Page Text
________________
.:. २६२ : • तत्वार्थविवरणदार्थदीपिका । विशतिम्र० टी० .मतिः स्यान्नेहादिरूपम् । भवतु तर्हि तदा मतिश्रुतोभयव्यापार इति चेत्, न, युगपदुपयोगईयનિષેધાત્ ! વિવિન્દ્રિયમનોરવ મતિકૃતજોર્યાપારાદુમામેકં શા મવતુ, વ્યવહારતતુ तस्य पुष्कलसामग्रीकत्वान्मतावेवेति चेत् , न, अवग्रहाभावप्रसङ्गात् , तदुत्पत्तिकालेऽपि लब्धियव्यापारस्य प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात् , मनोद्रव्याणां त्वयग्रहानन्तरमेव ग्रहणोपगमेनानुपपत्त्यभावादिति दिगू। मूोतर. भावाद् भेदो यथा-परप्रत्यायनहेतुद्रव्याक्षराभावेन मूकं मतिज्ञानं, प्रत्याक्षरसमावेन स्वपरप्रत्यायकावा• गुप्खरं तु श्रुतज्ञानमिति । ननु मतिहे तयोऽपि करादिचेष्टाविशेषाः परं प्रत्याययन्त्येवेति भतिज्ञानमपि कि न मुखरं स्यात्, दृश्यते हि करवक्त्रसंयोगे कृते भुजिक्रियाविषयाया मतेरुत्पत्तिरिति । मैवं, तेभ्य शेपभेदात्मकं तत्स्यादित्यर्थः । अथोक्तदोषभयादर स्थाणुपुरुषविवेककाले मतिश्रुतापयोगव्यापारद्वयम् , तथा च स्थाणुपुरुपविवेकज्ञानं मतिज्ञानं श्रुतज्ञानश्चोभयरूपं स्वीक्रियते, केवला 'तु मतिर नक्षरैव भविष्यतीत्याशयेनाशङ्कते-भवतु तहीति । " जुगवं नस्थि दो उपओगा" इति सिद्धान्तवचनमवला०य तनिषेधे हेतुमाह युगपदुपयोगदयनिषेधादिति । पुनरप्याशङ्कते ईहादावित्यादिना, व्यवहारतस्तु तस्य पुष्कलसामग्रीकत्वा
मतावेवेति यदीहादिकमुभयात्मक किमिति मतावेहादेशास्त्रे परिगणनम्, न श्रुत इति न शङ्कयम्, मतेरेव सामग्री ईहादौ पुकलेति ततश्रुतात्मकत्वेऽपि व्यवहारतो मतावेपार्भाव इत्यर्थः, व्यवहारस्त्पिति पाठोत्र युज्यते, तथा च तत्र मतावत्यनन्तरमन्त
र्भाव इति पूरणस्य नापेक्षेति योध्यम् । समाधत्ते नेति । निषेधे हेतुमाह-अवग्रहाभावप्रसङ्गादिति-अवग्रहे मतिश्रुतलब्धियव्यापारस्याऽप्रत्याख्येयत्वेन विकल्पव्यापारापत्याऽनिर्देश्यसामान्यमानावगाहित्वेन निर्विकल्पात्मकतया सिद्धान्तेऽभ्युपगतस्य तस्याभावप्रसङ्गादित्यर्थः । नन्वयग्रहोत्पत्तिकाले मतिलब्धिव्यापार एवाभ्युपगम्यते न श्रुतलब्धिव्यापारोऽपीति नोक्तदोष इत्यत आह-तदुत्पत्तिकाले पीति । न चैवं तर्हि भवन्मतेऽपीन्द्रियमनसोपारस्थावग्रहकाले प्रत्याख्यानाशक्यत्वात्तदानी मनोव्यापाराद्विकल्परूपत्वप्रसक्त्याचग्रहत्वानुपपत्तिस्तदवस्यैवेति वाच्यम् , ईहादावेव मनोव्यापारस्थाभ्युपगमेनावग्रहकाले तदभावनोत्तदोपामावादित्याह-मनोद्रव्याणामिति । अय भावः ज्ञानत्वावच्छिन्नोत्पादानुकूलशक्तिमत्तया मनोव्यापारस्य सर्वत्र विद्यमानत्वेऽप्यस्मान्मनोव्यापाराद्विकल्पोत्पादानुकूलशक्तिमतोमनोव्यापारस्य विलक्षणत्वेनाऽवग्रहकाले तदभावादेव विकल्परूपापत्यभावान्नास्मन्मतेऽवग्रहत्वानुपपत्तिरिति । स्वप्रत्यायकत्वस्वपरप्रत्यायकत्वरूपविरुद्धधर्माभ्यां मतिश्रुतयोदमाहभूकतरभावाद् भेदो यथेति। ननु यथा भाव श्रुतज्ञानं न साक्षाद्विज्ञानात्मकस्वस्वरूपेण परपुरुपगतबोधजनक, विज्ञानस्यात्मधर्मत्वेन स्वयं मूकत्वेन परपुरुषीयबोधजननाकूलशक्त्यभावात् , किन्तु द्रव्याक्षरूपतत्कारणहारैव, तथा मतिज्ञानमपि करशीपादिचेष्टारूपकारणद्वारा परबोधकभेवेति श्रुतज्ञानमिव स्वकारणहारा मतिज्ञानमपि मुखरं स्यादेवत्याशकते-मनु मतिहेतवोऽपीति । समाधत्ते मैवमिति । तत्र हेतुमाह तेभ्य आहत्येत्यादिना। तभ्यः मतिहेतुभ्यः । चविषयायग्रहायुत्पत्यनमयं पुरुषो भोक्तुमिच्छतीत्याकार यशान
| SR No. | 010492 |
| Book Title | Tattvarthadhigama Sutra |
| Original Sutra Author | Umaswati, Umaswami |
| Author | Vijaydarshansuri, Yashovijay |
| Publisher | Motiji Kapurchand Tarachand |
| Publication Year | 1955 |
| Total Pages | 472 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari, Tattvartha Sutra, Tattvartha Sutra, & Tattvarth |
| File Size | 35 MB |