Page Text
________________
' तरवार्यविवरण सार्थदीपिका વેક્ષમાં હેતુલ, પારસ્તસ્ત્રારબ્યુનત્ત-વાતવિશિષ્ટક્રિયાપુરવાળે જરૃરયમ, કોપર જવામરજન ‘स्वरूपयोगये, तहणेन तु जनकतावच्छेदकधर्मलक्षणस्वरूपयोग्यतामाप्रप्रतिपत्तो कारणान्तरविरहात्तत्फलमकुर्वनपि हेतुस्स्यादेव, अन्यथासिद्धिशुन्यत्वे सति कार्यान्यवहिताक्षणावच्छेदेन । कार्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवलक्षणकारतावच्छेदकधर्मस्य तत्र सत्वाद्धेतृत्वप्रतिपत्तेः । योग्योऽत्र निर्यापारो गृखते, संव्यापारत्वे तु करणत्यं कर्तृत्वमेव पा. स्यात् , ताशयोग्यत्वनिवेशादेव बनेन कुलमित्यादौ धनादीनि कुलादिकमकुर्वन्त्यपि योग्यतामात्रेण तृतीयामुत्पादयन्ति, अन्नेनाऽध्ययनेन वा वसतीत्यादापपि वसनक्रियायामन्नादेयोग्यतामावस्यैव विवक्षेति हेतावेव तृतीयतिभावः। पारतन्त्र्याऽसम्पातयविशिष्टक्रियाहेतुत्वलक्षणं कर्तृत्वमिति-क्रियायां स्वातन्त्र्येण विवक्षितोऽर्थः कर्ता स्यात, न तु पारतन्त्र्येण, यथा रामेण बाणेन हतो बालीत्यत्र रामाभिन्नकर्तृनिष्ठव्यापारप्रयोज्यो यो वाणनिष्ठो व्यापारस्तजन्यं प्राणवियोगरूपं यत्फलं तदाश्रयो पालीति बोधः, अत्र रामः स्वव्यापारे धात्वर्थप्रधानीभूतव्यापाराश्रयत्वलक्षणस्वतन्त्रत्वात्कर्तृसंज्ञां प्राप्नोति, न तु पाणः, रामव्यापाराधीनव्यापाराश्रयत्वेन परत-त्रत्वात् । अयम्भावः-यद्यपि पाणोऽपि हननक्रियायां स्वतन्त्र एव, फलजनकल्यापाराश्रयस्वात् , तथापि यावन्न रामस्वव्यापार प्रयुक्ते तावन्न बाणोऽपि स्वव्यापारण हननक्रिया पनि समर्थ इति बाणे स्वातन्त्र्यस्य पारत-यसम्पृक्तत्वेन न कर्तृत्वमित्यभिप्रायेण स्वातन्त्र्यस्याऽन्यव्यापारानी नव्यापाराश्रयत्वलक्षणस्य पर्यवसितार्थरूपतया विशेषणमाह पारतच्यासपृति । न चाऽन्यव्यापारानधीन०यापाराश्रयस्य स्वतन्त्रत्वे देवदत्तेन यज्ञदरास्तण्डुल पाच-- यतीत्यादिणिजन्तस्थले प्रयोज्यकत्तदेवदत्तव्यापारस्य यज्ञदत्तच्यापाराधीनत्वात्तदाश्रयस्य देव- :, दत्तस्य कर्तृत्वं न स्यादिति तृतीयानुपपत्तिरिति वाच्यं, सर्वेषां स्वरवल्यापारे स्वतन्त्रत्वस्य । निर्विवादत्वात् , न चैवं स्वस्वव्यापार सर्वेषां स्वतन्त्रत्वे प्रयोज्यप्रयोजकव्यवहारो न स्यादिति - वाच्यं, प्रयोज्यकत्तदेवदत्तप्रथमव्यापारस्य प्रयोजकर्तृयज्ञदत्तव्यापाराधीनत्वेनोक्तव्यवहारस्य . देवदत्तीयद्वितीयादिव्यापाराणां तु स्वाधीनत्वेन तत्र स्वतन्त्रत्वाकर्तृत्वव्यवहारस्यापि चोपपत्तेरिति दिक् । स्वातन्त्र्यविशिष्टक्रियाहेतुत्वेत्यत्र वैशिष्टय सामानाधिकरण्यन सम्बन्धन बोध्यम् ।' साधकतमं करणं क्रियासिद्धौ प्रकृष्टोपकारक करणसझं स्थादित्यतः "क्रियायाः परिनिष्पत्तियद्वयापारादनन्तरम् । विवक्ष्यते यदा यत्र, करण तत्तदा पृतम् ॥ १॥” इति भर्तृहरिकारिकावलाच परिष्कृतकरणत्वलक्षणमाह-प्रकृष्टोपकारकत्वमकारकविवक्षाविषयक्रियासाधकतमत्वलक्षणमिति । विवक्षातः कारिकाणि भवन्तीति नियमाद् रामेण वाणेन हतो पालीत्यत्र चाणव्यापारस्य यदा विवक्षा स्यातदा तस्य वाणस्य करणसज्ञा भवति, यदा च न स्यात्तदा निर्यापारसाधारण्येन तस्य वाणस्य हेतुत्वमेव स्यादित्यभिप्रायेण विशेपणमाह-प्रकृष्टोपकारकत्वप्रकारकविवक्षाविषयति । उक्तलक्षणस्योक्तविशेषणमात्र-... परत्वे. निपार हेतुभूते . ५ इदमस्मिन् कार्ये प्रकष्टोपकारक" इति भाराविरक्षाविषs
| SR No. | 010492 |
| Book Title | Tattvarthadhigama Sutra |
| Original Sutra Author | Umaswati, Umaswami |
| Author | Vijaydarshansuri, Yashovijay |
| Publisher | Motiji Kapurchand Tarachand |
| Publication Year | 1955 |
| Total Pages | 472 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari, Tattvartha Sutra, Tattvartha Sutra, & Tattvarth |
| File Size | 35 MB |