Page Text
________________
: १९०
तरवार्थविवरदार्थदीपिका । ६० स० टी० तनिरपेक्षं च प्रत्यक्षमिति विभागः । द्विविधेऽपि च प्रत्यक्षपरोक्षरूपज्ञाने यः साकारशिः स प्रमाणव्यपदेशमश्नुते, यथाभिहित “ साकारः प्रत्ययः सर्वो, विमुक्तः संशयादिना । साकारांशपरिच्छेदात् , प्रमाण तन्मनीषिणाम् ॥ १ ॥” इति। केचित्तु सर्व ज्ञानं प्रत्यक्षमेव । मनइन्द्रियजीवप्वक्षशब्दस्य वाचदन्यतराभिमुख्यन च सर्वज्ञानप्रवृत्तः, सावरणानावरणविशेपा भियते। सावरणानां तावदस्मदादीनां त्रित. याभिमुल्येन यथायथं सर्वं ज्ञान प्रत्यक्षमेव, तद्यथा-आत्माभिमुख्येन भयह परागमनाराज्यलाभादि, मनआभिमुख्येन स्मरणप्रत्यभिज्ञानवितर्कविपर्ययनिरिणादि, इन्द्रियाभिमुख्येन रूपादिज्ञानमित्याहुः । एतच्च विशुद्धशदनयाभिप्रायेण युज्यत इति सम्प्रदायविदः, विशुद्धश्च सदनयोऽत्रै भूतो न्यः, तस्य व्यजनार्थतदुभयविशेषकत्वाद्विशेषितं च त्रयमक्षस्य त्रितयत्वप्रदर्शनादिनेति ध्येयम् । यस्य नितीन्द्रियगतशक्तिरूपतया शक्तिमत्वेन रूपेण निवृत्तीन्द्रियस्यैवैकस्य कारणत्वेन
कार्थानुकूलशक्तिमान कारणत्वमभ्युपगच्छद्भिरस्माभिरभ्युपगमादिति । तन्निरपेक्षभिति-इन्द्रियादिनिरपेक्षमित्यर्थः, तत्तज्ज्ञानावरणीयकर्मक्षयोपशमक्षयान्यता विशिष्टात्ममात्रजन्यमिति यावत् । न च प्रत्यक्षस्यैवं लक्षणकरणे सांव्यवहारिकप्रत्यक्षेऽच्यातियादिति वाच्यम् , तस्यालक्ष्यत्वात् , तत्रोपचारेच प्रत्यक्षत्यव्यवहारात, न हि वाहीको गोव्यवहारात गौरव, न चेन्द्रियजन्यज्ञानत्वमेव प्रत्यक्षत्वम् , अवध्यादौ तु तदौपचारिकमिति वाच्यम् , लिङ्गाधजन्यत्वे. नाध्यादेः प्रत्यक्षत्वावश्यकत्वात् , प्रत्यक्षपरोक्षातिरिक्तज्ञानस्य चालीकत्वादिति । न यक्षमिन्द्रिय प्रति गतम् कार्यत्वेनाश्रितं यत्तत्प्रत्यक्षम्, तथा चेन्द्रियाधीनतया यदुत्पद्यते तत्प्रत्यक्षमिति , प्रत्यक्षशदव्युत्पत्तिसिद्धमिन्द्रियादिसापेक्षज्ञानत्वमेव प्रत्यक्षलक्षणं मुख्यवृत्या सिद्धयति । अत एव नैयायिका इन्द्रियार्थसन्निकर्पोत्पन्नज्ञानत्वं प्रत्यक्षलक्षणमाहुरिति पूर्वोक्तं न युक्तियुक्त मिति चेत्, उच्यते, भवतु नाम चैवं व्यवहारनयापेक्षातः, न पुननिश्चयनयतः, तदपेक्षया त्वक्षं जीवप्रति साक्षागतमिन्द्रियनिरपेक्षं वर्तते यशानं तत्प्रत्यक्षमिति व्युत्पत्तिभावात्तत्सिद्धमात्ममानसापेक्षज्ञानत्यमेव मुख्यवृत्या प्रत्यक्षलक्षणमिति प्राज्ञनिीयते । नन्वक्षशब्दवाच्यो जीवः कथमिति चेत्, उच्यते, 'अश् भोजने " अश्नातेर्भोजनार्थत्वात् भुजेश्च पालनाभ्यवहारार्थत्वात् , अश्नाति समस्तत्रिभुवनान्तर्वतिनो देवलोकसमृद्धयादीनान् पालयति भुङ्क्ते वेत्यक्षो जीवः । " यदि वा अशोद व्याप्तौ" अश्नुते ज्ञानेन व्यामोति सनि ज्ञेयानिति अक्षः-जीवः । उभयत्राप्योणादिका सक्प्रत्यय इति, विशेषावश्यकभाष्ये चोक्तम्-" जीवो अक्खो अथवावण-भीषणगुणणिओ जेण । तं पद पट्टइ नाणं, जं पञ्चवं तयं तिविहं ॥ ८९ ॥” इति ॥ व्यावहारिकप्रत्यक्षपारमार्थिकप्रत्यक्षगत स्पष्टत्ववयस्य स्पष्टतात्वनानुगतीकृत्य व्यवहारनिश्चयप्रत्यक्षसाधारणमनुगतलक्षणं तु स्पसत्यवत्वमेव नातोऽवधिज्ञानादौ मतिज्ञाने चाव्याप्तिरिति । शब्दनयो हि साम्प्रतसमभिरूढयम्भूतभेदैत्रिविध इति प्रकृते शदनयग्रायः को नय इत्याशकायामाह-विशुद्धश्च शब्दनयोऽनप भूतो दृष्टय इति । विशुद्धशदनयपदेनैव भूतनयस्यैव ग्राह्यत्वे हेतुमाह-तस्य व्यञ्जनार्थतदुभयविशेषकत्वादिति व्यञ्जनं चार्थश्व
| SR No. | 010492 |
| Book Title | Tattvarthadhigama Sutra |
| Original Sutra Author | Umaswati, Umaswami |
| Author | Vijaydarshansuri, Yashovijay |
| Publisher | Motiji Kapurchand Tarachand |
| Publication Year | 1955 |
| Total Pages | 472 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari, Tattvartha Sutra, Tattvartha Sutra, & Tattvarth |
| File Size | 35 MB |