare satra sUtro vArasannatRSAmibinyAnA vaiparzI jANatAM sUvayati : tena nilananuM sanmAnamanya, dhAmananya jAnyariMti myatA maithana tahiM krizciMdrivaM cA dhUmAjomayaparAmarInanyAnumativaMta, anyathA pratyenanyatAvanAtyotra. sApAtAvityAciti neti-jALameghayumetavaiva kaviyatayA tumevazvAryamevaccenA botiSavidhatAmachatyartha. hetumerAyustAkhyanamevanijJAnivRyarthava " nisara dhirAmA" ti sarva pramatA hetumadhusakhyanamedra dava mukyo ? tu tamestathA tumerA suyatavaitannAvuM tevA meta, yAte "sarva kSitarya simparzanasya hetumeninnAlAvAmAtyavataraziyAlavAvatAvita sthAtuM muMhyuM tumevArthopavAnA vidhimAkAlpata rUvakRti tibiyAyAhatA samaSyivadyAvizeSamAryava jJArtha varaNIya sthA, pavata ti, vidhyAhAramAra niyamo prImiyaupadrapatipAghamALa te prati varaNavAbamAsanmavAn zAyata dyAvikipAsamakhyAtazcima vimajyoti svaryajJAnAnyajJAnaviyatvAghacavo sthApi sanmavAta, vaivamavatarita sUtra, jitu tava kSatasya sampaniya dvArA meninnAlayAmAhatyamevAgratAttinuM tato hetame chutvavijJAsAvRjyartha pravRttasya. sarva nijJAsitaMtumadhyayumevANuthArthacvAsyotpara rati briAdhyAhAramALavoupaoNriyAdhAdArayAnAvarayajavAna hetumevAdhAnyavRddhi, hiMmeva viSaSAvahetuM tyopAtta ja maLe nisaryAvadhimAkotvaghata rUtyuti, na tu vatanyA hetume pratipAdyata tyAnAhabata gvopayata phAti viyAgna na pUrapati-thata ghaya hetuvAjImevaive nijJAsitatvaveva ! haNghata phati triyApUraLe topamA-detuo dhAnyathAutteriti nAmibinyAyeti-vALamaLInadhitya pravRtta nyAya sara gvanAzana mazitvena vahniAvacchinnaSpati vAratve kAmAvegapi tanyamAtrADapi vanyutpatteijoti jamavAre nathaLa raLavuM, pi vidhivinAyakamyupAmya vinAtI vaOAvAchinnamrati kuLavena vijJAtIyavaDhivAvacchinakhatyaratvene maLatvena para nirapekSepa karyadharmapurA maraNatvAgiye vaipivarAtvasAdhajayukTrikakSano netye kanyAviti-vijJAtIyamityathI samparzanANAtizAhIti yAvata, dhUmAvo mayaparAmarakanyAnumitivAhiti vadizAmavAnvata lena pAmaze vadivyAvAhovAnuM parvata tyapara parAmarza tamArA mananyAM yA_vanyanumiti dvahitya ' aMjati- nidhinayananya sabhya varzana minnAI sApAtA ' viti- varAyatomAsimanadheirAyojadhirAvRttitva sAthe, tathA mAnya Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthanivamUtAthIpit * T. 600 : 202::, rA zaninRtyazrcamalamAsaraLam / anyathA nisaryAdhinAviti samAhAradvandena Tyubamameva oAdhavapriyascAt' sUtrajArAAm, tathA 1 dRLAminaLInAM vahA~ yathA zakttimattvana hetutva tathA gdarzane nisAsaArzanavAmAMvasamAMnA dharaNAMdhiAmasavaAnartya, nisa$saddhInadhikAmasabhyadarzanamAvatamAna biga niyaMsabhyapadarzanaa, toya nirmAdhimomayajJanyasamyagdarzane sAmAnASimityeva sAyaMsa nA tavAyasya sadbhAvena nisaaisabhya-navAdhiAnasabhya narzanayornAtitva nA vityarthaH anvayeti-nisaryAdhiyomayajJanyameLaM sabhyasTezane yavandhudhAta svAttavetvartha | chadhuprImameva zaryAti-nimeSAmaMtra nisA liMgamAM anayoAmAhAro nirmAdhimaM tasmAtisyeyaM samAdhvinke te sabhyaPage #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savAthavidhIvArthIpi ! phuTa g0 0 nidhimayaH sakhyAneDapati vo parAmIDIpa vIvahitottaratve zatAvacchedroTo ve, na tUmaparAmAnyatAvavo nAtiH cA, taravariyAvarAma pratyenanyatAvacherunAvacchinnotpajyApaka, tataparAmarzAvamAMvahetutvapane ja mAravAcinyatra vi batrAdi nidhimaya vyavahitottarAkhyarzanae pRthatAMvamatipunAgAmapi na ho, mAtraya brAhatve vavattarAgAmAne ghamaMchAryatvAnuvAmAhityano vainAtyavayara phAryatAvAyAmasya sAmannA, zaraNe jAryAnurAjyamyumimAM sAte tu vailpikAraNatAne navavacchinnA svavize niSThA zAtA tathA vivaraNayAtrahijAbAvA vAryAnuazanivasamavAraMvacchinAM raLatApa tamayanA sanmavati tatra thayA vAyataidharmAjaiiva, vALatA vAdvayaniva ta6mayAnugatarAma vAvacchinnA, tathA pArthiva zaktimannAvacchine zAragata, hata zarUpavAmyuvano pastha mImAMsalAmatameva nyAya utthararatya vaijyiArabatAvAva nilaSdhAmAtiyAvAmi dharmAskinanaitvamasyupajItIti = sandaryavidhi vastra zaktimAna dhAraNapaNe sarjikatAM cAvatAM. ryAnithata varjitve nAvarA, ji tanmayAt yasya sthiti , na vyatiregyAma, zanivena vALavAmyupAmo, tathA 2 vAgavatrIhiraLayAmAyazaktinato nyatarajya sara vizeSatnAvacchinnotpatti thI nidhimorAttinatanyatAtya sarave sa navAvacchinnotpatti, zamato nila yahudyata talasimparzana, thA zaritodhi mAdhutvaghate tAdhimamikrasamparzanAbhiti vArdUita kRti vedhya mayaparAmananyAnumitivAti yadutta ta ina yukta, jo vidhayo parAmarzayoAinumititi zALa pRmahilaparAmarzamAveSAddhikaraNarAmanumityutventhatirenthamavArasAhiti nivRtta maNirAmarzAvyavahAranA mAnavajUnumitiM ti ghUmaparAmarzana pavanArUparAmarzAvyavahitottaranA mAnavanyanurtita kADhoSarAmana raLatva pAkhyAtmiha-parAmaratyAhA jJAttivALAparAmarzananyAnumitiSpati tahevaparAmarzamA raLamyupAzvata phayumaparAmazasthi ne pratye parAmarzananyAnumitika ti vadhunAyAM nahi-tarehA nisabaeNhitottaranA mAnasazvadarzanavAvacchinakheti niyatvenAdhAmAnya vahitottaranAyamAnasanavAvacchinna pratyAdhimamatvena ja maLatvAmati punAvA na do, "nAvazA nAvAyA, tAvarUyA veva vALavAyAM nAvA vALavAyA, tAvaDuzA veva nAvAyAM che !" rUtyuneyavAhAnAmavidhAhityAha-bhUtrapi sidhiAmarAti ! tasva-nilaya ! syAdvAdrasiddha banAva vivAha parivAra, 7 dvArA sarvathA sphiya, ja vA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthavivaraNagUDhArthadIvikA / ta0 sU0 TI0 vicitratvAnnayavAdAnAmityavadheyam / ko'sau nisarga ityAkAkSAyAmAha nisargaH pariNAma ityAdi / nisRjyate tyajyate kAryanivRttau satyAmiti nisargaH pariNAmaH / utpanne samyagdarzane'nivRttikaraNAnatasya svata evoparatilakSaNasya tyAgasyAvarjanIyatvAt, na cAyamatyantaM tyAgaH, anivRttikaraNapariNatasyaivAtmano'nantaraM samyagdarzanapariNaterabhyupagamAt, uphaNaviphaNaprasAritAkuNDalitamujAvadusthitAsInazayitapuruSavada kuritakizalayitapatritapuSpitaphalitataspadvA, avasthAmede'pi tadvato'bhedAt / takimanivRttikaraNapariNAmaH samyagdarzanasyopAdAnakAraNaM tatpariNatamAtmadravyaM veti cet, paryAyadravyanayabhedenobhayamiti gRhANa / Adhanaye yavasAtmikA yadutpattistatasyopAdAna kAraNam / dvitIyanaye ca yadrUpAvacchinnayadhvaMsAtmikA papAvacchinnayadutpatistadrUpAvacchinnaM tattadrUpAvacchinnatadupAcAnakAraNamiti vivekaH / sajeH pariNAme'pratItatvAdAha svabhAna iti / pariNAmo dvidhA dRSTaH, prayogeNa ghaTAdInAm, sthAnAze tadvato'pi sarvathA vinAzaH, avasthAtahatoH kathaJcijhedAbhyupagamAt, anyathotpAdavyayaupayukta saditi sallakSaNasyaivA'nupapattissyAt, pariNAmabAdAbhyupagame ca pUrvAvasthArUpeNa vinAza uttarAvasthArUpeNotpattiH, pUrvApa rAvasthAnugAmirUpeNa dhauvyamiti trilakSaNopapattisyAdeva, tadeva sadhyAntatrayamupapAdayitumAha-na cetyAdinA / na cetyasa tyAga itynenaanvyH| tatra hetumAha-anivRttikaraNetyAdi / pariNAmavAde dRssttaanttrymaah-utpnnaaviknnetyaadinaa| tatpariNatabhiti-anivRttikaraNapariNAmena pariNatamityarthaH, Acanaye yaddhvaMsAtmikA yadutpattistattasthopAdAnakAraNamiti-paryAyanaye'nivRttikaraNapariNAmaparyAyadhyasAtmikA samyagdarzanotpattiriti saparyAyastasya smygdrshnsyopaadaankaarnnmityrthH| nanu dhvaMsasthAmAvarUpatvenA'tiriktatvAnna tadAtmikA tadutpattiH kintu tenotpattiH, yathA paTavinAzena kapAlikotpattiriti yadhvaMsAtmikA yadutpattirityukta kathaM saGgacchata iti cet , maivam , paryAyanaye hi dhvaMso nAtiriktAbhAvAtmakA, tasyA'rthakriyAkArityAbhAvena tuccharUpatvAt , na hi vavinAze tattatkapAlikA muktvA'nyadupalabhyata ityanupalakSyamAnatvAca, kintUtaparyAyAtmaka eveti noktadopaH / dvitIyanaye ca yadrUpAvacchinnadhadhvaMsAtmikelyAdi-dravyanaye cA'nivRttikaraNapariNAmarUpeNa pUrva pariNata AtmA samyagdarzanarUpeNottarakAlaM pariNamata ityevaM pariNAmyAtmA'nivRttikara pariNAmena vinamyottarakAlaM samyagdarzanarUpaNotpadyate, tathA cA'nivRttikaraNapariNAmAvacchinnAtmadhvaMsAtmikA samyagdarzanAvacchinnAtmotpattirityanivRttikaraNapariNAmAvacchinnAtmadravyaM samyadarzanAcchinnAtmana upAdAnakAraNamityarthaH / svaavcchinnotpttikaavsbrindAvacchinnAryatAniSitasyAvAcchanabaMsasimbandhAvasaraLatAzAzvatvazupAvAnAratymiti bhAvaH / nyAyaniSNAtAstu yatra dravyaM yad dravyaM samavAyanotpadyate tadravyaM tadrvyasyopAdAnakAraNamiti prAhustadapi jainAnugAnAM na viruddham , iyAMstu vizeSa:-teSAM samavAyasamma Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 106 : tatvArthavivaraNa bhUtArthadIpikA 1, 10 sU0 TI0 vizrasAtazcAnendradhanurAdInAm / tatrAya vainasikaH pariNAma ityuktaM bhavati, nAsAvanyana prANinA tasya. kriyate, kintu svenaivAtmanA'sau bhAvo janita iti svabhAva ityucyate / nanu sarvasya kAryastha, siddhAnte devapuruSakAromayajanyatvAt kathamatra svabhAvatyopavarNanamata Aha-aparopadeza iti / paropadezAnapekSaH pariNAmo nisarga ityetannA'rthAntaram / tathA ca paropadezasyale yAdRzaH puruSakAravyApArastAdRzo - nisargasthale nAstItyutkaTapuruSakAra0yApArAjanyatvAdana samAvavyapadeza iti bhAvaH, ubhayajanye ekajanyatva- . vyavahArasotkaTavasvavyApArApekSayaivopadezapadAdAktatvAt , ndhAvacchinnakAryatAnirUpitatAdAmyasabandhAvacchinna kAraNatAzAlitvamupAdAnakAraNatvam / asmAkaM tu tAdAtmyasambandhAvacchinnakAryatAnirUpitasvadhvaMsatvasambandhAvacchinna kAraNatAzAlivabhupAdAnakAraNamiti / ata eva janyapRthivA tyAvacchinne pRthivItyAdinA samavAthikAraNavaM. naiyAyikenAbhyupagatam, syAvAdinA tu tAdAtmyena pRthivItvAdhavacchinne svadhvaMsatvasambandhena pRthivItyAdinA hetutvaM vAcyam, vibhAgajAtotpattisthale'pi dvayaNukAdidhvasarUpAyA eva paramANUtpatteH svIkArAdityaSTasahasrITIkAyAmukta saGgacchate / iyAra vizeSaH-dravyArthinAja devAdiparyAyadhvaMsaviziSTAtmatvena tadavyavahitottaraparyAyatvenopAdAnopAdeyamAvaH / paryAyArthi- . kanayena tu svasatvasambandhena devAdiparyAyasyopAdAna manuSyAdiparyAyatyAvacchinne ca tAdAtmyena sambandhenopAdeyatvAmityuktaM tatraiveti / vivecayiSyate cAnyatra / prayogeNeti / - aatmprytnaadivyaapaarnnetyrthH| vistrasAta iti-svabhAvata ityarthaH, puruSavyApAramA reNeti yAvat / atra kAlAdihetupaJcasAmagrathAH kAryotpattimAnaniyatatvamaGganA'pasiddhA bhIstu gauNamukhyabhAvena tadabhaGgAdvAraNIthA, uktadvavidhyasya prayogavilasAprAdhAnyenaiva vyavasthiteriti bhAvaH / devapuruSakArobhayajanyatvAditi daivam-putikarma, puruSakAro-jIvavyApAra, tadubhayajanyavAdityarthaH / ayambhAva:-atarkitopasthitamanukUlaM pratikUla vA daivakRtaM, tatra puruSakArasthA pradhAnatvAta, devasya ca pradhAnatvAt, tadviparItaM paurupApAditaM, tatra devasya guNabhAvAt porUpasya ca pradhAnamAvAt , na punarantarasyA'bhAvAt, parasparaM sahAyatvenaiva devapuruSakArAbhyAmarthasiddheH, na hi kiJcitkArya devaM puruSakAra vA vinA jAyata iti sAmAnyato hetutvamanayoriti / upadezapadAdAvutvAditi-devapuruSakAra viSaye upadezapadagranthe caivamuktam-"yavahAro vi hu doha vi iya pAhaNNAiniphaNNo // 349 // " iti / devakRtamidaM puruSakAra kRtamidamiti vimAgena pravartamAno vyavahAro'pi dvayorapi devapuruSakArayoH prAdhAnyAdiniSpanA, pradhAnaguNabhAvaniSpano pati ityarthaH / pradhAnaguNabhAvameva bhAvayannAha-" jamudgaM thevaNaM, kammaM - pariNamai iha payAseNa / taM dai vivarIyaM, tu purisagAro muNeyavyo / / 350 // " iti , yadudamutkarasatayA prAsamupArjitaM stophenA'pi kAlena parimitena karma sadyAdi pribamati thavAnati pravIbhavati, 8 no prayAsenApableina rAnavAdrinA puruSa Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAthavidhipUtAdhIvinA sUtra TI. : 2074 apazarahasthati vArvitivAta | ta punanivRtti daraNA pariNAma vastra mavati ? the vA prAgata hatyAhUAyAmAha-jJAnInetyAti penAstAnuzAlsanamutpata hatyanta , ceti thaI tannottaranuM nIvarya, ikSaNosAvityatra vadyamArga sUkSa sAyati jJAna sAra, varganuM nirAkAram ta va miDhite payastattAbhArthanananazahilavAhamADhakSaNe repa tadave samRdhuSyati | viparIta tu yadranu vadunAM pravAsana pariNAmati puna:puruSo mAnya ti . "vahavadhummudde vivasAyo chuM purisapori vadu - mitto puLa, bannavasA = dravatti rUpa che " thavAM pakSAntarotanArtha, paM tucche varga ve puruSAropelayA henimitte siddha yatra sa tathavitho vyavasAyaH puruSatrayatno mavati puruSAra ti, vadhuM mUrta puruSAramAMkiya varga nimitte yatra ja punaradhyavasAya, rUa nopArthatyAto vyavasAyaH punarlevamati ! yatra hi siddhAva5 varSo mAvo vadhu puruSaprayAsapu rasAdhyamukhyate, yatra punarevaparyayastatvajhatAmati pUrvamAthAyAmapuprayAsasAhAna pampanayamAna varma vaivamupAdR virya puSavAra phaha tu puruSAra vADapasAhALyopeta puSpAra prajJapto vahudharmasahiIMdhyopaddhatirasa va puruSavAro drAniyana prajJApanayorma rUti aa kaparA vAsmamartaviktavAvittiA "vavahAro guNa pratye, muLapaNa pavimo maLa vAM, yaM pu purisanALiyaMti RparA" ti mati zepa rUTuM pArve vaivametapunaH purupanAnita zukSAkRtamiti vyavahAra, punaratra viSe mukhyapradhAnanAnyatarAvadutvabena pravimo minnaviSayatA vyavasthita hatyA mAryastu pUrvaveva mAvanIyA vizeSarthanopArahayAyAmati ! vAMdhAvAryazrIyazovinayapAdhyArAvaotAyAM vaivapuSAraziyAmapi vyavahAranayamathiye-pura "nayatirajAmyAM, vyavahAratu manyate ! dayo sarvatra hetutva, maunamuzvatvazAno che" sarvati kArya ti zepA nanu bilva muradhyatva hiM kSaNamayArAphrIyAmA-"nurajarva bavamuvaM 2 muvyatAnI draya vananya vyapazAnayAmahA triAnurva gavaMra vaparaMvavi, tapasyApi vahIso gauNAvyapazAthavuM muLatA volatvi, tadvayaM pratyenanyatvavyapaNe niyAmam, vanyathA sarvasya vArthasthAmAnyakti pratyenanyatvavyavahArogrAmavAsthati mA deva mAvayati - " kana de saivena, zata vakrata vitAdona ja nena, kR ivanAM nanAra gI" tAMdaroneti karIne tyartha gu yAdri samanvaryeLamurabdhamAna vaivapurAmadharyava devaM tarTi vaivaotamidaM puSpahArajItamiti vArthavyavahAra kRti ta , te tatra pukAra jItavAmAna lava viSaya ti ja jo phati / "sAmanI vaMsa visesiyuM tu nA" phiti siddhArthanamanuSkRtyASSya sAiAM darzana nirAdhArAmAti parva miDipajema hRti-tamayAtma hatyarthayaya sthApi variyA vacana ja zarIrApara Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terArthavirAvArthI vA . 40 40 TIva cahya na tathA vIva ti vata ti, jUthe prApyata tyatrIH tatyAdi tattva vIvarya, vanAvAMvavichinnapravAhe, saMsAra nAvidhAnapattiryAyALa, dravyatatvanAvAvananta saMsAre narAghutpattisthAnakSaNe, manAvai saMsAra ti vadana mAthavA divAkaM nirAze. yuddha ti, zIrAvupALanirapekSaya pAponosaMyuSyamAna nARtumyupAtumayutvAtu | sarve ja sajja tvA dhAvivati punarabanamanumAna, vAvacchinne na hetutve pramALAmAvAn ! "jiyo phAryajALamAvastatsAmAnyayorIe " ti cAcAcApattAt | nimittavayaeN dag: na harisvamutva zaryavaM vAdAnusAra japanA prAmANavI na tvadazAnusAragati zarIraghupArakhanimittanirapekSazvezvarasya na vaM nAgapupatuM putabu, anyathA muthyAgare tavaM svAdiyAzanAha-yutithiti tatra hetu mAhazarIripakkara nirapekSatyAra sarva kArya sarjana kArya-Avati-satra pakSatavaccharva svahasakvandhavizeSAvArya jatu tisAtviAddhi anya sAdhyasyAgapatatU'Ana saMsAdhane sthA, palAye saMsthaya siddhakya sAdhanAno pakSatAvacchava vavavena sAdhyahitya padAdhivAryastha saMvasiddhAvaNa nakSati, pakSatAvaSe vicche , nAganumitidhdhati pakSatAvacchavAsamAnArabena sAdhvasiSe bAtivardhIvAta, detumUrta vArya tvapa kAmAvatiyotvi, nAta pakSatAvachaMdobasarA nanu tayAreye vala tita, , detAvarjIviyona bAvInamate hetumAra paNa rUyarthAt tathA vAmitvapanayavasthAcchAdvIdhAnupatti va pa tA samayona zamanumAnAmiti-ma vArasajJAnivartitAvAhiti mAvA, nAryasvaM yati jananya vanyamivAra sthAvA ja kanyatA cheHbaMne sAhityanutarva ravAnAzrayonAmiti vAgya,tvena brAyana vArtha keraLamA mAnAmAnojItanavatAvityAnAzasThTha kAryavAvachinne vaeNna hetu pramANamAvAdAMti jIvAtyena dhaTanaivuM tattvavArvina paTana virodha kAryaraLamAvavahAdeva pAna vAna sAmAnyadharmaLa vArtArAmAvo maviSyati, zuddhAMtanuvAyo viroSar, vada vizeSatvat, yazayoriyA nyAyAtrAvatArahiti,, karUnyAyayAjJAtri vAviyArdAdhizeSo hAryA mAva tyAdi ki caDhi liyA vAryatvasAmAnya siddhasthAttA sthAntina sarca siddhi, ra ja sa siddhA, tathAhi-yAdamUtaM nanyatvena tevakUdviva vaya tivAsyAM vyApta jAvaeNmupalve ziyAzino vijJAvAvupampamAna pirIkSAstatra vapumatA nA pIvuM chamiyArAM tatvAivayati tAdamUta phityAdhu kAryavasthA suparasiddha jevo hetu hame vA taMtra to lIvajJAhiddhivAgayAnigama chatatvavuddhisyA, na zaivayavyAtizAkhyAM suvivita kAryo vAramAM vyavirati, tasyAdvaituvannA, catta ziravADhipu paryavarjhanAvatrivArzanA kRtIyanuttaro Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satvArtha vivarahArthadIpikA / 40 sU0 TI0 / 109 : anyathA kAryatvAvacchinne karaNatvena hetutathaikasya karturikasya karaNasyApi siddhayApateH, na ca kAryatvAvacchinne upAdAnapratyakSatvena hetutvAd vyaNukAdhupAdAnapratyakSAzrayatayezvarasiddhiH, tatatpuruSIyavAdyarthipravRtti pratyeka tatpuruSIyaghaTAdimattvaprakArakopAdAnapratyakSatvena hetutvAt / na ca pravRttAviva ghaTAdAvapi pratyakSecchayoparakartajanyatvena vyApta kArthatvaM devakUlAdiSu nizcitaM tattatra nAratItyasiddho hetuH, kevalaM kAryatvamAtra prasiddhaM tatra, na ca prakRtyA parasparamarthAntaratvena vyavasthito dharmazabdamAtreNA'bhedI hetusvenopAdIyamAno'bhimatasAdhyasiddhaye paryApto bhavati, sAdhyaviparyaye'pi tasya bhAvAvirodhAt , yathA ghaTAntena palmIke dharmiNi kumbhakArakRtatvasiddhaye mRdvikAra tvamAnaM hetutvenopAdIyamAnamiti / yatkartajanyatvena vyAptaM devakulAdau kAryatvaM pramANataH prasiddhaM tarikSayAdAvasiddhaM, yacca kSityAdI kAryatvamAtraM hetutvenopanyasyamAnaM siddhaM tatsAdhyaviparyaye vAdhakapramANAbhAvAt sandigdhavyatirakatvenAnakAntikaM na tto'bhimtsaadhysiddhiH| nanvatatkAryasamaM nAma jAtyuttaraM, tathAhikAryatvAdanitya208 ityukte jAtivAdhanA'pi prerayati-kimidaM baTAdigataM kAryatvaM hetutvenopanyastaM kiM vA zabdagatamayobhayagatamiti ? Adhe pakSe hetora siddhiH, na banyadharmo'nyatra vartate, tathA ca hetu svarUpAsiddhaH, dvitIye'pi sAdhanavikalovAdiSTAntaH, tRtIye'pi etAvadopApiti, .etace kAryasamaM nAma jAtyuttaram , taduktam-" kAryavAnyatvalazana yatsAdhyAsiddhidarzanaM tatkAyasamamiti" kAryatvasAmAnyasyAnityavasAdhakatyenopanyAse'bhyupagate dhArmibhedena vikalpanavat kartajanyatve kSityAdeH kAryatvamAtreNa sAdhye'bhISTe dharmibhedena kAryatvAdervikalpanAt', asadetat , yataH sAmAnyena kAryatvAnityatvayoviparyaye bAdhakapramANabalAd vyAptisiddhau kAryatvasAmAnyaM zadAdau dharmiNyupalabhyamAnamanityatvaM sAdhayatIti kAryatvamAtrasyaiva tatra hetutvopanyAse dharmivikalpanaM yattatra kriyate tatsarvAnumAnoccheda karavana kAryasamajAtyuttaratAmAsAdayati, na tvevaM kSityAdeH kartajanyatve sAdhye kAryatvasAmAnyaM sarvopasaMhAreNa vyAptyA hetussiddhaH, tasya viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt, sandigdhavipakSavyAvRttikatvenA'naikAntikatvAt', tathA ca kAryatvasAmAnyamAtrasya hetosopasaMhAreNa vyApsyasiddhestena na kSityAdeH kartajanyatvasiddhiH, anyathA mRdvikAratvahetunA ghaTavalmIkasyApi kusakArajanyatvaM siddhaM syAt, tathA coktam-"anyathA kumbhakAreNa, mRdvikArasya kasyacit / ghaTAdeH kAraNAt siddhathevalmIkasyApi taskRtiH // 1 // " iti / yacca kartajanyasyena vyAptaM devakulAdau kAryatvaM pratipanaM yadakriyAdarzino'pi jIrNaprAsAdAdau kRtasvabuddhimutpAdayati tattatrA'siddhamiti pratipAditaM prAka, tathA ca kartRjanyatvavyAptaM na kAryatvasAmAnyaM, kintu kAryavizeSatvameva, tacca prAyogikaravarUpameyeti tadeva zailAdivyAvRttaM devakulAdhanuvRttaM sakalajana0yavahArasiddhaM kartRjanyatAvaccheda kamastviti noktAnumAnanezvarasiddhiriti bhAvaH / tthaajnbhyupgme'tiprsnggdopmaah-anytheti| siyApattariti-tathA ca 6hAnirakalpanApattisyAditi bhaavH| na tyasyezvarasiddhirityanenAnvayaH, niSedhe hetumaah-ttttpurussaayti| na cetyasya sAmpratamilanenAnvayaH / pratyakSecyoriti-upAdAnapratyakSacikIrpayorityarthaH / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ! tArthavijaLacaDhArthI iI 0 rU0 TI. ranvayasthati jAmyAM hetutve sikke tAryatA che cavameva sadhavA te, gharavaparavArInAmAnanyA , zarIradhama sAhadhiva vava vadi sAtam ! parva sati ananyatAvacchedrava na dhavaparahim, niravararisthAnI mAtrAnI siddhacApa cadu dhaTavajI tina detupa viDadhaTAvutti luTAbhAjiterasandhIdharaotisidviriti dvititatta, tajI tareva pita, vRddhAH varSAvanAtIya tAtAvajIMjAmiti-gayabreryAvacchemiya, zarIrarAdhavamiti-bAnamAvabatiyojitvAparyuM varcasvastha saMvaSkatayA tathA dhaTapaTavADhInAM nAtahapatayAMDaravarlDana zarIravAmithaH | sAtvAdhavati-vAryamAtrati havAvApratyakSapAtAnapratyakSatvena triIya chAvaeNna hetuvera tathatAMvaSe vImRtamaye-- vAryamAtra sahesamena sAvadhivatya dhaTatvaritnAvacchinI zarIramantarAjhustati zarIranAkapa hetuvA dhaTavAlayA sArvatvasya tatvArthatAvajIMdrA sahAdhave pharanizvavanayazarIramAM mAtrananA siddhatyuittaratiparva sani zarIranAnyatAva chemapItyAdri ! maitra ghaTatyAM ghavAchinnati vedAnAga hetutvAsthUrvavatkAyavora tAryatAvaSe vAryamevA Dupati ryamatrananA nityakraDa sityApa dham nanu paramALavA thava yatnavIzvaratmisanadAtta dharasya nityAna zarIraja, vidIyA nityatve tu mAnAmAvA, nityadAthA te sarve sanmavAta, ratnAthanAvatAM sAmeva rezvarazarIratva, gata va vaverAparA samevaparA tiIiti re, mavamu, paramAnAM nityezvarArIratve taMtakriyayI nityAyAdApana vAdhanApa, zvasambandha sarvatrAvaLa savAhidanezarIrimiti niyamomAta, sarvAze sarvatra ziyAmAtraya pedA-paryavasAne vizvabhaLAvanArayuovApare zarIravicchinnavikSamana saMyoganA navalAtmasaMyovAhapasarvArA ja pratyaniyamanominamanaHbona saMpAmu pAtranatayA dharasthApa, anyathAzapArthadhaTanAhiti dhyeya vastu ta va dUSitamiti-nainAnuautu tatra ghaTa vatvaparyAvasthavaSamyumimata, anyathA sa va dha ti pratyajJAnopatti, ne ja sAdAvidyAlamUhana amarapani tendra vyavasthApi seti vALa, tathA5nAyAM mAnAmAvAva, vata thavuM pAnAgapi nAcavopatti, viziSTa somavAva virAivarSIya dhaTAtidravyaya sthagnivinAza vyutpattisamaivAhiti vyakta kSatiTIyAmati / nanu vaizeSi mate viddhinA nAnA vyasaMyogAt drayathurArambha paramALa jarma to vimAnauto dravyApUrvasomanArAdto cabunArA, naSTa 2 cabu paramALIvanasaMgAthAmAM nivRtta yavanAze ja trasareNunAzatrane mahAgyeyavinArA, mAhinivRttAnyAhanisaMyopAra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAryavivaraNagUDhArthadIpikA / tR0 sU0 TI0 / saMyogasambandhena tatkAle'pi satvAt / na ca vaizeSikanaye zyAmavAdinAzottara raktaghaTAdhutpattikAle prAktana-paramANudvayasaMyogadvayaNukAdenAmAnai sambhavatIti vAcyam / pUrvasaMyogAdidhvaMsapUrvatayaNukAdidhvaMsAnAmutarasaMyogavaNukAdAvantataH kAlopAdhitayApi janakatyAtalkAle'pi kulAlAdikRtaH svaprayojyavijAtIyasaMyogamANo ra tatAdhutpattiH, raktotpattau paramANukriyAnivRttiH, tadana. ramavadAtmasaMyogAtparamANI karma tato vibhAtastataH pUrvasaMyoganivRttiH, tato dravyAra makasaMyogotpattistato iyaNukopattiH, tadutpattau ca tatra kAraNaguNapUrSikA raktAdyutpattiH, taduktam-vaizeSikopaskAre-" kAraNaguNapUrvaka kAryaguNo 34H" iti / tato iyaNukatrayAt trasareNurutpadyate tadguNAttadguNa ityAdikrameNotpanne mahAvayavini tadguNotpattiH, tathA ca prAktanaparamANudvayasaMyogarUpAsamavAthikAraNanAzAddvathaNukanAzaH, tena ca samavAyikAraNanAzena trasareNunAzaH, tatkrameNa ca yatra ghaTAdimahAvayavinAza na vaTA taraM prati svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena kulAlAdikRteH kAraNatvaM sambhavati, pUrvavaTAkyavasaMyogasyaivAbhAvAdityAzaGkaya niSedhati-na ca paizeSikanaya ityAdinA, niSedhe hetumAha-pUrvasaMyogAdidhvaMsapUrvadvayaNukAdidhvaMsAnAmityAdi / pUrvasaMyogAtmakapUrvadvayaNukAsamavAyikAraNanAzAyaNukanAze satyuttara dvayaNukAsamavAyikAraNasaMyogAnuguNaparamANukriyAvibhAgapUrvasaMyoganAzakrameNottarasaMyogalakSaNasamayAyikAraNotpattito dvayaNukopattistato dvayaNukalayasaMyogatasyaNukotpattirityevaM krameNa mahAvayavighaTotpattirbhavediti pUrvasaMyoganAzayaNukanAzo madhyakAlamAvinazcAnye'pi vibhAgAdhAH paramparayottaramahAvayavighaTotpato hetavaH syuH, parapasyA kAraNaJca prayojakamiti gIyate, paramparayA kAryazca prayojyamiti vyavabriyate, pUrvayodhvasa pUrvasaMyo, pUrvayajurbase ja pUrvadrayajurva prati mitAlambana samprati tAdAtmyasambandhana pratiyoginaH kAraNatyamiti niyamataH kAraNaM bhavati, pUrvasaMyogAdau ca kulAlAdikRtaH kAraNatvaM, tathA cottara baTAdimahAvayavyArambhakasaMyogo'pi paramparayA kulAlAdikRtiprayojya iti svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena phulAlAdikRtiH tAzasaMyogakAle ghaTAyavyavahitapUrvakSaNarUpe vartate ityuttarapaTAdikAprati tasyAM niruktasambandhana kAraNatyasya sambhavAt , evaM kAlasya kAryamAtraprati kAraNatvaM vaizeSikasyA'pyanumataM, nityasyaikasya vyAvakasya tasya sarvAnpratyaviziSTasya sarvatrA'.vayasyaiva sadbhAvAd, vyatirekAsammavena svarUpato janakatvaM neti pratiniyatopAdhiviziSTatvena pratiniyatakSaNarUpatAmAbhejAnasya pratiniyatopAdhiviziSTavana kAraNava sthAdityavacchedakIbhUtasyopAdharapi kAlopAdhitayA kAraNatvam , upAdhitvaJca pUrvasaMvAtibaMsarvayajuhInAmapi samavayeti bAhopAdhatA pUrvasaMyodhvaMsapUrvannukaadidhvNsaanaamuttrsNyogaadikmprti kAraNatne vyavasthite pUrvasaMyogAdInAJca pratiyogividhayA vadhvaMsamprati kAraNatvaklaptau pUrvasaMyogAdIn prati ca phulAlAdikRteH kAraNatve satyuttarasaMyogaprati paramparayA kulAlAdikRtaH prayojakatvasambhavAdityato'pi svaprayojyavijAtIyasaMyogavasambandhena tAzasaMyogakAlavattinyAH phulAlAdikRtaruttaraghaTAdikAprati kAraNatvasambhavAdi. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAvivaraNagUDhArthadIpikA / 40 sU0 TI0 sambandhena satpAt / anyathA 58tvAcavacchinne daNDAdihetutvamapi durvacaM syAt / Adhu daNDAdeH svaprayojyavijAtIyasaMyogasambanvena hetutvam , kRtastu lAvavAdvizeSyatayaiva tatsam , na ca kulAlatistayA tatkAle'sIti cet, na, tathApi vAcavacchinne vijAtIyakRtitvenaiva hetutvAt, kRtitvena vyApakavarmaNAnyathAsiddhariti / kizvopAdAnapratyakSaM laukikameva janakam , praNiyAnAcartha manovahanAdhyAdau pravRttisvIkAre tyarthaH / anyathA-uktadizA svaprayojya vijAtIyasaMyogasambanyena mulAlAdikRteruttaravaTAdike mprati kAra NatvAnamyupagame / Deti svajanyacamijanyatvasambandhena 58 prati kAraNa pUrvaghaTampratyeva tena sambandhena pUrvavaTAvayapAlayatinastasya kAraNa sAt , uparavAvayavakapAlAdikantu na cakra bhramijanyamiti tena sambandhena tasyottarapaTAkya kapAle'bhAvAnna tasya tamprati kAraNatvamiti paTatvAvacchinne vyatirekalyAbhicArAttasya kAraNatvaM na yuktiyukta sthAt , svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena daNDasya kAraNatve tUttaravaTAvyavahitapUrvakAle - pyuktasambandhana dasya samAna vastyAcavacchinnamprati daNDAdInAM hetutvaM nirvahatItyarthaH / nayAyika AzaGkate-asvityAdinA, tatva-hetutvam , tathA ca kAryavAnachinakAraNIbhUta- . kRtyAzrayatathezvarasiddhiriti bhAvaH 1 natu vizeSyatAsambanvena kulAlakRtireva kAraNam , ... nezvarakRtiriti na tadAzrayatayezvarasiddhirityAzaGkAyAmAha-na ceti / asthAstItyanenAnvayaH, tayati-vizeSyatAsambandhenetyarthaH / tatkAle-uttaravaTotpattikAle, vijAtIyakRtitva naiva hetutvAditi-ta.bAyakRtikAle baTotpattivAraNAya kulAlakRtitvanaiva hetutvasyAvazyakatvAdityarthaH / anyathAsiriti-tathA ca kRtyAzrayatayA nezvarasiddhiriti / / bhAvaH, na ca kRtitvena kAryatvena kAryakAraNabhAve kAraNatAvaccheda kavavicchinnAmAvasa kAryatAvaccheda kayavicchinnAbhAvaprayojakatvAt kAryasAmAnyAmA kRtitvAvacchinnasAmAnyAbhAvasya / prayojakatvaM siddhayati, bhavatAM tu kulAlAdikRtyabhAvakUTasya prayojakatvamAyupa. 0yaM syAditi . gauravamiti vAcyaM, kAraNatAvacchedakavavicchinnA'bhAva evaM kAryAmA prayojaka iti na niyamaH, ki svarUpasambandha rUpaprayojakatvaM pratItyanurodhena lavanatiprasaktadhavicchedena phalajyata iti niyamaH, tathA ca kAraNatAnavaccha kRtitvAvacchinnasAmAnyAmAvasyakasya kAryasAmAnyAbhAvaprayojakatvaM kRtitvena kAryatvena kAryakAraNabhAvamantarA'pi sUpapAdameveti bhaavH| kiJcopAdAna pratyakSamiti-ulAlAdeH sAmAnyalakSaNAcalaukikapatyAsatyA yad dhAdhupA. . dAnagocarapratyakSajJAnamalaukikaM tena paTAdikArya naiva jAyata iti tasya kAraNatAvaccha daravarmAnAkAntatvasampAdanAya sAmAnyalakSaNAcalaukikatritapapratyAsatyajanyopAdAnapratyakSatve- - nezvara pratyakSasAdhAraNena gurubhUtena kAraNatvaM tadA paktavyaM syAcadIzvarapratyakSasya kAraNatvaM . siddha bhat, na cA'dyApi tasiddhamiti laukikasannikarSajanyopAdAnapratyakSatvenaiva tat kAraNam , . na cezvarapratyakSantayeti kutastadAzrayezvarasiddhiH, evaM praNidhAnAdhartha cittasya pratiniyaMta dhyeyapipa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavivaraNaDhAthadIpikA / 40 ma0TI0 tvanumityAdisAdhAraNamiti kathaM tadAzrayatayezvarasiddhiH / api cAbhogavIryajanye'nvayavyatirekAbhyAmAbhogasyevAnAbhogavIrthajanye bhuktAhArasalarasapariNAmAdAvanAbhogasyApi tathAtve sAmAnyapakSapAte AbhogAnAbhogAzrayo bhavadabhimata IzvaraH syAditi mahat saGkaTamApatitam / kica, sRSTeH prAg jIvAnA zarIrendriyaviSayAyasambandhe muktakalpatvAtpunaH sRSTau tepAmIzvareNa saMsAritvApAdane muktAvapyanAzvAsaprasaGgAt , karmavIjasambandhAt sRSTaH prAjIvAnA na muktakalpateti cet, na, prAk sRSTikAlamonyAnA karmaNAM bhogena kSaye pralaye tadavasthityasa mavAn, akSaye ca bhogakAlAnuparame pralayAyogAt, na cAniyatavipAkAni karmANi jIvAnA yugapannirodhamanubhavitumutsaha-te, tathA'darzanAt / supuptau tathA iSTamiti cet, tarhi yathAdarzanaM kAlavipakiSu karmasu tatkalpanaM kirAnA, na tu jIvaviSAkyAdiSu, anyathA prAcyasRSTicaramakAlakajJAnadhArA'vyavacchittaye ekAgrIkaraNAdyartha manauvahanADayAdigocarA'pi pravRttirupeyA, na ca manovahanADIkriyopAdAnatAzanADayAdilaukikapratyakSasambhava iti tadvipayakAnumitereva tatkAraNatvaM, tadubhayasAdhAraNakazaktimatvena kAraNatvamatra vAcyam , na cezvarasya pratyakSaM janyamiti nendriyalaukikasannikarpajanyam, na ca nityaM talliGgajanyAnumityAtmakaparokSamupeyate bhavadbhiriti tadubhayasAdhAraNadharmAtmAkAratAvacchedakasya tatpratyakSe'bhAvAdevamapi tatpratyakSasya kAraNatathA'siddhaH kayaM tadAzrayatayezvarasiddhirityarthaH / AbhogadhIrthajanya iti-AmogavIrya nAma abhisandhipUrvakavIryA rAyakarmakSayakSayopazamAnyatarasamutthA''tmapariNAmavizeSarUpaM, vIryA-- rAyakSayakSayopazamAnyatarotpannavIryala0dhesakAzAdupajAyamAnaM yatsalezyasya varyi buddhipUrvakaM dhAvanavalpAnAdikriyAsu niyujyamAnaM tadAbhogavImiti yAvat , tena janya ityarthaH / anAmogavIryajanya iti-anabhisandhirja bhuktAhArasa dhAtumalatyAdipariNAmApAdakaM yahIya tajanya ityrthH| tathAtve kAraNatve / sAmAnyapakSapAte-yadvizeSayoH kAryakAraNabhAvastarasAmAnyayorapIti nyAyAnusaraNe / pramadinamAnA sRSTiriti brahmAdinAnAmanekatvAtsRSTirapyanekA, brahmarAvimAnaH khaNDapralaya iti balarAtrINAmanekatvAt khaNDapralayo'pyanekA, tathA ca sRSTikAlabhogyAnAM karmaNAM khaNDapralayAkAlarUpasRSTikAlAvacchedena kSyo bhavati na vA ?, Adhe sRSTikAla 95 karmakSayANDapralaye karmasambandhAbhApAjIvAnAM muktakalpatA syAt, dvitIye bhogakAlAnuparame khaNDapralayAmAna iti samAdhatte prASTikAlabhogyAnAmiti / prAgiti- khaNDapralayAkAlarUpasRSTikAla ityarthaH / pralaya ini khaNDamalaya, ityarthaH / na ca jIvAnAM khaNDa pralayakAle vidyamAnAnAmapi karmaNAM khaNDapralayakAle yugpnirodhAvanumAvAtAryAdhvati tadvipAvapavipoi nADanubhUyata rUti vAgya, yugapanirodhAdarzanAdityAha na cAniyatavipAkAnItyAdi / na cetyasyotsahanta ityanenAnvayaH / jIvavipAkyAdiviti-jIva eva na punaH zarIrapudgalAdiSu vipAkara ravazakti. darzanalakSaNo vidyate thepI karmaNAMtAni jIvavipAkIni tAnyAdiSu / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNa gUDhArthadIpitR0 0 TI0 narma : A vajrAsyAmRSi tra mujyeranuM, tasmAt visya movyApyatvamAMvAbayabhAve dyutaH sRDi ? <17 jilla rmanirapekSaArasya iitRtve pulanuRsviniyamAnuSapatti, maisApekSakSya tu tathAtve kyAMkavazvezvaratvam, zveizvarasiTTAyA mevavazuddhasaMyotinA dyutpatteimeLa sRSTivardhane sisakSAcAH sItrAza vRttirvAvaziSe nhAtvana hetutve hAlavAtuM sAlvenava detutva yuttam | tathA jatAottarAya tatkSatvana taddezaIttA na taddezaDvena hetutva nyAyaprArtAmetyavayAcIcayA tathAmatathaiva sarvopapatnI vi ricAjI5nAzkarona / tena tAryAmAM kezAAniyama dharajJAneAvita rvalyadhyapAstam | avacchedratAsambandhana tripitamAMvatavyatAyAM putra taddemAAdiniyAmAt| yanti di pAmarA aSi rmAvatavyataiva niyAmiyAMmayatA, vizeSAdhinA'smatattvatAmiscasanIyam / tadevamanAvo saMsAre, risamantAnuM pramataH maita vocaprAsamAH saMdhazAdeva, meLo jJAnAvaraNIyAme, vidhAyui tArtAne nIrvAviSAyAdIna taiScityae jaoNhatvasya somavyAkhyatvaAvAAtiyaMtra yaMtra jALavuM taMtra tatra moy ti jyAre ahayAtvanAAmamate jAhe'vAtsalya mATe moAsya vyApasyAvazyanmAvA dravyarthaH / pracAmAtra kRti-horAtrasyAddorAtrapUrvaghena sada vyAserahorAtramahorAtra ahorAtrAhityanumAnamatra pramANam / sulatulAvitra tiniyamAnuSapattirita kSarasapaAttAgavazeSepa sarveSAM sukrameya aMta, anyathA vRSAtA'ptsyAnIzvarattva sthAta, nizcettA sarvemAM duHlameva yaMtta, tathA joDhutapuNyamAnaH sulina vatAyazAhano dulina kRti paridRzyamAnapratiniyatajIvavuM vyavasthA na sAhityace | nezvarasvAmAMta-nirapekSasaeNvezvarAita mAtra ! nannu sarvasattAdhIzopa nRtyazrauryAtirmasApekSa va tarAve; chavAtA thathA sathezvarogaye sattatpuruSIyatAtkramasApekSa tra - tattarapuruSemyaH zumAzumA N vAtIti nAnIzvaraprasaGga ti zveta, haiM nRSayIzrarogI puruSALAM vAyavazumarmonu preraNAmAMye naiva ta, na otyevati zvet, na, jAyamAtraskevela(vastRtAmbudhAmAvati mAtra / mevavazusaMco veneti paramANuye ziyA tatotramAAtaH pUrvasaMdhyAmanAza, tataH pramANudrayasaMyoga AMdranetyarthaH / nage AAtneneti-naivadyAraLa vidhiSThAtA ttavadeivasya vyavaov triyeta tA isikSAyA AtramAMnuM svAvataH sammetrAvAvena sadmakAvyA dharaLatyuM ne te vRdhikAbALattivizaechAvena savrukSAyAH bAraNAMmatyeva vyavanhendgArzI yodhyaH / adhiotaramabhartu vyasatata prayamamAcAnI tombaseyam ! anAvo saMsAra tisanAtmatyAtmapraha mithyAjJAna tatvamavasaMritrya 6 pravAhatonA vAtta 1phUsaMsAroDabanAvaH, yato mikhyAjJAnasahAya meM naiva pUrva nA driti, pUrvezuddhasvAmanaH vacAradharmayogenjagguddhAyAt, anyacA muAmanogaMdhe tathAtrasAvecanArvAbhivravALa pravarttamAne meM zumAzuma rDAjhaMti, tene ja mavaparamparA, savAtma saMsAre carcA simatAndramata kRti batuverannA bhoje savaMtratata indriyAtasendriyA veLa jJAnamaMtri patra tsu Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAvivAiIAiM . pUraka huM 22 ! dhArmavicitrapariNavizena zarIra parimALAnavataparimANavapnAbaherAmANya pratidraveza nantavarmacaitsAhamRtasyAspanacatutig parizrama vata tyAganenAtmanaH pAyitva tidina naidAyilghamyumita zAmavidhutvavA nirasta rAsamadruzvatakhaMtimahAvAvatarito voDravyAnvetaskerI rAvarjhanAMsSyabANo nA, ta7zIrAvananti moviyogo maLamityAtmavimutvavApi tayAtmano nAmaraNAkSiNArijhamaMyopattisthAti , vizAtmano viruyugamAne pAtra banmani zatadhA chinAnAM hovAnAM zatAvazeSa yupImpapinmena tadanuyopamomAthe vittAM praveza pAmato mAyatanavarya prasAta, momAyatanazatalakhyatvAcchata banmAna tAravavavachinavRtyananavamanayamittAvAnti mAni jayuriTyambakSajJAnubasanA zarmA jJAnAvaramAMthAriti-svapajJamAvasyAstmano hIna mArmisthAnakavezaH svAtirivyasapUrvaka puruSAntarAyonyatve sati hIna sthAnakavezatnAta, marinmA pArapuchapasyAguvisthAnakavezavAhityanumAna tathA namahattatApaparyAyapiriokagarizepadravyagrahaNakSamajJAnanichaviyAgrAhatva viziSTadravyasambanyapUrva tayAtibheLAMDanuvAdyamAnasvariyagrAhatvatthAta, tadmAvayuksamAvabatiyojitvA, tamadyADhipuruSajJAnAniSTayAgrAhavAvatyinuMmAnA viziSTadravyasaMkhyadhapUrvavaliThTho marpite vidhivena vakrisiddha mahAna yAtivaliMvAdhAta' pakSadharmatAMvaTADhA parvatIyaddisiddhivajItainyadrathA vAdhA pakSadharmanAvaTADhA dravirocaiva siddhi, sa va ra jarmasattAM manata rUtti 1 nanu netraM yutmut vorjhApuranAmasyaSS-mamuLaditi , maiva, tathA sati dharmaLa bhAratanimittAvaM na yAta, yo hi thasya muLa sa ra taya pArata nimitta thaI havAtiH pRthigyA, zAtmaya dharmadharmasaMjJa gukhya pauti ta AtminA pAtavyanimitta yAviti prasanna, zAtmanaH pArata nimittaza zarSa, tarAna tapu ti viparyayaH | navUmana pAtatye vimAnamiti vuiM, te, paraMtanno hInAnaparigrahavaravatti, yathA utimanmittapuruSozukhristhAnaparigrahavAvAniti paratatrastathagyamAtmApItyanumAnameva mAna, zarIrasya nasthAnatyaM tu vivAmino suvahetuvAd ?yam, saMsAryAtmanI tatparagrahavayaM sutItaneti naSiddho tu, varmaLa pAtaLyanimitta siddha varSa paujhina, zAtmanaH vAtanyAne nittAva , nihAvivaviyanumAna ramavati pauddhidhanAti / ane kahyutta viya, janma naMti zAmaLAhavuM te tu ja jhu to, vadhAyALu mAhAmavA che ? . nAjhA vadhA, jumAruM vA iLaDuM sattApa ? "rUTyAdrisidvAparayuktimaravi varmaLa pauzi siddha tasya jJAnAvaraNAtA siddhAvasanumAnaM, saMsArijJAnArthI pavAla sAvarapAM tatrAMspravRttimavati , yazani viSayegravRttimattallAvaramAM, yA taimariye jIvanagAname vandramAli, svopArthigravRttimaya jJAnaM, tasmAta sAvaLamiti trinahiAthanAM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : {F tatvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA / tu0 sU0 TI0 zvetasya svanaiva mithyAtvAnivRtikhaMtenAivo ritasya, pukhyavAnannumavata hyunena sabhyabhyaH / pukhyarUpa puchyuM varSa 6 cala yuvadu:viSam AMti vyAjyecam , puNyapApapratima meLa rtyanenAnanApattuH / badha rmAMcAreva mevampa, naivanyApa tanuya canyonyAzraya ti zvet, na, vInAnnuranyAyenAtoSatthAt / AnIntanarmavanye rmAMtacapUrvavatazenevi sarvatra E trizcaya ti cat / sarva mA~nA dhyate, mAt, AnIntanAmavityanumAnAnityavedi / UMdazaM tatpuzyapApAMmatlAda-vAnApanonijharAyelan |vandho nAmaikSetrAsthitAmAM mayogya janmyAnAM rAkrepanaddAvAdyatatkAtmapravezekhvAhApujJAnAmiva pariNAmaH sambandhaH niSThASanA tu - sAmAnyavizaoNmAMzapartyana sAmannAE haMsaLI visiyaM tu nALuM che kRti - vavanAtteyAM vizeSarUpe|| yajJAnuM tattavaze sAvanamityuttahiTrena siddhe teSAmevArthInAM sAmAnyajyeLa carzane tadravyuhoneva tatvo sArAM, thAnAmichApusthApi puMso rAkhavInuM svAvaSayeDapravRttimattvAr dvArapAvaraponA sAvaraLa tathA RtugaMSa, yacAtrAvara, tadeva jAma, dhva bAre siddhastya meLo jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyArityarcasvanaivaitijJAtmanaiva / jaivavArasA'nyayoAvachevArthatayA 7 tu kALA nRtyA vetvaryaH / anena nirmANaLameLa gabhaeNya, na tu trAkaRtyAviti jJApitam| sopi mithyAtvAsiSkRta va maiteMti pratipAvanaya vizeSaNamAha-mithyaviSAMte,ti-viSavenA vatiSAyayogAnAM pramiti / puSpapApamati-puNyazca pApadma puSpApe toyeta suvuAviSThadhaM chuM tatpuSpavAmitvarthaH / tanevADa-puA pApa vinA / atra puNyazca pArzva tImAMta caturjA taLAye jAraNovavAra nRtyeti jJeyam| sarvatraMtitamava va savAreJItyarthaH | su pAyatrAvADamA cembrALAzane zeva rAjastAdezAvavAhAt mayogyaputsAhAnAvatta, naityanArAvavADhAnuM paramparavicAhAt vA, na vA tatra sthitAnaSyanantAnantAnuM oiyAna yapuAtAnAMta sUcanAmAda-kSetrAsthitAnAM meyo cAndAnAmati / tathA jovarDa pazrca sAde-Saso vADhe, sanvaSaStAda maLo noo / nIyo poddae, viSTha sAthe baLA pa I[chagA" kRti / ! vecAvAnAnIti-zabdominnArthavAnI, yathA DhorakhyAvayore chuTumbam, tato'vamartha: vejA,pravezebaMdhanAhA lIvanezAnteSyeva samavanAhAne kheMyoyAni purvIdrALa dIvo caLatIti| mittau dhRviAdavAdIyaMhisyAyananasanvadhavavAtmAna rAgadveSaneMdavAveva varSAAiyamaputrAsa"dhAMta jJAnAya veroLamAdA dveSa sa meAvara deti / hastAviryeAvayuvAvachetanAmanA cumAzumAgaSa 7 tadghArA stASThinAtmakahezeravAmA ApujJAnavaLAMta; vintu svoyasarvavedeva, zRdghAvandvanyAcena banAtantuvRddhA samipradezonAM mithasa%0AsaddhaviAvuM, hAghavajJAtmapravezAna prAdhAnyana pAyAreSi tAMvetarapradezanAthe cauLaayA vyApAramAdrityAyana vizeSAmAd Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / tu0 sU0 TI0 : ''s smruSTatAnantaramAvinI vRddhattva meLaH saraLAyogyatAvA / dhRSTatA tu niAzvanAmeya Dvati pradhA notteti TIzcaMta ! vaDhe nAma rmAsmateneH sada AEiaaN, vadhyA sUvacaH jApavrutAH paraspara vahA anta ! tA vArano praliptArtAHtAH samaminyagyamAnAntarAH spRSTA ti vicatte, tA punaH pratApya yuvA dhanena tADitAH prAptavimAnA SiSNutAnitAtA niSitA rUti vyapadrezamaranuvate / va rmAMdhyAtmapradeze. conanIyam / tathaiva nijatattva pratyAvivandhoLAsthitasyodyArvAjApraviNya pratikSaNlR yo tripAAnumA 6 aThyA ke yAnumavalayanantaramevApetAne heza zitisamaye meM nimnerAjyapadrezamanIjaroti / vanyAya. nRtavrundrAtAM apekSata ti meLyam / yaM punaHtAruM bandhApekSata ti zvetu, te, to vAgvisattu na tatsammavakRti TIASkRtaH / varSAnA nanayocadvArA rtyanebatta, nirNarAyatu dhArA'vatjhevena taripuSTI netutevi sAmAti vAnumatra nRtyaMta A--nArA tathyooniruttpattisthAnam , manuSyAsthAnanArzva tevA mavakrAnti zarIrAdvAnAni tevu vividhamanevidha pratimeana mevAta ! thamanumavata phAda jJAnavarzanopayogavaoNmAvyAt / cA yoSa(3)k tanA tavA mukhyadaM tu vitoDAMmati sAdharAnAropayoAvahAzvetayate tenAyAnumatra nRtyarthaH / ttastranthanAsya sambandha tardhAna tAnIyATi jJAnavInoyo tyAgu saccAravAmAdhyAdeva tAni jJAni rpArebAmAntarALi ti / nna tAnIti mutttamyantare'pe manasadhdhavAr vaniAnti ni veda zumAni zrAdghALi | samyadarzanamAvyadhiArAt| vattuotirdha vIpsA / vyathavA cAnyane pUrvAvasAyAntarALa sAceva parAvasAyatayA vartanta canvayaMpratarInA vIlsA / rAmaca netanAnetanasAdhAraNavAvanIvarSAre madhyAvRtyarthamadhyavasAya sthAnabaLanuM / sa varjI nIvattAni cumadhyavasAyAntarAkhyAndrajJanAmoniUtaMtena cacApravRttarahena sati paraNAma AMta-pariNAmAnu rUtyarthaH / niSThASaneti niAyaMse saijarAyogyaghenAcavaghatA vyavasthAkhate meM navina yayA sAniAvanetyarthaH| vadhA vaca: hRttadA kRti-vacce niSanA cotha nirjhA = vAnASano nirA tyaryaH / tatparipuSTa -ripuNaeN caitanakhetanasAdhAraNatva rIta-vatanaraLAmAaMtanArAmamehena dvividhAyarthaH / anAmoLAnevetiteneti-amirjhAnyanitenetyartha ke caMcapravRttAMneti yayAtravRttApUrvakaLAniyaMttAmevena jaLAni trivi dhAni, tatragnavisaMsiddhadhdhAraNa pravRtta thAtravRttam, cite memaneti rAm, sarvatra gauvarSArAmAMvazeSa chobbate, yathApravRtta haiM tarAstra vaMcAtravRttALam, muttaSi zabdena rmadhAraya, aAitkamalapravRtto'vasAyAryoo thayApravRttaraLamityartha:, bAlapUrva-pUrNam sthitiyAta sadhAtAdyapUrvI,nirvane pUrvam, nivRttanA N nivAsa~, na nivRtti anivArtta, brAsahInahAmAtra nivartana thazeH / tAni triyi yottara vizuddhavizuddhatAvizuddhatama vyavasAyAAthe maLyAnAM raLanimanti, amanyAnAM tu prathamamav yApravRttarAM, netare kevA mAbvendra ahAvatta puniTTiyameva mannAAM | 2 - K ' Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28: vAvivarajUDhArthIpinnA 70 phUTa thI tAM tAmutkRSTa sthitimavannA voTaaolyA sAropamanimantaH kSaparyAvat yAti cAvattA pada vira mana pariNAmo 20rA" tannAnAdikAkAra thAva cihyAna tAvathama yathAzravRtta mati, valapaLanavandhanAdhyavasAyaNirya saMveva mArA, bichAnAM prakRtInAmudrayagrAhInAM saveva kSaNAti nu vyakti prameijUirva sabhyatAdvimukhanijoyi nIvara muvIrthI masthiti pathati rphi tanentara zavamAM jarmAta sarjAhimuLAnuM vinaya kSayatu, tata molamanalita khyAviguNa Ive naMva vAlAyatuM vima mitatumRtasaramuti ve, , sidhayitimavidyAyAH pUrvaseva pUrve , sthitikSaNe ja thAbavRttanaLatriyA sA nAtipurva vikhta vasUikI mati, mahAvidyAlAdhanabAvacchabhAvi yA punamevADhA mokSAthane samyakarzananAMnavarjitavAtri - biyAM sAtavamuvI subApA savibA ramavAta, na ghAyuSTa pUrvamAMbiyAsaNottara ziyAma, raMtare mAvadyAriddhine mavati taveto sAvanajJAnAnvitavArivAmintarela che. vAdaviSi mokSo mati, tahevaM sakhyAdriLiyAvasthAmAM kSativadurgADhapAvatavaduparva nava razvimevArtha vayameva vArasAmagrImaddAvAta samyakatvAdrimukhavAstatsata -- dave vIvo mokSamavA motIti siMddhamA kArca mAge-"TET puvA , pariyaDa tAmi pura : tariyA hoTa mahAvijJag, ziriyA payaM savizva ja ?? tada varmAphiyache, parima :mokkhasAhaNe guruI / iha IsAikiriyA, dulahA pAyaM savigdhA ya / / 1200 // ahaba o. viya suvaDuM, vive te nimuLa na saMpa . sa no hamaNa, sammatta suvADAgAma fi120zA " kRti ! sthimindranisya dvitIyam, kanakazuddhataraSyivasAyamAM tene pratye mevAta ! mimulasamyavavastha svatIyam, tamAre vizuddhatamAM thavasAyanintara sanyavahAmAtA vizeSAvavAmALe-"nA mATe tA peDhAM, kaMThasamajI lapuvaM tu niyadizA mAM puLa, sanmattapurAvo nIve 20grAphatA mithyAdipi nIvo misiritaka- ka mithIrvAinAnyAna yathApravRtta daLenAgnAmata vardhItanAmata varganI prajaduta varga vivAddha kSayanuM pote naLyuM vana viMvidhAM IsthitimavadUArya , yahmAmAnuM vAvayAtIyAphrAthamiAha nAM nAkhuSTAM sthitimiLyAya 3jIdI zasthitizaivavaMzAvaditApamAna jJAnAvarAvanAvALavenIyAra cihapa- - vatAnAM nAmotrayorvizatisAgaropamadAdImAnA satatimA pamarATInAnA moheMnIlavarmaLa sthiti : DaoNca vizeSAvane -"vasiyarovALa, hAlo nAmothALa ! sArI nohAra lesa tasajolA 1387 " tatra pAM khANutkAsthita vartamAna pravAhoddAcchAhitatvana mipi samparzane ramate, Dagna-"varlDa rSi vItI, DosaTha vALa. hamati samRdaMta, micchaof vidiAzo che ? "ruti.? - Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __tatvAryavivaraNamUDhArthadIpikA / tR0 sa0 TI0 api palyopamAsaMkhyeyabhAgaH kSapito bhavati, tasmi-sthAne prAptasyAtiprasadhanarAgadveSapariNAmajanitaH / vajrAmavadurbhadaH kaThinalAgUDhagranthirupatiSThate, tatra kazcidbhavyasattvasta mittvA'pUrvakaraNavalena prAptAnivRttikaraNastatvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamAsAdayati, nanu tAvatparyantakarmaNi kSapita kimAvirbhavatItyAzaGkAyAmAha-tasminsthAne ityaadi| uktazca"aMtimakoDAkoDIe sbkaannmaaucjjaannN| paliyAsaMkhijaime bhAge, khINe bhavaI gaMThI / / 1194 / " iti| kaThina 8.0 4.6 pranthiriti kazavanara gUDhavalkalagranthiriva granthirityarthaH / uktaJca-"gaMThitti sudu-bheo, kakkhaDadhaNara DhagUDhagaMThinya / jIvassa kamajaNio, paNa rAgahosapariNAmo / 1195 / " iti / nanvamuM granthi yAbadbhavya eva samAgacchati ki vA'bhavyo'pIti cet, ucyate, abhavyo'pIti, tathAhi-amuM granthi yAvada bhavyajIvo'pyanantazo yathApravRttakaraNena karma kSapayitvA samAgacchati, taMtrA''gatasya tasya zrutasAmAyikasyAvAptirapi, uktazca-vizapAvazyake"titthakararAipUaM, daNaNeNa vA'vi kajje / suasAmAialAmo, hoi abhayarasa gaThimmi / 1219 / " iti / ayamayaH-adAdivibhUtimatizayavatIM dRSTvA aho ! kIdRzaM tapasaH phalam ? dhadivavidhassatkAro devarAjyAdayo vA prApyanta ityevamutpannabuddharabhavyasyA'pi granthisthAna prAptasa tadvibhUtinimittamiti zeSaH / devatvanarendra tyasobhAgyabalAdilakSaNenA'nyena yA prayojanena sarvathA nirvANazraddhAnarahitasyA'bhavyasyA'pi saMyamatapa Adi kaTAnuSThAna kizcidaGgIkurvato mithyAjJAnarUpasya zrutasAmAyikamAtrasya lAbho bhavet , tasyApyekAdazAGgapAThAnujJAnAt , na punassamyaktvAdelabhiH, abhavyAvahAniprasaGgAt / nanu tatrAmavyAtmA bhavyAtmeva kiyakAlaM tiSThatIti cet, ucyate, saMkhyeyamasaMkhyayaM vA kAlamiti / uktaJca dharmasaGgraha-"granthipradezaM yAvatvabhanyo'pi saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA kAlaM tiSThati, tatra sthitazcAbhanyo dravyazrutaM bhinnAni dazapUrvANi yAvallabhate jinaddhidarzanAt , svargasukhArthitvAdeva dIkSAgrahaNe tatsambhavAditi / granthisthAne caivaM pUrvapradarzitakAlaM yAvasthitvA punaH pazcAt pratinivartate iti / nanvabhavyasiddhikA kimabhinnAni daza pUrvANi caturdaza pUrvANi vA naiva labhate, omiti cet, tatrAsti kimapi kAraNam ? astIni trUmaH, tathAhi-yasya caturdaza pUrvANi yAvadaza ca pUrvANi paripUrNAni santi tasya puMsaH niyamAtsamyaktvam , yasya ca kiJcidUnadazapUrvAdiyAvasAmAyikaparyantazrutaM tasya samyaktvaM bhavet mithyAtvaM vaa| uktazca-" codaza daza ya abhinne, niyamA samaM tu sesae bhavaNA" iti / tathA cAmanyAtmanaH samyagdarzanAbhAvaprayuktabhinnadazapUrvAdhikapaThanayogyatvAbhAva eba kAraNamiti / nanu bhalyAbhavyayojIMvatvena sAmyAnoktavizepo yuktiyukta iti cet, maivam , jotyAjAtyaratnayo ratnatvenevatayojIvatvena sAmye'pi svabhAvasAmyAsiddhenoktavizeSo'yuktaH, tatra muktatvaprayojikA sAmAnyato'bhavyAvRttA jAtivyatyamiti gIyate, tadviparItA jAtirabhavyatvabhAtmanonAdipariNAmabhAvalakSaNamiti / nanu bhavyajIvo granthisthAne bhinne kiM labhata ityAza"kAyAmAha jana kazcidityAdi / sAyadarzanamAsAdayatIti-ca-"mimi tami Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 120 : tasvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA / ta0 sU0 TI0 ___kazcid anthisthAnAdadho nivartate, kazcittatraivAvatiSThate, na parato nAdhaHprasapatIti / atra - copadeSTAramantareNa yat samyaktvaM tanaisargikam / tadAha-anAdItyAdi / nAsyA(A)dirastItyanAdiH, anAdimithyA dRSTiyasya sa tathA, apraaptpuurvsmyktvlaamsyetyrthH| apizavdAt sAdimithyAdRSTerapi, sato bhavataH, pariNAmavizeSAdadhyavasAyavizeSAt , sa ceha yathApravRtta karaNAkhyo gRkhate / tataH paramapUrvakaraNam / aprAptapUrva tAdRzamadhyavasAyAntaraM jIvenetyapUrvakaraNamucyate / taca pranthi vidArayataH / tatazca granthibhedottarakAlabhAvyanivartikaraNamAsAdayati, yatattAvanna nivartate yAvatsamyaktvaM na lavdhamilyato'nivartikaraNam , tad granthAntarasiddhatvAddhApyakAreNa nAkta, kAryasahabhAvikAraNatvena tasyAvazya lAma - ityabhiprAyAhA / nigamayati yadevamupajAtametat (nisarga)samyagdarzana miti / evaM jIvasyopayogasthAmAvyAt tadadhigamAdapi prApyate / tatra ko'dhigama iti nirNayArthamAha-avirAma ityAdi / adhikaM jJAnamadhigamaH / gurumAbhimukhyenAlaya yad jJAnaM so'bhigamaH, AgamaH siddhAntaH, kAraNe kAryopacAraH, nimittaM samyagdarzanotpAdakaM bAhyaM vastu pratimAdi / zravaNaM vicArasahitavAkyazrutijanita sattAINa mokkhaheNaM " iti / kazciddhanyisthAnAdadho nivartata iti-granthi bhettumasamarthaH, rAgAdibhirjitAtmA punarapi granthisthAnAt vyAvRtya saMklezavazAdurakaTasthitIni karmANi banAtIti bhAvaH / uktazca "granthipradeza tu samprAptA, rAgAdipreritA punaH / utkRthvandhayogyAH syuzcaturgatijupo'pi te // 1 // " iti / kazcittatraivAvatiSThata ini-kazcitpunarasaMkhyeyaM saMkhyeyaM vA kAlaM tadayasthapariNAmaH karmaNasthiti vardhayituM hApayitu pA'samarthastatraivAvatiSThata ityarthaH / napathaH ko'pi puruSo'8cyAmitastataH paribhraman kAlAntara mArgAnusAriprajJatayA svayamevohApohaM kRtvA bhAga lamate, kazcittu mArgajJaparIpadezAttamprAmoti evaM ko'pi sarvathA nasatpatho bhavyAtmA saMsArATacyAM paryaTan granthisthAna prApta san graMthi bhitvA svayameva sabhyatvAdisatpathaM labhate, ko'pi mokSamArgaparopadezAt, tatrAdhabhedamadhiH / kRtyAha-anna copadeSTAramantareNetyAdi / dvitIyabhedazvAzritya pratipAdayiSyati, evaM jIvasyopayogasvAbhAyAt tat adhigabhAdapi prApyata ityAdinA / sAdi.. miyAdRSTerapIti-pUrva yatsamyaktvaM prAptaM pazcAdanantAnubandhikapAyodayAttadvamitvA punarapi mithyAmA gatasyA'pItyarthaH, mithyASTitve prApte tasya saMditvabhAvAditi bhaavH| nanu kiyatkAla mithyAmAce sa jIvastiSThatIti cet, ucyate, jayanyena kazcid bhavyo'.muMhUta; kazcicotkarSa- , NApApudgalapavataM yAvat, tadanantaraM punarapi samyaktvAvAptiriti / adhigamasampadazena * yathAvApyate tathA cAha-jIvasyetyAdi / ye dhAtavo gatyasti jJAnArthI iti gamergatyarthavAjJAnArthatvamityabhiprAyeNAha-adhikaM jJAnamadhigama iti-Agamasya varNapadavAkyarAzirUpatve'pi yadadhigamasamyagdarzanarUpatvamuktaM taMtra kAraNamAha-kAraNe kAryopacAra iti|| yathA navalodakasya pAdarogakAraNatvAttatra pAdarogakAryopacAreNa naDDalodakaM pAdaroga ityucyate .. tathA'masya, tatmaparyAlocanadvArA'dhigamasamyagdarzanajanakatvAttatrAdhigamasamyagdarzanakAya/5. pAra nAmarasavadhirityutamiti bhASA / pASaM para pratimAdIti-pratimAdi Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teY=vAvivaraNapUDhArtha vinA 1 . phUga Taue : 22 : jJAnam | zikSAprasthamyAnanita viphaLa, pate pA likviTuM pratipAmAna nilakhyAmevamupAyantoDanaHramezaprayoganA sapikyAha-tahevamatyAdrinA, paropavezaviti-pratimAdrinimittApakSamatA para pazAcchAvityeva nirakheDaDyAApare che mati hi yari macaMhya pratimAthAzyApi tavabAiirati. svAsannihitanimittApevenautAno nAtisevo vyarthata kRti. nicAvyo rU . kArasUtra svayameva mAyannAha, (mA) annAhU tarArthathaddhA sabhyamityu tatra tarati ? | matrone (yazo )-trAhatyAddhi-nanvayuttoDage prazna / tIvIni nIvAlIni vakSyatta rUti mAdhya pavowvAtuM, , tataH varUpajJAneDapatharAyA ajJAnAviti TIkRtaH | parva pati Rtivighe tavati prakharca sthA, hati ve, atremAmAti, vimAnajJAsAyA mUtavimAnAnaviSayodeyasyapi magthatvAlvimuni nimelaiM) 4 (1) itividhuM vecanomAM vRddhisthatyAta ! huM vAhanamittAt vatsarInamunAte tAmittalanamiti nIyata mUhe paveza rUti- vijAtIyu muhareva, devavazvasaMskAra, to yatnAdurasta ! paropavezAyitropakSabanyonA pratibhAvanimittagninusaraLa thasthAttavAha-paropazAcchAvityAdri avyAptimevAha-bhavati hIti / vAsannihitanimittApakSatvanaitaniTo jAtibhedovyajyata iti-svaM sabhyagdarzanaM tadasAnnihitaM tadanadhikaraNaM yAnimittaM tadapekSatvenAdhigamasamya. janani nimarzanAvRtti nAvizeSarasa vyasthata rUArtha / rU . ! tRrtAyasUtraTIza samaNimA caturthatatravataraLikkAmahi3ttarasUtra vayamevenyAvi . taMtra jiM? taravamiti mAdhyam, karyA tavArthivyanidhidazamUtaM tavaM hiM, tanavInhavAgye miti kyA ? phathI praznAyutve hetumAdaravAnAvA mALe dvitIyasUtramA pUrva saMtativiyartha vamiti niyatarAMvyAjJAnArtha jo satItyartha. svamUta-vimAnajJAsA vimA jJAnaM me nAyatAtyArivA, prazno pavArthadhakSatarvasavasAmAnyadharmavyAyaparaviruddha nAnAdharmakAravirodhdhatapattinanavAjJAnavidhIchA, tasya pahAbhUta nihastecchA RthituvecchAyA uttaravidhApuruSe jJAnapatta prakSavAkya, tata uttarathiturniAte chAjJAna, tane hRcchAviSayamUtattimAma jJAnAvottaravA, tata, uttavamAjJiAnamityAM vimAjJiAnaM, tapiyo ja uddezyasAmAnyadharmavAna, vimAzAne sAmAnyadharmavAdhyArAviruddhanAnAvarSALA vidheyata viSayarUM, sAmAnyavatoddethayA vighati tasyApi chaggavAtrakSAviSayAt, uddezya sAmAnyataH praznAviyatve taDuM vizeSabArajJAnaviSayocchAvo bakSasanmavAta, tvamuth-vintavamayevamukti, nanuM sAmAnyadharmavata uddezya vAva taravapamati tanya pisamamithyAritadddhArcasva Ta . ' Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 122 tatvArthavivaraNa guudaarthdiipikaa| ca0 sU0 TI0 padyatAM, tadvizeSaprakArAbhidhAyi padaM tu na praznadha-kAmiti kathaM tathoktito vibhAgajijJAsAvanirityata Aha-kimaiva ceti-ayamevAna pATho yuktaH, na tu kimeva ceti, kimA kizabdena,- . 5vakAro'nyadacyavacchedakA, ki tatvamityetaddha8kakizabdanaH ca kiM katividhaM vetyanayo- . . lAbhaH, ka iti pAThavatra nopayuktaH / tathA ca kiM katividhaM kA tatvamiti praznAkAraH, kathaM . lAbha ityapekSAyAmAha buddhisyatvAditi-praznayitabuddhiviSayatvAdityarthaH / sUtram jIvAjIvAsavabandhasaMvarAnarjarAmAkSAtattvam // 1 // 4 // (bhA0) jIvA ajIcA AnayA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityepaH saptavidho'rtharatattvam / / pate vA sapta padArthAstatvAni / tA~llakSaNato vidhAnatazca purastAhistareNopadekSyAmaH // (yazI0TIkA) jInA ajIvetyAdi-jIcA upayogavantaH, ajiivaastvipriitaaH| Azraya Atmadharmatve sati karmavandhAsAdhAraNakAraNam / bandho'bhinavakamagrahaNam , Abhinavapadena saMkrAmavyavacchedaH / / saMvara AzravaviparItaH / vipAkA tapasA vA karmaparigATo nirjarA, karmaparivAra: karmAtmasaMyogavyaMsaH, '. yadyapi "sa Azra"6-2-iti sUtreNa trividho'pi kAyamacomanoyoga zubhAzubhayoH karmaNorAvaraNAdAma iti paTAdhyAye vakSyate, yogavAtmakAyAdhIzrayatvenomayAzrayatvAdumayadharma iti / tallakSaNAsayo'pyubhayadharmastathApi tasya kAryAdisahakRtAtmavyApArarUpatvena tatra cAtmana evaM prAdhAnyAdAtmadharma tadvayatirekeNa kavandhAbhAvAt zubhAzubhakarmavandhA'sAdhAraNahetuzca sa ityabhi- ' pretya taddhaTitatallakSaNamAha-Aznaca Atmadharmatve satItyAdi, mithyAdarzanAdipariNAma- - ... lakSaNAzravapakSe sUktalakSaNaM susaGgatameva, mithyAdarzanAdezamadharmatyAditi / saMsArAnAditvAnyathAnupapatyakaikA''tmAnasantatyA karmabandho'pyanAdireveti pUrvapUrvavaddhakarmaprerita AtmA pratikSaNamabhinavaM karma badhnAti, yataH karmaNaiva karma vadhyate, nAnyathA, siddhAtmano'pi karmavandhApattarityA- / - zayena bandhalakSaNamAha-bandho'bhinavagrahaNamiti / saGkameti-"bhUlaprakRtyabhinnAH . . saGgrAmayati guNata uttarAH prakRtIH / nanvAtmA'bhUtatvAdadhyavasAyaprayogeNa // 1 // " ityuktyA ' ,' tatsvarUpaM jJeyam , tasyAbhinavakarmagrahaNarUpatvAbhAvAdabhinavapadena tadvayavacchedaH kRta ityarthaH / / saMvara AzrayaviparIta iti-kAyayogAderAzravasya dvayadhikacatvAriMzadbhedasya yo nirodhastaddha-.. tussaMpara ityarthaH / vipAkAditi-abAdhAkAlaparipUrA yatkarmodayAvalikAyAM praviSTaM tadrasAnubhAvAdityarthaH / nevAyaM niyamo yadapAyAkAlaparipUtyaiva karma vipAna kSIyata iti, ki cira- . . tarakAlaparimogyaM nikAcitamapi karma prAgapi tapasA kSIyata eva "tavasA u nikAiyANaM vi" . . iti vacanAditi jJApanAyAha-tapaseti / nanu karmaparizATo nirjaratyeva lakSaNamucyatAm , kiM / ' hetustitallakSaNAbhidhAne tyAzaGkAnivRtyarthamAha-karmaparizAda ityAdi vetyanta parya-samiti / ayambhAvaH-vipAkAtapasA veti vizeSaNopAdAnAd vipAkatapo'nyatarajanyo yaH prAyogikani- . . rAtmaka karmaparizATaH so'na grAhyaH, nAta: siddhAragavatAsikakarmadravyasaMyogadhvaMsalakSaNapari- . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - svArthavivaraNamUDhArthadIpikA / 'ca0 sU0 TI0 : 123 : tathA ca siddhAtmaka dravyasaMyogadhvaMse'tivyAtivAraNAya yetyantam , vipAkatapo'nyatarajanyatvaM tadarthaH / AtmanaH svabhAvasamavasthAnaM mokSaH / tatvAdasya vyutpatipakSe jIvAdInAM yA svasattA saiva tatvam / tasyAzca prativizeSa yo vastumehastamanahityakavacanam , sAmAnyasya vizepAnatiriktatvAttamAhatya ca bahuvacanam , itye5 saptavidho'rthastatvam / ete vA saptapadA tavami(sthAnI )ti vyAcaSTe bhApyakAraH / vastutattatpadaM svAbhimatamokSajanakasamUhAlambanazAnaviSaye rUDham , tAzajJAnaviSayatvameva caika bhAktam / taca bahutvApacchedena paryAptamiti, karituragarathAH senetivajjIvAdayastattvamiti niracayaH sautra prayoga. / evaM ca jIvAdInudizya tattpavidhAnAt , tattvamuddizya punarAvRtyA jIvAdividhAnaM kartavyam / zATe'tivyAptiH, tasya svAbhAvikapudgalakriyayaiva janyatvAditi / nikhilakaviraNApagamena sarvathA''vibhUte'nantajJAnadarzanAvAtmake svasvabhAva Atmano nityAvasthAna mokSa ityAha-AtmanaH svabhAvasamavasthAnaM mokSa iti / tatpazabdo vyutpattisiddho'vyutpattisiddhazceti dvidhA, tatrA'*yutpattipakSe paramArtharUpArthe rUDhasya tatvazasya nAdatiratra kRtA, kintu tasya bhAvastasvAmiti yaugiphatavasadasyeveti vyutpattipakSamAzrityAha-tatvaza0dasya vyutpatipakSa ityaadi| janamate sattA jIvAdibhyaH kathaJcizinA'bhinnA ca, na tu naiyAyika jhinaiva, tathA cAdhapakSe tasyAH prativyakti yo bhedatamAnaGgIkRtya tasyA ekarUpatvAt , "ityepa saptaviyo'rthastatvam" ityekavacanam / dvitIyapakSe ca naiyAyikavattasyA atiriktatvAnabhyupagamena va dharmatayA tattadvayavibhedApekSayA bhedamaGgIkRtyA'nekarUpatvAd "ete vA sapta padArthAstatvAni " iti bahuvacanamityAzayenAhatasyAzca pranivizeSamityAdi / tamAdRtyeti-bhedamaGgIkRtyetyarthaH / vahuvAvacchedeneti-bahutvaJcAtra lakSaNabhedajJAnajanitaparaspara bhedajJAnaviSayatvarUpaM tadavacchedenetyarthaH / karituragarathAH senetivadityAdi-jIvAdiSu jaspratyayArthabahuvAvacchedena patisambandhena sipratyayArthasya tAdRzabhAktakatvasya tatvAt , karituragarathAH senetyAdAvina bahuvacanAvaruddha ekapacanA'varuddhasyodezyavidheyabhAvenAnyo nA'nupapanna iti bhAvaH / athavA karituraMgarayAH senetyatra senApasya rituthasamudA svAvacchinArcana tavArA samudAya senApavottaravAvavanaphrvsyaa'nvyH / karituraMgarathA ityatra bahuvacanArthabahutvAvacchedena karituragaratheSu samudAyatvAvacchinnAtmakasenAvidhAnaM tadvadanA'pyuktajJAnaviSayatvameva tattvaM tadekadeze jJAne tatvapadottarakapacanArthasyaikatvasyA'nyaH, uktalakSaNatatvasya ca bahuvacanArthabahutyAvacchedena saptapadArthe'nvaya iti / adabadahananyAyena yAvada prAptaM tAvadvidheyam, ata eva danA juhotItyatra danaH pratyakSasiddhatvAkaraNatvamA vidheyamiti prAmImAMsakAH / ato jIvAdipadArthAbhijJa jIvAdipadArthAnudizya tatvavidhAna, sAmAnyataH vAbhijJe tamuddizya ca jIvAdipadArthavidhAnamityuddezyavidheyabhAve pratipAthapuruSApekSetyabhiprAyeNAha evaca jIvAdInudizyetyAdi / athavA praznavAkya uddezyasyottaravAkye vidheyatvamiti niyamA, evaJca kiM tamiti prazte Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAvAbhivardhIjillA ra0 phUTa satra 2 vamaLe tamane zarta ! have voTTaviyAvI vidhavaccenA vidhavaca DhAmAvAdhilpavatoDavAmacvAva ja nyUnatvacaiva jevo hammata ti pratiSattanyA atha sauva pAtha phati kuta, pukhyapAporanyatra zravaNA , phota , to havAntarmAna menAnupAvAnAta, cavevamAzravavoDIpa panna rtA nIvAnIvAkhyAM micantA tathA hi-Azravo hImUtavimAna jJAnathALa nIvApArthanAmevo tvApAttaravA vidheya, kSAguradhanavAthavidhImAvavyavasthitariyAda taravamudiyapunarAvRtyAre taMvadizya nIvavividhAnapaNe paramapaddhasya sUtrajhamakAmAkhyA.poNapasya navAsasapaDhAnyatane nitaakSaNa, vavAdripadra tArvagrAhIM, tena ra pra vAhitArthe tasvapatAyA kAma philhIda-tra va vara-pa6 phatyA ! vidheyatAva chevA pati-vidheyatAvacchaAjhAtamavaM tadratyathA vidheyastha mAhiti-vidheyasya nIvAnIvahitAvArthI nyatasya tatvavyApavAmAhitya vijyavyavaheva sisavavyAdhivyavyavacchedra tyajI . nyUnatvavyava6 ti sasalAnyunAM vAvyavacchedra phatyartha che nanuM sAmAnyadharmadhyaparasparuddhanAnA dharmipratipAlana vibhAga, sa ja navAnavetyAvizvane ja sammavati, zravaravAhInAM navAnavatvavidvattAmAvAhiti veta, naiva, samivArAhInAM duSThAnAM hetunasaphranAM parasparAmijAnAmapi vimArA pratipAdritavenabasAthe. ja vimAgyA vAta, vidhisAphUryameva, kaSayasADavupArthasAhiti vavanAt, to praznapa nAsti, savyaminAratvavAdhitatvaviddhAnAmiva vIvAnI vastrAhInAmupAthInAM svAsAdhAraNAlapAkSitAnAM pAjhillAphraSi paramparA vimAnatAvaSe nAmamatAnAM vIvatvavAnavatvavAzavatvastrAhImAM pramparopAnAM paraspara virUddhanAkSAyona peLa vavAvAvAdrInAM vimAno nAnuvAna ! huhetuvimA mAro savAravAdhitatvAnAmaminuM kamiti sAvi paramparA samavAra tvavAdhitatvavAhInAmamAkUttikULa suhetuvimA mavati taddhatvajIteSati mA | anyatrati navAnavA puSpa, pAsavasaMvare niraLA vaMdho kuvo ja taha, nava tattAM hRti nAcavA // 1 // " iti navatattvaprakaraNAdAvityarthaH / na hi kasyApi puso mithyAtvamohanIyAdikarmAdayaM vinA mithyAdarzanAdipariNAmalakSaNabhAvAzrava iti tajanakasthoditamithyAtvamohanayikamA- " vipulabhadravajyAMjhIvapariNAmasvAlpariNAmapariNAminocamevAnI, tamipAmohinIyAtivanapativatavavRddhayAbhavaparItariNAmalAmAvAzravakSya 2 navadhana laveDama tyamityAEUR- mithyAvarAvapariNAma jJAti | satra mAnimittAva draSpamiti dravyAmupA5 miyAnA parikSaNAtmayamA ' aiti nimittavavava vanarAtimithyAtvamohanavapulhA dravyazava ti tajhanicyA , Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha dhivarArthadIpikA / ca0 sU0 TI0 mithyAdarzanAdipariNAmo dravyamAvavivecanena jIvAjIkyoH pariNAma eva / vandhastu karmapudgalajIvasaMyogaH, soDapi nirantarapiAta ramavasvabhAva va | saMvaroDapi varmapuchAtAnajhemavahetuyAMtyAkSaNo jIvAjIvAtmaka eva / nirjarApi nirjayanirjarakomayasvabhAvava / mokSo'pi sanirjarArUpa: sutarA tathA / AtmaniSThaphalajanakatve cAzravAdayaH santvAtmadharmA eva / tathA ca jIvA ajIvAzcetyubhe eva tattve iti cet, satyam / mokSArthinaH khalvatra tatvajJAne pravartayitavyAH, tatra ca heyasya saMsArasthAzravandhalakSaNaM kAraNadvayam , upAdeyasya ca mokSasya ca saMvanirjarAlakSaNam , mokSazca paramaprayojanatayA'vazyavaktavya iti mokSArthitayA'vazyavaktavyAnA saptAnAmapi tatvAnAmupAdAnastha nyAyyatvAt , na ca kAraNajijJAsayA ekameva vaktavyamanyathA bahUnyapi vaktavyAni syurityapi kucodhamAzaGkanIyam / ekakAraNe jJAte kAraNAntarajijJAsAyA autsargikatvAt , na ca parato'pi tadanivRttimadhyamarucemtAvataiva caritArthatyAditi dik // 4 // zanAdipariNAmo bhAvAzrava ityuktam / agre tu bhAvasamavAdhikAra NatvaM dravyatyamiti dravyalakSaNamabhipretya dravyAzrava AtmasamavetAH pudgalA anuditA rAgAdipariNAmena / bhAvAzravastu ta evoditA ityuktamityanayorna virodha iti sudhiyA bhAvyam / bandhastu karmapuGgalajIpasaMyoga iti-vandho nAmAzrayAtakarmaNa Atmapradezaissaha vAkSitatAyogolakanyAyenakalIlIbhAvena prakRtyAdivizeSaprakArAtmaka saMyoga ityarthaH / ubhayasvabhAva eveti-pratiyogyanuyogyubhayAtmavetyarthaH / " yaH kapulAdAna chedaH sa dravyasaMparaH / bhavahetukriyAtyAgaH, sa punavisaMvaraH // 1 // " iti pAramarpayacanamanusRtyAha-karmapulAdAnacchedabhavahetukriyAtyAgalakSaNa iti / vipAkAttapasA vA karmaNAM yaH parizATa tallakSaNanirAmi pArthakyAenajIvapulomayasvabhAvayetyAha-nirjarApIti / tatheti-nirjayanirjara kAmayasvabhAva evetyarthaH / yadvA mokSasya samastakanirmuktazuddhAtmalakSaNatvena so'pyAtmavatyapyatra jJeyam / hayopAdeyayossaMsAramokSayoH kAraNajijJAsayaikakAraNAbhidhAnenaiva jijJAsAparipUrtaH kiM kAraNadvayAbhidhAnenetyAzaGkate-na ca kAraNajijJAsayati-na cetyassAzanIyamityanenAnvayaH / niSadhe hetumAha- kAraNa iti-saMsArasya mokSasya caikasmin kAraNe jJAte ki saMsArasya mokSasya ca kAraNAntaramiti jijJAsAyAsvata utpadyamAnatvena tanivRttaye saMsAra kAraNAntaraM muktikAraNAntaraJca vaktavyamevetyarthaH / madhyamarucastAvatava caritArthavAdita kAraNayajJAnamAtreNa viSayaniSpatyA madhyamapramAturjijJAsAparipUrityarthaH, nanu tathApi mokSasyopAdeyatayeva heyatayA saMsArasthApi pRthagabhidhAna kArya sthAdityastacApattiriti cet, na, anAgatajanmAvabhAvarUpasaMsArahAnaH svAtantryeNA'sAdhyatayA saMsArahetUcchede puruSavyApArAbhyupagamena taddhetorevA'bhidhAnAt , saMsArahAnekSisvarUpa evAnupravezAt, mAkSopasthitau saMsArasya pratipakSatvanAvazyopasthitikatayA pRthagabhidhAnasyAunatiprayojanavAccati sampradAyaparikAra vastutasaMvaranirjasyomakSi dacakrAdinyAyena hetutA, na tu tRNAraNimaNinyAyeneti bodhayituM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: 126 : ttvaarthvivaarthdiipi|| paM0 20 TI0 : - nanvate sata padArthA tattvAnItyuktam, padArthatvaM ca paMdazaktiviSayatvaM, tathA ca jIvAdipadazaktibaha eva kathamiNyata ityata Aha sUtram nAmasthApanAdra0yabhAvatasannyAsaH // 1 // 5 // (yazo0 TIkA0) tRtIyArthe tasiH, evaM ca nAmasthApanAdravyabhAvasteSAM jIvAdInAM nyAsaH svasvapada- .' 'yAbhidhAnam , bandhapadena saMsArasthAzravasya ca tatkAraNatayAbhidhAnamityayaM saMsAranivRtti- / mokSapravRttipraguNaH pravaka ityapi yuktaM pazyAmaH, na caivaM sampradAyAtikramaH, anekana yasamUhAtmakatvAdbhagavatpravacanasyeti sUkSmabhIkSaNIyamiti tAtapAdazrIyazovijayopAdhyAyA anekAnta tatvavyavasthAyAM prAhuriti / tadevaM jIvAjIvAdIni saptaiva tatvAnIti vyavasthitam / yadi cAbhyudayahetutayA puNyasya tatpratipakSatayA pApasyApi ca pRthA nirUpaNamAvazyakam , tadA'bhyu-... dayani zreyasahetupravRtyanukUlajJAnaviSayatayA jIvAjIvAdayo nacaiva padArthA nirUpaNIyA iti paramamunisiddhAntasaraNiH / tadevaM caturthasUtraTIkA paripUrti gteti| pazcamabrajJAvatara miAhate hatyAnA zahvaSayatvamiti-vALyuMpaackmaavsmvndhruupshktihdvaaraa padajanyabodhavizeSyatvamityarthaH / nanu nAmasthApanAdraya. bhAvatastanyAsa iti sUtramayuktamuktam / "jattha ya jaM jANijA, nikkhe niksive NiravasesaM " ityanena yathAparijJAnaM nikSepA ra kalpanAyA apyanumatatvena tamAzritya-" NAma .. maNI davie~, khitte kAle taheva bhAre a / eso khalu nikkheyo, dasagasa u chaviho hoi // 1 // iti / NAmaM TharaNA davie~, mA ya paryasaMgahe kie ceva / pajarva bhAva ya tahA, sattee ekamA hoti // 2 // iti ca / nAma uvaNA daivie, ohe bhara tabhave ya bhoge ya / saMjama jasa kittI" jIviyaM ca bhaNNattI dasahA // 3 // iti ca / naumaM / davie~, kheta ddhA-u uvaratI pasaMhI / saMjarmappAgalai johe", acala gaNaNa saMghaNA bhAve // 4 // " iti / ca tattatsUtra uktatvAnikSepANAM pavidhattaM saptavidhatvaM dazavidhatvaM paJcadazavidhatvAdikazceti / nImAdicatuSTayAdhikAnikSepasa bhavAditi cet, ucyate, yadyapi sambhavanti karigazcitpadArthaavikA api nikSepArAthApi na te sarvavastuSu niyatAH, niyatA nAmasthApanAdra0yabhAvanikSepA eva, teSAmeva vastutyavyApakatvAt , na hi kimapi tastvarita yannAmAdicatuzyavyabhipAri syAt / uktaJca mAye-" nAmAdibhedasatya-buddhipariNAmamAo NiyayaM / jaM vatthu asthi lAe, caupAya tayaM savvaM // 1 // " iti / niyatanikSepAbhiprAyeNeta tAtapAdomAsvAtibhagavatA siddhAtopaniSadinA prANAyIti nAyuktamuktamiti / etattavamagre spaSTIbhaviSyati / / 56 nikSepacatuSTaya eva tatvavidbhidadhikanikSepAntavaH kartavyaH / uktaJca-"catu kAmyadhika spaha, nyAso tho'nyasya dayate / etada rgitaH so'pi, jJAtavyo dhAdhanAnvitaH // 1 // " iti / rapadazanigraha iti-nanu sarve zabdAsarvArthavAcakA ityabhyupagamAjinAnugairarAvara .. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ttvaarthvivrnnpuuddhaarthdiipikaa| paM0 sU0 TI0 : 127 : vAcakasvabhAvatvena zabdAnAM vicitrArthavodhAnukUlazaktimatvAt, arthAnAzvA'nekazada vAcyatvasvabhAvenA'nekapratItinivandhanAnekazaktimatyAjIvapadazaktijIva ivA'jIvAdAvapi, ajIvapadazaktirajIva iva jIvAdAvapi, evamanyapadAdAvapi jJeyam , tathA ca sapA padAnAM sarvArthavAcakanvena sarvArthAnAJca sarvazabdavAcyatnena jIvAdipadArtheSu jIvAdipadAnAM niyatAH zaktayo neti jIvapadAjIva evaM zaktimahAjjIvasyaiva bodha ityasyAjIvapadAdajIva eva zaktibahAdajIvasyaiva bodha ityasya cAbhAvAtkathaM niyatazaktyupapAdanena svasvapadazaktiho janAnAM saGgacchate iti cet, satyam , tathApi zabdArthavAcyavAcakabhAvasambandharUpazaktigraho hi na tadAvaraNIyakarmakSayopazama vinA, uktakSayopazamo'pi na saGketagraha vineti saGketassA'bhivyaJjakatvena yasya puruSasya yarimannarthe sakatagrahastadapekSya yadarthazaktimahAyasya yasyA'rthasya yena yena padena bodhassa eva tattatpadavAcya iti niyamAta tatpadastha saGketasahakRtazaktatattadartha eva sattyena tayA tatraiva tadgrahabhAvAtsvasvapadazaktigraho bhavatyeva, niyatasaketasahakRtasya sadasya sarvArthAn pratyaviziSTatvAsiddhIvAdizadAdIvAdiyodhaprasaGgAbhAvAt / na caivaM zaktivyaJjakatyenA'bhimato ya+saGketahasyaiva zAdayovahetutvamastu kimantargaDuzaktyeti vAcyam , pavamyAse saketamananuratyA'pi vaacytAjJAnena zodhoyena minArAnA navaM sataya kvorthazarUgrahAnunnakSayapAmanimitttv kSINAzepajJAnAvarakarmaNAM yoginAM vAcakaprayogArtha saGketapratisandhAnAnvayavyatikAnuvidhAnaM na syAditi cet, maivam , iSTatvAt , teSAM saGketApekSAM vinA'pi svayameva vAcyavAcakabhAvaM jJAtvA tattacchandaprayogAditi / na caivaM tatra vyatirekavyabhicAraH, kSAyopazamikamAyasthala evoktahetuhetumAvAsyupagamAt / na caitra va gate gaGgApadasthApi gaGgAtArarUpazathArthatvena zaktyeva nirvAha zakyasambandhalakSaNalakSaNocchedaprasaGga iti vAcyam , gaGgApadasya gaGgApravAharU5zakyAthai saGketavadgaGgAtIrarUpArthAntare'pi zaktimahaniyAmakatayA saGketAntarA''vazyakatayA tatraiva tayapadezAd , vastuto lakSaNA nAstyeva, yuktazcaitat , zAdayo zaktilakSaNAnyataratvena prayojakasvApekSayA zaktitvenaiva tatcaucityAdityuktaM zAstravAsimuccayaTIkAyAM pUjyapAdazrIyazovijayopAdhyAyairiti / vAcyavAcakabhAvasambandharUpazaktirapi na mImAMsakAnAmiva jainAnAM dharmito bhinnavA, kintu dharmadharmiNoH kathaJcida'bhedAtkathaJcidabhinnA'pi, etena tattatpadajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAratAnirUpitezvarecchAnirUpitavizeSyatAvasvaM tAdRzaprakAra tAnirUpitavizeSyatAsambandhena tadicchAvatvaM vA tattatpada vAcyatvamiti naiyAthikamatamapyapAtam , lakSyArthAdAvatiprasaktatvAt , IzvaramanaGgIkurvatAmapi vAcyatvavyavahArAllAvavAcca tatpadayodhyatvarUpasyArthadharmasyaiva tttvaaditi| nanvanugatadharmAvacchinnA zaktirekA bhinna bhinnavicchinA ca zaktibhinnA, tathA cAtra nikSe. 5catuSTayAnugatadharmAbhApAnakA zaktizcaturyu, kintu nAmendratvasya sthApanendra tyasya dravyendra tvasya bhAvendra tyasya ca pravRttinimittasya bhedAziva, tathA ca zakyatAvacchedakabhedanakasya zandasyAne kazaktipradarzaka vacanaM nikSepa iti nikSepasAmAnyalakSaNaM paryavasitam, tapa Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA | paM0 sU0 TI0 3 , , - nAmasthApanAdravyabhAvendrA indrapadavAcyA iti nikSepasAmAnyavacane varttata iti lakSaNasAmAnyasambhave'pi nAmAdipratyekanikSepavacane na ca vartata iti noktalakSaNasya sambhavaH, nAmendra indrapadavAcya iti nAmanikSepavacanasya sthApanendra indrapadavAcya iti sthApanAnikSepavacanasya ca dravyendra indrapadavAcya iti dravyanikSepavacanasya ca bhAvendra indrapadavAcya iti bhAvanikSepavacanasya ca pratyekaM nAmendratvasthApanendra tvAdipratiniyatadharmAvacchinnanirUpita pratiniyatazaktibodhakatvanaikapadasyA'nekazaktibodhakatvAbhAvAditi cet, maivam zakyatAvacche dakabhedenaikasya zabdasyAnekazaktipradarzakavacanavipayatAvyApaka viSayatAkavacanatvasya nikSepalakSaNatve doSAbhAvAt atra cocaravacane kiJcidurbhAvacchinnanirUpitazaktipratipAdakatvaM vizeSaNaM deyam tena nAmaghaTa ityasya ghaTapadasyetyasya vAcya ityAdezva vizakalitasya na nikSepatvaprasaGga iti / athavA nAmanikSepAdayaH svarUpeNA'pi niruktalakSaNayogino bhavantyeva tathAhi -nAmendra indrapadavAcya iti nAmanikSepe nAmendra tvasya pravRttinimittatvaM pratIyate tacca naikam, yata indra iti ikArottaranakArottaradakArottararakArottarAtvarUpAnupUrvIviziSTaM nAmasvarUpaM nAmendro, gopAladAra-: kospi cendranAmnA saGketitastathA, tayotha naikAsAdhAraNadharmayoga iti zakyatAvacchedakabheda Avazyaka iti | sthApanAyAssadbhUtAsadbhUtabhedena dvividhatvAt satendra sthApanAgato sadbhUtendra sthApanAgatazca dharmo bhinna eveti talakSaNazakyatAvacchedakabhedAdbhavatyeva sAmAnyalakSaNa -- saGgatiH, yo jIvo manuSyassannindro'bhUd bhaviSyati ceti bhUtabhaviSyadindraparyAyakAraNatvAd yathA dravyendraratathendrapadArthajJastatrA'nupayukto'pi dravyendra:, tathaiva yo'pi indrasya guNAn parasmai parikathayati, paramanupayuktaH so'pi dravyendraH / " aNuvaogo da0 " iti vacanAt etadamiprAyeNaiva vRhatkalpamASye'pyuktam - "davve puNa talladdhI, jassAtItA bhavissate vA vi / jovA vi aNuvattA, iMdassa guNe pariha ||14|| " iti, tathendrasyottarottarabhAvendra paryAyakAraNatvAtpUrvapUrvI dravyendrastadanugAmIndravyaktirapi dravyendraH, dravati tAMstAn paryAyAn gacchatIti dravyamiti vyutpacyA paryAyaparamparAnugatA vyaktirdravyam, tadevorccatAsAmAnyamityu tAsAmAnyarUpatvenAnugAminyA dravyavyakterdravyendratvAt / tatra sarvatra naikaM dravyendratvamityatrApi pravRttinimittabhedAduktasAmAnyalakSaNasaGgatiH bhAvendro'bhyAgamato noAgamata iti dvividhaH, tatrA'gamata indrapadArthajJastatropayukto bhAvendraH upayogo bhAvanikSepa iti vacanAt / "jahiMdanANoogao tammayattagaM hoi " || 325 // iti mahAbhASyavacanAcca / tatra tanmayatvamityasya paramaizvaryAdha bhAvendriyatvaM bhavati bhAvendra evAyaM vyapadizyata ityarthaH / noAgamatatha " idi paramaizvarye " iti vacanAt paramaizvaryAdiguNagaNAlaGkRtaH purandaro bhAvendraH paramaizvaryavAn sAkSAdindranAmagotrANi karmANi vedayan indrapadavAcyo bhAvendra iti bhAvaH / na ca tadubhayasAdhAraNaM, bhAvendratvamekaM pravRtinimittaM sambhavatIti zravRcinimitta bhedAdA'pyuktasAmAnyalakSaNasaGgatiriti / naM ca ghaTapaTAdivastumAtrasa nikSepa catuSTyarUpatve tadvAcakapaTapaTAdizabdasya nAmaghaTastha 46 : 128 : Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAvitrIvRta thatIpilA / OM kU TI : 6 : zanimahaH jAya tyarthaH | ' vyayAtkrAMtanAtayaDu pavArthA ' kRti tAvanaiyA miSi pratibannameva / taMtra (bAMsa'grejyam, 'Ati" sthApanA, 'nAti'rmAvati nikSepatrayamAAtam / nAma 4 vaicAraNaiH padmArca habbate / yadA 'sarve mAvAH svenArthena marvAnta sa temAM mAva' ti vAtio, 'mavanti'vAva panAyA dunAmapasthApanASAvinikSepaSatuSTayAcejmenendrAryApi tattva nAnArthavApattiritryAryazabdonjhendraoiriti vAvam, nAmathAyanAdravyanakSeLAmakaghutAnivAraNamAtrachattA dhavadAre zaukhatayA mAnikSepaava ca muvana mAdhalamAvayuvAne yajJAmAnyasvAnrutiya pravRttinimittathaivana tavacchinnArthatA ghaTAviMzajvA'vyeSThAyattvana vyavahAraviti gAsahasyAM pUnyAvazrIyazoSanayoSAdhyAya. "tathA 7 movazayatAna che. va nikSepaRtuprayAnu AtattvameOM tathAppAni 6 mAyoyAvani nAneti nirdha matyutam" tathA ja goddAthaaoNvachetAsya gautrasya nAmAvatu nakSepavana taphAcchAvi gopava ne AImeva, dyuM dhapAvesarvaSaveLAyes jJeyam, dveSa zakyatAva chematenedhameLavayAe nikSepavatuSTaye tayeoSata sthaLanavA varSanuM nizceSa ti nileSasAmAnyahakSaNaM siddham / tAluzaM vananaca moDhuM nAma yApanA dravyamAnamatena vatuchuM nopu moskena rAtmityAAram vAgendrapanuM nAmendrasthApanendrAeMndramAlendrabindratyena zAmiyAAram,va yaSapaSavA viSi jJeyam / zoSavnAnikSepasya poSavasthApanAnikSepakSa poSavadranileSaNya poSavamAnikSe55 X pRthakSo rrAnce tu nAma patazayatAvanhela nAmotyuM motsavyAkhyuM sarveSu nAmA~ramavu mokrem, tADyuMbha sthApanAMgovazakyatAvache sthApanAnovaM govAkhyuM sarvepu sthApunAmajI poem, dravyAtmadveSa cothu dravyomaLa gottvavyAkhyam mAvAmajI copu mAyotrameLa gotvavyAkhyamiti mico mAni gotrajyAvyAni nAmoAhItyasyuSamatAnIto nAmamotyuMnaizavatAvajjIvana nAmAbhaLeSu zodhyusibato vananaM zoSavananikSeSa, sthApanAmotlenaizayatAvanTena sthApanAtmaoyu brekivo vacanaM movasthApanAnakSeSa, drotyuMnaiAnyatAvanTejaina drazyAtmajIvolventikA vananuM poSavadravyanileSaH, mavaDovena mAvo patAsA raLadharmakSaLiinayatazakyatAva%0na mAtrAtmakSeSu molvezvarAna trio vavana poSavmArnAnakSepa AMta hatAM naimiti vi| nAma Sa taiyArau padArtha phaScata rUti-dhamucAyata tyA'AvaceoSArAgAmavena dhaTandra pavArthamiSyate, pAceSatAbve dhanya kSaLAM vinAgI zaava nirvAde taMtra hakSaNAmAM mAnAmA'vAI, "na sogarA pratyayo cho, yA zavvAnumAdate| anuviddhamiva jJAna, sarve zabjena mAMsate" kRti ArarjAyA sarvatra candra pavArthatA siddhati, ata va 1 / prArthadrA sahucAri4paRRtiviAcetoSa nAmArgaya yaSTha prAtitiAye phAMta-svItjhatuM zAbdiriti safepaH / dhava kRti nAmAvi Sata va, barmiMdhAnaRtyayAghuttvanAmadheyA miyAnAt, jyavASajyora Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthIpUtarthIpika ! - Tao go tyena pravartanta phati mAvA khyAvena svArtha mavati pravartateDataH sa teSAM mAnya pravRtti, nimittamiti ta aa yuddha vaita hariharanaphavArivariSThAvizastattapavA dvArA dviti zundrabAragodha sarvAnumavasiddhatA nyathA vanadhinayarina prati brahyA tyAre, na ja prameyatvahinA havAviziSTa zaribahAddhamahipAtrameyAMze dovirade sudamiTinopastitha zAMndhopAriti vacam | dhaTADhipaDaveva varupanA e sarvAIvAva' phati na pravezapatta, prasiddhArthasiddhapavimAnuSapa%, ataH sarvanayaMsahyALi manAva...vanane dhanyatoDapa nikSepavAdhyamamata varSatastu cahmApavA yAvatoDa: saMpradAyAvirodhanopatijo tavatyu nikSepakhavRttiva, krovevAyoutnamAlAvInatrA navuM DhakSaNovo tho tyameke tiniyataHAjyanuvapatiAra svarUpe bAyaeNneti-zabdasyahAtmAnArthe sparthAta zabdasvarUpAtmAIrobArAvadhati-rAkhyatvasakvandhanaitizeSaH savanubhavasiddhavAviti-aSTArthahArihAmaheDutattaSkandhavAvyarnava vadha sarvasisavAd, haritrAdinAM zodhapAvatumazakyatva, harihara lInAM haritnAviko vAvotha- - mAna vizevaLabrahAmAyA ritvavidiAvo zarUahAsamana parvananyadArivAviziSTapAMthala , sthiramAMvADhiti mAvo parva panayA-methIpAta izaniyA : satra meyava banimittApakSana dharAvapazya na nAnArthavALatti thA tapasya zuddhisthapati vacchinne rAjasya pravRttinimittAkSasya vRddhisthatvaspe jyAna nAnArthamiti ca oDapa DyUyAttAvyA siddhAprasidgapavimAnanuY- , tecetA nadhanyatipiniTopatuSTayamamimatAmiti-nadhanyatopa nAmathApanAvyamAvaphAvatudayaparyAyAbUmeva vastumAtra nahi dhimapi nAmADhivAdayaparyAyAti meLa vattete ! havAgna vipAvarayajamALe-niyaya laghumathi koi punnAyaM ta sarve karI' hati | niyamiti-niyata nizcita matyartha vatupamiti dvArA paryAdhI nAmAvA dravya ' mAvalaNa yatra tanvAkhyAmatyartha. "narce ya vaM kALajJAnidhi nivarUlya- ' moninurabhA-4SatAparamAtpavAvityAvi . nannapadrava varSa nikSepe, zapadrava zaryAvitpavaya nikSepu, pava vipazya vAsu nikSepu, sthAnapadrava vavatparya putrarAsu nikSetu zadhiritra niyAmamityAMrAjjAyAmA-zasivivilAsayoriti-patra tAvanAmApanA dravyakSetramaSamAvAhRkSanA nikSepa na jJAyaje tatrA nAmAdrituna vadhu nikSepaLIyameva, sarvavyApajatvAkya na ghA bipi vadhu yAtrAmAviturtha vyamavaratIti thatra satra nikSetudaya tatra-tatra sattAdrazasiddIna catra yatra nikSepavAyAdhavanikSepAtra tatra tattasparzAvevizAla ti takSaLayo(yoriyartha ratnamAlavyAsavanatvati-nikSepavAyaphaLatasaMkSepatanikSepaNavidhA hetuvAvarya jevA vistinapAnA2 tA niti Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavivaraNa sArthadIpikA / paM0 sU0 TI0 zaktiniyantraNaM tadaMzasya mukhyatvena mukhyArthavAcAdisthale tasyA api-sAvakAzavAt , kevala vihitanikSe-- pAntarasthale sA nirUtA, anyatra tu prayojanavatI, taLUnyA ca niSiddhA iti vivekaH / nanu yadi nikSepacatuSTayaM zaktisaGkocanocyate - tarhi -tato'pi nUnaM kriyatAmiti cet, satyam , tadidaM nayANiyA bhaviSyati / na tu pramANApaNayA, ubhayanayAvalambanena tasyAH pravRttaH, tadidamabhipretyAha' bhApyakAra: (bhA0) eminAmAdibhizcaturbhiranuyogadvArasteSAM jIvAdInAM tatvAnAM nyAso bhavati / vitaraNa lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArtha nyAlo nikSepa ityarthaH / tadyathA-nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva iti / nAma saMjJA karma ityanarthAntaram / cetanAvato'cetanasya pA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH // yaH kAThepustacitrakarmAkSanikSepAdipu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikativadindro rudra: skando viSNuriti / dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipariNAmikamAvayukto jIva ucyate / athavA zUnyo'yaM mahaH / yasya jIvasya sato bhavya jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syAdanieM caitat // bhAvato jIvA aupazamikakSAyikakSAyopazamiko. dayikapariNAmikabhAvayukA upayogalakSaNAH saMsAriNo mukAzca dvividhA vakSyante // evamajIvAdiSu savanugantavyam // paryAyAntareNApi nAmadravya sthApanAdravyaM dravyadravyaM bhAvato dravyamiti / yasya jIvasya pA ajIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tanAmadravyam / yatkASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dra0yamiti tatsthApanAdravyaM, devatApratikRtidindro rudraH skando viSNuriti / dravyadravya nAma guNaparyAyaviyuktaM prakSAsthApitaM dharmAdInAmanyatamat / kecidanyAhuryadravyato dravyaM bhavati tacca pudgaladravyameveti pratyetavyam / ava. skandhAzca saDyAtamedebhya utpadyanta iti vakSyAmaH / bhAvato nyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante / Agamatazca prAbhRtajJo pra0yamiti bhavyamAha * / dravyaM ca bhavye / bhavyamiti prApyamAha / bhU prAptAvAtmanepadI / tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi // evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAM ca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArtha nyAsaH kArya iti // - (yazo TIkA) ebhirityAdi / ebhiH suutroktH,naamaadibhirityaadishbdeneyttaanvdhaarnnaadaah-cturbhiH| upalakSaNametat sanmavatAmanyeSAm , anuyoga sakalagaNipiTakArthaH, tasya dvArANyadhigamopAyAH, tatvaM ca janakazaktimahAvazeSyatvena, tairiti, dhAnyena dhanamitivadabhede tRtIyA / tadabhinnAnAM teSAM jIvAdInAM tayAnAM nyAsa nIvAdvipaddhazakti ho bhavati | nAnAvidhArazAtvoSArthamayamupAya, tavAda-varnnetyaadi / nAmAdicatubhyaM lakSye'vatArayannAha-tadyathA, nAmajIva ityAdi / nAma saMjJA krmtynrthaataniti, nAma saMjJA varga cetatva paryAyatyA tanAvatoDyetanAvato va cat vIva ti nAma kriyate sa nAmeva jIyo nAmajIva, cetanApati tat svavAcyArthayuktam , anyatra tu tadayuktamityarthaH / dravyasyeti guNakriyayorapyupalakSaNam / tayorapi nAmAdicatuSTayapravRttaH / dravyameva guNakriyAkAraNa pariNamate, na. nAnAve tato'nya te sta ityabhiprAyeNa vA dra0yasyetyavadhAryoktam yatra jIvapadAjIvanAmaprakAreNaiva zA0dabodhaH, tatra tadupAdhikaiva zaktistAdRzasaketAbhivyayA svIkatavyA nAmajIvatvena Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarUra vAvivazatAvahASiiA u0 phU0 phI dhAmircennAhitAye tatra nihahahRkSanA thayA nikuLahakArya suzAsa, ta aaN tAtIti vyutpajyA rAnapAthe viditana tava mutvAcchaSi tajajevArthe, kalI tvanAhitAryamUri nipuNArtha phAti mAvA, vAto kSaNA nAyeva, patava prAva vivRta! tavavuM nayAyAM vikhyatItinnevyAdvanaya have nAmAvaniSatrayamunarIboti, ne punaH paryAyAstivAnayA, mAvanipAtra tu paryAvAstivanaya vastupAcchati bhAvamAtraprAhivattaya, ne punadravyAtijanaya, tasya dravyamAtraprAhityena mAvAnava - - viva Dagna saMpatita-"nAma vaLA visi pakSa drakriyA niAve che mAvo pannavakriyA, paravaLa ha paramatyo . " ti ! mALArdhati dravyaparyAvadrayA-- vArthanumavadvijJAna pramANe tadvivatyA ! tayAM ti prabhAgALAthI tya | triAyammA nava tattana nikSepaNAM savArane tainabavavane paramArtha pati , Dagyate, vyArthiparyAyArthina davenava vimA iva paramahatyAkAmarU, tadumanavAgyatiri viSayavAr sarvanayavAlAnAM, na hi paramAtmA paramavayanadrayavyatiri va yogasti, nainabavavanasya nayasamUhAtmahatvena naviSayatA vyApavilAyatAbamA--- nivanirmitattadrastuvyavasthApattehamayanavavAvAhikamAvAyA vadhumAtrA nikSepavatudAbhavana sAija vavAra thava nilevA nitathI na tu jUnA, nitichayastha sArvatrina pavAryatvavyApavAva, tavadhiniSedhANAM tadviparItavAvarti levAnuyo thava nibavavanamU0mUtA, tamiyAha sambatitapUrvopathiyAM "paNa paramatyo ta nilesamena nyUnatAparihArayAda-3pa0kSAmetaviti sAmaNivirAdhakRti jaLo cho mujaLovAsyAstati , mAvAvA, taya piTavi pi meLApa dAzAE savajIMja tabipiTAM ja sazakapiTa tathA tatyA tava pAyatvam vA nAjhivikhyatvenetinavanadhiyAmavargano carAvAra praho nIlaparzAstamIvanAmAnitumityaviraddhizeSane vilitArthanAha - miznonAM temati | nAmAvalazA vadhArthImiti nAmAvivAdathavAnuM nIvA tyAra nAmAdvibajAranAvavizeSa vaphAvavouInityartha. tanAvatogatanAvato vA ya nava rati nAma niyata kRti smina satane tane vA dravya parejIyA vIva ti yA saMjJA cite rUlyA va rarAmabAvavA, sana payagamaya vA vi" phati navinAmadhAre neti svavAkhyatvasaMtati zeSA taduSita Iriti-nIvanAmaviSe zarjiritya tAdAttatamavyati-navavasatAmeivatyA ! nanuM nIvaDApnA paddhi vinAmavizihortha 3mte taddA ta nAmAva5tvamAvAnAmanavatvana nAmanI jJAti vaNazo na yAditi va, maiva, nAmanAmata rame vivAreLa tathA capaza Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saravarjivivALaganIpi 0 1 TI. rU. para tardhyaparvaza kartavyo nAmanAmavato mevopavArAn ! nAnA nIva hRti pakSa pava nAmadAra vo- " prazno tu vastupAdhizo nAmaviroSa phrati paDhone tu nIvarya nIvanALeva zani svIkAryA, paNa nAnIva hatyatra ja lazo yo yadacchayA tanAvayetane vA niyukta kRti vyAya, tRtIyAsamAla nAmanIvanirNapaviSayatAva che tu navAnyatvavichinavanAma, tabAraiva tataH zAzvavIdhAt ! bata pomanyatra "yAhunomiyAna, tamanyArthI tarthanirapekSanuM paryAyAma, ja nAma rAdacchi drityAha-nAmanAmavato mepavarAhitinA nIvo nAmanI phati tRtIyAtapuruSAzrayaLapaNa ava navapaddasya nIvanAviziSTagye zarUtyena zIvanA zatAvaSNavavAdizikAryastha nAmanavatvena nAmavAn nIvanA bajAra navanAmavizirAvizeSyo vo, kajIte tu pUrva vIjIte nAmaiva vIvo nAmanI phati varmadhAraya samAsapaNe sunAmanikSepato yasya - tanasvAgyetanasya vA nIti nAma chata taddAbavAva vinAmavize vyavava vadho na tu pUrve godha ti paDhovane tu nIvAya navinAye zarUtvavAti nA rAjyatvamevADyuM, ne tu pUrvavacchatAva chevatvamati nIva hRti yajAma tamanava hatyArAnAha nAkhe nIvati pala yAdi batra veti nAmanI ti mAge tyA tRtIyAtamAsa"nAmanIvanikSetyAddhi-nAma vAsonIvacanamanIvarati varmadhAraye navapadrasya vAvajatvasaMsaLa nIvAtmArthaviziSTa nAma vALyam, nAgna nAmamAtrA nIvo nAmanI phati tRtIyAtapuruSe tu navA navA vaMkinIvanAmavAn vAgya, zatra nIvapadravyutpattisaddhArtha nIve nA navA nAmanava zati nAmanavanipavitvapurI vIvAnyatvaviroSaNamuvAraniti mAvA nanu sivizvetanavavA nI iti nAmavara sa nAmamALa navo na vAvAveti, tatra nIvati gALInyAyatIti vi ti vyutpattisiddhadravyamAvabAgadhArapAThakSapAnIvatvAmAvenA pitAnI hatyAnAnA lIvo nAmanI kRti nikSevasya navA vizidanavanAmavAnuM vivAlitotanapAthe nava vAgye hatyarthatimati, para tanAvati mizrid nIve navi hRti nAmA navA viziSTanIvanAmavAnuM nIvAvALya ti saTata ti vi, naive sadata kRti satyatat, tatra nAma vAsa nava ti nAmanI kRti vidyArthiva lIva ti nAmAni nAmanIvanikSepa sAkSasthAviti | svasiddhAvirodhaparidhArAvAtra sAtimupati "vastunoDamiyAna, sitamanyAdhe tavani pAm yAnamiyaM va nAma tathA zA" kRtio "vajJAyA midhAM, DiyamanaLe tayathAnika nAyiM ja nAma, nAvaddavyaM pAchaLa na ra " datyu vizeSAvarayaDa, tathaiyAyam stano nIvAvernAma yathA je mapAvavA nivayendra ti nAma, tathabhUtanityA-riyatamancArya kRti phandra hati nA vAkhyatvalambandhana paramAto devendragrasthAnAti, anyaskribindAvArtha paaizvaryAti yathArthana prasiddha satyAna kopAladvAravAva gAyunijasatanA vidyAvitanitya ta vAda Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E FO tattvApavivRvRddha paTIvidyA / 10 = h , tavardhana kSamiti, phandranAno tha: pradhAnAcatAMtrapekSama, kRti paranaizvartha kRti pAvarcasva varanaizvaryatha govALavuM raheDamAtrA, punaH mUrta tiyAha-paryAyAnidhyeyamitipryaayaisstrvaac zabdAntaraizzaka purandarAdimiravAcyam, evambhUtaM nAma, iha nAmanAmavatAra meTopacArAt po jAnavastreva nAmote| jALAmA7-pAdRSTimiti-anyAyavAna sattvapanAnirmita tathAvidhanyutpattizUnya vidyu vidhyAvinAma nAmapaddhayiAdhamircaH / ayanmAvAyArthI pravati thaTTajIyA vivuMsA AnayajJasyAno histhogya vidghoDabisleva nAma vite tatvavi jJAnapavaeNvizvagrAhyamiti | nanvanyAsmAe~ yadgAropitA pradhAnanirapekSa svaparyAyavAjyuM yatra cArjIi, taDumayAnu Ata kSamiti vat, puSyate, vahAvArthamitre sati paryAyAmidheyane sati tratyutpattinimittAnA itteryuM za vAvyatAvadha vakrananuM yantrAndhAgnihatazatiya thAtRIi' varghAttavyarthe vAM--tAvodha vananuM sattvatattva jJAnizeSamityanuAtuM nAmanizceSaLam, covAja vAtryamendra rAte, atrendrapAnendrapadvavAAiMtakakSaLasaddhAMta, dyuM AyayAvA sthitavisthAGezantavAnyatAvAdha, caMndvandvanuM tatrAbruvALAM vattuta rIta / pavastrapazandrA vera dhAvadrattvamavi ca nAma grAhyam, tatra vara nAmApAmAvi, yathAzciAtkAvi tevadvAhinAma, vaiSavAhizabdAjyAnAM dravyALAM vidyamAnAnA mavyaparASaranaoNbarAjainasya hodde nAvinyuttta vizeSAvavIjAya | yAtradravyamAtra nAmathavavetadvAjyuM dravyamatite tAvarAjyAya, yathA mendvIpasamudragArTUnaoNma ! cattu " LAneM Avahiya honnA vaLA ttaribA vAM donA bAvahiyA vA honnA" tyanuyogadAnne bAma bAvadeiva" kRti co tat pratiniyatajJanasaMjJAmAzrityeva, cottara pUrve yAti dhyeyam, nAmanAvato maMtoSavArAAma nAglAvindrazruti vidmaheLa phandrAryazUnyabhAnA nAmamAtraNendrazrRti vidmaheLa vA cAbhopAvAro nAmendrastathA nAmevendro nAme tyaMta ndrabAranIya ndra zAMta nAmAvi ndraracArAtma nAmendra, tatrAve candrasya zaoNmAMnakSepe vodhyategno ica nAmAMnakSepa 'jUjavAnuM, taMt sadghaprAya ca svAmbhannATMi vanya jJAno vAtmyatAodhA yudghanamiti viziSyodhAvAya tavanyatamattva nirutta nAmaLamuvAca tenaTM tatrAcyAti mAtra / tra puSpacitrAMveiilatattva vaabhidhAnamRtendra vivarSAvamAtraSAvyanyatra namattvanobArAvyatrayatamatsyena saddhAmiti na tatrAvyanyAti yajJA pUrvI joyaeNvAnuyogadAna vAmanusatyevamaye te bya, caMdratuna handrAne, midhAnam ' ndra kRti nAma ndra tti nIvahIyAtra ndreyakSarAmamiti yAvat, yajJonityasAndhAttajJAmati saH / athabArAntaraNa no kSamAda-sthitama nyAyeM tavanirapekSa paryAyAnabhidheya naiti tava nAma / santhema pUrvavata tRtIyAjAre vi sAmAIyAdA chAmati tathA 6 trividhasyApyuMnAmaneipakSAsyotjhAnyatamalena saMgrahAnnAnranugamaH, na vAtrAbarDAriti 1 , Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paM0 sU0 TI - G 6 tathA | 2 || " kRti / sthApanAnIya thati H rAotyAdrinA, thaH sthAbate nau kRti sanjInyU ke vecyAhna bAbbe vAra, puSpa ditRti sUtrIvaviviravitam,vitra jitrArAvAhi sthitanU, mazabdo ratnanAvananaH pratyenAmAdhyate | arthAta sArmAyeyaijJA candranAnAm, tevA cApAMnakSeniLamAt sthApanAnIya thayatItyA unA pa sthApate nIvra kRti thaH sthApyate pratinidhIyatelIyogyAmanomira mitrAyetisa sthApanAnIya sthApanendra nRtyaH / jAimiti-anya meSahena sA'masandhundhArAime jAniketa mitvarthe, sthApanAkSaAvamAMmanti mayA, " thatu tAtreyu, tamitrAyeLa vagha sAga 1 ovyAtima tasthA-5nIta sthita pAratha ||zA N ti | grathamartha: suzana nAmaruphaLasthApanArukSAsya mevaaevA, cAtuM tathAvadyuta-mAnendrAdhahita sarve mRtendrAvikSAzUnya, tavA mAMcepAM mAnendra tivrudhdhA niyate sthApyate tadUtu sthApaneti saMkhyanya, viziSTa vijyAda- yudgha tara ' tena mAryandrayanA sajja he sArvocya cakSa taLi--pasaMdRnityartha, vadA raNam--ganura sASTramita thAvat rcasvAti bi sarvezaM, tema vALa saraLa tarasavurgAmaMtyarthaH / saMsendrarSAvezamAnAArAmAMta pAMceothaiH / pazabdAttavurANa pAMDave vastu nRAse sajjatendrAvALA zRmityaH / punavedyavRtta vAyA-rekhyAvikSmati heppaputtahiAvIrya, gaDhazAAThapujJAti sAAra vRddhatte, adhyAya pInoAm / camatra mAtranA mAghrahmasamAve vaLA tyArevananAd mATendraya yAM sAMtistavAnAAM samAvAyAM ioAreyendratimAyAmindrogyamiti udhdhAM yendrasya sthApanA niyate haiM samRghdhApanendra ! bannenuA matisthApyamAnasyendroha nuMpA o ivijJAhana tAro ya AAvazeSo varzanArakSAsAMdyamAna vendrajioyate sa sadbhAvasthAnendra, mAdhendra tiUinamrudhane atadhavAsadbhAvaSe 46 ,, vADA phanDroyAmAM ivudhdhAM yendrasa sthApanA yate saoNsaMsthAnendra kRti / * pAca'heppAhI sthitti paNa samAyA madre taMvA o asagmAve puLa sthiti nahi anavo !" kRti / jyAM aa yita phAkrayAmA--bapAAtialpaH hrAMto cala taMttpaiimatyartha 1 zabdAvAva cergI, ucce 'uttaramaNita vA aLada " rUtti, tretvAM vADhigatam, phandutvana cappu sthApita naitthaLAntare punAja sa~cA vidhaprayoganalammare nAhattvanAvi sthApyuMte, caMdra, svAzrayaMdrajye vidyamAne'Sa vivantarAva nivattuta zyatopAmAMvenI, yAvathiA sthApanA tu zAzrvatAMtamAM TruM, tasyAcAvirupe savavA tAMti sthApaneti vyutpanneH sthApanAttvamavaseyaM, na tu sthAdhava ti sthApanA, zAzvatattvana nA'pa svAdhdhamAnavamAtrAdgiti / chuM " ne nirvAiiDhiyA, 3 caDAvI te ya kuMti sanmAne, satya puLa bAvadiyA, tti e tevaDoyeluM| 8 / " kRti nRpamALyo 44 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rivAvapUDhArthI / 0 phUTa che. nikSepo vana ! te pustAvitravarmAkSanikSepa gApiAM te tathA | zira mAkhyAM lakhyanoMdhaH | zabdapustavitrayo sadbhAvasthApanApA tathA kSanikSepo karbhAvasthApanAva tevu ja sthAgata nIve tyamikALa sa sthApanAnIvara! pataturata mavati-rIrAnutaryAtmano ja sAro dara la tannAe hAdri darayata phIta cha thApanA, anikSepe nArayatAvAra phati ne,1, vahIpataye nAsti vRddhacArekha vAMtyeti ke samAvAtmavI vidhyanuyAga yatra navAva tyayastatra navAgyapazI yuveti mAvA dRSTAntamAha phandro rudrA santo viSuriti devatAbAti phaeNvonimitta majasthApanALa sthitAM ghaTAyo yAvasthApanA sevA, devAniyatamAnAM taravAnAM zAzvatAhiti . sadbhUtAIzUnya sattavRdhyA tAddazI nirApara vAstavuiM vAvaziva sthAti samA sthApaneti paryavasatoLuM ! tamitrAgaiva virolAvaze dhvasta"gba tatyasu, tathamiSpALa tAlimA ! nirA, ttaramAraMva sAvaLA che radda "tA apadyAnusArega taddAvArthanya ti tarksavArthamAdhyavasAyika pAtiviyatve sAta tavAtimAnAotitachUkhyA tarahyaRkSaNasthApanAvAhinirce tachavigrAhakavavanavuM sthApanA nikSepamati sthApanAlagananuti vIvatA zatra prathamasatya vaparadhvameva, mArthA dvitIyasatya-naiva vALA, dvitIyasatya tu nAmAdrivyAvRtta heyameva, tavAtilAnAkratItyAti tu sthApanAmevAvatisaumpa0vameva, vyAvihaLavo vyavamiti spelivAyAM tAvArthamAdhyavasAyabotiviSayatAkSepAsthApanAvAhioNrthe tachabriAhavanavuM sthApanA nikSepamadheva sampa yadyapi bAhirmamUtAvAmindrAvikatikrata prayatnasAdhyAyAM te sAdhatvArthaviSayavamAvAyousthApanAkSasampattiti, kSanikSepalau svayatnopati na tathA tiviSayavaM tathA tAdrazAdhyavasAyaNayothA mAnatI tirasava, ya ivennAmedaghavasAvene bAtijJAtinirmAtumAvyA, sA nirmAtapuruSArtAvittavivAhitoSato "vinAyava - vaLo, yAmAla vAna"tinyAyanAnyaavovendrA pratikRtirtipUjA, sA ra pratikRtine ndrasthApanA, atha vADanubhavo RkSaNe tatra tabiyatinyAsina tatra sarkyulendrasthApanAveMsthAmAvegadhyakSanAvavasamratendrasthAnavimati sUkSmatavaiva nAgativAsiritivA, ndrita(sthApanAvabamitiviSayavaivirahasahakkaviyatvayA kSanileSAdrAvindrasthApinAtvikayojavAna zrate pendrA pratitiIiti guddhimAna tapAsanmavAta, dritikratApa vAvittavanyaprAtikRtitvavuddhisammavAradrAragAva pratitIyevaM vimAvyate tavA tatmAvAdraSyivasAyabayotiviSayavatanyamAvabatikRtitvabamitivRddhivitAvahayo tyAmAvomamAhiteiLe tachamiAhavavavanavuM sthApanAnapatvam, tA vAnyamavettavAlitopArAvartita tatra dunyamAvatijIvitvabativRddhivinayavAvayovavava Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNaguDhArthadIpikA / paM0 sU0 TI0 : 137 : kRtivaditi / yathendrAdInAM pratikRtI racitendrAdivyapadezaM labhate, evaM jIvasya kASThAdiSu pratikRtiH kRtA sthApanAjIva ityabhidhIyata ityarthaH // dravyajIvanikSepamAha-dravyajIva iti ucyata ityanena sambandhaH / anAdipAriNAmika bhAvo'rthAjjIvatvaM tena yukto guNaparyAyairviyutaH ( : ), vAstavatathAtvAsambhavAdAha-prajJAsyApitaH - prajJayA buddhyA kalpitaH / vaijJAnikasambandhena guNaparyAyaviyogavAn guNaparyAyaviyuktatvaprakAraka buddhiviSayo veti yAvat tAdRzo jIvo dravyajIva ityucyata iti vAcyArthaH / itiravAstavatvadyotakaH / dravyajIvAdinikSepasthale dravyapaDha pravRttinimittaM guNaparyAyaviyuktatvaprakAraka buddhiviSayatvaM vaijJAnikasambandhena tadviyogavattvaM ceti nirgalito'rthaH / nanu satA guNaparyAyANAM buddhyA nApanayaH zakyaH kartum / yato na jJAnAyacA'rthapariNatiH, ' artho yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurasti' itivastusthitimabhipretyAha-zUnyo'yaM bhaGgaH / zUnya iti na sadbhAvAnnAtivyAptiriti / nikSepabhedaprastAve dravyajIva iti yaH prAktRtIyabheda upanyastastannirUpaNAyAha- dravyajIvanikSepalakSaNamAheni / guNa paryAyairiti-svAnugatasvabhAvasiddha caitanyasukhAdibhissahabhAvibhirgugaissvAnanugatatacatkAlotpannatattajjJAnavaiSayika sukha duHkhaharpa zokAdibhiH kramabhAvibhiH paryAyaizcetyarthaH / nanu na ko'pi kadA'pyAtmA jJAnAdyazeSaguNaparyAyavinirmukto dRzyate, nigodajIvAnAmapyakSarAnantatamo jJAnabhAgo nityodghATita iti siddhAnte pratipAdanAt / yadAha-"savyajIvANaM pi ya NaM akkharassa anaMtamo bhAgo, niccugdhADio ciTTha, sovia jai AvarijA teNaM jIvo ajIvattaNaM pAvijA " iti / anyathA guNaparyAyavad dravyamiti lakSaNe sarvakAlaniyatasacvalakSaNanityayoge matuvvidhAnAduktalakSaNasyaivA'nupapattisyAdityAzaGkAyAmAha-vAstavatathAtvAsambhavAdAha-prajJAsthApita iti / tadarthamAha-prajJayeti / tasyApi tAtparyArthamAha-vaijJAnikasambandhenetyAdi / artho yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurasti' iti - artho jIvAdivastu yena yena paryAyeNa vipariNamate yaM yaM paryAya pariNAma - mAsAdayati tattatpayayiviziSTatayaivArthajJAnaM bhavati, tathA ca guNaparyAyAnugAmitayaivAtmadravyasya sarvadA pratIterguNaparyAyaviyuktasyAtmano'bhAvAttathA buddhirevAsambhavinIti na tayA dravyajIvasthApanA yuktetyarthaH / yadvastu bhUtakAle vivakSitaparyAyarUpeNa pariNataM tadvastu bhUtaparyAyakAraNatvAvartamAnakAle dravyarUpamucyate, anubhUtadevastraparyAyamanuSyo dravyendravadanubhUtadhRtAdhAratvaparyAyariktaghRtavaTavaca, yacca vastu bhaviSyatkAle vivakSitaparyAyarUpeNa pariNaMsyati tadva bhaviSyatyayakAraNatvAdvartamAnakAla vidyamAnaM sadbhaviSyatparyAyApekSayA dravyarUpamucyate " miupiMDo dantraghaDo susAgo taha ya davyasAhutti | sAhU ya davvadevo emAi sue jao bhaNiaM ||1||" iti siddhAntavacanAdanu bhaviSyatsAdhutvaparyAyA zrAddhe dravyasAdhutvavat, anubhaviSpadevendraparyAyA sAdhau dravyendratvavadanu bhaviSyaddhRtAdhAratva paryAyaghRtaghaTavaJca yadvastu bhUtabhAvasya 34.. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 138 : tattvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paM0 sa0 TI0 sambhavati / ayaM bhago dravyajInavikalpaH / mRtpiNDo dravyaghaTa ityAdI bhAvakAraNAtAyAmeva dravapadArthattinimittatvadarzanAduprikaraNa prayogAbhAvAttatra nipiddhalakSaNApatteH / tadAha-yastha jIvasyeti / yamya - vastunaH / hijano yasmAdarthe, ajIvasya cetanArahitasya, sataH sampra-yananAvasthAyAm , bhavyaM prAga- .. bhAvapratiyogi, jIvatvaM syAtsa AgAminyA jIvanAvAH kAraNaM dravyajIvaH syAn, aniSTaM canadanyu-' . pagantuM, jIvatvasthAnAdhaniyanapAriNAmikabhAvasya siddhAnte pratipAdanAna / nanvevaM sati nAmAdicatuSTaya yAvyApitA prAptA, dravyajIvavikalpAbhAvAt / abhyupagataM ca siddhAnte vyApitvena nAmAdicatubhyam / nadAhe bhagavAn bhadrabAhu:- jattha ya jaM jANijjA, Nikkhe Nivizvave Nigyase / jattha vi ya na mANijjA, caukayaM NiviSaye tatyatti // 1 // " atra yatra nikSepAntaraM na jAnIvAttatra catuyaM nikSidityanena catujhyasya vyApitA sphuTIkRtava / yattarapadAbhyA nirdeza yo dhUmadhAna sa vahimAnityatreva vyAptIbhAvazyaphatvAditi cet, atra vadanti prAya sarvapadArthavanyeSu sambhavati, yadyatrai kasminna sambhavati, naitAvatA bhavanyajyApiteti, tatra vyabhicArasthAnAnyatvavizeSaNAnAnna doSaH, iyameva prAyikI vyAptirityeta-pabhAvibhAvasya ca kAraNaM tat pUrvottara paryAyApekSayAdrayarUpaM-"bhUtasya bhAvino yA, mAnava hi kAraNaM tu yaloke / tad dravyaM tanmajJaH, sacetanAcetanaM kathitam // 1 // " ityAdinA siddhAnta'bhihitam , tathA ca bhAvakAraNatvameva dravyapadapravRttinimittamiti sodAharaNamAha-mRtpiNDo dravyadhara ityAdI bhAvakAraNatayAmeva dravyapadapravRttinimittatvadarzanAditi / astu bhAvakAraNatAyAM dra05padapravRttinimittatvam, prakRte tena kim ? / ata Aha- prakAraNa prayogAbhAvAttatra niSiddhalakSaNAMpattariti- buddhikalpitaguNaparyAvaviyuktatvaviziSTa dravyajIvapadaprayogAbhAvAt prayojanAbhAvAcca tatra yeyaM dravyapada lakSaNA sA nipiddhati tathA Apatti prAptisyAt , na ca nipiddhalakSaNA''zrayaNaM yuktamiti bhAvaH / bhavyamityassA'rthamAhaprAgabhAcapratiyogIti-bhaviSyakAle utpAdAmupAsamAnamiti yAvat , yo vartamAnakAlI- - nA'jIvo bhaviSyakAlejIvatvaM cetanArahitatvalakSaNaM parihAya jIvatvaM cetanAva valakSaNa prApsyati sa evA'gAmijIvabhAvakAraNatvAd dra0yajIva syAt , na caitadimityAha aniSTa caitadabhyupagantumiti / tatra hetumAha-jIvatvasyetyAdi / siddhAnte pratipAdanAditi"daveNegaM davyaM saMkhAIyapyaesaogADhaM / kAle'NAi anihaNo bhAve nANAiyANatA / 1394 / " iti vizeSAvazyakabhASye'bhihitatvAdityarthaH / jattha ya ja jANijjeti-patadeva vIrasenAcAryakRtadhavalaTIkAyAmapyuktaM "jatya baI jANijA aparimidaM tatya niksi NiyamA / jattha bahuvaM Na jANadi ca'yaM Nikkhiye tattha // 14 // " iti / vyabhicArasthAnAnyatvavizeSaNa- . dAnAnna doSa iti-yo yaH pRthivIvikAraH sa sa lohalekhya iti vyAptI bajrAtmakaM yadvayabhicAra sthAnaM tadanyatvavizeSaNadAnavadatrA'pi dravyajIvadravyAjIvAtmakamanabhilApyabhAveSu nAmanikSepApravRtteranamilApyapadArthAtmakaJca yadyadvayabhicAra sthAnaM tattadanyatmavizeSaNadAnAnnA'vyApitA- . doSaH, na ca yatra yantra vyAptI vyabhicArastattadanyatvavizeSaNadAnena vyApyavAsiddhidoSanivAraNe Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paM0 sa0 TI0 rikAraH / apare tvavyApitAtopabhayAdevaM varNayanti-ahameva manuSyajIvo dravyajIvo'bhidhAtavyaH / ahaM hi tasyotpitsodevajIvasya kAraNaM bhavAmi / yatazcAhameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmyato'hamadhunA dravyajIva iti / etattairuktaM bhavati, pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyotpitsoH kAraNamiti / asmizca pakSe siddha eva bhAvajIvaH syAt , nAnyaH kazcit , prathamAprathamAdhAdezAzrayaNe ca so'pi na syAt , prathamasidvadrayANAmaprathamasiddhadravyakAraNatvAt, kAraNatvAnAlizitabuddhiviSayasya bhAvajIvatvAzrayaNe ca kimaparAI vA guNaparyAyaviyutabuddhiviSayasyAtmano dravyajIvatvayAdinA, yena tatpakSe pradveSaH / daNDAderyathA dra0yatvAdinA'nyathAsiddhatvaM daNDavAdinA ca hetutvam , tathA jIve dravyatvaM bhAvatvaM ca syAditi cet, na, tayorubhayorupAdhyo. sapratiyogikatyenAvirodhAt , atra pAdirAjIvadravyahetutvaM dravyajIvatvaM tadahetutvaM ca bhAvajIvatvamityanayorvirodhAt / na kimapyanumAnaM duSTaM syAditi vAcyaM, yato yatra nAnukUlatarkastatra vyabhicAra sandehasya vyAptinizcayapratibandhakatyena tatrA'numAnasya duSTatvam , nA'nyatreti bhAvaH / saryopasaMhAreNa vyAptivAdinAM matamAha-apare tvavyApinAdoSabhAyAdevamityAdi / siddha eva bhAvajIvassthAt, nAnyaH kazciditi-siddhasya karmasambandhAbhAvena sadAvasthitasvarUpatayA na gatyanta gamana miti gatyantarabhAvijIvaparyAyakAraNatyAbhAvAt sa eva bhAvajIvassthAt, na saMsArijIvaH kazcit , na hi tasya kasyApi karmaprayojyasa gatyantaragamanasyAbhAva iti teSAM sarveSAM gatyantarabhAvijIvaparyAyakAraNavAd dra0yajIvatvasyaiva bhAvAt / so'pi na syAditi-siddhajIvo'pi bhAvajIvo na syaadityrthH| tatra hetumAha-prathamasiddhadravyANAmaprathamasiddhadravyakAraNatvAditi-pUrvapUrvasiddhaparyAyANAmuttarottara svIyasiddhaparyAyAn prati kAraNatvena dravyajIvatvameva syAt, na tu bhAvajIvatyamiti bhAvaH / kAraNatvAnAlijhilavaddhiviSayasyoti-siddhajIvasyottarottara svIyaparyAyakAraNatve satyapi kAraNatvAbhAvaviSayakavuddhiviSayatvena tasyetyarthaH / guNaparyAyaviyutabuddhiviSayasyeni-guNaparyAyasahitasyApi tadviyuktatvena buddhiviSayatyatastasyetyarthaH / nanu jIve guNaparyAyavatyapi tadviyuktatvaprakArakavuddhivizeSyatvaM cedabhyupagamyeta tadA tasmiktabuddhiviSayatvAd dravyatvamupayogarUpatvAd bhAvatvaJca sthAditi dnndddRssttaantpurssrmaashngkte-dnnddaadeythetyaadin|| jIve dravyatvaM bhAvatvazca syAditi-tathA ca tayovirodhakasyaivA''tmano viruddha nAnAdharmAdhyAsAd bheda syAditi bhAvaH / sapratiyogikatveneti-sApekSakatyenetyarthaH, sApekSadharmayovirodhA'bhAvena bhedAprayojakatvAditi bhAmaH / AdiSTajIvadravyahetutvaM dravyajIvatvamiti-yadyapi jIvadravyaM kAlatrayayatyekameva tathApi manuSyagatilakSaNaprathamabhave vartamAnarasa prathamataya ''dizyate tadanantaradevabhavalakSaNA'prathamabhave bhaviSyan aprathamatayA vivakSyate tatrottaradevabhavalakSaNe'prathamabhaye uttarottarastraparyAyakAraNatvAdAdiSTaM vivakSitaM yadevajIvadravyaM taddhe- . tutvaM manuSya jIvasya dravyajIvatvaM tasyaiva manuSyajavisya apratha , 4' *..--... bhAvajIvatvamityanayonyajIvatvabhAvajIvatvayorvirodhAt, yasyaiva Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 140 tatvArthavivaraNazUDhArthadIpikA / paM0 va TI0 dravyajIvatvaM sapratiyogika bhAvajIvatva tUpayogave (mapratiyogikamityanayoravirodha iti cet, tathApyayamupAdhisakaraparihAra upayasaraparihArArthazca yatna iti na kiJcidetat / tampratyahetutvamityasyAghaTamAnatyAdityarthaH / aprathamatayA vivakSitadevajIvadravyanirUpitahetutyalakSaNaM dra0yajIvatvaM sapratiyogika, tadahetutvalakSaNanna bhAvajIvatyam , yena sapratiyogikasya tasya tena virodhaH syAt , tadabhAvarUpatvAt , kintUpayogavaravalakSaNameva bhAvajIvatvamiti parasparaviraharUpatvAbhAvAnaH pakSe'pi nAsti virodhagandho'pIti zaGkate-drayajIvatvamiti / patAvatopAdhyodravyavamavanavAsaTTAvakSato pAhitA mavati, dheyadravyanavabhaavjiipaa saGkIrNasvarUpasiddhaye svayaM yatno niSphala epa, tAratA'pyekasyaiva jIvasya dravyajIvabhAvajIvomayasvarUpAnupaGgA, na caikasya dravyabhAvomayarUpatA'nyatra dRSTetyadRSTacarIyaM kalpanA na tyAcyA ityAzayena samAdhatte-tathApyayamupAdhisaGkaraparihAra iti / dravyarUpaM jIvAdikaM vastumAtraM tAvad dvidhA, Agamato noAgamatazca, uktaJcA''vazyakamuddizyAnuyomadvArasUtre-" se ki taM davAvassayaM ? dayAvarasayaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-Agamao a noAgamao a" ityAdi, dravati gacchati tAstAna paryAyAniti dravya-vivakSitAtIta. bhaviSyadbhAvakAraNam , anubhUtavivakSitabhAvamanubhaviSyadvivakSitabhAvaM pA paritvatyarthaH, dravyaJca tadAvazyakaJca dravyAvazyakam , anubhUtAvazyakapariNAmamanubhaviSyadAvazyakapariNAma pA sAdhu. dehAdItyarthaH / tasyAgamato 'noAgamatazceti bhedadvayam, tatrAvazyakasUtre vAcanApracchanA. parAvartanAdharmakathAbhirvatamAno'pyAvazyakastrArthacintanAdattopayogI jIyA " AgamataH" . AgamamAzritya dravyAvazyakam "aNuvaogo da" iti vacanAt / na tu granthArthAnucintanalakSaNAnuprekSAvartamAnaH, anuprekSAyA upayogamA taraNAbhAvAt , upayuktasya ca dravyAvazyakatvA'yogAditi / atrAha-nanvAgamamAzritya dravyAvazyakamityAgamarUpamidaM dravyAvazyakamityuktaM bhavati, etacA'yuktam , yata Agamo jJAna, jJAnaJca bhAva eveti kathamasya dravyatyamupapadyate ?, satyametat, kinvAgamasya kAraNamAtmA tadaviSThito dehaH, zadazvopayogazUnyasUtrocAraNarUpa iha vivakSito'sti, na tu sAkSAdAgamaH, etaca tritayamAgamakAraNatvAtkAraNe kAryopacArAdAgama ucyate, kAraNaJca vivakSitabhAvasya dravyameva bhvtiityuktmevetydossH| noAgamato noAgamamAzritya dravyAvazyaka zarIrabhavyazarIratadvayatiriktabhedaitrividham / tantra noAgamazadayaTakanozana AgamasyAvazyakAdijJAnasya sarvaniSedhe dezaniSedhe vA varttate / uktaJca-" Agamasambanisehai, nosaho ahava . desapaDisehe / save jaha NasarIraM, bha0vasa ya AgamAbhAvA // 1 // " iti / asyAM gAthAyAM 'sadhe' ityasya nozabdasya sarvaniSedhArthatvapakSa ityarthaH, tatrodAharaNamAha-jaha sarIramitijJasya jAnato'tItakAlInAvazyakapadArthajJAnavato'tItamadhvAcAdhAratvaparyAyamadhudhadRSTAntanAtItabhAvAvazyaka kAraNatvAcchayAdigataM nirjIva bhUtapUrvagatyopacaritajIvAbhedaM zarIraM zarIraM noAgamata iha drvyaavshykm| 'bha0vasa ' iti-bhavyasya ca yogyasyAnAgatakAlotpatsyamAnA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAdhivALArdhIvinA u TU TI nIvarAMncAryAtrAnupavu pratyenIvo, navagAsya thI vacchesara navarahitaM te kyanIvoDatra vivalita phlevuM nAkhyAtityAre A mAvanikSe durathativavaSajJAnavatA vAhanavaritamaviSyaparyAyavartamAnAgastatvamyuminiyAnuvRnyA bhaviSyavAghAdhAratvaparyAyamadhudharahUdAna yajI tavApi noTAmata ha dravyAvaraya, tatra hetumA rAmAmavA kRtisAmatyAgyavijJAnakSata vartamAna sarvathAzmavAhitya norAlsya vebatidharyatve "riyAmukyato, thAvAsaM kuLa mAvasunnA viriyAkAmo na ho, tala nile mane ?" ti mAdhovAharatoDyA tatra zivA-bAMvattavivAM tyAdhyAhAra | zAkamagna vandanapatrAvamunAyanuM mAvazUnyA kAvara roti soga nozAkamata rUTuM drAvasthAmati zeSa vayambhAva thAvadvirukSatriyAyAM nahAvAM jJAnarUpA mAravImAnAmasya nidhi mavati, biyA sAmano na mavatIya, to nA mata ti 1 rUha zizu mavati ? bAmabatipAghanAvize kiyA kAmAvatriya dravyAvaccamitAmati mAthArtha jJazarIramazarIrathatiri dravya haribAvanikottarikamevatrayakSAmanuddiAratratogati 1 pUrvonItyA dravyanavapavAkhyAmato nozArAmati dvividhA, ttrAmithiyAra-navAryakartAtrAnupayu TUrnavi ni kriesatyanavAvAsya yAcusainabavavanaya nayasamrAmasiddha tattabhratraputAnapravRttinAdurUvALAmAvatuthIvALAmuvAjInAmAvaryALAmatava imAM navAparAmAyaNa pravRttaniti citamAre datyumiti dravyapaddha vAvidhAnadhyarthe mulyapArthamine vartate yajJAma muzvAvalanAmAvavAvAn dravyavArya rati vyakti zizadhAnAvArya hatyA 4jIgna-"bAha vi huM, tharU hiTo vasattiA paramo nada, vAvariyo savAjhoza ti tathA 2 dravyanilevAnumatakSAa paryavAsita mRtasya mAvino vA mAMvadhAraLa jItacchavvAdhetA to ya jJAMtatatpavArtha jJasya zarIranIvavipu, yava hAra mAvimAvajJAnAvache sattabhUvInaM zarIramabadhAnA tavanyatamatvakakSaLadravyatyAAi izatabatipAvavanavaM dravyanikSepamiti, hatAzahApArijJAnAnna siddantiAbhyAsasaMskAritamAnasAnAM ja dumiti | mAvanikSepa vadhatIti-nanumAvanipajya sAmAnyapaNe prakAre 2 jJAta satye vIvo tamukavayituM zakya hati tasya siddhAra liM samAnyasRkSaNAmiti va, uta-"mA vizi-inumRtiyuro hi samAdhAta sandriAdi- hindanAiiAnumavAta zA" nenoraM nAnI hA yAya martha vArthivaliyAyA vivAlitapariNAmahendranA parabaizvaryAdriparyAnubhavanamarmRtiratayA yuro thas 8 matadatomevopavArA mavasamAghAta ! nidarzanamAha phundrAvivAiti jayendranAiiAnumavAtparamezvaryADhipariNAmena paripatatvahindrAdri Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 142 : tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paM0 sU0 TI0 ucyata iti / " Agamato a noAgamato a" ityanuyogadvAra vacanA-jhAvo'pi vividhaH, tatrAmamAzritya "jANae upautte" ityAyanuyogadvAroktebhIvendra indre padArthastatra copayuktaH, indre padArthopayogalakSaNasyA''gamasa tatra sadbhAvAt / etadabhiprAyeNaiva bRhatvapabhAye'pyuktam"jo puNa hasthajutto, suddha nayANaM tu esa bhAviMdo iMdassa va ahigAraM, biyANamANo taduvautto // 15 // " iti, atrAha-jandhindra zabdArtha jAnanindra zabdArthe upayuktazca bhAvendra ityuktaM kathaM saGgacchataM, yato na hi yo ghaTaM vijAnAti sa ghaTIbhavati, pratyakSavirodhAditi cet , maivam , yato na hi sarvathA bhinnayorabhinna yorvA sambandhaH, kintu kathaJcidbhinnAbhinnayorevetIndra tajjJAnayodhaMTatajjJAnayozca kathaJcidiviziSTAbhedAbhyupagama eva viSayAvapayibhAvasambandho'pyupapadyata ityuktasambandhadvArendratajjJAnayora bhedaH, indropayogarUpeNa pariNAbhyAtmanazcendraviSayakopayopariNAmAnanyatyAdindrajJAnAbhedaH, tathA ca tadAbhinnAbhinnasya tadabhinnanvamiti niyamAdindrAbhinnajJAnAbhinAtmana indrAbhinnatvAdandrajJastatra copayuktacaitrAdyAtmA bhaavendrH| yahA "arthA'bhidhAnapratyayAstulyanAmadheyAH, tathAhi-indrAsanastho'pIndra indrazabdenocyate, indrazabdo'pandrizabdena, indrajJAnamapIndrazadeneti, tathA cendrAryendrazamjhendrajJAnAnAmekendrazabdavAcyatvenA'bhedaH, jJAnaJcajJAni no'pRthagbhUtam, tathA ca tadabhinnAminnasya tadabhinnatvamiti niyamabalata indrajJAnyapIndra ityucyate, evaM ghaTajJAnavAnapi ghaTaH, anyathA tajjJAne satyapi nopalabhyeta, atanmayatvAt / pradIpahastAndhavat, puruSAntarapadvati / tasmAtsuSTraktamindrArtha jAnastatropayukto bhAvendra iti / uktaJcAzakottarAbhyAM vRhatkalpabhASye-"na hi jo ghaDaM vivANai, so u ghaDImavaI ne ya vA agii| nANaM ti ya bhAvo tti ya, egahamato adosoti // 17 // jamidaM nANaM do, na vyatiriccati tato u tannANI / tanhA 'khalu ta0bhAvaM, vayaMni jo jatya upautto // 18 // " iti / navindrArthopayogavato bhAvandratve tadvadagnyupayuktasya mANarakasya bhAvAgnitvaM syAt , tathA'stu kA nAma no hAniH, dahanapacanaprakAzanAditatkApittiriti cet , maivam , yato na hyanala sarva eva dahanAdikAryaprasAdhako, bharamaccha nAgninA vyabhicArAt / nanu jAnAdvaitanayamatametaditi tatra bhavatAM pravezarasyAditi cet, kiM tataH, sarvanayamaye bhagavatpravacane yathAdhikAraM yathetiyA''zrayaNe dopAbhAvAditi / noAgamatazca " idi paramaizvarye " iti paramaizvaryavibhUtivibhUSita svargAdhipo bhAvandraH, indanAdindra iti vyutpatti siddhenda nAdikriyAnubhUteH / ayambhAvaH-noAgamato mAvendra indranAmagotre karmaNI vedayan paramezvaryabhAjanam , sarvaniSedhavacanavAnnozabdasya, yatastatra nendra padArthajJAnaminadravyapade zanivandhanatayA vivakSitam , ki. / indanakriyeva, tacchAlitvAnoAgamato bhaavendrH| Agamato bhAvaghaTo ghaTajJAnopayukta:, noAgamato bhAvavaTazca raktatAdipariNAmapariNataH, vaTaceSTAyAM ghaTate caTata iti 58 ini vyutpattisiddhajalAharaNAdikriyAvAMzca / nanu noza0dasya sarvaniSedhArthatve uktadRSTAntapradarzanaM yuktiyukta meva, dezaniSedhArthakatye ko dRSTAnta iti cet , ucyate-tattadarthabhAvanAmAvitAntaHkaraNo yathocitavyApAra rAtideharajoharaNamukhavastikAdirAvazyakakriyAM kurvan Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -ttvaavivrnnpuuddhaarthdiipikaa| paM0 saM0 TI0 : 143 : bhAvato jIvA ityAdi / nanu bhAvajIva ityekavacanena pUrva vinyasya vyAkhyAvasare bahuvacanAntapradarzanamayuktaM bhAvato jIvA iti, ucyate, maivaM kazcid jJAsIt yaduta eka eka bhAvajIvo na bhUyAsa iti / yathAhuH "puruSakAra NinaH puruSa evedaM srvmityaadi"| aupazamiyAdi / aupazamikAdayo bhAvA vakSyante, tairyukt| upayogalakSaNAH saMsArimuktabhedAH, atropayoga eva lakSaNam, anyasvarUpakathanaM, aupazamikAdibhAvapaJcakasya kSAyikasamyaktvavata upamazreNyAM manuSyasyaiva sambhavAdanyajIvapvavyAptaranyatamabhAvavatvasya cAjIve'tivyAptaH / yadvA bhAvajIvapadapravRttinimittopavarNanasyAtrAdhikRtatvAjjIvatvamupa sAdhuzrAvako vA bhAvAvazyaka iti| atra "kiriyA''mo na hoitti" vacanAt kriyAlakSaNe deze AgamasthAmAvAnoAgamatya, noza0dasya dezanipeyavacanatvAt , deze svAgamo'sti kriyAsUtrANAmAgamarUpatvAditi / ydv| tathAvidhajJAnakriyArUpo yaH pariNAmaH sa nAgama eva kevalo na cAnAgama ityato mizravacanatvAnozabdasya noAgamata ityAkhyAyata iti / navAgamanoAgamAzritabhAvadvayAnugataM bhAvanikSepalakSaNaM kimiti cet , ucyate-tattatpadavAcyatattadarthopayogopayuktajinoktakriyAtattakriyAstrArthopayuktatattacchandavyutpattinimittAliGgitatattatpariNAmasamuccayAnyatamatvalakSaNabhAvatvAlijite'rthe tattacchandavAcyatAbodhakavacanatvaM bhAvanikSepatyamiti bhAvanikSepalakSaNaM paryavasitaM jAnIhi / bhAvato jIvA ityAdIti-pUrva yadvacanA / padaM proktaM tadvacanA tapadameva vyAkhyAtuM yogyamityatra tatparAvartane bIjaparijJAnAthAzaGkate-nanviti / samAdhatte, ucyate, maivmityaadinaa| puruSa evedaM sarvamityAdi-atra puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyaM utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati yadejati yannejati yahare yadu atike yadantarasya sarvasya yadu sarvasyAsya bAbata ityAdi grAtham , etacca brahmavAdimataM, tanmate va tena tena ghaTAdhAtmanA'vabhAsate / yathA cAyaM sarpa iyaM mAletyAdAvidaM svarUpamanugAmi tathA san 18H san paTa ityAdI sarvatra sadrapamanugAmi, evaM ca ghaTapaTAdirUpasya jagatassattA brahmasattava, atarasavaM yad bhUtaM yacca bhAvyaM tatsarvaM jagad brahmaiveti / nanu bhAvajIvAnAM nAnAtve kiM mAnamiti cet, ucyatekavit sukhI kazcid duHkhI kazcidraGkaH kazciddhanAnyaH kazciducAbhijanaH kazcinnIcAbhijanaH kazcidvidvAn kazcijAlma ityAdivyavasthA''tmabhedamantareNA'nupapadyamAnA sAdhayatyAtmabhedam , atra yaha vaktavyaM tathApi granthagauravamayAnocyate / anyatsvarUpakathana miti-aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudAyikapAriNAmikabhAvayuktA iti tu jIvasvarUpaparicAyakam , na tu lakSaNapraviSTam , lakSaNapraviSTatyAbhyupagame ko doSa ityAzaGkAyAmavyAptidopamAha-aupazamikAdibhAvapazcaphasyetyAdinA / athaupazamikAdibhAvapaJcakanyatamabhAvavasvameva lakSaNaM kakSIkriyate, na coktAvyAtiH, bhAvapaJcakAnyatamAntargatasya kasyacidbhAvasthA'nyajIveSvapi sadbhAvAditi cet, tayajIvatvalakSaNapAriNAmikabhAvamAdAyA'nyatamabhAvavasvasya lakSaNasyA'jIve gamanAdativyAptissyAdityAha-anyatama bhAvavatvasya cAjIve'tivyApteriti / anyatasvastha Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 154 : tArthavivaraNa gUDhArthadIpikA / paM0 sU0 TI0 yogavattvaM siddhamuktAnyataratvaM bhAvapaJcakacad vRttidravyatvavyApyajAtimattvamityAdyakhilamAzrayaNIyam / vyutpanasya yatpadAt yAvaddharmAvacchinnamaskhalanRtyopatiSThate tAvaddharmANA tatpadapravRttinimittatvasya nyAyyatvAt, lakSyatAvacchedakatvasyeva zakyatAvacchedakatvasya guruNyapi svIkArAt, ata eva ca prakRtijanyabodhaprakArabhedadvayaghaTitatvena gauravAlakSaNAntaramAha- bhAvapaJcakavad vRttItyAdi / atra bhAvapaJcakavadvRttijAtimattvamityukta dravyatvajAtimAdAyA'jIve'tivyAptiH, tannivRttaye dravyatvavyApyeti / dravyatvavyApyajAtimacyamityuktAvajIvatvamAdAyAjItre tadavasthAtivyAptiriti bhAvapaJcakatIti / nanu tathApi dravyatvasyApi tadabhAvavadavRttitvena dravyatvavyApyatvAttadAdAya pUrvoktAtivyAptiriti cet, na dravyatvA'nyatvenA'pi jAtervizeSaNIyatvAt vastutastu dravyatvavyApyatvaM prakRte dravyatyannavRttitvameva lAbhAt tacca dravyatyasamAnAdhikaraNabheda pratiyogitAvacchedakatvarUpaM na dravyatva iti tadAdAya nAtivyAptisambhavaH / nanu yaddharmeNa yadarthe yatpadasya zaktigrahastatvadasya tadvarmaH pravRttinimittaM yathA ghaTapaTAdipadasya ghaTapaTatyAdidharmeNa ghaTapaTAdirUpArthe ghaTatvapaTatvAdyavacchine ghaTapaTAdipadasya zaktirityAkArakazaktigrahAd ghaTAdipadasya ghaTatvAdireka evaM laghubhUto'nugato dharmazzakyatAvacchedaka iti kathaM bhAvajIvapadasyAnekadharmANAM pravRttinimittatvamatroktaM saGgacchata ityAzaGkAyAM tannivRtyarthaM nyAyayuktimAha vyutpannasya yatpadAdityAdi / askhalavRttyopatiSThata iti / saGketasahakRtapramAtmakazaktigrahadvArA zAbdabodhavipayIbhUtamityarthaH / yatra vivakSitazabdapratipAdya eka eva bhAvarUpo'rthasvatra tadgato laghubhUta eka eva dharmaH zakyatAvacchedaka iti nAsti niyamaH, kintu vivakSitapadena kasyApi bhAvAtmakArthasya yena yena dharmeNa svagatena zAbdabodhassambhavati te te dharmA anyatamatvena saMgRhya tatpadapravRttinimittatvena vAcyA iti bhAvaH / lakSyatAvacchedakatvasyeva zakyatAvacchedakatvasya guruNyapi svIkArAditi / gaGgAyAM ghoSa - ityAdau gaGgApadasya gaGgAtaritvena tIre yadA lakSaNAgrahastadA gaGgAtIre ghoSa iti bodhaH, yadA punastIratvena tIre lakSaNAgrahastadA tIre ghoSa iti bodhaH, tadarthaM gaGgAtIratvamapi gaGgApadasya lakSyatAvacchedakaM tIratvamapi tathA, evaJca tIratvApekSayA gaGgAtIratvasya gurutve'pi yathA lakSyatAvacchedakatvaM tathA yaddharmAviziSTe yatpadasya zaktigrahastaddharmastatpadazakyatAvacchedaka iti niyamena yadA gurudharmaviziSTe zaktigrahAdA gurudharmaH zakyatAvacchedakaH, yathA kambugrIvAdimaccaviziSTe ghaTapadazaktigrahe kambugrIvAdimatvaM ghaTapadazakyatAvacchedekaM yadA tu ghaTatvaviziSTe ghaTapadazaktigrahastadA ghaTatvena ghaTavodhAd ghaTatvaM zakyatAvacchedakamiti dizA guru'dharme'pi lakSyatAvacchedakatvasyeva zakyatAvacchedakatvasya svIkaraNIyatvAdityarthaH / uktArthe vaiyAkaraNAnAmanumatimupadarzayati-ata eveti gurudharme zakyatAvacchedakatvasya svIkArAdevetyarthaH / prakRtijanyeti- prakRtijanyayodhe prakArIbhUto bhAvastthatalAdipratyayAbhidheya ityevaM vaiyAkaraNairamyupagamyate, prakRtijanyabodhaprakArIbhUto yo bhAvastaccalakSaNa gurudharma eva tvatalAdipratyayazakya " Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savArthavirALa hArca vizva jeTau ka svArtha vaiyAvaraNA vyAvakSate, te parva 2 mA, tatra - dhumuhavivAra, tAddharmavitrAlAla ava tattarmahatvana gauravAnirIkSaNAtu, tathA vAkyapaddhI "sarvAdhimevAvuM naiva, midyamAnA vADhipu. jJAtiriyu tayA, sarva zabdA vyavasthitA ? ! tA pratipArthi 3, dhAvaze ja pravakSata ! sA nityA mA mahAnAmAM, tAmArutarAya 2 / " kRti | parva nIvArthe nAmADhiyAsamudriya putra citoDanyatra sujJAna parva mavatIcaMktivizati-vanI vArSityAdri tatrAnI phati nAma vasya cite sa nAmAnava | sthApanADarnavaH chAcista, dharmAstiyAravi pApanA mAhiSyANAmibAyi mavaceva ! divyAnavo muLa viviyo vRddhi thApita ! mAvAnI atyAdhuprahAra dharmAdi dravyAsaMva batmisamavetAH puLa rAtipariNAmena ! mAvAzvAtu ta paDatA / rAva nimati, mavavana. makRtyAdi | vyasaMvaroDapidhAna, batAvacchedra sarIjha, sa gva pratibanyodhabArAva rAmAvA-maMva tyamite tatra-va-mAvejo mAvo ghaTavAhinAtika hatyavira ravivAhiM, ghaTatvaTavAtAddharmavicitrahalattAMya va padatyAdAdhirmavalvena jyAM juhamRtAyA thApa dhaTATAtipattiniminArarAvAhiyAha-rAni. katLe taiyAra babAbdamarisatimuharzani-tathA nirmitAt vAkSasakhyameivAta , sataiva brahmasvapaoNva, micanAnA mavaviSa novRttitatvaritrahmasattAM mojuM ghaTavRttivAritrahmasattA vaDhavaM padavRttivAritrahmasattA padamayevaM mighamAMnA trahmasauMva, jJAtiriyuthane-nAti-saamaanyaadishbdenaabhidhiiyte, tasyAM-uktaprakAreNa vyaktibhedena vibhinnatayA vyavasthitAsAM tramasarAyAM, sarve zA vyavasthitA-dbavRttinimittavana sarve zAM vyavasthitA, tA-3jIvamAM sattAM, gvakSa-yAraNA cAni, sA sattAM, vamaSi, tAM- saT, du-tivAuil nanu yazaiva mijavastuni nikSeparaMtudayamavataritaM tathremameva - vani taravartita na veti ta, gavatI te Iti jJAnAhi, thato di bipi vadhu vinAma yAti mAryArabavamaeNvA mavagna paridAya vahatAM vimurtiyanyAsthitanAmAvavadyAvisthApanApekSava svasvanAmaninananA mAryanananazAhIMbaLavataCpAmiLyAtilaLavavAmApakSayAga vahuvarya nAmAnipAtagrgavanAmRtavAsumAtra vaturmaniti, ukata mahAmAthe pakSApAzrayana-"vA vaghu mahANa, nA phuvAra tayAA hALA che zva, jJAva taya mA ! " tiA minuM pakSe "nAtyAtivyavaya pavArtha " hati patinIdhArI nAyAbrativyapatyA* rAtri parvavALyatA paryAptisana vartata hRti yatha thAyate tathA nAmasthApanAkamAvAmawvA nikSepaSavALyatA paryAddhisatyena vartata kRti vyAya! pavanavAviyAghugranthamavatArayati-- parva nava pavA tyAddhinA | mAnimittApArvara Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 146 : tatvArthavivaraNegUDhAryadIpikA / paM0 suM0 TI0 bhAvasaMbaro guptyAdipariNAmApano jIvaH / dravyanirjarA mokSAdhikArazUnyA bIjAdInAm , bhAvanirjarA karmaparizAda samyagjJAnAdhupadezAnuSThAnapUrvaka. / dravyamokSo nigaDAdiviprayogaH, bhAvamokSaH samastakarmakSayalAJchana iti / tathA dravyasamyagdarzanaM ye mithyAdarzanapudgalA bhavyasya samyagdarzanatayA zuddhi pratipasyanta, ta evaM vizuddhA AtmapariNAmApannA bhAvasamyagdarzanam / tathA vyajJAnamanupayuktatAvasthA, bhAvajJAnamupayogapariNativizeSAvasthA / dravyacAritramamayasya bhavyasya vAnupayuktasya kriyAnuSThAnam , AgamapUrvakaM bhAvacAritramiti TIkAkRtaH / atrAvAdInAM vyabhAvanikSepau pudgalAzritAveva vadan bhAvasamavAdhikAraNatAmeva dravyapadAthamabhipreti sma TIkAkAraH, na hi bhavati mRtpiNDo dravyaghaTa itiva65DA vyaghaTa ityayamapi prayoga iti / evaM ca karmodayasya nyAsravatvaM tanniSpannAtmapariNAmasya ca yad bhAvAsavAvamupavaNyate tadAtmakarmaNorekadra0yasvabhupacaryopacaritanayeneti dravyam / hantaivaM karmaNAmudayo bhAvAsravastajanaka AtmapariNAmazca nyAsaka ityapi vaktavyaM syAditi cet , syAdeva yadyAtmavibhAvaprAdhAnya nAzrIyate, vastutaH pUrvapUrvasvakIyabhAvasyevottarottarasyopAdeyabhAvApekSayA dravyatvam / ata eva nizcayanathe dAnaharaNAdikamapi svAtmanipThameva, na tu paraniSThamiti prapaJcitamanyatra / na caivamAzailezyantyakSaNaM yadhamAnucchedaH / ApekSikatadanucchedasya dopAnAvahatvAt , bhAvadharmatvAvacchinnapratiyogikadravyatvasya cApunandhakAdidharma eva sattvAt , ata evApUnarbandhakAdInAM dravyatvaM kintu bhAvasamavAyikAraNatvameva dravyatvamityatra yuktimAha-na hi bhavati mRtpiNDa ityAdinA / tannidhpannAtmapariNAmastheti-krodayaniSpanAmithyAdarzanAdirUpAtmapariNAmasyetyarthaH / sthAdeva yadyAtmavibhAvaprAdhAnyaM nAzrIyate iti-karmavibhAvasya prAdhAnya yadyAzrIyate tadA syAdeva, yatastasyoditakarmaputalarUpatvena bhAvAsravatvAt tatkAraNatvenAtmaparipAmo dravyAsavaH, yadi cAtmavibhAvaprAdhAnyaM vivakSyate tadA tasyoditakarmapudgalasya bhAvAtravarUpatvAbhAvena tasya dravyAkhavarUpatayA nA''tmapariNAmo dravyAkhavA, ki bhAvAtrava iti bhAvaH / yadA ca karmavibhAvaprAdhAnyaM vivakSyate tadApyAtmapariNAmasya na vyAkhavatva, yatastasya taM prati nimittavidhayaiva kAraNatvaM nopAdAnavidhayA, upAdAnavidhayA kAraNatva tu pUrvapUrvapariNAmasyottarottarastropAdeyapariNAma pratyeveti tasyaiva tadapekSayA dravyamamityAzayenAha-vastuta ityAdi / vastranittipUrvakaparasvatvotpAdanAnukUlavyApArI dAna, vyApArazca dAtuti tallakSaNadAnamapi tanidhameva, svAyasamarpitadravyavasvatyotpAdanAnukUlacyApArI haraNaM, tAdRzavyApArazca hareveti tallakSaNaharaNaM taniThamevetyAzayenA''ha-dAnaharaNAdikamapi svAtmaniSThameva na tu paraniSThamiti / yadi ca svasvatvadhvaMsaviziSTaparastratvAnukUlacchava sva. svatvadhvaMsAnukUlA parasvatvaprakArikechaiva vA dAnaM tadapi tasyA dAtRdharmatvAttabhiSTava, evaM parasvamanivRttiviziSTasvA yasamarpitadra0yasvasvatyotpAdanecchA haraNaM tadApi hatUniSThavetyAzayaH / apunabandhAdInAmiti-na punarapi bandho mohanIyakotkRSTAsthitivandhanaM yasya so'puna* bandhakaH, yo jIvo mohanIyasyotkRSTAM sAgaropamakoTAkoTisaptatilakSaNAM sthiti yathApravRttakaraNena kSapayan grAnthapradezamAgataH punarna tA bhansyati bhetsyati ca granthi sopuna ra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paM0 sa0 TI0 17: dravyAzA, samyagRhalyAdInAM ca bhAvAzetyupadezapadAdau sthitam / idaM hi yogyatvalakSaNaM prasthakanyAyena - nayamedatazcitraM draSTavyam / aprAdhAnye'pi kAcid drvy|08: siddhAnte prayujyate / yadAha-"appAhannevi. 36, kAya diyo u davasaho ti| aMgAramahaMgo jaha, davAyario sayA'gavyo // 1 // ti" / itthaM ca dravyacAritramabhavyasya yasya vA'nupayuktasyeti yaduktaM tadaprAdhAnyApekSayA, tadapi dvividhaM viparItaphalaprayojakatayeSTaphalA'prayojakatayA ca, Adhe mAtRsthAnabahulAnAm, dvitIyamapi dvividhaM adhikArasampattivirahAt praNidhAnAdhupayogapUrvakasvarUpeSTaprayojakatAvacchedakarUpavirahAca, AdyaM pranthiphasAnAnAmabhayAnAM dUrabhavyAnAM tIrthakarAdipUjAdarzanena labdhazrutasAmAyikalAbhavuddhInAM, teSAmupayukta kiyAvatve'pyanadhikAritvenaveSTa phlaasiddhH| dvitIyamanuSTAnaparANAM zUnyakriyAvatAm / taduta praNidhAnAdInyavikRtya, " AzayagedA ete sarve'pi hi tatvato'nugantavyAH / bhAvo'yabhanena vinA, ceSTA dravyakriyA tucch| // 1 // " iti / tucchA iSTaphalAprayojikA / evamanye'pi vizeSA ukhA / ye'pi yeSAM jIvAdInA sAmAnya zabdAstepvapyasya nAmAdicatuSTayasyAvatAra ini kathayannAha-paryAyAntareNApAti-pAyAtiraM sAmAnyarAnA, nAmadravyamityAdi dharmAdInAmanyatamadityantaM vyAkhyAtaprAyam / dravyadravye pakSAntaramAha phecidapyAhurityAdinA, apiH-sambhAvanAyAm , kecidAcAryA iti sambhAvya padantipadya to dravyaM bhavati-ye sAmUya dravya kiyata ityarthaH / yathA bahubhiH paramANumi. sambhUya (kandha. stripradezikAdirArabhyate / athavA yadravyAtamAdeSa skandhAtripradezikAdevaikaH paramANuH pRthagbhUto bhavati sa paramANurapi dravyadravyam / dvipradeziko'pi ca dravyadravyaM bhavati / taccaitad dravyadravya pudgaladravyameva bhavatIti pratipattavyam / na hi jIvAnidravyamanyaiH sayArabhyate, na cAnya mAdbhidyamAnAtannippadyate, paramANavastu samayAnyadAramante tatazca nippayanta iti / yataH paJcame'dhyAye'bhidhAmyate--" aNakaH kandhAH" ityAdi, skandhAt skandhA bhedAdaNako nippayanta iti tatraiva vyAkhyAsyate, aNupadaM bhidhamAnAucyate, sa AdiyeSAM te'punrbndhkaadystessaamityrthH| apunarvandhakasya lakSaNam-"pA Na tivabhAvA, kuNai na bahu maNNAI bhayaM ghoraM / uciyaTTiI ca sevaI, savyatya vi apubidhoti // 34 // " ityevaM paJcAzake proktam / dravyAzati-bhAvAjJAyA: kAraNatvAd dravyAjJA jJeyA, upadezapadAdI sthitamiti "gaMThigasattApuNavaMdhagAiyANaM pidavyato ANA // 253 / / iti / "bhAvANA puNa esA, sanmadihisa hoti niyameNa | 5samAdiheumAvA niyANapasAhaNI ceva // 259 // " iti ca tatroktamiti / apunarvandhakAdInAM dravyAjJatyatra dravyazabdasaGghahanyavahAranayavizeSato nAnArUpa yogyatve vartata ityabhipretyAha-idaM hi yogyatvalakSaNamityAdi / "tisthakarAipUyaM daNaNeNa vA'vi kajeNa / suyasAmAiyalaMbho hojA'bhavnasa gaMThimi // 1 // " iti pAramapaktimanusRtyAha-tIrthakarAdipUjAdarzanena ladhazrutasAmAthikalAbhadAnAmiti // ' AzayabhedA ete sarve'pi' ityAdizloko'yaM sRtIyayoDazake, tadarthastu tata evAyaseyaH / paryAyAntaraM sAmAnyazabda itivizeSazavAcyArthagatasAdhAraNadharmAvacchinnavAcakazabda ityrthH| aNavaH skandhA ityAdi, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArthavivaraNagUDhArthadIpikA 1 0 0TI0 pekSayA'pakRSTa pariNAmadravyaparam, tripradezika bhidyamAne ekataH paramANurakato dvipradezikadravyamutpadyata ityabhidhAnAt / atha sAtAd dravyamutpadyata iti yuktam , bhedAttu kathamutpadyate, janyadravyatvAvacchinna prati vijAtIyasaMyogatvenAsyavasaMyogasyaiva hetutvAditi cet, na, saGghAtabhedayoIyorapyAktimA na janyadravyatvApacchinne hetutvaicityAt , anyathA tripradezikabhede dvipradezikasyAkasmikatApateH, tatkA"aNadaH skandhAzca" 5-25 / iti tatvArthapaJcamAdhyAthe paJcaviMzatitama sUtram // vana paraspareNAsaMyuktAH paramANava ini saMyuktAstu skandhA iti cocyante, uktaJca tatra bhASye-- "tatrANavo'baddhAH skandhAstu baddhA eveni" tathA ca paramANuskandhabhedena pudgaladvaividhyapratipAdanAyatattrapravRttiriti / kathaM skandhAsmamutpadhanna ityAzaGkAyAM saGghalabhedebhya utpA5-26 / iti pavizatitamasUtraM mAnAd bhedAtmanAtabhedAdityampatribhyaH kAragaNeyA skandhA utpadhante vipradezAdaya ityevaM trividhaskandhotpattipradarzanAya prvRttmiti| tatra saGghAtAt tattatparamANusaMyogAta, bhedAt saGghAtasaMyuktatattatparamANuvizleSAt, saGghAtabhedAt skandhena saha vibhinnadezasthatattatparamANusaMyogAt tasminneva samaye skandhasaMyuktatatta mANuvibhAgAcetyarthaH / nanu skandhavadeva paramANavarasamutpadhante ki vA'nyathetyAzaGkAyAM " bhedAdaNuH / " 5-27 / iti saptaviMzatitamaM sUtraM bhedAdeva paramANurutpadyate, na tu sAtA samatabhedApetyevamekavidhaparamANUtpattipratipAdanAya pravRttamiti / dravyArthanayApekSayA paramANonityatvena prAgasataH sattAlakSaNotpattiraravarUpato na saGghaTate kintu skandhasaMyuktasya tasya pRthagbhAvalakSaNabhedAdeva vibhaktatvena rUpeNeti tadrUpeNaiva paramANurUtpanna iti gIyate paryAyanayana, tanmate tasyAnityatvAditi bhAvaH / iyaNunAdimahAvayaviparyAjanyadravye katipayabhAgAvacchedena yAvad bhAgAvacchedena kA kriyA tato vibhAga, tata: pUrvasaMyoganAzaH, tato drazyanAzA, punastadavayavA vizakalitA eva kevalA:, tadanantaramekasmin paramANau paramANudvaye vA kriyAvibhAgAdikrameNa paramAdayasaMyogAdasamavAdhikAraNAdvayakotpattiH, evameva tattaddayaNukArotpatistato dayaNukatrayasaMyogAt vyaNukaM tato'pi catasreNukrameNa mahatI pRthivI mahatya Apo mahattejo mahAnvAyurupayate, ityevaM tattadavayavasaMyogAdeva kAryadravyamutpadyate na tu vibhAgAdityAzayavAn naiyAyikazaGkate-atha sAtAd dra-yamutpadyata iti yumityaadi| anyatheti-janyadravyatvAvacchinnaM pratyekazaktimatvana saMghAtabhedayoH kAraNatvAnabhyupagama ityarthaH / tripradezikabhede iti-tripradezikarakandhAdekANubheda ityarthaH / pudgalAnAM navapurANamAsvabhAvatathA janyadravyamAne katipayAvayavavizleSevayava vibhAgapUrvakadravyArambhakasayoganAzAt dUyaNukAdinAzakrameNa mahAyaviparyantanAzaH, tadanantaraM svatantreSu paramANuSu karmavibhAgAdinakriyayA paramANudvayAdisaMyogAdyaNukAdhutpattidvArA mahAvayaviparyantotpattikalpanAyAM mahAgaura vAda, naivoktaprakAreNa mA'bhyupamAr2yA, kintu tatrAzepAtrayavaviziSTaparyAyanAzanAvaziSTAkyavizi- paryAyata pUrvadrazyasyotpattiH, vizliSTapradezatayA'nyadravyasya cotpattirityeva prakriyA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paM0 sU0 TI0 149 : raNasadhAtavizeSAbhAvAt , sarvatra paramANuparyantabhedena paramANudvayAdisaMyogAd dhaNukAdhutpattikarapane mahAgausvAt / utpatteH prA bhedAzrayasya siddhayasiddhivyApAtAjhedasya na prayajanakatvamiti cet, na, bhedata svAzraye tAdAtmyena viziSTadravyotpAdahetutve dopAbhAvAt / zuddhadravyotpAdasya ca trailakSaNyavAdinA kutrApyasvIkArAt , bhidhamAne hi tripradezike tripradezikadezatyena dvipradezikaM vinazyati, dvipradezikarakanyatvenotpate, pudgaladravyatvena ca dhruvamiti kya virodhAvakAzo'pi / etena nirAzrayasya paramANudravyasya notpattirityapi nirastam / dravyasAmAnyasyAzrayasya tatrApi jAgalakatvAt , AzritaikatvamAvasya sAmApramANAr2yA, ata eva suvarNakA vyApAkiTakasya pheyUrabhAve'rthAntarabhAvagamanalakSaNavinAza evAnu. bhUyate, na tu tatra kaTakasya ke cijhAgeSu kriyA tato vibhAgaH, tadanu pUrvasaMyoganAzatatpazcAd dravyanAzaH, punastadayavA vizAlatA evaM kevalA, tadanantaramekasmin paramANo paramANuDhathe vA kriyAvibhAgapUrvasaMyoganAzaparamANuDhayasaMyogaprakriyayA iyaNukotpattiH, tadanu jyaNukAdyutpatikramaNa keyUrabhAvaH pramIyate, tathA'pi tathA kalpanAyAM gauravadopamAha-sarvatra paramANu parya.tabhedeneti / vibhAgo hi vidhamAnadravyayorbhavatIti nipradezikarakandhe dvipradezikaskandhaH paramANuzcotpattaH pUrvamasti, na pA, asti cet, kathamutpAdaH, pUrvameva satyAditi bhedasya na dravyajanakatvam , nArita cettarhi na tayovibhAgaH, tathA ca kathaM tatassamutpattirityAzakate yaugika utpatta: prAgiti / tabhiSedhati-neti / niSedhe hetumAha-bhedasya pAzraya ityaadi| tripradezike dvipradezikaskandhastadavayavatvenAsti, evaM paramANurapi, tayovibhAge ca sati tadavayavatvena vinazyati dvipradezikarakanyatvenaivaM viviktaparamANutvena cotpadyata iti kathaJcidutpAda eveSTa iti skandhAtparamANoiyaNukaraya vA bhede sati tasya vibhAgaparyAyaviziTaparamANuyaNukadravyopAdahetutvaM na dopAvaham / ata eva paramANorapi pUrvadravyeNa saha saMyuktatayA vinAzaH, viyuktatayotpattizca, paramANusvarUpatvena puladravyatvena vA dhauvyamiti lakSaNyamAtagAyate, kutrApi kadApi nacidrUpeNa kasyApi pUrvamasato navyadravyasyotpattimAtmAnanubhavena syAdvAdimitasvIkArAditi bhaavH| etadeva vivRNotti- bhidyamAne hItyAdinA / etena nirAzrayastha paramANudrayasya notpattirityapi nirastamiti-avayavI svAkya samavAyikAraNe utpadyata iti dvayaNukasAvayavinaH paramANurUpe svAzraye'vayava utpattisambhavati, paraMbhANostu niravayavatvAdAzrayarahitasya notpattisambhavatItyapyatena nirastamityarthaH / nirasane hetumAhadra0yasAmAnyasthAzrayasyetyAdi / ekapradezatvena yaH paramANurutpannastasyaiva dravyarUpeNAvasthitasya sata Azrayasya tatrApi vidyamAnatvAdityarthaH / etena sAmAnyaM karimazcidAzritameva, na tu kasyApyAzraya ityAzritakasvabhAvaM taditi dravyarUpeNAvasthitatvAta sAmAnyarUpasya paramANorakapradezatyena yaH paramANurutpanna dAzrayatvaM netyapi nirastam , pUrvottara kaTekakeyUrAdiparyAyAnugAmitayocaMtAsAmAnye'pi suvarNe kuNDalamutpanna miti pratItyA kuNDalaparyAthAzrayatvasthAnubhUyamAnatvAdityAzayenAha -AzritakasvabhAvasya sAmAnyasyetyAdi / nanu Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 150 : napArthavivaraNamUDhArthadIpikA / paM0 sa0 TI0 nyasya nAzrayatvamiti tu suvarNe kuNDalamutpannamityAdipratItyA pasahataM kartavyam / atha paramANutra yeNa vipradezikadvayamevotpadyate, ephaparamANuvigame ca tat dvipradezikavigamAdekahipradezikasyAbhivyaktina tu bhedAdutpattiriti cet, na, yugapatriSu paramANuSu tripradezikajanakasyaiva saMghAtavizeSasya svIkAgat, anyathA triSu kapAleSu vayoIyoTAntargatpatyApatteH, etena dazatantukAdezvaramatantusaMyogaviyogakrameNa nAze navatantukAderabhivyaktireva, na tRpatiH, prathamatantusaMyogakrameNa nAze cAstu tadaiva dAtantukanAzAnantaraM navatantukotpattiH, amtu vA dazatantukotpattikAla eva caramatantuparyantaM dvitIyamAdAya navatantukotpatiH / na caivaM pratilomakramaNAnantapaTakalpanApattiH, dvitIyamAdAya navatantukasyeva tRtIyamAdAyAtantukasyApi svIkartu- : mucitatvAditi vAcyam / yastvayA'ye svIkriyate tasyaiva mayA prathamata. svIkArAnnavata-tukAdau dazatantukAdivasamya hetutve bhAnAmAvAta, anyatra prAgabhAvAbhAvenaiva tahirahopapattarityAdikamapAstam / paramANutrayeNa dvidvipradezikaM dravyadvayamutpadyate, natraikaparamANoH kriyAvibhAgAdinA saMyutAvasthArUpeNa vigame sati vihipradezikayodhyAdakaM dvipradezikaM dravyaM vinaSTam , anyaca vyavasthitamevAbhivyajyate, na nekaparamANubhedAdutpadhata ityAzate atha paramANutraNetyAdi / samAdhate-neti, tathA'nabhyupagame'tiprasaGgadaNDamAha-anyatheti / atha dazatantukapaTasthale caramatantumaMyogasya dazatantukapaTaM pratyeva kAraNatvena tanAzAttasyaiva nAzaH, na tu navatantukapaTasya, tasya dazamatantusaMyogAtyAgevotpannatyena caramatanturmayogAsamavAvikAraNakatvAbhAvena tannAzena tannAzA'sambhavAt , kintu tadAnImavasthitasyaiva tasyAbhivyaktireva, na. tUtpattiH, AdhamayoganAze tu bhavatyeva dazatantukapaTanAza iva navatantukapaTanAzaH, Adhata-tusaMyogasya dvitantukapaTAdArabhya dazatantukapaTaparyanta pratyasamavAyikAraNatvAt , asamAthikAraNanAze ca samavetakArya nazyatyeva, anantaraM cAnyasyaiva navatantukapaTasyotpattirityajyatena khaNDitamityAha-etena dazatantukAderityAdinA / etenetyssaapaastmitynenaanvyH| tadeve. tyasya vishissyaarthopdrshnN-dshtntuknaashaanntrmiti| dvitIyamAdAyeti-dvitIyata-- mAdAyetyarthaH / etenAdhatantuparihArAtatsaMyoganAzena dazatantukapaTanAze'pi na navatantukapaTanAza dhitantotsamavAyikAraNatvAbhAvAditi sUcitam / a.rA zaGkate-na caivmityaadi| na tyasya vAcyamityanenAnvayaH / evamiti-dvitIyamAdAya navatantukotpattirityayupagama ityarthaH / niSedhe hetumAha-yastvayA'gre svIkriyate tasyaiva mayAprathamataH svIkArAditiyasa dazatantukapaTanAzAnantaraM navatantukapaTasya navatantukapaTadinAzAnantaramaSTatantukapaTAdazcotpattistvayA strIkriyate tasmaiva bhayA dazatantukapaTotpattikAla eva svIkArAdityarthaH / na ca navata-kapaTatvAdhavacchinnamprati dazatantukapaTAdidhvaMsasya hetutvAt kathametatsata chata iti vAcyam, ukta kAryakAraNabhAve mAnAbhAvAdityAha-navatantukAdAviti, tatra hetubhAha bhanyatretyAdi zata-tukapaTa dhvasasya yatra sacaM tatraya navatantukapaTasyotpattiAnyata.. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAvivaraNapUDhArthadIpikA / paM0 sU0 TI0 paramANutrayajanitatripradezikabhede dvipradezika (dvipradezikasya) vinA bhedahetutvamasambhavAt , anvayavyatirekAbhyAM navatantukAdau dazatantukAdidhvaMsasya hetutAyA evaM yuktatvAt, ekaikatantudvayasaMyogena dvitantuko dikrameNa dazatantukotpattAvapi dvitantukAdInAmarthAntarabhAvagamanalakSaNasya vinAzasyAvarjanIyatvena punarna tantukotpattaye dazatantukopAdAne navatantukavAvacchinnotpattau dAtantukatvAvacchinnadhvaMsasya hetutayaiva pAlathuvAdibhAvena dhvastotpannAnugatadevadattavattapaTAnugatasya lakSaNyasya siddherityadhikamupariSTAdvakSyAmaH / vityetadarthameva navata. tukapaTamprati dazatantukapaTa dhvaMsasya kAraNatvamabhyupagamyate bhavatA, paraM tadanabhyupagame'pi pratiyoginamprati prAgabhAvasya kAraNatvena navatantukapadamAgamAyo navata. tuSveva vartata iti teSveva navatantukapaTotpattiH, tadbhinne ca tatmAgabhAvasyAbhAvAdevana tasyotpattirityata evAnyatantuSu tadvirahopapatterityarthaH / apAsane hetumAha-paramANutrayajanitatripradezikabheda iti-dvipradezikamiti sthAne dvipradezikasyeti pATho yuktaH / paramANutrayajanita dvidvipradezika dravyayamutpadyate iti yatpUrvamukta tadayuktamuktam , ekasyaiva tripradazikaskandhidravyasyotpannatyAta, tasmAda kaparamANoH pRthaktvalakSaNabhede ca vibhaktatathaikaparamANoTipradazikarakanyasya colpatteH bhedahetutvamantareNa tdutpttysmbhvaadityrthH| navatantukAdau dazatantukAdidhvasasya hetutve mAnAbhAvAdityetannirAse hetumAha-anvayavyatirekAbhyAmityAdi / etadeva vivRNotiekaikatantudvayasaMyogenetyAdinA / dvitantukAdInAmiti-atrAdipadena navatantukApaTaparigrahaH / "vigamassa bi esa vihI, samudayajaNiyammi so u duviyappo / samudayavibhA gamataM, asthaMtarabhAvagamaNaM ca // 11 // " iti sa maMtita uktatvAd vinAzo dvividhaH, tatraikA samudAya. vibhAgarUpaH, yathA paTAdeH kAryastha tatkAraNatantupRthakaraNe tantuvibhAgAtmA vinAzaH, arthA. parabhAyagamana vinAzo dvitIyo yathA mRtpiNDasya ghaTarUpAntarabhAvena pariNamanAtmA vinAzaH, na ca mRtpiNDAvasthAyA yo ghaTAtmakA'rthAntararUpavinAzastAhanAze mRtpiNDaprAdurbhAvaprasaktiriti vAcyam, pUrvottarakAlAvasthayora saGkIrNatvAt , atItataratna mRtpiNDalakSaNaprAktanAvasthAyA utpatta, atItasya vartamAnatvAyogAt , tayostvasvabhAvA'parityAgata tathAniyatatvAt / tathA ca prakRte na vibhAgalakSaNo vinAzaH, kinvarthAtarabhAvalakSaNaH, dvitriyAvanavatantukapaTAnAmakaikatantusaMyoge tricatuHpaJcayAvazatantukapaTarUpeNa pariNamAdini tasya vinAzasyAvazyaMbhAvitvena dazata-kapaTavinAze sati tadanantaraM punarnavatantukotpattaye dazatantukapaTasamavAyikAra tantuSu navatantukapaTatvAvacchinnotpattau dazata. tukapaTatvAvacchinnadhvaMsasya ...hetutayeva prA+kAlInamAlAdhavasthAvinAzamantareNa puruSo naiva yuvAdirUpeNotpadyata iti tasya bAlAdirUpapUrvAvasthArUpeNa vinAzo yuvAdirUpeNotpattiH puruSatvenA''tmatvena vA puruSasvarUpasyAnugatatvAd dhauvyaM yathA tathAJApi dazatantukapaTatvena nAzaH navatankapaTatnotpattiH 54. khena ca dhrauvyamiti tatpaTAnugataM trailakSaNyaM siddhamityAzayenAhaH anirabhA.. gamanalakSaNasya vinaashyaavrjniiytvnetyaadi| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 153 : tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paM0 sU0 TI0 bhAvato vyamityekavanodizya bhAvato dravyANIti bahutvena nirdizato'yamabhiprAyaH, bahUnyetAni vana eva sattA dadhati, na tvekamadhiSThAna paramArthasatyamanyAni ca saMvRtisantIti, saguNaparyAyANIti ganyAdyaguruladhuprabhRtiparyAyabhAji / myAdetad yad yena dharmeNa samanvitaM tattaM dharma na jAtu jahAti tenaiva sadAnvitamAta ityetadapi nAstItyAha-prAptilakSaNAni pariNAmalakSaNAni anyAnyAn dharmAn pratipadyanta iti, jIvAtAvadevamanujAdIn , pudgalAH kRSNAdIn , dharmAdayaH punastrayaH parato'nyAnyadharmAn prApnuvantyeva / yato'nyasmin gacchati tiSThatyavagAhamAne vA jIve pudgale vA gamanAdipariNAmamteSAmupacaryata iti / syAdatrAzaGkA yadyevaM dharmAdInAmupacaritA prAptiH, jIvapudgalayozcAnupacAritA, tadA pudgalabajIvanyApi kathaM na dravyadravyatvam, vijAtIyayaparyAyaprAptemtasyApi bhAvAditi, maivam , manupyAdiparyAya jIvapudgalayorubhayovyApAre'pi dravyabhAvanivandhanasneha pratyayapariNAmAbhAvenAkAzavadAtmana udAsInatvAditi / - .......... . .. . .. ___ khata eveti-anena na tvaniriktasattAyogAnsattAM dravyANi dadhatItyuktaM bhavati, yatasattAyA svarUpAtmakasattAyogAt sadUpatve bhAvAnAmapi tathaivAstu, atiriktasattAyogAt sadpatye'navasthAdopaprasaGga iti bhAvaH / puruSa evedaM sarva yad bhRtaM yacca bhAvyamityAdizrutimAlavamAnAnAM vedAntinAM nIva sadrUpaM mAyAdvArA nimitta kAraNaM sahupAdAnakAraNaM jagataH, na ta naiyAyikAnAmivazvarAmina brahma nimittakAraNamAtram , tatkAryantu ghaTapaTAdikamasadriyam , aviyopakalpitatvAdityAdi yanmata tannirasanAthAha-na tvekamadhiSThAnamityAdi / tannirAsazcaivam-avidhopakalpitatvahetussan asan vA, Aye tApAto dvitIya na basatA hetunA jagato'satyasiddhiH, adhikaM gauravabhItyA yadava noktaM tadasmaddadhasammatitarkamahArNavAvatArikAtoaseyam / bhASyoktasya saguNaparyAyANItyasyAryamAha-gatyAyetyAdi / praatilkssnnaaniitysyaarthmaah-prinnaamlkssnnaaniili| tasyApyarthamAha-anyAnyAniti / teSAmupacaryata ini jIvapudralayoreva mukhyavRtyA gamanAdipariNAmaH, sa eva dharmAstikAyAdighUpacayeta ityarthaH / tattajIvatattatpuralagato yo gamanapariNAmastadupagrahakAritvasvabhAvo dharmAstikAye syitipariNAmastadupagrahakAritvasvabhAvo'dharmAstikAyevagAhanApariNAmastadupagrahakAritvasvabhAva AkAzAstikAye parApekSa ityata upacaryata ityucyata iti bhAvaH / kathaM na dravyadravyatvamiti-dravyAtmakakAryopAdAnakAraNatvaM jIvaniSThaM kathaM netyarthaH / tatra hetumAha- vijAtIyadravyaparyAyAstasyApi bhAvAditi dravyavijAtIyaparyAyaprAH pUrvadevAdiparyAyatyAgenotpadhamAnottaramanuSyAdiparyAyapariNAmarUpAyA jIvasyApi bhAvAdityarthaH / dravyabhAvanibandha nasnehapratyayapariNAmAbhAveneti-dravyabhAvo dravyAtmaka kAryatA tannivandhanaM tatkAraNa snehapratyeyapariNAma rahAdhInapariNAmaH, tasyAbhAvenetyarthaH / dravyarUpakAryakAraNIbhUtasnehAdhInapariNAmaH pudgaladravya evaM vartate, na tu jIvadravya iti tasyAkAzavadAsInatvAnadUvyadUpatvamiti bhaavH| karmasAdhanatvapakSe bhUmAtAviti caurAdikabhUdhApAkalpikraNiprakRtivayA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savAryavimUDhArSadIpikA / 60 0 TI0 prAptilakSaNAnIti yaduktam-sA na svamanISiketyAha-AgamatazvetyAdi, tasiH saptamyarthe / Agamata Agame pUrvAkhye, prAmRtajJo vyAkaraNotpattimUlazaprAmRtaniSNAto guruH, dravyAmiti bhavyamAha-dravyamiti bhavyamiti paryAyazabdena ca vyAcaSTe ityarthaH / tAvatApi prAptyarthatA kathamata Aha-bhavyamiti prApyamAhaato na svamanISikeyamityarthaH / nanvidamasaGgataM bhavaterakarmakasya sattAbhidhAthitve'pi prAptyanabhidhAyitvAdata Aha-bhU prAptAvAtmanepadIti, curAdigaNapaThito'yaM prAptyartha., na tu bhvAdigaNapaThitaH sattArtha ityarthaH / nigamayati tadevamiti, bhavyazabdasya karbhasAdhanatvapakSe prApyante svadharmaryAni tAni bhavyAnyucyante / phartRsAdhanatvapakSe tu prApnuvanti tAnyeva dharmAdInIti vyAkhyeyamiti bhAvaH / ukta jIvAdInA nyAsamanyatrAtidizannAha-evaM sarveSAmityAdi / evaM yathA jIvAdInAM dravyazabdasya, tathA sarveSAM gugakriyAdizabdAnAm , anAdInAM bhavyAmavyAdInAm AdimatAMca manuSyAdInAM paryAyANAm , jIvAdInAM bhAvAnAM, jIvAdibhyo. 'nanyavRttInAm, tattvAdhigamArtha tatvasya bhAvasya parijJAnAya, natu nAmasthApanAdravyANA, teSAmanupayuktasyAt,, nyAso nikSepaH kAryaH / bhAvanikSepe kArye trayamapyAyAtIti cet, AyAtu prastutArthavyAkaraNAdaprastu. tadabhAvapakSe bhUyante prApyante svadharmeMrgatyAdibhisambadhyA yAni tAni bhavyAni, dravyANItyarthaH, ityAzarthanAha-bhavyaya karmasAdhanatvapakSa ityaadi| kartavyutpattipo tu NicsannivAnAbhAve bhava prApnuvanti tAnyava svadharmAdIni gatyAdirUpANIti bhavyAni, dravyANItyarthaH, etatAtparyeNAha-kartRsAdhanatvapakSe tviti "bhavyageyavacanIye"tyAdi (3 / 4 / 68) pANinIyasUtre nipAtanAt bhvyshbdsiddhiH| bhAvasya parijJAnAyeti-nAmAdicatuSTayaprakAreNa pani nikSipte satyeva bhAvavastunA'trAdhikAra iti jJAtuM zakyate, nAnyathetyevaM bhAvasya parijJAnAyetyarthaH / ayambhAvaH-vivakSitasyAGgasthAnaGgasya vA zrutasya vA skandhAdervA, nikSepacatuSTaye pradarzine sati -prakA prakaraNe bhAvAGgena bhAvAnaGgena vA bhAvazrutena vA bhAvaskandhAdinA vA'dhikAraH, tasyaiva prastutaprakaraNe'dhikAratmAt , na tu nAmAGgAdisthApanAGgAdidra0yAGgAdimiH, teSAmanadhikRtatvAdavetyevaM prakaraNavazena bhAvasya parijJAnAya nikSepo vidheyo, na tu nAmasthApanAdrayANAM parijJAnAya, tatra hetumAha-teSAmanupayuktatvAditi, prastutaprakaraNa iti zeSaH / atra vAdhAzaGkatebhAvanikSe5 ityAdi / uttarayati-AyAtvityAdinA / prastutArthavyAkaraNadinastutArthApAkaraNAcceti kasyacidekasya jIvAdevara nacaturdhA nikSepe'nagate sati - bhAvanikSepAtropayuktaH, tatsAdhigamaphalakatvAt , nAmAditrayan na, prastute'nupayuktatvena heyavAdityevaM prastutasya bhAvanikSepasya vyutpAdanAt , tadanyasya nAmAdinayasya ca pariharaNA-dityarthaH / ata evaM "idameva ca nAmAdibhedopanyAsana vyAkhyAyAH phalaM yaduta yAvanto -- vivkssit|06vaacyaa padArthA paTale tAn sarvAnapi yathA svarUpaM vaivikrayenopazya yena kena cinnAsAdhanyatamena prayojanaM sa yuktipUrvakamAdhikriyate, zepAstvapAkriyante, tathA cokta aprastu- tArthA'pAkaraNAt pratArthavyAkaraNAca nikSepaH phalavAniti" piNDaniyuktiprokta saGga chata iti / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 654 : tattvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA | paM0 sU0 TI0 tArthapAkaraNAcca nikSepasya phalavattvena pradhAnAGgatvAttannikSepastvAniSTA (SThA) vaha tvAt pratiSidhyate, lakSaNalakSaNAdivat klezamAtra phalatvAdityAzayAt // 5 // nikSepasya phalavatvena pradhAnAGgatvAditi-prakaraNavazenAprakRtanirAkaraNadvArA yathAsthAna viniyojanena taccabhUtaprakRtArthanizcayaphalakatvena bhAvanikSepasya taccAdhigame pradhAnAGgatvAt so'syupagantavya ityarthaH / nanu bhAvanikSepasya bhAvasvabhAvataccAvigamopAyatvena pradhAnatvamato bhAvanikSepaH kAryo bhavati, nikSipyamANo bhAva evopAdeyo, na tu nikSipyamANA nAmAdayastraya ityaprastutArthAyAkaraNAya nAmanikSepAdayo'pi nirUpaNIyA bhavanti, evaM tacatsvarUpaniSTakanaM tanikSepata iti bhAvasvarUpaniSTaGkanAya yathA bhAvanikSepaH kriyate evaM nAmAdisvarUpaniSTaGkanAtha nAmanikSepAdayo yathA kriyante tathA bhAvanikSepa svarUpaniSTaGkanAya bhAvanikSepa nikSepo'pi nAmanikSepAdicatuSTaya rUpeNa sambhavIti karaNIyaH svAt evaM nAmanikSepa nikSepAdayo'pi kara jIyAH syuH, yathA cAnikSipte bhAvAdau tatstrarUpaparijJAnaM na samyak sambhavati, tathA'nikSipte bhAvanikSepAdoM bhAvanikSepAdisvarUpaparijJAnamapi na sambhavatyeva, tanikSepamantareNa tatparijJAne vA bhAvanikSepAdikamantareNApi bhAvAdiparijJAnasambhavAd bhAvanikSepAdayo'vyakaraNIyAssyurityata Aha tannikSepastviti-bhAvanikSepanikSepaH punarityarthaH asya pratiSidhyate ityanenAnvayaH, tatra hetuH aniSThAvahatvAditi-niSThA - vizrAntistadadbhAvo'niSThA, avizrAntiH anavastheti yAvat, tadAtvAt anavasthApAdakatvAdityarthaH / yadi bhAvanikSepasya nikSepaH kriyate taktayuktyA bhAvanikSepa nikSepasyA'pi nikSepaH karaNIyaH evaM tanikSepo'pi karaNIyarasyAdityevamanavasthAMnAbhikSepa nikSepo niSidhyata ityarthaH / atrAnurUpaM dRSTAntamAha-dakSaNa lakSaNAdivaditi / yathA pRthivyAdilakSyasvarUpavijJAnAya tallakSaNaM kriyate tallakSaNasyApi lakSyatvena tatsvarUpavijJAnAya lakSaNalakSaNamapi karaNIyam evaM tallakSaNamapItyevamanavasthAnAdyathA lakSaNalakSaNAdikaM na karaNIyaM tathetyarthaH bhavatvanavasthA tathApi lakSaNalakSaNaM kimiti na kriyate ityata Aha klezamAtreti / aniSTAvahatvAditi pAThe tvanavasthArUpAniSTApAdakatvAdityarthaH / antredamapyavadheyam - nAnArthaka zabda sthaLe prakaraNamapi zaktigrAhakam, yathAhi saindhavapadaM lavaNe'zve ceti kozena lavaNAzvAtmakArthadvaye tasya zaktirvyutpAditA'stIti saindhavamAnayetyAdau saindhacapadAd bhojanaprakaraNe sati tatsahakArAdazvAtmakAmastutArthanirAkaraNena lavaNAtmakaprastutArthAvagatiH, tathA prazastabhAvasambandhinAM sarveSAM nikSepANAM tu prazastatvameva nirvyUDhamityuttara detAM bhaga vatAM bhAvanikSepasya prazastatathA tannAmAdinikSepacatuSTayamapi prazastamiti praNivAtR zubhabhAvajananadvArA nirjarAkAraNatvena paramazreyorthimisstutyarhamiti nAmAt sthApanAI - dravyAhetU - bhAvArhanikSepArya kArhaspada / tacchakyArthopasthitidvArA nAmastavAdhikAraprakaraNavazAt pradhAnatayA nAmAnikSepAvagatiriti prastutaM nAmAntamuddizyaiva "logarasa ujjoagare" ityAdI tatstutibiMdhIyate, "cobIsatyaeNaM daMsaNavisohiM jaNayaH" iti siddhAntoktyA caturviMzatistavArAzyatAvijJaiH ' Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / 10 sU0 TI0 teSAdi nikSiNAnAM tavAnAM chAzAkhyA na detunA vistarAdhAmo avatati vijJAsAyAmAMEUR sUtram pramANanayaradhigamaH // 1 // 6 // (bhASyam) 5SAM ca jIvAdInAM tatvAnAM yathohiyAnAM nAmAdibhidhastAnAM pramANanavistara. dhigamo bhavati // tatra pramANa dvividhaM pratyakSa parokSaM ca vakSyate, caturvidhamityeke nayabAdAntareNa // bhayAzca ( paJca ) negamAdayo vakSyante // kiJcAnyat // (yazoTa, kA) pramANe prtykssproksse| nayAH paJca vakSyamANAH, taiH karaNaiH, adhigamo jJAnaM bhavati / atra karaNe tRtIyA, na kartari / 'kakarmaNoH kRtI 'tyanena paThIprasaGgAt / bhASye, epA jIpAdInAM, bhokSaphalecchayA bhanyatrAtaH / sthApanAstavAdhikAraprakaraNe sati tazAt' sthApanAhanikSepavigatiriti sthApanAntamuddizyaiva "arihaMtaceiANa karemi kAsagaM" "ja kiMci nAmatityaM" ityAdau tatstutiH kriyate, dravyastavAdhikAraprakaraNe sati tena dravyAhannikSepabodha iti dravyAhantamuddizyana "je a aiAsiddhA, je a bhavisati jAgae kAle " ityAdau tastutirAdriyate, ata evaM " Na vi te pArivAja, dAmi ahaM Na te ihaM janmaM / jaM hohisi titthayaro, apacchimo taNa vaMdAmi / " 428 // ityAvazyakasUtrokta maratAdhipatimaratacakriNA marIciH proktaH, marIce ! tava pArivAjyaM na bandai kintu bhAvitIrthakara svAmini panda iti saGgachate / bhAratavaprakaraNe sati tatprayojyabhAcAhanikSepAvabodha iti bhAvAntamudizyaiva-" namotthu NaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM " ityAdau taratutimakSiArthinA vidhIyate iti tadrUpayathAsthAnaviniyogaphalavayana phalavanto nikSepA iti // 5 // atha sUkSmekSikayA nikSepanayapramANairabhisamIkSAmantareNA' nAmavicAritaramaNIyatayA yuktAyuktatvavibhAgo na ca kasyApi puMso bhavati, anyathA pratipatteH, uktazva-pramANanayanikSepa-ryo'rtho nAmisamIkSyate / yuktaJcAyuktavadbhAni, tasAyuktazca yuktavata // 1 // " iti / bhApyakAro'pyAha-"atyaM jo na sammisvai, nikkhevanayappamANao ; vihiNA / sAjuttaM juttaM juttamajuttaM va paDihAi // 2273 // " iti-tadevaM yathArthatatvanizcayArtha nikSepanayapramANataH sUkSmaparibhAbanAyA Avazyakatve sati jIvAdInAM caturbhedanikSepeNa samIkSAyAM paJcamasUtreNa kRtAyAmadhunA teSAM nayapramANessamIkSAyA avasara iti tatkaraNArtha 54sUtrAvataraNikAmaha-athaitepAmityAdinA |prmaannnyairdhigm iti-na cAsmin sUtra pramANaJca nayAzceti inka pramANApekSayA nayasAlpAntarasyAt pUrva nipAtaH kuto netyAzaGkanIyam , vastugatasakalAMzagrAhityena pramANasya vastvekAMzagrAhinayApekSayA'bhyarhitatvena pramANapratipayavAtheSu naya- pravRttiyavahAraheturityato'pi ca pramANasyAmyarhitatvena "abhyarhitaM pUrva nipatati" iti nyAthena lakSaNahetvoriva pUrvanipAtAditi / karaNe tRtIyA na kartari " katakarmaNoH kRtItyanena paSThIprasaGgAt pramANanayara dhigama ityatrAdhigamapadasya bhAvapratyayAntatvena kR6tatvAt pramANanayarityA kartRtvArthe tRtIyAsvIkAre " kartRkarmaNa Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharAIvavAdAIpiyA 1 gha0 phUTI varAchAnAmAnAnna, tAnAyuimavatra sabdha jUthohidAnAmitvAti, nipadanA . pataH zAvavamAtrAma vitaraNa sAmAnyaviraddhivAvatA vivAvivAddhimAna vAdhAma banALA ne mata ! satyaniyamamAryuM pati, tatra prasiddha nandA siddhA, diviSe pramANamujaba ! vicce ra pratyakSamanumAnaM vadhu, vAhanavI vaiziALavuiM, ke dhoLe rSivAparoSachI svAhityathana pachI bannati, vattA kRtitahusya pA yAvini mAvA. matra saMvardha phati tathA 1 vIvAnAM vAnAM nAma nAM ja tApAnAmani mAvA vAlIvAvasaMvaranirAzAstava dezaLa - rAvyAnavAlavavAdisvAsAdhAraNa vinavAnAM jJAne nAte nItizatruvAba : jiM vAna datyAzakunivRjyartha nikSeparsa, tenA para navAzivALyo northa, dhitu rAmAnurvidha phatyetAvanmAtra saMkSiptajJAna vAta, tu lIvavidhatA cennadharmAstavidhaviziSTanIvAdijJAna vistRtaM pratiniyata dharmavizinIvAdijJAna ja saMkSihatA, navuM rtA tajJA zivAzikahAM jo baLevatIti pratyakSa rIkSAmALAjyAM saMhAnA nAnatyArAnAhuM dezanikSepanitya nacAvo siddhAne kividha kamaLamutamiti ( samAsavo viTuM pApaM, tuM vahA- parva 2 pavarSa vityAdineti zepA ! mAsUna zeSiAmini rauddhavALAnAmatya | vauddha hiM pracalamanumAna veti mApadrayamavucchatti, 7 za menI dhirANakALAni, yatavya svakSaNenAIna saha sadharyavADamAvaH "vizatvayonavarazA vinA rAjyonA | jatA te sArdha zA mRtyavi ? " kRti tevAmukkAro zabdArthapAvAvasagnandhAnamyu jayo viyAvAzva phalyuminikALamupamAnaM mALanatyapa tarAte neti ! vaizezi vi " zApamAnavone, pRthakakAmAkhyAmiLyo ! thanumAnatAvA-viti zeviM mata che ?" phati vidyA "tena zALyuM vAghAta ! 2. rU ti vaizebrikopara navamA ditIya di sutIne jIvAt manumAna ceti kamAlayamevAvupAcchaddhi, zopamAna DhInAmanunAvidhava bAvarAta , tathAddhi-pata pArtha ciilavanta zAhUtimapirvaramANitA mAmAnati pavAryasAcava, taMtra vivimalavasvaramANita4 pAnAM vicararsa vadhyArtha kRdana misaMsarvenanupinotiti patIyprmaann mAvena zakSena / tatra hetAvAptoktatvamapi vizeSaNa deyam , tena nadItIre pazcaphalAni sarjAyanAthe rathamavAra vimumAnanumAna pAntaryu, tathADhi vizo vidhavA mati vRttane vRddhantra pracura mAnavata, zani vRvattare varavo catra zide prakAre 2 varla vAjU, po moristhanumAnava vayasaMjJAviyarUSArtheza Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArthavinA mUlAdhaMTIpi4) 10 s TI : 97 : vintu pratyakSa pola sTenamitti vakSyate| dvaM hi saMmavavavipranobAntaryAvAla nyUnatA | gheva tardi camanuyo dvArAgye vaturvidhamupanvatam / tatrA-patabiMdhanitye bApAryAM vavanti / pracakSAnumAnopamAnArAmamevAt / nayavAvA poLa naitinayamevena, yA netannAnidhye duHsthita tathA mAdhyAna voheratra harIciti / nayAzca vacce naiAmAnya phAMte ! zavalarmAma jIvaMmRtAnAmethaiva zAsaMnyA sajJAti sAvaH / arthe pramANanayayorgonAtmattvAsAmAntravizeSAtmavastuuracchedriAna H prativizeSa vRtti jaMtu, atra Aita sarvanayAMzAvantrijJAna pramANam ! anedharmAbhaje vastunyadharmAvadhArAM jU nathaH | satta micyA, yArevavruddhivat / yavAha-- parve savvu vicA, miIi sapavannatti ! ' apare ravAnuMH-paraparApekSA naimAno nayA, taiH parasparApeaizrcat jJAnaM samatavastuvAmbanuM nanyate tavanavA d 1 sammada ntiryAjJAnAtaMtraya satranAma vetA~va AMta va panovatramALamA mAneneti / 4 zruto vAgyoMndhayA novaSaghate rUtyaAElpanAvittiSi vaivavato vahissan nIvilve sAta zrRhADasavvAsthayanupatta, pIno levavatto rAtrImonI vinAmonitye sati pInastyAcAryonyonupattarityAghanumAnaddhavAnnAtini pramANamAvuM manateNaM sUtAvAvamAgrAmanujamAvyuM pramAAmaSi maAstupAta nAtiri pramALam, cakSurAdrinaRsmAtrAta, na cendriyanadhiAprada vopakSILAmAMta vAjyam, bhAvapraparyanta tathA rasAt NaM sammavaitiSe pauSijAnyuAte nAMtaritta mApave, sanmAMta hAryAM komistyAghuvArasiddha svAnumAnenaiva caritArthayAta, lArI dekhatI tadghaTitattvAt ghena Tita ttena tahat, cAacavavAnuM dhaTa rUryanumAnapAttasya ! vijJAtapraveMbatustrAvAyalaaitihasya vanAso vAveva 7 kAmAkhyam, AmA leMgI tattva candretramALavanumAna svAntaka ti sapaH / yathA v yauvaMzASA pratyakSamanumAnacesthevAre mAdhyama myurAnti na tathA syAdvAhinaH vintu prajAnAntare, sahevA vityAdi ananya natyaM RtumAtra nityanityavAdhanantadhahna na svenA vaidharmAMmAMmati nuM nityameva smAnitva va dhaTavAhinitya vespevamezAMcaDa dhAraNAmo natho mithyA, taMtravArasyAyonyavacchedupara ghena viSayetara dharmaniSThAparAvAda satra maththati / vRAntAe~ - tyAre vADhavitti-matsyAvacchedena ghaTatomAsman samayatna ttate ne tvamityu macavAvatuMne mAvati tatrevadviSA vighnAtimA tathA vastuma greDanoMdhomAM anaMte na levAnta dhamimiti sAmAnAcisandhana khetararnAmAviziSTata-meMsAmAyititA zata-maracAnayoji mibAma, ti mAvI latra sAtibaMdhanATe vitatama mA pUrNAsaMvAvamAha-chyuM sane vi pAyA, miSTAnnI savalatta vannIti| Atra '' junisiyA kuLa, vaMti sanmattasamAvA~ " 0? IR1tyuttarAnamAM ayottAdvaitya viveSano vakSya, AMmastyatra sainhA kRSi-divA tttatra pahitraddhA kRSi Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savArthavivaraNagRhArthadIpikA / 60 sU0 TI0 tapastuparicchedAbhyupAyatvAt pramANam , ye punarna mAdayo nirapekSAH paraspareNa, te nayAbhAsA iti / atra prathamapakSe sapA dharmANA savicchedena dharmiNi na paryAptiH, kintu prtyekaamitkhnntdhaatmke'pyekvvidhaarprazya dorelvavRdvivattAbAmAkhyam | dvitIyapakSe ca sakalanayaghaTitasaptabhaDyAtmakamahAvAkyaikadezasya nayanvasiddhAvapyudAsInatavA'saha iti saptadhAtmakatvabodhakatA5tyadhikaraNaM vAkyaM pramANam , ca pAThA Aram / evaM saH ni nayA micchaTTiIti-uktAnItyA sarve'pi nayA mithyAdRSTayaH, tara hetugarbhavizeSaNamAha-" sapapaDiyAnA" iti, sva AtmIyaH pakSo'bhyupagamaH svapakSastaM pranipacA abhyupagantAra, nAnyaM pakSaM yatastataH, svapakSAnyapakSaviSayavyavacchedanapatyAdivyarthaH, pAThAntare tena svapakSaNa pratibaddhAH pratihatA yatanata iti, pAmekAvadhAraNalakSaNanayAnAM mithyAtne ca tattanayaviSayasyAsama tadabhidhAnasya ca pithayAtvameva, jJAnAprAmANye sati viSayAsatyatvasya vAkyaracanA prati vAkyArthajJAnasya kAraNatvena saMtrAprAmANye sati vAkyarUpe tattanapaviSayAbhidhAneprAmANyasya cAnubhavasiddhatvAt , anumAnamudrA caivam sarvanavAdA mithyAsmakAH svapakSeNaira pratihatatvAt caura vAkyavaditi / uttapakSadvaye'pi yathAzrutArthe dopAnAvana- .. purassaraM svAbhiprAya granthakAraH prakaTayati-annatyAdinA / prathamapakSe iti-pramANaM samyagjJAnaM napazca mithyAjJAnamiti pakSa ityarthaH, kintu pratyekamini-ki svIyAvacchedakAvacchedenetyarthaH / dvayorekatvabuddhivannAmAmANyamiti-nyorekallayuddharvyatirekadRSTAntavapakSe tassA yathA pUrvoktanIyAprAmANyaM tathA nAprAmANyam , anyAyapakSe tu yayA ghaTapaTayoruayatva varmAvacchedena dvitvamivaikatvamapi pratyekavayi chedena vartata eveti tatraikamabuddhena prAmANyaM kintu prAmANyameva tathA'nantadharmAtma ke vastuni ananta dharmavat samudAyatvAvacchedena yatteta iti tadavagAhityA pramANasya grAmANyamiva svadravyakSetrakAlabhAvapAvaccheda kAvacchedena sattAdidharmasya paradravyakSetrakAlamAvara pAvacchedakAvacchedena tadabhAvapAsacAdidharmasakaikasya vidhamAnatvenetazisApekSatatadekadharmanizcayAtmakasyApi nayasya nAprAmANyam, kintu tadvati tatpa kArakatyena prAmANyamupapannameveti naye sunayatvasyApi vyavasthitau prathamapakSe sa ca mithyetyekAntokitane yukteti, tathA caitan pakSe nayo durnayaH pramANamiti trividhanibhAgo na syAt , asti ca sa siddhAnta iti siddhAntayAkopo'pyana dossH| dvitIyapakSe parasparApekSA naigamAdayo nayA ityuktyA yantra nayAntareNa saha nayAntaravAkyasya saJcaTanA tatraiva parasparApekSabhAvAnayatvamiti / saptamazIghaTakIbhUtakakadhamapratipAdakamaGgAnA nayavAkyatvaM svAda , satabhaGgIvahibhUtakaikayamepratipAdakAnAmitarathamarmApratiSedhakAnAmapi parasparApekSayA mAyena nayavAsyatvaM na syAditi nayatvena sammate saptamamayaghaTakavAkyarUpa udAsInanaye yAtipAdanaH pramANana yadunathAnAM noktaprakAraNa lakSaNavibhAgo yathAzrutasaGgata ityAha-dvitIyapakSe ca saMkalana yetyaadi| pakSadvayaM nirAkRtya -ditIyapakSaM pariSkRtya tatra svanirbharaM pradarzayati sptdhrmaatmktvbodhktyaadinaa| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNagRhAthadIpikA / pa0 0 TI0 : 159 : tadekadezavodhakatAparyAptyadhikaraNaM taditarAdUSakaM nayaH, taditaradUpakaM tu durNaya ityayameva lakSaNavibhAgo yuktaH / laukikalokottaraprAmANyAprAmANyAbhyAM ca nayasyobhayarUpatvamabhipretya " NiyayatrayaNiJjasacA " ityAdi. atroktapramANalakSaNe paryAptinivezAt saptabhaGgayAtmaka mahAvAkyaikadeze pratyekamaGge nAtivyAptiH, paryAptisambandhena tAdRzavodhakatAca tvAbhAvAt / tadekadezetyAdi - saptadharmAtmakasyekadezabodhakatA paryAptyadhikaraNatve sati taditarAdrUpakaM vAkyaM naya ityarthaH / atrApi paryAptinivezAla pramANavAkye nAtivyAptiH, tatra paryAptisambandhena saptadharmAtmakavastvekadezabodhakatAdhikaraNatvAbhAvAt / taditarAdUSakatvavizeSaNopAdAnAcca durnaye nAtivyAptiH / niruktalakSaNa eva taditarAdUpakamiti sthAne taditaradUSakamityasyopAdAne durnayalakSaNamityAzayenAha taditaradUSakamityAdi / ukte durnayalakSaNe satyantamAnantu sunaye'tivyAptamiti vizeSyavidhayA taditaradUpakamityuktamiti / atra pUrvoktasunayalakSaNe tadekadezabodhakatetyuktyA syAdastItyAdi saptabhaGgA yatra noccAryante tatra syAdastItyAdyevavAkye'pi nayarUpe uktanayalakSaNasaGgamanAbhoktAvyAptiriti sUcitam / ata evetyaJca tadantarbhUtasya tadvahirbhUtasya vA'nyataramaGgasya pradezaparamANudRSTAntena nayavAkyatvamevetyarthato labhyata iti nayopadezavRttau tAtapAda nyAyAcArya zrIyazo vijayopAdhyAyairuktaM saGgacchata iti / laukika lokottaramAmANyAprAmANyAsyAmitisunayAtmakavodhasya laukikapravRttimAtraupayikaM laukikaprAmANyam, itarAMzasApekSasya tadgrAhyavastvekAMzasya satyarUpatayA tadvati dharmiNi tatprakArakajJAnarUpatvAt, siddhA-vicAraupayikasya lokottaraprAmANyasyAbhAvazca, pramANarUpasatabhaGgayAtmaka mahAvAkyajanya saptadharmaprakArakAkhaNDa samU hAlambanazAbdabodharUpatvAbhAvAda, tAbhyAmityarthaH / ubhayarUpatyamiti prAmANyAprAmANyo bhayarUpatvamityarthaH / Niyaya kyaNijasacA ityAdi, "NiyayatrayaNiJjasaccA, santraNayA paraviyAlaNe mohA | te puNaNa diTThasamao, vibhayaha sace va alie vA | 1|" gA0 1-28/ iti sammatimatA sampUrNagAthA / asyA ayamarthaH - nijakavacanIye svAMza paricchedye satyAH samyagjJAnarUpA sarva eva nayAH saGgrahAdayaH, gajanimIlikAnyAyena teSAM nayAnAM svAzevara rAMzA'pratikSepitvena svavipayasya satyarUpatvena tadvabhiSThavizeSyatAnirUpitatabhiSThaprakAratAnirUpakatvAtteSAm, nanu kimekAntataH saGgrahAdayassarve nayA uktarUpA evetyAzaGkAyAM tatrAnekAntatvapratipAdanAyAha-' para viyAlaNe mohA' iti paravicAlane paravipayatkhanane, svaviSayamAtrasyaiva satyarUpatayA vyavasthApanena paranayavipayasvAsatyatvena jJApane satIti yAvat mujhatIti mohA mithyApratyayA viparItajJAnarUpAH, paranayatriyasyApi satyatvenonmUlayitumazakyatvAt parasparA'vinAbhAvitvena tadabhAve svavipayasyApi satyatvanA'vyavasthitaH, tasmAt tAneva nayAn punazzabdasyAvacAraNArthatvAd neti pratiSedho vibha janakriyAyAH, iSTasamayaH savidhisvagurvabhyastArhasiddhAntatayA nirNItAnekAntavacaH satyAn vA ilIkA vA na vibhajate, api vitaranayavipayasavyapekSatayA 'astyeva dravyArthataH' ityevaM bhavanayA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 160 : tatvAvivaraNa (thadIpikA / pa0 sU0 TIla pratipAdyate, anubhavalyatvaM cAmipretyAbhyadhiSmahi, "ayaM na saMzayaH koTe-kyAna va samuccayaH / na vibhramo yathArthatvA-pUrNatvAca na pramA // 1 // na samudro'samudro vA, samudrAgo yathocyate / nApramANe pramANa vA, svanayAbhipretamarthaM satyamevAvadhArayati, aya-bhAvaH-nayaprAmANyAprAmANyayonekAntanamanadhAsyati kindhita saMzasApekSo yadaMzo yadapekSayA yatra tatra taraya tadapekSayA grAhakale tatanayAnAM prAmANyam , anyayA grAhaka cA'pramANya mityevamanekAntatvameva nizcinoti, ata eva sunayatvaM dunayatvaM ca tana gIyate saiddhAntikarini / abhydhissmhiiti-nyopde2|| iti deza: / " ayamiti" ayaM nayAtmako bodhaH saMzayoM na, tana hetumAha-koTeraikyAviti-kakoTikatvAdityarthaHekaprakAratAsAtranirUpakatvAditi bhAvaH / saMzayo hi viruddhakoTidvayatrakArakaH, taniSThaprakAratAnirUpitA satI tadvirukoTinikAranAnirUpitA yA dhaminiTekavizeSatA tanirUpaka iti paryavasito'rthaH, na cAyaM tayeni na tadAtmakaH, atrAnumAnaprayogazcavam-nayAtmako bodhaH saMzayo na bhavati, ekAkAratAmAtranirUpakavAna , ubhayasampratipanna nizcayavaditi / cakAra sthApyarthakatvAt samuccayonI na, yadyapi saducarita2206sakRdevArtha gamayatIti nyA yAt koTa kyAdityasya nAtra punarandhayastathApyAvRttyA'sya hetuvidhayA'nvayaH, samucayo vaikasmin dharmiNyaviruddhanAnAdharmaprakArakanizcayarUpaH, arthAt minnaprakAratAnirUpitakadhAminiSThaminnavizeSyatAnirUpakanizcayAtmasa, na cAyaM tathA, ekaprakAra tAmAtranirUpakatvAditi na tdaatmkH| vibhramo na, tatra hetu nAha-yathArthatvAdini-jIyAdidharmiNasavAsasvAdhanantadharmazAlina samasyA samasyApi ca jIvadharmatvena jIvassaniti dravyArthikanayasthApi sanavati jIva satyaprakArakatvalakSaNayathArthatvAt , evaM jIvo'saniti paryAyArthikanayasyApyasatvapati jIve'satprakArakAvalakSAyathArthavAdityarthaH / nayaH pramAtmako'pi na, tana hetuH-apUrNatvAditiekatharmivizeSyasatyAsatvAdisaptadharmaprakAra kAkhaNDasampUrNavovarUpatyAbhAvAt , anenAlokikaprAmANyAbhAva AveditaH, laukikaM tu prAmANyaM tadvati tatprakAra kamarUpaM na bRdhitamiti na vyavahAravirodha ityarthaH / ukta menArtha lokikadRSTAntena samarthayati na samudra iti / samudrAMzo yadi samudrastarhi tadanyAMzA api tadvatsamudrAsyuH, tathA ca satyekasyApi samudrasya yAvato'zAstAvatsasa yAkatvaM syAditi bhAvaH / asamudro veni samudrAMzo yadi na samudra tarhi tadekAMzayattadanyAMzAnAmapyantyAMzAntAnAmasamudratvApattyA macidapi samudratyavyavahAro na syAt , pUrvapUziviziSTAntyAMzasyeva samudratvamityapi na, pratyekAMzAniAmasamudratve tasyApi samudratvAbhAvAditi bhaavH| nApramANamiti-pradhAnatayA vastvekadezagrAhI ghaTo'stItyAdhAkAro nayo hyekadezena saMvAdipravRttijanakatvena yathArthatvAnnApramANamityarthaH / na pramANamini-atra kAtsnyena saMvAdipravRtijanakatvAbhAvAditi heturUpaH, sA ca pratizepavarmANAmastitmAbhinnatvenAstisvarUpeNa vastugatasakaladharmAvagAhiyariyAdatItyA. 55 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / pa0 sU0 TI0 : 161 : pramANAMzastathA nayaH // 2 // " ityAdi / yadyevaM bhramapramAsaMzayasamunvayavyAvRttaM nayajJAnaM tadA kathaM tatra zabdapramANAnvayavyatirekAnuvidhAyitvamiti cet, na, tathAtve'pi tattvamasyAdivAkyajanyajJAne vedAntinAbhitra vyaJjanAvRttijanyajJAne cAlaGkArikANAmiva tAtparyavaicitryeNa vaicitryasyApratyUhatvAt zAbdatvajAtyanatikrame'pi ca zrutacintAbhAvanAjJAnAnAM zabdasya dIrghadIrghatavyApAreNAvAntarajAtivaicitryaM zAstrasiddhameva, zabdajapratyakSa iva vA zabdajanyajJAne vaicitryaM bhAvanIyam / anantadharmAtmakatvapratipattiviziSTe ekadharmAkArakajJAne satyeva bhavati, na ca ko'pi nayastayAkAraH, yena pramANaM syAditi bhAvaH / nantrapramANaniSedhe nayaH pramANameva sthAt, "dvau natrau prakRtaM gamayataH" iti nyAyAt pramANaniSedhe nayopramANaM syAt parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiriti nyAyAd, gatyantarAbhAvAt ) sakRdekasya pramANatvApramANatvobhayaniSedhA'sambhavAdityAzaGkAyAM gatyantaramAha - pramANAMzastathA naya iti / etaccAgre vivecayiSyate / nanUktadizA bhramAdyanAtmakasya nayasya pramANato bhedAbhyupagame zabdajanyazAbdabodhAtmakapramANabhinnatvamapi tasyeti zAbdapramANabhinnasya tasya zabdAntrayavyatirekAnuvidhAyitvamapi na syAt, tajanyatAvacchedakavaijAtyAbhAvavati tadanvayavyatirekAnuvi ghAvivasyAnyatrAdRTerityAzayena zaGkate yadyevamiti, laukikavAkyataH parokSAtmakamevopajAyate zAbdajJAnamiti tAdRzajJAnavRttivai jAtyazUnyamapi nirvikalpakA sAkSAtkArasvarUpaM jJAnaM tatvamasyAdivAkyato yathA vedAntinAmmate jAyate yathA vAlaGkArikANAM mate vibhAvAnubhAvasazcAribhirabhivyaJjakai sahakRtena zabdena vyaJjanAvRctyA'khaNDAnandabrahmAkAravRtti sahodaraH sthAyi - bhAnAvabodho laukikapramANAdivyatirikta eva jAyate, zabdajanyatve'pi tatra yathA vicitratAtpayadighaTitasAmagrI prayojyaM vaijAtyaM, tathA pramANanayayoH zAbdatvAvizeSe'pi tadvAntaraM vai jAtyaM syAdeveti samAdhatte neti / tathAtve'pi bhramapramAsaMzayAdi bhinnatye'pi / nanu pramANanayayoH zAbdatvAvizeSe kathamuktavaicitryamanyatrAdRSTamabhyupeyamityata Aha zAbdatvajAtyanatikrame'pi ceti | zabdAtprathamatazrutajJAnaM yathA zrutArthAnumAri samutpadyate tadanantaraM cinvAjJAnaM tato viziSTabhAvanayA bhAvanAjJAnaM teSAM yathA zAbdatvA'vizeSe'pi tadavAntaravaicitryaM zAstraprasiddhaM nApalapituM zakyaM zRNomi cintayAmi bhAvayAmIti vicitrAnubhavAt, tathA prakRte'pItyAzayaH / yathA vedAntimate indriyajapratyakSe ghaTamahaM jAnAmItyAdau ghaTatyAdivaiziSTyAvagAhitvena savikalpakatvameva, taccamasItyAdizabdajapratyakSe ca srvjnytvaadivishi-caitanyavAnatatpada vyApajJaaAviviziSTa caitanyavASacaMSatasyo vizeSaLAvaninuM caitanyamAtre tAtparyasaccena lakSaNayA tanmAtrasyaivoktavAkyena saMsargAnavagAhibodhAnnirvikalpakatvameveti vaicitryaM tathA zabda jajJAne'pi vibhinnasAmagrIprayojyaM nayatyapramANatvavaicitryaM nAnupapannamityAha-zabdapratyakSa iva veti / sanimittApekSayaikayamavidhAraNa eva nayatvaM na tvakadharmAvidhAraNamAtre, apekSAmantareNaikadharmAvicAraNe durnayatvasyaiva bhAvAdityAha 21 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 162 : tapArthavivaraNa gUDhArthadIpikA / sa0 sa0 TI0 tmakatvAvadhAraNaM naya iti bhate'pyanekAntapratipattimata AsattipAvAbhyAsaprayojanArthitvAnyatareNaikadharmAvadhAraNe na nayatvam, kinpapekSayakadhavidhAraNa iti pramiNomi nayAmItyanubhavasAkSiko viSayatAvizeSaH pramANanayabhedako'vazyamabhyupagantavya iti dik // 6 // iti-pramAtarIti zeSaH, etenaikAntapratipattimataH puMsoyadekadharmAvadhAraNaM tad durnaya evetyAveditam, apekSayaikadhavidhAraNa syAvAdina eveti nayalakSaNe svanimittApekSApravezasthA'vazyakatye anantadharmAtmakatvapratipattiviziSTe ityasya lakSaNe pravezasya nAvazyakatatyAzayena mate'pItyuktam , AlattipAsvAbhyAsati tatra pddvyaadiinaamvyvdhaanmaasttiH| karmakSayopazamavizeSajanyanipuNatAvizeSaH pATayam , abhyAsaH punaH punarAvartanamityarthaH / api ca pramiNomi nayAmItyanubhavasiddhaviSayatAvizeSasyavizyakatve sa eva pramANanayabhedakaH, lAvavAdityAha / pramiNomIti-pramiNomItyanubhavasiddho viSayatAvizeSo pramANasya lakSaNam , nayAmItyanubhavasiddho viSayatAvizeSo nayasya lakSaNaM, tallakSaNabhedAlakSyIbhUtapramANanayabheda iti bhAvaH // 6 // kiM cAnyadityanenottarasUtra sambandhayati / naitApateva vistarAdhigamastattvAnA, yato'nyadapi vistarAdhigatau kAraNamasti, kiM tat ? nirdezAdi, ke punanirdezAdaya ityata Aha sUtram nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 1 // 7 // (bhAgya) ebhizca nirdezAdibhiH paibhiranuyogadvAreH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM vikalpazo vistareNAdhinamo bhavati / tadyathA-nirdezaH ko jIvaH ? aupazAmikAdibhAvayukto dravya jIvaH / samyagdarzanaparIkSAyAM kiM samyagdarzanaM dravyam, samyagdRSTijIvo'rUpI no skandho no grAmaH // svAmitva-kasya samyagdarzanamityetadAtmasaMyogena parasaMyoganobhayasaMyogena ceti vAcyam / AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam / parasaMyogena jIvasyAjIvasya jIvayorajIvayojIvAnAmajIvAnAmiti vikalpAH / ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpA na santi, zeSAH santi ! sAdhana-samyagdarzanaM kena bhavati ? | nisargAdadhiH gamAdvA bhvtiityuktm| tatra nisarga: puurvokaa| adhigamastu smygvyaayaamH| ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNApazamena kSayopazamAbhyAmiti // adhikaraNaM trividhaM AtmasannidhAnena parasanidhAnanAbhayasannidhAnenati vAcyam / AtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityartha / parasannidhAna vAhasannidhAnamityarthaH / ubhayasannidhAna pAhyAbhyantarasannidhAnamityarthaH / kasminsamyagdarzanaAtmasannidhAne tAvat jIve sampadarzana jIve jJAnaM jIve cAritramityetadAdi / bAhyasannidhAne jIve samyagdarzana nAjIva samyagdarzana miti yathoktA vikalpAH / ubhayasanidhAne cApyabhUtAH sadbhUtAzca yathokkA bhaGgavikalpA iti // sthiti:-samyagdarzana kiyanta kAlam / sampAdRSTidvividhA-sAdiH saparyavasAnA sAdiparyavasAnA ca / sAdisaparyavasAnameva ca samyagdarzanam / tajayanyenAntarmuharta Tena padUSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni / samyagdRSTi. sAdiraparyavasAnA / sayogaH zailezIprAptazca kevalI siddhazceti // vidhAna hetuvidhyAt kSayAditrividhaM samyagdarzanam / tadAvaraNIyasya karmaNA darzanAhanIyasya ca kSayAdibhyaH / tadyathA-kSayasamyagdarzanam, upazamasamyagdarzanam , ayopazamasamyagdarzana miti / atra caupazamikakSAyopazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH // kicAyata / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvavivAdoryarIvilA 0 0 TI. (yazo0 TIkA) nirdezasvAmitvetyAdi / pUrva sambandhavAkyameva smrthpti-(bhishvetyaavinA nizAhimira miranuDhoranthA sAmiyanena vyApitAmaha-mAvAnAM pramAdadhatAnAM, tene sAMtyAmamatanisAsA nIvAInAM tattAnAM zrutajJAnayuktazraddhAvaNayALAM, tenAprajJApyamApanirAsaH / vikalpazo vividhaprakAraH, vistareNa zabdavyAsena, adhigamo bhavatItyanuvartya vyAkhyeyam / sambandhaM lagayitvA sUtraM vyAcaSTe tadyathetyAdi / yathaite bhAjyante nirdezAdayastathA kathya-te, nirdezamupakramya ko jIva ityuddezavAkyamuccAsyato nAprastutopanyAsaH, uddezavAkyamantaraNa nirdezavAsthaya mAWvAta sAmAnyArthInidhAnamudeza, takripatipipAyiSApUrvaka vAM nirdezaH / ' avisesiyamuddeso visasio hoi niso' ti bhagavavAhuvacanAt / tatra ko jIva hati zvamuLAnyatAnikakaLAviyatAAAisavA ze vizakazAhimAvayukso draSe nI saptamasUtramavatArayati kiM cAnyadityanenetyAdinA / naitAvataiveti-na pramANanayamAtreNaiva, na kevalaM pramANanayaireveti yAvat / nirdezasvAmitvetyAdisUtre nirdezAdInAmitaratarayoge dvandvasamAsaH, epA kAraNatyaM tu karaNArthakatRtIyAbahuvacanArtha tasividhAnAd jJeyam / atra nirdezapUrvakatvAtsvAmitvAdinirUpaNasya pUrva nirdezagrahaNaM, svAmitvAdInAM tu samyadarzanAdikaM vastu kasya svAminaH kena sAdhyate kasmin tiSThati kiyaciramavatiSThate katividha ceti praznavazAtkrama iti / padbhiriti-anena nirdezAditvavyApakapadvasahayAvidhAnenAdhikasaGkhyAvyavacchedaH kRta iti / nanu kiM katipayAnAM bhAvabhUtajIvAditavAnAM nirdezAdibhiyAkhyAprakAradhigamo bhavati kiMvA nizzeSANAmiti cet, ucyte-nishshessaannaamiti| tadevAha-sapAmityanena vyApitAmAheti / bhAvAnAmityasya pramANabodhitAnAmiti vizeSaNopAdA. nasya phalamAha tenetyAdi / sAyavaizeSikanaiyAyikAdhamyupagatapaJcaviMzatisaptapoDazAdita. cAnAmaprAmANyaM jJApitamityarthaH / jIvAdInAM tamAnAM kathambhUtAnAmityata Aha-zrutajJAnaprayuzraddhAviSayANAmiti / etadvizeSaNopAdAnaphalamAha-tenAprajJApyabhAvanirAsa iti-kRta iti zeSaH, aprajJApanIyAssadbhUtA apyanantA bhAvAH zrutajJAnena pratipAdayituM na zakyanta iti teSAM zrutajJAnApratipAdhAnAM nirdezAdimiradhigamo'pi zrIjanAnAM kamazakya 55 paramopakAribhissUtrakArabhagavadbhiriti tena taniSedhaH kRta iti bhaavH| adhigamo bhavatItyanuvarya vyAkhyeyamiti-anuvartanaM pUrvastroktasyaivetyadhigamapadasya patroktatyAdanuvaryaM tad vyAkhyeyam , pUrvastrAnuktasya bhavatatyisya tu sarva hi vAkya kriyAyAM parisabhAyata iti bhASyavacanAnusAri " yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrApyastirbhavantI vartamAnApaH prayujyate" iti vArtikavacanamanusRtya atrAdhyAhAraH kartavya iti bhAvaH / "avisesiyayudeso visasio hoi nideso" "tti / emeva ya nideso aviho so vi hoi NAyayo / avisasiyamadeso visasio hoi nideso / 143 / " ityAvazyakaniyuktisampUrNagAthA / tatra ko jIva iti dravyaguNAnyataranilakSaNavidheyatAkajijJAsayeti-a. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 : tattvArthavivaraNagUDhArthadIpikA | sa0 sU0 TI0 iti dravyArthanaye uttaraM dravyamiti ktapratyayArthAzrayavivaraNam, anyathA vidheyaprAdhAnyena yuktamityApateH, na ca gharmasyaiva vidheyatA yuktA, vahnimAnityatra tAdAtmyena vahnimata iva prakRte aupazamikAdibhAvAdiSTadravyasya vidheyatAyA yuktatvAt, paryAyArthikanaye tu kartRpratyayasya bhAvaparatvAdapazamikAdibhAvayogo jIva ityevottaraM draSTavyam / tanmate paryAyAtiriktajIvasya vauddhasyaivAnUdyatvAt / ubhayanayAvalambane tu na kevalaM dravyam, nApi kevalA bhAvAH, kintumayAtmakaM jIvavastu pratipattavyam / tathA ca prakRtAnupUrvIjJAnasya niyamata umayavidhavidheyatAkazAbdabodhahetutvaM kalpanIyam / itthaM ca pramANaM lakSyaM pramAkaraNatvaM lakSaNamityekAntanirdhAraNamayuktam, pramAkaraNaM lakSaNamityasyApi vaktuM yuktatvAt, sakaraparihAraprakArazca tvasyopazamikAdibhAvAtmakaguNatvasya vA jIvalakSaNatvasAmAnyadharmavyApyAvAntaradharmarUpatvena tatprakArakajJAnavipayiNI jIvasya kimuktadravyarUpaM kiM voktaguNarUpaM lakSaNamityA kArikA yA jijJAsA tayA ko jIva iti prazna ityarthaH / aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIva iti-atraupazamikAdi mAvayukto jIva iti lakSNavAkyam, tatraupamitimAvayu iti lakSaNanirdezaH, jIva iti ca lakSyanirdeza iti bodhyam / yukta ityatra pratya yArtha AzrayaH, sa ca dravyameveti pratipAdayituM dravyamityuktaM, na tu tallakSaNaghaTaka, tathA sati tasya vidheyatvena tadvizeSaNatayA yuktamiti syAt, vizeSye paGgiM tadvizeSaNe'pItinyAyAt, na tu yukta iti syAdityAzayenAha - dravyamiti pratyayArthAzrayavivaraNamiti / na cetyasya yuktetyanenAnvayaH, dharmasyaiveti- aupazamikAdibhAvasyaivetyarthaH / niSedhe hetumAha himAnityatretyAdinA, kartRpratyayasya bhAvaparatvAditi-yukta ityatra karttari pratyayasya bhAvarUpArthe vihitatvAdityarthaH / natu paryAyanaye jIvasyaivA'bhAvena kathamuddezyatvamityAzaGkAyAmAha tanmata ityAdi / bauddhasyaivAnyatvAditi-buddhayA kalpitasyAlaya vijJAna saJjJakasya pUrvAparajJAnasantAnarUpasyodezyatvAdityarthaH / ubhayanayAva lambane iti pramANaparyAlocanAyAmityarthaH / ubhayAtmakamiti dravyopazamikAdibhAvarUpobhavAtmakamityarthaH / pramANArpaNayA dravyopazamikAdibhAvo bhayAtmakaM jIvAkhyayastviti siddhau ko jIva iti praznottarastrarUyaupazamikAdi bhAvayukto dravyaM jIva iti bhApyavAkyajJAnasyobhayatvaniSprakAra tAnirUpitadravyatvAvacchinnavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUpitA yobhayatvaniprakAratAnirUpitopazamikAdibhAvatvAvacchinnavizeSyatvA'bhinna prakAratAnirUpitA jIvatvAvacchinnavize-' tAnikadoSahetulaM paryavasyati, tata uktAnupUrvIjJAnena dravyaniSprakAratAnirUpitale satyopazamikAdi bhAvaniSThAkAratAnirUpitA yA jIvaniSThavizeSyatA tanirUpakazzAbdabodho bhaktItyAzayenAha tathAca prakRtAnupUrvInasyetyAdi / ityaM ceti-abhede'pyuddezyavidhebhAvasvIkAre cetyarthaH / vaktuM yuktatvAditi -pramAkaraNatvadharmasya svarUpasamvandhena pramANarUpalakSyagatatvAdyayA lakSaNatvaM tathA pramAkaraNarUpadharmiNo'pyabhedasamvandhena pramANarUpalakSyamAtre saccAhmakSaNatvaM sambhavatIti bhAvaH / saGkara parihAramakArazcetyAdi, yathA pRthivyAH pRthivItva Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha vivaraNa gUDhArthadIpikA / sa0 sU0 TI0 ya 55 lakSyatAvacchedakalakSaNayoH sa eva lakSyalakSaNayoriti vimApanIyaM naigamanayaniSNAtaH / atra yo nayAbhyantarasyasamayavicAraH sa prapaJcito " jIvo guNapaDipanno " ityAdyAvazyakamanyamupanyasya mahAbhASyatakopahitAbhiyuktimiranekAntavyavasthAyAmasmAbhiriti tata evAvadhAraNIyaH / svAmitvAdayo jIve'bhyUyA anayA dizeti na darzitavAn bhASyakAra, vayaM tu darzayAmaH / svAmI prabhuH, tadbhAvaH svAmitvam / tatra jIvaH kasya prabhu, jIvasya vA ke prabhava iti prazne uttara-jIva eko dharmAdInAmastikAthAnA svAmI, yataH sarveSu mUchoM yAti, sarvAnupalamate, kAMzcitparimukte, garIratayA cAdate / jIvasyApyadhikRtasya sarve jIvA anye tanmUcchAdikAriNaH svAmino bhavanti / sAdhyate yena tatsAdhanam / kenAmA sAdhyate ? ucyate-nAnyanAsau, satataM samaya paramamityastha ganvasamAnAdhikaraNadravyatyavyApyajAtimatyamityasya vA lakSaNatve parArthAnumAnasthale upameyavAkya uddezyatAvaccheda kavidheyayoraikyApacyA virUpopasthitirUpakAraNAmAvAt tatazAdavodhAnupapattisyAditi tannivAraNaM svarUpataH pRthivItve lakSyatAvacchedakatvam , uktalakSaNe jAtarullikhyamAnatvena Aye lakSaNe pRthivItvatyena dvitIye ca tAdRzajAtitvena lakSaNatvaM svIkRtya kRtaM tathA'smanmate'pi pramANe svarUpato lakSya pramAkaraNe lakSaNalaM pramAkaraNatvenetyevaM lakSyalakSaNayorabhedaparihAraprakAra samAna eveti bhAvaH // " jIvo guNapaDibano" iti jIvo guNapaDiyano, yasa dahiyasa sAmaiyaM / so ceva paJjavaSTriya nayassa jIvasa esa guNo / / 2643 // iti sampUrNagAthA / asyA avamarthaH drayArthikana yasyA'bhedavAditayA'nugatadravyamAtrasyaivAbhyupagantatvena tanmate Atmani jJAnaM paTe rUpamityAdipratIticitre niginatatyapratItivad bhrAntavA'bhyupagateti paramArthato dravyavyatiriktaguNA na santyeveti guNAnAmaupacArikatvena dravyasyaiva prAdhAnyena guNaviziSTa AtmA sAmAyikam , na tu samabhAvagupalakSaNaparyAyAtmaka tat / paryAyArthikanayasa tu bhadavAdityenAtItasa vinasatyenAnAgatassa cA'nutpannatvenArthakriyAkArityA'bhAvenAsadrUpatayA'bhyupagamAt, tanmate na nityaM dravyaM kiJcitparamArthato'sti, kintu tattatkSaNapatiparyAyAtmakameva pastu sat arthakriyAkAritvAt , nan tarhi kathamAtmano jJAnAdiguNo ghaTastha rUpAdiguNa ityAdi pratItiriti cet , ucyate samAdhiH, tailasya dhArA rAhozzira ityAdipratItivatsA bhrAntava, yataH tailadhArAtirikta kimapi na tailam , rAhnatirikta na zira itivasAnAtirikta nAmadravyaM kimapyasti, paSThIvibhaktisva'bheda eva, tathA ca dravyasyaupacArikatvAtparyAyasya ca prAdhAnyAtparyAyArthikanayamate samabhAvaguNAtmakameva sAmAyikamiti bhAvaH / yAviSayakamUchavAn yaH sa tatsvAmI yathA vanasvAmI pumAn , sarvadravyaviSayakabhUcchIvAzcAtmA, tasmAttatsvAmItyAha yataH savityAdi / dharmAdharmAkAzakAlAtmanAmarUpitvAtparibhogA'sammavAdAha kAMzcitparibhuyate iti kAMzcit pudgalAn paribhuja ityarthaH / tathA ca sarvapAM jIvaH svAmIti bhAvaH / satataM samavasthitatvAditi-yo nitya Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthaviSANamUDhArthadIpikA / sa0 sU0 TI0 sthitatvAt , bAbAn vA pudgalAnapekSya devAdijIvaH sApyate, tattat sthAnaM nIyata iti yAvat / adhikrnnmaadhaarH| kasminnAmA, nizcayanaye sarvasya svAtmapratiSThatvAt svAtmani, vyavahAranaye zarIrAkAzAdau / sthitirAmarUpAdanapagamaH / kiyantaM kAlameSa jIvabhAvenApati4te / bhavAnanIkRtya sarvasmin kAle / devAdAstu bhavAnIkRtya yAvatI yatra sthitistAvantaM kAlaM tatrAvatiSThate, vizeSarUpeNa sAmAnyasatteyaM / vidhAna prakAraH, kati prakArA jIvAH, basasthAvarAdibhedAH / evaM zeSA api siddhAntAnusAreNa pAcyAH / atha yadartha zAstrapravRttistatrApi yojanA nirdezAdInAM kurvnnaahsimparzanaparIkSAvAmitkADhi | thavA sAvana rIte, tavA samparzana vi. dravya guNa iti prazne, nirdazo'yaM dravyaM tat, ye jIvena zubhAdhyavasAyena vigodhya pudgalAH prati-- samayamupabhujyante, mukhyathA tu vRtyA rucirAtmapariNAmo jJAnalakSaNaH zraddhAsaMvegAdirUpaH samyatayA sadA samayasthitaH sa na kenApi sAdhyata iti bhAvaH / anuyogadvArasUtre vasatidRSTAnta "tiNhaM sa6NayANaM AyabhAne vasaI" ityuktezavdAdinayatrayANAM mate sarvo'pi vasvarUpe vasati, anyasyAnyatra vRttyayogAdityevaM svasvarUpasyaiva svAdhAratvAt svasminnAtmA tiSThatItyabhiprAyeNAhanizvayanaye sarvasyetyAdi,zarIrAkAzAdAviti-svazarIre yeSu cAkAzapradezevayamADhastevityarthaH / jIvo jIvatvena kiyanta kAla bhavatiSThata iti prazne devAdibhavApekSayottaradAnaM nocitamityata Aha-vizeSarUpeNa sAmAnyasatteyamiti devAdibhavaviziSTajavilena rUpeNa jIvasAmAnyasya svasvarUpAdapracyutiyAdibhavasthakajIvAyuHkAlamAnaniyateti tattadbhavaviziSTajIvatvena rUpeNa jIvasAmAnyasya sattayaM tatpazavAyuHkAlamAnaniyatA pradarzitetyarthaH / Ayurve ghRtaM , naDvalodakaM pAdaroga ityAdAviva kAraNe kAryopacAraM kRtvAha-dravyaM taditi / dravyasthApyanekavidhatvAnnAnyarUpaM tad grAhyam, ki ye jIvakata zubhAdhyavasAyakaraNakavizodhanakriyottarakAlabhAvivadenakriyAkamasamyaktvamohanIya pudgalAvalakSaNamityAzayenAha-ye jIvenetyAdi / ayamAva-zodhitA hi mithyAtvapugalA yathAvasthitatavarudhyadhyavasAyarUpasya samyaktvasyAvAra kA na bhavanti, yathA svacchAbhrapaTalagRhaM pradIpasya rakhera pi ca kAJcidAkRtiM na karoti, uktazca-" tadyatheha pradIpasya, svcchaabhrpttlhm| na karotyAvRti kAci deyametadraverapi // 1 // " iti / tadvatprakRte'pi, ataste samyagdarzanasya nimittabhUtAH, tadupaTa bhajanyatvAttaspeti kAraNe kAryopacArAttadAtmakaM dravyaM samyagdarzanamucyate / paramArthata jinaprajJatasadrivyasarvaparyAyaviSayakazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanam, nayavicAraNayA punadravyAryikanayasya mate zraddhAsaMveganirvedAdiguNapariNata Atmaiva samyagdarzanaM, tasyaiva kAlatrayAnugatatvena tAtvikarUpatvAt , na tU ktaguNarUpaM, tAgate guNAnAmaupacArikatvAt , " A- ' dAvante ca yannAsti vartamAne'pi tattathA" ityAdi nyAyApAmutpAda0yayazAlitvena pUrvottarakAlayAre nupalambhana na satyamiti vartamAnakAle yasadUpatvAt / nanu yadi dravyabhinnA guNA na santyeva nahi rUpavAndhaTo jJAnavAnAtmetyAdi bhedapratItiH kathamiti cet , sA bhrAntava, citre Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthaviparaNagUDhArthadIpikA | sa0 0 TI0 gdarzanam, tadapyAtmadravyameva dravyanayasya, paryAyanayasya guNamAtram / yadi sacyApAdakAH karmapudgalAH samyagdarzanamiti bhaNyante tadA kSINamohasya tanna syAdityAzaGkAyAmiSTApattiM puraskurvanAha samyASTiIya iti / samyak zobhanA dRSTiyasya sa tathA, jIva eva, na pudgalaH, tathA ca kSINamohaH samyagdRSTirbhaNyate, na samyagdarzanIti siddhasAdhyataiva, sa kiM rUpI ? ! netyAhaarUpI, avidyamAnarUpamasyetyarUpI sarvadhanA(mI)diSu kSepaH, nAsau rUpAdidharmasamanvitaH, kintvamUrta Atmeti, chamasthaphevalinIyadyapi karmapaTalAperAgaH, tathApyAtmA na svabhAvamupajahAti, AgantukaM hi pharmarajo malinayatyAtmAnamabhrAdIva candramasam , siddhaH sarvathApyarUpa eva samyagdRSTiH / sa kiM dho grAmo veti zaGkAyAmAha goskandhaH, paJcAstikAyasamuditeH skandhapadAbhidheyatvAt , asya ca tade. kadezatvAt ,, evaM nogrAmaH caturdazabhUtamAmaikadezatvAt / svAmitvaM parIkSyate tadA kasya svAminaH, samyagdarzanamitsuddezavAkyaM pravartate / tatra svAmitvaM samavAyena sambandhAntareNa vA, ucyatenizcayataH samavAyena, vyavahArataH sambandhAntareNApi, tadidamabhipretyAha-AtmasaMyogenetyAdi / saMyo zabdo'tra sambandhasAmAnyAbhidhAyI, pAkhanimittAnapekSayotpadyamAnaM samyagdarzanamAtmani samavAyasambandhasyotkaTasya vivakSayA''masvAmikaM bhaNyate / sAdhupratimAdivAnimittApekSayA cotpadyamAnaM tat sambandhasyotkaTasya vivakSayA parasvAmikam / ubhayasambandhasamaprAdhAnyavivakSayA cobhayasvAmikamiti / tatra 59saMyoge 55 vikalpA jIvasyetyAdayaH, yadA jantoH paramekaM munimAlavya kriyAnuSThAnayukta sA nimnAnAdipratItivadityAha-tadapyAtmadravyameva dravyana yasyati / paryAyArthikamate ca samyakzraddhAnasaMvegAdiguNa evaM samyagdarzana, na jIvadravyam , tanmate tatvazraddhAnAdiguNavyatiriktasya jIvadravyasyAnupalabdhera sattvAt , thArAvyatiriktAnupalabhyamAnatailasyeva / nanu yadi guNavyatiriktaM dravyaM nAstyeva tarhi jIvasya jJAnaM tailasya dhAretyAdipratItirnopapadyateti cet, maivam , rAhozzira iti pratItAvivAtrApya bhedAthikaiva paThIyuktadopAbhAvAdityAzayenAha paryAyanayasya guNamAnamiti / kSINamohasyeti kSINaH sarvathA vilIno moho yasya tasyetyarthaH, kSINamohamasthakevalisiddhajIvasyeti bhAvaH / kSINamohaH samya dRSTimaNyata iti " bhaNNai sammaTTiI" iti vacanAd darzanatrike kSINe vizuddhasamyagdRSTibhaNyate'sAvityarthaH / asya ca tadekadezatvAditi "amAnonA niSedhe" iti vacanAnorakandha ityatra na sarvaniSedhavAcako nozandaH, kintu "nosado ahaba desapaDisehe" iti vacanAd dezapratiSedhe'pi tasyAgame uktatvena (kandhadezavizeSArthaparaH, ekA gulyAH paJcAzulisamuditirUpahalakadezatvavad jIvasya paJcAritakAyasamudAyarUpaskandhaikadezatvAjjIvo noskandha iti bhAvaH / nogrAma iti-apraitaddhaTakAmazabdavAcyaH caturdazabhUtagrAmasamudAyaH, yathoktam-" egidiyasuhumiyA, saniyarapaNidiyA ya sabiticaU / pajattApajattA bheeNaM coisa gAmA // 1 // " iti / nogrAma ityatra hetumAha-caturdazetyAdi / dravyadvayasyaiva saMyoga iti jIvanAjIvana ca yeNa saha guNAtmakasamyadarzanasya saMyogasambandhAbhAvAdAha sNyogshdo'treti| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 168 : tatvArthavivaraNadArthadIpikA / sa0 sU0 TI0 rUcirupajAyate; kSayopazamasya dravyAdipaJcakasavyapekSatvAt , tadA tasya bahiravasthitasya sAdhArutpAdayituH sA ruciH, kumbha iva kumbhakArasya / na ca yatheSTaviniyoktRniSThameva svAmitvamiti kathamatadevamiti zanIyam , bhuktisvAmitvAdhikAra eva tathokteH, ayaM tUtpattisvAmitvavicAra iti|| evamekamajIvAkhyaM padArtha pratimAdikaM pratItya yadA kSayopazamaH sajAyate, tadA tasyaivAjIvasya samyagdarzanaM nAtmana iti / na cAjIve svAmitvavyavahAro buddhiracitatvAdapAramArthikaH, dravyAdipaJcakamadhyapekSatvAditi-dravyakSetrakAlabhAvamavanimittavAdityarthaH / uktaJca'udayakkhayakkhaovasamovasamA ittha kammugo bhnniyaa| davyaM khittaM kAlaM, bhAvaM ca bhavaM ca saMpa5 / 1 / ' iti / jhumbha iva kumbhakArasyeti yadyapi ghaTo mRda eka, tasthA evopAdAnakAraNatvAt , tathApi kumbhakArastha nimittakAraNatvAttasyApi sa tadvadityarthaH / yathesanniviniyogakartRniSThameveSTAnasvAmitvaM, na tu pAcakaniSThaM, yo yasyezsya viniyogakartA sa eva tasya svAmI yatheSTAnasya caitra iti vyApteH, tathaiva prakRte'pi bhAvyamityAzaGkaya niSedhati-- na ca yatheSTaviniyoktRniSTha mevetyAdi / nipethe hetumAha-surisvAmitvetyAdi / ayaM tUtpattisvAmitvavicAra iti-yadi sAdhusamAlambanaM na syAttadA jantossamyagdazanaM notpannaM syAditi sAdhumAlamvyaiva samyagdarzanasyotpatterutpAda nimittakAraNaviSayA sAdhoreva samyagdarzanasvAmitvamiti bhAvaH / samagdarzanaM ca yasminnAtmani kazcittAdAtmyasambandhenotpanaM sadvarttate sa eva AtmA tatsvAmItyajIve svAmitvavyavahAraH kAlpanikatvAnna pAramArthika iti na ca vAcyamityAha na cAjIve svAmitvavyavahAra ityAdi-- yadyapi nizcayanaye jIvassamyagdarzanajJAnacAritrasvarUpa iti guNaguNinorabheda ' 55, sa yadyapi sarvadA tathA nopalabhyate tathApi vivekasamAdhikAle tathopalabhyata eva, tadAnIzca jIvasya samyagdarzanaM svasvarUpameva, na cAbhede svasvAmibhAvaH, na hi bhavati rAjA rAjJa eva svAmI, kintu svabhinnAnAM puruSAdInAmeva sa iti smAbhinnasya samyagdarzanasya na bhavati jIvassthAmIti, yadA yasmin jIve samyagdarzanamabhimataM so'pi jIyo dravyatvAdAdhArassayadarzanaJca guNatvAdAdheya iti vyavahAranayasamAzrayaNAjheda AzrIyate tadaiva tasya bhinnaM samyagdarzanamprati - svAmitvamupacaryata iti vyavahAroparacitabhedabuddhiparikalpitameva sabhavAyikAraNatayA'bhimatasya jIvasthA'pi samyagdarzanasvAmitvam / bhedakalpanA tthaM-samyagdarzanajJAnacAritraitatritayasvarUpe jIve yadA vyavahArato jJAnacAritrAbhyAM samyagdarzanasya bhedo vivakSyate tadA zAnacAritrasvarUpa AtmA''dhAraH svAmI ca, samyagdarzanazcAdheyam , svaJceti, evaM samyagdarzanacAritrAbhyAM jJAnasya yadA bhedo vivakSyate tadA samyagdarzanacAritrasvarUpa AtmA AdhAra:-svAmI. ca, jJAnamAyaM svaJceti / evaM samyagdarzanazAnAmyAM cAritrasya yadA bhedo vivakSyate tadA samyagdarzanajJAnakharUpa AtmA AdhAra svAmI ca, cAritraM cAdheyaM svaJceti / vivakSA ca puruSaparatanA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNadArthadIpiko / la0 0 TI0 jIve'pi vivekasamAdhizAyA tadabhAvena tasya vyavahArasatyatvAvirodhAt / yadA puna sAdhU nimitta kSayopazamasya vivakSito, nAtmA, tadA jIvayoH samyAdarzanam / yaddA punarajIvI pratimAkhyAvubhau nimitIto, tadA tayostat samyagdarzanam / yadA ca bahavo jIvAH sAdhavastasyotpattau nimittAni, tadA jIvAnAM samyAdarzanam / yadA ca vahIH pratimA bhagavato dRSTvA tattvArthazraddhAnamAvirbhavati, tadA tAsAmeva, tataskartRkatvAt , nAtmana iti / ubhayasaMyogena jIvasyetyAdayo ye tyAjyA vikalpA 3mte pramAhitnI kritavadutvayogya praznatavAdavA draSTA, mayopAsyAtra prakRtAprakRtobhayanirUpitatvAt, nojIvasyetyatra nojIzabdo'jIvaparaH / ye ca prakRtamavirahathya pravatante te paDapi bhavantyeva / yathA jIvasya svastha jIvasya sAghoH 1 / yasya svasya yAmyA ca sAdhubhyAmutpannaM tayozca 2 / yasya svasya yaizca sAdhubhirutpAditaM teSAm 3 / ete jIvAzritAH / tathA jIvasya svasthAjIvasya ca pratimAdeH 4 / jIvasya svapyAjIvayozca pratimayoH 5 / jIvasya svasthAjIvAnAM ca pratimAnAm 6 / ete'jIvAzritA iti / tRtIyadvAra parAmRzannAha sAdhanamiti-sAdhyate nivartyate yena tatsAdhanaM / tatra pRcchA samyagdarzanaM kena bhavati, yAsau ruciH suvizuddhasamyaktvadalikopetA sA kena bhavatItyarthaH / uttaraM nisargAdAdhigamAdvA bhavatItyuktamiti / ayamAzayaH-na tAveva nisana vastuparatantrA iti vyavahArAt sopacArabahulA vatIti vyavahAranayakalpitatvamuktasvastrAmimAvasyeti na pAramArthikatyam, kintu vyavahAra satyatvameveti / ata eva " na ca jJAnadarzanacAritrANi viraha yAnyo jIvotIti kAlpanikamapadizati / katham ? yadA tAvajIve samyagdarzanaM tadA jJAnacAritre AdhAramA pratipadyate, jJAnacAritrAtmani jIve samyagdarzanam / yadA jIve jJAnaM tadA darzanacaraNayorAdhAratA / yadA jIve cAritraM tadA jJAnadarzanayodhiAratA cAritramAdheya " ityapi tatvArthahaTTIkoktaM saGgacchate / atra samudAyeSu ekasya samudAyina AdhAratvamanyasya cAdheyatvaM parikalpyAdhArAdheyabhAvena vyapadezo bhavatItyevaM kaalpnikmpdishtiitysvaarthH| tathA'jIve'pi pratimAdau nimitte vauddha samyagdarzanasvAmitvaM sthaa| devetyAzayena niSedhe hetumAha-jIve'pi viveksmaadhidshaayaamityaadi| jIve'pItisabhavAyikAraNIbhUta iti zeSaH / tadabhAvana-svAmitvavyavahArasya pAramArthikatvAbhAvanetyarthaH / tasyeti svAmitvavyavahArasyetyarthaH / kevalasamavAdhikAraNIbhUtayoH kevalanimittakAraNIbhUtayozca dvayoH phevalasamavAyikAraNIbhUtAnAM kevalanimittakAraNIbhUtAnAJca pahUnAM siddhAntakAravivakSaNAdAha-dvitvabahutvayozca prakRtabahirbhAvAditi / tatra hetumAha-ubhayasaMyogasyeti / prakRtAprakRtobhayanilapittatvAditi-samavAyikAraNanimitta kAraNobhayanimittatvAdityarthaH / prakRtamavirahavyeti-upAdanikAraNaM parityarthaH / sva. syeti--etatpadaM sarvatra yasmin samavAyasambandhena samyagdarzanamutpannaM ttprmityrthH| jIvasya sAdhoriti yaM nimittahetuM sAdhumAlanyotpanaM tasyetyarthaH / emagre'pi / 22 . . . . . Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 170 : tavArthavivaraNagUDhArthadIpikA / sa0 sU0 TI0 dhigamau tAdRzIM ruci janayataH, kintu nisargAdhigamAbhyAM kSayopazamAdayaH karmaNAM janyante, tataH kSayopazamAdeH sanyadarzanaM . sambhavati, tAvapi ca nisadhigamI karmaNAM kSayopazamAdereva bhavataH, tatastAbhyAmuttarottarakSayopazama vizuddha vizuddhataramApadiyamAnAbhyAM yaza prativiziSTaH kSayopazama ApAdito bhavati td| tasmAt samyagdarzanabhutpadyata iti / tatra nisargaH pUrvokta paryAyazabdenetyarthaH / adhigama vabhyarhitatvAtpunarlakSayati-adhigamastu samyA vyAyAma iti, gurUpadiSTA darzanApArakriyetyarthaH / ubhayamapIti-ubhayaM nisargAdhigamasamyaktvalakSaNam, tadAvaraNIyastha, rucirUpajJAnAvaraNIyasya nAntarIyakatayA'nantAnubandhyAderiti bhAvitaM prAka, tasyaiva kSayAditrayaM saGgacchate, tenaitnihetukmutpdyte| turyadvAra parAmRzati-adhikaraNaM trividhamityAdi / etaca prAyaH svAmitvadvArapad vyAkhyeyam / tatra ' yadAtmasaMyoganetyAdhukta tatsthAne'trAtmasannidhAnenelAdi vayam / saMyogaH sambandhaH, sanidhAnamAdhArateti vivekaH / nanu yadhutpAdakatvenAjIve pratimAdau samyagdarzanazAnacAritrANyucyante tadA daNDe ghaTa ityAdyapi syAditi cet, na, asAdhAraNyena parihArAdadhikaraNAnuyogadAravyutpanna pratISTApattervA // paJcamadvAra parAmazati-sthitiriti / samyagdarzanamutpanna sakiyantaM kAlamapatiSThata iti praznaH / utpattimat kiJcit sAdi saparyavasAnaM dRSTam, manuSyatvAdivat , kiJcit sAdyaparyavasAna dRSTaM, siddhatvAdivat / tadidaM katha syAditi praSTurmUDhaH saMzayaH / AcAryo'pi tadabhiprAyAnurUpamuttaramAha-tasyadRSTivivivetyAdi / samyagdRSTiH zobhanA dRSTiH / sA caikApAyasadvyavartinI, tadA tasmAt sabhyagdarzanamutpadyata iti / uktavA'vazyakatre-" sattahaM payaMDINaM, amitarao u koDikoDINaM / kAUNa sAgarANaM, jai lahai cauNhamadhyaraM / / 1193 // " iti, etacca prAgeva vivecitamiti / tasyaiveti-anantAnuvandhyAderevetyarthaH, tenaitatvihetukamutpadyata iti / annAnantAnubandhyAdisaptaprakRtikSayakSayopazamopazamarUpatrividhaparanimittavidhayA sampadazanasyotpAdAt kSAyikAditrividhatvaM jJeyam, na tu svanimittApekSayA, etacca prAgeva bhAvitamiti / yacutpAdakatveneti-nimittakAraNavidhayeti zepaH / niSedhe hetumAha-asAdhAraNyena parihArAditi-yadasAdhAraNamutpAdakaM tadevA''dhAratayA vivakSitaM bhavatIti pretimAdikaM dRSTvaiva keSAvirasamyagdarzanotpatteH samyagdarzana prati pratimAdika bhavatyasAdhAraNamiti tatra samyagdarzanAmiti vyapadezaH sambhavati, na tu daNDe ghaTa iti, tatra heturasAdhAraNyena parihArAditi / bhavatu vA daNDe 58 iti prayogaH, kA no hAnirityAzayana smaadhaanaantrmaah-adhikrnneti| zobhanetiavisarItetyarthaH, arthAnAmiti gamyate / apAyasadadravyavartinIti-apAyo nizcayajJAna matijJAnAMzA, sadravyANi punaH zobhanAni prazastatvAta vidyamAnAni vA dravyANi mithyAdarzanadalikAni adhyavasAyavizodhitAni samyagdarzanatayA''pAditapariNAmAni, apAyazca sadpANi ca apAyasadvyANi tAmyAM saha vartinItyarthaH, yAvatkAlaM tadubhayaM tAvatkAlavatinIti yAvat / ayambhAvaH-matijJAnasyaiva nizcayajJAnAtmako yo'pAyAMzaH, yAni ca vizuddhAdhyavasAyata Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / sa0 sU0 TI0 * 27 : avarA svagudA vasandvandvAAme loLavInamohAnAM zreLiIinAm / dvividhAyI sADhuM sarcavasAnA utpattiA, bAmavAta, AghAyA mithyApujJoe dvitIyAyArthI vajJAnotpattau matijJAna* tRtIyAMzApAcApamenApAmAn / yA tu mavadhavAno dvividhaya sidghaca vA varzanamohanIyasamrAyAvadhicalacAvonAMne sA sAtriparyavasAneti) sAvisaryanasAnameva ca sabhyagdarzanAmati sAvisarvavasAnanevetti thavu N ta'Az2yAnametat--cavaSAyasaddharvAnta yajJa sarjAvAmepAyasAra tatra sarzanAv , va hrada: | sadaSTizantu copAzrayamena pratita ti mAva ! zuddhAtahavattinI dda hanniH vijayanta jALa mavI te mAvalalAda-tajJadhanyanetyArthAt / tat samyadarzana navatyenA dUtam / murto khAAryaM tasya madhyamantamuttamattiSThate / sAthe satInuM cinnadghiTiAntaranuya mithyAdimAMta vevahI vA parataH |'So(sona)ne pega kriyanta mAtte paTTika sAravALa sAdhiSThAne tAdimbivaRRvarSa: sabhyataAnarmAdhAnya samAsAvita kSaH pUrvATImaRRvarSonA vidyArkhAradyutasamyakarono vinadriturandhatAMvamAne utpannaRRyAsaMgatsAgaropamAMtamanu tatadyutaH sarzano manugamAM prApya tenaiva prajAraNa saMyamamanutha heva vimAnaM tAvAsthati prApyAMpravrutasabhya drono manunama saMyama zva prApcAvayantayA siddhAMta, tattva coSa tiitakSyata AMta / vamanyutaMtrayaprAptiRmeSi mijhhAvauMcAvAyAmAyu nimaMjhIvRtasambaDhyohoya jAni tAmyAM saddhattinI tatumayabrAvadhAnayatasattAAMtta cavat aparA Sazuci pasaMdrabyApanameti / bAyasahAriNIti rASaH / apanA yaza,ti pAtsyAne apAtu zuddhetti pAmsanmati rAkhavAno dAnAMmAMta-choLadarzanamohanIyAnantAnuvAvisabaniAmitvarthaH |vajJAnotpattau matijJAnatRtIyArA pAyApamenApaddamAvati-matijJAnA hetusya astrAvIyamalayovAmApekSattva jJAnAvaraNIyA yAMtima vastu calayApelakSetrajJAnouttAvamAyeti matijJAnavatra tattutIyamedAnevAyAMzasthAvyaya (menAvAmA dravyartha:| vidhamaeNnisayovyomeghecazeH / tanunyavIra nadhanyenAntamudUmiti, yavAda-mAnudhAmodhi:-- gomuduAMmatte nahAya" 2762 / ti vAdaH sAropamAne sAdhikSAnIti | yadgAha mAdhdhAraH-'ho vAre binayAtu, yasa tinnadguN bahava tAganuM nAmAvayaM, nAnAnIvALa su%0ddha / / 436 / / zAMta nA to vAre vinavAsa, yasa tibnnuT chAvaThThI! nAnapu~ joDI-pravruttamuddolo bhAyaM76] tinnA vinayAhIti-annAhanA vanayA--nayantAparAAnavimAnAni prANi / nanuM padmamasyAnuttavimAna sarvArthasiddhanAnAtra parihAre misti kAraNam, astIti ghUma, Aimati zveta, kabbate, tavratAnAMnIyAnAmAvA'ralamaivetti ! poijatasaMcaravAmAAM janmyocaya, na tUyogAyelA, "valAMtamu phephyujetavuM vaeNlayantimuM mAnavAviti jJeyam / tenaiva prajArekheti-Da%0RRtoSyonapUrvajoDhikAraNetyarthaH, azrutadevajo kArvitisayaroSamAMtipu tenepu In vArAn mAtasya sAdhiSaghaTisa roSamAmAnA sthiti yetsAha-narmadyutatrayasimeLApa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RArthaviragAhIpi ! la0 * TI savanIya / sadaSTi saviraddhiviSaya yA rAri sA sAvaraparyavasAnA sahayoga zailezIbA jevakI siddhasthAzrayamena trividhA, strIkipuSTijAmyAM nirdezo vinimatoramelyApanA | sASThiryAditA nAmanumati jayotiriti vA neya vidhAnadAra pAmrazatividhAmiti vidhIvata kRti vidhAna-me praznAra hRti paryAyAH | nanu sadhanadvAreDamihita iva meH ipunariha medAnyAnena, ma, tatra kSayAvihetumevacaiva pratipipAvAtivAta, matra tu tagnanya mevasya tathAtA, ta Nava vaimAgAMThyAdrArAvadhyastha medra batra vidhAnaM kSayAzupAdhisTa sInasya mevalaM vivAyam, saMtyAre tu tAzraya me phati spaSTane mevAta ! tatra viyata sabhya namiti prazne cintaH samparzanina phUTyartha, niyavAceDAMgadheyAni sabhyapaddhInAnatyasinnisaMtyecA sa nina tyA~DametopArAta, manuSAra sADhipADAnyatarAzrayane tu vidheyAnurodhana chIvatva smAta, vAvaDanyattvena tatsamevaDa niyavALe to pAdriti vivAraIcam | tamAtrayALAM sAdhanavidhAnasaMlyAdvArALAM siddhAM mevaH | nanuM tanidhiAmAti sUtraNa hetumekayumevAmidhAnAvimevo:vyardhAtut pati mitrAmiyimiti ta , satya, tatra niladhiAvanayamiti. dha vihAnuttaravinAnapaNe namasakvanti phezana pUrvajotriya, zabyutavopaNe tene pUrva divAkaya dravyadhu samyagdaryA sAviraparyavasAnA sthiti prA cho to pratipAyitamAha sammaTThaSTa sASTipavahAviSathati ! pukhyiAM nizA rRti lakhyaSTi sAvi paryavasAneti vITiyA zazIkAsa vahI siddhati = purNatayA nirleza phatyartha. mevadhivAna thAntirAhi sabdhIcharyA miiiAviA tannati-sAdhanadvAra rUlyA tannati sajUnavyAkAra rUArtha zatra tAvArthavRdaktu pAmetoSavAra zarza zADhi pADAtyanena samAdhAnaM yatkRtaM tatsamyAna veti kenacitprazne kRte taduttaramAha-tulopA aadipaalaanyatarAyaNe sviti : vikAnuna vatva ja viti sarjanahAvidhejAnurodhena napuMsarva yuddhati taba yAtvirtha | yathA Anandaghadra nityapuSTavaeNga "zAnatve traNa " phalyagra vizeSa vALo nityanajlavAnArza yApiAvAva " zarza zAha myo" ti sUtravihitamaryAvAyAsthAnanda napuMsAtva tathA praznane sukhyaniza vasya niyanapuMsakrakhya yAdrivADe pubrikavuM thAva, vizeSyasya sarzanavatara purva khrivAn , tamAmetopArAzayameva yuti mAvA vAjasmara taMtsamaveza niyA tavarAvitati ! vimahaM kSavAkya samparza namudi pravRtta jiM vA sabhyapaddhani puMsa Dadati pUrva ra jJAyate, tathA 2 yAvaduttara na pratisayata tavASaraddhanamudristhApi sAmAnyato napuMsarvasammaghuttaravApasanhAne samparzanenina diavottara drA ti saklanaviziNAnAM puMsAM puni tatrArjIvivAhapratyayAntatvamAnya jJAna sanyanAnAMti napuMsAnirdeza na yu vizeSyA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvArthavivAhAITIvikA ra0 rU0 TI 273 | mornehitAratvena nemevAnApAvAva, satra kSayAnAmavyavahatALavena nimevAkSepa miti viroSAt ! hetuvidhAva kSayahitrividhuM sa rjanamiti | hetunaividhyAtrividhe samparzanAmityanvaya ! kSayAti virALa zaraNe chApavALa sAhityananyatA-nAtiyortinaparA tena ra sAmAna vizeSatAdhanAmbavaH | 7 = trima saMya banyate mRdudhavArivopavezana, vinu lagAvye rucirAtyanti soSarahitAgaDarmite, yopazamanA vAcAdarava, to rAmanatyAdri vataH TIAirasvAdhyAyamevAmikA zartha pUrva mavaddhimAnanyatAvati natiH vakhateti veta, na, kSayo pagamasya mAvAnta, pratyakSacoparAmomahatyAmAvAta, vanya pravezotavAcananuvidvatApa, pulliGgatvenApratyayAntasyApi puliGgatayaiva nirdezasya yuktamAditi bhAvaH / vyvhitkaa2NanIti- nidhimatA varNanamohanIyArSiyaudvArA jAra jItyartha ! kSayapAraNAmAvega pAmenopazamana kA taththara zopazamahAranAmAvega kSaNopazamena vA, mahAragAmA pAna phaLa vA sabhyane sarjana pasAmAnyavAryasmRti bhayAvInAM pratye vyatikramavArina ra kSayAnA vizeSa vALasamA, sanAtavainAtyAyane tu mArAmAna kSayatvAnA pratyena DhoLa zALavuM sthAna, vijJAtIvaladdarzanacchati zAna raLavaM vinAtIyasaMkhyaparzanabrati pizArnivasRSarAmana raLamAM vizeSALimAvomAhityArAjyanAha-layAhIti vizeSaLabillAha tajhamaTiM-te na ja hatAmAM . vizepasAdhanA samavati . vRdbhavavA sahaivayamayAna va tri ivajratyavinA ! yathA zeLo rAbena zopazamena vAnyAnveva harisvati tathA nitAyAdhimatoDanyA dvAcAM nidhimAkhyAM rAkhyA vinA viza yAta, tathA nisadhiAmamayanAnyatAchavivAyAM natiH "umiyananya haiM vizciddhinaM sthAta " hatyAhinA pUrvavata brahnavavaraNathenAparivAra ne vikra vImati suddhAna kRtitahIti | lokarAma mAvAntarasya kAraNavaM na tu kSayapAriti prateNe nomayajJatAvacchavA natirAthI te phakta tatakAra nisAdhAmomayananyatavaSeza nAtisiddhirityAyanottarathati-phAdhAma mAvataratnAviti pRthajJAtiyAlaya pRthaajJAtIya upAma, tadumAmaiva zarAma, na tu vinAtIya rUtyamyupAme mAha-anyacetApravezavAMcananuvidvatApareriti-catrAdvipana sanavAvanumAvAmAvApattidhA, tathAha-kSa pAme satyavAvanumoti, na zake, te ja vizeSaH zoparAma nAya va dhaTata, anyathaupazamijanya pheva lAyopazamAlakhyatvegapi mithyAtvAvivaTiva ziyasya sabhyatvanodanIyatriAnumAvastha vAmAvayAviti. tathA bahezoghanya* thAnupajyA vinAtIya hava zopazomyuntivya, na tu tadumayAtmati mAvA nanu yaddhi Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : x74 : tattvArthavivaraLamUtAthatIpiyA ! 40 skrUTI vijJAtIya A AraM vinAyArcamAramata v / kSayAyaH ceyAda vAvanIyasvAti / tatrya la nuronacAvIcamAAva matyAghAvaramityarthaH, tattva, anena sabhyaharzanasya jJAnarupavanAvevitam, durjanonIyanya pAnAnuvadhyAvisaRdrya, varzanamohanIyasyaMti kuvatA DvamambuvAtam-darzanabAMdanIyasya viSu sattu tatkAvurmAvo 7 punardezanamohasta-virAmati, kSAviAryatAva chevAya(ca)tra nirnAvizeSananatAva, tApi vivanAAmAMkrAtsAha-atra cetyAdri ! parataH parato vizuddhaprape hAMta-pAnAt kSAyopami, tatadhdha kSAyipraviddhinanAmaaiH / vikramo nirmatjhA, tattvaritjhevitatyone vizuddhacauLayeka tA jJAtimavAkSati, na tu vikSA viAMcatAM, vAdhAmAvAt| auparzama. sabhyaa sarvamImasana, apAvAnlR sUyarthI mithyAAmanAvuM, tataH kSAyezane vizuddhataram, vahubrA vAyavAta, tatorjhapa phlAya vizuddhatama vattutarAvasthAcitmAt stra vasturdhAravAgheti siddhAntatttavaH || 7 || ozame mindhyAAne pradezodyo vidyate tlRi vayaM na sampandrzAvavAto mIti zveta, mukhyate, praveza meLo manvAnumAtrAvati nAnde| kSayopazama vijJAnIyatrAvela tArAM yonihavaM vijJAtIyAya nanayagheva, mitrajJAnyavaRnnArapAsya vamitranATyatracchannAyAtpAdanavamA drAda-vajJAtIya naiti-pUrvaLAdhyavasAyenAnItamicyAsvamAyA zuddhamiAlapura zodhitamavanajodravasthAnIyA viruddhatA vidravyattpana vidhyAvena mizrita sastA mithyAbhAvamavAnu, tIrthasaMtAtA pAavaLAvinitAregAmAdA vindravadurasauthrA miththAvadhatAM vidyattta, tatastathaiva miththAdaSTimUvA punaH saMsAranIraddhi vAti / sa vaivastRtopAyaH kSayiSNampatye nAsti, sAnardhAnAM suhAnAnazuddhAnAM vA miththAvadhutAnAM pitattvanAsattvAt, samAt kSAyoSamahezaddatamaM sAyisa'navam, mAjIndvAzrayanaRSine manuSyasya vizrutanAM netradiriveyAyenAhasatagaMja kSAdhi vidyutamiti| sasamasUtra vivRttisamAdhimaSAt ||gI sUtrama na jevomareva nizcaya. vAyeH jindvancarapItsAha-sasaMddhAkSetrasparzanAhAntaramAvAlpavadyuaizrva // ? 5 8 n sataH saMgheyAnattvacakronanAsAya vividhArthInuM darzAMta mAdhyAra ( mA0 ) sat saMsthA kSetra parInuM zALA aMtara mAtraH alpavatumiscetezrva sadbhUtapad timiminuyotakAra: sarvamAMvAnAM vizvavaMzo vistarAdhimAM maryAta / ati cait jayaMte / savuM, rzana zisti nAsti, astItyuttvane | navAhIti zvet, yaMtre ! bIvelu tArAAi 1 nIceju tuM mAnyA / tathathA-tIndriyAyayodhavA vezyAlayajJAnadrAna cAritrahAropayoovu thovanuyogadvArepu cacAlavuM sadbhUtapraRSanA sa~vyA / saMsthA-yasabhyazanuM ja saMgyethamaptastheyamanamitti ! nyate-trasaMdhyeyani sacavarzanAni ! sarreprayattvanantaH|| kSetra-gharzana vitti kSetra hovAnuMghecamAo | sparzanam labdha pharInena ke pRSTham ? / jo cAsaMgheyamAH| aTA caturvaMzamAnA dezooNH / sabhya ddhanA tu pelo ti maMtrAt-sa lonayoH : prativizeSa krUtti ? / hanyate-nnapAyala Ky Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAviSayUDhAryadIpikA / a0 hU~0 TI0 dravyatayA samyandarzanam , apAya Abhiniyodhikam , tadyogAtsa yAdarzanam, tatkevalino nArita / tAna kevalI sanyAdarzanI, sanyApTistu bhavati // kAlaH / sAyagdarzana kiyantaM kAlamiti, atrocyate / tadekajAvata nAnAjIvazca parIkSyam / tadyathA / ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrta, utpTa na paTpaTisAgaropamANi sAdhikAni / nAnAjIvAn prati sarvAddhA // antaram-lamyagdarzanaspako virahakAlaH / 56 jI prati jayanyenAntarmuhUta utkRSTena upArthapudgalaparivarta. / nAnAjIvAn prati nArayantaram // mAyaH samyagdarzana maupazamikAdInAM bhAvAnAM tripu bhAveSu bhavati // alpabahutvam-anAha samyagdarzanAnAM tripu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulyasaMkhyatvamAhosvidalpabatvamastIti ?, ucyate, sastokApazamikam / tataH kSAyikamasaMkhyeyaguNam / tato'pi kSAyopazAmikA masaMsyeya guNam / samyagdRSTayastvanantaguNA iti / evaM sabhAvAnAM nAmAdiminyAsaM kRtvA pramANAdigirabhigamaH kAryaH // uka sayadarzanam / jJAna vakSyAmaH // / (yazo0 TIkA)-satsaMkhyetyAdi / phalitamAha-sadbhUtapadaprarUpaNAdimirityAdi / sarvabhApAnAmityanenepAmaSTAnAmanuyogadANA cyApitAmAha-AdhadvAre AzAvAkyaM darzayati-samyagdarzana kimri| naastiiti-sbhygdrshn|03. prAmANikArthabodhako na vetyetadarthaH / zabdo hi kazcidaprAmANike'pyarthe zazaviSANAdika. pravartamAno dRSTaH, kazcica prAmANika' dhAdiH, ato'yaM saMzayaH / yattu zazavipANazabdo vAkyAtmakatvAdayodhaka eva, vAcyAryajJAne'yogyatAnizcayasya prativanyakatvAditi, tanna, rUpakAdAvivecchAvizeSasyottejakatvAt / uttaramAha-atItyucyate / sanyAdarzanazabda. prAmANikAthayodhaka evAsopadiSTatvAtpramAdilakSaNArthapravRttazcetyarthaH / samyagdarzanasyAstitve nizcite AdhArazakA karmakSayopazamavaicitryAtadadhInabuddhayo'pi vicitrkaar| iti tadvata: ziSyA vividharUpayaH, tatra ye saMkSeparucastAna prati pramANanayaravigama iti paSThaM sUtramAhAcAryaH, ye ca madhyamaracayastA prati nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH' iti saptamasUtraM, ye punavistara rupayastAn prati tattvabhUtasamAnAnigama sadAdimirasaMdidarzathipurama sUtraM racitavAniti tadavataraNikAmAha na kevlmebhirevetyaadi| sacchadaH prazaMsAdipu parvate tayathA-prazaMsAyAM tAvat saddharmaH satkulamilAdI, kvacidatitve sannAtmA sanparaloka ityAdau, kvacidAdare satkRtyAcAryAn zRNotItyAdI, taha prAmANikatvalakSaNA'stitvA'rthakatvaM vyavasthApayitumAzaGkAmutthApayati satyadarzanaM kimasti nAstIti / tadarthamAha samyAdarzanaza08 ityAdi / AzaGkAbIjamAha 20do hIrAdinA / yattvityAdinA'nyamataM pradazya tannipedhati-tannatyanena, niSedhe hetumAha rUpakAdAvivecchAvizeSasyottejakatvAditi mukhacandra ityAdi rUpakasthale mukhacandrayormeda nizcayarUpA'yogyatAjJAnadazAvAmapi sukhe candravajJAna meM jAyatAmitijijJAsayA mukhe candrAmedAviSayakA''hAryodhasyopagamena zazaviSANAdivAkyAdapi viSANe zazIyatvAmavijJAnarUpA'yogyatAjJAnazAyAmapi vipANe zazIyatvajJAna meM jAyatAmiti - jijJAsayA viSANe zaMzIyA'bhedaviSayakA''hAryayovasthAdeveti : tajana pazabdo nAbodhaka iti bhAvaH, prAmANikAvodhakarave . Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA / 20 sa0 TI0 yAmAha-vAstIti ceducyate, ye padArthI jIvA ajIvAzca / tatrAjIveSu dharmAdiSu nAsti, nizcayatazcetana guNasyacitane'samavetatvAt , svAmitvacintAyAmajIvasya samyagdarzana miti yaduktaM tatRpacArAt, svAmitvasyopacaritasyaiva vyavahArthatvAt , anupacaritasya guNaguNibhAvAnatirekAditi Tayam / jIyeSu kA pAtatyata Aha-jIveSu tu bhAjyam / tugada evakArArtha, mAnyameva, nAvazyaMbhAvi sarveSu, bhajanAM darzayati / tadyathA-gatIndriyetyAdinA, gatyAdIni cAnyanAvazyakAdau prapaJcanoktAni, sthAnAzUnyArthaM tu kiJciducyate-gatyAdiSu pUrvapratipannAH pratipathamAnAzca samyaktvaM cintyante / tatra nArakaprabhRtiSu gatipu catasRSvapi pUrvapratipannAH pratipadyamAnAzca jIvAH santi / narakatiyAdevagatiSu kSAyikamAyopAmike syAtAm / manujagatau trINyapi / indriyANi sAmAnyenAzritya santi pUrvapratipannAH pratipadyamAnakAca / mArthapravRttezceti-prazamasaMveganirvedAnukampA''stithAnyatamaliGganAtumAnasiddhalAdityarthaH / dharmAdiSu dharmAstikAyAdharmAstikAyakiAzAstikAyalAstikAyAleSu paJcasu, nAstitve hetumAha-nizcayata ityAdi / nanu cetanaguNo nAcetane samavetastahiM kathapajIve samyadarzanamiti pUrvamuktamityAzaGkAyAM tadutaramAha-svAmitvacintAmAnini / nanu kiM catuHprakArA gatipu samyagdarzanaM pratipannAH pratipadyAnAca jIvAssanti na veti prazne taduttaramAha-tra nArAmabhRtivityAdi / pa pIti / yadAha vizeSAvazyakamAye-" causu vigatIsu niyamA samasuyarasa hoI paDivattI / 2711 / " iti / anena samyaktvaM zrutaJca vivakSitakAle pratipayamAnakA jIvAssanti tarhi tatpratipannAstu sutarA sadaiva santyavetyukta bhavati, ata eka taTTIkAyAM pUrvapratipannAnanayossadeva labhyanta ityuktaM saGganchane / nanu sarvadA pratisamayaM pUrvapratipannA niyamato yathA santi tathA pratipadyamAnazAssanti la veti prazne kadAciyantiA kadAcinetyuttaram, tatra pratipadyamAnakA abhidhIyante te, ye tatprayamatayA samyagdarzanaM pratipacArA, te'pi prathamasamaya evaM pratipayamAlA ucyante, zepasamayapu tu pUrvapratipannA eva bhavantItyanayovizeSaH / evamevAMgre'pi jJeyam / larakatiryagdevagatidhu kSAyikazAyopazAmike smAtAmiti / pravacanasArodvAre ekonapazcAzada vikazatatame dvAre tu-" AI puDhavIsu tisu saya 1 vasama 2 veya3 ca sammataM / vebhANiyadevANa paNiditiriyANa emeva 1961 / " ityevaM dRzyate, tatra 'khaorasamaveya ' ti sUcakatvAtsUtrasya kSAyikApazamika vedakaM ca samyaktva bhavantItyayaH, atra vedakamiti-vacanta-anubhUyante zuddhasamyaktvapuJjapuralA asminniti vedaka kSAyopazAmika samyaktvamucyate, yatpunaH kSapyamANasamyaktvajapuralacaramagrAsalakSaNaM vedakasamyapatvaM tannAtra pRthA vivakSitam , punalavedanasya samAnatvena kSAyopazamikasabhyatatva eva tasyAntabhAvAt , tato'yamarthaH-AdhanarakapRthivItrayavartinArANAM kSAyikaupazamikakSAyopazamikAni trINyapi samyaktvAni sambhavantIti, tathAhi-yonAdimithyAdRSTinArakA prathamaM samyaktvamavAmoti tasyAntarakaraNAkAleztarmuhUrtamIpazAmika samyaktvaM bhavati / aupazamikasamyaktvAcAna Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA / a0 sa0 TI0 : 177 ekendriyeSu na pUrvapratipannA na pratiyadyamAnakAH / dvitricaturindriyeSvasaMjJipaJcendriyeSu ca pUrvapratipannA bhAjyAH sAsvAdanasamyaktvaM prati, pratipadyamAnAstu na santyeva / saMjJipaJcendriyeSu dvayamapyasti / kAyAn pRthivyAdInAzritya sAmAnyena dvayamapyasti / vizeSeNa dharaNijalAnalAnilasyu dvayaM na sambhavatyeva / dvitricaturindriyAsaMjJipaJcendriyeSu pUrvapratipannAH syuna pratipadyamAnAH / saMjJipaJcendriyana sakAya dvayamapi syAt / yoge manovAkAyeSu sAmAnyena dvayamapi / kAyayogamAjA pRthivyAdInA tarUparyantAnA na dvayam / ka.yavAnayogayujA dvitricaturasaMjJipaJcendriyANAM pUrvapratipannatvameva | manovAkAyayogayujA dvayam / kaSAye'nantAnuvanantaraM zuddhasamyaktvapujapudalAn vedayatastasyApi kSAyopazamikaM samyaktyamabApyate, manuSyatiryagbhyo vA yaH kSAyopazamikasamyagdRSTinarikeputpadyate tasyaitatpArabhavikaM labhyate, virAdhitasamyaktvo hi SaSThIpRthivIM yAvad gRhItenApi samyaktvena saiddhAntikamatena kazcidutpadyate, kArmagranthikamatena tu vaimAnikadevebhyo'nyatra tirthaGmanuSyo vA bAntenaiva kSAyopazamikasamyaktvenotpadyate, na gRhIteneti, yadA punaH kazcinmanuSyo nArayogyamAyurvandhaM vidhAya pazcA* kSapakazreNimAramate, paddhAyukatyAca tAM na samApayati, kevalaM darzanasatakakSapayityA kSAvikaM samyaktvamavApnoti, tatazca manuvAyuHkSayasamaye mRtvA nArakapUyate tadA''yapRthivIjayanArakANAM pArabhavika kSAyikaM samyaktvamavApyate, na tu tAjhavikaM, manuSyasyaiva tadbhave kSAyikasamyaktvA matyAditi / tathA " vemANiyadevANaM " vaimAnikadevAnAM " paNiditiriyANati " vyAkhyAnato vizeSapratipattinyAyena paJcendriyANAM manuSyANAM tirazcAM vA trINyapi samyaktvAni bhavantItyarthaH / vizepArthastu tata evAvaseyaH / nanvindriyadvAre paJcendriyajIvA apyAgatA ityata sAmAnyena pUrvapatipannAH pratipayamAnAzca bhavantu, pRthivIkAyAyekendriyeSu kimubhayarUpAsanti na vetyAzaGkAyAM " ubhayAbhAvo puDhavAiesu" iti " ubhayAbhAvo egidiesu sammataladdhIe" iti cAgamavacanamanusRtyAha-ekendriyeSu netyAdi / sAsvAdanasamyaktvayuktasyApi pRthivyAdiputpAdAbhAvAtsAyaktvapratipatyabhAvAceti bhAvaH / etadapi saiddhAntikamatena, yaduktaM prajJApanAyAM " puDhavikAiyANaM pucchA, goyamA ! puDhavikAiyA no sammaviTThI micchAdihI no samAmicchAdihI, evaM jAva vaNa kaikAiyA " iti / kArmagranyikAstu labdhiparyAptavAdara pRthivyavanaspatIn karaNA'paryAptAn pUrvapratipannAnicchanti, pArabhavikasAsvAdanasamyaktvavatasteputpattaH, tanmatenaikendriyeSu pUrvapratipannAsanti na tu pratipadyamAnakA iti / dvIndriyAghasaMjJipaJcendriyAntajIveSu ye kecitsAsvAdanasamyaktvena saha pUrvabhavAdAgacchanti, ta evA'paryAptAvasthAyAM pUrvapratipatimaGgIkRtyobhayamatena syuH samyagdarzanasya pUrvapratipannAH, uktaJca-" vigalesu hoja upavano" iti / samyagdarzanasya pratipadyamAnakAstu na bhavantyeva, teSAM tathAvidhavizudhdhyabhAvAdityAzayenAha dvitricaturindriyeSvasaMjJipazcendriyabdhityAdi / dvayaM na sa bhavatyeveti ca pUrvatrajJeyamiti / kapAye'nantAnuvandhinAmudathe Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNamUDhArthadIpikA / aM0 sU0 TI0 ndhinAmudaye na dvayam / zepakAyodaya dvayam / vede sAmAnyena dvayaM, vizeSeNA'pi strIvedapuruSavedayordvayam / napusakavede ekandriyANAM na drayam / vikalendriyANAmasaMjJipaJcendriyANA ca pUrvapratipannatyameva / saMjJipaJce. ndriyanapuMsake dvayam / lezyAsUparitanIdhu dvayam / AdhAsu pratipannAH myunaM tu pratipadyante / kiM samyagdRSTiH pratipayate hicyAdRSTiA ? / atra nizcayasya sampAdRSTi. pratipadyate, abhUtaM notpadyate zazaviSANAdivat / na dvayam-sAsvAdanakAlasyAlpatvAt tadavivakSAM kRtvoktametat , ata eva vizeSAvazyaka trayodazottara catuzzatatamagAthATIkAyAM matijJAnamudiya kapAyahAre tu caturthanantAnubandhiSu sAsvAdanamajhIkRtya pUrvapratipanno labhyate na pratipayamAnaka ityuktaM saGgacchate / lezyAsthitizleSayantyAtmAnamaSTaviyana karmaNA saheti lenyA, kAyAdyanyatamayogavataH kRSNAdidravyasambandhAdAtmanaH pariNAmA bhAnalezyAH, tAsvityarthaH / uktaJca-"kRSNAdidravyasAciyAt, pariNAmo'yamAtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, leNyAdaH pravartate // 1 // " iti / AdhalezyAprayANAmavizuddhatve'pi tana samyagdarzanasya kacitpratipannArasyuH " pu0paDivaNNao puNa aNNatarIe u lesAe " ityuktaH / na tu pratipayamAnAH, uparitanalegyAtrayANAM vizuddhatvena tatra pratipannAH pratipayamAnAzca syurityAha lezyAsUparitanIdhu dvayam , AcAsu pratipannAH syuH, na tu pratipadyanta iti / nanvevaM sati leNyAdvAre-'sammattasuyaM sayAsu lahai' ityAvazyakabhApyavirodhArayAditi cet, bhaivam, tatrAvasthitakRSNAdidravyarUpAM dravyalezyAmadhikRtyaivoktatvAt , ana tu bhAvalezyAyA evAdhikArAditi / atha nizcayanayamatena yassa. myagdRSTissa eva samyagdarzanaM pratipadyate, na tu mithyASTiH, yatatsamyagdarzanAtmakakArya pUrvamasatsyAttahi notpata, avidhamAnatvAt , sapuSpavat , athAvidhamAnamapi jAyeta tarhi prAgabhUta zaMzaviSANamapi pazcAdutpadyata, prAgasattAvizeSAt / taramAt kriyAkAlaniSThAkA yorakyAcaramakriyAkSaNa evaM prArabhyate kArya, tasminneva kSaNe niSpadyate tadityAzayana nizcayanayamatamAha ana nizcayastha samyagdRSTiH pratipadyate iti / nanu sAmagrI vai kAryajanikA, sA ca naikakSaNamAtrabhAvinI, kintu dIrghakAlabhAvinItyutpadyamAnAnAM gharadInAM dIrghakAlo lagan kinAvalokyate ? nizcayavAdinA, tato na yasminsamaye ghaTAdiH prArabhyate tasminneva samaye niSpayate, mRdAnayana tatpiNDavidhAna-cakAropaNa-zivakAdividhAnAdicirakAlanaiva tadutpattaH, evaM prakRte'pi mithyAdRSTejIvasya prAkarmakSayopazamapramAnisagAMdhaH zubhAdhyavasAyastadutpanna karmakSayopazamAdisAmagryAH shriigurubhgvtsmiipmnsiddhaantshrvnndhintanehavikAratvamAnamASyavasAyanasparmayopAmAvisAmA sanmattAveva viralen samyagdarzanamutpadyata ityato yaH pUrva mithyAdRSTissa eva samyagdarzanaM pratipayate, na tu sanyadRSTiH, pUrvamAtmanyasadbhUtasyaiva samya darzanasya svakAraNottara kAlAbacchedana pratipattimAvAt , na hi loke'pi kAraNIbhUte mRdravye 58kArya pUrva sat kriyate, kintyasadeva, yadi ca Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthavivAdUDhArthanIpitrA 1 0 skrUTI : 202 : vyavahArazya mithyASThiH pratiSavate, pratiSatteramRtamAviSayatvAr, sat jANe Amiti varzanAt / anyaniyAAMcheDasaddhi yiAjALe sadeva jAya te, ziyAArchAneAAjyo mevAviti zuddharnulatrAnizcayA'zrayo'pe sundhAvyareva sabhyatraM pratiSadyate / maiM jJAnI nizcayanayajJAnI vyavahAranayasya | varnezana dvayam, makSijAvaneSu pUrvattipannAH hyune tu tiSathamAnAH / nipathendriya-hyurveni yam / annakSurrazani vRthivyApiRRtu nApti, zepe ditrinAronkrayAsa binaphyuzanipu pUrvaprAMtapAH hyuna tu pratipadyante / saMnniSacendriyASardezana dayane / caritrI pUrvattipanna putra 1 anAritraH pUrvatiSatraH pratiSadyamAnaAE svAt / bahArapu sadeva te tAMtlR yitAM nitya, savizeSAvitti niyAnupamaprasanna, maiM caiva satyendrasthApi jAyaMsya porasANa, dyuM prastute sabhya vaccenApi tapayanavasthA, tavevaM 7 yiAAche Aryamasti, anujampamAnatvAta, ntu AMnaSThA C tArA, tadevopahamAnastrAhiti pUrvA kArasthane, varALayAkSaLe dha nibbate, niyAiinaSThAAyoH pUrvottara jIMvittvanAttpannamevAt, tamanmathyAdiva savIna pratiSaghate, na tu sarityeva vyavahAranayamatamA -vyavahArasya mithyAdaSTi; pratipadyatta jJAti / T pratisamaya citrA va yiA, minnAnyetra 7 mRvAnayanaIddhinAMvedhAna citrA vyAsa-hoza hAni vhAryAMga mAMnta, ghaTatu caramaiyAkSaLamAtramAnye te taMtra vyavahAranayA tenA yadIyaziyAjAbenaLa yate tattasyAjJatA vameva, yato 7 prathama prArambhasamaye caMdraH prArabdha, jintu mastaRRSiddha roSaLAnyuvArAne, tatra 6 DhIvALo mavatu, mitra hanta ? dhaTavAyAtam, tadevamaLiyAmAcho na vasya, vintu miminnA Laneti taddAnI vogsabAMdhe strotpattikSaLavAvAjhe sajevotpavarte, nAsat, thai = cAMD save yite haiM yitAM nirmitjhAhibAbo vadhAGbaMdhana, caghasat yate haiM yitAM nityuMnetra, satttAvizeSAt, na caivame pApi jArvastha niSpattiyu--te, saraviALape vAgmati jAye tyAMghe triya vaizvaryAmaviveSasAmpAt, tathA caryAdrapUvaeNtarArAni vavAye opakSIyAnIti vittattA svAttAne sarvatra gArakhAnutpavarte, ZnisagAMdhiAmasamyagdarzanataMttArAnuM nimatratA pUrva prarzitAne tApi vastrajAye ovakSIbAIyanyasiddhArthAna, vArtAne suvanantratyAzciAtyena na samyagdarzana pAvAnIti tavAnIbasavi suvarNanuM varmayogamA sahIta paramazi TAntyakSa lAAAyA che saheva sadadiH pratiSaghata ti yuddhanuMnnanizcayanayamatamAhaanyAyA'DasapItyA, ttvajJAnI nizrcayanayasyAjJAnI cavadvAnaceta--atra mate sabhyattve pratiSavata vyanuAte / "nAhya paritta sabattAvaLa vaMsaLaM tu maLatuM " tyAvazya pULiyADAtu vAritrI saPage #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyArthavivaraNapstart a0 sa0 TI0 dvayam / anAhArakaH pUrvapratipannaH, na tu pratipadyamAnako'ntaragatI saMbhavitA, sAkAropayuktaH pratipadyate tAnAkAropayukta iti ? / ucyate-sAkAropayuktaH pratipadyate pUrvapratipannazca, anAkAropayuktatu pUrvapratipanna evaM sthAt, na tu pratipadyamAnakaH, yataH kila " sarvA la0dhayaH sAkAropayogopayuktasya bhavanti "iti pAramarSaprasiddham / eteSu trayodazasvanuyogadvAreSu vyAkhyAna yathAsambhavaM yatra yat sambhavati tathA sadmUtapadArthasya samyAdarzanapadasya prarUpaNA kartavyA / bhApakaparittAdayastu nAtA mAyakRtA, bhApakaparittaparyAptasUkSmasaMjibhavacaramANAmindriyakAyAdidvAramvevAvatArAditi vadanti / satyeti dvitIyadvAraparAmarza. / kiM samyagdarzanamiti-kiM parimANAH samyagdarzanina ityarthaH / uttaravAkyUDasaMvAni samyagdarzananati siddhasvayaMvatsaravavavApekSA, sadaiyastvnntaa iti bhavasyakevalisiddhApekSayA / kSetramiti tRtIyadvAram / kSiyanti nivasanti yatra jIvAdivyANi tatkSetramAkAzam, ya ete'saMkhyeyatayAnantatayA ca nirdhAritA etaiH kiyadAkAzaM vyaaptmiti saMcaye pRcchati vyarzana viyeti kSetre, mAvasyutapasyA sarSadapi gra, lAkSepodrA, sya vA vivakSitasya aham / lokasyAsaMkhyeyabhAga ityuttaram / ekohi vivakSitaH sanyAdarzanI lokasyAsaMkhyeyamAge bhavati / sarvAnadhikRtya prazne'pi adhikatare lokAsaMkhyeyabhAga eva, samyagdRSTi kSetra to loke'pi sthAt, na syAt, avagAhakatAvacchinnAkAzasyaiva kSetrapadArthatvAt , tasyAzca dvayora lyaparimANaves gulyorivAsa mavAt / sparzanaM caturthadvAram / tatparya tavartidezAvacchedena sambandhaH / tatra samyagdarzaninA ki spRSTamiti prabhe, uttaraM lokasyAsaMkhyeyabhAgaH, paryantadeauradhikasya kSetrasambandhasyaiva sparzanApadArthatvAt , u ca paramANumavikRtya mahAmAyakRtA-egapaesaM khitaM satta 59sA ya se phusaga tti / dvayamiti-ukta vizeSAvazyakaniyuktI " AhArago u jIpo paDivajaI so cauNhama yaraM" iti / pUrvapratipannAvastyevetyAllabhyata eveti / anAhArakaH kazcid devassamyaktyasahito manuSyagato manuSyo vA devagatAputpadyamAnaH samyagdarzanasa pUrvapratipanno bhavati, na tu pratipayamAnaka, apA. barAlagatau tathAvidhavizuddhayamAyAdityAzayanAha anAhArakA pUrvapratipanna ityAdi / antaragatAviti-apA- lagatau samyaktvasAmadhyabhAvAtpratipadyamAnako na sambhavatItyarthaH / yadAha vizeSAvazyake-'sammatta-sue siyA iyaro' iti, itaronAhArakA paryAptazca, tatrAnAhArako'pAntarAlagatau samyaktvazrute aGgIkRtya svAbhavet 'pUrvapratipannaH, atipadyamAnastu naiva' iti cAsyazeSaH / phevalisamudAte zailezyavasthAyAJcA'nAhArakantu pUrvapratipana eveti / "sabAolIosAgArovaogovauttama uvavajaMti" ityAgamamanusRtyAha-yata: kiletyAdi / lAsyAsaMkhyeyabhAge bhavatIti-vivakSitasamyagdarzanI asakhyeyapradezAtmako jIvossaMkhyeyapradezAtmake yasminnAkAzamAge'nagAhya sthitaH sa bhAgo buddhacA kalpitA saMkhyeyakhaNDasya loksyaiko'sNkhyeymaa| iti tatra sthita ityarthaH / sarve ca samyagdarzanino jIvAstato'pyadhikatare lokasyAsaMkhyeyabhAge vartanta ityAha-sanidhikRtyeti / sparzanalakSaNamAha-tat5yantavattidezAvacchedena sambandha iti-tatra tatpadena samyagdarzaninA yadagAda kSetra tad grAhyam / " egapasaM khittaM satta paesA 4 se phusaNA" iti-ana "avagAhaNA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( kviArthavivarAharthiIpikA a0 phUTa rI : 18 sanmadAnA tu cho. ti | tuganuM UvAra | samudyatana vaturthasamayartinA samaiitra sarvoja ti . gayA mannaIM rAmevArthame zAkAta kRti pRcchati-sadasimparzano prativize | prasivizeSa mera sUcistaramA-thapAyetyAti apAyo nizcayAparaSo matijJAnavRtavADA, dravyANa zukramithyAtvapuddata va tathA tAla, sAbarakavaNatetyAvAviva vacaitaruM tatasUtakSaLA tRtIyA , cAvapIvo thavaThThI saddavyAbe tAvat satva namityartha apAyazanvaryA vinAzarthirvazrama niti . pAMca minidhimiti, tenA yottamaH | sarzanapulAvu saMvatyu samavatIti vyAtviAkya kaLA apAya dravyomaprathamavAnsamethApanA, rukSamAM vapAyavatI je sa maye thAya phati nizvitoDarthA tatsarganamapAyAmaphaLa, rino nAsthata na sArzanI vahI, samyagdaSTi, sthAna kayA na mAnyuvA yAti tuzana tyatA che kRti patramAM dvAra ! sthitiphatti pi kusara vahiM nahAugnoDamiti pUrvArdhanAthA, rUDha mahAmAkhya dvAaizavadhivata zatatamAM thA/ riminnAzAzo paramANuvAditam, nyAya parivadhinA pa ramazAna kRzatIti zaramALosata deza nA 1 minuM praveze gharamANuravamahApaletramesabamati paramANudAna kSetrapanovize H dau vaturvara mAvezanA ti taraMvArthamALa, gRhaTTItikjhatA 2 naiva vicitam, hAramadravinitAravArthamAthe mudrite 4 nava ( pATho darathati, tatra tarAM vAna svayameva mAnIyam atra ttavamAse "micchahi to , sAgarahiM vanahiM ! puTTA vaDasa mAmAvArasa kaIva " passll ti jAthAdIvAyAM "avirata dagyo'pyssttrjjuu: spRzanti, bhAvanA viha sabhyagmithyAdRSTibadavetyuktamatidezavAkyena / paJcasa-- pragara " sahasAvaMtaya he, nArIne viMti taruvaM nirvAti anuyaM nA, vui vega phurasurA | 22 me " kRti nAthAvAyAM "varatAyadaInAmaththaranuparanAM mAnavelyumiti sItendrazcaturyacivAM jALavanAzanArtha tadbhayata phatyaviratasAdatindranIvanirantaraparAyAdhurUnAgavidheina vimavanIti | vAliyudvAtAvasthAmAM vaturthasamayAnzana sAthenA trinA pratikazAhyabsazAsmo nirazevo roskRg, vitaraNa kALiyAhU-mundhatAna vaturthanamaH vartinA samadaSTinava sarvoja tiA kA vizeSAvaramALe sparzanAdvAre "ttarAlahiyAM saLaM ho nivase" 2782 phati / sAnapuray saMvitti-lakSINAnattAnuvAvasAvati zepaDA jalasviAti-lIgAharzanamohanIyasajati sevA sa-pApA pAyasadravyavartI havA saranAmati kakSAra poSAyasaDharite lAkSigvanezvAsasthAdityavyApAhidoSarahitaM kSaNamAI-kSamAM vapAyavatI ritisAda mavatIti mALyo#gzavariyArthamA-halyA naivAminyAti Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 182 : tatvAvivaraNadArthadIpikA / 30 sa0 TI0 dvAreNa tArthatve'pye sarva jIvAzrayaNena punarabhidhAnam / ekajIyena nAnAjIvezca parIkSyamiti / eka prApta tatkiyanta kAlamanupAlyate, nAnAjIvaizca kiya-taM kAlaM dhAryata iti priikssymityrth.| nAnAjIvAda prati saddhiA sarvakAla mahAvidehAdAvavicchedAt / antaramiti paThaM dvAram / virahakAlaH samyAdarzana prApya punasyapatvA yApattannAsAdayati sa kAla ityarthaH / aupagamika AyopazAmike AzrityeyaM cintA, eka jIvaM pratItyAdi / eko jAturopAmikaM kSAyopazAmikaM vA prAyojjhitvA punaH kazcinmuhUrtAnte, kazcittvanantena kAlena, sa cAnantakAla upAIpudgalaparAvataH / yugalaparAvartasya samayasiddhasyAdhA'rdhapudgalaparAvarta., asame'rthe puMstvam , upagato'va. kiJcinyUna iti prAdisamAsaH / nAnAjIvAniti sajIvAnAditya, nAtyanta mahAvidehAdiSu sarvakAlamasthAnAditi, aAyikasya vanapatamAnAtyAtaram / bhAna iti saptamaM dvAram / triSu aupazamikakSAyopAmikabhASikeSu ! aSTamahAre'nyabahutyam , Azrayabhedena, sarvatokamIzabhika, yata IdRzI pariNati zreNyArohAdisvabhAvAM na bahavaH sattyAH saMprApnuvantItyAgamaH / tataH kSAyikramasaMkhyeya guNamiti, chaasthavartina aupazamikasyApavitayopAttatvAdavadhimatApi tAdRzena bhavitavyamiti zreNikAdInAM chamasthAnAM kssaayiksyopaadaanaadiymuktiH| tato'pi chamasthasvAmikajhAyikAt sAyopazamikaM bhavatyasaMkhyayaguNaM, sarvagatipu bahusvAnyAdhArasvAt / yattarhi kSAyikaM kevalyAcAra tat kiyat / / 4cyate sarvapAlanAmAnAtyAnantaguNam / ata Aha-samyAdayastvana(ntaguNA).if iti / kAladvArokta ekajIvaM prati jadhanyenAntarrAhamiti bhASyam-antarmuha dila mithyAtvagamanAt kevalajJAnAvAptaveti bhAvaH / yadAha-" aMtomuttamittaM jahannayaM // 2763 // " iti / utkRSTena SaTpaSTiH sAgaropamANi sAdhikAnIti bhASyam, etacca prAgeva vivRtamiti / nAnAjIvAn prati savAli-iyaM tu sthitiH kSAyopazamikasya ciMtitA, aupazamikasya tu yathAsambhavaM antarmuhUrtapramANeti / kazcinmuhanti iti-punarapi samyagdarzanamAmotIti tasya jaghanyato'ntarmuhUrta nirahakAla ityarthaH / uktaM bhASye-"hINaM bhiNNamuhuttaM savvesimegajavista // " 2776 / iti / kazcitvanantena kAleneti-labhate iti zeSaH / ayaM cotkRSTato dezonApArddhapuralaparAvartalakSaNavirahakAlaH kepa jIvAnAM bhavatIti ceta , ucyate, kRtAzAtanAdidopapracurANAM jIvAnAmiti / uktazca-"tityagara-pavayaNa surya, AyariyaM gaNaharaM mahaDDIyaM / AsAyaMto vahusa, agaMtasaMsArio hoi // 1 // " iti / anantasaMsAraparibhramaNAnantaraM nisargAdadhigamAdvA tasya punaH samyagdarzanasamupalabdhirityutkRSTatassamyagdarzanasya virahakAla uktalakSaNo bhavatIti bhaavH| tata iti-tacchadAdayadhirUpapaJcaparthe tasil pratyayaH / avadhicAvadhimadapekSaka iti chamasthagataspAta evApAyasahacAritasyopaizamikasthAbAdhitayoktatvAdatrAva. dhibhat kSAyikasamyagdarzanamapi chanasthagatamevApAyasaha caritaM grAhyam , sA625 evAvadhyavadhimahAvAdityAzayenAha-masthavartina aupazamikasyetyAdi / tAzeneti-chamasthavatinA kSAyikeNetyarthaH / iyAnutiriti-tataH kSAyikamasaGkhyeyaguNamityuktirityarthaH // 8 // pUrva sabhyadarzanaM sabhedaM jijJAsitamiti tannirUpaNaM sampUrNarItyA na samApyate tAta Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAvivaraNamUDhArthadIvikA / na0 sU0 TI0 : 183 samyagdarzane yA nirdezAdiyojanA kRtA sA jJAnAdivapi kAryatyatidizati-evamiti // 8 // samyagdarzana parisamApya jJAnaM vanatumavasaragati pravacannahi-samyagdarzana, jJAna vI. mityanena pratibandhakajijJAsAparAmaH, vakSyAma ityanena pAvazyavA0yatvaM prakAzata iti jAtamavasarasaMgatizarIram / / sUtram matizrutAvadhimanaHparyAya kevalAni jJAnam // 1 // 9 // (bhASyam)matijJAnaM zrutazAnaM avadhinAnaM mana paryAyajJAna kevalajJAnamityetanmUlavidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / pramevAstvasya purastAvakSyante / / / / (yazo0 TIkA) na paJcabhi. saMbhUyaka jAnamavagrahAdicatubhiriva bhavatIti sUcanAya kevalAnIti pahuvacana, jJAnamityatraikavacanaM tu pratijJAnurUpatvAt prativacanasya / lakSaNAni caivaM bodhyAni / dviSayakajijJAsArUpaprativandhakavalena na taduttaraM jJAnanirUpaNaM kartuM zakya, tannirUpaNasamAptI coktajijJAsArUpapratibandhakavigamenAtaH paraM kiM vaktavyamiti jijJAsayA tadanantarovitvena kramAyAtajJAnanirUpaNAsaraH prApta evetyaksarasaGgati saGgamayannAha samyAda zanaM parisamApyetyAdi / avasaraba 10yatvamini-tallakSaNAvasarasaGgatimityarthaH / anena navamasUtrasyAmasUtreNa sahA sambaddhavArakA nirasteti / navamasUtravyAkhyA avagrahAvAyadhAraNAH 1 / 15 / ityagrimasUtrasthAvagrahAvAyadhAraNAtmakabheda catujhyazAlyaka matijJAnamityevaM yathArthastathA matizrutetyAdi sUtrasya matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAtmakabhedapaJcakazAlyekaM jJAnamiti nArthaH kartavyaH, kintUktameda paJcakena jJAnaM paJcavidhameveti sUcanAya kevalAnIti bahuvacanamityAha-na paJcabhiH sambhUyakamiti / ata 55 bhASye ekaikaM jJAnaM vibhinnabheveti prakhyApanAya proktam-matijJAnaM zrutajJAnamityAdi / nanvevaM tarhi jJAnasya paJcaprakAra pAhusvena jJAnAnItyevaM bahuvacanatyApattirityAzaGkAyAmAha jJAnamityatraikavacanaM tvityAdi / naM ca ' jJAnaM vakSyAmaH" iti pratijJAmanusRtya vizeSyavAcakajJAnapadottaramakavAcanamabhyupagata syAttadA vizeSaNavAcakamatizrutAvadhimanaHparyAyakevalapadottaramapyekavacanameva syAt, na hi. pho'pi vyutpanno nIlapatiraktA ghaTa iti prayuDo, vizeSyavizeSaNavAcakapadayorasati vizeSAnuzAsane samAnavacanakatvaniyamAditi vAcyam, prakRte vizeSaNavAcakapadottara vibhaktyA vizeSyapA~cakapadottaravibhaktitAtparyaviSayakatvasaGkhayAviruddhAyA vahutvasaGkhayAyA vivakSitatvAt , nIlatyAdiprayoge tu tadabhAvAt , tathA cA'tra yatra vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyavipayasa khyAviruddha sakhyAyA avivakSita tatra vizeSyavizeSaNavAcakapadayo samAnavacanakatvamiti niyamamanusRtya bahuvacanameva yuktamiti bhaavH| atha jJAnapadottarasipratyayArthasyaikatvasya kutrAnvayaH, na ca samAvAyasambandhena jJAna iti vAcyam , matyAdibhedaistasya bahutvAt / na ca jJAnapajAtAviti vAcyam , jJAnamityatra jJAnatvajAtanullikhyamAnatvena svarUpato jJAna56zakyatA pacchedakatayA'nvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitastatra sipratyayAyakatvasya padArthAntarasyanniyAnupapatteriti cet, ucyate. samAdhiH, svAzrayalacasambandhena siratyayArthasyaikatvasya padArthA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 984 : tatvAvivAyUDhArthadISikA na0 sU0 TI0 . indriyAnindriyavyApArajanya jJAna matijJAnam , zabdazatijanya jJAnaM zrutajJAnam , ntarasya sipratyayaprakRtyarthe jJAna eyAnvayasthIpriyate, ata eva padArthaH padArthenAnveti na tu padArtha kadezeneti 0 tyatarapi na virodha iti / indriyAnindriyavyApArajanya jJAna salijJAnamiti indriyavyApAramanovyApArAnyatajanyaM yadavagrahAdijAnaM tnmtijnyaanmityrthH| tena tAzayApAromayAjanya manovyApAramAtrajanye matijJAnAtmake mAnasazAne nAyAptiH, asthAyasmaviH indriyatvAvacchinnendriyaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAzAlijJAnamindriyajaM matijJAnam , manastvAvacchinnamanoniSThakAraNatAzAlijJAnamanindriya matijJAnamiti, tana jJAnamA - pratyAtmamanaHsaMyogasya kAraNatvena tadrUpamanovyApArajanyamevendriyavyApArajanyamapi jJAnamiti tatra noktAnyataravaTinalakSaNaM saGgatamityapi nitam , asAdhAraNakAraNavidhayendriyasyaiva kAra satyena tadvyApArajanyameva tat, manasazvAsAdhAraNakAraNaviSayA kAraNatvaM mAnasajJAna eveni tadvayApArajanyaM tadeva, jJAnamAtre manastu sAdhAraNakAraNamityadopA, tAtapAdazrIyazovijayopAdhyAyaretaTTIkAkAraireva svakRtajJAnArNava zrutAnanusAritve satIndriyamanojanyaM jJAnaM matiriti lakSaNasyoktatvenAtrApi zrutAnanumAritve sanIti vizeSaNa deyam , nAtaH zrutajJAnasyApi indriyamanojanyatvenoktalakSaNe'tivyAptiH, tasya zrutAnumAritvAditi / navAgame zrutanizritAzrutanizritabhedena matinAnaM vividhaM proktaM, tatrAvagrahAdibhedacatuSTayaM zrutanizritam , autyAtizyAdimaticatukamazrutanizritam , zrutasaMskArAnapekSatayA sahajatvAt , tathA ca zrutAnanusAritvaviziSTotalakSaNaM lakSyAmRtamatijJAnakadeze'nahAdicatuke na pati ityavyAptidopaastatvAna yuktamiti cet, maivam , vyavahAra kAlAtpUrva paropadezAgamagranthAtmakazrutA''hitasaMskAramatikasya vyavahAra kAle zrutanirapekSa mahAdilakSaNaM yAnamupajAyate tacchutanizritam , yatpunaH pUrva zrutA'parikarmita mateH kSayopazamapaTIyastvAt autpattikyAdilakSaNamupajAyate tadazrutanizritam , ityevaM nayolakSaNe / uktatra bhAvavAmivizeSAvayake-"pu0 suyaparika mmiya-maiyasa je saMvayaM suyAIyaM / taM nissiyamiyaraM puNa, aNissiyaM maiyacauka taM / / 169 / / " iti / tathA ca pUrvakAlAvacchinnazrutaparikarmitamaterevAvagrahAda yaH samupajAyanta ityetAvatA zrutanizritAste ucyante, na punavryavahArakAle zrutAnusAritvameteSvastItyuktavizeSaNasya vyavahAra kAlInazrutAnanusAritvaparyavasitasya tatra bhAvAnoktA'yAptidoSaH / atra zrutAnanusAritvaviziSTendriyavyApArAnindriyavyApAra ('nyatarajanyajJAnavRttijJAnavasAkSAdvayApyajAtimacaM matijJAnatvamiti payavasito'rthaH / nAto pallyAdInAM nItrAthamisarpaNajJAne oghajJAnasaMjJake matijJAnAvaraNazyopazamavizeSajanye cyAptiriti bhAvaH / zabdazatijanya jhAnaM zrunajJAnamiti-sAkSAcchazaktimahajanyajJAnavRtijJAnatvasAkSAvayApyajAtima zrutajJAnatyam , tenAnakSazrutajJAnAdo nAvyAptiH, tatra zazaktimahajanyakAmAve'pi sAkSAcchanda - atimahajanyajJAnAratijJAnavasAdAsyApyazrutavajAtassadbhAvAt / nApi zrutanizritamavi Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 tatvAvi O o .C / ' : 185 : ____ rUpimAtraviSayamapavijJAnam, jJAnAdApativyAkSiH, tatra sAkSAcchazaktijanyatvAbhAvAt / zrute sarvatra zabdoparAnapakSa, 2206AnuparAgeNArthAvagAhijJAnAvRttijJAnatvasAkSAdvayApyajAtima vA zrutajJAnasya lakSaNam , avavijJAnAdikamapi zabdAnuparAgeNArthAvAhi bhavatIti nAvRtyantamavadhijJAnavAdAviti tahati nAtivyatiriti / sarvatra zrute zabdoparAgo'thadarzanobuddhasaMskAravazAdeva ityeva ke prAhuH / apare ca zrutajJAnAvaraNakarmakSayopazamaprayojya eva saH, ata evaikendriyANAM tAdRzasaMskAra virahe'pi na kSatiriti bruvanti / anye cAvibhAsini zrute samAna saMvisaMvedyatayaiva padoparAga iti sAGgaranti / pratyakSe vidyamAnatyamitra zrutajJAne padavAcyatvaM saMsargatayaiva bhAsate, na tu pUrvavatprakAranayA, atastasya padAdanupasthitatve'pi zAdayodhe bhAnam , tadeva zabdoparAga ityapi cAnye badanti / nanu zAbdajJAnAtmakaM zrutajJAnaM nAtiriktapramAtmakamiti tatkaraNasya za0syApi na svatantratayA prAmANyam , kintvanumAnaviyaryava, na ca zabdasyA'vyApyatvAt kathamanumAnamiti vAcyam , ete padArthAM mithaH saMsargavantaH, AkAzAdimApadakadambasmAritatvAt gAmAnayeti padArthasArthavadityAdidizA'numAnAditi cet , ucyate, zrutAjjJAtametaditi vyavahArAnyayAnupapattyA zrutAdartha pratyemItyanuvyavasAyasiddhaM zrutajJAnamapi pramAvizeSarUpameva / yathAhi-anuminAmIti zriyA pramA vizepasiddheH pramANAntarasiddhi tathA zAyAmIti dhiyA prabhAvizeSasiddhastatrApi pramANAntarasiddhiratyUhaba, vyAptyAdijJAnaM vinApi zabdAdAhatyArthapratItezca na tasyAnumAnatvam , ata eka "etena zAbdaM vyAkhyAtam" 9-2-3 iti vaizeSikopaskArasatramapi nimiti dik| pimAtraviSayamavadhijJAnamiti-nanu" mAtra kAtsnye'vadhAraNe" ityamarakozavacanAd mAtrapadaM kAtsnyavidhAraNAmayArthakam , kAsya yathA jIvamAtra na hisyAta, avadhAraNe tu payomAtra mukta, tathA pAtra mAtrapada mahinA rUpipadArthatarArUpipadArthA'pipayakatvaM sati nikhilarUpipadArthaviSayakajJAnatvamavadhelakSaNaM siddhayati, na ca tadyukta, avadhijJAnasyAsaGkhayeyabheda tvena jayanyAditattadayadhijJAnabhede pUktalakSaNA'saGgatyAcyA teriti cet, bhaivam, rUpidravyatvasamaniyatavipaMyatAkajJAnavRttijJAnavavyApyajAtimattvamavijJAnatvamityevamanugatalakSaNakaraNenoktadopAbhAvAta, jJAna paramAvadhijJAna " paramohi asaMkhijA, lokamitA samA asakhijA / rUvAya lahai saya, sittovarmija agaNijIvA // 45 // " ityAvazyakanagAyAyA svAya lahai savya' 11" -: . tathAhi-paramAvAdamadAmannasana gAhitva rUpadra0yatvasamAnayatA n i ityukta . ., - natvavyApyAjAta netacAyAdhajJAna mAnavattata hAta avagharAsada tara rAta / uAlaNaghaTakAva tApadana tattaddhamAvacchinnatattaddhAmAna 14 yatA grAhyA, atotra tena spa4vizeSAkAragrahaNaM katavyam', natiH pulA rUpiNa itizA09bodhe rUpidravyatvasamaniyatavipayatAke'tivyAptiH, aktilakSaNe samaniyatatva tavayApyatve sati 29 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :186 tavArthavivaraNadArthadIpikA / na0 sU0 TI0 bhAvamanaHparyAyamAtra sAkSAtkAri manAparyAyajJAnam , tayApakatvalakSaNaM tena kevalajJAnIyaviSayatAyAM rUpidravyatyavyApakatve'pi rUpidravyatvAbhAvavatyarUpidravyAdAvapi kevalajJAnIyaviSayatAyAssatvena tana tadvayApyatvAbhAvAna kevalajJAne'tivyAptiH, na vA manAparyAyAne tivyAptiH, tadviSayatAyAM rUpidravyatyavyApyatvasatve'pi tathApakapAmAvAt / yato vyApakatvaM tatsAmAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavatva, tacca rUpidravyatyAdhikaraNe manodravyabhinnaghaTapaTAdilakSaNarUpidravye vidyamAnasya manaHparyAthajJAnaviSayatvAbhAvasya pratiyogitAvacchedakameva manaHparyAyajJAnIyaviSayatAtvamiti tAzAnavacchedadharmavatvasya manaHparyAyajJAnIyaviSayatAyAmabhAvena tatra na saGgacchata iti / bhAvamana:paryAyamAtralAkSAtkArimanaHparyAyajJAnamiti-mano dvividhaM dravyamano bhAvamanazca, tatra pRthubudhnoda rAdhAkArabhAvaghaTakAraNatvAnmRdravyaM dravyaghaTavat bhAvamana kAraNatvAd dra yamano manovargaNAH / taduktaM vRhaTTIkAyAM-" tatra dravyamano manovargaNA" iti tannivRtyarthamaMtra bhAvapadamupAtam, bhAvamanastu yeSvAkAzapradezeSu svAtmapradezA avagAhArovevAkAzapradezeSu sthitAbhyo manovargaNAbhyasaMjJinI kAryayogena gRhItyA manoyogena manastvena pariNAmitAni yAni tattadarthacintanAguNAni manodravyANi tallakSaNam / taduktaM bRhaTTIkAyAM" bhAvamanastu tA eva vargaNA jIna gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhavimano'bhidhIyate " iti / ci. tyabhAnA iti manoyogena manastvena pariNAmitA ityartho vizeSA12yakamAyaTokAyAM kRta iti / tasyaiva nAnAvasthAtmakA ye pAyA jIvAjIyAdipadArthacintanAnuguNAH pariNAmAH, na punazcintanIyavAyaghaTAditAH, na vA''kAzasthamanovaNAskandhaparyAyAH, tanmAtrasAkSAgrAhaka mana paryAyajJAnamityarthaH, na ca dravyamAnaso bhAvamanasazcaiva lakSaNokto " maNapajattinAmakammodayao tajoge maNodavya ghettu maNatteNa pariNAmiA dayA danamaNo bhaNaitti, jIvo puNa maNaNapariNAmakiriyApano bhAvamano, ki bhaNiyaM hoi ? maNadacAlavaNo jIvarasa maNaNavAvAro bhAvamaNo bhaNNa" iti cUrNikAravacanena saha tathA manasvapariNatAna kandhasamUhamayasya dravyamAnasaH paryAyAn na tu bhAvamanasaH, tassa jJAnarUpatvAt jJAnasya cAmUtatvAt chamasthasya cAmUrtaviSayA'yogAditi vizeSAvazyakabhASyaTIkAvacanena saha ca virodhassyAditi vAcyam , abhiprAyA'parijJAnAt , tathAhi-nyavahAra nayena mRdravyameva ghaTAkAreNa pariNamata iti mRdravyasya pRthucunodarAdhAkArapariNAmalakSaNabhAvadhaTopAdAnakAraNatvAda bhAvapaTApekSayA dravyaghaTatvam " bhUtasya bhAvinovA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tatvajJaH sacetanAcetanaM kathitam" iti siddhAnte dravyalakSaNoktaH, pRthubudhnodarAdhAkAraghaTasya ca mRdravyopAdeyakAryatvAdravyApekSayA bhAvaghaTatvamabhyupagatam , nizcayanayena tvasyApidravyaghaTatvaM, ghaTopayogasyaiva vastugatyA bhAvadhaTanAmyupagamAt yathA tathA'trApi yacvAkAzana Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAvivALadAyIpikA 40 phUTa ra0 287: ziSyAtmA gADhastastrArthamanovabA va manA pravartamAna pariNAma navaprayogAtparimA phati tadupAvAnAragatyAttAmAM tapelAM dravyamanasvayaM dravyamAmanovalopAyAryavAhudravyamanoliyA manana hoi pariNatamane dravyANa mAMvamanasvam, tepAmeva mAvendriyadritIya bajAra pondriyApelayA tu dravamana, kakSaLadravyamanolayA pAnanavyApAraya mavamana, gata tiTTAva jhutajJAnAthe dvitIyatara "ziSya mavamano od varkiMbananogathI nAgha zarIravRtti vAlminokanimiThAhika vyAvyAyAM prathama vijyo na , mavamanasa vintAjJAnapariNAmarUpI vIvAnanyo , vava va zarIra mAtravRttitvena tadrapAvanAmiva vahinima:samavAhU ! zAha -"dravaM bhAvamaLo vA, vaNajJa vIvo ja deda movamA vedavyAvittaLo, na havAhaiiM to gutto ? "nenoma sAte tathA 1 manuSyakSetravartiianavagRhIta manodravya manaratvene pariNAmavaya manovaLAhapadravyamanopekSiyA mAvamanavam, upayohAmanavyApArAtmakuMvyamAlamanopekSA tu tISa dravyamanasatvanivAyaeNva manodravyApekSezadravyamanAmAmanahivAna siddhAdhikasA, tAvAliyANAmevacaiva vikSitana vAtoSyA , to vizeSAva - mupa maLohavA' rUtyutta, tatra mAntiAbavAni dravya mana dravyAyaH kRtaH ? mAmanAM manantAbavartana manavaparitadravyatvevamumate manodravvaparva samAvi, sarathayAtrAne hi rayAnAM vivitrapatinavenAtinAviyajavA tattapUjAvALAM vikSAvazAttAtkAmevAnuM da yAmAho ne kartavya phati viratha mana paryAyajJAnarUhalane mAtra popAlAnaM vimarthamiti ti, hanyate, madravyagrASidhijJAne vijJAne vAtavyANinivRjyartha, tadupAvAne ra sA ne, tasya spardhA,rasthApi sAkSAtkAritvena mano mAtrasAlArAmAvAn ! ne 2 manopaviziriNAmapariLatAnantabdhamayamanapavitAnuM vAhanavyarthanuM mana:paryAjJAna sAkSArotIti tasya ane mAtrasAkSAtkAritvamasiddhamiti vAgyam, cena pramabena manaHwyajJAna siddha tenaiva manodravyamAMtrasAlAvAritavaiva siddha, nanhevuM tardi mana paryAyajJAnI saMzinIrmanasA vihata vAsthava vinava nAnAtiti , zAha nAnAtIti, taddhi vi veri ? vAcchava, vaghavadhijJAna yAjJavA tenA saMksinI vyaktitapa, no tAra 6 tata5mAvAryamavAnuM zAmitrAyavAna zotirAkhyathAnupioNrilevananumAnanAratevAsI vinayamUrti pUnyAvAmikAyaM nAnAti "nAmAM ja jiMdu vaLo vidu, muDamApATuM mAruM mAthuM meva ca tasuvA, maLadravyapAsaNa vadhe che rUdda "ti gRhapamALavavanAn ! yadrA mahImAM prazA vA muvAra vAzepavaravaM vA tatoSya puruSo turmanA sumano vA kuvana . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sarvArtharivarahArthIpikA | R0 0 jJAnAntarAsArita vAMdhInuSarityanunAnetAnyAoApubhojItapulpa rada mAnasa mA veri kathA tathA bodravyapariNAma svarUghavanamAvane kA to modrAnAzapariNAmanthathAnupara nena saMjJanevaM tanmAvivasatu mUrtinAtmAmU vi%iAtamAdyanumAna mUrnAmUrti pi ye manaparyAvajJAnI , na tu sAkSAdhyakSatA, tacitte mUrti paramAvAlamUrtamAtmA jJAnA i vanti , na nena muna payayajJAnena sAkSad sthiti, to jJAyate modrANAM tathAgrasthApiribAmAnyathAnupaSattikAnumAnadeva - vintarnavuM varavachatIti ! vizeSAvaramALe-" taLAvamAsika haLa jJAna vajogabumALauf " kRti / nara manodravyaparyAyamAtrasAlAyiM manayajJAnaya kSagmamajhUta, taravArthavRddIkSA -"bhAvamanasa vadhAre vivighA, vaDha vuiM vintaye imAve cAmAM jJAnavamAvomUrti jatta suvAlInAmanumAvatA phAvayo viSayAdhya vasAyA paratAM teajJAnaM teSAM vA yajJAnaM tanmana:paryAvajJAna","phati kalphaLa sUtvA, tene ripiti veta, te-tra devuM jJAnaM vAnAM vA jJAnamAvAva tevu teSAM tyatra sanmASaya vA viSayavArtha tvam, tathA 2 paratadhyavasAyaviyavajJAnaM mana paryAyajJAnAti siddham, adhyavasAye ja jJAnavAd, jJAna vAtmaparyAvAttA sAkSAriririti vAgyam, mitrAyApArijJAnA, trISyavasAyapaddha hRkSapAyASdhyavasAyanimitta pachI samImikalyoviyatvaartha, tathA ra ta 2 vAdhyavasAyanimittamRtamAma paryAyavayamanapayajJAnAmirtha siddhati . vAna nAnAvasthabhamAnanA paryAyAnAha nimittayAkhyazirvAvastha vinAnI pAva sdhyavasAya sAta paDhiyakaM mana paryAyajJAnamati mAvA vaye puruSI putrapatraya pitRtvapuvaeNnmananA pariNAmatAni vAna dravyApA tana manAvAhikamanojanyavAdrapakSI malimanorUpALa, manodropaSTottAtothopArUmAmanogatvAkSa dAnano pAravi manAveNAvAyupdravyamImahAyito pUrvapraNAlyA mAvananasasupadrivyamanasvahatvanuM, "hamaNopannA nALarU pAsa , tANa aMte DrAMta vize virAjamAna sa tathA "janadraSya paryAyA, nAnAvasthAmUlA hi tevi jJAne 13 mana-yajJAnamukti che ? "ta drAbazana sahAdhyatra nA virodhaH | tayA ca siddha metad bhAvamanaHparyAyagrAhakatve sati sAkSAttadvayatiriktadravyaparyAyAgrAhaka yajJAna nananA paryAyajJAnamiti hi levA partha, jJAne vairavaM zAzaM divevathati : nAnAttAtati viSena manajJAnAmAnA dhAmetya | 1" nami chADa maNi jANe tenA varSa phuvA muvacanamAM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA ! da0 TI0 saviSayaM vA kevalajJAnam / bhApye mUlavidhAnata ityasya jJAnatvavyApyopAdhibhirityarthaH / prasedArimati jJAnatyacyApyacyApyopAdhaya ityarthaH // 9 // atha purastAt pramANanayairadhigama ityuktatatra na jJAyate kiM pramANamityata Ahe sUtram-tatpramANe // 1 // 10 // (bhApyama ) tadetatpaJcavidhamapi jJAnaM he pramANe bhavata' parokSaM pratyakSaJca // (yazo0TIkA) atra pramANatvaM dvitvasaMrakyA ca vidheyeti dvividhatAtparyabhunnayannAha bhApyakAra:tadetadityAdi / taccha enadityasyArthe, paJcavidhamapi matyAvijJAnaM dve prabhANe bhavataH pramANaM bhUtvA dvitvasaMdhyopetameva bhavati / kathamityAha-parokSaM pratyakSaM ceti / pramANAnAM saMtAmanyeSAbhatraivAtAvAt, etaccAnupadameva sphuTImavipyati / atrendriyAdinimittasApekSaM jJAnaM parokSam / tatam / kevalaM sakalamityarthamabhipretyAha sarvaviSayaM veti / nanu prayamityapi jJAna prameyatvena rUpeNa sakalArthaviSayamiti tatrAtivyAptiriti cet , maivam , nikhiladharmaprakArakatye sati nikhiladharmitrigeSyakaM yajJAnaM tatkevalajJAnamiti tadarthatvenoktAtivyAptyabhAvAt / na ca tathApi prameyavaditi jJAne'tivyAptiH prameyabhUtAnAM sarvadharmANAM pramayatvena rUpeNa tatra prakAra tvAditi vAcyam, nikhiladharmaniSprakAra tAyArasAmAnyadharmAnavaSchinnatvena vizeSaNIyatvAt / kevaladarzane'tiyAzivAraNAya satyantam / nikhiladharmivizeSyakamiti vizeSyabhAgopAdAnAna paryAyavAghabhimatapratItyasamupAda pantAnaviSayakenikhiladharmaprakAra jAne'tivyAptiriti / yaha nikhila yAkAra tvameva kevalajJAnatvaM, na ca kevaladurzane'ticyAtiH, tatra nikhiladRzyAkAravatvasyaivAyupAmAditi / / 9 / / dazamabhUtrAvataraNikAmAha-atha purastAdityAdinA / indriyAnindriyanivandhanasya sAMvyavahArikapratyakSasthApi indriyAnindriyasApekSopayogandriyalakSNAtmavyApArasampAdyatvAd vastutaH parokSatvameva jinAnugairabhyupagatam , saMzayaviparyayAdibhAvAca, anumAnAbhAsavat , uktazca vizeSAvazyakabhASye " indiyamaNoNimitta, povabhihasaMsAdibhAvAo / takAraNaM parokkha, jaheha sAbhAsamaNumANam // 93 // " ityabhiprAyeNa parokSalakSaNamAha-atrendriyAdinimittasApekSaM jJAnaM parokSamiti-atrAdipadenAnindriyaM mano grAhyam , tadubhayamapi dravyendriyaM grAhyam, na tu bhAvandriyam, tathA sasthavadhijJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSapalabdhIndriyAtmavyApAralakSaNopayogendriyarUpanimittasApekSatayA avadhijJAnAderapi parokSavaM syAt, dravyendriyagrahaNe tyadhijJAnAdeH kSayopazamaviziSTAtmamAnApekSatyena dravyendriyAnapekSatayA na parokSatvApattiriti / nizcayataH parokSajJAne'pi mukhyavidhayopayogendriyasyaivA0yavahitakArazasvena tatvyavati drandriyasthApi gau vArabarva ya nanu drandriyasthANuparandriyanitiindriybheden vaividhyAt kAraNabhedena kAryamapi vividhaM syAditi cet , bhaivam , upakaraNendri Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 190 taravArthavivaradArthadIpikA / 60 sa0 TI0 tanirapekSaM ca pratyakSamiti vibhAgaH / dvividhe'pi ca pratyakSaparokSarUpajJAne yaH sAkAraziH sa pramANavyapadezamaznute, yathAbhihita " sAkAraH pratyayaH sarvo, vimuktaH saMzayAdinA / sAkArAMzaparicchedAt , pramANa tanmanISiNAm // 1 // " iti| kecittu sarva jJAnaM pratyakSameva / manaindriyajIvapvakSazabdasya vAcadanyatarAbhimukhyana ca sarvajJAnapravRttaH, sAvaraNAnAvaraNavizepA bhiyte| sAvaraNAnAM tAvadasmadAdInAM trita. yAbhimulyena yathAyathaM sarvaM jJAna pratyakSameva, tadyathA-AtmAbhimukhyena bhayaha parAgamanArAjyalAbhAdi, manaAbhimukhyena smaraNapratyabhijJAnavitarkaviparyayaniriNAdi, indriyAbhimukhyena rUpAdijJAnamityAhuH / etacca vizuddhazadanayAbhiprAyeNa yujyata iti sampradAyavidaH, vizuddhazca sadanayo'trai bhUto nyaH, tasya vyajanArthatadubhayavizeSakatvAdvizeSitaM ca trayamakSasya tritayatvapradarzanAdineti dhyeyam / yasya nitIndriyagatazaktirUpatayA zaktimatvena rUpeNa nivRttIndriyasyaivaikasya kAraNatvena kArthAnukUlazaktimAna kAraNatvamabhyupagacchadbhirasmAbhirabhyupagamAditi / tannirapekSabhiti-indriyAdinirapekSamityarthaH, tattajjJAnAvaraNIyakarmakSayopazamakSayAnyatA viziSTAtmamAtrajanyamiti yAvat / na ca pratyakSasyaivaM lakSaNakaraNe sAMvyavahArikapratyakSe'cyAtiyAditi vAcyam , tasyAlakSyatvAt , tatropacAreca pratyakSatyavyavahArAta, na hi vAhIko govyavahArAta gaurava, na cendriyajanyajJAnatvameva pratyakSatvam , avadhyAdau tu tadaupacArikamiti vAcyam , liGgAdhajanyatve. nAdhyAdeH pratyakSatvAvazyakatvAt , pratyakSaparokSAtiriktajJAnasya cAlIkatvAditi / na yakSamindriya prati gatam kAryatvenAzritaM yattatpratyakSam, tathA cendriyAdhInatayA yadutpadyate tatpratyakSamiti , pratyakSazadavyutpattisiddhamindriyAdisApekSajJAnatvameva pratyakSalakSaNaM mukhyavRtyA siddhayati / ata eva naiyAyikA indriyArthasannikarpotpannajJAnatvaM pratyakSalakSaNamAhuriti pUrvoktaM na yuktiyukta miti cet, ucyate, bhavatu nAma caivaM vyavahAranayApekSAtaH, na punanizcayanayataH, tadapekSayA tvakSaM jIvaprati sAkSAgatamindriyanirapekSaM vartate yazAnaM tatpratyakSamiti vyutpattibhAvAttatsiddhamAtmamAnasApekSajJAnatyameva mukhyavRtyA pratyakSalakSaNamiti prAjJaniIyate / nanvakSazabdavAcyo jIvaH kathamiti cet, ucyate, 'az bhojane " aznAterbhojanArthatvAt bhujezca pAlanAbhyavahArArthatvAt , aznAti samastatribhuvanAntarvatino devalokasamRddhayAdInAn pAlayati bhuGkte vetyakSo jIvaH / " yadi vA azoda vyAptau" aznute jJAnena vyAmoti sani jJeyAniti akSaH-jIvaH / ubhayatrApyoNAdikA sakpratyaya iti, vizeSAvazyakabhASye coktam-" jIvo akkho athavAvaNa-bhISaNaguNaNio jeNa / taM pada paTTai nANaM, jaM paJcavaM tayaM tivihaM // 89 // " iti // vyAvahArikapratyakSapAramArthikapratyakSagata spaSTatvavayasya spaSTatAtvanAnugatIkRtya vyavahAranizcayapratyakSasAdhAraNamanugatalakSaNaM tu spasatyavatvameva nAto'vadhijJAnAdau matijJAne cAvyAptiriti / zabdanayo hi sAmpratasamabhirUDhayambhUtabhedaitrividha iti prakRte zadanayagrAyaH ko naya ityAzakAyAmAha-vizuddhazca zabdanayo'napa bhUto dRSTaya iti / vizuddhazadanayapadenaiva bhUtanayasyaiva grAhyatve hetumAha-tasya vyaJjanArthatadubhayavizeSakatvAditi vyaJjanaM cArthazva Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArthanivaLamUDhArtheTIpioNr0 skrUTI : xx : mALa savilamAha manAyIsaddhaseno'Se mAtra mAdazA mAnya khyAmaM tu svayaMdezAm / macayAreya tajajJayataH // // "vhevayam' artheya, zrutaH tALavAn / atyaMta pAmyate riiyate'kSeSetsarca ti zrutvavyA'caiyArityarthaH / caDhi zva saMmanAmiAye pratyakSastya jJAtibbate, tApi sA sarvajJAnavruttiH svIgnucitA, mitimAtRpratyakSAnurodhAt, parAkSatva tu viSayAze spitamaupAdhivAttvameva | dviSayatnAvatjhevena jJAnananyabhaM sakriyatnAvatjhevena parokSAmastyApi varSAma 44 nyajJanAtho to haiM tadrumayaM ca nyajJanAryatatumayuM, dezeSati-naiyatyena sthAyIti vyajJanArthasahumavizeSa, tasya mAvastattva sanmAdrityarthaH / hAM ca vizeSAvaniyukttau-yaMnA baca sarumaya, sthaM mULo visesek / '' 228 / ti / tAvaLe mAr dhamuddizya jaival 88 cainaLabahebartya j vanaLomathaM visesepha nanheM dhahasaduM caDhDhAvyA teMddA tApe teNeva '' / / rarakharo tathaiyAyanuM anyateja neneti bannenuM rASavA zabdo dhAddizastra, saM ceSTAvadtadvAjyanAthaeNna vA(nAMde, sa va vastro zvedAntamarthaM pratipAti, nAnyam, vyevuM mirjena naiyatyena vyavasthApAMta / tathA, themaplurukSaLAMtidvega thAnena vizeSaaMte, ceSTAnA saiva thA ghaTanuvApatyena siddhA yovanmaktAhasya vasya mahArAdriziyALA, maiM tu sthAnamaraLAyAtmityevamaya zavhena naiyatyenA vyavasthApayatItyartha, vajjuma vizeSayAMta, zabdamarthana, artha tu zabdena naispena sthAyItyarthaH / talevA-'nada yahasavuM ' At / matra hacam--vavA yonmitA hazreSThAvAnazeM dhaTatuMnoaMte tA sa dhaddhakSaLortha:, sa 2 taddAddo drAv, anyatA tu vanavantaratyeva ceSTAmAvAvyatattva yadradhvanecAyASavam, " zavazAvAmitreyanamiSayavazAya zabdaH " spuSonaparacAvevaetanayasya, vakramavizeSadha mUta AMta, tapa nayabaLe vavecitte / abhiti-trIjmanandriyajJIvAnamiAMmatri, triyAmamulyenatyarthaH |tra ' rukSonAmapratI gAmimulye ' AMta pApinIyanneLAthImAvasamAsaH / mAtRrAyAnAm | mAnyaM vilpanIyam / abhyAtmamiti-gAtmAnamamAMta vigraheLo RdveLAyImATe anazrRti jJeLa samAtA pratyaye ' hUMte ' AMta skveLA natyasya TeIpe svAtmAmAMta, AtmAnA mamulInRtyetyayeH / svayaMdrazAmiti vayamevAtkhanava pazyati svayaMkuza teSAm, anAvaraLasRSTInA mati thAvat / sarvajJAnavRtti pratyakSatva jJatyamyuSAne caituma da mitimAtRpratyajJAnurodhAviti sanmAnane vevAntarge jJAnamAtra svabAzImati vyavasAyasvAnuvyavasAyavaghena ditratyakSajJAnamaya caityamityavijJAnamAMpe tyAMze pramAbhraMze pa pratyakSAAMta tanavithaeN / amitA~ nitimA vaSayAnjhevena parAmarzAtmajJAnaanyatyaM neti tavaMze pratyakSarUM, pakSasAdhyAya valjhevena parAmarzananyAttavaMze parokSatvamipi jJa = vastuM rAmA-driyAva cheteneAvi azaSyatve hetunAd gaduM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNadArthadIpikA / da0 sU0 TI0 zakyatvAt , ahaM jJAnavAn sukhamayAdityAdau mitimAtraMze'pi tadApattaH / vizadAvizadamAyana pratyakSaparonaviSayavibhAgaikAnto'pi na yuktaH / parokSasthale'pi jJAnAvacchedakatayA viSayasya vizadatvAt / tadAduranye'pi sarva vastu jJAnatayA'jJAnatayA vA sAkSipratyakSaviSaya iti, sarvaprakAreNa vigadatvaM tu na stambhAdAvapi, paramAnAyavacchedenAtathAtvAt / jJAnAnavacchedakatayA viSayasya vizadAvizadabhAvo vibhAjaka ityapi vArtana, vyavasAyAnuvyavasAyomayasvabhAvasvaprakAzajJAnAnIkAre jJAnasya viSayAvacchinnatyatrauvyAt / pariNAmena jhAna bAnityAdi / ahaM jJAnayAnityanumito pramAtureva pakSatyena jJAnasyaiva ca sAdhyatvena tadviyasvatya parAmarzajanyatAvacchedakatvena parokSavApatyA tadaMze pratyakSatvaM na syAt , ecaJcajJAnamAtraya minimAtraze pratyakSatvamityuccheda syAditi bhAvaH / tadApattariti-parokSatvApaterityarthaH / ayuktatve hetumaah-proksssthle'piiti| jJAnAMvacchedakalayeti-viSayitAsambandhena tadvizeSaNanavetyarthaH / viSayasya vizavatvAdini sarvajJAnasya pratyakSatvAtparokSArthasyApi pratyakSatvena vizadatyAdityarthaH / tathA ca pratyakSavipayasyeva parokSaviSayasyApyuktanItyA vizadatvena vizadAvizadamAvasyavAbhAvAnna sa pratyakSaparokSavibhAjaka iti bhAvaH / anya'pi-dAntino'pi, jJAnanayani-jJAnaviSayatayetyarthaH, ajJAtatayeti-avidyAviSayatayetyarthaH / sAkSipratyakSaviSaya iti-anta:karaNAvacchinnacaitanyaM pramAta caitanyam , anta:karaNopalakSitacaitanyaM sAkSicaitanya, yadyapi cakSurAdinA'pi yatpratyakSambhavati tadapi sAkSiNeva, na hi sAkSiNamantareNa kasyApi pratyakSam , tathApi indriyAdivyApAramA tAreNa yatpratyakSambhavati tatsAkSipratyakSamabhimatam , ayaM paTo'yaM 58 ityAdivRttazcakSurAdivyApArajanitatvAttadavacchinacaitanyalakSaNapratyakSamindriyAdijanya pratyakSaM, vRtyAcA kAravRttizca nendriyAdinA janyate, kintyavidhayeva, tada vacchinacetanyalakSaNapratyakSaM sAkSipratyakSam, tadvipayo vRttiH sukhAdikaM ca sAkSipratyakSaviparyaH, evamuktavRttiviSayatAlakSaNajJAtatA'pi sAkSipratyakSaviSaya evaM tathA baTAdikamapi sAkSipratyakSaviSayaH, evaM yadA baTAdo na cakSurAdivyApAraktadA'pi baTo'vidyAtmakAjJAnaviSayatpAda jJAtastadAnImajJAtatArUpeNAvidyAvRttistaMtra tasyAssAkSiNa bhAnamiti ajJAtatayA vAdirapi sAMkSipratyakSavipayaH, sAkSipratyakSavalAdeva caitAvantaM kAlaM paTo'jJAto mayetyavabhAsaH, zuktiraMjatAdikamapi prAtimAsikaM sAkSipratyakSaviSaya evetyarthaH / atyaatvaaditi-prtykssaabhaaynaavishdtvaadityrthH| jJAnAnavacchedakatayeti-jJAnAvacchedakatvavivakSAmantareNaM, svasvara paNeti yAvat / vArtam-tuccham , partitve hetumaah-vyvsaayetyaadinaa| krameNavAyaM ghaToM ghaTamahaM jAnAmIti jJAnadvayaM samutpayate, yacca vyavasAyo'nuvyavasAyAdabhinna ityucyate tatvajJAnasya vyavasAyasyottarAnuvyavasAyajJAnarUpeNa pariNamanAt , tathA ca vyavasAya viparyasya jJAnaniyacchadakalayevaM bhAnamiti svasvasAmagrIto vizadarUNA'vizadarUpeNa vAtpannatvAdeva vizadAvizaMdavibhAga iti na tadaprasiddhirityAzaGkate pariNAmenetyAdi / vyavasAyasyAnu0yanamAyaspaleMnI pAdAda vyavasAya'pi nipayasya jJAnAta chedakatayana mAnamiti jJAnAnachedakarayA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvivAdArthavija 1 go jU0 TI. : 223 : vasoyAnukyavasAyomacaitveDapi mijAjaramevo nAnupapana ta ve , 7 anucavAyatatvenaivApAyasya nizcayavasiddha, anyathADananurAsitanajJAnatutyatAbA 2 nizcitaprAmALavAvanyatirAvavuM nAma, atadhAmayohaeNikriyatulyavahevAzitvacUvArA, anumitidvInAM mAnasaravavyAkhyatvana 2 butarA pratyakSekhamALa sAmrAjyam, praNAmevAsAve pramANamevAsiddha, jJAnAdvaitanace va svIkAratve vidhyAristha svataH kAzavAmpratyakSamAtra pramANam, stravyavahAra rUva viSayavyavahADapi saMvidvattAnakSatvena pratyakSatvavizeSAhityandriyo nayasughormaya. pariniyA nitaii || 20 | mathAmavAnI vive nAvadyutaH pavidhakSya mathe kiM parokSe divA pratyakSamati taddhivejAvavAchAyAdeM sUtram mAthe parokSama che ? ?? (mam) ao mavamAdyam A sUtramAmAthAt kathAddhitIthe rAti / tavA __ matijJAnazrutakSAne parokSaM pramANaM bhavataH / phuta ?-nimittApekSatvAt / apAyasadvyatayA matiH jJAnam tathiAnithi nimittapati vase che tapUrvazaravAghanatvAM chatAna ! (yazolTIvA) vimarthamAnonAraNakSaNa dvaitAnadhizvarakSaNavRtyuSAraviSayo mutramArca, maurSa 2 tadavyavahitottarakSaNakRtyupacArastata AdyaM pAdyaM cetyekazeSAd dvivacanam / itthaM ca Adau bhavamAcaM viSayamAvAjhasiddhiovelyAzana samAi-kanubhavanitanityAre-3padyamAna saTyAtmavyavasAyajJAnamanuvyavasAyAtmavata ti dya nizcayAtmavaiva sirityartha ! tavanavume hadamAha-janyati | manasuvyavasitameva yAni nakke tanutyatAbA , ta6 yathA ja nizcitamanabuvyavasitavAva, tathA pUrvottarajJAnayovAstupama pUrvotpanna vyavasAyajJAnavi ja nirti sthAva, velaDananuvyavasiAtvAti mAvA tathAbhUtayoritianizcitatrAmAkhyorityartha. 20 jJAnuM vidhamiti vijJAsAyAM navamaveda jJAna vidhAmati nirNata, jainamati pramANe tividhImati vijJAsAyAM vazamalA parokSe kSati pramANaviSya sAmAnyatagata na ca tathApi paJcavidhajJAnasya madhye katisaGkhayakaM kiM parokSaM katisaGkhyakaM kiJca pratyakSamiti nitAmati vijJAsAmUrijAnavatarazAzvatravAha kayamirAnImiyAnA ! cAvau mavamAgha, vAghaDyAghaDyAghe dvivaye vizvanAthavA viSenAghadvaye parokSa mAMchatvavidhAnam " sAthe parokSam" ti sULa zAta, ddhitvavacchinAghavacce paDyajJAna maLe matijJAnavrutajJAnayoti matijJAnaM zrutajJAnamaya parokSamALAmiti siddha yAMtu vize matijJAne puthamAghae yutajJAne 2 naugaNa, the tAtyAgaddAya tarjakSaNamAMha-vimakayamanevi-vimaLyamAne parokSatayA vimA vALI matizrutajJAne, tadukhyArabakSaNa AghakSaNa, tardhvatAdhivALalaLo dvitIyadrikSaNa, narapakSanA prathamakSa java talUjyavAra matijJAnasya, dviSayo matijJAnati tava murabdhamAgha tahavyavAhitottarakSAvatra tadravyavadita rakSaNavaM taLavaMtAdhikArapakSaparvAsAnadhizara vacce sati taikSaLabaMsa Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 168 : tapArthavivaraNAgUDhArthadIpikA / e0 sU0 TI0 dinAditvAn yaditi vyutpattirapi vivakSAvazA nnAsaMbhavitA, uktavivakSayA dvayorapi tadarthAnvayAt , tadAhaAdhe mizrAmANyAta prathamadvitIye zAsti, sUtrakramo matizrutetyAdisUtrasthoccAraNAnupUrvI .. tatprAmANyaM tadavAdhitatva tasmAttadAzritya tadvivakSayetyarthaH, prathamadvitIye Abhinivodhikazrute zAstyupadigAni granthakAra. sUtra kArabhASyakArapAyamedAditthamukti / matizrutayoH parokSatve hetuM Ate / kuta iti, ' uttaramAha-nimittApekSatvAditi / bhatizrute parokSe nimittApekSatvAd dhUmAdagnijJAnavaditi prayogaH / avavijJAnamanaHparyAyayorAntara kSayopazamam , kevalasya cAvaraNakSayam , trayANAmapi bAhyaM ca viSaya nimittamapekSyotpadyamAnatvAd vyabhicAramAzaya nimittApekSatvAditi hetorindriyAMpekSatvAdityartha. phata05 ityabhiprAyabAnAha / apAyasadya tayA matijJAna, dharmitvenopAttaM yanmatijJAnaM tadapAyo nizcaya , madrayANi ca zuddhaDhalikAni tattayA tadbhAvana, sadravyAnugato'pAyo dhamitvanopAtta ityartha. / dhikaraNatyam , tatpadena matijJAnam , tatkSaNaH-AcakSaNaH, taddhvaMsAdhikaraNakSaNoM dvitIyakSaNaH, tadhvaMsasyAdhikaraNaM tRtIyakSaNAdi, anadhikaraNaM dvitIyakSaNa itra prathamakSaNo'pIti tanivAraNAya tatkSaNadhvaMsAdhikaraNatvarUpavizeSyadalam , tathA ca dvitIyakSaNa eva tadavyavahitottarakSaNa iti tavRttizrutajJAna, tasminnAvatyasyopacAro matijJAnasadRzamalikA lakSaNetyarthaH / digAdityAd digAdigaNapaThitatvAt / dizAdibhyo yaditi sUtreNa yatpratyaye sati " yasyeti ca" iti sUtreNekAralope AcaM siddhaM bhavati / uktavivakSayA-vibhajyamAnetyAdivivaHyA / dvayorapimatijJAnazrutajJAnayorapi / tadarthAnvayAt AdhazadArthasya ghaTamAnatvAt / nanu ya eva bhUlakAsa evaM bhASyakAra ityupadizatItyarthazAstItyayuktamuktaM, parAtmanyeva tathAprayomAdityAzaGkAyAmAha- - sUtrakArabhASyakAraparyAyabhedAdityamutiriti- ' tathA 'ca bhAvakAraparyAyApekSayA sUtrakAraparyAyasya paratvAttatra zAstIti prayogo yukta eveti / nanu matijJAnazrutajJAne parokSapramANe nimittApekSavAdityanumAna matijJAnaM parokSaM nimittApekSatvAt , zrutajJAnaM parokSaM nimittApekSatvAdityevaM rUpaM paryavasyati / tatra matijJAnatvarUpapakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyatve'vagrahayorapi matitvena tadra papakSakadeze mithyAdRSTayapAye ca-parokSapramANatvAbhAvanizcayAt sAmAnAdhikaraNyena pAvanizcayarUpasya tasyAvacchedakAvacchedanAnumiti prati pratibandhakAyena matijJAnaM parokSapramANamityanumitirna sthAdityAzaGkAyA pakSavizeSaNamAha-apAyasadya tayA matijJAnamiti-na sarveva matiH pakSIkriyate, kintu sadravyAnugatApAyatvaviziSTaiva, tatra ca parokSapramANatvasAdhyaM vidyata eveti noktasAmAnAdhikarajyena bAdhaH / yathA sat guNavat kriyAyavAd yAdivadityanumAne samAvacchedena guNavatva / sAdhye pakSakadeze guNe karmaNi ca guNavatvasAdhyAbhAvanizcayAttasya cAbacchedakAvacchedenAnu. mitiprativandhakaravAta -pakSatAvacchedakAvacchedanAnumitiaudetIti sadrapapakSe guNakarmAnyatve satIti vizeSaNaprakSepa yathA niruktabAdho na bhavatIti tatrAnumitinirAvAdhA tathA prakRte'pIti Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNamUDhArthadIpikA / e0 ma0TI0 mithyAya pAyavyavacchedAya sadravyAnugata iti vizeSaNam , vizepyAlenAvagrahahayoranizcitayovryava chedaH / kSINadarzanasaptakasya tu kevala evApAyAMzo'rthato graahyH| yathA'pAyazcApAyazcApAyau sadravyaM ca, sadyaM ca sadravye / apAyau ca sadravye cApAyasadyANi teSAM bhAvastayetyekazepAdumayasaGgrahaH / akSINadazanasaptAvasthAyAmapAyasadvyayoH kSINadarzanasaptakAvasthAyAM cApAyarUpasya saddravyasya tatpariNatazubhAtmaspasya samanvayAt / evaM zrutajJAnasyApyapAyAMzaH pramANayitavya iti. TIkAkRtaH / sa ca padArthamahAvAkyAnusandhAnottarabhAvI mahAvAkyArthaparAmarza aidaMparyArthaparAmarzo. peti yamanupazyAmaH, apazcitametad jJAnavindau / vyabhicAroddhArakahetuparyavasAnArthamAha tdityaadi| tanmatijJAna, indriyANi zrotrAdIni, anindriya mana ovajJAnaM ca, tAni nimittaM yasya tattathA / na hI.. ndriyANyanindriyaM ca viraha ya tasya jJAnasya saMbhayo'sti / tathA ca nimittApekSatvAdityatra nimittamindriyarUpaM vivakSitaM mayetIndriyanimittatvAditi hetUkaraNe na ko'pi dopa iti bhAvaH / zrutajJAnasyApIndriyanimi vAparokSatva middhayatyeva / tathApi nimittabhUyastvenAmyuccayamAha pUrvakatvAditi, tanmatijJAnaM pUrva pUraka pAlakaM yasya tasya bhAvastatvaM tasmAt, bhavati hi bhatijJAnaM zrutajJAnasya pUrakaM pAlakaM ca, matyukarSaNa zrutokAna yAvanmatistAvacchtAvasthiteca, paropadezastIrthakarAdivacanaM, tajjatvAcca zrutajJAnaM parokSam / bhAH / mithyAdRSTyapAyavyavacchedAya-mithyAdRSTayapAye pakSatAvacchedakanirAsAya / vyavacchedaH-pakSatAvacchedakanyavacchedaH / tathA ca mithyAdRSTayapAyasyAvagrahahayozca pakSatAvacchedakAnAkrAntatvAnna tatra parIkSapramANatvarUpasAdhyasthAmAvanizcaye'pi vAdha iti bhAvaH / svarUpAsiddhidopaniyatyarthamAha-na hIndriyANIti / na ko'pi doSa iti-nimittApekSatvAdityetAvanmAahetu karaNe'vadhijJAnAditrayamapi nimittApekSamevotpayata iti tatroktaheturvartate, na ca parokSayasAdhyamiti yo vyabhicAraH pradarzitaso'pi netyarthaH / tatpUrvakatvAditi-yabhASye proktaM tat' "mahapuvarga suyaM ' ityAgamavacanamanusRtyaiva, pU pAlanapuraNayoriti juhotyAdigaNapaThitadhAtoH pipattIti vigrahaM kRtvA pUrvamitirUpaM nipAtanAt siddhayati, tatazca pUrva pUphirUpaM pAlakara paJceti vividhamiti tadumayArthakapUrvazatavATitasamAsamAha-tanmatijJAnaM pUrva pUrakamityAdi / matijJAnaM zrutajJAnasya kathaM pUrakamityAzaGkAyAM hetumAha-matyutkarSeNa zrutotkarSAditianuprekSAdikAle'bhyUhanAcchtaparyAyavRddhirbhavatItyanuprekSAdikAlInohAdilakSaNamatijJAnapATavavibhavaprakarSaNa zrutajJAnapaTutAvibhavaprakAdityarthaH / pAlane hetumAha yAvanmatitAvacchtAvasthitezca / gurvAdigRhItaM sacchutajJAnaM paravirtana-cintanadvAreNa matyaiva pAlyate sthirIkriyate bhatyabhAve tadgRhItamapi praNAyedeva, yadAha bhASyakAra:-"purijai pAvijai, dijai vA jaM maIe nA'maiNA | pAlilai ya maIe, gahiyaM iharA pnnssejaa||106||" / iti / tathA ca yAvatkAlamavi'mRtyanukUlaparAvartana cintanalakSaNa-dhAraNAcyApArarUpamatijJAnaM tAvatkAlaM zrutajJAnAvasthiterityarthaH / zrutajJAnaM parokSaM paropadezajatvAt parArthAnumAnavadityanumAnenApi zrutajJAnasya parokSatvamityatra hetvarthamAha paropadezastIrthakarAdivacanam, tajjatvAcceti / nanvana ... Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAherAdUhArthIpit g0 rUTI 24 jAnumAnAvidAnta vALA nanu matijJAne parokSa, yiApekSavAn manisAnavahityatra heturizvo dadAttoDanumariyAkSitnasika prasidvAnumAne zurAdhanvaya tirAnuvidhAnA hetu zAna ughaNIbavAta , kanyAkSAtkAratvasvaizviyanacatAvacchedraviti , 7, phandriyananyata-eRoTau nAnAvidhananyatvanaverA pendiyatvacaiva nivezacaturvitatAt, zendriya ra Ane kanyApArasAnvenendriyasya hetu hetunAnAvipakSayAyoti, 7 ibdo dhaTe prakhyAhino pILo nati ! anuminomi ne sAkSAtkaromIti pratyayag vidhyatAvizeSAdhIno 1 tikriyAnakhyatvani, parvatAMDave tabalajJAta ! pikati heturmAddhi -tathA zrutajJAnaM sarvamApa mUmevApayA dvividha, jAti parAzaramu, tAdya pratyevRddhAnAM pAnusAraprajJAnAM vAM, dvitIyA - unA vamihirta pRhaspaSya-" taM pujana samAtisamuhyuM, parovahelA 2 sarvAli che 42 " kRti ! tethI ja pratyevRddhAnAM zrutajJAnasya (vata va nAyamAnavene pakSAttine tatra hatoramAvati jeta, zravaNa, taddhitvena ghakSA viroLIyasvAta, zata thavA vipazyanAkhe "paNa varAhImAM, vizva paraporaya !" 826 / sutra pratyevRddhAvInAM zrutatya svayameva mAvAyabdhArtha prAyographaLAmityutte sadchatA hetujJAna praznAvati-vallurAghantavyatirejAnuvidhAnA dhUmAdritatratyakSajJAnotpAdanamItraeva pamiti tadupattau satyAM siddhaahatvena tirthavohitya | vanyasAkSAtkAratyAvAcchanna pratIndriyatvenendriya paratvati brAjArAmAvavAnyAhana sAkSAritva ti- patra nanyatvavazeSaNavIzvara sAkSAnniAre vyatirAmivAravAravattiAmati rAmAvavizitvahakSamAM zvasavizeSarUpathavA bAkasatA vakSAmathavA taniSThAnyathAsiyanirUpA lati taddavyavAhitottaravAM yAminanya nAnA-mAThiyA-nAnAvidhanyatvanirapekSati ! hendrijavati-nyatanvendriyazavamahopAghalaghauM navo, rundriya svarUpa ta vatAvavadhyAhiti mAvA prayogavyaapaarsmbndheneti-strmindriyN tatprayojyo yo hetujJAnarUpo vyApArastatsambandhanetyarthaH / kapAti -vyApAre ja vyApArikhonyathAsiddhayomAhiti mAvA tatra dRSTAnta mahUi dIti navalumitirindriyAna vAdhIna ivADanuminomoti pratyaya phatyArAphrAniyarthabAda ajuninomItyAtri | viSayaviSayIna phAti vidheyatAthaviyatAdhAna tya che tathAkayupAmegata samAI jatAMgapi tatvasAhiti-vidheyAtma vaDhyA vAlmivizeSanamitendriyAna vAttadhIno vadhimanuminIyana vyavasAyavasparvatananumanomaMtyinuSyavasAyapratyatharAvAhityartha ! guNavizeSananya pratyakSamati kSaya rusavuM, tatra sukhaviropogrAdhijJAne vAdhajJAnAvarAvavAmAM mana paryAyajJAne Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAvivAhAryanIpit | 60 skrUTI : 227-1 muLavizeSananyatAvanjhevapratyakSatvAmAtrAnuSyasya parakSitvamasiddham / cAdi yoAnadharmapratyAsatternivijJAtyaze niravacchinnaprAnatA pratyakSatvananyatAvatu vAtmyam, mA tu pratyakSamAtramiti vIyatamAM jAdhave dAMEH / tenendrinanyajJAnatva parokSAmAvavyAiti virudghoDayuM heturiyakhyapAttam 1 vijAtinendriyajJanyatvaca takhtAnAvarapAbhayoSazama, kSetrajJAne 6 vaLajJAna varIyarmakSaya, tAnyasrAvadhijJAnavInAM trayALAM pratyakSastya, candriyajJanyajJAne matijJAnAvaraLIyaPSkSayopazamA~cuvizeSa prayonostheAta tAnyajJAnala Aimatina prasamiAzodbhavatyeva, tacAndriyanirapekScurNAvazeSacaiva pratyakSayAnattvenatajJanyaeAvadhijJAnAvitrayANameva pratyakSattvam, phaeNndriyasApekSa = parokSaAtrayonaanendriyajJanyajJAnanya parokSatvamevetyAyenAnuAMvaroSajJanyatA vaccevAve ! tyAdi yoganadharmapratyatattaritiyeta, cacA-vaiyAyiona, nyAyamate thayuM dhaDa tyAredhAvinanya jAtyakSasyAMya pratyakSatrena takSa yoAnadharmapratsAsatti vinavotpAdvaina mitroLa pratyakSamAtra 7 yoAnadharmaprayAsattinanyatAvanjheka, nApi sAvaSayaRtyakSastya taanyatA che.va, prameyatvena veLa visphAmeAMvaSaya pratyakSasya yopanadharmapratyAnti vinAgape sAmAnya'kSaLAkatyAsattito nAya mAnastrena satra yaMtaremiSArAt, to nivindranAeze niSkibAratAghdhatyakSanuM tAnyatAvaRdrAmAMta tAdRzaeNpratyakSazvata va sarvajJatvam, te gauravam, syAdAvinA tu cakSurAvikamatrajJAnasya pAramArthi7tyakSatva nAmbupAmyate, vastutaH sarvajJapratyakSarUMva tathAtyenAnyumAhiti pravartyasya comanadharmapratyAkSattinanyata vachejhDa levanAnuAMAiMta chAvavam, avadhamana:paryAyajJAnayoH pratyakSadveSa taiyoyo dhanadharmapratyAsattvananyatve sabatyakSatvameva copanapratyAkSattinanyatAva%0vumamyuva{AmiyAyaH / ndriyadhambati samA~menendriyApyupADu navidhayAAratvenendriyasApekSatramindriyavaeNvi vartAte, 6 6 tatra parokSatramALaSasAmiti co minAraabicArAya nimittavidhayendriyasApekSatva viSapate tavendriyase miSAra, taskRti pratiyogividhayAndraya brArAvAhitIndriyananyajJAnavardhAmendriyasApekSatsya vAm,ndriyananyajJAna prakSetlena yaMtrondrayananyajJAnattva tatra parokSadhAmAva''mindriyananyajJAnavyasya parokSAmAvavyAvyAdvindva vATTu nivezcaMta tendriyajJaspajJAnatvanityAya / tenayasthAvAmistyanenAnvayaH / hetu rati-mAMtajJAne parokSatrasAdhandriyajJanyajJAnaherityarthaH / niSeSe hetumAdAjiAtinetyAre-hAhiAdrinetvaryendriyajJanyave sambandhaviSayAnvaye sAMta vizvana sambandhena parokSajJAnendriyajJanyastra vIte pokSallAmAyo na vattuta ztIndraananyattvasva parokSavAmAtrajyAvyAmAdvioyAsiddhi, athendriyananyavasya samvalapAmaze vidyakSIya kRti svarUpasanvasthenendriyajJanyatraya parokSAmAvAmAvAMta parokSa Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAviparamArthadIpi / e0 sU0 TI. sthApi po'bhyumaganena virodhAsiddheH, svajanyavilakSaNavyApArasambandhenendriyajanyatvagrahe ca tadaH .005 mAvAn, na ca balavattakopahitaM hetoH sAmAnyathAnupatimahaM nilo virodhI pAdhitumasata iti na kiJcidetat / yadi cendriyazAna loke pratyakSavena prasiddhatvAtadapAkaraNe lokavirgavaH, 66 rUpaniti pranItA vidantollekho'pi pratyakSAdhIna evaM, na hyanumito'gnityamiti prazAne, idantAyA. pratyakSa tAvacchinnavavarapAyAH svIkAre'numite'pi tatprasaGgAt, jJAnAze svatyazvasya sarvitrikavAditIdaM rUmityAcA viSayAne pratyakSatvAnugame svapratItivirodho'vI-- supate, tavA'yaM matizrutayoH parokSavavidhinaizcayiko, yahAratatu pratyakSatvamipyata eveti na. virodhaH / yato'bhihitaM nanyA-taM samAsao duvihaM 5jata-iMdiyapaJcaka'vaM ca no'diyapaJcavaM ca / ' -- --- jJAne'vRtitvena virodhassyAdevetyarthaH svajanyavilakSaNavyApArasambandhenetyuttarapranyaparyAlIcanayA na saGgataH, kintu kAlikAdinendriyajanyaM yattattathA tasya bhAratatvamityevamarthaH, sanIcInaH, atrAdipadena saMyogo'gi grAyaH, tathA ca zarIraM prANana kAlikA saMyogena, vA- indriyavamAdityanumAnayoktAnyatarasamvanyanendriyalakSaNahatujanyatvAttatra parokSavasyeva sana parokSasAmAvAbhAvati tasminnanumAne indriyajanyayasya vRttitvena parokSasvAbhAvacyApyasAmAsAt parojhatyena sahendriyajanyatvasya virodhA'siddhariti bhAvaH / svajanyavilakSaNavyApAratavanyenendriyajanyatvagrahe ini svajanyavilakSaNavyApArasambandhanandriyajanyatyasyendriyajanyajJAnatvaM parokSavAmAvavyApyamilanendriyajanyapadena grahaNe ityarthaH / tadnyasyApyamAvAditi-virodhAnyasyApya'bhAvAdityarthaH / ukta sammanyanendriyajanyajJAnaM parApekSakamityataH parokSatyenAbhyupagamAditi bhAvaH / yadi parokSaM na sthAdindriyajanyaM na syAdavadhyAdivaditi takaNendriyajanyatvahetoH parokSatvasAdhyena sahAnyayAnupapattilakSaNAvinAmAvasya graho bhavati, tadrAdhane balavattarapramANAnanugRhIto virodho durvalatyAnna samartha ityAha-na ceti / tadapAkaraNe indriyajajJAnasya pratyakSatyApakiraNe / anumite'rthe idantAlekhAmAvAdidantAlekhasya pratyakSA''nilamityAha-nahIti / athedantyaM pratyakSajJAnAvacchinatvam , taca nAnau tasyAnumisvagnitvAditi tatra netrapratItirityayugame'tiprasaGgamAha-idantAyA ityaadi| anumite'pIti anumitApIti pATho yuktH| tatprasaGgAt idAyAH prasaGgAt / sarve jJAna strAMze pratyakSamityanumitirapi svAze pratyakSarUpeti tadavacchinnatvayAnumityAtmakaviSayaH satvena tadrUpadantvaM sthAdityAha jJAnAMiti / parokSatvavidhiriti " parokvaM dubiI pataM, taM jahA-AbhiNIvohiyanANaparokkhaM. suanANaparokkhaM ca " iti bhUtreNeti ayaH / iMdiyapacakkhaM ca noiMdiyapacakkhaM peni-aprendriyaM zrotrAdipaJcavidham , tannimitta sahakArikAraNa yasyotpitsostadalaiGgika zarUparasagandhasparzaviSayakajJAnamindriyapratyakSaM / uktazca nanyAm-"se kiM taM indiyapacaya? iMdiyapacakha. paMcavihaM pannattaM taM jahA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArthavivaraNagUDhArthadIpikA / ai0 sU0 TI0 . 199 : indriya pratyakSamityanena vyavahArapratyakSatA bhaNitA bhavati / soiMdiyapacasamityAdi / vyavahArata indriyajanyapratyakSamuktyA nizcayato noindriyapratyakSamAhanoindiyapacasamiti-atra nozadasya sarvaniSedhaparatvAt noindriyeNa indriyAbhAvenendriyapravRtti vinavAtmamAtreNa yatpratyakSa pravartate tannoindriyaM pratyakSam-ata evAtmamAtrajanyajJAnasaM tallakSaNaM paryavasthati, tacAvadhimanaHparyAyakevalajJAnAkhyam , tasyAtIndriyatyAditi / Ahananu " noindiyapaJcakvaM ca " ityatra noindriyaM manaH, tasyendriyaikadezatvAt, nozabdasya caikadezavAcakatvAt , tatazca noindriyaM manaH, tannimittakaM yatpratyakSaM tannoindriyapratyakSamiti, tadayuktam , AgamArthA'parijJAnAt, yadi punarnoindriyaM tatra mano vyAkhyAyeta tadA noindriyanimitta atyakSamiti manonimittamevAvadhyAdijJAna pratyakSaM syAt , tathA ca sati manAparyAptyA'paryAptasya manuSyadevadivadhijJAnaM na syAt , manaso'bhAvAt , tacAyuktam , " cuemitti jANA" iti vacanena siddhAnta tasyAvadhijJAnAmupagamAt , kiJca siddhAnAmapi pratyakSajJAnAmAvasyAdityAdivizeSAvazyakabhASyapaJcanavatitamagAthATIkoktaH / atra " iMdiyapacakvaM" ityanenendriyajanyaM jJAna pratyakSaM vyavahArato yathokta tathopalakSaNanyAyena manobhavajJAnamapi pratyakSaM vyavahArato pAcyam, indriyaliGgAdikamantareNaiva yanmanasA jJAnamupajAyate tatpratyakSamiti loke'pi 054hArarAva, zrotreNa zabda, cakSupA-rUpaM, sAkSAtkaromItyAdivanmanasA sukhaduHkhAdikaM sAkSAtkaro. mItyanuvyavasAyAt , ata eva bhagavacchIvAdidevasUrayaH pramANanayatatvAlokAlaGkAre "-tad dviprakAram sAMvyavahArika pAramArthikaJca" 2-4 / tatrAcaM dvividhamindriyanivandhanamanindriyanivandhanaJca-2-5 / iti sUtradvayana sAMvyavahArikapratyakSasya-bhedadvayaM prAhuH, vizeSAvazyakabhASye'pi-" iMdiyamaNobhayaM jaM taM saMpavahArapacakha" ityuktamiti / akalakopyAha-"vividha pratyakSajJAna-sAMvyavahArika mukhyaM ca, tatra sAMvyavahArikamindriyAnindriyaprabhavaM, mukhyamanIndriyajJAnam" - iti-| asyAyaM bhAvaH-saMvyavahAraprayojanakatvAt tatpratyakSatayA vyavahiyate spaSTatayA copacate, na tu vastugatyA pratyakSam , akSamAtmAnaM pratyagatatvAt , sAkSAdAtmasampAyameva pratyakSaM, tadeva 'ca pAramAryikam , tavAvadhyAdikamavetyAzayena saMvyavahArazadopadarzanena sAMvyavahArikAkhyaH pratyakSaprathamabheda upadarzita iti / indriyapratyakSamityanena vyavahAra pratyakSatA maNiteti-nanu kathamidaM sUtraM sAMvyavahArikapratyakSamAzrityaiva pravRttamityavasayita iti cet , ucyate, "-parokkhaM duvihaM paNNattaM taM jahA-AmiNivohiyanANaparoksamityAdhuttarasUtre" zrotrendriyAcA. -zritApagrahAdInAM nizcayanayataH parokSatvena pratipAdanAda, tasmAnandhAmuttarasUtra , indriyAzritajJAnasya parokSatvenAbhidhAnAdindriyapratyakSamityanenendriyAzritaM jJAna-vyavahArataH pratyakSamukta na paramArthataH, paramArthatatvadhyAdijJAnatrayameva pratyakSaM tadvadatrApi jJeyamiti / nanvanumAnaratyAdeH * kasmin jJAne'.vi iti cet , ucyate, aikAntikaparokSAtmakamatijJAna epeti / tathA caikA ti: parokSamanumAnAdikameva, ekAntataH pratyakSamavadhyAtriya, indriyamanobhaya jJAna lekAntato na Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 260 : ttvaarthvivrnndaarthdiipi| 10 sa0 TIbhASyakAra sthApi yogavibhAgAdindriyajanyajJAnasya siddhA pratyakSatA, sa caivaM yogo vibhajanIyaH, Adhe parokSaM nizcayataH, pratyakSa cAdye vyavahArata iti // 11 // parokSaM darzayitvA pratyakSaM darzayati ||suutrm pratyakSamanyat // 1 // 12 // (bhASyam ) matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAna tatpratyakSa pramANaM bhavati / kutaH ? / atIndriyatvAt / pramIyante'staiiriti pramANAni || atrAha-iha avadhAritaM dve 55 pramANe pratyakSaparokSe iti, anu. mAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnapi pramANAnIti kecinmanyante, tatkathametaditi ? / atrocyatesarvAMgyatAni matizrutayorantabhUtAnIndriyArtha sannikarvanimittatvAt / kiM cAnyat-apramANAnyeca vA, sutaH ? / mithyAdarzanaparigrahAdviparItopadezAcca / mithyAdRSTahi matizrutAvadhayo niyatamajhAnameveti / vakSyate / nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA parastAdvakSyAmaH / / atrAhauktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya tAni vidhAnato lakSaNatazca parasAdvistareNa vakSyAma itiH| ducyatAmiti / atrocyate // (yazolTIkA) pratyakSamanyaditi / avadhidarzanapUrvakaM vyAcaSTe / matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnam avadhimanaHparyAyakevalabhedAt tat pratyakSa pramANaM bhavati, avadhAraNaparatvAdvAkyasyaikAntena pratyakSamityarthaH / Adye parokSamityata evArthAdavaziSTasya pratyakSatvalAbhe niyamArtha yogavibhAgArtha cAyaM pratyakSaM, parokSavenApyabhyupagamA, nApyekAtaH parokSaM, sAMvyavahArikapratyakSatvenApyurakiArAt / uktaJca "egaMteNa parokkhaM ligia-mohAiaM ca pacanasaM / iMdiamaNoma jaM, taM saMvavahArapaJca // 95 // " iti // 11 // ___ dvAdazastrAvataraNikAmAha parokSaM darzayitvA pratyakSaM darzayatIti / pratyakSa manyaditi sUtre'nyadityasyodezapada tvena pratyakSamityasya ca vidheyapadatvena pramANamityasyAnuvRttaratyatpadagrAkhAvavyAdijJAnatrayasya siddhatvAttadu6i25 tatra pratyakSapramANatvamanene sUtreNa vidhIyata ityarthaH / kenApi puMsA idamanyadityukte kena kAmyAM nyiditi pareSA jijJAsotpatte nivRttaye tadavadhibhUtaM pradarzanIyam , pratyakSamanyaditi sUtre'pyanyadityasya tadvadhisAkAkSAtyAttadupadarzanapUrvakamuktasUtrasthArthamAha matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM . jJAnamityAdi / uktazca vizeSAvazyakamAye " patthaM ca mai suyAI parokkhAmiyaraM ca pacanasaM / / 88 // " iti / nanu " Adhe parokSaM" ityanena sUtreNa matizrutayoH parokSatva vidhAne parizeSAdavakSyAdijJAnatrayasya pratyakSatvamAyatimeveti kimarthamastha sUtrasyArambha ityAzaGkAvyabacchedArthamAha-niyamArthamiti / ekAntena pratyakSamavadhyAdijJAnatrayameva nAnyamiti niyamAthamityarthaH / yogavibhAgArtha ceti-Adhe parokSa pratyakSamanyadityekasUtre matizrutayoH parIkSatvameva, tadanyasya ca pratyakSatvameveti syAt , Adhe parokSamityeka sUtraM pratyakSamanyaditi dvitIya sUtramityevaM sUtre vibhakte sati Adhe parokSamityekayogA, pratyakSamanyadityatra pratyakSaM prathamastrIpApana Adhe ityanenApi sambadhyate, anyadityanenApi, uttaprakAreNa yogavibhAge Aye parokSaM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA ! DA0 sU0 TI0 prayatnaH / anyasya pratyakSatvaM kuta ityAzaGkayAha- atIndriyatvAt / yogisAkSAtkArAnurodhenAtmAbhimukhatvalakSaNamatIndriyatyameva pratyakSalakSaNamabhyarhitamiti bhAvaH / tatpramANe iti dvitvasaMkhyAM vibhAgenopadarthaM pramANazabdArthaM kathayati-pramIyante iti, pramIyante yathAvannizrIyante'rthA jIvAdayo yaistAni pramANAnIti karaNe lyuT, AhitapradhAna kAraNasya svatantrasya karturanekakArakazaktiprayuktasya sAdhakatamatyavivakSAtrazAdavacchedikA zaktirarthasya karaNavyapadezamastuta iti TIkAkRtaH / evaM sati labdhIndriyaM pramANaM syAt, taccAyuktaM, zaktirUpasya tasya kAryArthApattyaiva gamyatyena 'svaparUyavasAyi jJAnaM pramANam' ityasya bhaGgApatteH, dravyArtha pratyakSatAyAzyA tiprasa] kavAt, : 201 : 1 nizvayataH, Adhe pratyakSaM vyavahArataH, anyadityanena saha pratyakSamityeva sambadhyate, na parokSam, tathA ca tato'nyat avadhyAditrayamekAntena pratyakSameveti yogavibhAgato labhyata iti tadarthaM "pratyakSamanyat" iti sUtrakaraNamityarthaH / atIndriyatvAditi - utpattAvindrayamanonirapekSatvAdityarthaH / vyavahAra pratyakSatve indriyajanyastravanizcayapratyakSatve indriyAdyajanyatvasyApi prayo jakatvAditi / na ca pratyakSatvamevendriyajanyatAvacchedakaM lAghavAditIndriyavyApArAbhAve'tIndriyapratyakSAnupapattiriti zaGkanIyam pareNApIzvaratratyakSavyAvRtyarthaM pratyakSaniSThavai jAtyasyaithendriyajanyatAvacchedakattropagamAt, asmAbhistatra nizcayapratyakSa vyAvRtyartha sAMvyavahArikatvAkhvasya pratyakSa niSThavaijAtyasyendriyajanyatAvacchedakatvApagame doSAbhAvAditi bhAvaH / " aza vyAptau " aznute vyApnoti jJAnAtmanA sarvArthAn, " az bhojane " aznAti svaHsamRddhyAdIn pAlayati bhuGkte veti uNAdinipAtanAd akSo jIvaH, tamprati sAkSAdbhataM tamevAbhimukhIkRtya. pravRttamiti pratyakSazabdasya vAstavikArthamanusRtyAha yogisAkSAtkAretyAdi / avacchedikA zakrirthasyeti- arthasyAvacchedikA nizcAyikA zaktiH, arthanizcayAnukUlazaktiriti yAvat / zaktirUpasya tasya kAryAryApattyaiva gamyatveneti-zaktirhi kAryAnumeyA, tasyA atIndriyatvAt na hi kenApi carmacakSupA vahanyAdigatarUpamiva tadgatazaktirapi sAkSAddRzyata ityaryagrahaNazaktyAtmaphalabdhIndriyamantareNa pramAtmakata cadarthaviSayakajJAna kAryAnupapattirUpaliGgenaiva zaktirUpasya pramANasyA'numIyamAnasyenetyarthaH / bhagApatteriti uktasUtreNa tAdRzajJAnaM pramANamityuktam, na tu zakti: pramANamityabhihitam, jJAnazca svaprakA zatvA tadAtmakapramANaM svenaiva siddhyati, na tvanumAneneti tadvirodhassyAdityarthaH / kiJcArthagrahaNaza-ktilakSaNasya labdhIndriyasya pramANatve tasyopayogAtmanA karaNena phale vyavathAnAt, sannikarSAdibaMdupacArata eva pramANatvamabhyupagataM syAditi, dravyArthataH pratyakSAgrahaNazaktiH, paryAyArthatastu parokSetyabhyupagame doSamAha-dravyArthapratyakSatAyAzcAtiprasajJjakatvAditi-ayamartha:-- svaparaparicchittirUpAt phalAtkathaJcidapRthagbhUte Atmani paricchinne tathAbhUtA tajananazaktirapi pariRiSati dUnvAryatA pratyakSuti vet, vardhamaAnAmatatAnAAtavarsenAnIcANAma 26 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 202: tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / dvA0 sU.TI. tasmAdupayogandriyameva pradIpa iva prakAzasya svAbhinnapramAyAH karaName-yamiti devasariprabhRtayaH / pramANazevaH samyagjJAne 4 eva, phalaM tu yathAsambhavaM dopanivRttiH kevalaM tu svayaM phalabheveti tu yuktam / zeSANAmapi dravyArthataH pratyakSavAdyathA jJAnaM svasaMviditamevaM te'pi vasaMviditAH kiM na syuH ?, tathA ca bauddhAprati sukhAdInAM svasaMviditatvapratipevaprayAso nisAra evaM syAt , tadiha yat svayamAtmAnaM vetti tat saMviditamucyate, upayoga evaM tAdRzo, na zaktiH sukhAdayazca / zaktihi dravyAdhigamadvAragrahaNA, sukhAdayazca punarupayogAtyaparyAyAntarasamadhigamyA iti / kiJca yadi dra0yArthataH pratyakSatvAt svasaMviditA jJAnazaktistadA'haM paTajJAnena varTa jAnAmIti karaNAllekhoM na syAt , na hi kalazasamAkalanalAyAM dravyArthataH pratyakSatve'pi pratikSaNapariNAminAmatatiAnAgatAnAM ca kuzalakapAlAdInAmullekho'sti, tata upayoga. evaM sAdhakatamaH pratyakSe'pi pramAphalaM pratItya siddhaH, tasyaiva tatra ghaTamAnatyAdisthAzayenopasaMhAramAha-tasmAdupayogendriyamevetyAdi / sAbhinnapramAyAH karaNameTavyamiti-pradIpaH stra prakAzAtmanA svenaiva prakAzayatIni pratIteH pradIpAtmanaH kaH kathaJcidabhinnasya prakAzAtmakakaraNasya prakAzanakriyAyAzca pradIpAtmikAyAH kathaJcidabhedasiddheyathA prakAzanakriyAtmakaphalasya. svAbhinnapradIpaH karaNaM. tathA svArthavyavasitirUpagramAtmakajJaptiphalasa svAminnopayogandriyameva karaNamabhyupagantavyam , jJAnaM smAtmanaiva smaM prakAzayatIti pratIteH / etenopayogAtmakajJAnasya pramANatve phalatvaM kasya kathyate jinAnugaH, svArthasavittareveti cettarhi straparavyavasAyitvaM pramANe kathaM ghaTanAmiyAdityArekA'pi nirastA, pramANapramAphalayoH kathaJcidabhede dUSaNakaNasthApyanavakAzAt, nanye kasminnetra jJAne pramANatvapramAtvavirodha evaM duddharo dopoti cet, syAdetat yadhekasvabhAvena tadubhayAbhyupagama syAt, na caivam, pAvako dahatyAyanatyatra yathA dahanakriyA tatkaraNamauSNyaM ca pAvake yugapadAhakatvasvabhAvenauNyatvaramamAvana ca svIkRta tathA sAdhakatamatvasvabhAvena jJAne pramANatvaM jJaptikriyAtvasvabhAvena prabhAphalasvamityevamuralIkArA / ghaTAbhAvIyapratiyogitAvAn 58 ityatra pratiyogitAmA pratiyogyAtmakatvapakSe ekatraca ghaTatvena pratiyogitAtvanAzrayatvAzritatvavat pratiyogitAyA avacchedakAtmakatvapakSe ca ghaTAmAvIyapratiyogitA- ghaTatvAvacchinnatyatraikatraiva paTavana pratiyogitA nAvacchedakatvAvacchinnatvavacca naiva tatra svabhAvabhedApekSayostayoH ko'pi virodhaH, pramANapramAlayozca kathaJcidabhedAttadubhayasya svaparavyavasAyitvamapyupapadyata eva / yadukta sthAdvAdaratnAko prathamaparicchede 14-"jJAnasyAtha pramANatve, phalatvaM kasya kathyate ? / svArthasavittirassyeva, nanu kiM na vilokyane ? // 40 // syAtkalaM svArthasaMvitti-yadi nAma tadA katham / / para0yavasAyitvaM, pramANe ghttnaamiyaatH||41|| ucyate syAda bhedAtpramANasya, svArthavyavasitaH phalAt / / naiva te sarvathA. kazcid, dUSaNakSaNa IkSyate // 42 // AzcaryamAzcaryabhaho tadetad, , * * vilokyatAM apalapaTAGgitAnAm / jJAnaM yadekaM nitarA viruddha-pramApramANatvapadaM vadanti // 43 // . Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atvArthavivaraNapUDhAryadIpikA / sU0 TI0 yadAha zrIsiddhasenaH-" dopapaktimatijJAnA-nna kizcidapi kevalAt / tamaHpracaniHzeSa-vizuddhiphalameva tat // 1 // " iti / pramANadvaye'bhyupagate pramANAnIti pahuvacanamayuktamiti cet, na, vyakti pakSasamAzrayaNAnmatyAdikAnA pacAnA vyaktInAM pahutvena bahuvacanasya samIcInatvAt / nanu pratyakSAnumAnAgamA pramANAnIti sAMkhyAH / pratyakSAnumAnApamAnAmAH pramANAnAti naiyAyikAH / arthApattyA sahaitAni paJca pramANAnIti prAbhAkarAH / abhAvena sahatAni paDiti bhATA vedAntinazca / saMbhavaitidhayuktAni tAnyaSTeti paurANikAH, tatkathaM nirNItaM dve 55 pramANe pratyakSaparokSe ityAzate-atrAhetyAdi / samAya-anocyata iti, sarvANyetAnyanumAnAdIni, indriyArthayoryaH sanni15.sabandhastannimitatvAmmatizrutayora-tarbhUtAni / tathAhi-anumAna tApacakSurAdIndriyadhUmAdyarthasannikarSajam , atrocyate-AzcaryamAzcaryamaho tadetad, vilokyatAM bhasmakaNAGkitAnAm / kathaJcidekena matau vadanita, pramApramANatyaviruddhatAM yat // 44 // " iti / etenopayogasya syAdvAdasiddha karturabhinnatvAta sa eva karcA karaNaJceti siddham , etacca viruddhamityArekA'pi niratA, pariNAmapariNAminoH kathaJcidbhedavivakSAyAmuktavirodhAbhAvAt , jJAnapariNAmo hi karaNamAtmanaH kattuH kathaJciddhinam , anyathA svaprayava zAstrasandarbhagamanamamIti vibhaktaka kAraNAnidezAnupapattisyAditi / doSapaniriti-ajJAnadopanivRttirityarthaH / atra jJAnAjAnanityosahabhAve'pyabhede hetuphalabhAvaH pradIpaprakAzayoriti dravyam / na kiJcidapi kevalAditi anenezAniyopAdAnaparihAra dhIrUpabhinnaphalApekSayA kevalajJAnasya nikalatvamuktam , ataH phevalinAM siddha prayojanatvena jihAsopAditsayorabhAvena na matijJAnavaddhayopAdeyasaMvittirUpaM bhinnaM phalaM kevalajJAnasyeti, kevalajJAnasyAvyavahitamabhinnaphalamAha-tamaHpracayaniHzeSetyAdi / ata e3 " upakSAphalamAdhasya, shepsyaadaanhaaniiH| pUrvA vA'jJAnanAzo bha, sarvasyAsya svagocare / / 102 // " ityaSTasahassAmuktam / tatrAyasya kevalajJAnasya vyavahitaM phalaM sarvatropekSA, kuta iti cet, ucyate, heyasya tyAgArthamupAdeya5 ca grahaNArtha prayojanArthija.nAM pravRttidRzyate, na ca kevalinA tathA pravRttiH , heyasya saMsAratatkAraNasya hAnenopAdeyasya mokSatatkAraNasyopAttavana siddhaprayojanatvAditi kevalajJAnasya sarvatrIpekSAphalam / zeSasyAdAnahAnadhIriti matthAdeyavahita phalaM grahaNaparityAgasavittiH, upAditsAnikA jihAsAjanikA ca buddhiriti yAvat , ata evaM taMddhA pAve pAvAnAnAgUmi virati ipad sabbate, taduvAva vAvavava "jJAnasya phalaM virativiratiphalaM cA''zrayanirodhaH" iti / uktadvAradvAribhASa:-"savaNe nANe ya vinANe, paJcapANe ya saMjame / aNahae ta ceva, yodANe akiriyA siddhii||1||" iti samahathiyA jJAtavyaH / atropalakSaNanyAyenopekSA'pi vahipravRttinivRttiviSayAntarasaJcArazUnyanibhRtajJAnarUpA matyAdeH phalatvena jJeyeti / pUrvAddhana vyavahitaphalamuktyottarArddhanAvyavahitaphalapratipAdanAyAha-pUrvati, avyavahitaM tu phalaM kevalajJAnasyAjJAnanivRttirava, matyAdeH (naviSayA'jJAnAvicchedavadityarthaH / etadabhiprAyeNaiva tAtapAdazrIvAdidevasUrayo'pi-" yatpramANena prasAdhyate Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 20 : volivaLAthavizat go anyathA tasyAsamA, te ja sanniSa saMyogo nirantaroyA kAmamurtha velyanyatat : 3pamAnamAM karaphyurAhIndriyavidhArvasanniIna, cA moDapi zrotrendriyannina, rArthApattaravevameva, arthAthapatti, kSurindriyasya nIkAle patya rSita gvopanAyata, samavorDa prasthamathe davA chu vA prAdurasti, lopa rasuzotrayo prArthaghaWzatrayo sanniSuvopanAte, amAvobanu~chimanumAnava, tithai za SavametAni vaboLavaramacIpAradvArA apAyamandiyAnindriyArthasani pharSanimittAni santi matijJAnAnna micantA ivAnyAviti kSAntaramAMthati, pramANa jova ghA paraja , ripatAnyanumAnAvani pramAAni, niyanaparigrahAta-pavanayAzrayAta,viparIto zAha-jAntApattA, DamaravAvat I vakSyamALe smAryAri-mAda inaHotizrutAvayo niyad nizcita ajJAnameva sitonameveti vaphTaTyuriTAtA nanu mithyANanA joDaparAdha chato yena tatsavadhi ! sarvamAnam, sa ndhi 2 sarve jJAnamati veta, anuttinyAvRttiparyAya dvArA sarva samasyAnatapasya vastuna paryAvasAre praNAdityahi ! nanuM sariSi dhAvivastuna sminnA taH pa0 dizA tar kriminala pAraga jAdarA tatrAnantaryomAM sarvabamALAnAmajJAnanivRtti ham - parampa jevazInasya tAkSaramAlInya-zelabamApAnAM punahAvAnahAnapekSavRddha - " hatyAhuddhanavamUlpatimUtabhRgutranAM sagAziyA-nirantarArUti vyavadhAyadezarAhatyanotpADha hatyartha tirtha va za4 pharinatizavavavavavRddhaparadhurAgyAta vAsthatisthAmati kakSAcchavvasya tasya zrotraniyeja sarbhive jJAna vAvata tIndriyanimittama tAnamiti matijJAnentamRta tadviti mArA niyata nizcimajJAnati-AratAM tAvasaMzayAvihA, niyapi, vatat dirithA virendramAM prajJasamana avadha vastu tathA naivavAchati, zata va tathA nAstupAcchati, himAvadayathAvasthitavamyupAmatya sabhyajJAnAdhInI saMkhyajJAnAmAne paramArthavRnya mithyAda vAvidrathamavAva, janyathA mithyAdAditvameva tasya na svati tathA 1 sApekSamAvena tatatatvamami vastuna pAaudharmavAre ja nizcaya- - smazAnaya grAvAta chAsinattarNa nizcaya saMzayohi ra sarva jJAnamajJAnavameva | vizAvaramANe-nipAyA vi ja na tahoMrva vivAti te vadhuM micchaddidI tanhA sabaMviA tesipA !" rarara phari ! anuvRttivyAvRttiparyAvadrAti sAkSAsaMghena havAniSTa che svIkAryAdhAntanavRttivayA, je 2 paravaturAtatvena parathayA re svAmIvivaravAparavarablive svatAte vyAvRttiparyAyA, taddAratyarthe | - nutana vRttine svanigvaparyAyaparaparyAya dvAti cAvata ! sarvaya sarvovAti-thagriphrijAmina satyeva dharmamA uti savathameyaravAho vo dhaTAanuvRttivAmAM dharasena samaM zittAvArUM TAvarayamapupane padApi, tathA ' 2 tAmitra tamannamati niyari ITAminabayAghAminezya pahordhaTAmitva Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / hA0 sU0 TI0 : 205 : ekameva kazciddhatvAdiparyAya gRhaNAyato'nantaparyAyamapi vastvekaparyAyatayA gRhaNata tasyApi kathaM jJAnamiti cet, satyam , yadyapyasau prayojanAdivazadikaM paryAyaM gRhNAti, tathAhi-sauvaNe ghaTe dRSTa yasya ghaTamAtreNa prayojana sa ghaTo'yamityadhyayasyati, suvarNArthI yaH sa suvarNamidamiti, jalAharaNArthI jalamAjanamidamiti / evaM brAhmaNe dvAri dRSTe'bhyAsavazAd bhikSuko'yamini, yastatsamIpe'dhIte sa pratyAsativazAnmadIyopAdhyAyo'sAviti, anyastu pATabavazA brAhmaNo'yamiti / tathApi 'je egaM jANai se savvaM jANai' sarvamanantaparyAyAtmakamityAcAgamArthazraddhAnopanItasaryAtmakanAnantaparyAyAtmakatvAvagAhitvaM vastuni sanyAhamityevaM dizA'nuvRttiparyAyadvArA sarvasya sarvAtmakatvam , tathA svAbhAvavasvasa bandhana paragatadharmA ye ghaTAdau vanti taissamamapi dharmadharmibhAvAnurodhena kayazcittAdAsyabhepitavyam , teSAM ca yAdibhiryathA'bheda tathA paTAdibhirityukta niyamAd vaTapaTAdInAma'bheda AyAtyeveti vyAvRtti paryAyadvArA sarvasya sarvAtmakatvam , ityaM sarvasya sarvAtmakasya svayaganantaparyAyAtmakalve satyapi mithyAdRSTijJAnamekaparyAyaprakAreNeva tvacaGgAtIti tadajJAnamityarthaH / ekaparyAyatayA taratasyApi kathaM jJAnamili-yavastu yadAtmakaM tadrUpeNaiva tadgrahaNe sanyajJAnamanyathA tu mithyAjJAnam , na ca kevalakapa yAtmakaMvA jainasiddhA, kintvanantaparyAyAtmakamityekasmin kAle ekaparyAyamAtreNa dhAdivastugrahaNenyathAvagrahaprasaktyA samyagdRSTino'pi kathaM samyagjJAnaM svAditi bhAvaH / "je e jANai se sarva jANaI"ti-atra "je savyaM jANai se egaM jANai" ityuttarAddha jJeyam / ayamAnaH iha jagati paramAvAdikamekaka vastu svaparaparyAya samastatribhuvanamayam , tathAhi-paramANau tAvadekaguNakAlatyAdayaH paDguNahAniddhilakSaNA varNa-gandha-rasa (padiyo bhinnAbhinnakAlAMnA anantAsvaparyAyA ina tattatkSetratattakAlayatiparamANudvayaNukanyaNukAdhanantapulaskandhAna jIvAdisamastavastubhyo vyAvRttatvAttadvyAvRtilakSaNAanA paraparyAyA bhava. ti, evaM dvayaNukAdiSvapi bhAvanIyam , na cAnyasamastavastulyAvRttayo'bhAvarUpatvArasvarUpasabandhana vivakSitaparamAyAdivastuni vidyanta iti taddhamatvAt dharmasya ca paryAyarUpatvena bhavatvanyavyAvRttilakSaNAnantaparyAyAvalIDhaM tat, na caitAvatA'nyasamastava tumayaM tasiddhayati, vyAvRttipratiyoginAM samastabadhUnAM tatrA'satvAditi vAcyam , svAbhAvavatvasambandhana pratiyoginAmapi tatra satnAt , tathA ca pratiyogibhUtAnAM teSAM taddhamatyAd dharmadharmiNozva katha zcidabhedAt siddhatyeva sarvamapi vastu sarvamayam / tathA ca ya ekaM kimapi va sara9359paryAyairyuktaM jAnAti sa sarva lokAlokagataM vastu sarvasvapaparyAyayukta jAnAti sarvavastuparijJAnanAntarIyakatvAd yAthAtmyanaikavara jJAnasyeti / yazca sarva sarvaparyAyopetaM 14 jAnAti sa ekamapi ghaTAdivara sarvaparyAyAnvitaM jAnAti, yayAvasthitaikavastujJAnanA jarIyakatvAt sarvavastujJAnasya, tathA caikaM 4 hataH sarvayantugrahaNaM nirAbAdhaM siddham , yata eka vastu (cAnyasayatacyAvRtta, vyAvRttizcAmAvaH, na ca pratiyogini sarvavanyajJAte tadamAyo jJAtuM zakyA, amAvajJAna pratiyogijJAnasa kAraNatvAt / yh| mayUrANDakarasIya Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 206 : savArthavivaraNadArthadIpikA / dvA0 sU0 TI0 TijAne sarvatraiveti tadeva pramANamiti sthitam / yadyevaM kathaM tarhi matizrutayorantarbhUtAnItyuktamata AhenetrapicchodaracaraNAditattadanekAvayavatadgatatattadra parasAyanukUlAnantazaktivatpudgalaparamANuSapya- .. tItAnAgatavartamAnAnantatattatpudgalaparyAyapariNamanazaktisaddhAvAdanantakAlena visasapriyogAdita ; tatsAmagrIsamavadhAne sati sarveNa vastunA sarvAvasthAnI parasparAnugamenAsAditatyAdavasthAtudhAna'sthAnAM kathaJcidananyatvAtsarve yadAsarvarUpeNApi vivRttA vivartante vivartiSyaH / iti sarva sIsmakaM kathaJciditi siddham / tathA ca yaH kazcidavizepita ekaM paramANvAdidravyaM pazcAtpuraskRtaparyAyaM straparaparyAyaM vA jAnAti paricchinatti sa sarva svaparaparyAyaM jAnAti, atItAnAgataparyAyidra0yaparijJAnasya samasta stuparicchedAvinAbhAvitvAt , idameva hetuhetumadrAvana / lagayitumAha-je sadhyamityAdi, yaH saMsArodara vivaravatti sarva vastu jAnAti, sa eka ghaTAdivastu jAnAti, tasyaivAtItAnAgataparyAyabhedastattatsvabhAvApatyA'nAdhanantakAlatayA samasta- .. vastusvabhAvagamanAditi / taduktaM sammatau-"ekadAviyasma je atyapajayA, vayaNapajavA paani| tIyANAgayabhUyA, tAvaiyaM taM havai davyaM // 31 // " iti / athaivaMvidhaM parijJAna kevalajJAnina / agavantaM vinA nAnyasyAsmadAdechimasyasyAtIndriyajJAnAbhAvAt sambhavatIti cet, satyam , sabhya dRSTina27masthasya sAkSAttathAparijJAnA'bhAve'pi "je ega jANai se savvaM jANa" ityAdhAgamaprAmANyAbhyupagamadvArA svaparaparyAyApekSayAna rAdharmAtmakaramenakai va sarvamayaM sarva ca sarvamayamiti zraddhAnopanItavAsanAvatastasyApi bhAvato tathAparijJAnamastyeva, tadAnI tasya matijJAnAvara NakarmakSayopazamajanitasyAdvAda saMskArasadbhAvena bhAvato'nantaparyAyAtmakatayA vastugrahaNaparimANasyA'kSayAt / uktazca vizeSAvazyaka bhASye-"pajAyamAsayanto, ekaM pi tao paoyaNavasAo / tattiyapajAyaM ciya, taM giNhai bhAvao vatthu // 322 // " tasmAjAgrataspatastitazcalato vA yathoktAgamazraddhAnadvArA paramagurupraNItayathoktavastusvarUpajJAnapariNAmastha sarvadeva bhAvAt samyagdaSTijJAnaM sarva pramANamiti siddham , ata eva " sammadihoNaM bhaMte ! ki. nANI annANI ? goyamA ! nANI no annANI ityAgamo'pi saGga chate / atredamapyavadheyam nanu tribhuvanAntargatasarvadravyasarvaparyAyA api vivakSitavastunaH paryAyA iti siddhAo gIyate, yato na hyanyasabadravyaparyAyavajJAteSu vivakSitavastusampUrNAzairjJAyate jJAteSu ca jJAyata. iti hatoste tasya dharmAH, prayogaH-yeSAmanupalabyau yanopalabhyate upalabyau copalabhyate tasya te dharmAH, yayA ghaTapaTAdeTitva58tyAdayaH, nopalabhyate ca yAthAtmyena vivakSitavastu tadanyasaIdravyaparyAyANAmAnupalabdhau, upalabhyate ca tadupalabdhau iti te tasya dharmA ityetatkathaM saga cchate, yato na hi paradhanaM svadhanam , na hi ko'pi kovidaH paradhanena dhanavAnayaM puruSa iti vyavaharatIti nyAyAt , evaM paradravyaparyAyA api kathaM vivakSitavaraparyAyAH , teSAmavi- . gharamAvasambandhanAnyadravyaniSThatvena svAvRttitvAditi cet, satyam, yadi sAkSAtsambandhana 55dravyaparyAyaviziSTaM vivakSita pastviti manyeta tadA syAduktadoSaH, na caivam , svAbhAva- / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryavivaraNamUDhAthadIpikA / 0 sa0 TI0 : 207 : nayAdAtareNetyAdi / nayA naigamAdayasteSA pAda: svarucitArthaprakAzana tasyAntaraM bhedastena matizrutayorvikalpA ye bhedAstajjAni yathA'nyoktapramANAni bhavanti tathA parastAnnayavicAraNAyA vakSyAmaH / zabdanayasva mithyAdRSTiranyo vA nAstIti vaktavyam , tanmatena pramANAnIti, vastutaH paraiH pRthakvenAzAGkatAnyanumAnAdIni pramANAni samyagdRSTisambandhIni matizrutayorantarbhavantIti tAtparya na ko'pi doSa iti smatavyam // 12 // vidhAnato lakSaNatayati prabhedAsvasya purastAdRzyanta ityanenAsyoktatvaM dravyam / bhidyate'neneti bhedaH, praSTo bhedaH prabhedaH / prabhedazca prabhedAzca prabhedA ityekazepAzrayaNAt / ata evAtra vidhAnasya prAguparAve'pyarthakramasya balavattvAt prathamaM lakSaNamAhapavarUpaparaparasambandhenaiva tatra vaizidhyassAGgIkArAt , ata eva paradravyaparyAyA vivakSitapani paraparyAyA ityAkhyAyante, sAmAvayavasambanvarUpaparapasambandhenaiva tatra tepAM satvAt , tathA ca yathA bhipavaro mahAvipamapyopadhiprayogAdamRtamiva karoti tathA samyadRSTilIyo'pi mahAvipAda pyatikrAntarUpamajJAnaM bhagavacanaupadhiprayogAdamRtopamajJAnarUpaM karoti, bhAratAdimithyAzrutasya samyagdRSTiparigRhItasya samyagjJAnarUpeNa pariNamanAt / uktazca / " sammattapariggAhiyaM sAmasuyaM" iti / nanvaM tarhi svAtinakSatrajalamahimukhapraviSTaM viparUpaNeva mithyASTiparigRhItamaGgAnaGgapraviSTaM sanyazrutamapi mithyAzrutarUpeNa pariNataM syAditi cet, tattadvatpariNAmasyeva zrutapariNAmasyApi pAtrAnusAritvAd yathApA tathA sthAdeva, samyagdRSTayathAvasthitatatvabodhato mithyAzrutasyApi viSayavibhAgena yAthArthena yojanAt. tatparigRhItaM mithyAzrutamapi samyazrutam , mithyAzvA'yathAvasthitayodhatarasAya+zrutasthApi parItyena yojanAt. tatparigRhItaM sazrutamapi mithyAzrutam / yadAha bhASyakAra:-"aMgANaMgapabiTuM, sammasuyaM loiraM tu micchasuyaM / Asaja u sAmittaM, loia-louttare bhayaNA // 527 // " iti / tathA ca parapravAdibhirminapramANatvena proktAnya pyanumAnAdIni samyASTiparigRhItatlena samyagjJAnarUpANyeva, samyagjJAnaM ca prakRte matijJAnaM zrutajJAnazceti tatraiva tAnyantarbhavantatyiAzayenAha vastutaH parityAdi / 12 // ' bhASye trayodazasUtrAvataraNikAmAha atrAha-u bhavatetyAdinA; prathamAdhyAye navamasanamAyoktena "prabhedAtvasya purastAdvakSyante" iti pAThena, vidhAnata ityasya lakSaNatazcetyasya ca grahaNa yathA kRtaM tathA cAha bhidyate'neneti, prabhedazcetyanena lakSaNata ityasya prabhedAzcetyanena ca vidhAnata ityasya grahaNaM kRtam / kathamiti cet, ucyate, matityAyanyatamajJAnatvarUpasya. matijJAnalakSaNasyaikatvAt prabheda ityekavacanApadena. grahaNam, vidhAnasyAvAntarabhedarUpasyAnekatvAdvavacanAntena prabhedA ityanena grahaNamiti bodhyam / pAThakramApekSayA'yakramasya valavAramAdvidhAnato lakSaNatazcetyatra vidhAnasya pUrvamuktatve'pi lakSaNatarasAmAnyajJAne satyevAvAntaradharmajijJAsayA vibhAgapravRttalakSaNa pUrvapazcAvibhAga ityarthakrame lakSaNameva pUrva nirUpaNIyamityAha ata evetyaadi| . Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 208 : tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / 30 sU0 TI0 sUtram bhatiH smRtiH saMjJA cintAbhiniyodha ityanAntaram // 1 // 13 // (bhASyam) matinAnaM smRtijJAnaM sAkSAnaM cintAjJAna AbhiniyodhijJAnamityanAntaram / (4zo0 TIkA) tathA ca matyAyanyatarajJAnaM matijJAnamityatra lakSaNe tAtyartham / anayantiramiti yAvadvizeSANAmeva sAmAnyarUpatvAdityarthaH / matijJAnamityAdi bhASyam, pratyekaM jJAnazabdo vizeSANAM pRthagUlakSaNIyatvadyotanArthaH / matijJAnaM nAma yadindriyAnindriyanimittaM . vartamAnakAlaviSayaparicchedi / ratijJAnamatIta kAlAvacchinnArthaparicchedi / na ca pramRSTatattAkasmaraNe'vyAptiH, tasyApi vastuta IzatvAt ,. na ca pratyabhijJAne'tivyAptiH, anubhavAjanyatvena vizeSaNAt , pratyabhijJAnaM cAnubhavara tihetukaM tiryatAsAmAnyaviSayaM prasiddham , anubhavAnanyatvamapi sAkSAdvivakSaNIyam, anyathA smRtimAtrasya saMskAradvArA'nubhavahetukatvAdasambhavApatteH / saMjJAjJAnaM pratyabhijJAnaM pUrvAparasaMkalanAtmakam / ata eva saMjJAsaMjJi sAmAnyarUpatvAditi-mavijJAnavatityAdInAM matijJAnatvarUpasAmAnyadharmavyApyAvAtaradharmatvena matismRtyAdipu tatsatve tacApakrIbhUtamatitvasAmAnyadharmasyApi tatra satvena teSAM tadrUpeNa matisAmAnyasvarUpatvAdityarthaH, tathA cAmranibhvAziMzapAdiyAbavRkSAvizeSAnyatamastrarUpavyatirekeNa vRkSasAmAnyasvarUpasyAnupalambhAttAzavRkSavizeSANAmeva vRkSatvAvacchinasAmAnyasvarUpatvamiva matiramRtyAdiyAbavizeSAnyatamasvarUpavyatirekeNa matitvAvacchinnasAmAnya svarUpasthAnupala mAnmatitvAvacchinnasAmAnya niruktavizeSasvarUpatAM parihAya naiva svasvarUpatAM yattuM zaknotItyatasAmAnyavizeSayoH krayazcidbhede'pyabhedasadbhAvAdanAntaratvaM jJeyamiti bhAvaH / sa devadatta ityAkAra ke smaraNe tatAMzabhAnAdevAnubhavakAlarUpAtItakAlAvacchinnArthasya bhAnam , tattAMzapramope ca na tadbhAnamiti pramRSTatattAkasmaraNe'vyAptirityAzaya niSedhati nacati / niSedhe hetu. mAha-tasthApani / tasyApi pramatattAkasmaraNasyApi, vastuta:-paramArthataH, IzitvAtatItakAlAvacchinnArthapariccheda rUpatvAt / atItakAlAvacchinnatvaM chupalakSaNam, na tvarthasya vizeSaNamiti tada bhAne'pi na kSatiriti bhaavH| yahA'tItakAlAvacchinnArthaparicchodajJAnavRtimAtijJAnatvacyApyadharmavara smRtijJAnatvamityevaM lakSaNakaraNe noktAvyAtidoSa iti / tiryagUtAsAmAnyaviSayamiti-dezAnutisazapariNAmalakSaNatiryasAmAnyaviSayaka tajAtIyo'yaM ghaTa ityAdhAkAraM parAparavivartavyApidravyalakSaNodhyatAsAmAnyaviSayakaM kuNDalAGgadAdiSu tadeva suvarNa sa evAyaM jinadatta ityAdhAkAramityarthaH / tathA ca pratyabhijJAnasyAnubhavajanyatvAdanubhavajanyatvaghaTitotatilakSaNasya tatra saGghaTanAmAnAnAtivyAptiriti bhAvaH / sjnyaajnyaanmiti-asthaarthmaah-prtybhijnyaanmiti| tadarthamAha-pUrvAparasaGkalanAtmakamiti-pUrvottarakAlAvacchibhavyatyabhedAcAhi ya eva pUrva mayA dRSTassa evaaymityaadhkiaarmityrthH| evaM tajAtIyo'yaM ghaTaH aMpaNDalAdiSu tadeva suvarNamityAdijJAnamapi saMjJAjJAna pratyabhijJAnAparanAmaka zeyam / . Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -vArtha vivaraNagUDhArthadIpikA / trayo0 sU0 TI0 : 201.: sambandho'pyanenaiva gRhyate iti saMjJAzabdo'nvarthaH / cintAjJAnamAgAmino vastuna evaM niSpattirbhavatyanyathA netyAkAram / Abhinivodhikamabhimukho nizcito yo viSayatatparicchedo'ze'pyayogyasparzarahito yogyasAkSAtkAra iti yAvat // 13 // . .. anenaiva saMjJAjJAnenaivetyarthaH / etena gayo gavayapadayAcya ityupamitiphalamapi saMjJAjJAnarUpameveti tasya maMtijJAna evAntAvAna tajjanakamatiriktamupamAnapramANamabhyupagantavyamiti sUcitam , na copaminomIti pratyayaralAttadbhinaM siddhamiti vAcyam , anumitityAdikamiyopamititvamapi bhatijJAnavavyApyamevetya yupagame dopAbhAyAt / abhimukha iti-sanmukhaH yathArthabodhotpAdanakSama iti yAvat, etena bhramAtmakanizcayAviSayasya vyavacchedaH kRtaH / abhimukho'pi viSayaH kSayopazamAdhapATave nizcito'pi sthAdityata Aha nizcita iti / etena sandigdhaviSayasya vyavacchedaH kRtaH / yo yasAkSAtkAra iti-atra yogyatA''bhinibodhijJAnaprativandhakIbhUtastrAvaraNakarmakSayopazamalakSaNA, saiva ca tattatpratiniyatapratyakSaviSayatve prayojikA, na tu svajanAsanikazriyatvaM tantram, nApyarthaH, tathA ca pratyakSasa yadvipayatyAvacchedena sAvaraNakarmakSayopazamalakSaNayogyatA''virbhavati tadvipaka-yameva bhavati, nAnyaviSayakatvam, evaM viSayasyApi svAvacyAvibhUtAvaraNakSayopazamAdilakSaNayogyatAviziSTaM janyatAsambandhena yajjJAnaM tadvipayatvameva, nAnyajJAnaviSayatyam / ata eva parokSajJAnasyArthasannikarpAdya'janyatayA pareNApyabhipretasya pratiniyataviSayatvavyavasthopapattiH, yadarthAMze parokSajJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNayogyatA tadarthaviSayakatvasyaiva bhAvAt / nanvaya dravyacAkSuSAdau tatpratibandhakakarmakSayopazamatyAdinA hetutA vAcyA, taddhatutA ca cakSuHsanikadizva, tathA ca taddhatorityAdinyAyena pratyakSe indriyArthasanikasya hetutvaM yuktamiti cet, maivam , yato'ntarajAhiraGgayomadhye'ntaraNa syaiva balIyastvamiti nyAya ekAtaraGgarUpakSayopazamasya hetutve vinigamaka iti sa eva heturyuktaH / etena sthairyapakSe viSayaniSThAyA yonyatAyA aparAvRttenayanasannikarSasyA hetutve bhityAdhAvRtasya cAkSupApattirityAdikamapAtam , bhinyAdinA cAkSuSajanakakarmakSayopazamasya prativanyAt , aprativandhe vA tadvatAM cAkSuSApatteriSTatvAt / apareSAM tu mate divyAJjanAdisaMskRtacakSuSAmanubhUyamAnAbhityAdyAvRttArthacAkSupAnupapattiH, cakSussannikAbhAvAt , tatra cAkSupatyApalApe ca ghaTAdijJAne'pi tadapalApaprasaGgaH / kiJca pratyAsattihetutvavAdinA netrAJjanasUkSmatArakAcapratyakSatvAyA'tyAsacatiduratvayopitvaM vAcyam, AdarzasA mukhyAJjanAdisannidhAne ca tatpratyakSatvAya tattadvipaye tadabhAvaviziSTatattadAsatyatidUratvAbhAvasya cAkSupahetutvaM vAcyamityatigauravam / mama tu kSayopazame AdarzasA khyAJjanAdisannidhAnasya viziSya hetutA, na tu cAkSuSAdau, tatra tu sA vilakSapakSayopazamatvenaiva samAnapratyAsatyeti lAvavam , kizvendriyapratyAsatterapi kSayopazamAdhAyakata. yaiva pratyakSahetutA vAcyA, asalyeyasamayapraviSTAnAmeva pudgalAnAM grahaNayogyatAthI: pArama27 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvavivamUDhArthIpina | caturacarse TI sUtram tAnDriyA nimittam // o // 4 // (mAyU) tavetamatijJAna dvividha mati yinimittanindriyanimitte / tatrergaddhanimitte parotASTrInAM pazcAnAM sparvivu paAOva viSayelu 1 atirvAimitte manovRttioyazAna = ! (yazo. TI!) phandrinimitte sparze tamevena pazcAdhim ke sa~vAda ndriyAnAmernAmAni ndriyAnamitte dvividhak--manorminonanyam, odha ndriyAnendriyavyApArAnAhitizayakSayosiddhAntargamayAnAt, satsamyagye codhAnanumatrena tasyArthI yunyutttattrAt, basahucayaMtra samayai layopamagheravaeN siddhe, tA 6 coryAndraryAvaSayasandhandhAnAmena pe kSayopazamahetutvenAnu ma mukhya pravRkSahetutAM vavatA vilayopazamatvanaiva hetutAyAM ja hArve nohrIyate ? / bAMta hatyAnInAM vignivaMzana meherNaya mAttattvanA viziSTatvamatagnaryo navameLAthavAnassaphLatA%0ndrAnAm, gato mAMtavizeSo matijJAnavimyA mAMvizeSAAMmAnavo dhasya vaijayaMAMtapattaye yogyasAkSAtkArapattayA teMDuvAne copiArthamavandhya, hathathamavatjharve tranumAnavirokSajJAne miniodhiSThAbiiti vokhyam // 23 II tutaMtravataLiAmAha kSemutvA vidhAnamata thIndriyAnendrinivaspanatya matijJAnayendriyAnindriyavahitA-vyApArasampAvavADhatutaH parokSatvameva, trendriyavena dravyendriyameva grAham, maiM tu mAlaeNndrayasupayogakSaLam, tasya sAlAvAAvyApAhyuna vyavadhAnAvonAt, tathA vyApAmarasAdhAraNa vibattinitti vyavahAra ttvana viSaye dezato vizavartyana = mandramauryaSa pratyakSatthAmati pakSe sahita ryAlayayAtrenaiSi pratyakSAmandriyamevenaitra miminabavezuM mata tyAzayanA phAndranimitta sparzanAmeivena vimiti sparzaneoNndrayavAghasa dhALadharmomAMtraspardhAnAIndriyanirdhAraNatAniyetasAMvyavahAripratyakSavavyApyuMdhamAMAryatAsAhityamindriyAnamitta * 220 : lakSaNamuktvA vidhAnamAha ravam, sAMvariSThatyakSattvavyApyadharmaya spAzenavAsanAviratitatva vaRbhAyetAzAvyuM spArjananAsanAvo, tathA dha Aryamevasya jALamevAyattattvana vAra bhUtasparzanArIndriyALAM pazrvamenTsena tattvayovyapArjanavidratyakSatmavAryamevogI pazcavidha ti mAvaH / anindriyanimi miti-ndriyAnmAnandriyaM mana loceti AMmatta yahya matijJAnasya sanindriyanimittam, basa DvAda dvinimita / dvaviyanevA-manovRttirityAdinA nanu suDhisAkSAthAra sarjAtA pratyakSatbArnAzrutivratyakSarSAvaeNtyanena saraLatne siddhe mana phandriyaM suvisAkSAtkAra pAta, yavatpratyakSarAM tatttavandriyaM yathA vallurAve, survAvisAkSAoraramAM krU mana, tamAAtindriyamiyanumAnena manasa handriyatve siddhe jyAMnandriyAmAMta zveta, maivam, mano'nandriyaM eNniyatAviSayajJAnASAvanAt Atmavat rajJA manoganandriyaM padmAvAsyaMta At asampUrNAdA anuvantyAvadvityanena mane Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIryavivALavArthIpiw I ago Tu TIva 2224 paMrAma yathA vADhInAM nItrAthamikabdasAdhanatArAnam trindriyanAmAMpignendriya paryantAnAmanA jAnAmindriyanimittava matijJAnam ! temanAnAM kSurAvidhyApAramA tijJAnamanindrayanimittanuM, nAvasthAmAM panAvinA manasA voyuksacendriyanindriyanimittam yajJAnaM vaivendriyAtImiti vimA vanti tAMtrijotannendriyananyatAvAjhe maindriyae, manojhanyatAvarjIva tIrSAhiphtvm , ubhayajanyatA sonindriyavasi, nindriyanimittAnendriyaniSThAvAtA nitisavyavahAribhratyasatvavyAMthadharmavira vAvacchinnatAzAhityam, sAMvyavahArityakSatvavyAkhyadharma vizeSa mAnasavadhijJAnati taddhavaccharyatAzA mAnasa pakSamAM jJAnati tadvayamanindriyanimitta, varUkSa kuMpatigharAkSagativANaM, savyavahArijAtyakSajJAnamArge manasA vAparatvena jyAre manopAnindriyananyAditi vAgyam, yatAtra manonapitAryatA sAMvyavahArizajJAnavatnasAmAnyadharmAvacchinaiva, na tu sAMvyavahAriAyakSatvavAthadharmAvacchineti . phandriyaviSayanimittAtkAtijJAnaya parokSatvamati taiyavipakSe tvapekSamALAnAmarthahovAhanAM sAdhAraNavALavAna hai tattaryameH gi tattavasAdhAraNAratyakSA dhArAsaLI mUtatattavindriyamenendriyanimittamatijJAnaya yo mevAdvyatipAtanAyAha phandriyanimitta spanAvimena padmavizvAmitA vathA vanyAvInAM navAthamisapachasadhinatAjJAnAmAMti-uca vizeSAvavAmALe "vaSyamUhasaMA" || parase II phati ! takSya 2 grAnAM pRthivyasanovAyuvanaspatinAmUvaeNsaMjJA vRjyArohRpAdyamikA pauthasaMjJA mavatIrtha nAtra parzanendriya nimitta, na vA manA, jitu varlDa matyajJAnAvarAvarmayopazama ti . tavAmabAyeva dravyahovA zepa vijJAnamavimastAM thapi chakyate. vayAvInAM vRttinItrAthamisarSakSaNam + 28 | tapanindriyanimittAvi vIryane ! detumAve maga , nAkSAmAM ne manogapa thavuM / ra1 matyajJAnAvarIyalopazama thava hi. I hetutAmo jJAnegemajazute ra ya . 20 " datyumiti. 3jIne phandriya jAnindriyaM 2 phandriyAnendriye ja phandriyAnendriyALa, tAni nimitta vaMndriyAnendriyanimittavize samAsAlTance matijJAnanaividhya vivRti zendriyAtInAmiyAnA nAvasthAmAM sparzanAvinA manasavopayutndriyanindriyanimittamiti-nanu patAzAnaM jiM pArzanAvijJAnamati pade vivA mAnasajJAnamiti , 3khyate, kRzatruSNamahaM zIta veti vRddo spArzanAdijJAnAmitveva thapayam, tAtra parsanAlIndriyAgAmeva sparzanAhIndriyasvAhinAsAdhAraNAraNavAhiti saMziSandriyALAM vA vAhInAvintanA nubrA vadhAvihaMjJA sA manojJAnAvaraNaharbala pirAmarjhAnita mAnasivajJAnarUpaiveti tatra mana vAsAdhAraNaratnamati tanyatA che mitkAlaphrAyAmAha-nonavatAvavAM vardhArimitimayanati Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvArthavivAdhidIpi IvavA pU0 thI aIlamAMnA, varSAviyAvasthAvivyAvRttandiyatvavyAkhyatva sa, zodhananyatAva viSyajIjJAnatvam, matyaacrve vontrayAkhyatve gativizeSo vA, venausaMjJAvAH kALiyArabdha kSavidhAnAmyAmujIya matijJAnaya mevAnA sUtram avadyApAdharaNA che ? 25 | (mAdhya) tAmatinAbumanimittAmaLejArAeMturvidhe avati | tArA-vadha6 hADako ghaMbA tA tA thAvanirvidyArthImAnDovanAvadhALamavaH | vaho pagamA vanamavaghAmina thatam ava hIte viSayArtharAvAnu mana nizcaviroSaninnAlAMceSTA . hA huM tane parIkSA vivALA vikAselyanathatim | avagRho viSa . sajiti kuLoSavivArapaSyavANApano pAyA vALo pAmara, apano apavyAdhara tamane tamAmanuttaravaratam | dhArA pratittiryAvaM matyathAnamavaghA =aa zALA pratipattiravadhAraNaMbhavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodha ityanarthAntarama // (yazoTA) vArA phati hasya, parzanendriyanimitte vadhu ivavinmanonirvi vivighamitrevaM vALyamatya | vIratAthaito viThThI hatyA-mavagraha hASAyo dhAroti ! parerAanAnidrAmanA nAnandriyAmomAnyatetvarthaH | karthanAviti-sva dharmavacchinasAmagrIsamudrityartha na sara TrAti-vadhinnAmAvati mAnase vA ivarSiAvuiM vartate, varjivAmAvavasthavadhivezadharva vata, 3maya rISiadhajJAne saTTAvAlAmati, , manomanyatAvacchedra yaj tAtvei tavadhyArivyAvRttameva svIbiyata sutyavadhitvasAmAnaviyasya tatrAmAvAva, ndriyanamyAM vanya jJAne thIjAheivaM vandriyAtvavyAyameva svIniyata phate tandriyAmAMvasAmanavarakhyAmAvAdriyanA sAhUmithera | 4 || padmazatrasthAvatarALAmAha-kSaNavidhAnAkhyAmutyanA che yAvanmanamitta vaturvidhAniti-zatra yAvatpAdrasanendriyanimitta vaturgha prANendriyanimituM caturvidhuM vakSurindriyAnAAiM vArSei zrotrendriyanimitta turvidhAmati rAgha, gAyattavanmanAM raNamenamedra vidyAviturthI vArtAnAM zaraLAne sparzanasanAchoLava@ondriyamanovRkSaNAni pavidhAnIti tatratyeAryapALAM vALa vana muLane vArSi tirmavAra, tatravaTho yajJanAvagrahAthavagramena dvividhA, tatrAghasya jJanAvazya vadhumanotirirUpanarasanadAzondriyALeva varaNAnIti taddhane tAryamUtavya nnanavihALAM jAturvidhyAmati tevAM tatra kSe matijJAnayASTavaMzativAra | tevAM mevAnAM vahuvahAvidvAdazamezane matijJAna dharAvadhAni triI zatAni me, te ja mahAmRtanitimatijJAnasthati tatrAmRtanizcitauttivRddhayAddhimedravatuSTayabare matijJAnaya rAvAzivadhivatrazatAna mA ! tatanmatijJAnandriyanindriyanimittamArA mavati sAmAnyajJanita sAmAnyajJAnayoga vizeSajJAsAmRtAt mevAnAhavApApo dhArA tati pAmavaghInAM pArtha mAnAmAvati vuiM, Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'svArthavivaraNadArthadIvikA | paMcadaza sU0 TI0 1 3 ''vagrahaH, sparzanehA, sparzanAvA(pA)yaH, sparzanadhAraNeti / evaM sarvatra dRzyaM yAva-manodhAraNeti / apagrahAdInA svarUpamAha patrAvyaktamityAdinA, tatra catuSpagrahAdipu madhye'vyaktamasphuTam , indriyaH spAnAdibhiH; yathAsvaM yathAzako vIpsAyAma, ye ye AtmIyAstepAmityarthaH / viSayANA pazAdInAm, 'Alocamaivam , yataH 'abalAmi' 'I' 'avaimi' sthirIkaromi' iti pratyayA evaM pratiprANyanubhavasiddhA avagrahAdibhede pramANam , etenAvagrahasyavahAdayaH paryAyA evetyapi nirastam , pRtha bheda vAcakatvAt tepAmiti / nanvevaM tarkheSAmevamanukramopanyAse ko heturiti cet kramotpadiNunA hi kAraNena - svakAryamapi krameNaiva janayitavyamityataH kramika eva heturiti jAnIhi, tathAhi-avagRhItamIMdyatevicAryate nAnagRhItam , anavagRhIte vastuni varSa'siddhau nirAlambanavicArA'yogAt , tenAdavivAvagraho jAyate, tadanyIhA, tato'pAyaH, yata IhitamaSeyate nizcIyate nAnIhitam , apAyasya nizcayarUpatvAt , tasya ca vicArapUrvakatvAt, na ca vicAraM vinA'pi kAraNamahinA tadutpAdo yuktaH, vicArasthApi tatkAraNatvena tadvirahe kAraNamahimna evA'siddheH, tenApAyA-pU mIhA pravartate, apetaM dhArthate, nAnapetamapAyenAnizcitam , anyayA sandehAdapi dhAraNAprasAda, tatazca dhAraNAyAH pUrvamapAyA pravartate ityevamanvayavyatirekamUlakAt tepAmavagrahAdicatuNA kramanivandhanakAryakAraNabhAvAdeva krameNotpAdaH, ata eva norakrameNa vyatikramaNa votpAda, na caiSAM madhye'nyatamasyApyamAve va svabhAvAvayodhaH, tataH krameNa sarve'gyamI e40yA, na ko dvau trayo vA, yugapaddhA naite jAyante / nanvabhyaste purupenagrahAdvayamantareNaivAyaM puruSa iti nizcIyate, pUrvakAlInAnubhavavipaye cobuddhasaMskArAvagrahA'pAyarUpatrayaM vinaiva sa iti smRtirUpadhAraNA samupajAyate iti kathamavagrahAdhanyatarAmAye vastusvabhAvAtrabodho neti saGgatamiti cada, ucyate, zatapatravedhanyAyena kAlAtisaukSAyAdeva kramikAvagrahAdhanupalakSaNamiti, na caitAvatA tadapalApaH kattuM zakyA, anyathA bhayaMtAni pamapatrANi yugapadviddhAnItyanubhavAt kramikopajAtapayapatrazatacchedasyApyapalAparasyAt , yathA ca tatra kAlAtisaukSmyAt kramikalchedAnupaMlakSaNaM tathA'bhyAsadazApannasya zIghraM zIghrataraM jAyamAnAnAmavagrahAdInAM kAlasokSamyAdanupalakSaNam / yadvA dIrghazukaza kulIbhakSaNakAle tadrUpadarzanatajanitaza6 shrvnntnyaaghraanntdrsaasvAnaspadhiyuM manAyamAnAsu hAradidharasapara putrityeti pauSidhaabhimaanm , Atmana ekadaikopayogasvabhAvatvAnmanasaH sandriya saha yugapada sambandhAt , manasavAsusaJcAritvenaiva tena tenendriyeNa saha zIghraM samvanyAttanA kAryArjanAt / ata eva "manasaH yugapajJAnAnutpattihi liGgam" iti vaizeSikasUtre'pyuktaM saGgacchate / yathA cAtra kAlabhadesa durlakSyatvAt kAraNakramajanitItopalabdhikramasyAnupalakSaNe'pi pramANasiddhatvAt naivAlApa: kattuM zakyate tathA prakRte'pi / etena bhavatyetad manaso'NutvapakSe, - bhavada yupagate tanuvyApakatvapakSe tu nai saGgatam, paJcendriya saha manaso yugapatsaMyogasajhAvAdityapi niram , aNutvapekSe'pi manaso rasanendriyasaMyogakAle vasaMyogasya durnivAratvAt yugapadumayajJAnotpattani Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 24 : tavAdhivALArdhatIpikA paMjavara sU0 TI. nAvadhAraNamAlocanA'paraparyAyaM jJAnam , avagrahaH nAmAdisaMsparahitaM sAmAnyamAtrajJAnamavamaha ityarthaH / taparyAyAnA-zavAha yAdri / rAyamavA devA-yajJanAvauhAva hamevAta tatra vyacete karIbiyateDaDaneneti vayajJanamurigendriya, tena sahu zaDhiparitadravyalagnagdha, nArivAritadravyALi Raa to vyaSyanena vyaktanacAva nyagnanAva phati majhamapadrothI samAsaH zADhiparitadravyAbAmarthasvArtha vyajJanatvamati tu nAzaznanIya, naramasamayavihInAvArthatyAta, madhyapratirodhadA varyA, variyamari tAro jaivandriyananyajJAnAvaraNIyakarmayopazamasyavAcaiva sadgani jJAnopayogamA levAvahADhijJAnane tyAM vina manyate || nAmAMtisaMparatiniti-zatravipana nAtikriyApuLadravyAdhei ghAdhi, tathA ra nAmanAtyAdriprALathavAhitArahitamisyA sAmAnyamAMtrajJAnAmiti sAmAnyamALA phrAvaNa vastuno grahaLadhArtha, sara mAtrapana vize vAvamAsanasya niSedhA kRtA, tathA vizeSAnavapAhi sati sAvivAhapAvAhizAnamati mAvA, zata pava tArAnuM niSkaraNa, virolAvamAsiMjJAnava sArasvaniyamAta ! pata muzvarya naivivighadalaiva tam zata gg "DamAhe samaye" pheti nenvitravanAraTyUsamayamAnamAM sarjIte, na tu vyAvahArivagrahaya, pAyA taduttarehAmAyAvaliyauvArivAvahakapatyena mAvavizepApekSatAmAnyaviSayanA vyavahAranavenAmyupAmAtra sAmAnya zivirodhamAna sAraStadUchInemihitarakSAsaghaMTanAgmAvati / nagnatattarehApAyApekSayaupavArijAvavA vi. phAti t, ukhyate, yAdhizeSA-mAturvijJAsA nivate vavavadha kRti nAnIhi ! thazvanAthamaviSayavidhyAvaha dviviI phatyAha-yamavagraha dheti | joddhajyavyattanarAvavAkhyArthamAha tatratyAnA ! parondriyAvivi checchane tIvadhArava zavAliyagrahaNe samartha, migupaddhate nivRttIndriyapaddhavigere viyaM ne mRtIyevaM sUkSamAM pravendriyadvitIyamedravamuparandriyAmatyartha. vyagnanena vyA sthAvara thI nAvada dhruti-DapAragebiyarukSanena vazvanena zabdAdhipatidravyasanhAvAkya jJanAvo banAvagraha + athavA thanano varabendriyeLa vAddhanAnAM zabdAvaritadravyApAmavaH paricchevo vyarbanAvagrahuM tyartha mAtrAvevasya vyabranA ho rahA sabhAsa phati . ratha jaisamaya iyAvatsalUthatisamayavakhArAputAzrotrendriyeLa sarvaddhayamAnA arthAvagrahakSaNavijJAnagrAhyAM mavakipa nveisalzayasamayadravichAvA layameva zrosendriya saha zavpabitapudratAnAM pratisamaya ratajItazayopazamasaha9tAmasamayavidA va zabdapukA zaryAvagrahonyAne samathI avantIti teSAvAthagragraviyasvArthatva, tapUrvavArvinAM tu sahAravadhayA taLAnavAdrathannamaravAnottarathati-varasamAveNAnAvArthatvAti ! mannumativAda: Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhivaLagUDhArthIpikA . TI : rela nAkhyAM sUtre tava pratIte garca nyajJanAmo na jJAna dharAvInAmiva tajjA saMvevanAkAlinathInAdviti vaita, na, vAmAve jJAnasAmAM satyamatarAsAcce jannanAva hatyajJAnotpatteiravarnanI vAta, ane jJAnavanApUrvamapi tavanumata phakyAyamevAbhai praznanoDavayavabajAva sUtvanA paTTamyate, jJAna vyarja vasamiti tu susamAnadAntana samarthanIca, TAntAsyAmiti-etatsvarUpa nandisUtre "vaMjaNoggahassa parUvaNAM karissAmi paDiyohakAditaNa ___ ya ityAramya jAhe taM vaMjaNaM pUriyaM hoi, tAhe huMti karai, no cevaNaM nANai ke vesa sAi" ityantana corUM vizeSArthinA tata vAva, granthoravamIda tanna viviyata dhirAvanAArittipatanvoparukSagayuM, teno hataprANendriyAnAmapi varSa kartavya "tavaMte to ciya kavakaMpALo to nAAM 25 " phiti mahAmAbUvavanamanuSkRtyAhu ane jJAnavarzanAr pUrvamapi tavanumate ti-vazvanAvagrahamayo jJAnavA tatyasamaye jJAnotva, anya jJAnamutpati saka jJAnavA , theTSsghasamaya, yahi va ArasAgrI fpa bApu jJAnotpattine sthAta tardhanyasamayega ra sthA, vizeSAva, tathA ra tayAmaMvasyAyAmavyaC/ jJAnamAtrA pramAsimanAStyasamaye tamevanAnyathAnupapAmyumintavyA, cuta, nizcayatogavija0AraNameva jAryotpattivyAdhuM, vivuM ja nAM jJAne pondriyameva, te vizvanAvagrAhe halpasattA vArtha = svArtha jJAna nanayiti ? navamanuSahatendriyasakhyAddhinAvahA jJAnamArahiM the napajata tyAphrAnivRjyartha tatra drazAnta hetu mATuM-pAnavayavamArAvasa sUtvAparuM te rUti tena prajArAmAve jJAnezvarUtAM no vaghate, hibAzAvamA vyastatA vavavidhi draSTAcaphrAga nirastA, yataH bavurataratenAMvavA bAvamAvA vyasUtayA draSTi jovA api thavo tenograyava kayArAmAvo khyAtisUkSmatayA ja dRSTimovara hati taMtrA #tAvarga vyavrunAvapajJAnAvamAvyaruta bhAvanIti DaoN vizeSAvarayamALe "tA ivi nAnuM tatvatyi taLuM ti to temAM 1 udda "ti yA vadhAnamati dRSTAntopanyasanaM tavaNasaMta teSAM vyakvanannanapUrtidharavAvAmAvena jJAnAtaLAmAvAvyattyAre ja jJAnayAmAvAn Dajjarca-" vahilA puLa to ajANe tadumayAmAvA kadAti virodhamArAphrAte vAvI-jJAna vyAM jAmatIti tattarAti-sukSamattAvijJAnadRSTA tenA samarthanIyAmati Ananu sutamAmUcchitAnAMmaLyat jJAnameva naiva siddha, tAnasya vahitaputvAdriti kviM tadAntana jJAnamavyajaM siddha dviti naivam, catANAvAvayapi tavAjhabhbhayAvajJAna naiva saMyatti tisrAvAtA nannevavidhatamattAvijJAnaM tatra mAnAmAvena phukayamiti vAgyam sutamattAghavAyAM vila 'mAre mRtyanti kriAphrA 2 pi khUba khUyate navA yA>>I kriyA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :>2-8: vArthavivaraNahArthadIpikA - paM0 sU0 TI0. na ca tadapi duHzraddhAnam, jAyadapi hi divasamadhye titrajantyadhyavasAyasthAnAnyasaGkhyeyAni na sarvANi jAnAti, kiM punaH suptAdirityasyArthasya suzraddhAnatvAt tasmAttantusambandhasamayeSu paTepliva ( paTa iva ). sarvaiplavakasamayevu jJAnavirodhaLAnyatattulakSyasamaye mahApa8 vyasanAbahAntyasamaye varSAvaha iti pratipattavyam / sa cAnirdezyasAmAnyamAtragrAhI, sA sA matipUrvikA dRzyata iti prabhASaNAdikA kriyA matipUrvikaivAbhyupagantavyeti dhUmena caneriva vacanaceSTAdikAryaliGgenaiva mattAdijJAnarUpakAraNasyAnumIyamAnatvena na tajjJAnaM zraddheyamiti / ata eva " sukhamahamastrApyaM na kiJcidavedi " iti supuptotthitapuruSIyAnumavavirodho na bhavati, tasyApi na kiJcitpadoparAgeNAvyaktajJAnAvagAhityAt / suptotthitasya sukhasmaraNadarzanAt smaraNasya cAnubhavapUrvakatvAtsuSuptikAle'pi sUkSmasukhAnubhavasya siddhezca / nanvAtmIyamapi ceSTitaM kiM kiJcid na jAnAti 1 yena suptAdInAM sva-dhita saMvednamukhyate ? phrAMta zveta, nyate, nARSi sthaH vayovara sarva jJAnAvaraNavaicitryAnnaitra jAnIte, AstAM punaH suptAdiH, yata ekasyAtmanarasUkSmAdhyavana sAtha sthAnAnyekenApyantarmuhUrtenAsayeyAni atikrAmanti, kiM punaH sarveNApi divasena, na caitAni chadmasthaH sarvANyavyavagacchanti, uktaJca "jagganto vi na jANa, chamattho hiyayagocaraM saM / jaM tajjJavasANAI, jamasaMkhejAI divaseNa // 199 // " iti na caitAvatA tadabhAvaH, kevalajJAnagocaratvAtteSAm, yAni yAni kevalajJAnagocarANi tAni tAnyatIndriyANyapi santyeva yathA dharmAstikAyAdayaH, yathA ca kevalajJAnidRSTatvAdavyakAnyapi tAni zraddheyAni tathA'vyaktamapi vyaJjanAvagrahajJAnaM zraddheyamityAzayenAha - na ca tadapi duHzraddhAnamityAdi / upasaMhAramAha-tasmAdityAdinA / yadyAdyadvitIya saMyogAdiyAdupAntyasaMyoga paryantamaMzataH paTotpattirnAbhyupagamyeta tadA caramata. saMyoge'pi mahApaTotpacirna syAt khaNDa paTotpattikrameNa mahApaTotpatyabhyupagamAdityAdyadvitIyAdyupAntyAntatattatcantu saMyogasamayeSvaMzataH paTa ivArthavigrahAtpUrvasamayeSvapi jJAnaM bhavati, naikasmi~zvara samaya eva, yato yadi prathamasamayAdizvavyaktaM jJAnaM na syAtahiM caramasamaye'pi na syAt, asti ca caramasamaye jJAnam, tasmAttatpUrvasamayeSvapi tadasyupagantavyam, tadeva ca jJAnamatIvAsphuTaM vyaJjanAvagraha iti vyapadizyate, antyatantu saMyogasamaye mahApaTa iva vyaJjanAvagrahAntvasamaye tu tadeva jJAnaM kiJcitsphu tarAvasthAmAnamavagrahaityucyate, ato yadyapi suptamacamUrcchitAdijJAnasyeva vyaJjanAvagrahajJAnasyAnumApakaM vyaktaM tathAvidhaM liGga na vidyate tathApi yathoktayuktitarasuptAdijJAnamivAvyaktaM vyaJjanAvagrahajJAnamastItyabhyupagantavyamiti bhAvaH / saH - arthAvagrahaH, anirdezyasAmAnyamAtragrAhIti nAmajAtikriyAguNadravyaprakAreNa kenApi zabdena nirdeSTumazakyaM yatsAmAnyaM tamAtragrAhItyarthaH / atra mAtrapadena tatra vizeSagrahaNaM niSiddhaM, naicayikAvagrahasyaika sAmAvittvanuM taMtra -vizeSa(glomAt, vizeSazrAddha pAnesamayamAniAhiti mAva 1 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatyArthavivaraNadArthadIpikA | paMcadazasU0 TI0 : 217 . yasAtkiJcididaM jJAtamityullevaH, kathaM tarhi mUtre tena 206 ityavagRhIta ityuktamiti cet , satya, vaktrA tathoktavAn, azacyAvRttAcaprahe pAya vasya duritvAt , stokavizeSagrAhityasyottarottarApekSayA'jyavasthitatvAt / na ca stokasvAcchanno'yamityAkAra Ayo'yavigraha iti yujyate'pi, uktalakSaNAvagrahasyAkAramAha palAt kiJcividaM jJAtamityullekha iti / evamukte sani para AzaGkate kathaM tahatyiAdinA / sUtre nandhadhyayanabane, "se jahA nAmae ke puruse anattaM saI suNejA, teNa saddeti uggahie, na uNa jANai ke besa sadAhatti " pAThanati zeSaH / vaktrA nayo tvAditi tena zabda ityavagRhIta ityatra zabda iti prajJApana proktam , athavA zabdamAtra rUparasAdivizepacyAvRtyA'navadhAritatyAcna tayA'nizcitaM gRhAtItyetAbatazina zabdastenAvahIta ityuktam, na punaH aza60yAttazabdo'yamityavagrahApekSayoktam , ekasAmayike'dhIvagrahe05vyAtyavabhAsA'sambhavAt , aza060yAvRttimattayA zabdollekhasAnta hattikasAna evaM bhAvAditi nAsyAtrAktana sAdhulhe para hitasAmAnya mAtra grAhItyanena saha virodha iti bhAvaH / nannaza-dazyAvRttazabdo'yamiti grahAbhyupagame ko dopa ityAzaGkAyAmAha aza060yAvRttA-dahe tvAyatvastha ducaritvAditi / tadA vizeSAvamAsivAdapAya evAsoM syAt, na tvarthAvagrahaH, vizeSagrAhitayA nizcayasthApAyarUpatvAda, tatazcArthAvagrahA'bhAva evaM syAt, na caitad dRSTam , iSTaM ceti bhAvaH / nanu zabdAvyamiti nizcayo vizeSAvamAsivAdapAya eva syAdityuktaM na yuktam , yatassa zamAtrastIkavizeSanAhakatyenAvagraha eva, nApAyaH, kaH punastApAya iti cet, ucyate, dvadyottara praHigopanizAlIyAM zahena na matimiryArika hospadyate taduttaraM tayA jAyamAna zAva evAyaM zabda iti nizcayAtmaka evaM saH, avagrahApekSayAdhikastokavizeSagrAhakavAdityAzaGkA manasi dhRtvA taduttaramAha-stokavizeSagrAhitvasyottarottaropekSayA'yavasthitatvAditi / 53mabhyupagame'yAyajJanika vyucchinnA sAt , zAhvo'yaM zabda ityapAyasyApi taduttaraM kiM mandro madhuro veti saMzayottaraM jAyamAnA yA mandreNAnena bhavitavyamityAkIrikahA taduttaraM tayotpannasa mandro'yaM zabdona madhura ityapAyasApekSayA stokavizeSagrAhakatvanAvagraharUpatvAt , evaM' mandro'yamityApyayaM zabdo na madhyamaddhapurupIyaH, na thA vaiNaH, kintu taruNapuruSIya ityapAyApakSyAM stokavizeSagrAhakatvanAvaharUpatvaM sthAdityevamuktarottaravizeSagrAhiNAmapi jJAnAnAM taduttarottarabhedapikSayA stokavizeSagrAhitvAdavagraharUpatvApatyApAyavAbhAvo bhAvanIya iti bhaavH| na cetyasya yudhyte'paatynnaanvyH| sdbhutaasdbhutvidhAtAnayANAmamuvAvAra nimavodayAM hapAvyovRttitraNe satyavAvyAvRtta roDaymiti niyariyA', vizibuddhiprati vizepaNajJAnasya kAraNatvAt , anyathA' tasyAkarima katva sthAna, pUrvoktahA'pi na hi sAmAnyarUpatayA0yaktaza0dadharmiNyajJAte jAyate, " - Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 218 : tattvArthavivaraNabhUDhArthadIpikA / paMcadazasU0 TI0 tato'pyAyasya tatkAraNehAjananArthamAzrayaNIyatvAt / vyaJjanAvagraha eva tadarthamAsthIyatAm , avyaktena tenAvyasAmAnyamya grahItuM yogyatvAditi cet, na, artho na vyajanam, anyathA saGkaraprasAdityasyoktAyatvAt / kiM cArthAvagrahe zabda iti stokavizeSollekhamvIkAre ekasmi samaye upayogabAhulyaM syAt, tathA hi-prathamaM tAvad rUpAdibhyo'dhyAvRttamavyakta zabdasAmAnya grAhyam, tatastadvizeSaviSayA ta65:26pAdivizeSaviSayA cehA etairetaizca dharmaH kimayaM zabda Ahozcid rUpAdirityAkArA, tadanantaraM ca za0sAmAnyavizeSANAM grahaNamanyepA tu rUpAdivizeSANA tatrAvidyamAnAnAM parivarjanamityevambhUtena krameNa hi tatra nizcayotpattiH syAditi / na ca saMzayayAvRttimAtreNa nizcayatvanihiH, katvAttasyA iti tadartha tatpUrvavattino'yaktazabdasAmAnyamAnagrahAtmakarmijJAnasyAbhyupagamaH kartavyaH, sa eva cArthAvagraha ityanAyAsenevAsmAtsamIhitasiddhirityAzayana niSedhe hetumAha---- tato'dhyAyasya tatkAraNehAjananArthamAzrayaNIyatvAditi / tatkAraNati-zabdo'. yamiti nizcayakAraNetyarthaH / tadartha ihAjananA'rtham / tena paJjanAvagraheNa, arthAvagrahe arthoM rUpAdibhedenAnirdhAritA'vyakta206sAmAnyAtmaka eva bhAsate ityabhyupagata zAstre, yadi ca tasminnapi vyaJjanAvagrahe'sAvayaktazabdaH pratibhAsate ityabhyupagamyate bhavatA tadA vyaJjanAyagraho na syAt, evaJca 0paJjanAvagrahakathevocchita, yatastasyopakaraNandriyazandAdipariNatadravyasambandhamAtraviSayatvena na hi tatra sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA kazcanArthaH pratibhAti, tadA manorahitendriyamAtravyApArAttatrArthapratibhAsAyogAt , bhavatA tu tatrAvyaktazabdarUpArthagrahaNasyoktatvAt / tanyitArthagrahaNe kimasau syAditi cet, ucyate, arthAvagraha eveti, evaM satyayasya 05janAvagrahatvAbhyupagame yAra pyAvizeSarayAda, medhakamaNiprabhAva saGkaro vA sthAdityAzayenottarayati artho na vyaJjanam , anyathA saGkaraprasaGgAditi / api cArthAvagraha zabdo'yamiti vizeSabuddhirbhavadabhyupagatA zadatvamAnaprakArakatvena tadabhAvAprakArakatvAnizcayarUpA sAta nizcayazca nAkasmAt , kintu pUrva . zabdasAmAnyagrahaNam , . tataH kimatra zrotragrAbatyAdayo dharmA ghaTa kiM vA cakSurvedatvAdaya ityevaM vicAraNAtmikahA, tadana.paraM nAtra cakSurvedyatvAdidharmA upalabhyante kintu zrIjagrAhyatvAdidharmA ityevaM vyatirekAnvayadharmavicAraNAkrameNa sAva, tathA'bhyupagame copayogabahutvamApayate, na caikarigan samaye tathA'bhyupagata siddhA ityAzayena dopAramAha kizvArthAvagrahe 2008 itItyAdinA / etairatairiti zrotragrAhyatvAdibhizcakSuyitvAdibhirityarthaH / 206sAmAnyavizeSANAmiti 20dasAmAnyagatazrAgrAhyatvAdidharmANAmityarthaH / rUpAdivizeSANAmiti rUpAdigatacakSudhitvAdidharmANAmityarthaH / na hA saMzayAGginA tatpUrvakatvAt yayatpUrvaka tattato mina, yathA ta. pUrvakA 58 ityevaM saMzabhinnatvamAnahAyA nizcayatva nirvAha ityAha na - ca saMzayacyAvRttimAtreNa nizcayatpaniyahi iti / tathApi kAryakAraNabhAvAnuro Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uvArthavivaraNapUDhAryadIpikA / paMcadazama0 TI0 : 219 : tathA imattAvottarae pavityaSya jAdhavA pratyakSamatre vizeSarzanadhAyA hetuna tAM vinA tavayogaat / etena bAlasya sarvavizeSavimukhatyAcasamaye sAmAnyajJAnam, paricitaviSayasya tu samaya eva vizeSanizcaya ityapyapAtam / paTutvaicitryeNa samaya evaM vizeSavijJAnopaname'vaprahAdAnAmuktamavyAta kAmaprasaGgAt / tathA ca paramamuninirdezolanApatteH / dhenehA nizcayAtmikA, tathAhi-pratyakSa prati vizeSadarzanaM kAraNam , na ca tatra kAryakoTI bhramasaMzayottaratna naiyAyikAbhimataM pravezyam , gauravAt , yenApAyAtmakapratyakSasya bhramasaMzayottaratvAmA venehAtmAvizepadarzanasyA'napekSIyatvaM taM prati syAt , nanu pratyakSamA prati vizepadarzanasya hetutvaM yathA ne rajatamiti pramottara mevAmidaM rajataM na yeti saMzottaramidaM rajatamiti pratyakSa prati rajatatvayApyadharmavizeSadarzanasyevAyaM vaTo'yaM pa8 ityAdi pratyakSaM pratyapi vizeSadarzanasya hetutvaM syAditi cet, bhaivam , jainamate vyavasAyAtmakapratyakSasyApyapAyAtmakanizcayarUpatayehApUrvakatvena tatkAraNatayAtrApIhAtmakavizepadarzanasyA'bhyupagamAditi, tathA cahAtmakavizeSadazanasya pratyakSaM pratyapekSaNIyatve siddhe tayatirekeNa nicayAtmakapratyakSAyogAdapAyAtmakanizvayAt pUrva kAraNaviSayA'bhyupaga-vyasya vizepadarzanasya grAhyacyApyanizcayAtmakatvena tadAtmikAyA hAyA api nizcayAtmakamamabhyupagantavyamityAzayenAha-tathApi bhramasaMzayottara. tvaM prityjytyaadi| atra rUpAcavyAttazabdasAmAnyagrahaNasyaivArthAvagrahatya, na tu zabda tvena zagrahaNasya tattvam , tasyehApUrvakatvena vastuno'pAyatvameva, aupacArikameva cArthAvagrahatvAmityetadvayavasthApanAyaiva cAtrehAvicAraH prasaGgAgataH, na tu svAtantryeNa tadvicAronAdhikRto, yenaikAdhikAra parisamApta evAnyAdhikAro'grAptakAlatvAdayukta iti zaGkayA parAbhUto bhavediti bodhyam / athAsminevA'vigrahe paravAdhabhiprAyaM nirAcikIrSurAha-etenetyAdi / etena tyasApAstami ya. nenAnvayaH bAlasyeti-anena zabdenAdhyamartho bodhayaH idampadamamumarthaM bodhayatvityAdipurupe chAlakSaNasaGkatAdivikalatvenAparicitaviSayasya tatkSaNajAta zizorityarthaH / sAmAnyajJAnamiti-azeSavizepAnavagAhi mahAsAmAnyasanmAtrAvagAhijJAnamityarthaH, arthAvagraha iti zepaH / paricitaviSayasya viti-gRhItasaGketAdikasya puMsaH punarityarthaH / samaya eveti-AdhazadazravaNasamaya evetyrthH| vizeSanizcaya iti-tatta06zaktigrahasamanvitatvAttakheti ze5H / tatazca zabdo'yamiti vizeSanizcayAtmakAvagrahamAzritya "teNaM saddeti uggahie" ityAdi yathAzrutameva vyAkhyAyata iti / apAsane hetumAha-paTutveti / apagrahAdInAmutkramavyatikramaprasaGgAditi-matijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamapATavacitryeNa kasyApi prathamaM dhAraNA tato'pAya: tato'yIhA tadanvagraha ityevaM pazcAnupUrvIbhavanalakSaNotkrameNotpattiprasaGga syAt / anyasya kasyacitpunaravagrahamulakthya prayamamevahA, tadanyasya tu tAmapyatikramya prAgavApAyarasthAt, kasyacitpunastamapyatikramya prathamameva dhAraNetyevamAnAnupUrvIbhavanalakSaNavyatikrameNotpattisyAdityarthaH / tathA'bhyupagame ca "ughoii| avAo ya dhAraNA eka hoti cattAri"iti siddhAntanidipakramabhaGgApattiyAdityAha-tathA ca paramamuninirdezelaca na patte Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthavivavRddhAthaTIviyA ! vaicAlU TI cavAnezvanAjJAnInantaramarthAvagrahaH sthitipyaMta, saviAtaramIyam| tasya vrajJanAvagRhanAmAMntaravAt, tataH pUrve vyAnArjasandhAmAvena tasikreH / sante nArthIvadayaiva siddhAnte'midhAnAt|rU navamapauddhi, yajJanAvAyADaIrSAzUnyAtkAmArthAnApane vizepa cacAvabotumazayAt / tamAkRSAvanyAvRttAnDasAmAnyAM nyaviSaya vArthAvagraho natu zanDa phlori : 220 : , I hoya(puntramAa vati tasya sAmaLyuM ke yamahattvavihAo sahettiniSkiLa ! 273 5/ hAMta mAdhyama thouAnyAyimata prathama sAmAnyA 47stu dALojanAjJAna ttavanu (joSyamistyAcAro hivAnRttazavizeSayAeAvaprajjA, urjA joSanAjJAnamAinpa "sa navA nAnad haiM punise anyatta sad sunna ' ti sUZpravRtta, kSArthIvapramavajaya e "teLa saddatti hi" kRti sUtra pravRttanityenuM tattva safeSataH pravarSe nirAMta / cavajo janAjJAna(nantaramiyAvivi jJanAvagraha vAchoSanAjJAnam yA ibyajJanAvavratapUrva tat sattve yaMti vizvapatrayamadhye Avinesane hetunA-tasya yagnanAzrIM nAstraviti tayeAMta-bALoSanAjJAnakSetyarthaH / tathA 7 nAmamAtra pNa 7 no vivAra, paramAyAryA yenuyogyaAAta, nnamanyupAmepa nyajJanAvagrahasthAviSayAmAnArthIho anajJAnAbharyaM na sanmavatIti mAH / dvitIyatrinirAkSe hetunADhu tataH pUrvAmAMve alanena zrotrAnDriyA sahu thajJanasya zabdArthasApra aa sambandho nyajJanAvagrahuM tyavaM siddhAnte'myulAmArvela yajJanAvagrahapUrva bakSanArthasambandha kRti vastumadhyazaSyam, nahiM brahmAt caM pUmiti jovi prAjJo vatttatttati, tataH pUrvamrutta samandhavAmAvena nAhoSanAjJAnuM sthAt ? / tattva mATe vA tavAnI sattAvagrahaaivetlena tarvAjatA tasya haiM, driti pUrvanihAragAmathenAjojanAjJAnAnuSapattivetvarya:| tRtIyavipavazvane hetusAda tavanta nRtyavi| vyalAprabhasayeDA pratyevAvaosAmagrIsaddhAryanottarasyuMSAmyate siddhAntA, vAttavantuSpAjoSanAjJAnaM 7 yud, nivArAvAt, nahi ajJanAvaprAviprayoranturAjhosta, yenAchoSanAjJAna mavadgazyuSAa taMtra sthAhiti mAtra ! navu paDyuMnApratyebAjonAnAmiti nAmAtaramantu jo vo ? mahindvamAhopanAjJAnuM sAmAnyaprAdaza mAyiti, bacaprastu vizeSaprA kRti caita, mambume'Sa na maLesiha, yataH-dhaMnapAcho so atyarituLo" kRti vadhanAr, ajJanAvapradhdhAjoce zUnya zyato maiM alanAbadde sAmAnyo mezevo cA cirya pratiti, tavA pakSuryane vittendriyamAtravApArAt, tatra cADadhaMtimAlAyopAt / tathA r vyajJanAvapradeLa sAmAnyAprahA'mAve sati yaM sAmAnyazraLuM annanAvaDhavaryAyAntarAjopana jJAnenAvi svAt, cena mAMhi pramodaH pUrttimAtramAnuyAt, jrana pradaeNnAmAntarAhonanAjJAnena sAmAnyapArthapradAmAne zva artha vizeSAdhipradoSi yAt, sAmAnyaprApUrvA zeSazrAgheyAzayanATM caitrama pausiddhiti tatra hetumAha-anAtrapradetyAdi | yasaMhAramAha gho " - * ~ 1) Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paMcadaza* TI0 222 : yadi ca tA. evenyate tadA sa aupacAriko draSTavyaH / sarvottarotaravizeSAkAGkSAyAM pUrvapUrvApAyasyaupacArikApamahatvenAzrayaNAnezvayikApamahApAyayoH pUrvottaratAratamyapadanadhyamAva eva vizrAntaH / taduktam" samvatyehAvAyA-Nicchayao motumAisAmannaM / saMvavahArathaM puNa, savatyAvahovAo // 1 // taratamajogAbhAve-vAo ciya dhAraNA tadaMtami / savyastha vAsaNA puNa bhaNiyA kAlaMtare saia // 2 // ti" vRttasandasAmAnya viSaya evArthApagraha iti-rUpAcavyAvRtteti rUparasAdivizeSavyAvRttatayA'navadhAritetyarthaH / anirdezyasAmAnyamAtrapratibhAsAtmakatvAdavigrahasya zabda eveSa ityAkA rakanizcayAtmakarasa na sambhavatIti bhaavH| yadhapi pUrvamavagrahamIhA cAntareNAnupapadyamAnatvAt tatpU karazabdo'yamiti nizcayo'pAya eva tathApi yadi socaharU pa evetyAgrahastadA so'stu kiMzA zAoM veti zabdavizeSaviSayakehI zAla evArya zabda itya pAyaM cApekSya bhAbivizeSApekSayA ca sAmAnyagrAhakatvAtsAMvyavahArikAvagraharUpatvenaupacArikaH, na tu mukhyaH, tasyaikasAmAyikatvAt , ekasamaye ca nizcayAyogAt , nizcayasthA-muhUrtikatvAdityAzayenAha-yadi ca tAdRza eveSyate tadA sa aupacAriko draSTavya iti tadeva vivRNoti-sarvatrottarottaravizeSAMkAkSAyAmityAdinA / pUrvottaratAratamyavadavadhyabhAva eva vizrAntariti-yathA jJAnasya pUrva tAratamyavizrAntikSmanigodajIvajJAna, tadapekSayA kasyApi jJAnasya jadhanyavAbhAvena tatpUrvAvadhyamAvAt, uttaratAratamyavizrAntiH kevalajJAna, tadapekSayA kasyApi jJAnasyotkRTatyAmAyanotarAvadhyamAvAt , tahad yadapekSayA pUrvAvadhirnAsti tanAvagrahatvasya yadapekSayA cottarAdhinAsti tatrApAyatvasya vizrAntarityarthaH / uktArthe vishessaavshykmaaysNvaadmaah-svtthehetyaadi| AyatvavizeSaNAnyathAnupapatyA''sAmAnyaM sAmAnyameva tatpUrvasAmAnyAntarAbhAvena tadapekSakavizeparUpaM na taditi tadviSayako naizcayiko'vagraha eva, tasyaikasamayavartinaH paramayoginaiva nizcayavAdinAnAmAditi tadrUpaprathamajJAnaM muktvA sarvatra viSayaparicchede kartavye nizcayataH paramAryata IhApAyau bhavataH, IhA punarapAyaH, punarIhA, punarapthapAyaH, na punastatrAntarA kvApyavagrahaH, ityevaM krameNa yAvadantyavizeSaH, na taduttaramIhA pAyau, anyathA'ntyatvavizeSaNamevAnupapannaM svAditi nizcayanayamataM pUrvArddhana pradarya vyavahAra nayamatapradarzanArthamuttarArddhamAha-saMvavahArasthamityAdi, saMvyavahArArtha vyAvahArikajanapratItyapekSaM punaH, sarvatra yo yo'pAya: sa sa uttarottarehApAyApekSayA bhAvivizeSApekSayA ca sAmAnya grAhakallAccopacArato'vigrahaH, evaM tAvad neyaM yAvattAratamye. nottarottaravizepajijJAsA prayattata iti // 285 / / nanvevaM tarhi tanivRttau taduttaraM kiM bhavatItyAzaGkAyAmAha-taratamajogA'bhAve ityAdi, taratamayogAbhAve'pAya eka, na tasthAvagrahatvam , jijnyaasoktduttavizeSAvoovizrAntastAimittehagAyAmAvAnavamAimAvAyottaranI hAya na mavAi tarhi kiM bhavatIti cet, dhAraNava tadopayogApracyutirUpA, nanu dhAraNA'pi cyutivAsanAragRtibhedena trividheti vAsanAsmRtirUpabhedadvayasya va sambhava ityAzaGkAyAmuttarArddhamAha-savvattha Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 222 : tatvAviraNArthadIpiA / paMcadaza0 TI0 evamavamahamuktvA IhAyAH svarUpaM vyAvikhyAsurAha-avagRhItetyAdi / avagRhIteti kramapradarzanaM avagRhItamevehyata iti / avagrahagocarIkRto yo viSayasyArthasya sAmAnyavizeSAtmakavAuna ekadezaH sAmAnyam , tasmAdanantaraM zepasya bhedasya vizeSasyeti yAvat , anugamanaM vicAraNam, IhAzabdasyacchAyAM rUDhimanurudhyAha-nizcayeti / nizcIyate'sAviti nizcayaH, viziSyate bhidhate'smAditi vizeSaH, tataH karmadhArayaH / tasya jnyaatumicch| jijJAsA sehaa| kimayaM mRNAlIsparza utAho sarpasparza ityAkArati TIkAkRtaH / sA ce vyAvahArikAvAhajanyA drssttvyaa| naizcayikAvAhajanyA tu kimayaM sparza utAsparza ityevaMrUpA vizeSAvazyakaprasiddhA samunneyA / jijJAsArUpatvAdevAsyA na saMzayarUpatvam / vAsaNetyAdi sarvatra vAsanA tathA kAlAntare tizca, sA ca sarvatra bhaNitA / ayamatra bhASA-avicyutirUpA dhAraNA'AyAvyavahitottarasamaya eva bhavati, vAsanAsmRtItu sarvatra kAlAntare'pyaviruddha iti / anugamanaM vicAraNamiti-bhASyakAro'pyabhyadhAt "bheyamaggaNamahehA" iti / 180 / bhedA vastuno dharmAH teSAM mArgaNamanveSaNaM vicAraNaM, prAyaH kAkanilayanAdayaH sthANudharmA atra vIkSyante, na tu zikaNDUyanAdayaH puruSadharmA ityevaM paraMtudharmavicAraNahityarthaH / nizcIyate'sAviti nizcaya ini-nizcita ityrthH| vizeSapadasya vyutpattimAha-viziSyate bhivate. 'smAditi vizeSa iti / tasya-nizcitavizeSasya / vizeSAvazyaka prasiddhA samunneyetivizeSAvazyake matijJAnadvitIyabhedehAlakSaNaniSkarSa evmuktH| " iya sAmaNNahaNANataramIhA sadatyavIbhasA / kimidaM sado'sado ko hoja va saMkhasaMgANaM? // 289 / / " iti / ityevaM prAguktaprakAreNA'nirdezyA vyaktasAmAnyA'rthamAtragrahaNalakSaNanazcayikArthAvagraho yaH yazcottaravizeSApekSayA zabdAdisAmAnyagrahaNalakSaNavyAvahArikArthAvagrahastadanantaramIhA jAyate sA ki lakSaNetyata Aha-sadarthamImAMsati satastatra vidyamAnasya gRhItArthasya vizeSavimarzadvAreNa mImAMsA vicAraNA phimidaM para mayA gRhItaM zabdo'zado pA rUpAdirityevaM svarUpA, idaM naizcadhikArthAvagrahAna tarabhAvinyA IhAyAsvarUpamuktam , vyAvahArikArthAvagrahAnantarasambhavinyA sthAvarUpamAha ko hoja vetyAdi / zAsazAGgayormadhye ko'yaM bhavecchandaH zAsaH zAGgovatyevaM svarUpahA pravarttate / naktaprakArA vicAraNA saMzayAtmikA, na tvIhAtmiketi cet, satyam , tathApi paramArthavRttyA'vagRhatiArthasya bhavitavyatApratyayarUpatayApAyAbhimukhaH AdhapakSe prAyaH zabdena bhAvyaM na rUpAdinetyAkArako dvitIyapakSe ca prAyaH zAJjena zabdena bhAvyaM na zAGgenaityAkArako mativizeSa evehA jJAtavyA, tadyathA-"araNyametatsavitAstamAgato, na cAdhunA sambhavatAha maanvH| prAyastadetena khagAdibhAjA, bhAvyaM smarArAtisamAnanAnA // 1 // " iti / etena sthANurvA puruSo veti saMzayAnantaraM puruSadharmavyatirekanaH sthANudharmabhasanvayatazca prAyaH sthANurevAyamiti bodha Ihetyupadarzitambhavati / ata eva pramANanayatatvAlokAlakAre" avagRhItArthavizeSAkANamIhA" 2-8 ityuktalakSaNamapi saGgacchate / hA na saMzayarUpetyana hetumAha-jijJAsArUpatvAdeveti / asyAH-ihAyAH / na saMzayapatya. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapArtha vivaraNagUDhArthadIpikA | paMcadazasU0 TI0 icchApatvena ca na jJAnatvavirodha', icchAyA api bhAvyatvaprakArakajJAnavizeSarUpatvAt , bhAvyatvamarthe prakAra iti jijJAsAtvoktivirodhI jJAnaviSayiNyA icchAyA eva jijJAsAtyAdityapi na zaGkanIyam, atra jijJAsApadena jJAnAvacchinnArthaviSayakecchAyA eva grahaNAt , ata eva jijJAsAyAH pratyakSahetutse ghaTAyonmIlitaM paTaM na prakAzayedityAdi dUSaNamapi parAstam / jJAnaviSayakecchAyAH svAtantryeNa hetutvokto tahopAvatAre'pyarthakathaMtA pAyAtasyA hetutve dopAbhAvAt / asyAH sthANutvavyApyacakrakoTarAdimatvajJAnapuruSatvavyApyakaracaraNAdyabhAvajJAnabhAvijJAnaprAmANyA'prAmANyarUpasambhavAsambhavAdijJAnaparyAyai. samanvayo dIrghopayogatve sambhavI, pareSA tu tAvatA paryAyANAmekadAnavasthAnAt kramamAvinA ca melakAbhAvAt sarvameva durghaTam / athAlokAdisAdhAraNyena miti tathA cAsthA nAprAmANyamiti bhAvaH / nanu jijJAsA icchAvizeSa eka, tadrUpatve ca jJAnarUpatvamapi na bhavediti matijJAnavizeSatvaM kathamasthA ityata Aha-icchArUpatvena cati / na naiyAyikamata iva syAdvAdimate jJAnato bhinnA bhavatIcchA, kintvabhinnaiva-ida bhavatu ida bhUyAt ityAdyAkArAyA bhaavytvprkaarkjnyaanvishessruupaay| eka tasyA abhyupagamAdityAhaicchAyA apIti / nanu necchAmAtra mIhA, kintu jijJAsA pA sA, jJAnavipayiNI cecchA jijJAsA, bhAvyatyaprakArakacArthavizeSyakaM jJAnaM tu na jJAnaviSayakamiti nAsyA jijJAsAtvasambhava ityAzaGkAmpratikSipati bhAvyatvamarthe prakAra itIti / pratikSepe hetumAha-atreti-IhA. sthale ityarthaH, jJAnIyaviSayatAvizeSa eva bhAvyatvaM, tasyAvizeSaNatve jJAnAvacchinatvamarthe samAgatameva, idaM jJAtaM bhavamityAkArakatve'pi jJAnAvacchinnArthaviSaya tyAhAyA ityAzayaH, ata eva-jJAnAvacchinnArthaviSayaka chAyA eka jijJAsAtvAdeva, asya parAstamityanenAnvayaH, ghaTaviSayakajJAnaviSayakecchAyA ghaTapratyakSahetutve tato ghaTapratyakSameva sthAt, paTaviSayakajJAnecchAyAH paTapratyakSakAraNIbhUtAyA abhAvena 58pratyakSaM na syAditi dopastadA sthAdi tathAkAryakAraNabhAvo bhavet , na caivam , kintu mAzyatvaprakArakArthavizeSyakajJAnavizeSa pajijJAsAyA evAvAyalakSaNapratyakSahetutvasya svIkAreNoktadoSAbhAvAdityAha jJAnaviSayakacchAyA iti / arthakayanteti-arthasya prakAravizeSasambhAvanalakSaNajijJAsera arthakathantA, tadrUpAyA IhAyA avAyalakSaNapratyakSahetutve dopAbhAvAt, yasyehA tasyaivAvAya iti niyamAt / ayamAzayaH, ghaTapratyakSAyodghATitaM cakSuryatra tatra pasya sannikaTatve tasthAvagrahehAsadbhAva evAvAyo bhavati, na sanyatheti paTAvagrahAtmakajJAnaviSayIbhUtArthavizeSyakabhAvyatvaprakArahAlakSaNajijJAsAta eka paTasyAvAyAtmakapratyakSaM bhavatIti taM prtyuktjijnyaasaayaa| trApi kAraNatvaM nirvahatIti noktakAryakAraNabhAve vyabhicAra iti tAdRzavyabhicArapradarzakaM paTaM na prakAzayediti vaco na yuktamiti / iyazvehA syAdvAda eva dIrghopayogarUpatvAtsaGgatimaGgati, na paramata ityAha-asyA iti| pareSAM-naiyAyikAdInAm / ihAnantarameva nizcayalakSaNApAya iti niyamapratikSepaNAya zakate-atheti / AlokAdisanAce cakSurAdigrahaNayogyooM bhavati, na Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :224 tattvArthavivaraNapUDhArthadIpikA | paMcadazasU0 TI0 . bhramAdivirodhitvenaiva vizeSadarzanasya hetutvAdIhIyA na sarvatra nizcaye upayoga iti cet, na, AlokAdinA'rthasyaiva yogyatApAdanam , nizcayastvavAhAdikrameNaivetyabhyupagamAt / anubhavasiddhaM cetat sAmAnyajJAne sati / vizepo jijJAsyate tatazca nizcIyata iti / athAvagrahe sati dharmijJAnakoTiddhayopasthitisAmanyA saMzayenaiva bhavitavyamitIhAyA anavakAza eveti cet, na, tathApi tadanantaramekakoTisahacaritabhUyodharmAnugamana0yA- . pArasyehAsAdhyatvAt , saMjayAduttIrNatvena nizcayAbhimukhatvena ca tasyA vilakSaNatvAt , astu tarhi uka- . koTika eva saMzaya IhA, jJAnAntarakalpanalAdhavAditi cet, satyam , tathApi tulyakoTidvayaM saMzayamupamRdya / ekakoTisaha caritabhUyodharmAvagAhanena tadutkaTatvamanubhavantyAstasyAH prAyo'nena sthANunA bhavitavyAmatyA- . kArAyA dIrghavicArAtmikAyAH saMzayAdbhinnatvAt , ekakoTisaha caritabhUyodharmajJAnena prAgevotkaTakoTikaH .. saMzayo bhavannIhAvyapadezabharanuna iti tu svahaMgoSThImAtram , tApadvicArasya jJAnAntaranibandhanatvAt , vizeSadarzanasAmagrItvenottarakAla iva saMzayanivartakatvAcca / svAlokAditaH sAkSAdevArthanizcayaH, kinyavahAdikrameNavaiti nizcaye IhAyA upayoga Avazyaka iti samAdhatte-neni / avagrahehAbAyAnAM kramikatve-nubhavaM pramANayati-anubhavasiddhamiti / avagrahAnantaraM saMzayasAmagrasidbhAvAtsaMzaya eva sthAt, na tvIheti zaGkate-ayeti / bhavatu avanahAnantaraM saMzayastathApi tadanantara mIhAvyApAropalavdherIhApyabhyupeveti samAdhatte-tathApIti / ' tadanantaraM-saMzayAnantaram / ihAyAH saMzayanizcayAbhyAM baila jhaNyamAvedayati-saMzayAdutIrNatveneni sAmAnyAvagrahe sati sAdhAraNadharmadarzanAt koTidvayaprakArakasaMzayaH, tato'pi prabhAturvizeSa- - lipsAyAmanena bhavitavyamityevamIhA jAyate iti saMzayottarakAlabhAvitvena tatkAryatayetyarthaH / IhAyAsaMzayAddhinatve hetvntrmpyaah-nishcyaabhimukhtveneti| tsyaa-haayaaH| parAbhimatasambhAvanArUpatyenehAyAsaMzaye'tavimAzaGkate-astu tahIti / utkaTakoTikatvamasyA bhavatuH nAma tathApi saMzayamupamRdya jAyamAnAyA asyAssaMzayAdbhinatvameva, AkArato'pi saMzayAdbhinatvamevAsyA anubhavapathamAyAtIti samAdhatte-satyamiti / tadutkaTatvam-ekakoTe kaTatvam , tsyaa-iihaayaa| pUrva koTidvayaviSayaka saMzayo bhavati tadanantaramIhA bhavatItyeva nAsti, yena saMzayottarakAlInatvena saMzayAd bhedo bhavet , kintu saMzayakAlatvenAbhimatakAla evaikakoTisahacaritabhUyodharmajJAnena jAyamAna utkaTakoTikasaMzaya IhetiH kathamasthAH saMzayAd bheda ityata Aha-ephakoTIti / dIrghopayogarUpatve satyevAsthA sthANutvavyApyavakoTarAdimatrajJAnAdiparyAyasamanyayo bhavitumarhatIti- jJAnAntaratvamevAsyA na saMzayatvamityAhatAvadvicArasyeti-patra ca na saMzayaH kintu prathamata IhAyA eva bhAvastatrApi tasyAH vizeSadarzanasAmagrItvena uttarakAle saMzayAnutpAdakatvalakSaNasaMzayanivartakatyavatpUrvakAle'pi saMzaya- .. nivartanayogyatvaM samastyeva, saMzayAbhAvAca na tannivRttiH, saMzaye ca na saMzayanivarsa tvamitiH / saMzayA donazyamasyA dIvicArarUpAyA ityAha vizeSadarzanasAmagrItveneti | Sh rItyA bhedakasaulabhye'pi yasyAsaMzaye'ntavirahi nizcayatvenAbhimatajJAnasyApyanutkoTika Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAryavivaraNadArthadIvikA / pNc| sU0 TI0 : 225 : na cedevaM tadA'nukaTakoTikasaMzayana nizcayo'pyapodheta / vadanti chApAtanizcayamIzameva vedAntyAbhAsA iti na kiJcidetat / evaM svacittagatAmahA nirUpya paryAyazarthatI nAnAtvamapratipadyamAnarasanmohArtha tAmeva vyAcaSTe / IhA ha ityaadi| apAyaM nirUpayati-avagRhItetyAdi / anenApi kramamAcaSTe, avagRhIta sparzAdisAmAnyaviSaye kimayaM sparzo'sparzo vA kiM mRNAlasparza utAhi sparza iti vehAyA saMzaya evAntavo'stu, saMzayasvAbhAvyAd dvitIyakoTi sadbhAve'nyanutkaTatvAnna tadAkArAlekha ityasya vaktuM zakyatvAnizcayakathaiva samucchinnA syAdityAha na devamiti / saMzayanivartakatvenahAyA saMzayA do nAGgIkriyate cedityarthaH / nanUkaTakoTikajJAnasya saMzayatvaM naiyAthikA abhyupagacchanti tatastannItyAzrayaNenehAyA saMzayatvaM vaktuM zakyata, anutkaTakoTikasaMzayasya nizcayatvaM na kenApyurarIkriyata iti kathamanutkaTakoTikasaMzayarUpatA nizcayasyetyata Ahavadanti hIti-tathA ca nAvRSTacarItthaM kalpanA'pi / nizcayajJAnasya nizcinomItyanuvyavasAyAdhadi na saMzayatvaM tarhi ihAyA api sambhAvAmItyAdha nuvyavasAyo na tu sandehIti na tasyA api saMzayatvamityAzayaH / nanu saMzayahayo_lakSaNyaM na vIkSAmahe iti cet, so'yaM purupadopaH, na tu vastudopaH, tayorbhedaspAnubhavikatvAt , tathAhi-" ekavarmiNi vidhiniSedhobhayajJAna saMzayaH, hetUpapattivyApArapravaNaM jJAnamIhA" iti lakSaNabhedenAnayormeda sphuTamanubhUyate prekssaavdbhiH| yadAha bhASyasudhAsudhAmbhodhiH-"jamaNegatthAlambaNa-mapajjudAsaparikuMThiaM cittaM / seya isa sapappayao, taM saMsayarUvamaNANaM / / 183 // " iti / "taM ciya sayatthaheU-battivAvAratapparamamohaM / bhUAbhUavisasA-yANacAyAbhimuhamIhA / / 184 // " iti / atrAnekArthAla vanamityatrAlambanapadena kAlambanatvavivakSaNAt, anekArthapadena viruddhArthatvalAbhAt "ekatharminiSTha vizeSyatAnirUpitaviruddhadharmaniSThaprakAra tAnirUpakaM jJAnaM saMzayaH" iti saMzayasya lakSaNam , tasvarUpavizeSaNamAha-aparyudAsaparikuNThitamiti-upalakSaNanyAyenAvidhiparikuNThitamiti jJeyam , na paryudAsoniSedha ityaparyudAsa, vidhiriti yAvat, tenopalakSaNanyAyalabdhenA'vidhinA ca parikuNThita jaDIbhUtaM vastunizcayakaraNA'samarthamityarthaH / saMzayapadavyutpatyarthamAha-zeta iva svapitIva sanItmanA na kizciccetayate tadevavidhaM cittaM saMzaya ucyate, taca vastugatyAjJAnameva va ttvnishcyaaSkssmtvaadityrthH|| 183||bhaassykaar IhAlakSaNamAha-taM ciyetyAdi, yacca jJAnaM sadahatUpapativyApAratatparaM tadIhA, sadarthe'NyAdau vidhamAnasthAvAdivipaye hetulyApA: sthANurayaM pallyupasarpaNakAkAdinilayAdityAkAra, upapattivyApArazca sambhavapAlocanaM yathA sUryAstasamaye mahati tamise sthANurayaM sambhAvyate, na tu puruSaH, tadanumApakaziraHkaNDUyana karanIvAcalanAdihetoradarzanAditi, tadevaMvidhahetUpapattivyApArapravaNamAhAtmajJAnamiti siddhaM bhavati / tasvarUpavizeSaNamAhabhRyAbhUyeti / bhUto vidyamAno vivakSitapradeza sthAvAdirarthaH, abhUtastatrAvidhamAnArthaH puruSAdiH, tAva viroau tavarAghala thavAvAnuM praha diyA yatyAstavamamurNa, jJAnamahatyartha, 29 / / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : tattvArthavivaraNacUDhArthanIviSA IvavuM) sU. TI pravRttAcA, muLadoSayostavRttitavRttidharmayoryinArAyA coDavasAyaH sparzIH sahyA nAsparIIdyuMkhAparzathIH satyA nAdisparzathIratyenuM sanyAsAmAMta viivato co'dhyavasAya sapanuti tatrArpAdita dharmAnityapanoH ? mULAavArya sparzIDyantIviSNuLasanvitAhityevamAArobAya hanyate| haihAprajArIbhUtadetUrNAttamAnamatra, parelA jijJohitaejJiAnavat samAdheyam / paryAyAnA apAyoAma tyAra| vaitISAya nizcinotItyarthaH / apAtItyadhAma | anuvatIsapanot| aviSyatItyapanyAy / trairyamupasananotya mAvArthe pradhAnItsAha-pemityAdri / atra vipAyanaSanayapAca kRti vyutpatyarthamrAntA amRtArthavizeSApanayana-vApAye ghruvate, avadhAraLa dhArotti vyutpatyarthamrAntAzra saghUmUvizeSAvadhArAM dhArAmiti, tanum | jyA tA thaidAsaMzayohA'kSaLamevAnuMAsaddha ti mAtra / dha dha vizeSArthInA vizeSAvazya mAkhaTIlAtovasevAmAMta / athAvaprahasya naiAyanyAvahAra meddana vidhavAntAnyAdravidhahotvazrAptayasthApi dvavidhyAstrAdayA-yo'dhyavasAya:25oyaH satyeyAnupAmya vayaM spoMtryAzItAvizukhasamanvitattvaviyevamAAropAya Gajjata rAta, tattavuM samuddizya mAyAno'vyA-'madurAdguLajJaLayo vaccetti baMna saMpansa / vizALa soggALo zuAma pAvAgo||260||"ti banyA athanartha:-'madhuna dha TyubatyAt rAjjubaivAya zatru na zUnnasya' rAta cAMduAAMvajJAna sopAya, taMtra hetumAha-zuAmavaphremamAvatta, purovattipArthe vidyamAnadha gAmamamavAiinazcayAt jJavidyamAnadharmAMLAM zuM vyatireJAvAnlR nAyiAtyAnazrcayAt / gayaM vyavahAra prAnantaramAvI apAya tta, triyAvadrAna paramAi tu zrotraprAghA putaH zabda vayaM na veiriti vRSasa svayamevADavavokhya vRti / vahivyAkhyaghUmavAn pavaMta tti parAmarze ArImutajUmadetovaeNyA nahi baMdhUmavAn parvato himAnityAArAnAMmato hijJoheita jJAnapakSe mAna tathAgyAyepodAkAromRtadeSottamAnamArAAMmatyAzayanA dRAmArIbhUtadetUpapattimAnamantratyAvi| bannati apAya tyartha "ktayavisesAvALameA avAmijhjhAMta / saspRyatmyaviselA-vadhArAM dhArAM veMti // 8 // " AMta mAtho meM vArthamanuSya-bhatra vivaipAyanAMmatyAdi / sadbhutavizeSApanayanamevApAMcAmAMti- vikSitaraveze asadbhutaH-vidyamAno-H puruSaiveH tasya ye vizeSAH ziyana pana paddanAdya, teSAmapanayana purone satkRte sthAnAvacainayatraM niSedhanamasanmutAvizeSApanayanam, sapanevApAyamityarthaH / puruSavyAzirAnA dharmAvavAnayAmati jJAnaLamaSAya caDhoLayAmAprajA jJAnena sthANuravAyAmati jJAnabayAmAMmAMta mAya | saMvuM mUrtAvarolAvadhArALamAMta sadbhUtastatra vikSitaraveze vidyamAnaH sthAUAvi, tasya vizeSAH voTarAvacahelAM purokttisthAvAva vavadhAraLAM sthALunyAvAvavAnAt spAirevAAiMta Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAviLamUDhArthIpiA | veva rU. ra0 : rara7 : pratodivyAkhavattAjJAnAtidivyAkhyadhamAvejJAnAyumayajJAnAnna muvatoDAyacaivAvize vAta, anyathA Rte pazvametyAdhiyomayajJAnananitasthApAyavALAsaMmevasya ja prasannA / dhAraNAmAhadhArotyAdri ! pArakheti arca, pratipattiryadhAmityanAthaM me vayati . puta~ATe nizcitadhArtha svArthanAnupayo cAvadarzanAbavutiH pratipattiryathAnityute | pratiSattirapravutiryadhAravuM thavaSayam ! matyavasthAnamityanena nizcaya vA tairavadhAranAM sthALudevAyAmati niyamityartha | yujIve hetumAha-prata divyAMthadharmavattAjJAnAvidyAvi vilitabAvartisthALa vAryAbritiSagH sthANuvALo yo voharAhimavadha vahyussAvayoniyanAhima va tAra jJAnAta sthALuvAmitvapayajJAnamudyate, pavityunA sthANurghatarapuSatvathIvAra kyanAdhiImAvArajJAnAvoruITyajJAnamuzmavati, vArSi purA thANuvyAvyavahandusaMdhAlaya dharmArAmAkSyanta na punaH puSatvavyAkhyazirachakyanAtha tyAhAhatadumayakavAra samUhAzvanajJAnApAyAne nAte, tatsarve jJAnamaya hava, nizcayatvaphaLApA sAmAnya tiyA madrAmAvA tathAnaDupane vadhaemAha-pati-avinyutattvamAnanyiAye vAsanAthA, mRtAvantatatayA vinAnyatrAhabdhatAvAra tirUpamedasya prasaravA ! navinyutivAsanAtikSaNAnAM dhAraNAmevavALAM pravutividhinaitayA vilAbha terdhAraNA pArthamiti na tathA pazcamamevAsaMmati vahe va gUMthAttApa dUdhaLAntaramAha-3mayajJAnajJAninavAvA trevamavayam dha putvavyAkhyAzi paTTInAM mAvo vaTa vyaminArAja sthANutvavyA, yena tadravathANajJAnena sthALutvavyApavijJAna svAva, tathAkhyoTiniyataghamAvajJAnajyAdiniyAvAna sthANuti nizcaya sabukanAyate, athavA zivajayanAdamAvasya putvAmavikhyAna tadrupavyAbijJAnAzana purAmAvavyApajJAnApuruSa-AmAvAva rochotaravahasAdhAraNadharmasya purAvyAvRttattvanA sAputvavyAbatayA tarAnAvAyaM sthANurati nizcaya, sogAya patyamyumiti vija 3mjhakSaNA dhAraNAgavavutivAsanAtimeTAtridhA mavati, zataH mevA itAM"tayAMtare tAtyAvivAM no ja vAsanAno ! vAsaMtare jauM chuparabusara dhAraNA sA 3 || ra? " kRti maLyochUpAyAmAvAmaiitAmaha-yArabAmAtyAyana-manaviSayaka jJAnasAmagrI pUrvajJAnasattAnaprativanviti tatsave minArAyaNajJAnane samRtyavate, tu prazAntAviyadhArAvAhizajJAnAyita cAnArAnupayo cAvAti bAbutinitintarta yAvahuthosAtatyAnAza hatyartha na dhArAvAhika jJAnasattAnaTsapAyasta zAmAtha, ahIMtahevA thI prathamagovAtivi vayimanyapuruSonuvati, tatra prathamapunarvava vAvayaM tatrArthe bhAvAyuM, na canuvAjavAkyam, catonuvAhA puruSa paNa micarya pharva pRdattara ti, nAtrArthe pravya, prathamato yena pulA Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 : taravArthavivaraNadArthadIpikA 1 paMcadaza sU0 TI0 dvitIyAM labdhirUpAM dhAraNAM kathayati / yadA'pAya spadiviSayasya kRtvA'nyatrIpayukto bhavati tadApyaso labdhipA dhAraNA samastyeveti / avadhAraNa tyanena tRtIya bhedaM kathayati / yadA kAlAntare tameva prAganubhUtaM viSayamAlAvya jJAnamudeti tadA tadavadhAraNamiti / paryAyAnAha-dhAraNA pratipattirityAdi / dhAraNA pratipattirnAma paricchinne'rthe yAvadanyatropayoga na yAti tAvadanAzaH / avadhAraNaM kAlAntarAnusmaraNaM gRhItam / avasthAnamityanenAnyatra padArthe upayuktasya labdhirUpA dhAraNA, nizcaya iti pratipattirityasya paryAyaH / avagama ityayaM kAlAntarAnusmaraNarUpAvadhAraNastha, avayodha ityayaM tu matyavasthAnasya labdhirUpasyeti / navavicyutiH pradhvaMsAnavacchinnA sattA ghaTAdekhi jJAnasya na ko'yamarthassa eva praSTavya iti, tathA cAnuvAkavAkyajanyayovasyAnuvAdyavAkyajanyabodhaviSayamAhityena yathA na prAmANyaM tathA prakRte'pIti / kiJca prathamanizcayAtmakajJAnenaiva tatpUrvasaMzayanivRttadvitIyajJAnena kAryAntarAkaraNena tasya niSphalatvAdaprAmANyAmiti vAcyam , tattatkAlabhedena tattaviziSTatvena paTapaTatarapaTatama minadharmavAsanAjanakatyena vA bhinnasyaiva svasajAtIyasthArthasya grahaNAt, tathA ca bhinnabhinna svasajAtIyArthagrAhitvanApUrvArthagrAhakatvAt prAmANyam / bhinnabhinnavAsanAdvArA dRDhadRDhataradRDhatamasmaraNAdilakSaNakAryajanakatayA'pi prAmANyamiti / catuto gRhItagrAhityamapramAtvavyavahAre na prayojakam , ki tadabhAvavani vizeSyatAnirUpitataniSTa prakAratAnirUpajJAnatvameveti yathArthAvagAhinyAsA nAprAmANyam , ata eva tajanyasmRterapi prAmANyamiti dik / dvitIyAM labdhirUpAmitismRtijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamarUpA sA yadhapi na jJAnarUpA tathApyAyakAryatvena smRtikAraNatvena jJAnopacAra ta kRtvA dhAraNAbhedatvenAtroktati bhAvaH / yadA kAlA re tameva prAganubhUtamityAdi-samAnaviSayatvapratyAsatyAnubhavatyoH kAryakAraNabhAvAt pUrvAnubhava. , viSayaviSayakaM smRtirUpaM pratyabhijJAnarUpaM / yadA jJAnamudbhavati tadA tadubhayamavadhAraNamityucyate, nAta teriva pratyabhijJAnasyApi pUrvApAyajanyatvena tadbhadenAdhikabhedaprasaGgaH, dhAraNAtIya bhedaramRtipadena tattAviSayakajJAnavizeSagrahaNAt pratyabhijJAnasyApi tadrUpatyAditi bhAvaH / atra dhAraNAbhedatrayANAM bhinnalakSaNAnAmapi dhAraNAtvanAvagrahabhedayasthAvagrahatyenevaikyAnAdhika medakalpanAprasaGga iti bhAvanIyam / kAlAntarAnugaraNarUpAvadhAraNasyatyasya lavvirUpasyetyasya ca paryAya ityanenAnvayaH / avicyutivAsanAstyAtmakabhedatrayavatI dhAraNA'pAyAnAtiricyate, tasyA apAyAtiriktatvenA'vamAnatvAditi matijJAnasya bhedAntarAtmikA dhAraNA nAsti kintyapAyavizeSarUpaiva setyAzayena para AzaGkate-navavicyutirityAdi / pradhvaMsAnavacchinnA satteti-apAyajJAnasya yAvana nAzastAvatkAlInasattetyarthaH / ghaTAdevi jJAnasya na bhedAntaramiti ghaTAdiyavinna nazyati tAvatkAlInavaTasattA ghaTAtmikaiva, na tu tattatkSaNabhedena bhinnA, tadvaduktalakSaNA svarUpasattA tAvatkAlInApAyasvarUpAnAtiriktA kindapAyavizeSarUpaiveti jJAnasya nAvicyutilakSaNaM bhedAtaram, na hi kAla Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivALamUDhArthIvikA | paMca sU0 ra rarara ? mevAntara, metAntare vedImata verA, soDapa mevAsAdarAvaLa na medavRddhimAdhAtuma, tenopayogasAtatyajIlagADaviDyunistA, dhAvALasAtatyatulyogakSetvAta, tu tasmin dharAvupacone pote sati sayama satyeyaM vA vAsanAmyupAmyate, phAM taveveti kSaLa kRti, sA mancarApa dhAraNA na mavati, matyupayogI jhAkova viratatA , phrAntaraNa nAmone yogaDanvacamuvacApAyacaiva pravRti nAti dhAraNAstro medraH zcihiti veta, zatrota, 7 hi dhaTAvivAnasya jJAnarA cAvallAmenoauvAvasthAna, zistu pravIpasthApara/parapirivAparA parIvAjevapa va, tata signa samaye puravAthamiti nizcayapoSAya pravRttaH, tataH samayAhUrvamapi thANuravAyuM cAluvAmityavivulya yADantarta vivipAyapravRtti sA prathama pravRttApAyAvadhi tIrtanyA ! hatena dhArAvAhilaM cAlyAta ! tAmavicutacaiva tarUvAta ! vuiM ja pUchapaSTatApawtamaminnavAsanAnana+vastuviSayatvenApAyArUTgavanyunemiMnnatvamAvyam vAsanA RtivijJAnAvaraNamAyoparAmarjA tAdijJAnanananazaktirU va AryAkhyAnupacaiva panIyA / tirapi pharva vastu taveva bApuvaeN macetyAre pUrvapravRttApAyAnirvivAdhidaiva, mana vastumevo nAma, tathAnamyupAmegatabasamAharmavAntare sma ta verA rUti mena vamevAvu phaLamAna vauddhamatasAgrA= svAhiti mAvA nanvayaM sati sa melo mevaddhi aaN ja vidhAriyAdaphrAthamiAhasSati jJAnaya pratikSaNamena metopa pUrvottarajJAnavyavasthA pUrvottarajJAnavyatInAM vA mitroMDhuM sAravAra na mehabuddhimAdhAtuM samartha ti mAvA ! dhaTAvijJAsA thaturAjakSetrAhiti-dharAvilAsAtatyaM dharAhimeva ja to minna tathA sAtatyakSanAvavutirathapAya vAntatati na to vyatiriti mAvaH | vAsanA ya ivavighavA vettA tarivAro hetu mAha-mahupayokArya pAra viratatvavati / saMjoyamAM vA 4 vAsanAyA dattAvetAva tuM tadastulipADyomAhiti mAvA tijJAnAvaraNavarmayopAmAM takazAnanananazaktieSA vA sAvavA tatyA jJAnavana tivAsama veti | yA vAnumatArtha vAkAnarogomakSati, miyAM sApa pUrvottaragharAvAvamAMnamuna nAyamAnAM nizcayapADapAyArivAmiyAhu vAjAti nArira dhAraNA mevA ciyiti . tathA 2 matividheva vaturveti pUrvapalAmikAthaDA vaccharansamA-tromtta phuvArA apApaviSayavAryA reti-sAmanapirAparaphaLAviziSTaya viyAminava, vizepamena tadviriTAmeti nimittAviyAgrAhanaparyAvai. ratya, asyAvasthAnamiyanenAvRjya sakvanyA vivuti-vicchinnapravAhapatayeyartha hajAravidhutasthiti vihaM vAva7mAnAviyAgrutyajJAnadhArAvAhItya deva madhyAha-viti tadijJAnajhananAzikati-nAthatyAtmavijJAnotpAhAnuzAhitya nanu mavapate dhAraNAnAM meyAtmavatvena Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 230 : tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA | voDaza sU0 TI0 pUrvAparavarNanAnusA pUrvapravRttApAcare tasyA amAvAvuM, sApratApAyasya vastunizcayamAtra nAyogAt tasmAddhAraNAtrayamapyetaddhAraNAtvenAnugatamavagrahnayamivAvagrahatvanAvazyakamamyupagantavyamiti na matijJAnasya bhedacatuSTvavyAkopa iti dhyeyam / avagrahAdInA sUtre kartRsAdhanAnAM zrutatvAtkarmAbhidhAnadvArA bhedAnAha devetyata Aha-taraNAd dhAraNAtrayamapyetadityAdi / etaca pUrvameva vivRttamiti neha atanyata iti // 15 // poDazasUtrAvataraNikAmAha avagrahAdInAmityAdinA / sUtre " avagrahehApAyadhAraNAH" iti pUrvasUtre / tatkarmAbhivAnadvArA bhedAnAheti mahAdyarthAnaMvagRhAtI tyavagrahaH, Ihata itIhA, apaitItyapAyaH, dhArayatIti dhAraNA ityevaM kartRpratyayaniSpannAvagrahA'pAyadhAraNAviSayIbhUtAryAtmaka karmAbhidhAnadvArAjJagrahAdInAmekaikAnAM prabhedanizrayArthaM bhedAnAhetyarthaH / avagrahAdi caturNAM matijJAnatvenaikye'pi yathA svasvaviSayabhedApekSayaiva bhedastathA tepAmavadAdInAmekaikAnAmapi vipayabhedaprayojya bhedapratipipAdayipayA kAnarthAnavagRhNAti kAnarthAnIhate ityAdikarmA''kAGkSAprayojyAvagrahAdivipayAtmakatvAdikarmAbhidhAnadvArA bhedAnAheti bhAvaH / sUtram bahubahuvidhakSiprAnizritasaMdigdhabhuvANAM setarANAm // 1 // 16 // (bhASyam) avagrahAdayazvatvAro matijJAnavibhAgA epAM pahrAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekaza. / senarANAmiti sapratipakSANAmityarthaH / cahnagRhNAti / alpamatragRhNAti / bahuvidhamavagRhNAti / ekavidhamavagRhNAti / kSipramavagRhNAti / cireNAvagRhNAti / anizritamavagRhNAti / nizritamatragRNAti / anuktamavagRhNAti / uktamavagRhNAti / dhruvamavagRhNAti / atramatragRhNAti / ityevamAdInAsapi vidyAt // ( yazo0 TIkA ) bhASye avagrahAdayazcatvAro matijJAnasya prakRtasya vibhAgA bhedAH, eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAmavahnAdipratipakSayuktAnAm, ekazaH pratyekaM, grAhakA bhavatItyarthaH / uktamevArthe prapaJcayati-vahnagRhNAtItyAdinA / nanvavagrahAdayaH prathamAntAH zrutA pUrvasUtre vahvAdayazceha sssstthynt| iti tatraivamarthaH kathanIyo bhavati - mahArarthasyAvamahollasyAvagraha ityAdi, ucyate, vahora graho vavuM zrRhAIyanayoraDamenAAya hoSa. / vahoravatra tyasya vastuviSayor tyaH| vahumavAndtIyaMtra na vastunipitAvIviLayAMnAMte / tatra sparzanAstAnevaM vaghumavavRddhAMta, zayyAya--muryAveSTaH ghumAMita dhoSitapuSpanandanagavisparze vaghusattame maMdranAvavaSyatevuM corSisparzotha sambandhArthe paSThI, sambandha jJAnajJeyayovipayavipayibhAvAtmeti ghaTasya jJAnamiva bahora - vagraha ityatrApi vipayatvalakSaNapaSThyaryamabhipretyAha-bahoravagraha ityasyeti / bahumatragRhNAtI tyasya bhAvArthamAha nirUpitAvagrahIyaviSayitAvAniti - avagrahayatripAyitetyasthAvagrahaniSTavipayitetyarthaH / viSayaviSayitvayozca nirUpyanirUpakabhAvasambandha iti bahunirUpiteti tadvizeSaNam, tadvatvaJca svarUpasamvandhenAvagre vAcyamiti / bhedeneti-svaskhA sAdhAraNadhamaMtrakAraNa, pRthakpRthagujAtiprakAreNeti yAvat / " atthoggaho jahabho samayaM " iti vizeSAvazyaka Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthavivaraNadArthadIpikA / SoDaza 60 TI0 .231: taralamapuppaspaze'yaM ca tadnAtrAnulagnacandanaspo'yaM caitatparihitavastrasparzo'yametadAbaddharasanAsparza iti / nanyavagraha ekasAmAyikaH zAstre nirUpito na caikasmin samaye ekaikApagraha evaMvidho yukto'lpakAlatvAditi cet, satyam , 5vamevaitat , naizcayiko'vagraha ekasAmayika eva, vyAvahArika cAvagrahamajhIkRtyedamucyate yaduta tattatpazAkAratAnirUpitedamAkAratAkaH spIyo vavAha iti, tAzcAkAratAH kramavatya eva, tattatkSaNA4pchedenaiva jJAne idamAkAratotpateH, AnupUryakatvAcca padavAkyAdAviva tadavagrahe'pyekatvaM bhAvanIyam / bahityasya pratipakSaM kathayati-alpamavagRhNAti yadA tepAmeva yopidAdisparzAnAM yaM kaMcidekaM sparzamavagR jAtyanyAn sato'pi kSayopazamApakanni gRhNAti tadA alpamekameva gRlAtItyucyate / bahumehe'pi bahutva vyApyasaMkhyA'grahAtpratyeka tajjAtyagrahAdvA'bahutvamityAye / bahuvidhamaNAti-banyo vidhA yasya sa yathA taM, yadA yopidAdisparzamekaikaM zItasnigdhamRdukaThinAdirUpaM gRhNAti, tadA bahuvidhaguNopetagrahaNAd bahubhASyavacanAnaizcayikAvigrahasyakasamayamAtrakAlatvena kAraNa kArthadharmopacAraM kRtvopacAravRtyA bAdhavagrahado ghaTamAno'pi mukhyavRtyA na ghaTate, ghaTate ca pUrvajJAnApekSayA vizeSagrAhakatvenApAyarUpe uttarajJAnApekSayA sAmAnyagrAhakatyena vyAvahArikArthAvagraha 55, tasyAntarmuhatikatyena pratikSaNaM bhinnAbhinnAkAratayotpatteH, vizeSagrAhakatvena bahubahuvidhAdigrahaNasthApi ghaTamAnavAdityAzayena samAdhatte satyam , evametat , naizcathiko'vagraha ekasAmayika evevAdi / atra vyaJjanAvagrahAdInAM dvAdazavidhatvAttatra bahAdivizeSaNaviziSTatvamekasantAnagAmitvarUpayogyatA puraskRtya sammavAbhiprAyeNa zeyamityukta jJAnArNave iti / vyaJjanAvagrahAdayaH kAraNamapAyAdInAm , tAnantareNA'pAyAdyabhAvAt , tatazcApAyAdigataM bahvAdiparijJAnaM tatkAraNabhUteSu vyaJjanAvagrahAdiSvapi yogyatayA'bhyupagantavyam , na hi sarvathA'viziSTAt kAraNAdviziSTa kAryamutpattumarhati, kodrapavIjAderapi zAliphalAdiprasaGgAditi vizeSAvazyakabhASyadazottaratrizatatamagAthATIkAyAmuktamiti / nanu vyAvahArikavavagrahasyApyuktaprakAreNa svasvAsAvAraNadharmeNa bhinnabhinnayopitpupacandanavastrAdisparzAvagAhityena bhinnabhinna samayAva chedena vicitrakSayopazamotkarSavalena bhinna bhinnAkAratotpatterAkAra bhedenAkAraNo'pi bhedAttasya bhedApatyaikatvakSatirityAzaGkAM manasi dhRtvA taduttaramAha AnupUlyakatvAcetyAdi / bahuviSayakAvagrahasya pUrvottarajJAnAnupUrvA ekatvAdevakatvamiti bhAvaH / tatra dRSTAntamAha 5davAkyAdAviveti / anyAcA yamatamAha bhuahe'piityaadi| anyastvalpakSayopazamasvAtatsamAnadezo'yavahumavagRhNAtItyatra hetumAha bhutvvyaapyetyaadi| yopirasparze ye ye zItatvayitvamRdutvAdayo bahuvidhadharmAssanila tattaddharmopetaM taM jAnAti, evaM yopitsaMlagnapuSpAdisparzamapi tatazItatvamRdutvAdibahuvidhadharmopetaM kSayopazamavizeSAd jAnAti tadA bahuvidhApagraha iti siddhAnte gIyata ityAzayenAha bahuvidhamavaraNAtItyAdi / bavagrahAdito bahuvidhAvagrahAdavizeSyAMzAvagAhitvasAmye'pi prakArAMzAvagAhane'sti pailakSaNyaM, bapagrahAdyapekSayA bahuvidhApagrahAdarekakasminnapi vizeSye bahudharmaprakAsavavodharUpatvAditi bhAvaH / tathA cAzepasvavi Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 232 : tatvArthavivaraNadArthadIpikA / poDaza mu0 TI0 vidhAvagraha ityarthaH / guNA jAtyAdirUpAH / yadA tu yopidAdisparza kaikaguNasamanvitaM zIto'yamiti vA snigdho'yamiti vA mRdurayaniti vetyavacchinati tadA ekavidhamaNAtItyucyate / kolAhalapratyakSaM pratyeka tatajjAtyuparAgeNa vahUnAM grahaNaM pahavAha iti pakSe'bahumadhye, anyathA tvekavidhamadhye'ntarbhAvanIyam , agRhItakarayAdinAnAzabdasamudAyasyaiva kolAhala padArthatvAt , kolAhale dopavizeSeNa pratibandhAna katvAdipratyakSamiti tu mandam , bahubahuvidhakSayopazamavatastadApi tatpratyakSAt / na ca kolAhale katyAdigrahavAraNAya tattadoSAbhAvAnAM tattatpuruSAyakatvAdipratyakSahetutvamiti naiyAyikAdikalpitaM jyAyaH, anantadopAbhAvAnA hetutvamapekSyAnugatakSayopazamahetutAyA eva yuktasvAt / tasya hi kAryatAvacchedaka nAnAviSayasthalIyanAnAdharmaprakArakapratyakSatvamiti kAryatAvacchedake'pi lAghavamevamAzritaM bhavati, pratiniyatadvivAdidharmaprakArakabahuvidhapratyakSAnurodhena ca bahuvivatvAdivyApyadharmAvacchinnamayopazamavizeSasya hetutvamAvazyakam , doSAbhAve jAtirUpavizeSAsambhavAt , tathA ca yadvizeSa iti nyAyena sAmAnyato'pi kSayopazamasyaiva hetutvaM yuktamiti vibhAvanIyaM prAmANikaiH / tameva bhUyo yopidAdisparzamAzu svenAtmanA yadAvacchinatti tadA kSiprabhava pAtIti bhaNyate / yadA tu taMbahunA kAlenAvacchinati tadA cireNAvagRhNAtItyucyate, svalpAsvalpehA kRto'tra vizeSo draSTavyaH / anizritamavaNAtIti nizrito liGga pramito'bhidhIyate, yathA yUthikAkusumAnAmatyantazItamRdusnigdhAdirUpa. sparzo'nubhUtastenAnumAnena liGgena vinA yadA taM viSayaM paricchinatti tadA'nizritamayaNAtItyucyate, anizritamaliGgamityarthaH / yadA tvetasmAdAkhyAtAlilajhAparicchinatti tadA payaniSThAnekA sAdhAraNacyApyavahutaradharmAvagAha jJAnaM bahuvidhAvagraha iti lakSaNaM paryavasyati / jAtyAdirUpA iti-zItatvasnigdhatvAdijAtirUpA ityarthaH / abahumadhye iti-tattajAtyuparAgeNa bahUnAM viSayANAM grahaNAbhAvAt kolAhalapratyakSe bahUnAM viSayANAM prAtirikhakadharmaprakArakamahatvaM bahvavagrahatvamiti lakSaNasaGgamanAbhAvena na tad bahvagraharUpamiti tadavahnavagrahamadhye'ntarbhAva nIyam , kolAhalo'yaM zrUyata ityevamavyaktasvarUpatayA jAnAti, alpakSayopazamatvAt, na tu vibhinnasvasvajAtirUNeti hetostadbhinnajJAnatvAt , tattvaJcAsAdhAraNadharmAnuparAgeNa bahuviSayamAhitvamanavagrahatyam / tasya ca lakSaNasya vibhinnajAtIyAne kazabdasamudAyo hi kolAhala iti teSAM sarveSAM zabdAnAM svasvA'nAvAraNadharbhAnuparAgeNA'vyaktasvarUpeNa nAnA zabdA ete iti sAmAnyajJAnasadbhAvena tatra saGgatirbhAvanIyeti / anyatheti-vibhinnajAtIyAnAM teSAM zabdAnAM madhye azepasvaviSayaniSThA sAdhAraNadharmavyApyasvalpatara varmagrahaNe ityarthaH / lAghavamiti rAtapapIyakavAdipratyakSA'nivezAditi bhaavH| doSAbhAvejAtirUpavizeSAsa bhavAditidoSAbhAvasya tuccharUpatvena tatra ttttpurussiiyktyaadiprtyksskaarnntaavcchedkjaatiruupvishessaa'smbhvaadityrthH| yadvizeSa iti nyAyeneti-yadvizeSayoH kAryakAraNabhAvastasAmAnyayorapIti nyAyenetyarthaH / Azciti-zIghramityarthaH, jhaTityupanatasAmagrIkatvAditi bhAvaH / svenAtmaneti-svagatAsAdhAraNadharmeNetyarthaH, bahunA kAleneti kAlAntarAvacchedenaiva tatsAmagrIsa bhAvAditi bhAvaH / anizritamityasyArthamAha aliGgamityartha iti yana liGgAnizrAmapekSate Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavArthavivaraNapUDhArthadIpikA / SoDaza0 TI0 nizritamavalAtIti bhaNyate / tadviSayakAnumitisAmayAM satyAM talliGgakapratyakSecchayA jAyamAnaM pratyakSaM talliGganizritamiti bodhyam / tena na parvato pahimAniti pratyakSasattve dhUmalikavayanumitsayA dhUmaliGgena jAyamAnAnumitenizritApagrahatvam / / atra sthale uktamavatRSNAti anuktamavaNAtIti vikalpo kaizciduto, tau coktAnuktatvayoH zavdadharmatvena zrotrAvAhaviSayAveva, na sarvavyApinAviti tyaktau / yadi ca rUpavizeSavAmaNiH padmarAga ityupadezasahakRtacakSurAdijanyo'yaM parAga ityAcavagrahe uktatvamanyatra cAnuktatvam , uktopadezasya tatpadavAcyatvopamitAvevopakSaya iti tu liGganizritasthale'pi zakyaM vaktum , tatrApyetalivAnetatpadavAcya ityAbhiprAyikopadezasya kalpayituM zakyatvAdiyudbhAvyate tadA nizrA'sti janakatvena yatra sa nizrita iti vyutpattanizrApadena ca lijhopadezayAIyorapi saMgrahAnna doSaH / atasmiMstadgraho nizrita itaro'nizrita ityapare / yadbhAvyasudhAMbhonidhiH-nirirAe viseso vA paracammahi vimissaM pissiamaviNissioM iyaraM / ' nizrite vizeSo vA vaktavyaH / paradharasvAdivastudhamainizritaM yuktaM gapAdivastu gRhaNato nizritaM bhavati / vyazvAdidhInizritamityarthaH / itaradAvi gojJAnamanizritamityarthaH / nizcitamavajAtIti nizcitaM sakalasaMzayAdidoSarahitam , yathA tameva yoSidAdisparzamavalajjJAnaM yoSita eva puSpANAmeva candanasyaivAyaM sparza iti nizcayavyApAra pravartate / anizcitamanagalAti-yadA tameva sparza saMzayApannaH paricchinati, ana dharmAze nizcaya evaM yoSidAdisambandhAze tu saMzayo bodhyA, tadanizritamiti bhAvaH / talliGgakapratyakSecchayA jAyamAnamityasya phalamAha teneti / nizritAvagrahatyamiti-asya netynenaanvyH| dhUmaliGgAparAmavyavahitottarajAyamAnAyAH parvate vahneH pratyakSaM me jAyatAmitIcchAyA abhAvAditi bhAvaH / ityAcavagrahe utpamiti-mukhyavRtyoktatvaM zabdAtmakaviSayagatameva, avagrahe tUpacArata uktamiti bhAvaH / pAvizeSavAn maNiH parAga ityupadezavAkyaM parAgapadavAcyatvaviSayakopamitAveva janakaM, na tu cakSurAdijanye'yaM parAga iti pratyakSe iti nopadezajanyatvena pratyakSasyoktatvamiti yadi kazcid yAttadA laiGgikasthale'pyatAlivAn etaccha06vAcya ityupamitAva liGgajJAnasya hetutvaM na tu laiGgikapratyakSe ityapi vaktuM zakyaM syAt , ato yathA tasya pratyakSasa liGgajJAnajanyatvaM tathA cakSurAdijanye'yaM paaraa|| iti pratyakSe'cyupadezajanyatvaM svIkaraNIyamityarAzakottarAbhyAmAha utopadezasya tatpadavAcyatvo pamitApityAdi / aparamatena nizritAnizritayovyAkhyAnAntaralakSaNavizeSamAha-atasmidgraho nizrita iti / itaro'nizrita iti dvati tadvaniSThavizeSyatAnirUpitataniSThaprakAra tAnirUpako graha iti tAtparyako nizrita ityucyata ityarthaH / sklsaMrayAtoSarahitamiti bAmAthasaMpAyAdripaviSayasaMcayasAmarthanAnvitAMtyirtha ! dharya nizcaya evati sparza evetyevaM parzadharmiNi nizcaya evetyarthaH / saMzaya iti Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 234 : tattvArthavivaraNa pUDhArthadIpikA ! poDazasU. TI. tena nApAyasya nizcayarUpatvavyAdhAtaH, jJAnaprAmANyAdisaMzayAdarthasaMzayapariNate vAcanahe sandigdhata bhAvanIyam / bhUtalaM ghaTavadidaM jJAna pramA na vA bhUtalaM ghaTavanna vetyetepAbhekopayogatvAt / / dhruvamabahAti satyupayoge yadA'sau vipayaH spRSTo bhavati tadA tamavajAtyavetyarthaH / adhruvamanazRlAti satIndriya sati copayoge sati ca viparasambandhe kadAcita viSayaM tathA paricchitti kadAcinnetyarthaH / nanu kAraNasAmaye sati kadAcidabhAvapratiyogitvaM nAdhruvatvam , vadato vyAghAtAt / yatkiJci kAraNavaikalye ca tathAtvamanyatrApyatiprasaktam , na ca kSayopazamavizeSajanyatAvacchedakatayaivAdhruvatvajAtisiddherna praznAvakAza ityapi vaktuM zakyam , kAryagatavizeSAsiddhau kAraNagatavizeSAsiddheriti cet / bhaivam / indriyopayogaviSayAdisattve'pi kadAcidbhAvAbhAvAbhyAmabhivyayasyAdhruvatvasya jAtivizeSasyAnubhavasiddhasyaivAzrayaNA davacchinne kSayopazamavizapehatutAkara nasya cottarakAlikatvena bAdhakAmApAditi digU / ityevamiti yathA viSayasya vahAdabhedAd dvAdazaprakAro'vagraho'bhihitaH / ayaM spA yopito'nyasya veti saMzaya ityarthaH / teneti-dhaze nizcaya evetyuktyetyarthaH / apAyasyeti-nizcayanayApekSayA pAyasyotta(vizeSApekSayA sAmAnyaprAhitayA vyavahAra nayA- - pekssyaa'vgrhruupsyetyrthH| na nizcayarUpatvavyAdhAta iti-sparzatvavati sparzadharmiNi nizcayarUpatvAiyAyasyeti bhAvaH / nannavagrahasya nizcamAtnakatvena siddhAnte'bhyupagamAdanizcitamavagRhAtIsyuktyAtasya saMzayarUpatve kathaM, nizcayAtmakatvamupapadyate prakArAMze sandeharUpatve'pi dhambaze nizcayarUpatvamastyeveti cettahi saMzayagAtrasya nizcayarUpatvaMsAt , jJAnamAtrasya dhanyaze nizcayarUpatvAdityAzakIyAM pkssaatrmaah-jnyaanpraamaannyaadisNshyaadityaadi| bhUtalaM ghaTavadityekaM jJAnamidaM jJAnaM pramAna veti dvitIyaM jJAnaM bhUtalaM ghaDavanna veti tRtIyaM jJAnamityetattrayANAM jJAnAnAM dIpiyo rUpatvenasyAt jJAnaprAmANyasaMzayopajAtArthasaMzayarUpArAmajJAnasya saMzayarUpatvena tadaminasya nizcayarUpasyApi prathamajJAnasya saMzayarUpatvaM tatrApi pUrva nizcayAtmakatayaivAvagraho bhavati pazcApatra prAmANyasa dehAdasandeha iti tadAtmakatayA pariNate tarigan prathamajJAne nizcayarUpe'pi sandigvatvaM bhaavniiymityrthH| dhruvamayagRhAtAtyasArthamAha-satyupayoge yadetyAdi / aso viSayaH spRSTaiti-zakhyiviSayaH sparzanendriyasambaddha ityarthaH / vizeSAvazyakadvRttau dhruvam, so'rthaH ? atyanta, na tu kadAciditi / idamukta bhavati-yathekadA bavAdirapaNAvAta sadara tathA vayuddhayamAno dhruvamavajAtItyucyate / yA kadAcid pavAdirUpeNa kadAcit tvapakSadirUpeNa so'dhuvAvagRhNAtItyevamarthaH kRta iti / yadekadA gRhItaM tata sarvadevAvazyaM gRhNAti, na punaH kAlAntare tadgrahaNe paropadezadikamapekSate tad dhruvam , yatpunaH kadAcideva gRhNAti, na sarvadA tadadhruvam / ityuktaM prathama karmagranthIkAyAmiti / tathA ca kAlAntare'pi pasepadezAdivaTi tavijJAtIyatA nakSatathA siddhAtu- savA sanAtIyatAniyatomarnAiviSaya: jJAnatva dhruvAvagrahatva, atAdRzasvama dhruvAvagraha tvamiti / yathA viSayasya bahAdedAda dvAda zamakAro'pagraho'bhihita iti dalakSaNaM viSayamAzritya pavAdidvAdazavidhApanahArthamAi Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vorthavivaLamUDhArthIpikA ! tArAkU TI. rarUpa che yopazamalTaparpazAvIhAlInAmapi nAnayAmati zeSaH | vahatekSamItte tyAghArekha pradyumehathIye yApi grAhata pUrvAvamA te tamezca prauite hatyacoDanyAyA, tathAstranA * saMsAraDablyu vonI sthAnIyanAho ! devAnI piAmevAnAM viSaye nirdhAya sUtram arthI che ? 17 | (mAya ) virAva naMtiphAvaLajyAM satye ati | (azoTIva) varjyotindraya viSayathAvagrahayo grAphrA phati yacchaThThANe, tatrAsutaram zarthastha spasamAdhavarNarAntAtma / nanu vadhe sparzerviSayastha grA gavAyoDavupamane na tardi dakyasya jJAna kSatinA yAta, mavam, sparzAstrInA drazyaparyAyatvenA paryAyathaLe dravya prahaLAvavA , hALAvAchinnAnA virodhamAvAnAM sAmAnyamavatvaphleva paryAyALA darthataMtrya mAkhyo -"nALA samuhUM, vadhuM pahaM muAM manana ivaduSimaLe, pakSe niddha hiM rUMvA vizvamAviSe taM viya, saravo sivamA nicchiyamaMya , dhuvamavaMta na jyAre re " dati | 26 che. savAzvatrAvatarALAmAha ruvAnImeSamevAvAvanAM viSayaM nirdhAriyennati-vini parva hi jJAnamati viyaM jJAnamadvipameva vidhAme tava pramANoTimArohatatyavabrahAmatijJAnamevAnAM pratipAddha tAlitipadimaMAvarti vAnaratra virAsavAzvatramAhitya tatrArthaghuttaramati-sparzanAvaradhALA maMtijJAne mevA parsamartha rAsanavagrahAya lAbhArtha ghAlavagraha javAmarthI kuMpAvagrahA hArmathaya zrAvaMAMvahAlA zabdAvArtha prAdazA phuTyuttaramAthe | zanAM zvaparyayaneti varasAdri sAmAnya pUrvottara paryAyAnugAmilakSaNadravyasya sahabhAviguNapayitvena ttttkaalbhaavishiitaadittttsprshmpurohitAdrInAM mamAviyatvene varthaH | TbaMne drAbAssvaravAhiti "rzva praviDa TuMkattA ya para nathi " rti sanmatAvuvAduM pathavinipya dravyarya, dravininAM padhALAM pAkamAvAn TUthapatharanutyu dvivAdriti hetupatrogha ta va mukhaparyAyavadravyamati drAkSanuM sabhya, tatra niALo matakhatya, yA sA , ja thagnisaMvarjitAvAtmati dravyaparyAyavo pratikSaNamanuM cUrva siddhati, tathA haiyehavyayavyayukta sadviti vikSaNamahuvapadyate, hatena drazya jugamavAyatvena vaLavaye vAvethAriddhizUnyatve rAjyavyavAhitapUrva lagana dravyayutpattilaNAvacheTena nigamevo, tenuM kAraNamuLapUrvajo hiM kAryamuLa phati vahorInuNempa yamunA rUpAya ullaMghanate rUtha nirarata, to varteva mRddhA pApUrvaparyaya parityajya vahiveLottarapaLa parimite tAva mavipakSamI vAhiyAtapUrvarAmavAthI parityajyottarIyakRSNAdri paryAdhAnta - haveba parivAte phati tathA jarcALa dravyadharmaNyena brahaLe . Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ra6 : tattvArthacivALadhUtArtha IpikA 1 sasarA. TI vyapadezAt, dharaLatAcAdhA mene've ghaTAmAMve dhaTAmAva tyAthI sanAta, pArTIya sena pekha mukhyamavanAviropAta pratIndriyakAvyA dravyaAva haeNrSAvavizeSaLamAttvAt, vidhAvAzva pradhAnanuLamAvasya genI myupAmAn / tenA vakSavamanAMsi drabAhALItarALAMndrAne trADasAhALIti taiyAcikAyutaM niraktam| rAIrAvAne yaM zarati rAsanAvikanasAkSA(rASyanumasiddhAta, lakSya mAntatvapaneDanyatrAbanAdhyasAt, rasAdrinA dravyAnumAna ca rUAtinA dravyAnumAnanuyogakSemana, sam = dravyamARtyAsarthepanAvavAMva / amAruM tu vandvapRSThamimuttvadhRSTatAH prAsattayo dravyanAraiva paryAcendriyubaeNyaharpI mAH / nanu paryAyALAM dhrUvyatvanyaparvaze teSAM tadna mese meT vAdhArAdheyamAnAmAvALaeN paTe vamAtmAne pa jJAnamiyatavadyA: mittvAzakAyAmAda-adhipatAyAmbrAneTempAti pratIndriya styA athaiva pAviropaNa mAttvAti parindri casandhandhArTUnyathaiva savAtmavizeSa citrAdityarthaH 1 viviziSTatA dravyazaiva nAvijJAne mAmiti mAH / nanu sattahindriyasampradhAt Tranyacaitra parasAtisaMjJAbena draSacaiva ghasmatA pAreLamanA'pAme taiyoramehAtUpa ghaTa rUti prItiyAdriti caitra, syAdreSa caghentiAmevanyumAta, 7 jaivam, yazcit manavASyamyuM (mAt, ata va parve prAdhAnya dravyanya maumiti viSayo dhaTastha huM pAmmati pratyayaH, dUdhanya prAdhAnya tu harSAvaziSTa dhaTa payAti pratyaya tyArayenAH-vijJAvAvetyAvi anyatravyanAzva sAhiti-dhAviSAkSuSatvAnAviSThatyakSevthanAdhAsatrasannA,tyace satrAvi antattva svAtihi mAvaH / atha naiva rasanAprALotrendriyempo dravyanya pratyakSa vinDa temyatAtAnAM rasAndhavAnAmeva tat, dravya haiM rasamAviSNuLajillAnumAnanevedyumAne vAtsya''nomirindriyanaiva thAherAtmanantra drava pratyakSa mAMta, jintu vasparzayulAvimurkhAjajJAsumAnamevAM navato naiva vastra vImavet, imayatra yuvatellAAhityAyanAHsavinA dravyAnumAMnamiti / anumAnazcAtra tryaM zarApUrvopanthanAdhuryasanAtIyamAdhu vaivasvAta, nya stAra pUrvIyAndhasanAtIyAndhavartI, thayamuttvanA pUrvopahandha cetanA yasparzavavAhityAghAoNramavAntavyam / hrapAlaneti-pUrvopaSasanAtIyapavatihetune tyartha ! vinA hetunAM dranvAnumAnAmbuvAne zve hAvavAmakhyAha samakre Mta| nanu dravyagrAhaSNasyAsaalpane mavAmAMSe pannurAvinA jyaM dravyannamityaMta Aha. asmA pati / atra vRghdhapravRttAprasthAna varmALarasanAsparzanandriyAneSayAntharasasparzIvAranuM pasthitadrapakSe, Amimu"prayAttistu naiiSayAA pariNatadranyapratyakSe spaSTatA~prayAsattitha zrotrandriyaviSayarAju madravyapratyakSa hetumRta jJeyA, pavigrahaLa dravyapradhAna kArava, na vanyA, yatra sparzanendriyeLa sparze khruzAmi, rasanAvIndriyeLa rasavimAvAyAnItyAvitratIti|trAhi sparzadrayaM vidravyamanumAnotyevamarthaH / sparzI graho dravyagraLAvagraMthamAvivAhityAzayanA-draSadArava pAyeScityuayatrAmAMtoO vizeSAvayaniryu o--"puruM muLad savuM, vaM puLa pAsa bapuruM tuM|UrasaM pa AsaM ca, vahakka viyAre ri66" Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatyArthavivaraNadArthadIvikA / aSTAdazasU0 TI0 : 237 : yuktamiti die| matijJAnavikalpA bhatijJAnabhedAH // 17 // athAnyo'pyasti bhatijJAnasya vikalpo yo'rtha na gRhNAti ? / astItyAha sUtram vyaJjanarayAvagrahaH // 1 // 18 // (bhAjyam ) vyaJjanasthAvagraha eva bhavati, nehAdayaH / evaM dvividho'vagraho vyaJjanasyArthasya ca / IhAdayastvarthasyaiva // (yazo0 TIkA)niyamaparatayA vyAcaSTe / vyaJjanasthAvagraha eva bhavati, nehAdaya itivyaJjanabhupakaraNendriyasparzAyAkArapariNatadravyasambandhastasyAvagraha evaiko bhavati / yatra kimapyetadityapi na saMvedhate, arthAvagrahe tu kimapyetaditi saMvedhata iti, tato'pyayaM malImasaH / atra grAhyasyAvyaktatvAdprAhakasyAvyaktatvam , caramasamayapravezAhitAtizayAnAM zabdAdidrayANA varthaparyAyatApatyA vyaktatvAtanAhakasyArthAvagrahasya 0yaJjanAvagrahApekSayA vyaktatvam / ata eva na tada0yakta vyaJjanamagAhate / ihApAyaiti / asthAyamarthaH spRSTaM tanau reNuvat sambaddhaM za06viSayaM zrotrendriyamu lamate, idamuktambhavati sTamAtrANyeva za6dravyANi zrotramupalabhate, yato ghrANendriyaviSayabhUtadravyebhyastAni sUkSmANi, vahUni, bhAvukAni ca, paTutaraM ca zrotrendriyaM viSayaparicchede ghrANendriyAdigaNAditi / rUpaM punaH 'pazyati cakSuraspRSTaM tu, tuzabdasyaivakArArthatvAdasambaddha mera, cakSupoprApyakAritvAt , tadapi yogyadezasthatvenAbhimukhameva, na tu tadviparItam / gandhaM rasaM ca sparza ca baddhasTa, spRSTaM ca baddhaM cetyarthaH / spRSTaM tanusambaddhareNuvadAtmasambaddhaM santaM navazarAva toyavadAtmapradezaiADhataramAzliSTaM yathAkrama ghANendriyaM sanendriyaM sparzanendriyaM ca mAti, yato ghrANendriyAdiviSaya bhUtAni gandhAdidravyANi za08dravyApekSayA stokAni, pAdarANi cA'bhAvukAni ca, viSayaparicchede zrotrApekSayA'pani ca prANendriyAdIni, ataspRthvaddhameva gavAdidravyasamUha gRhanti, na punaspRSTamAtramityevaM vyAjhIyAt prarUpayet prajJApaka iti // 17 // aAdazastrAvataraNikAmAha-athA'nyo'yastItyAdi / yatra ghaTAparthenagrahastahAupAyadhAraNA bhavantItyato vyaJjane'nyavahabhAve tatpUrvakANAmapIhAupAyAdInAM sattvaM prasajyeta atastatpratiSedhArtho niyamo vyaJjanasvAvagraha eva, na tvIhAdaya ityAha-niyamaparatayA vyAcaSTa iti / navasya sUtrasya niyamaparatayA vyAkhyAne sUtra evakAraH kartavya: syAditi cet, maivam , sAmAvadhAraNapratIteH, abhakSastapasvItyAdau yathA apa evaM bhakSayatIti sAmadivadhAraNaM pratIyate tadvatprakRte'pyevakArAnuktAvapi sAmAdevAnavAraNaM pratIyate iti / tato'pi-arthAvagrahAdapi / ayam-vyaJjanAvagrahaH / nanu vyaJjanApagrahAvagrahayonAsti bhedo grahaNAvizeSAt , na hi zAdigrahaNaM prati vizeSo'stIti cet, naivam, vyavyamevena viSayasya dhimehatvena taghahinthanAvagrahArthAvagrahayo che avyaktagrahaNaM vyaJjanAvagraho vyaktagrahaNamavigraha ityAzayenAha-atra grAkhasyetyAni Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 238 : tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / ekonaviMzatisU0 TI0 dhAraNA vyaJjanasya grAhikAH sarvathA na bhavantyeva, svAMze bhedamArgaNanizcayadhAraNAye tAsAM niyttvaat| evaM sUtradvayoktaprakAreNa, dvividho'vagraho viSayadvayAt , tadAha vyaJjanasyArthasya ca, IhAdayatva thasya spazadireva vizeSakA bhavanti / / 18 // __atha kiM sparzanAdInAmindriyANA sarveSAM vyajanAvagrahaH sambhavatyuta kasyacinneti, ucyate-- kasyacinna bhavatyapi / etad darzayati sUtram / cakSuranindriyAmyAm // 1 // 19 // ( bhASya ) cakSuSA noindriyeNa ca vyasanAvagraho na bhavati / catubhirindriyaH zeSairbhavatI. tyayaH / evametanmatikSAna dvividha caturvidhaM aSTAviMzatividhaM apaThyuttarazatavidha padazitrizatavidhaM ca bhavati // avAha / dRlImastAnmatijJAnam / atha zrutajJAna kimiti / atrocyate // (yazo0 TIkA) karaNe sahAthai caipA tRtIyA / cakSupopakaraNAyacapurindriyega, anindriyaNa ca mana opajJAnarUpeNa ca saha te rUpAkArapariNatA- pudgalAzcintyamAnAzca vastuvizeSAH saMzlepa na yAnti, ato vyarna varlDakapaNendriyanondriyone mavati / taddamAvA taragoDavathoDapi nAstIti maLe prAJco vyAcakSate / tcaabhimt|06puurnnvaakybhedau vinA na sustham , gavi zazazRGgaM nAstItyatra yathA gavAdhikaraNakaM zRhaM zazIyatvena nAstItyarthaH, tathA'tra cakSurnoindriyakaraNako'vagraho vyaJjanIyatvena nAstI-. tyarthaH, zabodhazca tattadAnupUrvIjJAnasya tathAvadhijanakatvajJAnAt , tathA ca karaNatRtIyayaivopapatiriti tu dvividho'vagraho viSayaharU pyAditi / uktazca tatthoggahodurUko gahaNa jaM hoi vaMjaNatthANaM // 193 / / " iti / 18 / ___ ekonaviMzatisUtrAvataraNikAmAha-atha kimityAdinA / tacAbhimata2008pUraNavAkyabhedI vinA na susthamiti prAcAM pakSe sahAryakatRtIyAghaTitAdhavAkya tattaccha06 pUraNaM vinA na bodhakSamamiti tatrAbhimataza06pUraNadoSa, karaNArthakatRtIyAvaTitadvitIyavAkyAGgIkAre ca pAsyabhedadopaH, uktavAkyadvayasya parasparanirUpyanirUpakamAvApanaviSayatAkai kavodhajanakatvAbhAvAdityarthaH / kiJca cakSurupakaraNendriyanAindriyayovyaJjanA bhAvAttatkaraNako'vagraho'pi nAstIti dvitIyavAkye'vagrahe cakSurnoindriyavyaJjanakaraNakatvasyA -- siddhayA tatra taniSedhAyogo'pyadhikadopona jJeya iti bhAvaH / jinAnugaLadhikaraNadharmAvacchinapratiyogitAkAbhAtro'yamyupagata iti tatpuraskAreNoktamAdhyamekavAkyatayA sadRSTAnta vyAkhyAya 20dapUraNavAkyabhedAkalpanaprayuktalAva svamate TIkAkAra Aha- 'gavi shshshRnggnaastiityaadi| ya nIyatveneti-vyaJjanakaraNakatvenetyarthaH / tathA ca sAmAnyavyaJjanakaraNakatvaM sasanAdipratyakSa evAsti prasiddhaM, na tu cakSurnoindriyakaraNayagrahe iti tadrUpeNa cakSunoMindriyakaraNako'vagraho nAstItyucyamAne nA'prasiddhasya niSedhAjyogadopaH, cakSunoMindriyakaraNakAvagrahasvArthAvagraharUpatayA prasiddhatvAditi bhAvaH / nanvevamukta zAzvodha evaM tatkAraNAbhAvAtkathamutpatetyAzaGkAniityayamAha:-IdRzavodhazca tadAnupUjJAnasya tathAghoSajanaka (pajJAnAditi / AkAzAjJAnasya sAdarodhahetutvenoktazAdevodhaM pratyapi hetubhUtasya- tattadAnupUrva Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAvivaraNadAdAvika / ekonaviMzatisU0 TI0 : 239 : nyAyamAbhAti / ayamatrAzayaH-indriyacatuSTayasya prApyakAritvAd vyaJjanAvagrahaH sambhavati / nayanamanasostvaprApyakAritvAnna tatsambhavaH / pramANaM ca tatra, nayanamanasI aprApyakAriNI viSayakRtAnugrahopAta. zUnyendriyatvAt , vyatireke tvagAdiSTAnta iti, svAdInA cAnugrahopAtau cndnaanaadisprshnkssiirzarAvAvAnaIpudAdyAbALamRvumandarAvAvAInarAzvavipatriphuvA svAvanAjIyAdipudglaavaannmryaadishshrvnnsthle dRSTau, nayanasya tu nizitakarapatra candanAcAlokane manasazca taccintane na dRzyete tau, tato na nayanamanasI prApyakAriNI iti / etena cakSurna prApyakAri adhiyAnAsambaddhAthAhakatvAt , yatprApyakAri tannAdhiSThAnAsambaddhagrAhakaM, yathA rasanAdItyanumAna na cakSuraprApyakAritvasAdhakam, pradIpaprabhAvAmanaikAntikatvAt , cakSupA hi golakamiva prabhAyA api dIpo'dhiSThAnaM tadasambaddhArthavAhakalaM ca prabhAyA na cAprApyakAritvaM tatreti naiyAyikoktamapAstam, prabhAvannayanarazmInA viSayaparyantaM gamatAbhyupagame taskRtAnugrahopAtaprasaGgadopasya durnivArasvAdvipatibAvakataNAmaduktAnumAnasya valapatvAt / sUkSmatvAsa nasAvAca nayanaramInA nAJjanadahanAdInA sambandhAdanuhopavAtAviti parihAro na ramaNIyaH, prAptacandrasUryAdikiraNaistadaprasaGgAt , adhiSThAnagatAnugrahopavAtAbhyAM tadanyathAsiddhirityapi vArtam , AtmagatasukhaduHkharUpau tau pratIndriyAtayoreva tayorhetutvAt , anyathopahataghrANasya kusumAdinAnugrahaprasaGgAt , ata evAtmAkaM vilakSaNasukhAvacchinne cakSu.kapUrasaMyogavAdinA hetutvam, taba tyadhiSThAnAvacchinnacakSuHkapUrasaMyo. gatvAdinati mahAgauravam / yattu cakSuSo'prApyakAritve mityAdivyavahitasyApi grahaH syAt , mityAdikaM hi vIjJAnarUpa[kAzAjJAnasya satyena tena tadutpattirbhavatIti bhAvaH / nayanamanasostvaprApyakArisvAnna tAsAbhava iti-ata eva vyaJjanAvagrahasya cAtuvidhyaM siddhAnta proktam / tvagAdInAmiti-sparzanendriyarasanendriyavANendriyazrotrendriyANAmityarthaH / prApyakAriNIti sTArthanAhiNItyarthaH / etenetyasyA'pAstamityanenAnvayaH / apAsane hetumaah-mbhaavdityaadi|ttktaanugrhopghaatprsnggndosssthti-jlruupvishyaavloknkRtshaitylkssnnaanugrhrvikirnnruupvissyaavloknkRtdaahlkssnnopdhaatprsnggdopsyetyrthH / nayanaramAnAM tattadvipayeNa saha saMyogasambanvadvAre pratyakSajanakatye'pyaJjanasambandhakRtazaityalakSaNAnugrahadahanakRtadAhalakSaNopadhAtaprasaGgo netyatra naiyAyikavAdI hetumAha-sUkSmatvAttaijasatvAceti / tadaprasaGgAditi-anugrahopacAtA'prasaGgAdityarthaH / prAptacandrasUryAdikiraNa khyavRtyA golakalakSaNAdhiSThAna evAnugrahopAtI tatsamvanyAcakSupi tUpacAravRttyeva tArityAzayenAzaGkaya nissedhti-adhichaalgteti| niSedhe hetumAha aatmgtetyaadi| tayoH-anugrahopavAtayo / anugrahAsaGgAditi-prANendriyAdhina chApatya vidyamAnasyana tatrAnugrahaprasaGgAdityarthaH / yatvityasya-tattucchamityanenAnvayaH / cakSuSoM uprApyakAritve bhittyAdivyavahitasyApi graha svAditi kSuSo'prApyakAritve'rthena saha saMyogasanika vinava vasAdharthapratyakSajanakatvAttatsannikasya prayakSaM pratyaniyAmakatve sati cakSurgamana prativandhadvArA sannikarpapratirodhakasya bhittyAdivyavadhAnasya cAkSupapratyakSAnutpAdA'prayojatvA tatsArave'pi tathAhitapanazcakSupA grahaNa sthAdityarthaH / tadeva vikRNoti-mityA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 240 : tapArthavivaraNadArthadIpikA / ekonaviMzatisU0 TI0 prAtividhAtakatayaiva virodhi, na tu svarUpasatyA, tathAtve tasmin sati kvacidapi kArya na / syAditi parairucyate, tattaccham , kAcAdinA na prAptivighAto bhittyAdinA tu tadvighAta ityatra parepAmiva kAcAdinA na cAkSuSaprativandho bhittyAdinA tu tatpratibandha ityatrAsmAkaM svabhAvasyaiva zaraNI- .. karaNIyatvAt , tannirvAhArthaM ca yadi svaprAcIsthapuruSacAkSupe svapratIcIvRttitvasambandhena tadbhityAdeH prativandhakatvaM karapyate, tadA na gauravaM bAdhakam , prAmANikatvAt / yadi ca vyavahitamayogyatvAdeva na gRhyate, tadApi na doSaH, vyavadhAnAbhAvarUpanarantaryeNa canuAyatAnukUlayomyotpAdasya sthUla sUtra nayenAzrayaNe'smAkaM bAdhakAbhAvAt / enenAyogyatvaM hi na svarUpAyogyatvam , sthairyapakSe tasyaiva kAlAntare grahAt / kSaNiphatvapakSe'pi pratyAsannAnA sahakAriNAmeva tatrAtizayajanaka nApratyAsannAnA , pratyAsattizca bauddhAnAM nirantarotvAdo'smAkaM vyayoH saMyogastadubhayamapi kRSNasArasyArthena na sambhavati, kintu tadAzritasyandriyasyAtIndriyasya gatikramaNeti nirastam , tattadvyavadhAnAmAvakUTaviziSTatayotpannasyaiva ghaTAyojyatvAt / kizcAnantacakSuravayavagatisaMyogAdikalpanApekSayA taddhetutvena kalpyamAnasya tatavyavadhAnAbhAvakUTasya dika hIti / tathAtve svarUpasattayA bhisyAdevirodhitve / khaprAcIstha puruSacAkSupa iti- . atra viSayatvaM pratibadhyatAvacchedakasambandho jJeyaH, ubhayatra ca svapadena tattariyAdagrahaNam , evaM viSayatAsambandhena strapratIcIsthapuruSacAkSupapratyakSe svaprAcIvRttitvasambandhena ravAvAcIsthapuruSacAkSupe svodIcIvRttitvasambanvena ca tattaddhityAdInAM prativanyakatvaM bodhyam / kalpyata iti-asmAbhiriti shessH| prAmANikatvAditi-uktaprativadhyaprativandhakabhAve tattatpuruSapravezakRtagAravasya phalabalakalpyatyena prAmANikatvAt prAmANikagauravasya cAdopatvAditi bhAvaH / etenetyasya / nirastamitya nenAnvayaH / svarUpAyogyatvamiti-phalajanakatAvacchedaka bhAvavavamityarthaH / niSeye hetumAha -sthairyapakSe tasyaiva kAlAntare grahAditi-yadi vyavahitArtharasvarUpA'yogya- ... ssyAttarhi tasya kadApi graho na syAt, bhavati ca vyavadhAnAbhAvakAle graha iti na svarUpA'yogya-. . svalakSaNamayogyatvaM yuktam / nanu vyavadhAnAbhAvakAle cAkSuSapratyakSAnukUlA yogyatA'sti vya dhAnadazAyAM ca sA nAstIti cet , tanna sambhavati, sthirasyaikasvabhAvatvAditi bhAvaH / atizayajanakatvamiti-pratyakSakurvadrapAtmakaviSayajanakatvamityarthaH / nirantarotpAda itinirantaratattadezotpAdakrameNa vipayadeze nairantaryeNotpAda ityarthaH / nirasane hetumAha - tattadvayavadhAnAbhApakUTaviziSTatayotpannasyaiva ghaTAdeyogyatvAditi-tathA ca bhisyAdivyavadhAnaviziSTatayotpanasya yogyatvAbhAvAdeva na cAkSupapratyakSaM, na tu cakSurindriyasannikarmAbhAvAditi na cakSussaMyogasannikarSasya cAkSuSapratyakSa prati hetutvaM, kintu tattadviSayagatayogyatAvizeSasyaiveti bhaavH| tattadvayavadhAnAbhAvakUTasthati-ekaM purupaM prati yadeva cAkSuSapratyakSa05vadhAnarUpaM tadevAnyapuruSa prati na tadrUpamityanatiprasaktasyAnugatasya 'vyavadhAnatyasya cayana vyavadhAnatvAvacchinnapratiyogitAkasAmAnyAmAvasyApi durvacatvAt yatpratyakSe yasya yasya vyava.. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha vivaraNadArthadIlikA / ekonaviMzatisU0 TI0 : 241 : tatsambandhenAbhimulyasyaiva vA cAtupahetutvaM yuktam / yadapi sUkSmavastrAcAvarage paTAdelpaprakAga-, stadabhAve ca mahAprakAza iti vyavasthA svalpabhUyo'vayavAvacchedena catuHsaMyogavAda eva ghaTata iti, tadapi tanniyAmakAdeva tadupapattau tAhazasaMyogakalpanAyAM gauravAdeva nirAkaraNIyamiti dig| manaso'pyaprApyakAritvaM cintyamAnaviSayasambandhakRtAnugrahopadhAtazunyatvAt samarthitameva / yazveha mRtanAdikaM vastu cintayato'tyAromAnapravRttasya daurbalyora kSatAdilirupayAtaH, iTasaGgamavibhavalAbhAdikaM ca cintayato hapadibhiranuho'numIyate, sa iTAniSTAhArAbhyavahArasahazamAnavipariNataSTAnidhpudgalamAhAtAnimittakaH, na tu cintyamAnasambandhakRta iti na doSaH / na ca sUkSmamanApudgalaiH sthUlacayopacAsabhara ityapi zakanIyam , sthUlarapi pudgalaH sUkSmApanayanadvAraiva tatkaraNAbhyupagamAt, anyathA pratikSaNaM bAlAdizarIravRddhayanupapatteH, suprasiddha caitat saH pibanti pavanaM na ca durvalAste' ityAdau, na ca manasA'bhani prApta evaM jJAnaM janyate, cintyamAnAstu padArthA upanItA eva tatra bhAsanta iti tasya prApyakAritvameveti yuktam / cintaadaTAvRddhAMwitodAnAmabi pAnAM manoyogyatva, svamAnavajAgramUhanAnAdistha tevi dhAyakatvena prativavakatvaM tttdbhaavkuuttsyetyrthH| tatsambandheneti-tattadvayavadhAnAbhAvakUTavatvasambandhenetyarthaH / svalpabhUyo'vayavAvacche deneti-svAlpAvayayAvacchedena bhUyo'vayavAvacchedena cetyrthH| tanniyAmakAdeveti-svalpabhUyo'vayavAvacchedena cakSussaMyogInayAmakAdevetyarthaH / tadutpatI svalpamahAprakAzopapatto, atra mano mRtanaSTAdiva cintananimittakopaghAtavat mRtanaSTAdivastuci nAriM daurbalyorakSatAdimAkhAta , mana iSTasaGgamavibhavalAbhAdicintananimitta kAnugrahabat isasaGgamavibhavalAbhAdicintanAna paraM vadanavikAsaromAJcodgabhAdimamAdityanumAnAbhyAM manasa upadhAtAnugrahI yau naiyAyikenAnubhIyete tau na manasaH, yena tAbhyAM tasya prApyakArityasiddhisyAt, ki jIvasyaivetyupapAdanAyAha-yazveha bhUtanaSTAdikamityAdi / anugraha upavAtazca jIvasya yanimitta kastannimittamAha sa iSTAniSTetyAdi / sUkSmamanastvapariNatadhAnipugalasavAtasyUlazarIrahAnilakSaNacayatatpuSTilakSaNopacAsambhava ityAzaya niSedhati-na ca sUkSmamAna punalairiti / niSedhe hetumAha-sthUlara pIti / sUkSmapura sayUlazarIropacayane dRSTA- mAha-sapA iti-sUkSmapacanapudgale sthUlasarpazIropacayo bhavati yathA tathA prakRte'pi tathAtvaM jJeyamiti bhAvaH / na cetyasya yuktamityanenAnvayaH / manasA''tmani prApta eva jJAna janyata iti-Atmamana saMyogasannikaNa manasA prApta eva sannikaTa evAtmani jJAnaM janyata ityrthH| upanItA eveti-jJAnalakSaNApratyAsarayA sannikRSTA evetyarthaH / tatra-jJAne ayuktatva hetumAha piTAdhubuddhasaMskArArUDhAnAmiti / tadeva vivRNoti-svamajJAnakavikAvyetyAdinA / ayabhAvaH vizeSaNatayA pratimAsamAna 15 jJAnalakSaNApratyAsattarupagamena khamajJAne padArthAnAM vizeSyataya mAnena vikAyamUlavAkyArthajJAne pa tathaiva mAnena ca tatra vyabhicAraNa manasaH prApyakAritvasthAsambhava iti / AtmavAtimAtreNa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 242 : - tatvArthavivaraNagUDhArthadIvikA / vizatisU0 TI0 vizeSyatayA manasA'vagAhanAt , tepvaprApya jJAnajanane AtmaprAptimAtreNa manasaH prApyakArivAsiddheH, vizepyatayA svajanyajJAnavyApyatrAptikatvasyaiva prApyakArivapadArthatvAditi diguu| evametaditi / lakSaNavidhAnAbhyA yannirUpita matijJAnaM tasya sampiNjya bhedAn kathayati-dvividhamityAdinA, dvividhamindriyAnindriyanimittabhedAt / cturvidhrmvgrhaadibhedtH| aSTAviMzatividhaM sparzanAdInAM manontAnAM paNNAM pratyeka marthAvatrahAdibhizcaturmizcaturdizatI bhedeSu nayanamanovarjAnAM caturNA vyaJjanAvagraha rUpabheda catuSTayakSepAt / apayuttarazatavidhaM tasyA evASTAviMzaterekaikabhedasya bAdibhedena poDhA bhavanAt, padizatrizatabheda tasyA evASTAviMzatehAdimi. setaraidazadhA bhavanAt / atrASTapaSTayuttarazatabhedacintAyAM bahavahAcanyataratvaM vibhAjakopAvizvyaH , tena na nyUnatvAdvibhAgavyAdhAtaH, satAmapi bhedAnAmavivakSayA tatpravRttAvavAhavinimaikiNa trividhasyApi vibhAgApattariti sUkSmamIkSaNIyam // 19 // manasaH kathaM na prApyakAritvasiddhiriti cettadarthasyaivA'ghaTamAnatvAditi jAnIhi / kahi tadartha ityAkANAyAmAha tadarthamAha vizeSyatayetyAdi, svajanyajJAnavyAyaprAptikApaH / syaiveti-vizeSyatAsambandhena svajanyajJAnacyApyaM yasyAssA vajanyajJAna0yApyA, svajanyajJAnavyA yA prAptiryasya tatsvajanyajJAnavyApyaprAptikam , tasya bhAvatayaM tasyaivaityayaH, tatra yatra yatra vizeSyatAsambandhena svajanyajJAnaM tatra tatrendriyasannikalakSaNaprAptiriti vyAptisvarUpam / tathA ca mAnasajJAnaM vizebhyatAsambandhena cintA'dRSTAdhuvuddhasaMskArAdapadArtheSvapi patate tatra manasaH prAptinAsti, teSAM padArthAnAM svabhajJAnAcavyavahitapUrvakAle jJAnA'bhAvena jJAnalakSaNapratyAsatterapi tatrAbhAvAt , tathA ca manaso na prApyakAritvam / nanvevaM tarhi citA'dRSTAdhuvuddhasaraMkArArUDhAnAM padArthAnAM svamajJAnAdisthale manasA bhAnaM kiM nivandhanamiti cet, ucyate, mAnasajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamalakSaNayogyatAvazAdeveti jAnAhIti / bavahvAcanyataratvamiti-atrAdipadena pahuvidhAbahuvidhAnyatastvakSiprAkSitrAnyataratyAdInAM paJcAnAM parigrahaH kArya iti / anyataratvena rUpeNa dvAdazabhedaparigrahaphalamAhatena neti / bahAdInAM paNNAmeva khavAsAdhAraNadharmeNa vivakSAyAmatiprasaGgadopahetumAha satAmapIti / bAdItarANAmavahAdibhedAnAM satAmapItyarthaH / avivakSayetianyataratvena vivakSAyA akaraNenetyarthaH / tatpravRttAviti-vibhAgapravRttApityarthaH // 19 // . anAminnavakAze codaka Aha gRNImo jAnImastApallakSaNavidhAnAdinA prarUpita matijJAnam , tadanantaraM zrutajJAnamudiSTam , tarika.lakSaNamiti / evamuddezakramasatyA pRSTe guruha-ucyate mayeti / sUtram zrutaM matipUrva dvayanakavAdazabhedam // 1 // 20 // ( bhASyam ) zrutajJAna matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutamAtavacanamAnama upadeza aimihyamAnAyaH avacanaM jinapacanamityanAntaram / tadvividhamajhayAhyasaGgapraviSTaM ca / tatpunaranekavidhaM dvArazavidha va yathAsakhyam / aGgavAhyamanekavidham / tathA / sAmAyika caturvizativo vandanaM pratika maNaM kAyavyutsargaH pratyAkhyAnaM dazakAlikaM uttarAdhyAyA dazA. kalpavyavahArI nizIthamRSi bhASitAnyevamAdi // aGgapraviSTaM dvAdazavidham / tadyathA-prAcAraH sUtrakRtaM sthAnaM samavAyaH vyA. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAvivaraNadArthadIpikA / viMzatisU0 TI0 : 243: yAprati jJAtadharmakathA upAsakAdhyayanadA antakRmadazA manuttaropapAtikadazAH praznavyAkaraNa vipAkasUtraM dRSTipAta iti atrAha-matijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate / utpanna vinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam / zrutazAnaM tu trikAlaviSayaM utpannavinaSTAnu. tpannAyagrAhakam // atrAha gRhomo matizrutayonAnAtvam, atha zrutazanisya dvividhamanekadvAdaza vidhamiti kiM kRtaH prativizeSa iti / atrocyate / vasnRvizeSAda dvaividhyam / yadbhagavadbhiH savaH sarvadarzibhi. paramapibhiraha bhistasthAmAvyAtparamazumasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhAvanchiyairatizayavastimAtizayavAgbuddhisaMpannagaMgadharaiIdhaM tadapraviSTaH / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAmamaH paramaprakRvAGmatibudvizaktibhirAcAryaH kAla saMhananAyurdovAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yatproka tadanabAhyamiti // sarvapraNItatvAdA. namtyAca jJeyasya zrutazAnaM matijJAnAnmahAviSayam / tasya ca mahAviSayatvAttAMstAnarthAnadhikRtya praka raNa mApasyapekSamaGgopAGganAnAtvam / kiM cAnyat-sukhagrahaNadhAraNavijJAnApohaprayogArtha ca / anyathA dhanibaddhamagopAgazaH samudramataraNavad duradhyavayaM syAt / etena pUrvANi vastUni prAbhUnAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzca vyAkhyAtAH // atrAha / matizrunayostutyaviSayatvaM vakSyati / dravye dhvasarvaparyAyeviti / tasmAdekatvamevAstviti / atrocyate / ukkameta sAmpratakAla viSayaM matizAna zrutajJAnaM tu trikAla vizyaM vizuddhataraM ceti / kiM cAnyat-matijJAnamindriyAnindriyanimi tamAtmano javAbhAvyAtpAriNAmikam / zrutajJAna tu tatpUva kamAtopadezAd bhavatIti // atrAha-ustaM zrutajJAnam / athAvadhijJAnaM kimiti / atrocyate // - (yazo0 TIkA ) atra zrUtamiti lakSyam / matipUrvamiti lakSaNam, dvayAdividhAnam / atra, zrUyate sma zrUtamiti vyutpattyA zabdo na prAyo, jJAnavicAraprastAvAt / kintu bhAvavyutpatyA jJAnamiti vyAcaSTe zratajJAnamiti, matipUrvamiti vivRNoti matijJAnapUrvakaM bhavatIti, zrutagranthAnusArimatijJAnajanya jJAna zrUtajJAnamityarthaH / tAdRzI ca matiH padasaGketavyutpattyAdivipahApoharUpA prAdhA / tena na dhUma vizatitamasUtramavatArayannAha-atrANinAza ityAdinA / ati-uktastre ityrthH| vyutpattyeti-karmavyutpattyetyarthaH / yadyapi prAgabhAvAvacchinnakAlasambandha evaM pUrvapadArthoM na tu kAraNatnam , gauravAt , pApUrva 58 utpanna ityAdAvakAraNe'pi pUrvapada vyavahArAca, tthaapynvyuvatijyAM atizrutajJAnahetustrAvadhAraNAtra "sa jJAnapUrva sapuSpAddhi " tyAdaaviv pUrvapadasya tAtparyAnyayAnuyayattimUlikA kAraNatve lakSaNAM kRtvA tadghaTitamarthamAha-zrutagranthAnusArimatijJAnajanyaM jJAnamiti-zrutagranthAnusArimatijJAnaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAzAlijJAnamityayaH / uktalakSagamatigrahaNaphalamAha-teneti-dhUmajJAnasya cAkSuvamatijJAnapatve'pi padasaGketArthopasthitizaktiprahAdirUpatvAmAvena na tajanyavAhijJAnAdau zrutajJAnasvaprasaGgalakSaNAtivyAptiriti bhAvaH / tathAstrAmAvyAtkamotpannopayogApekSayA na tu lkssypephiyA matijJAnavrutajJAnayo I ra vidvadita ta, biA karI . Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvihaLadAyIpi viMtikULa TI. zaikSaSThi 2o gamya kAvAsAkAvinyo vAAM minna, navAvAlApu pravidamAvevA savA najenAtharatA, zrutatvenA vatI ! taddhivirya punarvAsamane dvAdazavaMtAneven, praviNe dvAmityartha sAmAya namAvo cIdhyayane varbata pUraLasvAra duSamLio catra ropALAM tai vasati baLAno rAtre te taddanam | avasthA prApta *** niva vatra mAm | dya pApalya yatra cAnaniyAnAM sAtyAre ja mUDhoraNathIrI catra tyAre tawtyArathI rAvaracyuM viza putrahitA sthApitA dhyavanane dazavaita taH pUrva vo thavastanottarAdhyayanAni pUrve... sAnI sa prAyazcittavAnanA vivo panAdinAkcaraharaNa, jatA hamavatra parva dvitvavijhAntaponijJAnanuM pravubibItAni zAstrIyAni, havAvitra taghayo -jAvaro zAnArthetra te salavAra jU, --caaizani paryAyAntarANa - - - - vyAtyAyI vAritAya , paLA ja pAvAva dha vatra dhyate ta. tA 3yAsakazI sattasarvatIrthajJatAM to antadraza mahuM tane cAvI nAM ra lahuM vAta che ma ise hastAda prANa mikSa ravi 11 s tyAre 1 vAha-"mA padu to laya jAma zarU rAtuM padyamAna - vail pragAnAdhyayanAna kavyanAnI<< lAvAra 3 vari, karaNavALo ina hoMti 3 ? " to ti-jJAnAdyAsevanaviritya | ajJAta .zaurAmitAM divAna turA kaalrA vainAyiA yeva trivaccaritatrasalyal . Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAryavivAdAyIpi viMzatikULa TI ra47 pratisya nIvAryatra vizvane mAvatA datta tarannavAraNa viSAH varmagAmanumaM sUtragati hati advipakSatradadInAmAnInAM lagna prastrANA ta sa daSTivAva tArA vA to vatra sa STapAta ! patAvavanyataraNutAnya jJAna grutajJAnam ! tanmativiroSa jiM ja svAditi pRcchIti matidhRtayoriti 1 cogyata-kyArottara, saMvandravartamAnamAtrAhimatijJAnavRttinAstriAva zute nAstIti tatattatirita pharyA taM svayaM mance rU zrutva nAnAmavAdanumavAva tayormedra lyAnumAvanAra atha zrutajJAna drividhavAvi vizvamunAdhitAmitvArA te pRIma phAvinA, uttaramAha-vati vavavavazeSAvityAdi, vavAradya prAnivArtA vigepa mestasmA virya dvimetA parimALavA, vaddAvarityArca samudAyArthe. tIrtharthi . ta. te badhaLadharAze. khyAddhimidha rati ti barAstadrArvinazca e vArastA drividhamiti dava va taimavakrizvaryAvi, sarvadrarcaryAnuM jJAnantivizeSatai. . tAnuM parAnti sAmAnyatataiH sarviima, niyanaM sabhya nizcaya ti thAva tIrtha thita jALaveriLyAMvimi vita kRti-viratipuSpa mAhiAphaLa nivaddha purva tarthavimuvenacarito vosa padharAvartijIvyAsamUtraphaLa nivendra phartha"lariyahava-siri-vara-dha-pattA madhAmiravA te simalAmaLA ti temAM mAvaMta che ?048mA"ti mahAmAdhyamanusuya mAcchazvAryamAha-zaizvaviiiratti-prAkRtapuruSAtizAyapAramArthighavidharmasamanvitarArtho nAto mAyAvapu mAvala ti ! chelpatimAnuM vauddhamatAnuvAmini sucavavupatA, 1 2 2 zAhabnatanadhidravyanitihAyajJanairavupatiH litvichatattajJa zva, caturaM-"sarva paravatavA mA vAM, ta nama tuM payata | jIllacArijJAna, vaizya nA kopayuvate ? I ? / tasmAnuSThAna ti, jJAna vivAryatAm | kamAI dUra -te brAnupAtmahe zA" rUti tanmatasya, "hevAyatattva0 sAdhyopAsya velA pramANamA, na tu sarvasva velA zA"rati driSNu pAtA mata -"jJAnamatighaM vastra, vairAgyuM 2 nA ! (zva jaiva dharma, sahasiddha vAyam II " tyAghutte nAiisavilamanvita ramapuruSapratipAdunAranavArya ja kumArikRmimAMsaravaijJa ya naivAnumate ti tanmata 2 vaizcAttavAhimizevinayathAsAhyavauiivimithAtra sozavazaritrahmajJAtinAM svatayA vAnanuM pratipAye sarvajJaDiskupAtadnmatA ja ni/sAthemupAvazALI veriyasvArthemAH sarvadravyathAna nAnA viravatasvairiti . hamatanisAso malTAtAdrAvihunnatitamAnevAvatArAtAgrasa granthoravamayAjha nobUta kRti che vaiSnAvarAvavAnistavejJAnayukti na tu savezana, vizeSAMtare sAmAnyasthe vamAvenAIlDavusvAnumatisAmAnyamAMattayA nakyouttaragyomAMti tanmanirAsAthemupAvavaSaya sarvazamiratyasvArthamAhuM tAna jarUti sAmAnyata ritisaMvaijJAni sAmAnya varino mItyoddata vasulAkAtahAtirAyAsimpattikAlyA te sAmAnyapakSavAthudA phuvamaheMddhizeDyAsAmAnya vavadhi Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: 246 : tapArthavivaraNagUDhArthadIpikA / viMzatisU0 TI0 hyamapraviSTaM ca / aGgebhya AcArAgAdibhyo vAyaM bhinna, amevAcArAGgAdiSu pravidhamAdheyatayA smbddhm| . amaranAdhAratA, zrutatvenAgheyatA / tad dvividhaM punaryathAsayamanekavidhaM dvAdazavidhaM ca / apAbamanekavidham , aGgapraviSTaM dvAdazavidhamityarthaH / sAmAyikaM samabhAvo yatrAdhyayane paryate, patuvizatInAM pUraNasyArAdupakAriNo yatra stavaH zeSANAM ca tIrthakRtAM (vaNyaMta) sa caturvizatitamaH / pandanaM guNavataH . praNAmo yatra daNyate tadvandanam / asaMyamasthAna prAptasya yatastasmAt pratinivartanaM yatra vayete tatpratikamaNam / kRtasya pApasya yatra sthAnamaunadhyAnarUpakAyatyAgena vizuddhirAkhyAyate sa kAyavyutsargaH / mUlottaguNadhAraNIyatA yatra khyApyate tatpratyAkhyAnam / etaradhyayanarAvazyakazrutaskandha ukta: / daza vikAle putrahitAya sthApitA-yadhyayanAni dazakAlikam / AcArAtparataH pUrvakAle yasmAdetAni paThitapanto yatayastanottarAdhyayanAni / pUrvebhya AnIya saJcasantatihitAya sthApitAnyadhyayanAni dazA ucyanta, dazA iti vyavasthAvacanaH zabdaH kAcitprativiziSTAvasthA yatInAM yAsu vaya'te tA daza iti / AmavatprAyazcittadAnaprAyazcittayoH kalpanAbhedanAdvayavaharaNAdAnAcca kalpavyavahArI, ubhayavidhaprAyazcittajJApakatAyA ubhayatra paryAptatvAd dvitvavizrAntapadAbhijJAnam / nizIthamaprakAzaM sUtrAbhyAm / RSibhApitAni pratyekabuddhAdipraNItAni kApilIyAdIni, evamAdisarvamaGgavAkhaM dRzyam / aGgapraviSTaM dvAdazavidha mnnyte| taghayA-AcAro jJAnAdirthana kathyate sa aacaarH| sUtrIkRtA ajJAnikAdayo yatra vAdinastatvakRtam, patrakAni paryAyAntarANi paryante tatsthAnam / samyagavAyanaM varSadharanadhAdiparvatAnAM yatra sa smvaayH| vyAkhyAyA jIvAdigatAyA yatra nayadvAreNa prarUpaNA kriyate sA vyAkhyAprajJaptiH / jJAtA dRSTAntAstAna- pAdAya dharmo yatra kathyate tA jJAtAdhakathAH / upAsakairavaM sthAtavyamiti yevadhyayaneSu dazasu vayete -tA upAsaka zAH / antakRtaH siddhAste yatra sthA(dayA)yante varddhamAnasvAminastIrtha etAvanta evaM sarvatIrthakRtA tA antdshH| anuttaropapAdikA devA yeSu khyApyante tA anuttarApapAdikadazAH / mAd vRttina syAt / nanu zivasya bhagavatA sAmarthe'pi bhAgavatenAsAmarthAt kathaM samAso'd ., Aha avayaveti // bhakti sevyaH karmaNi ktin / zivabhAgavatAH kApAlikAH / te hi zUla- .. hastAH prAyeNa bhikSAM crti|| ityuktam / (a. 5, pA. 2, sU.76) dazavikAle putrahitA . yetyAdi / yadAha-" maNagaM paJca sejja-bhaveNa nijUhiyA dasajjhayaNA / vethAliyAi ThaviyA - tamhA dasakAliyaM NAmaM // 1 // " iti / uttarANi zrIdazakAlikaniSpatteH prAk AcAGgipaThanottarakAlaM pacyamAnatvena dazavaikAlikaniSpatteranu ca tata evordhvamadhIyamAnatvenotarANi pA pradhAnAdhyayanAni uttarAdhyayanAnItyAha AcArAtparata ityAdi / uktaJca jItakalpe "AyArasa u vari, uttarajayaNAo AsiM pubdhi tu / dasavevAliya utrariM, iyANi te kiM na hoMti u / / 1 / / " iti / paryAptatvAditi-ubhayatvavicchedeneti zeSaH / jJAnAdiriti-jJAnAdhAsevana vidhirityarthaH / ajJAnikAdaya iti satapaThIsaGkhyAkA ajJAninA, ,azItyadhikazatamitAH kriyAvAdinaH, caturadhikAzItisaGkhyakA aphriyAvAdinaH, dvAtriMzatprakArA painayikA ityevaM vipazyadhikazatatrayasaGkhayakA ityarthaH / samyagavAyanamiti sampa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA / vizatisU0 TI0 : 247::. pranitasya jIvAdayaMtra prativacanaM bhagavatA dattaM tatpraznavyAkaraNam / vipAkaH karmaNAmanubhavasta sUtrayati darzayati yattadvipAkasUtram / TInAmajJAnikAdInAM yatra prarUpaNA tA sa dRSTivAdaH / tAsA vA pAto yatra sa dRSTipAtaH / etAvadanyata zrutajanya jJAnaM zrutajJAnam / tanmativizepa. kiM na syAditi pRcchati matizrutayoriti / atrocyata-ityArabhyottaram, saMvaddhavartamAnamAtrAhimatijJAnavRttijAtistrikAlavipaye zrute nAstIti tatastadatiricyata ityarthaH / idaM svayaM manye idaM zrutvA jAnAmItyAdhanubhavAdeva tayorbheda ityAnubhAvikAH / atha zrutazAnanya dvividhatvAdikaM kimupAdhikRtamityAzate gRhNIma ityAdinA, uttaramAha-ucyate vizeSAdityAdi, vaktA tasya anyarAzenivandhakAstepA vizepo bhedastasmAd dvaividhyaM dvibhedatA paribhASaNIyA, yadbhagavadbhirityAdezya samudAyArthaH / tIrthabhirartha. kathita. sa gaNadharaiNadharazipyAdibhizca racita iti gaNadhara(stazavartinazca ye vaktarasta dAd dvividhamiti idameva yaduktaM tairbhagavahiravAdibhiH, sarvadravyaparyAyAn jAnanti vizeSatastaiH sarvajJaH, tAn pazyanti sAmAnyatastaiH sarvadarzibhiH, nicayanaM samyam nizcaya iti yaavt| tIyakRdbhirarthaH kathitaH sa gaNadharevara ziSyAdibhizca racita iti-vizaphalitapuSpauSo mAlAkArAlArUpeNa nibaddha iva tIrthakRtrimukhenocarito yo'rthaH sa gaNadhara bhagavadbhistacchipyAdibhizca sUtrarUpeNa nibaddha ityarthaH / " IsariyarUva-siri-jasa-dhama-payattA bhAbhiksA / te tesimasAmaNNA saMti jao teNa bhagavaMta // 1048 // " iti mahAbhASyamanusRtya bhagavacchadArthamAha-aizvaryAdimadbhiriti-prAkRtapuruSAtizAyipAramArthikaizvaryAdipadharmasamanvitarityarthaH / nAto mAyAviSu bhagavatvaprasaGga iti / aizvaryAdimAn bauddhamatAnuyAyibhiraNi sugatadevo'bhyupagataH, na ca sa jagadantargatanikhiladravyanikhilaparyAyajJastaramayupagataH kintyiSTatatvajJa eva, yaduktaM-"sa pazyatu vA mAvA, tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaGkhayAparijJAnaM, tasya naH payopayujyate // 1 // tasmAdanu4AnagataM, jJAnamaya vicAryatAm / pramANa dUradarzI ce-dete gRdhAnupAsmahe // 2 // " iti tanmatasya, "heyopAdeyataca. sya sAdhyopAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTo, na tu sarvasya vedakaH // 1 // " iti kaizcidamyu pagatasya matasya ca-"jJAnamapratiSaM yasya, pairAgyaM ca jagatpateH / aizvarya caiva dharmazca, sahasiddhaM catuzyam // 1 // " ityAdhuktaranAdisiddhezvaryAdisamantritaparamapuruSapratipAdunaparanayavAdasya ca kumArilamAdimirmImAMsakatsarvajJa eva naivAmdhupagata iti tanmatasya ca yaizcaikAntavAdibhizevikanaiyAyikasAyavedAntAdimiyathAkramaM saptapoDazapaJcaviMzatibrahmatatvAdikamekA svarUpatayA jAnan pratipAdayaMzca sabaijJo'bhyupagatastanmatasya ca nirAsArthamupAttavizeSaNasya sarvajJarityasyArthamAha sarvadra05paryAyAna jAnanti vizeSatastairiti / uktamatanirAso matkRtasyAdvAdavindusammatitakamahArNavAvatArikAto'vaseyaH, granthagauravabhItyAja nocyata iti / ye caikAntavizeSAdinarasarvajJamabhyupagacchanti na tu sarvadarzinam , vizeSAtiriktasAmAnyasyaipAmAvanAkhilasvasvAnugatasAmAnyadharmAkAratayA darzanasthotpattera'yogAditi tanmatanirAsArthamupAttavizeSaNasya sarvadazimirityasyArthamAha tAn pazyanti sAmAnyatIritisarvajJAsarvadazina sAmAnyakevalino'pi bhavantItyatohatAM catustriMzadaprAtihAryAdhatizayAdisampattiprAptyA te sAmAnya kelyapakSayA'pyutkayA ityevamahadvizeSyakasAmAnyapalyavadhi 3 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 248 : / tapArthavivaraNadArthadIpikA / vizatima0 TI0 RSayaH sAmAnyakevalinastebhyaH paramaiH paramarSibhi., pUjA tridazAdInAmarhanti tairahabhiH kRtakRtyA arhataH , kuto'rtha gaNadharebhyaH kathayantItyatra hetvapekSAyAmAha-tatsvAbhAvyAt, tIrthakRta utpannazAnA artha prakAzayantyeveti tepA svabhAvAt / na hi svabhAve paryanuyogo'sti bhAskaraprakAzavat , kimarthanamaMzumAlI jagatpra. kAzayatIti praznAnavakAzAt / nitye svabhAve nAsti parthanuyogo'nitye tu kuta iti hetuprazno bhavatyeva, niyatAvadhikakAryotpattisvabhAvasya kAraNaniyamyatvAt , ata eva " hetubhUtinidho na, svAnupArupravidhirna ca // svabhAvavarNanA naiva photkRSTatvaprakArakapratipatti zrotRNAM jAyatAmityetadaryamuttavizeSaNasya paramarpimirityasyArthamAha RSayaH sAmAnyakevalinaH, tebhyaH paramairiti / uktavizeSaNarana-vajJAnAnantadarzanalakSaNasvArthasampatti pradartha parArthasampatti pradarzanAyopAttavizeSaNasyAhadbhirityasthAthamAha pUjAM tridazAdInAmarhanti tairini / pUjAm --azokAMdiprAtihAryalakSaNAm , nanvahantaH kRtakRtyAzcettadA gaNavarebhyo'rthakathanaM niraryaka, prayojanavirahAt , prayojanamantareNa ca tatprayAsasyAyuktatvAt , prayojanamastItyata upadizantIti cet tahi kRtakRtyatvAnupapattisyAdityAzayena praznayati-kRtakRtyA arhanta ityAdi, gaNavarebhya iti-upalakSaNamatadanyeSAm , surAsuranaroragatiryasAdhAraNyA yojanagAminyA vANyA zeSabhavyajIvAnAmapi nizzreyasAmyudayasAdhanopadezadAnAt , uktavAvazyakasUtre vRhatkalpabhASye ca " tityapaNAma , kAuM kahei sAhAraNeNa sadeNaM / sadhesi saNINa joyagaNIhAriNA bhayavaM // 566 // 1192 // " iti / tIrthakadbhavatAtIrthakanAmakarmaviyAkodayaprayojyajagata vaprakAzakavastramAvasyAparyanuyojyatve dRSTAntamAha-bhAskaraprakAzavaditi, kAraNaniyamyatvAditi kAraNAdhInatvAdi- ' tyarthaH, kAraNasya niyAmakasya pUrvakAle satce sati bhAvAditi bhAvaH / ata eveti-uktasvabhAvasya kAraNaniyanyatvAdevetyarthaH / akasmAdbhavatItyatra kiMzabdo yadA hetuparastadA tasya nA samanyA tvabhAvAd bhavanamityartho labhyate, yadA tu bhavanakriyAyA nA sambandhastadA prasajyapratiSedhe bhavananiSedho'rtho labhyate kiMzabdasamasthamAnenApi nA saha bhavatItyasyAnvayAt / tadu. bhayanirasanAyAha hetubhUtiniSedho neti-hetunivedho na, bhUtirbhavanaM taniSedho'pi netyarthaH / hetuniyethe bhavanasyAnapekSatvena sarvadA bhavanaprasaGgA, bhavanapratiSedhe prAkpazcAdiva madhye'pyabhavanasaGga athApA(mAdmavatItyasya svasmAd bhavati athavA anupAkhyAdbhavatItyarthazvettatrAhakhAnupAsyavidhina pani 'svaM kArya tasmAna ca vidhividhAna bhavanamiti yAvat / yatA votpatteH pUrvaM yadi straM bhavettadA niyatakAlInakAryotpattau hetu syAt, na caivam , anu. pAkhyAdalIkAnna ca vidhiH kAryabhavanaM kAryotpattiriti yAvat / yato'nupAkhyasya na kAryakAritvam , tathApi tathA yupagame prAgapyanupAkhyasyAnupAkhyatayA bhAvAntataH kAryasya satyaprasaktI sadAtanavaM syAt / athAkaramAdityasya svabhAvAdeva kAryasya 'kAdAcitvatvamityarthaH, tabAha (bhAvavarNanA naivamiti / svasya bhAvaH svabhAvaH, kiM vA svameva mA svabhAva iti Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthaviNabhUlAyelIpi. vairAti- TI. ra46 4 gArniyatatvataH " rUtyuyanazciAyA svabhAvamAvIyAjanmAvapakSo vaiddhAMti dUSita phatyata grAH paramamoskRSTapuSyAtmano minnaDuteDAtAvyA che praznAyoDazumAM na svavapA purva darzathituma[, kSIrADamUtigme pivumanvarasAvavuvat tathA pravaraM kRtaM so vA tAtijhApana pArka carca tAdaza tarthikAranAmarmaLomavAdripAyA caturaM taryAdri starArthanAd mRtva jamAvachaLe, tu vayaM ti, zivamarthakAvaTasalanima pasataviziSTAvakyupe, uttaramAM dhAnA gatizava pratAvAyo vAvALI vRddhi thInatvize tAmi saMbhairavihai, dauM ravivaM takavi maLyate | pravAhya tatoDarvAmi zramiti taduSyate | jaLadharA phandrabhUtyAvartAmAnantaye vepA te vyAyate mahipA te pramavAyelaiM, aravantavizuddhAdvairatinirmakSayapara, paramaprada vAtirAvato cepa tai, lAvA pavidhAvAradvathI pati, tatra nAgha, yatitasvasya maya vadharma, tathA 2 svadharmAsvatpatti pratijJAta sthA, sA ja na yut, dharmaLa svaryAnutpa, svapUrva vadhamaMravAmAvAva, vAyAmane AdhinAnu, diyogapa, paryAnita jAryadhAraNamAvAmanuM varaMtu sammavAva, nahiM svameva barmati pUrvamuttaragna matati | sarvatra ni hetumAdu veniMyatatvata rUri-niyatavALAryavazenA, niyatAdhive vivuiM ne sthAti mAvA vizeSArthanA sumAMnnattiISyovanati ! tIrtharanAma :gumAvAviti-jAtivarmayothavastrajJAnAvAsyArdanato mAva7 dbrutyA kapi naiva sarvathA tathA, svarvatIyamavAsevivizuddhatAzAristhAna tapovana vitatIrthanAmavivAhaya jJAnazAkumavAhInayA saTTAna sarvathA siddhArthatvamAvAtu, takSArtha te zuddhizakti, kavizeSAvaratha-"tisthayarojiMdAra, mAsa$ sAmAphiyaM tulakSayAM rAticeMyaragAma, meyaati rasarA taMgha ddha ? cAjANa thampalaLAhiAvajjataM tumAvavo, tamArA ghaf l/rarA rUti "ii mata! vaDApUrthI ghaTAgo dhasApavALo vahasahastaMDavattAhaMtA paEI tyAhAramAvinamacityAe-tirAyavardhiAnuM varasastranirmANAdhupakSitaviziSTarAvalyapariti vanachavi kRti nivRddhi vRddhicaDhiyA sA tatyartha tatronyAyadhrauvyapuruM dhAvavAnenainA ivanamUtana panAdhipatera mathutama yathAvasthita pramatamaryamavAha yA vRddhi sA nivRddhi sA ja zItamALavaramamAvata mera sarvottama praSibANa che dhAnyamA yA vRddhirAvAryamuvAdvinitau tadravAvi jJAtha dhAravati, dhimapitA bramrArtho vAha regaNa mati sA chavRddhi thApina pavAnulAriddhighaTyA, e vRddhirAvAryamamavanyuvAzapi ghaaSamadhArya zeSazrutamapi tavasthava gruta vAhite sA vadvAnulAriNI vRdvirityartha tu dhyavayamarAjyajJAnopAya varSa vityAraphrAyAM nivRjyartha 22 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! 10 : satyArthavivaUmUDhArthadrIpiyA / vitir* TI suchAyami:, jAjo du:khamiyAna, sahanana che.ti, AyurapIvitam, temAM roSastathApariNAmahtamAta, alpezInAM hInasAmarthyanAm, ziSyALAmanugrahAyApenaiva arthena suvannuma$meteDavAnta mIndvayA, yaMt pro pravaSanAnutya vavaijiAti, tava vAdyam / bata AnUvitrASa~La sarvajJALItatvAnapavana jJeyasya viSayasya, mahAvidhaya dvividhamAMpe zrutajJAnuM sAmpratArthamAppiA mate, tasya TM zrutajJAnaya, mahAviSayavAuhAnonuM nIvAtIr, gAMdhaRRtya, praraLa vivakSitanIvAvina paLa, tasya samAMtatAdyodhatAdharyA sastAmapekSate yattattA, ajJopAjJanAnatva tattanAmeH / niyaMtraAE jArabAjJopAsanAnAvad suprotsAvi, sulenAnAyAsenApUrvakSya prAM revyanti, yulena ja gRhIta dhAyinti, suvena vijJAnaM tamirarthe utpAAyanti,sulenAporlR nizcaya riAnta, meSotha sthita AMta / suvaeNna ja prayonuM vyApAra Ainta pratyavekSaLAAiLe tena vinitaneti / vyatireonuSattimAna-anyayA hayAti / anyathA mevavanAmAve, hi~ nizcita , adbhASAjJazaH annoAjJAmyAM, apAcchi, anikanuM mittAntanayA tritam, samudrabatara vatttura vasenazayajJAnopAyaM cAvarSAracchinniita mAtraH / baeNjJo rakhanA paricche, tu nahIta(vitaraLavadanibbAnanundhivAncharopAyatanA taMtra zikhyALA pravruttinyAhatA cAhityavaSeyam / pUrvAvasanAyAmayamevataverA tyAHtenesthAna-tenAjJAAna mevaprayonanena suvaRhAvinA, pUrvAthyutpAtapUrvIni, vastuni tavaMzA, prArlRtAni vattvazA, prAvRtaprAkRtAni prabhRtAzA, ayanAnAi tato'patarALa, uddezApato'patarA, te sarve yAtA, sulamaLAvereva taEvarananAyA prathonanatvADhiti mAvaH| tatrevuM zrutasya dvividhAtaraNe prayogananun, tathAvyasarvaparyAMyasavadraviSayasAdhAraNa maMtarzanAtizrutayorenayaM zakramAnastame vahetI pUrvI teDAMtubana zcit pratyatita tyAM batrAdeAAve, samAyo-annonyata vRtti, ttameva hetu bhArAMta utttamAMnuMtyAvi, capi rmAMtativistAvejJa matijJAnApi tribhaviSayatvanurvAgatam, za - ' taMtra hetunA aparicchinnaSAviti-amitanAnAvuM, yathA samudra nA tarazoSAya* manAnataH puMH suNena vAghumyAM katarAmaIti naiva pittavRttimAMti, atisAdasavrajyA pratarapravruzopthalpamAtra to lutttarogyamiti magArDAlina pratyAnivRtto naiva pAraM kASThuyArka - midApi saurthadurgASThatvenArinitAryASkRtasyAjJA mevena racanAya mAre samudroSamaM sanmannAhUlyenAnadhi AtapravezamAya zilpa naiva suzaSAvAduM sthAt, sattA jvavitsosAdaH soMgjhamAMduM yattavAvi naiva zrutajJAnasya pAraM kAjIyAta, vartamAnAryaviSayaTMtijJAnApekSayA tridhALAvacchinnArthaviSayala tattva mahAviSayatvAvAramitAyattvana tayattAjJAnAmAhiti mArga 1 mAMtazrutirUpeNa mAMtajJAnasyApa tritchAvaSayamiti vi AsAtI Dvena haiM triviSayaTyuM AMtitiSipAMnAM, cena takSepa matijJAnAya traryAvaSayatraM svAta, tathApi cayALanuM nannumAnAtItAnAtaLAoSakSitArthaviSayajjena vAsAM trizaviSayamiti peNa mAMtajJAnAvi tathAmiti mA~ | Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavAarivALavArthIpi ritikULa TI. : ravA : batathApi ta mitroLAvacherena, zrute kropovana triAvikyatvamiti na pUrve pAritoH aurya ti mAvA navivAnIma dhoDartIyApalegananya aizi timAM zahei temAM samaNa" phatyAdinanya -vAvika kRtanAne triviSayatve nAstAtyajyANi, "DappannamALa, DabdhawAMti viyaM vistRta ! virya pALavavaMto, tiviSaya visa" phatyAdri cAvaDyumihimnA triviSayatve tu sadaro matijJAnaDagacAhatamiti , satya, triviSayamatyajya saMtApa vi ma' phatyAdritipADhi. ta moponovachereneti-titivintAnAM mitrodyamAnavAta pRthayuyo kSatayA tatvajhena triAvayamitya / zrutajJAnayopavaSehena trivAhayatve pratipAdrita sati vAvI tatrAvyAptimAzakUte navayA "bdamALA" tyAdvipAtheyaM satata tRtIye jANe saptazattamA hAthamAnAm tatpannam, vAtapupravezatriyAsamaya vItvadyamAna paTadravyamAghAMghaLotpanna, to tatpanna na vevAIniyAmayavat dvitIyatIyAyiAsamayathAvatsyAyAlayebIpi tatpanna svAhityamag narNanameva yAta, na vidhinnAneva punarAvyuttarottaravidyate, tathA pati tAvanmAtrapadAdhidravyopattikAjola, vattarottarayiAyAstAvanAtranoopAvana parva pAritArthatyAt, - vivunyAnyAzenaiva, tathA kamAvAkSo nAnotpanna saduttarottara ziyALenyAkhyAMzena vaghapUrvanarvatva te taddotpanna ma, nAnyati prathamatanubazAvAsyAnvata saMyopAvadhi yAtmavanAtparAmAnaM tattanotpanna tava vAkAryatotpiAd phatyutpamAnamunamusvamAna mati, vakRtvamaLyutpadyamAnamutavalyamAna ja mavati, tathotparyAnamavyutpamAnamutpanna velyavamemunAhitrayeLa zailya yathA pratipadyate, tathA vichAddhiAtrayeLApurapadyamAnAhavA vaizAlya pratipadyate, tathA thar thavotpamAna tattavaiva vijhizana vigata vicchat vidhamidhvaja, tathA vava vavapinna teva tavA vikretAddhiAtrayaparza zeyam, gvavotpalpamAnamApa drayaM tava tadrae yam, vimevotpatmighamAnotpalpamAnameDhA pravAzo vitavAcchAddhimidhyakUparive sthitig@Aladrapairpi sapramedA jJeyAH, evaM sthitivigamAvapi kAlatrayasparzivilakSaNayoganotpattipraNAlikayA sAme pradarzanIyAiita saMvardhi trivakiparzimiravinAmRtaM sUrAM prajJA trividha vizapathati, ane bALa triviSayaM dravyavahAM pratipAdrasighaM ghamALa, tatiri tu vAkayamamAA, nyArI drAkSamAvAhiti thArtha / saMvakivi mane tyArIti-vAgha vima, saha vaM vA pa3 pucchinnA i ja i cAlelI, dhiyALa ga cha3mo parA" kAvaya nadhipatitameyaM gRhasUtre satavAvikAza zataramAM ja mAyA ! sAhatti zIvavanA vayitItyarthava triyApadaM, ta lAkSamiti tapelAyAmAha saMvarkiMpa vi ma naM va pa 3 pucchika ti, sahyAtitAna imavA caDhA paUvadvAInAta kRSNeta yornityasarvatthAttAvatyi mAvA sadarahamavIya Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ": 2para : savAvavAnagUDhArthIpi tirU0 TI taviziSmatrikSAviSayatAvAdijJAnavRttinAtimAhityarthe DopAmavAta ttavAhavizuddhatara ti . najaro vArtha, sa vyavasthA, sA vovanaiva, vizuddhatare varatavabajJAnemirthazAhitkAti vatachoDayamevazaya gata vaitattara kiM vALyahiti maraLAnta mahimatijJAnagindriyALi sparza nAlIni zanindriya mana godharA 2 nimittamAM pravartamAnamAlmano visya, jJamAvA-DhAvapradhAnanizA jJatvavamavAta, pariNAmamanAvipariNAmamavivarti, jIvatvavyavathApattAta, na tu pi saMsAre paryata pataram, zrutajJa tu naiva vAtanam, jitu tipUrva matyavinAmAva sat, sAptapadezAvavanamAcitya, mavati ! tavaM nityavAniyatAmyAM matijJAnathutajJAnayota siddho mavati vinamadrAkSamAzramavAstu "bAvaLayA dejamAvo maya hRti vimA vAvamUkAmevA megI masugALe II gI" phatya pratyenuM RNamevAvina matikRtavormehamuddhizakti ! tatra kSavmevo thA-ndriyamanonimitte zratAnusAra jJAnaM zrutajJAnamitanmatijJAna, zrutAnusAra ja tavyane thatuM sakretaviSyaparopaveze chutakaLe vAzri dho 8 rUlyAvantapAvara mavati svatimUtamavikhyatvavArthanAlaM vartamAnamAM vahitavikajharahmAstra praznasamUhavApUrva vastunA nA tatsarga thayati, ane jaLadharamapavitozeSAmikAvArthAta pAnazaktiDhati | narve haiiM ya mahanIyamAcALadharamavAnuM chavadhe phati sSya dhyADhijJAnavihavenAnatizayajJAnavAnuM paNa jiM nAnAti ne tyAsakrUAyAmuttarArdhamAha tyAddhi, na naiva, iti vArAha, yadrA "i " tuM paNa "vaLAphalatti" nitirAthI pajJa bAjItapuruSo vinAnAti I chArI ti, yazapabaznottarabavAnAnuI- . zanivAra, vijJAnizrutajJAninoraMbAgAyAM znottaravAne ja mevAsAvAti thArtha ! jamAvati-sthau kau ira zrutajJAne zrutajJAnavijJAtimAvAyokSapAsamanvayAtrAthasiriti mAva thApazAhityayArthabhAda-vAvivavanamAoiti | kSamatAviti-satrA na detuahamAvavimAnendriyavimA vArakUtara mehaparivahaLeAthamiti dRndriyamanonimitte sutAnusArijJAnaM zrutajJAnamitara tijJAnAmiti-ndriyamanonimittamilehitanmatijJAnamayacaiva vizeSai na tu zratAnusArajJAnanitya, tatra ta vahAvarobaLatvenAnyAgAvaoNzavaMta, matijJAnasya zrutananusArajJAnaviyetAvanAtrasRkSAragradhijJAnAya zrutAnanusArajJAnavena tatrokSatigasarasthAiita taddacAvavaeNna matijJAnakSaNe topayuvA zitalava-"ndrivamaLonimitta, vaM vinA suNAbulALA giyArazuttisamartha, taM mAsuma sekaM ? " ti vizeSAvaramAdhyathitandriyamanonimittamiti vizeSamAM zeSAmitra yojyam, zrutAnusAravazrutakSAtve nijharthosimavAya svAvizeSaNanAbhyAvartatvahindutte jJAnAve sacchatA ja zrutajJAnayaeNvaM akSaNatve rUMDhApAyAvInAM zoSevahadvAta roovara satAghAMtazAnusaraLa mAregAmAna zrutAnusArityAghrutajJAnatva Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAvivaraNapUDhArthIpi ritikU0 ra0 : ra6rU : mAsamAnArthapratipAva () zabdananam ! jaivamahApAyAnAM matijJAnamevAnAmapadArtukala, pUrva tadvipa tApekSAyApi vyavahAranA takiyALAmAvIta , na hi pUrvakavRttalanA adhIkRtagrAhya vyavahAbha tivipatijICvaSyanaitanyUrveyAvAtamamujAthe vAdamiti pratiyanti, abhyAsapATavAranukaraNamantarekhASyanavaratavijyapravRtta / navevaM zazabiMdunanya vyavahArA gRhItazaktiharInanya va zutajJAna prAram, tathA vaizendriyALAM taja cAta, zrayanta te niyamA kaMcajJAninaH sUtratyeSiH svAti ! () dravya kRtAmAve tevi svAvasthAmAM sAdhorivArazALAzavArthabutAvaraNakSayaparAmamAtra nimAvazutAmyupAmI na mAlAzrotramAve teSAM mAthutAmAva, prasAgatA hatyArA nitina yAvinA, na tadruzavAsaH nenAnvyH, niSedhe hetumAha pUrva tadviSaya iti / tadAzrayaNAbhAvAditi-asya sadasya vAMkhya yArtha, asya vArtha vAvavuM zabda rUvaM vALavAmAna pUrva pRhatAddazarInAM puMsAM ]vahAra pUrvagrahItazakTri-maraNArthopasthityAghAthathAmAna zrutAnulAritvama7LAvIhApADhipravRtti mAhiti mAvA taveva vivRti na hatyAnA tArAma rAjati-sataviSayaparopajya zratagrantha vAtusara vinAzvatyartha nathajIzutjnyaanlkssnne paro'vyAptimAzaGkate nanvamityAdinA / ekendriyANAM tanna sthaaditizrutajJAnazALamRtazarjiA hiM manamRtisAmagrImavara, tasyAndriyALAmamavena zariprahAmAvAvrutajJAna svAdriti mArA yanta ja te niyamAnyajJAnaH sUtrarAti -"viyA niyama suthALI, tuM naha-mAlajA suyazanA " ti | samAdhatte, na, dravyazrutAbhAve'pItyAdi / teSAm-ekendriyANAm , nanu svAyAvasthAyAM sAritadravAnupapanna, vanyajJAnavAvAchinacchati rmanovosya vinAyAmanavo vA hetunAliTendriyavRttinirodharUpAyAM svApAvasthAthI tadmAve nanyajJAnamAtravAnutpariti re, maiva, kanidrayavRttinirodheDapi tavAna mandriyajJAnasanmavAMva , darzanAvaraNAtivAyAH suputteryAvakSunAvo padhAAtivena tatrAvyarUzrutajJAnApupAme topamAvata' mitra mAnamiti ta, vAdyavottAvana vyattadhUna mAvathuna ni tapUrvAdavajIbhAvatazrutajJAnaya pathati sarSala rUvanunIyamAnanAnumAnava pramANa, minyathA tatra thAsAzva sAhasanapattiyA, ta va sukacchatAnAM vasatitizALaTSgharUcaitanyamevamavyayata rUnumavA, musothitayeM suvamagmApa na krizcimiyanumavastu na lizcitapovALA jIjJAnamevAvamAhate ratA thata vottakRtajJAnakSAmANikatatparihAsAkhyAM samarthana vizeSAvaravAmAsdhyAha-"nara mukavaNaLaya, to ja tame viviyA mavaDuM hasuthAmAvAmi vi mAvasua suttanaLa va // 20 me "ruti nanu yA nIvarsa mAvAbdhiH zravaNendriyA tava mAvaThumati tadumadhumatasutalA dhobdhi tathA tatsamavati, ^ Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravArthavihIITIvisat. dharatikULa TI. dravyendriyAbhAve'pi bhAvendriyajJAnapad dravyazrutAbhAve'pi bhApazrutAvirodhAt / na cAvacyAdAvatiprasaGgaH, tasya patipAvanaparovIritAthavaNAdrikalAmAvazutArthanahinAnupamanirvAha, ekendriyANAM tu tadubhayalabdhirAhityena kadAcidapi bhAvazrutakAryAdarzanena tadastIti kathaM zraddhIyeta ? tatasteSAM tadabhAva evetyAzayenAzaGkaya niSedhati-na tyaadinaa| nipathe hetumAha dravyendriyA'bhAve'pIti / etadvipaye bhASyasudhAmbhodhirapi "bhAvasuyaM bhAsA soyaladdhiko jujae na iyararasa / bhAsAmimuharasa jayaM soDaNa ya jaM havejAhi // 102 // " iti gAthayA AzaGkAmudbhAvya taduttaramAha-"jaha suhumaM bhAvidiyanANaM dabidiyAvarohe vi / taha dasuthAmA bhAvasuyaM patthivAINaM // 103 // " iti / ayammAvA-ekendriyANAM dravyendriyapaJcakAbhAve'pi sparzanendriyAdimAyendriyapaJcajJAnaM kiJcidabhyupagantavyam , azokAdidrumeSu nippiTapamarAgapUrNazoNatalakAminIpAda pANiprahAreNa vakulAdiSu zRGgAritakAminIvadanAticArumadirAgaNDUpaNa campakAdiSvatisurAbhigandhodakasakena tilakAdiSu kAminIkaTAkSavikSepeNa virahakAdiSu paJcamodgAra zravaNena ca puSpapallamAdhAvirbhAvAtmakaspataliGgopala bhAt / nanvatena liGgana siddhayatUktatattakSendriyajajJAna, pratyekatattavRkSeSu paJcendriya rUpAdiviSayakapaJcajJAnAni tu kathAmiti cet, ucyate, mukhyavRtyaikaikaindriyajajJAnameva, gauNavRtyA tu tadatiriktAkhilendriyajanyajJAnAnyapi sambhAvyanta / na cai tarhi tepA bakulAdInAM paJcendriyatvaprasaGga iti vAcyam , tadvayavahAraprayojakasya dravyendriyapaJcakassAbhAvAditi / uktazca bhANye'pi-" jaMkira baulAINaM, dIsai seseMdiyovala bho'vi / teNasthi tadAvara NakhaovasamasaMbhayo tesi / / 3000 // paMcadivya baulo naro vya, svvvisovlNbhaao| tahavi na bhaNNai paMceMdiutti vodiaabhaavaa||3001||" iti| tatazca bakulAdiSu dravyendriyapaJcakA'bhAve'pi bhAvandriyapaJcakAvaraNakSayopazamAd bhAvandriyapazcakajJAnaM mtijJAnAtmavaM yathArIoAM tathA mArAvizvotrasRdhyamAvatAM temAM dravyumAve pi mAthuM tAvaraNakSayopazamasajhAvAt tatrA'vyaktabhAvazrutamapyurIkartavyam , tathorarIkAre virodhAbhAvAditi bhAvaH / kiJca manuSyazarIra iva vanaspatizarIre'pi jalAyAhArabheSajAdiprayogato vRddhikSatabhagnasarohaNAdikaM dRzyata iti tadanyathAnupapaciliGgena vanaspatyAdiSvAhArasaMjJA hastaspAdibhItyA yavasaGkocanAdiliGgena saGkocanavallyAdivanaspatiSu bhayasaMjJA kAminIbhujalatAjagRhanajanitapatraprasAraNalAimAdiliGgena tilakacampakaharubakAdivRkSeSu maithunasaMjJA ca nidhAnIkRtadraviNoparimUlapatrAdisthApanAdiliGgena vilvapalAza mallyAdivRkSeSu parigrahasaMjJA cAratItyanumIyate, na ca tathA'bhyupagame'pasiddhAntaprasaGga iti vAcyam / "rukkhANa jalAhAro saMkoaNiA bhaeNa saMkucai / niyatanuhi veDhai, vallIruskhe pariggaheNaM // 1 // ityipariraMbhaeNaM kuruSa varuNo phalaMti mehune"| iti siddhAnte pratipAdanAt, na caitAH saMjJA bhAvazrutamantareNopapadhanta iti tadanyathAnupapatyA tatkAraNIbhUtaM bhAvondrayapaJcakAvaraNakSayopazamajabhAvondrayapaJcajJAnavad bhApazrutAparaNa Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavidAryadIpikA / vizatisU0 TI0 : 255 : kSayopazabhena pratiniyamAt / oghazrutaM jAtyantarameva, tadatiriktasya ca yathoktaM lakSaNamavyAhatamiti rahasyam / hetuphalamAvA bhedo yathA gatipUrva zrutamuktam, tatrAnuprekSAdikAle'bhyUhyAbhyUba zrutaparyAyavardhanena bhatyaiva zrutajJAnaM pUryate puSTiM nIyata ityarthaH / tathA matyavAnyatastat prApyate, matyaivAnyasmai dIyate, tathA gRhItaM sacintanadvAreNa matyaiva pAlyate sthirIkriyate, anyathA gRhItamapi nazyaditi zrutapUraNAdikaraNAmatiH kAraNaM zrutaM kAryamityatastayorbhedaH, abhede paTatatsvarUpayoriva kAryakAraNabhAvAnupapatteH / na ca matizrutayoH samakAlatvanirdezAdetadanupapattiH kSayopazamasAbAd dravyazrutA'bhAve'pi bhAvazrutaM tatrAvazyaM khIkartavyamiti / nanvevaM takandriyevavyaktamatijJAnazrutajJAnavadanyatAvadhijJAnAdiprasaGgaH, vinigamanAvirahAdityAzaGkaya niSedhatina ceti / niSedhe hetumAha kSayopazamena pratiniyamAditi / ayambhAvaH yajJAnAparaNIyakarmaNaH kSayopazamaH kSayo vA tadeva jJAnamabhyupagantavyam, stazcaikendriyANAM matizrutajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamo, tatkAryadarzanAditi tadubhayaM tatrAsti, na sati cAvadhijJAnamanAparyavajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamo kevalajJAnAvaraNakarmakSayazca takAryAsdarzanAditi nAvadhyAdijJAnatrayaprasaGgaH, kAraNAbhAvAtkAryAbhAva iti nyAyAditi / na ca zrutAnusAri yajzAnaM tacchtajJAnamiti zrutajJAnalakSaNasyakendriyodhazrute zrutAnanusAritvena saGgamanAbhAvAttatra tasyAvyAptiriti vAcyam , vyaktazrutajJAnasyaiva lakSaNakaraNAt, ekendriyoghazrutajJAna vayaktamiti jAtyantararUpatvenAlakSyatvAnoktAvyAptirityAzayenAha-oghazrutaM jAyantarameveti yoktalakSaNasya zrutAnusArijJAnavRttijJAnatvavyAyajAtimanArthakatvena tAdRzazrutajJAnavajAtimatvasyaikendriyAvyakta zrutajJAne'pi sadbhAvanoktAvyAptidopoddhAro'bhyUhya iti / " maipuSvagaM sutaM" ityAgamavacanamanusRtyAha-matipUrva zrutamu miti / anena zrutasya bhatihetukatvaM pratipAvate, pUrvapadasya hetutvArthakatvAt , ' sanyajJAnapUrSikA puruSArthasiddhiH' ityAdau tathAdarzanAditi / anuprekSAdikAle'bhyUyAbhyUotyAdi-anenAnuprekSAdikAlImohAparaparyAyasya matijJAnasya zrutajJAne hetutvaM jJApitam / matyaiveti |'mtyaa, na matijJAnamantaraNetyarthaH / prApyata iti gRhyata ityarthaH / etena paropadezazravaNAdimatereva tadAhita. saMskAradvArA zrutajJAna prati hetutvaM vyaJjitaM bhavati / evaJca zrutamAtra eva dravyazrutagrahaNastha hetutvaM labhyate / dIyata iti vyAkhyAyate ityarthaH / etena vyAkhyAnukUlazrutasaGkalpa tadiSTasAdhanatAmatehetutvaM nyajyate / sthirIkriyata iti-itthaJcAvismRtyanukUladhAraNAcyApArarUpAyA matestarakolikaparisphutirUpazrutahetutvaM vyavasthApyate / anyatheti-matyabhAva ityarthaH / zrutajJAbhasyaite pUraNAdayo'rthA viziSTAmyUhadhAraNAdInantareNa kattuM na zakyante, abhyUhAdayazca matijJAnamaiva, iti sarvayA zrutasya matireva kAraNam, zrutaM tu kaarymityaah-shrutpuurnnaanmtirityaadi| na cetysyaanuppttiritynenaanvyH| samakAlatvanirdezAditi-" jattha mahanANaM tatya suamANaM " iti nandIsUtravacanAditi bhAvaH / uktasiddhAntavAkyaM hi.. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 256 : tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / viMzatisU0 TI0 lapiyoreva tayostannirdezAt, upayogarUpa tu zrute matirevAvahAdisapA kAraNamityadoSaH / zrutvA yA bhatispacate sA zrutapUrvA sAdityavizeSa iti cet, na, tasyA dravyazrutapUrvakatve'pi mAvazrutapUrvakaranAmAvAt / bhA2zrutAdanantaraM tu matiH kAryatayA nAsti, krameNa bhavantI tu tA na nivArayAmaH, anyathA maraNAvadhi zrutamAtropayoga saGgAt / kAraNAntarasiddhacoparamakAlInasthitikasuvarNasthAnIyamatyA svavizeSarUpakaNAdisthAnIyazrutopayogajananAcchutasyaivakAryatvaM matizrutayolandhirUpayora samakAlatyA kAryakAraNabhAvAbhAvaH, matipUrva zrutamiti tu zrutopayogamAzrityaivoktamiti sa eva bhatijJAnaprabhavaH, upayogarUpayomatijJAnazrutajJAnayostathAsvAbhAvyAtkramikotpAdAnubhavAdityevamanyupagamena noktadoSa ityuttarayati-labdhirUpayorityAdi-zrutvetyAdyAzaGkaya tannipeve hetumAha-tasyAdrayazrutapUrvakatve'pi bhAva zrutApUrvakratyAbhAvAditiparamAcchandaM zrutvA jAyamAnAyA matezzrAvaNapratyakSAtmakamatijJAnAnukUlakSayopazamodrodhakasya sadasya matihetutvAttadrUpadravyazrutahetukatve'pi bhAvazrutahetutvAmAna na mato bhAvazrutapUrvakatvamityarthaH / nanu bhAva zrutAdUdha natiH kiM sarvathA na bhavatItyAzaGkAnivRtyarthamAha-bhAvazrutAdanantarantyiti / krameNa bhavantI tutAM na nivArayAma iti-ekasminnarthe zrutopayogo hyAntarmuhatika iti tannAzAntaraM nijakAraNAlApA-matyupayoga utpadyate, tasyApya kasminnarthe AntarmuktimatvAtaduparame zrutopayogaH, punarapi tadvinAze matyupayoga ityevaM krameNotyayamAnAM tu mati na nivArayAmaH, zrutopayogAccyutasya matsupayoga evAvasthAnAditi bhAvaH / tathA'nabhyupagame'tiprasaGgamAha-anyatheti / kAraNAntarasiddhaM yatpUrvottaravizeSAnugataM satvakApirame'pyavatiSThate tatkAraNameva, na svavizeSarUpasya kAryarUpaM, tada janyatmAt , yayA suvarNadravyaM tathA matirityAzayenAha-kAraNAntarasiddhatyAdi-kAraNAntara siddhaM sat svasya svavizeSarUpasya kaNAdeyaM uparamo vinAzaH, tatkAlInasthiti kaJca yatsuvarNa taba sAmAnyarUpatvena tatsthAnApanamayetyarthaH / idamuktaM bhavani kaNAzulIyakAdiSu pUrvottaraparyAyeSvanugatatvAt sthAyibhUtena suvargena kaGkaNAdayo janyante ataste tatkAryabhUtAH, suvarNa tu kaGkaNAdiparyAyAjanyatyAnna tatkAryavyapadezaM labhate, tasya kAraNAntarebhyassiddhatvAt , kaGkaNAdirUpatvapIyoparame tu suvarNabhevAvatiSThata iti tada vasthAnaM krameNa na nivAryate, evaM matyApi sAmAnyabhUtayA stravizeSarUpazruvopayogo janyate atastakArya sa ucyate, matitvatajanyatvAt tatkAryatayA na vyapadizyate, tasyA hetvantarAsadAsiddhatmAt, svavizeSabhRtazrutopayogoparame tu kramAyAtaM bhatyavasthAnaM na nivAryate, anyathA''maraNAntaM kevalazrutopayogaprasaGgAditi / nanu suvarNadravyaM yathA kAlatrayAnugataM na tathA matyupayogaH, kAraNaM hi kAryarUpeNa pariNamamAnaM tadAnImapi vartate iti svakAryabhUtaNAdikAle suvarNavanna svakAryabhUtazrutopayogakAle matyupayogI vidyata, siddhAnta hAvinopayokAvupamAdriti suvarNadravyadAntana cupacAratva matyupayogasyokta saGgacchate ityetadaziyAnittaye zrutopayogakAraNatvaM dravyArthikanayena labdhi Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taraMvAvivAdvArthIpi viMrAtisU0 Tana : ra7: ja marati mAvA tava zaraNae matadhitkapAyA vyArdhano haMmavani, tanna kRta8rmatyumeDI avavanayoratulyarutvaniyamAna, maLe padmAvasyavaicADacaitra nyathAsiddhiSi tulyA, matyu viziSTadravyasya paryAyArthina matyupocaiva vA detutvo = zratananitamavanvayavyatirAkhyAM kRtopayogaviridravyasya zrata payodhaiva vA hetutva juvamiti matipUrva kRtaM na mati zutapUrviti yadyapi vigepo ja vamatkArI tathApi mate jhuteDavache vizkevena hetutva, pajJAnasaMjJAnATjharaNAtvavyAkhanArya hetutvAn , mRta manaeN tu sAmAnAdhirabena hetutyamitya vize draSTa, meTumevAk me matijJAnamacharAtividhaM thatajJAnaM vaturta vidhamatyAdhinA spaSTa vA rUndriyamATu me yathA ataM zrotrondriyo pareva, rUpAyA matezceducyeta tadA tannayamapekSya zrutala therapi matyupayogakAraNatvaM suvacaM sthAt, . matiyutaTolamAchavAnavamAtyA tava vAratva atithiI tyAdri ! tati zArAtvAmitvA kArya svAmI vi raNamiti tena tatsamanAhIno tatirakAma mAvo nyAsiddha kRti rumbati rathayAM pratiyonimajJAnarUpALalAvAdruupaaraamaavsy zIghropasthitikavAdupasthiti kRtalAya rUpamprati rUpaprAgabhAvasya kAraNatve, evaM vAvivazvAti bApAmavA rakhatvega, capAnAnAM pAnAM vALa samaniyata nyAyana, tenuM pAlanahAvidhdhati kAmAvALyamivAra veva na raLatyAti pAkArastha mAryo tAronI mubAjamAna tatsamInAhInA rUpabAmAvasya vArthe ja tArImUna babAlamAna tetsAmAnavInatyAre andhazrAmAvasya vAcathasiddhivanmatyu ne buhabdhanyathAsiddhiernArdabupiyo matirabdhanyathAsiddhipi tulyavetyAhu baLe 5kamAvavaiyA grAnyAddhipi tuti granyora svAzayanena samA dhare tathApi mane sukavavazova eveneti-butamA2 matijJAna pajJAnasatajJAnAdikSI dhAraNAvavyAvasAtihaLa hetutve yA tathA matimAtre mRtakSya, nitu mativizeSa va zruta hetutra, tathA 2 thatopo vAvacchinavAryatAnirUpitAragatArabdhavadharmavayaM mato, ane tu matijJAnatvavALadhamAvacchinAryatAni tivArabatAvacchavarSamajvAmiti vizapati mAvA vavavaveneti-zrutajJAnavAvarSedranetyartha nAmAnAdhApaneti natijJAnavAmAnaviSyanetyartha. "meya visarAmavAsaviddAmA" ti mahAmAbUmAthAmanuvRtmAha mevAvAmitvatyAdi. "ddhivimA , mane sumo nAgamihi" ti mAdhyamathorAddhamaytyAhu rUndriyadA me to taheva vivRLotiyathA zrutaM otrendriyapAlpatiavajAtyAyavyavaccheda paratvena jIta kondriyopableire, rAtrondripabdhi dhRtava, catarasI cuta matirvA mavati, tena cutatvavAchine kondriyapAzvatyAgo vyavachidyate, na tu grutajJAnAnyamAtijJAne thondrivopathiyone vyavachidyate,kondriyapaSe vahehAdriSAvAM mAtatvena tAna. . Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 268 : tadhArthavivAdAdhesIviDa ! viMzati TI. zebripi grutAnulArikhoDakSarAmaca zrotrendriyaLayAvana paramArthata zrotrenkioparudhitvAta, TondriyadAmApavatarthagrahaNaca ja zrutajJAnarUpatthAta ! matijJAna tu taddhiyartha sendriyavirya 2 siddha mavatIti vasuvALe mevo thA, vaha#ImAM mati, munnasadarza mAvakRta | thA hi va suvAvarga tathA matiraSi mAvakRta mAM thathA 3 suvaM vAnAM zarTa tathA mAvaThutamapi mate, to matya vintacitvA zrutaripaTinanusarati vavati vAMdurvadarI mati, zaiva vananitagohitI mAvaThThatamukhyate, tAva huvAda vananivarijAtumiti ! tAt mAvaThThatAmAvalA , kAryAdhAmanatyena tarizepaNatame sthAnividyAn, anyathA zrutajJAnavajohAjJAnama" vAgye sthAvAnI priyastha ! vapi vilAsTamavakRtaM varjasadarza, zastra kRtaM tu maryavAva sundrapratimamiti zAMvinaMta, taMkhyAmata, matiyovAmidhAnAvasare jyajJAnegara zrotrondriyovALyatva liphrAvAva, anyathA bondriyagopAuM matijJAnameva na dayA, tathA 2 driyAvagrAghamAna matijJAnayAvaMzati mevA nava yuriti mAva ! varuM zotrandriyopa idhRtam, i ya revenyu tuvuM valrAhIndriyag zrutAnulArisAmivijJAnapokSarachAmasto cutamityA-ndriva pati sutAnunAribaSkSarAmati- sataviyALyAnusArI sarvajJavaranAkSI vA viziSTathutAlIma saMsyarAI vajuvArane meda ti-nanuM pUrya hetuzaramAna matidhRtayokomihitA, vatrA vAhapALasukhyAmAryadrakAntana sa va mevofmathI te UMta vaSya vizeSa hRti ta , 3khyati, tumAna pUrva ceramena che, satra meriTamedrasAdhanamityanazipa ! tathAhi-bruta mamana rati krima, vadravyatve sati tatavat . thar dravyatve rAti tava tattavAmitratve sati to mirja thathI vajadravya suvuM vAhetuti tavamina sati ta minna, tathA vAyaM tasmAti ! prApti mAtracaitra vijJAMtina tanmAtravaivAmidhAnuM yuddha, nAmeti vALyuM, ne hendrAntimano kAryabhArAmAvata, dhitvamevajitavizilya dAhoramAvahArivAti tadupanyAsIDakhatrAyu veti | muna paripATimanusaratAni zrutagranthatattajUtravAnyArthapratipatti rotItvartha ! " ne mannati ma, valamAM suMvArasAM 54 che" rUri mAdhyamanuzrutya paramata vadhatumA-anya vAdurityAdri saiva vananitarApaddhitA mAvatrutamukata rUAtimAtiseva tannaniyA zabda nichati tavA taDu zatru sahitA mutamute, tathA 2 dhRtaparva varmavyutvathA zAmitva mAvazrutabhAvaprasAhiti matyuttara vAva che tene zamAtratyevotpana tasya dRzrutatvena mAvaDyutAmAvabatyirtha mAtAnita zabdAvarInTena mavizratatvArTupa dUthaLAntanamAha zAkhAmAnanevAlA zanko hi matijJAnI miti tadvirina mehe taddata vagAmAnanTena tAtyavidina bALamevA jyAkhyatve sAhiti mAvA veTAjJAnamapati-zazva va vAgI matijJAnagati Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAyavivaraNadArthadIpikA / vizatisU0 TI0 1259: bhAvazrutayoraprastutatvenAprastutAbhidhAnaprasaGgAt , etena zrutAnusArisvarahitazatamAtrapariNAmAvitA matirvaekasozI, tajjanita zabdarUpaM tu dravyazrutaM sumbasahazam, rahitetyantena bhAvazruta0yavaccheda iti vyAkhyAna. mapyapahastitam , zrutajJAnena sahaivAsya matabhedasya prakrAntatvena dravyazrutasyAcintanIyatvAt, bhaterdhanitvApariNAmena haTAntavaiSamyAt, na caikaM vacanametAvantaM vipAkamApannamitivadatra tatpariNAme upacAra AzrayaNIyaH, sati gatyantare tadAzrayaNAnaucityAditi dig / akSarAnakSarAmyAM bhedo yathA-ihAkSaraM dvividha, dravyAkSaraM bhAvAkSaraM ca / dravyAkSaraM pustakAdinyastAkArAdirUpam , tAlvAdikAraNajanyaH zabdo vA / etacca vyajyate'rtho'neneti vyaJjanAkSaramapyucyate bhAvAkSaramantaHsphuradakArAdijJAnarUpaM, akArAdhAkArateti yAvat , tatra bhatijJAnaM bhAvAkSaramAzritya sAkSaramanakSaraM ca bhavet / ihAdInAmabhilApajanakatvena sAkSaratvAt , avagrahasya ca tadvaiparItyena nirakSaratvAt , yajanAkSaraM pAzritya tadanakSaraM, na hi matijJAne pustakAdinya'stamakArAdikaM 206o kA vyaJjanAkSaraM vidyate, tasya dravyazrutatvena tvAd dravyamatitvenA'prasiddhatvAt / tjjnyaanmpiityrthH| etenetyasthApahastitamityanenA-yaH / zrutAnusAriza06pariNAmAntritA mativizrutameveti taniSedhaH zrutAnusAritvarahiteti vizeSaNena kRta ityAha-rahitatyantena bhAvazrutavyavaccheda iti / matijJAnazrutajJAnayorbhedasya prakrAntatvena tamupekSyAprastutasya matijJAnadravyazrutayobhadasya cintayA kimityuttarayati-zrutajJAnena sahavAsyeti / matelanitvA'pariNAmena dRSTAntavaiSamyAditi-calkAH sumvarUpeNa pariNamante, zumbapariNAmApannAnA pakAnAmeva zurUpatvenAbhedarUpatvAt , na tu tadvat matizabdarUpeNa pariNamate, matenirUpatvenAtmadharmatvam , zabdasya ca mUrtatvena pudgaladharmatvamityevaM tayozcetanAcetanadharma tvena sAdRzyena pariNAmapariNAmibhAvAbhAvAditi dRSTAntadAntikoSamyAduktadRSTA-vAnmatijJAnadravyazrutayorna bhedo yukta iti bhAvaH / bhatijJAnAdarthAntarabhUto'pi 206H tatprabhavatvAtta. nmayaH, yadyasmAt prabhavati tattanmayamiti vyApteH, tathA ca matijJAnapariNAmarUpe zabde matiH jJAnAnAtmake'pi matigatA jJAnamayatoparyate iti valkasumbadRSTA sAmyAt bhatijJAnadravya zrutabhedaH setsyatIti sadRSTAntamAzaya niSedhati-na caikaM vacanAmatyAdi / niSedhe hetumAhasati gatyantare tadAzrayaNAnaucityAditi / mukhyArthavAdhe satyupacAraH phalavAn, sa cAtra nAsti, pUrvoktItyA mukhyArthasya sadbhAvAditi tadAzrayaNaM na nyAyyamiti bhAvaH / tasya dravyazrutatvena rUDhatvAd dravyamatitvenAprasiddhatvAditi-atra tasyetyasya dravyazrutasyetyarthaH / nanvatra bhAvAkSareNAvagraharUpaM matijJAnamanakSaram , IhAdirUpaM tat sAkSaramityevaM bhAvAkSareNa bhatijJAnaM sAkSarAnakSarobhayarUpaM pratipAditam , bhAvazrutajJAnamapi dravyAkSareNa bhatijJAnavadanakSara bhAvAkSareNa sAkSara mityevaM sAkSarAnakSarobhayarUpaM pratipAditaM bhavatA, tathA ca pratyekaM dvayorapyakSarA'nakSararUpatvenoktatvAt kastayostAbhyAM vizeSa iti cet , ucyate, keralaM sAmAnyena 'zrutaM' ityuktaM tanmadhye dravyazrutamapi labhyate iti kRtvA tatra dravyazrutamAzritya dravyAkSara masti, matau tu tannAsti tasyA dravyamatitvenAilaDhattvA / 36muktaM bhavati-pustakAdinyatAkArA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapArthavivaraNadArthadIviko / vizatisU0 TI0 vyavahArAturodhena (ani4yatvanirUpakatAsambandhenAropitasvapariNAmitAsambandhena vA vyaJjanAkSapa tvaM zruta evaM karapyate na matAviti rahasyam / zrutaM tu yato bhAvato'yakSaravadanakSata-, pustakAdinyastAkArAdarakSarasyocchvasitAdenakSarasya bobhayasyApi nyazrutatvenA nAnAt pratyekaM tadAkArastha bhAvazrutasyApi ca zrutasiddhatvAt , na cocchvasitAdiviSayiNI matireva na zrutamiti vAcyam / vyaJjanAdivRtyA tajjanyaniSedhAdiyovasya zrutatvAt , na ca cepTAditulyatvaM, paryudAsavRttyAnakSapadenocchvasitAdeva kSararUpaM pusmatAmAdivyApArajanyaM ca yad dravyazrutaM tad dravyamatizabdena vAdhyamityevaM karigazcidapi siddhAnte saGketAbhAvAnna tanmatirUpamiti dravyazrutasya dravyamatitvenAsadatvAd dravyAkSareNAnakSarava matiH, zrutaM tu dravyazrutatayA saketitaM zAstra iti dravyAkSareNa sAkSaraM tadityevamanayovyAkSarApekSayA sAkSarAnakSaratyakRto bhedo jJeyaH / uktaJca "ubhayaM bhAvasarao, apaksara hoja paMjagAvarao / mainANaM susaM puNa, ubhayapi aNakharakharao // 170 // " * iti / tayA ca matijJAnaM zrutajJAnAdbhinna dravyazrutvyavahArAviSayatvAt , avadhijJAnAda, anyathA dravyazrutamitivad dra0yamatirityapi vyavahArasayA, arthA'bhedAditi mAnA / AropitasvapariNAmatAsajeneti satra navuM nAkSara, tatra putradravyAtma pudgaladravyaJca pudgalAtmaka kAryarUpeNa pariNamata iti tatpariNAmarUpaM mukhyavRtyA na bhAva zrutajJAnaM, tasyAtmaguNatvena tatpariNAmarUpatvA'yogAt , kipacArata ityata Aropitati vizeSaNam / zrutaM dravyamAvabhedena dvividham , tadubhayamapi sAkSaranikSarabhedena dvividham , tatra dravyadbhutaM pustaDhinyastAzAraghila sAkSara, ullAsitAvi vanakSaNam, mAvaThutamapi zrutAnusAryanta parisphurada kArAdivarNavijJAnAtmakatvAt sAkSaram, pustakAdinyatAkArAdhakSarAnavamAsAda nakSamityevaM lakSaNaM zrutaM pratipAdayitumAha-zrutaM tu dravyato bhAvata ityaadi| ucchvasitAdera nakSatsyeti-atrAdipadena " asasi nIsasi, nindaM khAsikaM ca chIaM ca / nissidhiamaNu sAraM, agakkharaM cheliAIaM // 1 // " iti nandIstravacanAnizvasitAdikam graahym| nanvevamuJcasitAdivatkaramukhanayanabhRkuTyAdiSTAyabhisandhipUrvikA kriyamANA tatkartuvizrutasya phalaM draSTuzca bhAvazrutasya kAraNamiti tat tasyA api dravyazrutasvasaGga iti cet, maivam , anakSaramityatra paryudAsavRtyA'kSaraminnamakSarasadRzaM yattadanakSaramucyate, sAdRzyaJca zrUyamANatvena jJeyam , tathA ca zrutamityatrAvAzrayaNAdhacchyate tacchutamityucyate, na coyasitAdivatkAdiceSTA'pi zrUyate, tatadvattasyA api na dravyazrutatyaprasaGga ityAzayenAda na ca ceSTAditulyatvamiti / yahA'yaM puruSa evamabhiprAyavAn evambhUtasanyathAnupaparityevaM ceTAliGgena yathAnumitiyocchvAsatAdiliGgenApyanumitiH, sAca bhanijJAnara paveti cedAdivAcchvAsitAdika bhatijJAnava kAraNa na tu dravizrutasya kAraNam , yena dra05 zrutatvaM tasya syAt , anyayocchvAsAderiva ghaTAyA api dravya zrutatvaprasaGgaspAdityAzaya niSedhati na ca ceSTAditulyatvamiti-niSedha hetumAha-paryudAsa Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivamUDhArthanIpiA 1 vitarlR TI : ra61 : prAt, draSyazrutattvadravyamAMtavAmyAM caDhI vAtra meLe phAMpe vAMnta / matijJAnamanakSara zrutajJAnuM vAkSaravananAvAta nit vyApakSate, te grAntA, matijJAnamAtrasthAnakSatre dAvo vizpAmAvaprasannAt / viva: gaZprayogaH sannArajJAnanimitta, na tu sAkSarajJAnanamattAMta zvet, maiM ! padmarAmaprade cokhA ttavena padmarAmatvanAtevi bandhrauvye taMtra padmAvayomAca rAjyatAsaMvandena padmarA pavaeNttAjJAnAmAvAvevoSapattau sarvatra sainjIndvavattAjJAnacaiva tandvandvapro hetusronityAt / zruinezritavananAvIhAvI vijyavyApAraH zrutattvava 7 mariti vrata, tlRi bavadAbhraM ttpatti--tathairthI pUrvati | matijJAnamanakSaramaMtra zabdApratimAsAt, zrutajJAnaM tu zrutaruvaM sAkSa ramu sAhibhAnalamityumayA-mityeva matizrutayomavAMmamanyamAnAnAM reSARRiA coLAM matamAha matijJAnananakSamati | vittpamAnaprasaGgAAiMta dAvA zabda nirmAtAbhAve pradavavIhAvInAmanayatine dharmaparAmAMvAvova na sAviti prAyaH dhANunA mAAMmati vinspAyA$hAnate hyAjIvAya mati vivAAMyAveloche vAsati, cato na hantaravahArAvanirmAsa vinA vittpatyuM nAmetyarthaH / nanu zanne covaviyaM prAMta prAnajJAnatreneva hetuTyuM, na tu sAkSarajJAnasplene vijJAnaya sAkSarajJA navAmAvegaMdha sabArave jJAnapatrAttape to kSavijrarlIMganao mAdhyAikUtha niSedhAta-vinpaH rAnkuprayodharUpa nRtyAvinA niSedha hetumAMda- padmarAma ti paDhAvetApAma vyavahAratnena tAre kAravidhayA bA brahasya mATe sAMta tavatbAvAijJAnaganitasya dhaTomiti vyavahArahmasyavAdI dhAviSayo yAvyavayamAtta patra subrA jJAnastha nimittorarAjAsamavego padmAmAMne sajjananavyavahAravIcomavata ta tripuSiveva mAcavataH puMsAramApacayanArogna vaMzajaLasampo vizeSaH padmApa AMta sasphUtagrahavata va padmAye padmapatroma dha AMta tatra zayatAsambandhana dmarAmavattaoNnasya rAyatAsambandhana padmApothArApazanitya dhAriya padmAsandva hinrAya ArArthe vyavasthita yayi taandrayo vizvane zayatAsambandhana taR'vattAjJAnaya hetutvamiti dro vi5ttva sAkSarajJAnanimittaottvayasthitiviyeH / pArA-paprayogamavasthati-padmavo vaLAyAmAvaye sarca | padmAvattAnAnAmAvAvuMti-dhadAsa-vena padmarAmapAttvanaparya bArapAyAmAvAvevetyaH sajIvattAjJAnasthati-tra zapatAsa dhanvaMte zeSa | nannAme zudghanazritadhana vaprati vatuyatijJAnapo cIhA viSpavyApAro'kSarAtmA'tAveva, maiM mate sAzAt, tAAyamunAmahmAt, tathA 7 nizrvitamIhAvizrutameAtyAzayanA te zrutanizritavaSanAdIAvavAMta| samAre tadarzAvanA--vamambuvAme dAiyAyo matimavAsaveMbArAmA%0tajJAnAtmA" yuritryato'kSarAmi'A hitattvAvAsya tasmAtra matijJAnuM svAt, maiM punarIhApAyAvi Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .:. 262 : * tatvArthavivaraNadArthadIpikA / vizatimra0 TI0 .matiH syAnnehAdirUpam / bhavatu tarhi tadA matizrutobhayavyApAra iti cet, na, yugpdupyogiiyniSedhAt ! vivindriyamanorava matikRtajoryApArAdumAmekaM zA mavatu, vyavahAratatu tasya puSkalasAmagrIkatvAnmatAveveti cet , na, avagrahAbhAvaprasaGgAt , tadutpattikAle'pi labdhiyavyApArasya pratyAkhyAtumazakyatvAt , manodravyANAM tvayagrahAnantarameva grahaNopagamenAnupapattyabhAvAditi diguu| mUotara. bhAvAd bhedo yathA-parapratyAyanahetudravyAkSarAbhAvena mUkaM matijJAnaM, pratyAkSarasamAvena svaparapratyAyakAvA* gupkharaM tu zrutajJAnamiti / nanu matihe tayo'pi karAdiceSTAvizeSAH paraM pratyAyayantyeveti bhatijJAnamapi ki na mukharaM syAt, dRzyate hi karavaktrasaMyoge kRte bhujikriyAviSayAyA materutpattiriti / maivaM, tebhya zepabhedAtmakaM tatsyAdityarthaH / athoktadoSabhayAdara sthANupuruSavivekakAle matizrutApayogavyApAradvayam , tathA ca sthANupurupavivekajJAnaM matijJAnaM zrutajJAnazcobhayarUpaM svIkriyate, kevalA 'tu matira nakSaraiva bhaviSyatItyAzayenAzaGkate-bhavatu tahIti / " jugavaM nasthi do upaogA" iti siddhAntavacanamavalA0ya taniSedhe hetumAha yugapadupayogadayaniSedhAditi / punarapyAzaGkate IhAdAvityAdinA, vyavahAratastu tasya puSkalasAmagrIkatvA matAveveti yadIhAdikamubhayAtmaka kimiti matAvehAdezAstre parigaNanam, na zruta iti na zaGkayam, matereva sAmagrI IhAdau pukaleti tatazrutAtmakatve'pi vyavahArato matAvepArbhAva ityarthaH, vyavahArastpiti pAThotra yujyate, tathA ca tatra matAvatyanantaramanta rbhAva iti pUraNasya nApekSeti yodhyam / samAdhatte neti / niSedhe hetumAha-avagrahAbhAvaprasaGgAditi-avagrahe matizrutalabdhiyavyApArasyA'pratyAkhyeyatvena vikalpavyApArApatyA'nirdezyasAmAnyamAnAvagAhitvena nirvikalpAtmakatayA siddhAnte'bhyupagatasya tasyAbhAvaprasaGgAdityarthaH / nanvayagrahotpattikAle matilabdhivyApAra evAbhyupagamyate na zrutalabdhivyApAro'pIti noktadoSa ityata Aha-tadutpattikAle pIti / na caivaM tarhi bhavanmate'pIndriyamanasopArasthAvagrahakAle pratyAkhyAnAzakyatvAttadAnI manovyApArAdvikalparUpatvaprasaktyAcagrahatvAnupapattistadavasyaiveti vAcyam , IhAdAveva manovyApArasthAbhyupagamenAvagrahakAle tadabhAvanottadopAmAvAdityAha-manodravyANAmiti / aya bhAvaH jJAnatvAvacchinnotpAdAnukUlazaktimattayA manovyApArasya sarvatra vidyamAnatve'pyasmAnmanovyApArAdvikalpotpAdAnukUlazaktimatomanovyApArasya vilakSaNatvenA'vagrahakAle tadabhAvAdeva vikalparUpApatyabhAvAnnAsmanmate'vagrahatvAnupapattiriti / svapratyAyakatvasvaparapratyAyakatvarUpaviruddhadharmAbhyAM matizrutayodamAhabhUkatarabhAvAd bhedo ytheti| nanu yathA bhAva zrutajJAnaM na sAkSAdvijJAnAtmakasvasvarUpeNa parapurupagatabodhajanaka, vijJAnasyAtmadharmatvena svayaM mUkatvena parapuruSIyabodhajananAkUlazaktyabhAvAt , kintu dravyAkSarUpatatkAraNahAraiva, tathA matijJAnamapi karazIpAdiceSTArUpakAraNadvArA parabodhakabheveti zrutajJAnamiva svakAraNahArA matijJAnamapi mukharaM syAdevatyAzakate-manu matihetavo'pIti / samAdhatte maivamiti / tatra hetumAha tebhya aahtyetyaadinaa| tabhyaH matihetubhyaH / caviSayAyagrahAyutpatyanamayaM puruSo bhoktumicchatItyAkAra yazAna Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " vavAvivagUiDhArthIvita virAtikULa TI Ahatya svaviSayAvahAdInAmevotpAdAt, anantaraM bhujikriyAdiviSayaM yadajJAnamutpadyate tad yadi vyAptyAdijJAnadvArA tadA ceSTAdInAM litvamevAgata, liGgaM ca na svaparapratyAyaka, sthAdhikaraNagatapratItijanakatve sati svAdhikaraNabhinnagatapratItijanakatvasyaiva tadarthatvAt , ata eva parArthAnumAnAdikaM 20385bhevokta, na tu liAntaram , vastuta. karAdiceSTAbhirAbhiprAyikazabdonnayanena gA0dayodharUpaM zrutameva janyata iti na tatra mateH kAraNatvam, na vA taddvArA matemukharatvam , kAraNakAraNatyAca tathAstu(tAsu) dravyazrutatvavyavahAro'pi, lipyakSarasya tu vyaJjanAkSaravatsAkSAcchUtakAraNava zrutavalasiddhati na ttprtibndhvkaashH| mutpate tayadi yo yaH karavastrasaMyogalakSaNaceSTAvizepavAn sa sa bhoktumicchati yathA caitra iti vyAtijJAnadvArA tadanumAtusvArthAnumitijanaka tadA karavastrasaMyogalakSaNaceSTAdInAM hetu-va meva siddhamityAha anantaraM bhuji kriyAdiviSayamityAdi / tadarthatvAditi svaparapratyAyakatvasyovAryakatvAdevetyarthaH / na tu liGgAntarabhiti-zabda bhinnaM yaliGga tatsvAnumitihetureveti dhUmeneva zabdAnAtmakena tenApi svasyavAnumitissthAt, na tu parasya, bhavati ca parArthAnumAnena liGgaparAmarzadvArA tasya sA, tagAttatparArthAnumAna zabdAtmakameveti bhAvaH / etAvatA karaceyAdInAM liGgavidhayA tadraSTRNAM bhujikriyAviSayakasvagatAnumitirUpamatijJAnajanakatve'pi paragatapratItijanaka lAmAvAnna tadvArA matijJAnasya svaparapratyAyakatvamiti na tanmukharamityupapAditam , adhunA karaceyAdinA vyAtipratisandhAnahArA svArthAnumitirapi notpate, tathA sati zavAda pyarthapratItiranumAnenaiveti zabdapramANamapyatirikta nava siddhayeta, kintu karAdiceSTAdibhiranumitenAbhiprAyikazabdenArthavizeSaviSayakasaGketagrahAdhInapadArthopasthitidvArA zAdabodharUpazrutajJAnamevotpadyate, na tu matijJAnamiti, ata eva yatra zabdodaraNAsAmayAbhAve'pi pratipipAdapipanastathA tathA ceTamAnA dRzya.te, tatrApi ceSTonItavivakSitazadvArava cedAdInAM zAdapra- tItijanakatvameva, na tu matijanakatvamiti na karaceSTAdidvArA matermukharatyamityupapAdayannAha vastutaH kraadicessttaadibhirityaadi| nanvevaM tarhi karAdiceSTAdInAM svonItazabdavArA zabdapAcyArthaviSayakazA0dayodhAtmakamAvazrutajanaka zabdavattAsvapi dravyazrutatyaprasaGgarasyAdityAzakAnivRtyarthamAha-kAraNakAraNatvAccati-zrutajJAnakAra manumitaH zabdaH, tatkAraNatvAcca karAdicaTAsu drvyshruttvvyvhaaro'piityrthH| na pratibanyavakAza iti-kAraNakAraNatvAdhathA ceSTAdiSudra05zrutatvavyavahArastathA lipyakSasthApi kAraNakAraNatvAttathA vyavahAro'stviti pratipandevakAzo netyrthH| lipyakSare sAkSAcchtajJAnakAraNatA zrutapramANasiddhA na karaceSTAdiSviti vinigamakasya sadbhAvAdityarthaH / nanu "na zrutamidaM kintu ceSTAdibhyo matabhiti pratIteH" ceyAdi. bhyo'numitireva jAyate na zrutajJAnamiti cet , mavam , yatastatra matamityasya sAkSAdvayaJjanAkSarAjanyajJAnArthakatvena ceSTAdibhya AbhiprAyikazadajJAnena padArthopasthitidvArA zrutajJAnameva janyate, nAnumitiriti cA'pi paramparayA zrutajJAnakAraNatvAt , zruta evAntarbhavati zabdavat , na matAviti / etena ceSTAjanyajJAnasya zAndayodharUpatve zabdAtpratyemIti tatra pratItirasyAt Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 264 : vArthavigUDhArthIpinna pati TIva na zrutamidaM kintu ceSTAdibhyo matamityatra tu sAkSAdvayaJjanAkSarAjanyajJAnatvameva matatvaM bodhyam, lipisthale'pi tathAdhyavasAyAditi bodhyam / karAdiceSTAnAM para pratyAyakatve'pi tAsu dravyamatitvena sayabhAvAnna matijJAnaM parapratyAyakamiti *jyH| "AdhIyatAM hRdi matizrutabhedacintA, diDmAtrabhetadiha bhASyamahArNavasya // navyoktimerumathanena tato'rjitA yA, sA jJAnAvindunihitaikyasudhApi lekhA // 1 // " na tu sajJayA pratyemItyapi nirastam , tasya jJAnasya sAkSAcAryamANazadAjanyatvAdeva zabdApratyemIti pratItyabhAvAt / ayammAva:-zabdAtpratyemIti pratIto zabdajanyatvasa niyAmakatvena ceSTAjanyajJAne tadabhAvAdeva noktapratItiH, na tu zAbdabodharUpatvAbhAvAdityAha-na zruta. . midamiti / bhavatu vA matijJAnasya kAraNaM karAdiceSTA paraprabodhikA ca, tathApi sA 'dravyamatiH' ityevamAgame kvacidapi na rUDhA, pustakAdinyastaM vyaJjanAkSararUpazca dravyazrutaM punaH zrutam' ityevaM sarvatra rudam / yadAha vizeSAvazyakabhASyakAro'pi-"DhaMti va davyasuyaM suyaM ti rUDhAnadayamaI / 174 / " iti / tatazca yadhapi karAdiceSTA matijJAnasya kAraNaM parapratItijAnikA ca tathApi dravyamatitvenArUDhatyAt kAraNe kAryopacAraM kRtvA matirUpatayA na vyavahiyate, ato bhatijJAnarUpAsA neti na tadvAreNa tasya parapratyayotpAdakatvam , dravyazrutaM tu kAraNe kAryopacAraM kRtvA zrutajJAnatvena zAstra vyavAhiyata iti tadvAreNAsya paramatyAyakatvamupapadyata evetyAzayatratAmRjUnAM matamAhakarAdidhAnAM para prtyaayktve'piiti|| " bhASyArthasaMmizratayA prabhUta-nyAyoktipUDhArthatayA matezca / zrutasya cetadvivRterazakya-prarUpaNAyA api nemisuureH||1|| prabhAvato darzanapUriNeyaM, vRttiH kRtA'tra skhalanAM bhramotthAs / kRtvA kRpA mayayatulAM vizodhya, jairvAcyamAnA pramudaM tanotu // 2 // " yugmam / iti zrutajJAnava sabhyatAsamAptau matizrutajJAnavaktavyatA parisamAptA // 1 // 20 // ukta zrutajJAnamayAvadhijJAnavaktavyatAyAmAha / atrAhetyAdi-kimiti kiM lakSaNaM sUtram vividho'vadhiH // 1 // 21 // (bhASyam ) bhavapratyayaH kSayopazamanimittazca // (yazo0TIkA) dve vidhe bhedau yasya dvividhaH / te eva dve vidhe darzayati bhavapratyaya ityAdinA / na ca lakSaNe pRSTe bhedakathanamanyAyyam , Amraprazne kovidArakathanavaditi vAcyam, bhedajJAne tadanyataratvena lakSaNasambhava ityabhiprAyAt / bhavo devanArakAnyatarabhavalakSaNaH sa pratyayo nimitta kAraNaM yasya sa tathA, avazya khutpannamAtrasyaiva devasya nArakasya vA'vadhirubhavatItyetAvatA sa bhavapratyaya ityabhidhIyate, tadbhAve athAvadhijJAnAdivaktavyatAprAbhAya ekaviMzatitamastrAvataraNikAmAha-athAvadhijJAnavaktavyAtAyAmAha, anAhatyAdi iti / nanu " khaoyasamiA ohinANaladdhI" ityanuyogadAravacanAt kSAyopazamikabhAvarUpamapavijJAnam , nAraphamavazca narakagatinAmakarmaNo nArakAyupazcodayAt , devabhavazva devagatinAmakarmaNo devabhavAyupacodayAd bhavatIti tApaudAyika Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAvivAhATIvita varAti : ra9 : mAvAvamA vAmAvAta, mu tu zaraNe tAva kSayapazama thavA na ghavadhijJAnadarzanAvaMyasya pharmaLaH koparAmapahAca vanAvALAmavahArirastIti, tava tu kSayo parAmarca na mavo nimittatAM vimarti, tataH zaraNAratvAzuddhanayama 2 kAraNe maLyata phatyevaM mavapratyayatA 1 nanvayaM zuddhanayama vakhatyamevo ja svAdriti 7, 7 strAva, vyavahArazaiva mevAzuddharaLatAAhitrAta, have vakhyA dharA hALatA ne sthAvaramANenAthasiddhavAviti re, zuddhanaye na cAva, pravRttabiyonanAjJAnAgniva sanmavAdviti vipazvimbhatathAsmamataparIkSAvAvahmAmiH | kSayaparAmanisthiti pavitAnAM jJAnanAvaraNIyazarmaLAM kSaya parizAdoDanudritAnA voTyavivArakSaNatAmyAM ya mAvahAviti taddanyatA mavA rathamavadhijJAnaya hetu, taM prati kSayaparAmarthya hetutvAvityAgaddAbAda-mukyuM tu giniti vAha mAkhyajdhAsumodhiH "gohI havAmika, mAve mAlo mavo tahoddA | to viThTha mavapatto juttAgrahI hokhaM? | pa7rU rUlyAzakya taduttaramAha "sa vi du hovasamo, vi tu sa va vavalovatamAma | tampi sahu ho vastu, mAruM mavapakva to to Idha98A" phati tavaiva tu kSIparAmajya sa ma nimittatAM vimartati-nanuM hevanArANAmadhajJAnavarzanAvaraNavarmayoparAma prati svamava parva nimittatA vimarsa sahi kRta tatsavoparAviyam vALatApe ye sAvazenAhiti veta, ravAyAvizudvitaritAhiti nAnahi, tathi tattarAragAdhInaganmAntarI vizuddhivAhiti mAvA ! navayuddhanayamana paramparAjArAma ramADumAddhavatva vadhermavahanamittAraNamena medrazuddhanA sAkSAtkAraLameva hAratvenAmyunicchati, na punaH paramparAkAramiti tanmona sa mevo ja yAvityAzAya tatsalyadbhAratayA samAdhaje , sthAti! tatra hetunAha thavA i tathA 1 bakRtagharga vyavahAranayazretyottam, tu nizcayanayamiti mAvaDI rAte-vamiti / taddamyupAmavAvena nirAkaroti-zuddhanaya phAve ! navu vaDhi varatnAvacchinnati vajhamaLaziva zuddhajana hArASTra, taMdravyavahitottaLa vaho, punaH paramparALamRtaM draSTAva, tasya vakajhamaLAyAgharamAranAnyathAsiddhavAn siAre thApALio nAnyathAsiddhirityajya svagRhai voTsepapAyAviti hiMdhAryA caraSaccenDAnayanapravRttine naivaryAdrityata vaha pravRtteiriSTa nAtAjJAnenaiva sanmAvati-praya navAvarcI sAkSAtanAraNaparamparAvaraNAtmamayAnutamiti norUpa rati mAva! nArANA devAnAzva ravIyAvAdhijJAnadarzanAvaraNIyalavizarmavahetuvAdvAdheryathA mavapratyayastathA narALAM tiravAM kara yAvadhijJAnaharzanAvarIyarmayopazamayo samparzanatapotratALahetuRtvottavadhipi apAvyatyaya lava, Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 266 : vrutti sa kSaYopazarmAnAMno nyAyato muLapratyaya ta cavat // 22 ll nyAyayu sAmyAhityAda nyAyato mukhapratyaya ti yAti rph // avadhamendvayamadhye SAdyokvAdha SA dvitIyodharati ziSyAnajJAsAyAnAdyameT mudritIyapuRRtrAne dvAvaMzatitama kSetramAdasUtram tattvArthavivAiddhArthanIpiA ! dvAvijJatir. TI" taMtra mavapratyayo nAradevAnAm // ! // 22 // ;a (mayam ) tatra nALALAM devAnAM A cAravamayapratyayamadhijJAna, mati / mavapratyayaM avahetu vRnimittamityarthaH / teSAM ddei savotpattiva tattva heturmati, pakSAmAjArAmanavat, na zikSA na tapa krAMti ' (cazojIA) tatra tayoddheyormadhye / tRiLoti nArALamityAdrinA, narajI mA nArA, vinyantIti devAteSAM, yazAstra sthAnayogyatAtimeLa, maeNpracaryAmatyatra pratyayazandrasya jJAnArdhaktva mamapAro ta--manimitta mavahetu (mahetu sarvAmittAmistyartha ti, paryAyayoLItenenArthavAvarSama, devatAnA jALAmavadhepattau mava va vo hetu'rayatra jAvizeSe tathAvAnuM pramALati-pazcimityAvinA, pakSiLAM mayUrathrusa ritInAM yathARRAzAnanatti, zikSAmanyopadezarAma, tapadhdhAnazaviveLa (pamantare) teMdvazAradevAnAM zikSA tavazvAntare tavadhijJAna prAturmavatIti mAvaH // 22 || dvitIya mevuM voyannAda-- F naMdu devanArALAM mavamevAt caM mastavaye vArAM svAti nAtha, savacasya mavatvasAmAnyadharmo vivakSaLAvatA Tonyanta ti vividhaprAmAM svenchAnuAM aSTapruththAmAMlabamAM nivamIDAnumatrantIrthaH / nArALAM pratina: pratikatAM ja levAnASi prAMtavimAna pratitanastra vasthAnamemiva dhajJAnAvaraNIya malayopazanA paprbhedpryuktN ca vividhamavadhijJAnaM saAyata ityabhiprAyeNAhatyayAsvamiti, tadarthamAha sthaancocatAna tameoti -svAnanya yogyatAnA meNetvartha yadA vavasthAnaya vastrabodhatAyAzvAna tame zaityace tenA majevana baMtarasyAne tattakhArAme smieva vimAnapratarasyAne tattvadevAnA vizuddhaviddhameminavAdhIzvaryaSya nAnuSapAtta, vastrA nIcatAnAmAMye tattajJAvAnAM minnAmAvadhijJAnAvALA mAmANema jJAnAvarAva copazamakSaLayogyatAAnatyasya saMjJAvAveti mAtraH / pratyayaH zapathe jJAne, hetuvidyAsAMnazcaye " AMta zaeNzopoAtra pratyayazabdo jJAnArtha,vistu hetvartha chetyAzayanA pratyayavasyuMravi / nArAmane devamaye ca sAMta nArALAM devAnAM pAvadhijJAnapuSpavate tava mATe, 2 nonpathata phnvaya tarebAsanuM mAravuM che pataMtratA draSTAntanoSAyatumAvevatAnArALAmavayetsattAviti / bAdhajJAnavarzanAvarameyASarzamasyAtve audAsInya mavaca dha bArAtye prAcAryA zyAyayavAda va va varo heturiti| A mALArogI maLavA nAyasurAAM, pallI" vA namonamAM * 172 | %0 kRti II daviAMtatamasUtratAAM samaoNsA // 22 // apa yopaNamahetuSThodhiA mAM svAt vizvesbIzayana soviMzatitama '' ! - ' 46 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAryavidyArthIpizA yozitisU0 TI ra674 mUtram yathonimitta Saviva5 vALA ? 2rU | (mAdhyamuM) zanimittaH sopazamanimitta phArtha tavetaravijJAna somanimitte pavi mavarti rovALA ropALAmiti nAra ropALAM tithonikanAM manuSyanA ja avazAnAMvALIyasya vArtAH lopAmakhyAM mavati paviMdhamAM tathA nAnumila nAnumAmi hIyamAna vardhamAnavuM anavarAtaM vasithatamiti tatrAnAnuninaM yatra kSetre sthitatpanna tata prayutakSya pratipati, praznArApueSAnavat che AnumAmi yatra ghATutpanna kSetrAntAkAta va ra pratipati, mAjIva dhaTarajImAvavatta mAna Apu kIdhu kareluM gvidhu vimAne, tijarvata caDutpanna zamazaH saMkSiyanA pratiti mahAsaMgheyamAta, pratipataye richinnenzanonasatyajJizivAvat vardhamAnava purasvAdheyamatiqrAM vadhate bAhoza adhorALinirmathano pattopAttazuSkopavImAnAdhIyamAne dhArAziva anavasthita hoya te vaI ja vate rIte ja pratipati voute joti puraH punarvivat / dhavata cAvata kSetre utpanna mati to prati tatyAvakA mAmavakSayoddhAM notyanta sthAvA mavati hibruva I spvadhirAtam mA cArja vaphlAmaH || * * * * " (yazobI) thayo te nimitta moDapati thathApana vRddhitvena kSayopazamanimittatva prAra upanayata phatyAyavAnA mAdhyaza-yonimitta saMyopazamanimitta rUthe hRti, par vijapa mevA yasya sa tathA, rAtreDavadhisakhyAta putva, mALe jJAnasannadhAnapuMsatA toha ta tyAdhi, zevANAyitra pratiyoni zAhanAradamya ti, tiryananAnAM manuSyanAM ti, te yogya grAhyaH | OM tat rtha pavidhamata mAha vadhati, copazamaya padhitvavidha vidhavamiti mAvaH pavigha gvopacastha taLe prapazcati taghatyAdrinA, tatra tevuM pallu meSa, anugcchtyvshymaanugaamikN, tadviparItamanAnugAmikaM, ko'rthaH ? yatra kSetre pratizrayasthAnAdau, sthitasya jAyoniyAdripabitasya, hatpannamubhUta mati, tene tAt sthAnAt cAvaja niryAti tAjJAnAta / tataDAntasya sthAnAntara taya, tivatata narathati, vita, kSo dhAtunIvasUAnI pRcchA sUtranaiH zAna sanvAnnati -mUje dhirAvasya mughalvenA vikSaNAta puzciAttA, mALe 2 vavajJanaviroSaNatayA dratijJAnayaeNva mukhyatvene vivekSapaNAnapuMsati mA1 tinijhAnAM manuSyanAM titi karUnna mALegapi " muLa pariNAnimittA sALa pAkovalayo ra7ra" rUti nandravRdhijJAnavirarmilAmanimitte DevyavasthA sarvemAM tirAM manuSkALAM vAgavazeSatA imavati viDanyathaeNtyAzaphrAnivRjyarthanA tepi patha grAhya kRti tiryoninA manuSyothApi je samparzanatapazcaraNAvimuLaparinAmAmRtAvadhijJAnAvaraNavarmayopazamA saMAivandriyanIvAstavameva lopazamanimittama vadhijJAnamutpadyate, nAcemiti tAdrazakSapAmavanta ava navAM zastra brAhya sRti mAvA vAmiletre sthitajya pusajhadhijJAnamutpanna tasmArakSetrAdunyatra kSetre tasyApi yavanuvate tAMssnupAzivadhiArAnI tarakSAmAthuM anuchAvayAnita vanavAsa varavAne zAnta mAmitrenantamiti zepA DaoNgna-"mA moLujI mAcchanta holamAM nahA puro Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 28 : tattvArthavivAdyUtAryanIvijrA trayovetiNU TI tAviti caH puruSastasya jJAnavat, vyathA naimittiH RdhdhivAvizana mizcideva sthAne zoti saMvAcituM, maiM punaH sarvatra pRthamAnamaryaMm, maiM tatvapnadhijJAnaM yatra sthitayopanAtaM tatrastya juvopatjhamate nAnyavruti / AnuninendriparIta, catra vAMcavAzrayAvAvutpanna tataH kSetrAyatApe 7 pravyavate mAbAzavat, cathA prAnIpatAMvetyama'kSya prAzaH prAzanIyaM prAzaryAta tathA pratInIgatapa, mAratAvat mAnanIyam, nahiM dhaNyApAAduSkRtasya tAyAvittisya ratttatA zamazrute, tadmavAnu midhijJAnamitti, pUrvedAnte kAvIpratInIndhamAnuprAzaya tAvatuM kSetrAMra vhendraH parokSatvana sAMvadha kRti pratyakSazvarattAdAntAnu/vanamAvAsya | hoyate meLApImati tadnIyamAna, asah dhyeyeSu dIveSu navrUdrIpAveijI, samudreSu jIvaLAviyu, prathivISu ratnapramAAvAyu, vimAneSu jyotivimAnAvilu, tiyamAM dvIpasamudveSu, abdha vimAnevu, adhaHcivI, vavavadhijJAnamuttpanna mati, tataHmazaH sakSiSyamA" phrIyamAna, dAyamAna RSAta cAvIyAnapatteSAma AzaM punarna prekSate zeSa pati, punaraconanaM 6 pAta, pava tAva dvIyate yAva Ata dhyeyamA, tavAda A anyAsa-yamAyAviti, kurimANakSetrastyAsartheyalanotarye smannasadvyeyano yArvAnta dravyAkhyAMsthAnirvAna parazyatItyarthaH / tataH jvAnirvAtaSThate, vASir titatyeka vA, tAnyapi = pazyatItyarcaH / badguruzotra samavarSAnemApayA uchavA voncacAzuvasarjyeyamAtyanena Avetattvam dazAntanuSanyarthAta paricchiAAti, ritaH sarvAsu vidyu chinnA yavanantare nenthanaprakSeSatAdI, phankanoSAvAnasatiH pAviSThaHpadmarantaya cahyAM tAdazI cA'rmAzA tadvat / cApanItendhamA nAzamAjI prAMtazrvate tadavetavarSAti / vardhamAna yad jAsatyama vepu-abhyAsavevamAmAtre kSetre pUrvam, tato. jImAtre, to uttamAtre, vamutsava tAvadhRte cAvatsavo cho, taddAha AsarvoAtiti yameva varSata taMtra dAntamAnlR dharottaretyAdri, badharottarAvaSarkhAravartinI cAvI tAmyAM ryAnnamaeNcana paraspara saMdharSa tena niSpanna(sa)'vdbhUtatathA pAtta kSipta zu catjharIyAti tenopAyamAno tUM chAtha jU AyIyamAnaH punaH punaH livyamALa phrendhanAnAM pAnInAM ziyaMtrAnI tadvat / yAnaH prayatnAnuSanAtaH san purvAredhanAdiddhinuSA RtyevuM paramagumAvyavasAyAnAvasau pUrvotpanno vaSaeNta thaiH / banAsthAMti tiSThate vinesmin vastuni zumAmAnesaMyamasyAnaAmAn / tavAda hoyate cogama dai tathaivArthamavAti, punastayAryam, ttva vadhetedhoza irSyA korze nAnAti / tatoDyuMyoganuM yoganameva / tathA pUrva vadhete pazcAdvIyate / cakra pratiSAMta nati, punaH jAntara yaro T nANuAiphe Thebabar3evo maiM mArjIta 7" AMte ! nAnyatraMti-yaMtra vezAre puruSo rAjkati tatra tena puMsA saha tanAnunano niyatritagRti parvAti tena dezantarAtA nodhamate carcaH hrIyanAmiAMta dIvameya vipramA-TrIyate meLApI mati tarlRIyamAnAMmAMnA bAmaviddhateittarottara dAyamAnastrAvita heturatrodha AMte / pUrvAvasthAto caDhavodho dUtamrapAnRtya dhajJAna tadgIyamAnaRmiti mAtraH Di.--drIyamALa puntrAvasthALo boJjo dAvALuM " kRti / dRSTAntAtaSAvarayAddhatAindralambanuM jomA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ havAvivAhItIpi caturvizati TI. : rada kati kSayaparAnicAta / vin ? "vA vAmAhadbute corma svacchabi sarasyanArAM zAtimiti tAntavRzvina, saMmavanya tathaSnavasthita thavasthitamiti-gavatiete A bhavacchidaM thayAM mAtrayo ta mAtrAM na nahAtIti thAvat ! tavAduM vartAtyAdriAyAvati rimALe kSetreDachuTAsatyeyamAAvAyutpanna thAsarvovAtu tataH tamAta kSetrA pratipati na narathati, vinu sAmAnta maryAdAmAha-vadhyAre voryA vAvatA prApta tu jevaTe chAtrAsthajJAnamAtra narati che vArtADalyAvasthitasya . vAghavA, cAmavalayana cAvavA te . tataH para 2 nayati, nAtyantarasyA vA mavati vavinAtyantarapi macchanta nIva na mukyatIrtha | viMvat ? hivat ! the nananyupAvAya puSavevArikhilaM kALI gAyattaramAdhAvalyadhamadhamapati rarUA. adhinihaSAsya siddhatAM jJAyitvA mana:paryAyanihALa pratimAnIte hamAvinA, tapi mekro sTaphathati sUtrama nu vipumatI manaHpayau ? . 24 (mAdhyam) manaHgvajJAna ddhivin ! kAnunarimana paryAvajJAna vipumativaryAvajJAna = 1 batrAha. joDanaH prativirola ti! atro thatA (yaza TA) manomAtra sAkSAri jJAnaM mana:paryAyajJAnAmiti vyutpattidvAre strakSaNamayAtItyamijhayanuM vimAna paratavA mana:paryAyajJAna dvivivAmityAdri = hanuvaM vipuchavuM ja na mUtaE, jJAne tAt | vinu sAmAnya hie vizeSAhitva , sAmAnyamavi na mu grAhya, manaHcanAnyumAta, zAMti ava taya vizeSarapitta, vinta tipathavizeSAntinapariNatamanAvyasAkSArijhanumati, vadutarAvizeSattinaparibAtamanovyathApti 2 vipumatimana:paryAvajJAnamute, phrividhenApi vAna manaHparyAyajJAnena tattarArthatinapariSatAni manodivyAbeva mRAnta, vijyamAnAH tameqnmavayatu vAghA pavArthI banumAnanavAvA , tAtparyanamejo pAmyupAme viSayAraze parokSe mitimAtra pratyakSavanmanodacAro pratyakSaDakhyatra vadhAro parokSatvanupajAvanIyam, znantapratyakSatAM tu "vAmAhartapute yoja" phatya-vArmano zata zo mAhadvAyustana pure pute vAsamAhatayu, vanirmaruM vAri min taskara temanuM vachavArALa, tihumayavizeSAviziSTa sarasa mahAsarovare thomaiyA saTTA thanArAM vAraMvAra tadAntavAnvinara tadAntaraparsana zakTriti triIyo, atha taddantAM samarina punAmidhAtavizeSAhughane, to thopane vihIpaje ranavaratamUrta rUtyanavaritA te tathA jJAnamathAtmivizuddhipariNAmahAnivRddhipAta lopAmavAnasthitamatyartha. 22 che goviMrAtitamasUtra samAptA | turvizatitamavAvatarAzimAda avadhinipajyA vinA te sAmAnyamApi na muSaM prasthamiti pue sAmAnya tahAM grAhya sthAna vyakti tallAhabaM mana paryAyana siddhADapurAta sthAta, na jaivam, mana paryAvajJAnaM pakSayo rAmabAvavAn vizeSameva mRdutpate na sAmAnyAti jJAnAtmavAva tAmyupAmAM, ta va varzanavatuSTayamevoe siddhAntA anumAnenaivAvAjo phrati saMvati pAtra "nAma vallejumALeLe" ti Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :270 tavAWvivAvAgUDhArthIpi varAtisU0 TI. svAkhApacchedenaiva pAcyA, laizika ekAntaparokSatAyA apItthamevopapateriti " eganteNa parokkha ligiamohAIaM ca paccakvaM" ityasya na virodhaH / adi ca mana.paryAyajJAnopagRhIto bAyAAnumAnopayogI bhinna eva, kAlasaumyAcAvanizA tatraikavAbhimAna iti manyate, tadA na cAzaGkA na cottaram // 24 // ___mana.paryAyaSkRtvAtIndriyatvAbhyAmanayorakyaM jAnan vizeSa picchidhurAha-atrAhetyAdi / prativizeSa vAto me te purA sUtram vizuJjayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 1 // 25 // (bhAyam ) vizuddhikRtazcApratipAta tazcAnayoH prativizeSaH / tadyathA / jumatimana paryAyajJAnAdvipulamatimana:paryAyajJAna vizuddhataram / kiM cAnya-jumatimanaHparyAyajJAna pratiyatatyapi, bhUyA vipulamatimanaHparyAyazAnaM tu na pratipatatIti // 25 // atrAha / athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate / (yazo0 TIkA) paJcamyartha kRtazabdena vyApaTa / vizuddhikRtazcetyAdi / vizuddhataramiti yavyaM yAvadbhiH paryAyaravacchinati Rjumatistadeva dra0ya bahutaraiH paryAyavipulamatiravagacchati / yathA ghaTe cintite Rjumatimana paryAyajJAnenaitApad vyajJAyi ghaTo'nena cintitaH,' vipulamatimanaHparyAyajJAna punastameva ghaTaM pArthivatvaraktacatramANAdibhirbahubhirbhedairavabudhyate'to vizuddhatamucyate / ki cAnyaditihetvantarasamuccayArtham , RjupratimanaHparyAyajJAnam , prAptamapyapramattasaMyatena pratipatati pracyavate / apibhAyam / etaca pUrvameva vispaSTIkRtamiti kiM piSTapepa gena ? / svagrAdyAvacchedenaiveti vaM manaHparyAyajJAnaM tadbAhyaM saMjJipaJcendri yatattadarthavicAraNAnukUlapariNata menodravyaM tadavacchedenavetyarthaH / tatra dRSTAntamAha laiGgika ekAntaparokSatAyA apItthamevopapatteritijJAnasya svaprakAzavapakSe'numitAkA-parokSatvaM sAdhyaviziSTapakSAvacchedenaiva, na tu bhitimAtraMze'pi, tadavacchedena svaprakAzatvapakSe jJAnamAtrasya pratyakSatvA'bhyupagamAva , tathA cAnubhityA: tmakajJAnasya svAMze pramAtraMze ca pratyakSave'pi tatra parokSatyopapAdanaM svagrAhyAvacchedena yathA kriyate tathA manaHparyAyajJAnasya saMjJijIvamanaHparicintitayasapaTAdharUpavAdyAMze parokSave'pye. kAntapratyakSatvopapAdanaM svavAdyAvacchedenaiva kartavyamiti bhAvaH // 24 // caturviMzatitamasUtraTIkA smaapnaa| paJcaviMzatitamasUtramavatArayannAha mana paryAyadraSTTatvAtIndriyatvAbhyAmiti / anayoH gajumativipulamatimana paryAyajJAnayoH / yayA ghaH cintite jumatimanaHparyAyajJAnenetyAdi ghaTo'nena cintita ityadhyavasAya nivandhanabhUtA katipayaparyAyaviziSTamanodravyaparicchittiH jumatimanaHparyAyajJAnam / ghaTo'nena cintitaH sa ca sauvarNaH pAliputrako'yatano mahAna apavara kasthitaH phalapihita ityAdhadhyavasAyahetubhUtA prabhUtaparyAyaviziSTamanodravyaparicchitivipulamatimanaHparyAyajJAnam , tathA cadhibhedApekSayaitad dvitIyabhedarUpamadhikatara paryApAvAhityAdvizuddhataramityarthaH / prAptamadhyapramattasaM yateneti-anenApramattasaMyatasyaiva mana:pavijJAnaM samutpadyate tasyApi na sarvasya, kintyAmapapidhyAyanyatamaddhiprAptasyaiveti jJApitam pratipAtIrthanA pravate dRAti vAritramohAyamAnavAritrapariNAmati Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upArthaviSArthadIpikA / pavizatisU0 TI0 : 271 : zavvAtkAvinna pratipatatyapa, mUyara vasya punaH vipumatimayajJAna samani, tatya naiva pratipatatyAkavalApreriti // 25 // .. shessH| na pratipattatyapAti-pravardhamAnacAritrapariNAmasyeti zeSaH / tasya naiva pratipattatIti pravardhamAnacAritrapariNAmatvAditi bhAvaH / Akevalapratiriti kevalajJAnaM yAvanna prApyate tAvadityarthaH / kevalajJAnAdhakSaNaprAgamAbAdhikaraNakSaNamAgabhAvAnAdhikAraNatve sati kevalazAnAdhakSaNAgabhAvAdhikaraNo-yaH kSaNastatkSaNaparyantasthitikam , tadanantarakSaNe tasyaiva kevalajJAnarUpeNa pariNatibhAvana svasvarUpeNAnavasthAnAt "nahaggi chAumathie nANe kevalanANaM ujai" iti siddhAntavacanAditi bhAvaH // 25 // paJcaviMzatitamasUtraTIkA smaaptaa|| evaM bhede *juvipulamatyoH pratipAdite'vadhenAparyAyasya cAtIndriyatve rUpidravyanivandhanatve ca samAne vizeSamapazyan jUte-athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativize5 iti, vizepahetUna vizuddhayAdIn pazyan gururAha / atrocyate sUtram vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimana:paryAyayoH // 1 // 26 // (bhASyam ) vizuddhikRta: kSetrakRta svAmito viSayakRtazcAnayovizepo bhavatyavadhimana.paryAyajJAnayoH / tadyathA-avadhijJAnAnmanaHparyAyajJAna vizutaram / yAvanti hi rUpINi dravyANyapadhijJAnI jAnIte tAni mana paryAyajJAnI vizuddhatagaNi manogatAni jAnIte // kiM cAnyatakSetrakRtazcAnayoH prativizeSA-avadhijJAnamaDgula yAsaMkhyeyabhAgAdipUtpannaM bhavatyAsarvalokA / manAparyAyajJAna tu manupyakSetra eva bhavati nAnyakSetra iti // kiM cAya-svAmikRtazvAnayoH prativizeSaH-avadhijJAnaM tu saMyatasyAsaMyatasya vA savaigatipu bhavati, mana.paryAyazAnaM manuSyasaMyatasyaiva bhavati,, nAnyasya // kiM cAnyat-viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH / rUpi dravyevasarvaparyAyavadherviSayanivandho bhavati / tadanantabhAge manaHparyAyasyeti / atrAha / uka manAparyAyajJAnam / atha kevalajAne kimiti / atrocyate-kevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate / mohakSayAjJAnadarzanAparaNAntarAyakSayAcca kevalamiti // . anAha-eSAM matijJAnAdInAM mAnAnAM kaH kasya viSayanivandha iti / atrocyate (yazo0 TIkA ) vizuddhItyAdi / vizuddhirbahutaraparyAyaparijJAnakAraNatvam / kSetraM viSayAdhAra AkAzam / svAmI jJAnasyotpAdayitA / viSayo jJAnagamyaH padArthaH / ebhyo hetubhyo'vadhimana:paryAya"jJAnayorvizeSo'vagantavyaH / paJcamyarthe kRtazabdena vyAcaSTa-vizuddhikRta ityAdi / yAni hi yAvatyeva, hirevArthe, rUpameSAmasti rUpANi-rUparasagandhaspazavdavanti, guNasaGghAtAtmakAni dravyANIti bodhanAyetthamuktiH, avadhijJAnI jAnIte pazyati ceti dRzyam / tepAmavadhijJAnopala0dhAnA rUpidravyANAM yAvanti manaHparyAyajJAnino. viSayabhUyamAskandanti tAnyasau , manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi bahutara __ pavizatitamastramavatArayannAha evaM bhede juvipulamatyoriti / rUpI'jIti-atra rUpapadenopalakSaNanyAyena tatsahavAtirasAderapi grAhyatvA tadarthamAha rUparasagandhasparzazabdacantIti / atra zabdopAdAnaM naiyAyikAdhamyupagataM sadasyAkAzaguNatvamapAkRtya punalAtmakatvakhyApanAya kRtamiti / rUpiNI tyatra nityayoge matuppratyayaH, nityayogazca kazcidaviziSTAbhede satyeti . tatpratipAdanIyAha -guNasavAtAtmakAMnIti / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 272 : tatvAvivaraNamUDhArthadIpikA / saptaviMzatis0 TI0 paryAyALa, tAnya manogatAne manovyApAramArjAi, nAnI, ananyamAnAni tu naiva sAkSAjJAnIne ityarthaH / kSetrakRtavizeSamAha-kiMcAnyadityAdi / avadhijJAnaM jaghanyamaGgalasya yAnyasayeyAni khaNDAni / jJAni taraisminnadhyeyamArAmAtre kSetre vAvati RpiDyAba samavAdAni tAnti parathati to vardhamAnaM bahUni vahutarANi yAvat sarvalokAvasthitAni rUpidravyANi pazyati zubhAdhyavasAyavizeSAt , manaHparyAyajJAnaM tu manuSyakSetra evArdhavRtIyadvIpasamudreSu bhavati, nAnyatra vaimAnikeSu zarkarAprabhAdiSu vaa| kiM cAnyata svAbhikRta ityAdi / avadhijJAnaM saMyatasya sAdhoH asaMyatasyAviratasya saMyatAsaMyatasya dezaviratasya vA, sarvagatiSu nArakAdiSu, bhavet / manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasyaiva bhavati / manupyagrahaNAnnArakAdivyudAsaH / saMyatagrahaNAnmithyAdhyAdInAM pramatAntAnAm / etadeya spaSTArthamAhanAnyasyeti / kiMcAnyadvipayakRta ityAdi, rUpidravyeSu paramANvAdiSu sarveSva'sarvaparyAyavekajJAnaviSayatayA sarvaparyAyarahiteSu, avadheravadhijJAnasya, viSayanivandho gocaranibandhaH, tasyekaikasya paramANoH kadAcidasaMkhyeyAn paryAyAn jAnAti, kadAcitsaMkhyeyAn jaghanyema caturo rUparasagandhasparzAn, na tu kadApyanantAn , kevalajJAnasyaivAnantaparyAyagrAhakatvAt / manaHparyAyajJAnasya tu rUpidrayANi na sarvANi ' viSayo, yataH, nepAmavavijJAnajJAtAnA dravyANAmana-tabhAgIkRtAnAM ya eko'nantamAmAsminnevAsya viSaya: nivandhaH, tasmAdatIndriyavAditaulye'pyavadhimanaHparyAyayorbheda iti siddham / kevalajJAnaM tvavasaraprAptamapyatra nocyate, dazame vakSyamANatvAdityAha- abAhetyAdinA // 26 // evaM matijJAnAdInAM paJcAnAmapi jJAnAnAM kharUpe'vadhRte yasya matyAdeyoM viSayastamajAnan pRcchati / atrAha-pAmityAdi / gururAha-ucyate satrama gatizrutayonibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 1 // 27 // (bhASyam ) matinazrutajJAnayoviSayanibandho bhavati sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte na tu sarvaiH pryaayH| (yazo0 TIkA ) vyAcaSTe, matijJAnazrutajJAnayormatizrutayorityasyArthaH / viSayanivandho pramattAntAnAmiti-paNNAM prathamapaguNasthAnavartinAmityarthaH / atra vyudAsa ityasyAnukarSaH / nAnyasyeti-apramattasaMyatatvenaiva manaHparyAyajJAnatvAvacchinnaM prati kAraNatvAd tadbhibhasya mithyAdRSTayAdipramattasaMyatAntamanuSyasya devanArakAdezca naitadutpayata ityarthaH / taddhayekakasya paramANoH kadAcidasaGkhayeyAn paryAyAn jAnAti kadAcitsaMkhyeyAniti-tadevAhabhASyakAro'pi-" da peccha, saMdhamaNuM pA sa pajave tasa / ukosamasaMkheje, saMkhije pecchae koI // 761 // " iti / jaghanyena caturo rUparasagandhapani na tu kadApyanAnitisaMvadati cAtra bhASyam "do pajave duguNie savajahanneNa peccha5 te ya / banAI ya paro nANate pecchai kavAi // 762 // " iti // 26 // iti pavizatitamasUtraTIkA smaateti| saptaviMzatitamastrAvataraNikAmAha-evaM matijJAnAdInAmiti / prakRte jJAnasya prastAvAnmatizrutayoriti mUloktapadasya jJAnugarbhamarthamAha-matijJAnazcatajJAnayoriti / viSayanibanyo Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaratArthatIpizA ! savarAtitama dI : ra - - mati-viSayanayamo mavati, arthAntarasaMkramitavAnivalvapatArtho, sarvadraSyitvatra parva paryAye sarva madhatatyArthatAha-viSayaniyamo matatiA hatena mativrutajJAne na vahAIkampane pratyathavAta svAtyavihiti thomavAramAM nirasta, manumanamA vettA tena ne vAtasiddhiA pramANe vettA viSayavyavasthA pramANAdhInatvena tapasya pakSasAdhyArivAnuma-- nAntaraviSayasyApi tasya bahirbhUtasya siddhApatyA na jJAnAdvaitamatasAmrAjyam / atha grAhyaM grAhakaJca jJAnati pakSasadhdhAranumAnalivichatyAta jJAnapAna vAheryANijya dvatamati veva, na, mALAmAvena vALa jJAnamAtrAsa, nyathI viparItA siddhacApa | vigheTuM mamaya vALaneti jJAnAmA pAvAnAdyAnayoropAve vidhAna pIvarA va pravRttirdhA yAta, vamayaM pakSA saghaM sAdhya thayaM hetvAdrisiddhi medajJAnAmA na kara prekSAvAnanumAtumutsahate . je 2 vAraNa thavasthA pakSasAdhyA vyavasthA 2 grAtimAtrAmati, ni vAdyArthasiddhiti vAgyam, zrAntivanAmAvata, tathApi tave vAghava jJAnayApa vivAre vAghe sati satata glavAyA zUnyatAttisthA ratha sarvAnyatAmyupayata pati verdilA prAmANiI jiM vAjhAmApivI, sAthe ja sarvAnyatAsiddhi pramANijya siddha nyatAyA pAramArthivenAmyupAmata ! satha pramANane vyavasthA grAmUhiti pramANamAre vastu tyAjhamALaneti siddhAnyatAgaSa ne paramArthI, gata va zUnyatAga zUnyapati pati rati dvipakSa vAvupata pati vaheM pAramArthivAmAnamantana cAmyupAme lAvavalatiprasAta, na hi kapi zekSAvAna pramANasiddhamaromamyupAcchanunmattapuwvat apakSo mavati "zanya mAnamuti venanu tavA, zUnyAtA sucitA, ne vettardi tathApi vuiM na sutarAM, nyAtmatA susthitAM ! vaLyA ne nananIyamusazI-gAzraya zUnyatA, za durazasAhasaisirA, svAminala laumata " uti vhoryogapa prakRtAryopayotiyAjha sudhImAnusaLe . vistRtarpatyA neha vitanyA karyA. ra matavArivadhU pADamiti zakyatA vacchedravicchinarAyAthaminnena dhiSayavidyAjaina saha samato vinizcito dhaTita kRti thAvata vALyo nivaporgo loththarasimitavAnivalpapA tasyAthagyamityartha viSayapadyArthInvinivardhIvazakyArthavipAvavo banatvahaLAnadarzakSaNAnikapaapahatvAnivalvapamatrAMgadarzIkSAmatine mArA "sarvadrazvatra sarvaparva paryAye satyaghativArthama" ti pATha yukta, sarvadraSyityatra jatasarvapaddha tatva paryApu sarvatra vidhArthImiyartha jayamatra mAvA sarvaparyApu dravyapu viSayavinya tAvanmAtrorAvapa sarvadravyapu viSayanivasthita pava, vasati vAgha kahera tAvajIMjavajhena vidheyAnvaya ti niyamavAhusarvaparyAyavazidravyatvavyApakatvasya mati butaviSANumAvuM, huM paryAye ye viSayanivavuM varSamAvANAkSanivRtta Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 271: apArthavivaraNadIpikA / saptaviMzatitamasU0 TI0 . svapratiSedhAt', asarvaparyAyeSdhiti prAzvat vyAkhyeyam / pazyati-tAmyA hAti, yasmAtAbhyAM matizrutAbhyAM, sarvANi dravyANidharmAstikAyAdIni, jAnIte, na tu teSAM sarvAnparyAyAnutpAdAdIniti / kathaM punastAbhyAM sarvadravyaviSayo bodhaH ? ucyate-zrutajJAnina tAvat zrutagranthAnusAreNa, matijJAninastu zrutajJAnopalavdhepvapvakSaparipATImantareNa paTvabhyAsapazAyAM sarvavyANi dhyAyataH, sarvaparyAyagrahaNe tu naiva zakta mana iti // 27 // dravyapadasamabhivyAhatasarvapadoktiH, evaM ca paryAyeSu na saMpu viSayanivandhaH kintu katipaye veva teSviti labhyata iti / sarvadravyeSviyana sarvapadaM paryAye sarvatvapratiSedhAditi pAThaprAmANye tvasarvaparyAyeSvityatrAsavarSadopAdAnanAsavaparyAyaviziSTadravyasya matizrutajJAnaviSayatvamityetAvatA sarva- . dravyasya matizrutajJAnaviSayatvaM na labhyate, yathA sani paryAyAn matizrutajJAne na gRhNataH tathA dravyANyapyasaparyAyaviziSTAni katipayAnyeva te gRhIyAtAbhityAzaGkApanodArtha dravyapadasambhivyAhRtasarvapadopAdAnamityavodhAya paryAye sarvatvapratipeyAdityuktam , tathA cA'saparyAthaviziSTAni sarvANyeva dravyANi te gRhNIta iti siddham, yadi tayormatizrutajJAnayotsarvaparyAyaviSayakaravaM syAt kimiti te sarvaparyAyaviziSTasarvadravyANi na galIyAtAm , na ca tathA gRhata iti na sarvaparyAyaviSayakatvaM tayoH, tatazca katipayeSu paryAyeSu tayorviSayanibandha ityAlabhyata iti / nanu yadi dharmAstikAyAdidravyANyana paryAyAvalIDhAnyeva tvaM samAzrayanti, tadA matizrutajJAnAbhyAmana paryAya viziSTatayaiva tadgrahaNena bhavitavyamiti cet, maivam , matizrutajJAnayotsAparatvena tadviziSTatayA tadgrahaNayogyatvAbhAvAt, tadgrahaNayogyatA coditatvAvaraNavicchede satyeva, nAnyatheti tattadviSayagrahaNe yogyataiva kAraNam , tathAhi-matijJAna tatvadindriyAnindrighayogyArthagrAhakam, tatra ca yogyatA matijJAnAcaraNamakSayopazamalakSaNeti sA yasya yasya viSayasya tasya tasya matijJAnena grahaNam , nAnyasyeti tena dharmigrahaNe na sa tataH paryAyA gRhya ki| katipayA yogyA eka, na hi cakSuSA yogyadezasthavadhibhigrahaNe tadtA anAvaparaparyAyA gRhyate, ki.rUpasaMkhyAsaMyogAdiniyatasaGkAcakSurviSayabhAvamApanA eva / nanve tarhi dharmAdharmAziAstikAyAdInAM dravyANAmatIndriyatvAnnaiva matijJAnena grahaNa sthAdityasarvataspothagrahaNe kA vAti materasarvaparyAya sarvadravyaviSayanivandha ityuktamayuktamiti cet, na, yata-' zrutajJAnaparikarmitamatabhatijJAnopayuktasya tatkAlAba chedena zrutaparipATImA reNApi paTvabhyAsAdasarvaparyAyadharmAstikAyAdisarvadravyaviSayakApAyAdimAnasamatijJAnaM sthAdeva, ana.paryAyagrahaNe tu mano nava vyApriyate tathAzaktyamAcAra | zrutajJAnamapi zrutAnusAreNa jAyate tatra zruta sataviSayaparopadezaH zrutagranthazceti zaktismaraNadvArA tadvAcyArthagocareNa tena zrutajJAnena nakakadravyaMgatAH sarve svasvAsAdhAraNadharmarUpeNa paryAyA abhilApyAnabhilApyAgakA viSayIkriyanta iti zrutajJAnI sarvavyANi jAna napi na tadgatAn tAn sarvAn jAnIte, teSAM sarveSAM zrutajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamalakSaNayogyattasyAbhAvAdavetyAzayenAha-yasmAttAbhyAM maniQtAbhyAmityAdi // 27 // iti saptaviMzatitamasUtraTIkA smaaptaa| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArthavivaraNadArthadIvikA / athAvizatitamasU0 TI0 : 275 avadhijJAnasya viSayanivandhaH kathayati-- - sUtram vishvvdheH||1||28|| (bhASyam ) rUviSveva dravyevavadhijJAnasya viSayanibandhI bhavati asarvaparyAyeSu / suvizuddha nApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte, tAnyapi na sarvaiH paryAyariti (yazo0 TIkA) niyamaparatayA vyAcaSTe rUpiSveva dravyevAdhijJAnasya viSayanivandho bhavati, asaparyAyanityanuvRttilabhyam / uktamupapAdayati suvizuddhanApItyAdi // 28 // ' 'aSTAviMzatistrAvataraNikAmAha-avadhijJAnasya viSayanibanyaM kathayatItirUpiyavadheriti-etaratrasya niyamasUtratayA rUpidravyatvasamaniyataviSayatAkatvamavadherlabhyate / etadevAha-niyamaparatayA vyAcaSTa ityAdinA / nanu yayAdhijJAna mRtkRSTato'pi purasnalokapratinikhilAni rUpINyeva dravyANi jAnIte tahi lokapramANAnyaloke'saMkhyakhaNDAni paramAvadhiH pazyati, uktaJca-"paramIhi asaMkhejA lokamitA" iti / kSetrasyArUpi. tvAtatkathaM saGgachate iti cet, ucyate, yadi tatra tAni rUpipudgalAni draSTavyAni syustadA pazyedevAvadhijJAnI, na ca tAni tatra santItyatarasAmarthamAtravarNanametaditi noktavirodhaH / uktaJca bhASyakatA "sAmatthamettameyaM, jai dahavaM haveja pecchejA / na ya taM tatyatthi jao, so rUvinivandhaNo bhaNio // 605 // " iti / suvizuddhanApIti-"paramohinANavio, kevalamantosustamitteNa // 689 // " iti bhASyavacanAd yadutpatyAnantaramantarmuhUrtakAlamAtreNa niyamena kevalajJAnamutpadyate tena "rUvagayaM lahai savyaM " iti mANyavacanAtsarvalokAntargataparamAvAdibhedAbhinnanikhilapudgaladravyAgAhinA kevalajJAnabhAskarodaye prathamaprabhAsphoTakalpanA''tmIyAtivizuddhisamutpanena paramAvadhinApItyarthaH / apizabdena yadi suvizuddhanAvadhijJAnena rUpINyeva drayANi na tvarUpINi jAnIte'vadhijJAnI tayavizuddhena tena vAnyeva jAnIte ityatra kimu vaktavyamiti sUcitam / tAnyapi na sarvaiH paryAyairitibhASayam avadhijJAnenAnanteSu dravyeSu samuditeSvanantAn paryAyAnavadhijJAnyekadA jAnAti, AdhAradravyAnantatvena teSAmanantatvAt , na tyekaikadravyagatAnutkRSTato'pyanantAn sarvaparyAyAn , avadhijJAnasya tathAvidhAvadhijJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvena tathAvidhazAkyabhAvAt , kintu jaghanyato pratidravyaM caturaH pAyAn , uktaJca "pecchai paugguNAI jahaNao muttimaMtAI // 807 // ." iti / pratidravyaM catvAro guNA dharmAH paryAyA yeSAM tAni caturguNAni mUrtimanti dravyANi jayanyatovadhijJAnI jAnAti pazyati cetyarthaH / utkRSTatastvasaMkhyeyaparyAyAn / ayambhAvaH ukatistvakaikadrayamAzrityAsaMkhyeyaparyAyANi mUrtimanti sarvANi dravyANi jAnAti pazyati ceti / uktaJca-" padavaM saMkhAIyapajayAI casayAI / / 808 // " iti // 28 // (yazo0 TIkA ) manaHparyAyajJAnasya viSayanivandhamAha ekonatriMzattamasUtramayatArayAha-manAparyAyajJAnasya viSayanibandhamAheti / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 276 : pArthavivaraNadArthadIpikA / ekonatrizat-vizattama0TI0 sUtram tadananta(tama)bhAge manaHpayaraya // 1 // 29 // (bhApyam ) yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantamAge manaHparyAyasya viSayanivandho bhavati / avadhijJAnaviSayasyAnantabhAgaM manaHparyAyazAnI jAnI rUpidravyANi manorahasyavicAraNatAni ca bhAnuSakSetrapApanAni vizuddhatarANi ceti // (yazo0 TIkA ) teSAM tadarthapratiyogInyAdAya vyAcaSTe-yAni rUpANi rUpavanti, jAnAtyavadhijJAnI teSAmana timabhAge manaHparyAyajJAnasya viSayanivandho bhavati / tatkarmakakatruktimAhaavadhItyAdi, rUpidravyANItyata: pUrva tAnItyadhyAhArya, tAni manaHparyAyajJAnAkhANi rUpidravyANi, na . kuTyAdhAkAravyavasthitAni, kintu, mana eva yadrahasyamaprakAzakharUpaM tatra yo vicAraH kathamaya padArtho vyavasthita ityevaMrUpastatra gatAni praviSTAni pi.tyamAnAni jIveneti yAvat / tAnyapi na sarvalokavAni, kintu manuSyakSetre paryApannAni vyavasthitAni, tAnyapi vizuddhatarANyavadhijJAninaH sakAzAd vahutaparyAyANi // 29 // na tyAcA kAravyavasthitAnIti na kuTIgharapaTAdhAkAraNa vAyavartidravyANItyarthaH, etacca pUrvameva vivecitamiti kiM piSTapeSaNena ? / cinyamAnAni jIveneti saMjJipaJcendriyajIvana kAyayogena gRhItvA manoyogena manastvena pariNamitAni mAnasikavicAraNAnuguNAnItyarthaH / manuSyakSetra iti-ardhatRtIyadvIpasamudradvayaparimANe mAnupakSetre ityarthaH, etena manAparyAyajJAnI na tabahirbhUtaprANimanAsyavagacchatIti jJApitam / uktaJca "muNai maNodavAI naraloe so maNijjamANAI / / 813 // " iti // 29 // ekonatriMzattamasUtraTIkA smaaptaa|| (yazo0 TIkA) kevalajJAnaviSayamAha triMzatamasUtramavatArayannAha kevalajJAnaviSayamAheti / sUtram-vidravyaparyAyeSu kevalasya // 1 // 30 // (bhASyam) sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalazAnasya viSayanivandho bhavati / taddhi sarvabhAvagrAhaka saMminnalokAlokaviSayam / nAtaH paraM jJAnamasti / na ca kevalajJAnaviSayAtparaM kiJcidanyA neyamasti / kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNa nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvazapaka lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH // 30 // matrAha / eSAM matijJAnAdInAM yugapadekarigajIve kati bhvntiiti| atrocyate (yazo0 TIkA) vyAcaSTe sarvadravyeSvityAdi / hetumAha paddhItyAdi, hi yataH, tat kevalajJAna, sarveSA bhAvAnAM dravyakSetrAdInAM grAhaka, tathA saMminnI sampUrNau yau lokAloko tadviSayam / ato'smArakepalAparaM pradhAnataraM,na jJAnamasti, jAtyA paratvaM bhaviSyati, na viSayavyAptyetyata Aha-na ceti / kevalajJAnaviSayAt sarvadravyaparyAyarAzeH, param, utkRSTam , anyat kiMcita jJeyamati, yadaprakAzitaM bhavetkevale. sarvadravyaparyApu varuti hase, vyAgi ja paryApA dravyaparyAyA itatiratarayogalakSaNo dvandvo vidheyaH, na tu dravyANAM paryAyA dravyaparyAthA iti tatpuruSaH samAsaH, tathA sati dravyapadamanarthakaM syAt, yato nAdra0yasya paryAyAsanti, kica tatpuruSasyottarapadArthapradhAnatvAtrottarapadArtharUpaparyAvANAmeva jJAnaM kevalinasyAt, na tu prAdhAnyena pUrvapadAryarUpadravyANAM jJAnaM syAt / nanu dvandvasamAso'pi - tatraiva - bhavati yatra Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvArthavijaLamUDhArthIki rAtamajU0 TI : ra07: neti . have vijyamAtmAya jevajaya paryAyAnAha cheva matyAghasahavRtti, paripUrNa tarajJAnaviSayatAvyApaviSayatA, samagraM padArthatvavyApaviyatAjI meva, tathA ja pajhala zodhava draparyAyALAntame grAmotIti re, maiva, tva ja maoNpitta vahiAvindharva kanvarya thananyatvega varzanAta pravegapa tathA mantavyam zitha navornAitivyavorezAntamepattAtyAdhyamametahiti, nai ho, vAmitve sakhyo na jAva tvAmati pratItvamavitrasAhiti, dharamataravAsavatyAM nAkhyata | tahmAstAdhut dvandrogyamati satapana saha varmadhArayasamAsA, sarve ja te dravyaparyAyA sarvadravyaparyAyA, khrityartha. sarvadravya, sarvaparyayokhriti mArA "nadRmi 3 chADamaOiNa nALe vahanAmAM havA" ti vavanamA vahAmatyasvArthamAhaatyAdharavRttIti karAvacchinnamaryAdijJAnavatuSTayAsamAnAdhiLAmitvArtha vevatajJAnAzruttijJAnavyAkhyAtivizeSAvacchinne vevalajJAnAvarAya phretutvene vastrajJAnotpatI satyAM tadrapAraNAmAvAna matijJAnatva zrutajJAnatvavAdhijJAnavamanaparyAyajJAnavalakhatAnAtivizeSAvacchinnotpatti, vAraNAmAvAyAva rUti nyAyA, tena thar thavAnuM vastrAvo jarmayopazane lati mavati nipastAvArarmakSaye sati rimiti tattanuM na mavartayAjALa nirastA, vijJAnAvaLIyALoIpa tuvena taddamAvAva na majUdhama tathA vakajJAnotpAsiyAvarjIna matyAdijJAnavatumbhAvAna tatsamAnAra vijJAnamati mAvA vatra tarajJAnaviyatAM tatra tatra vastrajJAnaviyatvamiti vyAptahastaryAdita paripUrNamitkAryamAEUR tarajJAnaviSayatA vyApavaSayattAmati ddha vajJAna dvitarajJAnAni matyAni vAra, tadviyatAsamAnAdhAraNaTyatAmAMvAjhatiyoni viSayatA thA tattathatyartha. matyavijJAnavatyaviSayavAra pUjyantAmAvo na vastrajJAna viSayatvamAMva, vivaMnyAmAvA, takatiyotvirI levakajJAnIyaviSayatAmAM sattAvAraviSayatAnivAti mAvA huM nati na chogala sUkSmavAvaramehaminA pAIH jevajJAnaviSayavAnAhiti, tathA 2 yatra yatra pavArtharAM tatra tatra vijJAnapiyatvamiti vyasidita samamitvArthabhAI pavAryatvavyApavivRvatAMjaniti-vArthasamAnAdhiraNAtyantAmAvAjhatiyomina viSayatA casya tattatha0the | parthatva dhara gavRntAmAvo 2 vAjJAna viSayatvamAvA, vinyAmAvA, tapratiyojitva vavajJAnaniSitaviSayatve vartata rUti tAdrazaviSayatAniva vastrajJAnam ! navu vajJAnaviSayavayadomayamAvanAvAya vajJAnaviSayatvapa pArthasamAnAdhivALAmAMvatiyoti , maiva, tAdrazAtiyatAvachatA tyadhArA dharmaparyAnya mAdhavapiyata/miti virakSaNe topAmAvAhiti tathA va tAdrazatiyotiAvachevaLatAparyApi vevakajJAnaviSayatvatvadhAma briti tavAdhikAraNa ke ha. * sthiti vaDhajJAnaviyatvomaryAsmina nA vijJAnavi Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 278 : tavArthaviparamArthadIpikA / zisamasU0 TI0 asAdhAraNa sajAtIyadvitIyarahitam / nirapekSam-AlokendriyAvagrahapraNidhAnAdhapekSArahitam / vizuddha niHzeSAvaraNamalarahitam , sarveSAM bhAvAnAM jJApaka prarUpakaM, taadRshshbdsmuuhruupprvcnmuulkaarnnmityrthH| . lokAlokaviSayaM kSetratvavyApakaviSayatAkam / anantaparyAya zeyAnantyAt / padvipayatAkameva kevalajJAnam , arthAt tAdRzaparyAptyanAdhAraviSayatA kevalajJAne vartate iti noktadoSaH / asAdhAraNamityasyArthamAha-sajAtIyadvitIyarahitamiti sAjAtyaM cAtra jJAnavena, tathA ca jJAnatvena rUpeNa kevalajJAnasajAtIyaM matijJAnAdikaM tadrahitamekakAlAvacchinnatatsamAnAdhikaraNa netyarthaH / kevalajJAnamAtmamAnasApekSatvAnnAsmadAdipratyakSapad bAbAlokendriyA~rthasambandhAdisAmadhyapekSaM, na vA yuktayogijJAnavat praNidhAnAdhAntarasAmagryapekSamityabhiprAyeNa nirapekSamityasyArthamAha AlokendriyAvanapraNidhAnAdhapekSArahitamiti, yathA bhA. skarasya jagatprakAzasvabhAvo'tisamunnatadhanAdhanaghanapaTalADambareNAnAbhivyakto yaH sa pratikUlavAvAdinAsarvathoktADambaravigame sati tena sarvakalAMzairabhivyaktasvarUpatayotpadhamAno nAnyasAmagrAmapekSate tathAtmano jagatprakAzikevalajJAnasabhAvo'tiniviDitamajJAnAvaraNakarmAvaraNenAvRta2zukladhyAnAdinA nizzevAtAvaraNavidhvaMse sati sarvathA virAvatasvarUpatayotpadyamAno nAnyasAmagrImapekSate kintyAtmamAtramevetyuktabAhyAbhyantarasAmayanayekSaM kevalajJAnamiti bhAvaH / ata evAtinirmalatamityAha vizuddhamiti / tadarthamAha nizzeSAvaraNamalarahitamiti / sarveSAM bhAvAnAM jJA5 prarUpakamiti-yadhapi matyavadhimanaHparyAyajJAnAnAmiva kevala jJAnasyApi parA'pratyAyakatvalakSaNamUkatyAna tatsarveSAM bhAvAnAM jJApakaM prarUpa tathApyutpanna valajJAno bhagavAn bhASAparyAptyAhitavAgyogajanyabhASayA zrotRNAM bhAvazrutakAraNatayA dravya zrutatvamAskandantyA bhavikamanavivodhanArya prajJApanIyAn bhAvAn grahIturgrahaNayogyAna bhASate tatke-- valajJAnaM dravyazrutadvArA sarvebhAvAnAM jJApakaM prarUpakamityarthaH / mukhyavRtyA pramubhagavatkevalajJAnameva gagadharabhagavadracitadvAdazAGgIrUpapravacanamUlakAraNam , kevalajJAnibhagavatpratipAditatripadIsamAlampanena zrIgaNadharabhagavatA dvAdazAGgayAtmakapravacanapraNayanAdityAzayenAha-tAdRzazabdasamUha papravacanamUlakAraNamityarthaH / lokAlokaviSayamiti-asthArthamAha-kSetra. tvavyApakaviSayatAkamiti / anantaparyAyamiti-atra hetumAha zeyAnantyAditi / yadyapi kevalajJAnaM svarUpata ekme| tathApi nikhilarUpyarUpiviSayAnantyena tadavAhitayAna taparyAyamityarthaH / ayambhAvaH-yamekaM viSayaM yena svabhAvanAvAhate kevalajJAnaM na tenaiva svabhAvena viSayAntaraM kintu bhinnenaiveti viSayANAmAnantyenAzilatattadvipayAvagAhanasvabhAvA api paryAyA anantA eva tasminityekasminsamaye'pyanantaparyAya, samayAntare'pi nikhilapadA nAmutpAdAditrayAtmakatvAnyathAnupapattyA kathaJcitparAvartanasvabhAvAnAmata eva pratisamartha bhinAnAM pratyekaM bhinnabhinnasvabhAvatayAvagAhitvenAnantaparyAyaM taditi / nanvatItakAle nikhilapadAryA thena yena rUpeNa pariNatAH, vartamAnakAle ca sarve padArthI yena thena rUpeNa Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyavivaraNapUDhArthadIpikA / ekatrizatamasU0 TI0 : 272 parimapi, anAmatA na denArA parisvanti tAnuM sarvAna mimitra 15mAvatayA kevalajJAnI bhagavAn jAnAti yayA''dyasamaye tathA dvitIyAdisamayeSvapi tathaiva jAnAti kiM vA prakArAparaNeti cet, prakArAntareNeti jAnIhi, kathAmiti cet,' ucyate, dvitIyasamayotpasyamAnapadArthA tena tenAkAraNa pariNasyantItyevamAghasamaye bhavidhyapeNa ye jJAtAstAneva bhAvAn dvitIyasamaye kevalajJAnena tathA tathA''kAreNa pariNamantItyevaM vartamAnarUpeNa jAnAti, ye cAghasamaye tena tenAkAraNa pariNamatItyevaM vartamAnarUpeNa jJAtAstAna tayAprakAreNa pariNatA ityevamatItarUpeNa dvitIyasamaye jAnAti, ye ca tatpUrvaprathamadvitIyA''disamayavartino'tItabhAvAH, tatpUrvaprathamadvitIyAdisamayavartitayA tathA tathA''kAreNa pariNatatayA ca prathamasamaye jJAtAstAneva bhAvAn tatpUrvadvitIyatRtI yAdisamavartitayA tatpUrvadvitIyatRtIyAdisamayAvacchinnavibhinapariNatisvabhAvatayA ca kevalajJAne dvitIyasamaye'vagacchati ityevamagre'pi jJeyam , ata eva svarUpato dhruvamapi kevalajJAnaM tattadrUpeNa tattadviSayA'tragrAhityAtmakapUrvasvabhAvaparAvartanakAlAvacchinnatattadrUpAvacchinnatattadviSayAvagAhitvAtmakottara svabhAvotpAdanenotpA50yayazAlatiyA vilakSaNopetaM siddhayatIti // 30 // triMzattamasUtraTIkA samAtA / / (yazo0 TIkA) evaM matyAdInAM viSaye prakAzite sahabhAvajijJAsuH pRcchati-aAhetyAdi / atrocyata iti pratijJAyottarasUtramAha sUtram- ekAdIni mAjyAni yugapadekasbhinnAcaturyaH // 1 // 31 // (bhASya) eSoM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni bhAjadhAni yugapadekasmijIva AcatubhyaH karizci jIve matyAdInAmekaM bhavati / kasmiMzcijIve dve bhavataH / kasmiMzcittrINi bhavanti / karimazcibatvAribhavanti zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAva','tatpUrvakatvAt / yasya zrutamAnaM tasya niyataM bhatijAnam / yasya tu matijJAnaM tasya zruttajJAnaM syAdvAna veti // avAha / atha kevalajAnastha varmatijJAnAdibhiH kiM sahamAvo bhavati, neti / atrocyate, kecidAcAryA vyAcakSate, nA'bhAvaH, kiM tu tadabhibhUtatvAdakiMcitkarANi bhavantIndriyavat / yathA vA vyatre na masi Aditya udite bhUrite. jastvAdAdityanAbhibhUtAnyanyatejAMsi jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni prakAzana pratya kiMcitkarANi bhavanti 'tadvaditi / kecidanyAhuH / apAyasadyatayA maMtijJAnaM tatpUrvakaM zrutajJAnam, avadhijJAnamanaHparyAyazAne ca rUpidvyaviSaye, tasmAtAni kevalinaH santIti // kiM cAnyat -matijJAnAdipu caturyu paryAyaNopayogA bhavati na yugapat / saMsinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevline| yugapatsarvabhAvanAhake nirapekSe kevalanAne kevaladarzane cAnu samayamupayoga bhavati // kiM cAnyat-kSayopazama jAni catvAri sAnAni pUrvANi, kSayAdera kevalam / tasmAnna kevalinaH zeSANi jAnAni santAti // - ekatriMzattamastramavatArayannAha evaM matyAdInAM viSaye prakAzite ityAdi / ekazabdaH kvacitsaMkhyAyoM vartate, yathaiko dvau bahava iti, saMcidanyatve, yathaike AcAryA: punarevamAhuH, tatraike anye ityarthaH, kvacidasahAye, yathaika eva vIraprabhurviharati, tatraika eva asahAya evetyarthaH / kvacitprAthamye yathaikamAgamanam, prathamabhAgamAnamityarthaH, Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvArthavihaLadArthavi parAmago rI0 (yazo0 TIkA) ekazabdaH prAthamye / tata ekAdIni prathamAdIni, bhAjyAni vikalpanI-'. yAni, kvacitaprathamam , kvacit dve ityAdiprakAreNa, yugapadekakAle, ekasmin prANini, Acaturtha ityAdhanekArye ekazabdaH pravartate, tatraihaikazabdo vivakSAtaH prAyamyavAcaka ityAha-ekazadaH prAthamye iti, tathA akAdInItyasyArthamAha-prathamAdInIti jJAnaprastAvAda paJcajJAnamadhye pUrvAnupUryA prathamaM matijJAnamAdi yeSu tAni tathetyarthaH / lavakarNamAnayetyAdAvitrApi bahuvrIhistadguNasaMvijJAna eva "tasthAnyapadArthasya guNA vizeSaNAni samasyabhAnapadAnAmA anyapadArthe vizeSaNatayA vijJAyante yatra" ityevaM lakSaNo grAhyaH, na tu dRSTasAgaramAnayetyAhAvitrAtadguNasaMvijJAnasaH, tathA sati samAsAvayavadRSTasAgarapadArthasyeva samAsAvayavaikapadavAcyamatijJAnasyApyupalakSaNavidhayava bhAnApattestadvattadgrahaNaM na syAta, tadguNasaMvijJAnabahuvrIhyAzrayaNe tu lambakarNabhAnayetyAdau samAsAvayavalamvakarNapadArthasApi vizeSaNatayA bhAnamiva ekAdInItyatrApi samAsAvayavaikapadArthasya matijJAnasyAtyapadArthe vizeSaNatayA bhAnamu. papadyata eveti matijJAnagrahaNamapi syAdeveti / etena prAthamyavacana ekazabdaH, AdizabdazcAtyakavacanaH, tenaitaduktaM bhavati ekasyAdirekAdiH, prathamasyAvayavaH, prathamazcAtra parokSajJAna, tasAvayayo matijJAnam, tato'nyapadArthe vRttAvekasyAdizabdasya lopaH, uSTramukhavata, yathoSTrasya mukhamuSTramukham , uSTramukhAtmukhamasyeti vRttAvekasya lopaH, evamihApi ekAdirAdiyeSAM tAnImAnyekAdInItyekasthAdizabdasya lopa iti tatvArtharAjavArSikottamapi nirastam, yata usAklipTakalpanA'pekSayA lAghavAdekAdInI tyatra tadguNasaMvijJAnabahuvrIhisamAsAbhyupagama eva zreyAniti / yugapadityasArthamAha - ekakAle iti tathA ca ekakAlAvacchinnabhinnajJAnasamAnAdhikaraNAni matizrutAvadhimanA: paryAyajJAnAni bhAjyAnIti samuditArthaH / nanu matizrutAvadhimanAparyAyajJAnAni na yugapadbhavanti bhinna kAlAvacchinnabhinna sAmayutpadyamAnatvAt , cAkSupasinAdijJAnavat , pratyakSAnumAnAdivadvatyanumAnena yogapadyaniSedhenArthataH krmbhaavitvsiddhenoktN yuktam / atha zakulibhakSaNe paJcendriyajanyapaJcajJAnAni yugapatsanihitarUpAdipaJcaviSayANi bhavantIti taTAntena matyAdijJAnAnyapi yugapadbhaviSyantIti cet , na, zakulIbhakSaNasthale'pi kramabhAvipaJcajJAneSveva ladhuvRyogapadhabhrAH ntibhAvAt , ata eva naiyAyikAdayo'pyekadaikameva jJAnamabhyupagacchanti, yasya jJAnasya prabalatarasAmagrI tadanyajJAnaM prativadhya tasyaiva jJAnasyotpAdAda, ata eva " yugapajjJAnAnutpattimanaso liGgama" 1-1-4 iti gautamIyasUtramapi saGgacchate iti cet, ucyate, uktAnumAnAdupayogAbhakAnAmeva jJAnAnAM yogapadhaniSedhaH siddhayati, se viSTa evAsmAkamapi, "juga do natthi upaogA" iti vizeSAvazyakamANyavacanAt / anena bhASyavacanena yugapadupayogadvayaM niSidhyate, javanyato yasya jJAnasyaikaM samayamutkRSTakhojatarmuha vA sthitiH tajjJAnakAlAvacchedenopayogAtmakajJAnAntarAnutpAdAda, na svanupayogAtmakAnAM matyAdijJAnAnAM zaktiyA yogaparva nirAkriyate, sevA siddhAnta paTpaTisAgaropamasthityAdikAlamAnasya pratipAdanA, 'uktaJca-jainasyApi hi Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAvivAdAyIpi pirAmarU dI. 282 : phatyAmividhI, thAya, tadrivakSAyAM lU prAgrahaLavyAt ! cathI "vizrAvatI saMsAraNa prA vaturca" "vezatolaMkleyamuLa prA sainasAt " tyA jasmin nIve saMbhavantI mananA naiRAntana zAstra manAvau vijJAna drapArzvariSThavaM siddha, DapayujhUrya kamAtune jJAnasatrabhAna mAvityeno pAkAta, anuyujIsya zaksito yaupibasiddharati svIkAratnAvadvitIyaparicchedrIyatraviMzatitamavyAyAmati | nitvanuyogAtmAyayuipadravasthita sattAnAM mAviturNonAnAM vAMdharvamAvatAMvettAva vovArthaviSayabhajJAnoponA sAniyamana matavyameva, anyathI navAjyA vadhatvamAMbhAnupasthiti maiva, niyamamavAta, minyathI "Dose chAvara samArohamAruM sAruM" tivavanAnsatyAvijJAnatrayajyota palAsA ropamAnitatvam, DoLa veLA purnehI" ta vavanAnmanArthavajJAnaratha rahezonapUvoTisthitizacaM sate, 3etopa chavAzajJAnopayAntarkavitA svatathaSyisthirathamavA, tathA voniyamonAnita , tamAtra vastrogyArthaviSayajJAnAnukuulshkty paranAmala0dhyapekSayoktajJAnAnAM yogapadyamavaseyam, na cAtrApasiddhAntatvaprasaGgaH, nAddhiA~ aMte ! vihA pattA ? mAyA! paMvihA pattA, taM nahIM kAmiLavahinANA nA vanANI" uti matyamazatAdritIyoddezakALa paDyajJAnAnAM kAbdhisvistha "yAmivihiyanAdvidhAmAM mata ! vIvA niIi vanALI ? poyama ! nA no abhALI ? atiyA sujA vattAri nAMNAmayagANa" phatyAvizvagAminiyojJAnabdhivAnAM pIvAnAM mItizrutajJAnayo pAciva matidhRtAvadhijJAnAnAM mazritamanaparyAyajJAnAnAM vA pavitra matidhRtAvamana paryAyajJAnAnAM ha0thayA vAghasya pratipAdunAhiti ! mAvatathamarataboddeza-"hamaviNa mate ! nAthe paramaNi nA tamayamaNi nALe ? nAthamAM ! ramaNi vi nALe paramANa re nANe tadurmayamavidhi nAkhe" phatyamAhitatvatidravotpannaya matidhRtajJanadrayastha matidhRtAdhijJAnatraya vA hasthamaivemake parama tahumayama vAnuAmAM saphaccha, nAhIne mAthAnItyAraya sUtrasya "vIvALuM mata ! viM nALa mALI? mA ! navAM nALI vi jALI vi, ne nALI te arg hunnALI sthAtiyA tijJALI atyaMtiyA vInA tyetiyA nAkhI, je TunAthI te kAmavohinAnI 2 sucanALI , te tijALI te zAmaLadiyanALA suthanA hinANI, athavA vANihiMyanA sucanALI mApavanANI, ne vaDanA te gAmiNavohiyALa yunALa gohInAnI pApAvanALI, je banALI te niyama vahanAnI" hati mAvatyaSTamasaMtatiyoddezA saha virodharahAva , tatatra matijJAnadraya niyata sadamAvatvenowvAta vevalajJAnamutta, na tu pati Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 283 : tatvAryavivaraNagUDhArthadIpikA ekazittama0 TI0 varati mircAinA, mizcinmanuSAvALI, matyAvInAM pannAnAM nAnAnAne matijJAna sambhavati, yena nisargasamyagdarzana prAptamacApi sAmAyika zrutaM nAdhItaM tasya anyAnusAri vijJAna zrutAkhyaM na bhavatIti / kariMgazcid dve bhavato, yenAdhigamasamyagdarzanaM prAptaM tasya zrotrendriyopalabdhiH zrutaM dvAdazAGgam , zeSendriyopalavdhirmatijJAnamiti / kasmizcit trINi-dve matizrute, tRtIyaM cAvadhijJAnam / jJAnamiti / atra tu matyAdInAM paJcAnAM jJAnAnAmaka matijJAna sambhavatItyuktamiti pet , maivam , AcAryakRtavivakSAbhedamAvasyaivAtra prayojakatvAt , ata eva tayArthazlokavArtike triMzatamastraTIkAyAM-" prAcyabheka matijJAna, zrutabhedAnapekSayA / pradhAnaM kevalaM vA syAdekatra yugapari // 2 // " ityuktamapi saGgacchate / nanu jIvo mithyAtvaM parityajan yadeva samyagdarzanamutpAdayati tadaiva tanmAhAtmyAt sanyajJAnarUpe matizrute yugaparasamutpayete, yadi ca matijJAnabhAve'pi zrutajJAnaM nAbhyupagamyata tadA-"jastha AbhiNiyohiyanANaMtattha suanANaM, jattha suanANaM tattha AbhiNiyohiyanANaM, doSi eyAI aNNa[mamaNugayAI" iti nandIstroktaviro. gharasthAt , tatra tayoniyatasAhacaryabhAvasyaiva pratipAdanAditi cet, naipa dopaH, yataH samyaktvotyattikAle samakAlaM matizrute laghimAtramevAGgIkRtya procyate, na tUpayogam , upayogasya tathA jIvasvAmAnyataH krameNava sambhavAt / uktaJca "iha laddhimaisuyAI samakAlAI na tUpaogo siM" iti / atra tu tAtapAdazrIgurubhayacaraNakamalanirantaropAsanakatatparasya nirasamAnupakRtakRpAmara0yAptA'ntaHkaraNazrIgurumukhAcchAstramadhItya zAbdapramAvizeSarUpaM yadAgamAtigahanArthajJAnaM jAyate tasmaiva labdhikAryarUpasya vivakSaNAt , tasya ca vizizzrutajJAnasya nisargasamyagdarzanakAle'bhAvAnoktadopaH, etacca prAgeva bhaktim / etadabhiprAyeNa dravyalokaprakAze'pi "mA nisargasamyayena syAttasya kevalam / bhatijJAnamanavAta,-zrutasyApi shriirinnH||61 // ata eva matiyaMtra, zrutaM tatra na nizcitam / zrutaM yatra matijJAna, tatra nizcitameva hi // 12 // " ityukta saGgacchate ityAzayenAha-yena nisargasamyAdarzanaM praptimacApi sAmAthika zrutaM nAdhItamityAdi / 'sesayaM tu mainANa" ityuktimanusRtyAha zeSendriyopalabdhimatijJAnamiti-zrotrendriyavyatiriktacakSurAdIndriyacatujhyajanyaM jJAnaM mtijnyaanmityrthH| nanvevaM tarhi kiM zronendriyajanyamavagrahAdirUpaM jJAnaM tanmatijJAnarUpaM naiva, omiti cettarhi matera sAvizatibhedamaGgApattiriti cet , ucyate, "soiMdiyovaladdhI hoi suaM sesayaM tu mainANaM" ityAdigAthoktatuzabdo'nuktasamuccayArthaka iti tena tadapyavagrahAdirUpaM zrotrendriyopala0dhyAgamana matijJAna grAhyamiti noktdopH| yadAha bhASyakAra: " tusamuccayavayapAo va kAI soiMdiovaladdhI vi / bhairavaM sai so ugahAdao hu~ti maibhedA" / 123 / iti / adhikaM vizeSAvazyakamAyaTIkAtossaMyam / tRtIyaM cAvadhijJAnamiti-siddhAnte ca dve matizrute tRtIyaM manAparyAyajJAnamityapyu Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArthahivArthIpi pakSazaramajU0 0 282 dvivAri trIbyualni vaturtha = mana:paryajJAnati | zrata vat = pravarate? | uccate pratye matijJAnAmirivAtetu mRtahArinTeDa tApamAvA, tavAha-sutajJAnatyaDhi revazarArthaH | zrutajJAnayaeNva matijJAnena saha ni toDakhyAmavAritA, samAve sAmAnArirtha, vyAriti cova ta , tapUrvamatipUrvavAbhAti/raLavAhiti thAvat | rUma, tAhi maLavatyamazataddhitIyoddeza "vavA maMta! jiM nA nA " ti praznottara dhaTavartayA vivAre bAva-ne tijALI te gAmavohilanA sucanALa zonA have gAmiLavohiyALI sucanAthI maLAvanALI" ti, tathA "tA zIyA vi mate ! nIvA vinAnI nAnI ? boyanA nALI ve jALa vi, gvuM kohinAvavattAruM vistAra nANA" phatyAtriTAyAM vijJAnajyochabdhi je jJAnanA dvijJAnA, matimRtamavi, trijJAnA vA mativrutamanapathamavAhiti vAhitam "manapajJavanALa0drIya mate ! nIvA ji nAkhI jALI no mA ! nA, no janma | sahiyA tizALI, zalyarUzA vanALI, te tijANI te kAmiLavohiyALa junA jaLapAnANI, je vAnANI te AmiLavodiranALI sunANI hinAthI mApavALI" hatyapi "mAvaDAvalApArevaDai naihA mApanALaddhivAti tatro ! tAvArthavazevadhuma " yA mativRte sthAti, te vAvadhi vita manavaya jJAna , trIjI pena yute tathA zA" taTTI jaiva vavanipuna matiyute, kavine dhAMgRdhiyute mapAyute neti trIjI jJAnani savAti, vanitte vAdhamanA paryAyana yute vavAri jJAnAne mInIti . ta va dravyovAzerga-"matijJAnavrutajJAna- mavataH sahI gra ite sAvAdhijJAne, samanapIve tuM vA rA" phalyumiti nanu kathA matijJAnamejamezAminAtmara prati tathA zrutajJAnava zarmAzivAlmini rdhAi na ghaTyUta rUTyAzakte-zruta vita vi na pravata? kRti ! zrutajJAna matijJAnAmavA, matijJAnasya vAraNI pUrve niyana sAva pava zrutajJAnotpAvAva, tamAre je taddamAvatvivadhavyAti mAvat yaya cuta cAnusAra zrutajJAnaM tarasya niyamena matijJAnamiminuM prALane matizrutajJAne de ratana, matijJAne tu ja kRtajJAnAvyamavAri, nilasininonavAdyutAkSara zrutAnulArizrutajJAnamALAndriyAnindriyanamatijJAnotvAkAMviti tadvatazrutajJAnAmAvA matijJAnamememinAtmanthApatyazana samAdhana 3tha--ttarNa matijJAnavyAmivAritvati | tA-putajJAna tu mutAripa tathApatyamAvAhiti-zruta gurubidha paDhivA yaya thavrutajJAna saspadyate tAjuho matijJAnaya tachUtajJAnasAmAnAdhivegapi nisAnA zrugraMnyAnusArazrutajJAnAmAvena taddhati, parva artha sthApi bruta nAdhI le tamistrI purabe ghutajJAnAmAvati vRttivena zrutajJAnavyamArivAttaraya tathAsyamAhitya patipUrvajavaMviti-nUrNaviSi-surgave madhuvayaM suyaMti vijJA purva manAI jayaM, tela piTTo surya" ti! Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 284 : - tavAIvavA dArthatIpikA paarAtamajUrI hArca 2 raLavArtha mavati, dhUma va valle, tavAda thaya zruti! kAraNe tu phAryaya na vyAkhyuM, viirava dhUmA tahi yasya sviti pUrva mananAyAM haritAyA viha-a vajJAna pUrve pUrvAdhyAa, matijJAnAvimi samAva sAvasthAna, madhati na veti | zatrovyate matanA tatra vihAvaryA vyAvakSati-nAmAva juvAsti pUrvaprANAnA matijJAnAvInAM, nAzajhAmIvAta, pAdhijaNAvacchivapUrvavartitAmadhena vacaiva valamAnAraNapuLanArA jJAnavatuSTayavat rAmavIryatanasulitatyAvInA nArA sannA, na ra tannA, parasthApi sanmavAta, tasmAbhAvasthAnamaste atyAvInAM vana, tataH krimiti tAni svamartha na karAyati, kate, mamavAta, tA irAmamUtavAtamIvAta, vivize jAryAnArIli, mavavivAvit, dhUvava vaheriti, kAraNaya viparyaya dhUma mAvA, mA vAmAvahatyanvayavyAtipratyakSamALavAn dhUmaya vaLyamivAtiyAM siddhayAkhyakSa tadvatyirtha che kAraNakya jAvyAkhyatve chApAmAra vahirivadhUmadheti-yogo dhUmAmAvavAta vAtana dhUma vArivAr vaddhine dhUma vyAyA, taddatya caddhi matyAhIne jJAnAne svAvarakSayopazamamAgapa bAhuSya tavA niroSatA navAvaraNa sutarAM mayu, vAritraparibAvata, taraMkya ravajJAna che tAni ne syu ? sAruM -"zAvaraNavie nAchuM vistRti masuyAdhi sAvarapAlavi, vAI tA hUMti nIvara" zA hati tathA ra tavAnI nizAnavasvAvaraNavimamivALAM mAMdInA bhAva pava, nAmIva phaLAhAvajIna jevajJAnasamAnAdhAraNAva mAvitajJanAnItyArtha manasi vignatAM pazcidrAvAAMbAM matamAheM-tatra vivAva vAvakSate rUvAMvananu lAyokazAmajamAvavALAM vamatvavazidamatyavijJAnAnAM vavAtAvadhivatvena vastrApUrvo temAM vottaravartivaDhajJAna kSAvimAna pariNAmottena teSAM vinAza, vaghadrapamAM pariNamate tattera vinAte yathA mRpinDa dhaTeneti sAmAnya vyAsa, tathA vaivavadhyAvacchinnapUrvavRttivasanvajona vijJAnacaiva timitAsajaeNna samAnAdhivALAmuLanArAAti hetutyamityamyupAme topamAda navakudAvat rAmavIryavarjana suvitatvAnAmapi nArAkasaviti | "2 nAza parasthApi sanmavIta" ti sthAne "ja tenA para sammatA" phati pATho putta, zamavarSAvinAzamAnAmachApajyAM parihanuM taddA zakyata vevajJAna zAvaryAddhi nArA varasamA sthAna vaivAmitva | upasaMhati-tAtiravi tata phatyAdrinAjhazadda samAdha-4thata rUAnA ya pravakataratinAvanAM sabApatenAMti valiMgirinakSatrIvani tirohitAne satyapi vinaro havakrAyamarivAravAnI satati vikSyanta tathA matijJAnAvInyapi sovityA havA na thAtrayanta rUlyavAva ra tavAna ne vikSyanta | yavAha " zAmaLiyohinAbALa vi niNarU vinitA sAthe ja surata nava nakSa Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taraMvAvivaLa vAcetIpi] patrirAttamallU TI } cAhi--rvAnaH sarvASe vArAvIndriya viSayaRhaLa prAMta 7 priyate, pravAzena ritArthAt, purve matyAviduSTayamatimAH| annadAntI santehAvasAndha dAntamAha yathA va stra tyAdri / cA yA greDadratlRite, namastyAAze, Ahitye sUrve, chAMvate mAratenastvAta pravaraNAta, AdityanAmimRtAne tirohitasAmarthAni, vano'ma, marmALaH sUryAnnati, vandraH zazI, nakSatramAMdhanyAvi, tAni prasRtiyeSAM jJAni tenAMsi, prAzana vyAvavamAsanuM priivarALi manti tathA vahena mUritarapravAzenAmimUtAni matyAvInyapati / ta= matamacum / pUrve sato matlAdyuyoAsya jAta va virateH, takSyopazamanAzatAyAzca paLa lajI nivA tyAvinA jevajJAnApi jJArjIsaddhatvAt, yoSazamAmAnena kSAyopazamijAnA mastyAvInA vahiyamAvAt TMmArreSi II & II" tyAAyaM dRSTAntAntaramA-thayA vA vyaAE tyAvIti| pUrvottamata nirAMta-tatha matamayumiti ayutre hetumA-pUrva sato martyAghupayogaca jAhata 7 vitaritA "vaLanuM vajI padivA" hatyAvine tA atra " pAvaiM vahu padivA, tatyeo tevamAtramAsa ! madhu romAyA, va--mittAmaLe nA * ||2|| tIya mAryo nRpamAdhyo|seyA ! tasyAtrAyamaye zrRtaH- pratiSAte ' pratipAviSayeM latu pazrvam, zrutajJAnasya pazcami sthAnaiH pratipAta tyathai / tatra prAMtapAto devamAvamAsAgha vetiH / dvitIyo manuSye ropAt / tRtIyo manuSyamave va pramAvAt / turthaH jaeNvaLamAve / mo mithyAtvamane / tatra prathamaM pratipAta tevamAtramAsAgha mAryAta-patna sapuLyo majIlo, vebane tuM na samararphe santra | vesazmi horphe mathA, sadRALamave vi macaLAM OM / / " // 228 || RtuvaMzI manuno vevatve bANe sati ' tat ' zrutaM sarve jJa smarati, viSayapramAdtarastAviSayomAvAt / veze mati ' mananA ' viklpanA, sAtyevam cidezaM nAMta, cidezasyApi vezam , cipunarAvazajJeSu sarve smarAMta, citteSAmAMye dezamAMte / veva mAvato temavamAsAgha prathama pratipAtaH / sanmati ceSAnuM mAta" sadALamave tri maLyA ha " svasthAnuM manuSyatva Asyapi mane romiH mananA vipanA ! hirome samrutyane tAvidhIhAvazataH tenanAtra 5rati, pramAvato nA muLanAmAvatopAtttAMta zrutamItam, vajJAnamAve vA zrutajJAnattva kSaya, navRzmi 3 chANamasthi nALe 1 (Ava. ni. pAyA rU1) AMte vacanAta, madhvAInagamane nA sarvazrutAmA N, ajJAnImavanAviti / 8 / zrutajJAnavazrva zrutajJAnAvALamaMkSayopazamavasya zrutajJAnArAsya sadbhAve na sammavRtti 5 djAze sathe, tabhAza'natA 7 zvasthAnA potavaLajJAnevyanena siddhA " nakrazmi 3 chAsthi nALe " kRti varSanAt, taddatmatyAvijJAnAvaraNameyo manAzananA 6 mAtranIyastyAzayanAda vajrajJAnA izAasittutvA vRitti 1kSoparAmAmAvena phlAyopAniAnAM mRtyAvInAM 'vayovasanigA gAmiALohiyaLApaddhI nAva rahyubovAtA 45 vAti *** 28: * 40 ** Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 286 : svArthavivaraNadIpikA / ekatriMzattamasU0 TI0 zamAdayo'pi kSAyopazAmikAH kevalini nAbhyupagamyanta 55, apakaNisametadvitIyApUrvakaraNabhAvidharmasaMnyAsakAla eva tannAzAt / kintu kSAyikA vilakSagA iti matyAdyabhAve zamAdhabhAvo'pi syAdityaha paramArthAnAmupAla-bhaH / idaM tu sthAt matyAdayaH kSAyopazAmikAH kevalini mA bhUvan, kSAyikAstu kevalajJAnasamakakSA bhavantu kevalajJAnAvaraNakSaye matijJAnAvaraNAdInAmapi kSayastha dhruvatvAt , ayaM tu doSaH sUryAbhibhUtAnyatejoIyA tena duSpariharaH, kSAyikatvenobhayo vAnubhavatolyAt / dvastrioktyA zyopazamabhAvabhAvanAnAM matyAdicaturmAnAnAM-" arahA jiNe kelI khIjAbhiNivAhiyaNANAvaraNe khINasuagANAvaraNe sIohiNANAvaraNe khINamaNapajaNANAvaraNe khANakevalaNANAvaraNe" ityanuyogadvAroktyA kSINajJAnAvaraNapaJcake kevalini matyAdijJAnAvaraNIyakarmaNAmevAbhAvena keSAM kSayopazamasyAditi tadabhAvanA'bhAvAdityarthaH / zamavIryasukhitatvAdInAmapi nAzaprasaGgAditi yadaniSTApAdanaM prAkRtaM tadapIpasyA pariharati-zamAdayo'pi kSAyopazamikA kevalini nAbhyupagamyanta eveti / tatra hetumAha-kSapaka zreNi gatetyAdi / tannAzAditi bAyopazamikazamAdinAzAdityarthaH / uktaJca jJAnapindauata eva dvitIyApUrvakaraNe tAttikadharmasaMnyAsalAbhe kSAyopazamikAH zamAdidharmA api apagacchantIti tatra tetra haribhadrAcAryanirUpitamiti" / atra tatra tatreti yogadRSTisamuccayAdAvi. varthaH / tathA ca tatpA:-dvitIyApUrvakaraNe prathamastAtviko bhavediti, taTTIkA prathamaH dharmasaMnyAsasaMjJitaH sAmarthya yogaH tAcikaH pAramArthiko bhavet kSapaka zreNiyoginA, kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteriti / matijJAnAdhAvaraNapaJcakakSaye ekameva kevalajJAnamutpaghate yataH kevalajJAnAvRttijJAnatvavyApyajAtyavacchinnaM prati phevalajJAnAvaraNasya hetutvAtadAnI tadabhAvAna tadutpattiriti naikakAlAvacchinnatatsAmAnAdhikaraNyaM kevalajJAnasyeti sAmpradAyi. kAnAmmatamupadayituM bhUmikAmAracayati-idaM tu syAdityAdi / kSAyopazamikamatyAdikamprati kSayopazamasya kAraNatvena kevalini matyAcAvaraNakSayopazamasyAbhAvAttatkAryabhUtAH kSAyopazamikA matyAdayo mA bhUvan, kintu kSAyopazamikamatijJAnavilakSaNA ye kSAyikA masthAdayaste kSAyikatvAtkevalajJAnasamakakSAH kina bhaveyuH, tadAnImAvaraNamAtravilaye kevalajJAnakAraNakevalajJAnAvaraNakSayavanmatijJAnAdikAraNamatijJAnAdhAvaraNakSayasyApi niyamena bhAvAdityarthaH, nandambhUtA matijJAnAdayasvadAnI jAyamAnA api sUryAbhibhUtAnyatejova. skevalajJAnAbhibhUtA evetyanabhibhUtamatijJAnAdisAhityaM na kevalajJAnasyeti tatsAhityaprasaGgalakSaNadoSo na bhavatItyata Aha-ayantu doSa iti / prakRSTaprakAzatvena sUryatejaso palavavena duvailAnAM nakSatrAdInAmabhibhavasa bhave'pi kSAyikatvena sabhaSalatyAvizeSAdi kevalajJAnena matyAdInAmabhibhavastarhi matyAdibhirapi kevalajJAnasyAbhibhavo bhavet , yadi vA matyAdimina kevalajJAnasyAbhibhavastarhi kevalenApi na matyAdInAmabhibhava iti yAdRzaM kevalajJAnaM tAdRzameva matlAdijJAnamiti tasAhitya tasya dupariharamevelAha-kSAyikatvenati, ubhayoH Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhArthIpi . pazcima TI 287 zAvaraNaviSayakAryotpAvAvaraNayarA deto khyanamamavasya vininumAnacatnI, vajIvatsanAtacavakane vamimavo, vavatve mAtra tumiti, tamAta jevajJAnavyavRttajJAnatvavyAkhanAtyavacchinna prati vijJAnAvaraNacaiva detutvAva, vatrajJAnatyAnne 2 chodhavA jJAnAvaraNakSayatvenaiva hetutvA, jJAnAvaraNapannakSaya vastrajJAnamevoparvate ja matyAvInIti taiH sAhitya ne vastrajJAnatyAmaprAyavattA sAbavAdiyAnAM matamoha-nivavAdurityAdi vihunarNavate, naitAna matyAni, vevAni sipi, cazmAnAtijJAnamapAyasadravyatayA mavati pAyo nAvihedAnameLa zrotrAghupadhArthanizcayo, nivavadhanavAna sa venioDasti thAvara zomarnAna sacavaravarjini sati tAvanmatijJAna, tApi jevaTano na santIti vRtasta matijJAna / tavavAra tapUrva zrutajJAna dUrotsAritameva | avadhimanapayajJAne rUpimAtraniyata kRti te pe jasTina, tasyAchinnasAnavA taragAhupaparivAta jeno jJAnavAyAmAva. kiM vAcana matijJAnAgi varSa, paryAyeLa meLa, DAyoyupasminsAna thavA matijJAnopayutto na ta kRtAvanAmanyatana venevit, cA zutoSayukso na ta macAvanAma tameneti | nitu na megaitattvajJAna toDAvupayoga tavAda manetyAdi saMmine vaMdravyaparyAyagrA jJAnavIne vasya tadAca, mAvato mAlyAmAjJiAnavijJAnayo. nanu vijJAna viSayo nAkhasfmamratA, matyajJAnAvaLakSaya, tenAmipUta rUlyamipUta rAmavI mayAvayogamamatA, vakatvanAmamUta pabamavAnamimUtamiyata grAha-varAvavadhAryo pattAMviti, matijJAnAghAvaraNe matijJAnA ivanALoti, vijJAnAvaraNe vajJAnamALoti, tathA 1 vevajJAnAvaraNakSa vajJAnAvaraNaviSayamRtatva vijJAnakSaNasya vAryotpatti, parva atijJAnAlyAvaraNa matijJAnAdhAvaraNaviSayamRtasya matijJAnAddhikSaNAryotpattirityemavizaLavALaviyAtpa satyAM vijJAna vijJAnAvarAkSasthAnamamavA, matijJAnAvihetotijJAnAvAvAyAmamava tyaya vinimAtaramAvena vinimnarAjyAhitya, vaDhavallajhArtAyasaMvarane vavava vavavuM vomiyatra tumiti vAMcAsau sanAtI vavatsagayA, vachavAna tenA koi nakSatrAhitanAto jUnApanAvinA najItrAhInAM saMvanamAMcchA rAmamavAra vAtra ne sanmavati, matijJAnAlyAvaraNakSaye vijJAnAvarabela vAyatra tulyavaDhavAhiti na vAjyAmimavAvA, tathA 2 vakajJAnAvaraNa matijJAnAlyAvaraNalakSyAmimava ti bhUmiSTratAnyatenone nava vAtuM puruM, kUvAchantivayovaivAhiti mAvA nanvayaM rtA jiM vakajJAnazAstrArjIna tavAmini kSAniyAvijJAnavatudayamavupAvyam zomati vettA-"ne nALa te niyamI vanALI" timavitrAimarAtatoddezakavacanavidhabasa phUlyAphrAnisAsArya sAmrAthimate taniA manamAha tadmAvajJAnakathAvRttajJAnatvavyavajhAvachinna prastAva taparichinnajJAnatvahiti Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 : tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA 1 ekatrizatamanu0 TI0 diguNAnvitasya, kevalino yugapadekasminsamaye, sarvabhAvagrAhake nirapekSe indriyAdyanapekSe ca, kevalajJAne kevaladarzane ca yugapadekasmin samaye'nusamayamanugato'vyavahitaH samayo yatra kAlasantAne taM , cyApya, upayogo bhavati, kAlAdhvanoratyantasaMyoga " iti dvitIyA, vAraMvAreNa kevalajJAnadarzanayorupayogaH sarvakAlaM bhavatIti yAvat , tathA ca sAmayikakevalajJAnadarzanopayogapravAhe durApAstava zAnAntaropayogasaMkathA / atra kecitpaNDitammanyAsta rasikA vAraMvAraNopayogo nAstItyAhuH / tanna pramANayanti sampradAyavRddhAH / AmnAye bhUyasAM sUtrANAM 'savassa kevalissA jugavaM do patthi uvaogA' ityAdInAM vAraMvAraNopayogapratipAdakAnAmupalabhAt, na ca teSAM sUtrANAmanya evArtho vidheyaH, sarveSA sUtraNAsandhasthAnIyAnAmAptasampradAyopahitasanyabuddhayA gRhItAnAmavArthavyApAra zaktatvAt , kevalino'parimitArthagocara kevalajJAnazAlitvAdityarthaH / yugapadityasyArthamAha ' ekasmin samaya iti / anusamayamityasyArthamAha anugato'yavahitaH samayo yatra kAlasantAne taM vyApyeti / "kAlAdhvanoratyantasaMyoge" iti dvitIyeti pANinI-- yoktasUtreNa 2-3-5 anusamayabhityatra dvitIyA saptamIvAdhiketyarthaH / vAraMvAre kevalajJAnakevaladarzanayorupayogaH sarvakAlaM bhavatIti-kevalajJAnaM kiM prathamasamaye bhavati kiM vA... kevaladarzanamityatra " savAo laddhIo sAgArovaogovauttarasa" ityAdhApacanasya vini'gamakatvAt kevalajJAnasthApi labdhitvAt sAkAropayogakAle tasya - bhAvAdAghe samaye tat, na ca tadeva kevaladarzanotpattiH, " jugavaM do natthi upaogA" iti siddhAntavacanAt , kintu dvitIyasamaye, kevaladarzanopayogasya kramabhAvitvenArthasiddhatvAttadAnIm , tadanu kramikopayogadyadhArAyAsvarasata 55 pravRttestutIyasamaye kevalajJAnopayogaH, caturthe ca kevaladarzanopayogaH, ekamagre'pItyevaM sarvakAlaM pratisamayaM krameNaika eva kevalajJAnakevaladarzanAnyataropayoga ityarthaH / jnyaanaantropyogsNktheti-krmikmtyaadijnyaanopyogcrcetyrthH| yadyapi kevalajJAnaM kevala darzanaM cobhayaM dhAtikarmakSayasahakRtAtmamAtrApekSakatvAde kasAmayutpAdyAmiti kramotpAdahetukramikasAmadhyabhAvAt prativandhakAntarAbhApAca te ubhe yugapadevotpadyatAm tathApi-" sanAo laddhIo sAgArovogAvauttassa" ityAdhArSavacanasya vinigamakatvAt Adhasamaye kevalajJAnopayogotpattiH, dvitIyasamaya eva ca kevaladarzanopayogotpattiH, tatra ca hetuH prAgevoktaH "juga donatthi upaogA" iti / atha chamasthajJAnadarzanopayogApekSayA tadvacanamiti cet, maivam , vizeSAnabhidhAnAt, chamasthopayogaviSayatvenoktavacanasya saGkocakaraNe bIjAbhAvAt , dvitIyasamayAdanyapi pUrvottarItyA pratisamayaM sarvakAlaM kramika eva. kevalajJAnakevaladarzanAnyataropayoga ityevaM siddhAntAvalamvizrIjinabhadragaNikSamAzramaNamatam / tarkaniSNAtA yuktibalAvalambinaH puujypaadaashriisiddhsendivaakr| mallavAdinaca tannAnumanyanta ityAha atra kecitpaNDitamanyAstakarasikA vaarNvaarnnopyogonaalliaahuriti| savvassa kevalissA(ssa) juga do natthi uvaogA iti / atra "nANamidaMsammi ya, etto egayara ziva uvautto" Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArthavivaraNagUDhArthadIpikA / ekatriMzattama0 TI0 : 289 : AptasampradAyasya ca sudharmasvAmina ArabhyAdya yAvadvAraMvAraNopayoga evaM pragalmamAnatvAdityadhikamatra tyaM tattvaM vizeSAvazyakAderavaseyam / matatrayanayayojanA caamttjnyaanpindoH| kiM cAnyadityupapatyaiti pUrvAddha jJeyam / matatrayanayayojaneti-atra kramopayogavAdinAM jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdAnAM yugapadupayogadayavAdinAM ca tAtapAdazrImallayAdiprabhRtInAM yadeva kevalajJAna tava vArzanamityamevAnArA mahAdvipU zrI siddhanavivAdAnAM vastrajJAnavatrIne ekAtmani yugapadutpate na pA, kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNakavaladarzanotpattikSaNotpattikaM na vetyarthaparyavasAyinI prathamA vipratipattiH, kevalajJAnakevaladarzane krameNaikAtmani samutpadyate na pA, kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNakavaladarzanotpattikSaNAvyavahitapUrvakSaNotpattika na vetyanugatArthA ca dvitIyA, ityAdyAH sAdhAraNyo viprtipttyH| Adhavipratipattau vidhipakSaH pUjyapAdazrImallabAdisiddhasenadivAkarANAM, tatrApi kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNakevaladarzanasamAnakAlInamapi kevaladarzanArjinameveti tAtapAdazrImallayAdinA, vAdimukhyazrIsiddhasenAdivAkarAra kevaladarzanAdabhinnameveti pAhuH, niSedhapakSo bhagavacchIjinabhadragaNikSamAzramaNAnAmiti / dvitIyavipratipattau coktavaiparItyena vidhyaMze niSedhAMze ca jJeyam / tatra vizvavizvAAcAryazrIjinabhadragaNikSamAzramaNAnAmevaM matam-"kevalI gaM bhaMte ! imaM rayaNappamaM puDhavIM AgArehiM hetUhiM utramAhiM dilutehiM vaNNehiM saMThANehiM pamANehiM paDoyArehiM jaM samayaM jANati taM samayaM pAsai jaM samayaM pAsai taM samayaM jANai ? goyamA ! no iNaDe sama, se kepaTeNaM bhaMte ! evaM buJcati kevalI NaM imaM rayaNappamaM puDhavI AgArehiM jaM samayaM jANati no taM samayaM pAsati jaM samaya pAsai no taM samaya jANai ? gothamA ! sAgAre se nANe bhavati aNAgAra se daMsaNe bhavati, se teNDeNaM jAva NotaM samaya jANati evaM jAva ahe sattame " iti prajJApanAtriMzattamapazyatAkhyapada gatasUtrapAThadarzanAt kevalibhagavatAmekasmin samaye kevalajJAnakevaladarzanAnyataropayoga eca, na tu yugapatkevalajJAnopayogakevaladarzanopayogasyam / nanu loke bhikasAmagrIbhedAdeva kramikakAryabhedo dRzyate, na cAtra 'sa iti kathaM kevalinAM kramikopayogarUpakAryabheda iti cet, maivam , kevalajJAne kevalajJAnAnyopayogasahakRtavalajJAnAvaraNakSayasya kevaladarzane ca kevalajJAnopayogasahakRtakavaladarzanAvaraNakSayasya hetutvenAtrApi kramikasAmagrIbhedasya satvAt , AdhakevalajJAnAtpUrva kevaladarzanasyAbhAvAdvayabhicArarasAdataH kevaladarzanasahakRtyanukatyA kevalajJAnAnyopayogasahakRtati kevalajJAnakAraNakoTAyuktam / nanvevaM tarhi tathotpadhetAM kevalajJAnopayoga kevaladarzanopayogaca, tanAzara samayAntare na syAdeva, nAzakahatvabhAvAdi tyapi na cAzanIyam , arhatpravacanasyAnekanayasamUhamayasvAttattanayavivakSaiva prAdhAnyena tattatkAryopayoginItyatrarjusUtranayAvalambanena bhAvamAtrasya vinAza mAvAniyatatvena svanAzabdati vAhitottarakSAvartiAvAnapekSana svata purva nAza, zata "evaM sa nihatuka iti tanmatenocyata iti kevalajJAnasya kevaladarzanasyApi ca svata eva Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 390 tatvArthavivaraNadArthadIvikA / ekAzitamasU. TI kSaNAre vinAzAt / yadvoktanayamatena svastha stra evaM nAzaka iti kevalajJAnasya kevaladarzanasya ca vinAze pratiyogina eva hetutvAd dvitIyakSaNe sa syAdeveti bhAvanIyam , nanu kevalina krameNopayogAbhyupagame kevalajJAnakevaladarzanayoH pratisamayaM sAtatyaprAptyA "kevalanANI NaM punch| gothamA! sAie apajjavasie" "kevaladasaNI NaM pucchA, goyamA ! sAtIe apajavasite" iti prajJApanA'AdazapadoktastrAvirodhasyAditi cet , maivam, paTpaTisAgaropamasthityAdinatipAdakamatijJAnyAdisUtrasyeva la0dhyapekSayaitatsUtrasthApi pravRttaH, etena samayAntare'nyataropayobhAbhAvAt sarvajJatvasarvadarzitvayorasAtatyaM na sthAdityArekA'pi nirastA, la0dhyapekSayA tatsadbhAvAdeva / etena kevalajJAnadarzane yugapatsarvathA'panI tasvasvAvaraNe cettataH kathaM te krameNa svaprakAzya prakAzayataH, yato na hi sarvathA'panItAvaraNau dvau pradIpau krameNa prakAzyaprakAzakAriNo kenApIkSyete, dRSTAnusAriNI ca kalpanA pramANakoTimATIkate, tathA ca kevalajJAnavaladarzane yugapatsvaprakAzyaprakAzake yugapatsarvathA'panItAvaraNatvAt pradIpayavadityanumAnena yugapadeva te nikhilAn svaprakAzyAn prakAzayata ityabhyupagantavyam , anyathA tadAparaNakSayo mithyA syAt , yasminsamaye yasyotpAdastena tadanyasyA''tatvAt , tathA'nabhyupagame ca yadanutpannamanyataraM tasya niSkAraNamAvaraNaM syAt , tathA ca sati-"nityaM sattvamasattvaM vA, hetoranyAnapekSaNAt / " iti prasajyate, kizca kevaladarzanopayogakAle naiva tyanmate kevalajJAnopayoga iti tadAnImasarvajJatvasya kevalajJAnopayogakAle kevaladarzanopayogabhAvAt tadAnImasarvadarzitvasya ca prasaGgarasyAdityekasamayAvacchedena nizzeSasAmAnyavizeSaviSayakajJAnadarzanobhayamabhyupagantavyamiti. dopajAlamapi pratikSitam , chamasthasyApyekAntaradarzanajJAnopayogAbhyupagamAttatroktadopajAlasya samAnatvAt / atrApi hi zakyata evaM vaktum darzanakAle jJAnAnupagame chamasthasyAjJAnitvaM jJAnakAle darza- , nAnupagame punaradarzanitvam , tathA''dharaNakSayo mithyA itaretarAvaraNatvaM vA niSkAraNAvaraNatvaM vetyAdi / tadeva kevalino dvAvupayogau yugapadbhavetAmityAgame yadi vihitaM syAttadevaM kasyAnumata na syAt, Agamoktasya sarvasammatatvAt, na ca tatra tatra sUtravihitau yugapadAvupayogI, ki.| bahuzo niSiddhAva, yadavAci "karasa va nANumayamiNa, jiNarasa jai hoja doni upogaa| nUrNa na hoMti jugavaM jao nisiddhA sue bahuso / / 3132 / / " iti / yupadupayodrayavAnAM mahanI mahatAM zramajIMvAdrinAM mata vaimUrdhanamedhAvara - 'tiprabalataravAyuvegavazAt sarvathA vinaSTe sati sUryasyAvibhUtanA'tisvacchasvabhAvenaiva yugapadutpadyamAnaprakAzatApAvivAtmanasvIyavizuddhiprakarSavizeSAdAvaraNabhUte dhanadhAtikarmaNi samUlakApa kapite sati sarvathA''virbhUtena svaravabhAvena yugaparaphevalajJAnopayogakevaladarzanopayogau bhavataH, na ca prakSINAzeSadhanadhAtikarmaNaH kevalina prativandhakAntaram, yena yupattaddhita ra yAta, bocatra vahina vijJAnavarzanApayogahIna, yugapadapratihatA''vibhUtasvabhAvatvAt , yau yugapadapratihatA''virbhUtasvabhAvAtmako tApekakAlIno yathA ra prakAzatApo, na ca yugapadupayogadyAbhyupagame prajJApanAtriMzatamapazyatApapadoktena Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sattAvALavAyelIvijhA | parAtamajUrI "chI mate pha rayeLava" rUAhitre saha virodha, tomauvamartha biyate vahI bamiti vAkyAta, mane phati madrata ! phamAM rAbamAkRthivImAzAtvAdibhiH " samaya nAgati taM samaya" ti vAIbdanoratyaya phAti 2-2-5 sUtreba dvitIya satavAdhi, tena caM samaya nanAti yAmina samaye nAnAMti "taM samaya tApAna samaye pathati? yAnuM samaye paravati tasminsamaye nAnAti? phAti mAvatA zIkhatamena anne Rte mAvAnAha pautama! navamartha sarca,naiva yAnuM samaye nAnAti tasmita samaye payatIratha yuvayupapana toDanyA rAye nAnAti vanyakti parayatIti mAvA tAvamajhAnAnapunaH pRcchati-" jenAM mati !" phatyAdhuvArapIya, mAvAnAha-"sAre se nA mavati pAmare se DhasaLuM havatti" sAvA vizeSa " tA reTina jJAnaM mati, vanyathA jJAnavAyopA, janAvAra atintivero sAmAnyaprAhi darzana mavati "sAmAharSa vaMsaLageya viliyaM nA" ta vacanAta ! jJAnavarane vaiyAvacchena miyo viruddha paraMparAmAvanAtarIyazavaMti, paramANumatazItaLAva, tri paramANumati vizeSaNA jainamati pArivAjavayasamayAMvarSohena minAvayavanDalena zItaLatvayoga na kSati, harina paramALa touTtvayordhiddhavosamayAvacchedranAMnamyumiti / tathA vaivi samaye nirAvaraNasthApi vAsinatte tathA DokAtmanAM yugapaTTavituM nAhaMto tahevaM vizeSAhinAno yoH sAmAnyagrahitIne yojanAntarita, sAmAvAvanvirzanopayoca vize pratimANijJAnopayomAntarita, svAsAvyAdviti gupadranetyAnutpattau svabhAva va ArAM nAnyata, yathA sannihitega 2 dvayAtma viSaye savizeSAvi vijJAnaM sarvasAmAnyAne levAnuM krAtIyatrAnosamAva vava vorA, tathA prazno mArga svabhAva va ArA protra-smAte devajJAnavarone mihAvopAtta samayavarjhana paraspara viruddhAparamANunazItoSAtvava , mamAvizvamAvaThA, varSAnazrotrajJAnavatA athavA kevalajJAna kevaladarzane mitho'ntaritataryavAbhyupagantavye tatsvAbhAvyAt, yasya yara. mAvatara tathaivAyuntavya thathA vastrajJAnastha vizepagradivasvamAvaH varzana ja sAmAnya divasvama ti . ra vAya mAtoH samIvInatAgrati, yorina ha samayamati parva samayAthazAhavAva, jitu samave. tulyamayathevAvam, tathA 2 atha nArthena manta ! vikRti, pachI phamAM pabamAM puthivI vairArAmiDa sama tuve jAnAti na tairAkArAdibhistulyaM pazyati, vairAkArAdibhiH samakaM tulyaM pazyati na tairaabhAravislima turthe nAnAtIti kSe te tatvativara minAzvana darzana, va. kina jJAna sAthe mavati, teya darzane vinA mavatIyato minAzvanAta -pratyayAvityAhuH sammatiTIkAkRdabhayadevasU ripAdAH / pUjyapAdazrIyazovijayopAdhyAyAstvatrai samAvayanti jJAnavindau-zatra yadyapi = samayAyitra "G" ti zamAva bAjhatakSaLAva, Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthavivaraNa gUDhArthadIvikA | ekatrizatamasU0 TI0 yakRtamityatra 'jaM kathaM' iti prayogasya loke'pi darzanAditi vaktuM zakyate, tathApi tRtathAnta. padavAcyairAkArAdibhiH thairasamakaM yatsamakamiti luptatRtIyAntasamAsasthayatpadArthasya samaka padArthasya cAnyUnAnatiriktadharmaviziSTasya ratnaprabhAyAM bhinnaliGgatyAda nanvaya iti 'yatsamakam / ityAdi kriyAvizeSaNatvena vyAkhyeyam , ratnaprabhAkarmakAkArAdinirUpita yAvaMdanyUnAnAtiriktaviSayatAkajJAnavAn na tAdRzatAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkadarzanavAn kevalIti phalito'rthaH / yadi ca tAdRzasya viziSTadarzanasya nivedhyasyA'prasiddharna tanniSedhaH, 'asato natthi nisaho' vizepA0 bhA0 1574 ityAdivacanAditi sUkSmamIkSyate, tadA 'kriyApradhAnamAkhyAtam' iti vaiyAkaraNanayAzrayaNena ratnaprabhAkarmakAkArAdinirUpitayAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkaM jJAnaM na tAdRzaM phevAli phata ke darzanamityeva bodhaH, sarvanayAtmake bhagavatpravacane yathopapannAnyataranayagrahaNe dopAbhAvAditi / ana na tAdazaM kevalikata kaM darzanamityasya ratnaprabhAkarmakAkArAdinirUpitayAvadanyUnAnatiriktaviSayatAkatvAbhAvavat kevalikattaka darzanamiti paryavasito'rthaH / tena jJAnatulyaviSayatAkadarzanasA'prasiddhatve'pi na kSatiriti / nanu kevalajJAnavaladarzane samakAlIna kevalajJAnAparaNakSayakevaladarzanAvara NakSayahetu ke'pi kramabhAvitvasvabhAbAdeva krameNavotpate / na hi svabhAva paryanuyoga iti nyAyAditi pUrvokta ki vismRtamiti cet, ucyate, nai| vinam , ki yuktivalasAmrAjye sati na hi svabhAvamAtreNa santoSTavyam, yato yugapatkAryayotpAdakA'. tulasamavalakAraNadvayasabhAve'pi svabhAvamAtreNa kAryakramAbhyupagame sarvatra svabhAvenaiva nirvAha bAramAtrasyocchedaprasaGga syAt , tathA sati svabhAvavAdasyaiva sAmrAjyaM sAta, tasmAdananyagatyA kAryotpattisvabhAvaH kAraNeneva kAryakramasvabhAvo'pi kAraNakrameNaiva jananIya ityabhyupagantavyam, na cAtra kAraNakramaH, yenAbhilaSitakAryakramo'pi syAt / etena sarvavyaktiviSayakatvasarvajAtiviSayakatvayoH pRthagevAvaraNakSayakAryatAvacchedakatvAdarthatastadavachinnopayoga pAsiddhirityapi nirastam , tatsiddhAvapi tatkramA'siddhaH, AvaraNayakSayakAryayoH samaprAdhAnyanArthagataraprasarAca / na ca matizrutajJAnAvaraNayoryugapatkSayopazame'pi yathA tadupayo mastathA vaDhajJAnavara zenAvaLiyopalphagepa vanityupAtramAhiti zaGkanIyam, tatra zrutopayoge matijJAnasya hetutvena zAbdAdau pratyakSAdisAmayAH pratibandhakatyena copayogakramasambhavAt , atra tu kSINAvaraNatvena paraspara kAryakAraNabhAvaprativadhyaprativandhakamAvAyabhAvena vizeSAt / tadevaM yathA kSINAvaraNe jine matyAdijJAnacatuSTayamavagrahAdirUpaM vA matijJAnaM na sambhavati tathA kevalajJAnotpattisamayabhinnasamayotpattikadarzanamapi na sambhavati, kramopayogatvasya matijJAnAdyAtmakachAmasthikajJAnatvavyApyatvAta sAmAnyAlabanavizeSA''lambanakramopayogatvasya cAvagrahAdhAtmakatvavyApyatvAt , kevalajJAnakevaladarzanayoH kramopayogatve tatvApattiH, vyApyasace vyApakasyAvazyambhAvAditi kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNakSayayothugamAvilena tatkAryayoH sarvavyakti sarvajAtiviSayakayoH phevalajJAna kevaladarzanayorayugapadutpa Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthamivA mUdAyanIpioM! ghAUzattamasUTI : 222 : ,, cayogAt prativandhA hAmAtrAtra yupaTTAvomyuva/S:, pramAzciAtra vaojJAnavavone samayAvaiAMttare sAmayisAmagrIvAMta, vahesAmAyasAmagrI sattavelama cAcchinnotpatti, "sammatta-rittArUM jIAva" pharti vazvanAt "samatteU samAM sajaM heta ca jo pattie " AMta praAlAhavaSanAtha, jAnavarzanamohanIyarmeyopAmAtramohanIya iyopazamavataH vipusA sabhya niritre -, yuvadyutpaAvitjhAnAyu+/vadyutpadyamAnadharasAtivadA !nanu "sabyAlo TvIlo sAdhArovagoodhaDattattva ' tyAghAryavananaevuM vaLajJAnavvarInamopAve pramALa pUrvottamiti jeva, satyamuk, na tu yurjAyu" mukh, taMdvavanasya sALAropayoAyujya chAyASava va sAjitthAta, yoAmAmayorAvAsInyAta, vajJAnavarzanayooMghepa nirvAde'darzaneDanotyAMsahe, kSagatpattivajJAnayore nyUnA dhAyuSyo jino mijASayo dhArAyA nirvAhAthetumazayAtha, yoninuLasthAna varanALe stya dhArA meLa vaLajJAnuM svAt, tavanyasya 2 vImAMta tavRttasiAhasamayergaya tathA sthAt, na haiM ghum, siddhijandhussA royopAcha va mAtrAdviti / mahAAiMzomAMLamAvIsiddhasenAMDhArALa matakSetram- jIvAva vo nAtya vagovA' tyAryavapanAve. sAmAnyavizeSa-drAma vajJAnamevavavarzanaM, na tu teto--ttAMnuMti tadgamayadhyAnna moyodhavat kAnuyo plemninsamaye varvAhanAGgaDa} { navakSaya dvirodhipravata(yusamUhatihatAzva, tAhi siddhAnte cAmazeSa samaye vevadarzanAtrarAlayAmale samaye vajJAnAvaroDablyuSAta tyajInataSavhAraNe samAne sati sya pUrvamupAvo maleta, pUrva thaya vALanyataropAnuM vitarasyAvya vikalasAmagrIsadbhAvenotpAdaprasaGgAt anyatarasA anyatarapratibandhakatve ca vinigamanAvi rahADumoramaprasannAt| tattvayaM tahyuM mAraNe sati hrArvAvya mAtro hoke dRzyane dAMta vajJAna RdarzanoSayono yudugheyAtAmyastAvanAMcadharmakSayonuM pajJAAAMtati zveta, soDava pakSo na trALA, siddhAnta cuDuyocisthAnaskuvAmAt, sAmAnyavizeSa icheEAvajJAnasyaMti yaheva jJAnaM taheva varNamityambu155m, nava vRMdAnusAraLI 5nA na tulbanAnusArI sRSTi, na caiva vid dAyonarAmacarittpanApattiravamavamedhAhiti vaijyaM tanumayasya yuyu pratimAsata AMte vAm, umayahetusamAne samRhAjanaivaijJAnavAnyatra daSTiyottaratnAtaka nAtrAdRSTiparikalpanAkleza iti / tadevamA sAmAnyA velAvazeSobhayaviSayaka smuuhaalyvaijJAnImyuSA dhva sarve dravyarthAMyAmAM sAmAnyavizeSAma madresamayana sarvajJo jJAnAtIti yunyate, banyA sAmAvizeSAma nizevaSavArthanAtra sarvajJo 7 jJAnayAt, dezopayo vA vAta, matyAjJAnavat / tathA coSayoSahuyoya vamateDevavejJatyamasarvavazivastra dhAt| na ca tathAmbupAtuM yu mAMte sarvajJatmAnyadhAnapapayA caDhela Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 294 : tatvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA | ekatriMzasamasU0 TI0 kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamityabhyupagantavyam / kiJca jJAnasya svarUpaM vyaktatA darzanasya punaravyaktatA, na ca kSINAvaraNe'Iti vyaktatA'vyaktate yujyete, tataH sAmAnyavizeSajJeya mAtra saMsryubhayaikasvabhAva evAyaM kevalipratyayaH / na ca grAhyadvitvAgrAhakadvitvamiti vAcyam, kevalajJAnasya grAhyAnantyenAnantatApatteH / vizva kramopayoga jJAnakAleSTaM darzanakAle cAjJAtaM yugapadupayogadvayapakSe ca sAmAnyAMze'jJAtaM vizeSAMze cAdRSTaM kevalI sarvadA bhAvate, tata ekasmin samaye sarvAze jJAnaM dRSTaca bhagavAn bhApate ityeSa vacanavizeSo nopapadyate, ajJAtaM pazyannaJca jAnAnaH kiJcijAnAti kiJcitpazyati na tu sarva jAnAti na vA sarva pazyatItyakhilasAmAnyAMzAkhila vizeSAMzobhayaviSayaka jJAnAmAvAtsarvajJatvaM ca na sambhavati / nanu yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamityAkArake bhavanmate'pi paJcamASTAdazazatake dazamodeza ke "somilA daNDyAe ege ahaM nAgadaMsaNaTTayAe duvihe ahaM " ityanenotpannakevalajJAnena bhagavatA svayameva svAtmano jJAnadarzanArthatayA bhedadvayoktyA kevalajJAnakevaladarzanayorarapaSTAkSarameda pratipAdanAt kathaM noktAgamavirodha iti na cAzaGkanIyam, tatra jJAnatvadarzanasvadharmAbhyAM jJAnadarzanabhedavivakSayaivoktam / yadabhihitaM stutikAraNa " evaM viSatame"titaM sarvajJAAna, sarvemAM tamasAM nihantu jJapavAmAone zAzrvatam / nityaM pazyati budhyate ca yugapannAnAvidhAni prabho, sthityutpattivinAzayanti vimaladravyANi te kevalam || 1 || " iti / vastugatyA kevalajJAnadharmI tveka evetyuktavirodhAbhAvAt, ata evopayogasya na dvAdazabhedakSatiH, atrAnpAkSepaparihArau sammavitarkajJAnavitoyaseyau, gauravamatyA nocyete / tadevamakramopayogadvayAtmaka eka eva kevalopogontavyaH tatraivaM vyaktyA, dvayAtmakatvaJca nRsiMhatvavadAMzika jAtyantara rUpatvamityeke, mApe snigdhoSNatvavayApyavRttijAvidvayarUpamityapare, mahanIyamAnyamativai bhavanyAyAcArya zrIyazovijayopAdhyAyAstu kevalatvamAvaraNakSayAt, jJAnatvaM jAtivizeSaH, darzanatvaM ca viSayatAvizeSo dopakSayajanyatAvacchedaka ityAhuH / nanvahacchAstragranthisthAna nagame divatropamamativaibhava mahanIya mahattamAcAryatraya satkapa kSetrayAnyatamasyaikasyaiva pakSasya vastugatyA prAmANikatvena tadbhibhapakSadvayasyArhacchAstravAdhitatvAca tatpakSAbhyupagantRNAmarhacchAstraviparItazraddhAzAlitvAnmithyAtvaprasaGga iti na cAtra zAstrataccajJairAzaGkanIyam, pratyAtmapradezAnus tAvicchinnA IcchAsanAnurAgazu bhopA4 travAma vicchinnaguruparamparAyAtasUtratA paryamapakSapAtena tantratAM viduSAM mithyAbhinivezAbhAvAt / tathAhi svAgrahA'grahilasvA ntAstrayo'pi sUrayaH svasvAmyupagatamarthaM zAstratAtparthabAdhaM pratisandhAyA'pi pakSapatina na pratipannavantaH, kintvavicchinnasvastraguruparamparA'jyAtabhinnabhinnaprAvaca nikaparamparayA zAstratAtpayameva svAmyupagatArthAnukUlatvena pratisandhAyeti na te mithyAbhinivezinaH vItarAgaprabhupraNItazAstra tAtparyavApratisandhAna pUrva kA'nyathAzraddhAnAbhAvAt kiJcAnekanaya samUhAtmake bhagavatpravacane " natthi naehiM vihUNaM sutaM attho a jiNamae kiMci " iti siddhAntava* nAhanena nayanevuM sUtra pravRttam, nena nayana pamiti sanmAnevatattayasamAchoSanAM vinAM 14 " Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapArthavivaraNapUDhArthadIvikA / ekatriMzattamasU0 TI0 : 226 ! naiva tattatrANi yAthArthena jJAyante ityatra svasvagurusampradAyA'vicchinnatattanayagarbhavAcanApravAhA''yAtAstrayo'pi ripakSAH pramANakoTipraviSTAH / ata eva "prAvacanikAnAM jinabhadrasiddhasenaprabhRtInAM svasthatAtparyaviruddhaviSaye sUtre paratIrthikapadaM minaparamparA''yAtatAtparyAnusAriparamiti na keSAmapi prAvacanikatyakSatiH, tattannayAmiprAyeNa pravRttatvAt" iti nayopadezavRttau vyAkhyAtamiti teSAM sUrINAM keSAmapi nApasiddhAntoktyA mithyAtvAsaH, tathAhi-yatsatatkSaNikamiti sAmAnyavyAptyA nikhilavastunassadUpatvena kSaNikatvamiti pUrvapUrvakSaNikavastunasvottarottarakSaNikakArthakurvadra pAtmakatathA kAraNatvena pUrvapUrvakSaNikanottarottarakSaNika kArya jAyate iti pUrvottarakSaNavatikSaNikavastudvayakAryakAraNabhAvA'bhyupagantuvAddhamataprakRtyajusUtranayApekSayA kevalajJAnakevaladarzanasUtrAbhiprAya vyavasthApayantaH pUrvottarakSaNavartinojusUtrAbhyupagatakAryakAraNabhAvAMza evaM prastuta upayuktaH, na jusUtrA'bhyupagatanikhilatavabhAga iti tatraudAsInyamukta kAryakAraNabhAve ca prAdhAnyamabhisandavAnAH kevalajJAna kevaladarzanakramikotpAdaM pUjyA*zrIjinamadramaNikSamAzramaNAH pratipAdayanti / yadyapi cetanAlakSaNasAmAnyAtmanA kevalopayogalakSaNasAmAnyAtmanA vA kevalajJAnakevaladarzanayoraikyameva tathApi sAmAnyavizepabhedagrAhitayA tadubhayabheda grAhakavaizeSikanaiyAvikamataprakRtivyavahAranayApekSayA kevalajJAna kevaladarzanasUtrAbhiprAyamurarIkurvanto vyavahAranayAbhyupagatabhedAnyatavabhAge audAsInyena tadasyupagatabhedamAtrasya prastutopayuktatvAttaM pradhAnIkRtya ekasamayAvacchinnotpattikakevalajJAna kevaladarzanabhedaM jagadaryakramAjazrImallavAdina UcuH / ___" sadeva saumyedamaya AsIt , ekamevAdvitIyam , neha nAnAsti kiJcana " ityAdizrutyA ghaTa san paTarAnnityAnugatapratyayagocarIbhUtena sattvena rUpeNekasyaiva sarvajagato ghaTatvapaTatvAdhupAdhibhaidaina yaH kAlpanikabhedo yadvA'khaNDasacidAnandAtmakasthaikasyaiva brahmaNo mAyAvacchinnatvAkaraNAvacchinnatyopAdhibhedena yaH kAlpanikabhedastagrAhiyedAntimataprakRtisahanayApekSayA kevalajJAnakevaladarzanasUtrAmiprAyamabhyupagacchanto pravacanopaniSadvedimahAtapAdibhagavacchIsiddhasena divAkarA na tu vyaktyA bhedaM, kevalajJAnavyaktarekatvAt , kintu jJAnavadarzanavadharmopAdhibhedenaikasApi kevalajJAnasya bhedaM kathayAmAsuH / tathA cAvicchinnaprAvanikaparamparA''yAtatattanayagarbhasUtratAtparya vAyupagatArthAnukUlatvena pratisanyAya pratipannavatAM trayANAmapi bhUribhagavatA madhye nako'pi svAbhyupagate'rthe bhagavatpraNatizAstratAtparyavAdhaM pratisandhAyava pakSapAtena tamarthaM zraddhatte iti tatra zAstratAtparyavAdhapratisandhAnAbhAvavati " vidupo'pi svarasavAhibhagavatpraNItazAstrakAritArthazraddhAnamAbhinivezikam ," iti lakSaNAsaGgata kasminnapi rivara AbhinivezikamithyAtvaprasaGgaH / uktaM ca nyAyAcAryazrIyazovijayopAdhyAyaini vindau :: prAcAM vAcAM vimukha mekSikAyA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :298 : tapAryavivaraNadArthadIpikA / ekavittamasU0 TI0 gasya kenacidrUpeNotpAdaH kenacidrUpeNa vinAzaH kenacidrUpeNa prauvyamabhyupeyameveti, tatra pUrva- / pUrvavalDarottarottara va hetutvAvupImata thava devopayodharopaMpattipiti tatra zuddharjunasamAzrayaNena kevaladarzanakurvapAtmakana kevalajJAnena kevalajJAnakupAtmakasya kevala.. darzanasyotpattistathAvidhena kevaladarzanena tathAvidhasya kevalajJAnasyotpattirityevaM kevalopayoga / dhArA nisAdhaiva, tadapekSayAparyavasitatvamapi susaGgatam / yathA ca ghaTaviSayakavijJAnapaTaviSayakavijJAnamaviSayakavijJAnAdhavicchinnapravAhasya pravRttivijJAnasantAnatvaM pravRttivijJAnatyena 58paTAdivijJAnAnAM sAjAtyamupAdAya nirvahati, anyathA ghaTavijJAnatyAdinA caTapaTAdivijJAnAnAM pratyakSatvAnumAnatyAdinA vA pratyakSAnumAnAdInAM ca sAjAtyAbhAvAtpravRttivijJAnasa-natirapi jAgradazAbhAvinI na syAt , tathA kevalajJAnakevaladarzanayoH kevalajJAnatvena kevaladarzanatvena vA sAjAtyA'bhAve'pi kevalopayogatvena sAjAtyAtprathamaM kevalajJAnaM tataH kevaladarzanaM tataH kevalajJAnamityevaM kevalopayogAvicchinnapravAhalakSaNA kevalopayogasantatiranAkulamavatiSThata ityabhiprAyavatA pUjyAnAM jinabhadragaNikSamAzramaNAnAM mtmtimnohrmeveti| siddhasenaHkevalajJAnameva kevaladarzanaM, na tayorbheda ityabhyupagatA sammatipraNetA siddhasenadivAkara, bhedocchedonmukha-kevalajJAnadarzanayoryo bhedastaducchedaparaM tayAra+yamevetyabhyupagamaparaM saMgrahamadhigataH-uktasaGgrahamavala+0ya kevalajJAnadarzanayoraikyaM svIkRtavAn, kevalajJAnadarzanayorakye yadeva kevalajJAnAvaraNaM tadeva kevaladarzanAvaraNamiti tatkSayalakSaNakAraNaghaTitasAma yA ekatvAsAmagrIbhedAbhAvAna yogapadhaM tayoH, nApi ca kevaladarzana prati kevalajJAnasya kAraNatvAntaraM gauravAvahaM kalpanIyamiti na tayoH kramo'pi, phintyekasyApyekasAmagrIto jAyamAnasya kevalopayogasyAzeSasAmAnyaviSayakavAdarzanatvamazeSavizeSaviSayakavAjjJAnatvamityupAviprayukto bhedaH, na tu paramatyeti yuktam , tathA ca sarvanayamaya sthAdvAde tattannayabhedAvalambanena tattatpakSatraNasUtradhArAstrayo'pi sUrayaH syAdvAdasevakarasikA eMveti teSAM pakSA yuktyupapannatvAna viSamA ityupasaMharati mAditi (paTam / atra 'api' ityasya sthAne ' amI' ityapi pATha: // 2 // yathA copayogalakSaNo jIva iti nirupayogasa kadApi na bhavatIti cisAmAnya mupayogAparAbhidhAnamanAya nantameva tadrUpaM yatpuruSapadenocyate tasyaiva ca kevalopayogo vizeSassAdiranantazceti kevalopayogAtmanA tadapi cit sAdhaparyavasitamiti gIyate, tathA tadeva citsAmAnyaM savizeSasya kevalopayogasya yo vizeSau jJAnadarza nasvabhAvau sAkAropayoganirAkAropayogau tadrUpasUkSmAMzApekSayA kramikamapi sa bhavati / tathA ca kevalopayogasyaiva cisAmAnyavizeSasya mukhyatayA vivakSitatve tadaMzayAravAntara vizeSayo sAkArAnAkAropayogayostadrUpapraviSTatvena 'gauNatayA vivakSitatve sAdhaparyavasitatva, sAkArAnAkAropayogayorevaM mukhyatayA vivakSitatve upayogasAmAnyasya ca gauNatayA''zrayaNe kramikaspamityeva vyavasthA pUrINAmabhimatA sUpapAvatyAzayenAha.. vilsAmAnyaniti jevA viroSe puruSapamAri vakRSi zete hati puruSA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapAya vivaraNadAdAvi / ekatriMzattamasU0 TI0 : 299 : AtmA, puruSapadaM bhajate svavAcakatvasambandhena sevate iti puruSapadabhAva, guNaguNinorabhedAdAsmavAcipuruSapadayAcyaM yadeva citsAmAnyaM tadeva tadrUpeNa-kaivalarUpeNa sAdhanantaM phuTa. yathA syAttathA''game abhihita-gaditam , 36-tadevedaM citsAmAnyaM sUkSmaraMzaH zAnadarzanopayogalakSaNaH kramavadayucyamAnaM-pUjya bhidhIyamAnaM na duSTa-dunna bhavati, apekSAbhedenAnantatvakramikatvayorekA satve virodhAbhAvAt , tat-tasmAtkAraNAtsUrINAmiyaM mukhyagauNavyavasthA'bhimatatyarthaH // 3 // yadetthaM nayabhedAvalambanena ripakSatrayAbhimatamukhyagauNavyavasthA sAmasyaJjamaJcati tadA vismayo'pi nAtra karaNIyaH, Agame yathA'nye naya vivAdapakSA tathaite'pi susaGgatA evetyAha-tamopagameti / yadyapi niraakRtaa'jnysrvdaavsthitsvymaavismRtanaitanyavAhIM vAtmAM nizcayatattvayApa vyavahArato matijJAnAvaraNamaikakSAtamo:pgme sati cija nuH-caitanyasya janma bhavati, kSaNabhidA-pratikSaNaM caitanyamanyadanyadeva viziSTaviziSTataraM bhavati nidAnobhavaH svasvapratiniyatakAraNato'syodbhava ityAcA nathavi. vAdapakSA bahutarA yA zrute-Agame zrutA-abhihitAH, apekSAbhedena tepAmupapannatvAna teSu kathametadaghAmAnaM ghaTAmaTatIti vismayo bhavati yathA, tathA sUripakSatrayeka ica vismayo bhavatu, na ko'pi vismayaH, pakSatrayasyApi nayabhadAvalamvananApepAditavAda, tu-vitarpha, kva paripakSatrayamadhye kasmin pakSedhiyAM pradhAnapadavI davIyasI dRzyate ?, kAyA na kunApItyarthaH, sUripakSatrayamapyapekSAbhedenopapadyata eveti bhAvaH // 4 // nanu virodhe jAgrati sati kathaM pakSatrayamapi samIcInatayA'bhyupagantumarhamityata Aha prasoti, yatra spasamayejanasiddhAnte prasahya haThAdeva ekAntata iti yAvat , sadasattvayoH-satcAsatrayoH, etaca nityatyAnityatvAdInAmapyupalakSaNam, virodhanirNAyakaM yatra savantatra nAsacAmityevamekAdhikaraNAvRttitvalakSaNasya virodhasya nirNAyakaM-nirNayajanakaM, hi yataH, na-naiva kiJcit , stvaasaravanityavAganityavAghorvirapekSAmavenavihata, svadravya kSetrAmAvAvarjIna sattvasyeva paradra0yakSetrakAlabhAvAvacchedanAsattvasyApi dravyApekSayA nityatvasyeva paryAyApekSayAsnityatvasyApi caikasmin vastuni satce vAdhakapramANAbhAvAt , kapisaMyogatadabhAvayoriva satyAsatcanityatvAnityatvAdInAmavyApyavRttitvena bhinnAvacchedena sAbhAvasAmAnAdhikaraNyA'nubhavAt , tathA vizeSaNavizeSyayorapi niyAmakaM na-idamasya vizeSaNamidazcAsya vizeSyamityevaM pratiniyatavizeSaNavizeSyabhAvasthApi niyAmakaM na kiJcit , yasa vizeSaNa tattasya vizeSyamapi sambhavati, yadyasya vizeSyaM tattasya vizeSaNamapi sambhavatItyarthaH / guNeti-syApadAt syAdastItyAdivAkyAtsyAtpadavalAdastitvAdaH pradhAnatayA nAstitvAdeguNatayA apekSayA svasvanimittabhedApekSayA matiyA~dho bhavatItyato bhajanorjite-apekSAbhedena viruddhayorayAviruddhatayA pratipAdake atra-asmin svasamaye-jaina siddhAnta kina sachate- sarvameva saGgacharo, svAdhogapadhaM - . nadarzanayoH, sthAna Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUeo : tatvAryavivadhUtArthakIpikA | parAmarUrI mika jJAnano, sthAvasitatva sthAtigra taporiva yAtpayoganA jaina siddhAre sarvameva nayamevavanyunena vArAmati mAvA ! vamaviyegneva svAdvArA pitu tyAADapi tyadvAvone vAnDeDanetA, jyAdA tyAre pravAH sthAnedvadhu phAti, nettara svAdhezA sthAne ti, kamaLApelA syAdvAvatvamAnta ja nakSazaikSattivAddivantitvagna, yamane dharnavaya prAdhAnyatAtAmyAM vivAno . navaratApagna jIvanantivALupAdhesaMhitArthavAhanI satara gusa...vAyabramavA mavati pratyutezvameva sadarzana vIghA jatA sarvopannatAravuM cantAtyAhAkAti, svasama stpa-nainAsiddhAntakapi, syAdA ane pratve 2, nettI sthAtri vAvabrijyAdvAlvomayabara vAuitvavAthazcidAntavAra vA vRddhi, pALanAsatA-mAnavandranAnentivArivASiyamRtArthe pravRttAM nayastha para smayo'bhimAnaH prAdhAnyamiti yAvat , yA ca nayasya taTasthatA-pramANasya prAdhAnye nayasya maukhatA, tAmpAmuhasrasanto vastuni karatayAmAsamAnA the upAdhayoganentavAhidharmaH ziritA-ciMtritA tAtRzApadhavAhinIti yAvat havabhUtA satI mumusalambavAya , ba muguruparamparAvupatAryaparipATI vAva na vAdhate, pratyutavavidha nevAntathIutvaripoSiva mavati, hicatA, dharA dhImavazAnTina magnaparva-samannakSasthAne vacamyupane sati sarve samannAM mavati samupate tat saddanaM vavA, tava sarzana yatra savAlavAva sarvamasi vastuni samiti thavasmRtI syAt pati syAdrA va sadanamati mAva 6 che je kA nayAnAM tapamanAnA ha ripakSepu virodhamuddoSavanita tAnajhatyAha-radRsyamitA vata-gA, yA zvetava, vahA-durganA tadhiyonasavRddho nAnAM-sasthAtinayAnAM, rahasya tAtpartha, vimApa na nAnajo mAtramAM naivAvAcchAti, tava vividhaqdhapakSe-tannAnAvidhavavRddhacchavAyayAtatanmayAkSatattannavAmibaritraniSNupUrvottastrAjJANe vivaM mAbate, vandrAdhityprkRtivikRtivytyygiraa(rH) candrasvabhAvaM svAdiranti ravisvamA candre prlp-tiirahevuM dAmAvAvIyAtitva7mAvaM datavanta, bada-ve, sutrApa-smAdrivi vi, nita na juveSaNaparA-nirA mavamavanarUArUttio yathAM tathA prApino ja guNALapara jitu palaLavaNatatpara veti mAvA | TdvAzrama vandrAtityprkRtivikRtivytyygirH / "salilamaye zazini raverdIdhitayo mUrchitAstamo naizam / zapathati nihita va mandirAntaH che ?" ti varAhahitAvanAt samaye candramasi sUryakiraNAnAM pravezAdeva tamonAzakatvaM candramaso bhavatItyavagamAt candramaso vikR. ti jhuti gAdriti sidaM mavati, tatra vandrAsa iva prakRtivaM sUryacaiva vizvati tyAra thayuM tyAsaM rinto nanA yathA vayajJatvameva dayakti Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavAryavivaraNadArthadIpikA / ekatriMzattama* TI0 : 301 : taram , pUrvANi catvAri jJAnAni matyAdIni, kSayopazamajAni bhatijJAnAvaraNAdikSayopazamajanitAni, kevalaM tu krmkssyaadev| tasmAna kevalinaH zeSANi chAnasthikAni jJAnAni bhavanti, mandaprakAze AvaraNameva heturiyuktatvAt / ye tu naiyAyikAdayo yogajadharmapratyAsatijanyaM mAnasaM vilakSaNaM yogijJAnamicchanti, ratIndriyaM yogijJAnaM kathamupapAdanIyam , manaso'pi tanmate indriyatvAt , kathaM ca cAkSupAdisAmagrIkAle yoginAmapi tadutpAda, mAnasasAmanyAH sarvApekSayA durvalatvAt , maansetrjnyaansAmaththA prativadhyatAvacchedra momAnyatvavatta sAkSAtkArAnyatvamapi matyamyupAme mAtAmdhyaaH iva tattvasAkSAtkArasAmayAH sarvato balavatvAt yogajadharbhavatAM jJAnAntarotpatirna syAdeva, kintu, tapasAkSAtkAradhAreva syAt , tathA cAnantatadutpattidhvaMsakalpanAyAM gauravAt yogajadharmajanyamekamanantaM zAnameva kalpayituM yuktam , tadevAsahAya kevalanAmadheyamiti kiM tatra manaH pratyAsatyantarakalpanayA, evaM bhUripakSeSu virodhapradarzanena svIyamanavayodhamAtra prakAzayantomI janA api ahaha kutrAvi nirAtakA na guNAnveSaNaparAH / tadartha / pUrvavat / abhI candrAdityapramRtivikRtiyatyayagira 'iti pAThe tu candrAdityaprabhRtInAM candra sUryAdInAM parasparaviruddha svabhAvAnAM vikRteH vikArasya zItoSNasparzAdeH vyatyayaM vyatyAsaM candra uSNasparzavAn sUryazca zItasparzavAnityAkArakaM vipa. rivartanaM ye giranti tadvat sUrivacaneSu trayeSu virodhamudbhAvayantaH strIyamajJAnameva pradarzaya to'bhI ahaha kutrApi nirAtakA na guNAnveSaNapa, tdrth| pUrvavat // 7 // itsalaM pallavitena / . nanu bhavatu matijJAnAdIni catvAri jJAnAni kSayopazamajAni tathApi tAni kevalajJAnotpattau tasyAmini kayaM notpdhaa| ityAzaGkAyAmAha mandaprakAze AvaraNameva heturityutvAditi-phevalajJAnAvaraNAvRttasya jIvasya ghanapaTalAcchAditasya sUryasyeva yo mandaprakAzo matijJAnAdisaMjJakasminkevalajJAnAvaraNameva heturiti kevalajJAnotpattau tadabhAvAtakAryabhUtAni manda prakAzAtmakamavijJAnAdIni kSAyopazamikAni notpadhAre ityarthaH / yogajadharmapratyAsattijanyamiti-yogAbhyAsajanito yuktayuJjAnayogidvaividhyAd dviprakAro yodharmastallakSaNapratyAsattijanyamityarthaH / mAnasasAmagryAssapikSayA durbalatvAditirUparasAdijJAnajJAnatajjJAnAdimAnasajJAnasAmagryAtsarvatra vidyamAnatvena tadvittipara parotpAdaasaktyA rUparasAdicAzupasinAdipratyakSAtmakaviSayAntarasaJcArona syAditi mAnasapratyakSa prati cAkSuSAdisAmagrayA mAnasetarajJAnasAmagrItvena pratibandhakatvakalpanena cAkSuSAdisAmAjyAsta cAkSuSAdipratyakSasyavAda yena tadAnIM vidyamAnAyA api mAnasasAmathyA akiJcitkaratvAditi bhAvaH / mAnasetarajJAnasAmadhyAH prativadhyatAvacchedakakoTAviti-mAnasetarajJAnasAmIniSThaprativandhakatAnirUpitA yA mAnasapratyakSani prativadhyatA tadavacchedakakoTAvityarthaH / bhogAnyatvavaditi-mAnasetarajJAnasAmagrIkAle vidyamAnayorapi sukhaduHkhayormanasA sAkSAtkAro na syAt , na caivamastviti vAcyam, sukhaduHkhayoravazyaM vittivedhatvAbhyupagamAda, tadanyathAnupapattyA sukhaduHkhasAkSAtkAralakSaNabhogAnyatvavizeSaNamupAdeyaM tadvadityarthaH / ki tatra manaH pratyAsatyantarakalpanayati-etena yA pa . Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArthavivaraNadArthadIpikA yAtriMzavamasU. TI. anyathA'badhyAdisthAnIyajJAnAntare'pi pratyAsatyantara kalpanApariti yukta tva3yAmaH // . evaM matyAdijJAnapaJcakaM pramANaM pradartha pramANAmAsamAviSkaroti sUtram-matizrutavidhayo viparyayazca // 1 // 32 // (bhApyam) bhatikSAnaM zrutamAnamavadhijJAnamiti viparyayazca bhavati, azAne tyayaH / mAnaviparyayojAnamiti atrAha / tadeva mAnaM tadevAhAnamiti, nanu chAyAtapavIto gavaya taityanta vi. ruddha miti / ayodhyo, mithyAdarzana garigrahAdviparItapAikAya teSAm / tasmAdazAnAni bhavanti / tadyathA-matyakSAnaM zrutAkSAna vimaGgajJAna miti / avadhiviparIto vimata ityucyate // amAha ukaM bhavatA samyagdarzanaparigRhItaM matyAdijJAnaM bhavati, anyathA'name yeti, mithyAyo'pi ca bhavyAyA. bhadhyAzcendriyanimittAnaviparItAsparzATI nupalabhante upadizanti ca sparza sparza iti, saMrasati, evaM zeSAn , takathametaditi / atrIcyate / teSAM hi viparItametadbhavati / (yazo0 TIkA) jJAnAdhikArAdviparyayo'jJAnamiti / cakArId jJAnAnyajJAnAni cetyartha ityAzayavAn vyAcaSTe-matijJAnamityAdi / virodhamAzate avAhetyAdinA, Azrayabhedena pariharati atrocyata ityAdinA, mithyASTiparigRhItA matimatyajJAnaM. mithyASTiparigRhItaM zrutaM zruvAjJAna, kSAtkAravajAtenisatvavyApyatayaiva kalpayituM yujavena tavacchinna prati yogajadharmalakSaNamana:pratyAsattireva kAraNamityapi nirastam , nididhyAsanAdeH karmAntarasyeva vihitatvena dopakSayarUpasaravazuddhAvenopayogAt, tajanyatAvacchedakatavasAkSAtkAravajAtenisAvRttitAyA evaM yuktatvAt , anyathaikatarotpattikAle tadanyotpattivAraNAya tavasAkSAtkArAcyamAnase taditaramAnase caM hetvArAdikalpane mahAgauravaM syAditi // 31 // dvAtriMzatamasUtra mavatArayannAha evaM mayAdijJAnapaJcakaM pramANamityAdi / vipayayo'jJAnamiti- mUlasUtrokta viparyayazabdenAtrAjJAnaM vaacymityrthH| tatra hetumAha. jJAnAdhikArAditi-jaha dunayaNamavayaNaM, kucchiyasIlaM asIlamasaIe / bhaNai taha nANaM pi hu, micchaddiSTisa annANaM / 520 / iti bhASyokteH avacanaM-azIlamityatrevAjJAnamityatra nA kutsAryatvAt kutsitaM vacanamabacanamiva kutsitaM zIlamazIlamiva kutsitaM jJAnamajJAnam , apramANavalakSaNakutsitatvazca mithyAtvasaMcalitatvAt / cakArAditi sUtrasthacakArAdityayaH / jJAnAnyajJAnAni ceti-matijJAnazrutajJAnAvadhijJAnAni yathAjasthitArthAvagAhityena tadvati tatprakArakatvAd yathArthAni pramAjJAnAtmakAnIti yAvat / matyajJAnazrutAjJAnavimaGgajJAnAni cArthavyabhicAritvena tadabhAvavati tatprakArakatvAda yathArthAni apramAjJAnAtmakAni jJAnAmAsAnIti yAtradityarthaH / virodhamAzaGkata iti ekatra sthale chAyApadekasminneva puruSe yadeva matyAdijJAnatrayamarthA'nyabhicAritvAtsamyagjJAnarUpaM tadeva pAryavyabhicAritvAnmithyAjJAnarUpamiti viruddhamAna yuktamityAzaGkata ityarthaH / naikasmivAdhAre jJAnatrayamajJAnatrayaJceti brUmaH, kintu bhinna evAzraye ityevamuktAzakSA pariharati-Azrayabhedena pariharatIti / kva tarhi jJAnaM kva cAjJAnamityAzakAnivRtyarthamAha miyAdarzanaparigRhItetyAdi / mithyAdRSTiparigRhItA ||tipdaa Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "khAvidhaLamUtAnIvijJa'I gayAtrarAttamamULa.TI * 0+ miSTiAcahotogyAdhAnaiimana hyujyate viparItakAra zyarthaH / nattvajJAAmanyatra nan ttAyAM, tathA nApramALamityarthe, gAmAkhya 6 tamAvata tabAram, takhtAnAmavitoSavataH sabhyadakTerrApa zarlR pItta tijJAne mati, prAmAkhya j ti tatprAram, tanna mithyAdalTeroSe baTAvI dhAviSkArajjAne samavatIti - joya savRSTimicchAdaSTirizeSa ti rAte / atrAdeAvinA, mithyAyorgaSa kheti, mithyAdaryiivadhA miAhInibbAnazanA 1, anamizrRhImidhyAvInAH 2, pravananA$santehinazrva 2, apa sambhAvane, nnaH samaye / te mithyAdayo dvidhA--mavyAyAmanyAkSa / seyanto maLyAH / basayantonyAH |te dvividhA pindriya zrotravinimitte sahariAramaM yevu tAn, Ava tAn yathAsthitAn parzarasAndhazabdAnuM, 750mantu, vizanti vAnyamyaH / tathA nAvisaMvAdyaniyAjhAveinApi prAmAkhyana, avaparItva varrAti / sparze zItAvim, pazAmatmavyavasatIryavaivarIyam / rasa nasa AMta / Dva zeSAv yAndhayAndrAnavaiparItyena / tathamAMti-rAdhao phri pratyaye satyayathArthatA pratyayAntarasyAyituM rAjyA, cacA ttiyAM ragatayuddhe taMtra vizevavarganAvatA tuM na ranamiti vAdhavarzanAt, naivamatra vA ttipratyayaM parayAno yajJAnAdaLonAM tayathArtha jJAna manthemAMhe / trojyate, teSAM mithyAdInA satsvargAvijJAna vidhItameva arthAta / taH ? / matyajJAnAMmati nidrizyate, thAzcittavRttagmayAneoNhmavastuno niyavaidharmavavakSaIjAntatA grAhityena mibbAEmaMtimaMttvajJAnam, zrApamatijJAnAMmanyuate / vaM zrutAvArtAva jJayam / sabhyadraSTiyarigRhotA cennati tavA mAMtajJAnazadrena vALyA mAMta, aneAtmikta vaDuprahattvana matsyAtma satRSTijJAna pramAmamati mAtraH / nimajJajJAnoMmati mAdhye vimaLaRR tajJAnazrRti vimajJajJAnam, i ja kuttA vimannAbvenaitra gamiti na jJAnazabdo nabA vizeSataH / tra viddhA mannA' vastuviA vyaEimami yadA viSarIto majJA parioittiXAro yasya krimajJaptaSa jJAnaMSa vimajJajJAnamiyAAApa zAtre vyutpattidRzyatAMta 1 vimavaspArthanA-viSautAra carca kRti-anyathAvasturajyevIti mAva| atra hetvAtimAbve thavAdita 'tatividhAnahetuthanAMvadhayA trAstrArttatrapIThAnomAM mAdhyamatratAAMta-nanyajJAnanityazretyAnA vaparatnenetiatrAvayaMtIenuSyate | o // 22 // travizattamasUtramavAti-ta kRti / sUtram rAvsatovizeSAt yadaopajyenmattavat // chu // rUr // ( mAdhyam ) cemmitta mAyArUpa tendriyatieirItatrAhImAMta roDaoovidhyavaspati mA~ nAmya kRti joi ghumiti suvA joi kRti kaiM ca joi kRti jIvaLa suvatima, sthitraviroLa joTaM suvA jIvaLa homiti niItamadhyavayato niyatamajJAnameSa mAMte samU miranopahatendriyAarmatiaitAvadhayo'vyAnuM manti nI haLa jJAna, cAritra navamedhAye saMcAmAM 1 pramALe oNe racAvAmI tadyA .i . . . c Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapArthavivaraNapUDhArthadIviyA / prayastriMzatamasU0 TI0 (yazo0 TIkA ) sadvidhamAna varUpaNotpAdAdi, asadavidhamAna parapeNa tat, tayoravizeSo'.. bhajanA, tasmAnmithyAtvamekanayAzritamithyASTijJAnasya, sparzo'yamityAditadIyapratyakSasthApyakAntanaya- . vAsanAsaMvalenaikAntanayAtmakatvaM bhAvanIyam / dvitIyahetuM bhASyakRdayAcaSTe yathonmatta ityaadi| yathA unmattaH pizAcAdigRhItaH, kodayAt-karmaNAM purAtAnA vipAkAt , yadA upahandriyamatiH-upahatendriyamanAH saMvRto bhavati, tadA viparItagrAhI anyathAvasthitavara paricchedI, bhavati / yataH, sa unmatiH, azvaM santa, gaurayamityadhyavasyati, gAM ca santamazvo'yamiti, sarveSveva padArthapUnmattasya yadRcchayopalabdhirna katipayeSvityudAharaNabhUyastvena kathayati / loTaM pRthivIpariNAma mRdAdikaM, suvarNamityadhyavasyati, suvarNa vAloSTamiti, kadAcica loTaM loSTamevAvadhArayati, kadAcicca suvarNa suvarNamityeva, tasyonmattasya 'evam uktana, avizeSeNa loSTaM suvarNa suvarNamadhyavasyato yathA niyataM nizcitamajJAnameva / tadvanmithyAdarzanopahatendriyamanakasya, matizrutAvadhayo'pyajJAnameva bhavantIti, bahuprakAramA-tajJAnapravAhapatitaM kiJcidaMze'bhrAntamapi jJAnaM teSAM bhrAntameva, bhramazakteranapagamAditi bhAvaH / idamatra bodhyam-tadvati tatprakArakajJAnatvaM pramAtvamiti pramAlakSaNaM parepA mate'nupapannam , nirvikalpake'dhyAH , tadabhAvati tatprakArakajJAnatvaM bhramatvaM tadbhinnajJAnatvaM pramAtvam, evaM ca nirvikalpakasamaha ityapi, na samyaga, bhUtalaM ghaTavatpaTavaceti jJAneze bhramapramAtmake'vyApteH / nirvikalpakamanubhayAtmakaM tRtIyamevetyabhyupagame coktamubhayAtmakaM turIyaM prasajyatetyapasiddhAntaH / kiM ca tadvatItyAdau tacchadArthasthAnanugatatvAdrajatatvavadvizeSyakarave sati rajata nanu samyAhaTerapi mithyASTeriya sparza sparzo'yamityevameva pratyakSajJAnaM bhavatIti tajjJAnasya mithyAtve kiM vIjamityAzaGkAyAmAhaH spI'yamityAditadIyapratyakSasthApItyAdi paramArthatyA sparza sparzavadharmavattaditarAna dharmasadbhAve'pyekA sanayavAsanAsaMvalitatayA mithyAdRSTessparzatvamAvasyaikasyaiva dharmasya grAhakaM sparzo'yamiti pratyakSAtmakaM yajjJAnamutpadyate tadekana yagocaraikadharmamAtrAvAhityena mithyAjJAnam, yato ghaTagatasparzasyApyanekAntAtmakatayA'nantastraparyAyANAM sAkSAtsambandhena paraparyAyANAM ca svA'. bhAvavatvarUpaparaparAsambandhena paramArthavRtyA tatra sadbhAve'pi mithyAtvadopavalAtajjJAnAmAvena tannirAkaraNapUrvakavastvekadezamAtragrAhimithyAnayajJAnena sarvathA parzo'yamityevamekAntasparzavAvadhAraNAtajjJAnaM bhrAntameva, ekasminnapi kalAnidhau timirAdidoSavalAd bhrAntadvitvapratyayavad, ata eva tasvIjamiti gIyate tribhuvanagurUpadiSTAnekAntAtmakavastutatvajJaH, samyagdRSTetu jine* bhagavanmukhAravinda vinirgatasyAdvAdastha padArthatvavyApakatvena jJAnAdanekAntavAsanAvAsitatayA sparze 'pi kayazcitsparzo'yamityevaM pratyakSajJAnam , tatrAnantadharmAtmakatvadyotakakathaJcitpadanaivAnuvRttivyAvRttivarmadvArA sarvadharmajJAnamiti tajjJAnaM samyagjJAnaM pramANajJAnamiti yAvat, ata eva mokSaupayikamiti manISibhirgIyate iti bhAvaH / ' aMze bhramapramAtmake'vyApteriti-bhUtalaM ghaTavatpaTavaceti samUhAlambanajJAnamaMze pramAtmakamiti lakSyIbhUte tasminaMze bhramAtmakatayA bhramabhinnajJAnatvalakSaNasyA RceravyAptissyAdityarthaH / anubhayAtmakamiti-na pramAtmakaM na vA bhrmaatmkmityrthH| mubhayAtmakamiti-tala, Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baravAvivarabAIjIpinI I garjarattama TI. : 309. niveza vinA'gataH / tathA ca tadavacchedakAvacchinna prakAratAyAM vizeSyatAyA sAMsargikaviSayatAyAM pA. nivezanIyamityatra vinigamakAmAva eva tyAdvAdasAdhakaH / api ca tatsamvandhavadvizepyakatvadAne zabde gagana dhaTatve dhaTo vara kuNDatyAbitItInAM pramAtvApatti, tazikhyaRtvAne ja mane zabda hRdyAvijJAnedhvapramArinAzritasyakAna vALIyA? tazriyaLe tu sarvAnyamAtrApekSAyAM pramAtmAdhAratAkSAyAMtvprmaasmiti sukara eva vivekaH / saptamyAH atantratvAt / api ca zuktAvidaM rajatamityatrApi "sarva zAnaM dharmiNyamAntam" iti nyAyAdhasyaze pramAtvameva, rajatatyaprakArAMze'pi nAprAmANyaM, vaijJAnikasambandhana tatsanAditi samavAyAMze tadvaktavyam , tadapi viviktaviveke na sambhavatIti viSayatAvizeSa e1 pramAtra vizeSyatAyAM tanniveza prakAra saMsargayoranyakAlAdivaiziSTyAvasAhibhrame saMsargatAyAM tanniveze prakAra vizeSyoranyAvivariyAvAhizra vAtivyAse, sarvatra tanize havAle kanaiva padava gAhinyAM pramAyAmanyAH syAdvAdAzrayaNaM vinA gatyabhAvAttata yAdvAdo balAdApatatItItyamekAntavAde yo vinigamakAmAvarasa eva syAdvAdasAdhaka ityarthaH / tatsambandhavAdvizeSyakatvadAne 'sambanyo hi dviniSTha iti zabde samavAyasambandhAvacchinAdheyatvAtmakasya sambandhasyAnuyogatayA, pratiyogitayAM gagane ca satyena, ghaTatyAnuyogikasya ca tasya pratiyogitayA ghaTe salena badarAnuyogikasya saMyogasambandhavicchinAdheyatvasya ca pratiyogitayA kuNDe sattvena zabdaghaTakabadarasambandhavadgaganaghaTakuNDa vizeSyakazaghaTatvavadaraprakArakatvAccha0de gaganaM ghaTatve ghaTo padara kuNDa mityAdipratItAnAM pramAtvApattiH, pramAlakSaNe tadvadvizeSyakatvavizeSaNopAdAne ca zade gaganaM ghaTatve ghaTa ityAdipratItiSu samavAyasambandhAvacchinnAdheyatAsambandhena zabdavajasya gagane ghaTatvavanasya ca ghaTe'bhAvAt prabhAvaprasaGgAbhAve'pi gagane zabda ityAdipratItInAmapramAvApattiH, Adheyatvasambandhasya vRtyaniyAmakatayA tena sambandhana gaganavatvasya zabde'bhAvAda, sthAvAdAGgIkAra ca kathaJcid gaganavatasya zabde svIkAreNa athavA prathamA vibhaktiH, vizeSyatvaprathojiketyasyAtantratvena samavAyasambandhena zabdasyaiva prakAratyAbhyupagamena nApramAvApatirityAha-api ca tatsambandhavadvizeSyakatvadAna iti / nanu gagane zabda ityanadheiyatve saptamIvidhAnAdAdheyatvasambandhena gaganasambandhitvasa zabde satyApramAtvaM yuktamAdhAratvasambandhena sambandhitvaM tatra vivakSitumazakyamiti kathaM tadupAdAya bhramatvopapAdanamata AhasaptamyA atantratvAditi-vivakSAnusAreNa vibhaktyartho bhavati, AdhAratvena sAvandhitvavivakSAyAM tadapi vibhaktyarthatayA strIkartumarhameveti Adheyatva mAtra pratibhAsane saptamyA aprayojakalAdityarthaH / vaijJAnikasambandhena tatsatvAditi (caprakArakajJAnavizeSyatvasambandhana zuktau rajatatvasya sacAdityarthaH / tadapi viviviveke na sambhavatIti-tadapi zuktAvida rajatamiti jJAnasya samavAyAMzepramAtvamapi, viviktaviveka-vivikta ye prabhAvApramAve pramAtvAdhikaraNe nApramAtvaM tadadhikaraNe na pramAtvamityevaM te vivikte tayoviveke viviktalakSaNAdikAntavAdinopadayitumazakye sati na sambhavati, yadyadekAntavAdinA tayorlakSaNamabhidhAnI Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vAIvivALavAryatIthi - thArAma dave NAtmakarmamekSikA'bhAvAna jIvAjIvAdivaratuno yathArthaparibhAvanaM syAditi yathArthajJAnAbhAve nAyuktamapi yukta yuktamapyayukta pratimAseta / kiJca parasamayarUpaM yadanityatyAdidharmapratipAdakamekanayamataM tannityatvAdidharmapratipAdakena tatpratipakSabhUtenAnyena nayena nayavidhijJo yadi syApadA nirAkuryAt / kiJca svasiddhAnta'pi yadajJAnadveSAdikalupitassan ko'pi dopabuddhyA kimapi yajjIvAdivastu anyathA parigRhNIyAt tadapi yo nayavidhijJassa 55 nayoktibhiryathArthatayA sthApayet, anyathA tu kathaM, tasmAtkartavyo nayavicAraH / uktaJca bhASye "parasamaeganayamayaM tappaDisanayao nivattajA / samae va pariggahiyaM pareNa jaM dosabuddhIe // 2274 // " iti / nanvevaM tarhi sarvatra nayAnAmeva sAvakAzatvAt pramANAni niSprayojanAni sthuH, evaM nikSepA apIti cet, ucyate, zrutAtyapramANaviSayI kRtasya vastuno ya eko'zaH yau vA dvAzau ye vA pratiniyatavazAstaditarAMzaudAsInyena tatpratipAdanamAtrameva nayaphalam , saziviziSTavastupratipAdanaM pramANaphalam , nAmAdivastubhedapratipAdana nikSepaphalamiti trayANAmapi jainazAsane sAphalyameva, nayapramANanikSepasAmAnyalakSaNata pratibhedasvarUpalakSaNayathArthajJAna eva vastuno yathArthajJAnaM tattvajijJAsumadhyasthazrotajanAvabodhanAya yathArthavAkprayogazca syAt, nAnyathA / uktaJca vizeSAvazyakabhASye"atthaMjona samikkhai nikkheva-nayappamANao vihinnaa| tassAjuttaM juttaM juttamajuttaM va paDihAi 2273 / " ityAdi lakSaNA nayA mithassApekSArasunayAH, svAbhyupagatakavataradharmatiraskaraNe sati mitho nirapekSA mithyAnayA:, te cAparimitAH, yataste tapAdibhinijAbhiprAyeNa pradarzivAssadevAsadeva vA vastu nityamevAnityameva vA bhinnamevA'bhinnameva vA kSaNikamevAkSaNikameva batyadhikakAMzapratipAdakA vacanaprakArA yAvantastAvanta 55, vacanapathatulyasa-khyaparasamayatulyatvAnayAnAm / uktaJca sanmatA-"jAvaiA kyaNappahA tAvaiA ceva hoti nyvaayaa| jAvaiA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // 1 // " iti / te ca nayA: parasparanirapekSA ata eva syAvAkavAkyatA'nApannAssAvadhAraNAH svapakSapratihatatvAnmithyArUpAsvavipayasya svaviSayAmidhAnasya ca mithyAtvasyApakAH parasamayarUpA api viruddhayosaMcAsatvAdhAravirodhabhAvaniyAmakaM sApekSabhAvaM gatAste niravadhAraNAra tyAcchandalAJchitAsamuditA satto'nyonyanayaviSayAparityAgavRttaya itaranayaviSayasApekSataviSayasatyatvanizcAyakA svasamayarUpA iti te pramANabhAvalakSaNasamyaktvaM pratipadyante / uktaJca vizeSAvazyakabhASye"te ceva ya parasamayA samattaM samuditA savve / 2265 / " iti / nanu nayAnAM pratyekA sthAyAM mithyAdRSTitvAtsamudAye'pi pracura vipalavasamudAye vipaprAcuryavat mahAmithyAvRSTilya{prasaktyA na te samuditA sampatviM pratipadyante, nApi paraspara vivadamAnA vastugamakA bhavanti, pratyuta mitho virodhitvAvastuvidhAvAyave bhavantIti cet, mavam , paratavAnavapodhAt, yataH madhura viSalavA api prauDhamAnavAdinA'tiprAjJakuzalakriyapIyUpapANimahAdhana Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapArtha vivaraNadArthadIpikA / trayastriMzattamasU0 TI0 : 313: " pramANanayairadhigama " iti yat sUtritaM tatra pramANe ca pratyakSaparokSe ukta, cakAra AdhasUtrasya cAritraM vakSyamANaM samucinvan jijJAsitanirUpaNAnyUnatvena nayanirUpaNe'vasarasaMgati prayojayati tathA ca pratijAnIte nayAna vakSyAmastathA / / 33 // "na sammatavatyugamagA pIsuM syaNAvalIe maNau0 / sahiyA sammattagamagA maNao yaNAvalIevya / / 2271 // " nanveyaM sarve'pi nayavAdA mithyA svapakSeNaiva pratihatatvAt , cauravAkyavadityanumAnAt sarveSAmeva nayAnAM mithyASTitve tatsamudAye'pi samyaktvaM na syAditi cet, na, 3taranayaviSayIkRtarUpA'vyavacchedakatvalakSaNena anyo'nyanizritatvena samudAya samyaktvasambhavAt / atha pratyeka mithyAvadhAraNAnAM teSAM nayAnAmanyanizritasamudAye'pi kathaM samyaktvam , tattatsvagocarA'parityAgena tatrApi teSAM viSayAntarApravRttariti cet , maivam , yata ekaikA appekSitetazistraviSayagrAhakatayaiva santo nayAH, tadvayatirikta-patayA tvasanta iti satAM teSAM samudAye samyaktve na kazcidopaH / nanu tatkAla vidhamAnAnAmeva ratnAnAmekasUtrakramAnusyUtAnAM samudAyo ratnAvalI, tathaiva pratyakSapramANena dRzyamAnatA, na cetaretara viSayAparityAgavRttInAM jJAnAnAmekadotpattisammamaH, "juga do natyi uvaAgA" iti vacanAt , yena ratnAvalIdRSTAntena tatsamudAya samyaktyamabhyupagataM zobhAvahaM sthAditi cet , anu kopAlambha (5H, na hyekadA'nekajJAnotpAdatasteSAM samudAyo vivakSitaH, api tvaparityaktetaradharmavastvekadharmavipAdhyavasAya eva samudAyaH, anyonyanizritA ityanenApyayamevArthaH pratipAditaH, na hi drvyaarthikpryaayaayikaabhyaamtyaa| pRthagbhUtAbhyAmalidvayasaMyogavadubhayavAdo'paraH prArabdha ityevaM sammativRttAvapyuktamiti / tAdezAdhyavasAyazca mithyAtvAliGgitAnAmekAntakSaNikatvAkSaNikAyabhinnatvAminnatvAdidharmapratipAdakasaugatAkSapAdAdinikhilamatAnAM yatsamudAyasa cet, syAspadalAchita yAttadaiva syAt nAnyathA, para siddhAntoktakAntavastutatvajJAneSu sthAdvAdatatmanirNAyakayuktimirekA tatavasAdhakayuH tInAM nirAsena ekAnta tatvasAdhakahetUnAM sthAdvAdasAdhakapratihetubhirvAdhitatvapradarzanena cApAmAyanizcayAttadvipayAbhAvanizcaye syAhAdasiddhA-siddhaH, ata eva samyagdRSTinA syAdvAdamaryAdA viSayavibhAgena vyavasthApitasaryo'pi parasiddhAntarasasiddhAnta eveti siddhAnta gIyate / uktaJca bhASya-" micchattamayasamUhaM sammata jaM ca taduvagArammi | paTTaI parasiddhato to tassa tao sasiddhato // 954 // " iti / nanvevaM tarhi dunayasunayapramANAnAM lakSaNAni yAvanneva jJAyoM tAva tatsvarUpayathArthajJAnaM jAyata iti teSAM tAni kAnIti cet, ucyate, itaradharmapratikSepitve sati vastvekadhavigAhI pratipatturabhiprAyavizeSo dunayaH, zrutAkhyapramANaviSayIkRtasya vastuno'nantadharmAdhyAsitasya gajanimIlikAnyAyena taditara dhaudAsInyatasvAbhipretakadharmAvagAhI pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH, atra zrutAsyapramANaviSayIkRtatvaM pastunaH paricAyakavidhayA vizepaNam, upalakSaNamiti yAvat , na vitavyAvartakatayA vizeSaNam, tathA sati zrutAkhyapramANena Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pekSArthavAhitvamevambhUta iti // atrAha-vamidAnikasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAnanu vipratipattiprasara iti / bhocyate / yathA sarvamekaM sadavizeSAt , sarva hitvaM jIvAjIvAtmakatvAt , sarva vitvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt, sarva catuSTuM caturdazanaviSayAvarodhAta, sarva paJcavaM paJcAritakAyAtmaka svAt, sarva padtva padravyAvarodhAditi / yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarANye. tAni tadvannayavAdA iti / ki cAnyat-yathA matijJAnAdibhiH paJcabhinirdharmAdInAmarikAyAnA* anyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate paryAyavizuddhivizeSAdutkaNa, na ca tA vipratipattayo bhavanti tadvannayavAdAH / yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaH pramANereko'thai pramIyate svaviSayaniyamAt, na ca tA vipratipacayo bhavanti tannayavAdA iti / mAha ca " naigamazAnA-mekAnekArthanAmApekSa / dezasamagramAho, vyavahArI naigamo zeyaH // 1 // yatsaMgahItavacanaM, sAmAnye dezato'tha ca vizepe / tatsaMgrahanayaniyataM, zAnaM vidyAnnayavidhijJaH // 2 // samudAyavyaktvAkRti-sattAsaMjJAdi. nizcayApekSam / lokopacAraniyata, vyavahAraM vistRtaM vidyAn // 3 // sAmprataviSayamAhakabhRjusUtranaya samAsato vidhAt / vidyAdhathArthazabda, vizapitapadaM, tu zabdanayama // 4 // " iti / atrAha-atha jIvolojIvaH ajIko no'jIva hatyAkArite kena nayeta ko'rthaH pratIyata iti / ayogyte| jIva ityAkArite naigamadezasaMgrahavyavahAra sUna sAmmatasamabhirUna pazcasvapi gativanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt / ete hi nayA jIvaM prtyaupshmikaadiyutbhaavgraahinn.| nojIva ityajIva dravya jIvasya vA dezapradezau / ajIva ityajIvadravyameva / no'jIva iti jIva 58, tasya vA deza. pradezAviti // evambhUtanayena tu jIva ilAkArite bhastho jIvaH pratIyate / kasmAda / eSa hi nayo jIcaM pratyaudayikabhAvagrAhaka etra / jIvatIti jIvaH prANiti prANAdhArayatItyarthaH / taca jIvana siddha na vidyate, tasmAdbhavastha eva jIva iti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vA / ajIva iti ajIva. gavyameva / no ajIva iti bhavastha eva jIva iti / samagrArthavAhitvAcAsya nayasya nAnena deza / pradezau gRhyate / evaM jIvo jIvA iti dvitva hutvAkAritamapi / sardasaMgrahaNe (sarvasa heNa ) tu jIyo nojIyaH ajIyo no'jIva jIcI nojIcI ajIvI no'jIze ityezatvadvitvAkAriteSu zU-yam / kasmAt / eSa hi nayaH saMkhyAnantyAjjIvAnAM vahutvasevecchati yathArthavAhI / zeSAstu nayA jAtyapekSakasminmahuvacanatvaM bahupu ca bahuvacanaM lAkAritagrAhiNa iti / evaM sarghabhAveSu navAdAdhigama' kArya / anAha-atha paJcAnAM sAlAnAM saviparyayANAM kAli ko nayaH samAzrayata iti / atrocyate / negamAdayastraya. sarvANyaSTau zrayante / jusUtranayo matijJAnamatyajJAnavajAni 5 / atrAha-kalamAnmati saviparyayAM na zrayata iti / atrocyate / zrutasya saviparyayasyopatraha tyAt / zavdanayastu ve eva zrutajJAna kevalajJAne zrayate / manAha-atha karamAnnetarANi zrayata iti / anocyte| bhatyavadhimanaHparyAzaNAM zrutasyavopana hakatvAt / cetanAsAbhAvyAcca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirako vA jIro vidyate / tasmAdapi viparyayAna zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyapazyanuzAyata iti / Aha ca-"vijJAyaikArthapadAnyatha padAni ca vidhAnami ca / vinyasya parikSepAnaye. parIkSyANi tattvAni // ||jnyaanN saviparyAsaM, trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / salyAna, mithyAviparyAsaH // 2 // jusUtra. paTU zrayate, mateH zrutopanahAdananyatvA / zrutakeyale tu zadaH zrayate nAnyacchratAitvAt // 3 // mithyA64yajJAne, na zrayate nAsya kazcidazo'sti / jJAnAbhAvyAnjIvo, mithyASTine cApyaza (ssti) // 4 // iti nayavAdAzcitrAH, kvacidvirukSA ivAtha ca vizuddhA laukikaviSayAtItA-statvajJAnArthamadhigamyA. // 5 // " (yazo0 TIkA) Adyau ca to zabdo ceti samAnAdhikaraNasamAsAzakSAyAmAha-Adha itItyAdi / Adau bhava Adya ityanena sUtrakAro naigamamAha-kuna., sUtrasyoktavibhAgasUtrasya kramaH paripATI ---- [324] Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArthaviparaNArthadIpikA / paMcaritamasU. TI0 : 317 tatprAmANyAt , utkrame bAdhatvaM na syAdapIti / sa-Adho naigamo dvimeda:-dvau bhedI yasya sa tathA / tAve. pAha-dezaparikSepI sarvaparikSepI ca / dezaM vizeSa paramAvAdigata parikSeptuM zIlaM yasya sa tathA, sAmAnyavAhIti yAvat / sarva sAmAnya parikSeptuM zIlaM yasya sa tathA, vizeSamAhIti yAvat / sAmAnyavize55stu noktam ( noktaH, ) anuvRttilakSaNaM sAmAnyameva, vyAvRttilakSaNo vizeSa eveti bhinnaviSayAbhAvAt / ayaM ca kANabhujarAddhAntapravartakaH TIkAyAmabhihitaH, tanmate ca yadyapi na sAmAnyamAnaM vizeSamAtraM vA vastu, dravyaguNakriyAzritasya sAmAnyasya nityadrayAzritasya cAntyavizeSasyAbhyupagamAt , tathApi tanmUlamidaM prathamAbhyupagamamAzrityetyamuktamiti bhAvanIyam / zandanayAstribhedA iti ( zabdastribheda iti) zabdanayasvyaMza ityarthaH / tAneva bhedAnAha sAmprata ityAdinA / saMprati kAle bhavaM yadvastu tadAzrayan nanu sAmAnyAdvizeSAcyAtirikta sAmAnyavizeSobhayarUpaH kathaM nokta ityAzaGkAyAM tatra hetumAha-anuvRttilakSaNamityAdi / dravyAdiSu satsaditi dravyamidaM dravyamidaM guNo'yaM guNo'yamityAdhanugatapratyayajanakaM yatsattAdravyatvaguNatvAdikaM tatsAmAnyameva, paramANoH paramAnantaraNa yo 0yAvRttapratyayastajanako'ntyavize5 eveti tadatiriktaviSayAbhAvAdityarthaH / yadyapi dravyabhidaM dravyamidamityAdhanugatapratyayajanakatve sati nAyaM guNaH nedaM karmeti vizeSapratyayajanakatvAd dravyatvAdInAM sAmAnyatvaM vizeSatvaM cAbhyupagata vaizeSikadarzanAnugairiti sAmAnya vizeSobhayAtmakaM dravyatvAdikamasyeva, ata eva-" dravyatvaM guNatvaM karmatvaJca sAmAnyAni vizeSAzca" 1-5 iti vaizeSikasatre sAmAnyAni vizeSAzcetyatrAsamAsa: sAmAnyatve sati vizeSatvaM yathA jJAyate tadartham , anyathA sAmAnyavizaMpA ityukto paThIsamAsabhramararayAt, tathA ca sAmAnyatve sati vizeSatvaM na pratIyeta tathApi yadeva dravyatvAdikaM sAmAnyarUpaM tadevApekSikavizeSarUpamiti tadatiriktasya sAmAnyavizepobhayAtmaviSayasyAbhAvAditi bhAvaH / ayaM ceti-naigamanayazca vaizeSikadarzanapravakatAtapAdazrIsiddhasenamANivarakRtatatvArthaTIkAyAbhAbhihitaH / tanmate cetyAdi-vaizeSikamate ca yadyapi sAmAnyamAnaM vizeSamAtraM vA vastu na sammana, dravyaguNakriyAzritasya sAmAnyasya nityadravyAzritasyAntyavizeSasya vaizeSikeNAbhyupagamAt , yadi sAmAnyameva vastu tanmate bhavet tarhi dravyAdivyaktilakSaNavizeSAbhAvAttadAzritatathA sAmAnyasyAbhyupagamastanmate kathaM saGgaccheta, evaM yadi vizeSamAtraM pastu tanmate bhavettarhi nityadravyasyaiva tanmate'bhAvaprAptau tadAzritatayA'ntyavizeSAmyupagamo'pyasamaJjasa evaM syAt , evaJca dezaparikSepI sAmAnyamAnAhI sarvaparikSepI vizeSamAtragrAhI yo naigamo naya. lakatvaJca sAmAnyavizeSobhayAbhyupagamaprayaNe vaizeSikadarzane na sambhavati, tathApi-uktadizA sAmAnya mAtrAmyupagamapravaNavizeSamAtrAmyupagamapravaNa gamAvizeSadvayamUlakatvAsa bhave'pi, sAmA. nyato naigamaH sAmAnyamabhyupagacchati vizepazcAbhyupagacchatIti dezasamagragrAhI naigama iti prathamA. bhyupagamamAzrityedaM negamavacanaM naigamamananaM pAvaizeSikadarzanamUlamityabhiprAyeNetthamukta TIkAkateti sudhIbhirvicAraNIyamityarthaH / sampratizadAd "kAlAn" ityanena pratyaye tatra J ityasyale Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 : tatvArthavivaraNagUDhArghadIpikA | paMcatriMzattamasU0 TI0 " sAmprataH / na ca kAlAniti sApratika iti bhavitavyam saMpratizabdasya vartamAnavastvadhyavasAye lAkSaNikatvena tadbhavazabdepratyAyakApratyaye prajJAditvAt svArthikAzrayaNe vA doSAbhAvAt / yAM yA saMjJA"ThasyekaH" ityanena ThasekAdeze AdivRddhau "yatheti ca" ityanena kAralope sAmpratika iti prayogeNa bhAvyamityAzaya nirAkaroti-na ceti, nirAse hetumAha-sampranizandasyetyAdinAsampratizabdo nAtra zaktyA vartamAnakAlAtmakArthavAcakaH kintu lakSaNayA vartamAnavastvadhyavasAyArthaka iti kAlavAcitvAbhAvAt ThaJo'prApta " tatra bhava:" ityanenANi pratyaye sAmprata iti siddhyati / athavA " prasAdibhyo'N ityanena svArthikANi pratyaye sAmprata iti prayogasAdhureveti bhAvaH / eSa sAmpratanayo mUlazabdanayAmiprAyA'viziSTa iti na pRthagudAharaNairvibhAvita iti / yAM yAM saMjJAmabhidhatte ityAdi / yAM yAM saMjJAM ghaTaH kumbhaH kalaza ityAdirUpAmabhidhatte vadati tAM tAM bhinnabhinnArthavAcakatvena samabhirohati pramANIkarotIti samamiSThaH, yadyapi arthakriyAkAritvAt sallakSaNaM varttamAnakSaNavarttinamRjumutrAsyupagatamekamapi vastu vaTasvaTI taTaM, dArA kalatraM, yAsyasi tvaM, yAsyati bhavAn, vabhUva bhavati bhaviSyati sumeru, saMtiSThate avatiSThate ityAdau yathAkramaM lisaGkhyA purupa kAlopasargabhedabhinnazabdavAcyaM cettadA zabdanayatadaikyaM nAbhyupagacchati, strIpuMnapuMsakaliGgAdInAM guNAnAM bhinnatvAt tathApyabhibhaliGgakaparyAyazabdavAcyamarthamekamurIkaroti saH, samabhirUDanayastu naivaM pramANIkaroti, abhinnaliGgakaparyAyazabda medenApi tadarthabheda iti mUlata evaM zabdabhedena tadvAcyArthabhedasyaiva pramANahatyAt, yato yo ghaTazabdavAcyo'rthasvaM kuTakumbhakalazAdiparyAyazabdavAcyaM necchatyasau, etanmate vyutpattinimittasyaiva pravRttinimittatvena tadbhedenArtha bhedAbhyupagamAdityarthaH / ayamatra bhAvArtha: indrapurandarAdizabdAn ghaTakuTakumbhAdizabdazcAnantaraM zabdanayenaikAbhidheyatveneSTAnasau vizuddhataratvAt pratyekaM minAbhidheyAnabhimanyate bhinnavyutpattinimittakatvAt suramanujAdizabdavat, tathAhi indati paramaivamanubhavatIti indraH, zaknotIti zakraH purandArayatIti purandaraH, " ghaTa ceSTAyAM " ghaTa viziSTayAM karotIti ghaTaH, kuTa kauTilye " kuTati kauTilyaM karotIti kuTa:, ubha umbha pUraNe " kUmmanAt kusthitipUraNAtkumbhaH, kaM jalamumbhati pUrayatIti vA kumbhaH, zakandhyAdiSu ca " iti vArttikena pararUpam // iha paramaizvaryAdIni bhinnAnyevAtra vyutpattinimittAni, etramadhye kAryatve ghaTapaTAdizabdAnAmapyekArthatvApacissyAt, yukterasAsyAt na ca paryAyazabdAnAmekArthatvamabhyupagamyata iti nendra purandarAdiSaTakuTakumbhAdizabdavad ghaTapaTAdizabdaH paryAyazabdAH ekArthavAcakatvAbhAvAditi naikArthAste iti vAcyam / evaM satandraza0dasya zakrAdizabdena sahakAryatayendrArthe zakrAdiprayoge indrArthasya paramaizvaryasya zakrazabdArthe zakanalakSaNe vastvantare saMkrAntiH kRtA syAt, tayorekatvamApAditaM bhavediti yAvat, tacca na yuktam, yato na hi ya eva paramaizvaryaparyAyaH sa eva zakanaparyAya bhavitumarhati, anyathA sarvaparyayasAGkaryApatissyAt tasmAdetanmate'yaikyAbhAvAt 46 46 66 75241 TYTOW Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArthavivaraNadArthadIpikA | paMcazittamasU0 TI0 mabhidhatte tA tAM samabhiroha tIti samamitataH / evaM vyutpattinimittapuraskAreNa bhUta evaMbhUtaH / iha saMjJA tAvat trividhA bhavati-pAribhASikI, aupAdhikI, naimittikI ca / tatra nAmakaraNa saMskArAdhInasaMketazAlinI pAribhASikI / yathA caitrAdiH / upAdhipravRttinimittakA aupAdhikI, yathA pazubhUtAkAgAdiH jAtipravRttinimittikA naimittikI, yathA pRthiviijlaadiH| tatreyaM zabdasaMjJA trayANA pAribhASikI; " tihaM sadaNANaM jANae aNuvaDate avasthU " ityAdau lApavArtha trayANA zadanAmakaraNAt, anyathA paryAyazadA eva na, zabdabhedenArthabhedAbhyupagamAditi bhinnArthasamabhirohaNAt samamirUDho naya iti siddham / samamirUDhanayo hi vartamAnakSaNe vyutpattinimittAM tattakriyAM kurvantamakurvantamapyarthamamyupagacchati, evambhUtastu tadvizuddhataratvAt tA kriyAM kurvantamevAthemabhyupagacchati, nAku vantamiti sa yopinmastakAra jalAharaNAdikriyAnimittaM ghaTamAnameva ceSTamAnameva ghadaM manyate, na tu gRhakoNAdivyavasthitam , aceSTamAnatvAt vastvantaramiya, ghazademapyetadvAH cyaceTAvadarthapratipAdanapara mevAbhimanyate, na tvanyam , yadaiva peTAM karoti tadaiva ghaTarUpArthasya ghaTazabdavAcyatvam, pavanezca pAcakanim, anyadA tu vastvantarasyeva vaTalakSaNArthasya: cA'bhAvAda vaTatvaM vaTavanezvAvAcakatyAmiti / tathA ca pada vAcyavyutpattinimitta kriyAkAlavyA-- pakapadArthasattA'bhyupagamapara evambhUtanaya iti niSkarSa ityAzayenAha evaM vyutpattinibhitapuraskAraNa bhUta ecabhUta iti / evaM yasya yasya zabdasya yA yA vyutpattinimittIbhUtakriyA tattatpuraskAreNa tattakriyAviziSTatayA zabdAryA yathAvasthitastathaiva yo'yo vartate saM evaMbhUto vidhamAnaH, anyathA tvabhUto'vidyamAnaH, tattvatazzadArtha eva na bhavatIti mAyA bhASyakAro'pyAha-evaM jaha sadatyo saMto bhUo tdnnhaa'bhuuo| teNevaMbhUyanao sadatthaparo viseseNa / 2251 / iti / nanu vyutpattinimittakriyAmAtreNa tattacchandavAcyatvAbhyupagameM gamana kriyAviziSTAyAM yathA gavi gozabdapravRttistathA gamanakriyAviziSTe puruSe'pi gozabdapravRttisyAditi cet, maivam , yasminneva parAbhyupagatapravRttinimittadharmAkAnte'rthe yadA tattacchandavyutpattinibhittakriyAyAssajhavastasminnevArthe tadeyambhUtanayena tattacchandavAcyatvopagamAnna purupe govyavahAraH, gotvAtmakapravRttinimittadharmopalAkSitagozabdavyutpattinimittagamanakriyAthA(nAmAvAditi yuktamutpazyAma iti / AdhunikasaGketazAlinI saMjJA pAribhASikotyAha-nAmakaraNati / anugatopAdhinA yA saMjJA pravartate sopAdhikItyAha-upAdhIti / yathA pazUbhUtAkA zAdiriti lobhavallA pUlAvacchinnatyaM pazutvaM, tacca na jAtirUpam , smvaayenaa'vRttitvaat| bhUtatvamapi na jAtirUpam , mUtatvena saha sAkSAt , AkAzatvakAlatyAdikamapi na jAtilaM. pam , ekavyaktivRttitvAta, ki.pAdhirUpaM, tadrUpapravRttinimittakA pshubhuutaakaashaadisNjnyetyrthH| jAlavacchinnasaGketavatI naimittikAtyAha-jAtIti / trayANAmiti zabdaprAdhAnyenArthopasarjanatvena pratItijanakatvena rUpeNa saGketitakaravAnAM sAmpratasamamilaDhava bhUtAnAM trayANAmityarthaH / atrAnuyogadvArasUtrasaMvAdamAha-" tihaM sakSNayANa" ityAdi / uktAnabhyupagame dopamAhaanyatheti Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 320 : tatvArthavivaraNamUDhArthadIpikA : paMcatrizatamasU0 TI0 trayANAmiti virudhyeta / vyaktipakSe AnantyAjjAtipakSe ca jAtiyavasvekajAtizabdAsamAvezAt, na hiM ghaTapaTatAtrayo ghaTA iti kenApi vaktuM zakyam / tasmAcchandasya ye bhedA abhihitAste nayabhedA eva, nayatvasAkSAdvyApyajAtyavacchinnatvAt / naigamasya ca yo bhedAvabhihitau tau nayaprabhedau, nayatvavyApyajAti. vyApyajAtyavacchinnatyAditi smartavyam / ata evAsaMkIrNajAtipuraskAreNa nayapramANe saptaiva nayA anuyogabAre'pyuktAH / tathA ca tatsUtraM - "se kiM taM nayappamANe ? naya pamANe sattavihe paNNatte / taMjahA-Negame, saMgahe, pavahAre, ujjusue, sade, samamiDhe, evaMbhUpati sava mUlagayA paNNatA " ityAdi / sthAnAGge'pIsthamevoktam / na ca parimarSaprasiddhaM vibhAgakramamulakyAnyathA vibhajante AnAyavida iti / zabda tribhedamAcakSANAnA vAcakacakravartinAmapi saptadhA nayavibhAga eva ghetaHvarasaH, paJcetyukti paribhASAprayuktA''dezAntareNeti sudRDhamavadheyam / etena nava nayA dravyArthikaH paryAyArthiko naigamaH saMgrahazcetyAdi vibhAgo jainAbhAsastha dikpaTadezIyasya devasenasya nirasto draSTavyaH, bhedaprabhedAnAM sahoktau vibhAgavAkyajyAghAtAt, na hi bhavati mUrtAmUrtapRthivyaptejovAyyAkAzakAladigAtmamanAsyekAdaza dravyANIti vibhajato vaizeSikabAlasya caturdazabhUnagrAme trasetarabhedadvayaM prakSipya SoDazadhA vibhajato vA''hatavAlasya nopahAsa vyaktipakSe tramANAmiti prayogA'nupapattI hetumAha-parita pakSe AnantyAditi / jAtivayavatsyekajAtizabdA'samAvezAditi-sAmpratatvasamamirUDhatvaivambhUtatvajAtitra yAdhAreSu nayatra yeSu zabdatvarUpaikajAtyavAcchinnavAcakazabdanayaprayogAsambhavAdityarthaH jAtitrayAdhAreSekajAtyavacchinnavAcakazabdavyavahArAbhAve dRSTAntamAha-na hiiti| nayatvavyApyajAtivyApyajAtyavacchinnatvAditi-nayatvavyApyajAti gamatvaM tadvayApyajAtI dezaparikSepitvasarvaparikSepitve tadviziSTatvAdityarthaH / nayamamAga iti-nayapramANadvAra ityarthaH / sthAnAle'pItvamevoktamiti-satta mUlanayA pannatA, taM jahA negame saMgahe pabahAre ujju, sutte sade samabhirUDe evaMbhUte / sU. 552 iti / zabdanayabhedAnAM sA-pratAdinayatrayANAM navavibhAjakopAdhivyApyavibhAjakopAvimatvAbhAvAna zabdAvAntara bhedatvaM kintu naya vibhAjakatAvacchedakamUlajAtirUpeNa saptanathAnAmanuyogadvAraThANAGgasUtrAdiSyeka eva vibhAgaH pratipAditaH, na tu vibhaktavibhAga iti mUlabhedatvameveti vastugatyA nayAnAM satavidhatvameveti sUtrakAra svArasyamAhazabdaM trinedanAcakSANAnAmityAdi / naye tarhi caturviMzattamasUtrabhASye paJcanayA iti karamuktamityAzaGkAnivRttyarthamAha paJcetyutistvityAdi / sAmpratAdinayatrayANAM zabdaprAdhAnyenArthoSasarjanatayA pratItijanakatvena rUpeNakaravAtatra zabdanayetisaketazAlinI yA paribhASA tatprayuktA''dezAntareNetyarthaH / nAnATadezIyadevasenadRdhaladhunayacakre-"do ceva mUlibhaNayA bhaNiyA dvytypnyjytyyaa(gyaa)| naigama saMgaha vavahAra taha ya riusutta sadda abhiruuddhaa| evaMbhUyo pacaviha NAvi taha uraNayA tiNi // 1 // " ityuktasya takRtAlApapaddhatau ca dravyArthika paryAyArthikA naigamaH saMgrahaH vyavahAra gajusUtraH zabdaH samAbhirUna 53 bhUta iti navanayA ityutasya nirasanAyAha-eneneti / asya niraso dravya ityanenAnvayaH / nirAse hetumAha-da. . Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patyArthavivaraNadArthadIpikA / paJcatriMzattama0 TI0 :311 : iti / na ca jIvAjIvAditattvavibhAgavadupapattiH, tatra dravyaparyAyagatajAtibhedena vibhAjakoSAdhInAM mizrIsAMkaryAt, atra ca saptAnAmapyuSAbInA dvayoH sAMkaryAt / kiM ca saptatatvavibhAge prabhedAnAmiti / atha saptavA navadhAca jIvAjIvAditattva vibhAgavanayavibhAgo'pi nAnapAna ityAzakya niti-naca jIvAnIvAdinatyavibhAgavadupapattiriti niSedhe detamAdatatretyAdinA / tatra-jIvAjIvAditacavibhAge / dravyeti-jIvadravyagatA yA jIvatva jAtiH, dharmAdharmAstikAyAdhajIvadravyagAyAjIvatvajAniH AsanasaMvaranyAdInAM jIvAjIvadravyayAyavana tayora mAvasa bhave'pi paryAyatvameva na dravyatyamiti paryAyatvena pradhAnanyA vidhakSapAnI jIvAjIvadravyAmyA kathavibheda eveti yAcAcavAdiparyAyatA prAyamAdijAna yastAyAM payara bhedana vibhAjakopAdhInAM jIvatvAjIvatvAvavAdijAtInAM paramparAtyantAmAyAmAnAdhika ye satyekAvikaraNakRtitvalakSaNasAryAmAnAta , mAyAvizeSaNIbhUtasatya. mAtra'pi vi. bhUtakAdhikaraNavRtitvAmAvAn , 05 gatAyAH payAya paryAyAtAyAtra jAnedravya mAtrAna, paryAyANAM cA'nyonyabhinnavana tanujAtInAmadhyakAvikA ganindhAmAbAda , eca navavi. bhAjakAvAdhInAM jIvavAdInAmamAzyAMnadraga vibhAga utpanna ityAmayaH / atra natrA nayavimanane punaH, satAnAmiti-nagaravAdInAmapi munAnAM navibhAjakoSAdhAnAmila yaH / yA pratyArthikatvayAyArthiyo sAyAMvini-mithaH padAsamamityAhA sana mAyA~diya pratyantAmavisAmAnAvika ye bhani saamaanaavitsyaadityyH| nayA nAma- vAdyamAnAmAnAjI ni nAmAdikAbanAvivi bhAga madhiyAtra 14 yAyikatvaparyAyAkilomiyAM nayanvayAdhyayayayaya vivabhinayana naya vyApArthika vayAyika vyAyavAdava yogya muni bhuyAyAcyArthaEnAyanAmanAvizvamAyaNa ravina manuzya maMtra sAda, mamakA vimAna tuyAyANiyAnapAni trizana ini nathA yA 35 . mAya; yAkarima 2-1maayaa| yahAtha-yAvapinadiyA jinya sugandaanisimabAbA:ini hAya nidhi yAyAma kara liyA xe. cikicana trikI mahAdiyA bhavimAnanA yAni pavana mili mA bhAvanAmAva: kimArtha bhAva avinA dra0yArSika pAyAdhika yAnimiadhaya mahAliyana, dhAdikA mAni sa mA Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 322: tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paJcatrizattamasU0 TI0 prayojanabheda ukta eva, navanayavibhAge ca na kazcitprayojanabhedaH / kiM tu tIrthakaravacanasaMgrahavizeSaNa(vizeSa)prayojanAbhyAmAditA dvayorava nirUpaNaM vidheyam / tadajijJAsAyAM ca sapta nirUpaNIyA iti vibhaktavibhAgo'yamekaprathaTTena / navAnAM molabhedAnAmabhidhAnaM tu baalishvilsitm| tadidamabhipretyAha mahAvAdI siddhasena:" titthayaravayaNasaMgaha-visesapatthAramUlabAgaraNI / davaDhio ya pajjaya-jayo ya sesA vigappA siM // 1 // " ti / adhikaM matkRtAnekA 05vasthAdau / atrAhAsminnavasare lakSaNajijJAsuH pRcchati-kimeSAM naigamAdInAM, lakSaNamiti, gururAha-atrocyate-nigamevityAdi / na caitAni sUtrANi, avRttitvAt , kecitu prAntyA sUtrANIti pratipannavantaH / nizcayena gamyante uccAyante prayujyate yeSu zabdAsta nigamA janapadAstapvabhihitA uccAritA ye sh05| pAdayasteSAmoM jalAharaNAdisamarthaH, zadArthaparijJAnaM ca-ayaM zabda etasyArthasya vAcako'yamartha etasya za0sya pAcya ityevaM vAcyavAcakamAvaparijJAnaM ca, naMgamanayaH / yadhapi nayasya jJAnarUpatvA dasamuccayArthakacakArAnupapattiH, tathApi 5rAmRzyamANaM limanumAnabhitivatpari- . zAyamAnaH zabdArtha eva naigama iti pajhe prathamAbhidhAna, liGgaparAmarza evAnumAnaM na tu parAmRzyamANaM liGgaiti vibhaktavibhAgo'pi yuktaH, na tu bhAvA'bhAvadravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyaprAgabhAvadhvaMsAtyantAbhAvAnyonyAbhAvA dvAdaza padArthA itivad dravyArthikaparyAyArthikanagamasahavyavahArasusUtrazabdasamabhirUDhavambhUtA na nayA iti mUlavibhAgo yuktaH, dravyatvaguNatvAdInAM saptadharmANAM mitho virodhidharmatvAtadrUpeNa padArthavibhAgasambhave'pi bhAvatvasya na dravyatvagatvAdibhirasaha mitho virodhidharmatvam , abhAvatvasya ca na prAgabhAvatvAdibhisaha mitho virodhidharmaspamiti taddhaTitadhavibhAgAbhAvavad dravyArthikatvaparyAyArthikatvayo gamatvasaGgrahatvAdidharairAha mitho virodhidharmatva neti taddhaTitanavadhamarmUlanaya vibhAgAmAva evaM yukta iti / prayojana bheda // evetitatvArthacaturthavanavyAkhyAyAmiti zeSaH / bAlizavilasitamiti-anuyogaThANAstrAbhihitaM saptadhA navibhAgamulakSya navadhA tatkaraNasya sUtrAzAtanAkalaGkitatvAditi bhAvaH / vitthayaravayasaMgaha-visesapatyAramUlavAgaraNI / dayADio ya pajava-Nao ya sesA viyappA siM / / 3 / / iti nayakANDe tRtIyagAthA / asyAH saGkSapAzcaivam tIrthakaravacanamAcArAGgAdi* dRSTivAdAsam " atthe mAsei tityyr| iti vacanAdarthatastasya tadupadiSTatvAt , tasya tIrthaka- . 9vacanasya saGgrahavizeSau dravyaparyAyo sAmAnyavizeSazavAcyAbhidheyau tayoH prastAH saGgrahavizeSapratAraH, tasya mUlavyAkaraNI-AdhavaktA AdhajJAtA vA dravyAtikazca paryavanayazva, tIrthakaravacanasamahavizeSaprastAramUlabhUtanayo dravyArthikaparyAyArthikanayAvityarthaH, tatra sAmAnya bAhya saMgrahAniyAbhAsya mUDamUto drArthanA, vizeSaNa/ratyakSavazabdAdinaruupsy mUlabhUtaH paryAyAritakanaya iti yAvat / zepAstu saGgrahAjutrAdayo vikalpA bhedA anyonyaayikpryaayaathiknyyoH| mahAtakavAdiziromaNizrIsiddhasanadivAkaramate negamasya sAmAnyagrAhiNasaahe vizeSagrAhiNazca vyavahAranaye'ntarbhUtatvAdyArthikanayabhedo sagrahavyavahArAcyA, paryAyAskinayabhedA jusUtrasadasamabhivabhUtAH, simiti prAkRtazelyA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAryavivaraNadArthadIpikA / paMcazittamasU0 TI0 : 323: bhitivacchadArthaparijJAnameva naigamo na tu parijJAyamAnaH zabdArtha iti pakSe ca dvitIyAbhidhAnamiti mata. bhedAnAnupapattiriti yuktaM pazyAmaH / sa ca sAmAnyavizeSAvalambItyetadarzayati dezo vizeSaH samaya sAmAnyaM, ayaM hi sAmAnyatrAhI jAtimeva padArthamAha-vizeSanAhI ca dvikanikAdikaM, tathA ca vicitraprakAra naigamanayamAzrityAnusmathate / "eka dvitrika pAtha catuSkaM paJcakaM tathA // nAmArtha iti sabhI pakSAH zAstre nirUpitAH // 1 // " iti, ekaM jAtinAmArthaH, lAdhavena tasyA eva vAcyatvaucityAt, aneka0yaktInAM vAcyatve gauravAt / na ca vyaktInAmapi pratyekamekAvAdvinigamanAviraha, evaM kasyAmeva vyaktau zattyabhyupagame vyatyantare lakSaNAyAM svasamavetAzrayatvaM saMsarga iti gauravam , jAtyA tu sahAzrayatvameva saMsarga iti lAghavam , kiM caivaM gauH svarUpeNa na gaurityAdinyAyAdviziSTasya vAcyabahuvayaNeNa duvayaNamiti dvivacanasthAne bahuvacanamiti / adhikamaramabdhasammatitakamahArNapA'vatArikA TIkAto'vaseyam / jAtiriti-tattatpadArthAsAdhAraNo dharma ityarthaH / tenAbhAvatvAkAzatyAdInAM nityAnekasamavetatvarUpajAtitvA'bhAve'pi na kSatiH / lAyaveneti vyaktyanugatAyA jAterakatvena tatAyA2za terapyekatvasambhavAditi bhAvaH / nanu gAmAnaya gAM naya ghaTamAnaya ghaTaM nayetyAdivRddhapuruSavyavahAreNa vyAva zaktimahAtkathaM jAtI zaktisiddhirityata Aha-anekavyasanAmiti-pUrva vyavahAreNa vyaktI zaktihe'pyAnanyAt tAvatISu zaktimahA'sambhavAtadAzrayabhedabhinna nAnAzakti kalpane gauravAt pazcAjAtAveva zaktinivArthata ityarthaH / nanu gopada zakyaM gotvamiti pakSe'pi zakyatAvacchedaka gotvatva sthAt, taca gatarA'samavetatve sati sakalagovyaktisamavetatvarUpamiti sakhaNDa rUpatvAd gauravaM samAnameveti cet, maivam , gauzzakyeti pakSe gotyAdijAtyaMze zakyatAvacchedakatA yathA niravacchinnA tathA'manmate gotne zaktirapi niravacchinneti na gotvavapravezAdgauravAmiti // nanu gotyAdijAtivat pratyekagavAdivyaktirapyekaveti tatra zaktikalpanAyAM yathA sakalagovyakti bhAnArthaM tAvad govyaktiSu zaktikalpanApakSe gauravajJAnaM bAdhakaM vinigamakaM tathaikalyaktizaktipakSe tanna, jAtivyaktyorekatvAvizeSAdityAzakya niSedhati-na ca vyasanAmapItiniSedhe gauravajJAnameva pAdhakaM vinigamakamAha evaM kasyAmeveti / vyatyantare lakSaNAyAmiti vyaktyantare lakSaNAnabhyupagame tadyodho na syAditi tadanyathAnupapattireva tadvIjamiti bhAvaH / zakyasambandho hi lakSaNA, sambandhazcAtra ka ityAzakAyAM tamAha svasamavetAzrayatvamiti-svaM zakyatvenAbhimatavyaktivizeSaH, tatsamavetA, jAtiH, tadAzrayatvaM tatsamavAyitvamityarthaH / Azrayatvameva-zakta svarUpeNAzrayatvameva / yakSa Azrayatvamityasya svasamavAyitvamityarthaH / lAghavabhiti-tathA coktalAdhavaM jAtI zaktyabhyupagame vinigamakamiti na vinigamanAviraha iti bhAvaH / nanvanugatajAtyavacchinnayAvavyakti5 zaktisvIkriyate sA cAnugatadharmAvacchinnaikaiva, anugatekakAraNatAvacchedakadharmAvachinnakAraNatAvaditi nAnantazaktikalpanAdoSaprasaGga ityata Aha kizcaivamiti / evamjAtiviziSTa zaktyabhyupagame / gauH svarUpeNa na gauriti-gaurasvarUpeNa na gaunA. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 324 : tastrArthavivaraNa gUDhArthadIpikA | paMcatrizamasU0 TI0 tvamAzrayaNIyaM, tathA ca nAgRhItavizeSaNAnyAyAjjAtireva vAcyeti yuktam, vyaktibodhastu lakSaNayA, evaM hi tatra vibhaktyarthAnvayo'pyupapatsyata iti dig / yadvA kevalA vyaktirevaikaH zabdArthaH, kevalavyaktipakSa ebaikazeSAdyAramasya zAstrasiddhatvAt / yuktaM caitad, vyavahAreNa vyaktAveva taddmahaNAt, saMbaMdhi tAvacchedakasya (dikAyA) jAterakyAcchA cchaktirapyekaiveti na gauravamapi / na caivaM zakyatAvacchedakatvAt ghaTatvamapi vAcyaM syAt, naagRhe|tvishessnnaanyaayaaditi vAcyam, akAraNatve'pi kAraNatAvacchedakatvavadazakyatve'pi zakyatAvacchedakatvasambhavAt / gotvAbhisambandhAttu gauriti sampUrNa nyAyasvarUpaM jJeyam / tathA ca gotvavi ziSTasya gopadavAsvIkAre ca / nAgRhIteti-nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSyamadhiga cchatIti nyAyazarIram / vizeSaNA'viSayabuddhirvizeSyaM nAvagAhata iti tadarthaH / tathA ca viziSTa vAte viziSTazanide vizeSyaniSayavaeNDambuvAte sAta niyamena vizeSAMvacaapyAvazyAmiti tanumaviSyatve pAaupaciyAdganidghatizayiniSThAtAtaavcchedktvsy kalpanApekSayA vizeSaNaviSayakatvamAtra eva tasya kalpanaM lAghavena yuktamiti jAtAveva zaktistiddhyatIti bhAvaH / lakSaNayeti - svazakya jAtyAzrayatvasambandharUpalakSaNayetyarthaH / na cAtrA'nupapattipratisandhAnaM vinA kathaM lakSaNetyAzakyam, nirUDhalakSaNAyAM tadanapekSaNAt yadvA'nvayAnupapattyabhAve'pi tAtparyAnupapatteratra saccAnoktadoSaH / vastuto gAniyecAvAAnaya nabatyAre tAva vacAnuSattitasanmAnameva jakSaLAvInAmAMta vom / nanu lakSaNAbhyupagame lakSitavyakteH padArthatvAbhAvAt ' pratyayAnAM prakRtyarthAnvitastrArthabodhakatthem' iti vyutpatergAmAnayetyAdau govyaktau dvitIyAvibhaktyarthakarmatvAnvayo na syAdityAzaGkAyAmAha evaM hIti tathA ca lakSitavyakterapi prakRtyarthatvAttatra na vibhaktyarthA: vayAnupapattiH padavRttijanyopasthitereva zAbdabodhe hetutayA vyakterazakyatve'pi lkssLa nrutyusthAya tasyAM 7 vimatha mAghavayavovAnuAiMiAMta mA / dvikaM trikamityAdizlokoktakapadasya kevala vyaktirevArtha iti pakSAntaramAha paddhati -4ktirevetyanena jAtivyavacchedaH / vyaktiH padArtha ityatra pramANamAha- kevala vyaktipakSa iti / ekazeSAdyArambhasyeti-jAtipakSe ekenaiva zabdena dvayorvahUnAM vA pratyAyanasambhavAdekazepagrahaNamanarthakaM sadvyaktipakSajJApakamityarthaH / yuktimevAha-vyavahAreNeti- 'ghaTamAnaya' iti vAkyaprayogAnantarakAlikaprayojya vRddhakartRkAnayanarUpavyavahAreNa prathamato vyutpitsobalasya vyaktAveva zaktigrahAdityarthaH / etatkalpe pUrvoktaM zaktyAnantyadoSaM samuddharati - sambandhitAvacchedakasyeti zaktigrahe dharmitAvacchedakasya, zakyatAvacchedakasyeti yAvat / tathA ca jAtirUpasambandhitAvacchedakAJnugartIkRtanAnAvyaktiSvekadharmAvacchinnAyA ekasyA eva zakterUpagamAnna tannAnAtvaprayukta gauravamiti bhAvaH / akAraNatve'pIti-daNDatvAdInAmanyathAsiddhatyenA'kAraNatve'pItyarthaH, zakyatAvacchedakatvasambhavAditi zakyatve sati zakya Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAryavivamUDhArthadrIvita paMcatrizattamakU. to : 31 : hA 6--"JAnantyapi himAvAnAme opaaLam | zabda suMrasambandho, maiM 7 vyamicrissyti s // " ti | mityAnardhAritAnanerona tatirvAu vakhtopAdharvADanyAyoddo nA vRddhiAvazeSo vetyatra nAMda tidananyate| vittu na lAotivArthasya dravyaM na pavArtha ti mAvyAddhiziSTa vAttvam, caiAvarodha, dhaziyoke dhatatvAMoDanyA'prAraSatvazakti vRttittva sAMta zakyoSasthitikAratva zayatAvajIvamiti niyame navAmbuvAte nAnAmAvitti dhandhAveryA vaSavarAjyAmAvegaSezavAnanjhekA sthAneveti mAvaH / pattAthe sanmAMtamAM phasrati jJAnanve'pa haiM mAvAnAmiti-mAvAnAM vyAnAM nAnAtmARoikAviSaya(vIrya ! pram anuAtanAtyAdhirmam / nRtyopALamUazayatve've zayanyAvamanyuAnya rijju surata-T:-vAdyAtmaza6 subrAjJAtiniSTharAjyanitivA-tAsabhyaq) = 5 misthiti-purokttivyasta zAMAidegaMdha taviSayImUtAM vyaktti voyitItyarthaH 1AvisAmAnyakSaLayA pratyAsantyA sarvotretra zayanadhArAMtiti mAtra / nanu daintipanthayantare sabhyahe vajra hastipa sambandho neM gRhItakhtApe AMstIne samApayA taryAovidhasavaprahasya tadrukana sthitiniyAmaRSayAvatayA thamAMviSayaktijJAnAdapariivaSayajArpAti, sAmAnyaLiyAM pratyAsasyA sAviSi, nai, tasyA vyApAtaramIyAAtyAzayavatAM SAcinmatanA vAti / bARRtipavarthasyeti-caitrAkRtiH pavArtho yasyeti vadutrIi zabdaspeti zeSa | virAAiMta jJAtiviziSTha vyA, nyAviziSTA jJAtivatyayaMH / carcApa "AdyatiSavArthasya dravyaM na pavArtha, dravyavArthaya jAtine pavAya hyumayomayaM pArtha" kRti mAdhyAdezahitayoravAotivyastyoH zapriviyatAte, tAya "syaSita zizcit muLamUrta nizcibhradhAnam" tyuttaramAyAchoSanayAM tata vizade zattvanadhAraNAt tathouAvAnamAMvaham, nA tevovaMzahitayoH zakyatve poSavAn gotyuM yaMti samRddhi-navodhAtte, zaaijJAnapavArthIpasthitizAvodhAnAM samAnAraniyamAiita / nAtyavanDoSAAira pAthaeNsva iizcaddha chinnAmati niyamena niravacchinnAyA vyasanasyaMze mAna neti viSAoviziSTayovavAdhAnanumayenoAgsimave tu nAMtaviziSTAMttareva zaSyeti tathai ! = = viziSTattva pavArthatAstrAre miti vakSasya viseSTha hatyA-na apavirodha ti ! amApavAvetathaivoyo mAMAMta zattvajJArnAnaHzAvnodhahetutAyAM kAratAvAvAyAM na tareyAttapakSottiritryazayana niSedha hetumAda dhatattvaviziSTava dha AMte trapato-dhatvakAravodha rthaH / dhattvo tyAprabhARti vizeSaLAt jJAtimAn yataH' ti noMdhattva dhaTavAMge nAtitvatrAvanoozahijJAnAcetAva chevatAnAAtattvana ne tAtti | gatimAna dhaTa AMta vodhabbA tu SavaoNze nAticaJAnazakttijJAnasya hetutvAntara panIyAmAMta tatttattva va tatsattvam, tathA 2 nirava Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravASivaLa hAIvIpi sana TIva jJAnatvena hetutayA tadavirodhAdityAhuH / dvikamiti jAtivyaktI ityarthaH / na ca lakSyatAvacchedaka iva zakyatAba cheda ke'pi zakyabhAvAnnaitat sAMprataM, yaddharmaviziSTe vRttivahastaddharmaprakAreNopasthitaH zakti vinApi sammapAditi vAcyam / lakSyatAvacchedake zakyasaMvandharU pAyA lakSaNAyA bAdhe'pi zakyatAvacchedaka vizisavetaviSayAvarUpAyAH zaktera'vAdhAt , viSayatAyA vizeSyavizeSaNasAdhAraNyAt , zakyatAvacchedakasya lakSyatApa chedatulyatve tadvadevAniyatatvaprasaGgAt , kozAdita eva viziSTa zaktisiddhezva, anyathA zakyaikye zakyatApacchedakabhedena paryAyabhedAnupapatteH, yathA tyajiganyAderiti bhAvanIyam , vyutpattivizeSeNa bodhaniyame'vinigamAdeva vA dvayamarthaH / trikamiti jAtivyaktilizAnItyarthaH / satvarajastamoguNAnAM sAmyAvasthA napuMsakatvam / AdhikyaM puMstvam , apacayaH strItvam, tattacchandaniTaM taddvAcyaM ca, tameva viruddhadharmamAdAya tadAdizabdA bhiyante, pAzci nikali vanyavahArastu samAnAnupUrvIkatvena zabdAnAmabhedAropAt / taca li*marthe paricche. dakatvenAnveti / evaM ca padArthapade puMstvameva, vyaktipade strItvameva, vastupade napuMsakatvameveti, sarvatrAyaM chinaprakAratAkatadviziSTabuddhimprati niravacchinnatatprakAratAkatacchatijJAnasya sAvacchinnatatprakaratAkatadviziSTavuddhi prati ca sAvacchinnamAratAkazaktijJAnasya hetutvamiti bhAvaH / jAtivyatI iti-vizeSyavizepaNabhAvApanne te ityarthaH / na cetyasya vaacymitynenaa-jyH| sAzvata hetu mAha-dvaziSTatyAdi. tAva chevo-dvAhitAvache tIratve / zakyasabanyarUpAyA-gaGgApadasya yojalapravAhavizeSarUpayArtha saamiipylkssaattsmbndhruupaayaa| viziSTa zaktyanabhyupagame jAtisakyatAvacchedikA na syAditi zakyatApaccheda kabhedena paryAyabhedo na syAdityAha anyatheti / tadbhadena ta daH kutretyAzaGkAyAM tatra dhAntamAha-yatheti / tyajyAtvarthaH pUrvadeza vibhAgAnukUlA kriyA, gam dhAtvartha uttaradezasaMyogAnukUlA kriyA, ye kriyA vibhAgajanikA saiva saMyogajaniketyevamubhayadhAtvarthakriyAyA aikye'pi . pUrvadezavibhAgAnukUlatyottaradezasaMyogAnukUlatvarUpapratinimittayodAdeva paryAyabheda ityarthaH, viziSTe zaktyanabhyupagame sa na syAditi bhAvaH / liGgAnIti-liGgatvaJca prAkRtaguNagato dharmavizeSaH, tadvizepazca napuMsakatvAdirityAzayenAha satveti / tattacchandaniSThamitijAtiguNakriyAdibhedabhinna dnissttmityrthH| tattadvAMcyaM pati-svAzrayasavAcyaM cetyarthaH / tameva viruddhadharmamiti samAnAnupUrvIkatve'pi satpAdiguNatrayasAmyAvasthAdirUpaM napuMsakasvamityAdhuktalakSaNaM parasparA'samAnAdhikaraNa liGgabhenetyarthaH / bhiyante puratvAdiliGgAnetara. vyaavRtttyaanumaayaa| nanu liGgasyoktAvasthArUpatve tAsAM parasparaviruddhAnAM tAditrili. zabdevasthAnAsambhavena kathaM 'taTa tripu' ityevaM tatra triliGgAvacyavahAra ityata Aha keSAzci. diti-pAzcittaTAdizAnAM samAnAnupUrvIkatvAnivandhanAbhedAdhyAsAdanekalikAyavyavahAropapattirityarthaH / paricchedakatveneti-vizeSaNatyenetyarthaH / liGgavizeSaviziSTasyavArthavizeSapAcakatayA liGgAnuzAsanasiddhatayA ca svAzrayanAcyatvasambanvanAvizeSaNatyopapattiriti bhAvaH / evaJceti nikezavatI nArI lomazaH puruSaH pRtaityAditilakSita laukikastrI Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paMcatriMzattamasU0 TI0 : 327 : padArtha iyaM vyaktiridaM vasthiti vyavahArastaTataTI taTamiti copapadyate / ata eva pazunetyAdau pulliGgapazu5daprayogAnna chaannyaadilaamH| na ca 0yapatyAdizabdoktaliMgavat pazyAdizabdAktasya sAdhAraNyaM zakyam , vyaktizabdasya nityastrIliGgatvena tathAsambhave'pi pazuzabdasya nityapuMliGgatve pramANAbhAvAt / mImAsAyAM caturthe pazunA yajetetyatraikatvapuratyayorvivakSitatvAnnAnekapazubhiH pazustriyA vA yAga iti pratipAditatvAcca / yadi ca vizeSavidhyabhAve upratyayAntAnA 'svastha vyAkaraNe nirNItatvAtpazabdasya nityapura niIyate, tadA pazunetyAdividhau mantravaNa yAyanevai chAgo mImAsakaiH pratipAdanIyaH, kAmadhenurapi yA pazurevetyAdau ca tpAdikamarthaniSTha liGga naitacchAstrathiprakriyAnirvAhakam , dArAnityAdau zasprakRtyarthe tadabhAvena natvAdhanApatteH, ekasminnarthe " puSyastArakA nakSatram" iti liGganAnAtvadarzanAca, kintu pAribhASika zabdaniSThamuktaliGgamavetyarthatve cetyrthH| upapadyata iti-arthaniSTasya liGgasya vyavahAropapayikatve tu strIvyaktivastupadArthapadAbhyAM puruSAdirapi vyaktyAdizabdanai vyavasthiteti bhAvaH / ata evaMti-zabdaniSThasyaiva pAribhASikaliGgasya strIpuMsAdivyavahAropayogitvAde vetyrthH| pazunetyAdau pulliGgapazupadaprayogAnna chAmyAdilAbha iti-yadi strIpazuryAgAGgatvena vivakSito'bhaviSyattadA asvIpihitanAmAvaM vibhaktyante na prayokSyat / tada pazupadaprayogAttu pumpasurava yAgAgAmiti nirNAyata ityarthaH / strIliGgArthakapazuzabdAt "AGgo nA'striyAm " (pA0 suu07|3|120 / ) iti sUtrAvihitanAmAvasya tRtIya kavacanesambhavena tadapazuzabdaprayogAt tadarthasya puMstvAvagateriti bhAvaH / na cetyasya shkymitynenaanvyH| yatyAdIti-atrAdinA vastyAdipadasaMgrahaH / sAdhAraNya miti-svAzrayavAcyatvasambandhena strIvRttitvamityarthaH / niSedhe hetumAha-vyaktisadasyetyAdinA / nityastrIliGgatvena vyaktizabdasya tena rAmAdInAM puMsAM bodhasambhave'pi pazuzado na nityapuliga iti na tena chAyAdistrIvodha ityarthaH / nanu pazunA yajeta ityeSa paidikaprayoga evaM pazabdasya nityapuMstve mAnamiti cet, maivam , Rgvede " pazvA'natAyuM guhA caranta " " pazva nRbhyo yathA gave" ityAdiprayogadarzanAt pazuzadasya strIliGgatvasyApi darzanena nityapulliGgatvAbhAvAt , tathA ca tasya na vyaktyAdizabdasAmyamiti na pullijaina pazuzabdena chAyAdevodha iti bhaavH| syokte'rthe mImAMsakasammatimAha-mImAMsAyAmiti / vizeSavidhyabhAva vaadhksuutraamaa| nirNItatvAditi-liGgAnuzAsane " upra. tyayA-:" iti sUtreNa nirNItatvAdityarthaH / nityapuMstvaM nirNIyata iti pazuzadasya nityapulliGgatve ca pazutvAvacchinnavAcakavana chAyA: pazutvaviziSTatayA tena tadyodho'pi syAditi na pu-pazoreya yAgAGgatvanirNaya ityata Aha-tadatyAdi / mantravarNanyAyena " chAgo vAmantravarNAt " iti nyAyana / ayamabhiprAyaH mantravaNe hi "chAgasya pAyA - medasaH" iti zrUyate tatra puMstvaviziSTachAgapadopAdAnAdatrApi pulliGgapazupadena pumpazurava yAgAGgatayA nirNIyate, na strIpazuriti / kAmadhenurapi yA pazurevetyAdI ceti. atra kAmadhenuvodhakasya yacchadasya vizeSyavAcakasya strIliGgatve'pi vidhayIbhUtapazubodhakasya Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 328 : tatvArthavivaraNalAdIpikI / paMcatrizatamanu0 TI0 pazupadasya vidheyAliGgava na tu vizeSyalijhateti smartavyam / catuSka saMkhyAdisahitaM trikamityarthaH / paJcaka kArakasahita catuSkamityarthaH / nanvanvayavyatirakAbhyAM pratyayasyaive tadvIcyamaraMtu, tata evaM limadInAmupasthitau prakRtivAcyatve mAnAbhAvAditi cet, satyam , pratyayavarjite dadhi pazyetyAdau pratyayamAnato'pi bodhAt prakRtereva vAcakatvaM kalpyate, tathA lihAdhanuzAsanAca, na vA liAdInAM prakRtivAcyatve nibandhaH, pratyayasyaiva vAcatAyA yuktatvAt / " dyotakA vAcikA vA syutviAdInAM vibhaktaya" iti bAkyapadIye'pi pakSadvayavyutpAdanAt / zabdena saha paDapi nAmArthAH, tasyApi niyataM zA06vodhe bhAnAt , anyathA viSNumuccArayetyAdAvagataH, arthocAraNAsammavAt, na ca lakSaNayA nirvAhaH, jabagaDadazamucArayepazuzadasya pulliMgasyaivAbhidhAnam , yadi nityapulliMgapazuzabdo na bhavettadA vizeSyavacikapadasaMmAnaliGgatvameva vidheyapada speti niyamataH strIliGgatvameva syAt, na puliMgatvam , tathA ca "saH" iti sUtreNouipratyaye sati parityevaM prayujyeta, ata: pulliMgasyaiva pazuzadayAtra prayogo na strIliMgasyeti nityapulliMga eva pazuzabda iyarthaH / saGkhyAdisahitamitiatra saGkhyAsahitamityapi paatth| liGgasaGkhyAkArakANAM nAmArthatvaM sAdhayituM zakate nanviti / anvayavyatirekAbhyAmiti TAbAdisamabhivyAhAre azvAdipadAstrItvavodhAttadabhAve ca tadavodhAdevarUpAbhyAmityarthaH / evamanyatrApyUhyam / tathA ca tAbhyAM liAdeH pratyayArthatvAvadhAraNAnna liGgAditrikasya prakRtyarthatvAmityarthaH / tata eveti-pratyayAdevetyarthaH / bodhAditi-karmatyAdivodhAdityarthaH / tathA cAnena vyatirekavyabhicAro darzita iti pratyayasa liGgAditrayavAcakatvaM neti bhaavH| vakSyamANayuktyA saMkhyAkArakayoH pratyayArthatve'pi liGgasya prakRtyarthatvameva yuktamityAzayenAha tathA linggaadhnushaasnaaceti--linggyodhkshaastraacetyrthH| prakRtipratyayoranyatarasya vAcakatve yukta sAmyAdAha-naveti / nibandha iti- idameva mataM mukhyamityabhiniveza ityarthaH / yutviAditi-ana tAnAM prakRtInAM vAcakatvakalpanApekSayA katipayasvAdInAmeva tatkarapane lopavAditi bhaavH| asminnarthe harisammatimAha .. coti kA vAcikA veti-pratyayabhAgasya saMkhyAkarmAdayo vAcyatvena dyotyatvena vArthA iti bhAvaH / "yadvA saGkhayAvato'si samudAyo'bhidhAyaka " iti tvasyottarArddham / prakRtipratyayasamudAya eva saMkhyAdiviziSTasyArthasya vAcaka iti tdryH| "na so'sti pratyayo loke, yaH zabdAnugabhAdate / anuviddhamiva jJAna, sarva zabdena bhAsate // 1 // " iti harikIrikaoNmanusRtyauha-205na saheti / tasthApi-zasyApi / anyatheti-zAbodhe zabdabhAnAnabhyupagama ityrthH| arthAcAraNAsambhavAditi-tathA ca vinA zabdaviSayaM zAbdabodhAnupapatte zabdo'pi prAtipadikArtha iti bhAvaH / nyAya mate viSNumityuccAraya ityevaM tasyArtha iti zAbdavIdhe na zabhAnamiti / lakSaNayA 'svavAcyavAcakatvasambandharUpayA / nirvAhA-zAdayodhe vizeSyatayA zabdabhAnopapattiH / yadyapi viSNupadaM viSNupadArthavAcakameva tathApi viSNupadasya rasavAcyavAcake viSNuzabda lakSaNAzrayaNAttayA zabda bhAnaM syAdeveti bhAvaH / tanidhei hetubhAha jagaDadazamiti Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ payAryavivaraNapUDhAryadIpikA / paMcazittamasU0 TI0 : 329 : tyAdau zakyAmaheNaM zakyasambandharUpalakSaNAyA ajJAnAt, ajJAtAyAzca vRtteranupayogAt / atra cAnukAyAnukaraNayorbhedavivakSAyAmanu kAryasya padAdanupasthitatvAttatsiddhaye zaktirupeyA, abhede. pratyakSe viSayasya hetutvAt svatratyakSarUpA padajanyopasthitimAdAya zAbdabodhopapattiriti, yadyapyAkAzAdeH samavAyitayA zakyAgraheNeti kutrApi samudAyarUpazakyagrahAbhAvenetyarthaH / kutrApi zakyaM gRhItaM cettadA tatsambandharUpalakSaNayA bodhasyAt, na cAtra kutrApi zakyaM gRhItamiti tatsamvandharUpalakSaNAjJAnAbhAvena tayA kathaM lakSyabodhasyAt , manmate tu tAdRzasamudAyasyaiva tatpadazakyatayA na bodhAnuvapattiriti bhaavH| nanu tatra samudAyasthAzakyatve'pi tadbaTakakArAdivarNAnAmekAkSarako. zAdI jaitrAdau zaktipratipAdanAttattadarthavAcakavarUpalakSaNAyAstatra nAnu55cirata Aha ajJAtAyAzca vRtteranupayogAditi-gaGgApadasya svazakya jalapravAha vizepasAmIpyarUpasabandhasyAgrahe lakSyArthabodhasyAnudayena jJAtAyA eva lakSaNAyAH padArthopasthityopayikatvena prakRte tadaprahAttalakSyArthabodhAnupapattistavasyaiveti bhAvaH / nanu viSNubhucArayatItyAdI viSNupadasya svasmin zaktyabhAve'pi viSNurUpArthe zaktassaddhAnAt svazatyaviSNurUpArthavAcakavalakSaNasvazakyasamba. nyasya svasmin sambhavena tadrUpalakSaNAbalAdvi NupadAdviSNupadasyopasthitisamavena tata eva zAbdabodhe bhAnasambhavena viSNupadasya pasmin zaktioMpeyA, ananyalamyo hi zArtha iti vacanAt , tathA ca kathaM 20658pamAdAya poDhA zArtha iti cet, satyam , ki tu puruSocaritagAvazabdaM zrutvA para evaM trIti ayaM gAvamucArayati, tatra grAmINaprasiddha gAyazadasyApya na kvacinchaktiriti tadanukaraNa yasya gAvazabdasthApi tatsamAnasvabhAvara nAstyeva sacidarthe zaktiriti tasya zakyArthAbhAvAccha+yasambanyarUpalakSaNAyA apyabhAvena na tato'nukAryasya gAva. zavasyopasthitiriti gavimucArayatIti vAkyajanyabodhetajhAnaM na syAd , bhavati ca tahAnamiti tadupaye'nukaraNasyAnukAryazabda vA pe zaktiravazyamupeyasyataH zabdasvarUpamAdAya pohA prAtipadikArtho'nukAryA'nukaraNazayorbhada pakSe u55yate / zandajanyopasthitiviSaya eva dArtha upeyate, na tu vRttigrahadvArA za6janyopasthitiviSaya evetyevama yupame tvanukAryAnukaraNayoM meMdapakSe anukarajanyaM tacchAvaNapratyakSaM tadrapopasthitiviSayatvAdayatukAryapadaya padArthatvaM naadzoparivatita va sa zA mAnato zabda pratipAlitArthataM samikranA nAha-atra cAnukAryAnukaraNayoriti / padAdanupasthitatvAdini zugaramA vaadiH| tathA ca zakyabhAve'nukAsya padAdupasthityasamAdityarthaH / tasindayAtrI padajanyopasthitisiddhaye / zatirupaiyani-tayA ca tavRvijJAna prAvitiya drAkAnI zAyAdhopapattiriti bhaavH| abhede iti-abheda vivajhAyAminyathaH minianukaraNazayasa zrAvaNapratyakSarUpAmityarthaH / ayamAzayaH / anu i ls:riktazakti vinaiva straviSayaka trAvaNa pratyakSarUpAmupasthitimAdAya ra Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA | paMcatriMzacamasU0 TI0 ghaTAdipadAdupasthitasya zAbdabodhe pravezavAraNAya vRtijanyapadArthopasthitireva hetuH tathApyatrAzrayatayA vRttimattvasya sattvAnnAnupapattiH, nirUpakatAzrayatAnyatarasamvandhena vRttimataH zAbdabodhe vRttijJAnatvena hetutvakalpane doSAbhAvAt, sambandhasyobhayanirUpyatvAtpadAdarthasyevArthAdudbodhakatvena zabdasyApi jJAnasambhavAcca / taduktaM vAkyapadIye "grAhyatvaM grAhakatvaM ca dve zaktI tejaso yathA / tathaiva sarvazabdAnAmete pRthabhAnaM tathaiva ghaTamAnayetyAdau ghaTAdipadAnAmapi tAM sAmagrImAdAya mAnasya durvAratayA zAbdabodhamAtrasya zabdaviSayakatvasiddhiriti / pravezavAraNAyeti-ghaTo'stItyAdivAkyajanyazAbdabodhe bhAnApattivAraNAyetyarthaH / vRttijanyeti-vRttijJAnajanyetyarthaH / vRttijanyapadAthapasthitireva heturiti-atra yadyapi zAbdabodhe samAnaviSayatvapratyAsatyA vRttijanyopasthitireva hetu:, yatra padArthe yasya padasya vRttiH tatpada vRttijanyA tatpadArthasyopasthitirbhavatItyetAvatA vRttijanyapadArthopasthitiH zAbdabodhe heturityabhidhIyate, na tu kAraNAvacchedakatayA padArthavipayakatvamapyupasthitau nivezyata iti lAghavam, AtmaniSThapratyAsatyopasthitizAbdabodhayoH kAryakAraNabhAve tu samavAyena tatpadArthaviSayakazAbdabodhamprati samavAyena vRttijanyapadArthopasthitirheturiti gauravaM syAt evaJca vRttijanyapadArthopasthitireva heturityatra padArthaviSayakatvenopasthiterabhidhAnamasaGgatamitra pratibhAti, tathApi ghaTamuccArayatItyAdAnuccAraNakarmatvasya kambu grIvAdimatyabhAvAd ghaTapadasyaiva karmAntritatayA zAbdabodhaviSayatvamiti vRttijanyA padarUpasya padArthasya yopasthitiH saiva heturna tu sambandhAntarajanyapada rUpapadArthopasthitiH, zAbdabodha heturi tyarthe nAsaGgatiH, atra padArthaviSayakatvaM na kAraNatAvacchedakakoTau nivezyate, kintu kAraNIbhUtopasthitiH padArthavipayiketi padasyApi padArthatvena tadviSayakatvaM tatra samastIti tadbalAtpadarUpapadArthasya zAbdabodhe bhAnopapattirityabhipretya taduktiriti / sattvAnnAnupapattiriti-zabde sattvAttasya na zAbdabodhaviSayatvAnupapattirityarthaH / nanvAzrayatAsaMsargeNa vRttimatyasyaiva zAbdabodhavipayatyetantratve nirUpakatAsambandhena vRttimato'rthasya zAbde bhAnAnupapatirata Aha nirUpaketi / vRttimataH zAbdabodha iti-uktAnyatarasambandhena vRttimAnarthaH zabdaceti tadvipayakazAbdabodha ityarthaH / nanu padAd vRttijJAnadvArA tadvAcyArthazAbdabodhotpattau tatra vRttijJAnadvAropasthitArthamAnasambhave'pi tatra zabdasyApi mAnaM kathamityAzaGkAnivRtyarthamAha sambandhasyobhayanirUpyatvAditi-sambandhasyobhayaniSThatvenokta samvandhAzrayasyArthasyeva za 0dasyApi zAbdabodhe bhAnaM syAdevetyarthaH / hetvantaramapyAha- padAdaryasyevetyAdi-yatsaMjJAsmaraNaM tatra na tadapyanyahetukam / piNDa eva hi dRSTassana saMjJAM smArayituM kSamaH // 1 // iti / asmin zloke dRSTa ityasyopasthita ityarthaH / atrArthasmaraNajanyazabdasmaraNaM zAbdabodhArthamevIpanyastamiti tajjanyazAbdabodhaH zabdasmaraNAnantarameva bhavitumarhatIti kSaNavilambo'rthAdavagabhvate / uktArthe harisammatimAha prAtyatvaM grAhakatvaM cetyAdi / yathA tejaratropalabdhau tainonDAnapehlena vidhayIbhAvamApanamevavavA devAghAhindI miti taMtra tenasi : 330: Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapArthavivaraNagUDhArthadIvikA / paJcatrizattamasU0TI0 : 331 : gapasthite // 1 // " iti, viSayatvamanAitya zabdairnArthaH prakAzyata " iti / anukAryAnukaraNayorabhedapakSa evaM ca gavityAha-bhU sattAyAmityAcanukaraNazadAnAmarthavadAdisUtrAviSayatvena padatvasya prAtipadikatvasya vA'bhAve'pi sAdhutvam / buddhiprativimvakAnyApoha eva zabdArtha ityapi kecitpratipannAH, jJAnaviSayAvalakSaNabAhyatvaM bAhyArthajJAnajanakatvalakSaNagrAhakatvaJcati dve zaktI vidyate tathA zabdo'pi svavAcakazAntarAnapekSatvena zAbdayodhe viSayIbhAvamApana evArthAn zAbdavodhebamAsayatIti bAghArthopalabdhau kAraNamiti tatra grAhakatvam , svayaJca tatra bhAsata iti grAbavaJca, etaca zaktidvayamakazabdanityAda bhinnamapi bhinnakAryakAritvAtpRthagivAya. sthitam, pRthakArya yatra zabdasya jabagaDadazAdisthale tavAcyArthA'bhAvana nArthasanidhAna tatra zAdarthabodho na bhavatIti tatra vidyamAnA'pi grAhakatvazaktinopayoginI, patra vAgyArthasaddhAnArthasaMnidhAnaM tatropolizanIti tatra zaktidvayaya samUya kAryaritnamati bhAvaH / tasyaiva pacAntaramAha viSayatvamanAdRtyeti-svasya viSayatAmasampAdya zabdairoM na bodhyata ityarthaH / vajanyArthayodhatvasya svaviSayakalavyApyatvAditi bhAvaH / prasaGgAdanukAryAnukaraNayora bheda pakSe sAdhakamAha-anukAryAnukaraNayoriti-svatantra puruSocArito 'go' iti zabdo'nukArya:, sa vibhaktirahita evocArita iti tasvarUpajJApana pareNa nirvibhaktika eva : go' iti 206 ucAryate so'nukaraNAtmakaH samAnAnupUrvIkarave satyepAnukAryAnukaraNabhAvamAsAdayati, evaJca tayorabhedapakSa eka gAvityAhetyatrAnukaraNasya 'go' ityasyArthavavAbhAvena "athavadadhAturapratyayaH prAtipadikam " (pA0 sU0 1 / 4 / 42 // ) iti prAtipadikasaMjJAvidhAyakastrAviSayatvena prAtipadikatvAbhAvAtprAtipadikAdeva pratyayotpattirityaprAtipadikAnna tataH pratyayotpattisambhava iti padatvasyApyabhAvAt " na kevalaM prakRtiH prayoktavyA" ityAdiniyamamUlakasya "apadaM na prayuJjIta" iti niSedhavidheH pratyayayogyasya pratyayaM vinA prayoge'sAdhutApattiprayojakasya pratyayAyogye'nukaraNe'pravRttastadatikramaNe'4pratyayasyAnukaraNasya sAdhutvamiti tasyAvadizato gAvityAheti bhavati sAdhuH, evameva "bhU" sattAyAmityatra nirvibhaktikasya bhUzabdasya sAdhutvam , anukArthato'nukaraNasya bhede tu tasyArthavAvasyAvazyakatayA pratyayayogyasya tasyoktaniSedhavidhiviSayatvena tadatikramaNe'sAdhutyameva syAditi bhAvaH / vuddhiprativimvakAnyApoha eveti-puddhiprativimbako vAsanAvizeSatosadarthaviSayaka eva buddharya AkAravizeSasa yujhyAtmaiva, tadAtmako yonyApoho dazarathavyAvRtyAdiH sa 55 dazarathAdizabdArtha ityapi kecidapohapadArthavAdinaH pratipannA:svIkRtavantaH, ityapItyapiza0dena yatra jAtyAdInAM pUrvoktAnAmarthAnAmanubhUyamAnatvaM tatra jAtyAdayo'pi zabdArtha ityarthaH sUcitaH, athavA sazadAnAM buddhiprativimbAtmA'nyApoha vArya, zata vALa nATyAdrInAM pArthavyavacchava, ciMdriyanenanyiApahamAtra pa0rthtvvaadinaa pauddhavizeSANAM tadanuyAyinAM vaiyAkaraNavizeSANAM vA grahaNam , nanu buddhiprativimba'sya zabdArthatve zabdAttasyaivopasthityA zAbde bhAnaM syAnna bAhyasyArthasya, tasya zabdArthatvAmAve Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 332 taravArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paJcatriMzatcamasU0TI0 pAM viSayatayA tadAzrayasyAkSepAdeva lAbhaH, teSAmadRSTadazarathAdInAmapi dazarathAdipadAdadazarathavyAvRttidhIviSayatvenopasthitiratyantAsato'pi cArthasya vAsanAvizeSopanItabuddhiprativimvaviSayatvena dhIH sulabhA / evamete sarve'pi zabdArthAdhyavasAyA naigamanaye saMbhavanti, zabdata upasthityabhAvAt , yadyapi bauddhamate zabdAnAM prAmANyAbhAvAnArthaviSayakazAbdayoSajanaka svaM, na vA'pohasyApi za06janyabodhe pratibhAsanam / "vikalpayonayaH zabdAH, vikalpAH 206yonyH| kAryakAraNatA teSAM, nArtha zabdAH spRzantyapi" ||1|| iti vacanAd vikalpamAtrajanakatvameva zadAnAm , tathApi naigamanayaprasUte mate jusUtraprastabauddhamatasya na pratAva iti ya evApo zabdArthavAdino vAbasthApi pratibhAsanaM zA0de rIkurvanti ta evApohazadArthA'bhyupagamamAtraNa bauddhasajAtIyA atrAdhikRtA iti teSAM sate'rthasthApi sati sambhave zAde pratibhAsanaM tadarthAnupasthitI kathaM syAdityata Aha-teSAmiti-mata iti zeSaH, viSayatayA tadAzrayasthApAdeva lAbha iti-buddhiprativimvarUpasyAnyApohasya viSayatAsambandhenAzrayasya pAhyavastuno ghaTAderAkSepAdeva lakSaNAta eva lAbhaH-zAbodhaviSayatvam / yadyapi viSayaM vinA buddhiprativimyonopapadyate ityevamarthApattilakSaNAdAkSepAlalAbha ityapyarthaH sammukhInaH, tathApi vRttiviSayasyeva zAnbodhaviSayatva, zAbdabodhaviSaya eva zrutatyavyavahAro nArthApattiviSaya ityata AkSepAdityasya lakSaNAta iti vyA. khyAnam , ata eva jAtizaktivAdimate AkSepAdeva vyaktilAbha ityatrAkSepAdityasya lakSaNAta ityartho'nyatra kRta iti / teSAm-anyApoha zabdArthavAdinAm, mata iti zeSaH, dazasthAdipadastha dazarathAdirUpArthe zaktigrahaNaM na sambhavati, pratyakSapramANapratIta evArthe zaktigraho vyavahArAdito bhavati, ye cedAnIntanAH pramAtAro'tItAnAM dazarathAdInAM na pratyakSajJAnacantasteSAM tatra zaktimahAbhAvAna zAbdabodhaviSayatAsambhavaH, kintu teSAmapi dazarathAdipadAvasinAvizeSasahakavAdadazarathacyAvRttidhIviSayatvenA thAnAmapi dazarathAdInAmupasthitiH sambhavati, aghaTitaghaTanApaTumAyAsthAnIyA vAsanA, tadvizeSAdupanItaM yadbuddhi prativimvaviSayatvaM tena teSAM buddhirnA'samAva. nApathamavaratItyarthaH, upasaMharati evamiti-athaveda naigamasya lakSaNaM draSTavyam "aniyanA'rthasaMkalpamAtragrAhI naigamaH" iti / nigamo hi saGkalpastatra bhavatprayojano pA naigmH| yathA kazcitpuruSo gRhItakuThAra: pathi gacchan kimarthaM bhavAn gacchatIti kenacitpRSTaH prativakti prasthakamAnetumiti, aTayAM gatassan kASThaM chindAnaH " bhavAn ki chinatti ?" iti pRSTa san prAha prasthakaM chinabhi / mArge cAgacchan pRTaH kimidaM skandhe tvayA''ropitam ?, sa Aha'prasthakaH / emAzyan , ghaTayan , utkiran , zlakSNIkurvan , nAma ca tatrA''kuzyan yAvad dhAnyamAne ca vyApArayan kimidaM ? iti pRSTassannAha prasthako'yamiti / edhodakAdhAharaNe vA kazcitpumAn vyApriyamANaH kiM karoti bhavAniti kenApi paryanayatA pAha-odana 5cAmIti / na ca prasthaparyAya odano vA niSpanaH, taniSpattaye kAraNe kAryopacA2vRtyA tasmin tadadhyavasAya saGkalpamAtra prasthAdivyavahArAt / ayambhAva: prasthakamAnetumityatra prasthakaradastha prasthakadalayogyavRkSe upacAraH, prasthakaM chinanItyatra prasthakapadasya Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNadArthadIpikA / paMcatrizatabhasU. TI0 : 333 : prasthakavasatyAdiSTAntena vicitrasya tasya sUtre pratipAdanAt / yAvatsu ta devabhyanujJayA ca jainAnAmapakSapAtitvam / yadavadAmaH, adhyAtmasAraprakaraNe " zabdo vA matirartha eva kimu vA (vasu vA) jAtiH kriyA vA guNaH, zabdArthaH kimiti sthitA pratimataM sandehaza ku0yathA / jainendra('numatena)tu mate na sA pratipadaM jAtyantarArthasthitaH, sAmAnyaM ca vizeSameva ca yathA tAtparya-vicchati // 1 // " iti / chedanakriyAyogye kASThe upacAraH, prasthakAkuyAmi ghaTavAmItyAdipraznottareyAkuTTa naghaTanAdikriyAyogya kAThevUpacArAH krameNa vizuddhavizuddhatarA bhavanti, ata eva tanmUlakavividhasaGkalparUpo naigamanayo'pi zuddha zuddhatarazuddhatamo jJeya iti / yathoktam " saGkalpo nigamatatra, bhavo'yaM tatprayojanaH / tathAprasthAdisaGkalpa-stadabhiprAya iSyate // 1 // " iti / etadabhiprAyeNAhaprasthakara satyAdidRSTAntena vicitrasya tasya sUtre pratipAdanAditi-"se kiM taM naya5mANe ? naya5mANe tivihe panatte taM jahA-patyagadiDhateNaM vasahidiDhateNaM paesadiDhateNaM / "se ki taM patyAditaNaM 12 se jahAM nAmae kei purise parasuM gahAya aDavIsamato gacchA , taM pAsittA ke vaejA kahiM bhavaM gacchasi ? avisuddho negamo bhaNai-patthagasa gacchAmi" ityAdinA granthena pradarzitavistRtadRSTAntatrayaprakAreNAnuyogadArasane vicitrasya nAnAprakArasya tasya naigamanayasya pratipAdanAdityarthaH / jainAnAM yApattata deSu svIkAravRtyA'pakSapAtitve'dhyAtmasAragranthasaktajinamatakavizatitamastutyadhikArazamazlokasaMvAdamAha-za-do vA matirtha evetyAdi / zabdArthaH tattaccha06vAcyaH / ya2206ArthastamAha-2008 ityaadi| ekatyasya sarvatrAnvayAcchanda eva, vA vikalpe, athavA matireva-buddhiprativimbAtmakAnyApoha eva, kimu uta artha evatattadvayaktireva / kimusthAne parivati pAThazca, vasveva dravyameva, pA athavA jAtireva, kim ita kriyaiva guNo vA, iti ityevaM, pratimataM sandeha zavyathA sthitA, zabdavAcyArthanizcayA'bhAvavatA jijJAsUnAM tattaviruddhamatAni dRSTvA saMzayapazakujanyavyAbAdhA bhavatyeva, zavvAdhyArthaniyAmAvAva, jainenTetu mate-tra suda pUrvoksamete vaikakSArtha suvaryAti, nA sandeha zakuvyathA na, tatra hetumAha pratipadaM jAyantarArthasthiteriti tattacchadavAdhyasthA'nyonyasApekSasAmAnyavizeSobhayAMzAtmakajAtya ratvenAbhyupagamAdityarthaH / nanvevaM tarhi phenapiccha0dena sAmAnyArthasyaiva bodhaH, kenacica vizeSArthasyaiveti kiM nivandhanassa syAdityata Aha-sAmAnyaM ca vizeSameva ca tathA tAtparthamanvicchatIti-kasyacicchadasya prAdhAnyena sAmAnyameva vAcyaM gauNatayA vizeSaH, kasyacittu prAdhAnyena vizepa eva pAcyA, gauNatayA sAmAnyamiti yathA vaktRtAtparya tathaiva tattacchabdAttathA tathA bodhaH, jainamate ekameva vastu sAmAnyavizeSobhayAMzAtmakamiti tattanmataprayojyavaktAtparyaviSayatattadaMzaprAdhAnyataditarAMzagauNatvavivakSaNena tattaccha06janyapradhAnIbhUtakAMzagoNIbhUtaditarAMzaviziSTavastubodha pattanyaprayojyo vastugatekAMzatAtparyAvalambanenAlaukikA sampUrNAzatAtparyAvalambanena sAbhAyAtmakapramANavAkyajanyAlokikazca sampUrNavodho nirAvAdho Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :334 : pArthavivAdAdhesIdhA cittamajUrI tAdazAavasAyavRttiryAtvavyAkhyAtimatte tyeva, uktatApAnavalambanena tu jAyamAnakAMzamAtraviSayakalaukikayodho bhavet , sa ca vyavahArataH pramAtmako'pi vastugatyA'pramAtmaka eveti bhAvaH / taduktaM tatraiva-" yatrAnarpitamAdadhAti puNatAM mukhyaM tu vastvarpitam / tAtparyA'napalabanena tu bhaved bodhaH pu. laukikaH / sampUrNa tvavabhAsate kRtadhiyAM kRtsnAdvivakSAkramAt / tI lokottaralaGgapaddhatimayoM syAdvAdamudrAM stumaH // 11 // " iti / tadevamuktAulokikanayavAkyajanyabodhoktAlaukikapramANavAkyajanyabodhakSama sarvanayaikabhAvagarimasthAnaM bhagavatpravacana vAdhituM tattadekAntAMzapratipAdakatattadazanasaGkathA na kSamA, taduktaM tava sadRSTAntam"umA nAkamapAkaroti pahanaM naiva sphuliGgavilI, nAbdhi sindhujalapalA suragiri grAvA na cAbhyApatan / evaM sarvanayakabhAvagarimasthAnaM jinendrogama, tattadarzanasaGkayAMzaracanAspAna hntuNkssmaa||7||" iti / etAdRzAdhyavasAyavRttidrayArthikatvavyApyajAtimatvamiti sAmAnyavizeSagrAhiNo ye sdaarthaadhyvsaayaanavRttidradhyArthivavyAkhyAtimAmi nAmanA nAnAbAradvAjaimatvajJAtinAvAya tatsarvaprakAra saMgrahArtha dravyArthikatvavyApyajAtiparyantAnudhAvanamatra kRtam, tavRttijAtimAtra niveza naigamatvajAtimAdAya nAnAprakArasarvanagamanayasaGgraheNAvyAptidopanivRttAvapi mahAsAmAnyasattAjAtimAdAya vastumAtre'tivyAptisyAt , tanivAraNAya tavRttijJAnatvavyApyajAtiniveze nayatvajAtimAdAya paryAyArthikanaye'tivyAtirasyAt, tadvAraNAya tavRttinayatvavyApyajAtiniveze dra0yArthikatvajAtimAdAya saGgrahAdAvativyAtisthAdityatastavRttidravyArthikatvavyApyajAtinivezaH kRtaH / na caivamapi dravyArthikatyajAta svAbhAvavRttitvAtsvavyApyatvena tAmAdAya saGgrahanayAda vitivyAptistadavasthaivetyAzaGkanIyam, tatsamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakavilakSaNanyUnavRttitvArthakasya vyApyatvasyAtra grahaNAra, yadi tadabhAvavavRttitvameva vyApyatvamityevAgrahastadA svasya svacyApyatvacAraNAya svabhinnatvenApi 0pAyajAtivizeSaNAyeti / evamagre'pi bhAvanIyam / atra prAdhAnyena sAmAnyaviSayakAdhyavasAyavRttitve sati prAdhAnyena vizeSaviSayakAdhyavasAyavRttidravyArthikatvacyApyajAtimattraM gamatvamityAdyapi lakSaNamUhyam / atra satyantanivezAna vyavahAre'tivyAptiH, sunayavRttervyavahAratvasya gauNavRttyA sAmAnyaviSayakAdhyavasAyavRttitve'pi prAdhAnyena tadviSayakAdhyavasAyavRttitvAbhAvAt , vyavahAra nayena pradhAnatayA vizapaviSayakAdhyavasAyasyaivAnyupagamAt , prAdhAnyena vizeSaviSayaketyAdhupAdAnAna sahanaye'tivyAptiH, sunayavRttessaMgrahatvasya gauNatayA vizeSaviSayakAdhyavasAyavRtti tve'pi pradhAnavRtyA tadviSayakAvyavasAyavRttitvAbhAvAt / prAdhAnyena sAmAnyaviSayakatye sati prAdhAnyena vizeSaviSayakAdhyakasAyatta nagamatvamityetAvanmAtroktau ca yadyapi pramANAtmakajJAne nAtivyAptiH, yatastasya prAdhAnyana sAmAnyavizeSobhayaviSayakatve'pi sAmAnyavizeSobhayAtmakatvena jAtyAvarUpavastyavAhitvata eka tasya nirutAmayAvasAhityamiti tana sAmAnya viSayatvavizeSaviSayatvayorakavasvavacche Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatyArthavivaraNamUDhArthadIpikA / paJcAzattamasU0 TI0 :335: tAzAnyatastvavizepo vA naigamanayalakSaNa yodhyam / evamagre'pyadhyavasAyavizeSAn parigRhya tavRttijAtigarmANi bhedagarmANi vA lakSaNAni vAcyAni // saMgrahaM lakSayati-arthAnAmityAdi / arthAnAM ghaTAdAnAM sarva dena samAnAdhikaraNayoravaccheyAvaccheda kabhAvaH, nayanirUpitayozca tayorekavastuvibhinnAMzamAtragatayonaviccheyAvacchedakabhAva iti miyo'baccAbacchedakabhAvAnApannayoreva sAmAnyavizeSaviSayatvavizeSayoniruktanagamalakSaNe pravezAt , tathApi-" dharmayodharmiNodharma-dharmiNozca viva. kSaNam / guNapradhAna bhAvana naigamastadvidA mataH // 1 // " ityuktalakSaNanagamasya sacaitanyamAtmani 1 vastu paryAyavadra0yam 2 kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIvaH 3 ityudAharaNatrayevavyAptissyAt , tatra pradhAnopasarjanabhAvavivakSaNAditi tadvAraNAya prAdhAnyena sAmAnyaviSayakAdhyavasAyavRttitve sati prAdhAnyena vizeSaviSayakAdhyavasAyavRttidravyArthikatvacyApyajAtimattvamityuktam , tathA ca dharmadvayaviSayo dharmiyugmagocaro dharmadhAlambanazceti negamabhedatraye'pi naigamatyajAtimAdAyoktalakSaNasamanvayAnAvyAptiH / evaJca ghaTo'yaM paTo'yamityAdhekaikadharmabhAtrAvagAhyadhyavasAyeSvapi tAdRzAdhyavasAyavRttidravyArthikatvavyApyanagamatyajAtivartata iti na teSvapyavyAptiH / atrApyanyatsarvaM pUrvavadUdhamiti "dharmayodharmiNodharma-dharmiNozca vivakSaNam / guNaprathAnabhAvena, naigamastadvidA mataH // 1 // " iti zlokena "dharmayodharmiNodharmadharmiNozca pradhAnopasabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigama iti" 17-7 // pramANanayatatvAlokAlaGkArasUtrAnusAriNoktasa naigamanayalakSaNasya paryavasAnazcaivaM jJeyamparyAyayovyavastunoH paryAyavyayozca mukhyAmukhyarUpatayA yo vivakSAtmakA'bhiprAyastavRttidravyArthikatvavyApyajAtimA naigamanayatvamiti / atra naigamasya dharmadvayagocaraprathamabhedasyo. dAharaNam-"sacaitanyamAtmanIti" tatra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyasya vizeSyatayAmukhyatvena sattAsyasya ca vyaJjanaparyAyasya caitanyavizeSaNatvanAmukhyatvena vivakSaNam / naigamasya dharmiyagocaradvitIya bhedasyodAharaNam-" vastu paryAyavadryamiti" atra paryAyavadrvyaM vastu vartata iti vivakSAyAM paryAyavadravyAkhyasya dharmiNa uddezyatayA vizeSyatvena prAdhAnyam, vastvAkhyasa tu dharmiNo vidheyatvena prakAratayA gauNatvam / yadvA kiM vastu paryAyavadrvyamiti vivakSAyAM vastuno vizeSyatvAtprAdhAnyaM paryAyavadra0yasya vidheyatayA prakAratvavivakSaNAd gauNatvam / dharmadharmigocaratRtIyabhedasyodAharaNam-"kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti" / atra viSayAsaktajIvAkhyasya dharmiNo mukhyatA, vizeSyatvAt , sukhalakSaNasya tu dharmasyApradhAnatA, tadvizeSaNatvenopAttatvAditi / na cAsyavaM pramANatvAnupaGgaH, dharmadharmiNoIyoH prAdhAnye nAtra jnyptrsmbhvaat| tayoranyataradeva hi naigamanayena pradhAnatayA'nubhUyate, prAdhAnya dravyaparyAyadvayAtmakaM cArthamanubhavadvijJAnaM pramANaM prati-pattavyaM nAnyadityuktaM prAgeva / saGgrahAdinayacatuSTayaniSThA pakSA. tareNa saGgrahAdinayatrayAgatAM yadi dravyArthikatvajAti ko'pi nAbhyupagacchettadApyAha-tAdRzAnyataratpavizeSo veti / adhyakSasAyavizeSANAM naigamasvarUpANAM nAnAtve'pyanyataratvena yatteSAmupAdAnaM tadanekabhedAvacchinnapratiyogitAkabheda evAnyatatvamityabhyupretya, na tu bhedadvayAvacchinnapratiyogitAkabhedalakSaNam / ittha Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 336 : tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paJcatriMzattamasu. TI.' sAmAnyamekadezo vizeSastayoH saMgrahaNamekIbhAvenAzrayaNaM sarvamekaM sadavizeSAdityavyavasAya iti yAvat sa saMgraho bhaNyate / yadyapi 'saMgahi apiDiyatthaM, saMgahavapaNa samAsao viti'tti sUtrasvarasAt "saMgrahaH saMgRhItasya piNDitasya ca nizcayaH / saMgRhItaM parA jAtiH piNDitaM tvarA smRtA // 1 // iti anthenAsmAbhiranyatra viSayabhedena saMgrahasya vibhedatvamuktaM, tathApi 560yutpattinimitta saMgrAhakatvakarUpamAzritya tadatra nAhatam / itaH 206brahmaparabrahmAcadvaitadarzanAni pravRtAni / vyavahAra lamayati-laukiketyAdi / loke manuSyalokAdau seva svasamaye'nyatamasthAne'nyataropAdAnaM tatra tatra 12yata iti / saMdavizeSAditijIvAjIvAdipadArthamAne san sannityanugatapratItibhAvAttadviSayIbhUtasattvena rUpeNAzeSArthAnAmavizeSAda medAdityarthaH, tathA cAzeSavizeSeSvaudAsInya bhajamAno yasattArUpeNa vastumAtrAbhedAdhyavasAya tavRttidravyArthikatvavyApyajAtima sahanayatvamiti paryavasito'yaH / tenAparasaMgrahasya dravyatyAdirUpeNa dharmAstikAyAdidravyA'bhedAcagAhina uktAvyavasAyatvAbhAve'pyuktAdhyavasAyavRttidravyArthikatyavyApyasaMgrahatva jAtotra styaanaavyaaptiH| na vA nagamanaye'tivyAtiH, tanmate dravyAditrayavartisattAjAtisvIkAre'pi tadrapeNa nikhilavastunyabhedAdhyavasAyAnabhyupagamAditi / " saMgahiyapiMDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao viti" // 2183 // iti vizeSAva kaniyukti gAthApUddhim , tasya cAyamaryaH-"ahavA mahAsAmannaM saMgahiyapiMDi yathamiyaraM ti" 2205 iti tadbhASyavacanAt athavA sattAkhyaM mahAsAmAnyaM saMgRhItamucyate, itaratu dravyatyAdikamayAntarasAmAnya piNDitArthamabhidhIyate, tataH saMgRhItapiNDitArtha paparasAmAnyArtha saMgrahavacanaM samAsataH saMkSepato truvatItyarthaH / saMgrahaH saMgrahItasyetyAdizlokasAyamarthaH saMgRhatispa piNDitasya ca nizcayaH saGgrahaH, tatra saMgRhItaM parA-sarvavyApikA jAti:-sattAkhyamahAsAmAnyamiti yAvat , piNDitaM tvaparA dezavyApikA jAtitA, dravyatvAdikamAntarasAmAnya kathitamiti / yadapyetadubhayagrAhitya pratyekAhisaMgrahe'vyAptaM pratyekadAhitvaM cAnanugataM tathApi sAmAnyamAnAbhyupagamapravaNakadezayodhatvaM saMgrahanayatvamiti lakSaNaM yodhyamiti / anyena-nayopadezagranthasatkadvAviMzatitama zlokena / saMgrahasya vibhedatvamu samiti-uktaJca jainatarkabhASAyAM pUjyopAdhyAyaiH sa ca dvedhA paroparazca, tatrAzepavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaMgrahaH, yathA vizva mekaM sadAvizeSAditi / drazyatvAdInyavAparasAmAnyAni manbAnasta deSu gajAnimIlikAmacalanamAnaH punaraparasaMgrahaH, yathA dharmAdharmAkA pudgalajIvadrayANAmakyaM dravyatvAmedAditi / padavyutpattinimittamiti saMgRlAti sAmAnyarUpatayA sarva vastu kroDIkarotIti saMgraha ityAkArikA sarve'pi bhedArasAmAnyarUpatayA saMgRhyante'neneti saMgraha ityAkArikA vA vajAtaM " sam" ekImAyena mAtIti saMgrahaH ityAkorikA yA yA vyutpattistanimittamityarthaH / tat dvibhedatvam / itaH zabdabramaparavemAcadvaitadarzanAni pravRttAnIti 206brahmAdvaitadarzanaM 206sanmAtrayarUpabrahmavAdaH, parabramAdhadaitadarzanaM sacidAnandasvarUpabrahmavAdaH, etadubhayavAdaH zuddhasaMgrahanayaMprakRtikatvAtataH prakRpA, Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paJcatriMzattamasU0 TI0 T 1 66 * 337 : viditA sattvA laukikA ye puruSAstaiH samastatulyaH, yathA laukikA vizeSaireva ghaTAdibhirvyavaharanti tathA'yazJca sammata "dayinayapayaDI suddhA saMgaharUcaNAvisao" iti / nayopadeze'pi "jAtaM dravyArthikAcchuddhAdarzanaM brahmavAdinAM / tatra zabdasanmAnaM citsamAnaM pare jaguH / 110 / " 'ityuktam | AdipadAtriguNAtpradhAnAtpravarttamAnA mahadAdayaH kAryavizeSAstadAtmakA eva kAryakAraNayostAdAtmyAditi kAraNasya pradhAnasya yatriguNAtmakatvaM satyaM tadeva tatkAryANAmapi tathA cAtmabhinnaM sarvamekaM triguNAyakatvAdityAdyabhiprAyazAli yatsAMkhyadarzanaM tasya parigrahaH kAryaH / tasya vyavahArayAmyupagatabhedasaMmizrAbhedAbhyupagamaparatvenAzuddhasaMgrahanyaprakR vikatvAttatpravRttatvaM jJeyamiti / IzvarabhinnaprakRtiprakriyAMze sAMkhyadarzanena saha sAmyAtpAtaaladarzanasyApi triguNAtmakatvena rUpeNa prakRtitadvikArayoryo'bhedastadaMzamAdAyA'zuddhasaMgrahanayaprakRtikatvAttadapyAdipadenAtra zrAhmamiti, vastutarasAMkhyadarzane cetanAcetana vastuyAmyupagamena bhedAbhyupagamaparatvAttasya vyavahAranayaprakRtikatvameveti / uktaJca sammatiTakAyAm dravyArthiko vyavahAranayAvalambI ekAntanitya cetanA'cetanavara dvayapratipAda kasAMkhyadarzanAzrita" iti / nayopadeze'pyuktam - "azuddhAdvayavahArAkhyAttato'bhUtsAkhyadarzanam / cetanAcetana dravyAnantaparyAyadarzakam // 111 // " iti / vedAntaprakRtibhUtasaMgrahanayenaikatathA viSayakRtasyAtmanaH bhedakaraNena saMgrahaviprayabhedakatvalakSaNasamanvayAdvayavahAraprakRtitvaM sAMkhyadarzanasya vivakSitamiti 'tAtparyam | zabdajhavAdo hi bhartRhariNAdRtaH uktazca tena vAkyapadIyagranthe prathamakANDe -- "anAdinidhanaM brahma, zabdatacaM yadakSaram / vivarttate'rtha bhAvena, prakriyA jagato yataH // 1 // na soi pratyayo loke, yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM, sarve zabdena bhAsate // 124 // vAgrUpatA 'cedvayutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI || 125 ||" ityAdi / zabdArthayorabheda eva sambandha iti vaiyAkaraNAbhyupagatirapyetadvAdAvalambinyeva, etanmate zabda'brahmatvena rUpeNa sarvasyaikyaM vodhyam, zabdasvabhAvAtmakaM brahma ca praNavasvarUpam, tacca sarveSAM zabdAnAM sarveSAM cArthAnAM prakRtiH / ayaJca varNakramarUpo vedastadadhigamopAyaH, praticchandanyAyena tasyAvasthitatvAt taca paramaM brahma abhyudayanizreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNairava gamyate / atra ca prayogaH-ye yadAkArAnusyUtAste tanmayAH, yathA ghaTazarAvodaJcanAdayo mRdAkArAnugatA mRnmayatvena prasiddhAH, zabdAkArAnusyUtAtha sarve bhAvAH tasmAttanmayA iti / sacidAnanda brahmavAdo hi vedantibhirAdRtaH, tanmate hiM brahmabhinnasyAzepasya jagato nAmarUpAtmakasya mithyAtvam, brahmaNaratvadvitIyasaccidAnandAtmakasya satyatvam, yato brahmaiva tena tena vaTAdyAtmanA'vabhAsate - tathA cAyaM sarpa iyaM mAlA idaM vastramityAdAvidaM svarUpamanugAmi tathA ghaTassan paTassan maThaste"nityAdoM sarvatra brahmAtmakasadrUpamanugAmi, evaJca ghaTapaTAdirUpasya jagatassattA brahmasattaiva, ano trAharSaLa sarvasvaivAmAMta sAhanayamULa vAhanasya siddhamiti / vizepaireveti-atraivkaarsyaanyyogvyvcchedaarthktaa tena sAmAnyaniSedhAtkevalavizepairityarthaH 143 azuddha Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 33:: tavArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paMcatriMzattamasU0 TI0 mpiitytsttsmH| upacAro nAmA'nyatra siddhasyArthasthAnyatrAropaH, yathA kuNDikAsthe udake zravati kuNDikA zravatIti, puruSe ca gacchati panthA gacchati, giritRNAdau dahyamAne giridayata ityAdau, tatprAyastabahulaH / vistRto vistIrNo'nekeSAM vizeSANAM jJeyatvAdartho viSayo yasya sa tathA, sAmAnyAnabhyupagame sati vizeSA'bhyupagamAditi bhAvaH / ata eva vizeSato'vahriyatenirAkriyate sAmAnyamaneneti vyavahAra iti vyavahArasya vyutpattirgIyate siddhaante| tathA'yamapItyatatsama iti-tathA ca vizeSAnA''zritya lokanyavahArapradhAno 'nayo vyavahAranaya iti bhAvaH / ata eva " lokavyavahAropathiko'yavasAyavizepo vyavahAraH" iti nayarahasyoktaM vyavahAralakSaNaM saGgacchane / nanvayaM nayo yadi sadityukte vizeSAneva ghaTapaTAdIna pratipadyate, teSAmeva vyavahArahetutvAt , tathAhi-loke ghaTapaTagavAdayo vizeSA eva jalAharaNAcchA. danavanAdikriyAspayujyamAnA dRzyante, na punaratadatiriktasAmAnya, yato na hi ghaTamAnaya paTenAcchAdaya gAMvadhAna " ityukte kazcid ghaTatvamAnetuM paTanAcchAdayituM gotvaM vadhumadhyavastIti jalAharaNAdhupayogino ghaTAdivizeSAnevAyamaGgIkaroti, arthakriyAkAritvalakSaNasacopetatvAt , na tUktatvalakSaNarahitAni vidhi pANi ghaTalapaTatvAdisAmAnyAni, uktaJca"jaM ca visesehiM ciya, saMvavahAro vi kIrae sakcha / jamhA tammataM ciya, phuDaM tadatyaMtaramabhAvo" 2215 / iti / nanvevaM tarhi nikhilaghaTapaTAdau vaTo'yaM ghaTo'yaM paTo'yaM paTo'yamityAdhanugata- / pratItiretanmate kathaM sthAditi cet, ucyate, asvaNDAtadvayAvRttitassopapAdanIyeti, tatrAkhaNDAbhAvanivezAca nAnyonyAzrayaH, astu vA zabdAnugamAdevAnugatatvavyavahAraH, daNDa cakrAdiSvanu. gatasAmAnyAbhAve'pi daNDaH kAraNaM cakrAdirapi kAraNamityanugatavyavahAravaditi / lokavyavahArasamatvAdevAsya nayasya paJcavarNAtmake'pi bhramarAdAvudbhUtatvAt bahutaratvAdvA kRSNAdivarNaakamevAbhyupagacchati sa nyH| evaM tarhi bhrA.viprasaktisyAt paJcavarNAtmake ekavarNavodhAditi na ca vAcyam , kRNAdipadasyodbhUtakRSNAdiparatvena vivakSaNAt , tenaiva lokavyavahArAta, yato na khudbhUtakRSNarUpaM parityajyAnyarUpANIkSyante loriti vyavahAra nayo'pyevamevAbhyupagacchati, pratyakSamAtrapramANAbhyupagamaparatvAt, na naizcaNikapaJvarUpAdikam / upacAraprAya ityetaddhakopacArapadasthArthamAha upacAro nAmetyAdinA, kuNDikA avatItyatra kuNDikApadasya kuNDikAsthajale lakSaNA, tIjaMtu-aniviDatyapratItiH prayojanam, yadvA kuNDiphApadArthasyAdravatvena zravaNe'nvayasya tAtparyasya vA anupapattiraveti bodhyam / panyA gacchatIyatra payipadasya pathi gacchati puruSasamudAye lakSaNA, tIja tu narantaryapratItiH / yatA sthirastha pathipadArthasya gamdhAtvarthe'nvayasya tAtparyasya vA'nupapattiH / giridayata ityatra giripadasya giristhata pAdau lakSaNA, tIja tu bhUyodadhatvapratItiH prayojanam / gireradahyamAnatvena dahanakriyA.yA'nupapatireva vaa| tatprAya ityasyArthamAha tabahula iti-upacArabAhulyena vyavahArakArIti bhAvaH / bhASyoktasya vikRtArtha ityasyArthamAha-vistRto vistIrNa ityaadi| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paravArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paMcatriMzattama0 TI0 : 39 : etAdRzo'dhyavasAyavizeSo vyavahAra iti nigadyate / RjusUtraM lakSayati-satAmityAdi / satAM paramArthasatAM, na tu khapuSpAdInAmatyantAsatA, pradhAnAdInA vA saMvRtisatAM, teSAmapi sAMpratAnAM madhyamakSaNapatinA, nAtItAnAgatAnAm , abhidhAnaparijJAnaM samAhAradvandvAdabhidhAnaM parijJAnaM ca, Azrityeti zeSaH, RjusUtranayo bhavati, .. idamuktaM bhavati-arthamabhidhAna parijJAnaM ca vartamAnameva yo'dhyavasAyo'bhyupaiti sa RjusUtra ityarthaH / avadAma ca-" bhAvatve vartamAnavavyAptidhIravizeSitA / / RjusUtraH zrutaH sUtre " iti / bhedatrayasaMgrAhaka paribhASita vyavahAranaye vizeSa prAdhAnyAdepa vistRtArthaH, tatprAdhAnyaJca vyakti vopayuktatayA saGkesAzrayaNAdinA bodhyam / etAdRzo'dhyavasAyavizeSo vyavahAra iti-laukika-yavahArapradhAna upacArabahulo vistRtArthaviSayako yo'dhyavasAyastavRttidra0yArthikatvayApyajAtima vyavahAravamityarthaH / laukikavyavahAra pradhAna ityanena sUtrAdau nAtivyAptiH, tanmate kSaNikapadArthasyaivAbhyupagamana ghaTAdipadArthAnAM sthairya satyeva dRzyamAnasya tadAnayanAdilaukikavRtyAdivyavahArasyaivAnupapatte, upacArabAhulyaJca staranayApekSayA vicakSaNIyam , nAtaH saMgrahanaye naigamanaye'pi ca svasvasiddhAntocitopacAra sdbhaave'pytivyaaptiH| anya nayApekSayopacArabAhulyasyAsminneva vyavahAranaye sadbhAvAt / nAnAvyaktikaza0saGketagrahaNapravaNa ityarthakaM vistRtArtha iti vizeSaNaM nayA tarato vyavahArasya viSayalakSaNyapradarzanena viviktAnekavizeSaviSayakalaukikavyavahArasvarUpAkyodhArthamupAttam / uktavyavahAralakSaNe nayatvavyApyajAtiniveze dravyAyikatvajAti mAdAya saMgrahAdAvavivyAptissyAt , atavAraNAya dravyArthikatvavyApyajAtinivezaH kuna iti| nAjubhUtralakSaNA'bhidhAnAyAha-jumUtramityAdi / saMvRtisatAmityasa na vitye. nAnvayaH / samAhAradvandvAditi-abhidhAnaJca parijJAnaJcAbhidhAnaparijJAne, anayossamAhAro'bhidhAnaparijJAnamiti samAhArandrAdityartha / svakRtanayopadezasamitimAha-avadAma ceti / RjusUtraH zrutaH sUtra iti / "5ccuppannagAhI ujjusuo NayavihI muNeyayo" ityevamRjusUtranayalakSaNamanuyogadArasUtre vizeSAvazyakaniyuktau 2184 coktamityarthaH / tasya cAyamarthaH sAmpratamutpannaM pratyutpannabhucyate vartamAnakSaNotpannamevArthakriyAkAritvena sadrapamiti tahatuiM zIlabhasyeti pratyutpannagrAhI, dezakAlAntarasambaddha svabhAvarahitaM vastutattvaM sAmpratikamekasvabhAvamakuTilamaju sUtrayati iti Rjutro nayavidhitiyaH / uktaJca "suttaya kA jamuju vatyuM teNu-jusutteti / 2222 / " ata eva / "atItAnAmatAkAra, kAlasaMsparzavarjitam / vartamAnatayA sarva-mRjumutreNa suutryte||1||" ityuktamapi saGga cha / vyavahAra nayenAtItAnAgatakAlabhedenArthabhedo nAnyupAtaH, atItAnAgatakAlAvacchinnArthasyotpattikAlAdArabhyA''vinAzamekatyenavAyupagamAt, RjusUtranayena (vatItAnAgatArthayopinAzA'nutpattibhyAmasavAt , asadamyupagamazca kuTila iti hetoH so'pyabhyupagataH, tadvizuddhatvAttasya, svadezakAlayo saMlakSaNAtmakA'rthasattAvizrAmAdatItAnAgatakAlamaidena tadviziSTArthabhedavattadvAcakazabdo'pi bhinna eva, vAcyabhede vAcakabhedasyA'yavazyaMbhAvAt, na tu 05yahAranayavadRjusUtranaye kAle Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 340 tatvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA / paMcatrizattamasU0 TI0 zabdanaya lakSayati yathArthAbhidhAnaM zabda iti / bhAvatvavyApyaviSayatA *jusUtraviSayattAvyApyaviSayatAko vo'dhyAyaH zabda ityarthaH / vAtutaH sAmpratasamabhilva bhUtAnyatamatvameva sadatvam / ayAMvacchinnekArthavAcaka eka20do'bhyupagataH, tajjJAnamapi bhinnabheva, na tuM vyavahAranaya i. tannaye ekam , atItAvinAhitvasvabhAvAnAgatArthAvAhityasvabhAvadharmabhedene jJAnadhArma meM- dasthApi bhAvAditi bhAvaH / atra yadyapi vartamAnakSaNamAtrayaciparamArthasaMdaryazabdaparijJAnA spAnidhyavasAyavizeSavRttiparyAyArthikaravAyajAtimavajusUtrasya lakSaNaM paryavasyati tathApi zabdAdinayatraye'tivyAptivAraNAya liGgasaGkhyAkArakapuruSasaMjJAniyAbhedaprayu bhArthabhedAnabhyupagatRtve satIti vizeSaNIyaM tallakSaNam , tayA carjumUtranayo liGgavacananAmAdiminamapyekameva vastu pratipadyate, tanmate vartamAnaM vara liGmAdibhinnamapi na svarUpamujjhatItyevamabhyupagari tatra lkssprAMsamanvaya zarvAniyatrayastu taTapaTI tadapo namanyA vinAnArthame-vaasthupgcchtiiti na tatrAtivyAptiriti / yadvA vizeSArthabAhiNi zabdAdinayatraye'ticyAptitA-raNAya zabda nayAdhubhimatavizeSA'nabhyupagantRtva satIti vizeSaNopAdAnamadhyavasAyavizeSasya kartadhyam , ata eva pUjyopAdhyAyanayopadeze " bhAvatve vartamAnatvavyAptidhAra vizepitA." - phorthavamavipiti pamRttam ! DaoNkSaNe mAtrapalopAlAnA nAmAvatinyAri, tenakasyaivArthasya kAlatrayavartitayA'bhyupagamAt / jAtigarbhalakSaNokta nAjusUtratvajAtimAdAya . sarpa sUtraprakAropasaMgrahAnna kutrApyavyAtiH / jAtezca paryAyArthikatvavyApyati vizeSaNAna paryAthAthikAyanayatyAdijAtimAdAya zAdinaye naigamAdinaye cAtivyAtiH / * yathArthAbhidhAnaM 2008 iti-yathaiti-yena prakAreNa bhAvarUpeNa nAmasthApanAdravyaviyutana vartamAno'rtho ghaTAdiyathArthaH, tasyAbhidhAnaM tahAcakazabdo yathArthAbhidhAnaM tadAzrayI tatprayojako cA yo'dhyavasAyaH sa zabdanayatayA'bhidhIyate / sAmpratasamabhirUDhayambhUtabhedabhinno hyayaM nayo pattemAnamItmIya bhASevaTamevAzrayati, netarAnjusUtranayAvannAmasthApanAdravyaghaTAn , yata2006pradhAno hopa nayaH, ceSTAlakSaNazca ghaTazabdasyArthaH "vaTa ceSTAyAm" parateM ceTata iti ghaTa iti vyutpattaH, tatazca ya eva jalAharagoMdikriyAbIna prasiddho ghaTastameva bhAvarUpaM ghaMTemicchatyasau, zabdArthopapattA, ne tu nAmAMdivaTIn , yazadArthAnupapatteriti, utaJca bhASye-"taMci ye riusuttamayaM, pappana visasiyayaraM so / icchaI bhAvaghaDa ciyajaM na u nAmAda5 tini" iti c| tatparyava sitArtha'pAdhyAyabhagavAnnAha bhAvatvavyApyaviparthatAMka ityAdi Rjutranayo hiM bhAvatvasama yAptaviSayatAkA, taTakasamavyAkSizca tadvayApyatve sati tadvayApakatvamiti tadantargatatayA bhAvasvacyApyaviSayatAkatvamapi tatrarjusUtre pati iti tatrAtivyAptisyAditi tanivRttaye lakSaNAntaramAha- kasUtraviSayatAvyApyaviSayatAka ini-atra nyUnavRttitvameva vyApyatvaM sanniviSTamato na nAjubhUtraviyayatAvyApyatvamRjusUtravipayaMtIyAmiti na ttraativyaaptiH| bhAvamAtravidhayakasUtrApekSayA sAmpratAdinayatrayasya vizeSavizeSataravizeSatamabhAvaviSayatAkatvanAlpaviSayaka Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAvivaraNadArthadIpikA 1 paMcaviMzatamasU0 TI0 : 341 : manugatanavajAtaramAvena tayaJjakasthAnugatalakSaNasyAvazyAnAzrayaNIyatvAt , anyathA caturvarthatvamapyekA jAtiranugataM ca tayaJjakamapekSaNIya syAt / arthazavdanayavibhAgarapAdhibhyA, naigamalakSaNe dravyArthikatvavyApyajAtinivezastu yadi kazcitparo brUyAdityabhyupagamAbhiprAyeNa / paramArthata " davaTiotti koI sthi Nao nniymmuddhjaatio| NayapajjavaSTio NAma koi bhayaNAi u viseso" / iti sammatigranthaparyAlocanayA'nugatajAtyasiddheriti saMkSepa. / sAMprataM lakSayati' nAmetyAdi / nAmAdiSu nAmasthApanAdravyamAveSu madhye prasiddho nitiH pUrva saMjJAsaMjisambandhagrahakAle bhAvamAtravAcakatvena nizcita iti yAvat, prapardaina pramArUpo nizcayo prAyaH, tena viparItavyutpannapurupIyazabdamAdAya naigamAdau nAtivyAptiH, etAzAcchandvAt , svAtaMtra bhavati lakSaNasama 44 iti / anugatazadatvajArabhAveneti-zada nayazabdavAcya sAmpratAdinayatraye lakSyIbhUte'nugatAyA lakSyatAvacchedakaza tvajAterabhAvanetyarthaH / nanvanugatAvizandavajAtya bhAve naigamAdayazcatvAro nayA arthanayAH sAmpratAditrayo nayA2zada nayA ityarthanayazabdanayavibhAgaH kathaM syAdityAzaGkAyAmAha arthazadanayavibhAgastviti / upAdhibhyAm-naigamasaMgrahavyavahAra sUtrAnyatamatvamarthanayaMtvaM sAmpratAdhanyatamatvaM zadanayatvamityevamupAdhibhyAm / yadi kazcitparo yAditi dravyArthikAvayApyajAtiratiriktADastItyanyo yadi byAdityarthaH / "dahiotti tamheti" sammatiprathamAnayakANDasake. navamIgAthA, tasyAzyAyamaH tasmAd dravyArthika iti nayaH zuddhajAtIyaH sAmAnyabhAtraviSaya. tAko nAsti niyamenetyavadhAraNArthaH, vizeSavinirmuktasAmAnyaviSayAbhAvena viSayiNo'dhyabhAvAda, na ca paryAyAthiko'pi kazcinnayaH, nAbheti prasiddhArthaH, niyamena zuddhakharUpaH sa bhavati, sAmAnya vikalAtyantacyAvRttavizeSaviSayA'bhAvena viSayiNo'pyabhAvAta, vizeSavinirmuktadra0yasa TravyavinirmuktaparyAyasya cAbhAvenaikAntadravyamAnAviSayakasya dravyArthikasyaikAntapathamAtravi yakasya paryAyArthikasya cAbhAva eveti bhAvaH / yadi viSayAmAnAdimI nayA~ na tarhi yaduktaM tIrthaMkaravacanasaMgrahatyAdi tadvirudhyate ityAha-bhavaNAI u biseso| bhajanAyAstu vivakSAyo eka vizeSA, idaM dravyamayaM paryAya ityayaM bhedaH, tajhedAca viSayiNo'pi tathaiva bhedaH, ayamabhiprAya:-bhajanI ca sAmAnya vizeSAtmaka vastuta upasarjanIyakRtavizeSa yadanvayirUpaM tad dravyamiti vivakSyate yadA tadA dravyAyika nayaviSayaH, yadA tUpasarjanIkRtAnvayirUpaM tasva pastano yadasAdhAraNa vizeSarUpaM tadvivakSyate tadA paryAyanayaviSayastad bhavatIti / ata evaM dravyaparyAyaviSayatAmyA taditaroviSayatayA pA na zuddhajAtIyadravyArthikaparyAyArthikabhAvavyavasthA, kintUpasarjanIkRtAnyArthapradhAnIkRtasvArthaviSayatayA'nekAntAnupraye zAdevatyanekAnta vyavasthApanyoktamapi saMgachataM iti / anugatajAtyasiddharati. tathA caitAdRzAdhyavasAyavRttidravyArthikatyavyApyajAtimA camitiH pUrvokta jAtighaTitaM lakSaNaM parAyupagamavAdenaiva, paramArthatastu na sambhavatIti yasya nayasya yAvanto'dhyavasIya vizepAstasya nayasya tAyadadhyavasAyA'nyatamatvameva lakSaNamiti bhAvaH / prasiddhapadaghaTakaprapadagrAhyapramAtmakanizcayaphalamAha tenati kenacitpuMsA baTazabdo bhAvadhAmAtravAcaka yathArthasate kRte'pi Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNamUDhArthadIpikA / paJcatriMzattama0TI0 arthe bhAvalakSaNe, yaH pratyayaH sa sAMpratanaya ityarthaH / bhAvamAtra pramitazaktikAvajanyaM jJAnaM sAmprataM . . iti niSkarSaH / janyatA ca nayatvasAkSAvyApyajAtyavacchinnA grAhyA, tena vicitratvAnnaigamasya bhAvamAtra- . grAhiNi tadbhade nAtivyAtiH / janakatA ca niruktazadatvena, na samamiva mUtayoH sA, tatra ghaTaku-bhAtena saMketena ghaTanAmAdinikSepacatuSTayAtmakAryavAcako ghaTazabda iti bhramAtmakazaktipraho yasa puMso jAtaH, tatpuruSIyazabdapravRttaghaTanAmAdinikSepacatuSTayalakSaNArthaviSayakapratyayAtmake naigamAdI yAtivyAptissA netyarthaH / zabdanayAparasaMjJakasAmpratanayasya phalitalakSaNamAha bhAvamAzreti / teneti sAkSAtpadopAdAnenetyarthaH / tadbhede nAtivyAptiriti-naigamAvA. jarabhede . uktajanyatA na nayatvasAkSAdvayApyanagamatvajAtyAcchannA, ki| nayatvavyAyanaigamasva. . vyApajAtyavacchinneti nAtivyAptiriti bhAvaH / seti-janakatatyarthaH, tatra hetumAha , tatretyAdinA-samAmilaDhanaye hi saMjJAbhedenArthabheda iti ghaTakalazaku bhanipAdisaMjJAmyo bhinnAmyavasvAcyabhinnabhinnArthaviSayakA bhinnA eva bodhAH, na tu sAmpratanayavat ghaTakalazaku bhAdiparyAyasaMjJAvAcyaikavAtmakArthaviSayaka eka eva bodho paTakalazAdipadabhyaH, tanmate ekArthavAcakaparyAyazabdA'bhAvAditi kAryakAraNabhAvo'pi tatatpadaviSayakajJAnatvena tattacchabdavAcyArthaviSayakajJAnatvenaiva, na tu ghaTAtmakaikArthavAcakavaTaku bhakuTakalazAdizabdasAmAnyaviSayakajJAnatvena ghaTakumAdizabdavAcyaghaTarUpakAryaviSayakajJAnatyaneti, eva bhUtanaye ca nyu. tpattinimittakriyAbhedenAparyabheda iti sAmpratanayoktA kAryakAraNabhAvo'pi nAbhyupagataH, kintu tattakriyAvyutpattinimittakatattatpadAviSayakajJAnatvena tattakriyAsattAkAlaviziSTArthaviSayakayodhatvenaiveti na samamiDaivambhUtanayayorutasAmpratanayalakSaNasyAtivyAptiriti bhAvaH / Rjutranayo hyekamevArtha triliGgaviziSTazabdavAcya mekavacanabahuvacanAntazabdavAcyamuttamamadhyamaprathamapuruSavAcyaJcAbhimanyate, na tvaM sAmpratanayaH, taTassaTI ta svAtiH tArA nakSatramityAdI pullijastrIliGganapuMsakaliGgAbhidhAnavAcyArthAnAmanyaliGgabheda lakSaNena dhani bhedena bhedasya ekasminetra gurau - mAnArthe bahuvacanaM tadapi tanmate neti gurugurava ityAdau caikavacanabahuvacanA-zadavAcyAnAmarthAnAJca vacanabhedalakSaNena dhanibhedena vaidhamryeNa bheda sthAbhyupagamAt, uktaJca : "virodhiliGgasaGkhyAdi,-bhedAjhinasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM, zabdaH pratyavatiSThate // 1 // " iti / tayA ca sAmpratanaye'pi bhAvamAtrapramitazaktikazabdajanyajJAnavRttinayatvasAkSAdvayApyajAtyavacchinna prati bhAvapramitazaktikAdatvena kAraNatvamiti pUrvokta kAryakAraNamAko bhAvAtmakatagurvArthamAtrapramitazaktikabhinnaliGgakabhinnavacanakataryAdizabdarUpakAraNasajhAve'pi bhAvAtmakataTagudina paikArthabodharUpakAryAmAnAnvayavyabhicArAdhadina samiti tadApi samAnaliGgavacanakaza06vAcyArthaviSayakazAndayodhaprati samAnaliGgakasamAnavacanakazabdajJAnatvena kAraNatvamityevamanugata eva kAryakAraNabhAvo'bhyupagantavyaH, sAmpratanayamate'pi samAnaliGgasamAnavacanAdizabdAnAmekArthavAbhyupagamAt , tathAhi- yasminvAkye puMstvaikatvA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNadArthadIpikA / paMcavizattama0 TI0 : 343 : diviSayakAdayodhatvAvacchinna gharakumAdipajJAnatvena tataliyAviziSTaviSayakazAbdabodhatvAvacchinne, tapakriyApadalena ca pratyekaM hetutvAt / yadi ca liGgasaMkhyAdibhedena sAprate'pyarthabhedAd vizipya kAryakAraNamAH, tadApi samAnaliGgakasaMkhyAkA kAraNatAvacchedakoTau tAzArthaviSayakatvaM ca kAryatAvaccheda kakoTau kathaJcidanugataM kRtvA nivezanIyam , na tu prAtisvirUpeNa kAryakAraNabhAva iti sarva sustham / parata 'iccha3 visesiyataraM paccuppaNNaM Nao saho' ityAdiparzalocanayA RjusUtrAdvizepitatare'dhyavasAye yA nayAvasAmAnyApyA jAtistAmAdAyaiva lakSaNa kAryam / samabhirUDhaM lakSayati-sarisvatyAdi / satsu vartamAneSu bhAvarUpeSu ca dhAdiSvartheSu, asaMkramaH svvaacktvaabhimt|06|-trsyaavaacytvN samabhiH / vyutpattinimittame dhvarA nAmeAmyumibaMdhaLo mijanyutpattinimittAnikArakhatAbadhujImeshaalikaarytaashryH zAzvodho vA samabhirUna iti nirgalito'rthaH / bhavati vetanmate indrazAdipadayorgharakuTAdipadayozca bhinna evArthaH, paTalanAdivabhinnanimittatvAt / yathA hi-zavdanayamate sambandhavizeSaNa zabdArthagato liasalyAdibhedo bhedaka., tathaitanmate vyutpattinimittabhedo'pi / atha svArthapratItiniyatapratIti diviziSTo'ya: pulliGgavacanAdiniyataM vAcakaM na vyabhicarati tadabhidhAnaM, tasya caiko'rthH| arthAtpuliGgazabdasya pustvaviziSTa evArthaH, na tu strItvanapuMsakatvaviziSTo'rthaH, strIliGgazadasya sItvaviziSTa evArthaH, na tu puMstvanapuMsakatvaviziSTo'rthaH, evaM napuMsake'pi jJeyam , na vA puMstvaviziSTasyAyasya strIliGgaviziSTo napuMsakaviziSTazca zabdo vAcakaH kintu pulliGgazabda eva, ata eva tada iti zabdAna tayAdevadhiH / evaM strItvaviziSTasthArthasya vAcakastrIliGgazabda eva, napuMsakavizidhArthasya ca vAcako napuMsakazabda eva, evamekavacanAdAvapi zeyamityevaM yatra zabdena vyabhicaritArthastadabhidhAnaM, tavAcyazvArthaH pramitA, uktaJca-"yatra hyarthoM vAcana vyabhicaratyabhidhAnaM tat" iti / tathA ca puMstvaikatvAdiviziSTo'rtho yatra tatra pulliGgaikavacanAdiprayoga evocita iti samAnaliGgasamAnavacanakAdizadAnAM ghaTakalazakumAdiparyAyAtmakAnAM sAmpratanayeya. kArthatvaM siddhamiti tadanusRtyaiva pUrvokta kAryakAraNabhAvo'bhyupagantavya ityAzayenAha yadi ca liGgamayAdibhedenetyAdi / "30cha visasiyataraM paccu55 nao sakSe // 2184 // " iti vizeSAvazyakaniyuktidalArthaH pUrvamevoktaH / "jaM jaM saNaM bhAsai, taM taM ciya samamirohae jahA / saNaMtaratthavimuho, tao nao samAbhirUDhotti / 2236 / " iti bhASyagAthAM yAM yAM saMjJA ghaTa ityAdirUpAM bhApate tAM tAmeva yasmAtsaMjJA-rArthavimukhaH kuTaku mAdizayAcyAnirapekSaH samamirohati tattadvAcyAviSayatvena pramANIkaroti tatastasmAnAnArthasamabhirohaNAsamabhirUDho nayaH, yo 580davAcyo'rthastaM kuTakumAdiparyAyazadavAcyaM necchatyasau, saMjJAbhedaniyatArthabhedAbhyupagantRtvAttasyetyArthikAmanumRtya samamirUDhanayalakSaNamAha samabhirUDhaM lakSayati-sasvityAdi / indrazabdaparyAyA eva purandarAdizabdA iti paryAyavAcAzate-atheti / svArthapratItiniyatamatItikArthakavanati svamindrazabdaH tadvAcyo ya indrAtmako'rthastatpratIto satyAM niyamena jAyamAnA pratI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 343: tattvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / pacatriMzattamama0 TI0 klArthakatvena svArthapratItAvasamuhyamAnArthakatyena candrazabdasya purandarAdizabdAH paryAyA bhaviSyanti / etadapyA sat / evaM hi sAmAnyavizepazavyorapi paryAyatvaM syAt / plakSa ityukte drAga vRkSe'pi saMpratyayAt / vRkSA' stitve'saMmohAcca / kiM caivaM praviza piNDImityatra niyataM gamyamAnasya gRhasya bhakSaNasya prathamapuruSe prayujya. mAne'stItyasya ca gamyamAnasya paryAyatApattiH / na caikazakyatAvacchedakatvameva pura-darAdizabdAnAM paryAyasvamityapi samyak, jAtivadAkRterapi.zakyatAvacchedakatye tathA vaktumazakyatvAt / na caikapadazakyatAkatiryasthArthasya sa svArthapratItiniyatapratItikArthaH, so'rtho vAcyatvena yasya purandarAdizabda sma taddhAvastatvaM tenetyarthaH / yadaivendrazabdena tadvAcyendrArthapratItistadaiva tanniyatapurandarAdyarthapratItijarjAyate iti nadviSayIbhUtArthavAcakatyeneti yAvat , asaMmudyamAnArthakatveneti-saMmohaH-ajJAna taMda bhAvo'sa mohaH tadviSayIbhUto'rtho'sammuhyamAnArthaH, soyoM vAcyatvena yasya tadbhAvasta tenetyarthaH / asaMmuhyamAnArthavAcakratveneti yAvat / " nahi sa bhavanto yAvanta eva doSI udbhAvyAH kintu yathAkAmamekaH" iti nyAyena yathA doSANAM madhyAdekasyaiva doSasyodbhAvanaM yukta tathaivoktanyAye doSo guNasyApyupalakSaNamityanumApakatayA guNarUpasya hetoH eppekasyaivojhAnaM yadyapi yuktam , tathApi " pratyakSaparikalitamapyarthamanumAnena bubhutsante takarasikA" iti vacanAdyathA pratyakSapramANaprasiddhe'pi vastuni tatprasiddhi dADharyAyAnumAnapravRttiH, tathaikaliGgaprasiddhe'pyarthe taddADharyAya liGgAropanyAso yukta eva, ata eva ca parvato vahnimAn yUmAdAlokAceti vahvayadhigataye dhUmaliGgopAdAnavadAlo kaliGgasyApyupAdAnamiti prakRte hetudvayopAdAnaM -nAsaGgatam / indrapurandarAdizabdAnAM vyutpattibhedaprayojyArthabheda sadbhAve'pi paryAyatvA'bhyupagame'tiprasaGgadoSApAdanenoktAzakottara mAha-etadapyasaditi, evaM hIti-hi-yataH, niruktahetubhyAM paryAyatvasAdhane / vizeSavAcakazabdasakhArthapratItiniyatapratItikArthavAcakatvaM sAmAnyavAcakazabde vyavasthApayatiplakSa ityu iti / na ca plakSazabdaparyAyatvaM vRkSazabdakheti prathamaheturvyabhicArita ityabhisandhiH / vizeSavAcakasadasya svArthapratItAvasaMmudyamAnArthavAcakatvaM sAmAnyavAcakazabde upapAdaati-vRkSAstitva iti-atrApi plakSa ityukta ityanuvartate, plakSa iti vacanAd vRkSavizeSarasa plakSasya pratItau vRkSo'sti na vetyAdi saMzayAdilakSaNasaMmoho na bhavati, kintu vRkSAstitvasya nirNaya eva bhavati ataH plakSA'paryAye vRkSazabde gatatvAd dvitIyaheturapi vyabhicArita ityAzayaH / dAdhyAhArapakSe pravizetyuktau gRhabhityayAhRtya gRhaM pravizeti pAkyata evaM piNDImityukto -piNDI bhakSayeti vAkyato devadatta ityukto devadatto'tIti vAkyatazcAnvayabodhodayAttatra sarvatra gamyamAnapadAntarArthasya zrUyamANapadArthapratItiniyatapratItikavena tadvAcakapadasya paryAya tApatirilAha-kizcaivamiti / AzaGkate --na ceti / asyetyapi smygitynenaanvyH| niSedhe hetumAha-jAtivadAkRtara piilaadi| tathA ca purandarAdizadAnAmapi bhinnapravRttinimittakatvAdezakyatAvacchedakakatvaM paryAyatvamiti vaktumazakyatvAdityarthaH / na cetyasya paryAyaspamityAne- ' Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArthavivaraNamUDhArthadIpikA / paJcaviMzattamasU0 TI0 : 345:' cchedakatvasAmAnAdhikaraNyenAparapadazakyatAvacchedakatvAvacchinnabhedAbhAva eva paryAyatvam , haripadasya siMha-' padaparyAyavAnApateH, haripadazakyatAvacchedakatvasAmAnAdhikaraNyena kRSNatvAdrI siMhapadazakyatAvacchedakatvAvacchinnabhedasatvAt / tatra tatpayitvAnabhyupagama ca zabdamAtra eva tadanabhyupagamaH zreyAna / kica ghaTapaTAdijanyatAvacchedakazAbodhani viSayatAbhedAdeva vAdyarthabhedaH, ghaTaparatyakumapadatyAdinA pratisvaM hetunthe kAryatAcchedakakoTAvazyavahitottaratvadAne ca mahAgauravAt / baTapadakumapadAdyanyanaratvena hetuve'pyanyataratvasya tabhinave sati tabhinno yastabhedarUpatayA vizeSaNavizeSyamAve vinigamanAvirahAdIvAcca / vaTapadavipathakatvamapyatantraM par3AdarthopasthitivadaryAspadopasthitiriti pade tadvipayasthakamya sadasya zAbodhe vininAnmayaH / niSedhe hetumAha haripadasyatyAdi / natra tatpayitvAnabhyupagama inisiMhapade haripapavitvA'jabhyupagama ityarthaH / ghara-pArthaviSayakacovaM prani thapadatvena (mayadatvena kalazapadatyAdinAmAnisvikara peNa kAratve vaTapadAmAva'pi kummAdipadAdukta zAndabodhoMspattavyatirakavyabhicAra syAt , tannivAraNAya 58padAvyavahitottara bAbayodhamprati vaTapadatyana ummapadAcyavahitocaravAzAnyAcaM prati kummapada tvena kAraNatvA dhupagame nAnAkAryakAraNabhAvArapanApasyA gauravadApamA padapadavakumbhapadatyAdineti / aya gha256 janyazAyAve 5456 mapi mAsane, ca na jummapadajanyamAnAce bhAsate ityartham paviSayasyakAvapi yaha yAviSayamAchAmAvalamaNye vyamitrA mAyAnAvyavAhinIttara kAryAya dakakoTA niveza nIyam , tathA ca gha856viSayakavAyazAbdabAvamprati thapadavana kAraNavamilapi na ca vAcyam , 1856Ai vaH pArthopasthinika para yAtila mapadopasthiniriti para upasthitAda 4-mArthA cummapadasthA supasthinibhUmavena vAdadhi nahAnasamavena na tanaH kAryanAbarakolamaNyasamA, ato'vyavahinottara kAryatAvacchedaka nimanIyameveti pAyapale gauvaM duniyA mevetyAha-5-56viSayakAyamasana abhilAdi / anavamvyabhicAra vArakam , etadeva bhAvayati-padAditi, padApasthita pArthAt 5816 yApana thitiH, na tu kasyApi bhAvipasyeti vaTapadAvasthinayara pArthaviSayako vapadAviSayaka evaM bhAvAcIna mAdiSada viSayaka iti ba456viSayaka vyabhicA vArakaM nyAdizcana Ai-dvipayAyani-ananya padopasthitiviSayalayaH api tuttakriyAmaNadhutvaniniminamAnamicinAyana milena mAyamiti bacchammAdinandA minArthI baTanaTana minAdiniyAnabhavtpacinimica mahAya, tathApi 45 kA baTananiyAthAmapi ya eba, 55dA iTananiyAyAmapi - vityA yuti samabhinayA, naivamaMtrAnunanayA, yamane andhAminiyAparinivalAyamiva na, nAnyadA, aniyamajhAna nayAhibadA 01724na nAva yATiyana kA tadA divyapadama bhUtanI sAna banamayAtrA: vAivA jayasimAmAtI Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavivaraNamUdArthadIpikA | paMcavizattamasU0 TI0 gantumazakyatvAcchandAntaraviSayatvasya cAtiprasaGgabhiJjakatvAditi vibhAvanIyaM suukssaavuddhibhiH| evaMbhUtaM lakSa- : yati vyaJjanAryayoreMva bhUta iti, vyaJjanaM zabdo'rtho'bhidheyastayovizeSaka ityadhyAhAryam, sa evambhUtaH / - tathA ca bhAdravAha vacanaM vaMjaNaasthatadubhayaM evaMbhUo viseseitti' / etadanusRtya nayopadeze'pyuktam / / "evaMbhUtAtu sarvatra vyaJjanArthavizeSaNaH // rAjJazciryathA rAjA nAnyadA rAjazanabhAg" // 1 // iti / etanmate / SaTapadajanyatAvacchedakaM jalAharaNakartRtvaviSayakazAbdabodhatva, karturyodhazcAkSepAt, jalAharaNakartRtvaviziSTaviSayakazAbodhatvameva vA tathA, samabhirUDhamate vyutpattinimittamupalakSaNIkRtya bodhaH, tathA ca niyatata-- dbhAnaM na syAditi mama tadvizeSaNatvAdaraH, vyavahArabAdhazca kvacitkathaJcitsarvasyApi, sarve zabdA vyutpannA eveti vyAkaraNapakSavyavahArAnatilacanaM tu mmaapiitysyaashyH| gacchatIti gauriti vyutpattyartho gamanakartaryanayamatamupadazayitumAha evambhUtaM lakSayatIti jaNaatthatadubhayaM evaMbhUo visesei' // 2185 / / ti niyuktidala, 05jyate'tho'neneti vyaJjanaM-zabdaH, artha tadabhidheyavasturUpaH, vyaJjanaM cArthazca vyaJjanAoM, tau ca tau tadubhayaM ceti samAsaH, vyaJjanArthazadayonyastanirdezaH prAkRtatvAt , evambhUtanayo vyaJjanArthatadubhayaM vizeSayati, zabdamarthanArtha zabdena naiyatyena sthApayati, evamubhayaM vizeSayatItyarthaH / etattAtparyantu pUrvameva vivRtamiti neha vistAryate / upalakSaNIhatyeni nanUpalakSaNavizeSaNayoH kiMlakSaNamiti cet, ucyate, kriyAnanvayi sad vyAvasakamupalakSaNam , kriyAnvayi sahayAvartakaM vizeSaNamiti / nanu jalAharaNakatatvaviziSTasya paTasyaiva dhaTa.. padAcyatve yadA paTo jalAharaNAdikArya na karoti tadA'pi gha8 ityevaM vyavaDhUiyate, gamanakriyAvikalA'pi gaugorityevaM vyavar3iyate iti vyavahAravAdha evambhUtanaye duSparihAra ityata AhavyavahAravAyazceti / jalAharaNakartRtvopalakSitavaTarUpArthe vaTapadavAcyatvAbhyupaganturasamamilaDhasyApi mate yadotpano yo ghaTo jalAharaNAdikriyAmakRtvaiva vinaSTatadA'pi sa ghaTo ghaTa iti vyapahiyate, utpanno'yaM ghaTo vinaSTo'yaM ghaTa iti ca vyapar3iyata iti tAzivyavahArasya evaM gamanAdikriyAmakRtvaivotpatyanataraM vinAyAM gavi gaurutpanA vinayA gaurityevaM vyavahArasya cAbAlagopAlaprasiddhasya bAMdha samastyeva, yatasthira svarUpa evArthe pratiyogivyAdhikaraNAkriyAkArityAbhA. vAbhAnavavalakSaNamarthakriyAkAritvopalakSitatvaM sambhavati, tatrottarakAlAvacchedanArthakriyAkAritva rUpapratiyogyadhikaraNe pUrvakAlAyacchedenArthakriyAkAritAmAvasyaiva sattvena pratiyogivyadhikaraNasyArthakriyAkAritvAbhAvasya tatrAmAvAt, na tUtpattyanArabinaTe'thai tatsambhavati, tatra pratiyogivyadhikaraNasyArthakriyAkAritvAbhAvasyaiva styaat| evamevAnyatrApyanyamate vyavahArabAdha iti "yatrobhayorasamo dopaH, parihAro'pi vA samaH / naikaH paryanuyojya: syAt , tAdRzyarthavicAraNe // 1 // " iti vacanAsyavahAravAdadopo neyambhUtanaye pareNodyoSya ityaashyenaah-kvciditi| yazadAnA vyutpattinimittameva pravRcinimittamityetadupae mena sarva zabdA vyutpannA eva, vyu55tyabhAve pratinimittAbhAvAttatpratireva na syAditi vaiyAkaraNamatAnugrahI yathA samabhirUDhasya tatambhUtasyApItyAha... sarva iti / mamApi-va-bhUtanayasyApi / asya-evambhUtanayasya / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravAryaviva'tAryanIpiyo ke vaiSatrizattamakU Ta breDativrasA AMta toSavALAya momAtravRttimAM paDhAvo mAhyaktanA potthAvacchinnAmanamAvAyAdhAMntarasaMimetAvyo hovasadhandhamAtAyAtyanta tivAsthyo vA prayo vicayakRti sveyaMbhUtopayutasaMmatinayamata, na tu zukra taskRti vyutpAdritamanyatra 1 rUlluM nAmAvInAM pratye phaLe te praza cati Rzcit---bannAhatyAvi, TTiA styataH kAc caDhIti zeSaH / tattehi~ nA ti, nayA tyamya gandusva : pArtha ti ! nanu joDatha nIyasiddhe padma rivyate, maivam, zandrasya hi dvividhoDo vAMjyo pAmyagha, cA guDa phyutte dravyaM vAvyam, mAdhuryAnacatu pAmyAH, parvAmahAvi vAvyoya zriddha viSaH, rAdhA anya phAMta, tatreh vAnyamarthya padmona prati, nayavarasyA vAnthaH ti / sUriAha-atrote naiyA bAvA rAtanA, trUcaH prAyateya ti naiyA, sAmAnyAyi : 27 toSavALAya-atiprasannakSatoSavAya, taeNvruttisrAvapriya tatreya tattvamiti niyamAt prAMtAimaLiyAmijaiveyayAdA gomAtrabane nAthyAviti ne tatra novyavezamA kSaNAtitrasajJa, dhattvacaiAdhdhAtvarthe, nomAtravRttipamanAzrayasya sAmAna'dhi"sanvansena moviziSTayamanAyattvana meLa zodhavAyetre hodramA harasamitavAm, yatoAntar vAmitra cova tena samita de zachuM vAminAzrayanuM carmAMta davA, svAzrayavRtti minAzrayavamumbandhana trizisya zoSavAcetre moTmasyantatiratavAjyam, manAzrayadharve vAvyasya prAtavidhayA vighdhividhayA vA vAnpoDo sarvathA pravezadvatyAda moaAvacchinnati jJAnAdhipthalambena poziye, govasaAttvanuM covaca svayivRttiyamanazcayattvatjhAma%0ndham, sarvasAmAnya narmyuSAntare taryaMtanmatuM na sambhavatIyata bA-vabhUtopanone-hiSTha jaimanasya grahaLam, tasya-vastRta ! E pratye naLamAvinayAvya sampratyuttaramAe atyaMtumavatAyAMta vamiti / taMnnayA ti mALe tattvastattvArtha, pUrve cIti patra pUrva vadyuti tatkApekSAvatumahetItyata bAda kaddidA kRtyataH prAp yIti hova iti / tathA ca yadi uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayAstarhi nayA iti kaH padArtha ityesaddArthaM nirAku cAvavodhAya pramattuti mA ! navA kRti : pavArtha ti mAthyotaSa trivaraNa- nayA ityasya zabdasya kA padArtha ini / nayA ityasya zabdasya ko'rtha ityetaavanmAtrAnA bAMdharvAtasambhave pArtha yaMtra 5 pradaLamanathaibhavati zadUte naniyati / vAMcyAmpamenuMnArthaLa vaivighne sAMta yazazrvaya sthoDo maiM vRdghAviSaya, vintu cAjya khAye cevuM pAryakatiSattaye pArtha catra padmaLa AMti satrachAnAM samAyane naimiti ddApi yAnve'Si, nayAH prApA rUsyAyaH trA, AMmatsyavekSAmAM tadyutpansuvarNanena vacce mALa vR spIte tyAthenAdAe jAvaMta tinaya| AMta navA dAMta ke tathaimAha sAmAnyAvIti / 1 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 348 : tatvArthavivaraNagaDhArthadIpikA / paMcatrizamasa0 TI0 rUpeNArtha prakAzayantItyarthaH / prApakA ityanenAtinAtaNyarthatArakhyAyate, prApayaMti taM tamarthamAtmani svAbhimatAbhirupapattibhiriti hetoH / prApnuvayitra tu tAMstAnAniti dRzyam / kurvantItyAdinA tu nayaterarthAntaramapi zakya kalayitumiti darzayati / tacca karaNaM sAdhanaM nivartanaM nirbhAsanamupalammana 0yaJjanaM ca,' karaNamAtmani tattadvijJAnotpAdanam / sAdhanamanyonyavyAvRttyAtmakatvajJaptiH / nivartana tathAdhyavasAyanApracyutiH / nirmAsanaM vasvasaviviktIkaraNAtmikA dIptiH / upale manaM sUkSmArthAvagAhanam / vyaJjana pratiniyatAbhiprAyasphuTIkaraNam / prApakA ityAdinA yaH katrazo darzitaH prApnuvantItyAdinA sa eva kriyA'nanyakhena, tenAlyAnasthale kriyAyAH prAdhAnyaM kartuguNabhAva iti vaiyAkaraNa manyAnAM dIkSitAdInAmakAnto nirastaH / yata iha nAtyantikaH kartakriyayorbhedo'sti / sa eva padArthaH kati vyapadizyate svatantratvAt, . sa eva sAdhyAtmanA vartamAnaH kriyetyAkhyAyata iti nAnayoratyanta bhedH| prApayanti tamityAdi, atra svAbhimatAbhirUpapattimirAtmani taM tamartha prApayantIti smbndhH| prApakA ityasyetyaM vyutpattiSTIkA kAraNa svayamAveditA, prApnuvantIti prApakA iti bhASyavyutpattoM nirAkA-prAtipattaye vAha prApnuvantItyati / naya ityasyArthaH kArakA ityanena yaH pratipAditaH, tadupodvalikA kArayantIti vyutpattiH, evaM sAdhakA ityAdInAM nayavAcyArthodrodhaparANAM sAdhayantItyAdyA vyutpatta yo jJeyAH / kiM tanmayaterayantiramityapekSAyAmAha / taceniarthAta cetyarthaH / karaNasAdhanAdInAM kathaJcid bhedAdhigataye krameNa svarUpAtmakalakSaNAnyupada. zayati-karaNamiti / tattadvijJAnotpAdanam-sAmAnya vizeSAdiviSayakavijJAnotpAdanam / anyo'nyani-sAmAnya vizeSato vyAvRttaM vizeSassAmAnyAta yAvRtta ityevaM jJAnam , tathAdhya. vasAyenAmavyutiriti-sAmAnyaviSayakAdhyavasAyAtmanA vijJAnasya kazcitkAla masyAnamityarthaH, vastvaMzati-etannimittApekSayA sAmAnyAtmakametannimittApekSayA vizeSAtmakametadapekSyA nityametadapekSayA'nityamityevaM dizA vivaktIkaraNAtmikA dIptirityarthaH, sUkSmetisthUlavuddhayamabhyetyarthaH / tathA ca prativiziSTakSayopazamApekSasUkSbhAvagAhamamiti bhAvaH / prati. niyaneti-pagrahasyAyamabhiprAyaH, naigamasyedaM rahasyam, vyavahArasyaidamparyamidam, Rjutra idamityamabhyupaini, sAmpratasyedamA tam , samabhirUDaspetyamupagame'yambhAvaH, evambhUtasyAtrArthe IdaM. tApayamityevaM pratiniyatAnAM tattadvAabhiprAyANAM saSTIkaraNamityarthaH / bhASyaM nigamayannAhaprApakA ityAdineti, sa eva-katraMza eva / kriyAnanyatvenetya nantaraM darzita itysyaanukpH| tena-kriyAkarinanyatvena kriyAyAH prAdhAnye tadananyasya karturapi prAdhAnyaM, kartuH prAdhAnyAna tadananyabhUtAyAH kriyAyA api prAdhAnyaM, kriyAyAgauNatve tadananyasya karturapi gauNatvam, kattugoMpatye tadananyabhUtAyAH kriyAyA api gauNatvamiti paryavasAnena, asya nirasta ityanenAnvayaH,tene yatidiTameva hetumupadarzayati-yata iti, iha-syAdvAde, Atyantika ityupAdAnA(kathAJcidbheda: karIkriyayossyAvAdinAmapyanumata iti labhyate, katrtakriyayoratya-bhedAbhAvamevopapAdayati-sa evaM padArtha ityAdinA nAnayoratyantaM bheda iti-kriyAkriyApatoH kathaJci dAditi bhAvaH-- Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavArthavivaraNadArthadIpikA / paMcazittamama0 TI0 atra pazya mRgo dhAvatItyAdibhASyasidvaikavAkyatvAnurodhena kriyApradhAnamAkhyAtamiti vAkyAzrayaNena cAlyA. tasthale kriyAmukhyavizeSyaka eva zA06bodhaH, tathA ca pacatItyatrai kAzrayakA pAkAnukUlA bhAvanA, pacyata ityatrakAyikA yA viklitistadanukUlA bhAvaneti bodhaH / zatAdInAM vyApAraphalayorAzrayAnvayadyotakatvAt / devadattAdipadaprayogatvAkhyAtArthakAdibhistadarthasyAbhedA-vayaH / vaTo nazyatItyatrApi ghaTAbhinnAzrayako nAzAnukUlo vyApAra iti bodhaH / sa ca vyApAraH pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIsamavadhAnam / ata 55 tasyAM satyAM nazyati tada'tyaye naTastadabhAve naMkSyatIti prayogopapattiH / devadatto jAnAtIcchatItyAdau ca vaiyAkaraNamataM pratikSeptumupanyasyati-atreti-pazyetyArabhya rItyodhamityantaM tanmatam / pazya bhRgo dhAvatItyAdibhASyasi dvaikavAkyatvAnurodheneti-pazya mRgo dhAvatItyatra dhAvanAnukUla kRtyAzrayamRgakarmakadarzanAbhyupagame mRgasya dRzivAtvarthanirUpitakarmatvAd dvitIyApattiH, tamityadhyAhAre mRgo pAvatItyeka vAkya, taM pazyetyaparamityevaM vAkyabhedApatirityato mRkatkavartamAnadhAvanakriyAyAH karmatvasambandhena dRzikriyAyAma-cayaH, tathA ca na dvitIyApattizaGkA pi, mRgasa prAtipadikatve'pi karmatvAbhAvAt , kriyAyAH karmatve'pi tadvAcakasya dhAvidhAto: dhAvatIti titasya ca prAtipadikanyAbhAvAca tasyAH prasakerevAbhAvAt / AdipadagrAhye pacati bhavatItyAdAkavi devadattakartRkapacikriyAyA vartamAnabhavanakriyAyAmanvayaH, "suvanta hi yathA'neka, tiantasya vizeSaNam / tayA tiGantamapyAhu,-stiGantasya vizeSaNam // 1 // " ityukteH tiGantakriyAyAM subantavizeSaNamiva tiantavizeSaNamapi yuktiyuktameveti / bhASyasiddhati-kriyA'pi kRtrimaM karma, kriyApi hi kriyayepsitA bhavati, kayA-saMdarzanaprArthanAdikriyayA" iti "karmaNA yama" pA0 sU0 114 / 32 // iti sUtrasthabhASyamiddhetyarthaH / vikRtiriti viklitilakSaNavikRtirityarthaH / zaptakAdInAM vyApAraphalayorAzrayAnvayadyotakatvAditi-kartRpratyayasthale zaznabhAnamAdInAM dhAtvarthe vyApAra AzrayAnna yasya karmapratyasthale taGnyakaciNAdInAM dhAtvarthe phale AzrayAnvayasya dyotakatvAttAtparyagrAhakavAdityarthaH / devadattAdiprayoge tvAkhyAtArthakatrAdibhistadarthasyAbhedAnvaya iti-tathA ca devadattaH pacatItyAdau devadattAbhinnaikAtako viklitiphalAnukUlo vartamAno vyApAra iti zAbdabodhaH / tatra vyApArI bhAvanAkAranAmikA sAdhyatvanA'bhidhIyamAnA kriyA / etena samAnavibhakti kayorevAbhedAnya iti naiyAyikokto niyamo'pi nirastaH, stokaM pacatItyAdau vyabhicArAca, akarmakasthale'pi phalavyApArobhayArthakatvaM dhAtoranyairapi svIkAryamiti sUca-chAbdayodhaprakAramAha-ghaTo nazyatItyatrApIti / tayApArAzAyAmAha-sa ceti / pratiyogitvaviziSTeti-atra vaiziSTayaM nirUpakatA. sambandhena-bodhyam / sAmagrIsamavadhAnabhiti-tadanukUlo vyApAra ityrthH| anya pratiyogikanAzasAmagrIsamadhAne'pi ghaTo nazyatItyaprayogAt svapratiyogitvaviziSTArthaka muktavize; paNamupAttam , ata eveti-nagdhAtoH pratiyogitvaviziTanAzakalakatatsAmagyarthakatvAdeva, tadatyaye pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIvinAze / tadabhAve utsAmagrImAnamAtre / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :350 taravArthavidhALakIrthIpizcAttApU0 TI. devadattAbhinnAzrayako jJAnecchAdhanukUlo vartamAno vyApAra iti bodhaH / sa cAntata AzrayataivetyAdirItyocAmiti ye vadanti, ta eva praSTavyAH? nanu pacatItyatrai kAzrayikA pAkAnukUlA bhAvaneti bodha iti yaduktam , tatkathaM, yuktam , pacyarthAnAM buddhivizeSaviSayatAvacchedakalyAvacchAditAdhaHsantApanatyAdinA bhAnasvIkAreNa tadanukUlavyApArasthAtiriktasyAbhAnAt / dhAtusAmAnyArthe vyApAre dhAtuvizeSArthasya vyutpattivaicitryeNa bhAnasvIkAre cAmedenA-kyAsyAt, na svanukUlatayA, caramaM vyApAra phalasthAnIyaM kRtvA taditareSA tadanukUlAnAM bhAvanAtvane bhAnasvIkAre ca "guNIbhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhyA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate // 1 // " ityAdinA samUhasya tulyavadbhAnoktivirodhaH / vaTo nazyatItyatrApi ghaTAbhinnAzrayako nAzAnukUlo vyApAra iti bodhasvIkAra kapAle ghaTo nazyatIti prayogAnupapattiH, pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIsamavadhAnAtmana uktavyApArasya kapAlAvRttitvAt , ghaTa ghaTo nazyatIti prayogApattizca, uktavyApArastha ghavRttitvAt , ghaTapaTau nazyata iti prayogasthAnupapattizcobhayAbhinnAzrayakasya pratiyogitvaviziSTanAzasAmatadbhAvitve ityapi paatthH| sa ceti-jJAnAnukUlavyApAra icchAdhanukUlalyApArazcetyarthaH / antata iti. anyacyApArAnupasthitAvityarthaH / Azrayataiveti- tasyA anavayaMvase'pi sAvayavatyAropAdvayApAratvaM nirvAhyamityato jAnAtItyAdau na sakarmakatvakSatiriti bhAvaH / ye iti vaiyAkaraNA ityarthaH / tanmatasyAyuktatvAvagataye Aha ta eva praSTavyA itite vaiyAkaraNA. eva praSTavyA ityarthaH, kiM pRcchAkarmetyapekSAyAmAha nanviti / pacidhAtupravRttinimittAnAmadhassantApanatvAdInAmananugatatve'pi buddhivizeSaviSayatAvacchedapharavasya tadupalakSakasyAnugatatvena tadrUpeNopalakSitAtharasantApanatvAdiviziSTasyaiva dhAtvarthatayA bhAnam, na tUktadhAtvarthAnukUlabhAvanAyAH, tasyA abasantApanaphUtkAracullyuparidhAraNAdikriyAsamUhAntaHpAtivyatiriktAyA abhAvAdityAha pacyarthAnAmiti / dhAtutvena sAmAnyarUpeNa pacyAdidhAtvarthoM vyApAra zAbdabodhavizeSyaH, pacidhAtutvena vizeSarUpeNa paridhAtvarthaH pAkA prakAra ityevaM sAmAnyavizeSArthayovizeSaNavizeSyabhAvena bhAnasambhave'pyabhedenaivAvayAsyAt, na tvanukUlatvAdisaMsargeNetyAha dhAtusAmAnyArtha iti / pUrvapUrvavyApArANAmuttarottaravyApAra prati kAraNatvenopAtyAntAnAM vyApArANAM kevalaphalarUpatvAbhAvAduktam-vyApArasya carameti vizeSaNam / guNIbhUtairavayavairityAdi-kramitadvyApArasamUhamprati guNIbhUtastatadrUpeNa bhAsamAnaracayavairupalakSitaH saGkalanAtmakaikatvabudhyA prakalito'bhedo yasya tadrUpa: samUhaH kriyeti vyavahiyate iti kaarikaarthH| tatra kSaNanazvarANAM vyApArANAM vastubhUtasamudAyAbhAvAd budhdhyatyu tam , pUrvAparAbhUtakSaNavinazvarakramikavyApArANAM melanAsammave'pi AkhyAtapratipAdyakriyakatva yavahAraH saGkalanAtmakayuddhivizeSAtmakAvacchedakai+yasakAraNa nirvahati / tathA cAvayavAzrayaNe pauvIparye'pi samudAyAzrayamekatvamAdAyAkhyAtapratipAdyakriyaikatvavyavahArasiddhiriti bhAvaH / samUhasya tulyabadubhAnoktivirodha iti-samUhasya kriyApatvena samahinAmazeSANAM' tapayavAnAM samUhakara patayA yAnaM taduktasamUhAntargatacaramavyApArasya phalatayA tadantargatAs Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvivaraNapUDhArthadIpikA / paMcatizatamas0 TI0 : 361. grIsamavadhAnasyaikasyAbhAvAt, ubhayavyApAragrahe ca kriyAbhedAdvAkyabhedApattiH, pratiyogitvaviziSTatyatravizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAdapi vizeSyabhedadhrauvyam , minnatathA bhAsamAnayoH kriyayorapi kalpa-- nayA'bhedasvIkAre ca kriyAmAtra bhedocchedApattiH, dhAtvarthatvAdinA sarvAvizeSAt / etena jAnAtIcchatItyAdau. zAnecchAcanukUlakavyApAramAnamapyapAm, tAdRzavyApAra mAnAbhAvAt , ekakartRkANAmanekakakANAM ca kriyANAM yau?kyamAtrAdare ca jIvati priyate'yamityAdirapi prasaGgAt , jAnAtIcchatItyAdAvantata Azrayataiva jJAnecchAdyanukUlo vyApAro jIvati mriyate'yamityAdyaprayogastvanAkAGkSatvAdityuktiH ziSyadhandhanamAtram / evaM satyAkhyAtArthasya dhAtvarthamadhye pravezanena tvasata(t )yApArAsiddheH / tasmAtpacatItyAdau pAkAnukUlayatnavAn, nazyatItyAdau nAzapratiyogI, jAnAtIcchatItyAdau jJAnAzraya icchAzraya ityAcAkArakaH prathamAntapadArthavizeSyaka eva bodhaH zraddheyaH / nazyati nazyati naSTa ityAdau nazvAtAroM nAza utpattizcetyuspattI kAlatrayAnvayasya caramavyApArANAM bhAvanAtvena tadanukUlatayA bhAnAbhyupagame virodha ityarthaH / sarvAvizeSAdini-dhAtvarthakriyAmAtrANAmabhedAdityarthaH / etenetyasyApAramityanenAnvayaH, apAsane hetumAha tAdRzavyApAre mAnAbhAvAditi-vartamAnajJAnakAla eva jAnAtIti prayogaH, evaM vartamAnecchAkAla evecchatIti prayogo bhavati, na tu jJAnenchAyanukUlavyApArakAle, jJAnenchayoH kAle tadanukUlavyApArA'bhAvAditi bhAvaH / pacyAdidhAtvarthAnAM pUpirImAvApannAnAM caitrAtmakakakakANAM caitramaitrobhayakatrIkANAM ca samUhakarUpatvena bauddhakyakalpanA'pi na yuktA, tathA sati jIvanamaraNakriyayorapi bauddhaikyaM sthAt, yato jIvanAdimaraNAntakriyANA mapyavicchinnakriyAsamUharUpatvena baudvaikyaM kalpayituM zakyata eva / tathA ca jIvanAvasyAyAmapi jIvati devadatta bujhyA jIvanakriyA'bhinnamaraNakriyAyArAhAvena jIvati puruSe jIvatItipanniyane'yamiti prayogaH prasajyetetyAzayenAha ekaka kANAmanekAkANAM ceti| jAnAtIcchatItyAdAvityatrAdipadAd yatate hatyiAdarupagrahaH / tvasata(t ) vyApArAsiddharityabAtayApArA'siddheriti pATho bhavitumarhati, tatrAyamarthaH-evaM sati Azrayatvasya vyApArarUpatayA'bhyupagame sati, AkhyAtArthasya dhAtvarthamadhye pravezanena AzrayatvamAnyAtArthaH / tasya dhAtvarthamadhye yad bhavatA pravezanaM kRtaM tena, atadaH tadanyasya dhAtvarthavyApAravyatiriktasyeti yAvat, vyApArAsiddheH AkhyAtArthasya vyApArasyAsiddheH, AzrayatvamAkhyAtalabhyameva, tasya dhAtvarthamadhye pravezanamajJAnavijRmbhitam , AkhyAtasya tatra nirarthakatvApAdanamAtraphalakameva, na tu tena dhAtvarthavyApAraH sidhyatIti bhAvaH / pacatItyatra pacidhAtvarthasya pAkasyAkhyAtazayArthe kutAvanukUlatvasaMsargaNAnvayaM nazyatatyitra nazyAtvarthasya nAzasya nirUpitatvasaMsargeNA''khyAtalakSyArthe pratiyogitve'vayaM jAnAtacchitAtyatra jJAdhAmarthasya jJAnasyepcAtyarthasyecchAyAvArUpAtalakSyArthe Azrayatve tasya ca devadattAdAvanvayaM ca kRtvA'rthamAha-tasmAtpacatItyAdAviti / utpattI kAlatrayAnvaya sambhavAditi-tathA ca nazyatItyasya vartamAnakAlAnotpati. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 352 : taravArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paMcatriMzattamasU0 TI0 sambhavAt , AkhyAtajanyasaMkhyAbhAvanAprakArakabodhe ca prathamAntapadajanyapadArthopasthiterevetaravizeSaNavatAtya yAviSayatvAvacchinnavizeSyatayAhetutvAnna gaurasam , saMbandhagauravasyAdoSatvAt , kevalaM bhAvanAprakArako prati dhAtvarthabhAvanopasthiteH pRthagvetutve tavaiva gauravam / pazya mRgo dhAvatItyatra tu tamiti karmAdhyAhAryameva, viziSTanAzapratiyogItyevaM bodhaH, nazyatItyasya bhaviSyatkAlInotpattiviziSTanAzapratiyogIti jodhaH, na4 ityasyAtItakAlInotpattiviziSTanAzapratiyogIti vodhaH / AkhyAtajanyasaMkhyAbhAvanAprakArakabodhe ceti-vizeSyatAsambandheneti zeSaH / yathA caitra pacatItyatra pAkAnukUla kRtimAn ekatnayA~zca caitra ityAkArake pAkAnukUlakRtiniSThaprakAratAkatve satyekatvaniprakAra: tAkacaitraniSThavizeSyatAko dhAtvarthavizeSyatayA bhAsamAnA kRtiH ekatyasaMkhyA pAkhyAtArthaH prathamAntapadArthe caitrai prakAratayA bhAsate, vizeSyatAsambandhenoktayothe ca vizeSyatAsambandhena pratha- . mAntapadajanyopasthitiH kAraNamiti prathamA tArtha khyavizeSyaka eva zAbdabodhaH, tatra cetyarthaH / caitra 32 maitro gachatItyAdau caitre saMkhyAanvayavAraNAya sambandhamadhye itaravizeSaNavatAtparyA'viSayatvAvacchinnAnta vizeSyatAyA vizeSaNamupAttam / atha caitra eva gacchattItyatrAtyayogavya bacchedarUpaivakArArthekadeze'nyatve pratiyogitAsaMsargeNa caitrasyAnvayAditaravizeSaNatyatAtparyaviSayasyAditara vizeSaNatyatAtparyAviSayatvAvacchinavizeSyatAsambandhenopasthitezcaitre'bhAvAtkathamekatvAbayastatra, pazya mRgo dhAvatItyatrApi ca dhAvanamRgasya karmatAsambandhena darzane'nvayAditaravizeSaNatvatAtparyaviSayatvAtkathaM tatra saMkhyA-yaya iti na ca zakyam , itara vizeSaNatvamAtratAtparyAviSayatvAvacchinnatvasya vizeSyatAvizeSaNatayA vivakSitatvAta, caitra eva gacchattItyatra caitrasya pazya mRgo dhAvatItyatra mRgasya ca vizeSyatayA'pi tAtparyaviSayatvena saMkhyAnvayasambhavAditi / kevalaM bhAvanAprakArakabodhampratIti-prakAratAsambandheneti zeSaH / dhAtvarthabhAvanopasthite. riti-bhAvanAniSThavizeSyatAsambandhena thAtujanyopasthiterityarthaH / bhAvanApadamatra taniSThavizeSyatAlAbhArthameva / prathamAntArthe AkhyAtA saMkhyA-vayAnurodhena vizeSyatAsambandhanAkhyAtArthakatvaprakArakazAbdayodhamprati vizeSyatAsambandhena prathamAntapadajanyopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNabhAvo'pi pUrvakAryakAraNabhAvavadAvazyako bhavatAmityabhiprAyeNAha-tavaiva gauravamitinyAyamate tu vizeSyatAsambandhenAkhyAtArthabhAvanAprakArakatve satyAkhyAtAsaGkhyAprakAraka' zAndabodhaprati vizeSyatAsambandhena prathamA pada janyopasthitiH kAraNamityeka evaM kAryakAraNa bhAva iti lAvatam / karmAdhyAhArthameveti tathA ca vyAkaraNamate'pi tatra vAkyabheda svIkArya eveti bhaavH| 53ya mRgo dhAvatItyatra mRgakartakadhAvanakriyAkamakasambodhyapuruSakakadarzanakriyAviSayakazAbdayodhasyA'bhyupagamena bAkyabhedA'sammave'pi yatraikakaTakAnekakriyAyA bodhatatra niyArUpamukhyavizeSyabhedena vAkyabheda 95yAdeva, tatrApi yakakaTakANAmane kriyANAM yathA kathacit paraspara sAkAratvamAzrityakavAkyArthayodhagamya vAkyabhedaH parihiyate tadApi yatakarda- .. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavivaraNamUDhArthadIpikA / paJcatriMzattamasU0 TI0 / 353, anyathA'tra vAkyabhedApattimiyA sAkAGkSakakartRkakriyayorthathAkathaJcidanyopapAdane'pi "svidhati kuNati (kUgati) vallati nimipati tirthaga vilokayati sadyaH / antarnandani cumbitumicchati navapariNayA vadhUH Ayane // 1 // " ityAdAyakakatakanirAkAkSAnekakriyANA pratyeka prAdhAnyena tadanupapattau bahuvAkyabhedApattAvajAMnikAzayata kramelakAsamanyAyApAtAt / na cAtra navapariNatavavabhinnakartRka vedanAcanukUla ekavyApAro'tya-- nubhUyate vaa| ekatrAnekakriyAsambandhaghaTitadIpakodAharaNatayavAsyAbhihitatvAt / na cAtrotthApyAkAGkSAyA tata ekakartRkatyasambandhena sarvAsA kriyANAmekatra kriyAyAmanvayaH svAbhAvikakriyAntarAkAMkSAviSayatAnava. cchedakalpavatvAcana kriyAtvabhaGga ityutAvane'pi vAkyabhedadopa uddhartuM zakya., vinigamanAviraheNa pratyeka kriyANAM prAdhAnyena tasya tadavasthatvAt , sarvakriyANAmAkhyAtArthadvArakatra dvayamiti nyAyanaikasmin kartarya . kANAmanekakriyANAM na yathAkathaJcitsAkavitvaM tatra vAsyabheda rasyAdevelAzayenAha-anyathA':, veti / vAkyabhedApattibhidheni-mRgo thAvatItyeka vAkyam , taM pazyeti dvitIyaM vAkyamityevaM vaasybhedaapttibhiyetyrthH| tadanupapatto-anvayA'nupapattau / na cetyasyAnubhUyate yetyananA- yH| dIpakodAharaNatayA- dIpakAlakArodAharaNatayA / " aprastuta prastutayo dImakaM tu nigadyate / atha kArakamekaM syAda-nekAsu kriyAsu cet // 1 // " anena dapikAlaGkAro dvividho dArzitaH, tatra prastutAprastutayorekadharmasambandhopavarNanaM prathamo dIpakAlaGkAraH, sa apra tuna ityanena darzitaH, ekasya kArakasyAnakakriyAbhiH sambandhopavarNanaM dvitIyo dIpakAlaGkAraH, tasyopadarzanamatha kArakamityAdinA, prathamasthodAharaNaM yayA "balAvalepAdadhunA'pi pUrvavata, pravAdhyate tena jagajigISuNA / satIya yopitprakRtizca nizcalA, puMmAMsamabhyeti bhavAntareSvapi // 1 // " iti / atra pratAyAH kaMsaprakRteH aprastutAyAzca satyA bhavAntarakAlInatatpuru5karmakAbhiprAtirUpaikadharmasampandhAt prathamaM dIpakamiti / dvitIyasyodAharaNam svidhati kUNatItyAdikamatropadarzitabheva, navapariNItabadhUrUpe ekasmin kartRkAra ke svedanakUNanAdInAM pahUnAM kriyANAM samvanyAt / tathA-" dUraM samAgatamati tvayi jIvanAthe, minA manobhavazareNa tapasvinI sA / uttiSThati svapiti vAsagRhaM tvadIya-mAyAti yAti hasati zvasiti kSaNena // 1 // " iti / ekasya kArakasyAnekakriyAbhisambandha evAyaM dIpakAlaGkAraH sa na syAva, uktadizekavyApAraparatvena vyAkhyAne iti / yatastatrAnekakriyAnukUlakavyApArasya navapariNItavadhUrUpakArakanvayAditi / na tyasyoddhattuM zakya ityanenAnvayaH / na hi kriyA kriyAntaramAkAnAtIti nyAyena kriyAyAH kriyAntare'dhayA'sambhavamAza yAha-svAbhAviketi / tathA coktanyAyaghaTakAkAsatItyatrAkArakSotthitA grAkhA, prakRte cotthApyAkAzayAnvayAnoktanyAyavirahaH, uktanyAya usthitakriyAyA eva grahaNAditi / atra svAbhAvikaiti AkAkSAyA vizeSaNam , sA posthitarUpA grAthA, tadvipayatAnavaccheda karUpaM svedanatvAdi tatyAcetyarthaH, tatra hetumAha vinigamanAviraheNeti / tasya-vAkyabhedasya / AkhyAtArthadvAreti-AkhyAtasArthaH Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :354 : tatvArthavivaraNadAdAvikA / paMcavizamasU0 TI. nvaya eva svayamuddhata zakyaH / yatyatrApi nidhAtAnurodhAdekakriyAyA eva prAdhAnyam , anyAsA sAdhanatyAve.. kavAkyatvaM tiDa tiGa iti sUtrayatA titAnAmapyekavAkyatvasvIkArAt 'ekati vAkyam' ityasya vArtikavacanasya caikati khyavizeSyakaM vAkyamityabhiprAyAditi / tatra nivAto'pi kutreti vinigantumazakyatvAca. ramapaThitavasyApi 525 mRgo dhAvatItyatraiva vyabhicArAt / kiM ca sAdhyasAdhanavartitayA kriyayoH pa985ramanyasvIkAre pAkena bhUyata ityarthe pacati bhUyata ityasya paThan gacchatItyarthe ca paThati gacchatItyasya prasaMgAt, kRtiH, taddvAretyarthaH / ayam- vAkyabhedaH / udatu zakya iti- tathA ca mukhyavizeSyatayA bhAsamAne ekataryeva prakAra tayA'nakakriyANAM kRtihArA bhAnAdakavAkyatvApapattityAyamate, vyakiraNamate tu sarvAsA tAsAM kriyANAM mukhyavizeSyatayA prAdhAnyAdvAna syabhedo duSparihara eveti bhAvaH / nidhAlAnurovAditi "samAnavAkye nivAtaH" ityA. divArtikanaikavAkye nighAta iTa iti tadanurodhAdityarthaH, nidhAtavidhAyakatraca "ti ti " pA. sU0 0 / 1 / 88 / iti / atiGantAparaM ti| nihanyate iti tadarthaH / asmin sUtre " ati padaM pacati bhavatItyAdau tiGantAtparasya nidhAtavAraNArtham / tiDamAnAmapyekavAzyatvasvIkArAditi-tiGantasamudAyasyaikavAkyatvAbhAve nidhAtasyAprAptyA " atiG " padaM vyarthameva syAt / tathA ca tadeva jJApakaM tiGantasamudAyasyaka vAkyatAyAmiti bhAvaH / " ekatiG vAkyam" ini-atraikatye sati titya vAkyatvamityukta pacatItyasyApi vAkyamApattiH, eka tiG yasminniti bahuprIvAzrayaNe ekatibyATitapadasamudAya vAkyatvamiti paryavasAnaM, tacca pacati bhavatItyAdAkavAkyatayA'bhyupagate'vyAptamityAzathena tadabhiprAyamAha ekatiGmukhyavizeSyakamiti ekatiGantArthamukhyavizeSyakodhajanakapadasamUho vAkyamityarthaH / tena pacati bhavati, 525 mRgo dhAvati, zRNu gati mevaH, naTo mAyati zRNu ityAdAvitra sthiti kUNatItyAdAvapi naikavAkyatyayAvAtaH / etena zA padaM tatsamUho vAkyamiti ghaTa ityatra ghaTapadaM paTavAvacchinne sumpada caikarane zaktamiti padayAtmakatvAdekatyaprakArakavaTatvAvacchinnavizeSyakazAbdabodhajanaka 58 iti / vAkyamityapi naiyAyikamataM nirastam , " na hi kriyAvinirmuktaM vAkyamasti" iti bhAyAt " astirbhavantIparaH prathamapuruSaH" ityAdikAtyAyanaragaraNAca sarvatrocitakriyAdhyAhAre satyebaiMkavAkyatvasvIkArAt / tathA ca prakRte'stikriyAdhyAhAreNevaikavAkyaM mantavyam / nanu haradazApAtArA ityatra kA kriyA'dhyAhAryeti cet bhavantItyavehi / parantu yatrA'yogyatA na tatra laithevartamAnasvAdayaH, avivakSitatvAt / vartamAnasAmIpye vA lam / sAmIpyaJca bhUtabhaviSyadrUpam , ata eva jayanti kRSNasya dazAvatArA ityukta saGgacchate, ityalaM prasaGgAnuprasaGgena / uktavaiyApAraNamatanirasane hetumAha tatra nidhAto'pItyAdinA / nighAto'pi kutreti nidhAtakata prAdhAnyamapi kutretyarthaH / vyabhicArAditi-dhAvatItyasa caramapaThitatve'pi tadarthaspa mukhyavizeSyatvA'bhAvena vyabhicArAdityarthaH, prasaGgAditi-pacati bhUyate ityetrApi Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArtha vivaraNadArthadIpikA / paJcaviMzattama0TI0 : 3556 paThati gacchati cetyatra cakArArthAnupapatizca, kriyAdvayasthakatra karta-vaya 55 tadarthasya 58mAnatvAt / kartRpadottaracakArasya kartRya ekakriyAyA iva kriyApadotaracakArasya kriyAdvaye ekakarturanvayadyotakatvAdeva nAnupapattiriti cet, tarhi prayAnakriyA dAda vAkya bhedApatiH / athaikatvAdeka vAkyaM sAkAGkSa dvibhAge syAditi mImAMsakoktanyAyAduddezyabodharUpAthai yena naikavAkyatvavyApAta iti cet , na, tathApyekati vAkyamiti tvadutvAyatvavyAdhAtAnudvArAditi yatkiJcidetat / tasmanniyAH prApakA ityAdinA kartRpratyayakriyArUpabhedopadarzanaM kartuH kriyAnyatvAnanyasyasyAdvAdasphoraNAya, na tu katRprAdhAnyabAdhena kriyAprAdhAnyekA tasphoraNAya / phalIbhUtazA0vodhe vaicitryaM tu nayavyutpattivaicitryAdhInaM bhavatyeva / tatra ca bhUdhAtvarthe bhavane pacidhAtvarthasya pAkisya kAraNavidhayA'vayasabhavAt , evaM paThati gacchatIyatrApi ekAyikA svakartRkatyasaMsargaNa paThanakriyAviziSTavartamAnakAlInA gamanakriyetyevamanvayabodhasammatrAditi bhAvaH / anupapatto hetumAha kriyAdvayasthati devadatto yajJadattazca gacchata ityAdI yathA bhavatAM mate kadvaye ekasyA gamanakriyAyA anyayasyevA'smanmate'pi 14ti gacchati cetyAdau mukhyakriyAdvaye ekakarturanvayasya ghotakaryakAra ityato gamanakriyAnukUlakRtimantI devadattayajJadattAviti zAbodhadakAzrayaM vartamAnagamanapaThanakriyAhayAmiti zAdayodhasyApi sambhavena na cakArAnupapattirityAzayena zaGkate krtRpdottrmityaadi| samAdhatte-tIMti, mImAMsako nyAyAditi pU0 mI0 a0 2, pA0 11 a0 14, mU046 iti jaiminisUtrAdityarthaH / tatra sAkADasatvaM tannivartanIyAkAmotthApakatvatadutyitAkAsAnivarSakatvAnyatAvalakSaNaM jJeyam / tathA cAsya mUtrasya vicchidyapAThe sAkArahatva satyekArthapratipattijanakatvamekavAkyatvamityayoM labhyate / uddezyabodharUpAkyeneti-paThati gachati ca. tyAdau ekakartRkapaThanagamanakriyAyaviSayakodezyayodhapaprayojanakyenetyayaH / naikavAkyatvavyAghAta ini sAkakSitve satyekArthapratipattijanakatvalakSaNekanAkyalaya bhaGgaprasaGgo netyarthaH / evamabhyupagame 52ya mRgo yAvatItyatrApi tamityukta kamityAkAzasicAyathAkathaJcidvAkyadvayasya dhAvanAnukUlakRtima gakarmakadarzanAzrayasayodhyapuruparUpaikArthapratipattijanakatvAnna vAkyabhedaprasaGga iti prathamAntArthavizeSyakodhAbhyupagame'pi na kApi kSatiriti dUpaNasadbhAve'pi dUpaNA ra maah-tthaapyekniyaasymini| paThati gacchati cetyatra paThanagamanakriyAiyasyApi mukhyavizeSyatvenai katiGmukhyavizavayovajana kAdasamUhatvalakSaNe vAkyatvasyAvaTamAnatvena tavyApAtAnuddhArAditi bhAvaH / / upasaMhAramAha-tasmAditi / nanu naigamanayaprakRtikanaiyAyikamatasyaivAzrayaNena prathamAntAryamukhyavizeSyaka eva zA0vodha ityabhyupagame ekAntatyaprasaktyA sthAdvAdapakSaatirityata Aha-lIsUtazAbdabodha ityAdi / tathA ca sthAvAdasya tatanayasamUharUpatvena yasya nayasya yadA prAdhAnyaM vivakSitaM tadA tannayAzritavyutpatyAzrayaNena zAdanothopi tannayAbhyupagataprakAraka eveti negabhanayaprakRtikanaiyAyikamatAzrayaNe prathamAntArthamukhyavizeSyaka eva shaandvodhH| 206nayaprakRtika ka... -- naga Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1356 : vAyavivaraNapUDhArthadIpikA / paMcazisamasU0 TI0 -tattadarzanAzrayaNamapItyanAvilaH syAdvAdamArgaH " jJAtvA sadUpaNaM vAyavaiyAkaraNabhUSaNam / kaNThe nirdUparNa . kurmaH syAdvAdaM haimabhUSaNam // 1 // " atra nayazabdAthai nirUpite preraka Aha-kimete vastvaMzaparicche. dayApRtA naigamAdayo nayAH tantrAntarIyAH, tanyante vistAryante jIvAdayaH padArthA asminniti tantraM jainaM pravacanaM, tammAdanyat kANabhujAdizAstraM tantrAntaraM tasmin bhavAH kuzalA vA, vAdinI vaizeSikAdayaH, Ahozcidini pakSAntare, svatAnA eva svaM AtmIyaM tantraM zAstra yeSAM te tathA, jinavacanameva svabuddhayA vibhajanta ityartha. | codakasya dopasUcakasya parasya pakSamAhiNo matibhedena vipradhAvitA ayathArthanirUpakA iti / tantrAntarIyatve ekatra svasamayAbhyupagatabhAgabhAvAvalambitvenApAdayiSyamANavipratipattitvAnupapasi., svatantratve cAzananikSepityena mithyAdRSTitvaprasaGgaH / ekasyApi padasyArocanAtadbhAvasyAvAditi codakasyAzayaH / sUristUbhayamapyetat tyatayA pakSAntaramAzrayannAha atrocyata iti / te tatrArIyA nApi svatantrA-minnamatayaH / kintu jJeyasa ghaTAdaracyavasAyAntarANi jJAnabhedA, etAni naigamAdIni paJca / idamuktaM bhavati-vastvevAnekadharmAtmakamanekAkAreNa jJAnena nirUpyata ityataH svazAstranirUpazAndabodhaH / tathA ca devadatto gacchatItyAkavAkyAdeva tatanayabhedena vibhinnAkArazAbdabodhopapattarApakSikatathAvidhazAbdabodhana nakavAkyasya syAhAdatvaM yuktiyukta meveti bhAvaH / yAvanti tIrthakaravacanAni tAvanti nayagarbhitAnyeva ata evaM tIrthakaravacanamUlabhUtA nayA iti sapA svarUpapradarzanena sunayatvapratipattaye bhASye bhUmikAmAha-atrAha-kimete tantrAntarIyA vAdina ityAdi / ka evamAhetyata Aha atra na yazavdArtha nirUpite preraka aahet| tantrAntarIyA ityasyArthamAha-tanyanta ityAdi / matibhedeneti vibhinnAbhiprAyeNetyarthaH / syAdvAdaviSayAne kAntAtmakavastu nasta tadaMzAnAdAya vijJAnavizeSalakSaNAdhyavasAyanAnAtvAt pUrvapUrvanayAbhyupagataviSayApekSayA sUkSmasUkSmatarasUkSmatamAyaMzaviSayakA uttarottaranayA iti tattatrayapratipAdyaviru dvadharmaprakAra kavipratipattitvaprasaGgaH "evamidAnImakasmina'dhyavasAyanAnAtvAnnanu vipratipattiprasaGgaH" ityuttaragranyenApAdayiSyamANo'saGgatassyAdityAdhapakSe dopamAha tantrAntarIyatve ekatretyAdi / "paya makkharaMpi ikkaMpi, jo na roei suttanidi / sesaM royato vi hu. micchadiTThI jamAlivdha // 1 // " iti pAramoktimanusmaranmiyAdRSTitvaprasaGga hetumAhe-ekasthApi padasyArocanAditi / satyAsatyabhedAbheda nityatvAnityatvAdayo dharmAH parasparaviraharUpatvena vahninada bhAvavadviruddhA iti naikasminnevArthe'vaccheda kabheda mantareNAvatiSThante iti tepAmavirovadyotanAyAvaccheda kabhedo'pekSaNIyaH, tathA ca nitambazikharAvacchedena parvate vahitaHbhAvavat bhinnabhinnatattadavacchedakAvacchedenaikArthe tevatiSThamAnA api na viruddhaH, avacchedabhedazca nayabhedenaiva pratipAdanIya ityavirodhapratipattaye'pekSaNIyA nayA na tantrAntIyAH, syAhAdAsaddhAntAnabhimatakAntadharmApratipAdakatvAt , na vA svatantrI, ArhatasiddhAntaviruddha svamatikalpanAkalpitAMzamAdAyApravRttatvAt , kintu syAdvAdalakSaNapramANarAjamArgAnugamanaparonomayavilakSaNA evetyAzayakamatrocyata ityasyAvataraNamAha-sUristU bhayamapyetaditiA anekAkAreNa jJAnena nirUpyata iti ekameva vastu mahadapekSayAI, aNyapekSayA Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAsvArthavivajJamUDhArthakIpinna | padmatrizAmaNUka TI : PL : Lamevavam, tajJanyajJAne miomi nayAnIti pratItisA,nAtimedrasyAnapa5nIcAhiti mAtraH / vainAyavyaktamutra prAMtanuM varcayati tav yasrAhanA, paTa rUtyuyate temamadhyavasAya pUrve macaMte, yogtAvitti olindvaH, veAnivrutta bhAve niSpanna, baimurkhAne daDha dhRttAvALo vi zevI yahya sa tathA, bAyatAM UbhuM vRttA samAdhInA casya | pUre tAvanuMnamAAraH dhRstApAramainDaH sanetAv dhRttaH // 2Ayasya kSamAda nahAtAnAM navRtakSIrAvInAma, bAdarane dezadezAntaranayane AnItAnA ja dhAraLe patana tavazve samartha pracaH / -ttarayunivartanayA pagarastAvizubalimAkhyA nivRtto niSpanno, dravizeSaH / ttamuLanivruttiryaMntAnuvAvanena smRddhiAvasthAniyAmadhAvi mAvAsya metramAda neivamAbha, sminuM vizeSA ce jIvapItAyaH naranatAvaza laDaduMkhvAno vA tavruti, tannAyeSu nA sarvepu osidveSa, vizeSAmekena pAMrajJAna nizciMtAvavodho, saiAnA vezasamagraprAddItyasya pradyogyam / atra dravyatvanAdhAratAyAM vizeSALAM mukhatyaparthAAtinA, yatve dhAratAmAM ratttatttatrasauvaLavAhinA, sAmAnyavettAdhAratAyA vidyattvena, asAmAnyaghenAdhAratAyAM mahat, dUAveyA vIya, vIryAreyA ca iccuM, pelayA zu, muvavalayA dhai zrRtyanejAjAra 5pelibramANAtmajJAnena niSyate tathAmAve vAye dravyApelayA'mitra nitramela pratibhramitramitrayAyAvezayA mizana netbamane ceM svadravyakSetrAdyapezayA satu paraMdra kSetrAghavelA pArityAghranazALa jJAnena navApahivat apekSAmatA vyAdhinAya saujA the mahAmevAno dharmAntaddanyatame vanya prAdhAnyana dvaiita dharmANAvAsInthena vAdinA nayAmake naivamaMDDalena minnataddanyAzeSadharmAMtrahinA pramANAtmaona ca jJAnena nisabata nRtyace tattvajJAne pramiboni nathAmati prItinAzcadanAtimaeNvasthatA hrAtramAMLAtmajJAne sati syAdAmAMmaiitavruddhonAM milomAMti copsuvyavasAyatratyaya 7 jAnAtmajJAne pati nayAmRti vAnuvyavasAyapracaryatsitramALavanavananAMtinespacarca vinAsvayaMneveti-pramAAvinIyanayA parajJAtinyajJa metvarthaH / vizeSavartAyasyArthemAvizeSaN ya hatyAfyA nannata ceSu-tattvanAIyevu / AviovAviSayArthamArce-gametene tAjJiAnamityasyarthamA-nicanAnoya ti|3 vAyamiti prajJAtIyodhdhamiti dha jJAnAMmatyayaMH ! nanu ghaTe mAte AtmAne 7 jJAnavatIAghuryetra hari lesbina vizeSavatIstyAghunayAdhArAyo jJAti ti sa sAmAnyavi jaina pepotsAzAmA atra dravyatvanAyAnAyAmiAva | JLavAcavAvine nizcAtreyanteyanenAnsavaH, naiAmanayana suparyAyavAmati jyAre sannapUrNAttaraparyAyAnAndU LatAsAmAndhAvyadravyanya draSaNenAvAratAyAM vidyAdhAyAM vizeSAmAM samAdhimuLatyena namAvelAparyApatyuMna vAgyavatA vivA~cAM, dhaDo ratnAnuM soMvardhananAnuM pArthivanAne vyavahAre vaTvena-vArA vivAiyAM patnatvana sAvarSAvartyana pAvityAdrinA pAveyatA vilIyA, baravyUmAMmaMti ke nastrAdhArAisamo vi mere satyeva atimUrivati senojJAAdheyomeniyAnegI to enuM vi # Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18: tAvArthavihaLavArthIvikA vaMcittama TI ja nahivaTAtinA dheyatA thAyathananusaraLIyA tvamakhya mAhI karvatAsAmAnya, sarvadAhI 2 tirthaksAmAnyakRtamabhyupaiti / ata eva sa evAyamiti tajjAtIya evAyamiti pratyabhijJayorupapattiH / samahaH mitIyAha -- vA ghaTe, vaduSuvI nAmAMvizeSatapu nAmathApanAvyamAdhu, sAdhdhatAtAnAM tiSatriApu, vadhu saMvatyo dharoDathuM ToDamityanumatA dhyavasAya saMkhyA nAnAripu vApuM vadhu nAnuAtanAtinAgamardAnupama, jitu ririritiva chAnunAma iva, sa ra sAmaudviSaya [va saMmati, na sapiya rUti vet, , vIvI vanyAnusAranAthanupama vinA zankAgumAvyasanmavAtu, kapaDakhya nyatAtkAtinArSyAnugAma suraeC vaheM te sabrahanaya havA nimitta rUAkSAthI mAthAmati . zAM-nainA, myutiti lavasthA, zALI marthatA sAmAnyataitvocupanubhAva sarvagrAphaLo naimi tirthamAmAnyatavADavupAraMgvAva 2 zukapItara vinara batAvizva--duhavitaradhadattakSaNavizeSAnAM pUrvottaraparyAyavahatiyA mijAnAM ta6nu torthatA sAmAnyAthapaTalAmAnyapaNAmevAvAhinI ra vidhimati prasthamajJA tattavizavarta trivevavirAgatapAlaviniviTAnAM sadasapariNAmarukSatilAmInyA sAmAnya rameLAnumate namevAvAhinI tarajJAtiya havAthamiti pramazAM vApapane tyAnAha-ta poti nAmAdriya nAma vaTasthApanAM dravyadheTamAvedAna matho mitra nAmyupAcchapi, tatrApa vanati nAmadhAraddhAM pAM nAmadhana e sthApanAdhAsta sarvelAM thApanA dharalaeNna the ja dUdhaTArtavAM dravyavAna ne ja mAvaTAhiteSAM temAM moyadatyezya mamyupa , nirva saMgraha, catasa niDhiAnAM nAmathasthApanAvadravyaghaTamAvaghaTInAM dhaTanAmyucchati, 1 punarcaturNa madra, tAte sAmAnyameva paramArthasava nAce vivAdantIti nAmAviSyanugata vatvasAmAnya pradhAna dhoyaM yograma numata tvaca phUAranA nAmathApana dravya mAdhvati | zArAte nImAvizvAvinA ! vAnarama prati kRdhdhAvavAharizave siMhavAvahAriza thavuM zvAvivAhazive hAririrityanutarA lava, tu nu torthataMtrabadhaTasthApanAvadravyavarTamAMvadhavuM ghaTogya ghoSyamityanuti vAnubhUyata phati tatra zadvAnuma vetya | sa va sImmataviSA jJAti sevAnA sAmpatAzabdanAya tyartha 3mzAM niti-netA kanyatAtyAdine ti-viSNurtihadhAnyatarAtrinetya : tamiti-viSNasiMhagzvAghanyatarAdhinAthanurAmamitva: trAmevAchatiyogitAme votarazo prathAmimata, nAnyatatAmidhAnasthAne vyakhyataratyanimiti vaidhyA zasiMhAvyathArthatAnyatana sikaLa haripaDhArthInAM viSNasiMhAlanA ripatnanya saMpradanadhavajIdnaga mAnuM svAI jyArA tatUpezItAMbAtivAvena haripavAda nAnArthavocchava na ja tena tathA mAna Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArthavivaraNagUDhArthadIpikA | paMcatriMzattamasU0 TI0 : 356 : gRhNAti, na tu zabdanayaH, tajjanyazAbdabodhe tataH kRSNatvAdinaiva bhAnAditi na nAnArthakatvocchedaH / saGgrahanaye tu na kiMcitpadaM nAnArthaM navA'rtho nAnA / hantaivaM yathoktaTeSveveti ko'yaM saGkoca; vara mAtra bhyupagatam, tatra hetumAha-tajjanyazAbdabodha iti / kRSNatyAdinaiveti- kRSNatva siMhatyAdipratyekadharmeNaivetyarthaH, atraivakAreNa saMgrahanaye yathA'nyataratvena bhAnaM na tathA zabdanaya iti pratipAditam, tanmate nA'nyatarasyAdyanugatadharmAnabhyupagamAditi bhAvaH / na nAnArthakatvoccheda itikRSNatva siMhatvAdInAM pravRttinimittAnAM zabdanaye bhedAbhyupagamenArthabhedAbhyupagamAditi bhAvaH / na kizcitpadaM nAnArthamiti ghaTapaTAdizabdAnAM tadvAcyavyaktibhedAnnArthabhedaH, tathA sati ghaTazabda'syApi tadvAcyatattadghaTavyakti mere nArtha bhedaH syAt, kintu pravRttinimittabhedAdeva, na ca haryAdipade so'sti, viSNusiMhAdigatAnyataratvarUpasya pravRttinimittasyaikatvAditi haryAdipadasapina nAnAkamityarthaH / navA'rtho nAneti anugatenAnyataratvena rUpeNa nAnArthAnAmai kyAditi bhAvaH / nanu jagadantavarttinikhilapadArthAnAmeva saccena rUpeNAnugatAdhyavasAyaH saGgraharasambhavatIti nAmasthApanAdravyabhAvavaTeSveva ghaTatvenaikatvAdhyavasAyaH sagraha iti kimiti mahAsAmAnyApekSayAGacAntarasAmAnyasya saGkucitAzrayakatvena tadgrahaNasya saGkocarUpatvAtsaGkocaH kriyata iti cet, ucyate, pUrva yaddharmaprakAreNa vastuno grahaNamAzritya pacAdvizepAsskalanapUrvakaM tatparityajya tadvAntaradharmaprakAreNa grahaNalakSaNavimajanaM nayAntareNa kriyate tatra taddharmaprakAreNa vastuna ekarUpatayA grahaNamevAparasagraho'bhimanyate iti yadA ghaTalena nAmaghaTasthApanAvaTadravyavabhAvaghaTAnA+yaM pUrvaM tena gRhItvA paJcAdvizeSaparyAlocanena tatparityajya nAmaghaTasthApanAvaTadravyaghaTabhAvavaTAnAM ghaTatvAvAntaratha rUpanAmavaTatvasthApanAvaTatvAdibhiH pRthageva grahaNaM vyavahAranaya urIkarotIti sa teSAM tatprakAreNa bhedameva manute, tatra ghaTatvena rUpeNa teSAM nAmasthApanAdInAmaikyagrahaNamevAparasaMGgrahaH samAzrayati / mahAsAmAnyAkhyasacena yadyapi sarvepAmaikyaM samasta tathApi na ko'pi saGgrahRtaranayaH pUrvaM tathA'bhyupetya pazcAdvizeSaparyAlocanena tatparityajya tadvAparasAmAnyarUpeNa vastuvibhajanaM karoti tato na mahAsAmAnyaM nayAntaraviSaya iti tadrUpeNa sarveSAmaikyAdhyavasAyalakSaNasaGgraho netaranayagrahasya vinirmokaH, kintu saGgrahasya tatra vizrAntirevetyataH paranayavipayIkRtAnekasvarUpanAmAdiSaTeSvekatvAdhyavasAya maparasaGgraha saGkocitasvarUpamAdRtyAzaGkottarAbhyAmAha hantevaM yatheoghadeSveti ko'yaM saGkoca iti / yadyapi naigamanayo mahAsAmAnyamapi gRhNAti, avAntarasAmAnyAdikamapi tathApi sa pUrva mahAsA mAnyaM gRhItvA pazcAttadvizeSAkalanena na tatparityajati tena naigamanayenApakSapAtitayA mahAsAmAnyAvAntarasAmAnyobhayasya svIkRtatvAt, na vA mahAvAdizrIsiddhasenadivAkaramate naigamanayo'tirikto'sti, mahAsAmAnyavipayakasya tasya saMgraharUpatvAt, avAntarasAmAnyAdiviSayakasya tasya vyavahArarUpatvAt vyavahAranayagrahastu mahAsAmAnyaprakArako na bhavatyeveti tatprakAraka grahaNaM pUrvamAsAdya pazcAttadvizeSaparyAlocanena na tadvinimattatparityAgaH, kindAraM , Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAryavivaraNagUDhArthadIpikA / paJcatrizamasU0TI0 sAmAnyAdikameva pUrva gRhItvA pazcApadvizeSapAlocanena tahasya vinirmokaH parityAgaH, epaJca yaddhamatyanenAvAntara sAmAnyAdidharmasya grahaNaM tatprakArakasya saMgrahetara vyavahArAdinayena ... grahasyoktadizA vinirmAko bhavatItyayA rasAmAnyAdiprakArakadravyopayogasyaivAparasaGgrahanayenotthAnAdu vAt , tena cAparasagrahanayenAvAntarasAmAnyagrahAt, mahAsAmAnye tu ko'pi vizeSagrAhako paryAyanayaH pravartata eva neti sakalaparyAyanayena grahasya prathamata evaM vinirmoka eveni mahAsAmAnyamanyanayA'viSaya eva saGgrahaviSaya iti tadupayogAtmakasaGgrahasya vizrAnteH, tato hyanugatasyAtiriktasyAbhAvAt tataH paraM dravyopayogApravRtteriti nirgalito'rthaH // uktArthe sammatitarkanayakANDATama gAthAsammatimAha-" pajavaNayavukataM" ityAdi / atra-pajavaNayayukta, vatthu davyaDiyasa cayaNija / / jAya dariogo, apacchimabiyappanibdhayaNo // 1-8 // iti sampUrNagAthA / atra na vidyate pazcime uttare vikalpanirvacane sapikalyadhIvyavahAralakSaNe yatra saH apazcimavikalpanirvacanaH, saMgrahAvasAna iti yAvat , tataH paraM vikalpavacanApravRtte, idRzo yAvad dravyopayogaH prayatate tAvad dra0yArthikasya vacanIyaM vastu, taca paryAyanayena vyutkrAnta vi-vizeSeNa ut-UrSa kAntaM-viSayIkRtameva, paryAyAnAkrAntasattAmAtrasadbhAvagrAhakasya pratyakSasthAnumAnasya vA pramANasthAbhAvAt paryAyAntisyaiva sarvadA sattArUpasyArthasya tAbhyAmavagataH, vaTaH san paTaH san maThasannityAdipratyakSapratItibhyo vizeSyavidhayA vaTapaTAdInAM paryAyANAmapi siddhaH, tepAM kAlpanikatve prakArIbhUtAyA: sattAyA api tathAtvApatteH, tAdRzavatItivipayatvasya tatrApi samAnatvAdityeko'rthaH / yadvA yatu sUkSmasUkSmatarasUkSmatamAdidhuddhinA paryAyanayena sthUlarUpaM tyajatottarottaratattatsUkSmarUpAzrayaNAt vyutmAntaM gRhItvA vicAreNa muktaM, kimidaM mRtsAmAnya ghaTAdivizepaivinA pratipattiviSayaH, yAvat sUkSmatamaravarUpo'ntyo vizeSatAvatsa dravyArthikasya vacanayim , pUrvapUrvasyottarottarApekSayA'nugatarUpatvAdevottarottara nayena sUkSmasUkSmataratattadvizeSagrAhiNA parityAga iti tasya pUrvapUrvarUpasya sAmAnyAtmakasya dravyatvamAyAta meveti tadvipa yakasya nayasya dravyArthikatvam , tadgrAhyasya pUrvapUrvarUpasyottarottarasUkSmasUkSmataraparyAyanayatyattasyArthasya dravyarUpatvam , uttarottarasya ca pUrvapUrvarUpApekSayA vizeSarUpatvena paryAyarUpatayA tagrAhiNo nayasya paryAyArthikatvam , tadyAyasya cottarottaraparyAyarUpatvam , yadeva cotta. sapekSayA pUrvarUpatvAt sAmAnyarUpaM tadeva va svapUrvApekSayA vizeSarUpamityekasyApi varatunaH sAmAnyavizepomayarUpatvena dravyArthikaparyAyArthikanayaviSayatvam , yato yAvadapazcimavikalpa nirvacano'tyo vizeSatAvad dravyopayogo dravyajJAnaM pravartate, na hi dravyAdayo vizeSAntAH sadAdipratyayA'viziSTakA vyAvRttabuddhigrAhyatayA pratIyante, na ca tathA'pratIyamAnAyA'bhyupasamAharhAH, aniprasaGgAt , tadevaM na sattA vizeSavirahiNI nApi vizeSAsattAvikalA iti siddham / nanu mahAsAmAnyasya tatpUrva sAmAnyAmAnAta zuddhasataranayaviSayatvAbhAvina vizeSarUpatvAnavAsAmAnyaH pavameva pAt, ema.tyavizeSasthApi tadupara vizeSAbhAvAttA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyArthavivaraNadArthadIpikA / paJcaviMzatama0TI0 : 361 : evaM saMgraha-yApArapravRteriti cet, satyam, yaddharmaprakAraketaranayanahasya vinirmoMkataddharmaprakArakadravyopayogasyaiva saMgraha nayanotthAnAdavAntarasAmAnyagraha saMbhavA sakalaparyAyanayagrahavinimoka evaM mahAsAmAnyopayogAtmakasaMgrahavizrAntaH / tadukta vAdimukhyena- pajjavaNayavukaMta' ityAdi / vyavahAranayAbhiprAyamAha ro yetyAdi, teSvadvivanAmAdirUpeSu ghaTeSu, laukikA lokaviditAH, parIkSakAH pAlocakAH, teSAM prAyeSu abhilApaviSayeSu jalAharaNArthapravRttiviSayeSu ca upacAragamyeSu mukhyatvena pUjAviSayeSu 'lakSaNAviSayeSu ca, yathA sthUleSu sUnasAmAnyopasarjaneSu, saMpratyayo / hakeNa kenApi paryAyanayena grAhyatvAbhAvAtsAmAnyarUpatvA'bhAvena vizeSarUpatvameva sthAditi ced, bhavatu tathA, kA nAma kSatiH / apasiddhAntatyaprasaGga iti cet, mavam , " ayaM dravyopayogaH sAd, vikalpe'ntye vyavasthitaH / antarA dravyaparyAya-dhIH sAmAnyavizeSavat // 15 // " iti zlokavyAkhyAyAM ayaM dravyopayogaH dravyArthi kanayajanyo bodhaH antye vikalpe zuddhasaGgrahAkhye vyavasthita paryAyabuddhayA'vicalitaH sAdityuktyA zudvasaGgrahaviSaye mahAsAmAnye paryAyArthikanayo na pravarttata iti tatsAmAnyarUpameva na paryAyarUpamityuktambhavati / antyavizeSavikalpa ca zuddharjumUtralakSaNe kAraNA'bhAvAdeva dravyopayogo vyavasthita syAt-vyupara tarayAdityuktyA zuddharjunalakSaNasya zuddhaparyAyAvagAhinayasya viSaye'ntyavizeSe dravyopayogo dravyArthikanayajanyavodho na pravati iti sa vizeSa eva na sAmAnyamityuktambhavatIti nApasiddhAnta prasaGga iti, vizeSArthinA nayopadezavRttiravalokanIyA, na ca mahAsAmAnyasya sAmAnyakArUpatve'ntyavizeSasya ca vizeSakAntarUpatve'nekAntatvavirodhassyAditi vAcyam , mahAsAmAnyasyApi taduparavizeSApekSayaivAntyavizeSasyApi ca tatpUrvasAmAnyApekSayaiva sadrUpatvena viSayatAsambandhena parasparasApekSobhayaviSayatAkatrodhamprati tAdAtmyasambandhenobhayAtmakaviSayasya kAraNatayA pratyekasyApyubhayarUpatvanAnekAntatvavirodhAbhAvAt / ata eva dravyArthika kevalamahAsAmAnyAtmakadravyaviSayatAkatvena paryAyArthikazca phevalavizeSAtmakaparyAyaviSayatAka vana sukhajAtIya iti siddhAnte nAbhyupagatam, pratyekanayasyApyupasarjanIkRtasyAnyaviSayapradhAnIkRtastraviSayatayA pradhAnagauNabhAvena sAmAnyavizeSobhayaviSayatAkatvenAbhyupagamAt / uktazva sAgato-"vaDio ti tamhA, nasthi Nao niyamasujAIo / Na ya pajabaDio NAma, koi bhayaNAi u viseso / / 1-9 // " iti dvitIyo'rthaH / upacArapadasya puujaalkssnnaaruupaarthdvyvivkssnaah-mukhytveneti| ye hi mukhyA arthakriyAkAritvAtpradhAnAste pUjanIyA bhavanti vyavahAra nayaviSayatayA'bhimateSu vizeSarUpArtheSu laukikapravRttinivRttilakSaNavyavahArasampAdakatayA mukhyatvena pUjAviSayeSu loke panthA macchati kuNDikA savati ityAdi vyavAhiyate tadupapAdanAya pathizabdasya pAnthe kuNDikApadasya kuNDikAsyanale lakSaNetyevaM lakSaNAviSayeSu cetyaryaH / sUkSmasAmAnyopasarjaneviti-AcAlagopAladdhayagrAhyatvAtsUkSmaM yatsAmAnyaM tasyopasarjana Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : dara : tattvArthavivaraNacUDhArthaTIvizvA| GvatrizattamakU TI 66 vizeSatradhAnaH paravo, vyavahAra ! RnutranayamataM vidyarthAta tebaMti / tedhyeSa SaTe, satpu vidyamAne, sAteSu prayoAdhArakSaLanAtravRttiSu, saMpratyaya zrununnA | sAstramitrAyaM niryAta teSmezverthAt / tebeva nu miteSu, sAmbUteSu vartamAnAidhi, dhaneSu SaTazandepu, khusUtra'mimatatvapradronuM sAmpratavAMze 7 tu za'Aze, pUrvadyArdhanayAvuttarIya haiM zabdanayAviti pratiSattavyam / jodazeSa paTevu, nAmAtrInAM nAmAnAdravyamAvadhatAnAM madhye, anyatamagra hajI catya zanvaya namAnaH zuLamAvo cepu barthaH / vyavahAranayamate di sAmAnyadhruvasarganonRtya prAdhAnyena zeSazeva ToDapa paToDamistyAdri timpavadAra mitrAyeLa sampratyaya tyAMyanAda viroSapradhAnaH paricchera rUti / pUrvasvArthana svati naimAdrinayanayASprAdhAnyana padmArAveinArthanayatrAhitya:| uttarathI ja zanayatvavidvati zarU hanayatraanya racyuM. pradhAnonRtya vyavahArabavattalena zanayAhityayaMH / caoNhita mahAmAthe baccanAM saddovalananuM vaghumuttununnatA sabAmaTyosALa sekayA viMti rara6" iti / RjusUtrataye hi ghaTazabdasyaiva nAmAdicatuSTaye zaktiH, sAmpratanaye tu tatra na sA, jintu pratye minaitra, tathA 6 nAyaDAthayAno vaTarajo mitra, sthApanAvavAvo ghaTazajo mitra, TUthathApo vazo mitra, mAdhA2evAno pazabdo bhinna ityAzayenAha yasya zabdasyetyAdi / na+yamAna iti madhIyamAna tyaceH / "sevA rU-ti sanikakSetre" kRti "mAthuM yi sAyA" kRti = vazvanAt mAtrAnekSe meva zabdanayA lampurAontIti tha temAM yasya zastya namAna tividhi vASarve muttta yuttta, jJAnAvinikSatrayacaiva tainambuvAmA hatyArA tu kRtya nivAraNIyA, tarvAda sthamAnavavAthaeNsva poglAdhAraNo dharmastakUpeNa naimAnapAe~ mAtra vaiM, tadUSaNaiva tattva zev kAvyam, maiM tu sthApyamAnahitadharmaLa tasya zajuvAttvatvam, yaya zantsya sthApanA vAvyA tasya sthAvAna glAdhAraLadharmakSetra sthApanA vAnyA mAMta, vadhArlRvaLa sthApanArgI mAva va, na tu sthApanAM nakSyamA'vidharma vAvyA mati, yasya rAsya dravyaM vAjyuM tattva dUSatA'sAvaradhamaLela dravyaM vAnheM mati, na tu niyatavastrAyaniSitoSAvAnAvaccha dharmavaghena candravyatyaM tena hoLa dravyaM vAjyam, sAdhAraNa veLa 7 dravyamAMve mAva ttva, na tu namyAna vividharmapi tasya vAoAMmatyevuM mAtramArgAnakSevAmbupAtRtve zajunavaksAvasAtam, nAvinikSepanayasya sarvASitve jJAAnatuSi tathApavam, tavayA-ghaTa kRti dvathasaM yavetanAma tAsmAnti saddasyate TuM nAma dhaTanAmAMta tamAma, dhaDa AMta zavaSatsya treSitradhAroTTakrUnuM tAmasthApanA, vRdbhASAmeLApurajIkandha ghaTa phAMta nAnave paripata pariUti nA tamAmadrattvam, ya vArottarAvyAottaraHhirAsamAMdhAta tadbhAvanAmaMti, vaM sthApanAvAya, tatra dvaitanAtranAma yA 6 vinyAyanA 4 mAtradravyaM tavadhu pachAMye zabdanayo mAnikSepAmbuvA vati sUkSmadhiyA h Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paMcavizatamasU. TI0 : 363 : padArtho vAcyaH, na tasya sthApyamAno yasya sthApanA, na tasya dravyam, yasya dravyaM, na tasya bhAva ityevaM viviktavAcakatvena sthiteSvityarthaH / ekasyApi sadasya nikSepacatuSTayapravRttaH / kathamevaM vAcyabhedAdAcakabhedaH syAdata Aha. prasiddha pUrveSu-pUrva siddhAH siddhapUrvAH prAggRhItazaktikA ityarthaH, prakarSeNAbhidhAniyantraNalakSaNena siddhapUrvAH prasiddhapUstiSu, yaH saMpratyayaH sa saamprtshdnyH| ekasya zabdasya nAnAnikSepatve'pi yatraivAbhidhAniyantraNaM tatraiva pAcakatvaM tacca prakaraNAdinetyabhidhAniyantraNAdvAcakatvabheda ityarthaH / arthA-taraM tu tatra gamyamevetyavasAtavyam / yacaitasya zabdaviSayatvamuktaM tadetAni padAni svasmAritArthasaMsargajJAnapUrvakANi AkAkSAdimapadakadambakatvAddAmabhyAja varSeti viiita zAvavajJAtimavanumAnavizeSAgRpamapakSe, pharva vAtavargamati tAtparyaparyasitashaabodhaabhyupgmpksse vA saMgamanIyam / arthAvacchedakatvena zabdaviSayatvasya sArvatrikatvasamarthane tu -- nAmAdInAmanyatamavAhityamasamarthitaM syAt / samarthyatAM vA tadapi ghaTamuccAraya, ghaTaM pa35, dharTa mardaya, ghaTa jalAharaNArthaM gRhANetyAdAvanyatamasya mukhyavizeSyatvapuraskArAbhiprAyeNa, zabdasyAvAcyatvasthale'pi vyaJjanayopasthitasya sarvatrArthAvaccheda sambhavAt / na caivaM pakSamedevAnidharaNApattiH, ekaikasya zatabhedatyema tatsaMbomAnAM cAsaMkhyatvena pakSabheda eva viviktavivekena nirdhAraNopatteriti dig / samamirUDhAbhiprAyaM prkaashyati tevAva nAmAdridhaTAnAM, sAcchatAnAM vartamAnavarseinA, adhyavasAyasiMcamo mijAntAka vicAraNIyam / yatraivAbhidhAniyantraNamiti-zaktigrahakAla iti shessH| yasminneva zabde ayaM zadosyArthasya vAcaka iti zaktihapravRttiriti bhAvaH / tatra gamyamevetina ca pAcyamiti zeSaH / yacaitasyeti sAmpratanayasvArthaviSayakatve'pi yaccha06vipayatkarSa vyavAhiyate tacchandasyAnumAnavidhayava prAmANyam , anumitI ca zabdaH pakSavidhayA vipayo bhavatItyabhiprAyeNoktam, tatrAnumAnaprakAramAha-etAni padAni svasmArita. saMsargajJAnapUrvakANIti / atra pakSAntaramapyAha idaM vAkyametadarthakamitIti / sAmpratanaye'rthavizeSaNatvena sarvatra zAbodhe zabdo bhAsate ityabhiprAyeNa tatra zabdaviSayatvasamarthane asya nayasya nAmamAtragrAhitvaM asya ca sthApanAmAtragrAhitvamityAdiniyamavyavasthA na sthAdityAha-avacchedatveneti-arthavizeSaNatyenetyarthaH / tadapi-nAmAdInAmanyatamamA. hityam / yathAkramaM nAmAdInAmudAharaNAnyAha gha8muccArayetyAdi / ghaTasuccArayetyatra sthApanAvaTAdenoMccAraNaM kintu nAmaghaTasyaiveti dhaTamityasya ghaTanAmetyarthaH / vadaM pazyetyatra 58 iti nAno darzanAmAvAd ghaTamityasya ghaTAkRtimityarthaH / ghaTaM mardayetyatra nAmaghaTAdemadanAmAvAd ghaTamityasa ghaTopAdAnakAraNamRdamityarthaH / caturthIdAharaNe ghaTamityasya bhaavbhuutdhaTAmityartha. tadupAM nAmadhaTAnAM chAMdaraNAma mAvAti mAvA / rAvaryAvaacytvsthle'piiti-arthmaatrsy vAcyatayA bhAnasthale pIti bhAvaH / upasthitasyetiatra shbdsyetysyaanukrssH| atha yatra nAnApakSastatra na.nirNayaH kintu saMzaya eveti sAmpratanayasya tattatpakSabhedena zabdaviSayatvasamarthane sati pakSabhedena saMzayApattirasyAdityAzaGkaya tanniyati-ekaikasya zatabhedatveneti, nayasyeti zelA Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : rUdaka . navAryavivaLamUDhArthIvikA ! pazcAttamahUdI. pitAnA vyavasAya, samAmikA ivat ? vidhAnavRtvavetavivAdAsyagurabAnAdvitIya vavavatyA bAghasya savetanyUDapa savizvAtvAjyAH | tra veTaluTAhize evArthavartI nAmadhaTanAmaTAhiza mevAnAmAghAtamAchaeNDamidhAniyatraNA vAryameva kanyaH havuM ja sAta vAgyuM pArzva vArtha prati vyakti sAmevADampayata svRttipakSa sAthaLIya kRti saMkSepara vamUtAmibAyavijJAti pAmevAnantapatidharAnAM, mai cennanAtha tayoranyonyANayAtrAhI madhyavasAya , cUta punaranyonyAla. kanya-dhaTa dhaTanatriyAvariSThaviSayAtrIdhananataMtramAM cayA vAvavaM dhaTa68nanyaSaTanAyabarazIvAthavidhyatva dhaTe vAkhyatvamapi tatyanyonyAtivAvAvajamAvasakhyatve va, nAllurAnIyatAnkA nyAzrayasthApatyaM, vamanvenyApekSA na cAdvAcavAnamAvagraha va na cAtA gaurayApekSayA hi prArArUvaeN aAzApekSA ja prAraya, tadravatrApa vAdhyatvene vitadhyAnavahityanena gujaththAnAdvitIyamedrAribrahArthe tamAha - vitati-vAminuM zudhyAnadvitIyamekarthavyajJanayotirAdritatra tathA manAmRtInAmanyataramAnyatra azvapakSo vivAra vizvane yathA tathAgAna samAmadana kuTazasalphanasTavavALavAvamakhvajona na dharamadirAdvAntare vartata thavuM nAmagTazabdasama na nAmadhadanAmAmAzavAre vartate, arthAt dazavavArtho dharAziSyavakhyoga, ghaTavumazivAgye judAzivALyo 1 zabdanavemyupatA, udadhAparyAyazAnAmAvAvaSenADumAva, have nAmazuTazabdavIgyo nAmayaTanAmA svItA, naiva samamirUddhana, taheva pitRNoti-tra tyAMnA nAmadhaTanAmadAva mevAviti nAmadhaTazavsthApanAvaTazahUdravyavadazamAvaTaza mevA nAmarAvsthApanAzavidrAdazadmAvadaramAhitya | zabdamevAvamevADupane sati vAgdhArtha mukhyArthI mAcchadromyuveya kRti samitina pAramArjivAtumayAcotho na mavati zikhUdraya punarAvRjyA manavApunenetyAhuM vaM ca sati vALyuM miti dhaTadhaTanA yAviSTavaSayazavadhinanajatvAmativaziSTa puruSa rUti guddhirvariyAi pava, ne vanya, dIpAkSita puruSa ti vRddhi puruSe yahAM zApa dukasAya sadRSi, vAva zivRdaSNupakSitavu , tathA vAtra Tapave dhanavAveziyalazAddhananacvAminyunatya dhaTanaziyAi pava vaTapadrazya vaTanathaviziSTa viSayodhananajatvam, arthAt dhaTavAttavAna vaivasmRtananA tAdRzodha, ne vahA, vaiva dhati tavaiva dhaTArcasva ghaTavAgyavArAQ, samamihanona vartamAnAvaskevena paTanAyariyAmAvegaSa pUrvottarazAstrAvAchinnapatanAzayAharityAhu pakSita vaTAbhArthasya dhaTavahavaLyavaMthAvupata va--tananAnaDupamAhiti sAvitasthadyApi pavArthamAtraya kSaNivAhU dhanAvaTanAyAvatarminavamumayanayamataviziDyuM tathApi sanamihAna dhaTanaviASpAvatoga dhaTa dhaTanAthAzrayadhaTasanAtatvam va--tanatu taddhi Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvArthaviLoTI i trirAmapura bhAvanIyamiti saMjhepaH / evamavasthite nayanasthAne yo doSa Apadyate tamabalambamAnaH shkte| atrAha-vamityAdi, ekasminnarye virudvAnAkoTayavagAhave ne SA vipratipattitvaM myAditi pUrvavakSiNo'bhiprAyaH / bAvAnAM tevAM nAnA cAhia nAti, ume ghoDI vAta saimiSaNaanasNgkopyogbaatyaa milivAnAmadhyapekSAbheDena viruddhakoTikavaparihArAnnArya doSa ityabhiprAyavAna, samAgrovyA tyAnA, caitra sAvavAnIvAbhAvazvagupiyAbaMm:venuvainadhipatyaMbaDyAnAtatvamiryA virudrAnA vimAnati sAmAnyapaddhati citAryatvelALA vAvaTanAmAnidhavAthamilerthivabhAvamAtrAvaraddhiTiparyAyavvAmitvanavanami dvAdiSuttinimittAinAvinyunimittayAgavatvavatvavAhityane ! paniSa-vanavAnAM, ritipattitva vinipatri! ne me vastu sAmAnyuM na hatuM mane, zciA punaH dha mavati, nileSanukavAba na mAtrA mavani, pa sattanamiya, tripAnavirda punaH vivida mati, tathApi tathA+ punamabApapAyA vipattitva svAva, ra viratiSyi ni eka, je nizcita sAvAjhuvA ravi mAvA nAnAM zAzvarmAtrAvAdina ddhinAnA vyAtrimeva nAjI, vaya nainavIra levA vividha vinAnAyAtviAditi pUrvapaTTIvAnumAna patramAvA gaonika nAvA -kinAnAM taniti ! bApananAthanumAne rAkhatA navA vinDa rati va pa grupanA pArivAhi vAMcana mA baMdhanakubavAvena vAvAva, vina nAnA Tikie jaNAva tri nihAratanAM prAraMvamAMamdinAM vinAne na vini. tArA : - banAva :kAvya * purA kvanarAMjhavAkAvivikipIrijana rAjA phira javA bina ziva parivAra je karapivitranAnu niHzvara jhar : rAjakoTa lavA mAM mAtra kiAkI sarakAra - ane 2 re varamAM dha ne rinA da i na 4 vinimaya, rakatavika jIva jAnA dikara dinAkavidura - 2 - "a- " sara ka >> kana, riTarDa saMvAlA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paMcatrizatamasU0 TI0 stikAyAvaruddhatvaSadravyakoDIkRtatvadhamairekatvadvitvatritvacatuSTupazcatvaSaTvAdhyavasAyAnAM bhinnatvAdaviruddhakoTikatvAdvA na vipratipattitvaM tathA nayavAdevapIti piNDArthaH / sa dvitvamityAdau dharmiNi vidheye dharme vidhAnaM dhrmdhrminnorbhedaabhipraayeg| asaddharmAdhyAropAbhAvena vipratipattitvaM parihatya kSayopazamavizeSAt pRtham vizeSagrAhityena tAM parihartumAha kiM cAnyaditi / paryAyavizuddhivizeSAdutkaNeti paryAyA-bhedA matyAdayaH, teSA vizuddhiH svAvaraNApAmajanitA svacchatA, tasyA vizepo bhedastasmAdukoM viSayatAbhedastenetyarthaH / yathA matijJAnI manuSya jIvasya manuSyaparyAyaM vartamAna cakSurAdinendriyeNa sAkSAtparicchinatti, " tameva zrutajJAnI AgamenAnumAnasvabhAvena, tamevAvadhijJAnI atIndriyeNa jJAnena, tameva manaHparyAyajJAnI tasya manuSyaparyAyasya yaH prazne pravartate tadtAni manodravyANi dRSTvA'numAnenaiva, kevalajJAnI punaratyantavizuddhena kevalana, na caitA vipratipattatho viruddhAH pratipattayaH, svasAmarthana viSayaparicchedAt, tadvayavAdA ityarthaH / vahubahutarAdiparyAyavAhitvAnmatyAdInAM yathA vizeSo na ca vipratipatitva tathA nayavAdAnAmityanthe vyAcazyate / ekavipaye pravartamAnAnAmeSAM pratyakSAdivadvilakSaNatvAdeva na- vipratipattitvamityAha-yathA iti jIvAjIvAtmakatvadharmeNa sarvasya dvitvAdhyavasAya:, 'sarva yAtmaka dravyaguNaparyAyAtmakatvAda' iti dravyaguNaparyAyAtmakatvadharmeNa sarvasya tritvAdhyavasAyaH, "sarva catuSTayAtmakaM caturdarzanaviSayatvAd ' iti caturdarzanaviSayatvadharmeNa sarvasya catuSTvAdhyavasAyaH, sarvaM paJcAtmakaM, paJcAstikAyAvaruddhatvAd' iti paJcAstikAyaviruddhavadharmeNa sarvasya paJcatvAdhyavasAyaH, 'sarva SaTsvarUpaM paddhayakroDIkRtatvAd' iti SaDdra0yakroDIkRtatvadharmeNa sarvasya paTyA'dhyavasAya ityevamuktAnAM paNAmadhyavasAyAnAmityarthaH / parvate dharmiNi vahnau vidheye sati parvato patimAniti vidhAnavat padArthamAtre dharmiNi dvitve vidheye sati sarva dvitvavadityevamuddezyaviveyabhedasambandhArthakamatuSpratyayaghaTitameva vidhAnaM yuktaM na sarva dvitvamityAzakSA manasi kRtvA tanivRttyarthamAhasarva dvitvAmityAdAviti / dharmAstikAyAdInAmanyatamo yaH kazcidekaH padArthastasya matyAdijJAnairanyAnyaprakAreNopalabdhau hetumAha paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNeti / tadathemAha- paryAyA bhedA ityAdinA / tasya manuSyaparyAyasya yaH prazne pravartate tadgatAnIti manuSyaparyAyaviSayakapraznakartA yastatAni tenaiva kAyayogena gRhItvA manoyogena manastvena pariNamitAni, tadvicArAnuguNAnIti yAvat / anumAnenaiveti-ayaM puruSaH manuSyaparyAya praSTumabhilapati tadAkAramana:pariNatyanyathAnupapattarityanumAna vetyarthaH / athavA etatpuruSahRdrAtaprazno manuSyaparyAyaviSayaka, tadAkAra manaHpariNAmAnyathAnupapattarityanumAnenavetyarthaH / ekasminneva viSaye kAraNabhedena matyAdInAM bhedamupadaya viSayabhedena tadupadarzanapravaNamanyepAtamupadarzayati bahuvahutarAdiparyAyavAhityAditi, asthAyambhAva:-matijJAnI manudhyAdejIvasyAlpaparyAyAn paricchinatti, tatazzrutajJAnI bahuparyAyAn avadhijJAnI ca bahutaraparyAyAna mana:paryAyajJAnI ca vizuddhiprakarSAda bahutamaparyAyAn kevalajJAnI ca sarvaparyAyAniti / / yathaite'lpAdhikatarAdiparyAyagrAhiyena matyAdijJAnavizeSarUpA jJAnabhedA apekSAbhedaprayojyAviro Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArthavivaraNAryadIpikA / paMcatrizattamasU0 TI0 367 : veti / svaviSayaniyamAt-svaviSayasya sannikarSa liGgasAzvapadavRtyAdinA niyataparicchedakatvAt / yathA pratyakSAdInAM viSayAbhede'pi sAmagrIbhedAbhedastathA nayavAdAnAM, na ca vipratipatitvamiti spaSTo'rthaH / idantu dhyeyam, ekazabdajanyAnAmapi zakyalakSyavyaGgyapratItInA yathA vRttibhedAd bheda tathA nayadhiyAmapi svastArthavRtitaditaropacArAbhyAm , etacca nayajJAnamekakoTikApAtsaMzayasamuccayAbhyAmatasmiMstannizcAyakatvAbhAvAdvipramAsaMpUrthivAhitvAbhAvAcca mahAvAkyajanyapramANabodhAdvilakSaNamini jAtyantarameva / tadavadAma , dhazAlivividhaparyAyagrAhiNo'pi na vipratipattirUpAstathA nayavAdA apIti / svasvArthavRttitaditaropacArAbhyAmiti vaM dravyArthikana yastasya yaH svArthaH svaviSayo'bheda stana vRttirmukhyAzrayaNaM taditarasmin bhedarUpe viSaye upacAro gauNavRtyAzrayaNam , evaM paryAyanaye tapirIyaM, tAmyAmityarthaH / etaca nayajJAnaM saMzayasamuccayAbhyAM vilkssnnmitynvyH| tasya saMzayasamuccayabailakSaNye ko heturityArekAyAmAha ekakoTikatvAditi / ekaprakAra tAmAtranirUpakatyAdityarthaH / atra nayajJAnaM saMzayAtmakaM na ekaprakAra tAmAtranirUpakatvAt , ubhayasaprati pannanizcayavadityanumAnaprayogaH / uktahetoreva tanna samuccayAtmakamapi / nanu saMzayasamuccayayoH ko bheda iti cet , ucyate, ekatra dharmiNi viruddhanAnAdharmaprakArakajJAnaM saMzaya iti lakSaNe ekasmin vRkSe vibhinnAvacchedena kapisaMyogatadabhAvaprakArakajJAnasya pramAtmakasya saMzayatvaM mA prasAGgIdityedartha viruddhatvasya nAnAdharmavizeSaNatvaM pareNApi svIkriyate, virodhabhAne cA'vyApyavRttitvajJAna prativandhakamiti tadabhAvaH kAryasahabhAvena prativandhakAmAvavidhayA kAraNamiti kAraNIbhUtA'vyAvRttitvajJAnAbhAvavATitasAmanyA saMzaye dharmavizeSaNatayA saMsargatayAcA virodho bhAsate, na samuccaye, yadvA saMzaye sandenItyanuvyavasAyasiddhA vilakSaNaviSayatA strIkriyate, na samucaye, tatra samuccinomItyanuvyavasAyasiddhaviSayatAsvIkArAt, anye tu saMzaye prakAra tAdvayanirUpitA ekA vizeSyatA, abhinetra vizeSyatA, samucaye tu yadyapi saMzayavad vizeSyavayaka eva tathApi taniSTA vizeSyatA prakAratAbhedena bhinnatyAhuH, tathA ca saMzayajJAnadharminiSTavizeSyatAnirUpaka taniSTaprakAra karane sati tadviruddhatadamAvaniSThaprakAratAkam , yadvA taniSThaprakAratAnirUpitA yA tadvirutada bhAvaniSThaprakAra tAnirUpitakarminiSThA vizeSyatA tannirUpakajJAnam , samuccayajJAnaJca nAnAdharmaniSThaprakAratAkaikadharminiSThanAnAvizeSyatAkam , ya?kadharmaniSTaprakAratAnirUpitaminiSThavizeSyatAbhinnavizeSyatAnirUpitatadanyadharmaniprakAratAkajJAnamiti, tAbhyAM nayajJAnaM mukhyavidhayaikadharmaniSThaprakAratAnirUpitaikadharmini4vizeSyatAnirUpakatvAd bhinnamiti bhAvaH / vibhramAdvilakSaNa nayajJAnamityatra hetumAha-atasminnizcAyakatvAbhAvAdititadamAnavani vizeSyatAnirUpitA yA taniSTaprakAratA tannirUpakatvenAyathArtha vibhramajJAnam , nayabrAnaM tu tadvaniSTavizeSyatAnirUpitataniSTaprakAratAkatvena yathArthamiti tadvilakSaNaM taditi bhAvaH / satamAtmakamahAvAkyajanyapramANavodhAdvilakSaNamityatra hetumAha-sampUrNArthavAhitvAbhAvAceti-saptamAtmakamahAvAkyajanya saptadharmaniSakAratAkai dhaminiSThavizebhyatAkAsaNDA06-. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 368 : tatvArthavivaraNamUDhArthadIpikA / paJcatriMzattama. TI. " ayaM na saMzayaH koTe rakyAnna ca samuccayaH / na vinamo yathArthatvA-dapUrNatvAcca na pramA // 1 // " iti, : tathA " na samudro'samudro vA, samudrAMzo yathocyate / nApramANaM pramANa vA, pramANAMzastathA nayaH // 1 // iti, tavabhatra tyamasmatkRtanayAmRtataraGgiNyAm / / udAharaNadarzitameva nayalakSaNaM saMkSiptarucInAmanugrahArthamA- .. yAbhirvatukAmaH prakramate / Aha-cetyAdi / Aha cetyAtmAnameva paryAyAntaravartina nirdizati / naigamaH nigamo janapadastatra bhavA ye zabdAsteSAmarthA abhidheyAsteSAm , eko vizeSaH, aneka sAmAnyamanakavyaktivRttitvAt , tAveva yAvau~ tayornayaH prakaTanaM sa eva gamo'nyavyAvRttiprakAra tabhapekSate'bhyupaiti yaH sa tathA, dezasamagre vizeSasAmAnye grahItuM zIlaM yasya sa tathA, vyavahArI sAmAnyavizeSAbhyAM parasparavimukhAnyA asti vastviti vyavahA~ zIlaM yasya sa tathA, naigamo nayo jJeyaH / parasparavimukhatvaM ca tayoH padA. bodhAtmakaM pramANajJAnam, nayajJAnaM tyekai kamaGgajanya vastugatakadharmaprakAra kakhaNDavodharUpamiti tatastadvilakSaNamiti bhAvaH / yadyapi nayajJAnasya tadvati tatprakArakatvAllaukikapravRtyupayogipramAtyamastyeva, anyathA laukikanyavahAra eva na syAta, tathApyatrAlaukika tatvavicAropathika pradhAnamAvArpitasakalAMzAvagAhijJAnaniSThapramAtvaM nAstyeveti prAdhAnyanakAzAvagAnistasya nA laukikamAmANyam, na vAprAmANyam , laukikatrAmANyasyApi satvAt , saMzayasamuccayaviparyayavilakSaNatvAceti tajjAtyantaramevetyAha-jAtyantarameveti / svakRtanayopadezagranthatimAha-ayaM na saMzaya ityaadi| etacca pUrvameva vikRtam / etena nayasya pramANatvaniSedhepramANatvaM sthAt , taniSedhe pramANatvaM syAt , virodhidvayamadhye ekaniSedhasyApara vidhAnarUpatvAva, rAya rAmAvAt , tathA ca pramANAnayasya pRthagupanyAso vyartha evetyapi nirastam, pramANaviSayakadezavAhityena tasya rUpAntarasyAt / etadeva samudrAMzadRSTAntena vyavasthApayitumAha na samu. dro'smudrovetyaadi| samudraikadezasya samudratyAsamudratvaniSedhavat pramANakadezasya nayastha pramANatvA'pramANatvaniSedhopapatti vyaa| uktazva samAnatAntrikairapi tatvArthazlokavArtike "nA'pramANa pramANaM vA, nayo jJAnAtmako mataH / svAtpramANekadezastu, sarvathA'jyavirodhataH / / " iti / adhika pUrvameva bhAvitamiti / eko vizeSaH, aneka sAmAnyamanekanyanivRttitvAditi yadyapi yAvanti nityadravyANi tAvanto vizeSA iti nityadravyANAmAna tyAd vizeSA anantAH, sAmAnyantvanekavyaktyanugatamekAmiti vaizeSikA abhyupagacchanti, evaJcaikaM sAmAnyamaneko vizeSa ityevaM vaktumucitam , eko vizeSaH anekaM sAmAnyamiti tu viparItAbhidhAnabhitra pratibhAsate, sakalavizeSApekSayA sakalasAmAnyApekSayA cAbhidhAne yathAvizeSANAmAnantyaM tathA parAparabhedabhinnAnAM sAmAnyAnAmapi Anantyamiti vizeSa sAmAnyamapi anekamityeka sAmAnyamityapi ' vaktubhayuktam , tathApyatra vizeSavyaktisAmAnyavyaktyapekSayekAnekanirvacanaM, tatra vizeSavyaktirekaikaya vartata iti na tasyA Azraya bhedAt svarUpatazca bheda iti bhavatyeko vizeSaH, sarvathaikasyAneka . vRttitvaM na sambhavati, yataH kathaJcibhedAbheda evAdhA rAdheyabhAva iti sAmAnyasAdhAraNa saha kathazcidabhedAdAdhArabhede tasyApi bheda ityekasya sAmAnyasyAnekAdhArakRttitvAdanekatvAmiti bhavatyaneka . Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taraMvADhera dArzapikA paMairAma che jIMtaratvena, yatsAmAnya sa na vizeSa yo vizeSaH sa sAmAnyamitye vaiviyena , carce di mAM gRA sAmAnyava parathati, maLI pivi, na tu sthADhiopatinatyantaratveneti | II hiti yajJa jJAnAmiti savaH | saMta sAmAnya kata ti vana saMya rahya tathA svAdR sAmAnya sattApe, vezata phati ke sAmAnya vigere svAti, jI nyathavA, vidhavAvi, sAbI mahAsAmAnya pAvaravAnRkhAnAne mRda va sarvatra mevADanutatranAmAvaniksa - vAratrAmA(ta) va hi sarvajJAnanA dripAna kAmArtha dInAntaropanAnitame vAsenA yuddhamatrAma saMzavaM punarapatimahAvAkIdAra phatyAtriDhatannotthApitAntaravuM, tanujJAnama! sadanaena niyata nizcita, vidyAnnAnayAta, nava navamevAtA 2 / jhuvAti samudAya saddAtaH prAlAvAviSAdAnAvi. vyaktivavava vorApino tracI, zAne? saMsthA nanavavavAnAM, nA mAlAnAna, saMjJAdo nAma-thAnamAvA ghaNA nizcinAkA nivAM virAvA jJAnataDapati H sa tathA 5 putI di mata mAnizcita samAcAra samudAvAda vyavahArama, nizcitavizapatirinAM teSAmAvAna, di samudAvAdayAsAmAnya sthAnevAvAya vajananejittijAti niciMtimaghauMTa-jatatAnanArAvize vAvAjhuni cAvavAtha- vAva vAvALA ja sAmAnya mattAvA dravyastrApavA ja viSa, parva javAvi trimAdityadhdhina satyAviza trinirca ! namAvAni-tra jana vi itramAkAnuM pAmRta trahmalAmAnya mAnavA, DamacAga namadira mAmati nA pado guja: 1 naM. jJAnAnAM kaneti-ba ghaTanAnuM padayAtrA nu zAna davukhyatrava, nara sadRpattA, mRtmavavAAinava thA kinAmache temAM jJAnAnAM trAjavArtha vAkayA dakti kendrana navamInivAM mahAvA , enukkAvAvananA, akhAtrIja marcanTAtivivikhyAnakatradinanyAyAdhAra vAgyAnA vivi mAvajana nAbata dhavAyAbaLA nicanhone navAvanya jIvA budatanavAva, vicArga ja daMtya pUrvAnumAnannA nA nAka rikavA nibaninAdavALyudinamAtrano upavA mata bijI, mAM 2 Maa dharma, kanyAdAna, ana, hAM kI lakavAgyavaMjhutrAiiAinya dharA nAkadukAmAM ripanAM sAnidhdha kAnana :mana kA kA ya katannati nadina! dArA ida-askRti ! naDhera Dhera nyU nijhA mizrA Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 370: bharavAjaivivanAmUDhArthIpizApaMrAMttama To hisraNa samudrAvyAditiri# manu yanta, vipava svapratyakSatAt, amAva va mADI sAmAnyasta pitana tuchavAta, tAdarAma iva tAnilapena sAmAnya pratyAttidhara svati ti na vyANijJAnAvau vAkyomAnAnupatti sAtatya matakSya svabhyApavaSayatAdhUma cale hetutvajavanAna svAmimatoDapi viyovaeNna vadhyamAno viSayaprAdhAnya IntA cA saMgrahasthAnupUrvI vyAkhyo rAzi tmitra rAzitvaSaTazaSyonAvanArthavadutvavizeSaca nAzrayaLaDakhyAnupUrvIvalAmAcanitaiRtvaprAdhAnyU saMgrahaDaksAhatamati vyavasthApitamanuyoddhApu dravyapramANanintAyAM tadravatra Avanacamiti hima ! tathA e varavAro giridhata pharyAddhittatra niyata niSpannam, vyavahAranayam, vidyuta vAritAnupAritAryAzrayaLakirtA, vivAhavavuSyata rU ta karthamAMha-vizeSA rRti | nanuM sAmAnya ripatatvenosakUpa vRtvasaamaanyprtyaastyaa kathaM sakaladhUmajJAnaM sthAt, tadabhAve ca kathaM sarvopasaMhAreNa jAyamAne vyAtijJAne lajapUnamAna yAvityAraphrAnivRjyamAha tAdrazama iva tAjAti-sukhamAM ja sAmAnyamitya vaijJAnisapenati-vaghara jJAnaviSayavasampanthane viSayoneti-viSayo dhUmabarAkSa dhUma, tasya vona sanvadhana, dhUmasAmAnyaakSaNa pratyAyatamADauzinivAryatveneti thAvata. "saMhasta kALuputrIvADuM viM. saMvijhAjhuM sannAruM aLatArUM ?, ne saMjJA no jJAuM, ne baMtA, niyamA kho jANI" rUtyanuvAdvArasUtraTAyAM nanuM thatuM santhayAdripALa [tAnyAnupUrvadravALa mava itardi che ziritya no vapaghata, dravyavAduLe sati tasvopadyamAnavAd, vaidhAriripu tathaiva pharzanA, satya, zilve ziriti vahata mAyA?, vajUnAmAM tevAmAnupUrvasAmAnyauna zovIjhAdevameva, vi yathA-viziSTapariNAmaparite sarve tAramAvavAnAM vAdugheDataiye muLyA, tavatrAnupUrvIdravyavAdupi tatsAmAnyaajevA murathama navA pratipadyate, taddanaiva tevAmAnupUrvAsita anyathA tadmAvabasA, tamabhuthalaivasvAna vakSabruitatvova saMdheyAtAniyA, muLamUtAni nu dravyAkhyAtyi parimAvoga na hi dhyata pratyutta, tathA 2 tatra rAzimAvIpapAnArthe yathassypUrvadravyatavadutvasaMdhyAya muLamUtAyA thathaLe khyAnupUrvAlAmA Tvana takULAnupUrvIdravyApArivAmiti tastrAdhAnya vAmyupad saMgrahanavyAhRta tathA vyavahArano sAmAnya pravAsaviyA gumUtasAmAnyAzrayoga svAmpata vizeSaprAdhAnyamavyAhatamityAzayenAha yathA saGgrahasyAnupUrvIdravyANIti / tRtIyA raddhimAhRtathA vA rUgharA nirirvazcata rUAvavA phrAti mitra ripasya miriyALA DhakSakhA, pivAya parvatasya vAhe nvayAtmavega tabadrAhutAtparthasthAnuSa kSaNavanasya sattAva! saMyoganuM mUyo vaghAti, vADhipadranANAvadyA yAtatyAddhi prAdhdha, triAvakSyAni jati puruSAbuddAthe halA, Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA / paJcaviMzacamasU0 TI0 : 371 : sAtatyAdi / sAmprato vartamAno yo viSayastasya grAhakam, samAsataH saMkSepataH, jutranayaM. vidhAt / samAsata ityanena vartamAnakAlasya sthUla sUkSmatayA sthUlasUkSmatAbhyA bheda AtmIyanAmAdiviSayabhedazca vistareNAsthAbhyUhya iti sUcitaM bhavati / uttarArdhena 206svarUpamAha-vidhAta yathArthazabdamiti / yathArtha vyutpatinimittasamavyApakapadavAcyatAbhyupagamapravaNamadhyavasAyam, zadanayaM vidhAdityarthaH / anena caiva-mUta eva prakAzito lakSyane, sarvavizuddhatvena tasya vyaJjanArthavizeSaNatvAt / sAmpratasamabhirUDhI tarhi pharamAnna mAritAviti cet, smAritAve | tadAha-vizeSitapadaM tu za0danayamiti, vizeSitapadaM vizeSajJAnaM, nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchannAdarthapratIteH sAmprate, zabdAntaravAcyArthaH zabdAntarasya nAbhidheya ityevaM ca samabhirUDhe vizeSitaparatvaM bodhyam / itirnayAnusmaraNapaginiSThAsUcakaH / atrAha para:-ghaTAdhajIvapadArthoddezena naigamAdayo nayA vibhaavitaaH| atha jIva iti zuddhapade AkArite ucArita adhnapadArthasya sthirasya gamane'nvayAnupapatteH puruSatAtparyAnupapattervA hetorakSatatvAt / tatprayojana narantaryapratItiH, jutrasvarUpaM sajhepata Aha sAmpratetyAdIti / vartamAnakAlasya sthUlasUkSmatayA sthUlasUkSmatvAbhyAM bheda iti-RjutraviSayIbhUtasya vartamAnakAla. sthApi naikara kisthUlasUkSmarUpatvAt sthUlatvena sUkSmatvena svasvabhAvena bheda ityarthaH / nAmAdIti-atrAdipadena sthApanAdravyamAvaparigrahaH kAryaH / asya gajubAnayasya / yathArthamityasvArthamAha vyutpattinimittetyAdi / yatrArthe yadaiva yacchadavyutpattinimittakriyA parvate tatrArthe tadeva tacchavAcyatA, yatrAyeM yadeva yacchandavAcyatA tatrAthai tadaiva taccha06. vyutpattinimittakriyetyabhyupagamapravaNamadhyavasAyamityarthaH / vizeSitapadamityasyArthamAha-vizepajJAnamitiA nAmAdiSu prasiddha pUrvAcchAdarthapratItiH sAmprata ityasya zabdAntaravAcyArthaH sadAntarasya nAbhidheya ityevaM ca samami ityasya cArthaH pUrvameva kRta iti / saMkSiptavuddhisatvAnugrahAmilApukapUrvAcAryoktAssatanayaMsAkSaptasvarUpapradarzikA zlokA atroparivASTithaLe "zuddhaM dravyaM samAzritya, saMgrahadazuddhitaH / naigamavyavahAroM stA, zeSAH paryAyamAzritAH // 1 // tathAhi-anyadeva hi sAmAnya-mabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti, manyate naigamo nyH2|| sadrUpatA'natikrAnta, vastramAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarva, saman sagraho mataH // 3 // vyavahArastu tAmeva, prativara vyavasthitAm / tathaiva dRzyamAnatvAd , vyApArayati dehinaH // 4 // tatra sUtranIti: syAt , shuddhpiiysNshritaa| nazvarasyaiva bhAvasya, bhaavaaristhtissiyoginH||5|| atItAnAgatAkAra kAlasaMpavirjitam / vartamAnatayA sarva sUtreNa sUjyate // 6 // viruddhaliGgasaGkhyAdi,-bhedAmitvamAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM, 108: pratyavatiSThate // 7 // tathAvidhasya tasyApi, 194naH kSaNavArcana / bRte samamitu, saMjJAbhedena bhinnatAm // 8 // ekasyApi dhyanervAcya, sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvA, deva bhUto'bhimanyate // 9 // " iti / AkArita ityasyArthamAha-uccArita iti, naigama samayamAhi vihAyati / 4. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 372 / tsvaarthvivrnndaarthdiipikaa| paMcatrizatamasU0 TI0 . naujIvo'jIva iti dezasarvapratiSedhayuktayojIvazabdayorucAritayoH, noajIva iti pratiSedhadvayasamandhite jIvazabde uccArite kena nayena nagamAdinA ko'rthaH pratIyata iti vaktavyam , asminnukte hi sarvatra vidhiniSedhayonayajJAna vyutpannAnAmIpakara syAditi / sUrirAha-atrocyate-zuddhapade jIva ityAkArita naigama samayagrAhiNaM vihAyaivaMbhUtaM ca zeSairdezanaigamAdibhiH sarvAsu gati vartamAno jIvo'bhyupagamyate / tadAha-naigamadezetyAdi / naigamena dezagrAhigA, tathA vyavahAreNa viropamAhigA, jusUtreNa varta- . mAnavastugrAhiNA, sAmpratena vartamAnabhAvavAhiNA, samabhirUDhena ca pratizabdaM bhinnArthagrAhiNA, paJcasvapi narakatiryaDmanuSyadevasiddhigatidhu, anyatama iti narakAdivartI, jIvaH prANI pratIyate / atra dezasamapadasvarasAdau pazamikAdibhAkoza jIvasvarUpapAriNAmika bhAvanAhisaMgrahagrahage'pi na kSatiH, jIvApekSayA tasya sarvasamahatve'pi bhAvApekSayA dezasaJahatvAt, vyaktihasya ca uktamataM kiyatAM nayAnAmityAha "nagamo dezasAhI, vyavahAra sUtrako / 206: samAbhirUDhavetyevamete pracakSate // 45 // " naigama iti-jaigamo saigamanayaH, dezasamAhI avAntarasabgrahaH, sarvasaGgrahasya sanmAcAryatvAttayAgaH, vyavahArajusUtrako vyavahAranaya jumUtranayaJca, 206: lamabhi74zvetyevamete pravakSate / / 45 / / iti nayopadezavRttipAThamanusRtya naigama samagrAhiNaM vihAyetyasya sattAkhyamahAsAmAnyagrAhiNaM parasagrahaM vihAyetyarthaH / etenaiva sattArUyamahAsAmAnyagrAhinaigamaM vihAyetyapi labhyate, tathAbhUtasya naigamasya parasaGghaha evAntarbhAvasya zrIsiddhasenadivAkara bhagavasammatatvAditi bodhyam / ata eva nagamena dezagrAhigelyatra naigamenetyasya dezavAhiNeti vizeSaNaM caritArtham , parasaMgrahAntargatasarvagrAhinaigamadhyavikirapAttasyeti / bhAyoktadezasaGgrahetipada svArasyalamyArthamAha-atra dezasaGgraha padasvarasAditi-aupazabhikAdibhAvaikadezajIvatva05pAriNAmikabhAvagrAhisaMgrahagrahaNe'pi na kSatiriti-aupazamikAdInAM paJcAnAM bhAvAnAM ya ekadezo jIvatvarUpapAriNAmikabhAvastagrAhisahagrahaNe'pi na kSatirityarthaH / tatra hetumAha jIvApekSayetyAdi / jIvatvarUpapAriNAmikamArUpeNa sarvajIvAnAM saMgraho bhavatIti jIvApekSayA jIvatvarUpapAriNAmikamAvagrAhisakhagrahasya sarvasaGgrahatve'pi paJcavidhabhAvApekSayA jIvatvarUpapAriNAmikabhAva ekadeza iti tadgrAhiNo dezasagrahatyAdityarthaH / nanUktadizA jIvatvarUpapAriNAmikabhAvanAhisaGgraheNa jIvazabdena jIvatvarUpapAriNAmikabhAva. grahaNe'pi kathaM jIvavyaktipratItirityata Aha-vyAgrihasya cetyAdi / atha bhAvaH yadyapi viruddhasahana sapAM trikazikSAvanomanaulyparyantAnAM kanyAnAmAnuM, pUrvItvasAmAnyAvyatirekAtsarvA'pyekaivAnupUrvI tathApyavizuddhasaMgrahanaye "tipaesie AYpucI caupaesie ANupucI jAba dasapaesie ANupubbI saMkhijapaesie ANuputrI asaMkhijapaesie ANuputrI aNaMtapaesie ANuputrI" ityAdyanuyogadvArasUtre yathA sarve'pi / tripadozikA skaMdhAstripradezikatvasAmAnyAyatirekAde kaivAnupUrvI, evaM sarve'pi catuSpradezikAca Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... tapAryavivarthidIpikA | paMcazittamas0 TI0 373 : tatrAnupUrvIdravyamAhisAvadevopapateriti draSTavyam / kasmAditi kimatropapattiratyuta svecchayA naigamAdayo'bhyupagacchantyemiti hetuprazno'yam / sUrirAha-atyupapattiH, tAmAha-ete hi nayA ityAdinA, hi yasmAt, ete nayA jIvaM prati jIvAdArthamadhikRtya, aupazAmikAdiyukto yo bhAvo'rthastagrAhiNaH, sarvAsu ca narakAdigatiSu avazyamopazAmikAdInAM yaH kazcitsa bhavati bhAvaH siddhigatau ca yadyapyopazamikakSAyopazamikaudayikA na santi, tathApi kSAyikAriNAmiko sambhavata ityamAvapi jIvaH / yacapyopazamikAdInAM militAnAmavyApakatvAdalakSaNatvaM, tadanyatamavatvasya ca pAriNAmikabhAvamAdAya dharmAsti tuSpradazikatvasAmAnyAvyatirekAdekaivAnupUrvI, evaM yAvadanantapradozakatvasAmAnyA'vyatirekAt sarve'pi anantapradezikA kandhA ekavAnupUrvI proktA, ata eva saGgrahanayasya sAmAnyacAdikhena sAmAnyasya caiRtyena sarvatra kavacanaM na bahuvacanam , tathA ca tatra tripradezikaskanyAdInAminantapradezikaskandhaparyantAnAM dezasahanayena vizepAgAM sAmAnyarUpeNa grAhiNA tripradezikAnupUrtatvAdhanantapradezikAnupUrvItvasAmAnyA'vyatirakotripradazikAnupUryAdizabdena grahamasyeya jIvatvarUpapAriNAmikamAvagrAhidezasaMgraheNa jIvazabdavAcyatAdRzamAvAvyatirekAjIvayInAM jIvarakSana grahaNasthApyupapattiyA deva, narakAcanyatamagativartijavivyaktirdezasa grahanayena jIvasvarUpapariNAmikabhAvasAmAnyA'bhinnatvAt paJcasvapi gatipu jIvazabdena pratIyate, jIva iti kathyata iti, audAyikakSAyopazAmikapAriNAmikamAvatrayaniSpanna ekastrisaMyogaH 500bhA0kSaNa: audAyikaupazamikakSAyopazAmakapAriNAmikamAvaniSpannazcatukataMyogAntIya maGgalakSaNa ekaH, anyazcaudAyikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikamAvaniSpanazcaturthabhaGgalakSaNa ityevaM dvau catuSkasaMyogAvityete trayo'pi pratyekaM catasRSvapi gatiSu sambhavantItyAzayenAha-sAtuca narakAdigati avazyamApazamikAdInAM yaH kazcitsambhavati bhAva iti| "kayara se NAme khaiepariNAmianiSphaNNe ? khai samattaM, pAriNAmie jIye, esa NaM se NAme khaiapAriNAmianiphaNNe / 9 / " iti vacanAd dazadikasaMyogAntargatanavamabhaGgasya siddhigatau sammavAdAhatathApi kSAdhikAriNAmiko sambhavata iti / atha militopazamikAdipaJcabhAvAvitatvaM jIvasya lakSaNaM kriyate kiM caupazamikAdinikhilabhAvAnyatamavayam, tatrAcaM cettadA tanna, yuktam , " kayara se nAme uda35 upasamie khaie khaorasAmie pAriNAmiani kaNNe ? udaietti maNurase, upasaMtA kasAyA, khaI sammataM, khaoksamiAI iMdiyAI, pariNAmie jIva" ityanuyogadArasatroktapaJcakasaMyogabhaGgaH kSAyikasamyagdRSTiH san ya upazamaNiM pratipayate tasya jIvasya sanmapati nAnyasya, samuditabhAvapaJcakasyAsya tatra bhAvAditi tasmin jIye uktalakSaNasya dhaTamAnatve'pi tadanyajIvazvasambhavanAvyAptaH, dvitIyaM cecadapi na, tasya taadzAnyatamapachAAM mApa mAvanAvAya sarvanag dhamAnanovyAsaMnivAragipi taddazAtmpdpraasN pAriNAmikamA dharmAstikAyatvAdharmAstikAyatvAdilakSaNamAdAya tavasya dharmA Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 374 : tAviLaDhArthIpi . paMrvAnaMrAttamahR0 TakA cAvAvaticApavA, tathApi navatvamaLyamavastrapatipariNAkimAvALe dvipakSe na doSaH / na caivaM jIvatvaM jAtirevAnugataM lakSaNamastviti zaGkanIyam / ekalakSaNasya lakSaNAntarAnapavAda vAta, phataramavAnumAne, pakSatA chevaTeramenoC/nAtarakSaNAta, sAmAnyAnamyupAnUddhaparyAyanayAnanugrAti dravyu nonI phatyuttarite viM pratIya saina hanyate-cA nA pratiSadhe vatate, ta namyumiva yui vetyanA panavA varavatava pratIte, nAmAvA, tavAjhavadravyuM putra atimirco I thI tu nezanjho vezapratiSedhastI vezadyAniSiddhavAvasya verazcaturmAdriA , praveza vAlvantADavamananIya cete nonavazati TaljhataH | tra sarvapratiSedhapakSe vavantAbatati, norAvasthAnyAmAvavarthavaM navaparyastha jaioDavanyonyAmAnjI phatyAmALa nIvapadraya navAnyamavati sRkSaNA nAzabdArtha mibALa vA, ritaiyAva sAvatitharityArAmAM yadyapItyAvinojavA tatsamAdhaje-tathAtrinA ' dvitIyapakSe rUti-tanyamavaravapakSa kRtyartha che tathA vowAnyatamavakSaLadharapariNAmamAve nImavAmaLyavAnyatamaMtmahatva vizeSa hemiti natoSa phati mAvA phattaradvAnumAna rUti-utaravAnumApa hRkSamiti tasya mitaramavAnumatiti nava hatamano vIvatvAhityanumAnatya pakSatAva chevatvora meveti-nanu tayArame ho ho ti ta, te, dha dha ti vAvatidravyAkhyanIvavAMDhAya nIva hatyuSanavAjyAdrirogyatAva chevAratAva jyAre me vihaLasthitihapAraNAmAvAva vAvayavadhAnuvAva, nanu Lipasthite jaLa kniAnAmiti veta, rAmevAno dho vipasthitayoni vyutpattiraveti, tatrA i imAnamiti ve, te taddhavacchinAmevasavvUvichuiMbhAratanihapatavizeSyatAvaiSNavachatAlakvankena zAbdombAti tadrumenTa vALamiti vAryarAmAva voDyutpau mAnAmata mAvA dUSaNamadhyAha-sAmAnyAnayupattazuddhayarayAnanuprAni aa nonava phatyatra noravU sarvacaiva nIvahAnidhiciMtA niyamAna niSedha vAtra parvadyAsahAyaeNva grAhyatvena nIvavAvacchinnatiyogitanyonyAmAvavAnuM pavAryatvena paNa vizo yoggavAsa lava nonavazabdena pratIyata hatyAvidA norAjyAvi, navu miva yumiti-ana patAsAtmanidhotra grAhya kRti vitamU varatAra pradhAna rati-nonava rAti pavananyazAzvavo pudrAddhidravya vidhathImava tatyArthI prasannati dhAnadhamada-jamAvatA henisa vi taddo tti vavanAt zAnevarya verAgyanujJAnA javAnonIvAvALyo navarA navabahezo tyAda-verAsthAna snapaddhatvajJadyAvA gata varSanIvata nauzalvejhIva saniSedhA pradezo lIvasya tane vaMzanidhi" mjarAta nopadezavane sajjane tiA nanu nAvyAkhyonyAmAvardhanyonyAmAM pArthanAvavattatrApa nIvavijetarapaTTAnDayoja pavArtha paDhArthanAti natu vAgeneti vyutpatti dhArayAlizaphrAnivRtta thai vakSAHE-navAra vALyo mAvati kSati! kSaLA di catra tAvanura , Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcavivadhUta pioN ! trizattamapU. TI : 271 : nozarUmyAnyonyomAva pavArtha, pratiyocitramAzrayaA EUR saMsamAMrAjAmAMmAyegena vA, verAtiSayaAE vivege sarvatiSetra, cA dvAvALAMpiTaka noAmato mAvadyutamatyatra pAritriyAviziSTamAvazrute dharmAMdyute yiApaveze sarvemAvatrurtAneSetre, anyathADa'vAre sUtra%0tAvAtsyAmAvAvAkhAnArUM to bAgamato mAvazruimayavyApyAMpatta, vArasasmina dezAMtaSedho, cathADIva viziSe sasminnAAnapadezamAMtiveSa, nIrjIvaziSTadhaTe portAnaSedhavata, atra noza'adezAmAvarthAta rakSA, pradeze pAmavAmevenanvayaH / bAMvaze sarvattA niSedha, cathA nIvaca nIce nA pravezo nonIya vRti zastranayovAda jJAnapraveze dhI te nIvavRttiyAva vasantyAparyAptyAzrayatayA, satra cAvavaparyAptyanAprayatve norAntrArtha, cAvattva jhIvapavAceya vruttitvenAnvayaH / khAnadeze vaizasya prataveSaH / cA pratonArakhe, atra nIvatasyAdhinRtanIvanezatapradezo vA phaLayAe nocandrasya tiranezanaSedha AMta vyavasthA jJAtA | lAva tyanIvadrava tIyate yuddha~vim / noMdhanIya AMta puniidaMta nArAArayoH sarvapratiSedhaSattistatrava, maiM pAtra sati nIvayavasya zvArthavAmAvena na nauzabdattAtparyagrAha cittvayo nyAmAvAnAyArthe ttva, yuddhottapaNe tAtyayaMtrAttva norAnDa niyaMttvameva svAtityaashyen tRtIyapakSamAha-nozabdasyAnyo bhAva evArtha iti / zAbdabodhe cai+pdaarthe'prpvArthasya saMsan saMtomahayAM mAsata nRtyanuRtyA-pratiyogitvamAzrayatva saMsa$movAjAMmAMta paddArthayanya TH sasamaeNmsa brAAimAsya vesyAjaTTAmAtyena prAyomitrasaMsA nIvapava(casva nauvasva nokhavASa~nyonyAmAthe tapa patrasaMsA vidravaiya sa te mAvaH / vezAMtaSadha tyasya dvege sarvasva pratiSedha, sadrasmina dezasya prativela, veze sarjanayA prativedya, veze dvezasya pratiServe tyetre tumeyArthotra prAMtaSAvanI, tannAghamajJamAM dezapratipadhAryA Sahero sarvatiSadha jJAAna ziyApaveze AMta, dAddAjJamityatra jhAhuzAparuM khAritraLiyA vAzezajJAvazAjJArya vikSitamiti tavedeze. pAritraLiyApe zrutaminaghenAnAyamAtma hatyarthaH / tathAnacyuSAne tivratAnAda-anyati vero dezAMtaOdhAnyupAme tyarthaH / sadRSTA N dvitIyama mA vaSatsarvAnnitti / tRtIyamanuM dRSTAntoSeta vidyoti vaSaddeze sarvatayA niSedha AMta / vavRttiyAvasathApatyA amRtayeAMta anya niSedha rUtyanenAnvayaH rtanya rUti / dveSTAntAnvita caturthama niyaMta-- varSAvaze. dezasya pratiSadha kRti / adhaDhamAnavetaMtra vimayarthasya prAratA~ mAnapakSe vadhAiningyutsthAnayAAradvAH prasandhAvoyantAnajevo jJa, taAAnayanarmabhestvayAgyoAt paryuMtAsAvyasarjanaSedha gAyate tathAjhjhIva trApa hArnavasthAnIyAjAravAjyaH satra niSedha Azrita tyAre yathA mitraya-satro patAve pratIyate tathAgnIvaTrena norvAmananIvasanlRza puddhaSThAvinIvadravyameva hoyate, gata va 4 nAMga sarvanivedhArthe payuvAse 2 saMtrita manISa AMta sajJitam // 42 / / kRti nayaoNpalesavarSanuM saGgo "" prAcate Wu Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 379 : vArthanivamUDhArthI pijhA / pazcAtrAttamanU TI. vRtto dayoH pratiSayo: pratimAsrIva pratIyate | nonagovaMza niSedhavRttI navaAva (anAvaAva) phezabahezo | atra taiyAra baiddhezana preryAnta | nanvIya taMtra naJaH sarvAMnaSedho nAtha, va sarjAta namAme 7ttarapatra zaMkAvAndhetisarya tyAvAvivAiinnatyA sarvanAmAryAnApane, anArvAvaSayacothe dvi khaTo jJAtIyAvAvamAnathaiva vivyatAvazeMnenAnnityAau tatvarthe tattva vizaSAtathA gautsya sarvanAmArtha tha na vAdheta / tasmAtrAALa tyAvAvaSe Aropitatva nanathaH, AropamAtra vArtha, viSayatva tu saMsar:, bAhmagAroviSaye zrAhALavaAva vA hakSaLA, nagdhanuM sAyaMtrAn / ata va tattva dyotattvam, putra Ttimiti | prakRtieMcAkRiti-Dhau nabau pradyutamathai gamayata AMte vaSanAstratAryapratiSavivAhityayaH / nI pratIyatAMtano annAhyA bAyAtA~ no sAdhava AyAtA rUtyatra trAnA AyAtA kRti sAdhava lAyAA AMta 2 pratIyate tobanIya rUtyatrASi nauzantsya jItaTMpasthAnIyALAnavat sAnadhAyetre noMdhaH prayata kRti mAH| A mA no nA prativeSe rUtyanuzAsanatogheDAva samayarimAyAnozandraya phezaniSedhArthale chAnavasthAnIyAvhArasya kuMvAsApasaniSedhArthaghe nAnIvaposya nImitranIvasanlRzAnIvahaiMdezA pravezo vA nobItravena vratIyata tyA-nona vaizalaniSedhavRttAvanIvacaiva cerApravezAvAta--nozabdaca pherA levedhavRtto nagazca sarvatiSedhavRttAvanIvava dezadezo manyete vartha atra nIvathaiva phezaveza viti mudritAThoDyuDha prAMtamAsate| ata va "nIvo vAgnIdezo vA, pravezo vacyanovAH / anayaMtra uddeza jJeyo, nobanauvadhavArSi " || 44|| AMta nayoSa-zeDyu saGgate / tyu N nathavadeze| bAroSitaH sarva nRtyarthaH asane tyAghanurodhanAroSitAyaMtravi nagoGgorakhIyAmatyambuvAne sarvanAE tajjejAAvanA sathe namAse uttarapUrva bhaRtujI vArthasya prAdhAnyAt sarvanAmasaMjJA sati, batave tyatrAtAnnityatra 2 naLo. mevAryatve tu taMtra pratiyogitayAnvitasya sarvaSavArthasya tapavArthastha ropasarnanattvana saMjJopasanenAnAM sarvAtihiSkRtattvanAtisarva zyAvAtriMtra sA 7 yAt, tathA navagsarvaA AMta tasmai AMta cakayoAnuSapattiyAvitryAyenArUM satItyA~va / nannaH sInevedhAryatve sAMta nabAse pUrvapavAryayaiva prAdhAnyana 'tisaA" tyatra sarvAMtAnta cacetanApradhAna thA na sarvenAmasaMjJA tathA "asmina" hatyAno viyAya niSedha pUrvapad ceyAnatayA sarvanAmasaMjJA na svAt, tathA haiM sarvanAnArya na maryAti mA / naeNnvasarve tyatra meghdhAMteyonI sarva ti ''grAma" kRtyatra 7 mevapratiyogini tAAiMta ja vodhAnyuAmAjottarapaddAyela sarvasa tatpuhArcasva ja prAdhAnyAMirAMta sarvanAmasaMjJA tyArevenyata bAda-AAviSacava(dha tyAvi virodhdhatAvarganenetrinaJarcAmAvavasvasya vizeSvatAyAM ta trAhiti mAvaH / navaccenaJaryuM| nastra-tainphathasya yaMtra vAheta tathA rAStasmai tiyomAnuSapAttasyAdriti mAtra / viSayavasDa saMsamiAyaMtra hrAmAnanyahAopacaitra naJartha N, na tvAropiyantrAcairovitatvastra, pautrAdityAzayana pArimA AropamAtra vAyeti ke atta va '' 7 SE Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 378. saMsvArthavivaraNadArthadIpikA / paMcaviMzamasU0 TI0 gauNatve'pi na mamAse 'etadoH sulopo'korana samAse hali" iti jJApakAt sarvanAmasaMjJAnupapattyamApAt, yasa.ziva ityatra sulopavAraNAyAnasamAsa iti vizeSaNam , nasamAse ca tacchandasya sarvanAmatA gauNatvAd duvacA, akorityakasahitavyAvRtyA ca sarvanAnoreva tatra grahaNalAma ityanasamAsa iti jJApakameka, asamAsabhayuktagauNatvaM sarvanAmasaMjJA nApapadatItyAcaSTe / na gauNa ityatra ca nasamAsaprayuktagauNatvAtidinAbhAvapanna padityayame vArthaH kartavyaH / anekamanyapadArthe ityAdAkavacana vizeSyAnurodhAt, - pAdilodhanAya yanAlaNAdipadopAdAna tatsAdRzyAdinAbodhanArthamityUhamUlakakSatriyAdiyodharasa devatiyogI brAhmaNa ityAdizakyArthayovottarameva sanmAditi bhaavH| nanu vaiyAkaraNamate "ra" hatyottarapadArthasya prAdhAnyena tacchandasya sarvanAmatvena tatkArya sAdeva, naiyAyikamate tu tatra aAve tacchadArthasthA-nayena gauNatvAparayA tatpadAdeH "saMjJopasarjanIbhUtAtuna sAyA" iti bhASyavacanena sarvAditvAbhAvAt "sarvAdIni sarvanAmAni" iti sUtreNa sarvanAasaMjJA na syAt , tathAtmAbhyupagame cAtaditi rUpaM sthAna , na lasa iti, "sadAdInAmaH" ispasya sunasyA'pravRtteH, yatra hi sarvanAmatvaM tatraiva tasya pravRcirityata Aha-gauNatve'pItinasamAtavaTapotadArthasya naarthavizeSaNatve'bhItyarthaH / jJApakAditi-tatrasthA'nasamA. sapahazAjJApakAdityarthaH, gauNatve'pi ' asaH zivaH' ityAdau sarvanAmasaMjJApravRttau jJApakatAmeva sUcayati asA ziva ityatreti " etapadoH" pA0 sU0 36-1-32 / ityanena parasparasAhacIna sarvanAmatattayAM parasya sohali lopo vidhIyate / na tatpurupAntargatatapadArupatarjanatayA sarvanAmatvAmAbAdevAnatiprasaGge vyartha sadana samAsagrahaNaM nasamAse guNIbhUta- .. sthApi diH sarvanAmatAjJApanena caritArthabhitibhAvaH / sAhacaryajJApakatvasyA sArvatrika sUca. yan mantre sarvanAzvoreva grahaNe mAnAntaramAha-akoriti / etattadorityAdi akorityanenAka- . sahina0yA tatsadRzasarvanAmnoreva grahaNAt na samAsasthale ca sarvanAmasvAbhAvavat sulopApAtaranatamAsagrahaNaM vyartha sattApakameva / ayambhAva:-"etattadorityAdivatram , akaviziSTabhinna nantadandhinaH solApa zAsti / an tu "a05yasanAmika prAk TeH" iti sUtraNa sanAna eva bhavati, tadviziSTabhinnaitattacchando'pi "najiva yuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA thaMgatiH " iti nyAyAt sarvanAma eveti asa ityatra sulopo na syAt, tacchadasyopasarjananAsarvanAmatvAt , evaJcAnatamAsagrahaNaM vyarthIbhUya na samAsaprayuktagauNatvaM sarvanAmasaMjJA nAyakadatIti jJApayati, tathA ca " tyadAdInAmaH" iti sUtreNa 'asaH' ityeva prayogasyAt na 4. taditi / anekamitvana nabhayasya prAdhAnye svIkriyamANe ekaminnasya tasya dvitvabahutvAnvayayogyatvAd dvivacanabahuvacanayorApattiH, ekatvArthasya tatra vAcAttabodha kavacanasyAnupapattizcetyata Aha anekamanyapadArtha iti, asya sUtrasyAne prathamAntamanyapadArthe vartamAnaM samasyate sa bahuvrIhirityarthaH / vizeSyAnurodhAditi-asati vizeSAnuzAsane vizeSaNavAcakapadastha vizeSyavAcakapadasamAnacanAtyaniyamAda, tathA cAtra -suvA''mantrite parAmarakara // pA0. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghavArtha haLavArthIpA zirAmaNa , "huvAmaMtrite pArvata sva" phayatoDanuvartamAnaM kurbaLe virogavinAnsameti nAmikAyuM vA tata, sevyaktine sannatApAMtyatrA yotheti vizeSyAnurodhAtu pratyejasevanAnvayuvAdhanAya vaivanA na turatArthanAdhAnyamayuktam zrata hava patanyane je gadherivophatyAmi bhUpapAyA - tharva mavAra na mavAmItyA puravavanAdrivyavathA 2 vamasi kahuM vamasmatyadvAvo vAre H0 24 2. ti sutrAnuvartamAna subaddha vizeSyavAvatrivanAntatyikramatyatra tadanurodhenaikavacana miti bhAvaH / taditi ekavacanamityarthaH / anekazadAd dvivacanopAdAne va6nAM vavavanopAvAne drayodtrIhine siddhihumaya hardhavAvina nAyarthamiti mAvA Dhei tvanAnviopavAnovava yoH viTa vahUnAM vA pAnAM vAvIsamAsa vivanavaduvavanayorapi samayaparipAnArthavasaMmati havane vyarthati dhimAMdhyate tA "havanakullataH variSya" kRti mAdhdhasaddhAntAva caulaMkleva vavanamiti vodravyam | sati tAtya pavitsArthamavAvanASita pA-macetyAddhi ! mananopasthitANu thovAnuM pravedaM sevanaviyavoyartha upasaMhAti-- viti | ane tyavAne tyatra vairApaNottarapavAdhvarya vastrAdhAnya tabadhuraM pradhAnamUlya tatvavihAna vaiyAvaraNamyumita, tatvotheyam, tAnyathAsiddhavAviti mAvA | mata ti-arnezazazvamArthAvArtha, ane zavvAgyAnA pratiyojhimevatAM vahuvAhU vaduraniti mAvaH | Twvaniti-mevabatiyoddhArtha tu tat durupayAvaM yAt + mavatiyopehapArthasthA mevazvana caMdutvaviziSTa maipavAthaMsnyUyAsanmavAhiti mAva, nazve, ya, iti che, je ane have pUrvamevAzvarya poSa vA pazcAt namasamAje ja ane pharArA mavatiyorthivasthAmAM samaya hatyanena nyayavadhe nAnupattiA virAvaziSTatayA nAnArthavadhivatavAhiti tuM ne vALa thaLa samarthanasya atitivAt zatra duniyAnusAraNa sUkSaLayA vaiyAvara tena tvasiddhAtmAzakipAyA mate sarvati nanu vaiyamite samaye nabarthaya vizeSAvapakSe thavaM mavalIyA mevabativiminAzraya mavanavimavana ti yubAlAmAtAmiLyAnmadhyamapuruSatvam, nahiM mavAmIrasAvau 2 mevatiyonimAminAo. ayikA bhavanakriyetyevamanvayena tiDo'sma sAmAnAdhikaraNyAduttamapuruSatvamiti puruSavyavasthAvo'tvaM bhavasIti madhyamapuruSaprayoga eva, anahaM bhavAmItyuttamapuruSaprayoga eva samucitaH, nivarthidhAve tu caMddhiAzakiw mavanakriyA, mAthi mAnakriyA, vamanvayavadhena sarva mavati vanahaM mavatIyevaM prathamapura boja vApayata vAha-javaM mavasAti-DapavAstha muzya prAdhAnyuM na hoyata phAti ja lava yuHvartha gva yudhdhaddhinanaprcritH, asmadartha eva ca madbhinnatvenopacarita ityatvamityasya tvadbhinnArthakatve'pi yussmdrthsAdhAparityAdhAvalyamavarIti mayamapuchayo,nAmitvastha maminAthatharmavartha Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - / . .. 1 -MAn nuary Preramanar t ---- / 34 vivaraNazUTA dIpikA / sAta DI. mukhyayuSmadAyarSaprAdhAnyAparityAgAdupapAdanIyA / taba bhAkaraNataye * gumanAmAsamosamA gajyotakaH, tathA ca mitAbhyo suSNadattAbhyo tijo sAmAnAdhikaravAnA , Amit , nAyikA mahinAminAyikA ca bhavanakrigati zAbaralobhI, bhAganane lAne manos svajhino bhavanAthayo bhAito bhAnAmaya zata zAbodhI mAmAbhalImA cAratAnamA vyutpatticivyAca puruSavyavasthA, anyathA mAsmAtAmaharAi saMgogA matamasyAmApA meM nAvaM ghaTo bhavatIti na prayoga iti dhyeyam / ya namasyAmAtasya pratiyogivizeSaNa, mAna bhavasi, anahaM bhavAmItyatra bhedapratiyogitpadabhAgikA mAgitAvina naganimagana iti puruSavyavastheti vaiyAkaraNaiH pakSAntaramucyate, tasA / lAmANasa list NaqAtayogI brAmaga ityanvaye puruSAviparyAsAgaseranivAraNA, bhAvAgAti pratiyogI gilamoti silaga bhede brAhmaNasya vizeSaNalAdusarapadAprAdhAnyApa / gAvisamASARA [[ / prAdhAnyAparityAgAdanahaM bhavAmItyuttamapuruSabhayoga ityevaM purupayasmA sAdeva, gathA mamAhaasItyAdau yuSmadartho'hantvanAropito'pi vastuto na matsparUpAntu rAmpomapuruSArUpa ene. tyatastatra madhyamapuruSaH, ahaM tvamasmItyA ca sambhodhyapuruSarUpAyopAritoyamayI to bhAsvarUpa evetyatastatrottamapuruSa iti vyavastheti nirgalito / a sIsmAnA bhAse yuSmadAdharthasya prAdhAnye puruSavyavasthA kriyAzAmAnyaniyamAnaniyAnizA . bodhanakAraJcopadarzayati- natretyAvinA / tine-simipratyagayo, nyAya pramAnAthamukhyavizeSyakazAbdabodhanakAra puruSavyavasthA darzayati--syAyanAga r| argard uktadizA puruSavyavasthAyA anabhyupagame, ArupAtali-sirUpAnamAlAsapuruSamipa4sitvAnyapurupayormadhyamorAmapurupayorbhadAtsaMbhavena mizraNena papa sambodhanAvasyA prAsI . puruSaH sa eva sambodhyatayA'vivakSitato uttamarupa nimiyA ). gatisambhave tadanyAkhyAtasya pavaiyadhyaM tadabhAvaH katham, it ApAya Herita yAditi bhAvaH / dUpaNAntaramAiH --kathaM cati / nAmamAsasthalIyAmadAba uparita yavyutpatividhiyAtpurAvyavasthAsyupagame tvanimaya lAgatamANAnidhAna pati maripuruSo nirviziSTa bhavanAdidhAtvarthavivakSAyAm , mazinasya garina mANApAna nigama puruSA nirviziSTa mAnAdidhAtvarthavivakSAyAmini tyativaniyamAzrIyata, mo . dezakoTI vidheyakoTI vA prograta upayogona sambhavati, yAkaraNamA pani vaicitryasyAnAzrayaNAd ghaTasyAmaMdanAdayavipaNaya gharapAyA ghAmapAmArA, dhAtvayaMva vA yutmadaprAdhAnyAta upayogApatilA prativizAmaliyanayAgini vizeSaNaM pratiyogivizeSa namAmityartha: waiamarriraft. bAmaNasya tutIya pupayana pacatIni prayogApamA mAtra naoNla-yaniilim. - yathaH / vizaSyatayAkyapakSa iti-syAmA pratipayamA us Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArthavivaraNagUDhArthadIpikA | paMcatriMzatamasU0 dI0 I : 351 : evaM tvaM na pacasIrtyatra tvadarmintrAzrayakRpA kAnukUla bhAvanAbhAvaH ghaTo nAstItyatra ghaTAminnAzrayakAstitvAbhAva iti rItyA bodha: / 'asamastanaJaH kriyAyAmevAnvayAt / sa cAbhAvo 'tyantAbhAvavAnyonyAbhAvatvarUpeNa zakyaH, tattadrUpeNa bodhAditi zabdavidaH / tatra svaM pAkAnukUlayatnAbhAvavAn SaTo'stitvAzrayatvAbhAvavanityevameva bodhaH, pratiyogya bhAvAnvayayostulyayogakSematyAtpratiyoginazcAkhyAtArthasya prathamAntapadArtha evAnvayAditi tu nyAyavidaH / etanmatameva yuktaM naH pUrvamatam / ghaTo na pacati atItaghaTo nAstItyAdau ghaTAminnAzrayakapAkAnukUlabhAvanAyA atItaghaTAminnAzrayakAstitvasya ca niSevyasyApratIteH, abhAvavizeSyakabodhe yetyAkAGkSAnupasmAcca / andha AkAzaM na pazyatItyatra cAkAzakarmakatvAbhAvavaddarzanAzrayalAbhAvavAnava ityeva bodho naJo dvedhAnyayAdityAdikaM bhAvanIyam / tasmAtsuSThuktaM ajIva ityatra naJaH sarvaniSegho'rthaM iti / nozabdrasya tu na naJ samAnazIlatvaM paribhASAnurodhena deza sarvaniSedhayoH pravRttidarzanAditi kimatiprasaGgena ||'prakRtaM prarumaH, evaM tAvannaigamAdayazcaturSu jIva ityAdiSu vikalpeSu pravRttA, evaMbhUtastu naiva' ityarthaH // tathA cottarapadArthaniSThavizeSaNatAnirUpitavizeSyatayA bhAvAnvaya pakSa eva zreyAniti bhAvaH / prasajyapratiSedhArthakanako vyavasthAmAha evaM tvamityAdi / naJjarthe yuSmadarthAnvaye tu prakRte puruSavyavasthA na siddhyediti sUcayituM pacasIti madhyamapuruSanirdeza iti / kriyApratiyogi kAbhAvavizeSyakamoghe hetumAha - asamastanatra iti - evaM tvamityAdinA vyAkaraNamatamupadaH nyAyamatamAha-tatretyAdi / naJAvaTitavAkyArthe yasya vizeSyalaM naJyativAkyArthe'pi tasya vizeSyatvamityabhipretyAha-pratiyogya bhAvAnvayayoriti / tathA ca tvaM pacasIti naJavaTite vAkye pacasItyAkhyAtArthasya pAkAnukUlakRtirUpasya prathamAntatvaMpadAyeM vizeSye'nvayAtprakAratvamiti tvaM na pacasIti naJghaTitavAkpe'pi pAkAnukUlakRtirUpasyAkhyAtArthasya pratiyogitAsaMsargeNa naJarthe'bhAve'nvayaH, tasya ca prathamAntasaMpadArthe vizeSye'nvayAtprakAratvameveti bhAvaH / apratIteriti-tathA cAlIkapratiyogi kaniSedhA'yogAta niSedhodho na syAditi bhAvaH / abhAvavizeH vyabodhe kvetyAkAGkSA'nuparamAceti so'bhAvaH kutra varttata ityAkAGkSA'nuparamAccetyarthaH / naigamanaye na hi vyutpattinimittametra pravRttinimittam, tathA sati gacchatIti gauriti vyutpattinimittagamanakriyAkarttari mahiSe'pi govyavahArassthAt, kintu tato bhinnameva taditi jIvati - dazavidhaprANAn dhArayatIti jIva iti vyutpattinimitcadazavidhaprANadhAraNakriyAyAH 'siddhajIve'bhAve'pi jIvapada zakyatAvacchedakajIvatva jAtestatrApi sadbhAvena siddho'pi tanmate jIva eva, evambhUtanayastu vyutpattinimittametra pravRttinimittamamyupagacchatIti jIvati yathAyogaM dazavidhaprANadhAraNamanubhavatIti jIvaH, sa ca saMsAryeva, na tu siddha:, jIvana pariNAmarahitasvena jIvazabdArthAMghaTanAditi sa AyuSmAn prANItyAdivajIva ityapi na vyapadizyate, kiM tarhi, sattAyogAt sattvaH, ati tA~stAn jJAnadarzanasukhAdiparyAyAn gacchatItyAtmA ityAdizabdaireva nirdizyate, uktaJca vizeSAvazyakamANye - "evaM jIvaM jIvo, saMsArI prANadhAraNAnubhavo / siddho puNarajIvo jIkparimANarahioci // 2256 // " 29 -evambhUtastu naiva Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 282 : taravArthavivaraNayUorjIvi 'trizamanU* TI ** tiya / miti caitra, yaMte-baMmatanayaneti mUlanayana -lI. hyurvArate, avasthA saMsArI, nIva tIyate | yaM siddhastyayaMta phatyA--du yAt, vR vamUtanayo, nItaM ti audayikabhAvasyaiva gatikaSAyAdisvabhAvasya grAhakaH / gatikaSAyAdyaudayika bhAvayuktameva jIvamasAvicchati, yataH rAnAya va vyayino, nIvatIti lIvara trimu N mati ! prAptitIti dhAtoH sagtve spaSTati / prALA ndriyALi padya manovAAyASayaH prALAvAnAveja Ayuzruti parA, tAn yAti yathAyoga 7 mudghAMta yAvattAvavaso nIva rUti mantavyaH / ta(T)ttu nAvane kALadhAraLakSaLa siddhe na vidyate tasmAddhavasya 7 navo na siddha ti / nonIva hyucarite nauzabdaH tanmatte sarvatiSedha , samAnazItthAt, na veniSedha, vezaAvAmAvAt, vezyeva di vezo na vandvantaram, na = vezino vezo mitra rUtyamitrAnuM curUma, ti mitraH yAt, nAsau tattva, mitrannAdeva, vavantaravartI, thAmitro, verayeva tahasti na zciddezo nAmeti / na ca vRkSe RSisaMyogata-mAvAvachetathA, veAAMDha, paramA nize Savisa~yonAmivAva che panAmAtreLa varvAsaDhe, lApatakSya 2 vezanaH AMpatena vecena na tAvAtmyam pratiyogyamAvayorivati, maiM nozanTena vezaniSedhAvI, tamAjonIva hyuvatejhIvadravyaM paramAvi, siddho vA prANadhAraLAmAvAn tIyate / bova AMta tUritevadravyameva paramAiAvindra pratIyate, nanaH niSedhAt / no banIva tu Dhau pratiSevo prazruti mayata ti mavastha pratipadyuta kRti tatu khovana prAdhA5kSAM siddhe na vidyuta phAMta Gajja mA vanyaigava--'"nIyara mate ! lIdhe, lIdhe lIvarU? goyamA! lIvarU tAra niyamA jhIve, nIce puLa siya gauvarU, siya no gauvarU "ti| avAyatayeH gauvarU 'candrena duvidhaJALahakSAM gauvana nIvitamute, tatra gautranuM yavattAt niyamo, banIce tattva - sarvathAgyugmavAt, nIva punaH sthAIti sthAna nauti siddhanIvokSAnIvanAStaSmaviti / tena *vizAle 2-3 pALA kriyamAna gALALA ya / vahAro saunIno ni.yavo du vaLA nata" AMta vrundnyatattvo nizcayanayApelayA siddha nava ti matamAMye nistam, bhUtanavaNya gunizcayanayatrena tathayApelayA siddho na nIya tyeva siddhe, gaucimAvAta tatkAsiddha, tiSAcAauyimAvayu caitra ja tanmate navalAmbu5mAt / tatrya sayolero " mAtramauyitraM zrRkSan, varmAMto mAMsthatam / nIvra pravastyanIva tu, siddha vA puddhavim // 46ll siddho nizcayato gautra, rUtyuttva cinnaraH / nirARta tavetena, taye tyethA thA | 48 | " AMta / nanu " nauvA- muttA saMsArayo ya " ti vavanAnIyAnAM mecanAcaitanyakSaLamAvALadhArAtsitprogaMSe nIvAMte manchAsugaMSa zUyate, tathAmati vat, tad vivitraaiyamanayAmitrAyeti nAnIdidha vadhaTM nayoSaheze-dhaNI(vaM vit drabyama vargopAttvayaMsmRitam / vicitranaimAtAn tabjeyaM na tu nizcayAt ||nagI" rUti / dhi nayoGezavRttisovaseyAMmati / jyoritra na tAvAskyAmatyArAyAnA " }} pratiyogyamavayovRti-vitramAvavo yogyamAyoraveze Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taspArthaviparamAgUDhArthadIpikA / pAzitamala-ThI saMsAyava jIvo gamyate 1 mAdanena nozabdAdezapradezI na bodhyete / tannAha-samanArthetyAdi / bhAvitaprAyametat / evaM tAvaccatvAroM vikalpA ekavacanena darzitAH, tadvivacanabahuvacanAbhyAmapi jIvau naujIvA, ajIvo, no ajIvI jIvA nIjIvA ajIvA noajIvA ityevaM catvArazcatvAro dra0yAH } . tadAha-evaM jIvo jIvA iti / itizabda Adyarthe, dvitvabahutvAkAriteSu dvivacanabahuvacanAbhyAmuMcAriteSu, evamevAbhyupagamI naigamAdInAm / atha saMgrahasya kA vAtatyAha-sarvasaMgrahaNetyAdi / sarvasaMgraheNa sAmAnyavastuprAhiNA ekavacana dvivacanAntA vikalpA nAbhyupagamyate / tAMzca vikalpAn darzayati-jIvo nojIva ityaadi| ekadvitvAkAriteSu ekadvivacanAntapUccAriteSu, zUnyaM bhavati, ekadvivacanAntapadamabIdhamiti vyutpattimatato bodho na bhavatItyarthaH / hetumAha-55 hoti / e5 saMgraho, yasmAtsaMkhyAyA jIvagatAyA AnanyaM pratipadyate, paJcagativatinA teSA pahuyAt / yathArthavAhI cAyamiti paIn bahuvenaiva gRhNAti / tato jIvA nojIvA, ajIvA noajIvA ityayabhevAsyAbhilApaH kAryaH / udAharaNAnyapi ca bahutvenaiva vAcyAni / zeSAstu naigamAdayo nayAH, ekasmin jIvazabdArthe. 'bhidheye, vyaktyekatvAdevakavacanaM, jIvasAmAnye'pyabhidheye sAmAnyaikatvAdekavacanaprAptau " jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm " iti lakSaNena jAtyapekSaM sAmAnya viSayApekSaM bahuvacanaM bahuSu jIveSvabhidheyeSu vyAzibahutvAdeva bahuvacanamicchanti / yatastata iti zeSa. / sAkAritvagrAhiNa ekavacanAdibhirAkAritAn dvAdazApi vikalmAn gRhNantItyevaMzIlA bhavanti / nanu sarvasaMgraho pahuvacanameva sahata iti yadutaM tatkathaM yuktam , tasya sAmAnyaviSayatvenaikavacanasahiSNutAyA evaM yuktatvAt , pAkSikabahuvacanaprApterapi jAtyAkhyAyAmiti samAkhyAnurodhena sAmAnyarUpeNa vyaktyabhidhAnasthale naigamAdimireva caritArthIkatuM zakyatvAta / samaprArthatyAdIti-samagro dezapradezakalpanArahito niravayava ekAbhidhAnAbhidheyo yaH pratipUrNo'rtho'khaNDavastu, na tu sAMza, tAgate vAstavikadezadezinorabhAvenAMzAMzibhAvAbhAvAt sa samagrArthaH, taM grahItuM zIlamasya sa samagrArthagrAhI tasya bhAvastatvaM tasmAdityarthaH / uktazcAnu. yogadvAre " evaM payaMta samabhirUr3ha saMpai evaMbhUo bhaNaI jaM jaM bhaNasi taM taM sarva kasiNaM pADapuNNaM niravasesa egagahaNagahiyaM desa vi me avatthU paese'vi me avatthU" iti / jAtyAkhyAthAmekasmin bahuvacanabhanyatarasyAmiti 1-2-58 / jAtivAcini zabde ekavyaktAvapi vikalpena bahuvacanaM bhavatItyarthaH / jAtyapekSamityasyArthamAhasAmAnyaviSayApekSamiti / tatkimityata Aha bahuvacana miti / ata evaikasminnapi sAdhau sAdhavaH pUjyAH sAdhuH pUjya iti vikalpena prayogo bhavatIti bhAvaH / jIvazabdasya yadi bahavo jIvA vAcyA iti vivakSA tadA noktasUtreNa bahuvacanaM kintu " bahuSu caiva bahuvacanam // iti sUtraNetyAzayenAha--bahuSu jIveSviti / sAmAnyarUpeNa vyaktyabhidhAnasthale itiH vizeSarUpeNAvivakSitavyaktyabhidhAnasthala ityarthaH / caritArthIkartuM zakyatvAditi-uktanAnurodhena sAmAnyarUpeNaiva ... Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -284 : dhAyavibhUtArthaTIviyA pAyA malTI * saMpanno trauDhI:, saMpannA traudyuti yogAsmata popavayituM zayAt ata va saMkhyAvAna paMtopasaMtAnametaranAMvAMne mAttudrapavAn / tA nAnuhataM zrIhemAnomAM, " nAtyAchAyA naveze DasaMyeyo(DA yo)mahuva" rUti, vAta na dvAzrayamahAigye "te rAjJogyatana bhUtA vitraH sauMDana ntivavat / nhAvuM pururAzAta mAyanAndhyAnti navuH r // " AMta / banna nRtayanAnAM sAmAnyavenidhAne vahuvananuM viSNu dhaivattamiti sAmAnyanya prAdhAnyanAmidhAne svevavanameva samasiddham - miAnaya vyavatteNaM bahuzrcAtte vaDuIcAvAya sadmavatIti tathA myupAmaparo naigamAvi, maiM tu sabrahaH, tattva sAmAnyavarUpamatrisyupAmaparatvena AitatvavaduvAsthuLa havAmAvat / tathA ra tatra taimamAMtemiva vadhuvananuM AMtAyatuM zam, yaMtastadAbyasya vakruzya taMtra sadbhAvAt, yatraM tu pitAvyA vivA taMtreRtvasabyA vikSitailapanenavAmidhAtuM rayAM, nadughasA vikSata dulananenevAmadhAtuM zaveti na taMtra vaipivaSanavaduSanAMtapAvo kSatrapravRttiviryajJAnAya sAmAnyape vyami dhanasthaLe nnum naigavinayamatAMtriya sAmAnyarUpeNa vyavayamidhAnayahIyadRSTA yisaha-sampanno pradeza sampannA trIya rUtti-nAyAAyAM navaijosachyo vadava" 2 2-221 phAMta jainannomayatra jJAtivAAAna hizabde vajana vahuvana ca vittpana mavatItyarthaH / tanmate naitimate naiminabena hitsAtesauhitAyAM tyenInyupAmo savapekSamavacana, zrIhindrayo vajjo nyupAtA phAMta tapekSa vaSanuM 1 sAnayastu sAmAnyamAtrAmbuAmapara te byantInAM sAmAnyarUpeLavavaivAmbupati tanmate naiva vajjuvazvanuM paramArthavRyA yuAMmAMta mAvaH / ata veti mitrAyavetvarthaH / sayAvA ' 1 ra 66 popasanvAna mati tathAvAnavasamAmabyAhAracIyAvapanavaduvavanayAyena nai5savinayena teMdvAvyAryakyopattisteneva cena sammatra phAMta na tatra vaipitadvidhAyohasUtrapravruttiriti sa ucAvAvaSoSasanhAnuM tatratravRttiAdhaLAmatyayeH / nAtyAya eMvejoDala uco vaghuvar" ||2||2| zrI // " AMte nAtarejAvavana prAse pakSe bahuvacanArthaM vahuvaDrAya hanyate / nAtarAvyAgamAnuM nAtyAvyA tasyAneogyaH nAtihogsathaH sahuverahito vattudA mavItyarthaH / re rAjJopatAzAMta-catra mudritahU~cAzrayamahAjoLye dUra rAjJoppan chatA citraH sarvAMga taona tu / nhAvyuAzAsta gAyanA inayu ! " tyeva tRtIyasaTM akSatitama jAH / tattvAryakSetraM taMtra tA, rAjJo nRpakSya sudhADA dUra hatA maTA Jayan / vitrantu trAlaLanA taH, punaH sarvAMgare raoNjJorgansa vedman ! guru purohitatiH sApa rAjJogaMntajAtanIya AzAha, AziSa vattavA nRtyavidhimayayadA / pAyanAtha rAopa nide naryuriti sUtavayanAnA mAtadbhUtAyinavyavatInAmitvartha 2 sIMyA trakSitatkAvatra penanavanasya vadhruvaSanasya potre kArAMta mAtra sAmAnyaya prAdhAnyaneti-nAte kAtrAnthena vivo Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpArthavivaraNagUDhArthadIpikA | paMcatriMzattamas0 TI0 ata eva naigamavyavahArayormajJa padarzanayAmakkavacanabahuvacanAbhyAM paviMzatirbhaGgA', tasyA ekatvenaikavacanamevautsargikamiti na tatra vikalpena vidhAyakota sUtrasya pravRttiriti prakRte sAhanayasya prAdhAnyena sAmAnyo. matena notre vailpibaduvananopAttariti bhAvaH / SaDviMzatirbhaGgAH iti-AnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakapadatrayeNaikavacanAntena trayo bhaGgAH, evaM bahuvacanAntena tena padatrayeNa traya eva bhaGgAH, evamete'saMyogataH pratyekaM bhaGgAH SaD avanti, saMyogapakSe tu padatrayasyAsya trayo dviksaMyogAH, ekaikasmiMstu dviksaMyoge ekavacanabahuvacanAbhyAM caturbhaGgIsadbhAvataH triSvapi dviksaMyogeSu dvAdazamaGgAssampadyante, trikyopataMtra dhva, taMtra daivanavattuvananAsthAmo bhaGgAH sarve'pyamI SaDviMzatiH / AnupUrvI 1 AnupUrvI 1 anAnupUrvI 1 anAnupUrvI 1 anAnupUrvyaH 3 avAvya ? anAnupUrvI 1 anAnupUrvyaH 3 AnupUrvyaH 3 anAnupUrNaH 3 avaktavyakAH 3 - 49 bAnupUrvI 17 " "7 AnupUrvyaH " " 11 1 . 1 1 bahuvacanAntAkhyaH ityekavacanAntAstrayaH anAnupUrvA " AnupUrvyaH 59 1 59 AnupUrvyaH 3 3 banAnupUrvI 77 anAnupUrvI AnupUrvI 1 avaktavyakaH 1 1 avaktavyakAH 3 " AnupUrvyaH 3 avaktavyakaH 1 - 3 avaktavyakAH 3 " anAnupUrvyaH 17 banAnupUrvyU: " " 1 avaktavyakaH 1 avaktavyakAH avaktavyakaH avaktavyakAH my m 1 1 3 mr room my 1 3 1 3 avaktavyakaH avaktavyakAH avaktavyakaH savavyA avaktavyakaH lavanyA avaktavyakaH avaktavyakAH 1 3 1 3 1 : 385 dviksaMyoge caturbhaGgI dvikasaMyoge 4 dviksaMyoge 4 trikasaMyog'STa ai bhaGgAH Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 386 : tatvArthavivaraNadArthadIpikA / paMcatriMzattama0 TI0 saMgrahasya tu sAmAnyAzritAH saptaina bhajA anuyogadvArasUtre likhitaaH| ata eva ca vRttAvabhedekatvasaMkhyAyA epa bhAnaM nyAyasiddha vaiyAkaraNairabhyupagamyate / sAmAnyAtmanA'vibhAgena saMkhyAvizeSANAmavasthAna hi sA, asyA bhAnaM ca kapijalAdhikaraNe tritvasyevAtraikatvamya prathamopasthitatvAt, na devaM tadA rAjapuruSa ityAdau rAjJaH rAjJoH rAjJA veti jijJAsA na syAt, tasyAH sAmAnyajJAnapUrvakanAt , tasmAnnyAyavalAnanviyamAnupUAdikA saMjJA, ayaM ca tadabhidheyasyaNukAdiraH saMjJItyevaM saMjJAsaMjisammanyayanasya tripradezika skandha AnupUrvI evaM yAvadanantapradezindha AnupUrvItyevamekavacanAnirdezamAneNava siddhatvAt tripradezikA yAvadanantapradezikA AnupUvrya ityAdibahuvacananidezaH kimartha iti cet, ucyate, AnupU0yAdidravyANAM pratibhedamanantavyaniyAkhyAnArtho naigamavyavahArayorityabhUtAbhyupagamapradarzanArthazca bahuvacananirdeza iti / naigamavyavahArayovicanAbhiGgAbhyupagame'pi prAkRta dvivacanA'bhAvAt anuyogadvAre pavizatirbhazA ityuktam / saGgrahasya tu sAmAnyAzritAH saptava majhA iti-asti AnupUrvI asti anAnupUrvI asti avaktavyaka ityekavacanAntAtraya e4 bhaGgAH, saMgrahasya sAmAnyabAditvena vyaktivatyAbhAvato bahuvacanAbhAvAt , AnupUAdipadatrayasya ca trayo vikasaMyomA bhavanti, ekaikasmizca dvikayoge ekavacanAnta eka eva bhaGgaH, trikayoge'pyeka evaikavacanAnta iti sarve'pi saptamAH sampayante, zepAskonaviMzatihuvacanasa bhavitvAnna bhavanti / nanvevaM tarhi saGgrahastha sAmAnyabAdityenAnupUrvIsAmAnyasya sarvakalvena tenAbhyupagamAt satpadanarUpaNAyAM AnupUdriyANi santi anAnu. pUrvIdravyANi ca sn|i avaktavyakadravyANi santIti bahuvacana nirdezaH kathaM sambhavatIti ceda, satyam , mukhyarUpatayA sAmAnyamevAsti, guNabhUtaM ca vyavahAramAtranivandhanaM dra0yabAhulyamapyaso padatItyadoSa iti bhaavH| ata eva-sAmAnyasyaikatvAdeva / vRttAva bhedaikatvasaGkhyAyAHsamAse abhedruupaiktvsngkhyaayaaH| sA-abhedaikatvasa-khyA / kapijalAnAlabhetetyA bahuvacanena tritvacatuSTyAdInAM sarveSAM sakhyAnAmupasthitAvapi prathamopasthitI tatparityAge maanaamAna tvacaiva yathagrahaNaM tathASyApi napuruSa hatyau prathamapasthitatkAmevaidhyAya e4 grahaNamityAha-asyA bhAna ceti / tathA'nabhyupagame daNDamAha-na cedevaM tadeti / tasyAH sAmAnyajJAnapUrvakatvAditi-vizeSajijJAsAyAH sAmAnyarUpeNa sakhyAjJAnapUrvakatvAdityarthaH / nanu sAmAnyajJAne sati vizeSajijJAsA kathaM bhavatIti cedityam, rAjapuruSa ityatra rAjA cAsau puruSo rAjapuruSa iti karmadhArayasamAsaH, (rAjJaH puruSo rAjapuruSa iti paThItarapuruSasamAsaH, tana karmadhAraye rAjapadazakyA'rthasya puruSeNAbhedAnvayasambhavAna lakSaNA, kintu tatpuruSa eva rAjapadazakyArthasya rAjJA bhinne puruSapadArthe'bhedenAnvayasya pAdhitatvAdabhedAnvayopapatyathaM rAjapadasya rAjasambandhini lakSaNAayathA, tathA ca tatra tatpuruSasamAsakharUpAdhigataye rAjJaH puruSa ityAdivigrahavAkyAnusandhAnamAvazyakam , itthazcAnusandhIyamAnarAjJA puruSa iti vigrahake (rAjapuruSa ityatra rAjapadasyaikarAjasambandhini lakSaNA, anusandhIyamAnako Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaarthvivaarthdiipikaa| paJcaviMzattamasU0 TI0 : 387 : jijJAsAnurodhena tadrUpeNa vAcyatvAcA vRttau tavagama iti, kiMbahunA ? lokalokotaranyAyavirodhenAnugatArthabAhiNi sarvasaMgrahe bahuvacanAnIkaraNaM na kathamapi vicArasahamiti cet, atredamAmAti, yatra loke lokottare vA sAmAnyaprAdhAnyenA'bhedekatvasaMkhyAyA evAzrayaNam , tatra zrautamArtha vA ekavacanameva yuktam , yatra tu bauddhamekatvaM prakRtiparyavasitaM kriyate, tatra sarvasaMgrahanayo'pi bahuvacanameva prayukta, yathA kA senati prazne hatyazvarathapAtaya iti, kiM panamiti prazne punnAganAgasahakAratAlatamAlA iti / tena vyaNukAdInyanatANukaparyavasAnAni dravyANyuddizya yatraikamAnupUrvIsAmAnya vidhIyate'nuyogadvArAdau tatra bauddhamekatvaM saMgraha viSayaH, iha tu vyavahArAbhidhitsitasya vidhipratiSedhAbhyA jIvapadArthavibhAgastha puruSa iti vigrahake tatra rAjapadasya rAjadvayasambandhini lakSaNA, evamanusandhIyamAnarAjJA puruSa iti vigrahake tatra rAjapadasya bahurAjasambandhini lakSaNeti vastusthitau vigrahavAkyavizeSApratisandhAne tatpuruSo'yamityetAvanmAtrajJAne rAjapuruSa ityAdau rAjJaH rAjJoH rAjJAM veti bhavatyeva jijJAseti bodhyam / tadrapeNeni-abhedaikatvasaGkhyAtvena rUpeNetyarthaH / vRttI tadavagama iti. samAse abhedaikatvasaGkhayA'vagama ityarthaH / virodhenetyasya na kathamapi vicArasahamityanenAcayaH / sAmAnyaprAdhAnyeneti-vyaktivizeSamavivakSitvetyarthaH / zrotamiti-Agamasiddha mityarthaH / sautramiti pAThasa bhavati sUtrasiddhamityarthaH / Arthamiti yuktisiddhamityarthaH / yatra tu bauddhamekatvaM prakRtiparyavasitaM kriyate, tatra sarvasaMgrahanayo'pi bahuvacanameva prayukte iti yatra tu jIvAnAM svarUpato'nekatve'pi teSAM sAmAnyarUpeNa yadekatvaM buddhayA parikalpitaM tadvauddhamekatvaM prakRtiparyavasitaM kriyate bahutvameva jIvatvenaikIkRtamatastadekatvasya prakRtibhUlasvarUpaM bahano jIvAH, arthAt jIvagatabahutvaM tatparyavasitaM tatsvarUpavidhAnaparaM vivakSyate tatra jIvavyaktInAM bhinnatvena bahuvacanameva nyAyamiti sarvasaMgrahanayo'pi bahuvacanameva prayuGkte, tatra dRSTAntadvayamAha -yatheti-yathA sanetyatra senAgata bauddhaM hastyazvAdInAmanekeSAM tatsamudAyatvarUpasAmAnyarUpeNa budhyA parikalpitaM yadekatvaM tatprakRtirazvagajAdigatA bahutvasaMkhyA tatparyavasitaM tadekatvaM vivakSyate iti, kI seneti prazne ekatvaviziSTAyA eva senAyA viSayatvenottaravAkye'pi tasyA eva vidheyatvamiti hatyazvarathapadAtaya ityatra bahutvaviziSTAnAmeva vidheyatve'pi na praznottarabhAvAnupapattiH, prazne bahutve paryavasitasyaivaikatvasya viSayatvAt / yadyapi bahutvarUpamekatvaM praznaviSaya iti senetyatra bacanena bhAvyam tathApi tatra prakRtiparyavasinaM bauddhamekatvaM nAzrIyate ityakavacanam, hastyazvarathapadAtaya ityatra tu tat prakRtiparyavasitamAzrIyata iti bahuvacanAmiti bhAvaH / anuyogadvArAdau " se ki taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ? tipaesie ANupuyI, cappaesie ANupuSI, jAva dasapae. sie ANuputhvI" ityAdistreNa bahUni dravyANyudizyakamevAnupUrvI sAmAnya vidheyamiti sAmAnyasyaiva prAdhAnyena tatayau katvameva vidhitsitaM, na tu tatprakRtiparyavasitaM kriyate ityekavacanameva nyAyamityAzayenAha-tenetyAdi / iha viti-jIvA naujIvA ityatra svityrthH| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 288 ravivArthanamUDhArthIpikA paMcAmag0 hIra ghamitAMvanjhavRddhibajAraviyA prativardhavasaMta tat niyata ti vahuvanamevAviruddham | gata, gva sarvasaMgraha phUTyatra evAM gharmina saMDjha phatyartha vitha zatvamaviruddhame, vauddhavaMvadutvaviSayoranatimittavAn ! sAkSatvanirAhAkSatve tu zALaMmavazeLeveti sarvanavarAtam, mIraM vA mAbUvavanamimanyA sudhI samarthanIyam ! putra ritA vina anyatra suna darathituM rAjayanta phatyAtivirAti-gvuM samAvityAddhinA, avaguttamajaNa samAveSa ghatimayavivuM, nathavAnAnupama zArthavAyAnatrapa rya te vaiSimAM pUrva tAvatuM prama navivAra chata, pramANe te zartama zAha batrAtyAddhi vipayagAmajJAnasatAnAM pAnAM jJAnanAM madhye zani jJAnAnyajJAnAni ve jo nA nAmavizrayata phati prazna sUrirAha satrogya-naimAvavo naimilaMba vyavahAra, sarva nivArovALa, niyati ? yau prayajyayupAcchantiA =hanumUtranA matitijJAna matyAnaM ja takripati tarnAni, vat zrutajJAnavrutAzAnAdhijJAnavimAnamana:paryava jJAnasAnyAzrayatA zatrahi-the marti sAviparyayAM tyajJAnahitA na zayate sau zatrongati-yutara pAMparyayopadmahatvAk vyavahArAvadhAraNAyAmuvaHtyA, tathA 4 thunamunerI rAtmate ciratvenAnAzALAmatyudaM mavati yarivandriyajaM jJAnamuvaghate tannAvagrahamALa pravartamAna vastuno nizcaye tuMmaruM, yahAM tuM zrutajJAnenAsAvartha mAnato mavati tavA athavAniyata phati tahevAyumnanya zrutajJAna, vuiM matijJAnenetyAyaH | zabdadharmanAvajIvavujAraviSaya hatyA-dharmatAvarjhavavAddhi navanikAtAnitanavanikALatAnidhivA nava rUti vRddhi, tajyAM prArA navatva tadvidhA tatvazAre navasAmAnyavarmA tadrauddhavaM prakRtiparyavasAM navavadutvAryavAsitaM biyata tastavratipAdrava vadhuvanameva nyAdhyamirtha nava phUtra navatve znaliyA, tathA sati tasvapameva vajIrtha sthAva, ritu nIvavyajya hatyamALA-mata tiA dhi tatvamaviruddhameti sAmAnya paya pradhAna vidhAne sAmAnyastha tvameva vidhimiti vivAvevamaviruddhameryA tatra hetu mAha-vaDhelAvA tatra pratiparyavasAna vivaNitamatatva vadurgamanaaSyavanapratipAghatvameva nyAdhyamiti mAvA vatra yAtRzAvarazAvyodhaH kartavyastatra taddanusUyaeNvavanA veravavaM taddananu jAnirahUirva, tena vidhipatya sAmAnya caiva prAdhAnya vilita taraiva vavanaM sAva, vatra tu vidhibAraNAM vizeSANAM bAnya vivalitaM tatra vaduvanameva sAhatyi -sAlAlavanirAla triAti | zrutasya viparyayopahavAhiti mAdhyasvArthamAha vyavahRArAvadhArAzAdhAmupavittAviti-sAparvazrutajJAnAnapIvyatAnidhyatipanIvAtAvaravAhU viparyayamatijJAnavardha matijJAnuM bhUtvA zrutajJAnamuninya matyajJAna zrutajJAnamupanArthanicarya pareSAM hatA, navataH phatyarthanizcaye to parAvInatvAdviti mA ! tAra mita zAha vi vivAdanA varcicevAzeyamAra thavavi Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapArthavivaraNadArthadIpikA / paMcatriMzattama0 TI0 : 389 : nayatu bhAvArthAvalambI, dve evaM zrutajJAnaphevalajJAne zrayate, nAnyAni / atha karamAnnetarANi zrayate / / atrocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyaivopagrAhakAyA svAlocitArthasya parapratyAyane zrutasyaiva mukhniriikssktvaadisyrthH| yadhapi tadvatkevalajJAnamapi bhUkamityanAzrayaNAham , tathApyazeSArthaparicchedakatvena pradhAnatvAtadAzrIyata iti bhAvaH / tathA viparyayAnnAbhyupaityayamityAha-cetanetyAdi / cetanA sAmAnyaparikatvam , jJa iti bhAvapradhAnanirdezAd zatva vizeSapariccheditA, tayoH svAbhAvyaM tathAbhavanam , tasmAt , sarvajIvAnAM pRthivIkAyikAdInA, nAsya nayasya mate, kazcinmiyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate, ayathArthapariccheditvaM hi mithyAdRSTitvam , na ca pRthivIkAyikAdInAmapi yatkicit spazadhize'. yathArthapariccheditA nAma, yadapi zuktikAzakale rajatajJAna, tadapyagRhItabhedaM jJAnadvayaM grahaNasmaraNAtmakaM, na tvekaM, kAraNAbhAvAt, etadavalambanenaiva sarva jJAnaM yathArthameveti vadato'nyathAkhyAtipratikSepiNaH prAbhAkaradarzanasya pravRtti / ajJatvamapi jJAnAbhAva., ndriyamityAdi / matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyopagrAhakatvAditi-bhatyavadhimanAparyAyajJAnaniSThopakArakatAnirUpitopakAryatvAcchUtajJAnasyavetyarthaH / uktameva vyAkhyAtivAlocitArthasya parapratyAyane iti khAni matyavadhimanaHparyAyajJAnAni, taiH pratyekabhAlocito gocarIkRto yo'rthastasya, atra paSThayoM viSayatvamiti pareSAM zrotRNAM tadviSayakazAbdabodhAtmakapratyayotpAdane ityarthaH / zrutasyaiva mukhanirIkSakatvAditi-yairyasya mukhaM nirIkSyate tAni tadupakArakANi bhavanti, yaccopakArya tadeva pradhAnatayA kAryakAraNamiti lokavyavahAranyAyena prakRte pareSAM zrotRNAM matyAdibhirAlocitArthaviSayakazAbdayodhakaraNe zrutasya mukhaM nirIkSyata iti tAni matijJAnAdIni tadupakArakANi ityupakArya zrutameva zAbdaM sAkSAjanayatIti pradhAnatayA tadevAGgIkaroti zadanaya iti bhaavH| tdvditi-mtyvdhimnaapryaayjnyaanpdityrthH| mUkamiti-na svApekSyaparopadezakSamAmityarthaH / na svAtiriktakAraNAnapekSaparopadezasamarthamiti yAvat / ajJatvamityatra nampadavAcyaH prasajyapratiSedhAtmako niSedha evetyabhipretya tadarthamAha jJAnAbhAva iti / azo jIvasa 55 syAt , yasmin sarvathA jJAnaM na vidyate, na cAsmin mate tathA sambhapati "su vi mehasamudae hoi pahA caMdapurANaM " iti nandIstravacanAd ghanameghADaparAcchAdane satyapi candrasUryayodinarajanIvibhAgakadavyaktaprakAzavadatiniviDatamakarmAvaraNe satyapi sarpanikRSTopayogaH sUkSmanigodAparyAptajIveSvapi / vidhata, tatra jIvAjIvavibhAgakadavyaktajJAnAbhyupagamAt / tathA cauktamAcArAvRttI " sanikRSTo jIvasya dRSTa upayoga eSa vIreNa / sUkSmanigodA'paryAptAnAM sa ca bhavati vijnyeyH||1|| tasmAtprabhRtijJAnaviddhidRSTA jinena jIvAnAM / labdhinimittakaH karaNaH kAyendriyavAGmanovRgbhiH // 2 // " iti / nyathAyokSapAsyAyaTamAnavena vIvo khyanIvatva prApnayAviti na vayAkhyAtmano Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 320: pArthavivaraNadArthadIvikA / paMcatrizattamasU0 dI? sa cAsya mate na kasyApi "sa0jIvANaM pi ya NaM aksarasa aNatabhAgo NicyupADio ci" iti vacanAt / na ca pratiyogisamAnadezatvamamAvasya saMmapati, tAsa samyAdRSTayaH, sarve ca jJAnina itysyaamiprAyaH vidheyA saMsArI sarve muddhAsuddhaLayA' ti samAnatAnnizairya, tatanayA liyA thathamaanN samIcInatAmaJcati / karmopAdhinirapekSazuddhadravyAthikaina tAdRzazuddhaparyAyAthikaina vA taddyojanAyA tu jJAnAbhAva sambhavatAtyAzayenAha-sa cAsya mo na kasyApIti / na ca yathA ghaTAdhikaraNabhUtale ghaTAbhAvo vidyate, tathA na ca jJAnavatyA''tmani jJAnAbhAvo'pi sambhavati, .. nanu zAkhAvacchedana kapisaMyogavati vRkSe mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAvadRSTAntena jJAnasamAnadezatvaM jJAnAmAvasya bhaviSyatItyapi na. cAzanIyam, kapisaMyogavazAnasA'vyApyavRttitvAbhAvAt / kiJca tanmate dezyevAsti na deza iti dezasyaivA'bhAvena kapisaMyogo'pi nAvyApyavRttiriti na tadRSTAntAvalambanamapi yuktamityAzayenAha na ca prtiyogismaandeshtvmiti| "viSNeyA saMsArI savve suddhA hu(u) suddhaNayA" iti " maggaNaguNaThANehi ya caudasahi havaMti taha asuddhnnyaa| vinnnney| saMsArI savye suddhA hu suddhaNayA" iti vRhadvyasaMgrahasatyaM sampUrNA gAthA / asyAzcAyambhAvArtha:-sarve saMsArijIvA azuddhanayAt' azuddhanayApekSayA caturdazamArgaNAsthAnacaturdazaguNasthAnazca caturdazaprakArA bhavanti sambhavantIti vijJeyA jJAtavyAH / caturdazamArgaNAsthAnacaturdazaguNasthAnasahitA bhavantIti yAvat , ta eva sarve saMsAriNaH zuddhanayAt zuddhanizcayanayAt zuddhanizcayanayApekSayA zuddhAH sahajazuddhabuddhakasvabhAvAH zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayena zuddhanizcayAtmakena mArgaNAsthAnaguNasthAnarahitA jIvA iti yAvat', nanu zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakasuddhanizcayanayena mArgaNAsthAna guNasthAnarahitA ityucyamAne mArgaNAsthAnamadhye'pi bhavyabhivyabhedena pAriNAmikabhAvastha dvidhoktatvAtana saha viroSArayAda, yataH pAriNAmikamAvatA jIvAnAM mAnaNAsthAnasahitatvenoktatvAditi cet, ucyate, pAriNAmikamAvo hi zuddhAzuddhabhedena dvividhaH, tatra zuddhacaitanyaM jIvatvamAvinazvaratvena zuddhadravyAzritatvAcchuddhadravyArthikasaMjJaH zuddhapAriNAmikamAyo bhaNyate, yatpunaH " jIvamanyAmavyatvAni ca" iti tatvArthasUtrokta kamajanitadazaprANarUpaM jIvatvaM bhavyatyamamanyatvaJceti trayaM tadvinazvaratvena paryAyAzritatvAtparyAyAthikasaMjJavazuddhapAriNAmikabhAva ucyate, azuddhatvaM kathamiti cet, yadyapyetadazuddha pAriNAmikamAvatrayaM vyavahAreNa saMsArijIve'sti tathApi " sadhe suddhA hu suddhaNayA" iti pacanAcchu nizcayena nAsti vayaM, mukta jIve puna sarvathaiva nAsti, iti hetorazuddhatva bhaNyate, tathA ca mArgaNAsthAnapatitaH . pariNAmavozuddha Dam, taddhinattu zuddhacaitanyakSeparazuddha hajI kRti pArivAminAvasa dvimeva virodha phati | kanvimitAhanArthamAherAti samAnatAgnivaryaducyte ityAdi / etannayApekSayati zada nayApekSayetyarthaH / tAdRzeti kopAdhinirapekSetyarthaH / tadyojanAyAmiti "viSNayA saMsArI" ityAdi yojanAyAmityarthaH / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . taravArthaviparaNArthadIpikA / paMcavizattamamR0 TI0, : 391 : kevalajJAnaM kevalajJAnaparyAyAn vA''hAya sarvasaMsAriSu, zuddhatvaM samarthanIyaM syAt, tatra pharmopAdhinirapekSatvaM viSaye kA~pAdhiprayuktabhedagrahAviSayatvam , tacca yadhapi bhedagrahapratipakSasAmayanupravezavidhayA dravye nirupacaritasaMgraheNa pratipAdayituM zakyam , tathApi paryAya na kathaJcit, paryAyasya saMgrahAviSayatvAt, paryAyanaye ca bhedasyaiva puraHsphUrtikatvAt sadRzAparAparakSaNotpattyA bhedabuddhitirodhAna tu kopAdhisAkSepatAmeva samarthayet, na tannirapekSatAm , upapalavAvasthAyAM sahazAparAparakSaNAnAM karmasApekSANAmevotpatteH, na copalavAnupaplavasAdhAraNaM sAdRzyamekamasti, visamAgaparikSayAdeva mokSapratipAdanAt, saMgrahAnugatIkRtaviSayapuraSkAra ca na zuddhaH paryAyanayaH samarthitaH syAt / bhAvini vartamAnopacArAzrayaNe ca naigamavyavahArAvAzritau bhaveyAtAm , na caivaM kathamapi pratyutpannapRthivIkAyAdispAdiparicchedavyaktayaH kevalajJAnaM kevalajJAnaparyAyAn vA''dAya sarvasaMsAriSu zuddhatvaM samarthanIyaM syAditi-kevalajJAnarUpadravyAzrayaNena matyAdisarvajJAnAnAmabhinnatvAt kevalajJAnazuddhatvena zuddhatvaM sarvathA karmopAdhivilayAnantaramAvikevalajJAnaparyAyANAmAzrayaNena tacchuddhatvAt pUrvapUrvamatyAdijJAnaparyAyANAmapi phevalajJAnarUpadravyaparyAyarUpatayA'bhedAcchuddhatvaM vA samarthanIyaM syAdi . tyarthaH / na tatsamarthanaM samIcInatAmaJcatIti pratipAdanAyAha-tatretyAdi / viSaya itijJAnasvarUpaviSaya ityarthaH / upapalavAvasthAyAmiti-sarAgacittasantatyavasthAyAmityarthaH / visabhAgaparikSayAdeveti-visabhAgAH visabhAgasantatirUpAH kevalajJAnaparyAyApekSayA matyAdijJAnaparyAyAH, vibhAvapariNatirUpatvAtteSAm , tatparikSayAdeva tAnAzAdevetyarthaH / mokSapratipAdanAditi paryAyanayeneti zeSaH / saMgrahAnugatIkRtaviSayapuraskAre ceti. saMgrahanayAbhyupagatAnugatadharmeNa kevalajJAnaparyAyaissahA'bhedIkRtAnAM matyAdijJAnaparyAyANAM kevalajJAnaparyAyazuddhatvana zuddhatvAbhyupagama ityarthaH / bhAvini vartamAnopacArAzrayaNa iti-bhAvini kevalajJAne vartamAnatvopacAreNa matijJAnAdikAle'pi kevalajJAnasya sadbhAvAtachuddhatvana tacchuddhatvAzrayaNa ityarthaH / tatra doSamAha naigamavyavahArAvepAzrito bhave. yAtAmiti-tanmata epopacArAzrayaNasa yuktatvAditi bhAvaH / ayamabhiprAyaH zuddhasaMgraho dravyamevAbhyupagacchati, ato'syAbhedajJAnasAmagrIghaTakatvena bhedajJAnaparipanthitvAt kevalajJAnasya dravyarUpatvAbhyupagamena matyAdijJAnAnAmapi bhinnAnAmanAzrayaNenAbhedAzrayaNA sva. viSayakevalajJAnaniSThakopAdhiprayuktabhedagrahA'viSayatvalakSaNaM zuddhatva sambhavati, atastadAzrayaNena sarvajJAnAnAM yadyapi zuddhattamupapAdayituM zakyam , tathApi ta chaktyaiva, na tu vyaktyA, yatassa grahanayena kevalajJAnasya vartamAnamatyAdijJAnakAle zaktirUpeNa satve'pi na tattanmatyAdijJAnavyaktyAtmanAvasthAnamiti tamityAdijJAnavyaktInAM vyaktyAtmanA saMgrahanayo na kathA mapi - zuddhatva pratipAdayituM - zaktaH, paryAyanaya kevalajJAnaM paryAyarUpatayaivA'bhyupagacchati, tada yupagamazca pUrvottarajJAnAnAM bhedAzrayaNenaiva, bhedazca kevalajJAnapUrvabhAvinAM matyAdijJAnAnAM karmopAdhiprayukta 51, nAta svaviSayajJAnagatakoSAdhiprayuktabhedagrahAviSayatvaM zuddhatvaM tatra Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 322 : savAnavayuddhAtharIpiA ! patrAttamabUTa TI 66 nitazrama dhArAzcAddAH sAMdhatAH surityajJArnAmayyAnirapekSa zuddharyArthiyo anyakRttividhAna dazA~vazyamaASAntavyaH / tasmASi viSayeyAn matyajJAnAvInAzrayaMtte ! sAMSa pratipakSajJAAna-pAmatabhAnAnamyuMSAmaM samudghinoti / yogya nayo nizrcayAtra sattta, yataAE chadmasaMjJArtAne sarvASei zruteDatarmAnta ao yat " pratyakSamAvati " sUtre ntajJAtaM nayavAdvAntare tu cA mAMtazruvinpAne mAnta tathA pAtAddazyAma kRti tadrupaparzamAha-ta%0tyAdri / pramANanavizvaramanantare sAruM vAdhyAyAryanuSasaMdUranuM rAH vAta | bAda zvetyAM, vijJAya jJAtvA, ekArthAni pAni jIvaH prANI janturityAdIni, arthapadAni ca padaniruktAn akSaM pratiA pratyakSa bakSencaH paraM parokSmatyAIni, vidhAnuM nAmasthApanavin ! huM haiM nirdezasvAmitvasatsaMti, to vindhanya nAmAviminAi:ziSya, pazleiSAt sarvanyAleH, nayeH pramANe prameya pa riporitene madremiH, paraphyAyamartha ratha na tei / tattvAne novAIIne sata // ? | jJAnamiti jJAnaM matlAvi, viparyAsa matyajJAvitrayAnumata, nainAcAyaH, arthAnta vastupAnti, Aveta AverAramya, tenAyaMtrayavyavavhera, sarvamaviyam / minenamArha sabhya cheavamiAMhatatattvazraddhAyina, vindriyajJamAMnendriyanuM zva, tatsarva jJAnaM, mithyA2e sarvameva viparyAsonam / jojottaravyavahArAsanmati, matijJAnAvitrajJAnAntajJAnaparyAyALa sarveSAM sadRzIdharAdharotsA mevADhatirodhAnegaSetrajJAnapUrvamAMvitijJAnAvI sahuzArAnotpattiH rmAMSadhiyuktane ta mAMdhAviyuddha maeNgrahAviSayatvameya matijJAnAviyALAM, maiM ca trajJAnottaparyAyatapU vAMtijJAna viSIyALAM sAnuzyamasti, cena vaLajJAnotterasaTTArAparopattau narapekSatre tapUrvamatijJAna viSayaMcaparamparotsattAdhitAMjAyelatAmazrityauSAdhiyuddhamejhaviSayatvanAtrAyatuM zakSeta, tasmAtuti zuddhayArthInayALena jJAnAnAM zuddhattvana navazuddhatvamukhAyitumazayame, vintu zanayamULamAmAzrayaLanaeNveti / tasmAvarSAMte zabdanayamase mithyA che.mAtrAt, ajJavAmAMvAti hetuvApItyarthaH / SpinA tanmate matijJAnAghanakhyupAmena dvipakSamattvajJAnAveraSyanAmAvati dera samrAcanotItyA tyA| ayaM nayati zabvanaya tyayeH / yatityasya prAMtajJAmityanenAnnayA, paghdhatijJAta tahevA-nayavAvArepa tvAMAve | nayA naimAlyA, temAM baH strAvitAyaMtrasAzana tasyAtara me, tena mAMtazrutavizpA ne mAtajJAtAne cIMjhyo bamALAne mAnta tathA parastAvinnAraNAyAM vasyAma tI tadrupapannAmAatadhaiyArIti | zanayasya mate mAtijJAnAnAM zrutajJAna vAdhava, tasya jU pramANai vatsyena pratyakSAnumAnopama nAptavattAnAyi tantravAhamAMvAtkAmAkhyanasyanuMjJAyata rUtyarthaH / AghArAyamA-vijJAya jJAtvetyAMve! pariskora rAta-tattvamALa-tatrayAyekSyametapramANa caitayAvazyam, dveSayaH tayayASA, dveSa vRMtoSara tyevaM vattattramAtRttadveiSavivettanAya prAcidIratyayaMH r|| dvitIyariArthanAhvAmita ra Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -vArthavivaraNadArthadIpi / paMcatriMzattamasa. TI0 :393 : nurodhenAya vibhAgaH // 2 // sUtra iti-jutraH SaNmatijJAnamatyajJAnarahitAni zrutAdIni zrayate / mati tu saviparyAsAM na zrayate / kutaH ? / zrutopagrahAt zrutopakArakaranena, ananyatvAdabhinnatvAt , zrutAditi ganyaM / (ya)tasya hi phalaM pramANaM na kAraNe mokSopayogikriyAyAm, api ca zrutaM kAraNaM na matiH, tasyAH zrutenAnyathAsiddhatvAditi / za0stu zrutajJAnakevalajJAne zrayate nAnyat / kiM kAraNaM, zrutA tvAt , zrutasya prativiziSTabalAdhAnahetutvAt , avadhimanaHparyAyAbhyAM hi svagRhItArthavivakSArUpaM bhASazrutaM svasmitajjanitazabdadrayarAzilpadravyazrutadvArA zrotari ca zabdArthopayogarUpaM tatpuSTiM nIyate, tadeva ca tRtIyakArikArtha vivRNvannAha gAju sUtra itIti / zrutopakArakatveneti-zrotRNAM zAda. pratyayajanane zrutajJAnaniSThopakAryatAnirUpitopakArakatAvanena mtijnyaansyetyrthH| yadyapi zrotRNAM zAbdapratyayajanane zrutajJAnameva pradhAnam , tathApi matijJAnopakRtameva tacchAbdapratyayaM janayati, tathA ca matijJAnaM zabdazaktyAdyavagrahasvarUpaM zrutajJAnamupakarotIti tadupakArakaraNa evopakSINaM matijJAnam , zA0pratyayaM tu zrutajJAnameva vidadhAtItyarthapratyayajanane zrutajJAnasyaivopakAra karoti matijJAnamiti hetuneti bhaavH| tadevAzrayaNIyaM bhavati yanmokSopayogikriyAkAraNam , matijJAnantu na tathA, kintu matijJAnAcchrataM, tatazca mokSopayogikriyA. bhavatIti zrutamAzrayaNIyaM bhavatItyAhatasya hIti, hiryataH, matijJAnasya phalaM pramANaM-prameyaparicchedakam , matijJAnamartha pramiNotyeva kevalamiti yAvat , mokssopyogikriyaayaa| kAraNaM na bhvtiityrthH| api ceti-a casya svarthakasmAt api tu zrutaM mokSopayogikriyAyAH kAraNamityarthaH / matiH karamAna kAraNamityapekSAyAmAha-tasyA iti-materityarthaH, yasya hIti pAThe tu yasya phalamadhigatinibandhana-svAt pramANabheva bhavati, na tu mokSopayogikriyAyAH kAraNaM bhavati tadAzrayaNaM na yujyate iti shessH| api ceti-api vityarthaH, tathA ca mokSopayogikriyAyAH kAraNatvAcchUtasyAzrayaNaM tadabhAvAtmateranAzrayaNamityarthaH / matera kAraNatve hetumAha tasyA iti / zrutAGgavAdityasyArthamAha zrutastha, prativiziSTabalAdhAnahetutvAditi / etadvivecayitumAha . avadhimAna pAyAbhyAM hIti / hiyataH, avadhimanaHparyAyajJAnAbhyAM karaNAbhyAmavadhimanaHparyAyajJAnagRhItArthavivakSArUpa-vivakSAyA icchArU pAyA Ahetamate jJAnavizeSatvAd bhAvazrutaM svasmin patari puSTiM nIyate, tAbhyAM karaNA-yAM svagRhItArthaviSayakavivakSArUpaM bhavizrutaM zrotjJAno. -pAdanasamartha bhavati, uktavivakSArUpabhAvazrutajanitazaddya rAzirUpadravyazrutadvArA zrotari sadA..thopayogarUpaM 206vAcyArthaviSayakazAbodhAtmakopayogarUpavizrutaM tAbhyAM karaNAbhyAM puSTiM nIyate, pati mukhocAritapuralAtmaka rUpadra0yazrutadvArA zrItayupajAyamAnaM zavAcyAryaviSayakazAdayodhopayogarUpaM bhAvazrutaM viziSTacAritrakriyAspArthakriyAnukUlasAmathyarUpapuSTivad bhavatIti tadeva vizizcAritrArthakriyAkAritvena pradhAna, na tu karaNarUpe avadhimanaHparyAyAne viziSTacAritrArthakriyAkAritAmavina pradhAne, tayoH karaNayozrutajJAnenAnyathAsiddhatvAditi matijJAnavAyo. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 394 : svArthavivaraNadArthadIpikA / paMcavisamas0 TI0 viziSTacAritrArthakriyAkAritvena prAdhAnyamAskandatIti tadaGgayottayobhatijJAnasyeva na gaNanA // 3 // mithyeti-mithyAdRSTimithyAdarzanaM cAzAnaM ca te dve, ayaM zabdo na zrayate / kiM kAraNam ? / asya zabdanayasya mate na kazcidazo'jJAnavAnasti / kutaH ? / jJavAbhAvyAta-sarvaprANinAM jJAtRsvarUpatvAt, ata evaM cAsya na kazcinmithyAdRSTirapyasti / nanvevamajJAnamithyAdarzananivRtyarthA pravRttiH kathamupapadyate, tasyAM svata: 'siddhatvajJAne icchAyA evAsaMbhavAditi cet, maivam, tatra sveTasAdhanasvasvakRtisAdhyatvAsaMsargAgrahAttadupapatteH, yatraiva parasya viziSTajJAnaM kAraNaM tatraiva mama 'taddhatoH' ityAdinyAyena vizeSaNAsaMsargAgraha eveti kimanupapannam // 1 // itIti-isanena prakAreNa, navAdA-nagamAdivicAstraH, citrA bahuprakArAH, zeyavaicitryAt / kyacit-svarucitasAmAnyAcaze vizeSAdigrAhinayavicArAvatAre, viruddhA iva-prativadhyamAnotpattikA iva, atha ca samyagAlocanAyAM nayAntarajanyavAghajJAnasya nayAntarajanyajJAne'pratibandhakatvAt, gaNanA, zrutAGgatvAditi bhaavH| tadeva-zrutajJAnameva / tadaGgayosta yoriti-pradhAnakAraNIbhUta zrutasyAGgayogauNatayA kAraNIbhUtayovadhimana:paryAyajJAnayorityarthaH // 3 // caturthakArikArthamAhamithyetIti AzaGkate-nanviti, evaM-ajJAnamithyAdarzanAbhAve sti| pravRtteranupapattau hetubhAha-tasyAM svataH siddhatvajJAne icchAyA evAsa bhavAditi-ajJAnamithyAdarzananivRttau svataH siddhatvajJAna sA svata eva siddhA, arthAt jJasvAbhAlyAdevoktanivRtti svato'stIti jJAne mama sA bhavayitIcchAyA evAsa bhavAdityarthaH / uttarayati maimiti / tatra ajJAnamithyAdarzanAnivRttau / tadupapaveriti-pravRtyupapattarityarthaH / naiyAyika pravRti pratISTasAdhanatyaprakAra kedatvAvacchinnavizeSyakamidAmiSTasAdhanamityAkAraka evaM kRtisAdhyApaprakAra kedavizeSyakamidaM kRtisAdhyamityAkArakaM viziSTajJAnaM kAraNamabhyupagataM, taceSTasAdhanatvarUpasya kRtisAdhyatvarUpasya ca vizeSaNaya yo'saMsargo vizeSyebhAvastasya grahe sati na bhavitumarhati, tadvattAbuddhi prati tadabhAvajJAnasya prativandhakatvAditi tadabhAva: pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNatvanAmyupagantavya eveti tenaivAsmAkaM maMte'pi pravRttisiddhau kimuktaviziSTajJAnasya kAraNatvakalpanenesAha yatraiva parasthetyAdi // 4 // paJcamakArikA vivRNoti-itItIti / sheyvaicitryaaditi-naigmaadinymntvyttttprkaarvaicitryaadityrthH| kvacidityasyArthamAha, svarucitetyAdi / viruddhA 35 ityasyArthamAha pratibadhyamAnotpattikA iti / samyagAlocanAthAm- paramArthadRSTayA yathArthavastuta vicAraNAyAm / nayAntarajanyabAdhajJAnasya nayAntarajanyajJAne'prativandhakatvAditi-tattAyuddhiM prati tadabhAvavattAnizcayarUpabAdhijJAnasya pratibandhakarave mUlAvacchedena vRkSe kapisaMyogAbhAvajJAne sati zAkhApacchedena vRkSe kapisaMyogavalajJAnameva na syAt, bhavati ca, tasmAdacyApyavRtitvajJAnAbhAvaviziSTamevoktamAdhajJAna prativandhakaM vAcyam, tathA ca prakRte akSaNikatvasAmAnyAdhamyupagantanaviSayA sAmAnya dvidharmasya kSavize vAghamyupannayakSa tvavidharmastha cobhayasya minApekSayakasmin vastuni vRvitvenAvyApyatitvamiti tajjJAnasyottajakasya . Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtha vivaraNamUDhArthadIpikA / paJcatriMzatvamasU0TI0 : 395 : vizuddhA-avyAhatotpattayo'nyAhatayAthArthyAzca / aMzagrAhitve'pi pAramezvarapramANapratipannAnantadharmAtmakavastusparzana laukikaviSayAn vaizeSikAdizAstrANya'tItAH, tajJAnArtha-samayanayasAmagrIsaMpAvasaptamAyAtmakamahAvAkyArthaparijJAnArtham , adhigamyA abhyasanIyAH / utsargato hi pAramezvarapravacanapariNatabuddhInA syAdvAdAbhidhAnamevocitaM paripUrNavastupratipAdakatvAt, tadvyutpattyarthitayA tu ziSyANAmaMzamAhiSu, nayavAdeSvapyapavAdataH pravRtirucitava / " azuddha varmani sthitvA, tataH zuddhaM samIhata " ityAdi. nyAyAditi bhAvaH / tadidamAha-sammatau mahAvAdI-" sIsamaIvisphAraNa-bhetattho yaM kao samullAyo / iharA kahAmuhaM ceva, patthi eyaM(va) sasamayaMmi // 1 // " iti // satyena tajjJAnaviziSTatayA naigamanayajanyAkSaNikatvasAmAnyAdiprakArakajJAnarUpayAvajJAnasyajumatrAnayajanyakSaNikatvavizeSAdiprakArakajJAnaM prati na prativandhakatyamityata ityarthaH / vizuddhA ityatra hetuM pradarya tadarthamAha avyAhatetyAdi / laukikaviSayAtItA 'ityasyArthamAha-aMzagrAhitvapIti / tatanayAnAM prakAravidhayA tattadaMzagrAhitve'pi taditazApratikSepitvena zrutapramANapratipanAnantadharmAtmakarastvekadezagrahaNalakSaNasparzanekAntAsmakalaukikaviSayamarUpakavaizeSikayauddhAdizAstraviSayakAntAgocaratvena tAnyatItAstattannayavAdA ityrthH| tatvajJAnArthamityasyArthamAha-samananayoti / adhigamyA ityasyArthamAha-abhyasanIyA iti, dRDhasaMskAramApanA yathA syustathA santatapravRtyA sthairyabhAvanAtmasAt kartavyAiti bhaavH| yahasiddhAntoktAnekAntatatyAbhyAsajanyatadviSayakaparipuSTabuddhInAM saptamaGgayAtmakapramANavAkya. syaiva saptavidhajijJAsAnivartakasaptadharmaprakArakaikavarmivizeSyakAkhaNDavodhajanatAparyAptimatvAt utsargatasyAdvAdarUpapramANavAkyAbhidhAnamevocitaM tarhi tatanayavAdaviSayApravRttidurghaTava, tattanayavAkyAnAM mitho virodhitayA viruddhanayavAkyapratipAdanapravRttara nucitatvAdityAzaGkAyAmAha tayutpattyathitayeti-sthAvAdavAkyatajanyAzeSAMzaviziSTaparipUrNavastuviSayakanirAkAzIda. vodhAtmakajJAnavizeSa kAryakAraNabhAvavijJAnarUpA yA vyutpatistadarthitayetyarthaH / asya ca ziSyANAmityanenAnvayaH / aMzagrAhiSu nayavAdeSvapyapavAdataH pravRttirucitaiveti-na hi pratyekatattadazajJAnAbhAve nikhilAMzaviziSTArthajJAnaM bhAvatumarhatItyazeSAMzaviziSTArthabodhe ekaikata. padaMzaviSayakAnayajJAnAnAmapi hetutvAttajanake vaMzavAhiSu nayavAdeSvapi prvRttirucitaivetyrthH| nanu taditarazinirapekSatattadaMzaviSayakanayavAdAnAM mithovirodhinAM tadviSayAsatyatvenAyathArthajJAnajanakatvAcavato mithyAtvAdazuddhatvena taduktayuktyAzrayaNaM nocitamityAzaGkAyAmAha-azuddha vartmani sthitveti-tathA coktanyAyena ziSyamativisphAraNArtha taduktayuktyAzrayaNamapi nyAcyam / paramArthatastvekAntanayabhASAprayoga eva nAsti, kutastaduktayuktyAzrayaNamiti bodhyam / uktArthe sa-matikRtIyakANDasatkapaJcaviMzatitamagAthAsaMvAdamAha-"sIsamaIviSphAraNe ti"| asthA ayamaH zivyamativisphAraNamAtrArtho'yaM vinItavineyabuddhivikAzanamAtraphalako'yaM, ati Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ : 396 : tatvArthavivaraNapUDhArthadIpikA / paMcavizatamasU0 TI0 svarUpato'zuddhatve'pi phalataH zuddhatvaM sapA nayavAdAnAM syAdvAdavyutpAdakatayetyavatizAyAM / sarvathA tadAzrayaNa nyAyamiti paramArthaH // DE=== = == _ 5 mw mwjhh n 20 w ge in u . o oc - e-eka & Gove @ // iti mahopAdhyAya-zrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDita-zrIlAbhavijayagaNizivyAvataMsapaNDita-zrIjItavijayagaNitIyatilakANDita-zrInayavijayagaNi caraNakamalacazcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisodareNopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracitAyAM bhASyatAnusAriNyAM tattvArthaTIkAyAM prathamAdhyAyavivaraNaM samAptam // _ _ _ _ _ Don ath G - As 711 111116 .. // nyAyavizArada-nyAyApArtha-mahopAdhyAya zrIyazovijayANi vinirmitAyAM bhAjyatarkAnusAriNyAM tattvArthaTIkAyAM prathamAdhyAyavivaraNaM sampUrNam // de.net.inwerment..... ..marat.... -Merenni... namravinayabhakti nAvenAhanchAstrIyadravyAnuyogatatvAbhyAsaikaniSThAnAM ziSyANAM saptabhaGgayAtmakamahAvAkyajanyapramANAtmakAkhaNDa zAbdabodhajanakAvantiravAkyArthajJAnotpAdanArtha iti yAvat / kRtaH samullApaH, vihitaH prabandhaH / itarayA ekAntavAkavAkyatApana nayavAkyapratipAdhekAtaravathaivaiSA jaina siddhAnte nAsti, ekAntanaya viSayAsavena tatkathAyAM asambhavAnna sA pratipAdanIyA, ata eva "navAvadhAraNI bhASI bhASeta" iti siddhAntaktimapi saGgacchate, ayazca niSedhaH svatantranayaviSaya eva, tena syAdvAkavAkyatApabhanayavAkyasyetaradharmA'pratikSepitayAs. nyAzepadezasApekSakadezavodhajanakasyAnantadhAmakArakadezo'pi syadviAdarUpa eveti tatpratipAdakatvAdeva sunayavAkyarUpatayA tatvArthAdhigamakAraNatvena tatkathA tupratipAdanAyavetyAyAtam , ata eva "pramANanayaradhigamaH" iti sUtrAvirodho'pi neti bhAvaH / nanu kimekAntanavAdAzrayaNaM nanyAyamityAzaGkAyAmAha svarUpato'zuddhatve'pIti / ekAntaviSayAsatyatvena tadvipayANAM ekAntanavAdAnAmagrAmANye'pItyarthaH / phalataH zuddhatve hetumAhe sarveSAM nayAnAM sthAdvAdavyutpAdakatayeti-azepanayAnAM pramANAtmakamahAvAkyajanyAkhaNDazAbodhajanakA. vAntavAkyArthajJAnajanakavayatyayaH // 1 . Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 227 : tathA vicaLa chUTA thavuM pittA !prazasi // gaya prazAsa|| saMtAnayivyAmi mandhimanAna, samAyimi hitathimAn nizeSanAvidharmabandhAt, pravarSe naidhyAmi zivaM mukh E novRtimAvanAryuM, zrIviAMtasthAnatapaLamAt| (1prAtIye rRmane hukkoSa, niAtizrIninanAmamAM gRhItatIlo viSuvApasa daivi naiva bbo tamohazatruH | vijJAtaobjharvamA, sakrimaSAnudezanAta hitArthibhavyAtmagaMNAn prabodhya, copTvAGgicetobhuvi bodhibIjam / SayitApasi~ha variSTha, sabrAhya vijJAnaritraratnam mokSa navAvivAdhasaue, ninezvaro yo matatiptAn / sA sa nAcokhkhu mave mave no, mavAttva nizvArya zivaM rotu | homa yajInasUriti jhuLISatIyAyasUrasUrim | mA sava(S>nandranAM, vizuddhavijJAnavizirin - || ? || maLyAtmapadmoilanA tAram, vidyutavastRtAyisUrim | pUvaSyavArtti, tUrA sauti nanemisUrima }{ 2 }} // 2 // mahatAM pUryAM, yAglAyyamApa sAdhayet / ' TIAvi sevA thai, RtugamAvataH / / ? || vimanandrALAza dUratavarSedhamati ca / vIrasaMvaLAMDavevaSamata T zrIvIraminindrA- divauddine| zrItIthaeNyuddha-mAnasanya yazasvinaH / / ozrInemisUrela, nizeSasUriziH / paTTAmolinezena, varjhanamiyA || zAztravizArata-nyAyISaspatyuvaijJanA / zrIrAkhanAre zreSTha, jainadhamadhAni 11411 pUnyA/haLA sArdra, vaturmAsthitena vai / nItA samAptimAmerum, matu prItaye satAm // 6 // || vRddhiH jIham // anuyogato nAtA, splenDanA Anivatra sAm| muLa iyasanta, kSamantAmiti prAthaye havA nirvAcanastu vidyutivyUhAtyasaMpiA, TenzenAvyuvArI yAMye manehiM prayatna pachI no cecchAviSAravyanita toDAvRttaya-sattanA khvAsaviSTito mama manAMzuddhaye jJAyatAmA zALA // ph // // 2 // // 2 // || 8 11 || , || guNam | Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthavivaraNadArthadIpikA / prazastiH saddharmabhramadhumanIpurabhUpaNasya, tulyAsyakaizca zazinAthamabhISivargaH / AvikRtottamayathArthaguNotkarasya, vidvatsabhAvijayavistRtakAntakIrtaH // 9 // zrInemisUrisugurorvaratatpurasthA-haddhIdhanIka malazIvara ptiijH| , hastAmbuje vijayadarzanasUrinA bhayA nataH kRtimahaJca samarpayAmi // 10 // yugnm|| ||iti zrItatvArthA'dhigamatraprathamAdhyAyavivaraNagaDhArtha dIpikA''khyA TIkA mAtA // .. SudENTERastricks salralsakselseksistaraksasia. Freleasedardsaeksanasalsasalsasalsassassallasasalsasaks is alsks kaiseksiksei iti zrIvizvAtizAyisarvajJazAsanAnupamAnalpatattvAvalokanasamutpannavijJAnavikAzAtizayaprakAzitAkhilamedinyacintyacintAmaNikalpadrumo. pamaparamAtmasaddharmamarmaprastazazabhRddhavalakIrti bharadhavalitabhUvalayaprAptAkhaNDa vijaya-tIrthoddhAraikadhurINa-zrItapogacchanabhonabhomaNibhaTTArakAcArya-vijayanemisUrIzvara-paTTAmbhojavikAzadinamaNi AnanyAyavAcaspatizAstravizAradopanAma-bhaTTArakA caary--vijydrshnsuurivircitaa-vaackaavtNsbhgvaThThImadumAsvAtivAvaNyatitvopajJamAkhyo petazrItatvArthAdhigamasUtraprathamAdhyAyIya srv...svtNtr-nyaayvishaard-nyaayaacaarymahopAdhyAyazrIyazovijJayAgItavivrnnsy " pUDhArthadIpikA''syA". TIkA samAptimagAt // ... TASHATRAPATRINARTHEATHARTIYEINITIEEETTERTppyHITTERanauri Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 3-17 rakSAkAraNe) iti prayogadvayaM karapi daki // tatvArtha vivaraNapUDhArthadIpikAsahitatattvArthavivaraNastha zuddhipatram // pR. paM. azuddham zuddham pR. paM. azuddham * zuddham 3- 2 aindrapadam aindrampadam 15-10 valupta klapta 3-13 aindrapadam aindrampadam 16-1 gantRNA : gantRNAM kAryayogena kAyayogena 16-6 karnarguNa kartugi 19-19 preraNArthavivakSa20-6 bhikSAghadde bhikSAdhudde zAnakAraNe NAditi jJeyam / 3-17 liGgiyAtata 23-8 likSitatayA 3-22 vihantu vihata '4-6 23-18 "yukta di vigraha divigraha yukta gata para gatapara 24-4 karttarapi 4-16 tayA dvandve tayordvandve 25-16 caturthI pakSe caturthIpakSe 5-18 TIke sAkSAdyapa 26-1 sAkSAyUpa / 5-24-26 tadvivRtti tadviti 27-10 eveJcati evaJceti tattaIza- tattadarza28-3 matvenava mattanava dau sU dau kRtamiti sU 28-5 . pacchedaka 7-19 zyambhAvaH zyambhAvaH, bhivyaGgayA 28-9 bhivyaGgyA karmANi 29-14 tathApi tvayApi .. 8-2 vikToyane vihokyate. 30-6 mapi taM mapi zrutaM "8-11 saMzayasyaka saMzayasyaka 30-21 satvamiti satpabhiva lavdhova lavdhati 31-14 yathA zrutA yathAzrutA , 9-15 pavAna - padhAna 33-17 Apadyatati Apateti . 10-13 Nodde , Nopade 33-21 satva janya- satva-janya11-31 viziSTa * viSTa 34-2 padAthaka padArthaMka 13-18 thampatyayaH thampratyayaH 35-2 rIkRtya 14-5 / zuddhakri zuddhikri35-10 suddhi ,zuddhi / 14-11 kartRra kapura 35-19 jJAna tA jJAnazrutA 14-26 catra iti caitra iti 35-26 pirtH| ___ . riteH 14-27 gata e - gata e -36-8 vizeSa 14-28: : : kattuzcai : - kazcaii .. 37 26 / mityAha / -mityAha vacchadaka karmaNi kitya, , - vizepya Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 400 ] samutthatvena 40-25 41-3 41-5 43-8 43-25 47 5 48-23 48-27 49-16 50-19 52-2 55-21 59-4 manasasa saMTa, Darmava dizati, 59-6 dupadeza tatrava samutthatvana 64-19 yAdInAM NIyAdInAM mavavA mavatyaSa 64-29 varyA patyakhilA janmani i janmana 65-17 tadurbhAgya taryAya lakSaNa lakSaNa vinam manIyam sajayae saMjayae 66-18 zatikA zatitamAM 'dhamAdhama 'dhamA'dhamAdhama 67 17 kAnniSThA kAniSThA manasaM 67 31 sNdmavA matva 67-31 mUlAti zaya mUlAtizaya 68-29 tena saha / tena saha. pAravi pArauziva 70-6 mohA-jJAnAt mahAjJAnAt dizati- 70-6 anthArthoM granthArthoM hitasata hitasya sata 70-21 nuciteti / nucitetimasmakRtA masmakRtA 72-31 dhA bandho dupeza 73-6 traiva sthAna ssthAna 74-12 ntimakArikAskiyA ntimakArikayA ___dama 77 15 kAraNatA kAraNatAceSTA vi aSTAvi- -77 ,27 saMkhyA sNkhyaavejItu vecchI hetu 79-2 iti / iti vizeSA iti. vizeSA krAntayecchAM kAntatayecchA 79-6 virodho'pi na, virodho na, tadeva tIrtha tadevaM sarvatIrtha 81-4 '-yamANasya zrUyamANasya ektyAza evetyAMza 82-11 - vA.zrayamANaM vA zrUyamANaM kamAzubha varmAsuma 84-22 tadvatyupAdakaH tadavyutpAdaka prapUti 84-30 raNata zaityati zaityadyuti 85-3 mati tA matizrutA "85-9 di-vizeSa divizeSa rinduriva 'rinduriva 86-6 vArtA vArtA tUtIyA -tRtIyA 86-8 yatirekAmyAM vyatirekAmyA siMda cAva 'vivAva -86-15 vetara svaralara iti - iti| '86-26 mRtvAdrinA mRvAtinA . .jIyam 87 3 tulyatvakA tulyakA disAdhu88-6 dhikyA zakSA / dhiyArAkA 59-21 59-21 59-25 59-27 59-28 60-13 60-17 60-22 60-31 -61-2 61-3 61-5 61-24 61-29 62-10 -63-29 -63-30 caMdama ita , hR svatara di sAdhu Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahutva 88-7, sampalavasamlapa 90-6 - dhyAnamilApyA . pyAnantA tvA''yudhRta vA'yurvaM dhRta 90-30 . paraNAdikSayatA varaNAdi kSayatA tat, kSayotakSayo . 92-7 vizeSaNe, neya vizeSaNe. neya 93-11 dRziH / ziH "93-11 dRSTijJAna dRSTiIna .93-12 tadarthAH tadarthAH - 23-25 bhavatIti yA-dra0yA bhavatIti yA 94-8 . vArthAnAM - vArthAnAM zraddhAna 94-15 yaivApegamAt yavopagamAt 94-16 navAba nIvAva ttayetyAha, tathetyata Aha 94-31 / tattabhAve' tapasvabhAvos 5. 95-1 arthapada arthapada atiriktAnte atiriktAta vatiyAti vativyApti tvAlAmAt / valAbhAt gdarzanabAnIti ' parzanavAniti 199-10 shessH| zeSaH, 101-20 itigandhaH iti-gandha 105-2 kAryanikRtI kAryanivRtI 105-26 nAcchinA nAvacchinA 106-18 dvavidhyasyadvaividhyatva davakRtaM devakRta upayAge - upayoga 108-21 vizedha vizeSadharmeSa 109-24. kAraNAta karaNAt 11.0-12 lAdhava ise lAghavamitye 110-24 tatra-paTa'. " tatra ghaTe 111-14. - lakSaNasama. lakSaNAsama 111-22. pUrvakSaNarUpe va pUrvakSaNarUpe varta daNDeti-sva / daNDeti-daNDasyAsta 113-29 zarari zarIra .15-23 hanisthAnatvaM hInasthAnatva 116-6 nirjarA nirjarA 116-12 svanaivaiti vanaveti 116-17 tatta yarala 117 15 vahupa 1.19-16 pAThAnunA pAThAbhyanujJA 119-29 bhanyAta bhanyanyAtA 120-24 savitva - sArita 121-7 tatvAdIni tattvAna 121-22 tasvarUpa talavara-pa 122-6 pAnerA , ranirjarA 122-15 dhamaH, ta 123-4 thastatvam yastatam / 123-20 svAt , karitvAt kari 123-28 tadiraya tatvamAdizya 126-1 padArthAta. padArthAsta 126-15 tamAzritya sadAzrita 127 12 - stamahasyaiva svahasyaiva 127 18 gaGgAtari gamAtIra 130-4. dharmAdi ryAdi 131-7/26/27 saMjJA karbha saM zAka 134-21 nAman --nAmendra 134-23 sahaprAya ' ' sahAya 135-5 yamitA -yamityA prakuNio 137-8 139-18 'di buddhi dharmata Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 402] 139--27 taya''dizya 139-29 javisya 142-6 sapchata 143-11 barbhinnatvAdi tayA''dizya jIvasya sacchate nnAbhinnatyAdi 172-7 vicAyama, vicAryam, ' 172-10 vicAraNayim / vicAraNIyam / 172-16 - sAdisapa sAdira 172-17/22-25 nityapu . nitya 172-30 samyagdarzananina samyagdarzanina 174-2 rthaH, tasya, yaH tasya, 174-31 kssetr| kssetr| 174-32 bhAgaH / aSTau bhAgaH aSTau / 175-5 pudagala . pudgala 175-9 sa-bhA / sarvamA 177 7 . nanta 282-6 siddhArtho siddhakyA 182-14 na(ntaguNAnantA(ntaguNA) 182-27- ritasyAMpai ritasyopa 182-31 183-12 avasara viratha (ArmedhAva tabhAvi 188-13 saptamyA: 190-30 dRSTavya . dravya uccha : - tu 191-10 te'yo . . te'rthoM 191-20 vAnanamitya DIvAnamItyuM 192-3 . jJAnayajJAna jJAtatayAjJAta 193-14 mavi bhAnA minomaya minatya 197 25 ddha phatyAM raddhatvanityA 201-26 dhAnAt, sa pAnAt sa 205-9 vRtti paryA * vRttiparyA 206-14 samyASTina27 samyAdRSTazcha 206-24 vastusampU va sampU 207-13 bhavantariyA / bhavantItyA 144-1-4 - va vRtti varti 144-15 hIta / saketa iti rAta 144-25 grahadA mahatvadA 145-24 nikSepArda nikSepAdi 146-23 svasvani svatvani lAmabuddhI lAmabuddhI 149-22 *Noti153-13 sannivAnA niyAnADa pravAnA -aMdhAnA 156-26 satva saMvata 157.11 rAtrImojI trikonI 157 15 droNamityA droNa ityA dharmasyakai dharmasyaka 158-30 zrutasata zrute sAta 159-12 ata evettha ata eva."ittha 159-13 hammata phati TrampatI phIti 160-5 cApramANya cAprAmANya 160-15 tmaka smakarasa, 163-26 bhaktatyisya bhavatItyasya 165-21 bhyupagamAt, - bhyupagamAt 165-25 rAhati . rAhati 166-20 vipadenakriyAkamarsa vivedanakriyAkarmasa 166-23 pradapisya pradIpastha , 167 13 tat sambandha, tatsambandha vivekakasa vivekasa 170-19 saha-patinI sahavAnI 188-2 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [403 ] , tatranvini bAdhe prayakSa 208-16 / nayAntara narthAntara 2:8-18 vyAsiri vyAptiri 208-25. bhavajanya bhavA'janya -210-3 tatrendriyani 21.-4 (pazanA paranA 212-27 tadravane tadana 219-19 miyane mityane 219-20 bodhavyaH vaktavya 221-18 nya sAmA nyaM sattAsAmA 221-29 dhAraNA'pi yu dhAraNA'vicyu 222-26 bhavatahi bhavatIha 222-28 dharmamasa dharmasama 224.31 pyanutkaTako 227-15 nakyatayA nekatayA 228-13 kAyarjanaka jAnana 229-19 rUpA cadA rUpA tadA 229-23 tiH, tadeve 230-16 ksh| kshH| 230-17/18 gRhaNAti gRhati 230-22 baha balava 230-27 thoviSaya yoviSaya 231-9 yathA 232-12 hA kRto 233-5 . ! janyo'yaM 233-16 lika 233-26 tadvati tadvanniSTha tadvaniSTha 234-9. zaSahatutA zehetuta 234-15 kathaM, nizca kathaM nizca 234-15 te prajA ghate, pra 235-14 meva savi thH| sparzA 238-8 jJAna vividha jJAna dvividha 238-8' zatrirAta zazita 238-9 zrutajJAna ..zrutajJAna 238-15 ". bodha 238-18 viti viMzatitamanna 239-18 hArikheti riLa ti 239-19 ,hiNItyarthaH / hiNI ityrthH| 239 29 / pratyakSa 240-2 tapaccha, tapachA 241-13 svArapA svalpA 241-14 saMyoni saMyogani 242-12 jJAnavyApya 242-19 jAnA- : jAnI 242-26 tatkila takila 242-30 caturvisa * .... caturviza 243-1 / zati jJAta zatiH jJAtA 243-2 zrI dazA 8 zvazA 243-3 - utpanna vina utpannavina 243-11 raNa samAptya raNasamAsa 243-16 zAna tu tatpUrvaka jJAnaM tu tatpUrvaka 243-19 vyutpatyA / vyutpattyA 243-20/21 zrUtajJAna, zrutajJAta 244-2/3 zruta / 244-23 mityazaH mityAza 245-8 sa / badhyate sambaddhayata 245-24 shekh| rovare 248-14 vANyA ze vANyA'ze 249-23 , paTAn gha8 dhAd ghaTa 250-8, ti, evaM ti eva 250-19 ... hetu mA hetuM smA 250- pratyA . prati tistaveve E tathA hAkRtI najoDavuM meva, savi 44 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16-14 Lg Gasly 59-15/16 _59-31 262020 262-32 263030 166-13 268-10 270-8 203-19 nArAvanantar nAzAntaraM kArI tathApi / kArI, tathApi zumbha suzrva rUDhatatvA "rUDhatvAt jananAnukUla yA'vama tvAt zruta nazanAdi' mAnaM hIyamAnaM tyapi bhUyo, jananAkUla gAyatra tvAt zruta nazanIda 294-32 296-6 297-17 2997 299-14 300-1 302-05 302-7 mAnaM, hIyamAnaM tyapi, bhUyA madhyAya tisUtra 275-7 276-28 sUtre, dravyANi 277-7 277 20-25 vRtyantA mapyAzrayan vitamasUtra sUtre dravyANi ntaraprasaktyA vRddhA nantyAt / nantyAt | 10 | tpannaka dvitIyatRtIyA ntaratvaprasaktyA 278-3 278-17 tpaJcake 279-9 viyitRtIyA 279-27 pazama 280-3 tatraika 284--10 vyApyArA 287-15 292-13 bhUta kAraNa hetu breDave vinAM suva yorasa [ 404 ] sAmastyaja vanenApepAda pazama tane ka vApyahasaH bhUtakAraNa hetuke api vinA nmukha jyossa sAmaJjasya vanenopapAdi rityeva rityevaM miti atrAhamiti / agrAha thA / navi sAnavi 310-3 310-9 310-26 312-22 312-25 312-6 312-7 313-19 315-19 315-31 316-9 316-11 316-29 labhate darzanA 302-7 303-5 303-20 303-28 303-29 303-29 303-29 303-29 304-32 talamUM 306-22 satvAt, pratisamaya sattvAt, ityAdi mi 316-35 318-16 319-25 321-17 321-21 321-27 321-30 bhaGga yadvA gauritvadhyava hoi loSTha iti hoi ta suvarNatimi vanavikA tamavi sAkA vyavahAraH / nANipratyaye prityaye cet, siMhaH so mAha a, 'syaivopa hAt } pazum hamate -darzanAH bhaGgam, yadvA gaurityadhyava vibhAja hoE horkAmAMta loSTha iti suvarNamiti bhUtalaM pratisamayaM ityAdii khaNDAkhaNDa tamasUtravi sAkA 7 vyavahAraH, nANpratyaye ' jApatyaye cet saMgraha: tvayo .: AhI, taM, raSTina ni pramANahatva pramANArhatvA syevopa AhakatvAt "pazum vibhAja tathA vibhAgaH tathAvibhAgaH sAte mate, catu sajja te mate catu Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vetA yeneva [5] 323-10 rikA TikA rikATikA- 344-24 323-16 nivAryata nirdhAryata 346-11 323-21 tAvad govyakti. tAvadgIvyakti 346-26 323-26 vetA, 347-20 - 323-30 kriyate, 347-27 324-16 , gAmAnaya : gAmAnya 347 28 - 324-18-20 kNtvm| vayaM kalpam navayA 348-13 325-1 ukta . ukta 349-23 325-22 patteH , pattiH , 350-5 327-6. yane, - 32720,23,27 pulliMga . pulliGga 351-20 329-15 - ki tu . . kintu 351-22 330-10 kAraNa kAraNatA 351-27 331-17 . athavada arthavada. 351-28 331-30 ataevava ataevaiva 351-30 331-32 . bhAve 353-4 333-14 . . sakta satka 353-8 333-20 dRSTvA 353-23 334-30 prAdhAnyana prAdhAnyena 354-4 336-18 saMgRhAta 355-11 336-20 yadyaye / dinA / dinAm / 337-14 viSayaka - viSayI 339-17 vityena: vityane 256-29 339-19 dityrthH| vityrthH| sanIyakRta sarjanIkRta, vacchinne, " vacchinne 369-11 343-12 caiko'rthH| ko'yaH, 359-27 343-16 vAcakastrI ... vAcaka strI343-16 napuMsakavi, napuMsakatvavi-: pratItikArthaH, pratItika, 261-1 , 341-9 mAnArthaH, mAnaH .. 361-8 tyAdi saMzayA tyAMdisaMzaya tau ca to tadubhayaM tau ca tadubhayaM sattvAt / saMvAt yadIti pada yadItipada - miti / sadR miti sadRkAH , - karthAH ditaH / tadu ditaH tadu bhAvanA bhAvanA'pa bhAvanAtvane bhAvanAtvena ziSya ziSyaddhayaDa dRSTayAdeSTItyAde taarthH| tArthaH nazyAtyana nazyatatyitra cchityitra tIcchatItyatra kArlAno kAlIno zayata krame zayataH krama dvArakatra syAt, ukta sthAt 5 kiyayoH kriyayoH ityAdau yathA) ityAdI) - bhavatAM / bhavatA / statadaMzA dazA svatantra svatantrAH, steSAM dravya steSAM sarveSAM dravya / jagadantarva paTeveti ghaTepyeveti daviogo daviovaogo vaca yam, vacanIyam, nyopayA- dravyopayoMmavam, 'maivam, saMgRhIta vacce 358-17 jagadantava 361-8 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] [4 361-9. karape . vikalpa 363-1 . mAno -' - mAno, 363-2. prvRttH| pravRttaH . 363-6 dvAcakatvamedvAcako 363-8. padavadi padakadamayadi 363-17 * viSayaka viSayakala 363-19 (mArita- garitArtha364-5 visskroti| viSkaroti364-6 bhuutH| bhUta:364-13 . sakama / sar3ama niti niti, 367 20 vizeSyatA, vizeSyagatA tamazAnam / tajjJAnam / 369-10 . saMsthA na , saMsthAna 369-15 . . sAmAnya sAmAnya 369-23 vaM padA svatvaMpadA 370-25 . pagaMtaM pagataM 371-20 nayaMsakSipta nayasaMkSipta 371-26 bhAvAsthiti bhAvAsthiti 372-3 dhoniyA yonaya 373-7 prardoza pradezi 376-2 373-13 / javivyakti jIvavyakti 374-3 mAne, pakSa mAne pakSa, stikAyAdA stikAyAdauH 375-16 saMsargeNa - .saMsargeNA. 375-28 saza- sahaza 376-2 evaM sati evaM sati 376-11 taulyepa taulye'pi - 356-17 saracchate / ityuktaM ) spchte|| nyopdeshe| Aro aaro| 371-4 377-21 377-23 yaha kaiyaTa 378-1 etatadoH - etattadoH 378- 3 jJApakameva, na ! jJApakameva na 378-5 yame vArthaH . yamevArthaH 380-25 - puruSA puruSo 380-28 svAmati vamiti 381-9 . nam samAna na samAna 383-1 pradezo pradezoM 384-1 trIhIH,saM trIhiH saM 384-16 vacanaM vacanam / 385-1 bhA. bhA ', 188-12 zrutasya mavi zrutasya savi 388-13 zrutamuva 'zrutamukha. 388-25 tena vidhi tanayaMtra vidhi . jJatva vizeSa zatvaM vizeSa 390-3 nayA pekSayA nayApekSayA 392-6 5pATha Aha papATha-Aha __ kRtasyA . . . ku. ?. ' jIva 394-3 kutaH ? / 394-3 sarvapra sarvaprA. 394-6 / mana / mama 395-7 kAraka kArakam 391-2 pratibhava pratibandhaka, 399-26 nocitImatyA . nocitamityA 396-11 . kaveSA -- kathaiveSA 396-11 vi-kti kesI vikti-veslI 396-19..' bAdhi . . . bodha 397 19 vRddhadhaka .. 397.24 guNaikaSTa . . . b-yin 398-5 satra . . - sUtraH. nivRtta Page #472 -------------------------------------------------------------------------- _