Book Title: Sanskrit Vyakaran Shastra ka Itihas 03
Author(s): Yudhishthir Mimansak
Publisher: Yudhishthir Mimansak
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002284/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa (tRtIya bhAga) *** yudhiSThira mImAMsaka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mom saMskRta vyAkaraNa-zAstra itihAsa [tIna bhAgoM meM pUrNa] tRtIya bhAga [isa saMskaraNa meM pariSkAra tathA parivardhana ke kAraNa 70 pRSTha bar3he haiM] -yudhiSThira mImAMsaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka yudhiSThira mImAMsaka bahAlagar3ha, jilA - sonIpata (harayANA) saMskaraNa prathama bhAga adhUrA mudraNa prathama saMskaraNa saM0 2004 saM0 2007 dvitIya saMskaraNa saM0 2020 tRtIya saMskaraNa saM0 2030 prastuta saMskaraNa saM0 2041 dvitIya bhAga [2] prakAzana - kAla tRtIya bhAga prathama saMskaraNa saM0 2016 dvitIya saMskaraNa saM0 2030 prastuta saMskaraNa saM0 2041 prathama saMskaraNa saM0 2030 prastuta saMskaraNa saM0 2041 caturtha saMskaraNa' 1000 saM0 2041 vi0 san 1984 I0 pRSTha-saMkhyA 300 457 582 640 724 406 456 566 168 270 mUlya tInoM bhAga eka sAtha - 150/ parivardhana lAhaura meM naSTa 150 pRSTha 125 pRSTha 58 pRSTha 84 pRSTha 50 pRSTha 40 pRSTha 70 pRSTha mudraka - zAntisvarUpa kapUra rAmalAla kapUra TrasTa presa bahAlagar3ha, jilA - sonIpata (harayANA) 1. prathama bhAga kI dRSTi se isa vAra dvitIya aura tRtIya bhAga para bhI caturthaM saMskaraNa chApA hai / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antima rUpa se pariSkRta tathA parivardhita prastuta saMskaraNa kI bhUmikA pUrva saMskaraNake samAna isa bAra bhI antima rUpa se pariSkRta evaM parivadhita saMskaraNa ke tInoM bhAgoM kA mudraNa eka hI sAtha kara rahA huuN| saMzodhana, parivardhana, pariSkaraNa saMzodhana-tRtIya bhAga ke isa saMskaraNa meM se pUrva saMskaraNastha sAtavAM pariziSTa, jisameM bhartRhari kRta mahAbhASyadIpikA ke donoM bhAgoM meM uddhRta pAThoM para nirdiSTa hastalekha kI pRSTha saMkhyAkI pUnA se mudrita grantha kI pRSTha saMkhyA se jo tulanAtmaka sUcI chApI thI, use nikAla diyA hai / isa bAra mudrita grantha kI pRSTha saMkhyA bhI tattat uddharaNa ke sAtha de dI hai| parivardhana-isa vAra cAra pariziSTa naye jor3e haiM / sAtaveM pariziSTa meM samudragupta-viracita kRSNacarita kA jo svalpa bhAga upalabdha huA hai use de diyA haiM, kyoMki isa grantha meM prastuta kRSNacarita ke aneka sthAnoM para pATha udhata kiye haiN| pUrva goMDala se mudrita kRSNacarita samprati upalabdha bhI nahIM hai / pAThaveM pariziSTa meM dUsare bhAga ke pRSTha 362 para nirdiSTa nirukta 1 / 17 ke padaprakRtiH saMhitA, padaprakRtIni sarvacaraNAnAM pArSadAni vacana kI vizeSa vivecanA kI hai| naveM pariziSTa meM jArja kArDonA ne apane 'pANini : e sarve Apha risarca' nAmaka grantha meM mere 'vyA0 zA0 kA itihAsa ke sambandha meM jo kucha mantavya prakaTa kiyA hai, use yathAvat hindI meM anadita karake chApA hai / sAtha meM apanI kucha TippaNiyAM bhI dI haiN| gyArahaveM pariziSTa meM 'saM0 vyA0 zA0 kA itihAsa' grantha ke lekhana, pariSkAra evaM parivardhana nimita jina vidvajjanoM ne patroM dvArA samaya-samaya para Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. [4] sahAyatA pradAna kI, unake katipaya vidyamAna patroM ko chApA hai, jisase maiM unake upakAra se kucha sImA taka uRNa ho skuu| pariSkAra-pUrva saMskaraNa meM deza nagara vyakti vA granthoM ke nAmoM kI sUciyAM do pariziSToM meM pratibhAga alaga alaga dI thIM; unheM isa vAra pratibhAga alaga alaga na dekara do pariziSToM meM ikaTTI de dI hai| vizeSa-prathama do bhAgoM kA mudraNa to sitambara 1984 taka ho gayA thaa| tRtIya bhAga kA bhI kucha aMza chapa gayA thA, parantu kAryAdhikya ke kAraNa asvasthatA bar3ha jAne se do mAsa taka kAma rukA rahA / asvasthatA meM hI Age kA kArya prArambha kiyA, parantu jyoM jyoM zIta bar3hatA gayA, zArIrika pratikulatA bar3hatI gii| eka bAra to mana meM pAyA ki tInoM bhAgoM meM udadhata deza nagara tathA vyaktiyoM ke nAmoM kI tathA uddhRta granthoM ke nAmoM kI sUcI na chApU, parantu jIvana meM yaha antima saMskaraNa hone ke kAraNa nAma-sUcI aura grantha-sUcI, jinakA nirmANa karanA atyanta parizrama evaM kAla sAdhya kArya hai, denA Avazyaka mAnakara ina sUciyoM ko dekara tRtIya bhAga pUrNa kiyA hai| isase pAThakoM ko jo asuvidhA huI hai usake liye mujhe kheda hai, parantu asvastha avasthA meM bhI kArya kisI prakAra pUrNa ho gayA, isakI prasannatA bhI hai / aMgalA saMskaraNa devAdhIna hai| vividha zAstra pAraGgata zrI paM0 padmanAbha rAvajI (prAtmakUra) ne 6 disambara 1984 ke patra meM nimna pustakoM kA 'saM0 vyA0 zA0 kA itihAsa' grantha meM sanniveza karane kA sujhAva diyA hai (dra0 yahI bhAga, pRSTha 167)1-prAcArya hemacandra aura unakA zabdAnuzAsana-eka adhyayana, DA0 nemicandra shaastrii| 2-zabdArtharatnam (dArzanika)- zrI tArAnAthatarkavAcaspati 3- vyAkaraNadarzanabhUmikA-zrI rAmAjJA pANDeya 4- vyAkaraNadarzanapIThikA- " " 5-vyAkaraNadarzanapratibhA- " " 6-vyAsapANinibhAvanirNaya-ma0 na0 setumAdhavAcArya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7-zabdenduzekharavyAkhyA-zrI ma0 ma0 subvarAyAcArya 8-zekharadvaya (laghu-bRhat ) vyAkhyA- zrI paM0 padmanAbhAcArya 8-laghuzekharavyAkhyA-elameli viTThalAcArya / inake atirikta zrI paM0 gurupada hAladAra kRta 'vyAkaraNa darzanera itihAsa' grantha kA nirdeza bhI honA cAhiye / jaise nArAyaNa bhaTTa kA 'apANinIya-pramANatA' grantha hai, usI prakAra ke do grantha aura haiM-1. makhabhUSaNa, 2. paarsspryogsaadhtvniruupnn| ye donoM grantha 'prADiyara lAyabrerI buleTina' ke bhAga 37 (san 1973) tathA bhAga 42 ( san ? ) meM chape haiM / inakA nirdeza vA prakAzana bhI honA caahiye| isa jIvana meM yadi 'saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa' kA purnamudraNa hogA to isa nyUnatA ko bhI pUrA karane kA prayatna kruuNgaa| ___ yadyapi isa jIvana meM (cirakAla se asvastha rahane ke kAraNa) naye saMskaraNa ke prakAzita hone kI AzA to nahIM hai, punarapi prayatna karUMgA ki jIvana paryanta naye jJAta tathyoM kA yathAsthAna saMkalana aura bhUloM kA parimArjana karatA jAUM, jisase mere pazcAt nikalane vAlA saMskaraNa prastuta saMskaraNa se kucha parimArjita eva parivardhita ho ske| nivedana-kArya kI vyastatA aura asvasthatA ke kAraNa isa grantha ke prastuta saMskaraNa meM huI kucha bhUloM vA skhalanoM ke liye maiM pAThakoM se kSamA cAhatA hUM aura pAThakoM se nivedana karanA cAhatA hUM ki prathama dvitIya bhAga ke saMbandha meM tRtIya bhAga ke dasaveM pariziSTa meM jo saMzodhana parivartana parivardhana darzAye haiM, una ko yathAsthAna jor3akara par3hane kI kRpA kreN| vizeSa kara prathama bhAga, pRSTha 134, tathA dvitIya bhAga, pRSTha 207 para zastana nAma ke sthAna meM zAntanava zodha kara par3heM / isa saMzodhana ke liye dvitIya bhAga meM 'phiTa-sUtra-pravaktA paura vyAkhyAtA nAmaka 27 veM adhyAya meM pRSTha 346-346 dekheN| vahAM isakA spaSTIkaraNa kiyA hai| isa bAra vyakti-nAmoM aura granthanAmoM kI sUciyoM meM samAna nAma Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6] ke vyaktiyoM aura granthoM kA yathAsambhava bheda prakaTa karane kA vizeSa yatna kiyA hai, punarapi kahIM kahIM sammizraNa hone kI saMbhAvanA hai| ___ isa grantha ke mudraNa-patra (=prUpha) saMzodhana kA kArya zrI oGkArajI ne kiyA hai| kAryAdhikya tathA asvasthatA ke kAraNa maiM mudraNa-patroM kA saMzodhana nahIM kara sakA / isa kArya ke liye maiM zrI proGkAra jI kA AbhArI huuN| isI prakAra sUciyoM ke nirmANa meM zrI zivapUjanasiMha.jI kuzavAha ne jo sahayoga diyA hai usake liye unakA bhI maiM prAbhArI viduSAM vazaMvada:yudhiSThira mImAMsakaH Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA [ prathama saMskaraNa] 1 saM0 2007 meM 'saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa' grantha kA prathama bhAga chapA thA / usake lagabhaga 12 varSa pIche saM0 2016 meM dvitIya bhAga kA prathama saMskaraNa prakAzita huA / saM 2020 meM jaba prathama bhAga kA dvitIya saMskaraNa chapA, to usa samaya isa grantha se sambaddha avaziSTa viSayoM kI pUrti ke lie tRtIya bhAga kI AvazyakatA kA anubhava huaa| tRtIya bhAga meM dI jAne vAlI sAmagrI kI usameM saMkSipta sUcI bhI prakAzita kI, parantu vividha kAryoM meM vyAsakta hone tathA Arthika paristhiti ke kAraNa itane sudIrgha kAla meM bhI maiM tRtIya bhAga kA prakAzana na kara sakA / ukta kamI ko aba dasa varSa pazcAt pUrA kiyA jA rahA hai / vyAkaraNa - zAstra ke itihAsa kA viSaya do bhAgoM meM pUrNa ho gayA / isa bhAga meM vyAkaraNa - zAstra ke itihAsa meM yatra tatra nirdiSTa 2-3 durlabha laghu grantha, pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA nAgoji bhaTTa tathA ananta zarmA paryAlocita aSTAdhyAyI kA sUtrapATha ( dulabha hastalekha ), aSTAdhyAyI ke pAThAntara prAdi kA nirdeza pramukha rUpa se kiyA haiM / donoM bhAgoM ke navIna saMskaraNoM meM yatra-tatra pUrva prakAzana ke pazcAt upalabdha sAmagrI kA yathAsthAna nirdeza kara diyA thA / punarapi zodhakArya kabhI pUrNa nahIM hotA / nitya naI sAmagrI upalabdha hotI. rahatI hai / prataH donoM bhAgoM ke navIna saMskaraNa ke pazcAt nUtana upalabdha sAmagrI kA 'saMzodhana, parivartana, parivardhana' pariziSTa meM sanniveza kiyA hai / isI prakAra hamane apane grantha meM sarvatra bhartRhari viracita mahAbhASyadIpikA ke jahAM bhI uddharaNa diye haiM, vahAM hamane apane hastalekha kI pRSTha saMkhyA dI thI, kyoMki usa samaya ukta grantha chapA nahIM thA / mahAbhASyadIpikA kA mudraNa ho jAne ke pazcAt yaha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] prAvazyaka thA ki donoM bhAgoM meM diye gaye mahAbhASyadIpikA ke pATha mudritanya meM kisa pRSTha para kahAM hai, isakA nirdeza kiyA jAye / isakI pUrti bhI AThaveM pariziSTa meM kI gaI hai / ' donoM bhAgoM ke pUrva saMskaraNoM meM grantha meM uddhRta grantha, granthakAra yA viziSTa vyaktiyoM ke nAmoM kI sUcI denI Avazyaka thii| isake vinA zodha kArya karanevAloM ko mahatI prasuvidhA hotI thI / isa bhAga meM ukta sUciyAM dekara isa grantha kI mahato kamI ko pUrA kara diyA hai / isa prakAra isa bhAga ke sAtha hamArA grantha pUrNa hotA hai / tInoM bhAgoM meM uddhRta grantha, granthakAra vA vyakti vizeSoM ke nAmoM kI sUcI banAne kA jaTila evaM samayasAdhya kArya rAmalAla kapUra TrasTa ke dvArA saMcAlita 'pANini vidyAlaya ke prAcArya zrI paM0 vijayapAla jI vyAkaraNAcArya, vidyAvAridhi ne kiyA hai / yadi ve isa kArya ko karanA svIkAra na karate, to sambhava hai isa saMskaraNa meM bhI yaha kamI raha jAtI / isa mahattvapUrNa kArya ko pUrA karake apane jA sahayoga diyA hai, isake lie maiM ApakA AbhArI hUM / isI prakAra prUpha saMzodhana kA jaTila kArya rAmalAla kapUra TrasTa presa ke saMzodhaka zrI paM0 mahendra zAstrI jo ne kiyA hai / isake lie maiM prApa kA dhanyavAda karanA apanA karttavya samajhatA hUM / isake sAtha hI rAyasAhaba zrI caudharI pratApasiMha jI (karanAla) ne bhI isa bhAga ke prakAzana meM jo apratyakSa sahayoga diyA hai / usake lie maiM ApakA atyanta prabhArI hUM / rAmalAla kapUra TrasTa bhAdra pUrNimA bahAlagar3ha (sonIpata-harayANA) saM0 2030 viduSAM vazaMvadaHyudhiSThira momAMsaka 1. prastuta saM0 2041 ke saMskaraNa meM 'mahAbhASyadIpikA' ke jahAM bhI uddharaNa diye haiM, vahAM sarvatra apane hastalekha kI pRSTha saMkhyA ke sAtha mudrita saMskaraNa kI pRSTha saMkhyA bhI de dI hai, ataH prastuta saMskaraNa meM isa pariziSTha kI prAvazyakatA nahIM rahI / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa hatAya mAga tRtIya bhAga kI viSaya-sUcI pariziSTa viSaya pRSTha 1-prapANinIya-pramANatA (nArAyaNabhaTTa-kRta) 2-pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA kA nidarzana 15 vyAkaraNaviSayaka do siddhAnta pRSTha 15 / vaiyAkaraNoM kI kaThinAI 16 / vyAkaraNazAstra ke arvAcIna vyAkhyAtA 17 / vyAkaraNazAstra kA mukhya AdhAra 18, kalau pArAzarI smatA 16, yathottaramunInAM prAmANyam 16, prAcIna matoM kA saMgraha 16 / pANinIya sUtroM kI bhASAvijJAnika vyAkhyA 20 / prastuta vyAkhyA kA AdhAra 21, prakRtyantara sadbhAva kI kalpanA-mAgama saMyUkta dhAtvantara 23, AdezarUpa dhAtvantara 24, varNavikAra se niSpanna dhAtvantara 24, varNaviparyayarUpa dhAtvantara 21, prAtipadikarUpa prakRtyantara 26, 'manotiAvazyato Suka ca' sUtra aura usakI vaijJAnika vyAkhyA 27. manuSa prakRtyanta ra kalpanA kA lAbha 27, sugAgamayukta sAnta prakRti 28, 'kanyAyAH kanIna ca' sUtra aura usakI vaijJAnika vyAkhyA 26, kanInA prakRti kalpanA kA lAbha 30, tavaka mamaka prakRtyantara 30, 'hagrahorbhaznda si hasya' vArtika aura vaijJAnika vyAkhyA 30, 'rAjAhaHsakhibhyaSTaca' sUtra aura vaijJAnika vyAkhyA 31, vaijJAnika vyAkhyA kA lAbha 32, prakArAnta rAja aura aha zabda 32, 'vibhASA samAsAnto bhavati' vacana para vicAra 33, 'Udhaso'naGga' sUtra aura prakRtyantara kalpanA 33, niSedhArthaka na a ana tIna svatantra avyaya 33 / pratyayAntara sadbhAva kI kalpanA 34, gaNakArya kA upalakSaNatva 35, loka meM eka se adhika vikaraNoM kA saha prayoga 36, dhAtugata anubandhoM kI prAyikatA 37 / pANinIya prayoga dvArA niyamAntara kI kalpanA 3 / vibhakti niyama 36 / samAnavAkya meM vaikalpika vibhaktiyoM kA sahabhAva 40, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] liGga niyama 41, samAsa niyama 41 / 'uktArthAnAmaprayogaH' niyama kA jJApana 42 / upasaMhAra 44 / 3-mAgoji bhaTTa paryAlocita bhASyasammata aSTAdhyAyIpATha 46 4-anantarAma-paryAlocita bhASyasammala sUtrapATha 5-mUla pANinIya zikSA sUtrAtmikA zikSA 62, laghu aura vRddhapATha 63, Apizala zikSA aura pANinIya zikSA 64, pANinIya zikSA kA vRddhapATha 67, laghupATha aura vRddhapATha kI tulanA 66 / / - pANinIya [sUtrAtmikA] zikSA ke vRddha aura laghupATha-71, sthAna-prakaraNa 71, karaNa-prakaraNa 73, antaHprayatna-prakaraNa 73, bAhyaprayatna-prakaraNa 74; sthAnapIDana-prakaraNa 76, vRttikAra-prakaraNa 76, prakrama-prakaraNa 77, nAbhitala-prakaraNa 78 / 6--jAmbavatIvijaya ke upalabdha zloka vA zlokAMza 82 7-samudragupta viracita kRSNacarita kA upalabdha graMza 3 -'padaprakRtiH saMhitA' para vizeSa vicAra 9-'saM0vyA0zA060' para zrI jArja kArDInA kA abhimata 106 10-saMzodhana-parivartana-parivardhana prathama bhAga meM-pRSTha 124; dvitIya bhAga meM pRSTha 131 11-'saM0 vyA0 zA0 i0' ke lekhana-kArya meM viziSTa vidvAnoM ke sahayogAtmaka patra 12--uddhRta vyakti-veza-nagara prAvi nAmoM kI sUcI (tInoM . bhAgoM meM niviSTa) 101 124 saM0 cyA0 zA0 ke tRtIya bhAga meM parivarSana saMzodhana saM0 vyA0 zA ke itihAsa grantha meM pRSTha saMkhyA-nirdeza pUrvaka nirdiSTa katipaya granthoM kA vivaraNa mAtma-paricaya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o3m saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa [pariziSTasaMgrahAtmaka tRtIya bhAga] pahalA pariziSTa apANinIya-pramANatA isa grantha ke prathama adhyAya meM saMskRta-bhASA kI pravRtti, vikAsa aura hrAsa' kA sapramANa vizada upanyAsa kiyA hai| vyAkaraNazAstra kA adhyayana karate samaya saMskRta-bhASA kI vipulatA aura usake uttarottara hrAsa kA parijJAna honA atyanta Avazyaka hai, anyathA Adhanika vaiyAkaraNoM ke dvArA kalpita 'prapANinIyatvAda prapramANam 10 apazabdo vA, yathottaramunInAM prAmANyam' prAdi vividha niyamoM ke cakkara meM par3akara zAstratattva taka pahuMcanA duSkara ho jAtA hai| isIliye hamane ukta prakaraNa meM 20 prakAra ke pramANa upasthita karake yaha siddha kiyA hai ki ati purAkAla meM saMskRta-bhASA ativizAla thI, mAnavoM ke matimAndyAdi kAraNoM se vaha uttarottara hrAsa ko prApta 15 hokara bhagavAn pANini ke samaya atyanta saMkucita ho gaI thii| bhagavAn pANini ne yathAsambhava svasamaya meM avaziSTa bhASA ke vyAkaraNa kA pravacana kiyaa| prAcIna ArSavAGamaya meM bahudhA tathA arvAcIna vAGamaya meM kvacit aise prayoga upalabdha hote haiM, jo pANinIya vyAkaraNa se siddha 20 nahIM hote / Adhunika vaiyAkaraNa isa prakAra ke apANinIya prayogoM ko prasAdhu-apazabda mAnate haiM / parantu yaha mantavya zAstra-sammata nahIM haiM, yaha hamane prathama adhyAya meM vistAra se darzAyA hai| isa prasaGga meM hamane (bhAga 1, pRSTha 46) bhaTTa nArAyaNakRta 'prapANinIyapramANatA' kA nirdeza kiyA hai| yaha nibandha 'trivendram' meM chapA thA, samprati 25 alabhya hai / pustaka kA lekhaka Adhunika dhurandhara vaiyAkaraNa hai / isa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kAraNa prastuta nibandha kI mahattA ko dekhate hue hama use nIce prakAzita kara rahe haiM prakriyAsarvasvakAra-nArAyaNabhaTTakRtA apANinIya-pramANatA sudarzanasamAlambI so'haM nArAyaNo'dhunA / vainateya ! bhavatpakSamAkramya sthAtumArabhe // 1 // tatrAyaM saMgraha-- "pANinyuktaM pramANaM, na tu punaraparaM candrabhojAdisUtram"; ke'pyAhustallaghiSThaM, na khalu bahuvidAmasti nirmUlavAkyam ; bahaGgIkArabhedo bhavati guNavazAta, pANineH prAka kathaM vA; pUrvoktaM pANinizcApyanuvadati, virodhe'pi kalpyo vikalpaH // 2 // atra tAvad indracandrakAzakRtsnyApizalizAkaTAyanAdipurAtanAcAryaviracitAnAM vyAkaraNAnAmapramANatvameva; munitrayoktasyaiva tu prAmANya miti kecit paNDitaMmanyA manyante / tad apahasanIyameva ; . candrAdivacasAmanAptapraNItatvAbhAvena prAmANyanizcayAt / puruSavacasAmaprAmANyaM tAvad anAptapraNItatvahetukameveti candrAdizAstrANAmaprAmANya vadbhisteSAmanAptatve pramANaM vaktavyam / tatra teSAmanAptatva tAvat pratyakSato na lakSyate / candrAdivAkyamapramANam; ziSTAnaGgI kRtatvAt ; avaidikavAkyavata-ityanumAnamatra prasarIsati iti cet 20 tatra ziSTAnaGgIkRtatvamasiddhameva / tathA hi-ke nAmAtra ziSTA vyapadiSTAH ? kiM vaidikA eva; uta sAdhuzabdavyavahAriNaH ? uta ye kecid bhavadabhISTA vA ? tatrAdye tAvat paramavaidikAnAM vedavyAsAdInAM munitrayAlakSitabahupadaprayogadarzanAt / 'dRSTavA bahuvyAkaraNaM muninA bhArataM kRtam'-iti 25 coktatvAta, zaGkarAcAryANAmapi prapaJcasArAdiSu 'haneda' ityAdi munitrayAnuktapadaprayogAt; vaidikottamAnAM ca murArimizra-surezvarAcAryAdInAM vizrAmAdi-zabdaprayogAt, vaidikavIrasya naiSadhakArasya 1. surdazanam - sacchAstramiti ca / vainateya iti kazcita paNDitaH / tasya 'apANinIyamapramANam' iti mataM nirAkartu meva nArAyaNabhaTaTena prabandho'yaM 30 likhitaH / nArAyaNaH so'ham =nArAyaNIyastotra-prakriyAsarvasvAdInAM krtaa|| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apANinoya-pramANatA 'navAlpamedhasi paTorucimattvamasya'-ityAdi prayogAt, vaidikasthApakAnAM 'vidyAraNyAcAryANAM' 'dhAtuvRttau' kathApayati' ityAdau zAkaTAyanAdimatAGgIkArAt, voppadeva-kaumudIkArAdInAM ca vaidikavarANAmapANinIyAnekazabdapradarzanadarzanAta, idAnImapyUttaradezasthairvaidikazreSThaH sArasvatAdivyAkaraNAnAM pramANIkaraNAt, kaumudyAzca sarvadezapari- 5 gRhItatvAt, pANinIyotpatteH prAgbhavaizca vaidikaiH vyAkaraNAntarANAmevAGgIkRtatvAta, pANinIyavyatiriktacchAndasalakSaNAnAM prAtizAkhyAnAM yuSmAbhiraGgIkRtatvAcca vyAkaraNAntarANAM ziSTAGgIkRtatvaM spaSTatarameva / / nanu vyAsAvRSivacasAM chAndasatvena siddhatvAt tatsiddhaye kuto 10 vyAkaraNAntarAGgIkAraH ? 'dRSTvA bahuvyAkaraNam' ityasya ca ekameva vyAkaraNa bahuzo dRSTvA ityarthaH-iti cet, tanna, munitrayAnuktacchAndasapadasamarthanArtha chAndasalakSaNatayApi vyAkaraNAntarANAM tairAdaraNIyatvAt, 'bahuvyAkaraNa'mityasya kliSTArthakalpanAnupapatteH / nanu 'vyatyayo bahulam" 'bahulaM chandasi" 'sarve vidhayaH chandasi vikalpyante" 15 iti sUtravAtikavacanAdeva siddheH vyAkaraNAntaraM nAnveSyamiti cet tahi etaireva vacanaiH kRtArthoM pANinikAtyAyanau chAndasaviSayagranthikatyAyAM kimarthaM parikliSTau ? tasmAd vyAsAyuktAvapi vizeSalakSaNavyAkaraNAntaraM labhyameva / na ca prAtizAkhyalabhyamiti vAcyam ; teSAmapi vyAkaraNAntaratvena 20 bhavaduktivirodhitvAt / nanu prAtizAkhyAni asAdhAraNavyAkaraNAnyeva, sAdhAraNavyAkaraNAntarANAmeva ca prAmANyamasmAkamaniSTam iti cenna, apANinIyatvasAmye'pi asAdhAraNavyAkaraNAnAmiSTatve sAdhAraNeSu vidveSe ca nimittAbhAvAt / pANinIyasya niyamaparatvAt tatsadRzeSu anyeSu pradveSa iti tu pazcAnnirAkariSyate / yattu-'apazabdAstrayo 25 mAghe' ityArabhya 'vyAsastanyatAM gataH' iti tadapi gurulaghvoH ga-lazabdoktivat, nAmaikadezena nAmagrahaNAdapazabdA iti apANinoyazabdA iti vyAcakSate mahAntaH / uktaM ca 1. kaumudIkArazabdeneha prakriyAkaumudIkRdihAbhipreta: / kaumudIzabdeneha sarvatra prakriyAkaumudI graahyaa| 2, aSTA0 3 / 1185 // 3. aSTA0 2 / 4 / 73, 76 ityAdi bahutra / 4. mahAbhASya 146 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 5 10 "aSTAdazapurANAni nava vyAkaraNAni ca / nirmathya caturo vedAn muninA bhArataM kRtam // " iti / "yAnyujjahAra bhagavAn vyAso vyAkaraNAmbudhaH / tAni ki padaratnAni mAnti pANinigoSpade ?" // iti ca nanu chAndAsAnAm acchAndasatvena prayogAdeva vyAsasya vyAkaraNAnabhiyuktatvamiti cet-maivaM sarvajJaM vyAsaM pratyamaGgalaM vacaH / evaJca pANinerapi vyAkaraNAnabhiyuktatvaM syAd iti svagalacchedakamevedaM bhavato vcnm| so'pi hi 'vRddhirAdec" iti kutvAbhAvaM chAndasameva prayukAvAn iti 'kutvaM kasmAnna bhavati' ityAdinA bhASyajAlena bhASyate ityAstAM tAvat / etena 'sAdhazabdavyavahAratvaM ziSTatvam iti ca nirastam / kiJca, ziSTavyavahRtAnAmeva sAdhutvam sAghuzabdavyavahAriNAmeva ziSTatvam iti parasparAzrayo'pi prasajyeta / ziSTaprayuktAnAmeva sAdhutvamiti ca vyAkaraNamImAMsAyAmavivAdamiti / __ evaM tRtIyapakSo'pi mradIyAn / 'munitrayamatamAtrAGgIkAriNa eva 15 ziSTAH' ityatra zratismativacanAbhAvena bhavatkapolamAtrakalpitatvAt / munitrayavacanasyaiva prAmANyAt tadaGgIkAriNAmeva ziSTatvamiti ceta kahicit prAmANyavazAt tadaGgIkAriNAM ziSTatvam, ziSTAGgIkRtatvAcca prAmANyam-ityanyonyAzrayalAbha eva dhanyAtmanAm / atha ye kecideva bhavadabhISTAH ziSTA iti cet-ye kecid asmadabhISTA iti 20 duryukti-yukta evAyaM vAdakalahaH syAt / tadidamuktama "na khalu bahuvidAmasti nirmUlavAkyam" iti / bahuvidAM vyAsazaGkarAdInAM nirmUlapadaprayogAbhAvAt tanmUlatayA vyAkaraNAntarANAM tairaGgIkRtatvAt, ziSTAGgIkRtatvaheturasiddha eveti bhAvaH / zabdAzca vaidiko vA manvAdikathito vA na vyAkaraNAntarA25 NAmaprAmANyabodhako dRzyate / na ca munitrayavacanaM tadanusAri granthA ntaraM vA punaritarapramANyapratikSepakaM sAkSAdIkSAmahe / ___ yattu kvacid 'vizrAmA'dInAmayuktatvabhASaNam, tallakSaNAntaraH darzanena prayoktavyam, ityetAvatparam / anyathA sarvadaiva munitrayavacana nibaddhAdasaNAM murAryAdInAM ttpryogaanuppttH| 30 kiJca, munitrayatadanusArivacasAM prAmANyAtizaye siddha eva tairanya 1. aSTA0 11111 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apANinIya-pramANatA zAstrANAM bAdhaH, anyazAstrANAm etadbAdhyatvena daurbalyAtizaye siddha eva ca etadvacasAM prAmANyAtizayasiddhiH, ityanyonyAzrayeNaiva hanyante mahAntaH / munitrayavacanAdeva munitrayavacanaprAbalyasiddhiriti svAzrayamapi prasaktameva / na ca "paJca paJcanakhA bhakSyAH' itivat munitrayavacanena 'eta eva sAdhuzabdAH' iti niyamitatvAd anyeSAmaprAmANya- 5 miti vAcyam / 'pAbAdayaH prayogato'nusartavyAH'-ityAdeH tatra tatra varNanAt, prAkRtigaNAdiparigrahAcca niyamAbhAvasya spaSTatvAt / anyathA pANinikAtyAyanAbhyAmeta eva sAdhava iti niyamanAda bhASyakArakRteSTyAdivacanamapramANaM syAt / pANininiyamitatvAdvA kAtyAyanavacanAnyapi baadhyern| nanu pataJjaleH sarvotkRSTatvAt tadvacanabAdhAbhAvAya vyAkaraNantaramapi prAptam / munitrayavacanasya niyamaparatve chAndasasUtraireta eva sAdhuzabdA iti niyamitatvAt prAtizAkhyAnyapi pratyAkhyeyAni syuH / nanu munitrayavacane vedavizeSalakSaNAnirIkSaNAt sAmAnyalakSaNaparANi vyAkaraNAntarANi eva tena vyAvaya'nte; na vedavazeSalakSaNa- 15 parANi prAtizAkhyAni iti cenna-'sambuddhau zAkalyasyetAvanA yajuSyuraH'3 'devasumnayoryajuSi kAThake' 'sAmasu' ikaH plutapUrvasya savarNadIrghabAdhanArtha yaNAdezo vaktavyaH' ityAdi vedavizeSalakSaNAnAmapi spaSTaM dRSTatvAt / na ca, 'dRSTAnuvidhizchandasi bhavati" iti vacanAt, chAndaseSa na niyamaH pravartate, iti vAcyam / zAstrasAkalyasya niyama- 20 paratve tadantargatachAndase'pi niyamasya durvAratvAt / 'ziSTaprayogAnusAri vyAkaraNam' iti tatra tatra darzanena, laukikeSvapi ziSTAnuvidhisAmyAca / tasmAd prAkRtigaNAdibhiH sAvazeSe zAstre eteSAmeva zabdAnAM prayoge dharmo bhavatIti niyantumazakyatvAt, 'etatprakArANAM sAdhuzabdAnAM prayoge dharmaH, taditarApazabdaprayoge tu adharmaH' ityetAvadeva 25 1. rAmA0 kiSkindhA 18 // 36 // bu bodhA0 prazna 1, a0 5, sU0 152 / 2. aSTA0 111 / 16 // 3. aSTA0 6 / 11113 // 4. aSTA0 7 / 4 / 38 // 5. dra0-'yajJakarmaNyajapanyUjasAmasu' a0 1 / 2 / 24 // 6. dra0-mahAbhASya 8 / 2 / 108 // iha vaattikaabhipraaysyaarthto'nuvaadH| 30 7. mahA0 1116 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa kA itihAsa niyamaparatvaM vaktavyam / ata eva taddhitaprakaraNe ziSTAprayogato'nugantavyam' ityasminnarthe vRttikAreNa' ukta padamaJjarIkRdAha' ___ 'kimarthaM tahi vyAkaraNamiti ceducyate-vyAkaraNoktAna zabdAn / . viditvA tatsamyagvyahAriNaH puruSAn dRSTvA ziSTA ete ityavagamya 5 tatprayuktamanyadapi grAhyatayA jJAtu ziSTaparijJAnArthaM vyAkaraNamiti / ' prato niyamaparatvaM parAstama / kiJca, atra bhASyAdigirA tadukteH prAbalyamityevamudIryate cet tato maduktavazAt maduktiH pramANamityeva vaco laghIyaH / tatsiddham apauruSeyaH pAruSeyA vA zabdo na vyAkaraNAntarANAmaprAmANyaM bodhayatIti / tadidamuktam 'na khalu bahuvidAmasti nirmUlavAkyam' iti / bahuvidAM bhASyakArAdInAM nirmUlaM zAstrAntarAprAmANakathanaM sva. vacanaprAbalyavacanaM vA svAzrayAbhibhAvAnna sambhavatIti bhAvaH / atra kvacit parazAstradUSaNamasti cedapi yuktirasamAtreNaiva ityavagantavyam / kiJca. 'prasiddhavadatrAbhAd' ityAdiparaHzatAni sUtrANi bhASya15 nirastAnyapi na tyajyante / tad vastuparazAstram iti / nanu, bahvaGgI kArAnyathAnupapattyA munitrayavacasAmeva prAmANyam, anyazAstrANAmaprAmANyamapi siddham ityarthApattirevAtra prAmANam iti cet -tadapi na, sugrahatvaparimitatvAdiguNAtizayavazAdeva bahvaGgIkAravizeSaNasya upapatteH / tadvazAdanyeSAmaprAmANyasya sAdhayitumazakyatvAt / anyathA tarkagrantheSu maNireva' bahvaGgokRta iti 'kusumAJjali-kiraNAvali*pakSilabhASyAdIni apramANAni bhveyuH| zabdazAstre'pi kayyaTaTIkA bahvaGgakRteti bhartRhariTIkAdyapramANaM syAt / smRtiSvapi mAnavAdInAM purANeSvapi bhAgavatAdInAM, zikSAsu ca zaunakIyAdInAM bahvaGgIkRtatvAd itareSAm aprAmANyaM vadan bhavAn 1. atra paThitaM vRttikRdvavanaM padamaJjarIkRdvyAkhyAnaM ca tadvitaprakaraNe nopalabhyate / pRSodarAdIni yathopadiSTam (a0 6 / 3 / 106) ityasya sUtrasya vRttI padamaAryAM cAyamabhiprAyo vrnnyte| 2. aSTA0 6 / 4 / 22 // 3. maNizabdeneha gaGgazopAdhyAyakRto nyaayvissykshcintaamnnigrntho'bhipretH| 4. nyAyavAtsyAyanabhASyamiti bhaavH| 5. etadviSaye draSTavyam 'saM0 vyA0 zAstra kA itihAsa' bhAga 1, pRSTha 280 (ca0 sN0)| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apANinIya-pramANatA avaidikatamazca prApadyata ! pANinIyAnAM tu guNAtizayo'smAkamiSTa eva / itareSAmaprAmANyeva tu aniSTam / etena mImAMsAdiSa vyAkhyAnAya pANinIyameva gRhItamiti tasyaiva prAmANyamityetadapi nirastam / guNavattvAt prasiddhatayA mImAMsAdau tadupAdAnopapatteH / tena anyeSAm aprAmANyakalpanAnavakAzAt / tadidamuktam'bahvaGgIpAlabhedo bhavati guNavazAda' / iti / kiJca, evaM vAdinA pANineH prAk kathaM zabdavyavahAravArtA iti vaktavyam / nahi tadA sAdhuzabdavyavahAra eva nAsti iti yuktam / UhAdisAdhutvAbhAvena sakaladharmAnuSThAnaviplavaprasaGgAd apazabdaprayogakRtasarvanarakapAtaprasaGgAcca sarveSAM mlecchatAprasaGgAt / na ca tadA jyAkaraNaM vinaiva sAdhuzabdAn jAnanti iti vAcyam / 'brAhmaNena niSkAraNo dharmaH SaDaGgo baMdo'dhyeyo jJeyazca' iti zrutivacanAt', tadAnIM SaDaGgAdhyayanAbhAvena sarveSAmabrAhmaNatvaprasaGgAt / na ca paJcAGgAnyeva tadAnImadhyeyAni iti vA, pANinIyasyaiva aGgatvamiti vA vacanamasti / 'bhASyakAro'pi "tasmAdadhyeyaM vyA- 15 karaNam" ityeva' muhurmuhurAha, na tu adhyeyaM pANinIyamiti / tasmAt pANinIyotpatteH pUrvaM pUrvavyAkaraNAnAmeva bahvaGgIkArAt tadanyathAnupapattijaM prAmANyaM teSAmapyanivAryam / kiJca, pUrvaM tAvat pUrvazAstrASyeva bahvaGgIkRtAni sampratyapi saMprathante / pANinIyaM tu idAnImeva bahvaGgIkRtam pUrvaM na pravartata iti bahvaGgIkAravizeSaNaprAmANyasAdhane 20 teSAmeva vaiziSTayaM syAt / nanu pramANacarANyapi pUrvazAstrANi pANinIyotpatteH parastAt parAstaprAmANyamanusRNAnyapi abhUvan iti cet maivam / kathaM pramANabhUtAnAM kAlAt prAmANyAnahnavaH ? zrutismatyAdayo'pyevamapramANAH syurekdaa||3|| ata eva hi "kRte tu mAnavo dharmaH" iti kenacit sAkSAduktamapi 25 anAdRtya kaliyuge'pi manuvacanaM pramANIkriyate / ato na kAlavazAt prAmANyakSayaH / guNabhedAdaGgIkArabheda eva tu bhavati iti / tadidamuktam-'pANineH prAk kathaM vA' iti / evamaprAmANya 1. mahAbhASyakAreNa vacana midamAgamanAmnoddhRtam / dra0-50 1, pA0 Ahnika 1 // 2. vyaakrnnpryojnvrnnnkrme| 30 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa hetvabhAve siddhe, na khalu bahuvidAmasti nirmUlavAkyam' ityanena eva zAstrAntarANAM prAmANyaM sAdhyam / candrAdivAkyaM pramANam, samUlavAkyatvAt, pANinIyavat / samUlaM ca tadvAkyaM bahuvidvAkyatvAt, tadvadeva bahuvidazca te zAstrakAritvAt pANinivadeva / nahi bahuvidhaM vaktavyajAtaM samyagajAnan zAstraM kartu mArabhate, ArabhamANo'pi vA parihAsAspadaM syAt / tasmAt zAstrakArakatvena prasiddhAnAM teSAmapi zabdatattvavistaraveditvAt, bhrAnti vipralambhakatvazaGkAyAzca pANinivadeva teSAmapi niravakAzatvAt, sAvakAzatve vA pANinerapi tacchaGkAyA durvAratvAd, prAptapraNotatvahetunA vyA10 karaNAntarANyapi pramANAnIti siddham / nanu pANinIyagatajJApakAdinaiva ziSTaprayogANAM sAdhayitu zakyatvAd vyAkaraNAntarANAM vaiphalyAdeva apramANatvaM brama iti cettadapi na, kvacit prayogAllakSaNakalpanA, kvacillakSaNAta prayoga kalpanam-iti pANinIyapAtivratyajuSAmapi avivAdam / tatra ziSTa15 prayoge dRSTe jJApakAdinaiva sAdhyatvaM naam| yatra ta 'kathApayati' ityAdI vyAkaraNAntaralajhaNameva dRSTam, tatra kathamasya gatArthatvakRtaprAmANyamApadyate ? api ca ziSTaprayogadaSTisthale'pi vizrAmAdau vyAkaraNAntarasAkSAllakSaNasya spaSTadaSTatvAta' kliSTatarajJApakAdivarNanaM gauravAyeti prApte'pi prauDhikAmaimunitrayapUjanArthaM tadIyajJApakAdinaiva sAdhyate ced -asmAkamapi adaSTatarameva / na tu tena vyAkaraNAntarANAM gatAthatvam aprAmANyaM vA ityAstAmetat / kiJca, pUrvAcAryANAM prAmANyaM pANinyAdInAm anumatameva / 'ADi cApaH', 'pauGa prApaH ityAdI pUrvAcAryamatasAkSAtsaMjJAyA eva 25 upaatttvaat| 'vyolaghuprayatnataraH zAkaTAyanasya"; vA supyApizale:5; 'vaSTi 1. 'veH kramervA' iti varSamAna: / dra0-bhAgavRttisaMkalanam, pRSTha 37, uddharaNa0 114 / 2. aSTA0 7 / 3 / 10 // 3. aSTA0 7118 // 4. aSTA0 8 / 3 / 18 / / 5. aSTA0 6 / 132 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/2 apANinIya pramANatA bhAgurirallopamavApyorupasargayoH" ityAdau pUrvAcAryamatasya sAkSAdupAdAnAcca / na hi pUrvAcAryasaGkIrtanamAtrAd vikalpa uttiSThati / tanmatamevaM mama matamevam iti tanmatopAdAnAdeva vikalpasiddhiH / kiJca, 'tadaziSyaM saMjJApramANatvAt"; 'lubyogAprakhyAnAt" iti pUrvAcAryoktaM pANiniH svayameva dUSayitvA punaH 'janapade lup" ityA- 5 dIni dUSita carANyeva pUrvAcArya vacanAni spaSTamupAdatte / tena jJAyate kvacid yuktirasAd dUSaNe kathite'pi pUrvAcAryavacanamupAdeyameveti / evaM pANininA svena dUSitasyApi samahAt / pUrvAcAryamataM kvApi vyAkhyAdau iSyate yadi // 4 // yuktiprauDhirasenaivetyavagacchantu kovidAH / tAvatA heyatA neti jJApayAmAsa pANiniH / / 5 // tena pANinyuktaM pramANamityaGgIkurvatApi tadabhimatatvAdeva pUrvazAstrANyapi pramANamityaGgIkartavyam / tadidamuktam 'pUrvoktaM pANinizcApyanuvadati' iti / kiJca, anAdizcaiSA vyAkaraNaparamparA ityuktatvAta, pUrvavyA- 15 karaNamUlamAlocya pANininApi zAstraM kRtam iti vaktavyam / 'tena proktam' ityatraiva 'pANinIyaM zAstra' mityudAhriyate; na 'kRte granthe' ityatra / tasmAt pANininApi zAstrasya pratyAhAravizeSazAlitvena uktatvameva; na kRtatvam ityavagamyate / tatazca apANinIyatvAt pUrvazAstrANAmaprAmANyaM vadatA pANinIyasyApi nirmUlatvAd aprAmANyameva 20 ApAditamiti sakalavyAkaraNabhaJjanaM saJjanitaM mahAzAbdikaiH / nanu pANiniH pUrvazAstrANi prayogAntarANi ca dRSTvA teSa heyabhAgamapahAya zAstraM kRtavAn iti pANinyanuktaM heyamevaM iti cet na; pANinyanuktasya heyatve vAtikakIrtitasyApi heyatvaprasaGgAt / na ca sUtravAtikakArayorasarva vittve'pi bhASyakArastu bhagavAn zeSa eva iti 25 1. prakriyAkaumudI bhAga 1, pRSTha 182 / dhAtuvRttiH, iN dhAto, pRSTha 247 / nyAsa 6 / 2 / 37, pRSTha 346 / 2. aSTA0 1 // 2 // 53 // 3. aSTA0 112 // 54 // 4. aSTA0 4 / 2 / 10 // 5. aSTA0 4 / 3 / 101 // 6. aSTA0 4 / 3 / 116 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa tasmin ajJAtRtvazaGkAbhAvAta tadanuktaM heyameva iti vAcyam ? jJAtRtve'pi AnantyavazAd anuktisambhavAta, anyathA prAkRtigaNAdIni kutastena paricchinnAni ? ityAstAM tAvat / tena evameva vaktavyam draSTvA zAstragaNAn prayogasahitAn prAyeNa dAkSIsutaH, proce, tasya tu vicyutAni katicit kAtyAyanaH proktavAn / tabhraSTAnyavadat pataJjalimunistenApyanuktaM kvacillokAt prAktanazAstrato'pi jagadurvijJAya bhojAdayaH // 6 // ata: siddhaM pANinIyamUlabhUtatvAt pUrvazAstrANAM prAmANyamanivAryamiti / tadapyuktama-'pUrvoktaM pANinizcApyanuvadati' iti / nanu, astu tAvadevamavirodhasthale-pANinyAdivacanavirodhe tu zAstrAntaroktaM bAdhyameva iti cenna, teSAmapi pramANatvena abAdhyatvasya sthitatvAt / 'uditAnuditahomavat SoDazigrahaNAgrahaNavat ca vikalpasyaiva prakalpyatvAt / ata eva smaticandrikAdiSu smatikAravacanayovirodhe sati dvayorapi bikalpena grAhyatvaM tatra tatra ucyate / 15 tatra tatra vikalpArtha pUrvAcAryAnudIrayat / matabhede dvayaM grAhya jJApayatyeva pANiniH // 7 // na ca ekasyaiva zabdasya zAstradvayena sAdhutvam asAdhutvaM ca bodhyate, iti vastuto dvairUpyayogena virodhasyaiva yuktatvAt na grahaNAgrahaNAnuSThAnavad vikalpa-sambhava iti vAcyam, na hi kenApi zAstreNa zAstrAntaroktasya prasAdhutvaM bodhyate / kintu, lakSaNaziSTaprayogarahitAH zabdA asAdhava iti dikpradarzananyAyena bodhitaM bhavati iti niyamaparatvadUSaNAvasara eva bhASitam / kiJca SoDazigrahaNamapi zAstrAbhyAmadaSTahetatvena pratyavAyahetutvena ca bodhitamiti kathaM tatra zrutizaraNAnAM vikalpenApi pravRttisiddhiriti pRSTe yaH parihAraH sa evAtrApi bhavi25 Syati iti siddhaM virodhapratibhAne'pi vikalpena grahaNamiti / tadida muktam-'virodhe'pi kalpyo vikalpa:'- iti / kiJca, virodha eva pANinIyetaravacasorna saMbhavati / tatra vidhisUtreSu tAvad aitebhya evAyaM 1. 'udite hotavyam' ityekA zrutiH 'anudite hotavyam' ityaparA / anayostulyabala virodhitvAd vikalpena praamaannymaashriyte| 2. atirAtre SoDazinaM gRhNAti' ityekA zrutiH, 'nAtirAtre SoDazinaM gRhNAti' itypraa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apANinIya-pramANatA pratyayo bhavati ityAdiniyamo na saMbhavati / aprApte niyamAyogAt / na ca 'sarva vAkyaM sAvadhAraNam' iti nyAyena niyamaH zaGkanIyaH / ayogavyavacchedenApi avadhAraNasambhavAt / anyA'prAptavidhiniyamavidhidvayakathApi ucchidyata / tasmAd aprAptavidhiSa tAvat parazAstrairadhikoktI na virodhaH, yatra tu utsargataH prAptau apavAdatayA niyamArtha sUtraM tatrApi 5 parairadhikoktau 'kvacidapavAdaviSaye'pi utsargo bhavati' iti nyAyAdavirodhaH / na ca pANininA na ityukte paraiH asti ityucyamAne virodhaH / jJApakagaNananirdiSTAni anityAni iti nanirdiSTasya anityatva. kathanena paravirodhoddhRtatvAbhAvAt / na ca bhASyAdhuktibhirvirodha iti 10 vAcyam / yuktayo nyAyavAkyotthA nyAyAzca jJApakodbhavAH / jJApakoktAsvanityAzca na cAnityA virodhinaH // 8 // yuktaiva zabdasiddhizced viplutA zabdasAdhutA / tasmAd dRDhaprayogAn vA pUrvavyAkaraNAni vA // 6 // 15 mAlambyaiva hi yuktyApi sAdhayanti manISiNaH / ata eva hi yuktyuktyA sAdhave vaktRcintanam // 10 // tasmAcchabdAbhiyuktAnAM yuktyA dvedhA'pi sAdhane / samUlatvAd dvayaM grAhyam; avirodhazca varNitaH // 11 / na kvacit jJApakaM vinA'pi 'vipratiSedhe paraM kAryam" iti sAkSA- 20 dvacanameva yUktiH syAd iti tatra anityatvAbhAvAda virodha iti vAcyama, sAkSAdvacane'pi vidhiniSedhakoTyoravirodhasya prAguktatvAta / tatsiddhamaviruddhatvAt sarvavyAkaraNAnAM samaprAmANyam / tadidamuktamvirodhasyAsambhavadyotakena 'virodhe'pi' iti api zabdena / nanvastu tAvadevaM pUrvavyAkaraNAnAm ArSatvena prAmANyama, arvAcInabhojabopade- 25 vAdivacanAnAM tu kathaM kathyate iti cet tatrApi__ 'na khalubahuvidAmasti nirmUlavAkyam' iti brUmaH / bhASyAdikathitasakalalakSaNAnukathanAdiparinizcita 1. paribhASAvRttiSu 'utsargo'bhinivizate' pAThaH / puruSottamadeva 115, sIradeva 33, nAgeza 58 / 2. maSTA0 1242 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa bahuvidbhAvA hi bhojAdayaH zAstrAntaramahAjanaprayogAdimUlamAlambyaiva zAstrANi praNItavanta iti pANinIyavat teSAmapi prAmANyameva / trimunivyAkaraNe uttarotaraM ca prAmANyamityatrApi bahuvittvameva uttarottaraprAmANye hetuH / dRSTahetusambhave adRSTahetukalpanAnupapatteH / tacca bahuvittvaM bhojAdInAmapi samAnamiti teSAM vizeSAdaraNIyatvameva iti / 'na khalu bahavidAma' ityasya anyo'pyarthaH / nirmUlaM khalU vyAkaraNAntarAprAmANyaM bahuvido na vadeyuH / etadapekSayA tAvad bahuvidAM vidyAraNyAdInAM tadakathanAt / tasmAd bahagranthaveditvAbhAvAdevAyaM prati10 vAdI nillajjameva nirmUlavAkyaM pralapatItyupahasanIyameveti / pUrvavyAkaraNAdimUlarahitaM yuktyaiva yat sAdhyate, kaizcit tatra munitrayApratihate heyatvamudghoSyate / anyebhyo guNavattayA ca bahubhiryad gRhyate khalvidaM, tasmAtkhalvayamanyazAstramakhilaM mithyeti vibhrAmyati // 12 // 1 iti / evam asmAbhiH vyAkaraNAntaraprAmANye sAdhite sati yat punaH pareNa aprAmANyasAdhanaM kRtaM tadarthAt garbhasrAveNa gatamapi idAnIM pratyekayuktyupAdAnena khnnddyte| tatra yat tAvaduktaM zaGkarAcAryaprabhRtibhiH zrutivyAkhyAnAdiSu 2. pANinIyameva gRhItamiti tasyaiva prAmANyam, anyavyAkaraNAnAM vyAkhyA nAgRhItatvAd aprAmANyamiti tadasAram / zaGkarAcAryamurAriprabhRtibhirapi svaprayogamUlatvena vyAkaraNAntarANAmaGgIkArAt / vyAkhyAnAdiSu grahaNAgrahaNayoH bahuprasiddhayalpaprasiddhinibandhanatvena prAmANyAprAmA NyaprayojakatvAbhAvAt ; vidyAraNyAdibhizca 'kathApayatyAdinirUpaNe, 25 prasAdakArAdibhizca tattadvayAkhyAnAvasare, naiSadhavyAkhyAtRvizvezvarA dibhizca 'alpamedhaH' padAdivyAkhyAne, kSIrasvAmI-sarvAnanda-subodhinIkArAdibhizca amarasiMhanighaNTuvyAkhyAne tatra tatra aGgIkRtatvAd, vedanighaNTuvyAkhyAtrA' ca 'bhojasUtrasya' sarvatra aGgIkRtatvAt, vyAkhyAnAdiSu aparigRhItatvasyApi asiddheH, pANinIyaprAkkAle ca 30 teSAmeva prAmANyamaGgIkAryam / 1. devarAjayajvaneti bhAvaH / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apANinIya-pramANatA na ca siddhasya prAmANyasya nAze kAraNa masti, ityAdyuktameva / yattu munitrayavacanasya eta eva sAdhazabdA iti, niyamaparatvAd etadvirodhAd anyazAstrANAM tyAjyatvamuktam, tadapi niyamasya zAstra:vabhAvatve pANininiyamitattvAdvAtikAprAmANyaM syAditi bahudhA paroktaniyamaparatvanirasanAd apAstameva / virodhe ca ekameva grAhyamitye- 5 tacca SoDazigrahaNAgrahaNAdau 'smRticandrikA'dyuktasmRtidvayoktavikalpanIyatve ca vyabhicaritamityuktaprAyam / virodhazca niyamAbhAvAt nAstItyuktam / yattu vyAsoktAnAM prAtizAkhyarUpAsAdhAraNavyAkaraNamUlatvamiti tadapi na, apANinIyatvasAmye'pi asAdhAraNavyAkaraNAnAmiSTatve sAdhAraNeSu vidveSe ca nimittaM nAsti ityuktatvAt / chAndasa- 10 sUtrair 'eta eva vede sAdhavaH' iti niyamitatvena paramate prAtizAkhya- ) prAmANyasyApi duHsAdhyatvAt ca / yattu prAcAryasaMkIrtanasya vikalpAdyarthatvena upapatteH, na tatprAmANyamaGgIkRtamiti, tadapi na, manmatamevaM tanmatamevamiti tanmatasya prAmANyAnaGgIkaraNe vikalpasyaiva prsiddheH| svavAgviruddhatvAt / na ca saMkIrtanamAtrAt vikalpa uttiSThati, prAmANyA- 15 naGa gIkAre pUjArthatvaM tu durApAstam / ___ yattu mImAMsAdau anabhimatAcAryasaMkIrtanavadidamupapannamiti, tanna, tatra dRSyatvenaiva tanmatopAdAnAt / iha tu tadabhAvAt / na ca tat pramANam -'bAdarAyaNasyAnapekSatvAta" ityAdau grAhyatayA saMkIrtane'pi devatAvigrahavatvAdau tanmatasya parityAgadarzanAd atrApi tathA, 20 iti vAcyam / tatrApi matabhedena sarvavaidikapakSANAM gRhyamANatvadarzanAt / yatu' kaumudIkArAdibhi: svabuddhivistArabodhanArthamevaM matAntarapradarzanaM kRtaM na tatprAmANyAditi tadapyabaddham / apramANabhUtasya kathane eva buddhimAndyasyaiva prakAzanaprasaGa gAditi / evaM paroktau asmadukta- 25 viruddhoM'zaH khnndditH| tato'nyagranthasandohemaduktAnyeva sAdhayan / . 'vainateyo' mamAtyantaM bandhureveti zobhanam // 13 // 1. mImAMsA 1 / 115 // 2. prakriyAkaumudIkArAdibhirityarthaH / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 5 anubandhaH he zrImaccoladezaprathitabudhavarAH ! zabdazAstrAntarANAm ko'pyaprAmANyamUce; kimapi nigaditaM tatra cAsmAbhirevama / kaumudyAM dhAtuvRttyAdiSu kathitayA vaidikAGa gatvasAmyAd yuSmAkaM sammataM syAditi likhitamidaM zodhayadhva mahAntaH // 1 // zrI somezvaradIkSitA'bhidhamahAvidvatkulAgresarA ! mImAMsAdvayazabdatarkakuzalA ! yuSmAnadhRSyonnatIn ! tattvajJAn karuNAnidhIn prazaminaH zrutvedamabhyarthaye, yat kiJcillikhitaM mayA'tra, tadidaM svIkAryamAryAtmabhiH / / 2 / / yasmAbhiH khalu kAmadeva'vijaye vyAlekhi kakSyAkramam, taM draSTubhRzamutsukA vayamataH sampreSyatAM sAmpratam / yuSmAdRkSavicakSaNoktipadavIsaMprekSaNena kSaNAd, asmAkaM khalu buddhizuddhirudiyAdityeSa tatrA'zayaH // 3 // prayuktahetau sati kAmadeve kRte'sya bhaGgaH paTudarzanena, somezvarAkhyAgrahaNasya caitat sarvajJabhAvasya ca yuktarUpam // 4 // yuSmadvaiduSyabhUtaM khalu kaTakabhuvi trAyate bhogirAjam, vANIveNIvighUtAmapi surasaritaM kaGkaTIko jaTAyAm / ityevaM 'yajJanArAyaNavibudhamahAdIkSitAH' ! zatruvargatrANAd devasya tasyApyaharadatha dhiyA sAdhu sarvajJagavam // 5 // yuSmAsveva kSitIzo vipulanayanidhistiSThate rAjyadRSTI, tiSThadhve yUyameva prathitabudhajane sandihAne samete, yuSmabhyaM tiSThate kastridazagurusamAno'pi yuSmAdRganyaH, prajJAlUna yajJanArAyaNavibudhamahAdIkSitAn vIkSate kaH ? // 6 // asvasthAH keralasthAH smayamatimRdavastatra cAhaM vizeSAt, sarve dUrapracAre khalu zithiladhiyaH, kiM punardazabhede; evaM bhAve'pi daivAt kuhacana samaye kalyatA'kalyate cet, prajJAbdhIn yajanArAyaNavibudhamahAdIkSitAnAkSitAhe // 7 // // samAptiH-zubhaM bhUyAt // 25 1. mudrita grantha eva paThito'yamanubandhaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA pariziSTa pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA saMkSipta nidarzana vyAkaraNa ke sambandha meM do siddhAnta vidvAnoM dvArA prAyaH svIkRta 5 haiN| eka-vyAkaraNa kA prayojana svasamaya meM prayujyamAna lokabhASA ke ziSTa puruSoM dvArA prAdata svarUpa kA jJAna karAnA aura loka-sulabhaapabhraMza kI pravRtti ko rokanA athavA bhASA ko apabhraSTa prayogoM ke sammizraNa se bacAnA / dUsarA-vyAkaraNa lokavyavahRta bhASA kA nidarzaka mAtra hotA hai| cAhe kitanA hI sUkSma medhAvI vaiyAkaraNa 10 kyoM na ho aura kitanA hI vistRta vyAkaraNa kyoM na racA jAye, vyAkaraNa zAstra bhASA ko pUrNatayA kabhI bhI vyApta nahIM kara sktaa| ye siddhAnta nyUnAdhika rUpa se sabhI bhASA ke vyAkaraNoM para lAgU hote haiM, tathApi atiprAcIna kAla se calI AI ativipula saMskRta- 15 bhASA ke vyAkaraNoM ke sambandha meM to yaha nitAnta satya hai / saMskRtabhASA ke vyAkaraNoM ke sambandha meM ukta satya taba adhika prasphuTita ho jAtA hai, jaba saMskRtabhASA ke prasiddhatama pANinIya vyAkaraNa ke pariprekSya meM prAcIna tathA pANinIya kAla kI samIpavartI ziSTa puruSoM dvArA vyavahRta saMskRta bhASA ko dekhate haiN| isake sAtha hI saMskRtabhASA ke sambandha meM do aitihAsika tathya aura dhyAna dene yogya haiN| unameM se eka hai-uttarottara mAnava samAja meM matimAndya Adi kAraNoM se loka vyavahRta saMskRta bhASA meM kramazaH hrAsa honA aura dUsarA anya samasta zAstrIya vAGmaya ke samAna vyAkaraNa zAstra ke pravacana meM bhI uttarottara saMkSepa honaa|' prathama kAraNa arthAt saMskRtabhASA meM kramika hrAsa hone se yAska 1. ina donoM viSayoM kA upapAdana hamane isa grantha ke prathama adhyAya meM kiyA hai / pAThaka use eka bAra punaH paDhane kA kaSTa kreN| 20 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa aura pANini ke samaya saMskRtabhASA atyanta avyavasthita ho cukI thii| sahasroM prAcIna prakRtiyAM (dhAtu vA prAtipAdika) usa samaya taka lupta ho cukI thIM, parantu unase niSpanna zabda (yAskIya vyavahArAnusAra 'vikAra') pANini ke kAla meM loka-vyavahAra meM pracalita the| isI prakAra sahasroM prakRtirUpa mUla zabda pANini ke samaya meM vyavahRta the, parantu unase niSpanna zabdoM kA lokabhASA meM uccheda ho gayA thaa| isake sAtha hI saMskRtabhASA ke sambandha meM yaha tathya bhI dhyAna dene yogya hai ki yAskAdi ke kAla meM dezabheda se kahIM prakRtiyoM kA hI prayoga hotA thA, to kahIM unase niSpanna zabdoM kA hii| isa viSaya kI saMkSipta parantu vizada mImAMsA hamane isa grantha ke prathamAdhyAya meM kI hai| usakA gambhIratA se adhyayana karane para hamAre dvArA yahAM prakaTa kiye gaye tathya bhale prakAra vispaSTa ho jAyeMge / vaiyAkaraNoM kI kaThinAI jaba kisI bhASA meM se mUla prakRtiyoM kA lopa (==vyavahArAbhAva) 15 ho jAve, parantu usase niSpanna zabdoM kA prayoga pracalita ho, taba vyAkaraNa-pravaktA ke sanmukha kitanI kaThinAI utpanna hogI, yaha kisI bhI manasvI dvArA gambhIratA se socane para svayaM vyakta ho sakatI hai / vyAkaraNazAstra ke pravacana meM artha-sambandha kA vizeSa dhyAna rakhanA par3atA hai| zabdArtha-sambandha ke jJAna kA mukhya AdhAra 20 lokavyavahAra hI hotA hai / isa kAraNa vyAkaraNa-pravaktA lupta prakRti se niSpanna zabdoM ke anvAkhyAna meM lupta prakRti kA nirdeza kare, tA use una lupta prakRtiyoM ke artha kA bhI nirdeza karanA pdd'egaa| kyoMki loka meM unakA vyavahAra na rahane se una zabdoM aura unake arthoM ko laukika jana nahIM jAnate / yadi vyAkaraNa-pravaktA lupta 25 prakRtiyoM se niSpanna zabdoM kA anvAkhyAna karane ke liye lokapracalita kisI zabda kA upAdAna karale to arthajJAna to ho jAyagA, kintu prakRtivikArabhAva kA yathAvat parijJAna nahIM hogA / aisA asambaddha anvAkhyAna yAska ke zabdoM meM svara-saMskAra evaM prAdezika vikAra kI daSTi se anvanvita hogA / ' lopa Agama Adeza Adi aprAdezika 1. dra0-athAnvite'rthe ......... / sirukta 2103:2 // 1 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 17 vikAroM kI kalpanA karanI par3egI, aura vaha asambaddha hone se anAdaraNIya hogii| jaba saMskRtabhASA ke medhAvI sAkSAtkRtadharmA vaiyAkaraNoM ke sanmukha yaha sthiti utpanna huI, to unhone apanI prakhara medhA se isa samasyA kA aisA samAdhAna Dha Dha nikAlA ki unake pravacana meM ukta samasta 5 doSa na kevala nirAkRta hI ho gaye, apitu unhoMne apane niyamoM ke dvArA saMskRtabhASA kI vilupta sahasroM prakRtiyoM (dhAtu vA prAtipadikoM) aura unase niSpanna hone vAle lakSoM zabdoM ko usa kAla taka surakSita kara diyA, jaba taka unake dvArA prokta vyAkaraNa-zAstra isa bhUmi para vartamAna rheNge| saMskRta vyAkaraNa-zAstra kI isI mahattA ko bhaTTa 10 kumArila ne nimna zabdoM meM prakaTa kiyA hai___ 'yAvAMzca prakRtako vinaSTa: zabdarAziH, tasya vyAkaraNamevaikama upalakSaNam, tadupalakSitarUpANi ca / tantra-vArtika 1 / 3 / 12 / pRSTha 266 / __ arthAt-[saMskRtabhASA kA] jitanA svAbhAvika zabdasamUha naSTa 15 ho gayA thA, usake upalakSaka (=jJAna karAnevAle) eka mAtra vyAkaraNazAstra ke niyama vA tanirdiSTa rUpa haiN|' vyAkaraNazAstra ke arvAcIna vyAkhyAtA saMskRta-vyAkaraNa ke pravaktA manISiyoM ne ukta dRSTi se zAstrapravacana meM jo camatkAra prastuta kiyA thA, vaha kAlakrama se vilupta ho gyaa| isa kAraNa pANinoya vyAkaraNa ke arvAcona vyAkhyAtA vidvAnoM ne svIya vyAkhyAnoM meM ukta tathya ko bhulAkara jo vyAkhyAeM likhIM, unameM ukta camatkAra sarvathA lupta ho gyaa| aura vyAkaraNa kA prayojana yena kena prakAreNa zabda-vyutpatti taka sImita raha gyaa| itanA hI nahIM, ina vyAkhyAkAroM ne prAcIna RSi-muni prAcAryoM ke 25 1. dra0-grayAnanvite'rthe prAdezika vikAre....."tadetannopapadyate / nirukta 1 // 13 // na saMskAramAdriyeta vizayavatyo hi vRttayo bhavanti / nirukta 2 // 1 // 2. dra0-saM0 vyAkaraNazAstra kA itihAsa, bhAga 1, pRSTha 45, TippaNI 1 (ca0 sN0)| 3. dra0-saM0 vyAkaraNazAstra kA itihAsa, bhAga 1, pRSTha 45, TippaNI 2 (ca0 saM0) / 'sUtravArtikabhASyeSa dRzyate 30 cApazabdanam / ' tantravArtika, zAbara bhASya, bhAga, 1, pRSTha 260, pUnA saM0 / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 10 una ziSTa prayogoM ko, jinakA sAdhutva ina vyAkhyAtAoM kI vyAkhyA se upapanna nahIM hotA thA, unheM apazabda kaha diyaa| isake sAtha hI ina vaiyAkaraNoM ne svIya zAstra ke AdhArabhUta siddhAnta ke viparIta evaM aitihAsika tathya se vihIna yathottaramunInAM 5 prAmANyam sadRza siddhAntoM kI kalpanA karalI / aura pUrva-pUrva prAcArya bodhita zabdoM ko apazabda mAna liyaa| ___ vyAkaraNazAstra kA mukhya AdhAra-vyAkaraNazAstra kA vizeSapANinIya vyAkaraNa kA mukhya AdhAra hai-zabdanityatA / bhagavAn pataJjali ne isa tathya ko mahAbhASya meM sthAna-sthAna para ujAgara kiyA hai|' isa tathya ko svIkAra karane para koI bhI zabda kAlabheda se apazabda nahIM mAnA jA sakatA / aura nA hI usameM kAlabheda se vikAra svIkAra karate huye yathottara muni-prAmANya se sAdhu zabda svIkAra kiyA jA sakatA hai| kucha vyAkhyAtAoM ne zabdanityatvarUpa svazAstra-siddhAnta-hAni 15 doSa se bacane ke liye kAlabheda se prayoga meM dharma athavA adharma kI kalpanA kI hai| isake lie unhoMne 'kRte tu mAnavo dharmaH...."kalau pArAzarI smata' rUpa kAlpanika vacanoM kA Azraya liyA hai| isa pakSa meM bhI vicAraNIya yaha hai ki ukta vacana kisI bhI ziSTa RSimuni-prokta dharmazAstra kA nahIM hai / ataH ise hetu banAkara vyAkaraNazAstra jaise ziSTa-prokta grantha para ghaTAnA cintya hai / itanA hI nahIM, dharmazAstroM meM jina dharmo=karttavyakarmoM kA vivecana kiyA gayA hai, ve do prakAra ke haiM / ina meM kucha dharma zAzvata haiM, jo deza-kAla kI sImA se bAhara haiN| ye sadA hI ekarasa rahate haiM / jaise satyabhASaNa, corI kA parityAga, dInoM kI sahAyatA karanA aadi| ye hI zAzvata dharma 25 1. mahAbhASya pra. 1, pA. 1, prA. 1; a. 1, pA 1, sUtra 16 tathA anyatra bhutr| 2. yattu kazcidAha cAkravarmaNa vyAkaraNe dvayazabdasyApi sarvanAmatAbhyupagamAt tadrItyA'yaM prayoga iti / tadapi na / munitrayamatenedAnIM sAdhvasAdhuvibhAga stasyaivedAnIntanai: ziSTarvedAGgatayA parigRhItatvAta / dRzyate hi niyatakAlA: 30 smatayaH / yathA-kalau pArAzarI smRteti / zabdakaustubha 111127 // isakA pratyAkhyAna dra0-saM0 vyA0 zAstra kA itihAsa, bhAga 1, pRSTha 37, Ti0 1 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 16 1 saMskRti ke praGga hote haiM / kucha dharma karma sabhyatA ke aMzarUpa hote haiM / ve deza kAla aura paristhiti ke anusAra badalate rahate haiM / dezakAlAnusAra paristhitiyAM badalane para usa usa samaya ke prAcArya samAja kI surakSA ke liye sAmAjika niyamoM meM parivartana karate rahate haiM / ataH ye niyama dezakAla paristhiti ke anurUpa hone se sApekSa hote haiM / isalie yaha ekAnta satya nahIM hote / anyathA eka hI samAja meM eka hI kAla meM deza vA paristhiti ke bheda se paraspara virodhI dharmoM kA AcaraNa upalabdha nahIM hotA / yathA uttara bhArata meM vivAha rAta meM hI hote haiM, aura sudUra dakSiNa meM dina meM prAyaH prAtaH kAla / itanA hI nahIM, paJjAbiyoM meM vivAha vAraha mAsa hote rahate haiM, parantu anya 10 logoM meM kucha niyata mAsoM meM hI vivAha hote haiM / yataH zabdakAroM ne zabda ko nitya mAnA hai / ataH isakI tulanA dharma zAstrIya deza - kAlAtIta nitya dharmoM se hI kI jA sakatI hai, na ki deza kAla paristhityanusAra badalane vAle dharmoM ke sAtha / Azcarya kA viSaya to yaha hai ki jisa kalau pArAzarI smRtA dRSTAnta ke bala para Adhunika vaiyAkaraNa deza kAla ke bheda se sAdhu zabda ke prayoga aprayoga kI vA dharma-adharma kI kalpanA karate haiM, vaha vacana dharmazAstra ke nibandhakAroM ko hI pUrNataH mAnya nahIM hai / anyathA nibandhakAroM kA pArAzara smRti ko chor3akara manvAdi smRtiyoM ko prAmANarUpa meM upasthita karanA bhI asaGgata ho jAegA / yahI sthiti 20 vyAkaraNa - zAstra ke viSaya meM jAnanI caahie| anyathA svayaM pANini kA apane se pUrva bhAvI prApizali Adi AcAryoM ke matoM vA unakI saMjJAoM kA nirdeza karAnA vyartha ho jAegA / 15 25 vyAkaraNa-zAstra meM yathottaramunInAM prAmANyam sadRza niyamoM kI kalpanA to idhara 5-6 zatAbdiyoM meM huI hai / pANinIya vyAkaraNa ke prAcIna vyAkhyAtA nyUnAtinyUna isa doSa se prAyaH asampRkta hI rahe haiM / isIliye unhoMne na prAcIna ziSTa prayogoM ko apazabda mAnA, aura na hI vyAkaraNAntara bodhita zabdoM ke saMgraha meM kRpaNatA hI baratI / prAcIna matoM ke saMgraha meM mahAbhASyakAra kI sammati - mahAbhASya- 30 kAra ke matAnusAra to pANinIya vyAkaraNa dvArA anukta prAcIna Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa AcAryoM dvArA nirdezita rUpoM kA saMgraha pANinIya tantra meM bhI abhISTa hai / mahAbhASyakAra likhate haiM 'ihAnye vaiyAkaraNA majerajAdau saMkrame vibhASA vRddhimArabhanteparimRjanti' parimArjanti / tadihApi sAdhyam / ' mahA0 1|1|3|| arthAt- anya vaiyAkaraNa ajAdi kit Git pratyayoM ke pare mRja ko vibhASA vRddhi kahate haiM- parimRjanti, parimArjanti / yaha kArya yahAM (= pANinIya tantra) meM bhI sAdhya hai / pANinIya zAstrAnusAra 'pari mRj anti' meM anti ke Git hone se vRddhi kA nitya niSedha prApta hotA hai / 10 itanI bhUmikA ke pazcAt hama pANinIya sUtroM kI usa bhASA - vijJAnika vyAkhyA kA svarUpa darzAne kA prayatna karate haiM, jisase zAstra ke mUlabhUta siddhAnta kI rakSA ho, zAstra - pravaktAoM ke kauzala kA paricaya prApta ho, aura prAcIna saMskRtabhASA meM vidyamAna, parantu uttarakAla meM vilupta, prakRtiyoM (ghAtu prAtipadikoM) vA unase 15 niSpanna hone vAle zabdoM kA parijJAna hove, aura usase prAcIna saMskRtabhASA meM vidyamAna vipula zabdarAzi kA bodha anAyAsa ho sake itanA hI nahIM, hamAre dvArA prastuta vyAkhyA saraNi kA jJAna hone para Adhunika bhASA - zAstriyoM ke dvArA saMskRtabhASA para jo AkSepa kiye jAte haiM, unakA bhI nirAkaraNa karane meM sahAyatA milegI / 20 pANinIya sUtroM kI bhASAvijJAnika vyAkhyA vastuta vyAkhyA- - saraNi para vicAra karane se pUrva vyAkaraNazAstra meM zabda-sAdhutva ke nidarzana ke lie jo prakriyA apanAI gaI hai, use 25 jAna lenA Avazyaka hai / vaiyAkaraNoM ne zabda - sAdhutva ke nidarzana ke lie jo prakriyA apanAI hai, usa para yadi gambhIratA se vicAra kiyA jAye, to usake tIna bheda spaSTa upalabdha hote haiM / eka prakriyA vaha hai - jisameM dhAtu vA prAtipadika se pratyaya hone para svAbhAvika vikAra hote haiM / yathA 30 ikArAnta ukArAnta RkArAnta vA akAropadha dhAtu se trit Nit Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA pratyaya pare hone para samAnarUpa se dhAtu ko vRddhi hotI hai / isI prakAra tadvita Jit Nit kit pratyaya pare Adyac ko vRddhi hotI hai / jo vikAra sAmAnya rUpa se sarvatra hote haiM, unheM yAska ke zabdoM meM prAdezika evaM zranvitasaMskAra kahA jAtA hai / ' dUsarI prakriyA vaha hai - jisa meM kisI dhAtu vA prAtipadikavizeSa meM lopa Agama varNavikAra vA AdezAdi karake zabdasvarUpa kA anvAkhyAna kiyA jAtA hai / jaise-- hata: ghnanti dIyate pibati zrAdi / ise yAska ke zabdoM meM ananvita saMskAra kahA jAtA hai / tIsarI prakriyA vaha hai - jisameM se eka se adhika asAmAnya kAryaM hote haiM / ise nipAtana prakriyA kahA jAtA 5 1 hai / jaise - niSTavarya pANindhamaH haiyaMgavInam / ise yAska ke zabdoM meM 10 ananvita saMskAra aura aprAdezika vikAra mAnA jAtA hai / 21 hamArI prastuta sUtra - vyAkhyA kA sambandha vizeSarUpa se dvitIya prakriyA ke sAtha, aura kucha sImA taka tRtIya prakriyA ke sAtha hai| isa lie isa viziSTa vyAkhyA ke nidarzanArtha isI prakAra ke sUtra upasthita kiye jaayeNge| hamane jahAM taka zAstrakAroM kI vividha prakriyA para 15 vicAra kiyA hai, usake anusAra hama kaha sakate haiM ki zAstrakAroM ne dvitIya tRtIya prakriyA kA prAzrayaNa prAyaH vahIM kiyA hai, jahAM ghAtu vA prAtipadika rUpa mUla prakRti kA lopa ho gayA thA, parantu unase niSpanna zabda unake kAla meM vidyamAna the / prastuta vyAkhyA kA AdhAra pANinIya sUtroM kI jisa vyAkhyA ko hama prastuta kara rahe haiM, vaha hamArI kalpanA nahIM hai, apitu vyAkaraNazAstra ke prAmANika prAcArya mahAmuni pataJjali aura uttaravartI katipaya prAcIna vyAkhyAkAroM ke pratyakSa vyAkhyAnoM para pravRta hai / prastuta vyAkhyA ke vyApaka viSaya ko hama sthUla rUpa se nimna vibhAgoM meM bAMTa sakate haiM 1 - prakRtivibhAga se saMbaddha lopa zrAgama pradeza varNavikAra Adi ke nirdeza dvArA prakRtyantara sadbhAva ko dyotita karanA / 2 - pratyayabhAga se saMbaddha lopa zrAgama prAdeza varNavikAra Adi ke dvArA pratyayAntara sadbhAva ko prakaTa karanA / 1, isI bhAga kA pRSTha 16, Ti0 1 / 20 25 30 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 22 saMskRta vyAkaraNa kA itihAsa 3 - gaNa kArya kA upalakSaNatva vyakta karanA / 4 - pANinIya niyamoM se prasiddha pANinIya prayoga dvArA vivitra niyamAntaroM kI kalpanA, athavA ukta niyamoM kA prAyikatva dyotita karanA / yathA - (ka) sandhi - niyama (kha) vibhakti - niyama (ga) liGga-niyama (gha) samAsa- niyama 5 - prayoktA ke abhiprAya kA anya prakAra se jJApana hone para tad vizeSa vAcaka aMza ke prayoga kI pravivakSA-uktArthAnAmaprayogaH / prakRtyantara kalpanA kA niyama mahAbhASyakAra ne prakRtyantara kalpanA kA eka atyanta mahattvapUrNa - niyama bhI likhA hai / ve likhate haiM 'kathamupabarhaNam ? bRhiH prakRtyantaram / kathaM jJAyate bRhiH prakRtyantaramiti ? zracIti hi lopa ucyate zranajAdAvapi dRzyatenibRhyate / praniTIti cocyate, iDAdAvapi dRzyate - nibahatA, 15 nirbAham iti / zrajAdAvapi na dRzyate - bRhayati, bRhakaH iti / mahA0 1|1|4|| arthAt - [ yadi sUtra ke viSaya kA parigaNana nahIM karate, to ] 'upabarhaNa' [ meM num kA lopa hone para guNa kA prabhAva ] kaise upapanna hogA ? 'bRha' ( = num rahita ) prakRtyantara hai / kaise jAnA jAtA hai 20 [ ki bRha prakRtyantara hai ] ? ajAdi pratyaya pare rahane para [ bRheracyaniTi ( 0 6 / 4 / 24 ) vArtika se num kA ] lopa kahA hai, vaha halAdi pratyaya pare bhI dekhA jAtA hai - nibRhyate / iDAdi pratyaya pare [ numlopa kA ] niSedha kahA hai, para iDAdi pratyaya pare [ num kA lopa ] dekhA jAtA hai - nibarhatA, nirbAhatum / ajAdi pratyaya pare [ num lopa 25 kA vidhAna hone para bhI lopa ] nahIM dekhA jAtA hai - bRhata bRhakaH / 1 1. isake antargata vikaraNa iT-aniT grAtmanepada - parasmaipada Adi vidhiyoM prAtipadikagaNa saMbandhI samasta kAryoM kA saMgraha samajhanA cAhie / 2. mahAbhASya 1 | 1 | 44 // 1 / 2251 || 2|1|1|| 3|1|7|| 4|1|3 // 30 5264 // 283 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 23 yahI bAta bhartRhari ne isa prakAra kahI haiarthAntare ca yavRttaM tatprakRtyantaraM viduH / arthAt- jo zabda (=dhAtu vA prAtipadika] arthAntara (= viSayAntara) meM niyata haiM / unheM prakRtyantara jAnanA cAhiye / aba hama kramazaH eka-eka viSaya ko prakaTa karane ke liye eka-eka 5 do-do sUtroM vA vacanoM kI vyAkhyA prastuta karate haiM prakRtyantara-sadbhAva kA nirUpaNa 1-sUtra vAtika Adi ke dvArA jahAM-jahAM dhAtu vA prAtipadikarUpa prakRti ko Agama Adeza lopa varNavikAra Adi kA vidhAna kiyA hai, vahAM-vahAM prakRti meM usa-usa kArya ko sampanna kara lene para prakRti kA 10 jo rUpa niSpanna hotA hai, use mahAbhASyakAra pataJjali tathA anya vyAkhyAtAoM ne svatantra prakRti mAnakara Agama Adi vidhAna ko pravaktavya mAnA hai| ka-AgamasaMyukta dhAtvantara-vAtikakAra kAtyAyana ne nayate Suka ca (a0 3 / 2 / 135) vArtika dvArA tRn pratyaya pare 'nI' ko 'Saka' 15 (e) kA aAgama karake neSTA rUpa banAyA hai| isa para bhASyakAra kahate haiM 'na vA vaktavyam / kiM kAraNam ? dhAtvantaraM neSatiH / kathaM jJAyate ? neSatu neSTAt iti hi prayogo dRzyate / indro vastena neSatu, gAvo neSTAt / ' 20 arthAt-'nI' se Suka pAgama kA vidhAna nahIM karanA caahiye| kyA kAraNa hai ? 'niSa' ghAtvantara hai| kaise jAnA jAtA hai ki 'niSa' dhAtvantara hai ? neSatu neSTAt prayoga dekhe jAte haiM, arthAt jahAM Suka ke Agama kA vidhAna nahIM kiyA, vahAM bhI viziSTa kA prayoga dekhA jAtA hai / ataH niS svatantra dhAtvantara haiN| usI se vinA Suk Agama 25 ke bhI neSTrA rUpa upapanna ho jaayegaa| ___ kAzikAkAra ne (3 / 1 / 85) indro vastena neSatu' sipa' aura 'za' do vikaraNoM kI kalpanA kI hai| niSa dhAtvanta ra svIkAra karane para do vikaraNoM kI kalpanA kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kha-prAdezarUpa dhAtvantara-vaiyAkaraNoM ne aneka sthAnoM para dhAtuoM ke sthAna meM AdezoM kA vidhAna kiyA hai| yathA-pAghrAdhmAsthA Adi ke sthAna meM zit pratyaya pare piba jighra dhama tiSTha Adi Adeza (dra0-0 7 / 3 / 78) / inameM AdezarUpa se paThita zabda svatantra dhAtvannara haiM / udAharaNArtha-5mA ko dhama Adeza / nirukta 10.31 meM madhurdhanateviparItasya tathA uNAdisUtra atisRvRdhamyamyazibhyo'ni: (u0 275) meM 'dhama' kA svatantra dhAturUpa meM prayoga kiyA hai / kSIrasvAmI ne 'dhmA' dhAtu (kSIrata0 11656) ke vyAkhyAna meM likhA hai-dhamiH prakRtyantaramityeke / yathA-dhAnto dhAtuH pAva. kasyaiva rAziH / rAmAyaNa kiSkindhAkANDa (67 / 12) meM svatantra dhAtu ke rUpa meM luT lakAra meM prayoga milatA hai-vimiSyAmi jomUtAn / __isI prakAra praznote raza ca (u0 275) meM AdezarUpa se nirdiSTa raza bhI svatantra dhAtu hai / mahAbhASyakAra kahate haiM-razirasmAyAvizeSeNopadiSTaH / sa rAziH razanA ityevaM viSayaH (mahA. 7 / 1 / 96) / ga-varNavikAra se niSpanna dhAtvantara-vaiyAkaraNa jina dhAtuoM meM varNavikAra karake zabda kI siddhi karate haiM, vahAM upAdIyamAna dhAtu meM varNavikAra kara lene para jo rUpa niSpanna hotA hai, vaha dhAtvantara mAnA jAtA hai / yathA 1-vaidika 'gRbhNAti' prayoga ke liye vaiyAkaraNa hugraho bhazchandasi hasya (a0 8 / 2 / 32) vArtika dvArA 'graha' dhAtu ke hakAra ko bhakAra aura samprasAraNa karake 'gRbha' rUpa banAte haiM / niruktakAra yAska ne garbho gabheH (ni0 10 / 23) nirvacana meM 'gRbha' dhAtu ko svatantra dhAtu mAnakara gRbha se garbha kA nirvacana darzAyA hai / isI prakAra graha dhAtu ko samprasAraNa karane para jo 'gRha' rUpa banatA hai, use nyAyasaMgraha pRSTha 25 146 meM svatantra dhAtu mAnA hai| 2. jina dhAtuoM ko kit Git pratyaya pare rahane para dhAtugata yakAra vakAra aura repha ke sthAna meM kramazaH ikAra ukAra RkAra rUpa samprasAraNa hotA hai, ve kRta-saMprasAraNarUpa dhAtueM svatantra prakRtiyAM 15 1. yaha haima byAkaraNa se sambaddha paribhASAmoM kA hemahaMsagaNiviracita 30 vyAkhyA grantha hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/4 pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 25 mAnI jAtI haiN| yathA-yaja ke iSTi ijyate Adi meM 'ija' rUpa, vaca ke ukti ucyate Adi meM 'uca' rUpa aura pratha ke pRtha pRthivI Adi meM 'pRtha' rUpa / isa viSaya meM niruktakAra yAska likhate haiM tada yatra svarAdanantarAntasyAntardhAtarbhavati tada dviprakRtiyAM sthAnamiti pradizanti / tatra siddhAyAmanupapadyamAnAyAmitirayopapipAdayi- 5 Set / nirukta 2 / 2 // ___ arthAt-svara se [pUrva vA para] avyavahita antasya varNavAlI dhAtu hotI hai use do prakRtiyoM se niSpanna hone vAle zabdoM kA sthAna mAnA jAtA hai| ataH yadi siddha-loka prasiddha rUpa prakRti se zabda kI upapatti na hove to itara=kRtasaMprasAraNarUpa prakRti se niSpanna 10 karane kI icchA kre| isake udAharaNa vahIM nirukta meM diye-aba U se Uti, mrada = mRda se mRdu, pratha=pRtha se pRthu Adi / isa viSaya meM bhartRhari ne vAkyapadIya 2 / 176 meM kahA hai bhinnAvijiyajI dhAtU niyatau viSayAntare / kaizcit kathaMcidupadiSTau citraM hi pratipAdanam / arthAt -ija aura yaja do dhAtu haiM, ye viSayAntare meM niyata hai [yathA kita pratyayoM meM kRtasaMprasAraNarUpa ija aura anyatra yaja] / kinhIM prAcAryoM ke kisI prakAra se upadeza kiyA hai| prAcAryoM kA pratipAdana vicitra hai [yathA sa bhuvi prApizali ne thAtu par3hI hai aura 20 pras bhuvi pANini ne] / isa kArikA kI bhartRhari kI svopajJa vyAkhyA bhI draSTavya hai| gha-varNaviparyayarUpa dhAtvantara-vaiyAkaraNa tathA narukta siMha Adi zabdoM kA nirvacana hiMsa (hisi hiMsAyAma) dhAtU meM prAdyanta-viSaryaya karake darzAte haiM / yathA-kRtestakaH, kaseH, sikatAH, hiseH siMhaH 25 (mahA0 3 / 1 / 123); siMhaH sahanAt, hiservA syAd viparItasya (niru0 3.18) / isa prakAra varNaviparyaya karane para dhAtu kA jo rUpa niSpanna hotA hai, vaha svatantra mAnA jAtA hai / ataeva kAzakRtsna dhAtUpATha meM "hiMsa' se 'siMha' kA anvAkhyAna na karake Sihi (=siMha) hiMsAgatyoH (dhAtusUtra 11316) rUpa svatantra siMha dhAtu se siMha pada 30 kA ambAkhyAna kiyA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 20 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa -' pRNati' 'mRNati' ye rUpa pRNa mRNa ghAtvantara ke haiM- dhAtvantaraM pUNimRNI | mahA0 3|1|78 // 25 26 Da. - 15 dhAtugata prAgama zrAdeza varNavikAra ke karane para jo rUpa niSpanna hotA hai, vaha svatantra ghAtvantara hai / isa viSaya meM hamane katipaya pramANa darzAye haiM / ca - heman - hemanta ke takAra kA loparUpa / dra0 - mahA0 4 / 3 / 22 / / cha -tman-prAtman ke AkAra kA lopa 'TA' tRtIyaikavacana meM kahA hai - mantreSvAGayAderAtmanaH ( 0 6 / 4 / 141 ) | veda meM tRtIyaikavacana se anyatra bhI 'tman ' svatantra prakRti ke rUpa dekhe jAte haiM / yathA- - tman ( R0 4|4|1 ityAdi), tmanam (R0 116318 ), tmani ( R0 1 | 158 / 4 ityAdi), tmane ( R0 1|11416 ityAdi), tmanyA ( R0 1 | 15 188 / 10 ityAdi) / aba hama katipaya una prAtipadikarUpa prakRtyantaroM kA nirdeza karate haiM, jahAM zAstrakAroM ne lopAgama varNavikAra pradeza Adi kahA hai, para unase niSpanna rUpa prakRtyantara mAne jAte haiM / ja - sudhAtaka, vyAsaka, varuDaka, niSAdaka, caNDAlaka, bimbakasudhAtR Adi meM akaGa pradeza se niSpanna ye rUpa prakRtyanta rahaiM / dra0mahA0 4 / 1 / 67 // 1 jha - pItaka - kan pratyaya sahita ke rUpa meM, binA kan pratyaya ke 0 4 / 2 / 2 / / mahaH 0 Ja - taila - vikArArthaM pratyayAnta ke rUpa meM, vinA vikArArtha pratyaya ke / mahA0 22|| Ta - zIrSan - pradeza rUpa meM nirdiSTa vinA praveza ke / mahA0 6 / 1 / 10 // Tha - sapatna - strIliGga meM vihita nakArAdeza ke vinA / mahA0 6|3|35|| dhAtu aura prAtipadika viSayaka prakRtyantara- kalpanA ke kucha nidarzana upasthita karake aba hama aSTAdhyAyI ke katipaya sUtroM kI isI bhASAvijJAnika dRSTi se vyAkhyA upasthita karate haiM / jisase pANinIya vyAkaraNa kI bhASAvijJAnika vyAkhyA kA svarUpa samajhane meM sukaratA hogI / 30 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 27 ka-pANini kA sUtra hai-manorjAtAvaJyatau Suk ca / 4 / 1 / 161 / / vaiyAkaraNa isakA artha karate haiM-SaSThI samartha (=SaSThyanta) 'manu' prAtipadika se apatya artha meM 'a' aura 'yat' pratyaya hote haiM, yadi jAti artha jAnA jAye, tathA pratyaya ke sAtha manu prAtipadika ko 'Suk' (anta meM SakAra) kA Agama hotA hai| yathA-manu kI apatya rUpa 5 jAti-mAnuSa aura manuSya / prazna hotA hai ki manu zabda meM SakAra nahIM haiM, taba usase niSpanna mAnuSa aura manuSya meM kahAM se aura kisa prakAra SakAra AyA ? sAmpratika vaiyAkaraNoM ke pAsa isakA koI uttara nhiiN| isakA yathArtha uttara hamArI vaijJAnika vyAkhyA hI de sakatI hai| 10 vaijJAnika vyAkhyA-saMskRtabhASA meM mAnava mAnuSa aura manuSya tIna zabda prAyaH sadRza ekArthaka prayukta hote haiM / inakI paraspara meM tulanA karane se vidita hotA hai ki mAnava aura mAnuSa ke Adi (prakRti) bhAga meM kucha bhinnatA hai, aura antya (pratyaya) mAga 'pra' samAna hai (svara kI dRSTi se aNa aura aJ do pratyaya hote haiM, parantu 15 'a' aMza donoM meM samAna hai) / mAnuSa aura manuSya ke Adi (prakRti) bhAga meM samAnatA (pratyaya-nimittaka vRddhi kAya kI upekSA karake) hai, aura antya (pratyaya) bhAga meM viSamatA hai / isa anvayavyatirekarUpI tulanA se spaSTa hotA hai ki ina tInoM zabdoM kI eka manu prakRti nahIM haiM / mAnava kI prakRti manu hai pora mAnuSa tathA manuSya kI prakRti hai 20 SakArAnta manuS / isa anvayavyatireka se siddha tattva ke prakAza meM isa sUtra kI vaijJAnika vyAkhyA hogI SaSThayanta manu prAtipadika se jAti-viziSTa apatya artha meM aJ aura yata pratyaya hote haiM, tathA manu ko Saka (anta meM SakAra) kA Agama hotA hai / arthAta-manu ke anta meM SakAra kA yoga karake mUla 25 prakRtibhUta manuS rUpa prAtipadika banAkara (=prakRtyantara kI kalpanA karake) usase aJ aura yat pratyaya kro| ___ isa vyAkhyA ke anusAra pratyaya-vidhAna sAkSAt manu se na hokara manuSa se hogaa| sUtrakAra ne lokavijJAta 'manu' kA nirdeza lupta 'manuSa' zabda kA arthajJAna karAne ke liye kiyA hai| 30 prakRtyantara kalpanA kA lAbha-hamArI vyAkhyA ke anusAra jo Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa 'manuS' prakRtyantara kI kalpanA kI gaI hai, usakA eka lAbha yaha bhI hai ki usase niSpanna tathA pANini se zravihita aneka zabdoM kA sAdhutva upapanna ho jAtA hai / pANini kI vartamAna vyAkhyA ke anusAra 'mAnuSa' zabda kA prayoga mAnava jAti rUpa artha se anyatra nahIM ho 5 sakatA / parantu hamArI vyAkhyAnusAra jaba pANini svatantra 'manuS' prakRti ke astitva kA jJApana kara dete haiM, taba usa svatantra 'manuS' prakRti se anya arthoM meM bhI yathAvihita pratyaya hokara tasya idam Adi arthoM meM bhI mAnuSa kA sAdhutva utpanna ho jAtA hai / jAtirUpa apatya artha se anyArtha meM bhI mAnuSa zabda kA prayoga prAya: upalabdha 10 hotA hai / yathA 15 20 mAnuSaM hate yajJe kurvanti / zata0 1|4|4|1 || bhogAMzcAtIva mAnuSAn / mahA0 udyoga 10 / 16 / / 1 yahAM manuSya sambadhI tasyedam ( 4 | 3 | 120 ) artha meM mAnuSa pada prayukta hai / manuS prakRti kA sadbhAva -- hamane aSTAdhyAyI kI vaijJAnika vyAkhyA dvArA jisa 'manuS' prakRti kI kalpanA kI haiM, vaha zazazrRGgAyamANa nahIM hai / manuS SakArAnta prakRti veda meM bahudhA vyavahRta haiM / itanA hI nahIM, manuSya kI prakRti 'manuS' hai, aisA yAska ne bhI mAnA hai / yAska kA lekha hai - 'manuSyaH kasmAt .....manorapatyaM manuSo vA / ' nirukta 3|2|| manuSa prakArAnta - SakArAnta manuS prakRti kA sadbhAva Upara darzA cuke 1 veda meM manuSa akArAnta zabda bhI bahutra upalabdha hotA hai / akArAnta manuSa bhI prAdyudAtta hai / sugAgama dvArA sAnta prakRti kA nirdeza - saMskRta bhASA meM aneka 25 aise zabda haiM, jo samprati prakArAnta ikArAnta ukArAnta hI mAne jAte haiM, parantu ve prAcIna bhASA meM sakArAnta ( SakArAnta) bhI prayukta hote the ( manu aura manuS kA udAharaNa pUrva vyAkhyAta ho cukA hai ) / isa tathya kA vyApaka jJApana kyac pratyaya pare 'sarvaprAtipadikebhyaH sugvaktavyaH' ( zra0 7 1 / 51) vArtika se hotA hai ! isake sarvasammata 30 udAharaNa haiM--vadhisthati, madhusyati Adi / hamAre vicAra meM dadhisyati madhusthati apapATha haiM / suk ke pUrvAnta Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 26 hone se Satva hokara dadhiSyati madhuSyati zuddha rUpa honA cAhie / tulanA karo - madhuSA saMyoti ( tai0 saM0 2 / 416 ) | sugAgama ke dvArA sAnta ( SAnta ) prakRtyantara ke sadbhAva ke sAmAnya jJApaka se anAyAsa hI zatazaH zabdoM ke do-do svatantrarUpa jJAta ho jAte haiN|' isI tattva kA viparIta prakriyA se jJApana pANini 5 ketu : kyaG salopazca ( 0 3|1|11 ) sUtrastha salopo vA vArtika se bhI hotA hai / tadanusAra payasyate payAyate; yazasyate, yazAyate dvArA payas yazas sAntoM kA sakAra rahita paya yaza prakRtyantara kA bhI sadbhAva jJAta ho jAtA hai / ataeva caraka (sUtrasthAna 11 / 16 ) kA nIrajastamA: ( tama akArAnta kA ) prayoga bhI upapanna ho jAtA hai / isI prakAra kA kAtyAyana kA vArtika hai - nayateH Suk ca ( zra0 3 |2| 135 ) / isa vArtika ke dvArA neSTA zabda meM 'nI' ko ( guNa karake ) buk zrAgama kA vidhAna kiyA hai| yaha SugAgama kA vidhAna niS prakRtyantara kA jJApaka hai / yaha hama pUrva (bhAga 3, pRSTha 23 vistAra se darzA cuke haiM / 10 kha - pANini kA sUtra hai - kanyAyAH kanIna ca / pra0 4 / 1 / 116 / / isakA artha kiyA jAtA hai - SaSThI samartha ( SaSThyanta) 'kanyA' se apatya artha meM 'Na' pratyaya hotA hai, aura kanyA ko kanIna pradeza ho jAtA hai / kanyA ( kuMvArI) kA putra = kAnIna / zabda 15 yahAM para yaha vicAraNIya hai ki 'kanyA' kA 'kAnIna' se dUra kA 20 bhI sambandha nahIM / kanyA se aN hokara kAnya prayoga honA cAhiye athavA Dhak hokara kAnyeya / kAnIna kI prakRti to 'kanInA' hI ho sakatI hai / 25 vaijJAnika vyAkhyA - pANini ke ukta sUtra sUtra kI vaijJAnika vyAkhyA hogI - 'kanyA' zabda se apatya artha meM 'Na' pratyaya hotA hai, aura kanyA ke sthAna para 'kanIna' ( prAtipadikamAtra, strItva - vivakSA meM 1. isa niyama ke anusAra 'agnis' bhI svatantra zabda hai / isI sAnta ! zabda ke apabhraMza iNDoyoropiyana bhASAnoM meM 'ignis ' ' u nis' Adi vividha rUpa milate haiM / inheM saMskRta ke supratyayAnta 'agnis' kA apabhraMza mAnanA cintya hai / kyoMki iNDoyoropiyana bhASAoM ke sAnta zabda prAtipadika ke rUpa 1 meM mAnA jAtA hai / 30 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 'kanInA') Adeza hotA hai / aryAt-kanyA arthavAle kanInA (strItva viziSTa) prakRti se apatya artha meM aN pratyaya hotA hai, aisA jAnanA cAhiye / kanyAvAcaka kanInA pada vaidika sAhitya meM bahutra upalabdha hotA hai| te0 prA0 227 / 6 meM kanInA kA dUsarA rUpa kanInI bhI prayukta hai|' donoM madhyodAtta kanIna prAtipadika se strIliGga meM TAp aura DIpa hokara niSpanna hote haiM / 'kAnIna' zabda kI niSpatti 'kanIno' zabda se bhI apatyArtha meM aN pratyaya hokara ho sakatI hai| __kanInA prakRti-kalpanA kA lAbha-pANini ke ukta sUtra kI 10 vaijJAnika vyAkhyA karane se kanyA artha meM jo 'kanInA' prakRti kA sadbhAva jJApita hotA hai, usake prakAza meM avestA ke 'hanomayazta' 6 / 23 kA pATha par3hie-ha promA tAs cit yA kainInA (saMskRta -somaH tAzcit yAH kanInA") isameM paThita 'kainInA' 'kanInA' kA hI apabhraMza hai, yaha spaSTa hai| kanInA ke ajJAna meM isakA sambandha 15 'kanyA' se samajhA jAyegA, jo ki sarvathA ayukta hai / isase spaSTa hai ki vaijJAnika vyAkhyA dvArA lupta prakRtiyoM kA uddhAra karane se bhASAvijJAnikoM ko bhASAoM kI pArasparika tulanA ke liye eka naI daSTi aura vistRta kSetra upalabdha ho jAtA hai / ___ga-isI prakAra kA pANini kA anya sUtra hai-tavakamamakAveka20 vacane (pra0 4 / 3 / 3) / isase ekavacanAnta yuSmad asmad ke sthAna meM khA pratyaya ke pare tavaka-mamaka Adeza hote haiN| tava idaM tAvakInama, mama imAmakInam / vastutaH ye AdezarUpa se upadiSTa tavaka mamaka prakRtyantara haiN| Rgveda 1 // 35 // 11 meM mama kasya, tayA R0 1134 / 6 meM mamakAya prayoga upalabdha hote haiN| 25 gha-vAtikakAra kA eka vArtika hai-hagrahorbhazchandasi hasya / 8 / 3 // 32 // ___arthAt-'ha' aura 'graha' (gRha) ke hakAra ko bhakAra hotA hai| bharati, gRbhNAti / yahAM prayama vicAraNIya hai-'ha' ke 'ha' ko 'bha' karane kI AvazyakatA hI kyA hai ? jaba ki svatantra 'bhU' dhAtu kA dhAtupATha meM sarvasammata pATha upalabdha hai / yadi kahA jAe ki dhAtupATha 1. isa viSaya meM prathama bhAga ke 12 veM pRSTha para Ti0 1 bhI dekheN| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 31 paThita 'bhR' kA haraNa artha nahIM hai, yaha bhI kahanA tuccha hai / vaiyAkaraNoM kA sarvasammata siddhAnta hai ki dhAtupATha meM likhita artha upalakSaNamAtra haiM, dhAtu bahvarthaka hote haiM / isa siddhAnta ke anusAra bhR kA haraNa artha svIkAra kiyA jA sktaa| vaijJAnika vyAkhyA-'ha' ke hakAra ko bhakAra hokara jo 'bha' rUpa 5 hotA hai, usakA artha vaha bhI haiM, jo 'harati' kA haiM / isI prakAra graha (gRha) ke hakAra ko bhakAra rUpa hokara jo rUpa niSpanna hotA hai, vaha gRhNAtyarthaka svatantra dhAtu hai|' ___isa prakAra kI vyAkhyA karane se 'bha' ke haraNarUpa arthAntara kI pratIti hotI hai aura graha (gRha') ke varNa-parivartana se svatantra gRbha 10 dhAtu kA parijJAna hotA hai / isa gRbha dhAtu ke prayoga veda meM to upalabdha hote hI haiM, yAska bhI garbha zabda kA nirvacana isI dhAtu se darzAtA hai 'garbho game: gaNAtyarthe / nirukta 10 // 23 // arthAt-garbha 'gRNAti" (zabda) artha meM vartamAna 'gRbha' dhAtu se 15 niSpanna hotA hai| Ga-pANini kA samAsAnta vidhAyaka eka sUtra hai-rAjAhasakhibhyaSTaca / a0 2461 // isakA artha hai-rAjan prahana aura sakhi zabda jisake anta meM hoM, aise tatpuruSa samAsa se 'Taca' pratyaya hotA hai / Tac pratyaya hone para 20 pANinIya niyama ke anusAra 'an' bhAga kA lopa hotA hai, aura rUpa banatA hai-madrarAjaH, kAzIrAjaH; yahaH, vyahaH / ___ isa vyAkhyA ke anusAra nAgarAjJA (mahA0 Adi0 16 / 13); sarvarAjJAm (Adi0 21102); kAzIrAjJe (bhAsanATakacakra pRSTha 187); mahArAjAnam (bhAsa, yajJaphala, pRSTha 28) Adi zatazaH 25 1. isI prakAra grAhaka Adi meM graha kI upadhA ko dIrghatva dvArA nirzita 'grAha bhI svatantra dhAtu hai / dekhie mahAbhArata vana0 132 / 4 kA 'nijagrAhatuH' pryog| 2. yahAM pAThabhraMza huA hai, aisA pratIta hotA hai| 'gRhNAtyarthe' pATha honA caahie| kyoMki veda meM 'gRbha' dhAtu kA prayoga 'graha' dhAtu ke artha meM hI milatA hai| svayaM yAska ne bhI Age 'yadA 10 hi strI guNAn gRhNAti .....' vAkya meM gRhNAti kA hI prayoga kiyA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa prayukta zabdoM kA sAdhutva upapanna nahIM hotaa| pANini ne bhI SapUrvahandhRtarAjJAmaNi (a0 6 / 4 / 135) sUtra meM nakArAnta 'ghRtarAjan' zabda kA prayoga kiyA hai|' vaijJAnika vyAkhyA-isa vyAkhyA ke anusAra ukta sUtra kA artha 5 hogA-rAjana prahana aura sakhi zabda jisake anta meM hoM, aise tatpuruSa samAsa se 'Taca' pratyaya hotA hai| arthAt Tac pratyaya karane para an aura i bhAga kA lopa, aora pratyaya ke pra ke mela se jo prakArAnta rAja aha sakha zabda niSpanna hote haiM, unase niSpanna madrarAja kAzIrAja mahArAja dvayaha vyaha prAdi samasta zabda haiN| dUsare zabdoM meM nakArAnta 1. sadaza akArAnta jo rAja aura aha svatantra prakRtiyAM haiM, unhIM se niSpanna madrarAja aura dvayaha Adi zabda haiN| vaijJAnika vyAkhyA kA lAbha-isa vyAkhyA kA bhArI lAbha yaha hai ki prakArAnta aura nakArAnta bheda se do svatantra zabdoM kI satA jJAta hone para prAcIna vAGamaya meM bahudhA prayukta nakArAnta samasta 15 (kAzIrAje Adi) zabdoM kA sAdhutva to anAyAsa prakaTa ho ho jAtA hai, sAtha meM vinA samAsa ke akArAnta rAja aha zabdoM kA prayAga bhI ho sakatA hai| prAcIna granthoM meM aise katipaya virala prayoga surakSita bhI haiN| yathA akArAnta rAja zabda - rAjAya prayatemahi (mahA0 Adi parva 64 / 20 44 // prakArAnta praha zabda-tantrAkhyAyikA 2 / 136 meM uddhRta prAcIna vacana hai 'yasmin vayasi yatkAle yadahe cAyavA nizi / ' pANini ke niyamAnusAra dvayaha vyaha prayoga tatpuruSa samAsa meM hI 25 hotA hai, parantu rAmAyaNa 1 / 14 / 40 ke vyaho'zvamedhaH vacana meM bahu 1. saMvat 1939 zrAvaNa vadI 4 ko zAhapurAdhIza ko likhe gaye patra meM svAmI dayAnanda sarasvatI ne likhA hai-'zrIyuta mahArAjAdhirAjabhyo dhIra. vIra .....' / R0 da0 ke patra aura vijJApana, bhAga 2, pRSTha 580 (ta0 saM0) / yahAM samAsa hone para bhI nakArAnta rAjan zabda kA prayoga 30 kiyA hai / samAsAnta kA prayoga nahIM kiyaa| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/5 pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 33 vrIhi meM bhI akArAnta graha zabda kI pravRtti dekhI jAtI hai / pAlI vyAkaraNa ke anusAra 'rAjan' zabda kI katipaya vibhaktiyoM meM nakArAnta aura akArAnta donoM ke rUpa prayukta hote haiM / yathAdvi0 e0 - rAjAnam, rAjam / tR0 e0 - rAjJA, rAjena / sa0 ba0 rAjasu rAjasu / - prAcIna prAcAryoM kA eka vacana hai- vibhASA samAsAnto bhavati (samAsAntavidhiranityaH - pAThA0 ) / isa vacana kA vAstavika bhAva yahI hai ki samAsAnta pratyaya karane para lokaprasiddha uttara pada kA jo svarUpa niSpanna hotA hai, usa aprasiddha zabda aura lokaprasiddha donoM prakAra ke zabdoM se niSpanna samasta prayogoM kA sAdhutva jAnanA 10 cAhiye / yathA satyadharmAya dRSTaye / Izopa 0 meM akArAnta dharmazabda | satyadharmANamadhvare / R0 1 / 12 / 4 meM nakArAnta dharman zabda / isI niyama ke anusAra nakArAntarUpa se prasiddha karman zabda akArAnta (karma) bhI dekhA jAtA hai / R0 10 / 130 / 1 meM devakarmabhiH prayoga prakArAnta karma zabda kA hI hai / 15 isI prakaraNa kA dUsarA sUtra hai - Udhaso'naG (pra0 5 14 / 131) / isa se Udhas' ko samAsAnta 'anaGa' Adeza karake jo 'Udhan' zabdarUpa banAyA jAtA hai, usake ( = Udhan ke) vinA samAsa ke aneka vibhaktiyoM ke rUpa veda meM upalabdha hote haiM / isa vyAkhyA ke anusAra sArA samAsAnta prakaraNa dvividha prakRtiyoM (vinA samAsAnta ke jo zuddha rUpa haiM, aura samAsAnta karane para zAstrIya kArya hokara jo rUpa nibhanna hotA hai) kA bodhaka hai / isa prakAra kevala eka samAsAnta prakaraNa se hI zatazaH zabdoM ke mUlabhUta do-do rUpoM kA parijJAna ho jAtA hai / 20 25 naJ samAsa meM abrAhmaNaH pranazvaH napAt Adi tIna prakAra ke prayogoM ke sAdhutva ke lie nalopo naJaH, tasmAnnuci, namrANnapAnnaveda0 (a0 6 / 3 / 72, 73,74 ) tIna niyama pANini ne likhe haiMprathama niyama ke anusAra naJ ke nakAra kA lopa hotA haiM / dvitIya se ajAdi uttarapada ko nalopIbhUta prakAra se pare nuT kA Agama kahA 30 hai, aura tRtIya niyama se kucha zabdoM meM na lopa kA prabhAva darzAyA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa hai / vastutaH ye niyama niSedhArthaka praan na ina tIna avyayoM kI sattA kA bakhAna karate haiN| niSedhArthaka pranipAta kA prayoga cAdigaNa meM, aura avyaya kA nirUpaNa kozoM meM upalabdha hotA hai| svAmI dayAnanda ne avyayArtha meM likhA hai -aprabhAve / arAjake tu loke5 'smin sarvato vidrate bhayAt (manu // 3) / sAmapadakAra gArya ne bhI pra ko svatantra niSedhArthaka avyaya mAnakara avagraha dvArA pra kI pRthak sattA svIkAra kI hai / yathA- rAteH-arAteH (1 / 1 / 1 / 6), amitram -a mitram (1 / 1 / 2 / 1), amRtam-a mRtam (1 / 1 / 4 / 1) / isI prakAra padakAra gArgya ne ajAdi uttarapada ko nuT kA jahAM aAgama hotA hai, vahAM n ko pUrvAnvayI mAnakara an ke sAtha avagraha darzAyA hai| 2-pratyayAntara sadbhAva kI kalpanA-jaise prakRti meM lopa prAgama varNavikAra Adi ke nirdeza se prakRtyantara kA sadbhAva jJApita hotA hai, usI prakAra pratyayoM meM bhI lopa Agama Adeza dvArA pratyayAntara kA 15 sadbhAva dyotita hotA hai| pANini ne samAse'napUrve ktvo lyap (a0 71 / 37) sUtra dvArA samAsa meM 'ktvA' ke sthAna meM 'lyap' kA vidhAna kiyA hai / yaha 'lyap' svatantra pratyayarUpa meM bhI prayukta dekhA jAtA hai / yathA saMdhyAvadhUgRhya kareNa bhAnuH / pANinIya jAmbavatI viSaya / prAjyenAkSiNI prajya / AzvalAyana zrauta 5 / 16 / 6 / / zucau deze sthApya / pAraskara pariziSTa snAnasUtra / arghya tAna devAn gataH / kAzikA 7 / 3 / 38 meM uddhRta / uSya / rAmAyaNa 1127 // 1 // dRzya / rAmAyaNa 1148 // 11 // pANini ne Git lakAroM meM tas thas tha mip ke sthAna meM tAm tama ta ama (a0 3 / 4 / 101) Adeza kahe haiN| mahAbhASyakAra isa ke viSaya meM kahate haiM'ekArthasyaikArthaH, dvayarthasya dvayarthaH, bahvarthasya bahvoM yathA syAt / ' pra0 11 // 46 // 30 arthAt-eka arthavAle 'mip' ke sthAna meM eka arthavAlA 'am' 20 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 35 do arthavAle 'tas thas' ke sthAna meM do arthavAle 'tAm tam', aura bahuta arthavAle 'tha' ke sthAna meM bahuta arthavAlA 'ta' ho jAyegA / yahAM yaha vicAraNIya hai ki jaba taka ye pradeza kisI ke sthAna meM nahIM hote, taba taka pANinIya matAnusAra inameM arthavattA hI upapanna nahIM hotI / taba bhASyakAra ne bhAvI pradezoM kI prarthavattA kaha kara 5 arthasAdRzya se sthAnyAdeza bhAva kA niyamana kaise udAhRta kiyA ? isase jAnA jAtA hai ki bhASyakAra kI dRSTi meM anya koI prAcIna aisA vyAkaraNa thA, jisameM GitlakAroM meM svatantra rUpa se inheM pratyaya mAnA thA / tannibandhaka arthavattA ko dhyAna meM rakhakara bhASyakAra ne pANinIya matAnusAra pradezarUpa pratyayoM kI arthavattA kA nirdeza kiyA / isa prakAra pradezarUpa meM kahe gaye pratyayAdeza svatantra pratyaya haiM, yaha jAnanA cAhiye / isI prakriyA ke anusAra ArSa granthoM ke ve prayoga.. jahAM samAsa hone para bhI ktvA ko lyap nahIM hotA, aura vinA samAsa ke bhI lyap ke rUpa dekhe jAte haiM, saralatA se upapanna ho jAte haiM / 3- gaNakArya kA upalakSaNatva - pANini ne svIya zAstra ke upadeza ke liye do prakAra ke gaNa par3he haiN| eka - dhAtugaNa, aura dUsarA prAtipadikagaNa / dhAtugaNoM kA samUha 'dhAtupATha' ke nAma se prasiddha hai, prAtipadikagaNoM kA samUha 'gaNapATha' ke nAma se / Adhunika vaiyAkaraNa ina gaNoM ke vibhAgoM ko pUrNa vyavasthita mAnakara prayoga karane kA Agraha karate hue pANinIya gaNavizeSa meM paThita pATha kI bhI upekSA karate haiM / yathA d 20 dhAtupATha meM samasta dhAtueM 10 gaNoM meM vyavasthita kI gaI haiM / yaha vyavasthA vikaraNa pratyayoM kI dRSTi se kI gaI hai| ukta gaNavyavasthA prAyika hai / isakA nirdeza svayaM pANini ne dhAtupATha ke anta meM bahulametannidarzanam ( 10 / 366 ) sUtra dvArA kara diyA hai / yadi pANini ke anusAra inakA prAyikatva svIkAra kara liyA jAye, to veda meM aneka sthAnoM para chAndasa vikaraNa- vyatyaya mAnane kI koI 25 mAvazyakatA nahIM rahatI | - 15 30 pANini kA sUtra hai - zruvaH zuca ( pra0 3 | 1|74 ) / isakA artha hai-zru dhAtu se znu pratyaya hotA hai, aura zru ko zU prAdeza ho jAtA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa hai yadyapi vyAkhyA ThIka hai, parantu Adhunika vaiyAkaraNa zru dhAtu kA zaNoti prayoga hI sAdhu mAnate haiM / ina vaiyAkaraNoM se pUchanA cAhiye ki pANini ne zru dhAtu ko bhvAdi meM par3hakara zna vikaraNa aura za Adeza kA vidhAna kyoM kiyA? yadi 'zRNoti' hI rUpa banAnA hai, to 5 'zru' ko svAdigaNa meM par3hA jA sakatA thA, aura inu pratyaya saralatA se prApta ho sakatA thA / kevala 'za' AdezamAtra ke vidhAna kI AvazyakatA rhtii| ___ aba yadi pANinIya pATha ko dhyAna meM rakhA jAye, to mAnanA hogA ki zru dhAtu ke bhvAdipATha-sAmarthya se zravati zravataH zravanti rUpa bhI sAdhu haiM / veda meM to zravati Adi prayoga bahudhA upalabdha bhI hote haiN| itanA hI nahIM, dhAtvAdeza rUpa se paThita zabda svatantra dhAtu rUpa hai, yaha hama pUrva darzA cuke haiN| tadanusAra zravaNArthaka 'za' bhI svatantra dhAtu hai|' ___ loka meM eka se adhika vikaraNoM kA sahaprayoga-hamane Upara kahA hai ki pANini ne gaNoM kA vibhAga vikaraNa-pratyayoM kI dRSTi se kiyA hai / isI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara eka vikaraNa-vyavasthA banatI hai / parantu veda meM kahIM do vikaraNoM kA sahabhAva dekhA jAtA hai / kAzikAkAra 3 / 1 / 85 kI vyAkhyA meM likhatA hai ___ 'kvacid dvivikaraNatA kvacita trivikaraNatA ca / dvivikaraNatA20 indro vastena neSatu, nayatviti praapte| trivikaraNatA-indreNa yujA taruSema vRtram, tIryAsmeti prApte / ' 1. sAyaNa Adi bhASyakAroM ne zaNvire zaviSe ko liT kA prayoga mAnA hai| hamAre vicAra meM yaha prayukta hai| pANini ne vido laTo vA (a. 3 / 3 / 83) se vida dhAtu se laTa meM bhI tip prAdi ke sthAna meM Nala atus usa Adi prAdeza kaheM haiN| yadi ina AdezoM ko laT ke bhI sthAnApanna pratyaya svIkAra kara liyA jAye, to zavire zaviSe meM chAndasatvAta sArvadhAtukatva mAnakara znu Adi vidhAna kI AvazyakatA nahIM rhtii| sAtha hI 'dvivacanaprakaraNe chandasi veti vaktavyama' (a0 6 / 18) vArtika kI bhI AvazyakatA nahIM hotii| jAgAra Adi laukika veda vidatuH viduH prayogoM ke 30 samAna laT meM upapanna ho jAyegA 'jAgAra' kA vartamAnakAlika 'jAgatA hai' artha hI-yo jAgAra tamRcaH kAmayante (R0 5 / 44 / 14) meM sambaddha hotA hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 37 arthAt-'neSata' meM sipa aura zapa do vikaraNa hae haiM, aura 'taruSema' meM u sip aura zap tIna vikrnn|| kAzakRtsna vyAkaraNa ke anusAra loka meM bhI dvivikaraNatA dekhI jAtI hai| kAzakRtsna bhvAdigaNa meM zucI zUcI cucI cUcI abhiSave / (1 / 2 / 30) dhAtusUtra par3hatA hai| isakI vyAkhyA meM cannavIra kavi 5 divAderyan sUtra uddhRta karake usase yan (tathA bhvAdipATha se an) vikaraNa karake zuti zUcyati cucyati cUcyati prayoga darzAye haiM / pANini isa dvivikaraNatA se bacane ke lie zucya cucya abhiSave (1 / 343) dhAtusUtra yakAra sahita dhAtu par3hatA hai| isI prakAra kAzakRtsna urNa prAcchAdane (2 / 62) kI TIkA 10 aura usa para hamArI TippaNI bhI draSTavya hai| ___ yadi devAdika zyan vikaraNa ke 'ya' ko dhAturUpa meM sammilita karake dvivikaraNatA haTAI jA sakatI hai, jaisA ki pANini ne zucyAdi meM kiyA hai, to veda meM bhI vaisI hI dhAtvantara kI kalpanA karanA yukta hogaa| 'neSatu' meM niSa dhAtu (yaha rUpa bhASyakAra ko iSTa hai, 15 yaha hama pUrva pRSTha 23 para likha cuke haiM) aura 'taruSema' meM kaNDvAdigaNastha uSasa prabhAtabhAve (1 / 1 / 6) ke samAna 'taruSa' svatantra dhAtu mAnI jA sakatI hai| usa avasthA meM 'taruSema' meM trivikaraNatA kI AvazyakatA nahIM hogI, 'za' vikaraNa se rUpa niSpanna ho jaayegaa| aura yadi veda meM dvivikaraNatA yA trivikaraNatA iSTa hai, to loka meM 20 bhI ise svIkAra karake dhAtuzabdoM ko adhika saMkSipta banAyA jA sakatA hai / jaise pANini ke zUcya cacya kA rUpa kAzakRtsna ne zUca cuca itanA hI mAnA hai| usa avasthA meM zuca kI dhAtvantara rUpa se par3hane kI AvazyakatA nahIM rhegii| ___ isI gaNa kArya ke antargata Atmanepada yA iTa Adi ke liye par3he 25 gae anubandhoM kA nirdeza bhI prAyika mAnanA cAhiye / prAtmanepadArtha anudAttatva kI prAyikatA svayaM pANini ne cakSiG vyaktAyAM vAci (27) meM ikAra aura DakAra do anubandhoM se darzAI hai| iT vidhAna kI anityatA kA jJApana bhI pANini ke patita (a0 2 / 1 / 23) Adi prayogoM se spaSTa hai / isI vyavasthA kA vicAra karake haima dhAtu- 30 pATha ke vyAkhyAtA guNaratna sUri ne skanda dhAtu para likhA hai Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa sarvaghAtUnAM bahulaM veDityanye ( pRSTha 66 ) / udAtta dhAtumroM ke aniT ke, tathA anudAtta ghAtunoM ke seT ke rUpa prAcIna prArSavAGamaya meM prAya: upalabdha hote haiM / prAtipadika gaNoM meM kucha hI gaNa aise haiM, jinheM niyata mAnA 5 jAtA hai, yathA - sarvAdIni / adhikatara gaNa to prAyaH zrAkRtigaNa hI hai / parantu niyatagaNa samajhe jAnevAle sarvAdi prabhRti gaNoM meM bhI zabdoM kA pATha prAyika hai / sarvAdigaNa meM anyatama zabda kA pATha nahIM haiM / parantu prApizala aura pANini donoM hI prAcAryoM ne zikSA grantha ke AThaveM prakaraNa ke prathama sUtra meM ' sthAnAnAmanyatamasmin sthAne' 10 prayoga meM sarvanAma saMjJA mAnakara prayoga kiyA hai| jaba niyata mAne jAnevAle gaNa kI hI yaha sthiti hai, aura vaha bhI prApizali aura pANini ke mata meM, taba anya gaNoM kA prAyikatva to sutarAM siddha hai / isase spaSTa hai ki dhAtugaNa aura prAtipadika gaNoM ke pAThoM ke prAyika hone se pANini prabhRti prAcAyoM dvArA sAkSAt anupadiSTa 15 kintu viSTa prayukta prayoga sAdhu haiM, yaha svIkAra karanA ho hogaa| 20 4 - pANinIya niyamoM se prasiddha pANinIya prayoga dvArA niyamAntara kI kalpanA, athavA niyamoM kA prAyikatva dyotita karanA - isa prakaraNa meM hama pANini ke katipaya prayogoM dvArA yaha darzAne kA prayatna kareMge ki pANini ne jisa viSaya meM jo niyama aSTAdhyAyI meM likhe haiM, unake viparIta jina zabdoM kA pANini ne apane sUtroM meM prayoga kiyA hai, aise kucha prayogoM ke dvArA vaiyAkaraNa kucha niyamoM kA jJApana karate haiM / yadi usI prakriyA ko adhika vistAra de diyA jAe, to bahuvidha prapANinIya zabdoM kA sAdhutva anAyAsa abhivyakta ho jAtA hai / hama isake kucha udAharaNa upasthita karate 25 haiM - sandhi niyama - pANini kA prasiddha sUtra hai - iko yaNaci (pra0 6 // 1 / 74) / isake dvArA avyavahita ac pare ik ko yaNAdeza hotA hai / isI niyama ke anusAra bhU zrAdayaH = bhvAdayaH prayoga honA cAhiye / parantu pANiti kA vacana hai- bhUvAdayo dhAtavaH (pra0 1301 ) | yahAM * 'bhU prAdayaH' ke madhya vakAra kA Agama yA vyavadhAna huA hai / isa svaniyama viruddha pANinIya prayoga se yadi 'zravyavahita zrac pare rahane 30 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 36 para ika se pare yaNa kA vyavadhAna bhI hotA hai isa niyamAntara kI kalpanA kara leM, to saMskRtabhASA ke aneka zabdoM kI vyavasthA saralatA se upapanna jAtI hai / bhASAvattikAra ne to ikAM yaNabhirvyavadhAnaM vyADigAlavayoH (6 / 1177) vacana uddhRta karake dadhiyatra madhuvatra prayogoM kA sAdhutva darzAyA hai| itanA hI nahIM, isa niyama ko to hama sUtrArUr3ha bhI banA sakate haiN| iko yaca (a. 61174) sUtra ko halantyam ke samAna dvirAvRtta mAnakara yaNAdeza pakSa meM ikaH ko SaSThI mAnakara, aura yaNavyavadhAna pakSa meM ikaH ko paJcamyanta mAnakara vyAkhyA kara sakate haiN| isa eka niyama kI kalpanA karane para saMskRtabhASA para jo 10 vyApaka prabhAva par3atA hai, usakI saMkSipta mImAMsA hamane isa grantha ke prathama adhyAya (prathama bhAga, pRSTha 28-32) meM kI hai| pAThaka isa prakaraNa ko avazya dekheN| kyoMki usakA yahAM punaH likhanA piSTapeSaNamAtra hogaa| isI prakAra anya sandhi-niyamoM ke sambandha meM bhI vicAra kiyA 15 jA sakatA hai| vibhakti niyama-pANini ke vibhakti-niyama ke anusAra 'para' zabda ke yoga meM (2 / 3 / 26 se) paJcamI vibhakti honI caahie| parantu pANini ne RhalorNyat (a0 3 / 1 / 124) Adi meM bahutra SaSThI vibhakti kA prayoga kiyA hai| ina prayogoM ke anusAra yadi hama 20 yaha jJApana kara leM ki dikazabdoM ke yoga meM SaSThI kA prayoga bhI hotA hai, to aise aneka ziSTa prayoga, jinameM 'para' Adi dikzabdoM ke yoga meM SaSThI kA nirdeza hai, aJjasA sAdha prayoga samajhe jA sakate haiN| yathA-ekAdazinoH prH| RksarvAnukramaNI upodghAta / // 5 // hindIbhASA meM bhI pUrva para zabdoM ke yoga meM paJcamI aura SaSThI 25 donoM kA prayoga hogA hai - grAma se pUrva yA pare, grAma ke pUrva yA pare / pANini ke kartR karmaNoH kRti (a0 2 / 3 / 65) ke niyama se kRdanta ke prayoga meM karma meM SaSThI hotI hai / parantu pANini kA sva. prayoga hai-tad aham (a0 5 / 1 / 116) / yahAM pANini ne svaniyama ko upekSA karake 'aham' ke yoga meM 'tad' dvitIyA kA prayoga kiyA 30 hai| isase spaSTa hai ki kRdanta ke yoga meM karma meM dvitIyA kA prayoga Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa . bhI ho sakatA hai / tadanusAra svAmI dayAnanda sarasvatI kA yajurveda 1 / 12 ke bhASya meM proSadhi sevikA prayoga sAdhu hogaa| vaiyAkaraNoM kA mata hai ki kisI artha meM athavA kisI upapada ko nimitta mAnakara eka se adhika vibhaktiyoM kA vidhAna kiyA gayA ho, to bhI samAna vAkya meM una vibhanna vibhaktiyoM kA prayoga sAdhu nahIM hotaa| mahAbhASyakAra ne kahA 'ekasyAkRtezcarita: prayogo dvitIyasyAstRtIyasyAzca na bhavati / tadyathA gavAM svAmI azveSu ca / ' 331140 / arthAt -eka prAkRti se prArabdha prayoga dUsarI aura tIsarI 10 prAkRti se nahIM hotA / yathA-gavAM svAmI azveSu ca / svAmI zabda ke yoga meM svAmozvarAdhipatidAyAda0 (2 / 3 / 36) se SaSThI aura saptamI donoM kA vidhAna hone para bhI gavAM svAmI praveSu ca prayoga sAdhu nahIM hotA / gavAM svAmI prazvAnAM ca athavA goSu svAmI prazveSu ca hI prayoga sAdhu hai| 15 vastutaH mahAbhASyakAra kA yaha mata ekAnta satya nahIM hai, apita prAyika hai| prAcIna granthoM meM samAnavAkya meM ukta prakAra ke vibhanna vibhaktiyoM ke prayoga upalabdha hote haiM / yathA--. 1-zatapatha brAhmaNa kA pATha hai-anasa eva yajU pi santi / na kauSThasya, na kumbhyai / 111 / 2 / 7 // 2-taittirIya saMhitA kA vacana hai-dhenvai vA etad reto yadAjyam, anuDuhastaNDulAH / 2 / 2 / 6 / / 3-taittirIya saMhitA kA dUsarA vacana hai-idamahamamubhrAtRvyamAbhyo digbhyo'syai divo'smaadntrikssaat...""| 166 // ina udAharaNoM meM prathama do meM SaSThyartha caturthI vaktavyA (2 / 3 / 25 62) vArtika se vihita caturthI, aura pakSa meM yathAprApta SaSThI donoM kA samAna vAkya meM ThIka usI prakAra prayoga huA hai (koSThasya kumbhya, dhenve anuDuhaH) jaise prayoga kA bhASyakAra ne pratiSedha kiyA hai| tatIya vAkya meM aura bhI adhika vaiziSTaya hai| usameM asyai divaH vizeSaNa vizeSya meM bhI vibhinna vibhaktiyoM kA prayoga upalabdha hotA 30 hai, jo sAmpratika vaiyAkaraNoM ko sarvayA asahya hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/6 pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 41 isase yaha spaSTa hai ki pANinIya anuzAsana ke niyama prAyika haiM / liGga niyama - pANini ne aSTAdhyAyI aura liGgAnuzAsana meM liGga kA vidhAna kiyA hai, parantu svayaM pANini ne aneka prayoga svaniyamoM ke viparIta kiye haiM / yathA liGgAnuzAsana kA eka niyama hai- indvaikaram (napuMsakAdhikAra sUtra 7 ) / isa niyama ke anusAra samAhAradvandva meM napuMsakaliGga honA cAhie, parantu pANini kA eka sUtra hai - ukAlo'jbhUsvadIrghaplutaH ( 0 1 2 27 ) | yahAM samAhAradvandva meM eka vacana to hai, parantu napuMsakaliGga ke sthAna meM pulliGga kA prayoga kiyA hai / aisA hI eka prayoga yuvoranAko ( zra0 7 111 ) meM hai / yahAM samAhArapakSa meM 10 napuMsakaliGga hone para yuvunaH honA cAhie / yadi itaretarayoga mAneM to yuvvoH rUpa kA nirdeza yukta hogA / vastutaH yahAM napuMsakaliGga ke sthAna meM pulliGga kA prayoga jAnanA cAhiye / samAsaniyama - samAsa ke sambandha meM pANini ne vividha niyamoM kA vidhAna kiyA hai / unameM kisa samAsa meM kisakA pUrva prayoga honA 15 cAhiye kA bhI vidhAna kiyA hai / yathA - alpActaram, dvandve dhi ajAdyadantam (zra0 2 / 2 / 34, 32, 33 ) Adi / parantu pANinIya sUtroM meM inhIM niyamoM kA ullaGghana dekhA jAtA hai, yathA 20 Rtau kuNDapAyyasaMcAyyau ( a0 3|1|130 ) meM alpActara 'saMcAyya' kA pUrva prayoga nahIM kiyA hai| uttara sUtra agnau paricAthyopacAyya samUhyA: ( 0 3|1|13|1 ) meM alpActara hone se 'samUhA' kA aura ajAdi pradanta hone se 'upacAyya'' kA pUrva prayoga honA cAhie, parantu kiyA hai 'paricAyya' kA pUrva prayoga / isI prakAra iko guNavRddhI ( pra 0 1|1|3 ) tathA nADImuSTyozca ( 0 3 |2| 30 ) meM ghisaMjJaka 'vRddhi' aura 'nADi' zabda kA pUrvanipAta 25 nahIM kiyA / samAsa kA pradhAna niyama hai - samarthaH padavidhiH (a0, 21111 ) isase samartha padoM kA hI samAsa honA caahie| parantu pANini ne suDanapuMsakasya ( 0 1|1|43 ) asamartha naJsamAsa kA prayoga kiyA hai / aise asamartha naJsamAsa loka meM bhI dekhe jAte haiM / yathA 'asUryaM pazyA rAjadArAH, zrasUyaM pazyAni mukhAni zrazrAddhabhojI 30 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa brAhmaNaH, apunargeyAH zlokAH / dra0-mahAbhASya 1 / 1 / 42,43 // . inameM natra kA sambandha kriyA ke sAtha hai, una padoM ke sAtha nahIM jinake sAtha samAsa huA hai| inake artha haiM -sUrya ko na dekhanevAlI : 'rAniyA~, sUrya ko na dekhanevAle mukha, zrAddha na khAnevAlA brAhmaNa, punaH 5. ne yAye jAnevAle shlok| , ... aba hama anta meM eka aise niyama kA pANinIya zAstra se jJApana darzAte haiM, jisako hRdayaGgama kara lene para vaidika bhASA meM aneka , chAndasa kAryoM ke vidhAna kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| itanA hI . nahIM, yadi isa jJApakasiddha niyama ko svIkAra kara liyA jAye, to 10 saMskRta bhASA atizaya sarala bana jAtI hai| vaha niyama hai-- (5) vaktA ke vizeSa abhiprAya kA anya zabda se bodha ho jAne para abhiprAya vizeSa ko prakaTa karanevAle pratyaya Adi kA abhAva / bhASyakAra ne to aneka sthAnoM para uktArthAnAmaprayogaH' kahakara isa niyama ko svIkAra kiyA hai| aba isa viSaya meM pANinIya niyama para 5 vicAra kiijiye| ... pANini kA prasiddha niyama hai-vibhASopapadena pratIyamAne (0 11377) / isakA artha hai- svarita aura trit dhAtuoM se katrabhiprAyakriyAphala (kartA apane liye kriyA kara rahA hai isa artha) meM jo Atmanepada (1 // 3 / 72 se) kahA hai vaha artha yadi kisI upapada (= 20 samIpoccArita pada) se jJAta ho jAve, to Atmanepada vikalpa se hotA hai| yathA-devadattaH svamodanaM pacati, devadattaH svamodanaM pacate; svaM , kaTaM karoti, svaM kaTaM kurute / - pANini ke isa niyama se spaSTa hai ki kisI arthavizeSa kA bodha karAne ke lie yadi koI pratyaya kahA hai, aura vaha artha anya zabda se 25, bodhita ho gayA hai to usa vizeSa pratyaya ke uccAraNa kI AvazyakatA - nahIM rhtii| pacate meM tIna aMza haiM-eka pac dhAtu, yaha kriyA ko kahatA hai| dUsarA (prazapa), yaha vikaraNa kartA kA abhidhAyaka hai| thA tIsarA 'te' yaha puruSa vacana tathA kriyAphala ke kartRgAmitva ko kahatA hai| prodanaM pacate-apane khAne ke lie cAvala pakAtA hai| pacati meM 30 bhI ye hI tIna aMza haiM / isameM tip kriyAphala ke paragAmitva kA bodha 1. draSTavya pUrva pRSTha 22 Ti0 2 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 43 karAtA hai| prodanaM pacati-dUsare ke lie arthAt svAmI Adi ke lie prodana pakAtA hai| jaba te. pratyaya kA eka aMza kriyAphala kA kartRgAmitva svaM pada se bodhita ho gayA to vaktA kI AtmanepadAMza kI vivakSA nahIM rhtii| zeSa artha jo te aura ti meM samAna hai, use vyakta karane ke lie kisI kA bhI prayoga kara sakate haiN| isI . 5 niyama ko bhASyakAra uktArthAnAmaprayogaH zabdoM dvArA abhivyakta karate ___isI prakAra kA dasarA udAharaNa lIjie-parokSa bhUta artha ko vyakta karane ke lie parokSe liT (a0 3 / 2 / 115) se liT kA vidhAna kiyA hai| yadi parokSabhUta artha sma pada se kaha diyA jAye, to 10 liT pratyaya kI AvazyakatA nahIM rahatI / kevala padapUrtyartha kisI bhI kAla vizeSa bodhaka lakAra kA prayoga kara sakate haiN| prathamAtikrame mAnAbhAvAt niyama ke anusAra tathA rUpa kI saralatA kI dRSTi se sAdhAraNa jana laT kA prayoga karate haiM / isI bAta ko pANini ne laT sne (a0 3 / 2 / 118) sUtra dvArA abhivyakta kiyA hai| 15 ____ yadi ukta sUtroM dvArA jJApita uktArthAnAmaprayogaH niyama ko khulI AkhoM se dekheM to vidita hogA ki isa eka niyama se sahasroM vaidika aura prAcIna ArSa prayoga bar3I saralatA se samajha meM A jAte haiN| yathA. (1) somo gaurI adhi zritaH (R06|12|3) meM saptamyartha 20 ke adhi dvArA ukta ho jAne se saptamI vibhakti kA prayoga nahIM hotA / ise hI pANini ne supAM suluka (a0 7 / 1 / 36) dvArA darzAyA Rco akSare parame vyoman (R0 11164 / 36) meM parame vizeSaNa gata saptamI se saptamyartha kA bodha ho jAne se vyoman vizeSya meM 6.5 saptamI kA abhAva dekhA jAtA hai|' . .. 1. anena lopenAnutpatta revAnvAkhyAnamuktam / mahAbhASyapradIpodyota 112 / 64, pRSTha 86 nirNayasAgara sN0|| 2. draSTavya-kiMca vize yavibhaktyA vizeSaNIyasaMkhyAdInAmuktAvapi vizeSaNAda yathA sAdhutvAya vibhaktiH kriyte| mahAbhASyapradIpodyota 152164, 10 pRSTha 83 nirNaya0 sN0| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa D . . caSAlaM ye azvayUpAya takSati (R0 11162 / 6) meM 'ye' pada se kartA ke bahutva kA bodha ho jAne se kriyA dvArA bahutva pradarzana kI AvazyakatA na rahane ke kAraNa eka vacana kA prayoga huA hai| adhA sa vorardazabhiviyUyAH (R0 7 / 104 / 15) meM anya puruSatva kA bodha saH pada se ho jAne para kiyA meM anya puruSatva ke bodhaka prathama puruSa ke pratyaya kI AvazyakatA nahIM rahatI, ataH zeSa artha ke bodhanArtha madhyama puruSa ke pratyaya kA prayoga ho gyaa| - aba hama isI prakAra ke kucha laukika ziSTa prayoga prastuta karate haiMvirATadvapadau........ yyuH| mahA0 droNa. 186 // 31 // zAlAvRkA......."vindati / mahA0 zAnti0 133 / 8 / / vayaM..... pratipedire / mahA0 zAnti0 336 // 31 // yUyaM'......"aparAdhyeyuH / mahA0 vana0 236 / 10 // vayaM-....."dadRzire / mahA0 zAnti0 336 // 35 / / isa saMkSipta vivecanA se yaha spaSTa hai ki yadi pANinIya zAstra kI bhASAvijJAna kI dRSTi se vyAkhyA kI jAye aura pANinIya niyamoM aura prayogoM ke AdhAra para jJApita hone vAle niyamoM kA sAmAnya niyamoM ke rUpa meM prayoga kiyA jAye to lokabhASA se lapta sahasroM mUla dhAtuoM aura prAtipadikoM kA parijJAna ho sakatA hai| 20 saMskRta bhASA kA vipula zabda-samUha AMkhoM ke sanmukha nartana karane lagatA hai / sambhavataH isI dRSTi se bhaTTakumArila ne kahA thA 'yAvAMzca akRtako vinaSTaH zabdarAziH tasya vyAkaraNamevaikam upalakSaNam, tadupalakSitarUpANi ca / ' tantravArtika 1 / 3 / 12, pRSTha 236, pUnA sN0| 25 jaba aSTAdhyAyI kI ukta prakAra kI baijJAnika vyAkhyA se saMskRta bhASA kI lupta alupta vipula zabdarAzi kA parijJAna hogA tabhI saMsAra kI bividha bhASAoM kA yathocitarUpa meM tulanAtmaka adhyayana sambhava hai / anyathA thor3e se jJAta zabdoM ke AdhAra para kiyA gayA tulanAtmaka adhyayana aura unake dvArA nikAle gaye pariNAma sadA bhrAnta 30 hoNge| isa viSaya meM yoropa ke pramANIbhUta prasiddha bhASAvaijJAnika bA~pa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya vyAkaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA 45 kA eka udAharaNa dekara isa viSaya ko sAmApta karate haiM / __ vaoNpa likhatA hai-katipaya zabdoM kI tulanA se jJAta hotA hai ki yoropiyana bhASAoM kI apekSA baMgalA saMskRta se adhika dUra hai| baMgalA ke 'bApa' aura 'bohinI' zabdoM kA saMskRta ke 'pitR' aura 'svasa' zabdoM se koI dUra kA bhI sambandha nahIM hai|' vai0 vA. iti0 bhAga 1 pRSTha 66,67 meM uddhRta vicAre baoNpa ko yaha bhI patA nahIM thA. ki saMskRta meM pitA ke lie 'vApa' aura svasA ke lie 'bhaginI' zabda kA bhI vyavahAra hotA hai| (baMgalA ke bApa aura bohinI zabdoM kA saMskRta ke vApa aura bhaginI se sIdhA sambandha hai / ) anyathA vaha aisA mithyA niSkarSa na 10 nikAlatA / ityalamativistareNa buddhimadvaryeSu / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 (vArANasI) ke bhUtapUrva chAtra zrI omprakAza vyAkaraNAcArya ema0 e0 10 ne zrAvaNa vi0 saM0 2023 meM isakI pratilipi karake hameM dI thI / 15 tIsarA pariziSTa - nAgoji bhaTTa paryAlocita bhASyasammata aSTAdhyAyI pATha nAgoji bhaTTa - paryAlocita bhASyasammata aSTAdhyAyI pATha kA eka hastalekha vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya ke sarasvatI-bhavanastha saMgrahAlaya meM vidyamAna hai / mUlakoza saM0 1885 vi0 kA likhA huA hai / isakI hastalekha saMkhyA prA0 6150 hai / hastalekha meM do patre ( = 4 pRSTha ) haiM / yaha atyanta jIrNazIrNa aura azuddha tathA aspaSTa likhA huA hai / isa hastalekha kI pratilipi hamAre vidyAlaya 20 sUtra ke sAtha [ ] koSThaka meM jo sUtra saMkhyA dI jA rahI hai, vaha rAmalAla kapUra TrasTa dvArA prakAzita aSTAdhyAyI (saMska0 7, saM0 2028 ) ke anusAra hai aura yaha sUtra saMkhyA hamane dI hai / hastalekha kA pATha [ atha prathamo'dhyAya ] [1|1|17] uJaH, U~ - yogavibhAgo'tra bhASyakRtaH / [14] sthAne'ntaratamaH, sthAne'ntaratame pAThAntaram' / [1/3/29] samo gamyRcchibhyAm - svarityAdi prakSiptam' / [ 1 / 4 / 1] AkaDArAt - prAkkaDArAt paraM kAryam iti pAThA ntaram / f 1. kutaH punariyaM vicAraNA ? ubhayathA hi tulyA saMhitA 'sthAne'ntaratama uraN raparaH' iti / dra0 - atraiva sUtre mahAbhASyam / 2. vRttikRteti zeSa: ( nAgezamate ) / mahAbhASye'tra tadarthabodhakavArtikadvayadarzanAt / 25 3. ubhayayAhyAcAryeNa ziSyAH sUtraM pratipAditAH / kecid AkaDArAdekA saMjJA' iti kecit 'prAkkaDArAt paraM kAryam' iti / atraiva sUtre bhASyaM draSTavyam / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgojibhaTTa-paryAlocita bhASyasammata aSTAdhyAyIpATha 47 [1 / 4 / 43] divaH karma-iti AkaDArasUtrabhASyasvarasaH' ., [pAThaH], 'ca' sahita pATho vRttau| [1 / 4 / 55[ tatprayojako hetu:-atra cakArasya saiva vyvsthaa|' [1 / 4 / 58] prAdayaH, [upasargAH] kriyAyoge-yogavibhAgo'tra -- bhaassykRtH| . [1 // 4 // 56] gatiH- cakAroM divaH karmetivat / : :: . [2 / 1 / 11] vibhASA, apaparibahiraJcavaH paJcamyA:-yoga vibhAgo'tra bhaassykRtH| . . . . . [iti prathamo'dhyAyaH] [atha dvitIyo'dhyAyaH] [2 / 1 / 22] dvigu:-cakAro gatiritivat / ' [2 / 1 / 47] pAtresamitAdayaH-sammita ityapi paatthH|' [2 / 1166] yuvAkhalati-'jaradbhiH apapAThaH / . .... // iti dvitiiyodhyaayH||. [atha tRtIyo'dhyAyaH 15 [3 / 1195] kRtyAH-'prAGvulaH' iti prakSiptam / ..... 1. divaMH karma-sAdhakatamaM karaNaM divaH karma ca cakAraH kartavyaH / dra0 - mahA0 1 / 4 / 1 // . ... 2. atra 'svatantraH kartA tatprayojako hetuzca-cakAraH kartavyaH' ityAdi 1411 sUtrasthaM bhaassymnusndheym| . . 3. atra 'upasargAH kriyAyoge gatizceti cakAraH kartavyaH' ityAdi 141 ,.. sUtrasthaM bhASyamanusandheyam / . __4. yathA gatiH' [1 / 4 / 56] sUtre cakArarahitaH pAThastathaivAtrApIti bhaavH| atra 'tatpuruSatve dviguzcagrahaNaM kartavyam / tatpuruSaH, dviguzca iti cakAra: kartavyaH' ityAdyAkaDAra [1 / 4 / 1] sUtrabhASyamanusandheyam / ....... 25 5. kAzikAvRttau paatthH| 6. atraiva sUtrabhASyapradIpe kayaTa:- 'jaradbhi. ityapi pAThaM ziSyA AcAryeNa: bodhitA iti yuvaz2aran ityapi bhavati / atraiva pradIpodyote nAgeza:- aMtra mAnaM cintyam / yuvajaran iti bahulagrahaNenApi susAdham / ' . 1. atraiva sUtrabhASye vArtikadarzanAt / ..... . Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 25 saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa [ 3276,77] - anyebhyo'pi dRzyante kvip ca iti sthAne ] kvip ca, anyebhyo'pi dRzyante --- iti brahmabhUNa [ 3287 ] iti sUtra bhASyasvarasaH / [33078 ] antarghanodeze - 'ghaNa:' ityeke, ' 'antara' ityanye / [3 / 3 / 122] adhyAyanyAyodyAvasaMhArAzca 'bhArAvAyA:' iti prakSiptam / [ 30432] pramANe - sa ca vyavahitaH pATho vRttau / // iti tRtIyo'dhyAyaH ] [atha caturtho'dhyAya ] [4 / 1 / 15] TiDDhANaJkvarapaH - " khyunAm' iti prakSiptam [45137] vRSAkapya 'kusidAnAmudAttaH - ' kusIda' ityapapAThaH / [4|1181] devayajJi ntaram / [4 / 1 / 13] mAtRSvasuH [4 / 1 / 155, 167,171] vyapAThaH keSAMcit / evaM sAlveya ityAdAvapi / [ 4|1165 ityanantaram ] vRddhasya ca pUjAyAm, yUnazva kutsA20 yAm dve vArtike prakSipte / " 30 " 48 ********s kANThe viddhi' kANDe' iti pAThA cakArapATho'tra vRttau / kausalyakArmA ( 255 ) tAla ( 167 ) 6 sAlvAvayava ( 171 ) 1. draSTavyAsthA vRttiH / 2. pratra pramANamanusandheyam / 3. halaraca [3 / 3 / 121] sUtrabhASye tAdRgvArtikadarzanAt / 4. varSapramANe colopoHsyAnyarasyAm' pATha iti bhAvaH / vRttau samprati cAro'nyatropalabhyate / 5. atraiva sUtrabhASye tAdRgupasaMkhyAnasya darzanAt / 6. kimatra pramANamiti / na vyaktIkRtaM nAgojibhaTTena / 7. atra 'kaNThaviddha' ityapi pAThAntaram / dra0 - zabdakostubhaH 4 | 1 | 81 // 8. kimatra pramANamiti nodekhi bhaTTena | udyote'pyatra sUtra itthamevAha nAgezaH / 6. nAma nAtra nirdiSTam / 10. 'jIvati tu vaMzye yuvA' [4|1| 163 ] sUtra bhASye 'vRddhasya ca pUjAyAm Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/7 nAgojibhaTTa-paryAlocita bhASyasammata aSTAdhyAyo 46 [4 / 2 / 2] lAkSArocanAT Thak-'zakalakardamAbhyAm' iti prakSiptam / [4 / 2 / 41] brAhmaNamANa ..."yan-'yata' iti tvppaatthH|' [4 / 2 / 42] grAmajanabandhubhyastal-'gajasahAya' iti prakSiptam / ' [4 / 2 / 126] kacchAgnivaktravartottarapadAt-'garta' ityppaatthH| 5 'janapadatadava0' [4 / 2 / 123] iti sUtrabhASye spssttm'| [4 / 3 / 117,118] saMjJAyAM kulAlAdibhyo vun-yogavibhAgo'tra bhaassykRtH| [4 / 3 / 131 ityanantaram] 'kaupiJjala' iti 'pAtharvaNika' iti dve vArtike prakSipte / [4 / 3 / 140] zamyAH STalan / [4 / 3 / 146] nottvadvardhabilvAt-vardha' iti dviH / [4 / 4 / 17] vibhASA vivadhAt-'vIvadha' iti prakSiptam / [4 / 4 / 42] pratipathameti [ThaMzca]-'ThaJ ca' iti dviH / / 20 iti, 'apatyaM pautraprabhRti'0 [4 / 1 / 162] sUtrabhASye 'jIvAzyaM ca kutsitam' 15 iti vArtikadarzanAditi bhaavH| 1. atraiva vArtikadarzanAditi zeSaH / 2. kAzikAvRttAvapyayameva pAThaH, keSucid hastalekheSu yat' pATho dRzyate / 3. atraiva sUtrabhASye tAdRgvacanasya darzanAt / 4. draSTavyo'tra laghuzabdenduzekharaH (bhAga 2, pRSTha 260) / 5. atraiva sUtrabhASye yogavibhAgaH kariSyate' iti vacanAt / 6. raivatikAdibhyazcha: [4 / 3 / 131] sUtrabhASye vArtikapAThAt / / 7. atra 'jitazca tatpratyayAt' [4 / 1 / 153] bhASyapradIpodyote 'bhASyaprAmANyAt SlanaH TittvasyaivAGgIkArAnna doSaH' iti nAgezavacanamanusandheyam / tulanIyam-'plaja' atra Tit pratyayaH / laghuzabdenduzekharaH (bhAga 2, pRSTha 280) -8 dvi:prakArako'pi pAThaH prAmANika iti bhAvaH / ayaM pATha: 4 / 2 / 124 , sUtrabhASyeNa dyotyte| 6. atraiva bhASye vArtikadarzanAt / 10. atra dviH padena kimabhipretamiti na jJAyate / atra 'vRttau tvetad vihitapratyayo niyuktaH' iti laghuzabdenduzekhare (bhAga 2, pRSTha 287) nAgezaH / etad vyAkhyAne bhairavamizra Aha- 'tenAdivRddhirahitamudAharaNaM yuktam' iti / sambhavata ubhayathA'pi pATho'tra nAgezAbhipretaH syAt / - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa [4 / 4 / 53] kizarAdibhyaH-dantyamadhyapAThAntaram / [4 / 4 / 64] bahvacpUrvapadATa ThaJ ca-'Tham' iti vRttau|' // iti caturtho'dhyAyaH // [atha paJcamo'dhyAyaH]] [ // 1 // 25] kaMsAThiThan -'TiThan' iti vRttau| [5 // 1 // 35 ita uttaram] adhyardhapUrvadvigo......."dvitripUrvodaN ca' iti prakSiptam / [51157,58] tadasya parimANaM saMkhyAyAH [saMjJA] saMghasUtrAdhyaya neSu yogavibhAgo'tra bhASye / / [5 / 1 / 62] triMzaccatvAriMzatorbrAhmaNe... torbati dvi0H / [5 / 1 / 63,64] tadarhati. chedAdibhyonityam-yogavibhAgotra bhASye kRtaH / [5 / 2 / 101] prajJAzraddhArcAmyo NaH-'vRtti' iti prakSiptam / / [5 / 3 / 5] etado'n-'az' ityapapAThaH / " 15 1. laghuzabdenduzekhare tu nAgezaH 'kisarAdi' dantyamadhyapratIkamupAdAya tAlavyamadhyapATho vRttau' ityuktavAn / bhAga 2, pRSTha 288 / 2. pratyayasya nitve 'bAyodazAyanyikaH' ityevamAdAvAdivRddhiH syAt / kimatra tattvamiti devA jJAtumarhanti / ... 3. atra ThakAravati pAThe pramANaM cintyam / striyAM 'kaMsiko' iti GIbapi 20 na praapnoti| 4. atrAsya pAThasya prayojanaM cintyam / 5. zANAdvA [5 // 1 // 35] sUtrabhASye vAtikadarzanAt / 6. nAtra bhASyakRtA yogavibhAgo pradarzitaH / kaiyaTena tu aba 'anyebhyo'pi dRzyate khArazatAdyartham' iti vArtikaM vivRNvatA 'tadasya parimANam' iti yoga vibhAgaH kartavyaH' ityuktam / nAgezenAtrodyote kimapi na likhitam / laghuzabdendu25 zekhare tu 'uttareNa yogavibhAgo'tra dhvanita.' ityuktam / 7. pATho'tra bhraSTa iti kRtvA'bhiprAyo na jJAyate / 8. AdigopucchaparimANATThak (531119) sUtrabhASye yogavibhAga uktaH / 1. atraiva bhASye vArtikadarzanAditi bhAvaH / 10. 'az' pAThaH kAzikAvRtta / atra zittvAdeva sarvAdezaH sugamaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgojibhaTTa-paryAlocita bhASyasammata aSTAdhyAyopATha 51 [55371,72] avyayasarvanAmnAmakac prAk TeH kasya ca da:yogavibhAgo vRttau / ' [5 / 3 / 103] zAkhAdibhyo yaH-'yat' iti vRttau, 'ugavA' [5 / 1 / 2[ iti sUtre bhASye ca / ' - [5 / 3 / 117] parvAdiyaudheyAdibhyAmaNau-dibhyo'NatrI iti 5.. dviH| __[5 / 4 / 50] kRmvastiyoge sampadya kartari cvi:-'prabhUtatadbhAce' prakSiptam / [5 / 4 / 120] suprAta" sArikukSa-'sArakukSa' iti dviH / [5 / 4 / 121] natra suduryo halisakthyo:-'zaktyoH ' iti pAThA- 10 ntaram / / // iti pnycmo'dhyaayH|| [atha SaSTho'dhyAyaH] ... [6 / 1 / 32] haH samprasAraNamabhyastasya ca-yogavibhAgo'tra bhaassye| [6 / 1161 sUtre] apaspRdhethA""rAzIrtA:-'aci zIrSaH' iti pAThAntaram / 1. kathamidamekasUtramiti na vyaktIkRtaM nAgojibhaTTena / bhASye sahanirdezya vyAkhyAnAdevaikasUtratvaM tenAvagataM syAt / / 2. etena 'yaH' pATho'sAdhurityabhipretaM syAt / tathA ca ugavAdi [12] 20 sUtrabhASyapradIpodyote 'zAkhAdibhyo yaH pAThastvasAmpradAyikaH' ityuktaM nAgezena / 3. dvi:prakArakopi pAThaH sAdhviti bhAva, / 4. atraiva bhASye vArtikadarzanAt / 5. ubhAvapi pAThau sAdhU iti bhAvaH / ____3. natra suduryo.' pATho'yaM kutratya iti na vyaktIkRtam / atra 'halizaktyo riti kecit paThanti' itivRttivacanamanusandheyam / 7. atraiva sUtrabhASye yogavibhAga uktaH / 8. atra pATho bhraSTaH / atraivaM pAThaH zodhanIyaH- rAzItAH-rAzItaH iti pAThAntaram / ito'gre acizIrSaH' iti prakSiptam iti pATho draSTavyaH / apaspRdheyA "sUtropadAnaM kimarthamiti na jJAyate / 'aci zIrSaH' iti kasya pAThAntaramiti na jJAyate / vastustu 'ye ca taddhite [6 / 1160] sUtrabhASye vArtikamidam / ' 30 . . 25 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ... [6 / 1 / 73] dIrghAt padAntAdvA-iti yogavibhAgaH pratyAhArAhnikeM bhaassye|' [6 / 1 / 66 ityanantaram] nityamArgeDite DAci-iti ca / / [6 / 186] etyedhatyUThasu / [6 / 1 / 111] -nAntaHpAdam-'prakRtyAntaHpAdam' iti pAThAntaram / [6 / 1 / 120, 121] indre plutapragRhyA aci nityam / [6 / 1 / 131. ityanantaram] 'aDabhyAsavyavAye'pi' iti prakSiptam / . . 10 [6 / 1 / 132,133] samparibhyAM bhUSaNasamavAyayoH karotI ayaM pATho'taut sArvadhAtuke [6 / 4 / 110] sUtrabhASye spaSTa: / vRttau tu samparyu pebhya: karotI bhUSaNe samavAye ca' iti sUtrapAThaH / samparyu pebhyaH-iti tvapAThaH / [6 / 1 / 142,145] viSkiraH zakunau vA-'zakunirvikaro vA' 15 ityapapAThaH / ita uttaram - 'pAzcaryamanitye' iti pAThyam / 1. aiauca sUtrabhASya iti zeSaH "yahi yogavibhAgaM karoti / itarathA hi dIrghAt padAntAdvA' ityeva brUyAt' iti bhASyavacanam / karoti brUyAt' kriyayoH sUtrakAra evaM kartA / ato'nena bhASyeNa sUtrakArasyaka sUtramiti na vaktuM zakyate / 2. ko'trAbhiprAya iti na jJAyate / cakAreNa kasya samuccaya ityapi na 20. vyajyate / nAmroDitasya [6 / 1166] sUtrabhASye vArtikadarzanAt prakSiptam iti vaktavyam / 3. atra pAThavyatyAso jAtaH / ayaM pUrva paThanIyaH / asyopanyAse kiM prayojanamiti na vyaktIkRtam / chvoHzuDanunAsike ca [6 / 4 / 16] sUtrabhASyAnu sAramiha etyedhatyUThasu' ityeva pAThaH / / 25 4. iko'savarNe. [6 / 1123] sUtrabhASye 'prakRtyetadanukRSyate' iti vaca nAt / 5. bhASyAnusAram 'indra ca nityam' ityatrApi nityapATha iti vyajyate / uttarasUtre punanityagrahaNasya ca prayojanAntaramuktam / 6. atraiva bhASye vArtikadarzanAt / 7. iha arthato'nuvAdo bhASyakAreNa kRtaH, na tu sUtrapATha uddhRtH| 8. atraiva vArtikadarzanarat / . bhASye pUrvAparavyAkhyAnadarzanAditi zeSaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgoji bhaTTa paryAlocita bhASyasammata aSTAdhyAyIpATha [6 / 1 / 150 ityanantaram ] kAraskaro vRkSaH - iti prakSiptam / ' [6 / 1 / 158, 159 ] taddhitasya kita: - yogavibhAgo'tra bhASye / ' [6 / 2 / 52] zraniganto'JcatAvapratyaye - 'tau va' iti vRttau / " [6|2|92,e3] grantaH sarvaM guNa kAtsnyeM - yogavibhAgo'tra vRttau / * [6 / 2 / 107] udArAzveSuSu kSepe - yogavibhAgo'tra vRttau [6 / 2 / 109] niSThopasargapUrvAvanyatarasyAm - 'pUrvamanya' iti - pAThAntaram / 5 5.3. [6 / 2 / 142, 143] grantaH thAtha - ityatra yogavibhAgoM vRttau / [6 | 3|6 ] Atmanazca - 'pUraNe' iti vArtikam / Atmanazca pUraNe' sarvameva vArtikamiti haradattaH / 10 1. pAraskarAdigaNe (6 / 1 / 151 ) 'kAraskaro vRkSa:' iti gaNasUtrasya darzanAt / 2. atra 'gotre' kuJjAdibhyazcphaJa' (4 / 1 / 18) sUtrasya bhASyaM pramANam / 3. nAgezena 'tAvapratyaye' iti bhASyAnuguNaH pATha iti kuto vijJAyIti na jJAyate / asyaiva sUtrasya bhASye 'coraniganto'Jcato va pratyaye' iti vArtike 15 tadvayAkhyAne cobhayavidha: pATha upalabhyate / zratra kIlahArna saMskaraNe'nte pAThabhedau' draSTavyau / '4. anayorekasUtratve pramANaM nopanyastaM nAgezena / atrAnayoH sahanirdezAdekasUtramiti bhrAnto nAgeza iti sambhAvyate / 5. atraiva sUtre 'udarAzveSuSu kSepe' tyetasmAnnam subhyAmityetad ivipratiSedhena iti pAThadarzanAdekasUtratvamanumitaM syAnnAmezena / atrastha: pradIpodyoto'pi 20 draSTavyaH / 6. ' 0 pasarga purvAvanya0' iti bhApyAnuguNaH pATha iti kuto vijJAyi nAgezeneti noktam / 7. bhASye'tra 'antaH' ityeva sUtraM vyAkhyAyate / kadAcid "grahavRdRnizcigamazca' ( 3 / 3 / 58 ) sUtrabhASye ubhayoH sahapAThAd bhrAnto'tra nAgojibhaTTa: / 8. 'prAjJAyini ca' (6 / 3 / 5 ) iti sUtrabhASyapradIpodyate kRtsnasyaiva vAtikatvaM brUte nAgezaH / tadevaM svavacovirodhAdekatad cintyam / ayaM bhASyasammataH sUtrapAThaH kadAcidudyotAraM pUrvaM nirmitaM syAt / api ca ' vaiyAkaraNAkhyAyAm' (6 / 3 / 7 ) ityatra 'parasya ca' zabdena iti cena razabdapratidvandvitayA grAtmazabdasyaiva grahaNam / tadubhayaM caikasUtramityAhu:' ityuktam / 1 9. zrasya sUtrasyaiva vRttivyAkhyAyAM padamaJjaryAmAha haradattaH / 25 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 54 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa . [6 // 3 // 39] svAGgAccetaH-'pramAnini' iti prakSiptam / ' [6 / 3 / 62,61] samaH samiraJcatAbapratyaye' viSvagdevayozca TeradriH -'viSvagdevayozca TeraJcatAvapratyaye, samaH sami' iti vRttI pAThaH / [6 / 4 / 100] ghasibhasorhali-'hali ca' ityaSapAThaH / / [6 / 4 / 56] lyapi laghupUrvAt-pUrvasya iti pAThAntaram [6 / 4 / 132] vAha UT / // iti SaSTho'dhyAyaH / / [atha saptamo'dhyAya ] [7 / 2 / 23] ghuSiravizabdane-ghu [Se] riti dviH / / 10 / 1. atraiva sUtrabhASye vAtikadarzanAt / 2. 'aJcatAvapratyaye' iti bhASyAnukUlaH pATha iti kuto vyajJAyi bhaTTeneti na jJAyate / etatsUtrabhASyapradIpodyote tu nAgezena 'aJcatI bapratyaya' ityeva pAThaH svIkRtaH / tadAha-"prataeva sUtre 'vapratyaye' iti caritArtham" iti / anyathA 15 apratyaye' iti brUyAt / atra 6 / 2 / 52 sUtrapAThaTippaNyapi drssttvyaa|| 3. bhASye 'samaH sami nahi vRtti ... bau' ityuktvA 'kimarthamaJcati ___nahyAdiSu kvingrahaNaM kriyate' ityAdipAThenAyaM sUtrapATha Uhito bhaTaTena / 4. vRttau 'aJcatau vapratyaye' ityeva pAThaH, na tu nAgezabhaTTanirdiSTaH / 5. atra lekhakapramAdAt paurvAparavyatyAsa: pAThasyAjani / 6. bhASye cakArarahita eva pAThaH / atrAha kaiyaTa: pradIre- 'anyatrApItivacanAd vArtikakArazcakAraM na papATheni lakSyate / ' 7. atra nAgezenobho pATho sviikRtau| parantu etatsUtrabhASyAt 'lyapilaghupUrvasya' ityeva mUlasUtrapATha iti jJAyate / 'lyapi laghupUrvAt' pAThasya tu mukta kaNThene vaktavyatvamuktam / 25 8. atraiva sUtrabhASye 'UD prAdi kasmAnna bhavati ? AditaSTid bhavati ityAdiH prApnoti iti vacanAt Titvameva bhASyasammatamiti spaSTam / 'cchavoH zUDa0' [6416] sUtra bhASyamapyatraivAnukUlam / .. 6. dvividho'pi pAThaH prAmANika iti bhAvaH / 'ghuvibhASA' iti atraiva sUtrabhASye vacanAt tAdRzo'pi pAThaH sambhAvyate / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgojibhaTTa-paryAlocita bhASyasammata aSTAdhyAyIpATha 55 [7 / 2 / 34] grasitaskabhita-iti sUtre 'kSariti' ityuttaraM 'kSamiti' iti kecit paThanti / ' [7 / 2 / 48] tISasahalubha - 'tISu' ityapapAThaH / ' [7 / 2 / 60 [ tAsi ca kRpaH-'klRpaH' iti [ apapAThaH] / . [7 / 2 / 70,71[ Izasse IDajano dhve cA ca' iti vRttau 5 paatthH|" [7 / 2 / 80 ato yeyaH-'ato yA iyaH' iti pATho muk [7 / 2 / 82] sUtrabhASye / [7 / 3 / 10] uttarapadasya-atra 'ca' sahitaH pATho vRttau / / [7 / 3 / 75] SThivuktamucamAM ziti-'klamyAcamAM ziti' itya- 10 [7 / 3 / 77] iSagamiyamAM cha:-'iSugami' ityapapAThaH / . [7 / 3 / 117,118,116] idudbhyAmaudacca gheH-atra sUtratrayayogavibhAgo bhaassye| // iti sptmo'dhyaayH|| 1. atra 'kSamitirahitaH' ritivamiti' ityeva pATho bhASyAnuguNa iti kathaM niradhAri nAgojineti na jJAyate / 2. atratatsUtrasya kAzikAvRtirbhASyapradIpaM cAvalokanIyam / . 3. 'kRpaH' iti pATho bhASyakArAbhimata iti kathaM vijJAyi nAgezeneti noktam / api ca 'kalapa iti' ityasya ko bhAva iti na jJAyate / atra kadA- 20 cit 'apapAThaH' pada naSTaM syAt / draSTavyaH- kRpo ro laH (8 / 2 / 18) sUtraviSayako lekhH| 4. kathamimI pAThI bhASyasammatAviti noktaM nAgezena / bhASyapradIpodyote tu atra iDajano: sdhve ca' iti pATho bhASya ityuktam / / 5. pAne muk (7 / 2 / 82) itisUtrabhASye 'ato yeya ityatra akAragrahaNaM 25 paJcamInirdiSTam' ityasya sthAne 'ato yA iya ityatra prakAra:.......' ityapi pAThAntaramupalabhyate / tadAzrityoktabacanaM nAgezasyeti jJeyam / 6. mudritAyAM kAzikAvRttau cakArarahita eba pATha upalabhyate / 7. bhASye nAgojinA nirdiSTa eva pATha uplbhyte| etatsUtrabhASyapradIpastadudyotazca drssttvyH| 8. atratatsUtrabhASyapradIpastadudyotazcAvalokanIyaH / 6. ayaM bhAva:- 'DerAmnadyAmnIbhya idudbhyAm' ityekayoga AsIt / tasya Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ___ [athASTamo'dhyAyaH] [8 / 1 / 67] pUjanAt pUjitamanudAttam -atra 'kASThAdibhyaH' iti prakSiptam / ' [8 / 1174] nAmantrite samAnAdhikaraNe, sAmAnyavacanaM vibhASitaM 5 vizeSavacane -vRttau tu 'sAmAnyavacanam' ityavidhAyaH uttarasUtre 'bahuvacanam' iti prakSiptam / [8 / 2 / 18] kRpo ro la:-'klapa' ityapapAThaH / [8 / 3 / 27,28,29,30,31,32 [napare naH], Dassi ghuTa, nazca, zi tuk, GNoH kukTuk zari, Gamo hrasvAdaci Gamunityam' [iti 10 kramaH] / ' - [8 / 3 / 68 ityanantaram] 'eti saMjJAyAmagAt' iti 'nakSatrAdvA' iti ca gaNasUtre prakSipte / [8 / 3 / 118] sadeH parasya liTi-'svaJjyoH ' iti prakSiptam / [8 / 4 / 19] aniterantaH-yogavibhAgo bhASyakRtaH / 15 [8 / 4 / 28] 'upasargAd bahulam' iti bhASyakRtA bhaGa ktaH / / bhASyakRtA yogavibhAgaH kRtaH / tena DerAmnadyAMnIbhyaH, idudbhyAm, praudacca ghe.' iti sUtratrayaM niSpannam / 'praudacca gheH' ityatra yogavibhAgo bhASkRtA nirAkRtaH / 1. iha bhASye vArtikadarzanAt / 2. atra sAmAnyavacanamiti pUrvasUtre vidhAya' iti yuktaH pATho draSTavyaH / 3: 'bahuvacanamiti vakSyAmi' iti bhASye darzanAt / 4. kenAyamapapAThaH svIkRta iti na jJAyate / 5. atra bhASye'nenaiva krameNa sUtrANAmupAdAnAt / 6. suSAmAdigaNe (8 / 3 / 68) anayoH sUtrayoH pAThadarzanAt / 7. atraiva bhASye vArtikadarzanAt / 8. naivAtra bhASye pratyakSaM yogavibhAgo darzitaH / 6. bhASye tu 'upasargAdanotparaH' iti sUtrapAThamupAdAya 'anotparaH' ityaMze tatpuruSa bahuvrIhau cobhayathA'pi doSaM pradarzya uktam - 'evaM tahiM upasargAd .bahulamiti vaktavyam' iti / 8 / 4 / 28 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/8 nAgojibhaTTa-paryAlocita bhASya-sammata praSTAdhyAyI - pATha 57 [ 8/4/5152, 53, 54, 55, 56,57,58,56,60,61,62,63 pAThakramaH ] - [bhASyapAThaH ] [51] dIrghAdAcAryANAm / [ 52 ] anusvArasya yayi parasavarNaH / 52. jhalAM jaz jhazi / [ 53 ] vA padAntasya / 53. amyAMse carca / [ 54 ] toli / 54. khari ca [55] udaH sthAstambhoH pUrvasya / [ 56 ] bhayo ho'nyatarasyAm / [ 57 ] zarachoTi / [58] jhalAM jaz jhazi [ 59 ] abhyAse carca / [60] khari ca [61] vA'vasAne / [62] praNo'pragRhyasyAnunAsikaH / [63] halo bhramAM yami lopaH / [vRttipAThaH ] ' 51. dIrghAdAcAryANAm / . 55. vA'vasAne / 56 zraNo'pragRhyasyAnunAsikaH / 57. anusvArasya yayi parasavarNaH / 101 dIrghAdAcAryANAmityArabhyAnyathA pATho vRttau / " // iSyaSTamo'dhyAyaH // // iti nAgojibhaTTaparyAlocita bhASyasammatASTAdhyAyI pAThaH samAptaH // trINi sUtrasahasrANi nava sUtrazatAni ca / catuHSaSTi ca ( 3964) sUtrANi kRtavAn pANiniH svayam // ito'gre hastalekhe'yaM pATha upalabhyate-- saMvat 1885 caMtrAsite aSTamyAM tithau trivi ( ? ) 58. vA padAntasya / 56. toli / 60. udaH sthAstambhoHpUrvasya 15 61. jhayo ho'nyatarasyAm / 62. zaracho'Ti / . 63. halo yamAM yami lopaH / 1. atra vRttipAThastu sAkSAt kramabhedaparijJAnAyAsmAbhiruddhRtaH / 2. bhASye'smin prakaraNe 'uda: sthAstambhoH pUrvasya, zaracho'Ti, abhyAse carca, jharo jhari savarNe' ityevaM krameNa vyAkhyAnAt nAgoji bhaTTenAyaM bhASyasUtrakrama 10 UhitaH / uktaM ca tenaiva pradIpodyate ( 8 14/61 ) ' bhASye'bhyAse carca ityasya paratra pAThena cartvasyaiva paratvena taM pratyasyAsiddhatvAbhAvAdityAhuH / vRttyuktaH pAThasnu cintya eva / 20 25 30 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa aSTAdhyAyI sambandhI eka vizeSa hastalekha * vArANAseyavizvavidyAlayasya sarasvatIbhavane 357 saMkhyAyAM nirdiSTa ekaH sampUrNASTAdhyAyyA hastalekho vartate / asmin hastalekhe 63 patrANi santi, bahutra nAgojibhaTTasammataH sUtrapATho dRzyate / prAdau ca pratyAhArasUtrANi 'mAhezvarANi' iti pATho na dRzyate / granthAnte ca sUtragaNanavaM likhitA upalabhyate bhU1 patri5 krimi3, raSTa8 darzana6 yamai 2, kSmA1 vahni3 SaDbhiH6, zarAneha3 SaDbhiH 6 ripuH 5, smarAyudha5 zarai5 patri5, tri3 gautrai rapi diGa nAthA6, gni3 yugai4 gajA8, ga6 dahanaiH3 rAmaH3, padazca kramAdadhyAyA navaha nIbha7 nandaha dahanaiH3, sUtrANi cAjIgaNada puruSottamagiriNA svapaThanArthaM zubhama / atra aGgAnAM vAmato gatiriti nyAyena pratyadhyAyaM tribhistribhiH padai, sUtrasaMkhyA nidarzitA / tathAhi prathamAdhyAye 351 paJcamAdhyAye 555 dvitIyAdhyAye 268 SaSThAdhyAye 673 tRtIyAdhyAye 631 saptamodhyAye 843 caturthAdhyAye 563 aSTamAdhyAye 367 / iyaM sUtragaNanA kAzikAvRttyanusAraM vartate / tatra 1-2-3-5 20 adhyAyAnAM sUtragaNanA zuddhA vartate / 4-6-7-8 adhyAyAnAM sUtragaNa nAyAM saMkhyApadAnAM vyatyAsAt sUtrasaMkhyA azuddhA samapadyata / atraivaM zuddhA saMkhyA jJeyAadhyAya azuddhA saMkhyA zuddhA saMkhyA trayo'pyaGkA asthAne 563 635 673 736 438 397 376 dvitIyatRtIyAvasthAne ante yA kAtsnyena saMkhyA nidarzitA, sA 3676 sampadyate / pratyadhyAyaM yA saMkhyA nidarzitA tatrAzuddhI zodhayitvA yogaH 351+268+ 30 631+635+555+736+438+376=4010 saMjAyate / tadevaM pratyadhyAyasaMkhyAyogo'nte likhitazca sarvayoga: parasparaM virudhytH| 843 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA pariziSTa anantarAma-paryAlocita bhASyasammata sUtrapATha isa grantha ke hastalekha kI pratilipi bhI zrI omprakAzajI dvArA hI hameM prApta huI thii| yaha grantha vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya ke sarasvatI-bhavana meM hai| isakI saMkhyA 2039 / 86 hai / yaha hastalekha 5 ekapatrAtmaka arthAt do pRSThoM kA hai / isameM kahIM-kahIM para cihna dekara lekhaka ne TippaNiyAM dI haiM / isa grantha kA lekhanakAla ajJAta hai| isa laghu saMketAtmaka saMgraha meM nAgojibhaTTa paryAlocita pATha se kucha bhinnatA vA vaiziSTya hai| yaha donoM pAThoM kI tulanA se vyakta hotA hai| anantarAma-paryAlocita-bhASyasammataH sUtrapAThaH zrIpANinikAtyAyanapataJjalibhyo namaH / om / unaH UM' [1 / 1 / 17] / samo gamyUcchibhyAm [1 / 3 / 26] / prAdaya upasargA-kriyAyoge [ 1 / 4 / 58] // 1 // vibhASApapari0 [2 / 1111] // 2 // kRtyAH [33165] / Asuyuvapirapitrapicamazca [3 / 1 / 126] / ' pratyapibhyAM graheH [3 / 1 / 118] / adhyAyanyAyodyAvasaMhArAzca [3 // 3 // 122] // 3 // * TiDDhANa-kvarapaH [4 / 1 / 15] / 0kusidAnA0 [4 / 1 / 37] / 'vRddhasya ca pUjAyAm, yUnazca kutsAyAm' iti dve vAtike [4 / 1 / 165 20 sUtrAnantaram / lAkSArocanATThak [4 / 2 / 2] / kaleDhak iti vArtikam [4 / 2 / 7 sUtrAnantaram] / sAsmin paurNamAsIti [4 / 2 / 20] / brAhmaNa-vAdyan [4 / 2 / 41] / grAmajanabandhubhyastal [4 / 2 / 42] / . 1. koSThAntargataH paattho'smdiiyH| 2. atra sUtranirdeze paurvAparyamabhUt / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa saMjJAyAM kulAlA 0 [ 4 | 3 | 117,118 ekaM sUtram ] / kaupiJjalahastipadAdaN iti kArtikam + [453 | 131 sUtrAnantaram ] + prAtharvaNikasyekalopazca / vibhASA vibradhAt [ 4|4|17 ] | sagarbha - dyan [ 4| 4|114 ] | vezoyaza prAdebhaMgAdyakhau [4 / 4 / 131,132 ekaM sUtram ] 5 // 4 // ditripUrvAdaN ca iti vArtikam [4|1 | 35 sUtrAnantaram ] / tadasmin vR-padA dIyate' [ 5|1|46 ] / tadasya parimANaM saMkhyAyaH saMjJAsaMghasU0 [5 / 1 / 56, 57 ekaM sUtram ] / tadarhati chedAdi0 [ 5| 1 / 62,63 ekaM sUtram ] / daNDAdibhyaH [ 5 / 1 / 64 ] / tasya' dakSi0 [ 5|1| 10 94 ] | prajJAzraddhAvRttibhyo NaH [ 5|2| 101] / kRbhvastiyoge saMpa0 [218120] 11211 hvaH samprasAraNamabhya0 [6 / 1 / 32] | apaspRzIrtaH [6 / 1 / 35 ] / praci zIrSaH iti vArtikam [ 6 1 60 sUtrAnantaram ] / dIrghAt padAntAdvA [ 6 / 1 / 73 ] | nAntaH pAdam prakRtyAntaH pAdam iti pAThAntaram 15 [ 6 / 1 / 111] / indre [ 6 | 1|120 ] | plutapragRhyA graci nityam [6 / 1 / 121 ] | abhyAsavyavAye'pi iti vArtikam [6 / 1 / 131 sUtrAnantaram ] | saMparibhyAM karo0 [ 6 |1| 132 ] | viSkiraH zakunau 1 granthakArakRtASTippaNyaH + idamapi vArtikamityAhuH / tanna kaiyaTavirodhAt / tena hi 20 kaupiJjaletyasyApANinIyatvAdatra sUtre'Na upasaMkhyAnamityuktam / yogavibhAgastu anyebhyo'pi iti vArtikasaMgrahAyArvAcInaH kRtaH, na tu bhASyArUDhaH / X atra yogavibhAgaH 'ArhAdagopuccha' [5 / 1119] iti sUtrabhASye spaSTaH / 25 30 1. kimatra pratipAdyamiSyata iti na jJAyate / 2. tasya ca iti kAzikIyaH pAThaH cakAro'tra neSyate / 3. atraiva vRttazca' iti vArtikadarzanAt pATho'yaM na bhASyArUDhaH / dra0-- nAgojiparyAlocitaH pAThaH / yadvAtra 'vRtti' padaM lekhakapramAdAt paThitaM syAt / 4. nAgezAdayaH / yadyatra nAgezasyaiva saMketa: syAt tarhyayaM tato'rvAkkAlika iti sutarAM siddhaH / 5. etatsUtrabhASye paTitasyAsya saMgrahAyeti bhAvaH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantarAma-paryAlocita bhASya-sammata sUtra-pATha vA [6 / 1 / 145] / pAzcaryamanitye' [6 / 1 / 142] / kAraskaro vRkSaH iti pAraskarAdistham ' [6 / 11150 sUtrAnantaram ] / taddhitasya kitaH [6 / 1 / 158,156 ekaM sUtram] / udarAzveSuSu kSepe [6 / 2 / 107] / prAtmanazca [6 / 3 / 6] / svAGgAccetaH [6 / 3 / 36] / prakRtyAziSi [6 / 3 / 82] / granthAnte'dhike' ca [6 / 3 / 76] / ghasibhasorhali 5 [6 / 4 / 100] / lyapi laghupUrvAt, pUrvasya iti pAThAntaram [6 / 4 56 // 6 / / SThivuklamucamAM ziti [7 / 3 / 75] / idudbhyAmaudacca gheH [7 / 3 / 117,118 ekaM sUtram ] // 7 // pUjanAt pUjitamanudAttam [8 / 1 / 67] / nAmantrite samAnAdhi- 10 karaNe, sAmAnyavacanaM vibhASitaM vizeSavacane [8 / 1 / 73,74] / kRpo ro laH [8 / 2 / 18] / eti saMjJAyAmagAt, nakSatrAdvA iti dve gaNasUtre [8 / 3 / 66 / 100] / sade: parasya liTi [8 / 3 / 118] / prnirnt:"kaayekh0 [8 / 4 / 5] / aniterantaH [8 / 4 / 16] / upasargAdanotparaH [8 / 4 / 27] / dIrghAdA0, anusvA0, vA padAntasya, toli, udasthA0, 15 jhayo0, zazcho0, jhalAM jazjha0, abhyAse, vAvasAne, aNo'pragRhyasyAnu0, halo yamA yami lopa: [8 / 4 / 51-63 sUtrANAM kramabhedaH] / a a [8 / 4 / 67 [ // 8 // // ityaSTAdhyAyIsUtrANi bhASyasammatAni pratantarAmaparyAlocitAni / granthakArakRtASTippaNyaH: 'hali ca' iti pANinIyaH pATha ityatraiva sUtre kaiyaTaH / 1. atra kramabhedanidarzane tAtparyam / - dra-nAgoji bhaTTaparyAlocitaH suutrpaatthH| 2. pAraskaraprabhRtIni [6 / 1 / 151] gaNAntargate ete sUtre / 3. anyatra 'granthAntAdhike ca' paatthH| 4. suSAmAdi [8 / 3 / 68] gaNe paThite sUtre / 5. kimasya prayojanamiti na jJAyate / kadAcit 'kArya' pAThaM nirAkartumayaM prayatna: syAt / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMcavAM pariziSTa mUla pANinIya-zikSA hama isa grantha ke prathama bhAga ke pRSTha 255-256 para likha cuke haiM ki pANini ne eka 'sUtrAtmikA zikSA kA pravacana kiyA thaa| yahAM 5 usI ke viSaya meM saMkSepa se varNana karake usakA mUlapATha prakAzita karate haiN| __ pANinIya zikSA ke samprati do prakAra ke pATha milate haiM-eka sUtrAtmaka, aura dUsarA zlokAtmaka / sUtrAtmaka aura zlokAtmaka pATha ke bhI laghu aura vRddha do-do prakAra ke pATha haiN| Adhunika pANinIya vaiyAkaraNoM meM pANinIya zikSA kA zlokAtmaka pATha hI prasiddha hai, aura vaidika bhI vedAGga antargata zlokAtmaka pANinIya zikSA kA hI pATha karate haiN| zlokAtmaka pANinIya zikSA ke laghupATha meM 35 zloka, aura vRddhapATha meM 60 zloka haiM / laghupATha yAjuSa pATha kahAtA hai, aura vRddhapATha RkpATha / / 15 sUtrAtmaka zikSA ke bhI laghu aura vRddha do pATha haiM / zrI svAmI dayAnanda sarasvatI ne vi0 saM0 1936 ke madhya meM prayAga se pANinIya zikSA-sUtroM kA jo hastalekha prApta kiyA thA, vaha pATha laghupATha hai| svAmI dayAnanda sarasvatI ko prApta zikSAsUtra kA hastalekha anta meM Tita thA / ataH usameM aSTama prakaraNa kA prathama sUtra bhI apUrNa hI 20 hai| madhya meM kahIM-kahIM para lekhakapramAda se kucha sUtra chuTe hue pratIta hote haiM / pANinIya zikSAsUtroM kA jo pUrNa pATha hama chApa rahe haiM, vaha vRddhapATha hai / yaha bAta donoM pAThoM kI tulanA se spaSTa ho jAtI hai| mala-pATha--pANinIya zikSA ke zlokAtmaka aura sUtrAtmaka jo do prakAra ke pATha milate hai, unameM pANini-prokta mUlapATha kauna sA hai, 25 isakA ati saMkSipta vivecana kiyA jAtA hai zlokAtmikA pANinIya zikSA kA prathama zloka hai Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pANinIya zikSA 'atha zikSA pravakSyAmi pANinIyaM mataM yathA / ' isa vacana se spaSTa hai ki ilokAtmikA zikSA mUlataH pANiniprokta nahIM hai / vaha to kisI anya vyakti dvArA pANinIya mata ke anusAra banAI gaI hai / zlokAtmikA pANinIya zikSA ke prakAzanAmnI TIkA ke racayitA ke mata meM isakA pravaktA pANini kA anuja 5 AcArya piGgala hai|' isa prakAra grantha ke antaHsAkSya aura TIkAkAra ke sAkSya se sarvathA spaSTa hai ki zlokAtmikA pANinIya zikSA cAhe, usakA laghu yAjuSa pATha ho, cAhe vRddha Arca pATha, donoM hI mUlataH pANini-prokta nahIM haiM / zlokAtmikA pANinIya zikSA kA pANini prokta mUla grantha inase bhinna hai| hamArA mata hai ki pANinIya zlokA- 10 tmikA zikSA kA AdhAra pANinIya sUtrAtmikA zikSA hai| zlokAtmikA pANinIya zikSA ke paThana-pAThana meM adhika prayukta hone ke kAraNa sUtrAtmaka pATha lupta ho gayA, hastalekha bhI aprApya ho gae / zlokAtmikA zikSA mUlataH pANini-prokta nahIM hai, isa tathya kI ora sabase pUrva isa yuga meM zrI svAmI dayAnanda sarasvatI kA dhyAna 25 gyaa| unhoMne mUlabhUta pANinIya zikSA kI prApti ke lie mahAn prayatna kiyaa| antataH vi0 saM0 1936 ke madhya meM prayAga ke eka brAhmaNa ke gRha se pANinIya zikSA-sUtra kA eka hastalekha prApta kiyaa| yadyapi vaha hastalekha bhI adharA thA, anta ke eka yA do patra naSTa ho cuke the, punarapi svAmI dayAnanda kI yaha upalabdhi zikSAzAstra ke 20 kSetra meM bahuta mahattvapUrNa thii| unhoMne upalabdha zikSAsUtroM kA AryabhASA vyAkhyA sahita vi0 saM0 1936 ke anta meM varNoccAraNazikSA ke nAma se prakAzita kiyaa| 25 1. jteSThabhrAtRvihito vyAkaraNe'nujastatra bhavAn piGgalAcAryaH tanmata manubhAvya zikSAM vaktupratijInIte-aya zikSAmiti / 2. Apizala zikSA kA bhI eka zlokAtmaka pATha hai| usakA prArambha kA vacana hai-atha zikSA pravakSyAmi mtmaapishlemuneH| ___isa zlokAtmikA zikSA ke 16 sUtra upalabdha huye the| inheM bhI DA0 raghuvIra jI ne Apizala zikSAsUtroM ke pazcAt chApA thaa| 3. isa viSaya meM jo adhika jAnanA cAheM, ve hamAre RSi dayAnanda ke 30 granthoM kA itihAsa' grantha meM dekheN| , Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa zrI svAmI dayAnanda sarasvatI ko prApta hue zikSAsUtroM kA dUsarA hastalekha cirakAla taka vidvAnoM ko upalabdha nahIM huaa| isa kAraNa zrI svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA prakAzita zikSAsUtroM ke pANinIyatva meM vidvAnoM ko zaGkA banI hI rahI / daivayoga se zrI DA0 raghavIrajI ko aDiyAra (madrAsa) ke pustakAlaya se Apizala zikSAsUtroM ke do hastalekha upalabdha ho ge| unhoMne unake sAtha svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA prakAzita zikSAsUtroM kI tulanA karake svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA prakAzita zikSAsUtroM ke pANinIyatva kI sthApanA kI / isa viSaya meM unhoMne kucha lekha bhI likhe / 10 isake pazcAt san 1938 meM kalakattA vizvavidyAlaya se mano mohana ghoSa ema0 e0 sampAdita 'pANinIya zikSA' nAmaka eka grantha prakAzita huaa| isakI bRhad bhUmikA meM manomohana ghoSa ne sArA prayatna isa bAta kI siddhi ke lie lagAyA ki pANinIya zikSA kA zlokAtmaka pATha hI pANini dvArA prokta hai, svAmI dayAnanda 15 sarasvatI dvArA prakAzita sUtrapATha pANinIya nahIM hai / isa prasaMga meM Apane DA0 raghuvIra ke lekha kI AlocanA ke sAtha-sAtha sUtrAtmaka pATha kI dayAnanda dvArA kalpita pATha siddha karane kI bharapUra ceSTA kii| manomohana ghoSa ke ukta bhUmikAstha lekha kI vistRta aAlocanA hamane mala pANinIya zikSA isa zIrSaka se paTanA kI 'sAhitya' nAmnI 20 patrikA ke san 1956 aGka 1 meM prakAzita ko| usameM manomohana ghoSa ke sabhI hetvAbhAsoM kA sapramANa nirAkaraNa kiyA, pAra zlokAtmikA zikSA ko pANinIya mAnane para aSTAdhyAyI se jo virodha Ate haiM, unakA ullekha karake sUtrAtmaka pATha kA pANinIyatva siddha kiyaa| jo pAThaka isa viSaya meM vizeSa ruci rakhate haiM, ve hamArA ukta 25 lekha avazya pddh'eN| . prApizala' aura pANinIya zikSA pANinIya zikSA ke sUtra prApizala zikSA ke sUtroM ke sAtha bahata sAmya rakhate haiN| ata: Apizala zikSAsUtroM kI upalabdhi para yaha 1. prApizala zikSA ke lie dekhie hamAre dvArA sampAdita zikSA sUtrANi' 20 saMgraha / isameM cAndrazikSA kA pATha bhI chApA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/6 mUla pANinIya zikSA vicAra karanA atyanta Avazyaka ho gayA ki svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA prakAzita zikSAsUtra pANinIya haiM, athavA aapishl| donoM ke sUtrapAThoM kI tulanA se itanA to spaSTa hai ki donoM kA pATha prAyaH samAna hai / parantu jahAM paraspara meM vaiSamya hai, vaha pravaktR-bheda ke kAraNa hai, athavA pAThAntaramUlaka hai / yadyapi kucha vaiSamya pAThAntaramUlaka kahe 5 jA sakate haiM, punarapi kucha pATha aise avazya haiM, jo pravaktRbheda ke kAraNa hI haiM / yathAApizAla pATha pANinIya pATha ISadvivRtakaraNA uussmaannH| ISadvivRtakaraNA USmANaH / vivRtakaraNA vaa| vivRtakaraNAH svraaH| vivRtakaraNAH svraaH| pANinIya pATha meM USma varNoM kA pakSAntara meM vivRtakaraNa prayatna kahA hai, vaha Apizala pATha meM nahIM hai / pANinIya aSTAdhyAyI meM eka sUtra hai-nAjjhalI (1 / 1 / 10) / isa sUtra dvArA pUrva tulyAsyaprayatna savarNam (1 / 116) sUtra se prApta acoM aura haloM kI (a i Rla kI 15 kramazaH ha za Sa sa ke sAtha) savarNa saMjJA kA niSedha kiyA hai| ukta haloM aura acoM kI savarNa saMjJA tabhI ho sakatI hai, yadi svaroM aura USmoM ke prAbhyantara prayatna samAna hoN| donoM ke prAbhyantara prayatna kI samAnatA vivatakaraNA vA isa pANinIya sUtra se hI siddha hai| prApizala zikSA meM ukta sUtra na hone se ajjhaloM kI savarNa saMjJA hI prApta 20 nahIM hotii| isake atirikta donoM zikSAsUtroM ke nimna pATha bhI draSTavya haiM Apizala pATha . pANinIya (laghu) pATha jamaGaNanAH svasthAnA aNanamAH svsthaannaasikaasthaanaaH(1|16)| nAsikAsthAnAH (121) / / sparzayamavarNakAro .... (51) / sparzavaNakaro / / antasthavarNakAro..... (52) / antsthvrnnkro.........| USmasvaravarNakAro..... (53) / uussmsvrvrnnkro...| inameM se prathama uddharaNa meM 'namaGaNanAH' nirdeza uNAdi jamantADDaH (11114) sUtra meM prayukta Jam pratyAhAra ke anurUpa amaGaNanam pratyA- 30 hArasUtrAnusArI hai / hamane apane 'saMskRta vyAkaraNa zAstra ke itihAsa' Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa meM sapramANa darzAyA hai ki paJcapAdI uNAdi prApizali-prokta hai, aura usameM prayukta 'am' pratyAhAra kI dRSTi se pratyAhArasUtra meM nirdiSTa amaGaNana krama prApizali dvArA upajJAta hai, aura yahI krama usake zikSAsUtra meM bhI hai / pANinIya sUtra meM vargakrama se pATha hai / agale uddharaNoM meM kAra aura kara kA bheda hai|' pANinIya kara pATha pANini ke kRtro hetutAcchIlyAnulomyeSu (3 / 2 / 20) sUtra ke anusAra hai| kAra pATha meM autsargika aN kI kalpanA karanI par3ato ina bhedoM ke atirikta pANinIya zikSA meM prApizala zikSA kI 10 apekSA nimna sUtra adhika haiM kaNThyAn AsyamAtrAn ityeke // 17 // dantamUlastu tavargaH / 1 / 11 // vivRtakaraNA vA / 3 / 8 // tIna sUtroM kA prAdhikya zrI svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA 15 prakAzita, laghupATha se darzAyA hai / hama pUrva kaha cuke haiM ki ukta hasta. lekha meM madhya-madhya meM lekhakapramAda se kucha sUtra naSTa hae haiN| inake atirikta saptama prakaraNa meM cAra sUtra aise haiM, jo ApizalIya zikSA meM nahIM haiM (hamAre dvArA prakAzita vRddha pATha meM bhI nahIM haiM) / vRddhapATha meM to ukta tIna sUtroM ke atirikta 7-8 sUtra aura aise haiM, jo Api20 zala zikSA meM nahIM haiN| isa saMkSipta vivecanA se spaSTa hai ki svAmI dayAnanda dvArA prakAzita zikSAsUtra pANinIya hI haiM / aba hama eka aisA pramANa bhI upasthita karate haiM, jisase spaSTa ho jAegA ki ye sUtra prAcIna granthakAroM dvArA pANini ke nAma se smata 25 bhI haiN| taittirIya prAtizAkhya kI 'triratna-bhASya' nAmaka vyAkhyA kA racayitA somayArya likhatA hai 'sandhyakSarANAM hrasvA na santi iti pANinIye'pi / maisUra saMska0, pRSTha 450 / isa pramANa kI upasthiti meM pANinIya zikSA-sUtroM ke sambandha 30 1. pANini ke zikSAsUtra ke vRddha pATha meM 'kAra' pATha milatA hai| 2. yahI kalpanA pANinIya zikSA ke vRddha pATha 'kAra' meM bhI karanI hogii| 2. yahA 1 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pANinIya zikSA 67 meM koI vivAda uTha hI nahIM sktaa| aba hama usake vRddhapATha ke viSaya meM likhate haiN| pANinIya zikSAsUtra kA vRddhapATha-pANinIya zikSAsUtroM kA jo vRddhapATha hama isa saMskaraNa meM prakAzita kara rahe haiM, usakI upalabdhi kI kathA bhI vicitra hai / vaha isa prakAra hai san 1936 meM 'di iNDiyana risarca insTITyUTa' kalakattA se 'ApizalI zikSA' nAma se eka zikSA prakAzita huii| pustaka ke mukha pRSTha para 'adhyApaka amUlyacaraNa vidyAbhUSaNa kartRka sampAdita aura anUdita' zabda chape hue haiM / isameM baMgalA anuvAda to avazya hai, parantu sampAdana ke nAma para kiyA jAnevAlA koI bhI prayatna isameM nahIM hai| 10 hAM, tIna sthAnoM para koSThaka meM praznacihna (?) avazya upalabdha hote haiM / astu, hamAre lie to yaha prayatnAbhAva bhI varadAna-rUpa siddha hayA / ukta grantha ko dekhane se vidita hotA hai ki mudrita grantha upalabdha hastalekha kI akSarazaH pratilipimAtra hai, aura vaha lekhakapramAda se bahuta bhraSTa ho gayA hai| pATha sthAna-sthAna para khaNDita aura Age- 15 pIche ho rahA hai| hamArI dRSTi meM yaha grantha san 1953 meM AyA thaa| isa para 'prApizalI zikSA' nAma chapA hone se cirakAla taka hamane isa para dhyAna nahIM diyaa| eka dina vicAra utpanna hugrA ka isako Apizala zivA-sUtra se milAyA jAya / taba hamane san 1949 meM svayaM mudrA- 20 pita prApizala zikSAsUtroM se milAna karanA prArambha kiyaa| usa tulanA meM aNanamA nAsikAsthAnAH pATha ne hamArA dhyAna vizeSarUpa se AkRSTa kiyA, kyoMki yaha varNAnukrama pANinIya zikSA-sUtra meM hai| Apizala zikSA meM jamaGaNanAH pATha hai / isake pazcAt tRtIya prakaraNa ke vivRtakaraNA vA sUtra ne yaha bodha karAyA ki sambhava hai yaha zikSA 25 pANinIya hI ho, Apizala zikSA na ho| isa dRSTi se sampUrNa satroM kI tulanA svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA prakAzita zikSAsUtroM ke sAtha kI, taba yaha nizcaya ho gayA ki jahAM-jahAM bhI amUlyacaraNa vidyAbhUSaNa dvArA prakAzita zikSA kA pATha prApizala zikSA se bhinna hai, vahAM-vahAM vaha sarvatra svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA prakAzita 30 zikSAsUtroM se milatA hai| isa tulanA se itanA nizcaya ho gayA ki yaha pATha pANinIya zikSA kA hI hai, Apizala zikSA kA nhiiN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa isa para vicAra utpanna huA ki zrI amUlyacaraNajI ne isa grantha ke Upara prApizalI zikSA zIrSaka kisa AdhAra para chApA ? isake lie hamane unakI bhUmikA par3hI / usameM unhoMne isa hastalekha ke sambandha meM kahIM para bhI nahIM likhA ki koza ke Adi vA anta meM 'ApizalI zikSA' nAma kA ullekha hai / pratIta hotA hai ki zrI mUlya caraNajI ne aSTama prakaraNa ke 68 sa evamApizaleH paJcadazabhedAkhyA varNadharmA bhavanti ||8|| sUtra meM Apizali nAma dekhakara grantha ke Adyanta meM 'pizalI 'zikSA' kA nAma jor3a diyA / 10 1 amulyacaraNajI dvArA prakAzita pATha atyanta bhraSTa hai / kevala usI ke AdhAra para usa grantha kA sampAdana kaThina hai / sambhavata: isI kAraNa amUlyacaraNajI ne hastalekha ke anurUpa hI use yathAtatharUpa meM chApa diyA / isase yaha bhI pratIta hotA hai ki unheM DA0 raghuvIrajI dvArA prakAzita 'grApizala zikSA,' gaura svAmI dayAnanda sarasvatI 15 dvArA prakAzita 'pANinIya zikSA' kA jJAna nahIM thA, anyathA ve unakI sahAyatA se grantha kA acchA sampAdana kara sakate the / meM hamane ukta donoM zikSAsUtroM ke AdhAra para, tathA vividha granthoM uddhRta sUtroM ke sAhAyya se isa amUlya nidhi kA sampAdana kiyA haiN| jaba hamane isa grantha ke pATha kA sampAdana kara liyA, taba isa pATha 20 aura svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA prakAzita pATha kI tulanA se vidita huA ki hamAre dvArA sampAdita zikSA-pATha vRddhapATha hai, aura svAmI dayAnanda sarasvatI dvArA prakAzita laghupATha haiM / aneka prAcIna granthoM ke vRddha aura laghu pATha upalabdha hote haiM / pANini ke sUtrapATha dhAtupATha gaNapATha uNAdipATha sabhI ke laghupATha aura vRddha pATha haiM / " 25 isI prakAra usakI sUtrAtmikA zikSA ke bhI vRddha aura laghu pATha hoM, to Azcarya hI kyA hai / prAcIna paramparA ke anusAra vRddha aura laghu donoM prakAra ke pATha eka hI prAcArya dvArA vibhinna prakAra se pravacana ' ke kAraNa utpanna hue haiN| 1 1. ina pAThoM ke viSaya meM hamAre "saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa 30 ke tattat prakaraNa dekhie / 2. prAcIna AcArya zAstrIya grantha likhA nahIM karate the, apitu par3hAyA karate the, ataH ve prokta kahAte the / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... mUla pANinIya zikSA 66 aba hama pANinIya zikSA ke donoM pAThoM kI kucha tulanA upasthita karate haiM laghu-pATha .. . vRddha-pATha [varNAs] triSaSTiH sthAnakaraNaprayatnebhyo varNAstri SaSTiH / 4 / . ctuHssssttirityeke|5| [iti] saMyuktA varNAH / 1 / 24 // AbhyantarastAvat svasthAna praabhyntrstaavt|3|4|| tebhya e pro vivRttrau| 39 // tAbhyAmai prau| 3 / 10 // 11 tAbhyAmAkAraH / 3 // 11 // kAdayo mAvasAnAH sparzAH / 4 / 8 / / yAdayo'ntasthAH / 419 // avarNo hrasvadIrghaplutatvAcca evaM vyAkhyAne vRttikArAH paThantitraisvaryopanayena cAnunAsikya- aSTAdaza-prabhedamavarNakulamiti / 15 bhedAcca saMkhyAto'STAdazAtmakaH / tatkathamuktam-hrasvadIrghapluta tvAcca svaryopanayena c| AnunAsikyabhedAcca saMkhyAto'STAdazAtmakaH / 6 / 12 // utsAhaH prayatnaH / 76 // 20 spRSTatAdivarNaguNaH / 77 // ina uddharaNoM ke viparIta laghupATha meM kucha aise pATha bhI haiM, jo vRddhapATha meM laghurUpa meM haiM, athavA nahIM haiN| yathAlaghupATha vRddhapATha dve dve varNe sandhyakSarANAmArambhake dvivarNAni sandhyakSarANi 25 bhavata iti| saptama prakaraNa ke nimna 2-5 sUtra vRddhapATha meM nahIM haiMtatrate kauzikIyAH zlokAHsarvAnte'yogavAhatvAd visargAdirihASTakaH / prakAra uccAraNArtho vyaJjaneSvanubadhyate / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kapayoH kapakArau ca tadvargIyAzrayatvataH / palakknI cakhkhnaturjagmirjagghnurityatra yad vapuH // nAsikyenoktaM kAdInAM ta ime'yamAH / teSAmukAraH saMsthAnavargIyalakSakaH // 5 laghu pATha meM sarvatra Avazyaka nahIM ki usa pATha meM vRddhapATha kI apekSA laghutva hI ho| samUhAvalambana se laghutva aura vRddhatva dekhA jAtA hai / laghupATha ke saptama prakaraNa ke jo sUtra uddhRta kie haiM, una ke viSaya meM yaha bhI sambhAvanA ho sakatI hai ki laghupATha ke kisI hastalekha meM ye zloka kisI pAThaka ne granthAntara se grantha ke prAnta 10 (hAziye) para likhe hoM, aura uttarakAla ke pratilipikartA ne unheM chUTA huA pATha mAnakara mUla meM sanniviSTa kara diyA ho| - ataH jaba taka laghupATha kA anya hastalekha upalabdha na ho jAe, kucha samasyAeM banI hI rheNgii| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha pANinIya zikSA vRddha-pAThaH 1. AkAzavAyuprabhavaH zarIrAt samuccaran vaktramupaiti nAdaH / sthAnAntareSu pravibhajyamAno varNatvamAgacchati yaH sa zabdaH / 2. tamakSaraM brahma paraM pavitraM guhAzayaM samyaguzanti viprAH / sa zreyasA cAbhyudayena caiva samyak prayuktaH puruSaM yunakti // 3. sthAnamidaM karaNamidaM prayatna eSa dvidhA'nilaH / sthAnaM pIDayati, vRttikAraH prakrama eSo'tha nAbhitalAt // 4. sthAnakaraNaprayatnaparebhyo varNAstriSaSTiH / 5. catuHSaSTirityeke / ' 6. tatra varNAnAM keSAM kiM sthAnaM kiM karaNaM prayatnazca te, dvidhA vibhajate ( ? ) / laghu-pAThaH 1. AkAzavAyuprabhavaH zarIrAt samuccaran vaktramupaiti nAdaH / sthAnAntareSu pravibhajyamAno varNatvamAgacchati yaH sa zabdaH / 2. tamakSaraM brahma paraM pavitraM ' guhAzayaM samyaguzanti viprAH / sa zreyasA cAbhyudayena caiva samyak prayuktaH puruSaM yunakti // 10 3. [varNAs] triSaSTiH / 4. sthAnamidaM karaNamidaM 1. taMtra sthAnaM tAvat / 2. akuhavisarjanIyAH kaNThyAH / ' 1 - sthAna - prakaraNam prayatna eSa dvidhA'nilaH / sthAnaM pIDayati, vRttikAraH prakrama eSo'tha nAbhitalAt // 15 1. kuhavisarjanIyAH kaNThyAH / varNAH zambhuma sthitAH 1. tulanA kAryA - triSaSTizcatuHSaSTirvA (matA:) ityarvAcInAyAM pANinIyazikSAnAmnA prasiddhAyAM zikSAyAm / 5 2. uddhRtaM nyAse | ( pratyA0 sUtra 5, pRSTha 22; 11116, pRSTha 58 ), padamaJjaryAM (1 / 1 / 6, pRSTha 58) ca / 25 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa vRddha-pAThaH lghu-paatthH| 3. hvisrjniiyaavursyaavekessaam| 2. havisarjanIyAvurasyAvekeSAm / 4. jihvAmUlIyo jihvyH| 3. jihvAmUlIyo jihvayaH / 5. kavargAvarNAnusvArajihvA- 4. kavarga RvarNazca jihvayaH / mUlIyA jihvayA ekeSAm / 6. sarvamukhasthAnamavarNamityeke / 5. sarvamukhasthAnamavargamityeke / 7. knntthyaanaasymaatraanityeke| 6. kaNThayAnAsyamAtrAnityeke / 8. icuyshaastaalvyaaH| 7. icuyazAstAlavyAH / 6. RTuraSA mUrdhanyAH / 8. RTuraSA mUrdhanyAH / 10 10. repho dantamUlIya ekessaam| 1. repho dantamUlIya ekeSAm / 11. dantamUlastu tavargaH / 10. dantamUlastu tavargaH / 12. lutulasA dantyAH / .11. lutulasA dantyAH / 13. vakAro dantyoSThyaH / 12. vakAro dntyosstthyH| 14. sRkkiNIsthAnamekeSAm / 13. sRkkiNIsthAnamekeSAm / 15 15. upUpadhmAnIyA proSThyAH / 14. upUpadhmAnIyA proSThayAH / 16. anusvArayamA nAsikyAH / / 15. anusvArayamA nAsikyAH / 17. knntthynaasikymnusvaarmeke| 16. kaNThayanAsikyamanusvArameke / 18. yamAzca nAsikyajihvA- 17. yamAzca nAsikyajihvAmUlIyA ekeSAm / mUlIyA ekeSAm / 20 19. e ai kaNThatAlavyau / 18. edaitau kaNThayatAlavyau / 1. tulanA kAryA-sarvamukhasthAnamavarNameke icchanti / mahAbhASya 1 / 16 / / 2. uddhRtaM nyAse (pratyA0 sUtra 5, pRSTha 22; 1 / 16, pRSTha 58); padamaJjayA~ (1 / 1 / 6 pRSTha 58); nyAyamaJjayAM (pRSTha 205) c|| 3. uddhRtaM nyAse (pratyA0 sU0 5 pRSTha 20, 22; 1 / 1 / 6, pRSTha 58) 25 padamajal (1 / 1 / 6, pRSTha 58) c| 4. uddhRtaM nyAse (pratyA0 5, pRSTha 22; 11116, pRSTha 15); padamaja(13116, pRSTha 58) ca / 5. uddhRtaM tyAse (pratyA0 5, pRSTha 22; 11116, pRSTha 58); padamaJjayAM (1 / 1 / 6, pRSTha 58) / 6. uddhRtaM nyAse (pratyA0 5, pRSTha 25; 11116, pRSTha 56) / 7. uddhRtaM nyAse (1 / 2 / 6, pRSTha 58; 111148, pRSTha 92); padamajA~ (1 / 116, pRSTha 58) ca / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/10 . mUla pANinIya zikSA sthaanaa:| vRddhapAThaH laghupAThaH 20. o au knntthosstthyo|' 16. prodautau kaNThyoSThyau / 21. GatraNanamAH svasthAnanAsikA- 20. GaJaNanamAH svasthAnanAsikA sthaanaaH| 22. dvivarNAni sandhyakSarANi / 21. dve dve varNe sandhyakSarANAmA- 5 rambhake bhavata iti / 23. sarepha RvarNaH / / 22. sarepha RvrnnH| .. 24. [iti] saMyuktAH varNAH / 25. evametAni sthAnAni / . 2-karaNa-prakaraNam 1. karaNamapi / 2. jihvayatAlavyamUrdhanyadantyAnAM 1. jihvayatAlavyamUrdhanyadantyAnAM jihvA karaNam / jihvA karaNam / . 3. jihvAmUlena jihvayAnAm / 2. jihvAmUlena ' jihvayAnAm / / 4. jihvAmadhyena taalvyaanaam| 3. jihvAmadhyena tAlavyAnAm / 15 5. jihvopAgreNa mUrdhanyAnAm / 4. jihvopAgreNa mUrdhanyAnAm / 6. jihvAgrAdhaH karaNaM vaa| 5. jihvAgrAdhaH karaNaM vA / 7. jihvAgreNa dntyaanaam| 6. jihvAgreNa dantyAnAm / 8. zeSAH svasthAnakaraNAH / / 6. ityetat karaNam / 7. ityetadantaHkaraNam / 20 3- antaHmayatna-prakaraNam 1. prayatno'pi dvividhaH / 1. prayatno'pi dvividhaH / 2. Abhyantaro bAhyazca / 2. pAbhyantaro baahyshc| . . 3. svasthAne AbhyantarastAvat / 3. prAbhyantarastAvat / 1. uddhRtaM nyAse (pratyA0 5, pRSTha 20; 1 / 1 / 6, pRSTha 58; 13148, .. pRSTha 62); padamaJjayA~ (1 / 116, pRSTha 58) ca / / 2. dra0-yeSAM darzanamardhamAtrA kAlo repha RkAre'stIti tnmten......| yeSAmapi darzanaM mAtrAcaturthabhAgo repha RkAra iti........| mahAbhASyapradIpe pA41 kaiyaTa: / atrApizalazikSAyAmasmin sUtre nirdiSTA TippaNyapi drssttvyaa| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa vRddhapAThaH laghupAThaH 4. spRSTakaraNAH sparzAH / ' 4. spRSTakaraNAH sprshaaH| 5. ISatspRSTakaraNA antsthaaH| 5. ISatspRSTakaraNA antasthAH / 6. ISadvivatakaraNA USmANaH / 6. ISadvivRtakaraNA USmANaH / 7. vivRtakaraNA vA / .. 7. vivRtakaraNA vA / .. 8. vivRtakaraNAH svraaH| 8. vivRtakaraNAH svarAH / 6. tebhya e pro vivRtatarau / 10. tAbhyAmai prau| 11. tAbhyAmakAraH / 10 12. sNvRtstvkaarH| 6. saMvatastvakAraH / .. 13. ityesso'ntHprytnH| , 10. ityeSo'ntaHprayatnaH / 4-bAhyaprayatna-prakaraNam 1. atha bAhyAH prayatnAH / 1. atha bAhyAH prayatnAH / 2. vargANAM prathamadvitIyAH zaSa- 2. vargANAM prathamadvitIyAH zaSasa15 / savisarjanIyajihvAmUlIyopa- visarjanIyajihvAmUlIyo.:. dhmAnIyA yamau ca prathama- padhmAnIyA yamau ca prathama dvitIyau vivRtakaNThAH zvAsA- dvitIyau vivRtakaNThAH zvAsAnupradAnA aghoSAH / nupradAnAzcAghoSAH / / 1. uddhRtaM nyAse (1 / 1 / 6, pRSTha 56); padamajal (1 / 1 / 6, pRSTha 57) ca / 2. uddhRta nyAse (1 / 1 / 6, pRSTha 56) padamaJjaryAM; (1 / 1 / 6, pRSTha 57) ca / 3. uddhRtaM nyAse (pratyA0 sUtra 1, pRSTha 8) padamaJjaryAM (pratyA01, pRSTha 18) c| 4. uddhRtaM nyAse (pratyA0 1,pRSTha 8)padamaJjaryAM (pratyA0 1,pRSTha 18)ca / 5. uddhRtaM padamaryAm (pratyA0 1, pRSTha 18); nyAse tu 'tAbhyAmapi 25 ai au' ityevaM paatthH|| 6. tAbhyAmapyAkAraH' ityevaM nyAse (pratyA0 1; pRSTha 8); padamajA (pratyA0 1, pRSTha 18) ca paatthH| 7. saMvRto'kAraH, ityevaM nyAse (pratyA0 1, pRSTha 8); padamacaryA (pratyA0 1, pRSTha 18) ca pAThaH / 308. uddhRtaM nyAse (1316, pRSTha 57; 111150, pRSTha 85); padamajayI (1 / 1 / 6, pRSTha 57) c| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla pANinIya zikSA, vRddhapAThaH laghupAThaH 3. vargayamAnAM prathamA alpaprANA 3. eke alpaprANA itare mahA- . itare sarve mhaapraannaaH|' prANAH / . 4. vargANAM tRtIyacaturthA antasthA 4. vargANAM tRtIyacaturthA anta-.. hakArAnusvArau yamau ca tRtIya sthA hakArAnusvArau yamau ca 5 caturthI nAsikyAzca saMvRta- tRtIyacatutha nAsikyAzca .. kaNThA nAdAnupradAnA ghoSa- saMvRtaMkaNThA nAdAnupradAnA vantazca / ghoSavantazca / ..... 5. vargayamAnAM tRtIyA antasthA- 5. [eke'ntasthAzcAlpaprANA zcAlpaprANA itare sarve mahA- . itare sarve mhaapraannaaH]| 10 praannaaH| 6. yathA tRtIyAstathA pnycmaaH| 6. yathA tRtIyAstathA pnycmaaH| 7. AnunAsikyameSAmadhiko guNa: / / 7. prAnunAsikyameSAmadhiko 8. kAdayo mAvasAnAH sparzAH / ' guNaH / 6. yAdayo'ntasthAH / 10. zAdaya uSmANaH / .....: zAdaya uSmANaH / / 1. 'vargayamAnAM prathame prathame'lpaprANA itare mahAprANAH' ityevaM padamaJjaryAM (1 / 1 / 6, pRSTha 57); nyAse (vaya'yamAnAM' pAThA0 1 / 1 / 6) pRSTha 57) ca pazyate / 2. uddhRtaM nyAse (pratyA0 5, pRSTha 25, 1 / 1 / 6, pRSTha 57; 111150, pRSTha 85) padamaJjayA~ (1 / 1 / 6, pRSTha 57) ca / padamA~ nyAse (1 / 1 / 6, 20 pRSTha 57); uddharaNe nAsikayAzca' padaM naasti)| . 3. uddhRtaM nyAse (1 / 3 / 6, pRSTha 57; 1 / 1150, pRSTha 65 pUrvoddharaNe . 'varya' pAThaH); padamaJjayA~ (13106, pRSTha 58-sarve' pardai nAsti) c| 4. uddhRtaM nyAse (pratyA0 5, pRSTha 25; 1 / 1 / 6, pRSThaH 57), padamarjayA~ (1 / 1 / 6, pRSTha 58.) c| 8 .. ..... .. 25 5. uddhRtaM nyAse (1 / 1 / 6 pRSTha 57); padamaJjayA~ (1 / 1 / 9, pRSTha 58)ca / 6. uddhRtaM nyAse (1 / 1 / 6, pRSTha 57) ; padamajal (1|1|6,pRsstth 57) ca / 7. nyAse (1 / 1 / 6, pRSTha 57); padamaJjaryAM (1 / 1 / 6, pRSTha 57) ca 'yaralavA antasthAH' ityevaM paThyate, so'rthato'nuvAdo draSTavyaH / 8. uddhRtaM nyAse (1 / 1150 pRSTha 66); padamaJjaryAM (1 / 1 / 50, pRSTha 67) 30 ca / yattu nyAse (1 / 1 / 6, pRSTha 57); padamaJjaryAM (1 / 1 / 6, pRSTha 57) ca / 'zaSasahA USmANaH' ityevaM pATha upalabhyate; so'rthato'nuvAdo draSTavyaH / . Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa vRddhapAThaH laghupAThaH 11. sasthAnena dvitiiyaaH| 6. [sa] sthAnena dvitiiyaaH| 12. hakAreNa cturthaaH| 10. hakAreNa caturthAH / 13. ityeSa bAhyaH prytnH| 5-sthAnapIDana-prakaraNam 1: tatra sparzayamavarNakAro vAyu- 1. tatra sparzayamavarNakaro vAyu rayaHpiNDavat sthAnamabhipIDa- rayaHpiNDavat sthAnamabhiyati / pIDayati / 2. antasthavarNakAro vAyurdAru- 2. antasthavarNakaro vAyurdAru10 piNDavat / piNDavat / 3. USmasvaravarNakAro vAyurUrNA- 3. USmasvaravarNakaro vAyurUrNA piNDavat / 4. uktAH sthAnakaraNaprayatnAH / 6-vRttikAra-prakaraNam 15 1. evaM vyAkhyAne . vRttikArAH paThanti-aSTAdazaprabhedamavanakulamiti / tatkathamuktama ? 2. hrasvadIrghaplutatvAcca 1. avarNo hrasvadIrghaplatatvAcca traisvopanayena c| traisvaryopanayena cAnunAsikyaAnunAsikyabhedAcca saMkhyAto. bhedAcca saMkhyAto'STAdazA'STAdazAtmakaH ||iti| tmkH| 3. evmivrnnaadyH| . 2. evamivarNAdayaH / 4. lavarNasya dIrghA na santi / 3. lavarNasya dIrghA na santi / : . 5. taM dvaadshprbhedmaacksste| 4. taM dvaadshbhedmaacksste| pinnddvt| 25 1. uddhRtaM nyAse (1 / 1 / 50, pRSTha 66, 67); padamajayA~ (111150 pRSTha 67) c| 2. uddhRtaM nyAse (121150; pRSTha 66, 67); padamaJjayA~ (1 / 1150, pRSTha 17) c| 3. uddhRtaM kAzikAyAm (1 / 116) / 4. uddhRtaM kAzikAyAm (1 / 1 / 6) / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlapANinIya zikSA vRddhapAThaH laghupAThaH 6. yadRcchAzabde'zakticAnukaraNe 5. yadRcchAzabde'zaktijAnukaraNe vA yadAM dIrghAH syustadA'STAdazabhedaM bruvate kalupaka iti / 6. sandhyakSarANAM santi / 7. tAnyapi dvAdazaprabhedAni / vA yadA dIrghAH syustadA'STa'dazaprabhedaM bruvate klRpaka iti / 7. sandhyakSarANAM santi / ' hrasvA na 77 hrasvAna 8. tAnyapi dvAdazaprabhedAni / " 3. chandogAnAM sAtyamugrirANAya nIyA ardhamekAramardhamokAraM [ca] paThanti / " 10. teSAmaSTAdaza prabhedAni / 11. antasthAdviprabhedA rephavarjitAH 8. antasthA dviprabhedA rephavarjisAnunAsikA niranunAsikA tAH sAnunAsikA niranunAsikAzca / zca / - prakrama-prakaraNam 15 12. rephoSmaNAM savarNA na santi / 6. rephoSmaNAM savarNA na santi / 13. varyo varyeNa savarNaH / ' 10. vaya varyeNa savarNaH / 10 1. eSa kramo varNAnAm / 1. eSa krama varNAnAm / 2. tatraiSAM sthAnakaraNa prayatnAnAM 2. tatraite kauzikIyAH zlokAH / 20 kathaM prasiddhirityucyate / 1. uddhRtaM kAzikAyAm (1 / 119 ) / 'pANinIye'pi' ityevaM kRtvoddhRtaH / taittirIya pratizAkhyasya triratnabhASye ( maisUra saM0 pR0 450 ) / 2. uddhRtaM kAzikAyAm (1 / 1 9 ) / 3. tulanA kAryA-- nanu ca bhozchandogAnAM sAtyamugrirANAyanIyA ardhame 25 kAramardhamokAraM cAdhIyate iti / mahAbhASye pratyA0 3; 1|1|47 sUtre ca | 1 4. svalpapAThAntareNoddhRtaM kAzikAyAm (1 / 1 / 6 ) ; padamaJjaya ( pratyA0 6, pRSTha 33) ca / . 5. uddhRtaM mahAbhASye (pratyA0 5 ) ; kAzikAyAM ( 1 / 1 6 ) ; padamaJjaya ( pratyA0 5 ) ; nyAse ( pratyA0 5 ) ca / 30 6. uddhRtaM mahAbhASyadIpikAyAM (pRSTha 184 hasta0 ) kAzikAyAM (1 / 1 / 9) ca Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 saMskRta vyakiraNa-zAstra kA itihAsa vaddhapAThaH ... laghupAThaH 3. sarvAnte'yogavAhatvAd visargAdirihASTakaH / prakAra uccAraNArtho vyaJjaneSvanubadhyate // 4. ka-payokapakArau ca tdvrgiiyaashrytvtH| paliknI cakhnaturjagmijaghnurityatra yadvapuH // 5. nAsikyenoktaM kAdInAM ta ime'yamAH / teSAmukAraH saMsthAna vargIya lakSakaH / 6. uktAH sthAnakaraNaprayalAH / 15 3. iha yatra sthAne varNA upa- 7. iha yatra sthAne varNA upa labhyante tat sthAnam / labhyante tat sthAnam / 4. yena nivRtyante tat karaNam / 8. yena nirvatyante tat karaNam / 5. prayatanaM prayatnaH / ' 6. prayatanaM prayatnaH / 6. utsAha prytnH| 20. 7. spRSTatAdi vargaguNaH / 8-nAbhitala-prakaraNam 1. 'tatra nAbhipradezAt prayatna- 1. tatra nAbhipradezAt prayatna preritaH prANo', nAbhivAyu preritaH prANo nAma vAyu rUddhamAkrAmannuraprAdInAM sthA- rUddhamAkrAmannurAdInAM 25 : nAnAmanyatamasmin sthAne sthAnAnAmanyatamasmin sthAne 1. uddhRtaM mahAbhASye (1 / 1 / 6) / 2. nyAse (1316, pRSTha 56, 57). prasya prakaraNasya 1-23 sutrANyuddhRtAni / 3. prANo nAma - UrdhvamAkramannura:prabhRtInAmanyatasmin-nyAse / draSTavya.: matrAsyaiva prakaraNasyASTame caturdaze ca sUtre naabhipdm| laghupAThe tu 'prANo nAma' ityeva paThyate / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - mUla pANinIya zikSA : buddhapAThaH laghupATha prayatnena vidhAryate / vidhArya- prayatnena vidhAryate / [iti mANaH so'pi tatsthAnAni 'ne granthapAtaH] . vihanti / tasmAt sthAnAbhighAtAra dhvanirutpadyata [iti pANinIya zikSA- 5 .. AkAze, sA varNazrutiH / sa sUtrANAM lghupaatthH||]..... vrnnsyaatmlaabhH| 2. tatra varNAnAmutpadyamAne' yadA sthAnakaraNaprayatnaparyantaM parasparaM spRzati' sA spRsstttaa| 3. yadeSata spazati sA iisstspsstttaa| . . 10 4. yadA dUreNa spRzati sA vivRtaa'|| 5. yadA sAmIpyena spRzati sA sNvRtaa|' 6. eSo'ntaH prayatnaH / / 7. atha bAhyaH prayatnaH / 8. sa evedAnIM prANo nAbhivAyurU z2amAkramya mUni pratihate" 15 nivRttaH tadA koSThe saMhanyamAne" galabilasya saMvRtatvAt saMvAro nAma varNadharmo jAyate, vivRtatvAd vivAraH / 6. to sNvaarvivaarau|4 1. sa vidhAryamANaH sthAnamabhihanti / tataH- nyaase| 2. vrnndhvnaavutpdymaane-nyaase| .... 3. 0 prayatnAH parasparaM spRzanti nyaase| . . . . . 4. ISad yadA spRzanti-nyAse / 5. dUreNa yadA spRzanti-nyAse / nyAse tu caturthapaJcamasUtrayoH paurvAparyaM vidyate / 6. draSTavyamatrAsyaiva prakaraNam 26 SaDviMzaM sUtram / 7. sAmIpyena yadA spRzanti-nyAse / / 8. draSTavyamatrAsyaiva prakaraNam 26 SaDvizaM suutrm| 6. nAsti suutrm-nyaase| 10. sa eva prANo nAma vAyurUpramAkrAman -nyaase| .. 11. pratihato0-nyAse / . .12. nivRtto yadA koSThamabhihanti tadA kosstthe'bhihnymaane-nyaase| 13. varNadharma upajAyate- kyaase| 14. nAsti suutrN-nyaase| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa vRddhapAThaH 10. tatra yadA kaNThavilaM saMvRtatvaM tadA nAdo jaayte|' 11. vivRte tu kaNThavile shvaaso'nujaayte|' 12. tau zvAsanAdAvanupradAnAvityAcakSate / ' 13. anye zvAsanAdAnapradAnaM vyaJjane nAdavat / 14. tatra yadA nAbhisthalajadhvanau' nAdo'nupradIyate, tadA nAdadhvani - saMsargAd' ghoSo jAyate / / 15. yadA zvAso'nupradIyate tadA zvAsa [dhvani] saMsargAda' aghoSo __jaayte| 10 16. sA ghoSavadaghoSatA / / 17. mahati vAyau mahAprANaH / 18. alpe vAyAvalpaprANaH / / 16. saalppraannmhaapraanntaa|" 20. [yatra] mahAprANatvam USmANaste / " 15 21. tatra' yadAnusAriprayatnastIvo bhavati, tadA gAtrANAM nigrahaH, kaNThabilasya cAlpatva" svarasya ca vAyostIvragatitvAd raukSyaM bhavati tmudaattmaacksste| 22. yadA mandaH prayatno bhavati, tadA gAtrANAM prasannatvaM kaNThabilasya ca bahutvaM svarasya ca vAyormandagatitvAd snigdhatA bhavati / tmnudaattmaacksste| 20 25. 1. saMvRte galabile'vyaktaH zabdo nAdaH-nyAse / nyAse'rthato'nuvAdaH syAt / 2. vivRte zvAsa:-nyAse / nyAse'rthato'nuvAdaH syAt / 3. to zvAsanAdAnupradAnAviti kecidAcakSate -nyAse / / 4. anye tu bruvate-anupradAnamanusvAno ghaNTAnidivat-tyAse / 5. yadA sthAnAbhighAtaje dhvnii-nyaate| 6. 0 dhvanisaMgAd -nyaase| 7. 0dhvanisaMgAd -nyaase| 8. jAyate-nAsti nyAse / 6. sUtraM nAsti-nyAse / 17. sUtraM naasti-nyaase| 11. sUtraM nAsti-nyAse / 12. tatra-nAsti / yadA sarvAGgAnusArI-nyAse / 13. gaatrsy-nyaase| 14. kaNThavivarasya cANutvaM - myAse / 15. * gAtrasya srsvN-nyaase| 16. mhttvN-nyaase|... Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/11 mUla pANinIya zikSA vRddhapAThaH 23. udAttAnudAtta' sannikarSAt svarita iti / 24. sa evaM prayatno'bhinivRttaH kRtsnaH prayatno bhavati / 25. sa evamApizileH paJcadazabhedAkhyA varNadharmA bhavanti / 26. tadyathA-- spRSTatA ISatspRSTatA vivRtA saMvivRtA ca / saMvAravivArau zvAsanAdau ghoSavadaghoSatA / alpaprANamahAprANatA udAttAnudAttasvaritA iti / 27. idAnIM zikSAgranthaH zlokairupasaMhriyate - 28. bhraSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA / jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca tAlu ca // 26. spRSTatvamISatspRSTatvaM saMvRtatvaM tathaiva ca / vivRtatvaM ca varNAnAmantaHkaraNamucyate // 30. kAlo vivArasaMvArau zvAsanAdAvaghoSatA / ghoSo'lpaprANatA caiva mahAprANaH svarAstrayaH / / 31. bAhya N karaNamAhustAn varNAnAM varNavedinaH / / -: iti pANinIya zikSAsUtrANAM vRddhapAThaH samAptaH: 1. udAttAnudAttasvarasannikarSAt - nyAse / 81 10 15 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA pariziSTa - jAmbavatI-vijaya ke upalabdha zloka vA zlokAMza .. 'jAmbavatI.vijaya' apara nAma 'pAtAlavijaya' ke sambandha meM isa itihAsa ke prathama bhAga (pRSTha 263 ca0 saM0) meM saMkSepa se, aura dvitIya bhAga meM 'lakSya-pradhAna kAvyazAstrakAra vaiyAkaraNa kavi' nAmaka 30 veM adhyAya (pRSTha 464-473, tR0 saM0) meM vistAra se likha cuke haiN| mahAmuni pANini ke isa mahAna kAvya ke uddharaNa abhI taka jina 26 granthoM meM upalabdha hue haiM, unake nAma usI prakaraNa (pRSTha 471-472) meM likha cake haiN| aba yahA~ una granthoM meM isa 10 mahAkAvya ke jitane bhI zloka vA zlokAMza upalabdha hue haiM. unheM - hama nIce de rahe haiN| pAThakoM ko ina uddharaNoM se isa kAvya ke zabda lAlitya evaM bhAvasaundarya kA kucha paricaya milegaa| .... . hama (bhAga 2, pRSTha 434 tR0 saM0) likha cuke haiM ki saba se prathama pANinIya isa mahAkAvya ke upalabdha uddharaNoM kA saMkalana 15 pI0 pITarsana ne kiyA thaa| usake pazcAt naye uddharaNoM ke sAtha paM0 candradhara gulerI ne hindI-anuvAda sahita inakA saMgraha prakAzita kiyA thA / tatpazcAt do uddharaNa aura upalabdha hue haiN| hama prathama paM0 candradhara gulerI ke saMkalanAnusAra uddharaNa de rahe haiM, pazcAt naye uddharaNa diye jaayeNge| paM0 candradhara gulerI kA bhASAnuvAda bhI svalpa 20 zodhana ke sAtha diyA jA rahA hai| . ... asti pratIcyAM dizi sAgarasya velomigUDhe 'himshailkukssau| purAtanI vizrutapuNyazabdA mahApurI dvAravatI ca nAmnA // .:..1. yahA~ 'himazaila' zabda vicAraNIya haiN| dvArakA ke prAsapAsa ke parvatoM 25 para barpha nahIM jmtii| sambhava hai hima zabda ThaNDe artha meM prayukta huA ho, athavA zAnta jvAlAmukhI parvata kI ora isakA saMketa ho / 2. durghaTa vRtti 4 / 3 / 23 / pRSTha 82 (pra0 saM0)- 'tathA ca jAmbavatI vijaya pANininoktam ............ iti dvitIya srge|' Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAmbavatI - vijaya ke upalabdha zloka vA zlokAMza 83 pazcima dizA meM sAgara kI laharoM se baraphIle pahAr3a kI kokha meM prAcIna aura prasiddha 'dvArakA' nAmaka mahApurI thI / (2) anena yAtrAnucitaM dharAdharaiH purAtanaM sAjalanaM ( ? ) mahIkSitAm / dadarza setu mahato jarantayA ( ? ) vizIrNasImanta ivodaya ( ? ka) zriyA // ' pATha azuddha hai / ThIka artha samajha nahIM par3atA / (3) tvayA sahAjitaM yacca yacca sakhyaM purAtanam / cirAya cetasi punastaruNIkRtamadya me // 2 ..jo mitratA maiMne tere sAtha sampAdana kI aura jo purAnI hai, prAja 10 vaha bahuta dinoM pIche mere citta meM phira naI sI ho gaI / (4) 2 bArhadrathaM yena vivRttacakSuvihasya sAvajJamidaM babhASe / isI se pravajJAM ke sAtha prAMkhe badala kara haMsate-haMsate yaha kahA / (5) sandhyAva gRhya kareNa bhAnuH / sUrya apanI sandhyArUpiNI vadhU ko hAtha se pakar3a kara / (6) sa paarssdairmbrmpupure| usa ziva ne apane gaNoM ke sAtha AkAza ko bhara diyA / 1. durghaTavRtti 4 / 3 / 24 pRSTha 82 ( pra0 saM0 ) - 2. vahI ** ityaSTAdaze' / 3. gaNaratnamahodadhi ( iTAvA saMska0 ) pRSTha 7- - tathAhi jAmbavattI haraNe / ' iti caturthe / ' 4. nami sAdhu kRta rudraTa kAvyAlaMkAra TIkA / 5. amarakoza - padacandrikA TIkA ( rAyamukuTa ) - ' iti jAmbavatyAM pANiniH / amarakoza kAM0 1, varga 1, zloka 31 meM ziva ke gaNa ke liye 'pariSat' zabda AyA hai, usakA rUpAntara 'pArSada' pANini prayoga diyA hai / 15 20 25 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 saMskata vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa payaH pRSantibhiH spRSTA lA (vA ?) nti vAtAH zanaiH-zanaiH / ' pAnI ke phuhAroM se chuI huI vAyu dhIre-dhIre baha rahI hai| (8) sa sRkkiNIprAntamasRkpradigdha pralelihAno hariNAriruccakaiH / ' lohU lage hue hoThoM ke konoM ko punaH-punaH cATatA huA vaha siMha jora se| hariNA saha sakhyaM te bobhUtviti yadabravIH / na jAghaTIti yuktau tat siMhadviradayoriva // ' jo tUne yaha kahA hai ki hari ke sAtha terI mitratA ho, to yaha yukti meM saMghaTita nahIM hotA, jaise ki siMha aura hAthI kI mitrtaa| (10) gate'rdharAtre parimandamandaM garjanti yatprAvaSi kaalmeghaaH| apazyatI vatsamivendubimbaM taccharvarI gauriva huMkaroti / ' pAvasa meM AdhI rAta bIta jAne para megha dhIre-dhIre garajate haiM, mAno rAta gau hai, candramA usakA bachar3A hai / bachar3e ko (vAdaloM meM chipe hue cAMda ko) na dekhakara rAtri rUpI gau raMbhA rahI hai| 1. amarakoza-padacandrikA TIkA (rAyamukuTa)-'iti jAmbavatI vijaya20 vAkyam / ' amara 1 / 10 / 6 meM 'pRSat zabda jalabindu ke liye napuMsaka liGga diyA hai / pANini ne strIliGga hrasva ikArAnta 'pRSanti' kA prayoga kiyA hai| yahAM kevala kAvya kA nAma hai, kavi kA nAma nhiiN| 2. vahI, amarakoza 21691 meM hoThoM ke konoM ke liye 'sRkvan' pada napuMsakaliGga diyA hai| pANini ne IkArAnta strIliGga kA vyavahAra kiyA hai| 25 aAphekTa ne halAyudha kI ratnamAlA kI sUcI meM bhI isakA ullekha kiyA hai| . 3. rAmanAtha kI kAtantra dhAtuvRtti, bhASAvRtti 2 / 4 / 74 - 'iti pANine. rjAmbavatIvijaya kAvyam / ' bhASAvRtti meM 'saMkhya' (=lar3AI) pATha hai| 4. nami sAdhu kRta rudraTa kAvyAlaMkAra TIkA-'tasyaiva kveH'| 'apazyatI' ke sthAna meM 'apazyantI' honA cAhiye / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAmbavatI - vijaya ke upalabdha zloka vA zlokAMza 85 (11) tanvaGgInAM' stanau dRSTvA ziraH kampayate 'yuvA 1 tayorantarasaMlagnAM dRSTimutpATayanniva / / ' komalAGgI nAriyoM ke stanoM ko dekhakara javAna AdamI sira ghunatA hai| jaise ki unameM nigAha phaMsa gaI hai, use hilA-hilAkara 5 ukhar3a rahA hai| (12) upoDharAgena vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAzukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'tirAgAd galitaM na vIkSitam // ' candramA (nAyaka) ne rAtri (nAyikA) kA mukha (pradoSakAla - 10 vadana) jisameM tAre ( AMkhoM kI putaliyAM ) caMcala ho rahe the, rAga (lalAI - prIti) bar3ha jAne se yoM pakar3A ki use andhakArarUpI vastra ( dupaTTA ) sAre kA sArA khisakatA huA jAna hI na par3A / (13) pANau padmadhiyA madhUkamukula bhrAntyA tathA ganDayor nIlendIvarazaGkayA nayanayorbandhUka buddhyA'dhare / lIyante kabarISu bAndhavajanavyAmohabaddhaspRhA / durvArA madhupA: kiyanti sutanu sthAnAni rakSiSyasi // bhalA sundarI ? tuma apane kitane aGgoM ko ina bhauroM se bacAprogI? ye to pIchA chor3ate dikhAI nahIM dete| hAthoM ko kamala, kapoloM 20 ko mahuve kI kaliyAM, AMkhoM ko nIlakamala, adhara ko bandhUka, aura kezapAza ko apane bhAI-bandhu samajhakara ve bar3he cale Ate haiM / 1. kavIndravacana samuccaya meM pANini ke nAma se, dazarUpaka aura vAgbhaTTa kAvyAlaMkAra meM binA nAma ke / 15 25 2. saduktikarNAmRta meM nAma se, jalhaNa kI suvita muktAvalI meM nAma se, vallabhadeva kI subhASitAvalI meM nAma se / subhASitaratna koSa, sUvita muktAvalI - sAra saMgraha, dhvanyAloka, alaGkArasrvasva ( ruyyaka), kAvyAnuzAsana ( hemacandra ) aura alaGkAratilaka meM vinA nAma ke / 3. saduktikarNAmRta meM nAma se, kavIndravacana samuccayaM aura alaGkArazekhara meM vinA nAma ke, zArGgadharapaddhati aura padya racanA meM 'acala' ke nAma se 1 30 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ' asau gireH zItalakandarasthaH pArAvato. manmathacATudakSaH / .. dharmAlasAGgI madhurANi kUjana saMvojate pakSapuTena kAntAm // ' ...... pahAr3a kI zItala guphA meM baiThA huA, kAma ke coMcalIM meM nipuNa 5 vaha kabUtara mIThI bolI bolakara garamI se vyAkula kabUtarI ko apane ... paMkhoM (paroM) se paMkhA kara rahA hai| . .... ..... (15). . . ' udba (? va) hemyaH sudUraM ghanajanitatamaHpUriteSu drumeSu ...... prodgrIvaM pazya pAdadvayanamitabhuvaH zreNayaH pheravANAm / 10 .. ulkAlokaH sphuradbhinijavadanadarIsapibhirvIkSitebhyaH . zcyotat sAndraM vasAmbhaH kuthitazavavapumaNDalebhyaH pibanti // ' , dekhiye, bAdaloM ke chA jAne se dUra taka aMdherA ho rahA hai, per3oM se ' lAzeM laTaka rahI haiM, unameM se majjA baha rahI hai, zagAla ke muha se * '' Aga nikalA karatI hai, usI ke prakAza meM lAzoM ko dekhakara zagAloM 15 kI pAMta kI pAMta gardana UMcI kiye aura pRthivI ko pairoM se cAMpakara ghanI majjA ko pI rahI haiN| - kalhArasparzagabhaiH ziziraparicayAt kAntimadbhiH karAgrez candreNAliGgitA yAstimiranivasane usamAne rajanyAH / anyonyAlokinIbhiH : paricayajanitapremaniHsyandinIbhira dUrAruDhe pramode hasitamiva parispaSTamAzAsakhIbhi: // ' . zizara Rtu AgaI hai, candramA kI kiraNeM zItala aura prkaash|... mAna ho gaI haiN| candramA (nAyaka) ne apanI kiraNoM (hAthoM) ko bar3hAkara rAtri (nAyikA) kA prAliGgana kiyA, usakA andhakArarUpI 25 vastra khisakane lgaa| isa para dizAeM (usakI sakhiyAM) bahata pAna ndita hone se khilakhilA kara haMsa par3I, cAroM ora prakAza phaila gyaa| 1. saduktikarNAmRta meM nAma se| 2. vahIM, nAma se| 3. vahIM, nAma se| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAmbavatI- vijaya ke upalabdha zloka vA zlokAMza (17) caJcatpakSAbhighAtaM jvalitahuta prauDhadhAmnazcitAyAH koDAda vyAkRSTamUrterahamahamikayA caNDacaJcugraheNa / sadyastaptaM zavasya jvalaMdiva pizitaM bhUri jagdhvArdhadagdham pazyAntaH pluSyamANaH pravizati salilaM sattvaraM gRddhavRddhaH // ' citA dhadhaka rahI hai / pradhajale murde kA mAMsa jhapaTane ke lie gadhoM kI hor3Ahor3I huii| eka buDDhe gIdha ne auroM ko DainoM kI mAra se bhagA diyA, aura coMca se pakar3akara mAMsa khIMca liyA / vaha jaldI 'bahuta sA jalatA huA mAMsa khAgayA aura bhItara jalane lagA, daur3akara ThaNDaka ke liye pAnI meM ghusa rahA hai / seM (18) * - pANI zoNatale tanUri sUkSmAbhA kapolasthalI vinyastAJjana digdhalocanajalaiH kiM mlAnimAnIyate / mugdhe cumbatu nAma caJcalatayA bhRGgaH kvacit kandalIm unmIlannavamAlatIparimalaH kiM tena vismAryate // sakhI khaNDitA nAyikA se kahatI hai- kRzodari ! lAla hatheliyoM para kRza kapola ko rakhakara kAjalavAle prAMsutroM se use kyoM mlAna kara rahI ho ? bholI ! bhauMrA caJcalatA se kahIM jAkara kandalI ko bhale hI khAve, kintu kyA isase vaha naI khilI mAlatI ke suvAsa ko kabhI bhUla sakatA hai ? (16).. mukhAni cArUNi ghanAH payodharAH nitambapRthvyo jaghanottamazriyaH / tanU ni madhyAni ca yasya so'bhyagAt 87 kathaM nRpANAM draviDIjano hRdaH // jinake sundara mukha, ghane stana, bhArI nitamba, uttama jaghana, zraura 9. saduktikarNAmRta meM nAma se / 2. vahIM, nAma se; kavIndra vacana - samuccaya meM vinA nAma ke 3. vahIM, nAma se / 7 10 .15 .20 25 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kRza madhyabhAga haiM, ve dravir3a deza kI striyAM rAjAtroM ke mana se kaise nikala gaI ? (20) kSapAH kSmAmIkRtya prasabhamapahRtyAmbu saritAM pratApyovIM kRtsnAM tarugahanamucchoSya sakalam / kva sampratyuSNAMzuta iti samAlokanaparAs taDiddopAlokA dizidizi carantIha jaladAH // ( varSA Rtu kA varNana hai ) jisane rAtoM ko kRza (choTI) kara diyA, balAtkAra se nadiyoM kA pAnI curA liyA ( sukhA diyA ), 10 sArI pRthivI ko saMtapta kara diyA, jaMgala ke sAre vRkSoM ko sukhA diyA / aisA aparAdhI sUrya aba kahAM calA gayA ? isIlie bijalI ke dIpaka hAtha meM lie meva saba dizAoM meM use DhUMDhate phira rahe haiM / (21) 88 20 zrathAsasAdAstama nindyatejA janasya dUrojjhitamRtyubhIteH / utpattimad vastu vinAzyavazyaM yathAhamityevamivopadeSTum // dIptimAn sUrya asta ho gayA / mAno vaha una logoM ko, jinhoMne mRtyu kA bhaya bilakula chor3a diyA hai, yaha upadeza dene ke lie ki 'jisa vastu kI utpatti hotI hai usakA vinAza zravazyabhAvI hai| jaise ki merA' | (22) aindraM dhanuH pANDupayodhareNa zarad dadhAnArdranakhakSatAbham / prasAdayantI sakalaGkamindu tApaM raverabhyadhikaM cakAra // 3 zarada Rtu (nAyikA) ne sUrya (nAyaka) kA santApa ( tapana - jalana) bahuta bar3hA diyA / kyoM na ho, vaha ujjvala payodharoM (meghoM - stanoM) para tAjA nakhakSata ke samAna indra ( pratinAyaka ) kA dhanuSa dikhA rahI hai, aura sakalaGka candramA ( pratinAyaka) ko prasanna nirmalaAnandita ) kara rahI hai / 25 1. sUktimuktAvalI, subhASitAvalI, sabhyAlaMkaraNa saMyogazRGgAra, padya - racanA meM nAma se / saduktikarNAmRta meM proGkaNTha ke nAma se / kavIndravacana 30 samuccaya aura subhASita ratnakoza meM vinA nAma ke / 2. subhASitAvalI meM nAma se / 3. subhASitAvalI meM nAma se / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/12 jAmbavatI-vijaya ke upalabdha zloka vA zlokAMza 86 (23) nirIkSya vidyunnayanaiH payodo mukhaM nishaayaambhisaarikaayaaH| dhArAnipAtaiH saha kiM nu vAntaz candrodayamityAtataraM rarAsa // 5 rAtri meM vAdala ne bijalI kI prAMkha se abhisArikA kA mukha dekhA / dekhakara use saMdeha hayA ki kahIM maiMne jaladhArAoM ke sAtha candramA ko to nahIM girA diyA hai ? isa para vaha aura bhI adhika kar3akane (rone-pITane) lgaa| (24) prakAzya lokAn bhagavAn svatejasA prabhAdaridraH savitA'pi jAyate / aho calA. zrIbalamAnadA (?) maho spazanti sarvaM hi dazAviparyaye // ' apane teja se saba lokoM ko prakAzita karake sUrya bhI anta meM 15 prabhA se rahita ho jAtA hai / lakSmI caJcala hai, sabhI ko viparIta kAla meM bala aura mAna ko ghaTAne vAlI dazA A jAtI hai (mUla kucha aspaSTa hai)| (25) vilokya saGga me rAgaM pazcimAyA vivasvataH / kRtaM kRSNamukhaM prAcyA nahi nAryoM vinarNyayA // sUrya ke saMgama hone para pazcima dizA kA rAga (prema-lalAI) dekhakara pUrva dizA ne apanA muha kAlA (adhiyA ruvAnA) kara liyaa| bhalA kabhI striyAM IArahita ho sakatI haiM ? / 1. subhASitAvalI meM, nAma se / kuvalayAnanda, alaGkAra-kaustubha, pratAparudra-yazobhUSaNa (TIkA) meM vinA nAma ke / 2. subhASitAvalI meM, nAma se| 3. vahIM, nAma se / zAGgadhara paddhati meM 'ksyaapi'| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa (26) zuddhasvabhAvAnyapi saMhatAni ninAya bhedaM kumudAni candraH / avApya vRddhi malinAntarAtmA jaDo bhavet kasya guNAya vakraH // ' candramA ne zuddha svabhAvayukta aura milakara rahanevAle kumudoM meM bheda DAla diyA (khilA diyA) bhalA jisakA peTa mailA ho jo jar3a (jalamaya) aura TeDhA ho vaha bar3hakara kise nihAla karegA ? (27) saroruhANi nimIlayantyA ravau gate sAdhukRtaM nlinyaa| akSaNAM hi dRSTvApi jagat samagna phalaM priyAlokanamAtrameva // sUrya asta ho gayA / nalinI ne kamalarUpa netra mUda lie| bahuta acchA kiyaa| prAMkhoM se cAhe saba kucha dekhate raheM, parantu unakA phala to priya ko dekhanA mAtra hI hai na ? (28) karIndradarpacchiduraM mRgendram / gajarAjoM ke darpa ke damanazIla mRgarAja ko| ina 28 uddharaNoM meM saMkhyA 1,2,3,4,28 paM0 candradhara gulerI dvArA gahIta haiN| zeSa pI0 piTarsana dvArA JRAS 1891 (pRSTha 31320 316) meM prakAzita kiye gae the| aba hama una uddharaNoM ko prakAzita karate haiM, jo abhI-abhI prakAza meM Aye haiN| kAphirakoTa ke pAsa se pAkistAna ke adhikAriyoM ko bhAmaha ke kAvyAlaGkAra kI TIkA kI eka jIrNa prati upalabdha huI hai| yaha 25 abhI prakAzita huI hai| usake pRSTha 34 ke anta aura pRSTha 35 ke Adi meM nimna pATha haiM 1. vahIM, nAma se| 2. vahIM, nAma se| 3. bhASAvRtti 3 / 2 / 132 meM nAma se / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAmbavatI - vijaya ke upalabdha zloka vA zlokAMza 1 'idamudAharaNaM samAsokteH - upoDha [............. *] paro'pi mohAd galitaM na rakSita (m) / atra zazirajanI vyASANapare ya praxxx saha x ta / yaha 'upoDha ...''galitaM na rakSitam' pATha ( jo madhya meM truTi evaM bhraSTa hai ) pANinIya kAvya kA hai| isakA pUrA pATha pUrva saMkhyA 12 para dekheM / ukta TIkA grantha udbhaTa kA vivaraNa hai, aisA vidvAnoM kA anumAna hai / yaha bhojapatra para 10vIM zatI kI zAradA lipi meM likhA huA hai / subhASita ratnakozakA san 1657 meM hArvaDa vizvavidyAlaya se eka sundara saMskaraNa chapA hai / isake sampAdaka haiM- DI0 DI0 kosAmbI 10 aura vI0 vI0 gokhale / isa saMskaraNa ke anta meM pariziSTa meM 'nandana ' kRta 'prasanna - sAhitya ratnAkara' meM saMgRhIta katipaya kaviyoM ke vacanoM kA saMgraha kiyA gayA hai / isameM pRSTha 331 para pANini ke nimna do zloka uddhRta haiM (29-30) anahi jitanIDajendravege kRtanibiDAsanamuctiAgha pIDe / smarazamanata DitkaDAradRSTi maDamuDurADupazobhicUDamIDe // harakopAnalapluSTa virUDhasmarazAkhinaH / yamAbhAti tanvaGa gyAH pANiH prathamapallavaH || pakSirAja garuDa se bhI zIghragAmI, prasanna mana baila para apanA aDiga Asana lagAye, apanI kopa dRSTi se kAmadeva ko bhasma karane vAle, candracUr3a bhagavAn zivazaMkara kI maiM stuti karatA hUM / tanvaGgI kA yaha hAtha hara (mahAdeva) ke kopa rUpa agni se dagdha kAmadeva rUpI vRkSa kA jhar3A huA navIna pallava rUpa pratIta hotA hai / 15 20 rAjazAhI ( baMgalA deza) se san 1918 meM prakAzita bhASAvRtti 25 ke sampAdaka zrIzacandra cakravatI bhaTTAcArya ne 'prot' (zraSTA0 1|1| 15) sUtra ke aho aham udAharaNa kI TippaNI (pRSTha 5) meM jAmbavatIvijaya kA nimna zloka uddhRta kiyA hai Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 . saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa aho ahaM namo mAM yaduddhRtya sumadhyayA / ullAsya nayane doghe skaangkssmhmiikssitH||' jAmvavatI ke darzana ke anantara zrI kRSNa ne kahA- maiM dhanya hUM, mujhe namaskAra hai arthAt maiM satkRta huaA hUM, jo sumadhyA jAmbavatI ne apane vizAla netra uThAkara aura kholakara AkAGkSA sahita mujhe dekhA hai|' jAmbavatIvijaya kA yaha zloka zrIzacandra cakravartI ne kahAM se prApta karake uddhRta kiyA, isakA unhoMne koI saMketa nahIM kiyaa| 10 zloka ke anantara TippaNI kA aMza hai iti jAmbavatIvijayakAvye jAmbavatIdarzanottaraM kRSNoktiH / isase pratIta hotA hai ki unhoMne TippaNI sahita yaha zloka sambhavataH sRSTidhara viracita 'bhASAvRttyartha vivRti' se liyA hogA athavA baMgAla meM prasiddha kisI anya vyAkaraNa grantha se liyA hogaa| isI prakaraNa meM dharmapANini ke nAma se eka zloka uddhata hai| yaha dharmapANini kauna hai yaha jJAtavya hai / zloka isa prakAra hai nIlAmbhoruhakAnane na vizati dhvAntotkarAzayA svakroDocchalitAzca vArikaNikAstArAbhramAt pazyati / satrAsaM muhurIkSate ca cakito haMsaM himAzubhramAn na svAsthyaM bhajate divApi virahAzaGkI rthaanggaahvyH|| viyoga kI AzaMkA se cakravAka nIlakamaloM ke samUha ko rAtri kA andhakAra samajhakara unameM praveza nahIM kara rahA hai| apanI jala krIr3AnoM meM uchAle gae jala ke kaNoM ko tAre samajha kara unheM nihAra rahA hai, aura cakita hokara sUrya ko candramA samajhakara punaH punaH use dekha rahA hai / isa prakAra vaha becArA dina meM bhI caina kA anubhava nahIM kara pA rahA hai| yaha zloka saduktikarNAmRta 2 / 14 / 2 meM dharmapAla ke nAma se smRta hai| // iti jAmbavatIvijaya-kAvyoddharaNa-saMkalanaM samAptam // 10 1. isa zloka kI sUcanA zrI vijayapAla zAstrI (zodha-chAtra) dillI ne apane 18 / 6 / 84 ke patra meM dI hai| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM pariziSTa * samudragupta - viracitam kRSNacaritam .. meM [ hamane pANini vyADi kAtyAyana aura pataJjali ke prakaraNa samudragupta viracita kRSNacarita ke aneka uddharaNa diye haiN| isakA svalpa sA upa- 5 bhAga goMDala ( kAThiyAvAr3a) ke rAjavaidya jIvArAma kAlidAsa ne svIya vivaraNa sahita san 1941 meM chapavAyA thA / yaha samprati durlabha ho gayA hai / zrataH jijJAsu pAThakoM kI jijJAsA zAntyartha hama yahAM prakAzita kara rahe haiM ] munikavayaH *****.... 2. zAGkhAyana 1 zAGkhyAyanAya kavaye namo'stu kaNThAbharaNakartre / kAvyaM yasya rasADhya N kaNThAbharaNaM sadA viduSAm // 13. 3. vararuciH kAtyAyanaH 'mivAkarot ' // 12 // -1 yaH svargArohaNaM kRtvA svargamAnItavAn bhuvi / 10 1.5 1. isa se pUrva 12 loka hastalekha ke adya eka vA do patroM ke vinaSTa ho jAne se lupta ho gaye / prakRta munikavi-varNana ke anta meM 33veM zloka meM 'dazame'bhihitAH ' vacana se vidita hotA hai ki vinaSTa zlokoM meM kisI muni kavi. kA varNana thA / yaha muni kavi dAkSIsuta pANini thA yaha 15veM zloka meM 'modify bhUyo'nu cakAra taM vai' ke pATha se vidita hotA hai / pANini kA tI kAvya bhAratIya vAGmaya meM bahutra uddhRta hai / usake upalabdha padyoM kA saMkalana pUrva chaThe pariziSTa meM kiyA hai / 20 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 64 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kAvyena rucireNaiva khyAto vararuciH ' kaviH // 14 // na kevalaM vyAkaraNaM pupoSa dAkSIsutasyeritatavattikairyaH / kAvye'pi bhUyo'nucakAra taM vai kAtyAyano'sau kavikarmadakSaH // 15 // 4. vyADi: rasAcAryaH kavirvyADiH zabdabrahma kavAGmuniH / dAkSIputravacovyAkhyApaTurmImAMsakAgraNIH / / 16 // balacaritaM kRtvA yo jigAya bhArataM vyAsaM ca / mahAkAvya vinirmANe tanmArgasya pradIpamiva // 17 // 5. devalaH - suyazA abhavad bhUmau bRhaspatisamaH kaviH / yatkAvyamindravijayaM bhAsate devalo'ntyajaH // 18 // 6. pataJjaliH - vidyayadriktaguNayA bhUmAvamaratAM gataH / pataJjalirmunivaro namasyo viduSAM sadA // 16 // kRtaM yena vyAkaraNabhASyaM vacanazodhanam / dharmAviyuktAzcarake' yogArogamuSaH kRtAH // 20 // 1. vararuci kAtyAyana ke viSaya meM isI grantha ke bhAga 1, pRSTha 33720 338 dekheM / 2. vyADi sahita prAcIna 27 rasAcAryoM ke viSaya meM isI grantha ke bhAga 1, pRSTha 303 - 304 dekheM / 3. 'caraka' vaizampAyana muni kA apara nAma hai / dra0 kAzikA 4 | 3 | 104 // isa nAma ke kAraNa ke liye dekhiye hamArA 'duSkRtAya carakAcAryam' lekha 25 ( vaidika siddhAnta mImAMsA (pRSTha 179 ) zrAyurveda kI caraka saMhitA isI caraka = vaizampAyana dvArA prati saMskRta hai / vaizampAyana - caraka ke ziyoM dvArA prokta kRSNa yajurveda kI sabhI zAkhAoMoM ke adhyetA caraka kahAte haiM / pataJjali muni kA caraka caraNAntArgata kAThaka saMhitA ke sAtha saMbandha thA ( dra0 yahI grantha bhAga 1, pRSTha 361-363) / 1 = Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 jAmbavatI-vijaya ke upalabdha zloka vA zlokAMza mahAnandamayaM kAvyaM yogadarzanamadbhutam / yogavyAkhyAnabhUtaM tad racitaM cittadoSaham // 21 // 7bhAsa: 5 bhAsamAna mahAkAvyaH kRtaviMzatinATakaH / anekARvidhAtA ca muni so'bhavata kaviH // 22 // yasyAmandarasA vAcaH syandantyAnandamuccakaiH / anyena kena kavinA tulyatA tasya vartatAm // 23 // anyaH kaH kartu mazakat kavirdharmArthakAmavat / yathA vAsavadattAkhyaM yasya nATakamuttamam // 24 // vAlmIkivaibhavanidarzanamAdikAvyaM . raGge nidarzitabhayaM sUrasaM cakAra vyAsasya bhAratamabhAratayA sUdarza kRtvA ca tatra vividhAH svakathA yuyoja // 25 // rUpakakramamasyaiva kavayo'nye yayurbudhAH / ayaM ca nAnvayAt pUrNa dAkSIputrapadakramam' // 26 // abhirAmAH subodhAzca yasya vAco mhaakveH| rasairagni zamaM ninyustasya kiM varNyatAM yazaH // 27 // 8. vardhamAnaH dAvamabda iva kSiptaM nistApaM hRdayaM satAm / karoti vardhamAnasya kaverbhImajayaM rasaiH // 28 // 6. cInadevaH 1. isa kA tAtparya yaha hai ki bhAsa ne apane nATakoM meM pANinIya tantra meM aprasiddha bahuta se padoM kA prayoga kiyA hai| yaha apANinIya padaprayoga hI bhAsa ke prAcInatva meM sabase bar3A pramANa hai| pANini ke aSTAdhyAyI nAmaka zabdAnuzAsana meM svIya zabdAnuzAsana se prasiddha lagabhaga 100 padoM kA prayoga kiyA 25 hai (pANinIya kAvya jAmbavatIvijaya meM bhI isa prakAra ke bahuta se prayoga haiM) isakA kAraNa pANinIya zabdAnuzAsana kA saMkSipta honA hai| dra0 yahI grantha; bhAga 1, pRSTha 243-247 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa rist serie kaviH sammAnamAptavAn / akarod buddhacaritaM mAgadhyAmRSivAcyapi // 23 // pIyUSaliptavacanazcIna devovratI kaviH / yazaH zarIreNa sadA jIvatyeva mahAmatiH // 30 // 5 10 mihiradeva: 10 15 20 25 66 kAvyaM cakAra ramaNIyaguNaM yazasyam sUryastavaM zikhariNIzatamAnamAptam / sthito'labhata bhUriyazo babhUva, bhaktaH sahasrakiraNasya tamopahantuH // 31 // jAto mahAtmanAM mAnyaH pazuvaMzabhavo'pisan / vakre mihiradevaH sa ramyaM cAdityamandiram ||32|| pIyUSa sodarya rasAH sukhena dharmArthakAmAn sakalAn dadatyaH / yeSAM giraste kavayo mahAntaH pUrvaM dazame'bhihitA mayA'tra ||33|| // iti zrIvikramAGkamahArAjAdhirAjaparamabhAnacatazrIsamudraguptakRtau kRSNacarite kathAprastAvanAyAM munikavikIrtanam // atha rAjakavayaH jayatyayaM pUrNakalaH kavikIttiH sudhAkaraH / kalaGko rasAmbhodhimudvartayati yaH sadA // 1 // vyAhArasauSThavamudArarasaM mahArthaM yannATakaM surabhigarbhitanATakaM ca / tadvatsarAjacaritaM mRdubhAvahAri kRtvA subandhurabhavat kRtInAM vareNyaH // 2 // bindusArasya nRpateH sa babhUva sabhAkaviH / kiMtu sehe na tadgavaM tirazcakre ca tAM sabhAm // 3 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/13 sAtavAM pariziSTa 17 uragAbhe nRpe tasmin kruddhe bandhamitaM kavim / .. sarasvatI mocayAmAsa taM dezaM so'tyajat tadA // 4 // vidvAn jayI vatsarAjo dRSTvA vaiduSyamuttamam / paJca grAmAn dadau tasmai nijAM bhaganikAM tathA // 5 // purandarabalo vipraH zUdrakaH zAstrazastravit / dhanurveda caurazAstraM rUpake dve tathA karot / / 6 / / sa vipakSavijetAbhUcchAstraiH zastraizcakIrtaye / buddhivIryenAsya vare saugatAzca prasehire // 7 // sa tastArArisainyasya dehakhaNDai raNe mhiim| ' dharmAya rAjyaM kRtavAn tapasvivratamAcaran // 8 // zastrajitamayaM rAjyaM premNA'kRta nijaM gaham / evaM tatastasya tadA sAmrAjyaM dharmazAsitam // 6 // tatkathAM kRtavantau yau kavI raamilsomilii| tasyaiva sadasi sthitvA tau mAnaM bahvApnutAm / / 10 / / satAM mataH so'zvamedhaM kRtavAnuruvikramaH / vatsaraM svaM zakAn jitvA prAvartayata vaikramam // 11 // bhUyaH sa mRcchakaTika navAjhaM nATakaM vyadhAt / vyadhAttasmin svacaritaM vidyAnayabalojitam // 12 // tadAryakajayaM nAmnA khyAti vidvatsvavindata / evaM brahmakSatratejorAzirAsIta sa zUdrakaH // 13 // upavezya nijaM putraM devamitraM nijAsane / vArdhake munivRttyaiva nayan kAlaM vanaM yayau // 14 // 20 25 1. zUdraka ne svIya mRcchakaTika ke prArambha meM apanA carita isa prakAra likhA hai RgvedaM sAmavedaM gaNitamatha kalAM vaizikI hastizikSAm . jJAtvA zarvaprasAdAd vyapagata timire cakSuSI copalabhya / - rAjAnaM vIkSya putraM paramasamudayenAzvamegheneSTvA labdhvA cAyuH zatAbdaM dazadinasahitaM zUdrako'gni praviSTaH / samaravyasanI pramAdazUnyaH kakudaM vedavidAM tapodhanaM c| paravAraNabAhuyuddhalubdhaH kSitipAla kila zudrako babhUva // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 20 25 haida 3. kAlidAsaH - saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa tasyAbhavannarapateH kavirAptavarNaH, zrI kAlidAsa ' iti yo'pratimaprabhAvaH / duSyantabhUpatikathAM praNayapratiSThAM, ramyAbhineyabharitAM sarasAM cakAra // 15 // zAkuntalena sa kavirnATakenAptavAn yazaH / vasturamyaM darzayanti trINyanyAni laghUni ca // 16 // 4. [ zrazva ] ghoSa: janmanA'ryo'bhavad vidvAn saugatastarkavAridhiH / saunanda' buddhacarite mahAkAvye cakAra yaH // 17 // tasya zUrakaverghoSa iti nAmAbhavat tatam / dharmavyAkhyAnarUpAn sa nava granthAnarI racat // 18 // saugatAnAM mahAsaMsat turIyA'bhUnmahojjvalA / tasyAM sabhyo babhUvAyaM vizvavidvacchiromaNiH // 16 // 1. tasya = zadrakasya rAjJaH / 2. kAlidAsa nAma se prasiddha aneka kavi ho cuke haiN| isI prakaraNa ke anta meM hariSeNa ko bhI kAlidAsa nAma se smaraNa kiyA hai ( dra0 zloka 24) / saMskRta sAhitya meM tIna kAlidAsoM kA varNana milatA hai eko na jIyate hanta kAlidAso na kenacit / zRGgAre lalitodgAre kAlidAsatrayI kimu // rAjazekhara ke nAma se uddhRta ( dra0 baladeva upAdhyAya kRta saMskRta kavi carcA, pRSTha 35, pra0 sa0 ) / samprati kAlidAsa ke nAma se prasiddha sabhI granthoM ko eka kaviviracita mAnane se hI kAlidAsa ke kAla ke nirdhAraNa meM kaThinAI ho rahI hai / 3. vikramorvazIya, mAlavikAgnimitra ye do nATaka isa kAlidAsa ke samprati upalabdha hote haiN| tIsarA nATaka samprati anupalabdha hai / 4. azvaghoSa ke nAma se prasiddha kAvya kA nAma 'saundarAnanda' prasiddha hai / kyA yahAM chandovA 'saunanda' laghurUpa meM prayukta huA hai athavA isa nAma kA koI svatantra kAvya thA ? Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM pariziSTa 5. haricandraH nijakIrtervaijayantIM karNakItti cakAra yH| haricandro vijayate pAJcAlakSitapaH kaviH // 20 // 6. mAtRguptaH mAtRgupto jayati yaH kavirAjo na kevalam / kazmIrarAjo''pyabhavat sarasvatyAH prasAdataH // 21 // vidhAyazUdrakajayaM sargAntAnandamadbhutam / nyadarzayad vIrarasaM kavirAvantikaH kRtiH // 22 // 7. hariSeNaH tuGga hyamAtyapadamAptayazaH prasiddhaM, bhuktvA ciraM piturihAsti suhRnmamAyam / sandhau ca vigrahakRtau ca mahAdhikArI, vijJaH kumArasacivo nRpanItidakSaH // 23 // kAvyena so'gha raghukAra' iti prasiddho, yaH kAlidAsa iti mahAhanAmA / prAmANyamAptavacanasya ca tasya dharpA, 1. harSacarita meM haricandra ke viSaya meM likhA hai padabandhojjvalo hArI kRtavarNakramasthitiH / bhaTTAraharicandrasya gadyabandho nRpAyate // yahAM 'bhaTTAra' zabda ke prayoga se haricandra kA rAjA honA spaSTarUpa se jAnA jAtA hai| 2. mAtRgupta ke kAzmIra deza ke nRpa hone kA varNana kalhaNa viracita rAjataraGgiNI meM milatA hai| 3. hariSeNa kavi ko yahAM raghuvaMza' ke racayitA hone raghukAra aura kAvya nirmANa pratikuzala tathApratibhAvAn hone se sammAnalabdha kAlidAsa ke nAma se prasiddha kahA hai| kRSNacarita ke sampAdaka zrI paM0 jIvarAma kAlidAsa ne / pRSTha 58-60 taka hariSeNa viracita zilAlekha aura raghuvaMza ke aneka pAThoM kI tulanA dekara donoM ke ekakartRka hone kI puSTi kI hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 100 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa brahmatvamadhvaravidhau mama sarvadaiva // 24 // catvAryanyAni kAvyAni vyadadhAccalaghUni yaH / prAbhAvayacca mAM kattu kRSNasya caritaM zubham // 25 // hariSeNa - kavirvAgmI zAstrazastravicakSaNaH / yazolabhatakAvyaiH svairnAnA caritazobhanaiH // 26 // yeSAM na kevalaM kAvyaM zreSThaM dharmArtha kAmadam / rAjatA vA rAjanItirUpakartrI manaH sthitA // 27 // te rAjakavayo'mAtyAH zuddhakarmaguNairbhuvi / varNitASTaguravo diGnAgapratipakSiNaH // 28 // // iti zrI vikramAmahArAjAdhirAjaparamabhAgavatazrIsamudraguptakRtau kRSNacarita prastAvanAyAM rAjaka vikIrtanam // // atha jIvikAkavayaH // ............100... ..... 1. yahAM diGnAga' zabda se diGnAga' nAmA bauddha paNDita abhipreta nahIM 15 hai / 'diGa nAga' zabda AThoM dizAoM meM vidyamAna kavi samaya rUpa meM prasiddha * hastI kA grahaNa jAnanA cAhiye / hastI zabda se 'ATha' saMkhyA kA grahaNa kavi samudAya meM prasiddha hai / 'pratipakSa' zabda kevala pratidvandI kA hI vAcaka nahIM upamArtha meM bhI kAvyAdarza meM prayukta hai / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM pariziSTa - padaprakRti: saMhitA hamane 'vyA0 zA0 kA itihAsa' ke dUsare bhAga meM pRSTha 362 para prAtizAkhya granthoM kA sambandha caraNoM ke sAtha hai arthAt eka caraNAntargata jitanI zAkhAe hai una saba ke sAtha usa usa prAtizAkhya kA 5 sambandha hai, kevala eka eka zAkhA ke sAtha prAtizAkhyoM kA sambandha nahIM hai / yaha darzAne ke liye hamane nirukta 1 / 17 kA vacana uddhRta kiyA hai padaprakRtiH saMhitA, padaprakRtIni sarvacaraNAnAM pArSadAni / prakRta meM padaprakRtiH saMhitA vacana vivecanIya hai| durgAcAryAdi 10 vyAkhyAkAroM ne isa vacana ke do artha kiye haiM 1- padAnAM prakRtiH saMhitA-padoM kI prakRti saMhitA hai| arthAt saMhitA pATha padapATha kI prakRti hai aura padapATha vikRti hai| ...2-padAni prakRtiryasyAH sA saMhitA-pada prakRti haiM jisa kI vaha saMhitA / isa artha meM padapATha prakRtirUpa hai aura saMhitA vikRtiruup| 15 isa dvitIya artha ko lekara aneka vidvanmanya yaha kahate haiM ki pahale mantra pada pATha ke rUpa meM the| unameM paraspara sandhi Adi karake saMhitArUpa diyA gyaa| isa para vicAra karane ke liye hameM vaidika paramparA para bhI vicAra karanA hogaa| vaidika paramparA meM veda kA mukhya rUpa se tIna prakAra se pATha hotA 20 hai-saMhitA, pada, krama / kramapATha ke anantara jaTAdi ghanAnta aSTavikRti yUkta bhI pATha hotA hai| vibhinna saMhitAoM ke ghanAnta vedapAThI abhI bhI yatra tatra upalabdha haiN| aitareya AraNyaka 3 / 113 meM veda ke nirbhuja aura pratRNNa pAThoM kA.. ullekha milatA haiM / vahAM kahA hai- ... yaddhi sandhi vartayati tannibhujasya rUpam / atha acchuddhe prakSare .. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa abhivyAharati tat pratRSNasya / amra u evobhayamantareNobhayaM vyAptaM bhavati / 102 arthAt -- jo sandhi karatA hai vaha nirbhuja kA rUpa hai / jo do zuddha akSaroM ko bolatA hai vaha pratRSNa kA rUpa hai aura jo siddha pada svarUpa pazcAt saMhitA pravRta hotI hai vaha donoM ke madhyavartI hone se donoM [ pada aura saMhitA ] ko vyApta hotA hai / arthAt usameM donoM dharma hote hai / ise krama pATha athavA krama saMhitA kahA jAtA hai / ke ina tInoM ko spaSTa karate haiM 1 - saMhitA = nirbhuja - iSe tvorje tvA vAyava stha devo vaH savitA 10 prArpayatu / 2 - padapATha = pratRSNa - iSe / tvA / Urje / tvA / vAyavaH / sth| deva: / vaH / savitA / pra / rpayatu / 3 - kramapATha = ubhayavyApta - iSetvA / tvorje / UrjetvA / tvAvAyavaH / vAyavastha | sthadevaH / devo vaH / vaH savitA / savitApra / 15 prArpayatu / / saMhitA pATha meM tvA + Urje meM prokAra sandhi, vAyavaH stha meM visarga kA lopa, devaH+vaH meM ookAra aura pra + arpayatu meM dIrgha sandhi huI hai| padapATha meM ukta padoM kI sandhiyoM kA viccheda karake pratyeka pada ke Adyanta akSara ke zuddha rUpa meM uccarita hote haiM / 20 kramapATha meM prathama pada ko dvitIya se milAkara, dvitIya ko tRtIya se milAkara, tRtIya ko caturtha se milAkara ( isI prakAra yAge bhI ) jo pATha hotA hai usameM do padoM ke madhya sandhi saMbhAvya ho to vaha ho jAtI hai / isa prakAra mile hue do padoM ke samudAya ke prAdyanta akSara zuddha bole jAte haiM aura madhya meM sandhi hotI hai / isaliye isameM pada aura saMhitA donoM ke dharmavyApta hone se yaha pATha ubhayavyApta kahatA hai| 25 yaha nidarzana sthUla dRSTi se darzAyA hai / vastutaH saMhitA kA lakSaNa hai - paraH sannikarSaH saMhitA ( bhraSTA0 1 / 4 / 109 ) / isa lakSaNa ke saMhitA pATha meM pratyeka pada akSara kA 30 atyanta sannikRSTatA - samIpatA = avyavadhAnatA se uccAraNa kiyA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavAM pariziSTa 103 jAtA hai| yahAM paraH sannikarSa-atyanta samItA se abhiprAya hai do varNoM kI abhivyakti ke liye jo do prayatna hote haiM una ke madhya meM jo atyanta sUkSma kAla kA vyavadhAna karanA par3atA hai utanA hI svalpavirAma do padoM ke madhya meM bhI kiyA jAtA hai| isaliye jaise eka pada ke sabhI vargoM ke Upara eka zirorekhA dete haiM (yathA-arpayatu meM) 5 usI prakAra mantra meM jahAM taka niyata virAma na Ave, sabhI pada eka zarorekhA ke nIce likhe jAte haiN| yathA-iSetvorjetvAvAyavasthadevosavitAprArpayatu ityaadi| saMhitA pATha meM kevala vargoM kI hI sandhi nahIM hotI hai, apitu udAttAdi svaroM meM bhI vikAra hote haiN| bhAratIya samasta vaidika sampradAya isa bAta meM sahamata haiM ki mantroM kA saMhitApATha apauruSeya vA prAcIna hai| usI pATha kA zAkalyAdi RSimuniyoM ne padapATha kA pravacana kiyA arthAt padaccheda kiyaa| ataH vaha ArSeya vA auttarakAlika hai / isI padaccheda ko AdhAra / banA kara do do padoM kA pUrvanidarzana ke anusAra kramapATha athavA krama- 15 saMhitA kA pravacana kiyaa| prAtizAkhyoM ke upadeza kA prayojana padapATha aura kramapATha hai / isaliye padaprakRtiH saMhitA lakSaNa kA mUla artha 'pada hai prakRti jisakI vaha saMhitA' hI hai| prAtizAkhyoM dvArA sandhi Adi ke niyamoM kA varNana kramapATha vA kramasaMhitA meM do do padoM ke saMyoga meM hone vAle 20 varNa vikAra aura svara vikAra ke nidarzanArtha hI hai| padaprakRtiH saMhitA kA ukta bahuvrIhi samAsa vAlA artha hI nirukta meM abhipreta hai yaha bAta yAska ke padaprakRtIni sarvacaraNAnAM pArSadAni isa uttara vacana se vyakta hai kyoMki isa vacana kA sarvasammata artha hai- pada haiM prakRti jinakI, aise sarva caraNoM ke pArSada prAtizAkhya haiN|' arthAt prAti- 25 zAkhyakAra padoM ko prakRti mAna kara apane zAstra kA pravacana karate haiN| saMhitApATha, padapATha aura kramapATha tInoM kA bhinna bhinna prayojana hai-adhyayana meM aura yajJoM meM mantra saMhitA rUpa meM hI prayukta hote haiM / padapATha kA prayojana hai padaccheda, avagraha aura pragRhyatva ke nirdeza 30 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa dvArA padoM ke svarUpa kA jJAna karAnA hai / yaha mantroM ke artha jJAna meM parama sahAyaka hai / ataH padapATha kA mUla prayojana hai-mantroM kA arthajJAna karAnA / kramapATha kA prayojana hai pUrvApara padoM kI smRti / isI liye kahA hai-kramaH smRtiprayojanaH (zu0 yajuH prAti0 4 / 182) / '5 yaha smaraNa mantrapATha kI smRti meM parama sahAyaka hotA hai| jo videzI vidvAna vA unake anukartA bhAratIya vidvAn haiM unase hama pUchanA cAhate haiM ki yadi mantroM kA padapATha purAnA hai aura saMhitApATha una padoM meM sandhi Adi kArya karake niSpanna kiye gaye to ve batAeM ki kauna sA padapATha saMhitApATha se prAcIna thaa| udA10 haraNa ke liye hama do udAharaNa upasthita karate haiM 1-Rgveda meM eka mantra hai-aruNomAsakRddhRkaH (1 / 105 / 18) / isa mantra kA zAkalyakRta padapATha hai-arunnH| maa| sakRt / vkH| kyA yahI padapAda saMhitApATha kA mUla thA ? yadi yahI padapATha mUla thA to yAska kA nirukta 521 meM arunnH| mAsakRt / vakaH 15 Adi dayA padapATha kaise upapanna hogA ? 2-Rgveda 10 / 26 / 1 kA mantra hai--vanenavAyonyadhAyicAkana / isakA zAkalya kRta padapAda hai-vane / n| vaa| yaH / ni / adhaayi| cAkana / yadi yahI padapATha mantra kI saMhitApATha kA mUla hai to yAska kA vA iti ya iti ca cakAra zAkalyaH, udAttaM 20 tvevamAkhyAtamabhaviSyat (nirukta 6 / 28) arthAt zAkalya ne vA aura yaH do pada mAne haiN| aisA mAnane para 'yaH' ke yoga meM 'adhAyi' kriyA ko udAtta honA cAhiye parantu mantra meM anudAtta hai| isaliye yAska ne vAyaH eka pada mAnA hai-vAyaH-veH putrH| yahAM vicAranA hogA ki vanenavAyaH mantra meM mUla padapATha jisase saMhitA pATha racA gayA 25 kauna sA thA ? ukta udAharaNoM meM donoM padapAThoM ko to saMhitA kA mUla svIkAra kara nahIM sakate eka ko hI mUla pada svIkAra karanA hogaa| ___ bhAratIya paramparA ke anusAra mantra kA- mUlapATha saMhitA pATha mAnane para koI doSa nahIM pAtA padakAra yA vyAkhyAta svarazAstra ko 30 dhyAna meM rakhakara vividha padaccheda kara sakatA hai| ataH prathama mantra meM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/14 AThavAM pariziSTa 105 svarazAstra ke kisI niyama kA virodha na hone se 'mA / sakRt ' athavA 'mAsakRt' donoM padaccheda svIkAra kiye jA sakate haiM / itanA hI nahIM, yadi koI padakAra sAvadhAnatA se svarazAstra kA dhyAna na rakhakara prayukta padaccheda kara de to usako aprAmANika bhI mAnA jA sakatA hai / yaha dvitIya udAharaNa meM yAska ke vacana se spaSTa hai / isa vivecanA se spaSTa haiM ki jo vidvAn padaprakRtiH saMhitA lakSaNa ke anusAra tathA prAtizAkhyoM meM sandhi ke niyamoM kA ullekha hone se yaha mAnate hai ki mantra pahale padarUpa meM the, unakA saMhitApATha pIche se banAyA gayA hai / yaha mata sarvathA prayukta hai / padaprakRtiH saMhitA lakSaNa tathA prAtizAkhyoM meM vihita sandhi ke niyama kramasaMhitA ke liye haiM / 10 yaha prAtizAkhyoM ke gambhIra adhyayana se spaSTa ho jAtA hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM pariziSTa saM0 vyA0 zAstra ke itihAsa para zrI jArja kAN?nA kA abhimata - [zrI jArja kArDonA kA 'pANini e sarve Apa risarca' (=pANini, anusandhAna kA sarvekSaNa) nAmaka grantha san 1976 meM prakAzita huA hai| usameM deza videza ke jina vyakyioM ne pANinIya vyAkaraNa para kArya kiyA hai, cAhe vaha lekha nibandha athavA grantha ke rUpa meM prakAzita huA hai usa saba para likhA hai / yaha grantha eka prakAra se pANinIya vyAkaraNa sambandhI anusandhAna kArya kA koza hai / isa dRSTi se yaha grantha atyanta mahattvapUrNa hai / isa prantha meM mere dvArA likhita 10 saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa aura sampAdita vA prakAzita granthoM kI bhUmikA aura TippaNiyoM taka para apanA abhimata prakAzita kiyA hai| yadyapi unakA abhimata sarvatra mujhe svIkRta nahIM hai, vizeSa kara kAla sambandhI abhimata / punarapi pratyeka grantha, lekha vA nibandha para unhoMne jisa parizrama se vicAra kiyA hai, vaha pratyeka bhAvI pakSa-vipakSa ke vidvAnoM ke liye 15 upayogI hai / isa kAraNa maiM apane kArya ke sambandha meM likhe gaye unake abhimata ko yAthAtathya rUpa meM upasthita kara rahA huuN| zrI jArja kArDonA ne mere 'saM0 vyA0 zAstra kA itihAsa' grantha ke san 1973 I0 ke chape saMskaraNa kA upayoga kiyA hai| sarvatra usI kI pRSTha saMkhyA dI hai| prastuta saMskaraNa meM ukta pRSTha saMkhyA ke parivartita ho jAne se pAThakoM 20 ko sugamatA ke liye nIce TippaNI meM prastuta naye saMskaraNa (san 1984 I0) __ kI pRSTha saMkhyA bhI de rahA huuN| pratyeka sandarbha ke prArambha meM ( ) koSThaka meM dI gaI pRSTha saMkhyA 'pANiniH e sarve prApha risarca' anya kI hai / sandarbha meM kisI zabda ke Upara dI gaI saMkhyA unakI TippaNI kI saMkhyA hai| usa TippaNI kA pATha bhI usa 5 usa sandarbha ke prAge hI grantha kI pRSTha saMkhyA dekara de diyA hai| TippaNI vAle saMdarbha ke prArambha meM tIna saMkhyAeM haiM / prathama ( ) koSThaka meM nirdiSTa Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM pariziSTa 107. saMkhyA usa sandarbha ke pRSTha kI hai, jisa para TippaNI likhI hai| dUsarI saMkhyA TippaNI kI hai aura tIsarI ( ) koSThaka meM nirdiSTa saMkhyA unake grantha ke usa pRSTha kI hai jisameM vaha TippaNI chapI hai| isI prakAra mere abhimata kA nirdeza karake ( ) koSThaka meM jo saMkhyAeM dI haiM unameM prayama prakAzana kAla ke nirdezArtha hai / dUsarI saMkhyA grantha ke bhAga ko nirzita karatI hai aura tIsarI saMkhyA usa bhAga ke pRSTha kI hai / jahAM eka, hI saMkhyA hai, vaha grantha ke prakAzana kAla kI hai| 1. (pRSTha 139-140)-aAja taka likhA gayA saMskRta vaiyA karaNoM kA saba se adhika pUrNa itihAsa yudhiSThira mImAMsaka kA hai| (1973), jisa meM kAlakrama tathA granthapATha sambandhI sabhI mahattvapUrNa praznoM para pUrNa pramANoM ke sAtha vicAra kiyA gayA hai| yaha upayogI evaM suvyavasthita sUcanA kA Akara hai|' hindI meM saMskRta vyAkaraNa kA anya itihAsa satyakAma varmA (1971) kA hai jo utanA pramANapUrNa nahIM hai jitanA yudhiSThira mImAMsaka kA grantha hai / yudhiSThira mImAMsaka dvArA apane itihAsa ke pUrva saMskaraNa meM pratipAdita mAnya tAtroM se varmA prAyaH sahamata nahIM hai aura yu0 mI0 ne apane Adhunikatama saMskaraNa meM ina zaGkAoM kA samAdhAna karane kA prayatna kiyA hai| 2. (pR0 139) Ti0 1 pR. 315 -yudhiSThira mImAMsaka ne pANini tathA anya prAcIna granthakAroM ko atyanta prAcIna tithiyoM meM 20 sthApita kiyA hai, jo sArvalaukika svIkRti ke yogya nahIM haiM / unakI atirASTravAdI bhASA meM, pAzcAtya bhASAvidoM kI pratyAlocanA (1973 : 1 : 141) aura bhAratIya mAnyatAoM tathA pAzcAtya evaM tadanuyAyiyoM kI mAnyatAoM ke virodha pratipAdana para unakA Agraha sarvathA upekSitavya hai| 3. (pR0 146)-Apizali kAzyapa, gArgya, gAlava, cakravarman, bhAradvAja, zAkaTAyana, zAkalya, senaka, sphoTAyana / ina ke viSaya meM sarvAdhika pUrNa, jAnakArI kA sarvekSaNa yu0 mI0 (1973 : 1 1340 77PS) meM prakAzita huA hai| prastuta saM0 meM pRSTha 15 / prastuta saM0 pRSTha 146-192 / / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 4. (pR0 147) Ti030 (pR0 318)-vastutaH pataJjali sUtra ko uddhRta nahIM karatA, jisako uttaravartI TIkAkAroM ne 'dhenoranaJaH' ke rUpa meM uddhata kiyA hai| isa tathA prApizali ke anya sUtroM ke lie, jo TIkAnoM meM uddhRta haiM, dekho yu0 mI0 (1973 : 1 : 5 139-406) / 5. (pR0 147) Ti0 31 (pR0 318)-zAkaTAyana ke tathAkathita anya vicAroM ke lie dekho yu0 mI0 ( 1973 : 1 : 164-67*) / 6. (pR0 147)-kAtyAyana aura pataJjali bhI pUrva vyAkaraNoM 20 ke lie pUrvasUtra zabda kA prayoga karate haiN| dekho kIlahAna, yu0 mI0 (1973 : 1 : 241%) / ____7. (pR0 148)-Ti0 34 (pR0 318)-raghuvIra (1934) tathA yu0 mI0 sampAdita (1967/8) / vAna nUtena (1973) dvArA punaH prakAzita / natena kA grantha, jisameM yu0 mI. ullikhita nahIM, 15 yu0 mI0 saMskaraNa kI apekSA ghaTiyA hai| udAharaNArtha-prArambha meM sUcI hai| yu0 mo0 ke grantha meM (1967 / 8 : 13.) aMzataH pATha hai-'sthAnamidaM karaNamidaM prayatna eSa dvidhAnilaH sthAnaM pIDayati / ' nUtena kA pATha hai-"prayatna eSa dvidhAnilasthAnaM pIDayati' / 8. (pR0 148)-yu0 mI0 (1967 / 8 : bhUmikA, pR0 2-4, 20 1973:1144-451) siddha karate haiM ki yaha pATha [arthAt prastuta saM0 pRSTha 151-152 / / * prastuta saM0 pRSTha 178-181 / . * prastuta saM0 pRSTha 260-261 // * yaha pRSTha saMkhyA 'zikSA-sUtrANi' kI hai| sandarbha ke prArambha meM DA0 raghuvIra kA nAma nirdiSTa hone se vidita hotA hai ki zrI jArja kArDonA kA ApizalizikSA ke pATha kI ora saMketa hai| parantu zikSAsUtrANi kI jo pRSTha saMkhyA 13 dI hai, usa para pANinIya zikSA kA pATha hai| prApizalizikSA meM yaha pATha pRSTha 1 para hai| hamArA vicAra hai-13' nirdeza ke sthAna para '1:3' nirdeza honA cAhiye / 1 saMkhyA pRSTha kI hai aura 3 saMkhyA sUtra kii| + yahAM pRSTha saMkhyA 2-4 'zikSA-sUtrANi' kI bhUmikA kI hai| dUsarI 30 saMkhyA saM0 vyA0 zAstra ke iti0 kI hai| dra0 prastuta saM0 pRSTha 157-158 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM pariziSTa 106 ApizalazikSA] pANini-ullikhita prAcIna vaiyAkaraNa Apizali kI kRti hai| jahAM taka maiM samajhatA hUM, aisA koI Thosa sAkSya nahIM hai jo ise anyathA siddha kara ske| ___E. (pR0 148) Ti0 35 (pR0 318)-vAn nUtena (1973: 406) bhI isa pATha ko prAcIna samajhatA hai| maiM kahatA hUM 'jo ise 5 anyathA siddha kara sake', kyoMki isa pATha meM aise prayoga haiM jina se mujhe sandeha hotA hai ki grantha utanA prAcIna nahIM hai jitanA ghoSita kiyA gayA hai| isa prakAra 1.17-18 meM et aita prot praut (yu0 mI0 1967 / 8 : 2) zabda prayukta haiM jo e ai o au ke saGketa haiN| kAtyAyana tathA pataJjali (kIlahAna-1880-85 : 1:22.1-24) 10 ne ina svaroM ke tapara-pratapara-karaNa para vicAra kiyA hai| yaha sandeha sambhava hai ki Apizali zikSA ne mahAbhASya meM vicArita vikalpa meM se eka ko grahaNa kara liyA ho / parantu maiM samprati ise siddha nahIM kara sktaa| 10. (pR0 148)- yu0 mI0 1967/8 : bhUmikA pR0 86, 15 1973 : 3 : 164-65) ne sujhAva diyA hai uNAdi sUtroM kA paJcapAdI pATha bhI Apizali prokta hai| una ke hetu agrokta haiM-prApi0 zi0 meM anunAsikoM kA krama hai : (1) a ma Ga Na na / pANinIya kAtyAyana aura pataJjali ne e ai o au' ke tapara-pratapara-karaNa para jo vicAra kiyA hai vaha kalpanAmAtra nahIM hai| apitu jaise atapara-karaNa 20 pANinIya pratyAhAra sUtra meM hai vaise hI taparakaraNa bhI kahIM nirdiSTa honA caahiye| ApizalazikSA meM taparakaraNa dRSTa hone se yaha saMbhAvanA hotI hai ki prApizala ke pratyAhAra sUtra kA pATha 'eta prota aita praut ca' rahA hogaa| usI ko dhyAna meM rakhakara kAtyAyana aura pataJjali ne tapara-atapara-karaNa para vicAra kiyA hai| ApizilazikSA meM taparakaraNa tatkAlamAtra varNa ke grahaNa, (dra0 25 aSTA0 111170) ke liye nahIM hai apitu mukhasukhArtha athavA sandhyabhAvArtha hai| zrI jArja kArDonA bhUmikA pRSTha 8' dvArA mere kisa grantha kI bhUmikA kA nirdeza kiyA hai yaha jJAta nahIM ho skaa| isI ke Age 1973, 3, 164-65' pRSTha saMkhyA kA nirdeza hai / yaha maM0 vyA0 zAstra kA itihAsa' ke dUsare bhAga kI pRSTha saMkhyA hai yahAM bhAga 3' ke sthAna para 2' honA caahiye| 30 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa - ziva sUtroM meM bhI yahI krama hai / parantu sUtrAtmaka pANinIya zikSA meM ina kA krama hai-- (2) Ga a Na na ma / yaha sAmAnya sthAnakramAnusAra hai : kaNThya - tAlavya-mUrdhanya dantya - zroSThya / krama ( 2 ) ko pratyAhAra 'am', banAne ke lie krama ( 1 ) meM parivartita kara diyA gayA hogA / 5 yaha pratyAhAra uNAdi sUtroM (paJcapAdI 1.113 ) meM prayukta huA hai / yaha mAnate hue ki pANinIya zikSA kA sUtrapATha pANini-kRta hai, to yu0 mI0 niSkarSa nikAlate haiM ki krama (1) jo zivasUtroM meM upalabdha hai, mUlataH prapizIya hai jisase pANini ne grahaNa kiyA hai / api ca, yataH 'am' pratyohAra uNAdisUtroM meM prayukta huA hai aura ( 2 ) kA 10 (1) meM parivartana karane kA mAtra hetu yaha pratyAhAra banAnA hI thA, ataH prakRta uNAdi sUtra prApizali kA hI honA cAhiye / isake pratirikta, uNAdisUtroM kA dazapAdI pATha paJcapAdI para pradhRta hai jo prAcIna hai / ataH paJcapAdI prApizali kA kahA jAnA cAhiye / yu0 mI0 0 (1973 : 3 : 1656 ) svIkAra karate haiM - 'yaha hamArA 15 anumAna mAtra hai / aura vAstava meM jisa sAkSya para yaha niSkarSa prAvRta hai, vaha kSudra hai| vastutaH maiM nahIM samajhatA ki yaha sAkSya isa niSkarSa ko siddha karatA hai / krama (1) zivasUtroM meM hai, parantu krama (2) usa grantha meM vidyamAna hai jisakA kartA vivAdAspada hai, itane mAtra se tatkAla yaha svIkAra karanA sandigdha tathya hai ki pUrvavartI kA RNI 20 hogA, jaba ki vaha aneka sUtroM meM vidyamAna hai jo spaSTataH pANini ke kahe jAte haiM / api ca, uparyukta hetu kA AdhAra yaha kalpanA hai ki (2) kA ( 1 ) meM parivartana ke 'm' pratyAhAra ko banAne ke lie hai / parantu yaha spaSTa nahIM hai ki krama (1) ko svIkAra karane kA kevala yahI kAraNa hai / pANini ne (2) krama ko isalie badalA ki 'pratya - 25 GGAste, kurvannAste' jaise rUpa siddha ho sakeM ( 8 3.32, Gamo hrasvAda0 se) aura 'tvam prAse' jaise rUpoM meM usa zrAgama kI vyAvRtti ho sake jahAM hrasva ac se uttara makAra vidyamAna hai| hrasva se uttara Ga Na-na, una se pare ac ko prAdya Agama ke vidhAna tathA tra - ma se uttara usake pratiSedha ke lie pANini ko anunAsikoM ke krama meM parivartana karanA 1 30 PS yahAM bhI pUrvavat bhAga nirdeza meM bhula hai / dra0 pUrva pR0 110, Ti0 ku kA $ uttarArdha / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 nauvAM pariziSTa par3A jisa se 'Gam' pratyAhAra se 'GaNana' kA grahaNa kiyA jA ske| isa prakAra ullikhita mUla kalpanA anAvazyaka pratIta hotI hai, to upayukta hetu kI zakti kSINa ho jAtI hai|| 11. (pR0 151)- yu0 mI0 (1973 : 1 : 80-88*) ne indra ke kAla", usake vyAkaraNa tathA tamila vyAkaraNa para usake 5 prabhAva para vicAra kiyA hai| 12. (pR0 151)-Ti0 37 (pR0 319)-jisako unhoMne 10000 varSe I0 pU0 sthApita kiyA hai| 13. (pR0 151-152) yu0 mI0 1965/6 e0 bIka ne zrI jArja kArDonA ne jina prayogoM kI siddhi ke liye pANinIya pratyA- 10 hAra sUtra meM 'na ma Ga Na na' krama parivartana ko Avazyaka batAyA hai una prayogoM kI siddhi to Apazali prAcArya ko bhI karanI iSTa thii| prApizali ke zabdAnuzAsana meM pratyAhAroM kA nirdeza thA, yaha hamane Apizali ke prakaraNa meM vistAra se darzAyA hai (dra 0 bhAga 1, saM0 3, pRSTha 245; saM0 4, pRSTha 156 meM sRSTighara dvArA udadhRta prApizala-vacana) / prApizalazikSA meM vargakrama kA parityAga 15 karake amaGaNanamAH svasthAnanAsikAsthanAzca (praa0shi01|16) meM jo varNakrama par3hA hai vaha isa bAta kA sudRr3ha pramANa hai ki Apizali ke vyAkaraNa meM 'jamaGaNanama' pratyAhAra sUtra thaa| zabdAnuzAsana ke pazcAta zikSA kA pravacana kiyA hogA, ataH usameM bhI ApAtata, vargakrama kA vaiparItya sambhava ho gayA / anyathA ApizalazikSA meM vargakrama ke vaiparItya kA kAraNa vAdI ko darzAnA hogaa| 20 isa dRSTi se hamAre hetu kI zakti kSINa nahIM hotii| punarapi paJcapAdI uNAdipATha ke sAkSAt prApizali prokta pramANa upalabdha na hone se hamane spaSTa likha diyA ki 'yaha hamArA anumAnamAtra hai'| hama pramANarahita kalpanA ko anRtabhASaNavat parityAjya samajhate haiN| yaha zreya to adhikatara una pAzcAtyoM ko hI prApta hai, jo vaidika vAGamaya kI garimA kA mUlyAGkana na karake use 5 'gaDariyoM ke gItoM' ke samAna heya batAne ke liye prayatnazIla rahe haiN| * prastuta saMskaraNa, pRSTha 87-66 / * kAzakRtsna ke prakaraNa meM 'san 1965/6' ke Age 'bI' aura 'e' saMketa diye haiN| inameM se e' kA abhiprAya hamAre dvArA kAzakRtsna dhAtupATha kI kannaDa TIkA ke saMskRta rUpAntarita saMskaraNa se hai / aura 'bI' kA usakI 30 bhUmikA se hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kAzakRtsna ke kahe jAne vAle sandarbhAMzoM kA saGkalana yogyatApUrvaka kiyA hai aura unakI vyAkhyA racI hai / ... yu0 mI0 ( 1965 / 6 e) ne TIkA kA saMskRta meM anuvAda kiyA hai / isa vidvAn ( 1965 / 6 bI : bhUmikA pR0 11, 1673 : 1 : 111-141) ne isa kAzakRtsna ko pANini se pUrvavartI samajhane ke lie gyAraha hetu bhI upasthita kiye haiM / maiM yahAM una meM se kucha para vicAra karatA hUM, jina ko maiM prabalatama samajhatA hUM / [ 0 1,2,4,5 kA sArAMza ] ...... maiM nahIM samajhatA ki aise hetu isa bAta (pUrvavartitva) ko siddha karane ke lie paryApta haiN| gaNapATha meM kAzakRtsna kA pATha isa se adhika siddha nahIM 10 karatA ki pANini kAzakRtsna ke vyAkaraNa se paricita thA, jaise usa meM yAska kI upasthiti siddha karatA hai ki pANini yAska ke tirukta ko jAnatA thA / jahAM vedAntasUtra kA sambandha hai, abhyupagamavAda se yaha svIkAra karate hue ki ve apane vartamAna rUpa meM pANini se pUrvakAlika haiM, jise saba vidvAn svIkAra nahIM kareMge, isa se yaha anugata 15 nahIM hotA ki una meM ullikhita kAzakRtsnaM vahI hai jisa vaiyAkaraNa prakRta granthoM kI racanA kI thI / pataJjali ke kathana ke viSaya meM, isase prakaTa hotA hai ki pataJjali kisI prAcIna prAcArya kAzakRtsna dvArA prokta vyAkaraNa se paricita thA, parantu isase yaha pradarzita nahIM hotA ki jo pATha hamAre pAsa haiM ve pANini se pUrvakAlika haiM / 20 anta meM dhAtu pATha sambandhI hetu sAmAnya tathA spaSTa hai| + prastuta saM0 pRSTha 121,125 / 25. $ zrI jArja kArDIno ne yaha to likha diyA ki pataJjali kisI prAcIna AcArya dvArA prokta vyAkaraNa se paricita thA' parantu hamane pRSTha 108 ( prastuta saM0 pRSTha 118) para likhA hai pataJjali ne kAzakRsni AcArya prokta mImAMsA kA asakRta ullekha kiyA hai / mahAkavi bhAsa ne yajJaphala nATaka meM kAzakRtsna mImAMsA zAstra kA ullekha kiyA hai' (mUla pATha nIce Ti0 meM diye haiM) kI ora dhyAna nahIM diyA / sambhava hai jArja kArDInA ko kAzakRsni aura kAzakRtsna, jo bhAratIya itihAsa ke anusAra (pANini aura pANina ke samAna ) eka hI vyakti ke nAma haiM, svIkArya na hoNge| yadi aisA hai to yaha unake gahana anuzIlatA ke abhAva kA dyotaka hai / vastutaH vedAnta darzana meM smRta kAzakRtsna mInA pravaktA kA zakRsni aparanAma kAzakRtsna hI hai / bhAratIya itihAsa meM 30 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/15 nauvAM pariziSTa 113 14. (pR0 152)-Ti036 (pR0 319)-yu0 mI0 (1965/ 6 bI) ne una pAzcAtya vidvAnoM para kucha kaThoratA se AkramaNa kiyA hai jo kAzakRtsna dhAtupATha kI prAcInatA ko svIkAra nahIM karate / ve kahate hai (1965/6 bI : 22)-'pAzcAtyAnAM viduSAM " "uktvApatvapanti / ' unhoMne yaha dikhAne kA prayatna kiyA hai ki 5 kAtantra dhAtupATha kAzakRtsna dhAtupATha kA saMkSepa hai; yu0 mI0 (1673 : 2 : 26-326) bhI dekheN| 15. (pR0 154-Ti0 44 (pR0 319)-yu0 mI0 (1973 : 1 : 220-221) kA bhI mata hai ki pANinIya vyAkaraNa ke tIna pATha the : pUrva-pATha jo kAzikA vRtti kA prAdhAra thA, uttara-pATha jisa para 10 kSIrasvAmI tathA anya kazmIriyoM ne TIkA kI tathA dakSiNa-pATha jisa para kAtyAyana ne apane vAttikoM kI racanA kii| ve yaha bhI mAnate haiM ki ina pAThoM meM se pratyeka kA vRddha evaM laghu pATha thA / 16. (pR0 154-155)-ye parivartana haiM-yogavibhAga, zabdaparivartana, zabda-parivardhana, sUtra-parivardhana / ' prAyaH vidvAna kIlahAna 15 ke niSkarSoM ko svIkAra kara cuke haiM, udAharaNa--sa0 ka0 velvAlkara, reNu, kapiladeva / parantu yu0 mI0 (1973 : 1 : 216-201) yaha kahate hue vaimatya prakaTa karate haiM ki ye parivartana kAzikA ke racayitAoM dvArA kRta nahIM kahe jA sakate, kintu una bahuta pUrvavartI vaiyAkaraNoM taka jAne caahiyeN| unhoMne cAra sAkSya (1973 : 1 : 20 jahAM samAna nAmavAle aneka vyakti hote haiM vahAM bheda-parijJAna ke liye koI vizeSaNa avazya lagAyA jAtA hai| yataH vaiyAkaraNa kAzakRtsna aura vedAntasUtroddhRta kAzakRtsna meM nAma ke sAtha koI bhedaka vizeSaNa nahIM hai, ata: donoM granthoM meM smRta eka hI vyakti hai / yaha nirvivAda hai| . prastuta saM0 pRSTha 30-33 // prastuta saM0, pRSTha 237 236 / * yadi kinhIM vidvAnoM ne kIlahAna ke nikarSoM ko vinA parIkSA parapratyayaneya buddhi se svIkAra kara liyA ho, to anyoM ko bhI svIkAra kara lenA cAhiye, yaha koI hetu nhiiN| prastuta saMskaraNa, pRSTha 234-237 / 25 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 216-18) yaha pradarzita karane ke lie diye haiM ki kAzikA ke racanAkAroM ne svayaM mahAbhASya meM kathanoM ke AdhAra para aise parivartana nahIM kiye / ina meM se pahale para vicAra kreN| kAzikA 3 / 3 / 122 sUtra pATha hai-adhyAyanyAyodyAvasaMhArAdhArAvAyAzca / parantu mUla sUtra rahA hogA-adhyAyanyAyodyAvasaMhArAzca, AdhAra evaM AvAya se rahita / 3 / 3 / 121 sUtra para kAtyAyana apane vAttika meM sujhAva detA hai ki ghatra vidhAyaka sUtra meM 'avahAra, AdhAra, AvAya' kA bhI upasaMkhyAna karanA cAhiye / spaSTa hai, kAzikA isa sUtra meM avahAra kA saMgraha nahIM krtii| isake bajAya 'ca' se anukta kA saMgraha kiyA jAtA 10 hai jisa se avahAra siddha ho jAtA haiM / kIlahAna ne kevala yaha kahA hai ki 'aSTA0 3 / 3 / 122 meM mUlataH AdhAra tathA AvAya zabda nahIM the, jo pichale sUtra para kAtyAyana ke vAttika se praviSTa kiye gye| dUsarI ora yu0 mI0 (1973 : 1 : 216-17*) kA hetu hai ki kAtyAyana ke grAgara para kAzikA prakSepa nahIM kara sakatI thI, kyoMki 15 parivardhana ThIka vahI nahIM hai jisakA sujhAva vAttika meM diyA gayA hai| isa hetu kI zaktikSINa ho jAtI hai, yadi koI yaha svIkAra karatA hai ki kAzikA candragomI ke vyAkaraNa se prabhAvita hai| candragomI ke sUtra 1 / 3 / 101 para vRtti meM ThIka ve hI zabda adhyAya nyAya udyAva sahAra AdhAra AvAya diye gaye haiM jo kAzikA sUtra meM haiN| Ti0 [maiM 20 mAnatA hUM ki vRtti candragomIkRta hai, jaisA ki prAyaH vidvAn svIkAra karate haiM / isa viSaya ko maiM yahAM vivikta nahIM kara sakatA, isa viSaya para Adhunikatama adhyayana birve (1965) kA hai] ya0 mI0 (1973: 1:218-20%) kA hetu hai ki kAzikA cAndra vyAkaraNa se prabhA vita nahIM hai| prakRta pANinIya sUtra ke sambandha meM ve kahate haiM 25 (1973 : 1 : 218 . . ) ki cAndra vyAkaraNa meM tatsama sUtra nahIM hai, yadyapi 3 / 3 / 121 para kAtyAyana ke vAttika ke kucha zabda vRtti meM diye gaye haiN| isa hetu kI zakti kSINa ho jAtI hai yadi koI svIkAra PS prastuta saMskaraNa, pRSTha 234-235 / * prastuta saMskaraNa, pRSTha 234-235 // * prastuta saMskaraNa, 235-237 / .. prastuta saMskaraNa, pRSTha 236 (1) / 30 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM pariziSTa karatA hai ki cAndravyAkaraNa para svayaM candra ne vRtti kI racanA kii| yu0 mI0 (1973 : 1 : 576-77) svayaM isa ko svIkAra karate haiM / yadyapi yu0 mI0 ke sampUrNa hetuoM ke pUrNa vimarza kI anumati sthAna nahIM detA, tathApi maiM yaha kahanA yukta samajhatA hUM ki kIlahAna ke niSkarSa asvIkArya nahIM prakaTa hote / * ina udAharaNoM meM sAkSya 5 PS prastuta saMskaraNa, pRSTha 654-655 / * hamane isa prakaraNa (pRSTha 216-220;=prastuta saM0 pRSTha 234-237) meM kAzikAkAra ne cAndra vyAkaraNa ke AdhAra para pANinIya sUtrapATha meM prakSepa nahIM kiye, isameM 4 pramANa diye haiN| unameM se kevala prathama pramANa adhyAyanyAyodyAva0 para hI zrI jArja kArDonA ne kIlahAna ke niSkarSoM.ko pramANita karane ke liye 10 chuA hai / kyoMki unheM kuzakAzAvalamba-nyAya se cAndravRtti meM ThIka unhIM zabdoM kA saMgraha mila gayA jina kA pATha kAzikA ke ukta sUtra (3 / 3 / 122) meM hai| donoM meM avahAra kA nirdeza nahIM hai| parantu kA?nA mahodaya ne pramANa saM0 2-3-4 ko chupA hI nahIM / pAThakoM se hamArA anurodha hai ki ina para punaH vicAra kareM (ka) kAzikA 3 / 1 / 126 kA sUtrapATha hai pAsuyuvapirapilapitrapicamazca / . candrAcArya kA (1111133) kA sUtra hai-pAsuyuvapirapilapitrapicamidabhaH / candra ke sUtrapATha meM vAttikakArokta 'lapi' 'dabhi' donoM kA pATha hai| kAzikA ke pATha meM 'dabhi' kA pATha nahIM hai / yadi cAndrasUtra ke AdhAra para kAzikAkAra ne 'lapi' kA prakSepa kara diyA to 'dabhi' ko kyoM chor3a diyA ? vastutaH yaha cAndra sUtrapATha yaha jJApana karatA hai ki kAzikAkAra dvArA svIkRta sUtra cAndra ko prApta thaa| usameM vAttikokta dabhi kA nirdeza nahIM thA, ata: usane dabhi ko anta meM sanniviSTa kara diyaa| (kha) hamArA 3 saMkhyA kA pramANa (pRSTha 234-235) para puna: par3heM aura hamAre hetu para vicAra kareM / vastuta: yahAM bhI vastusthiti pUrvavata ulaTI hai| 25 candrAcArya ke sanmukha kAzikAkAra vAlA pATha vidyamAna thA, parantu usase zakala kardama zabdoM se pakSa meM aNa kI prApti nahIM hotI thii| isaliye usane usake do vibhAga kara diye 'lAkSArocanATThak, zakalakardamAdvA' ( 3 / 1 / 1-2 ) / yadi kAzikAkAra ko cAndra sUtroM ke anusAra hI prakSepa karanA thA to use prathama sUtra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 . saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa spaSTa hai / kAtyAyana tathA pataJjali ko jJAta sUtrapATha kAzikA meM svIkRta pATha se bhinna hai aura koI parivartana ke srota ko khoja sakatA hai / dUsare alpapramANa siddha prakSepa sujhAye gaye haiN| 17. (pR0 155)-Ti0 55 (pR0 320)-dhyAna rahe ki 5 rA0 zaM0 bhaTTAcArya-[birve dvArA pratyAkhyAta, sa0 bahulikara bhI virve se sahamata] ye hI upAya yu0 mI0 (1973 : 1 : 230-35) ne bhI upasthita kiye haiN| 18. (pR0 160)--yu0 mI0 (1973 : 2 : 1956) yadyapi yaha svIkAra karate haiM ki zivasUtroM kI racanA pANini ne kI, tathApi 10 una kA sujhAva hai ki ina meM se eka sUtra arthAt 'amaGaNanam', Api zali se liyA gayA thaa| yaha mata yu0 mI0 kI isa mAnyatA para AdhRta hai ki pANinIya zikSA kA sUtrapATha pANinikRta hai| parantu yaha sandigdha haiM, dekheM khaNDa 3.1.4 4 bI (pR0 179-82.) / 16. (pR0 161)-[dhAtvartha-nirdeza] -isa viSaya se sambaddha 15 meM lAkSArocanAzakalakardamAT Thak aura zakalakardamAdaNapISyate aisA dravir3a prANAyAma karane kI kyA AvazyakatA thI ? . (ga) saMkhyA 4 kA pramANa to bheryAghAta ke samAna spaSTa ghoSaNA karatA hai ki kAzikAkAra cAndrasUtra vA usakI vRtti kA anusaraNa nahIM karatA, anyathA vaha kAzikA 7 / 2 / 46 meM cAndrasUtra meM paThita tani pati daridrA dhAtuoM ko sUtra meM par3hakara 'kecidatra bharajJapisanitanipatidaridrANAm' iti paThanti likhakara apane sUtra pATha kI zuddhatA kI ghoSaNA na krtaa| ina sudRr3ha pramANoM ke vidyamAna hote hue aura una para yathocita vicAra na karake kIlahAna kI mAnyatA kI prAmANikatA kA DiNDima ghoSa karane meM jArja kArDInA kA kyA prayojana hai ? yaha ve hI jAnate hoNge| vastutaH kIlahAna Adi sabhI vidvAn haradatta bhaTTojidIkSita Adi ke adhicArita ramaNIya lekhoM se prabhAvita the| unhoMne isa viSaya meM gahana anusandhAna hI nahIM kiyaa| prastuta saMskaraNa, bhAga 2, pRSTha 208 / .. yaha pRSTha saMkhyA pANiniH e sarve Apha risarca' grantha kI hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 nauvAM pariziSTa mukhya sAkSya yu0 mI0 ( 1973 : 2 : 51-584 ) ne susaMgRhIta kiye haiN| (pRSTha 161) Ti0 82 (pR0 322-23)-yu0 mI0 ke saMkSipta saMgraha kA saMskRta rUpAntara dvArakAdAsa zAstrI (1964 : bhUmikA pR0 4-8) ne diyA hai| 20. (pR0 162-163)-parantu yu0 mI0 (1973 : 2 : 54581) ne siddha kiyA hai ki arthayukta dhAtupATha pANini prokta honA cAhiye / jina hetuoM ko unhoMne diyA hai, una meM se adhikAMza mujhe mAnya nhiiN| una meM se eka para vicAra kareM / yu0 mI0 ne pataJjali kA kathana uddhRta kiyA hai-'vapiH prakiraNe dRSTazchedane cApi vrtte|' 10 yu0 mI0 (1973 : 2 : 541) TippaNI karate haiM ki 'dRSTa' vartate' kA paryAya nahIM hai aura kahate haiM --'ataH yahAM jina dhAtvarthoM ko dRSTa kahA jAtA hai, ve dhAtupATha meM paThita haiM athavA dhAtupATha meM dekhe gaye haiM aura jina ke lie vartate kA prayoga kiyA hai, ve loka meM vyavahRta haiM, yahI abhiprAya isa vacana kA hai| prakRta vAkya se anivAryatayA yaha 15 niSkarSa nahIM nikalatA / prakaraNa hai- kyA upasargoM kA apanA svatantra artha hai yA dhAtuoM ke, jo bahvartha hotI haiM, artho ke dyotaka haiM ? dvitIya pakSa ko dikhAne ke lie dhAtuoM kI eka saraNi upasthita kI gaI hai / udAharaNArtha, kR kA artha na kevala karanA hI hai apitu nirmalI. karaNa evaM nikSepaNa bhI hai| ata: isa prakaraNa meM prayukta 'dRSTa' zabda 20 ko kevala viziSTa arthoM meM dikhAI dene vAlI dhAtuoM ke saMketa ke lie prayukta huA mAnA jA sakatA hai, na ki anivAryarUpa se dhAtupATha meM arthanirdezArtha / parantu ya0 mI0 (1973 : 2 : 54) dvArA uddhRta eka sAkSya aisA hai jise saralatA se nirasta nahIM kiyA jA sktaa| pataJjali ne 1 / 3 / 7 ke bhASya meM kahA hai ki prAcArya pANini ne kucha 25 dhAtuoM ko artha-sahita par3hA hai, jaise ubundira nizAmane, skandir gati 4 prastuta saMskaraNa, bhAga 2, pRSTha 52-60 / prastuta saMskaraNa, bhAga 2, pRSTha 55-60 / + prastuta saMskaraNa, bhAga 2, pRSTha 56 / PS prastuta saMskaraNa, bhAga 2, pRSTha 55 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa zoSaNayoH / isa sandarbha para udyota meM nAgeza kI TippaNI hai ki isa mahAbhASya sandarbha se prakaTa hotA hai ki procIna dhAtupATha meM kucha dhAtueM vastutaH arthasahita par3hI gaI thIM / aura pataJjali ke uddharaNa dhAtupATha ke arvAcIna pAThoM meM dhAtuoM evaM arthoM ke nirdeza prakAra ke anurUpa hai| libiza ne isa para dhyAna diyA thA aura hastalekha ke pATha ke AdhAra para sujhAva diyA thA ki 'nizAmane', 'gatizoSaNayoH' saptamyantarUpa pazcAt-kAlika artha haiM jo mahAbhASya ke pATha meM praviSTa ho gaye haiN| 21. (pR0 164)-kevala Adhunika vidvAn hI yaha sujhAva nahIM 10 dete ki dhAtupATha pANini praNIta nahIM hai| jinendrabuddhi bhI aisA hI kahatA hai / yu0 mI0 (1973 : 2 : 43-51) ne uparyukta sandarbha diye haiM aura pratihetu upasthita kiye haiN| 22. (pR0 165)-yu0 mI0 (1973 : 2 : 141-461) ne gaNapATha ke pANini proktatva ke pakSa-vipakSa meM hetuoM ko liyA hai 15 aura niSkarSa nikAlA hai ki yaha pANini prokta hai| maiM isa niSkarSa se sahamata huuN| 23. (pR0 170)-yu0 mI0 (1943 : bhUmikA pR0 294; 1973 : 2 : 226-31*) ne yaha dikhAne ke lie sAkSya upasthita kiyA hai ki dazapAdI pATha paJcapAdI se uttaravartI hai aura vastutaH usI para AdhRta hai / maiM samajhatA hUM ki yaha sAkSya svIkaraNIya hai| ___24. (pR0 173) -yu0 mI0 (1943 bhUmikA pR0 11,261) ne apane pUrva grantha meM svIkAra kiyA hai ki ve uNAdi sUtra ke pravaktA kA nizcaya nahIM kara sake / pazcAt unhoMne mata vyakta kiyA (1973 : $ hama libiza ke mata se sahamata nahIM, kyoMki yaha pANinIya paramparA ke 5 viruddha hai / dra0 prastuta saM0 pRSTha 56-60 / PS prastuta saMskaraNa, pRSTha 44-52 / / prastuta saMskaraNa, pRSTha 152-158 / 4 yaha dazapAdhuNAdivRtti kI bhUmikA kI pRSTha saMkhyA hai| * prastuta saMskaraNa bhAga 2, pRSTha 245-247 / * yaha dazapAdhuNAdivRtti kI bhUmikA kI pRSTha saMkhyA hai| / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM pariziSTa 116 1 : 144, 2 : 2011) ki paJcapAdI prApizali prokta hai tathA dazapAdI svayaM pANini prokta / parantu yu0 mI0 svIkAra karate haiM ki yaha kevala mata hai| 25. (pR0 176)- parantu kapiladeva zAstrI aura yu0 mI0 (1973 : 2 : 3176) ne eka sAkSya prastuta kiyA hai jo una ke 5 matAnusAra phiT sUtroM ko pANini se pUrvavartI sthApita karatA hai / vaha hai-pANini kA pratyAhAra sUtra 'ai au ca' ca anubandhayukta hai| candragomI ke 13 veM pratyAhAra sUtra para vRtti kahatI hai ki pUrva vyAkaraNa meM isake sthAna para 'ai au Sa' Sa-anubandhayukta sUtra thaa| udAharaNa haiM-phiTa 2 / 4; 2 / 16 jina meM dvayaS, bahvaH prayukta hue haiM 10 jo pANini dvayaca, bahvaca ke samAna haiM / yaha udAharaNa phiTa ke pANini-pUrvavartitva viSayaka sandeha ko dUra kara detA hai| parantu na to ka0 de0 zAstrI ne, na hI yu0 mI0 ne kIlahAna pradatta sAkSya ke sAtha isa kA samanvaya kiyA hai| [kIla0-phiTa lubantasyopameyanAmadheyasya (2 / 16) pANinIya lummanuSye (5 / 3 / 68) ko pUrva kalpita karake - 15 pravRtta hotA hai] api ca, isase kevala yaha prakaTa hotA hai ki candragomI S-anubandha ko pUrva vyAkaraNa meM prayukta huA samajhatA hai, isase ukta pratijJA siddha nahIM hotii| kIlahAna ne mahA0 6 / 1 / 123 se niSkarSa nikAlA hai ki pataali na to phiSa saMjJA ko, na phiSo'nta udAtta ko jAnatA thaa| 20 dUsarI ora yu0 mI0 (1973 : 2 : 315-16%) mahAbhASya ke prastuta saMskaraNa, bhAga 1, pRSTha 157; bhAga 2, pRSTha 215 / $ prastuta saMskaraNa, bhAga 2 pRSTha 351,352 / PS pratIta hotA hai ki kIlahAna ne phiTsUtroM ke cAra pAdoM ko hI svatantra grantha mAnakara ukta niSkarSa nikAlA hai / jaba ki hama apane itihAsa meM aneka 25 pramANoM ora hetuoM ke AdhAra para yaha prAmANita kara cuke haiM ki phiTsUtra kisI bRhattantra kA eka deza hai| aisI avasthA meM lubantasyopameyanAmadheyasya (phiT 2016) ko pANini ke lummanuSye (5 / 3 / 68) sUtra para Azrita mAnanA kisI prakAra bhI upapanna nahIM ho sakatA / ataH kIlahAna kA sAkSya sAdhyasama hai / isake viparIta hamAre mantavya meM kisI prakAra kA doSa nahIM aataa| ke prastuta saMskaraNa, bhAga 2, pRSTha 350-351 / 30 . Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa uddharaNoM se sthApita kiyA hai ki pataJjali phiTasUtroM se paricita thA.. - mere (kArDonA) mata meM phiTasUtra pANini ke uttaravartI haiN| pataJjali aise sUtroM se paricita thA, sambhava hai ve ye hI hoM yA inase bahuta samAna hoN| 26. (pR0 178)-yu0 mI0 ( 1973 : 2 : 256-57* ) kA mata hai ki [liGgAnuzAsana] pATha pANini prokta hai| unhoMne apane mata ke samarthana meM do prakAra ke sAkSya diye haiM-prathama, vyAkhyAkAra isa ko svIkAra karate haiM [padamaJjarI] / dvitIya, mahAbhASya se uddharaNa, jisa se pratIta hotA hai ki pANini prokta kahe jAne vAle 10 liGgAnuzAsana se kAtyAyana tathA pataJjali paricita the| kAtyAyana (7 / 1 / 33) apane vAttika meM kahatA hai-yuSmad asmad aliGga haiM, pataJjali kahatA hai-aliGge yussmdsmdii| yu0 mI0 kahate haiM ki isa se pratIta hotA hai ki kAtyAyana tathA pataJjali liGgAnuzAsana ke sUtra 184 'avyayaM kati yuSmadasmadaH (aviziSTaliGgam) se paricita the| maiM ina hetuoM ko svIkaraNIya nahIM smjhtaa| haradatta ke kathana se liGgAnuzAsana kA pANinIya vyAkaraNa grantha sahAyaka aGgatva siddha hotA hai, isaye svayaM pANini kA liGgAnuzAsana-kartRtva siddha nahIM hotaa| mahAbhASya-sandarbha se mAtra itanA dyotita hotA hai ki kAtyAyana evaM pataJjali yuSmad-asmad ke aliGgatva se paricita the| unake kathana se kisI bhI prakAra na to yaha siddha hotA hai ki ve kisI liGgAnuzAsana se uddhRta kara rahe haiM, na hI yaha ki ve pANinIya vyAkaraNa se sambaddha kisI vizeSa liGgAnuzAsana se paricita haiN| * prastuta saMskaraNa, bhAga 2, pRSTha 276 / + haradatta kA vacana hai-apsumanaHsamAsikatAvarSANAM bahutvaM ceti pANi5 nIyaM sUtram / jArja kArDonA ne isa kA sIdhA artha svIkAra na karake jo kalpanA kI hai, use koI bhI saMskRtajJa vidvAna svIkAra nahIM kara sakatA / haradatta ke uddharaNa ko prAmANika mAnane vA na mAnane meM to pratyeka vyakti svatantra ho sakatA hai, parantu haradatta ke vacana kI anyathA vyAkhyA karanA anucita hai| yaha kArya vahI kara sakatA hai jo pakSa pratipakSa para vicAra na karake pahale se yaha 30 svIkAra kara le ki liGgAnuzAsana pANinIya nahIM hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/16 nauvAM pariziSTa 27. (pR0 180) Ti0 134 pR0 (326)-yu0 mI0 (1667 / 8 : bhUmikA pR0 66; 1973:3:636) kA sujhAva hai ki padyAtmaka zikSA sUtrAtmaka zikSA para prAdhRta hai / parantu unhoMne koI Thosa hetu nahIM diye| 28. (pR0 181)-yu0 mI0 (1967/8 bhUmikA pR0 71) ne 5 bhI ghoSa ke AkSepoM kA uttara diyA hai| parantu yahAM unhoMne apane vistRta hetu nahIM diye / isa ke sthAna meM, unhoMne eka lekha kA saMketa kiyA hai, jo sUjhe sulabha nahIM ho sakA, jisa meM unhoMne ghoSa ke kathana kA mithyAtva darzAyA hai| ___29. (pR0 245) Ti0 344 (pR0 347)-rAghavana (1950) 10 ne ruyyaka ke alaGkAra sarvasva meM pradIpa ke uddharaNa ke AdhAra para pradarzita kiyA ki kaiyyaTa kI uttarasImA 1050 I0 hai| yu0 mI0 (1973/1:363-66t) ne kaiyyaTa ke kAla viSayaka sAkSya para vicAra kiyA hai aura use saMvat 1060 (1033 / 34 I0) sthApita / kiyA hai / reNu ne 11vIM zatAbdI ko kaiyaTa kA ucita kAla mAnA hai 15 aura yahI sAmAnyataH mAnya kAla hai| yaha sambhava hai ki kaiyaTa isase kucha prAcIna ho| 30. (pR0 245) Ti0 347(pR0 347)-yu0 mI0 (19731 1:356-4334) ne mahAbhASya kI TokA upaTIkAoM kA vistRta vivaraNa diyA hai| . 31. (pR0 262) Ti0 395 (pR0 352)-yu0 mI0 (1973: 1:236-40; 3:82-62*) ne dvitIya sandarbha meM pANini kRta kahe + yaha hamAre dvArA sampAdita 'zikSA-sUtrANi' kI bhUmikA kI pRSTha saMkhyA hai| prastuta saMskaraNa, pRSTha saMkhyA 63 / / yaha lekha paTanA se prakAzita hone vAlI 'sAhitya' nAmmI patrikA ke ra sana 1956 ke aGka 1 meM chapA thaa| usakA zIrSaka hai -mUla pANinIya zikSA' / zIghra prakAzita hone vAle 'vedAGga-mImAMsA' grantha meM yaha lekha chpegaa| prastuta saMskaraNa, bhAga 1, pRSTha 420-424 / ke prastuta saMskaraNa, bhAga 1, pRSTha 385-474 / * prastuta saMskaraNa, bhAga 1, pRSTha 258-256; bhAga 3, pRSTha 82-62 / 20 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa jAne vAle jAmbavatI vijaya kAvya se upalabhyamAna sandarbho ko suvidhA pUrvaka saMgRhIta kiyA hai| ____32. (pR0 265) Ti0 405 (pR0 353)-yu0 mI0 (1973: 1:337-50*) ne pataJjali ke kAla kA nirdhAraNa karane ke lie mahAbhASya tathA anya granthoM meM prApta lagabhaga sabhI sAkSyoM para vimarza kiyA hai| ve svIkAra karate haiM ki pataJjali puSyamitra kA samakAlIna thA / parantu unakA mata hai ki puSyamitra kola sAmAnyataH svIkRta kAla kI apekSA paryApta prAcIna hai| [niSkarSaH-isa prakAra sAkSya pUrNataH pramApaka nahIM hai, parantu 10 gambhIra vicAra se yaha siddha karane ke lie paryApta hai ki pataJjali I0 pU0 dvitIya zatAbdI meM vidyamAna thaa|] pR0 266 / / ( [niSkarSaH-pANini, kAtyAyana tathA pataJjali ke kAla ke lie sAkSya pUrNataH pramApaka nahIM hai aura vyAkhyA para Azrita hai| parantu maiM samajhatA hUM ki eka bAta nizcita hai aura vaha hai ki upalabdha sAkSya 15 pANini ke kAla ko I0 pU0 caturtha zatAbdI ke prArambha yA madhya ke pazcAt le jAne kI anumati nahIM detA / pR0 2681] [pANini yAska se pUrvavartI hai; thIme Adi kA yaha mata siddha nhiiN| parantu pANini-yAska ke pUrvAparatva ke viSaya meM abhI nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sakatA / pR0 272-736] 20 33. (pR0 284)-bhAgavRtti kA kAla navIM zatAbdI yukta pratIta hotA hai, aura kaiyaTa kRta pradIpa meM vimalamiti ke eka sambhAvita mata ke saMketa (yu0 mI0 : 1664/65:10-11) se isako samarthana milatA hai|66 Ti0 466 (pR0 356)-yu0 mI0 (1973:1:471) ne 25 isase pUrvakAla kA grahaNa kiyA hai :saM0702-705 (655-656ii0)| * prastuta saMskaraNa, bhAga 1, pRSTha 365-377 / yaha pRSTha saMkhyA 'pANini: e sarve Apha risarca' grantha kI hai| + yaha jArja kArDenA kA mata hai| yaha pRSTha saMkhyA hamAre dvArA saMkalita kA prakAzita bhAgavRtti-saMkalanam 30 kI hai| PS prastuta saMskaraNa, bhAga 1, pRSTha 514.-515 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nauvAM pariziSTa 123 unhoMne sRSTidhara ke isa kathana ke AdhAra para aisA mAnA hai ki bhAgavRtti rAjA zrIdharasena ke Adeza para racI gii| yaha kAla mAgha ke uddharaNa ke sAtha saGgata nahIM hotA. jaba taka mAgha ko sAmAnyataH abhimata kI upekSA karake pracInatara na mAnA jAya / 34. (pR0 286)-vardhamAna tathA hemacandra ne kSIrasvAmI kA 5 smaraNa kiyA hai| yaha sthApita karatA hai ki kSIrasvAmI, jaisA ki lIviza kA sujhAva hai, bArahavIM zatAbdI ke prArambha ke pazcAt nahIM rakhA jA sktaa| yu0 mI0 (1973:2 / 86-636) ne pramANa prastuta kiyA hai jisase kSIrasvAmI saM0 1100 (1043 / 4 I0) pazcAt nahIM rakhA jA sktaa| 10 35. (pR0 266)-'vAkyapadIya' zabda kA prayoga prathama do kANDoM aura 'trikANDI' kA prayoga sampUrNa grantha ke lie hotA thA / 501 Ti0 501(pR0 364)-aklujakara ne unake viparIta pratipAdana kiyA hai jo vAkyapadIya zabda ko sampUrNa grantha ke lie prayukta mAnate haiM aura isa zIrSaka ke prathama do kANDoM ke lie prayoga kI vyAkhyA kI 15 hai| yu0 mI0 (1973:2:400*) isa zIrSaka ko kevala dvitIya kANDa ke lie mAnate haiM, jo unakA pUrva mata thA, apane itihAsa ke isa bhAga ke prathama saMskaraNa meM / aklujakara ne Thoka kahA hai ki isa mata ko koI samarthana prApta nahIM hai| $ yahAM lekhaka kA abhiprAya mAgha ke 'anutsUtrapada nyAsA savRtti: sani- : bandhanA' (2|112)shlok meM TIkAkAra dvArA kiye gaye 'pada kA artha mahAbhASya, nyAsa kA artha jinendrabuddhi viracita nyAsa aura sadvati kA artha kAzikA' arthoM para AdhRta hai| mAgha kavi ke pitAmaha ke Azraya-dAtA mahArAja varmalAta kA saM0 682 (san 625) kA 'vasantagar3ha' kA zilAlekha prApta ho cukA hai (hapane isakA nirdeza bhAga 1, pRSTha 464; prastuta saM0 506 kiyA hai)| ataH usakI 25 vinA parIkSA kiye 'sAmAnyataH abhimata kAla' kI raTa lagAnA zodha kArya ke anurUpa nahIM hai| pUrva lekhakoM ne jaba mAgha kA kAla san 800 (saM0 857) sthira karane kA prayala kiyA thA, usa samaya mahArAja varmalAta kA vasantagar3ha kA saM0 682 kA zilAlekha prApta nahIM huA thaa| ... prastuta saMska0, bhAga2,pRSTha 64 / * prastuta saMska0bhAga 2,pRSTha437 / * isa se vidita hotA hai ki zrI jArja kArDonA ne 'saMskRta vyAkaraNa zAstra 20 kA itihAsa' ke san 1973 se pUrva ke saMskaraNoM kA bhI avalokana kiyA thaa| 20 30 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM pariziSTa saMzodhana parivartana parivardhana 20 prathama bhAga pR0 17, paM0 5 'bha aura' se Age bar3hAveM - 'hakAra se uttaravartI vakAra kA hukAra se pUrva prayoga hone para vakAra ko bakAra ..... / isa para TippaNI - hakAra se uttaravartI ma, yavala varNoM kA marAThI Adi bhASAoM meM pUrva prayoga dekhA jAtA hai| hamAre vicAra meM hakArottaravartI ma, ya, va, la kA hakAra se pUrva uccAraNa pANini ke samaya meM bhI hone laga gayA thA ( lekhana meM ye varNa hakAra se uttara hI likhe jAte 10 haiM ) / usI ke AdhAra para pANini ne ki hyalayati' meM he mapare vA ( praSTA 0 8|3 | 26 ) sUtra se 'kima hyalayati' meM tathA vArtikakAra ne 'yavalapare yavalA vA' (mahA0 8 / 3 / 26) vArtika se ki hyaH, ki 'yati, ki hlAdayati' 'kiya~, hyaH, kiv hvalayati, kil hlAdayati' nunAsika kA vidhAna kiyA hai / m y v l kA hakAra se 15 uttara prayoga hone para isa prakAra kI sandhi upapanna hI nahIM ho sakatI kyoMki anusvAra aura ma, ya, va, la ke madhya meM hakAra vidyamAna hai / sabhI sandhiyAM svAbhAvika uccAraNa ke anusAra hotI haiM / hakAra kA madhya meM prayoga hone para makAra aura sAnunAsika ya vala kA uccAraNa sambhava hI nahIM hai / pRSTha 43, paM0 30 prakAzita ho gayA hai' se Age bar3hAveM - 'yaha prayoga svAmI brahmamuni sampAdita bhAradvAja vimAna zAstra ke pRSTha 74 para hai / ' pRSTha 47, paM0 4 se Age nayA sandarbha bar3hAyeM - ' isI prakAra tRtIyaikavacana 'TA' ke TAyAH TAyAm ( dra0 mahAbhASya pradIpa 111136 ) prayoga dekhA jAtA hai / yahAM bhI 'TA' pratyaya ke prabanta na hone se 'yAda' kAma prApta nahIM hotA hai / ' 25 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM pariziSTa 125 pRSTha 54, paM0 16 pRSTha 38' ke sthAna meM 'pRSTha 34 zodheM / pRSTha 64, paM0 12 ' milatA hai' ke Age bar3hAveM - 'bRhaspati ne nArada ko sAmagAna kA pravacana kiyA thA - bRhaspatirnAradAya ( sAma brA0 3 / 6 / 3) pRSTha 78, paM0 12 17. supadma' se Age bar3hAveM - ' 180 vinayasAgara bhojavyAkaraNa (vi0 saM0 1650 - 1700 ) / ' pRSTha 87, paM0 17 'ullekha hai' ke Age bar3hAveM - 'Rgveda kI sarvAnukramaNI meM R0 maM0 10, sU0 47 tathA Age ke kucha sUktoM kA RSi indra vaikuSTha milatA hai / tadanusAra indra kI mAtA kA eka nAma 'vikuNThA' bhI vidita hotA hai / ' 10 pRSTha e1, paM0 16 'somezvara sUri' ke sthAna meM 'somadeva sUri' honA cAhiye / pRSTha 97, paM0 4 ' ( 8500 vi0 pU0 ) ' ke sthAna meM ' (1500 vi0 pU0 ) ' honA cAhiye / pRSTha 68, paM0 30 'zAkaTAyana kI laghuvRtti' ke sthAna meM 'zAkaTAyana kI amoghA aura laghuvRtti' isa prakAra zodheM / pRSTha 113: paM0 16 'kRchram iti' ke Age baDhAveM - ( dra0 bhAga 1, pRSTha 101-102 ) pRSTha 118, paM0 14 'pUrva nirdiSTa trika' ke sthAna meM zogheM- 'pUrva nirdiSTa (pRSTha 116, paM0 12) trikaM / 15 20 pRSTha 134, paM0 1-6 ke sandarbha meM sarvatra zantanu ke sthAna meM zAntanava nAma honA cAhiye / phiT sUtra- pravaktA ke rUpa meM zantanu aura zAntanava donoM nAma upalabdha hote haiM / isake nirNaya ke liye isI grantha ke dvitIya bhAga ke pRSTha 346-346 dekheM | vahAM vistAra se isa para vicAra kiyA hai / 25 pRSTha 136, paM0 28 'vyAkaraNa pariziSTa, pRSTha 82' ke sthAna meM 'vyAkaraNa laghuvRtti pariziSTa, 82, tathA amoghAvRtti 204 22 gaNapATha / ' isa prakAra pATha zodheM / pRSTha 171, paM0 16 - 20 'prapANinIyaprAmANikatA' ke sthAna meM 'pANinIyapramANatA' nAma zodheM / 30 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa pRSTha 199, paM0 14 (67) iti paribhASA / pRSTha 70, ke sthAna meM zodhe-'(piGgalasUtra 3333) iti paribhASA (79) / ' dra0 rAmalAla kapUra TrasTa saMska0, pRSTha 26 / pRSTha 201, paM0 12-16 taka kA sandarbha (pairAgrApha) kucha aspaSTa hai, use isa prakAra par3heM DA. varmA kA mithyA lekha-DA0 satyakAma varmA ne apane saMskRta vyAkaraNa kA udbhava aura vikAsa' grantha ke pRSThaM 126-128 para kautsa ke sambandha meM likhate hue mere nAma se mithyA abhiprAya uddhRta karake pAlocanA kI hai| ve likhate haiM-'mImAMsaka eka naye pariNAma 10 para jA pahuMce haiN| ve likhate haiM -yAska nirukta (1 / 15) meM kautsa kA ullekha karatA hai| mahAbhASya (3 / 2 / 108) ke anusAra kautsa pANini kA ziSya thA-upasedivAn kautsaH pANinim / ' punaH pRSTha 127 para likhate haiM--'ataH mImAMsaka kI rIti se yAska prokta kautsa ko pANini kA ziSya siddha karane meM koI mahattvapUrNa upalabdhi na hogii| 15 yadi kautsa nAma aneka kA ho sakatA hai| taba pANinIya kautsa anyoM se pRthaka hI kyoM na mAnA jAe ?' ____ pAThaka hamAre pUrva sandarbha ko dhyAna se pddh'eN| hamane kahIM para bhI yAskoddhRta kautsa ko pANini-ziSya kautsa nahIM likhA / hama to nirukta gobhila gRhyasUtra Adi granthoM meM uddhRta kautsoM ko pANini1. ziSya kautsa se muktakaNTha se pRthak mAna rahe haiM / hamane spaSTa likhA hai. 'raghavaMza ke atirikta jina granthoM meM kautsa uddhRta haiM, ve saba pANini se pUrvabhAvI haiM itanA spaSTa nirdeza karane para bhI zrI DA0 varmA ne yaha kaise likha diyA ki 'mImAMsaka donoM ko eka mAnatA hai ?' pratIta hotA hai-DA0 varmA ko merA khaNDana karanA mAtra abhISTa thA, cAhe yathArtha 1 uddharaNa vA mata dekara kareM, cAhe mithyA rUpa se likha kara / DA0 varmA ne apane grantha meM bahutra mere nAma se mithyA mata vA uddharaNa dekara khaNDana karake apanA pANDitya pradarzana kiyA hai| pRSTha 256, paM0 22 'kiyA hai' ke Age bar3hAveM-'pANinIyasUtrAtmaka zikSA ke donoM pAThoM kA prakAzana isa grantha ke tRtIya bhAga 30 meM 53 pariziSTa meM pRSTha 62-81 taka kiyA hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM pariziSTa 127 pRSTha 258, paM0 23 'avazya dekheM' ke Age bar3hAyeM-- 'jAmbavatI vijaya ke adya yAvat upalabdha vacanoM kA saMgraha hamane isI grantha ke tRtIya bhAga meM 6 veM pariziSTa meM pRSTha 82-12 taka kiyA hai / pRSTha 273, paM0 12 'gRhya 2 / 5' ke sthAna meM 'gRhya 2 3' isa prakAra zodheM / 1 pRSTha 303 meM samudragupta viracita jisa kRSNacarita ke padyoM ko udadhRta kiyA hai usa kRSNacarita kA upalabdha aMza hamane isa grantha ke tRtIya bhAga meM 7 veM pariziSTa meM pRSTha 13 100 taka chApa diyA hai / pRSTha 336, paM0 21 ke Age nimna sandarbha bar3hAveMkyA vArttikakAra pANinIya sUtroM kA khaNDana karatA hai ? vaiyAkaraNoM kA mata hai ki bArtikakAra kAtyAyana aura mahAbhASyakAra pataJjali pANini ke aneka sUtroM vA sUtrAMzoM kA khaNDana karate haiM arthAt unakI anAvazyakatA vA duruktatA kA nirdeza karate haiM / isI dRSTi se Adhunika vaiyAkaraNoM ne yathottaramunInAM prAmANyam aisA vacana bhI ghar3ha liyA hai (draSTavya mahAbhASyapradIpodyota 15 ( 3 / 1 / 80 ) / yahAM yaha vicAraNIya hai ki vArtikakAra ko aise dUSita pANinIya vyAkaraNa para vArtika racane kI kyA AvazyakatA thI ? kyoM nahIM usane svatantra nirdoSa vyAkaraNa kA pravacana kiyA ? tathA yadi bhASyakAra bhI pANinIya sUtroM kA khaNDana karatA hai yA unameM doSa darzAtA to usake tatrAzakyaM varNenApyanarthakena bhavitum (mahA0 1|1|1) tathA sAmarthyayogAnnahi kiJcidasmin pazyAmi zAstre yadanarthakaM syAt ( mahA0 6 / 1177 ) Adi vacanoM kA kyA abhiprAya hai ? hamArA vicAra hai ki vArttikakAra kAtyAyana aura bhASyakAra pataJjali ne jina sUtroM vA sUtraikadezoM kA pratyAkhyAna kiyA hai vahAM unakA abhiprAya unameM doSa darzAkara khaNDana karane vA nirarthakatA darzAne kA nahIM hai, apitu unakA abhiprAya usa usa sUtra athavA sUtraikadeza ke vinA bhI prakArAntara se prayoga siddhi darzAnA mAtra hai / vArttikakAra aura bhASyakAra ke isa mahAn prayatna se uttaravartI vyAkaraNa- pravaktA candrAcArya ne bahuta lAbha uThAyA hai / yahI prayojana mahAbhASya ke TIkAkAra zivarAmendra sarasvatI ne mahA0 1 / 1 / 4 sUtra ke vyAkhyAna meM darzAyA hai / 30 vaha likhatA hai - 20 10 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa atredamavadheyam-loluvaH popuvaH ityAdoni prakRtasUtrodAharaNAni yAni vRttikArardazitAni tAni sUtraM vinApi sAdhayituM zakyante ityetAvanmAtrAbhiprAyeNa 'anArambho vA' ityAdibhASyaM pravRttam, na tu sarvathA sUtraM mAstviti / arthAt-yahAM yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki vRttikAroM ne isa sUtra ke jo loluvaH popuvaH udAharaNa diye haiM, ve sUtra ke vinA bhI siddha kiye jA sakate haiN| itane hI abhiprAya se anArambho vA ityAdi bhASyepravRtta huA hai / sarvathA sUtra na hove, isa prAzaya se pravRtta nahIM huA hai| 10 isa viSaya meM vizeSa vicAra hamAre dvArA viracita mahAbhASya kI hindI vyAkhyA bhAga 1, pRSTha 215 tathA 287 meM dekheN| pRSTha 338, paM0 18 'saMketa kiyA hai' isase Age bar3hAveM'kAtantra kI durgaTIkA 2 / 2155; 2 / 15; 3 / 3 / 31; 3 / 4 / 23; 3 / 6 / 3; 3 / 8 / 13 meM padakAra ke nAma se mahAbhASya ke vacana uddhata haiM 15 (dra0 kAtantrasUtra vimarza, pRSTha 272) / __pRSTha 364, paM0 7-12-ina zlokoM ke liye tIsare bhAga ke 7veM pariziSTa meM pRSTha 63-100 taka chApA gayA kRSNacarita kA upalabdha aMza dekheN| pRSTha 364, paM0 16 'sarvathA kAlpanika nahIM hai' isake Age bar3hAveM-'isake liye pUrva pRSTha 361 para nirdiSTa 'zAkhA vA caraNa' zIrSaka lekha dekheN| pRSTha 380, paM0 1-2 meM uddhRta zloka kA pAThAntara isa prakAra bhI milatA hai kaumudI yadi nAyAti vRthA bhASye parizramaH / 25 kaumudI yadi cAyAti vRyAbhASye prishrmH| pRSTha 434, paM0 17 'madhya hogA ke Age bar3hAveM-'isa viSaya meM vizeSa isa grantha ke 178 adhyAya meM 'vopadeva' ke prakaraNa meM dekheN| eka dhanezvara ne sArasvata vyAkaraNa para kSemendra dvArA likhita 'TippaNa' 1. hamArA hastalekha, pRSTha 273,274 tathA 'mahAbhASyapradIpavyAkhyAnAni' 30 (pANDicerI se mudrita) bhAga 1, pRSTha 306 / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/17 dasavAM pariziSTa . 126 para 'kSemendra TippaNa khaNDana' nAmaka grantha likhA hai (dra0 'sArasvata ke TIkAkAra' prakaraNa, pRSTha 708) / pRSTha 444, paM0 6 'sUcIpatra bhAga 2, pRSTha 74' isa para TippaNI-yaha sUcIpatra isa samaya hamAre pAsa nahIM hai| lAhaura meM dekha kara bhAga aura pRSTha saMkhyA kA nirdeza kiyA thaa| aDiyAra ke vartamAna 5 meM upalabdha vyAkaraNa vibhAgIya sUcIpatra meM grantha saMkhyA 138, pRSTha 38 para gopAlakRSNa zAstrI viracita 'zAbdika cintAmaNi' kA nirdeza milatA hai| pRSTha 444, paM0 13 'hai|' ke nIce bar3hAveM'yaha grantha adhUrA hI rahA, isakI pUrti gopAlakRSNa zAstrI 10 ke putra ne kI / dra0 aDiyAra vyAkaraNa vibhAgIya sUcIpatra, grantha saMkhyA 138, pRSTha 38, 36 / / ___ pRSTha 446, paM0 'likhA hai' para TippaNI--'aDiyAra ke vyAkaraNa vibhAgIya sUcIpatra grantha saMkhyA 556, pRSTha 212 para nirdiSTa 'vidvanmukhabhUSaNa' ke navAhnika ke hastalekha ke anta kA pATha isa prakAra hai- 15 iti prayAgaveGkaTAdriviracite mahAbhASyavidvanmukhabhUSaNe prathamAdhyAye prathame pAde navAhnikam / pRSTha 451, paM0 7 'nAma dattAtreya hai' ke Age bar3hAveM-bhaNDArakara prAcyavidyA pratiSThAna pUnA ke ukta hastalekha ke anta kA pATha isa prakAra hai iti zrIbhagavadgaNe (za)prasAdaprAptasatprajJAbhAsuraviduraziromaNidatrAtreyayUjyapAdaziSya-vyAkaraNArNavakarNadhAragoliMgoNi ( ? ) nAmakakamalAkaradIkSitaca [raNa] samArAdhanasamadhigatamahAbhASyAzayagUDhatattvasya zrImatsakalavidyAnipuNAntarvANi (si ?) ziromaNimahAgurunai lakaNThibhaTTArakapAdaparicaryAdhvastasamastAjJAnasya bhaTTasadAzivasya kRtau gUDhArtha- 25 dIpinyAmaSTamo'dhyAyaH sa [mA] ptimagAt / piturabhyarNamabhyasya bhASyaM bhASyavidAM mnnim| . kamalAkaramAsAdya vyadhattedaM sadAzivaH // ukta vivaraNa ke anusAra sadAziva bhaTTa ke pitA kA nAma nIlakaNTha thaa| inhoMne apane bar3e bhAI nailakaNThi kamalAkara dIkSita se 30 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -130 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa mahAbhASya kA adhyayana kiyA thaa| kamalAkara ke guru kA nAma dattAtreya thA / sadAziva ne kamalAkara kI sahAyatA se mahAbhASya kI vyAkhyA likhI thii|.. ..... . - isI hastalekha ke anya sthAna para antya lekha hai5 iti zrIkamalAkaradIkSitAMtevAsi-zivapaNDitaviracite bhASyavyA khyAne dvitIyo'dhyAyaH samAptaH // ___ pRSTha 473, paM0 24 ke Age nayA sandarbha (pairA) bar3hAveM-kAtantra ke prakhyAta bhAga ke saptama aSTama pAda kI durgavatti kI rAma kizora ne maGgalA nAmnI TIkA racI thii|' isa maGgalA TIkA 376 10 meM padazeSakAra smRta hai|' __pRSTha 567, paM0 15 ke Age nayA sandarbha bar3hAveM--'nandana mizra kRta tantrapradIpodyotana ke hI dinezacandra bhaTTAcArya dvArA nidiSTa hastalekha ke anta meM nyAsoddIpana nAma se ullekha hai| unhIM ke lekhAnusAra yaha tantrapradIpa kI vyAkhyA hai| isa avasthA meM yaha vicAraNIya ho jAtA hai ki donoM hastalekhoM meM granthakAra nandanamizra ke pitA ke nAmoM meM antara kyoM hai ? kyA yaha sambhava ho sakatA hai ki donoM nAma eka hI vyakti ke ho ? eka dhanezvara jo vopadeva kA guru thA, ne mahAbhASya para cintAmaNi nAma kI vyAkhyA likhI thii| isakA ullekha pUrva pRSTha 434 para kara cake haiM / kyA dhanezvara nAma ke hI do vyakti hae athavA tantrapradIpodyotana tathA mahAbhASya kI cintAmaNi vyAkhyA kA lekhaka eka hI dhanezvara hai ? bhAvI itihAsa lekhakoM ko ina para gambhIratA se vicAra karanA caahiye|' pRSTha 568, paM0 15 se pRSTha 566, paM0 6 taka ke viSaya meM mallinAtha ne kumArasambhava kI TIkA meM vopadeva ko uddhRta kiyA hai| vopadeva ne hemAdri saciva ke kahane se usake liye bhAgavatapurANa kI 'harilIlAmRta' nAmnI sUcI kA nibandhana kiyA thA, yaha hama Age vopadeva ke prakaraNa meM likheMge / isa viSaya meM isI grantha kA Age pRSTha 1. kAtantra vimarza, pRSTha 15 / 2. kAtantravimarza, pRSTha 272, saMkhyA 65 / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM pariziSTa. 131 714 dekheM / haimabRhadvRttyavacUNi kA lekhana kAla nizcita hai| tadanusAra yA to vopadeva aura mallinAtha kA kAla kucha pUrva mAnanA hogA athavA haimabRhavRttyavacUrNi meM nirdiSTa tantrodyota mallinAtha viracita nyAsodyota se bhinna grantha hogaa| pRSTha 608, paM06-18 taka uddhRta vaiyAkaraNoM ke nAmoM ke 5 viSaya meM-- ___'isa sUcI meM saMkhyA 16 para 'rAmAzrama siddhAntacandrikAkAra' kA nAmollekha kiyA hai / isakA Age (pRSTha 714) meM sArasvata vyAkaraNakAra ke prakaraNa ke antargata hI nirdeza karane se yahAM isa nAma kA nirdeza karanA yukta nahIM hai / isa prakAra yahAM eka saMkhyA kI kamI 10 karanI hogii| pRSTha 708, paM0 22 'mendra' ke sthAna meM 'kSemendra' honA caahiye| pRSTha 708, paM0 23 'kRSNa zarmA'--belvAlkara ke lekhAnusAra kSemendra ke guru kA nAma 'kRSNAzrama' honA cAhiye (dra0 sisTams Apha saMskRta grAmara, pRSTha 67) / .. - pRSTha 708, paM0 24 'bhinna hai' ke Age bar3hAveM--'DA0 belvAlakara ne kSemendra ke kAla ke viSaya meM itanA hI likhA hai--'isase spaSTa hotA hai ki kSemendra 16.vIM zatAbdI kI prathama timAhI ke anta meM jIvita nahIM the (dra0 sisTams Apha saMskRta grAmara, pRSTha 68) / pRSTha 706, paM0.24 'pUrva kara cuke haiM' ke Age bar3hAveM-DA0 20 belvAlkara ne dhanezvara kA kAla sAmAnyatayA 'kSemendra ke pazcAt aura 1565 I0 se pUrva mAnA hai, jaba ki dhanezvara kI vyAkhyA kI eka pANDulipi kI gii|' (dra0 sisTams Apha saMskRta grAmara, pRSTha 66) / bhAga 2 pRSTha 1016 paM0 3 bar3hAveM '' maitreyarakSita' ke sthAna meM '11. 25 maitreyarakSita' zodhe / - isI prakAra pRSTha 103, paM0 1 meM '11' saMkhyA ke sthAna meM '12'; pRSTha 1.04, paM0 23 meM '12 saMkhyA ke sthAna meM '13'; pRSTha 106, paM0.1 meM '13' saMkhyA ke sthAna meM '14'; pRSTha 107, paM0 16 meM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 pRSTha 105, paM0 23 'uttarakAlIna haiM / ' se zrAge pATha bar3hAveM - 'puruSakAra pRSTha 14, paM0 12 meM ekapATha hai - yathAdevameva ca maitreyaH / isase pratIta hotA hai ki maitreya deva se uttaravartI hai / parantu puruSakAra ke pUrva uddhRta tIna pAThoM se spaSTa hai ki deva maitreya kA anusaraNa karatA hai | ataH 'yathAdevameva ca maitreyaH' kA tAtparya donoM kI samAnatA mAtra 10 0 darzAne meM hai, anyathA svavacana virodha hogA / 132 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa '14' saMkhyA ke sthAna meM '15 ' ; pRSTha 107, paM0 28 meM ' 15' saMkhyA sthAna meM '16' ; pRSTha 109, paM0 18 meM '14' saMkhyA ke sthAna meM '17' aura pRSTha 110, paM0 5 meM '15' saMkhyA ke sthAna meM '18' saMkhyA honI cAhiye / 15 pRSTha 113, paM0 26-27-28 meM krama saMkhyA 16-17-18 ke sthAna meM 19-20 -21 tathA pRSTha 114, paM0 1-2-3 meM krama saMkhyA 16-20 - 21 ke sthAna meM 22-23-24 honI cAhiye / . pRSTha 138, paM0 5 '18 malayagiri-' ke nIce bar3hAveM 'malayagiri ne apane dhAtupATha para svayaM dhAtupArAyaNa nAmnI vyAkhyA likhI thI / yaha samprati anupalabdha hai ( dra0 bhAga 1, pRSTha 702, paM0 18) / " pRSTha 148, paM0 16 '2. zantanu" yahAM 2. zAntanava...' pATha honA cAhiye / Age bhI sarvatra 'zantanu' ke sthAna meM 'zAntanava' pATha 20 honA cAhiye / dra0 pRSTha 134, paM0 1-6 ke sandarbha meM kiyA gayA saMzodhana ( pUrva pRSTha 125 paM0 21-25) / pRSTha 194, paM0 12 ke Age sandarbha bar3hAveM-- 16. malayagiri (saM0 1988 - 1250 vi0 ) malayagiri AcArya ne svIya zabdAnuzAsana se sambaddha 'gaNapATha ' 25 kA pravacana bhI kiyA thA / yaha samprati anupalabdha haiM ( dra0 bhAga 1, pRSTha 702, paM0 18 ) / pRSTha 164, paM0 13 '16. kramadIzvara' - malayagiri kRta gaNapATha kA vivaraNa jor3ane se yahAM ' 16' saMkhyA ke sthAna meM '17' saMkhyA hogI / zrAge bhI isI prakAra eka saMkhyA kA parivardhana hogA / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM pariziSTa 133 ,, pRSTha 207, paM0 1 2- zantanu yahAM 2 - zAntanavaH pATha honA caahiye| Age bhI isa sandarbha meM 'zantanu ke sthAna meM 'zAntanava' pATha jAnanA caahiye| phiT sUtra AcArya zAntanava prokta haiM. isakA nirNaya Age 'phiTasUtroM kA pravaktA zraura vyAkhyAtA' nAmaka 27veM adhyAya meM pRSTha 346-349 taka kiyA hai / pRSTha 274, paM0 8 '1- zantanu ' yahAM bhI '1 - zAntanava...' pATha honA cAhiye / draSTavya pRSTha 207, paM0 1 kA saMzodhana / pRSTha 356, paM0 12 ke Age nayA sandarbha bar3hAveM - 6 - rAmacandra zeSa (saM0 1700 ke lagabhaga ) zeSakulotpanna nAgojI ke putra rAmacandra ne svaraprakriyA nAmaka 10 eka grantha likhA hai / isameM pANinIya aSTaka ke svaraviSayaka sUtroM kI vyAkhyA ke sAtha hI phiT sUtroM kI bhI vyAkhyA kI hai / rAmacandra ne svaraprakriyA kI svayaM vyAkhyA bhI likhI hai / yaha grantha prAnandAzrama pUnA se san 1974 meM chapA hai / yaha grantha jisa hastalekha ke AdhAra para chapA hai, usake anta kA pATha isa prakAra 15 hai iti zeSakulodbhavanAgAhvayapaNDitasUnu rAmacandrapaNDita viracitA svaraprakriyA samAptA / saMvat 1814 phAlguNa badi / / 2800 / idaM pustakaM jAvaDekara zivarAmabhaTTAnAm / iti zeSakulotpannenanAgojI paNDitAnAM putreNa rAmacandrapaNDitena 20 viracitA svaraprakriyA vyAkhyA samAptA // saM0 1815 idaM zivarAma bhaTTa jAvaDekarANAm / saMkhyA 2600 // kAla - upari nirdiSTa saMvat 1814 tathA 1815 jAvaDekarazivarAma bhaTTa kI pustaka kI pratilipi kA hai / svaraprakriyA aura usakI vyAkhyA meM bhaTTojidIkSita se pravarakAlIna granthakAra kA ullekha 25 na hone se yaha nizcaya hI vikrama kI 17vIM zatAbdI ke uttarArdha se arvAcIna nahIM hai / mUla grantha ke anta meM likhita 'saMkhyA 2500' aura vyAkhyA ke anta meM nirdiSTa saMkhyA 2600 ' granthapariNAma sUcaka hai / arthAt kramaza: ye 2800 aura 2900 anuSTup zloka parimita haiM / 30 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa pRSTha 359, paM0 13 ' 6 - zrInivAsa...' yahAM aba '7 - zrInivAsa pATha honA cAhiye / ...7 pRSTha 359, paM0 27 ke Age nayA sandarbha bar3hAveM - anya svarazAstra vyAkhyAtA 134 zrInivAsa yajvA viracita 'svarasiddhAnta maJjarI' meM svarakaumudI, svaramaJjarI aura svaramaJjarI vivaraNa nAmaka granthoM kA asakRt ullekha milatA hai / svaraprakriyA kI bhUmikA (iNTroDekzana) meM kAzInAtha vAsudeva zrabhyaGkara ne nRsiMha paNDita viracita svarasiddhAntamaJjarI aura viTThaleza viracita svaraprakriyA kA ullekha kiyA hai / 10 inameM bhI phiTsUtroM kI vyAkhyA sambhava hai, parantu ina granthoM ke upalabdha na hone se hamane inakA sAkSAt ullekha nahIM kiyA haiM / ...3. pRSTha 363, paM0 19-20 ' arthAt - zAkalya ziSya nisRta jAno' ke sthAna meM isa prakAra zodheM - zAkalya bASkali prAzvalAyana Adi ke ziSyoM dvArA prokta anuzAkhAtroM ko pratizAkhA se nisRta 15 jAno / ' pRSTha 364, paM0 31 ke Age nayA sandarbha bar3hAveM - gAya gopAla yajvA kI bhUla - taittirIya prAtizAkhya 4|11 kI vyAkhyA meM gArgya gApAla yajvA bhI aisI hI bhUla karatA hai - nanvevamanekazAkhAviSayatve prAtizAkhyamiti granthasyAkhyA viruddhyate / naitadasti / dvitrizAkhAviSayatve'pi tadasAdhAraNatayA upapatteH / tathA bavRcAnAM zAkalakabASkala kazA khAdvaya viSayaM prAtizAkhyaM 20 prasiddham / arthAt - isa prakAra prAtizAkhya ke aneka zAkhA viSayaka hone se grantha kI prAtizAkhya saMjJA viruddha hotIM hai / aisA nahIM hai / do tIna 25 zAkhA viSayaka hone para bhI vaha zrAkhyA asAdhAraNa hone se upapanna hotI hai| RgvediyoM kA zAkalaka aura bASkalaka do zAkhAoM kA prAtizAkhya prasiddha hai / 1. eteSAM zAkhA paJcavidhA bhavanti - zAkalAH, bASkalAH, AzvalAyanAH, zAMkhAyanAH, mANDUkreyAzca (vai0 vAGamaya kA itihAsa, bhAga 1, pRSTha 183, 30. - dvi0 saM0, saM0 2013) / tulanA karo - RgvedIya zaunaka caraNavyUha 1 / 7 - 8 || Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavAM pariziSTa 135 yahAM gArgya gopAla yajvA ne do bhUleM kI haiM-prathama- usane pratizAkhA zabda kA mUla artha na jAnakara prAtizAkhya nAma ke AdhAra para unheM eka eka zAkhA kA mAnakara do tIna zAkhAoM kA eka prAtizAkhya honA svIkAra kiyaa| dvitIya-RgvedIya zaunaka prAtizAkhya ko zAkalaka aura bASkalaka do zAkhAmoM kA svIkAra kiyA / vastutaH 5 zAkala aura bASkala donoM pRthak caraNa haiN| prAtizAkhya eka eka caraNa se sambaddha zAkhAoM ke haiM, yaha pUrva (yahI bhAga, pRSTha 362) niruktakAra yAska ke vacana se pramANita kara cuke haiN| aisI avasthA meM zAkala caraNa se sambaddha zaunakIya prAtizAkhya bASkala caraNa se sambaddha nahIM ho sktaa| itanA hI nahIM, isI bhAga meM Age (pRSTha 10 383) bASkala prAtizAkhya kA pRthak sadbhAva pramANita kiyA hai| pRSTha 381, paM0 20 'pAzvAlAyana zAkhA' ke sthAna meM 'mAzvalAyana caraNa' isa prakAra pATha zuddha kreN| pRSTha 382, paM0 3 'anya kAla' ke sthAna meM 'anya grantha' isa prakAra pATha zodhe / pRSTha 383, paM0 24 se Age nayA sandarbha bddh'aaveN| 'pUrva pRSTha 364, paM0 31 ke Age bar3hAye naye sandarbha meM likha cuke haiM ki gArya yajvA gopAla kA zaunakIya prAtizAkhya ko zAkala aura bASkala donoM zAkhAoM kA mAnanA bhUla hai| kyoMki bASkala caraNa zAkala caraNa se pRthak hai / zAkala caraNa kA prAtizAkhya prApta hai, bASkala caraNa ke prAtizAkhya ke pRthak sadbhAva meM Upara pramANa upasthita kara cake haiN|' pRSTha 406, paM0 20 ke Age puSpasUtra kA nayA saMskaraNa chapa rahA hai| usake prakAzita hone para sambhava hai puSpasUtra ke viSaya meM nayA prakAza pdd'e| . 25 pRSTha 441, paM0 7-8 'bhASAtatva aura vAkyapadIya nAmaka granthoM meM' isa ke sthAna meM 'bhASAtattva aura vAkyapadIya nAmaka grantha meM' pATha honA caahiye| 1. dra0 pRSTha 134 kI Ti0 1 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 'saM0 vyAkaraNa zAstra kA itihAsa' ke lekhana kArya meM viziSTa vidvAnoM ke sahayogAtmaka patra prastuta 'saM0 vyA0 zA 030' ke likhane meM tathA prathama saMskaraNa prakA 5 zita hone ke pazcAt praneka variSTha mAnya vidvAnoM ne samaya samaya para suhRdbhAva se patroM dvArA mujhe aneka upayogI sujhAva diye, aneka granthakAroM 1 viSaya meM naI sUcanAeM dIM, naye pramANa prastuta kiye / yadi ye mAnya vidvAn suhRdbhAva se mujhe isa kArya meM sahayoga na dete to nizcaya hI isa maiM aneka truTiyAM vA nyUnatAeM raha jAtIM aura isakA vartamAna 10 svarUpa bhI na hotA / ataH ina saba mahAnubhAvoM ne samaya-samaya para mujhe jo upayogI patra likhe, unameM se jo patra mere pAsa surakSita haiM, unheM apanI kRtajJatA - prakAzana ke lie isa pariziSTa meM mudrita kara rahA huuN| ise maiM RSi tarpaNa mAnatA hUM / ataH isa kArya se maiM kucha sImA taka RSi RNa se bhI unmukta ho sakUMgA / sva0 zrI paM0 bhagavaddatta jI ke patra 15 'saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa' likhane kI preraNA sva0 zrI pUjya paNDita bhagavaddatta jI ne saMbhavataH saM0 1994 (san 1937) meM dI thii| unakI preraNA se maiM isa grantha ke lekhana meM pravRtta huprA / prArambha se saMskRta vAGmaya ke granthoM ke svAdhyAya meM merI ruci rahI hai| isa kAraNa maiM isase pUrva hI zatazaH granthoM kA pArAyaNa kara cukA thA / vyAkaraNa zAstra ke itihAsa ke liye maiMne pUrva pArAyaNa kiye granthoM kA punaH pArAyaNa kiyA aura zatazaH mudrita vA likhita granthoM kA tathA vividha pustakAlayoM meM saMgRhIta hastalekhoM ke usa samaya taka chape sUcIpatroM kA 4-5 varSa meM vizeSa avalokana kiyaa| isa prakAra saM0 20 1666 taka lAhaura meM rahate hue isa grantha ke liye upayukta sAmagrI kA saMkalana 25 kara cukA thA / isa kAla meM prastuta itihAsa ke lekhana sva0 zrI paNDita Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/18 gyAravAM pariziSTa 137 bhagavaddatta jI se mahatI sahAyatA prApta huI / saM0 1969 (san 1942) ke madhya se saM0 2002 ke anta (san 1946 ke aprela) taka ajamera meM rahA / tatpazcAt dezavibhAjana ke kAla taka lAhaura meM rahane ke anantara punaH ajamera mAyA (vizeca draSTavya prathama bhAga ke prArambha meM prathama saMskaraNa kI bhUmikA pRSTha 9-10 tathA 13-14) / donoM bAra ajamera nivAsa ke kAla meM sva0 zrI paM0bhagavaddatta jI se barAbara patra-vyAvahAra hotA rahA aura ve vyAkaraNa zAstra ke itihAsa ke liye upayogI sAmagrI patra dvArA upasthita karate rahe / unake donoM bAra ajamera nivAsa ke lagabhana 5 varSa ke kAla meM pacAsoM patra mujhe prApta hue, unameM se unake katipaya patra hI maiM kathaMcit surakSita rakha skaa| una patroM meM se jina patroM 10 meM prastuta itihAsa ke lekhana ke liye vizeSa pramANa vA sujhAva diye gaye haiN| unheM pUrNa athavA aMzarUpa meM nIve de rahA huuN| (1) *o3m* Vedio Research Institute, 9 c, MODEL TOWN (Lahore) Bhagavad Datta B. A. Editor-in-Chief og of History of India, (Fifteen Vols.) Dated 7-8-45 priyavara paNDita yudhiSThira jI: ___ namaste / Apa kA patra dukAna para se ghUma rahA hai / abhI milA 20 nahIM / 15 nae patra' mile haiN| abhisandhirvaJcanArthaH iti dhaatusNgrhH| mAlatImAdhava para jagaddharaTIkA aMka 1 taduktaM trilocanapaJikAyAm nipAtAzcopasargAzca zceti te tryH| 1. arthAt svAmI dayAnanda sarasvatI ke pUrva prApta patroM ke atirikta 15 naye patra mile haiN| yu0 mI0 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 15 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa zranekArthA bhavantyevaM pAThasteSAM nidanarzam / / anekArthAH smRtAH pRSTha 155 ina donoM pustakoM ke nAma itihAsa meM sanniviSTa kara leM / 5 itihAsa - lekhana - pragati para nA yadi de sakeM, to bhI zreSTha ... bAta hogI / ...jI se itihAsa ....... zrIkaNThacarita para jonarAja TIkA pR0 250 ....... .......... raddI avazya dekheM / yadi ....... .............. 400000 " phulaskepa pUre likhe jAveM, " bhejate raheM / dekheM, isase " 10 samaya 2 para aura bhI sUcanAeM bhejatA rahUMgA / pUrNa vRtta likheM / saba ko namaste / (2) zrom bhagavaddatta Vedic Research Institute, 9c, model town (lahore)" priyavara zrI yudhiSThira jI, namaste / zrapane svAmI jI ke patra usa grAma se khoje yA nahIM / hameM sAre 20 patra mila ge| chapa rahe haiM / 20 1. isa patra ko dImakoM ne khA liyA hai| ataH jahAM pATha pUrti na ho sakI vahAM ........ cihna de diye haiM / 2. isa patra para tArIkha nahIM dI hai / isa para mADala TAuna lAhaura ke posTa Aphisa kI 16 agasta 45 kI tathA ajamera ke posTa Aphisa kI 26 agasta 45 kI mohara hai / 25 3. maiMne kisI patra meM ajamera ke samIpa meM vidyamAna 'bhAMvatA' nAmaka grAma meM svAmI dayAnanda sarasvatI ke patra vidyamAna hone kI saMbhAvanA prakaTa kI thI / yaha saMketa usa kI ora hai| vahAM se mujhe koI patra nahIM milA / 4. dra0 7-8-45 kA patra aura usakI pRSTha 137 kI TippaNI 1 / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 136 AcArya bhImasena kA kAla IsA 600 se pahale kA hai / yaha lekha New Indian Antiquary vol. 1939 pp. 108-110 para hai| TippaNa kara rkheN| pIche se dekha leNge| itihAsa kA kitanA kAma ho gyaa| vedabhASya ke TAiTala Adi para se zrI svAmI jI ke vijJApanoM kI pratilipiyAM tithi sahita 5 bhejeM / jo mudrita na hoM, vahI bhejeM / pUrA dekha kara bhejeN| itihAsa ke lie Avazyaka pustakeM maiM le sakatA hUM, likheN| vaha pustakAlaya ke lie pustakeM kharIdI gaI yA nhiiN| isakA pUrA vRtta likheM / uttara shiighr| bhagavaddatta (3) proknaka Bhagavab Datta B. A. Vedic Research Institute, Editor-in-chief 9c, Model Town (lahore) of History of India, (fifteen vols.) Dated 15.10-45 zrI paM0 yudhiSThira jI, namaste, kRpA patra mile| maiM 10 dina simalA aura dehalI rahA / pApa kA patra par3ha kara atyadhika prasannatA huii| Izvara kare grantha zIghra bane / yaha acchA hai ki samagra grantha prastuta karane se pUrva yahAM 20 AveM / kAtantra pR0 55 para adhika khoja kreN| ___ vAkyapadIya prathama kANDa kI vRSabhadeva kI TIkA meM nyAGkavam prayoga para udAhata sUtra dekheN| vicAra kareM ki kisa vyAkaraNa kA hai| mujhe patA nahIM lgaa| usa para pANinIya prayoga bhI diyA gayA hai / mujhe likheM ki, kyA tAtparya nikala " "| traimAsika patroM meM kucha 25 aura lekha nikale haiN| yahAM Ane para Apa dekha skeNge| kyA pustakAlaya meM pustake ......... / 1. isa viSaya meM vyA0zA0 kA iti0 bhAga 1, pRSTha 30 para Ti02 dekheM / 2. usa samaya maiM vaidika pustakAlaya ajamera meM kAma karatA thaa| usa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ___ mAmarAja jI..........mujhe citroM ke sambandha meM kucha nahIM batAyA............."la yahI patA thA ki ve svayaM saba............... rahe haiM / mujhe mila kara ......""kucha n.........."| 15 dina meM eka patra avazya dete rhe|..."--..."svaasthy likheN| 5. kyA patroM ke anya phArama Apa ko mile yA nhiiN| . bhagavaddatta prom' 9 sI mADala TAUna lAhaura rAtri 26-10-45 priya yudhiSThira jI, namaste-jaina pustaka prazAsti saMgraha meM kucha vyAkaraNa grantha 15 bhI haiM / kAtantra para bhI kucha lekha haiM / varNana lambe haiM ataH likhane kA samaya nahIM / TippaNi surakSita rkheN| dekha kara upayogI bhAga le leN| saba kuzala / sabako nmste| bhagavaddatta kAtantravRttivivaraNapaMjikA, kAtantrottara aparanAma vidyAnanda vyAkaraNa pustakAlaya meM kucha Avazyaka pustakeM kharIdane ke liye eka sUcI banAI thii| jisa para paNDita bhagavaddatta jI ne hastAkSara kiye the| usI kI ora yaha saMketa hai| pRSTha 136, paM0 8 meM bhI isI ora saMketa hai| - 1. isa patra ko bhUla se merA patA likhe vinA hI posTa bAksa meM chor3a 25 diyA gyaa| vaha DeDaleTara Aphisa meM ghUmatA huA 3 navambara 1945 ko vApasa zrI paM0 bhagavaddatta jI ke pAsa pahuMcA / mere pAsa kaba aura kaise pahuMcA; yaha smaraNa nhiiN| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / gyArahavAM pariziSTa 141 naI dehalI: rAtri 1302048 nyathaiH-kuraGgasadRzo vikaTabahuviSANaH ye varAha Adi daza mahAmRga haiN| aSTAGgahRdaya sUtrasthAna adhyAya 6 // 50 // hemAdi TIkA [prAge kA aMza chor3A] bhagavaddatta o3m Arya Samaj Lachmansar Amritsar 10-3-48 15 priyavara paNDita jI nmste| ApakA 2-3-48 kA patra yahAM ko milA thaa| dUsarA grantha eprila meM de deN| anyatra bhI koI prati becane kA yala kreN| zrI ma. lAlacandajI ne abhI pUrI bAta nahIM btaaii| abhI vI. pI. na bhejeN| Atreya meM bhavabhUti mAdhavIyA dhAtuvRtti pRSTha 233 pArAyaNa se sudhAkara uttaravartI-- pR0 254 Apizali-- pR0 326 pR0 356 yahI sthAna Apane aba dekhA hai| pR0 356 dekheM / kyA kAzyapa kA vyAkhyAna Apizali para thaa| vicAra leN| sudhAkara se bhaTTi pahile - pR0 120 prAtreya bhaTTa kA smaraNa karatA hai pR0 308 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa isI prakAra sUkSma dRSTi se dhAtuvRttiH par3ha kara Apa paurvAparya nizcita kareM / anya granthoM meM bhI prApizali dekheM / viduranIti kA anuvAda chapegA vA nahIM / maiM itihAsa kI zuddhi lipi kara rahA hUM / aura jJAtavya bAtoM se sUcita kareM / mleccha bhASA ke pramANa nikAle 5 yA nahIM / kyA yahAM Ane kA vicAra kara sakeMge / pratIta hotA hai, hameM yahA~ rahanA par3egA / satyazravA kI sagAI vahAM ho gaI vivAha maI meM hogA / 15 prom 25 (7) bha0 datta priyavara paNDita jI ; 1 namaste / zrabhI pahale patra kA uttara nahIM AyA / RkprAtizAkhya meM gArgya aura zAkaTAyana donoM uddhRta haiM / zAka0 tIna vAra--sAre uddharaNa deN| bRhaddevatA meM uddhRta zAka0 ke sAtha yaha ullekha bhI kareM / kAla ke lie Avazyaka hai / Rk prAti0 ( (DA0 20 maMgaladeva vAlA) padakAra pR0 384 para dhyAna se dekheM / 'zAkaTAyana ke sAre uddharaNa ekatra karake usake vyAkaraNa ke svarUpa para likheM / grantha kA bahuta parimArjana kareM / zradvitIya bnaaeN| AryasamAja lachamanasara amRtasara 16-3-48 yahAM zAnti hai | saba loga Apako yahAM bulAnA cAhate haiM / nizcaya karaleM / aura saba kuzala hai / bha0 datta maiM kucha kAla to yahA~ rahUMgA / Apa vicAra leN| yahAM bhaya va kisI prakAra kA nahIM hai / yahAM 1. yaha paGakti patra ke Upara rikta sthAna meM likhI hai / hamane ise rakhA hai / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa (6) om 143 zrAryasamAja lachamanasara amRtasara 22-3-48 priyavara paNDita jI, namaste dhvanyAloka [ pRSTha ] 386 tIsarA udyota kI abhinavaguptakRta locana TIkA meM likhA hai tathA ca bhAgurirapi - kiM rasAnAmapi sthAyisaMcAritAstItyAkSipya 10 abhyupagamenaivottaramavocad vADhamastIti / yaha pramANa alaMkAra zAstra se hai vahAM likheM / 'kazmIra ke chape kAThakagRhya prAMgala bhASA bhUmikA pRSTha 6 para laugAkSizca tathA kANvastathA bhAgurireva ca / ete me yaha pATha agastya ke zloka tarpaNa meN| bhAguri yAjuSa prAcAryaM / 15 yaha vacana likha leM / "durga nirukta 1 / 13 ke anta bhASya meM - zAkaTAyano'tipANDityA - bhimAnAt amRtasara prApakA prabandha ho sakatA hai / soca kara likheM / rahanA yahIM samAja meM hogA / zIghra uttara deveM / bha0 datta Apake grantha ke pRSTha 41 * para tai0 saM0 ke pramANa meM 'vAyu' vAlA pATha likhanA cAhiye / kyA vahI vAyu- vAyupurANa meM smRta hai / bahuta sUkSmekSikA se dekheM | zabdazAstra meM vaha indra kA sahakArI bha0 datta 1. ye agalI paktiyAM patra ke Upara rikta sthAna meM likhI haiN| hamane yahAM jor3I haiM / 2. yaha pavita bhI patra ke hAziye para likhI hai / 3. yaha pRSTha saMkhyA lAhaura meM san 1947 meM chapa rahe 'saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa' ke pahale bhAga kI hai / yaha pA aza vahIM naSTa ho gayA / 25 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa c/o Shri Satya Shrava M. A. Central Asian Museum Queensway New Delhi 25-7-48 priyavara zrI paNDita yudhiSThira jI; bahuta 2 nmste| ApakA 17 kA kArDa yathA samaya milaa| yahAM satyazravA kI dharmapatnI aura tatpazcAt satyazravA rogI 10 hue, ataH pUnA nahIM jA sakA / aba ThIka ho rahe haiN| do cAra dina taka pUnA jaauuNgaa| punaH amRtasara jaauuNgaa| kAgaja kA prabandha kara skuuNgaa| thor3e dina meM uttara duuNgaa| zreSTha chapAI karA leM, to acchA hai| aipi0 iNDi0 15,16 Vol. meMnarendrasena vaiyAkaraNa-pramANaprameyakalikA kA kartA narendrasena kA guru kanakasena, isakA guru ajitasena / narendrasena ne 'cAndra, kAtantra, jinendra zabdAnuzAsana, aindra aura pANini para adhikAra kiyA / vaha zaka 675 meM huaa| bhAgureH lokAyatikasya' lokAyati[ka] para merA sandeha thA kala paNDita Izvaracandra jo ne kAzikA ke cArvo zabda para vivaraNapaJjikA meM brahmagAryapraNItaM lokAyatazAstram pATha batAyA / yaha zAstra rAjanIti para hogA / nAstikatA para nahIM / noTa karaleM / aura bar3I bAteM 25 par3ha cukA huuN| 'divyaM varSasahasra' kA artha avazya likheN| uttara lauTatI DAka deN| mUla grantha kitanA doharAyA hai| pahale se 1. isa viSaya meM saM0 vyA0 i0' bhAga 1, pRSTha 105, Ti0 1-2 dekheM / 2. yaha pada kAzikA 1 // 3 // 32 tathA 36 meM prayukta hai| 3. yaha pATha vivaraNapanjikA (nyAsa) meM 1 / 3 / 32 tathA 36 para nahIM hai / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 145 kitanA uttama huaa| 152 pRSThoM' meM kitanI maulika sAmagrI bddh'ii| jAnane kI utsukatA hai| bha0 datta (10) prom Shri Satya Shrava Central Asian Museum Queensway New Delhi 228-48 priyavara paM0 yudhiSThira jI, namaste / merI likhI saba TippaNiyAM usI samaya mUla prati para surakSita kara liyA kreN| ApakA liphAphA nahIM milA thaa| "devamImAMsA daivatakANDa mAdhvAcArya ke anusAra zeSa aura paila kA hai| donoM bAdarAyaNa ke ziSya the| mAdhava ne daivatakANDa ke do sUtra uddhRta kie haiN| ye bAdarAyaNa ke kAraNa mUla grantha meM jor3e 15 gae / ye donoM vedAntadezika ne zatadUSaNI meM die haiM / mudrita grantha meM ye nahIM milte| tattvaratnAkara meM bAdarAyaNa ke ziSya kAzakRtsna ko daivatakANDa kA kartA likhA hai|": gyArahavIM akhila bhAratIya orieNTala kAnaphreMsa haidarAbAda, kyA Apa chApa leNge| aba sAyaM 4 bajane lage haiM / sAyaM ko gAr3I pUnA jA rahA huuN| zrI bAvA jI kA kAma hai| 20 uttara de chor3e / 26 taka lauTa paauuNgaa| bha0 datta / 1941. pR0 85, 86, lekhoM ke saMkSepa lekhaka B. A. Krishna Swamy Rao, maisUra." kAzakRtsna ke kAla kA kucha patA yahAM se clegaa| pUre pramANa dekha kara prA TippaNa likha leN| athavA mUla meM samAviSTa kreN| baccoM 1 kA svAsthya likheN| sarakAra se kAgaja khUba milane kI AzA hai / bar3e adhikAriyoM se milA huuN| 1. yaha pRSTha saMkhyA lAhaura meM mudrita saM0vyA0 zAstra kA itihAsa' kI hai| vahAM itane hI pRSTha chape the| jo vahAM dezavibhAjana ke samaya naSTa ho gaye the| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa atha c/o Sri Satya Shrava M. A. Central Asian Antiquities Museum Queensway New Delhi 31-8-48 zrI priyavara paNDita yudhiSThira jI, 10 . namaste / parasoM ravivAra prAtaH mumbaI se A gayA thaa| DA0 belavalakara jI se Apa kI bAta na pUcha skaa| unhoMne bhI bAta nahIM kii| pratIta hotA hai unhoMne par3hA hI nhiiN| ye saba loga ekadezIya pANDitya rakhate haiN| - vahAM aura aneka vidvAnoM se milaa| vaitAna zrauta kA bhASya 15 lAyA huuN| kAzakRtsna viSayaka jo likhA thA, basa vahAM utanA lekha hai / usa pustaka meM lekhoM ke saMkSepa mAtra haiM pUrA patA The Eleventh all India oriental conference Hyderabad-session 1941, Summaries of Paper (saMkSepa lekhoM kA) pR0 15, 16, lekhaka "The Daiva Mimansa, Mr. B. A. Krishna Swamy Rao, Mysore. aba adhika khoja kreNge| gItAsAramidaM zAstraM gItAsArasamudbhavam / pratra sthitaM brahmajJAnaM vedazAstrasamuccayam // 5 // aSTAdaza purANAni nava vyAkaraNAni ca / nirmathya caturo vedAn muninA bhArataM kRtam // 7 // ... No. 164 of 1883-84 of B.O. R. I. bhaNDArakara pro0 ri0 i0 [pUnA] sarasvatI kaNThAbharaNa 2 jA prakaraNa prAraMbha-sA ca pANinyAdi aSTavyAkaraNodita.......... .. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa' 147 uddhRta bhAratIya vidyA-varSa 3. aka 1. pR0 232.. durga kI nirukta TIkA meM bhI dekheM / aSTa vyAkaraNoM ke hone kI bAta kaba se calI / yadi durga meM bhI haiM to pUjyapAda aura jaina zAkaTAyana nahIM gine jaaeNge| maiMne Apa ko pahale bhI eka tAmrapatra athavA zilAlekha se eka 5 bAta bhejI hai| aba sArA prakaraNa, dobArA likhiyeN| bhAgavRtti ke uddharaNa nahIM pAe / uttara bhI nahIM aayaa|' ApakA bhagavaddatta (12) priyavara paNDita jI' . namaste / Upara ke nae TippaNoM para vicAra kreN| pANini hI baudhAyana Adi meM varNita hai / usa kA kAla vikrama se 2700 varSa pUrva par3ane ko prAzA hai| zaunaka se kucha pIche para usa kA samaH kAlIna / baudhAyana zrauta -pravare 3 bhRgaNAme vAdito vyAkhyAsyAmaH... .."paiGgalAyanA.......... vaihInarayaH .........."kAzakRtsnAH 'paanninirvaalmiiki............praapishlyH......"||3|| __ jyAyAna kAtyAyana:-baudhAyana zrau0 23 / 7 / / sArA pATha paDha kara 20 tulanA kareM, yadi kAtyAyana ke kisI grantha meM yaha bhAva mile| laukyaM =bau0 zrau0 1718 // laukyaM-vedamantra meM bhI hai| pANinIya prayoga laukikaM hai| 25 1. durga niruktavRtti (1 / 13) meM 'dhyAkaraNamaSTaprabhedam' pATha hai| prA. nandAzrama saMska0 pRSTha 74 / 2. isase Age kA patra bhAga grantha se sambaddha na hone se chor3a diyA hai| 3. isa patra para tithi nirdeza nahIM hai| 4. agalI TippaNI dekheN| 5. patra meM isase Age chapA aMza patra ke prArambha meM likhA huprA hai| isa patra kA prakRta grantha se saMbaddha aMza hI yahAM diyA hai, zeSa chor3a diyA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 148 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa (13) amRtasara 16.6.48 priya paNDita yudhiSThira jI, namaste / ApakA posTa kArDa mila gayA thaa| maiM Apako vistRta liphAphA likha cukA huuN| 1. RkatantraM sAmataMtraJca saMjJAkaraNameva ca / . dhAtulakSaNakaJca syAditi vyAkaraNAni ca / go0 gRhya. bhaTTanArAyaNa bhASya sahita-TippaNI pR0 603,604 10 2. eka kautsa go0 gRhyasUtra 3 / 10 / 4 meM smRta 3. prabhuJjati braahmnne| kauSItakagRhya 3 / 6 / 44 // isa para bhavatrAta bhASya meM abhaJjatIti kimetdrpmH| nanu zatrantaM na bhavati / parasmaipadatvAt / bhujo'navane iti hyAtmanepadavidhAnam / naiSa dossH| chAndasameta pam / 15 chandovatsUtram / abhuktavatIti vA pAThaH / Upara' ke pramANa yadi kAma meM pA sakeM, to una se kAma leN| maiM 28 tA0 maMgalavAra ko prAtaH dehalI phuNcNgaa| Apa kisa tithi taka paaeNge| isa patra kA uttara dehalI bhejeN| manIArDara dehalI pahuMcA hai| maiM jA kara luugaa| itihAsa pratidina likha rahA huuN| satyA20 SAr3ha kA pramANa kabhI par3hA thaa| aba sarvathA vismaraNa thaa| kalpasUtroM kA itihAsa bhI likha rahA huuN| 20 pRSTha kI rUpa rekhA banA lI hai| jo pramANa mile ekatra kareM aura likhate rheN| baccoM ko pyAra / bha0 datta (14) 16-11-48 rANAyanIyAnAm Rktantre prasiddhA visarjanIyasya abhiniSThAnAkhyA iti / gobhila gRhya, bhaTTa nArAyaNa bhASya 2 / 8 / 14 // 1. yahAM chApe gaye pramANa, patra meM patra prArambha karane se pUrva likhe hue haiN| 25 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa pUrveSAM vaturNAM gRhNantImupayacchet / go0 gR0 sU0 2|1|7|| gRhNatIm iti prApte gRhNantImiti chAndaso'yaM prayogaH / bhaTTa nArAyaNa bhASya veda aura brAhmaNa meM aise prayoga dekheM / pUrA vicAra kara TippaNa likheM / kAtantra dekha leM / prakSAlya vainenoddhRtya - enena - chAndasa prayoga - kala kAgaja pUchane jAUMgA / rupayA 500 ) A cukA hai / aura nA rahA hai / aba grantha chpeNge| grantha ati sundara banAe / pustakeM abhI na leM / kucha kAla pazcAt ekatra raha kara kAma kareMge / zAkaTAyana kA pramANa vartA yA nahIM / pUrA uttara likheM / zrI paNDita jI, ( 15 ) atha bhagavaddatta naI dehalI 17-10-48 namaste / posTakArDa milA thA / dhanyavAda / yattaktaviruddhArthaM zAkaTAyanavacanam - jalAgnibhyAM vipannAnAM saMnyAse vA gRhe pathi / zrAddha kurvIta teSAM vai varjayitvA caturdazImiti / 14e caturvarga cintAmaNi, zrAddhakalpa, hemAdrikRta aiziyATika so0 saMskaraNa, pR0 215 / smRti candrikA meM bhI zAkaTAyana hai / dhyAna karaleM 1. bhagavaddatta 10 15 20 kApI likhanI prArambha kareM / grantha ko prati zreSTha banAeM' / vemakazAlA punaH bhejUMgA / svAdhyAya se sUcita karate rheN| yaha zAkaTAyana 25 zAkhAkAroM kA sAthI nikalegA / yahAM kuzala hai / patra likhate rahA kreN| 1 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa (16) atha naI dehalI 10-11-48 5 priyavara paNDita jI, ___namaste / 8 kA kRpA kArDa abhI milaa| kAgaja meM abhI 8, 10 dina kI derI hai / Ate hI 50 rIma bhejU gA / aba koI truTi na rahane deN| 1 indra, vivasvAna Adi ke pitA kazyapa prjaapti| 10 . 2. aditi ke pitA-dakSa 3. indra ke bhAI purANa meM dekheM / isa samaya bahuta zIghratA hai, phira likhuugaa| bhagavaddatta (17) atha naI dehalI priya--- na0 / aitareya brAhmaNa-Adi se adhyAya navama-- devA vai somasya rAjJo'grapeye na samapAdayan .........."yahAM se lekara saba pATha dekheM / vAyu bhI vahAM hai| pUrA aitihAsika sthAna hai / . dhAtA" indra" aryamA" vivasvAn".. mitra" pUSA" parjanya" aza" tvaSTA" bhaga" viSNu"- vAyu 66 / 135:::.. 1. dra0-mahAbhArata Adi0 66 / 15-16; harivaMza parva 1 / a01|| zlo0 47, 48; tathA bhaviSya purANa brA0pa0 a073, zloka 53 / yu0 mI. varuNa"'. 25 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa tANDA 2412|4agni, soma indra ke sage bhAI nahIM, para vaise bhrAtA haiN| zIghratA meM yaha likha diyA hai| kApI bar3I sAvadhAnI se likheN| vAyu ke nirvacana avazya deN| aura bAte likheN| bha0 datta iTalI ke DA0 TUcI yahAM haiM / vArtA meM bar3A Ananda rahA hai| ..... bha0. datta 5 (18) atha naI dehalI 13-12-48 priyavara paNDita jI, namaste / cAndra vyAkaraNa para eka prAcIna vRtti zrI rAhula jI tibbata se lAe the| vaha paTanA adbhutAlaya meM par3I hai| unhoMne usake chApa lene kI AjJA de dI hai| 12 zatI ke akSaroM meM hai| do, 15 tIna dina ke abhyAsa se par3hI jaaegii| maiM Apa ke paTanA jAne kA prabandha kara dUMgA, soca leN| - Aja 500) ru0 kA DrAphTa zrI devendra jI ke lie bana gyaa| aura rupayA bhI par3A hai| kAgaja kI aba cintA nhiiN| zIghra Apa . ke pAsa phuNcegaa| kala ke posTa kArDa meM likha cukA huuN| 20 Apizali kA kAla-rANAyanIya zAkhA ke pazcAta-unameM bhI sAtyamugrIya pravacana ho gayA thA-una dinoM vRttikAra bhI the| ataH yAska se thor3A sA pahale athavA bhArata yuddha se 70 varSa pUrva aisI koI aura bAta DhaMDha leN| anya kAla bhI bahuta spaSTa likheM / Apa yahAM kabA skeNge| zikSA sUtra saMgraha atyanta zreSTha hai / pANinIya meM svopajJa bhAga 25 1. bihAra risarcasosAiTI paTanA meM hai| maiMne jAkara dekhA hai| prAcIna maithilI lipi meM hai / vahAM usa samaya ise par3hane vAlA nahIM milaa| .. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 152 saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa kitanA hai dhaura prokta bhAga kitanA hai / cAndra meM bhii| isa para vicAra likheM / cAndra ne pANini kI chor3I huI bAteM, purAtana vaiyAkaraNoM se kitanI lI haiM / gopatha brAhmaNa ke samaya bahuta vaiyAkaraNa the / pAzcAtya bhASA vijJAna para coTa kareM, sthAna 2 para / patra DAlate raheM, naI bAteM likhate raheM / kala dIvAna bahAdura jI ko liphAphA DAla diyA thA / una se mila leM / ( 19 ) zrom bhagavaddatta naI dehalI 20-12-48 priyavara paNDita jI, namaste / zAkaTAyana ke Ti0 vAlA kArDa mila gayA thA / 15 merA vicAra hai zAkaTAyana ke aneka sUtra purAne haiN| gaMbhIra vicAra kareM / indra ne, chandaH zAstra par3hAyA isa kA ullekha maiMne vai0 vA0 brAhmaNa bhAga meM kiyA hai / ApakA 17 kA kArDa Aja milaa| manu ke divya varSa mujhe bhI saura varSa dikhAI dete haiN| maiMne paM0 Izvaracandra jI se yaha bAta kI thI / devoM meM saura varSa calatA thA / pArasI granthoM meM likhA hai 20 ki yama ne saura varSa calAyA / 500 ApakA vicAra ThIka hai / rUparekhA de deN| para yahAM AnA pdd'egaa| DA0 agravAla jI ko sUtra pATha de diyA thaa| DA0 raghuvIra jI yahAM nahIM haiM / maiM 28 ko kalakattA jA rahA huuN| Arya mahA sammelana para / 0) ru0 kAgaja kA bheja cukA huuN| abhI zrI devendrajI kA patra kAgaja calane kA nahIM AyA / praba kAgaja pahuMcate hI zIghra kAma karAeM / patra likhate rheN| zikSAsUtroM meM kauzikoyAH zlokAH para itihAsa meM. noTa likheM / Azila se pUrva, vRttikAra kauna the / saba likheN| aba grantha kitanA sundara ho gayA haiM, avazya likheM / 25 1 bhagavaddatta Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/20 gyArahavAM pariziSTa 153 (20) proma naI dehalI 13-1-46 priyavara paNDita jI, namaste / aApakA 10 kA posTakArDa mila gayA thaa| dhanyavAda / kAgaja ko bahuta dera nahIM lagegI / yahAM bhI kAgaja AyA hai| parantu chapAI ajamera meM hI karAnI hai| vyAkaraNa itihAsa ke ' donoM bhAga zIghra chapeMge / vaidika vAGmaya bhI vahIM chpegaa| pUche yadi bAbUjo prabandha kara sake, to kAgaja le kara bhijavA duuN| rupayA chapAI 10 thor3A 2 pahale bhI de skeNge| paM0 jiyAlAla jI ne bhI vacana diyA hai| una se avazya mila leM / jo patra bAbU harabilAsa jI ko likhA thA, usa saMbaMdha meM koI uttara nahIM aayaa| Apa vAlI yojanA para mata usI patra meM thA / ... baudhAyana dharmasUtra-pR0 171 para AzvalAyanaM zaunakaM trpyaami| 15 2 / 5 / 14 / / ataH . zaunaka-AzvalAyana pANini baudhAyana aisA krama judd'egaa| pANini [ko] zaunaka ke prathama dIrghasatra se 50 20 varSa pazcAt rakheM / pUrA kAla mere itihAsa kI sahAyatA se gina leN|| ___ sarasvatI vAlA lekha eka do dina meM bhejuugaa| usa meM camatkAra nahIM hai| pratyeka grantha kA kAla nirdhAraNa karanA hai| aisI UhA kreN| anya prAcIna granthoM se usa ke pramANa khojane haiM / kalakattA meM Apa ke mudrita pRSTha vidvAnoM ko sarvatra dikhA die haiN| 25 bahuta AvazyakatA hai / zIghra chaa| kSitIzacandra caiTaji ema0 e0 ne jAmbavatI vijaya para eka lambA lekha likhA thA / vaha maiM le AyA huuN| usake pAsa bhAgavRtti ke lagabhaga Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 500 pATha haiM / bahuta vidvAn vyakti hai / maitreya kA hastalekha usa ke pAsa hai / use . 1. bhAgavRtti saMkalana 2. paMcapAdI 3. prApizali Adi zikSAeM rajisTrI bhejeM / prAge se mela rkheN| saMskRta kAleja tathA rAyala e0 so Kshitish Chandra Chatterji M. A. 81 Shyambazar Street ___Calcutta 4. pustaka ko bahuta parimArjita banAeM / yaha avazya likheM, aba grantha kA rUpa kaisA bana gayA hai / kAla krama aura tithiyAM sunizcita likheM / vyADi, zaunaka se 20 varSa pahale / lambI Ayu, saba bAteM vicAra leN| yorupIya bhASA vijJAna para koI prabala nayA AkSepa nikAleM / sabhA' kI baiThaka kaba hai ? taba avazya milUgA / abhI lauTatI DAka likheN| 15 kAtya baudhAyana dharma [bhI] bhI smRta hai / dekhaleM / saba pramANa ekatra ___kara deN| gopatha brAhmaNa kA aparapakSIya kavi pAJcAla caNDa' kauna thaa| - bha0 datta Apizali Adi caraNa-pravacana ke pazcAt the| zatapatha brAhmaNa anuzAsanAni-atha zabdAnuzAsana Adi haiN| pahale saba zAsana thA 20 punaH anuzAsana bha0 datta prom naI dehalI 20-1-46 priyavara paM0 jI, namaste / po0 milA / dhanyavAda chAndasA api loke prayujyante1. arthAt paropakAriNI sabhA ajamera kI baiThaka / 2. athAparapakSIyANAM kaviH paJcAlacaNDa: paripRcchako babhUva / 30 ......... . . go0 brA0 1 // 1 // 27 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 155 . iti bANa prayogAta / amara TIkA sarvasva 2 / 6 / 54 // pR0 198 / Avazyaka sthAna hai, dekha leM / kAgaja kA abhI patA nahIM lgaa| Apa mumbaI likhate rheN| maiM ravivAra 23 ko amRtasara jA rahA huuN| zivarAtri para maiM phuNcuuNgaa| bhASAvijJAna para sarvatra coTa kreN| aura gaharI khoja nikaaleN| .. bha.datta iti kAlApAH amara0 TIkA sarvasva 3 / 1 // 34 // 5 (22) atha .. naI dehalI 10 prAtaH 8 baje 22-1-46 priya...... "na sajjate hemapA."-aSTAGga hRdaya, sUtra sthAna 728 // sarvAGga sundarA TokA-sajjata ityatrAtmanepadaM cintyam / ... hemAdi-sajjata iti pAThe saGgArthaka-SajjerAtmanepadatvaM 15 cintyam / brAhmaNa granthoM meM aisA prayoga khoja kara tulanA kreN| pUrA noTa kara leN| paM0 jiyAlAlajI ko milakara 26 rAtri aura 27 rAtri ko do vyAkhyAna rakhA deN| maiM pahuMca rahA huuN| kAgaja kA abhI patA nahIM / mumbaI kA TAIpa avazya mNgaaleN| . vai0 vaang-chpegaa| Apa bhI usake lie sAmagrI dekhate rheN| ... * bhagavaddatta (23) - om naI dehalI 25 4-2-46 priya...m... namaste / eka kA kArDa 3 ko kala milaa| kAgaja bhejane kA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa prabandha kara rahA huuN| pvjjnti-guddvho-871| pR0 244. (dUsarA sNskrnn)| TIkA-vanAd vanAntaraM pravrajanti / vyatikarobhAvaH / pahammantIti pAThe hammatiH kambojeSu prasiddha iti-pR0 245 yathAsthAna likha leN| aba prApta se milane ko mana karatA hai / Apa ke grantha kA antima rUpa dekhanA cAhatA huuN| .. bAraha deva-harivaMza parva 1, adhyAya 6 zloka 47,48 / dhAtA, aryamA, mitra, varuNa, aMza, bhaga indra, vivasvAn, pUSA, parjanya, tvaSTA, vissnnu|' mumbaI pUchate raheM kAgaja kaba clegaa| Apa kA grantha DA0 reno perisa ko dikhAyA thaa| tatkAla cAhate haiN| yadi dIvanabahAdura jI ne mAna liyA, to Apake pAsa hI rhuuNgaa| naI khoja karate rheN| 15 [Age kA anya se sambaddha kucha aMza chor3a diyA hai] bhagavaddatta (24) prom prom naI dehalI 5.2-46 zItAH sapRSatoddAmAH karkazA vAnti mArutAH / harivaMza, viSNupavaM, 10 // 3 // sapRSataH sabindavaH / uddAmAH mahAntaH / sapRSatoddAmA iti sandhirASaH / nIlakaNTha TIkA 25 prayoga kara leN| 40) ru0 svIkAra haiM / grantha lAhaura sadRza chpe| kAgaja zoghra 1. draSTavya, pRSTha 150 para chapA patra aura usakI TippaNI 1 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 157 bheja duuNgaa| paM0 jiyAlAla jI se Apa mile yA nhiiN| mila leM aura uttara deN| zeSa milane pr| [bha0datta] (25) atha naI dehalI rAtri 5.2-46 bahaddevatA 265 // tathA 860 meM zAkaTAyana ko AcArya likhA hai / vaha saMbhavataH RSi nahIM thaa| vicAra kI koI bAta sUjhe, to zIrSaka de deN| zaunaka ko bhI prAcArya kahA hai [bR0 de0] 2 / 136 // yAska bhI 10 AcArya [bR0 de0] 11132 / kadacit donoM par3hAne vAle the| yad yatsyAcchAndasaM mantre tattatkuryAttu laukikam // bRhadevatA 2 / 101 // zaunaka ke kAla meM chAndasa aura loka kA kitanA bheda thaa| vicAra kara kucha likheN| yaha bheda kaba se calA thaa| bRhaddevatA 41113||tsmai brAhmIM tu sauroM vA nAmnA vAcaM sasarparIm / yahAM brAhmI aura saurI do vAk-ina kA bheda / kyA saurI vahI hai jise nATya zAstra kI TIkA meM devoM kI vedazabdabahulA likhA hai| pANino babhravazcaiva dhyAnajapyAstathaiva ca / pArthivA devarAtAzca zAlaGkAyanasauzravAH // harivaMza 1132157 // zAkaTAyana ke 23 upasarga, bRhaddevatA 2164,65 avazya de deN| bhagavaddatta (26) naI dehalI rAtri 8 baje 6-2-46 dhanyavAda / kArDa Aja milaa| bhASA sambandhI bAteM saba surakSita rkheN| 20 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa yena devastriyambakaH // zAntiparva 66 / 33 / / kubhaghoNa saMskaraNa / 10.2-46-prAtaH 6 bajakara 20 minaTa / TippaNI meM yaha pramANa likha leN| zAntiparva adhyAya 224 / 67 se zabda artha kA viSaya / kyA 5 zvetaketu ne bhI isa vidyA para likhA thaa| anveSagIya hai / yaha zveta ketu prauddAlAki, nyAyavizArada thA-[zAntiparva] 224 / 25 // . . Apa kI kApI kitanI zuddha ho cukI haiN| kAgaja kA' mujhe abhI koI patA nahIM pAyA / Apa zrI paM0 jiyAlAla jI ke pAsa gaye bahuta acchA kiyaa| unakA patra milane para likhUgA / bha0 datta .... (27) .. ... naI dehalI rAtri 10 vaje 4-3-46 Aja ke liphAphe kI pahuMca avazya likheN| kisI anya ke hAtha se DAka meM par3A hai- - 1. triyambakaM, baudhAyana gRhya zeSa sUtra 3 / 12 / / pR0 266 2. triyahe paryavete'tha-bau0 gR0 zeSa 5 / 2 / / pR0 362 tryahe ke sthAna meM. prAtaH 5-3-11 baje 25 pRSTha taka kI presa kApI bheja rahA huuN| lauTatI DAka pahuMca likheN| raji0 bhejI hai / pUrNa zuddha kara antima prUpha mujhe bhejeN| svayaM bhI par3ha leN| apane 2 chape phArma bhejeN| bha0datta 25 lauTAyA kArDa mila gyaa| presa kApI meM eka pRSTha adhika hai, jo Apa ke pAsa pahale thA, use ThIka kara leN| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 156 (28) naI dehalI 16-12-50 priyavara paM0 yu0 jI namaste kAtantra pariziSTa zrIpattidattakRta meM bhAgavRtti ke lagabhaga 150 pATha haiN| DhUMDhiye / aura likhie / isa viSaya kA lekha 'pAla iNDiyA oriyaNTala kAnphreMsa, banArasa, 1943-44, mudrita grantha 1646, pRSTha 273 se hai| kramadIzvara kA sUtra hai-kRti SaSThI veti bhaagvRttiH| 10 supadmamakaranda viSNumizra kRta meM lagabhaga 20 pATha haiM / bhAgavRtti nAma kA kAraNa-do bhAgoM meM thii| chandobhAga, bhaassaabhaag| ___ goyIcandra-ata eva bhASAbhAge bhAgavRttikRt ..." ze iti sUtraM chando bhaagH| isakA dUsarA nAma aSTakavRttikRt / bhAgavRtti ko kAzikA ekavRtti kI tulanA meM bhAgavRtti kahA hai| S. P. bhaTTAcArya isa lekha meM kAtantra ke donoM durga eka mAnatA hai / / yaha lekhaka sandeha karatA hai ki bhAgavRttikAra indu thaa| mere gata kArDa kA bhI uttara deN| aba zeSa 16 phArma rahA pratIta 20 hotA hai / antima prUpha ArDara karake mujhe likheN| bhAgavRtti sampUrNa karake sundara moTe kAgaja para chApa deN| kAtantra pariziSTa jahAM ho maiM maMgavA duuN| saba bAteM pUrNa aura spaSTa likheM / vyA0 i0 ke pariziSTa meM Avazyaka bAteM lagA deM abhI maiM yahIM rhuuNgaa| bha0 datta 25 - 1. 'bhAgavRttisaMkalanam' meM sUtra 2 / 3 / 12 para uddhRta / dra0 pRSTha 15 / saM0 2021 / 2. bhAgavRttisaMkalanam' kA antimarUpa se saMkalana saM0 2021 meM maiMne majamera meM chapavAyA thaa| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa (29) 20 128 paMjAbI bAga posTa zakUrabastI R.S. dillI - 6 7-8-62 priya paNDita jI namaste / ApakA kArDa tIna dina hue milA / 1. zAntiparva 122 / 47 meM sAta vedapAragoM kA kathana hai / 2. agastya ke 12 ziSya the / una meM eka parNapAraNAra thA / usa 10 ne tamila vyAkaraNa likhA / usake grantha kA AdhAra aindra vyAkaraNa thA / tolakAppiyaM para isI paNaMpAraNAra kA bhUmikAtmaka vacana hai / ' 'yaha tolakAppiyaM IsA se bahuta pUrva kA grantha hai / isameM pANinIya zikSA ke zlokoM kA anuvAda hai / ' 1. dekho P. S. subrahmaNya zAstrI, M. A. Ph. D. kA lekha I. 15O.R. Madras, 1931 p. 183 udghATana abhI nahIM huA / 7 akatUbara ko vicAra hai| pustaka zIghra chApa leN| yadi ho sakeM to merI pustakoM ke paise bhejeM / bahuta AvazyakatA hai / apanA pUrA patA sadA likheM / saba kA namaste / nirukta bhASya likha rahA hUM / (30) ' koSa kalpataru meM pRSTha 65 para SaSThibhAvI bhartRharivRttiH sUtrArthabodhikA bhagavaddatta D. C. sircar, studies in the Geography of ancient & 25 medieval India. 1. yaha aMza zrI paM0 bhagavaddattajI ke hAtha kA kAgaja ke eka TukaDe para likhA huA mere pAsa surakSita rhaa| use hI Upara diyA hai / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/21 gyArahavAM pariziSTa 161 (31) zrI paM0 padmanAbha rAva jI ke patra zrI parama suhRd paNDita bI0 eca0 padmanAbha rAva jI ke sAtha merA patravyavahAra san 1956 meM prArambha huA thA / usa samaya maiM RSi dayAnanda kI janmabhUmi 'TaMkArA' (saurASTra) meM 'dayAnanda zodha-vibhAga ke adhyakSa pada para 5 kAryanirata thaa| zrI mAnanIya paNDita jI aneka zAstroM ke talasparzI vidvAn haiN| . . Apake sAtha patra-vyavahAra prAyaH zAstrIya viSayoM para hI hotA hai / Apake dvArA preSita patroM kI saMkhyA to bahuta adhika rahI, parantu unameM se 10-12 viziSTa patra hI mere pAsa surakSita haiN| unameM se jina patroM meM prApane 'saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa' grantha ke viSaya meM upayogI sujhAva vA sAmagrI 10 prastuta kI haiM, unheM maiM nIce de rahA huuN||shriiH // Atmakur Kurncol 10-11-63 15 zrImantaH paNDitAgraNyA mImAMsakamahodayAH ! namonamaH / bhavatprahitaM pustakacatuSTayaM samAsAditam / dhanyavAdAstadartham / apinAma kuzalamatra bhaktAM kAruNyena kamalAsahAyasya, saM0 vyA0 itihAsasya tRtIyabhAgasya pracuraNaM bhavediti vijJAya tatra sandarbhe kimapIdamupayogAya kalpyata iti nimnoddhRtaM prahitaM 20 bhavati / jJAtvedaM bhavanta eva mAnam / / (1) zrImaduttarAdimaThAdhIzaiH zrIsatyapriyatIrthasvAmibhiH (krI0 1737-1744) mahAbhASyasya vivaraNaM viracitam / (hastalekho'sti) (2) sAtArAgrAmavAstavya rAghavendrAcAryagajendragar3hakar ityeteH ( tripathagAkAraiH ) mahAbhASyasya vyAkhyA viracitA / kAlazcaiSAM 25 nizcita eva / (3) godAvarItArasyadharmapurInivAsibhirAndheSu labdhajanmabhiH chalArInarasiMhAcAryaiH zAbdikakaNThamaNiriti bhASyavyA'kAri / jIvanasamaya eSAM sasadazazatakasyapazcArddhabhAga iti tu nirvivAdam / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 162 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa (4) saM0 vyA0 i0 pR (366)' AdennaprAdIti nAmaikadezagrahaNAdayam AdinArAyaNo vA''dizeSo vA bhavet / vyavahArazcAyamAndhreSu sarvathA sulbhH| anna, appa, ayya, amma evamAdibhrAtrAdivAcina zzabdA nAmnAmante nivezanamevAtra sampradAyaH / ataH "?" praznArthaka5 cihnakaraNasyAvazyakataiva nAstIti nivedanam / (5) vyAkaraNadarzanasambaddhagranthavaNane ma0ma0 setumAdhavAcAryANAM zrIvyAsapANinibhAvanirNayasya, tattvakaustubhakulizastha ca nivezanamapi bhvediti| (6) ma0 ma0 giridharazarmamahAbhAgAnAM mahAbhASyabhUmikAyAM 10 vimRSTAnAM keSAJcidaMzAnAM punaH sudRDho vicAro bhavet / (7) appayyadIkSitasya kAla: A. D. 1520-1593 iti kecita, apare tu A. D. 1553-1626 iti / atra prathamaH pakSa eva jyAyAn iti bhAti / appayadIkSitaH tajAvarunAyakasya zevappanAyakasya sabhAmalaJcakAra zrIvijayIndratIrthatAtAcAryAbhyAM saha / zrIvijayIndratIrthebhyaH zevappanAyakaH A D. 1580 tame'bde grAmadAnaM cakAra (Mysore archaeological report. 1917) / tatra ca zloko'yamuddhRtaH mAgnaya iva spaSTaM vijyondrytoshvrH| tAtAcAryo vaiSNavAgrayaH sarvazAstravizAradaH // zaivAdvaitaikasAmrAjyaH zrImAn apyayyadIkSitaH / tatsabhAyAM mataM straM svaM sthApayantas sthitAstrayaH // (8) saM0vyA0i0 (pR0 478) appananainAryasya kAlo'jJAta iti 1. yaha pRSTha saMkhyA 'saM0 vyA0 i0' ke prathama bhAga ke dvitIya saMskaraNa kI hai / tRtIya saMskaraNa meM isa patra ke anusAra ThIka kara diyA hai (dra0 pRSTha 428 / ca0 saM0 470) / 2. isa granthakAra aura usake grantha kA niveza nahIM ho skaa| isakA kheda hai| 3. hamane saM0 vyA. zA0 i0' ke prathama bhAga ke dvi0 saM0 pR0 450. 452 taka appayya dIkSita ke kAla para vicAra kiyA thaa| tR0saM0 pRSTha 462 (ca0 saM0 pRSTha 538) para nAma nirdeza pUrvaka Age pratipAdita mata uddhRta kara diyA hai| 30 4. yaha pRSTha saMkhyA 'saM0 vyA0 zA0 i0 ke dvi saM0 ke prathapa bhAga kI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa likhitam / samayo'sya sarvathA nizcito bhavati / AndhraSa vaiyAkaraNatvena vikhyAtaH nainAryyapadAbhidheya eka evAsti / ayaM nainAryaH nAyanAryaH appnaaprpryaayH| appana appaNa-appala appaLa / zrI. vijayanagarasAmrAjyAdhipasya zrIkRSNadevarAya sArvabhaumasya sabhApaNDitasya (.................) ' aSTadiggajeSvanyatamasya tenAlirAmaliGga- 5 mahAkaveAkaraNavidyAgururvaiSNavadAsAbhidheya iti / tasyaiva rAmaliGgamahAkave: "pANDuraGgavijayamu" iti khyAtasya mahAkAvyasyAdau spaSTaM likhita / tasya vaiyAkaraNatvam- "apazabdabhayaM nAsti appalAcAryasannidhau" iti zlokAMzena suvyaktam / ataH kRSNadevarAyasamakAliko'yaM nainAryaH nAyanAryaH=appalanAyanAryaH=appananAyanAryaH / sarvatra 10 appa=anna =nAyana =ayya=grArya evamAdInipUjyavAcakabhrAtrAdivAcakAnItyuktaM prAk / (6) yaNvyavavAnapakSasya pramANAntaramidamavadhAya'tAm' "yAmAhuranamAM kecit triyAdyavayavAtmikAm" zrImadhvAcAryANAM viSNatattvavinirNayasya vacanama / tatra jayatIryaTIkA -triyambakaM yajA- 15 mahe, bhUSAdayo dhAtava ityAdiprayogasiddhayarthaM yaNAgamo'pi kazcid vyAkhyAtaH / tatastriyAdItyupapannam / " uktaTIkAyAH zrInivAsatIrthIyaTippane="yaNAgamo'pIti na kevalaM yaNAdeza ityarthaH / anyathA trINyambakAni caSaSi yasyAsau tryambakaH, bhU prAdayo bhvAdaya ityeva syAditi bhAvaH / tathA ca ikArAt paraM yaNAgame triyAdoti sAdhviti- 20 drssttvym"| (10) pANineH zlokAnAmuddharaNaM patraMNAnena saha prahitam / hai / tRtIya saMskaraNa meM pRSTha 462-463 (ca0 saM0 pRSTha 538) para nAmollekha pUrvaka Age kA kucha aza de diyA hai / 1. atraM koSThe kimathi telagulipyAM likhitasti / atastatra cihna dattam / 25 2. yaha aMza saM0 vyA0 zA0 i0 meM sanniviSTa karanA raha gyaa| 3. isa patra ke sAtha pANini muni ke jAmbavatI vijaya ke 15 zloka bhI zrI paM0 padmanAbha rAva jI ne bheje the| ve saba tRtIya bhAga ke chaThe pariziSTa meM saMgRhIta zlokoM meM A gaye haiM / ata: yahAM nahIM diye haiM / dra0 zloka saMkhyA 21, 14, 22, 10, 27, 23, 26, 12, 24, 20, 18, 15, 16, 17, 25 // 30 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa sarvamidaM samyak parsAlocya yadrocate tad grAhmama yanna rocate tat , tyAjyam / zrImanto'tramavantassarvathA svastimanto bhavantu devadevasya dayayeti nitymaashaase| 5 aparaJca-aSTottarazatanAmamAlikAyAm Page 32 "OM tatva vAcI......."padoditaH / tatra Tippane" pATha bhraSTa hai / zuddhapATha anveSaNIya / " iti likhitama / zuddha pAThastu "protatvavAcI hyoMkAroM vaktyasau tadguNotatAm / sa eva brahmazabdArtho nArAyaNapadoditaH / " zrImadhvAcAryANAm anuvyAkhyAne / tasya vyAkhyAyAM nyAyasudhAyAma-"protatvavAcItiH hizabdo hetvarthe / OMkArastAvad protatvasvagatatvasyapraviSTatvasya vA vAcakaH" / prathamacaraNe OM iti nyAso'nucitaH / dvitIye khaNDe vandyasau ityapi nocitaH, "vakti+asau =vktysau|" ayaM hi zuddhaH pAThaH / tatraiva Page 188" nayajjA15 tAnI"ti zlokaH zrImadhvAcAryANAmityuktama / tacca kasya granthasyeti na spaSTam / tat tu spaSTIbhavitumarhati / tatraiva Page 74 viSNupadanirvacane zrImadhvAcAryamatopanyAse teSAM granthasaGketAdikamapi spaSTaM -varNanIyam, anyathA mudhaiva syAt zrIzAstriNAM rcnaapryaasH| evaM nivedayan viramati vidAM vidheyaH padmanAbhaH 20 B . H. Padmanabh Rao Atmakur (Kurnul) // shriiH|| Atmakur 12-11-63. 25 zrAmatsumahAbhAgeSu praNAmapura:sarA vijJaptiH / appananainArya ke bAre meM maiMne likhA thaa| isa viSaya meM aura 1. yahAM se agalA saMdarbha zrI paM0 vidyAsAgara racita 'aSTottarazatanAmamAlikA' grantha, jise maiMne chapavAyA thA, ke sAtha saMbaddha hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 165 bhI gaveSaNIyAMza hai jo Age likhUMgA / taba taka ise vicAraNIya koTi meM hI rakheM / ityalam Apako vazaMvadaH B. H. Padmnabha Rao Atmakur (33) zrIH / AtmakUra (karnUla) 30-10-73 ayi paNDitapaJcAnanaH ! sAdaraM namo'stu / ubhayataH kuzalameva tanotu devaH / prakRtodantastu - 10 zrImadbhiratra bhavadbhirmaNDana mizraviSaye saM0 vyA0 i0 2 bhAga, ( 410 pRSTha ) hindyAM yadalekhi tatsarvathA samIcInamiti / zrIkUDalI - 15 maThAdhIzvarAH zrImatsaccidAnanda bhAratIsvAminaH kadAcid vArtA - prasaGge mayyevaM samasUcayan - ' kAmazAstraparijJAnArthaM zrImacchaGkarAcAyyaiH parakAyApravezo'kArIti sandarbhoM mithyaiva / kenApi vidveSadagdhAntaraGgeNa prAyeNa mAdhvena kAvyametad vyadhAyi teSAM yazaH kalaGkayitum" iti / paramata zrIsaccidAnandazaMkarabhAratIsvAminastu zrImadAdyazaGkarAcAryANAM zRGgerI maThasyaiva zAkhAmaThasyAdhIzvarA iti vijJeyam vyAkaraNadarzana granthetihAse - zrImanmaNDana mizrapraNIto bhAvanAvivekAkhyo grantho vicArapadavIM 20 25 1. yaha pRSTha saMkhyA dvitIya bhAga ke saM0 2030 meM chape saMskaraNa kI hai / prakRta saMskaraNa (saM0 2041 ) meM pRSTha 448 para zrI mAnanIya paNDita jI kA nAmollekha pUrvaka isa patra kA ullekha karate hue patrastha viSaya hindI bhASA meM de diyA hai / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa nAropi zrImadbhiH / dhAtvarthanirUpaNaparo'yaM granthaH bhAvanAviveko bhaTTazrIumbekakRtayA vyAkhyayA sahitaH kAzyAM sarasvatIbhavanasIrIjataH Vo. 6 dvArA prAkAzyamanAyi ma0 ma0 zrIgaGgAnAthazarmabhiH (1922 A. D) prakRto'zaH zrImatAM vicArAya prAstavitam / deho me sutarAM durbalaH skhalitalekhanIti bahu lekhayitu naiva paaryaami| bhavadIyaH padmanAbhaH pAThAntarasUcyAdiyuta 'STAdhyAyIsUtrapATho vikrayArthaM sajyeta tarhi preSyatAm - ____mayA kazcidAGgalalekho'tra prhiiyte| umbeka-kumArila-maNDanAdi' viSaye / zrImadbhiretallekhAnusAraM sUkSmamIkSaNIyam / kumArilasya ziSya umbekaH bhavabhUti athavA maNDanaH ? shriiH| __ Atmakara // zrIharizaraNamastu // (karnUla ji.) . 2-4-77 ayi bAndhavA me suhRdaH ! ajasraM me santutamAM namAMsi sahasram / kuzalaM hi nastacca bhavadIya20 mapyAzAse'nizam / prakRtantu saM0 vyA0 itihAsa bhAga 2 pRSTha 406' ityatra vAkyapadIyasya vAkyapradIpa ityapi vyavahAra prAsIditi 'bUhalara'-vacanaM pramANatayopanyastam / tatraiva pramANAntaram___'bhartRharirapyamumevArthavAkyapradIpe prAdarzayat sAkAGkSAvayavaM 25 bhede ....."vAkyavido viduH| iti ( kANDa 2 zloka 4) iti. tattvodyota TippaNyAM nAropantIye smudttngki| 1. yahAM pRSTha saMkhyA 401 honI cAhiye / yaha pRSTha saMkhyA saM0 2030 meM chape saMskaraNa kI hai / prastuta saMskaraNa (saM0 2041) ke pRSTha 438 meM isa patra ke nirdeza pUrvaka patrastha viSaya kA ullekha kara diyA hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 167 ayaM hi nAropantaH (nArAyaNapaNDitaH) SoDazakRSTIyazatake (16th. Century A. D) puNatAMbA (godAvarIttIravartI grAmaH) nagaramalaMcakAreti jJAyate / ataH satyamevAbhANi bUlaharamahAbhAgenetyavagantavyam / zeSamanyatkuzalam / kSemapatraM pradIyatAm / bhavatAM vazaMvadaH padmanAbhaH B. H. Padmanabh Rao Atmakur P 0.518422 Dist:--Kurnool (A. P.) From: ||shriiH|| prAtmAkara 6-12-84 __ =zrIharizzaraNammama= ayi paNDitendrAH ! . sanamamyaM nivedayAmi-saM0 byA0 i0 zAbarabhASyazrItapadArtha. 15 nirvacanapustakAni zrIjIvArAmamahAbhAgAH prAhaiSurna punasteSAM mUlyaM . kiyadvA preSaNIyamiti samasusUcan tadarthamarthaye / prakRtantu___ vyAkaraNaiti hyagranthe nimnoTTaGkitAnAM granthAnAmapyavazyamullekho bhavediti me manISA / zrutvA zrImanta eva mAnam / 1) AcArya hemacandra aura unakA zabdAnuzAsana-eka adhyayana, DaoN0 20 nemicndrshaastrii| 2) zabdArtharatnama (dArzanika) zrItArAnAthatarkavAcaspatiH / 3) vyAkaraNadarzanabhUmikA-zrIrAmAjJApANDeyaH / 4) vyAkaraNadarzanapIThikA- zrIrAmAjJApANDeyaH / 5) vyAkaraNadarzanapratibhA-zrIrAmAjJApANDeyaH / 6) vyAsapANinibhAvanirNayaH-ma0 ma0 setumAdhavA cAryAH / ( idaM pustakaM bhavadartha mayaiva prahitam bhavatAM saGgrahe vartate / ) .. 1. yaha patra abhI chapate-chapate milA hai / isa bhAga kI bhUmikA dekheN| . 25 : Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 7) zabdenduzekharavyAkhyA-zrI ma0 ma0 subbarAyAcAryAH / 8) zekharadvayavyAkhyA madvihitA satyapramodinyAkhyA / 6) lghushekhrvyaakhyaa-elmelivitthtthlaacaaryaaH| , bhAvatkaM mitram padmanAbhAcAryaH zrI nAthUrAma premI kA patra maiMne 'saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa' grantha kI presa kApI likhate samaya prAcArya devenandIkRta jainendra vyAkaraNa ke sambandha meM DA0 kAzIlAtha bApU jI aura DA0 belvalkara ke vArSagaNyaH padasaMbandhI lekhoM ko dekhA thaa| usI 10 samaya zrI nAthUrAma jI premI dvArA likhita 'jaina sAhitya aura itihAsa' grantha bhI dekhA / usameM zrI premI jI ne zrI bApU jI evaM DA0 belvalkara dvArA nirdiSTa uddharaNoM evaM una se niSkAsita pariNAmoM ko svIkAra kiyA hai| ina sabhI ke lekhoM meM 3-4 bhayaGkara bhUleM thIM / ina bhUloM kI ora zrI premI jI kA dhyAna AkRSTa karane ke liye maiMne 8 agasta 1948 ko eka patra likhA thaa| . 15 usake uttara meM zrI premIjI ne nirabhimanatA evaM sahRdayatA pUrNa 21 agasta 1948 ko jo patra likhA thA, usakA prArambhika aMza 'saM0 vyA itihAsa' ke devanandI ke prakaraNa meM prathama saMskaraNa (san 1950) meM pRSTha 328deg para chApa diyA thaa| yahAM unakA samagra patra chApA jA rahA hai| hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya horAbAga giragAMva bambaI 26-8-48 priya mahAzaya ApakA tA0 7 kA kRpApatra yathAsamaya mila gayA thaa| parantu 25 asthasthatA ke kAraNa abhI taka uttara na de sakA isake liye kSamA kreNge| Apane mere jainendra vyAkaraNa sambandhI lekha meM jo do nyUnatAyeM 1. prastuta saMskaraNa meM yaha aMza pRSTha 467 para chapA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/22 gyArahavAM pariziSTa 166 batalAI haiM una para maiMne vicAra kiyaa| Apane jo pramANa diye ve bilkula ThIka haiN| inake liye maiM ApakA kRtajJa huuN| yadi 'jaina sAhitya aura itihAsa" ko phira se chapAne kA avasara AyA to ukta nyUnatAeM dUra kI jaayeNgii| ___ ApakA saMskRta vyAkaraNa zAstra kA itihAsa kaba taka prakAzita 5 ho jAyagA / maiM usakI pratIkSA kruuNgaa| ___ Apane jo nyUnatAeM batalAI haiM unheM eka lekha ke rUpa meM yadi Apa 'anekAnta' yA 'jaina siddhAnta bhAskara' meM prakAzita karA deM, to. jyAdA acchA ho| jaina sampradAya ke ye do mukhya patra haiM jinameM aitihAsika lekha vizeSarUpa se prakAzita hote haiN| pahalA 'sarasAnA' (sahA: 10 ranapura) se aura dUsarA 'bhArA' (bihAra) se nikalatA hai| ___amodhAvRtti jahA~ taka mujhe smaraNa hai 'bhAratIya jJAnapITha' banArasa se prakAzita hone kA prabandha ho rahA thaa| unake pAsa hastalikhita prati hogii| prApakA 15 - nAthUrAma premI (37) zrI paM0 zrIdhara aNNAzAstrI kA patra zrI paM0 zrIdhara aNNAzAstrI jI ne maitrAyaNIya prAtizAkhya kA ullekha .. tathA usameM ullikhita RSi-nAmoM kA nirdeza zrI paNDita dAmodara sAtavalekara 20 1. 'jaina sAhitya aura itihAsa' grantha kA parivadhita vA pariSkRta dvitIya saMskaraNa san 1956 meM chapA / isa saMskaraNa meM zrI premIjI ne vArSagaNya saMbandhI prakaraNa nikAla diyaa| (isa saMskaraNa kI eka prati zrI premIjI ne mujhe saprema bheMTa rUpa meM bhejI thii)| vArSagaNya saMbandhI lekha haTAne kI sUcanA bhI maiMne saM0 vyA0 zA0 i0 ke dvitIya saMskaraNa saM0 2020 meM de dI hai| 2. san 1950 meM prakAzita hone para saM0 vyA0 zA0 i0 kI eka prati zrI premI jI ko bheja dI thii| 3. kArya bAhulya se lekha rUpa meM ina patroM meM kisI ko nahIM bhejaa| 25 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 - saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa dvArA prakAzita maitrAyaNI zAkhA ke prastAva meM pRSTha 16 para kiyA hai / use dekhakara maitrAyaNIya prAtizAkhya ke viSaya meM maiMne zrI zAstrI jI ko 12 sitambara 46 ko eka patra likhA thaa| usakA zrI zAstrI jI ne jo uttara diyA vaha isa prakAra hai bhAdra. kR. 5. gurau zrIH' nAzika zake 1870 . kSetrataH santu bhUyAMsi namAMsi / bhAvatkaM 12 / 6 / 48 tanInaM kRpApatraM samupAlabham / Azayazca viditaH / maitrAyaNIsaMhitAprastAve 'AgnivezyaH 6 / 4, zAMkhAyanaH 2 / 3 / 7, evaM kvacit dve saMkhye kvacicca tisraH saMkhyAH 10 nirdiSTAH santi / so'yaM saMketaH maitrAyaNIyaprAtizAkhyasya adhyAya kaNDikA-sUtrANAmanukramapratyAyaka iti jJeyam / maitrayAMyaNI prAtizAkhyaM matsavidhe nAsti, mayA'nyata AnItamAsIt / mUsamAtrameva vartate / yadi tatrabhavatA'pekSyate maitrAyaNIyaM prAtizAkhyaM, tarhi nimnalikhita sthalasaMketena patravyavahAraM kRtvA prayatno vidheyaH / cI rA0 rA0. bhAU 15 sAheba tAtyA sAheba muTe paJcavaTI, nAsika athavA zrI rA rA0 zaMkara hari jozI abhoNakara ji. nAsika, tA0 kUlavaNa, po0 ma0 abhonne| etasmin sthAnadvaye maitrAyaNIyaM prAtizAkhyamasti / ete mahAbhAgAstacchokhIyA eva / tata evAnItaM mayA, kAryanirvAhottaraM pratyarpitaM nebhyH| evameva kadAcit syartavyo'yaM jnH| kimato'dhikamiti 20 vijJaptiH / bhAvatka: zrIdhara aNNAzAstrI vAre 1. yaha patra maiMne 'saM0 vyA0 zA0 i0' ke dvitIya bhAga (saMvat 2016). meM pRSTha 317 (prastuta saMska0 meM pRSTha 402) para chApA hai| vahAM bhUla se '5' 25 tithi kA nirdeza chUTa gayA hai| 2. bhAdra kR0 5 gurau zake 1870, 'amAnta' mAsIya dAkSiNAtya paJcAGga ke anusAra hai / uttara bhAratIya paJcAGga ke anusAra 'Azvina kR0 5 gurau, ___saM0 2005' jAnanA cAhiye / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa (38) zrI paM0 yan0 sI0 yas veGkaTAvArya zatAvadhAnI kA patra sI0 yas0 veMkaTAcArya, ' zatAvadhAnI . 7112 mahAkAlI sTrITa, sikandarAbAda (pra0 pra0 ) 13-2-1963 yan 0 171 priyamahodayAH, sAdara praNAmAH / bhavadbhiH preSitAni pustakAni labdhAni / kintu kAryAntaravyagreNa mayA etAvatparyantaM patraM na preSitam / yAce kSamadhvamiti / " saMskRtavyAkaraNazAstra kA itihAsa 2 bhAga ", " gaNapATha kI para 10 mparA", "puruSakAravAttikopetaM devam" - sarvo'pi granthaH mahopakAraka eva / etAdRzAnAM granthAnAM prakAzanena sarvAnapi bhAratIyAn RNinaH kurvanti bhavantaH, yathA kadApi kenApyupAyena teSAmAnRNyaM na bhavet / itthameva naikagranthAnAM prakAzanaM kartuM zrIhayagrIvadevaH bhavadbhyaH cirAyurArogyabhAgyaM deyAditi hArdikIM prArthanAM karomi / yataH samprati vyAkaraNazAstretihAsastha prathamabhAgasya punarmudraNaM kriyamANamasti, ataH haradattamizrasya viSaye yatkiJcidvaktavya masti tadvijJApyate / yadi bhavate rocate svIkRtaM bhavatu / 15 haradattamizrasyAbhijanamAndhradeza zrAsIt / padamaJjaryAM dezabhASA - zabdAnAmaprAmANyaM vadan yathA "kUcimaJcItyAdayaH "" ityuktavAn / 20 " kUcimaJci" iti prAndhradeze kasyacit koNasthagrAmasya nAma / zradyApi sa grAmo vidyate / pUrvasmAdapi kAlAt sa grAmaH vizrutAnAM 1. zrI veMkaTAcArya kA nAmollekha pUrvaka isa patra ke upayogI aMza kA nirdeza hamane 'saM0 vyA0 zA0 i0' ke prathama bhAga ke tRtIya saMskaraNa ke pRSTha 515 (prastuta caturtha saM0 pRSTha 575 ) para kara diyA hai / (donoM saMskaraNoM meM patra kI tArIkha 1 / 3 / 63 azuddha chapI hai ) / 25 2. dra0 padamaJjarI 'athazabdAnuzAsanam' ke prArambhika bhAga meM / usmAniyA vizvavidyAlayastha saMskRta pariSad saMskaraNa, bhAga 1, pRSTha 4 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 172 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kavipaNDitAnAmAvAsaH / yadi haradattaH prondhraH, api ca kacimaJcigrAmavAsI nAbhaviSyat tadA yAdacchikavacane kRcimaJcItyAnghradezIyaM grAmaM nAsmariSyat / ' draviDadezIyasya viSaye sutarAmasaMbhavamevetthaM vacanam / "tAtaM padmakumArAkhyam" iti zloke padmakumAra iti "brahmayya" nAmnaH saMskRtIkaraNama; zrIriti "lakSmamma" iti nAmnaH, agnikumAra iti "komarayya" iti nAmnazca / eSA saMskRtIkaraNarItiH vyaktinAmnAmAndhradeze prAcaryeNa vrtte| padamaJjarIracanAkAla eva kenacit kAraNenaM haradatta, draviDadezaM gata. syAditi pratibhAti; "leT zabdastu vRttikAradeze jugupsitaH, yathA pratra draviNadeze nivizabdaH' ityuktyA / yadi saH draviDadezIya evAbhaviSyat tadA "atra draviDadeze" ityasya sthAne "asmaddeze" iti vA "asmadraviDadeze" iti vA avadiSyat / tasya granthAntareSu "temal" ityAdi drAviDabhASApadAnAM samAvezenaitadanumAtuzakyate yadeSa Andhradeze kUcimacyagrahAre jAtaH, 15 padamaJjayuttarabhAgaracanAkAle draviDadezaM gataH, zeSajIvitaM coladeze kAverItIre pravacanAdikaM kurvan ayApayaditi / drAviDapadasamAvezanamapi tathA kRtaM yathA adraviDena draviDadeze pravacanasamaye kriyeta / "tatra drAviDAH kanyAmeSasthe savitaryAdityapUjAmAcaranti bhUmau maNDalamAlikhya, ityAdInyudAharaNAni" (Apa0 dharmasUtrasya ujjvalAvRttau 2 a0 11 paTa0 16 sU0) ityAdivacanAni draSTavyAni / api ca zeSavaMzIyAnAmapi AndhradezIyatvaM pradarzanIyamiti manye / zeSavaMzIyA AndhrabhASAkavayopyAsan / atra bhavatAmabhiprAyaM jJAtumutsahe / avakAzAnusAreNa pratyuttareNAnugRhNantviti prArthaye / bhavatAmAzIrbalena vayamatra kushlinH| tatra bhavatAM 25 kSemalAbhAdikaM zuzrUSe / vinItaH veGkaTAcAryaH 13-263 pradhonirdiSTe viSaye tatra bhavatAmabhiprAyaH prArthyate 30 1. dra0 padramaJjarI 6 / 1 / 192 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa - 173 "praprathamAndhramahAkavinA nannayabhaTTArakeNa svakIyamahAbhAratAnuvAdagranyasyAdau maGgalAcaraNazlokaH itthaM vyara ca- "zrIvANIgirijAzcirAya daghato vakSomukhAGgeSu ye lokAnAM sthitimAvahantyavihatAM strIpusayogodbhavAm / te vedatrayamUrtayastripuruSAH saMpUjitA va: suraiH 5 bhUyAsuH puruSottamAmbujabhavazrIkandharA: zreyase // atra prANyaGgAnAM samAhAre kartavye "vakSomukhAGgaSu" iti itaretarayogaH kRtaH / sa kavistu aSTabhASAvAganuzAsana virudAGkitaH prAmANikAgragaNyaH / eSa zlokaH kRtyAdau vartate / ata eSa prayoga: prAmAdika ityanumAtuna zakyate / etatprayogasAdhane kathaM pravartanIyam ? 10 vinItaH veMkaTAcAryaH zrI paM0 candrakAnta bAlI kA patra 551, galI belasAhaba, kAzmIrI geTa dillii| 15 (vartamAna : sirasA, jilA hisAra) 26-jUna-1963 mAnanIya vidvadvaryA ! praNAma / aApakA kRpA-bhAra se bharita patra milaa| Apane isa patra se mujhe kRtajJa banAyA hai / maiM pratiSThAna kA sadasya to bananA 20 cAhaMgA, para pahale pustakeM kharIda lU bAda meM sadasyatA kI bArI aaegii| maiM vyA0 zA0 itihAsa nAmaka pustaka lagabhaga sArI par3ha gayA huuN| isa viSaya [meM] mere kucha sujhAva haiM / yathA 1- itihAsa ke tRtIya bhAga meM prathama bhAga ke pRSTha 584 ke 1. nAtra prANisAmAnyabhUtAnAM vakSomukhAGgA vivakSitA:, apitu vANI- 25 rUpAyA girijAyA viziSTAnyaGgAnyabhipretAni / ekavacanatvaM tu sAmAnye bhavati / 2. isa samaya Apa kA patA hai-'ena/DI--23, prItamapurA, vizAkha inkleva, dillii-34|' Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa anusAra) Apa svanirdhArita pATha viSaya de rahe haiM / merI prArthanA mAna nauvAM adhyAya aura sanniviSTa karaleM / usakA zIrSaka hogA "vaiyAkaraNa pAribhASika zabdakoza" / ApakI racanA meM bahutere zabda aise Ae haiM, jinakA vyAkaraNa kSetra meM artha aura haiM, aura usase anyatra 5 artha kucha aura hai / isa zabdakoza se pustaka kA gaurava bar3ha jAegA / A 2 - kAlanirNaya para Apa punaH vicAra kreN| zrI bhagavaddatta jI isa prasaMga meM pUrNatayA bhrAntigrasta haiM / naye anusandhAna meM Apake samakSa kucha kaThinAiyAM avazya aaeNgii| isa viSaya meM maiM ApakI punIta sevA meM upasthita rahUMgA / yathA 10 (ka) apane zivasvAmI kA samaya ( 1 bhAga : pRSTha 55 2 ) ' saMvat 914 - 940 mAnA hai / isakA AdhAra Apane batAyA hai - rAjataraMgiNI kA eka zloka | Apako vidita ho rAjataraMgiNI kA itihAsa zaka saMvat 1070 se 1671 taka hai / ' 'zaka saMvat' 616 IsA pUrva - se gaNya hogA / tadanusAra prAmANika itihAsa 454 IsavI se 1055 - IsavI taka samApta hai / aba Apa batAie isameM avantivarmA kA kAla kyA hogA ? 15 (kha) vAmana - samaya kUtate hue Apane punaH bhUla kI ( 1 bhAga : pRSTha 542) ' / valabhI bhaMga kA nizcita samaya IsavI san 787 hai| ( vahI pR0 544 paMkti 8-9 ) zrI jina vijaya jo ne jo artha kiyA 20 hai : saMva0 573, vaha ThIka hai / kalhaNa pratipAdita mAtRgupta kA preraka * vikramAditya harSa kA samaya yahI hai / yathA (1) harSa vikrama saMvat 573 (2) vikramasaMvata 375 } IsavI san 787 * mAtRgupta kA samaya kalhaNa ke anusAra IsavI san 294 hai / donoM meM 168 varSa kA vyavadhAna hai / 25 (ga) vararuci kA samaya bhI Apane azuddha likhA hai / ( 2 bhAga : pRSTha 229) Apa ime saMvat pravartaka vikrama kA samakAlika ( 58 I0 pU0 mAnate haiM, jabaki usakA samaya saMvat pravartaka vikramAditya saM02, vi0 saM0 2020 / 2. yaha kAla mujhe mAnya nahIM hai / yu0mI0 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 175 66 IsavI ke barAbara hai / kAlidAsa bhI isI kA sabhAratna hai / amarasiMha bhI to....... isa prakAra saMvat viSayaka kucha aura bAteM bhI haiM / yaha viSaya bar3A lambA hai / eka patra meM bAta samApta na hogI / isa prasaMga meM merI do pustakeM chapane vAlI haiM - 1 bhAratIya saMvat, 2 purANabhAratam / darzana 5 hone para maiM isakA vistRta paricaya dUMgA / kimadhikam / basa jAne meM jarA vilaMba hai| samaya nikAla kara patra likhA hai / yAtrA meM prAyaH zIghratAvaza patra aise hI likhe jAte haiM / truTiyAM Apa kSamA kareMge / patrottara dillI meM (40) vinIta candrakAnta bAlI sirasA Delhi-6 11-7-63 10 15 mAnyavara ! guNigaNAgragaNya ! sAdara caraNavandanA / maiM sirasA se bAja AyA huuN| Apa kA 3 julAI kA patra pAkara dhanya ho gayA huuN| Apane merI namra prArthanA ko svIkAra kara liyA hai - mere lie isase bar3hakara gaurava kI 20 bAta aura kyA hogI / itihAsa meM prAgata katipaya vyaktiyoM kI kAlagaNanA para Apa puna: vicAra kareMge aura mujhe thor3I sevA kA sugravasara pradAna kareMge - par3hakara prasannatA huI / maiM tana mana se prApakI sevA karUMgA / 1 25 Apake zodha grantha se merI eka sthApanA kI puSTi ho gaI hai / maiM nizcaya kie hue thA ki upalabdha pramANoM ke AdhAra para vikramAditya aura zUdraka ko bhAI-bhAI kahA jA sakatA hai / vikramAditya kA samaya 66 A. D hai| isakA saMvat vikramazAkAbda kahalAtA hai / 'zakanRpakAlAtIta saMvatsara' ke samasta ullekha 66 A. D ke haiM / zUdraka kA saMvat 78 A. D hai, jo isa samaya rASTra dvArA apanA liyA gayA hai| donoM bhAiyoM meM 12 varSa kA sUkSma vyavadhAna hai / zrApane bhartRhari 30 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 . saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ko janazruti ke AdhAra vikramAditya kA bhAI likhA hai aura prabaMdhacintAmaNi ke AdhAra zUdraka kA bhAI / yadi janazruti nirmUla nahIM hai to vikramAditya aura zUdraka kA bandhutva bhartRhari ke nAte aura pakkA ho jAtA hai| ataH isakA samaya 60 se 70 A. D kahanA nirAdhAra 5 nahIM hai| ___vikramAditya-zUdraka bhAI-bhAI haiMkyoMki 1-donoM ke apane-apane saMvat haiN| 2-donoM zaka nareza mahendrAditya ke putra haiN| 3-donoM bhartRhari ke bhAI haiM / 4-donoM do-do kAlidAsoM ke AzrayadAtA haiN| 5-donoM svayaM mahA-paNDita haiN| inake bhAtRtva kA poSaka zloka hai vikramAdityaparyAyaH' mahendrAdityasaMbhavaH' asau viSamazolo'pi sAhasAGka-zakottaraH // nizcayapUrvaka bhartRhari kA samaya 60-70 A. D hai / kRpA bhAva banA rhe| caraNasevI-candrakAnta bAlI ... (41) sva0 zrI paM0 rAmasureza tripAThI kA patra 24 mairisa ror3a alIgar3ha ... AdaraNIya mImAMsaka jI.. aSTAdhyAyI ke cauthe aura pAMcaveM adhyAya ke gaNapATha para 1 DA0 rAvarTa birale ne kAma kiyA hai| gaNaratnamahodadhi tathA anya 1. vikramAdityaH=viSamAdityaH (lekhaka) .. 2. kathA granyoM meM vikrama ke pitA kA nAma mahendrAditya likhA hai / (lekhaka) 3. sAhasA ka-kotaraH, tasya laghubhrAtA vikramAGkaH (lekhaka) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/23 eka gyArahavAM pariziSTa .. upalabdha vyAkaraNoM ke gaNapATha ke tulanAtmaka adhyayana dvArA pANini ke zuddha gaNepATha dene kA prayatna kiyA hai| bhUmikA lagabhaga 25 paccIsa pRSThaM kI jarmana meM haiM, kintu gaNapATha romana meM hai| Apa AsAnI se samajha leNge| isa pustaka ko aura Apa ke dvArA prakAzita gaMNapATha ko kucha mAsa pUrva maiMne muzIrAma manoharalAla ke yahAM seM. sAtha hI kharIdI 5 thii| maiMne DA kapiladeva ko likha diyA hai-... Der Ganatratha Zu Den Adhyaya iv and v Der Gram-. TE matics Paninis.. .... dUsarI- pustaka The Character of the Indo-European mood... hai| isameM grIka aura saMskata kriyArUpoM para vicAra hai| .. . 10 bhavadIya rAmasureza tripAThI zrI paM0 kundanalAla jaina kA patra 15 kundanalAla jaina ____734 darayAgaMja dillI ema. e. (saMskRta, hindI)ela. TI. 4 navambara 63 - sAhitya zAstrI mAnanIya mImAMsakajI ! - savinaya abhivande / maiM dillI ke hastalikhita granthAgAroM kA sarvekSaNa kara rahA huuN| lagabhaga 10 hajAra pAMDulipiyoM meM se aitihAsika mahatva kI sAmagrI saMkalita kara cukA hUM / abhI hAla meM puMjarAja kRta 'sArasvata vyA0 kI TIkA' saM0 1645 kI likho huI milI hai, jisameM 23 zlokoM kI pujaroja kI prazasti hai jisameM 'puMjarAjo narendraH' prayukta hai| 25 isase pratIta hotA hai ki puMjarAja kevala vaiyAkaraNa hI ni-the apita .. 1. isa patra kA upayoga yathAsthAna nahIM ho skaa| isakA kheda hai| agale saMskaraNa meM upayoga kiyA jaayegaa| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 178 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ke rAjA nahIM to rAjakIya kisI pratiSThita pada para avazya hI hoMge, kyoMki isI prAzaya kA ullekha saM0 1552. meM bha0 zrutakIrti dvArA racita 'parameSThI prakAzasAra' tathA 'yogasAra' kI apabhraMza prazasti meM milatA hai| Apa ne apane graMtha 'saMskRta vyAkaraNa zAstra ke itihAsa' 5. meM puMjarAja kA paricaya kevala 5-7. paMktiyoM meM hI diyA hai, jaba ki uparyukta prazasti meM unakA vistRta paricaya upalabdha hotA hai tathA unake pUrvajoM kA bhI ullekha hai| isake atirikta Apane sArasvata kI kevala 18 TokAnoM kA ullekha kiyA hai jaba ki jaina vidvAnoM ne hI akele 20-25 TIkAeM kI hai| zeSa jainettara vidvAnoM kI to pRthaka hI hai ataH sArasvata kI TIkAoM kI saMkhyA to 30 ke lagabhaga honA cAhie / kRpayA isa patra kA prAzaya galata na smjhe| merI dRSTi to kevala upalabdha sAmagrI se Apako avagata karAnA hI hai| isa TIkA kI eka prati jayapura ke laNakaraNajI ke maMdira sthita bhaMDAra meM bhI hai| DA0 kastUracadra jI kAsalIvAle se prApta ho sakatI hai| zeSa zubha 15 uttara deveM aura kabhI dillI padhAre to darzana dekara anugRhIta kreN| __ Apake graMtha kI prazaMsA kina zabdoM meM karuM so kucha likha nahIM sakatA, para aise graMtha nizcaya hI bhAratIya saMskRti - evaM bhASA kI unnati ke pratIka haiN| Apake patrottara kI pratIkSA meN| . prApekA kundanalAla jaina 734 darayAgaMja dillI (43) zrI paM0 rAmazaMkara bhaTTAcArya ke patra -- 20-1.64. pUjya, gurujI vAkyapadIya kA eka nAma vAkyapradopa thaa| yaha bulahara ne manu smRti ke ] medhAtithibhASya kI bhUmikA meM likhA hai-vAkyapadIya Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. gyArahavAM pariziSTa 17 which Sometimes is Called vaakyprdop|' Apake grantha meM isa nAma kI koI carcA nahIM hai, kRpayA dekha leM (Sacred Books of the Ea:t Vol. 25 Page 123, Footnote I). ___ maiM saMskRta vizvavidyAlaya meM niyukta ho gayA huuN| praNava rAmazaMkara bhaTTAcArya Research Assistant Research Institute Sanskrit university. [dUsare patra kA ekAMza] - devIpurANa devIbhAgavata se pRthak haiM / isameM 'karanti' prayoga hai-: - zUnyadhvajaM sadA bhUtA naaggndhrvraaksssaaH| / vidravanti mahAtmAno nAnAbAdhAM karanti ca // (35 / 37] ' 'jvalanta' prayogamAyAvinomattagajendrarasA ... devyA samAsAdya jvalantakopAH / (14 / 27) vyA0 zA0 iti0 bhAga 1 (dvi0 saM0) ko yadi motIjhIla bheja deM to meM letA........ [jisa patra meM uparyukta pATha thA, usakA itanA hI aMza phAr3akara maiMne sura-. " kSita rakhA thaa| ataH tArIkha kA nirdeza upalabdha nahIM hai / gAyaghATa banArasa ke 20 posTa Aphisa kI mohara meM 28-9-6 itanA hI paDhA jAtA hai| dvitIya saMskaraNa vaizAkha saM0 2020=aprela maI 1963 meM chapA thaa| ataH yaha patra 28-6-63 yA 64 kA ho sakatA hai|] : 1. isakA nirdeza 'saM0vyA0zA0 kA I. ke dvitIya bhAga ke dvitIya saMskaraNa (saM0 2030) ke pRSTha 401 meM kara diyA thA (prastuta saMskaraNa meM pRSTha 25 438 para dekheM) 2. isakA nirdeza 'saM0 vyA0 zA0 kA i0' ke prathama bhAga ke prastuta cauthe saMskaraNa (saM0 2041) ke pRSTha 54, Ti0 3 meM kara diyA hai| .. 3. isa prayoga kA hamane upayoga nahIM kiyaa| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 10 .. zrI paM0 virajAnanda daivakaraNi kA patra o3m kanyA gurukula narelA, dillI-40 26-6-1975 I0 mAnyavara thI mImAMsaka jI sAdara abhivAdana / AzA hai ApakA svAsthya IzAnugraha se ThIka hogaa| Apa dvArA prakAzita aSTAdhyAyI saTippaNa ko dekha rahA thA ki eka bAta smaraNa ho paaii| 28 disambara 1674 ko maiMne kurukSetra vizvavidyAlaya ke hastalekha pustaka saMgraha ke meM eka pustaka dekhA thaa| usakA nAma hai'gaNapAThavivattiH' / ise pANini muni racita nayA grantha (gaNapATha ke atirikta) mAnakara unhoMne dasa sahasra rupaye meM kharIdA hai, sambhavataH 1968 I0 meN| usa para koI vyakti zodhakArya bhI kara rahA hai| 15 vaha grantha zAradA lipi meM likhA hai| Adyanta meM maiMne svayaM par3hA grantha ... kA nAma to ThIka hai, kintu pANini. viracita aisA ullekha dekhane meM nahIM aayaa| kahIM bI.tra meM ho to kaha nahIM sktaa| kintu hastalekha meM prAdyanta meM hI nAma milate haiM bIca meM nhiiN| paM0 sthANudatta kA kathana hai ki yaha prantha pANini racita hai| ___Apako anveSaNaruci ko dekhate hue maiM Apase nivedana kara rahA ki isakI vastusthiti kI jAnakArI kIjiye / kAgaja adhika purAnA 1 nahIM hai / mUrkhatAvaza adhikAriyoM tathA prabandhakoM ne mukhapRSTha para nIlI syAhI se grantha kA nAma moTe akSaroM meM likha diyA hai| jisase syAhI phailakara pRSThabhAga ke hastalekha ko bhI.kharAba kara gaI hai| maiMne unheM " aisA karane se niSiddha kara diyA hai| ____pAzA hai Apa merI prArthanA para dhyAna deNge| aSTAdhyAyI kA eka 4; hastalekha hamArI dRSTi meM bhI hai, kabhI milane para sUcita kreNge| bhavadIya virajAnanda devakaraNi [isa patra kA nirdeza maiMne 'saM0 vyA0 sA0 i0' ke dvitIya bhAga ke saM. 2041 ke prastuta saMskaraNa meM pRSTha 166 kara diyA hai] . . Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa ( 45 ) zrI paM0 kapiladeva zAstrI kA patra * 181 kurukSetra 8.7.75 pUjya paM0 jI, savinaya praNAma / kala kRpApatra milA / uttara meM nivedana hai ki gaNapATha vivRti nAmake grantha yahAM zAradA lipi meM hai / DA0 rAmasureza tripAThI (adhyakSa saMskRta vibhAga, muslima yUnivarsiTI alIgar3ha) ne devanAgarI tathA zAradA donoM lipiyoM meM isa grantha ke hastalekha prApta kara liye haiM / ve 10 isakA AlocanAtmaka saMskaraNa nikAla rahe haiM- aisI sUcanA unhoMne mujhe dI thii| yahAM paM0 sthANudatta jI ke suputra zrI pinAkapANi zarmA neM Ph . D ke liye isa gaNapATha vivRti tathA guNaratnamahodadhi ke tulanAtmaka adhyayana kA prArambha mere nirdezana meM kiyA hai| yadyapi yaha kArya DA0 tripAThI ne unheM paM0 sthANudatta jI ke prAgraha para diyA thaa| merI vizeSa sahamati nahIM thI / gaNapAThavivRti prakAzavarNa kA choTA sA grantha hai / isameM prAyaH pANinIya gaNapATha kA chandobaddha saMgraha mAtra hai / 'vivRti' kI anvarthakatA ke liye eka do zabda hI vyAkhyA ke rUpa meM kahIM kahIM milate haiN| zeSa kRpA / 15 ApakA vinIta-kapiladeva [ isa patra kA nirdeza maiMne 'saM0 vyA0 zA0 i0' ke dvitIya bhAga ke prastuta saM0 2041 ke saMskaraNa meM pRSTha 166 para kara diyA hai] VS 20 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa zrI kamalezakumAra dvivedI kA patra vArANasI 116776 5 pUjya gurujI sAdara praNAma - ___ApakA kRpA patra dinAGka 13776 ko prApta huA / isake liye hamezA kRtajJa rhuuNgaa| yaha vRttipradIpa abhI taka do hI jagahoM meM mujhe ' dekhane ko milA hai / eka pratilipi sarasvatI bhavana, saMskRta vizvavidyA10 laya vArANasI meM hai| tathA dUsarI prati gavarnameNTa oriyaNTala mainyuskripTa lAyabrarI madrAsa-5 meM upalabdha hai| saMskRta vizvavidyAlaya kI pratiH gavarnameNTa kAleja tripunItharA arNAkulama se maMgavAI gaI hai, aisA yahAM ke rajisTara meM ullikhita hai lekina mujhe tripunIthurA se koI sahI uttara nahIM prApta huA ki yaha grantha mUla hastalekha rUpa meM vahAM prAptaH hai| hoziyArapura meM maliyAlama lipi meM dvitIyAdhyAya paryanta yaha grantha tADapatra meM surakSita hai| mahala lAyabrarI tajjaura ke granthAlaya ke patra se jJAta huyA ki yaha grantha vahAM nahIM hai| yadi bhaviSya meM kucha aura patA calegA to maiM Apa ko sUcanA duuNgaa| yadi Apa ko isa viSaya para kucha aura jAnakArI prApta ho to sUcita karane kA kaSTa 20 kreN| . .......... bhavadIya... kamalezakumAra dvivedI, anusandhAtA zivakumAra zAstrI chAtrAvAsa ka0 naM0 65 saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI-5 1. isa patra kA kucha bhAga saM0 vyA. zA. i0' ke prastuta saMskaraNa (saM0 25 2041) ke bhAga 1, pRSTha 580 para chApA jA cukA hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa (47) zrIma0 deve gauDa ema0 e0 kA patra M. Deve Gowda; Mi A., __Hindi Dept., Govt. College, Hassan Pin 573201, Karnatak.. .. .. 29.8.76 . 5 . pUjya yudhiSThira jI mImAMsaka, zraddhA yukta prnnaam| ......... / propako saMskRta sAhitya kA itihAsa--prathama bhAga par3ha rahA huuN| 10 graMtha bahuta hI praur3ha hai| ApakA kArya stutya hai / / mere AnaMda kI to sImA nhiiN| / Apane usameM [pR0 566 III saMskaraNa] meM 'bhaTTa akalaMka' (saM0 700-800) ke kisI vyAkaraNa ke pravacana ke bAre meM likhA hai| phira "zabdAnuzAsana kI maMjarImakaraMda TIkA ke prAraMbhika bhAma kA 15 eka hastalekha iMDiyA prAphIsa, laMdana ke pustakAlaya meM surakSita hai|" isake bAda "iti......"prathamaH pAdaH / " Adi hai| isake bAda kAla kA nirNaya karate, bauddhoM ke sAtha vAda karanevAle bhaTTa akalaMka (vi0 saM0 700) ke bAre meM likhA hai| mujhe Apase yahI nivedana karanA hai . ka 'maMjarImakaraMda 'TIkA likhanevAlA 'bhaTTAkalaMkadeva' vi0 saM0 17 20 vIM sadI kA hai| inake guru kA nAma akalaMkadeva hai| . bhaTTAkalaMkadeva ne 'karNATakazabdAnuzAsanam' nAmaka kannar3a bhASA kA vyAkaraNa saMskRta sUtroM meM likhA hai / isameM cAra pAda tathA 562 sUtra haiN| eka sUtra dekhie-"tudi maudalaH pUrvasyAdi svarAta ttazca" (386) / isameM 'tudi', 'modala' kannar3a zabda haiM 'tta'. dvitvAdeza hai / 25 isa vyAkaraNa para lekhaka ne hI 'bhASAmaMjarI vatti' likhI hai| Upara ke sUtra para vRttiyoM hai- "prAdhikye dviH prayujyamAnasya 'tudi' zabdasya 1. yahAM 'saMskRta vyAkaraNa' zabda honA caahiye| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 'modal' zabdasya ca pUrvasya prAdisvarAduttarAvayavasya 'ta' iti dvitakArAdezo bhavati / prayoga:-tutta-judi, mott-modlaa| ('krama se artha hai aMtyaMta aMta, pahale-pahala), 'tudi modala' iti ki? 'polgolg'| pUrvasyeti uttarasya mA bhUt / prAdisvarAditi aMtyasvarAnmAbhUt / " 5 isI vyAkaraNa para lekhaka ne 'maMjaromakaraMda' nAmaka vistRta TIkA bhI likhI hai / use mahAbhASya ke samAna mAnate haiN| maMjarI-makaraMda chapA hai| mere pAsa eka kApi hai / bhASA saMskRta para lipi kannar3a hai| 268+2+16 kula pRSTha haiN| prAkAra 70x10" hai| pUrA TeksTa to hai| para kahAM chApA kaba chayA yaha grantha, isakA patA nhiiN| panne TUTane kI hAlata meM haiN| hAla hI meM nayA rakSAkavaca lagA hai|| so, vi0 saM0 700 vAlA bhaTTa akalaMka sacamuca hI anya vyakti hogaa| patra likhane kI kRpA kreN| . ApakA vinIta.. mA0 deve gau0 15 / [isa patra ke anusAra prastuta caturya saMskaraNa (saM0 2041) meM saMzodhana kara diyA hai / arthAt - 'bhaTTa prakalaGka' kA varNana pUrvamudrita sthAna se haTA diyA hai / patra-lekhaka ke prati AbhAra vyakta karane ke liye pradhamabhAga ke anta meM pRSTha 722 para ullekha kara diyA hai| (48) 30 zrI dattAtreya kAzInAza tAre kA patra - ||shriiH / ' nAgapUra di0 17-6-1978. AdaraNIya zrI0 yudhiSThira mImAMsaka, bahAlagar3ha __ mahodaya vidvadvara, 25 sAdara vande / - maiMne gatamAsa dillI se Apake saMskRta vyAkaraNa zAstra kA iti 1. isa patra kA nirdeza saM0 vyA0 zA0 i0' ke prastuta saMskaraNa (saM. 2041) ke prathama bhAga ke pRSTha 542 para kiyA hai| - - Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/24 gyArahavAM pariziSTa 125 hAsa' nAma graMtha ke tIna bhAga khriide| merA kAma likhane ke pUrva merA paricaya detA huuN| merA pUrNa nAma, dattAtreya kAzInAtha tAre hai| maiM nAgapura meM adhyApaka hU~ aura marAThI bhASA par3hAtA hai| parantu adhunA maiM saMskRta mauka vizeSataH saMskRta vyAkaraNa aura nyAya kA adhyayana kara rahA hUM hindI acchI nahIM / kaumudI aura siddhAnta muktavilI 5 kA adhyayana kara rahA huuN| merA pUrA patA AkharI diyA hai| ApakA patA prakAzaka ke dvArA likhA hai aura Apako merA patra milegA aisI CTETEE maiMne marAThI meM eka pro0 ma0 dA0 sAThe viracita saMskRta vyAkaraNa kA itihAsa pddhaa| usa meM aisA likhA hai kI nAgezabhaTTa ke ziSya 10 aura vaidyanAtha pAyaguDe ahobala inake sahapAThI zrI rAmacandrabhaTTa tAre / / candrabhaTTa kAzI meM rahate the aura Aja bhI unakA bhagnu gRha vahAM hai| IAnasUtravRtti likhA hai| o aprasiddha hai| zrIrAmamerI aisI icchA hai kI vaha vatti saMpAdita karake prasiddha krnaa| maiMne vahAlAtalikhita milane ke liye bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMDala puNe praura kAzI ko bhI likhA parantu puNe meM vaha nahI hai| kAzI se patrottara nahIM AyA / puNe ke zrI abhyaMkara ke 'Dictionary of Sans- 1 Kirt Grammer' meM usakA ullekha hai.| merI aApako aisI namra prArthanA hai kI vaha hastalikhita kahAM, milegA aura zrI rAmacandrabhaTTa tAre ke bAre meM aura kahAM aura vatta mila sakegA, isa bAre meM aApa kRpayA 20 mArgadarzana kreN| yahAM koI vanAte nhiiN| merI nirAzA, mata karanA / aisI vinNtii| ___ maiM Apa se vistRta patrottara kI apekSA meM huuN| Apake graMtha sadaza graMtha marAThI yA iMgaliza meM maiMne nahI dekhA ! usa graMtha para se Apa samartha haiM aisA merA vizvAsa hai| kSamA karanA / dhanyavAda / / - 1 ApakA nanna vidyArthI 'da0 kA0 tAre patA:- . . . . . . dattAtreya kAzInAtha tAre divALe bilDiMga, rAyapatha, rAmadAsapeTha / ___30 po0 nAgapura (mahArASTra) 25 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa - .. (46) zrI paM0 dayAnanda mArgava kA patra [navabhArata TAimsa (dehalI) ke 13 akTUbara 73 ke aMka meM 'aSTAdhyAyI para durlabha TIkA milI' zIrSaka se eka sUcanA chapI thI / vaha isa 5 prakAra thI _ 'jammU 12 akTUbara (nabhATA) prAcIna bhArata ke mahAn vyAkaraNAcArya pANini kI aSTAdhyAyI para yahAM eka durlabha TIkA prApta huI hai| raghunAtha saMskRta pustakAlaya meM isake atirikta saMskRta kI 6000 mahattvapUrNa pANDulipiyAM bhI haiN| aSTAdhyAyI kI TIkA 1600 pRSThoM kI hai, jisameM pANini kI kRti ke pAThoM bhAgoM kI vyAkhyA kI gayI hai, yaha 18 vIM zatAbdI ke prArambha meM almor3A (uttarapradeza) ke paMDita vizvezvara ne likhI thii| ___paMDita vizvezvara ne harSa ke naiSadhIya carita aura bhAnudatta kI 'rasamaJjarI' para bhI TIkAeM likhIM, ye TIkAeM 1638 (san 1716)2 meM likhI 15 gayIM thii|" isa sUcanA ke prakAzita hone ke lagabhaga kaI varSa pazcAt mujhe kisI prakAra isa grantha ke sampAdana karane vAle zrI paM0 dayAnanda bhArgava (raNavIra kendrIya saMskRta vidyApITha jammU ke prAcArya) kA patA jJAta huaa| unheM maiMne 1976 ko isa prantha kI jAnakArI ke liye patra likhA / usa patra kA jo 20 uttara prApta huA vaha nIce chApa rahA hUM] 1. agalI TippaNI dekheN| 2. yahAM san 1716 kA nirdeza azuddha hai| lekhaka ne 1638 ko zaka saMvat mAnakara san 1716 kA nirdeza kiyA hai| vastutaH 1638 vikrama saMvat hai| bhaTTojidIkSita ke putra bhAnujidIkSita kI rasamaJjarI para TIkA likhane tathA bhaTTojidIkSita ke pautra haridIkSita viracita praur3ha manoramA kA vizvezvara sUri viracita vyAkaraNasiddhAnta-sudhAnidhi meM ullekha na hone se vizvezvara sUri kA kAla saM0 1600-1650 ke madhya hI nizcita hotA hai| dra0 saM0 vyA. zA0 kA i0 bhAga 1 pRSTha 541 / / .... Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 187 101.. 5 prAcArya evaM adhyakSa saMskRta vibhAga dayAnanda bhArgava jodhapura vizvavidyAlaya, jodhapura-342001 16.11.76 dinAGkaH ......... zraddheya zrI mImAMsaka jI sAdara namaskAra Apake 15.9.76 ke patra kA uttara itane vilamba se dene ke liye , kSamAprArthI hUM kintu isa vilamba kA kAraNa sambhavataH mere Upara .10 mudrita pate se spaSTa ho gayA hogA / ApakA patra jammU se sthAna ' sthAnAntaroM meM ghUmatA huA mujhe milA hI vilamba se / maiM san 73 ke bAda jammU se prayAga, prayAga se dillI tathA dillI se aba yahAM jodhapura pahuMca gayA huuN| ___ prAcArya vizvezvara sUri kRta vyAkaraNasiddhAntasudhAnidhi ke tIna 15 adhyAya banArasa se chape the, ve dillI vizvavidyAlaya ke pustakAlaya meM upalabdha haiN| zeSa pAMca adhyAya usa samaya upalabdha nahIM ho] sakane ke kAraNa nahIM chape / san 73 meM ve zeSa pAMca adhyAya bhI mujhe jammU meM raghunAtha mandira ke pustakAlaya meM mila gye| dharmArtha TrasTa ke TrasTI DA. karNasiMha kI anumati-pUrvaka zrI raNavIra kendrIya saMskata 20 vidyApITha, jammU meM prAcArya pada para rahate hue maiMne una pAMca adhyAyoM kI pratilipi karalI jo mere pAsa hai / pANDalipi azuddhiyoM se bharI huI hai ataH usakA saMzodhana koI sarala kArya nahIM kyoMki usakI koI dUsarI pANDulipi upalabdha hai nhiiN| aisI dazA meM abhI maiM caturtha adhyAya kA hI saMzodhana kara pAyA hUM / grantha pUrNa hai kintu usake aneka 25 aMza dImaka khA gayI hai, una aMzoM kI pUti apanI buddhi se hI sambhAvita pATha de kara karanI hai| abhI taka koI bhAga maiMne nahIM chapavAyA hai| maiM prArambha meM 4-8 adhyAya hI prakAzita karavAne kI 1. isa patra kA nirdeza 'saM0 vyA0 zA0 i0' ke prastuta saMskaraNa (saM. 2040) pra. bhAga ke pR0 540 para kara diyA hai| .. 30 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 855 saMskRta vyAkaraNa-zAstrakA itihAsa bAta socatA hUM kyoMki yaha aMza sarvathA aprakAzita hai / 1-3 zradhyAya bAda meM hI lUgA / kArya meM samaya tathA zrama donoM apekSita haiM / kintu vyAkaraNa sambandhI sAhitya meM isa grantha kA dvitIya sthAna hai- isameM sandeha nhiiN'| idhara svAsthya meM gar3abar3I ke kAraNa bhI mere kArya meM 5. kucha gatirodha huA hai phira bhI prAzA karatA ki yaha dIrgha kArya pUrA hUM kara pAUMgA / 3 2 * 10 15 1 yogya sevA se sUcita kreN| POOR S sevAyAma = i ka jI / pUjanIya guru sAdara namaste ApakA kapAkAGkSI dayAnanda bhArgava 3.311 saMpa (50) zrI vijayapAla zAstrI kA patra zrazm 1868 TippaNyAM jAmbavatI vijayasyeti kRtvA padyameka pradarzitam IRIFES ka lola savinaya nivedyate yat zrI zrIzacandra cakravati bhaTTAcAryeNa saMskara tAryA (sampAditAyAM) bhASAvRttI prAMta (1.1.15) sUtrasya pAda : ekUNa FEST FE TE 1545 1 aho ahaM namo mA yadadhatya madhyayA / ullAsya nayane dIrghe sAkacimahamokSitaH T 1. yaha padya prastuta saMskaraNa (saM0 2041 ) ke tRtIya bhAga ke para uddhRta kara diyA hai / TippaNI meM paM0 vijayapAla zAstrI ke isa 06 saMketa kara diyA hai ! Y ! laka la iti jAmbavatIvijayakAvye jAmbavatI darzanottaraM kRSNasyoktiH / -prota ityasyodAharaNaM bhASAvRttI-prahme graham iti dattamasti / taduddizyaiva sampAdakeneyaM TipparNa samuTTaGkitA / bhASAvRttediM saskaraNaM bhavataH pustakAlaye'stiH / tad bhavAn draSTumarhati / idaM padyaM bhavata 15 itihAse tRtIyabhAge pANineH kAvya- saGkalane niviSTaM nAsti / parIkSyAgre nivezayituM zakyate / 25 p pRSTha 41 patra kA ~7128 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM pariziSTa 186 ekamaparaM navInaM vyAkaraNam-"zrIbhikSuzabdAnuzAsanam cauthamallamunipraNItam (san 198 madhye prakAzitaM prathama-bhAgAtmakaM, sambhavataH bhavato dRSTigataM syAt / atra vizvavidyAlaye mayA dRSTam / prathama-bhAge aSTAvadhyAyAH santi / dvitIya bhAge dhAtupAThAdikhilasya vyAkhyAnaM prakAzayiSyata iti asya bhUmikAyAM sUcitam / 5 yadi bhavataH sakAzamidaM na syAt / draSTumicchA na bhaveccedahaM dillI vi0 vi pustakAlayAt svanAmnA kArDa-dvArA prAdAya bhavate dAsyAmi / lekhanIyam / tasya prakAzanasthalam Adarza sAhitya saMgha, cUru (rAja.) ityasti / mUlyam-100) 10 madyogyA kAcit sevAbhaveccedAdeSTavyam - vinIto vineyaH vijayapAlaH zAstrI zodhachAtra nAryasamAja zaktinagara dillI 7. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa saM0 vyA0 zA0 kA itihAsa (tInoM bhAgoM) meM uddhRta vyakti- deza - nagara Adi nAmoM kI sUcI [ isa sUcI meM I se prathama bhAga II se dvitIya bhAga aura III se tRtIya bhAga kA saMketa kiyA hai / ] aMza (aMzumAn = zrAditya vizeSa - I. 87, 20 / akabara II. 136, 13 / 140, 11366,22 / kalaGka bhaTTa (bauddho ke sAtha zAstrArtha karttA ) I. 722,15 / III. 183,17 / akalaGkabhaTTa (kannaDa bhASA kA vyAkaraNakAra ) I. 722, 11 / 723,3 / III. 183,13,18 / prakRtavraNa ( kAzyapa ) I. 161,1 / aklujakara III. 123,13 / akhila bhAratIya (Ala iNDiyA) oriyaNTala kAnphreMsa (haidarAbAda ) I. 120,24 / akhila bhAratIya prAcya vidyA pariSad ( nAgapura ) I. 505,13 / akhila bhAratIya saMskRta pariSad ( lakhanaU ) I. 627, 20 // agastya I. 62,20 / 100, 2 / II. 457, 25 / agastya-kula II. 277,22 / agaracanda nAhaTA II. 138,21 / aggaladeva I. 667,4 / agnikumAra I. 575,12 / agniveza I. 2888 agnivezya I. 74, 13 / 1127 / 2888 / 304,22 / II. 403.3 / 1. mAla iNDiyA oriyaNTala kAnphresa' zabda bhI dekheM / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 161 agnivezyAyana I. 74.14 / II. 403,7 / agnizarmA I. 496,4 / agrahAra I. 462,6 / II. 227,16 / 234,23 / aGkoravata I. 223,13 / / aGga (deza) I. 214,23 / aGgabaGgadAkSaya: I. 301,32 / aGgirA I. 64,3 / 300,21 / accAna dIkSita I. 537,3 / acyuta I. 606,6 / ajAtazatru (upAdhyAya) I. 671,15 // II. 405,16 // 407,13 ajitasena I.707,12 / ajitasena prAcArya (jaina) I. 681,22 / aJcalagacchAdhirAja I. 721,25 / / aJjanI (hanumAna kI mAtA) I. 97,17 / aTaka I. 202,21 / aDiyAra (madrAsa) I. 157,14 / 280,25 / 434,11146510 / 547,15 / 578,13 / / II. 100,22221,26 / 233322 // 26817 // III. 64,55126,5 / ... aDiyAra (hastalekha) pustakAlaya I. 254,27 / 444,6 / 446,6 / 450,24 / 470,14 / 463,22 // II. 66,14 / 143,15 // 234,27 / 267,201266,1 / aDiyAra (hastalekha) saMgraha II. 167,5 / 267,10 / 225,22 // 326,6 / 331,4 354,12 / 357,21401,11 // aNNA zAstrI (vAre) I. 324,23 / / atri I. 86 . 'atrideva vidyAlaGkAra I. 314,6 / .. aditi (indra kI mAtA) I. 87.12 / madvaya sarasvatI I. 706,110 advaita vidyAcArya I. 467,8 // advaitAnanda sarasvatI II. 322,14 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parI saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa zahara zradhisIma kRSNa I. 185,2 / 216,2 / 220, 7 / IT. 72,13 / ananta ( zeSavaMzIya ) ' I. 436,14 / 436,8 / anantadIkSita (zeSavaMzIya) 1. 435, 8 ananta=anantabhaTTa=anantayAjJika=pratantadeva (yAjJika) I. 6, 16 / 175,1 // II. 363, 17/364, 223,81,223860 22 / 387,11 / 388,2 / 386,5362, 19394,224160 2 / 417,1 / 416,270 LOR anantarAma III 56, 2 / anantazayana ( pustakAlaya ) I. 575, 21 / ... anantAcArya ( zeSavaMzIya) I. 436,11...... anantAcArya ( tai0 prA0 sampAdaka) (II. 268, 14. anupadakAra I. 471,2,6 // anubhUti svarUpAcArya I. 78, 10/706,71707,307065 // II. 164,26 / 268,3 / anUpa saMskRta pustakAlaya (bIkAnera) I. 442,250 annapUrNA I. 601,2.5 / annambhaTTa I. 425, 9444, 1 - 466 pR0 taka bahutra / 530, 1 anyatareya I. 74, 15 parapANinIyAH I. 120,13 / 227,25 / aparAjita I. 574,13 / appana nainArya ( appalAcArya) I. 526, 1565, 16 / III. 162, 21 / 164,26 / ppaya dIkSita I. 437,23442,31531,6 / 535,101536, 15 // II. 323,5 / 471,21 / III. 162,11 appala somezvara zarmA II. 65,16 appalAcArya (appananainArya) III. 163, 8 appA dIkSita II. 322,21 / 323,4! 1. zeSavaMza meM isa nAma ke kaI vyakti haiM / dra0 pRSTha 436, vaMza cihna / 2. dra0 - pRSTha 436 vaMzacitra meM zrAdyanAma | Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa appA sudhI II. 323,18 / 326,7 // abhayacandrAcArya I. 682,7 // II. 132,5 // abhayanandI I. 28, 23 / 26,302467,25 / 658,22/656,21 / 663,1 / II. 181,241182,28 / 162.25 / 262,100 336,12 / abhinanda I. 520, 1 / abhinavagupta I. 65, 1 100, 16 / 313,38 / II. 446,3 / 475,4 / abhimanyu ( kazmIranareza ) I. 361,12 / 368, 201366,41 376,101376,51647, 8.648, 10 / amaracandra ( sUri ) I. 44, 24 416, 21 568, 21/566,11 7176 / amaranAtha vaidya I. 160,7 / amara bhAratI I. 707,5 / amara siMha I. 70,2606,10 / II. 282, 14 / III. 12,27 / amareza I. 47,25 / II. 364,4 / amarezvara bhAratI I. 458, 4 / 3/25 amala sarasvatI I. 706,6 amUlyacaraNa vidyAbhUSaNa III. 67,8/68,1 / 163 amRta bhAratI I. 706,7 amoghadeva' I. 678, 5 / amoghavarSa' I. 462211668, 222677, 23/678.4 / ambAlAla premacanda zAha I. 650, 7 / 654,23 / 614,10/666, 17 / II. 136,21 / ayAcita esa0ema0 ( dra0 esa0 ema0 prayAcita' zabda ) ayodhyA I. 327,7 / aruNa, aruNadatta N, aruNadeva ' aruNAcArya II. 162,26 / 1980 163163,221688 / 265, 1-2 / aruNa girinAtha ( kumAra saMbhava - TIkAkAra) I. 31,27 / - 1. pAlyakIti AcArya ke zrAzrayadAtA mahArAjA ke hI ye donoM nAma haiM / 2. hameM ye cAroM nAma eka hI AcArya ke pratIta hote haiM / ataH saba kA nirdeza yahIM kiyA hai / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa arcaTa I. 562,26 / 563,3 / ... arjarikA (grAma) I. 669,21 / arNAkulama I. 580,14 / ayaMmA (AdityoM meM anyatama) I. 87.20 / alapazAhI (?) I. 711,28 / alavara rAjakIya (pustakAlaya) hastalekha saMgraha II. 238,25 // 236,11270,26 / 414,7 / alIgar3ha III. 176,22 / alverUnI I. 61,18 / 210,7 / 300,4 / 630,14 / 635,16 / avanti (ujjaina) I. 392,25 / avanti varmA I. 683,8 / III. 174,15 / avinIta (rAjA) I. 461,10 / : azvaghoSa I. 314,11 // III. 68,8' / . azvinIkumAra I. 882 / asama (deza) II. 11811 / / ahamadAbAda I. 630,6 / 636,2 / 696,4 / II. 135,18 / ahita II. 141112 / / ahipati (pataJjali) I. 356,17 // 384,3 / AI0 esa0 pAvate II. 153,16 / Amastya I. 74,16 / AGgirasa (gotra) I. 323,11 // 364,20 / AGgirasa (pataJjali) I. 364,20 / AGgirasa (bahaspati) I. 64,386,98,20 / mAGgirasAyana (vaidika zAkhAoM ke eka bheda kA nAma) I. 324, prAcArya dIkSita (appaya dIkSita ke pitA) I. 537,23 / AtmakUra (karnUla-mAndhra) I. 470,61538,8 / 576,5 / II. :438,2 // III. 161-168 pRSTha tk| 'AtmAnanda . 358.17 / 1. mUla pATha meM 'ghoSaH' hai| ........ . .; 2. pAvate AI0 esa' zabda bhI draSTavya hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa zrAtreya (RSi) I. 74,10 / II. 403,1 / Atreya ( dhAtuvRttikAra ) II. 70, 5 107, 28 / 108, 11106,4 III. 141,21 / 165 Atreya (RkprAti0 TIkAkAra) II. 377,27 378, 3 / prAtreya ( tai0 prAti0 TIkAkAra) II. 366,12 367, 11400, 27 / zrAtreya (punarvasu ) I. 8, 3 / 102,18 / Adama ( bAIbala meM nirdiSTa - prAdama havvA ) I. 3,23 Aditya (indra kA ziSya) I. 86, 12 zrAdityAyana ( vaidika zAkhAoM ke eka bheda kA nAma ) I. 3230 22 / AdinArAyaNa - pradizeSa III - 162,2 / ( dra0 Adenna - III. 162,1 / AdilAbAda I. 71628 / Adenna I. 4258 / 470,1 III. 162,1 zrAnanda (bilhaNa kavi kA bhrAtA) I. 426, 6 / . Ananda (kavi ) II. 300, 1 / zrAnandapura II. 380,3 / AnandarAya bahuvA II. 118,10 / AnandarAya (sArvabhauma) AnandarAya makhI I. 602,24 II. 233, 8 / 235,3 / AnandavardhanAcArya I. 416,4 / II. 471,25 / AnandAzrama (granthAvalI -punA ) I. 6, 1668,2866,244160, 18 / 284,31 / II. 7,5 / 6,25 / 346, 5 / III. 133,14 / Andhra pradeza I. 451,16526,17 / 576, 1/616,3 / 712,14 II. 438,8 / III. 171,16 / Anyatareya I. 7430 / prAMta (gujarAta) I. 360,25 / nartIya ( varadattasuta) II. 383,14 / nartIya brahmadatta' I. 276,26 / Apadeva II. 455,13 / 1. yaha varadatta suta mAnatIya hI hai / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa Apastamba I. 164128 / aApAji (bhaTTa) II. 324,176325,1 / Apizali I. 30,3 / 46,22168,23 / 66,1674,4 / 110.18 / 117.1 / 126,6 / 125,9 / 140,21143,4 / 146,7.147, 71166,4 / 194,10 // 242,3 / 251,201281,4 / 261,1 // 416,28 / 467,23 / 696,81 II. 5,166,16:40,15 // . 42,2145,24/75,10 / 146,6 / 150,4 / 166,16 / 207, 11 / 208,3 / 215,6 / 353,111354,4 / 404,251405, 11428,111 III. 2,12 / 38,111107,26 / 108,3 / 106,11110,111111,12 / / prASizalyA (Apizali kI bhaginI) I. 148,1 // ApheTa (dra0 'thoDera AphesTa' zabda) I. 336,27 / 435,11 // 436,11437.26 / 448,211456,3 / 458,81463,31 // 467,13 / 468,180485,201568.10 // 571,31576, 211581,7597,61602.11 // II. 194,4 / 2072 / 234,6 / 238,22250,14 / 25118 / 271,25 / 284, 16 // III. 84,25 // AbharaNakAra II. 141,11 // prAyAji (dra0 ApAji) II. 324,21 // Ara0 esa0 subrahmaNya zAstrI I. 258.28 / prAra0 narasiMhAcArya II. 37,13 / prAra0 virave I. 678,30 / / Arya (AryavaMzIya) I. 27.5 // II. 141,9 / AryabhaTTa II. 2277141 Arya vajrasvAmI I 606,3 / 610,2 / Arya zrutakIrti I. 632,14 / 666,6667,2 // II. 126,4 / Arya sArvadezika pratinidhi sabhA (dehalI) I. 103,30 // AryA (nArAyaNa kI mAtA) I. 462,11 // AryAvarta I. 27,3 / Ala iNDiyA oriyaNTala kAnphreMsa' I. 505,201514,28 / 1. 5. 'proriyaNTala kAnphreMsa' tathA 'a0 bhA0 prAcyavidyA pariSad' zabda / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 600,26 / 634,22 / / II 278,26 / zrAzAnanda I. 664, hI 197 AzvalAyana I. 207 161272,21279,11264,7 / / II. 371,10 / 381,16 / 382, 3 / 383,3|| III.134,13 / mAhika ( = pANini ) I. 163,20167,10 / iMsTiTaTa phreMcisa da iNDoloji ( pANDucerI) I. 45 3,13 / iTAvA III. 83 23| iNTara nezanala seminAra prona pA pani (pUnA) I. 248,3 / iNDiyana presa (prayAga) I. 63,26 / iNDiyana risarca iMsTITyUTa (kalakattA) III. 67.6 / iNDiyA Aphisa ( landana ) pustakAlaya ( lAyabrarI) ' I. 256,28 / 438,12 / 440,6 / 454,26/468 20 / 532,14 / 537, 15 / 596,24 / 705814 / 720,30 / 716.14 / / II. 121, 21 / 164,1 / 267,1 / 270,3308, 6 / 325, 11 / 3330 13 / 337.6 / 342,251388, 7 480, 4 / itarA ( = kAtyAyanI 2 ) I. 272/17 itihAsa saMzodhana maNDala (punA ) 38504 / itsiMga I. 240, 41358, 8 386 13387,4 / 360 33 / 364, 17 / 400,18 / 401,2402,111444, 14 / 450 3 / 501, 10/503,14 587, 30 / indu (aSTAGgasaMgraha kA TIkAkAra ) I. 102, 201361, 4/514, 16 / 570,13 / 1. grantha meM isakA nirdeza 'iNDiyA Aphisa lAyabrerI landana' tathA 'iNDiyA grAphisa pustakAlaya' nAmoM se bhI huA hai / hamane Upara sabhI nAmoM kI pRSTha saMkhyA de dI hai / 2. yAjJavalkya kI patnI kAnyAyanIya kA nAma 'itarA' thA aura usakA putra aitareya thA / yaha SaDguru ziSya ne aitareya brAhmaNa kI vyAkhyA ke prArambha meM likhA hai ! aitareya brAhmaNa kA pravacana kRSNadvaipAyana vyAsa aura usake ziSyoM praziSyoM dvArA kiye gaye zAkhA pravacana se pUrvavartI hai / prata: yaha lekha cintya hai / dra0 bhAga 1, pRSTha 272 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa indu grAma II. 227,16 / 228,2 / indu mitra I. 434,2 / 473,74533,20 / 570,11 / indurAja bhaTTa II. 100,25,28 / 446,3 / indaura I. 648.13 / II. 357,4 / indra I. 20,2 / 64,24 / 66,771,22 / 74,18182,22 / 86,2 / 87,566,111110,18 / 172,10 / 283,201610,1 / 658,3 / 666,8 | II. 27,1 / III. 2,12 / indragomI I. 606,5 / indradattopAdhyAya I. 603,8 / II. 230123 / . . indrapramati I. 483,17 / ilAhAbAda II. 361,27 / 362,26 / 'iSTarAma (bilhaNa kA bhrAtA) I. 426,6 / / I0 bI0 zarmA I. 606,5 / IrAnI (IrAnIvAsI) I. 34.5 / IzvarakRSNa I. 465,5 / Izvaracandra I. 105,27 / . Izvara sena I. 563,3 / IzvarasvAmI bhaTTa II. 62,18 / IzvarAnanda sarasvatI I. 453,71445,16 / 456,16 / 458,1 // 456,3 / 4 IsAmasIha I. 374,2 / ukha I. 262,12 / ukhya I. 75,11 II. 403,13 / ugrabhUti I. 398,7 / 364,33643,20 / ujjana II. 67,6 / ujjvaladatta I. 147,3 / 154,151506,81516,8525,6 / 570,151572,7 / 653,256572 / II. 8,1665, 16.168,12 / 166,13 / 212,12 / 216,27121803 / 221 se 226 / 243,28 / 250,20251,6261,4 / . 270,23 / 28628 / 287,3 / 280,11 / ....... . utkaladatta II. 270,18 / / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . * bArahavAM pariziSTa ... 169 uttama bhaTTa II. 324,16 / uttamottarIya I. 75,2 / uttarameru II. 227 / 17 / utpala (IzvarapratyabhijJAvimarzinIkAra) I. 386,26 / utpala upAdhyAya (=kayaTa' ?) I. 696,13 / utpala bhaTTa II. 276,27 / utprabhAtIya (=harivallabha) II. 456,22 / udayaGkara bhaTTa I. 548,16 / 601,12 / udayacandra II. 266,3 / udayana (vayAkaraNa) I. 548,5 / 597,10 / II. 327,3 / udayana' (rAjA) I. 333,3 / 334,7 / udayana (govardhana ziSya) II. 218,16 / udayana putra (=vahInara) I. 333,3 / 334,7 / udayapura (nagara) 240,10 / udayapura rAjakIya pustakAlaya I. 566,6 / udayaprakAza (svA0 virajAnanda sa0 kA ziSya) I 556,17 / udayavIra zAstrI (gAjiyAbAda) I. 465,28 / 602,85 / II. 2326 / / udayazaGkara pAThaka II. 327'15 / udayazaGkara bhaTTa II. 326,16 / 327.16 / udayasAgara I. 669,24 / udayasaubhAgya I. 700,4 / udayI' (udAyI) 1 207,41211,1 / 365,21 / 365.21 // 370,20 / 371,18 / 372, 6 / udumbara (RSi) II. 403,13 / . udbhaTa I. 420,4 / III. 61,7 / udyotakara (naiyAyika) I. 317,15 // udyotakaraM (kaiyaTa-ziSya) I. 416,13,18,23 / 1. bhAga 1,pRSTha 666 kI Ti0 1 / hameM yaha mata ThIka pratIta nahIM hotaa| 2. dra0 'udayI' shbd| . 3. dra0 'udayana' shbd| .... .... Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa upamanyu I. 65,4 II. 27,6 / / upavarSa I. 200,6 / / II. 453,26 / 454,4 / upAdhyAya II 141,13 / upAdhyAya bhaTTa II. 407,181427,14 / upAdhyAya ajAtazatra (dra0 'ajAtazatru upAdhyAya' zabda) upendrapAda yati 326,2 / upendrazaraNa zAstrI I. 643,2 / 644,1 / umApati I. 642,6 / umAsvAti II. 64,1 / umbeka bhaTTa I. 418,19 / 416,3 / III. 166.2 / uvvaTa I. 6,16 / 48,8 / 102,25163,26 / 184,6 / 188,3 // 358,156401,26 / 416,2 / II. 63,2067,5 // 370, 17373,16 / 375,3 / 376,22 / 381,13 / 386,10 / 387,13 / / uzanA kavi I. 68,1 / uzika I. 186,27 / usmAniyA vizvavidyAlaya (haidarAbAda) I. 511,2 // 575,27 / II. 71.26 / usmAniyA vi0 vi0 saMskRta pariSad I. 577,27 / UrdhvaretAH (ziva) 82,5 / / UrdhvaliGga (ziva) 82,5 / UrdhvazAyI uttAnasAyI (ziva) 82,5 / RjiSvA I. 66.1 / e0 ena0 narasihiyA I. 127,3 / II. 206,28 / ekAntabihArI DA. I. 386,13 / eTA (u0 pra0) I. 553,23 / en0 sI0 es veGkaTAcArya zatAvadhAnI I. 575,11 III. .......... 173,3 / enamila viThThalAcArya III. 168,3 / epha0 kIlahAna 353,1 / / ema0 e0 sTAIna I. 456,8 / ema050 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/26 .... bArahavAM pariziSTa / em. es. narasiMhAcArya I. 445,54456,17 / 430,11, em0 rAmacandra dIkSita II. 426,2 / ela0 phinosa I. 628,16 / e. veGkaTa subhiyA I. 505,12 / eziyATika sosAiTI (kalakattA) I. 136,4 / 178,30 / 108, esa0 ema0 ayAcita II. 170,18/2016 / esa0 ke0 de 646,231650,1 // esa0 pI0 caturvedI I. 532,8 / esa0 pI0 bhaTTAcArya I. 506,27 / 514,18 / 634,21 // esa0 sI0 cakravartI I. 317,5 // aitareya mahIdAsa I. 184,11 // aitikAyana II. 425,5 / aindra sampradAya II. 271,11366.18 // 64.. aila pururavA I. 98,12sa.. :: eMglo saMskRta mantrAlaya (lAhaura) I. 553,6 / moGkaNTha III.8,26 . proTo phreMka II. 300,24 / proparTa I. 675,22 / ... promprakAza (vyAkaraNAcArya) III. 46,656.3 / orambhaTTa I. 543,17 / / oriyaNTala kAnphreMsa' I. 506,263516,201536,22 // oriyaNTala mainuskRpTas lAyabrarI (ujjana) I. 74,16 // aujjihAyanaka II. 363, 16 / / autthAsAnika goyIcandra I. 100,7 / praudavaji I. 73,7 / 74,375,31165,5 / 182,5 // II. 420, . 16....10 / 422,15 / 423,2 / 424,10 // 427,2 / audumbarAyaNa I. 186,2 // II. 431,201432,14 / 453,25 // aupazavi I. 75, // .....Ala iNDiyA moriyaNTala kAnmasa' zabda tayA akhila bhAratIya prAcyavidyA pariSad' shbd| 2. dra0 goyIcandra autthAsAnika' zabda ra (:. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa prauzanasa (uzanAprokta zAstrAdhyetA) I. 65,18 / kakSIvAn I. 186,26 // kaNAda I.44,23 / 16625 // kaNThahAra kavi (dra0 'kavi kaNThahAra' zabda) kaNva (zAkhApravaktA) II. 363,7 / ka. dA. sAThe III. 185,6 (bhUla se 'ma030 sAThe' chapA haiM) . kanakaprabha (sUri) I. 44,23 // 66625 // II. 265,27,266,31 // kanakasena I. 707,12 / kaniMghama II. 216, kandarpa zarmA II. 483,21406,211460.15 // kanyA gurukula narelA (dillI) II. 166,17 / kanhaiyAlAla poddAra I. 504,28 / II. 80,29,486,13 / kanhaiyAlAla zarmA I 613,26 // kapiladeva (zAstrI) II. 4,26 / 146:211150,23 / 160,27 // 162,241163,24 / 166,16 / 170.7 / 166,3 / 201,5 // 352,25 / III. 113,7 / 1164 / 177.6 / 181.2 / kapila muni I. 106,10 // kamalAkara dIkSita I. 451,7 // III. 126,30 / 130,1 // kamalezakumAra (dvivedI) I. 580,6 / III. 182,2 / / kampaNa (rAjA) II. 110,20 // kamboja I. 11,14 // karaNDamANikya I. 576,6 / karavindAdhipa I. 164,26 / karNadeva (mahArAjA) I. 638,17 / karNapUra kavi (dra0 'kavi karNapUra' zabda) karNasiMha DA0 (bhU0 pU0 mahArAjA jammU kazmIra)III. 18721 // karnATaka I. 248,22 / 460 / 13 / karmadhara I. 655,6 / 1. inakA zAstrI, sAhityAcArya, pIeca0DI0 mAdi bhinna-bhinna vizeSaNoM se nirdeza hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa karmanda I. 286,21 / karzana jI tivAr3I I. 544,6 kalakattA II. 188, 17166, 24 214,26 / 222, 23 / 452,300 kalakattA rAjakIya pustakAlaya I. 566, 10 567,7 / kalakattA vizvavidyAlaya I. 5,27 / 461, 25 / / II. 421,26 // III. 64,10 / kalakattA saMskRta kAleja I 10,23 | kalyANa (patrapuJja kA rAjA ) I. 56121 / kalyANasAgara sUri I. 721,25 / kalyANa svAmI I. 520,17 / 521,31 kalyANI (dakSiNadezastha ) I. 426,16 / 203 kalhaNa I. 368,13 / 366,3 / 373,12 / 376,81366,5 / 647, 7 / 683,7 / / II. e3, 7/446, 8 / / III. 174, 20 / kavi karNapUra II. 471,15 kavi kaNThahAra ( carkarItarahasya kA lekhaka ) II. 325,10 / kavi kAmadhenukAra (puruSakAra meM uddhRta ) II. 141,14 / kavirAja, kavirAja suSeNa, suSeNa vidyAbhUSaNa' I. 94.26 / 151, 18 / 153,20 / 627,6,626,18 / kavi sAraGga ll 81,138 kavIndrAcArya (sarasvatI ) I. 1,2262, 21 ( dra0 granthanAma sUcI meM kavIndrAcArya pustakAlaya sUcIpatra' zabda ) / kazipA ( bhAradvAja - duhitA ) I. 66, 4 kazmIra I. 108,1 / 115.4 / 346,10 / 360, 10 / ityAdi / II. 63,1 / 67,1 / 217, 1 / ityAdi / III. 66,21 / kazmIrI brAhmaNa ( uvaTa ) II. 86, 21 / kazyapa, kazyapa prajApati, prajApati kazyapa ( kAzyapa gotra kA 1. kalApacandrakAra kA ukta tInoM nAmoM se isa grantha meM ullekha huA hai / ataH saba kA nirdeza yahIM kara diyA hai / 2. kahIM kahIM 'kAzmIra' zabda kA prayoga bhI huA hai / 3. tInoM nAmoM se eka hI vyakti kA ullekha hai / brdas Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa mUla puruSa) I. 80,2087,12 / 158,25 // 166,7 / kazyapa bhikSu I. 655,15 // kastUracanda kAsalIvAla III. 178,14 / kastUri raGgAcArya II. 368 / 28 / 365,6 / 396,7 / 39814 / . 396,13 / . . kAkala (kakkala kAyastha) I. 669,26 / kAkojI (vyambaka yajvA kA putra) II. 235,2 / kAJcI, kAJcIpura I. 446,17 / 661,3 / II. 236,7 / kAThiyAvAr3a I. 44,14 / 260,4 / 544,6 / kANDamAyana I. 75,6 / II. 403,1 // kANva I. 75,6 / 178,15 // kANva-vaMza I. 175,11 kANva-vaMzya I. 175,11 // kAtya (koSakAra) I. 486,5 / kAtya (kotyAyana vAttikakAra) I. 118,16:165,171316, 11 / 332,1 // kAtyAyana' (vArtikakAra) I. 26,12132,21135,22 / 46.10 / 48,16|112,211156,3|160,2|181,14|234se239| 165,11272,11275,24 / 283,4 / 317,71322 se 136 / 341,5 / 683,21718.5 / II. 10.25 / 14 / 8 / 15,27 // 16,5 / 46,1562,2 / 6512 / 188,10 / 193,13 / 165, 5 / 276,10 / 311,7 / 312,18 / 345,211346,21351 // 10 / 408 se 410 / 470,54475,3 / III. 3,17 / 5.8 / ... 10,5 / 20,14 / 23,14 / 26,14 / 63,4 / 1086 / 106,10 / 113,12 / 116,11120,13 / 122,12 / 127.11 / / 1. kAtyAyana (vararuci; kAtantrottarArghakAra) I. 486,6623,8 / _II. 332,4 / 386,1 / 1. vararuci kAtyAyana zabda bhI dekheN| 2. pRSTha 470 aura 475 para uddhRta svargArohaNa kAvya kA racayitA kAtyAyana vAttikakAra kAtyAvana hI hai| ... ..... .., Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa kAtyAsana (vararuci; kAtantra-uNAdikAra) II. 258,18 / kAtyAyana' (liGgAnuzAsanakAra) II. 266,,24 / 300,8 / kAtyAyana (RksarvAnukramaNIkAra) II. 208,4 / kAtyAyana (-zu0 yajuHzAkhApravaktA) II. 324,5 / kAtyAyana (zu0 yajuH prAtizAkhyakAra) I 6,1175,8 / 102,6 / 183,5 / 284,3 / 326,5 / II. 384,12364,16 / kAtyAyana' (zrautasUtrakAra) I. 118,6 / 320,20 / kAtyAyana (pANiniziSya ?) I. 201,21 / kAtyAyana (karmapradIpakAra) I. 321.6 / kAtyAyana (caraka saMhitA meM smRta) I 323,13 / kAtyAyana (kozakAra) I. 486,6 / kAtyAyana (pUrvapANinIya-sUtrakAra) I. 260,23-24 / kAtyAyanI (yAjJavalkya-patnI) I. 272,17 / / kAphirakoTa (pAkistAna) I. 258,24 / II. 473,3 / kAmA (rAmabhaTTa kI mAtA) I. 712,12 / kAmboja I. 27,5 / . kAyastha khetala (dra0 'khetala kAyastha' shbd)| kArtavIrya arjuna I. 476,8 / 480,15 / kArtikeya siddhAntamitra I. 720,5 / kAla yavana I. 373,6 / / / kAlidAsa I. 31,6 / 264,11314,111365.7 / 367,11487, . .. 15514,12 / 527,31656,11 / II. 484,13 / III. 18.1961 / 175,11176,11 / kAlIcaraNa zAstrI I. 567,22 / "1. yaha liGgAnuzAsanakAra vararuci hI hogA jisakA liGgAnuzAsana saM0 vyA0 i0 ke bhAga 2, pRSTha 280 para nirdeza hai| 2. zu0 yajuH zAkhA prAtizAkhya aura zrautagRhya dharmasUtra pravaktA eka hI yAjJavalkya putra kAtyAyana hai (dra0 bhA0 1, pRSTha 323-326) / * 3. isa para 'itarA' zabda kI pRSTha 167 kI Ti0 2 dekheN| "11: 4. saMskRta vAGamaya meM aneka kAlidAsa vizrata haiN| yahAM sAmAnya nirdeza kiyA hai .......... .. .. . Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kAlUrAma gaNI janmazatAbdI samAroha samiti (chApara) I. 541, 28 / kAle (grAma) I. 460,14 / kAzakRtsna I. 38,6 / 66,1571,4 / 84,14 / 110,17114,2 / 115,201142,6 / 166,15 / 243,6 / 246,16 / 261,1 / 267,8 / 300,15 // 305,10 / II. 11,17 / 21,24 / 24, 26 / 28,15 / 35,25 / 43,1175,11177,3 / 116,27 / / 117,16 / 148,24 / 205,27 / 307,4 / 404,4 / III. 2, 12 25,28 / 37,3 / 111,28 / 112,11113,3 / kAzakRtsnaka (nagara vA deza) I. 142,6 / kAzakRtsni I. 142,6 / 164,6 / 300,15 / II. 404,5 / kAzI (vArANasI) I 106,26 / 107,20 / 139,13 ityaadi| _II. 117,11 / 239,8 / 251,1 ityAdi / kAzInAtha (raghunAtha zAstrI kAzo ke pitA) I. 556,18 / kAzInAtha (prakriyAkaumudIvyAkhyAtA) I. 567,14 / kAzInAtha (dhAtuvattikAra) II. 143,4 / kAzInAtha bApUgI pAThaka I. 464,22 / 467,1 / kAzInAtha bhaTTa I. 712,24 / kAzInAtha [vAsadeva ] abhyaGkara I. 94,25 / 112.22 / 410,8 / . II. 308,16 / 306,4 / 311,27 / 315,8 / 316,8 / 325, 11326,51331,15 / 333 6 / 334,1 / 335,17,337, 1 / 338,61440.28 / III. 134,8 / / kAzInAtha zAstrI (bAlazAstrI ke guru) I. 543,22 / kAzInAtha (rAvaNArjunIya-sampAdaka) II. 477.181476,21 / kAzIrAja (kAtantra-vyAkhyAtA) I. 640,20 / kAzI rAjakIya saMskRta mahAvidyAlaya' I. 543,22 / kAzIzvara (mugdhabodha-vyAkhyAtA)I. 718,16 se 721,16 tk| kAzIzvara (supadma-vyAkhyotA) I. 721,16 / II. 166,20 / 1. gavarnameNTa saMskRta kAleja banArasa' tathA 'saMskRta vizvavidyAlaya kAzI' zabda bhI dekheN| vartamAna meM saMpUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vaaraannsii| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 207 kAzIzvara (jJAnAmRta-vyAkaraNakAra) I. 723, 6 / kAzyapa (gotra) II. 323,16 / 324,16 / kAzyapa (zu0 yaju0 prAtizAkhya meM uddhata) J. 75,10 / kAzyapa (AyurvedIya kAzyapasaMhitA-pravaktA) I. 160,12 / 288,3 / kAzyapa (kalpakAra) I. 160,3 / 288,3 / kAzyapa (chandaHzAstra:pravaktA) I. 160,5 / kAzyapa (prAcIna vaiyAkaraNa) I. 68,1671,16 / 158,18 / 282,27 / kAzyapa (arvAcIna, dhAtuvRttikAra) II. 70,11 / 74,23 107. 16 / 141,15 / kAzyapa prajApati (dra0- 'prajApati kAzyapa' zabda) kAzyapa bhikSa II. 107.34 / kAsagaMja (eTA) I. 551,17 / kAhana (sArasvata-vyAkhyAtA mAdhava kA pitA) I. 710.6 / kotha I. 205,24,206,22 / 213,51532,6 / 623,27.624, 3 / 634,20.655,28 / II. 216,11275,24 / 652,20 / 353,3 / 486,8 / 487,54463,6 / kIrtimandira vikrama vizvavidyAlaya ujjaina I 643:25 / kIlahAna I. 115,1 // 235,21 / 237,6 / 260,26 / 261, 22317,6326,28 // 347,3 / 382,10 / 404,6 / 405, 24 484,24 / 606.26 658,3 / 675,24 / II. 207, 3 / 216,101223,111404,1 / III. 108,10 / 106, 10 / 113,15 / 114,10 / 115,4 / 116,24.116.13 / kuJjanI rAjA I. 334,12 / kuNaravADava I. 334,4 / 343,201345,16 / 348,16 / kuNi (aSTA0 vRttikAra) I 267,11482,26 / kuNTikApura (sahyAdri maNDala) II. 37,11 / kunda bhaTTa (sphoTavAda-lekhaka) II. 455,14 / kundanalAla jaina III. 177,15 / 178,21 / kuppu svAmI I. 465,24 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa kumAra (kArtikeya) I. 612,13614, 24 622,5 / kumAra (viSNumitra RprAti0 vyAkhyAtA ) II. 376,5 / kumAragupta ( mahArAjA) I. 4e3,6|464,11 / kumAra tAtaya ( mahAbhASya - vyAkhyAtA ) I. 446, 15 / kumArapAla (rAjA) I.. 615,12/666,27/702,2 / II. 167, 4 / 168,1 / kumArila bhaTTa I. 4,18 28,10245, 16 / 27818 3.16,26 / 317,16 / 320,16 / 386, 25/360, 2 / 518,21 / 521, 6 / II. 361,26 / 362,101448,5446,15 / 450,5 / II. 166,6 / kumbhaghoNa I. 31,24 / 210,25 / kurukSetra I. 216,3 / III. 18 181,3 / kurukSetra vizvavidyAlaya II. 4,27 / 146,26 / 163,25 / 166 * 1. 14 / 201,11 / III. 180.10 / C kulacandra I. 646,5 / II. 141,16 / 10. kulamaNDana II. 136,5 / kulazekhara varmA I. 230 2 / kullUka bhaTTa (manusmRti - TIkAkAra) I. 3,16 / kuzala I. 637,24 / kusumapura 207,5 / 365,21 / 370,25/371,18 / kUcimaJci (grAma) I. 575,7 / III. 171,28 / 172,1 / kUcimaJci pragrahAra I. 576,1 / kuNDalImaThAdhIzvara saccidAnanda bhAratI III. 165, 15 / kUrmAcala II. 456.24 / kRSNAzva I. 287,6 / kRSNa III. 188,21 / ( ' zrIkRSNa' zabda bhI dekheM) kRSNa' ( zeSavaMzIya) I. 435, 26/436, 16 / 438, 11 / 436963 / 536,10 1 kRSNa (paNDita - zeSavaMzIya) II. 3187 / 1. 'zeSa kRSNa' zabda bhI dekheM 1 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/27 bArahavAM pariziSTa kRSNa (zrI nivAsa yajvA kA pitA ) II. 356, 21 // kRSNakAnta vidyAvAgIza II. 460,11 / kRSNagopAla I. 464,26 / kRSNa dIkSita I. 587,7 kRSNadeva rAya ( sArvabhauma) I. 537,24 / III. 163,4 / kRSNa dvaipAyana' (vyAsa) I. 1,12 / 24,22/63, 13 / 105,12 / V 206 114,5 / 120,4 / 122,2 / 214,12 / 215,26 / 260,4 270,16 / 272,6 / 273, 2 301,15 / II. 465,26 / 466,4 / 480,25 // kRSNa bhAradvAja I. 172, 16 / kRSNamAcArya (kRSNamAcAriyara ) I. 62, 41425, 25 / 435, 24 / 468,26|6e0,21| II. 61, 26/472,24 kRSNamAcArya ( paribhASAbhAskara kA prakAzaka ) II. 326,3 / kRSNamitra' (rAmasevaka putra) I. 463,25534,141603,6 / II. 230,24 / 458, 10 / kRSNa lIlAzuka muni I 120, 23 / 404,3 / 405, 15/517,6 / 586,17 / 681,3 / 660, 18/661, 1 II. 76, 17801 | 6, 25 / 103 - 106 (pRSTha) / 201, 1226 / 6 / 472, 8 kRSNa rAjA (rASTrakUTIya) II. 461, 4 kRSNarAma ( zivarAma kA pitA ) II. 236, 3 | kRSNa zarmA I. 708, 23 / III 131,13 / kRSNa sUri ( zeSavaMzIya) I. 435,12,23 / 436,20 / kRSNAcAryaM (= kRSNamitra rAmasevaka putra ) I. 534,18 / kRSNAcArya ( zeSavaMzIya) I. 436, 13 436, 11586,13564, 15 / ke0 upAdhyAya 1. 256,17/ ke0 esa0 mahAdeva zAstrI I. 686,28|660, 7 / kekar3I ( rAjasthAna) I. 138, 12188, 15 1. 'vyAsa' zabda bhI dekheM / 2. 'kRSNAcArya' zabda bhI dekheM / 3. 'lIlA zukamuni' zabda bhI dekheM / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ke0 TI0 pANDuraGga I. 505,14 / / ke. mAdhavakRSNa zarmA 1. 3874 / kerala kAlidAsa ( = kerala varmadeva) I. 6076 / kerala varmadeva I 605,231607.10 // kezava (RgvedakalpadrumakAra) I. 79,26 / II. 365,10 / kezava kavi (sphoTa tattvakAra) II. 455,10 / kezava (kauzika sUtra TIkAkAra) I. 200:26 / kezava (koSakAra) I. 178,4181,23 / 18624 / 160,1 / 268,17 / 266,10 // II. 287.10 / kezava kavi (sphoTa tattvakAra) I. 522,141526,28 / kezava (vRttikAra) I. 522,141526,28 / kezava (kezavI vyAkaraNakAra) I. 606,18) kezava (vopadeva kA pitA) I. 716,5 // kezava dIkSita (haribhaTTa kA pitA) II. 457,3 / kezavarAma (zivarAma kA bhrAtA) II. 236,4 / kesara vijaya II. 266,12 / kaiyaTa (mahAbhASya pradIpakAra) I. 87,11114,6 / 140 / 28 / 146, 10 // ityAdi / II. 53,8463,11167,23 / 101,26 ityAdi / III. 47,2773,26 / 122,211131,12 / ko0 a0 subrahmaNya ayyara II. 440,15. . kokaNa I. 631,18 // koNamukha (kazmIrastha grAma) I. 426,12 / komarayya I. 575,12 / kolabra ka I. 223,26 / 468,24, II 216,6 / 457,18 / kolhApura I. 669,26 / / kohala I. 282,3 / kauTilya (cANakya) I. 87,13 / 66,13 / 347,23 / ... kauNDa bhaTTa I. 181,21 / II. 455,16 / 456,11 / / . kauNDinya I. 75,11 / II. 403, / kautsa 73,6 / 201,5-6 / 217,51218.16 / 22006 / II. 415,4 .1. grantha meM bhUla se 'ke9 mAdhava zarmA chapA hai| 2. sAmAnya rUpa se nirdeza hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MIR . .. bArahavAM pariziSTa 211 kautsa (pANiniya ziSya) I. 201,31 kaumudIkAra (prakriyA kaumudIkAra) III. 3.3 / kauzAmbI I. 208,3 / 330,20 / 361,10 // kauzika (indu) I. 60,1 / / kauzika (kAtyAyana) I. 323 / 11 / / kauzika (dhAtuvRttikAra) II 61,20 / 141,10 / kauzika anvaya (gotra) I. 166,16 / 167,3 / kauzika gotra I. 426,6 / / kauzika vizvAmitra I.882 / kauSItaki I. 353,13 // kohalIputra I. 75,13 / II. 403,12 / kramadIzvara I 78,9 / 527,4 / 608,12 / [I. 116.7 / 138,6 / ___ 164,13 / 266,16 / koSTA. 316,12 / 343,3 / / krauSTuki I. 285,24 / kSatra (divodAsa-pautra) I. 100,12 / .. kSapaNaka I* 77.25 // 608,111656,11 II. 116,5 / 181,5 / . 251,6 // kSitIzacandra caTarjI (caTTopAdhyAya).I. 28,27 / 121,15 // III. 154,7 / kSIra (upAdhyAya) I. 376,6 / 380,3 / II. 63,7 / 8. kSIra kSIrasvAmI I. 206,23 / 300,16 / 353 / 7 / 35806 / 356, 3 / 324,7 / 688,201666,111 II. 38,7 / 52,5 / 65,6 / ..68,2470,11 / 74,23 / 76.1180-101 pRSTha / 105, 1111.06.13 / 111.28 / 116,15 ityAdi / III. 12, 26 / 24,6 / 113,11 / 123,5 / .. kSemakara (lokezakara kA pitA) I. 714,20 / II. 268,16 kSemakIrti (bRhat kalpavRtti kA pUraka). I. 703,4 / / kSemakara I. 612,21 // kSemendra I. 704,2708,21 II. 461,41466,10476,11 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 476,2 / III. 128,28 / 131,121 khaNDadeva (bhATTadIpikAkAra) I. 535,19 // kharatara gaccha II. 266,23 // khillUra (grAma) I. 701,20 // khetala kAyastha I. 641,14|gnggdaas II. 447,15 / gaGgAdatta zarmA I. 556,5 / . gaGgAdhara (gaNaratnamahodadhi-vyAkhyAtA) II. 163,20 // gaGgAdhara (mugdhabodhIya gaNapAThakAra) I 717,27) gaGgAdhara (uNAdivRttikAra) II. 271,23 // gaGgAdhara tarkavAgIza I. 720,15 // gaGgAnAtha jhA zarmA I. 185,26 / III. 166,3 / gaGgazopAdhyAya III. 6,28 / / gaNapati zarmA, zAstrI I. 105,27 / II. 105.6 / 10712 . 266,71453,4 / 454,27 / gaNezadatta (aSTA0 vRttikAra) I. 552,25 // gadasiMha (tattvacandrikAkAra) I. 516,17 // gannaya (rAjarudra kA pitA) I. 355,16 / gayAsuddIna khilajI I. 706,18 / garga (bharadvAja putra) I. 66,11161,17 / gardabhIvipIta bhAradvAja I. 172,12 / / galava-galu (gAlava kA pitA) I. 166,1 // gavarnameNTa oriyaNTala mainyuskripTas lAyabrarI (madrAsa) I. 580, 12 / III. 182,10 // gavarnameNTa saMskRta kAleja banArasa' I. 176201425,17 / gavarnameNTa saMskRta kAleja tripurIthurA arNAkulam I. 580.14 // III. 182,12 / gAyakavAr3a oriyaNTala sIrija bar3odA II. 262,14) gAyakavADa granthamAlA bar3odA I. 186 / 26 / 384,16 / 611,4 / 1. dra0 kAzIrAja saMskRta vizvavidyAlaya' shbd| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 213 . gArgya I. 47,24 / 68,2471,1974,3 / 75,14 / 110.18 / / 144,7 / 165,10 / 177,4 / 182,10 / 282,27 / 285,1 // 6668 | II. 12,211202:126427,7 / III. 34,5 / 107.4 / gArgya gotra II. 227,15 / / gArgya gopAla yajvA I. 241,13 / II. 368,26 / 396,11400, I III. 134,17:135,1 / . gAya'mata I. 47.26 / II. 394,17 / gAryanArAyaNa I. 50,25 / gAlava I. 28,21468,21171,201110,181143,24 / 162, 211163,2 / 165,12 / 281,1 / 285,11286,3 / II. 363,7 / III. 107.26 / giridhara zarmA (ma0 mahopAdhyAya) III. 162.6 / girIza (ziva) I. 81,20 / girIzacandra vidyArala I. 718,10 / II. 297,10 / gujarAta I. 148,13 / 666,27 / II. 485,5 / guNanandI I. 496,121664,2 / 667,20 / II. 182,16 / guNaratna (dArzanika) I. 521,14 / guNaratna sUri (vaiyAkaraNa) I. 321,5 / II 81,14 / 135,4 / 136,1 / gupta (kSIrataraGgiNI meM smRta) II. 147,25 / gurukula kAMgar3I (haradvAra) I. 556,6 / gurukula mahAvidyAlaya, jvAlApura I. 556,21 / gurunAtha vidyAvAcaspati II. 147025 / gurupada hAladAra I. 63,24 / 108,25 / 106 / 26 / 135,20 / 145, 201136,19 / 166,6 / 162,11124025 / 241,11 / / 341,14 / 344,17 / 338.10 // 383,131434,151514, 6 / 515,7/516,121523,1160824606,24622, . 11 / 626,2 / 632,6 / 634,15 / 635,19 / 638,19683, 11664,17 / II. 82.12 / 260,2 / 288,222300, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa guruprasAda zAstrI II. 456,6 / gadhrapiccha I. 666,3 / gRhapati zaunaka I. 297,1 / ('zaunaka gahapati' zabda bhI draSTavya) gairolA II. 264,4 ('vAcaspati gairolA' zabda bhI draSTavya) goDA I. 346,8 / 360,22 / goMDala (kAThiyAbAr3a) I. 312,17 / III. 63.6 / gokula candra I. 543,1 / / goDaze (bAlakRSNa zarmA kA upanAma) II. 363,4 / goNikA putra I. 245,18 // 347,18 / 356,16 / 357,3 / godAvarI I. 513,22 / III. 161,27 / / gonada I. 346,6 / 361,2 / gonardIya I. 345,18 // 356,17 / goparvata I. 202,27 / gopAla (gokulacandra kA bhrAtA) I. 543,6 / gopAlakRSNa zAstrI-I. 444,5 / 542,6 / II. 323,10 / III. 126.7 . ...... .. gopAla cakravartI I. 507,27 gopAladatta I. 552,25 / gopAlanArAyaNa bahurA II. 198,67 / gopAla bhaTTa I. 712,30 / gopAla yajvA I. 241,13 / gopAla sUri II. 400,18 / gopAlAcArya (zeSavaMzIya) I. 436,12 / 436,11440,1 / gopAlAcArya (kAtantravibhramAvarNikAra) I. 642,23 / gopInAtha (kAtantra pariziSTa TIkAkAra) II. 147,25 / gopInAtha ema0 e0 purohita I470,24 / . ...mopInAtha bhaTTa I. 1758 / / . goyIcandra (prausthAsAnika) I. 271,25472,13 / 663,1 / 2:.705,11 / 1. 164,21 / / 16 golDasTakara I. 205,23 / 211,5 / 313,5 // 331,13 / 638,18 / II. 23,21 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 215 golhaNa I. 627,211628,11630,13 / . govardhana (gaNaratna mahodadhi-vyAkhyAtA) II. 194,3 / govardhana (uNAdivattikAra) II. 218,221216,12:220,1 / govardhana (jayakRSNa kA pitAmaha) II 358,28 / govinda (zeSavaMzIya) I. 438,20 / govindajit II. 472,11 / / govindadAsa I. 636,6 / / govindapura II. 237,18 / govinda bhaTTa II. 141,21 / (bhaTTa govinda zabda bhI draSTavya) . govindarAma (zivarAma kA bhrAtA) II. 236,4 / / govinda vidyAziromaNi I. 720,10 / govindazarmA I. 720,3 / / govindAcArya II. 330, 5 / gosAla I. 206,16 / 211,18 / gautama I. 72,175,16 / 143,11283,11 / II. 403,10 / gauradhara I. 642,8 / gauramUlaka (grAma) I. 521,4 / gaurI (paramezvara kI mAtA) II. 450,16 / ... griyarsana I. 641,10 / gvAliyara I 60,26 // 388,22 / 486,26 / II 414,21 / ghanazyAma (dhAtukozakAra) II. 81,23 / ghoSa (Fo-'azvaghoSa' shbd)| cakradatta (cikitsAsaMgrahakAra) I. 203,25 / cakrapANi (caraka TIkAkAra) I. 357,10363,16:364,17 / 382,26 / 384,2 / cakrapANi' (zeSavaMzIya) I 438,23 / II. 318,17 / / cakrapANidatta I. 436,5 / 565,51604,11 / cakravartI marutta (dra0 'marutta cakravartI zabda) cakravarmA (cakravarman) J. 166.6 / III. 107.26 / / caMgadeva (dra0 'cAMgadeva' zabda caMgalapaTa (tamilanADU) II. 228,1 / 1. 'zeSa cakrapANi' zabda bhI draSTavya / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 . saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa caNDIzvara I. 712, 3 / caturbhaja II. 141,22 / candra, candrAcArya' I. 69,15 / 110,18 / 236,12 / 368.12 / 366,211373,13 / 376,12 / 378,26 / 485,5 / 467, 23 / 520,6 / 616,16 / 6174 / 646,24 / 661,51666, 6 / II. 34,16101,12 / 137,4 / 186,24 / 177,6 / 187,16 / 188,12 / 163,16 / 206,16 / 260,10261, 4 / 280,11283,16 / III. 2,121115,1 / 127.28 / candrakAnta tarkAlaMkAra I. 635,18 / candrakAnta bAlI III. 173,14 / 175,11 / 176,18 / / candrakIrti (samantabhadravyAkaraNakAra ?) I. 6068 candrakIti (harSakIrti kA guru) I. 715,11 / candrakIrti sUri I. 710,11 / II. 138,25 / candragupta (maurya) I. 206,12365,28 / 366,3 / 371,2 / 375, 17 / candragupta (dvitIya-guptavaMzIya) I. 387,23 // 361,25 // 362, 21505,23 / candragomI' I. 40,1077,24 / 127.27 / 166.4 / 171,11 // 225,26 / 236,24 / 242,15 / 255,15 / 276,16 / 261, 11370,6 / 376,8 / 377,11485,6 / 608,101646,16 / II. 34.16 / 36.19 / 116.4 / 122,15 / 177.6 / 176, 11162,271165,21 / 206,201234,5 / 260,14 / 276, 18280,33335,174336,5 // 352,2 / 355,10 / III. 114,17 / candradhara gulerI II. 472,18 / III. 82,16 / candradeva sUri (=devacandrasUri) I. 666.5 / candrayya kavi I. 460 / 10 / candrazekhara vidyAlaMkAra I. 705,24 / 1. 'candragomI' zabda bhI draSTavya / 2. candra, candrAcArya' zabda bhI draSTavya / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/28 bArahavAM pariziSTa 217 candrasAgara sUri I. 416,16 / 692,28 / 667,30 / II. 65,4 // candrAditya I. 419,7 / candrAvatIrAja-vinaya I. 702,1 / cannavIra kavi I. 110,17 / 126,153133,51150,30 / II. 5,16 / 26,1136,21137,101146,12206,113074 / III. 3uu5| campA (nagaro) II. 376,8 / caraka (=vaizampAyana) I. 262,7 / cAkravarmaNa I. 37,2 / 68,2571,201168,24 / 282,28 / cAMgadeva (caMgadeva) I. 696,1 / cAciga (cAca) I. 665,21 / cANakya I. 238,22 / 365,28 / 373,26 / II. 246313 / cANoda kanyAlI (grAma) I. 545,6 / cArAyaNa I.72,11113,8 / II. 404,4 / cArAyaNi I. 113,12 / II. 403.16 / cAritrasiMha I. 642,1 / cAritraratnagaNi II. 339,25 cArudeva zAstrI II. 436,28 / 43728 / 440,6 / 442.447 pRSTha / cArlsa pilkisana II. 143,6 / cittaur3a gar3ha I. 367,27701,29 / citrazAlA presa pUnA I. 165,23 / cidrUpAzrama I. 723:19 / cintAmaNi (ma. pradIpaTIkAkAra) I. 4255453,17 cintAmaNi (zeSavaMzIya) I. 436,1614543 / cintAmaNi DA0 (madrAsa) II. 256,19 / . cintAharaNa zarmA II. 381,12 / cinnatimna (nAyaka) I. 538,3,22 / cinna svAmI zAstrI (mImAMsaka) I. 559,14 // 575,25 / cimaNA jI II. 171,1 // . . Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa cimmanalAla DI0 dalAla II. 286,20 // cInadeva III. 65,21 / cunAragar3ha 1. 364,1 / I. curu (cUrU) I. 554,18 / III. 186,10 / culli bhaTTa I. 468, 18 / . cUrNikAra I. 356, 18/357, 18 / caitanya mahAprabhu II 460, 3 / cokkanAtha makhI' II. 234,17 / cokkA dIkSita' I. 464,23 // cola (deza) I. 574,24 / 578,11 / 576,6 / 601,27 / II. 233,7 // caukhambA (saMskRta sIrija ( granthamAlA) kAzI I. 248, 27 254,26 / 39311530,31535,24/604, 28/605, 22 II. 266,50440,5 / caudharI pratApasiMha I. 244, 11 / cauthamala muni III. 186,1 / chalArI narasiMhAcArya III. 161.28 jagatuGga (rAjA) I. 4e1,5 / jagattuGga sabhA II. 286, 16 / jagadIza tarkAlaMkAra I. 104, 24 106, 7 / 154, 10 / II. 28, 25/147,26/45,6,25 / jagadIza bhaTTAcArya I. 500, 3 jagaddhara bhaTTa I. 643,3 / II. 81,18 III. 137,23 // jaganalAla gupta II. 2164 / jagannAtha (paNDitarAja) I. 436, 5/442, 12/531,10 / 535, 1 / 574,6 / 59-3,25 / 603,28/604,26 janannAtha (gokulacandra kA guru ) I. 5438 / aura 1. donoM nAma eka hI vyakti ke haiM / yaha rAmabhadra dIkSita kA, , guru zvasura thaa| 2. kaI sthAnoM para saMkSipta rUpa se bhI uddhRta hai / the Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 316 jagannAtha (sArasvata TIkAkAra) I. 713,14 / / jagannAtha (zeSavaMzIya viSNu kA bhrAtA) II. 318,8 / / .. jagannAthAzrama (biTThala samakAlika) I. 437,10 // 5366 / . II. 318,11 / jajjhaTa (caraka-TIkAkAra) I. 141,7 / jaTIzvara (jayadeva, jayamaGgala') II. 482,111487,14 / 488, 12 / janamejaya (tRtIya-parIkSit-putra) I. 21.21 / janArdana (rAmabhaTTa-putra) I. 712.15 / / jammU I. 540,27 / II. 122.4 / III. 187,11 / jammU raghunAtha mandira pustakAlaya I. 456,141540,27 / 548, 7614,14 / II. 122,4 / 143,1327.3 / / (jambUdvIpa I. 366 / jayakRSNa (si0 ko0 TIkAkAra) II. 358,23 / jayakRSNadAsa (rAjA) II. 180,23 / jayacandra sUri II. 33624 / .. jayadeva (kavIndu) II. 334,15 / jayadeva II. 482,111487,14 / .. jayadevasiMha I. 665,74666,3 / / jayanta (pra0 ko vyAkhyAtA) f. 566,20 / jayanta bhaTTa (nyAyamaJjarIkAra) I. 65,17 / 17211 / 240.5 / jayantIkAra I. 666.13 / / ... jayapura I. 556,28 / III. 176,13 / jayamaGgala' II. 482,111487,14 / jayamaGgala (? jaTIzvarAdinAmA se bhinna) II. 488.3 / jayavIra gaNi II. 136,23 / jayasiMha (dhArAdhIza bhojadeva kA pitA) I. 684,271685,2 / jayasiMha (kazmIra nRpa) II: 65,13 / . 8: jayasiMha (=siddharAja) I. 667.7 / .. 1. tInoM eka hI vyakti ke nAma / 2. 'jaTIzvara' zabda / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa jayasiMha (liGgavArtikakAra) II. 301,1 / jayAditya (kAzikAkAra) 1 111,11140,13,144,20 / 172,201222.15 / 230.6 / 235,3 / 237,22 / 236.6 / 270,23 / 283,12 / 480,3 / 501,11636,27.666,6 / II. 115,16 / jayAnanda sUri' (amaracandra sUri kA guru) I. 166,27 / .. jayAnanda sUri' (haimaliGgAnuzAsanavRttikAra) II. 266.6 / jayAnanda sUri' (liGgAnuzAsana vRttyuddhArakAra) II. 300,11 / jayApIDa (kazmorarAja), I. 361,13 // 376.6 / II. 63,163 . 286,17 / jata' (jAtivizeSa) I. 369,22 / 370.1 / 463,2 // jarmana jarmanI (deza) 1. 223,23 // 392,40405,231628,29 / 646.17 / II. 7203 / 117,4 / 284,7347,181354, 16.355.6 / * jalhaNa I. 262,24 / 337,26 / / . 472,12 / javAharalAla (neharU) I. 224,22 / . jahAMgIra I.714,8 / . ... jAjali (=ujjvaladatta) II 223.3 / jAtUkaNyaM I. 75,17 / ...... jAnakaka (jAlakAka pAThA0) II. 42547-8 / jAnakInandana I. 436,15 / jAnakI prasAda dviveda I. 611,27 / 613,26 / 618,24 / 625, 11 // 626,17 / 636-636 pRSTha / II 10826 / 117. 24 / 119,23 / 120,11 // 256,3 / jAnakIlAla mAthura I. 556,26 / ' / 1. ye tInoM eka sthAnoM meM nirdiSTa eka vyakti hai, yA bhinna bhinna / isa meM koI sAdhaka bAdhaka pramANa jJAta nahIM hai / 2. 'jarta' zabda ko ramezacandra maz2amUdAra ne gupta banA diyaa| vizeSa 0 'saM0 vyA0 i0' ke bhAga 1, pRSTha 666, paM0 21 se pRSTha 670,12 paM0ka Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa .221 jAmadagnya rAma, parazurAma I. 101.5 / 215,16 / ..... jAmbavatI (zrIkRSNa patnI)-I: 258,18 / II. 464,15 / __III. 62,3 / 188,21 / jAyasavAla I. 463,26 / : ... jArja kArDonA III. 106,3 / 103,240111,10 / 120,25 // 122,28 / 123,3 / jAlakAka (jAnakaka, pAThA0) II: 425,7-8 / . jAlAnana (?) H. 425,11 / / jAlandhara I. 556,111559,7 / jijJAsusmAraka pANini kanyA mahAvidyAlaya (vArANasI) I. 512,6 / jinaprabodha sUri I. 645,23 / jinaprabhasUri' (kAtantravibhramakAra) I. 641,13 // jinaprabhasUri' kAtantrapaJjikA vyAkhyAkAra I. 637,25 / jinamaNDana gaNi I. 701,18 / jinaratna (dra0-jinendra) jinavijaya (muni) I. 672,1 / III. 174,16 / jinasAgara I. 700,5 / jinasiMha II. 266,23 / jinendra (jinarala) I. 715.5 / jinendra, jinendra buddhi (nyAsakAra) I. 116,16 / 146,10 / 180, 16 / 228,9 / 300,2133078 ityaadi| II. 3,226 1 // 40,21 / 152017 / 153,25 ityAdi / III. 123,22 / jinezvara sUri* I. 640,13 / 645,252662,17 / jiyAlAla III. 153,11155,164157,1 / jIvaka (prAyu0 kAzyapa saMhitA kA pariSkartA) I. 373,17 / - jIvagosvAmI 723,21 / 1. sambhava hai ye donoM nAmoM se eka hI vyakti kA nirdeza hove| 2. Age uddhRta tInoM sthaloM para nirdiSTa eka vyakti hai yA bhinnabhinna / yaha vivecanIya hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa jIvanAtha II. 471,17 jIvarAma kAlidAsa ( rAjavaidya) I. 260, 6 / III. 63,6 66,26 jIvAnanda ( vidyAsAgara ) I. 20325 / II. 386 16 / jIvArAma zarmA I. 555,16 / jumaranandI I. 704,26 705,7 / II. 194,16 / 266,22 // je0 vaiNDriesa I. 2,27 // jeSThArAma mukunda jI (bambaI ) II. 385,7 / jaina prabhAkara yantrAlaya (kAzI) II. 61.11 / jaimini I. 5; 3 / 22,22/23, 12746, 121200, 6 / 220,16 / 301,15 / 305,8 / 326,23 / II. 405,9 / jaimini ( kozakAra ) II. 266,23 / jaiyaTa upAdhyAya I. 418,24 ! jaisalamera I. 640,15 / jogarAja I. 623,18 / jodhapura I. 646,18 / II. 296,22 / III. 187, 4 / jodhapura durga pustakAlaya I. 546,14 / jodhapura vizvavidyAlaya I. 540,24 / III. 187,3 / johana kirsTa II. 204,25 / 265,17 / jaunarAja (zrIkaNThacarita TIkAkAra) III. 138, 2 jJAnatortha (sArasvata-vyAkhyAkAra) I. 715,16 / jJAnanidhi ( bhavabhUti kA guru ) I. 516, 6 / jJAna vimala' upAdhyAya mizra II. 266, 16 - jJAna vimala' gaNi (zabda bhedaprakAza - TIkAkAra) I. e3,27 / 'jJAna vimala' ziSya - vallabha I. * 700,7 / jJAna sAgara II, 136,5 / jJAnendra bhikSu (peraMbhaTTa kA guru) I. 442,12 / 535,18 / jJAnendra sarasvatI I. 442, 3 / 568,285662| II. 230,17 246,7 // 1. kyA tInoM nAma eka vyakti ke haiM, athavA bhinna-bhinna vyaktiyoM ke yaha vicAraNIya hai / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 223. jyeSTha kalaza I. 425,15 // 426,7 / .. jvAlAdatta zarmA I 554,27 / . . jvAlAmukhI (kAMgar3A) I. 43,6 / Takkusu (cInI vidvAn) I. 465,6 / TaGka (vedAntasUtra-vyAkhyAkAra) I. 400,11 / TaMkArA (nagara). I. 544,7 / :...:. ....... TAlemI I. 16,25 / / / / TI0 Ara0 cintAmaNi II. 227,23 / TI0 zeravAtsakI I. 224,5 / ... Tuka (ToMka) II. 136,6 / TriveNDrama' I. 6,30 / 465,10 / 488,27573,55581,21607, 211687,27 / II. 103,52264,16 / 308,10 / 316, 14 / 381,7 / 452022 / 453,10 / 454,27 / DalhaNa (suzruta TIkAkAra) I. 160,20 / / .. DA0 varmA (dra0 satyakAmavarmA) . DI0 e0 vI0 kAleja lAhaura' II. 307,23 / DI0 DI0 kosAmbI III. 61,10 / / Dekkana kAleja', pUnA II. 146,29 / 250,15 / 440,16 / / tajAvUru nAyaka (tajAvarunAyaka) I. 538.11 / III. 162,13 / / ............... .. tajaura I. 465,3 / 578,13 / II. 233,7 / .. ... ... taura pustakAlaya, tajaura rAjakIya pustakAlaya, tajaura zAhI mahala pustakAlaya, tajaura hastalekha saMgraha I. 547.15 // 576,121580,4 / 565,24 / 600,13 / 602,24 / 603, 1 / II. 104,152234,6 / 235,16 / 244,17 / 250 / 20251,6 / 322,11 // 324,27 / tathAgata buddha I. 66,21208,14 / 21116 / 372,7 / 1. 'trivendram zabda bhI draSTavya / . 2. dayAnanda aiGa glo vaidika kAleja 'lAhaura zabda bhI draSTavyaM / 3. dra0 'dakkhana kAleja (pUnA) zabda bhI draSTavya / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa tarka tilaka bhaTTAcArya I. 713,25 / tANDI (chandaHzAstrapravaktA) I. 285,24 / tAtAcArya I. 538,10 / III. 162,24 / tAraka paJcAnana I. 705,20 / tArAnAtha tarkavAcaspati II. 279.10 / III. 167.22 / . tAlAttIra DA. I. 532,4 / / tittiri (zAkhA pravaktA) I. 262,12 / II. 480,24 / . tirupati II. 6620 / tirumala dvAdazAhayAjI (veGkaTa-putra) I. 602,17 / II. 230, 26 / 'tirumala bhaTTa (rAmakRSNa bhaTTa kA pitA, veGkaTAdri bhaTTa kA putra) .. 600,12 / tirumala yajvA (mallaya yajvA kA putra) I. 443,15454,24 / 461,1 / tirumalAcArya (annambhaTTa kA pitA) 460,16 / tirumallaI (rAjA) I. 538.22 / tilaka (nipAtAvyayopasargavRttikAra) II. 100,4 / 1674 / tukkojI (rAjA) II. 233,6 / tRNaMjaya (purANa pravaktA) I. 66,15 / tenAli rAmaliGga I. 526,21 / III. 163,5 / taittirIyaka I. 75,18 / tonori (topurI, torUri pAThA0) viSNu II. 298,11-13 / toppala.dIkSita. I. 602,26 / II. 230,16 / trigarta (deza.) 1. 43,4 / tripunItharA (arNAkulama) III. 182,12 / tribhavana tilaka (jaina mandira). I. 670.1 / trilocana, trilocanadAsa I. 40,2 / 136,6 / 344,101636,16 / ... II. 120,8 / 131,3 / trivikrama (paJjikodyotakAra) I. 637,5 / . trivendram I. 686,24 / III. 1.20 (dra 'TriceNDrama' zabda bhI) trizUlI (paNDitarAja jagannAtha) I. 535,17 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/26 bArahavAM pariziSTa 225 tryambaka (ziva) 1. 81, 20 tryambaka yajvA (rAmabhadra dIkSita dvArA smRta) II. 235,2 / tvaSTA (Aditya - vizeSa ) I. 87.21 / thoDera AphresTa II. 222,20 ( dra0 'prAphesTa' zabda ) dakkhana kAleja' (pUnA) II. 28,24 377, 20137615 / 387, 41386, 201360, 12 / dakSa (pANini kI mAtA dAkSI kA pitA ) I. 300,20 / dakSa prajApati I. 87, 13 daNDanAtha, daNDanAtha nArAyaNa bhaTTa ( sarasvatI kaNThAbharaNa TIkAkAra ) I. 688, 22/68415/660, 1 / II. 2,17 61, 14 / 133,181186,2/264,18 / daNDI (kAvyAdarzakarttA) I. 20,7 / II. 485,25 / daNDI (liGgAnuzAsanakAra) II. 300,2 / dattAtreya ( kamalAkara dIkSita kA guru ) I. 45.17 HI. 130, 1 dattAtreya ananta kulakarNI I. 304,28 / dattAtreya kAzInAtha tAra I. 542, 14 / HI. 184,21185,28 dattAtreya gaGgAdhara koparakara II. 286, 18 / dayAnanda aiMglo vaidika kAleja lAhaura I. 115, 6 / 227,26 / 470,22 / II. 382,7 / dayAnanda bhArgava I. 540, 24 / III. 186, 1 187, 3 188, 6 / dayAnanda sarasvatI ( dra0 - svAmI dayAnanda sarasvatI' zabda / dayAlapAla muni I. 683,14 / II. 132,6 / darpaNa kavi I. 54,13 / dazabala (dhAturUpabheda karttA ) ITI . 81,17 | dAkSaka (deza) I. 302,2 dAkSAyaNa (vyA) I. 144, 11 / 168, 1.5 / 21715 / 218,1 / 294,14/266,222683 / II. 433, 26 / 1. 'Dekkana kAleja (pUnA) ' zabda bhI draSTavya / 2. 'DI0 e0 vI0 kAleja lAhora zabda bhI- draSTavya / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 . saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa dAkSAyaNa bhakta (deza) I. 302,3 / dAkSi (vyADi) I. 144,12 / dAkSi-dAkSAyaNa I. 118,17 / dAkSikaTa, dAkSikanthA, dAkSikUTa, dAkSigrAma, dAkSighoSa, dAkSi nagara, dAkSipalada, dAkSipalvala, dAkSipiGgala, dAkSipizaGgaH dAkSipusa, dAkSibadarI, dekSirakSa, dAkSizAlA, dAkSizAlmalI, dAkSizilpI, dAkSihrada, dAkSyazvattha I. pRSTha 302, paM0 4-15 / dAkSI (pANini kI mAtA) I. 1965 / . " dAkSIputra (pANini) I. 144,12 / 163,16 / II. 466,13 / 470,13 / III. 64,8 / dAkSIsuta (pANini) II. 470,6 / III. 64,3 / dAnApura I. 551,18 / dAmodara (nArAyaNa bhaTTa kA guru) I. 606,9 / 1 : dAmodara (uNAdivRttikAra) II. 220,5 / 226,24 / dAmodaradatta (padmanAbha ko pitA) I. 721,1 / - dAmodara vijJa (vizvakarmA zAstrI kA pitA) I. 596,4 / dAmodara sAtavalekara II. 402,1 / III. 169,20 / dAmodara sena (zA bdakasiMha) II. 221,3 / dAmodara sena (AyurvedajJa) II. 221,11 / / dArAzikoha I. 535,211566,27 / 600,2 / dAlbhya I.75.20 / dAzaratha (rAma) I. 117,17 / dAzarathi (rAma) I 117,11117.16 // 215,16 / / di iNDiyana risarca insTITayU Ta (kalakattA) III. 67,6 / digvastra' (devanandI) I. 460,25 / .. didyAzIla (uNAdivRttikAra) II. 226,23 / dinezacandra bhaTTAcArya I. 430,11567,10 / 5.66-571 taka / 644,16 / II. 221,22 / 224,22 / 316,27 / III. 130,12 . ...... .. .. 1. 'pUjyapAda' aura 'devanandI' zabda bhI dekheN| ...... 1 . Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... bArahavAM pariziSTa 227 dillI-III. 173,15189,15 / / dillI vizvavidyAlaya pustakAlaya III. 187,16 / 186,7 / divodAsa (rAjA, pratardana kA pitA) I. 100,10 / . durga, durgAcArya, durgasiMha, bhagavadurga (nirukta-vRttikAra) I 68, 28 / 69,13 / 94,13 / 163,221176,18 / 238,181284, 15 / 633,3,11,24 / III. 101,10 / durga, durgasiMhma durgasiMhma, bhagavAn vRttikAra (kAtantra-vRttikAra)I. 38,111153,22 / 486,81505,12 / 621,6 / 523,25 // 528,22163.0,174633,26 / II. 15,22 / 16,10 / 117,22 / 118,1 / 116,11 / 120,6 / 146,22 / 221,1 / durgasiMha (kAtantravRtti-TIkAkAra) I. 246,21 / .... * durgasiMha (uNAdi-vRttikAra) I. 366,25 / II. 256,10 / durgasiMha (paribhASA-vRttikAra) II. 16,10 / 331,16 / 332, ....... 133333,8 / . . durgasiMha, durgAtmA, durga, durgapa (liGgAnuzAsanavRttikAra) I. 631 1 / II. 287,25 / 288,11 / 3344 / ..... durgAdAsa, durgAdAsa vidyAvAgIza (kavikalpadruma-TIkAkAra) II. 88,1 / 118,26 / 121,11 / 140,18 / durgAdAsa (mugdhabodha-TIkAkAra) I. 716,10 / II. 196,13 / durgA priTiMga presa (ajamera) I. 347,20 / durbalAcArya II. 456,2 / / duvinIta (rAjA) I. 467,27 / 468,4 / 461,6 / 462,31503, 186631,18 / durveka mizra (hetubinduTIkAlokakAra) 516,98562,29 / 163, dRDhabala (caraka saMhitA kA pUraka) I. 373,16 / 376,28 / daptabAlAki gAye I. 162, 10 / deva (puruSottamadeva) I 428,10 / 431,5 / ('puruSottama deva' ... - zabda bhI dekheM) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa deva ('daivam' grantha kA racayitA) II. 104:23.105,1 / devANa zarmA (aSTA0 vRttikAra) I. 552026 / devagiri (vartamAna-daulatAbAda) I. 716,26 / devacandrasUri (= candradeva sUri) I. 696,5 // devadatta zAstrI (aSTA0 vRttikAra) L 552,15 / devanandI' (janendra vyAkaraNakAra) I. 69,1677,26666,4 / 484,14 / 563,17/608.121609,30 / 635,6 / 656, 16660.6 / 662,181667. 1708,7 / II. 60,15 // 116,6 / 181020 / 261,16 / 262,12282,22 / 283,6 / devanArAyaNa (bhUpati) I 605,21 / / devanArAyaNa trivedI (tivArI jo ke nAma se prasiddha kAzI ke sarvo na vaiyAkaraNa) I. 420,26 / devapAla (laugAkSi-gRhya vyAkhyAtA) I. 113,11 II. 403:18 devabodhaH (mahAbhArata TIkAkAra) I. 46,1361,16 / 63,22245, 7 / 246,5 / devamitra (viSNumitra kA pitA) II. 370,211376.6 / deva yAjJika II. 417.10 / (dra0 'ananta', 'ananta deva yAjJika' zabda) devarAja, devarAja yajvA, yajvA (nighaNTu-TIkAkAra) I. 458,14 / 501,261686,20661,5 / II. 76.1660,12118, 6 / 213,4 / 226,12252026 / 253,17 / III. 12.31 / devala. (muni, kAvyakAra) I. 373,22 / III. 94.11) deva zarmA (nArAyaNa kA pitA) I:462010 devasahAya (pA0 sUtravRtti TippaNIkAra) I. 550.5 / devasundara (muNarata sUri kA guru) devasUri I.711,5 / devIbata (rAmasevaka kA pitA) I.463539 / 1. pUjyapAda' tathA 'digvastra' zabda bhI dekheN| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 26 devIdAsa cakravartI I. 719,8 / devendra (indra-Adi vyA0 pravaktA) I. 220,24 / / devendra (guNanandI kA praziSya) I. 6668 / . devendra (hemacandra kA ziSya) I. 696,25 / devendra (kanakaprabha sUri kA guru) II. 266.3 / devendra zarmA sUri I701,16 / daulatAbAda (dra0 devagiri zabda) I. 717.1 / dramiDa (dramila') I. 696,12 / II. 141, 23 / 162025 / dramiDa (draviDa) vaiyAkaraNa II. 168,16 / draviDa (deza) I. 575,8 / 576,3 / drupada (pAJcAlarAja) I. 101,14 / droNa bhAradvAja (droNAcArya) I. 172,16 / 173,6 / droNAcArya I. 172,17 / 1737 / dvArakA (dvArakApurI) III. 83,2 / dvArakAdAsa zAstrI III. 1174 / dvArikA-dvArikAdAsa (tarkatilaka bhaTTAcArya kA pitA) I. 713, 27 / dhanacandra (haima avacUri kA lekhaka) I. 700,3 / dhanaJjaya (dazarUpaka-kAra) II. 471,23 / dhanapAla' (daiva-puruSakAra meM uddhRta) I. 121,5 / II. 141, 25 / dhanapAla' (jaina zAkaTAyana dhAtupATha vyAkhyAtA) II. 132.1 // 142,22 / dhanaprabha sUri (kAtantra--DhuNDikA-kAra) L. 645,14 / ghadarAja (haribhaTTa kA bhrAtA) II 457.4 / dhanendra (sArasvata TIkAkAra) I. 713,15 / 1. saMskRta meM 'La' akSara ke kinhI laukika bhASAoM meM kahIM aura kahIM 'la' kA prayoga hotA hai / isI ke AdhAra para sAhitya zAstrI 'DalayoreM. katvam' mAnate haiN| 2. sambhavataH ye donoM sthAnoM para uddhRta eka vyakti hove / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 . saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa dhaneza dhanezvara (vopadeva kA guru) . 434,7.10 / 586,1706, 25716,7 / III. 128,28 / dhanezvara mizra (nandana mizra kA pitA) I. 567,13 / dhanvantari I. 86,696,12 / 164,211166,8 / 167,1 / dharmakIrti (nyAyabindu-kAra) 586, 2 / dharmakIrti (rUpAvatAra-kAra)I. 421,3 / 423,16 / 424,21576, . 155585,26 / 586,14 / II. 104,18 / 113,26 / 283,24 / dharmaghoSa (haimalaghunyAsa-kAra) I. 666,22 / dharmadatta (bhImasena zarmA kA bhrAtA) I. 554,4 / .. dharmadAsa (cAndra-vyAkhyAtA) I. 556,12 / * dharmapANini III. 62,15 / dharmapAla ('pei-na' =vAkyapadIyaprakIrNa [?] kANDa kA vyAkhyAtA) ___I. 360,26 / II. 444,13 / dharmapurI (godAvarI tIrastha grAma) III. 161,27 / ..... dhamamIta (yavanarAja) I. 367,10 / dharmarAja yajvA I. 453,62664,15 / 577,3 / 576,1 / dharmarAja veGkaTezvara (appA dIkSita kA pitA) II. 323,8 / dharmavIra (brahmacArI) I. 532,10 / dharmasUrI (padmanAbha putra) II. 325,20 / / dharmottara (bauddha vidvAn) I. 671,18 / dhAtA (Aditya vizeSa) I. 87,20 / / . dhAtuvRttikAra (ajJAtanAmA) II. 141,1 / / 1. 'bANezvara mizra' pAThAntara I. 567,6 / 2. vizeSa zodhanIya-III. pRSTha 62, paM0 15 se paM0 28 taka kA mudrita pATha pUrva pRSTha 61, paM0 24 ke Age honA cAhiye / 'isI karaNa' meM' kA saMbandha subhASita ratnakoza meM uddhRta pANinIya zloka vAle prakaraNa ke sAtha hai.| ... ____3. yahAM mudraNa pramAda se 'dharmayajvA' chapa gayA hai / 'dharmarAja yajvA' honA .. caahiye| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa / dhArA nagarI (mAlavA-ma0 pra0) I. 665,8 ! dhUrta svAmI (Apa0 zrauta vyAkhyAtA) I. 471,22 / . ghoyI (lakSmaNasena kA sabhApaNDita) I. 487,11 / dhruvasena dvitIya (valabhInareza) I. 1977 / nakulamukha I. 77,15 / . nagara tahasIla (zimogA jilA) I. 486,18 / nanda (magadha nareza) I. 200,16 / 208,4211,6 / 215,17 / .. 216.3 / / .......... ... .. . nandakizora bhaTTa I. 718,16716,4 / / nandana (prasanna sAhitya ratnAkara-kAra) I. 472,1 / nandanamizra (nyAyavAgIza) I. 567,4 / 568,23 / III 130, nandikezvara I. 65,3 / II. 27,8 / nandinIsuta (vyADi) I..268,15 / 266,5 / nandisvAmI (nandIsvAmI-pAThA0 ) II. 60,16.22 / " nandI (liGgAnuzAsanakAra ? ) II. 300,16 / nandI (=devanandI) II. 283,6 / nandI paNDita (dezala kA pitA) I. 637,1 / nannaya bhaTTAraka III. 173,1 / / / nami sAdhu (kAvyAlaMkAra TIkAkRt) II. 4724 / nayanAnanda cakravartI II. 486,12 / nayapAla (nepAla) darabAra pustakAlaya I. 450,15 / nara (bharadvAjaputra) I. 66,1 | narapati mahAmizra I. 566,6 / naravara (uttara pradezastha nagara) I. 554,23 / ... narasiMha (rAmabhaTTa kA pitA) I. 712,12 / narasiMhAcArya (pradIpacyAkhyAnAni ke sampA0) I. 466,25 / narahari (bAlabodha vyA0 kartA) I. 723,21 / narendrasena I. 707,11 / narendrAcArya (pra0 kau0 prasAda meM uddhRta) I. 595,3 / .. narendrAcArya (sArasvatakAra) I. 707,5 / II. 164,26 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa narelA (dillI) III. 1804 / / nallA dIkSita I. 464,71465,21578,23 / . navakizora zAstrI II. 2664 . navadvIpa (baMgAla) I. 431.27 / II. 460,14 / navabhArata TAimsa (na. bhA0 TA0, dillI) III. 186,3 / navavRttikAra (jayanta) I. 520,21 / nAgacandra (bhujaGga-sudhAkara) I. 669,21 / nAgadeva (anantabhaTTa kA pitA) II. 387.201392,28 / 416, 260417,4 / 4.16,28 / nAgadeva ujjvaladatta II. 223,8 / nAmadevI (jyeSThakalaza kI patnI) I. 426,8 / nAganAtha (pataJjali) I. 356,1743578 / nAganAtha (zeSavaMzIya) I. 436 para vaMzacitra / II. 318,16 / nAgapura I. 542,14 / 710.15 / III. 183,22 / nAgapurIya tapAgaccha II. 138,25 / nAgara nIlakaNTha 1. 642,25 / nAgarI pracAriNI sabhA kAzI I. 438,20 // nAgArjuna (rasazAstrajJa) I. 304,17 / nAgeza, nAgeza bhaTTa' . 12,22 / 36,573,22 / 65,81176,5 // 18.1.20182,13 / 201,20124006 / 24.7,123.06.15 // 317, 3 ityAdi / II. 46,27154,2.6.57,11162. 26 / 68,2 / 160,14 / 206,18 / 231,1 / 3.12,18. ityAdi III. 11-30 / 47,28 / 118.1 / 185,10 ityAdi / nAgoji' (nAganAtha-zeSavaMzIya) I. 437,18 / nAgoji, nAgojipaNDita (zeSa rAmacandra kA pitA) I4362 / ___ 437.15546,3 / III. 193,10 / nAgoji bhaTTa (nAgeza bhaTTa) I. 46.7,5362707 / III. 46.2 / .57,21158,9 / 1. 'nAmoji bhaTTa' zabda bhI drssttvy| 2. yaha nAgoji, nAgojI donoM prakAra hI prayukta hotA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 . 3/30 pArahavAM pariziSTa 233 nAmojI (vRttikAra rAmacandra preraka) I. 546,2 / nAgora (rAjasthAna) I. 666,18 / nADela grAma I. 702,30 // nAthUrAma premI I. 462.11467,21610,3166206 / 671,22 / 680,6 / III. 168,6 / 166,16 / nAmapArAyaNakAra II. 165,18 / nArada (manusmRti kA pravaktA) I. 42:2 / nArada (bRhaspati ziSya) III. 125,3 / nArAyaNa (zeSavaMzIya) [dra0---zeSanArAyaNa' zabda nArAyaNa (mahAbhASya vivaraNakAra) I. 450 / 13 / / nArAyaNa, nArAyaNa zAstrI (pradIpa vyAkhyAkAra, dharmasaja yajvA kA ziSya) I.425,10453,10 / 477.3 / 463,30 / nArAyaNa (pradIpa vivaraNakAra) II. 46120 / 462,61463,1 // 466,16 / nArAyaNa (vAraruca-saMgraha kA TIkAkAra) I. 516,21 / nArAyaNa kaNThI I. 666,12 / nArAyaNa dIkSita (raGganAtha yajvA kA pitA) 578,24 / nArAyaNa bhaTTa (prakriyA sarvasvakAra) I. 46,10 / 1513.94587, 16 / 605.18 / II. 65.18 / 114,3 / 206.28 / 219,6 / 228 / 8 / 226,252231 / 6 / 238.5 / 277,4 / III. 2,3 / nArAyaNa bhaTTa (gobhilagRhya TIkAkAra) I. 73,201321.7 / II. 423,20 / III. 148.6 / nArAyaNa bhaTTa (daNDanAtha) I. 6deg6,66904 / nArAyaNa, nArAyaNa sudhI (vRttikAra) I. 547,12 / II. 237, 236,11281.1 / nArAyaNa susmanda (kArikAvalIkAra) I. 723,20 nArAyaNa (kumArasaMbhava TIkAkAra) I..3128 / nArAyaNa (brahmadatta sUnu) II. 462,3 / ' Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa nArAyaNa kavi, nArAyaNa bhaTTa (dhAtu. kAvyakAra) II. 481,16 / 464,4 / nArAyaNa bhAratI I.712,2 / / ; nArAyaNa nyAya praJcAnana II. 170,16 / ... nArAyaNa zAstrI griste II. 257,4 / nArAyaNa siMha pratApasiMha dharmArtha TrasTa II. 244,12 / nArAyaNAcArya (appaya dIkSita kA pitA) I. 536,21 // (dra0 'prAcArya dIkSita zabda) nArerI vAsudeva II. 463,24 / nAropanta (nArAyaNa paNDita) II. 438.11 / III. 167,1 / nAsika II. 402,2 / III. 170,5 / / nAsiruddIna (gayAsuddIna khilajI kA putra) I.706,21 / nityanAtha siddha (rasaratnakAra) I. 303,14 / * nipANI (belagAMva, karnATaka) I. 248,22 / nimi (upaniSat meM zruta videha janaka) I. 331,30 / niruktakAra' (yAska) III. 24,21 / 25,3 / nirNaya sAgara (yantrAlaya presa vA saMskaraNa)tInoM bhAgoM meM bhutr| nirbhayarAma seTha (pharrukhAbAda) 1. 554,6 / niz2ara (aSTA0 vRttikAra) I. 468,24 / nizculakara (cikitsA saMgraha-TIkAkAra) I. 203,26 / / nIlakaNTha (mahAbhArata TIkAkAra) I. 1,20 / 7,26181.27 / 647.2 / II. 2,26 / 316,13 / nIlakaNTha vAjapeyI (varadezvara putra) I. 441,12 / 540,11 // 566,3 / nIlakaNTha yajvA dIkSita (pUrvokta vAjapeyI) I. 441,17 | II. ....308,10 // nIlakaNTha (sadAziva kA pitA) I. 451,6 | IL126,26 / nIlakaNTha dIkSita (appaya dIkSita kA bhrAtuSpautra) I. 537.4 / 538,1540,1 / .. 1. 'yAska' zabda bhI drssttvy| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa / 235 nIlakaNTha gArya (niruktazloka vAttikakAra) II. 452,16 / nIlAmbara (govardhana kA pitA) II. 218,18 / ... nRsiMha (zeSavaMzIya anantAcArya putra) I.-436,12 / ... nRsiMha (zeSavaMzIya kRSNAcArya kA putra) I. 436.15 // 531,11 / II. 561,22 // : nRsiMha (zeSavaMzIya samacandra kA putra aura viThThala kA pitA) I. 436,17 / 586231562,1 / II. 258,3 / / nRsiMha (zeSavaMzIya kRSNa kA ziSya) I436,4 / ... nRsiMha (ajJAtakula-prakriyAkaumudI vyAkhyAtA) I. 596,7 / nasiMha paNDita (svarasiddhAnta maJjarIkAra) III. 134,8 / nasiMhAzrama I. 437,201536,1.. nekarAma zarmA (bhImasena zarmA kA pitA) I..554.2 / nepAla (deza) I. 160,14. / nemadAsa (hemasiMha kA 'prapitAmaha) II. 139.6 / . nemicandra zAstrI III. 167.21 / naigi (prAcArya) II. 425,5 / ..........: negI (naigin ) II. 425,24 / [yahI bhUla se 'naigi' chapA hai / Age - uddhRta sUtrAnusAra naigo (nagin) honA cAhiye / ' nainArya = nayanArya I. 526,18 // naimiSAraNya I. 185,3 / 218,21 / 216,3 // II. 371,1 / / nailakaNThi kamalAkara dIkSita (sadAziva bhaTTa kA jyeSTha bhrAtA) III. 12630 / naiSadhakAra (zrIharSa) IIT, 27 / noha-nUha I. 3,23 // nyAyapaJcAnana 1.705,18 / 194,18 / paJcazikha (sAMkhyAcArya) I. 286,26 / / paJcAla (kSatriya) 1:214,23 / 216,1 / paJcAla (deza) I. 215,4 / 216.1 / 1. donoM sthAnoM para uddhRta nRsiMhAzrama eka vyakti hai vA bhinna-bhinna, yaha ajJAta hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa paJcAla caNDa' I. 76,281 III. 154,26 / paJjAba I. 70,5148,13 II. 266,3 / paJjAba yUnivarsiTI' (vizvavidyAlaya') lAhaura I. 70,6 / 406) 200406,27 / 442,18 paJjikAkAra (nAma ?) II. 14202 / paTanA 11. 26,27 III. 64,16 / 121,25 // paTTana (gujarAta) 1. 624.16 / 627,6 / paNiputra (=pANini) I. 193,22 / paMNDitarAja jagannAtha (dra jagannAtha paNDitarAja' zabda) pataJjali (yoga sUtra pravaktA) I. 363,6-7 // 364,1 / pataJjali (yoga vyAsa bhASya Adi meM udhRta sAMkhyAcArya) I. pataJjali (caraka saMhitA kA saMskartA) I. 363,15,16 / tathA 364,1.2 / pataJjali (AGgirasagotrIya) I. 364,20 / pataJjali (nidAna sUtra pravaktA.) I. 363,67 / pataJjali (mahAbhASyakAra) I. 10,6 / 22,26 / 33,25336,2 / ityAdi bahutra / II. 10,25||14,181166|30,4|ityaadi -- bahutra / II. 5,111186/23,11 // ityAdi bahutra / padakAra (mahAbhASyakAra) I. 356,18 // 360,3 / padazeSakAra I. 473,13 // padama (vAhada kA bhAI) I. 711,27 / / padamaJjarIkAra (kRt) (haradatta) II. 3,1 III.6,2 / padma (nIlakaNTha gArya saMnyAsAzrama kA nAma) II. 452.16 / (nIlakaNTha gArmya zabda bhI dekheN)| padmakumAra (haradatta ke pitA) 474.12 / - ... bhAga 1, pRSTha 76,28 maiM ala se pAJcAlacaNDa' chapA hai, use 2. vibhinna sthAnoM meM donoM hI nAma prayukta hue hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 237 padmanAbha ( taittirIya prAtizAkhya TIkAkAra) II. 40 110 1 padmanAbha, padyanAbhadatta (sarvatra eka hI vyakti ' ) I. 78,12 / 527, 5 / 720,26 / II. 11610/138, 6 196,18/266,21 // 301,3 / 343,1 / 401.10 / 424,16 / padmanAbha mizra (zrImAn zarmA kA ziSya) I. 571, 23 / IL 316,25 / padmanAbha rAva I. 470, 6526, 15 576, 5 / II. 4368 / 448,20 / III. pRSTha 161-168 taka 1 padmasundara gaNi II. 136,13 / pablikezana borDa Apha asama (kalakattA) II. 11726 pampa ( devendra kA ziSya) I. 669 / paramezvara (sphoTa siddhi vyAkhyAtA) II. 450, 8 / 451,1 / parAzara ( vasiSTha - pautra = kRSNadvaipAyana kA pitA ) I. 135,4 / parAzara bhaTTa (tattvaratnAkara kA lekhaka) I. 118, 151120, 3 / 122,41133,18 paropakAriNIsabhA (ajamera) I. 227, 254546, 7/554,14 // II. 180,24 / 243,81 parjanya ( zrAditya vizeSa) I. 87,21 / pazupatinAtha zAstrI II 38111 pazcimI baMgAla I. 7063 pAkistAna I. 258, 25/406, 21 / II 442, 191 pATalI (grAma) I. 371,16 / pAJcAla caMNDa 1. 76,26 1. II. 154,26 pAJcAla bAbhravya - gAlava I. 166, 2016 | ( gAlava' zabda bhI dekheM) pATaliputra I. 2072/211136109/365,16/370021 / 371,2372/2/375 16 / 1. vyAkaraNa, paribhASA, uNAdi liGgAnuzAsana, koSa prAdikA ( dra0 II. 342,15-24 | 2. pAJjAla dezaja vizeSaNa, bAmravya gotra gAlava nAma * Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ' pANina (pANini) I. 193,19 / 194,1 / / .. pANini I. 17,17 / 20,12 / 22,19 / 30 / 12 ityAdi bahutra / II. 5,11 / 6,2 / 6,6 / 14,6 / 22,7 ityAdi bahutra / III. 1,16 / 2,10 / 3,1715,86,22 ityAdi bahutra / pANinIya saMskRta pAThazAlA (nipANI-velagAMva) I. 248,22 / pANineya (pANini) I. 165,18 / pANDIcerI I. 61,23 / 441,7 / 445,3 / 453,13 / 456,11 458,188460,5 / pANDuputra II. 64,20 / . .: pAyuH (bharadvAja putra) I. 66,1 / pArAyaNika I. 142,3 / 197.27 / 198,23 / pAjiTara I. 43,10 / pArthasArathimizra I. 88.4186,11166,17 / pArvatI (mahAdeva patnI) I. 83.30 / .. pArvatIputra nityanAtha (dra0 'nityanAthasiddha' zabda) ...... pArzvanAthaprasAda (pArzvanAtha mandira) II. 1396 / . pAlyakotti (jaina zAkaTAyana byA0 pravaktA) I. 26,1 / 40,14 / 78,1 / 141,4 / 146,18 / 150,4 / 462,221522,6608, 14 / 764,16 / 675,131722.14 / II. 66,111116, 8 / 130,16 / 131,11183,27 / 184,11161,5 / 193, 16 / 263,8 / 262,20 / 337,6 / .. pAvate AI0 esa0 (dra0-'AI0 esa0 pAvate' zabda) piGgale I. 196,6204,5 / 217,33220,5 / 258,1 / 285,23 / ___II. 466,28 / III. 63,6 / pinAkI (ziva) I..81919 .......... pinAka pANi zarmA II. 168,28 / 170, III. 181,12 / 2 pipuTakara I. 539,18 / ...: pizala I. 259,15 / pI0 ela0 subrahmaNya zAstrI I. 62,30 / / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : bArahavAM pariziSTa .. 236 pItAmbara vidyAbhUSaNa I. 638,13 / / pI0 pITarsana II. 464,18 / 472,17 / III. 82,15 / pI0 vI0 kANe I. 532,6 / puJjarAja I. 706,16 / III. 177,23 / 178,5 / puNatAMvA (nagara) II. 438,10 / III. 16712 / puNDarIka vidyAsAgara I. 516,151566020 / 644,16 / II. 4603 / puNyarAja I. 268,24 / 306,111308,27 / 364,11382,27 / 386,2 / II. 435,111436,6 / 442,8 / 444,201445,1 punarvasu Atreya (dra0 'Atreya punarvasu' shbd)| punarvasu (vararuci) I. 322,17 / punarvasu mANavaka I. 322,18 / * puragA (pATaliputrabhakSikA rAkSasI) I. 371,27 / puruSottama kSetra I. 706,15 / pUruSottamadeva I: 28,1618026 / 109,33143,34 / 165,15 // 163,15 / 230,5268,14 / 301,17 / 356,14 / 368, 5 / 403,4 / 405,11423,111428,4 / 473,151484,2 / 466,15 / 504,4 / 512,201516,61522,16 / 525,23 // 528,121566,281566,22 / 638,7 / 647,14 // 652, 21 / II. 147,16 / 148,51170,10 / 216,173221, 6 / 224,22 / 226,16 / 304,24 / 306,4 / 310,23 / 312, 6 / 314,2 / 318,27/470,201472 / 3 / III. 163,26 / puruSottama giri (hastalekha-lekhaka) III. 58.13 / purohita gopInAtha ema0 e0 I. 400,24 / .. puSkara (kSetra) I. 111,15 / / puSkara sat (pauSkarasAdi kA pitA) I. 111,11283,6 / puSkarasAdi' I. 111,24 / 11202 / .... puSyamitra I. 368,1370.13 // 372:18 / 375.17 / 376,21 / II. 435,30 / III. 122,6 / .. 1. 'poSkarasAdi' zabda bhI drssttvy|.. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa pUjyapAda' (devanandI) I. 241, 11486, 153490, 7/462,2 4e4,2|466,2|468, 2563,171606, 30/610,13 / 657,24 / 660,1 / 662, 7/668,20 / II. 181,21 / 182,16 / 240 pUnA ( puNe ) I. 2, 26/4/20128, 14135,25153,20161,24 66,31 / ityAdi II. 3,26/16, 21 28, 241102017 / 143,7 / 316,14 ityAdi / pUnA vizvavidyAlaya I. 246,1 / II 440 30 / pUrNacandra (dhAtupArAyaNakAra ) II. 86,16 | pUrNasaha varmA I 553,26 / pUrNAnanda sarasvatI ( draSTavya 'svAmI pUrNAnanda sarasvatI' zabda ) pUrva pANinIyA I. 120 12 202,2 / 237,25 / pRthivI kI ( mahArAja durvinIta kA pitA ) I. 497,28 / pRthivIzvara (harSa0 liGgA 0 vRttikAra ) II. 280, 26 / 284, 11 / pRthvIvara ( kAtantra vistara vyAkhyAtA) I. 638, 23 / pRSan ( mahArAjA) I. e6,16 1 pettAzAstrI (hRSIkeza) II. 372,23 / perambhaTTa I.442,12 / 535, 18 / perusUri I. 256, 17 541,22 / II. 232,224236,1 / pairisa (phrAMsa) I. 25, 17 / paiGgalAyana I. 2053 / pauSkara ( = pauSkara sAdi ) 1. 110,19 / pauSkarasAdi I. 71,22175,24 110,132-36. 403,4 / pauSkarasAdAyana I. 283,10 / prakAzavarSe (gaNapATha trivRttikAra) II. 1701 / 1. 151.16 / prajApati (chandaH zAstrakAra ) I. 88, 1-1 prajApati kAzyapa ( dra0 'kazyapa prajApati' zabda ) 1. 'devanandI' tathA 'digvastra' zabda bhI draSTavya / 2. 'puSkarasAdi' zabda bhI draSTavya 1 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/31 bArahavAM pariziSTa 241 . prajJAkumArI (prAcAryA) I. 51206 / 560,6 / pratardana (divodAsa-putra) I. 100,111101,1 / pratApa jI zUra jI (bambaI) II. 365,16 / pratAparudra nagara II. 334,18 / pratApAdivya (kazmIranareza) I. 366,4 / pratAparudra (nareza) 712,15 / pratApasiMha caudharI (dra0-'cau0 pratApasiMha' zabda) pradyumna sUri (durgavRtti vyAkhyAtA) I. 636,8 . prabodhamUtti gaNi (jinezvara sUri ziSya) I. 645,25 prabhAkara (kumArila-ziSya) I. 386.24 / 360,1 / II. 446, 20 / prabhAkaravardhana I. 284,15 / prabhocandra (vaiyAkaraNa) I. 606,6610,6 / 662,7 / prabhAcandra (amoghAvRtti-TIkAkAra) I. 680,15 / prabhAcanAcArya (zabdAmbhojabhAskara nyAsakAra) I. 663,16 / . 665,3 / prayAga I. 63,26 / 208,3 / 435,30 / 468,121513,24 / prayAgaveGkaTAdri (mahAbhASya TIkAkAra) I. 446,5 / pravarapura (kazmIra dezastha) I. 426,12 / pravarasena (mahArAja) II. 478,18 / / pravartakopAdhyAya I. 425,7 / 465,81466,1 / prasAdakAra (prakriyAkaumudI prasAdakAra) III. 12,25 / / prahlAdakUmAra ('Rgvede'laMkAraH' kA kartA) II. 466,22 / prAcIna grantha saMgrahAlaya dillI I. 644,27 / prAcIna hastalekha pustakAlaya ujjaina II. 414,24 / / prAcInaudavaji (prAcIna audavaji) I. 75,26 / II. 412, 19-26 / prAcya paJcAla I. 75,26 / / prAcyabhAratI prakAzana dillI 577,25 / prisipa,I. 369,14 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 saMskRta vyAkaraNa- zAstra kA itihAsa priyaGgu ( vyakti vizeSa ) I. 261, 15 / priyaratna ArSa (svAmI brahmamuni) I. 103, 10 / ( 'brahmamuni svAmI' zabda bhI draSTavya) premAbAI (svA0 da0 sarasvatI kI bahina ) I. 544,14 / prolanAcArya (hariyogI kA pitA ? ) II. 103,12 / plAkSAyaNa I. 75,27 / II. 403,4 / plAkSi I. 76, 1 / II. 403,6 / phaNipati ( pataJjali ) I. 383,21 / 384,4 / phaNibhRt ( pataJjati) I. 356,17 / 357,12 / pharrukhAbAda I. 551,17 / 554, 6 / 555,10 / phirindApa bhaTTa (= phirindapa rAjarAjA) I. 434,23 / phirindA rAjarojA I. 435, 15 / 440, 12 / phullarAja ( vAkyapadIya TIkAkAra ) II 447,6 // phUlamaNDI ( ji0 bhaTiNDA ) I. 160,7 / prAGke (DA0 ) II. 284,7 // phrAMsisa iNDoloji iMsTITya Ta ( pANDicerI ). I. 445,3 / phreMca bhAratIya kalA vimarzAlaya ( hindI rUpAntara ) I. 456, 13 baGga, baGgadeza, baGgapradeza baGgaprAnta baMgAla I. 214, 23 / 427, 17 / 526,22 / 566,26/608, 221628, 7 705,4/706, 1 / 716,5 / II: 121, 26218,20223,18 256, 5 baGga (kSatriya) I. 214,23 / baMgA (ji0 jAlandhara) I. 556, 8 / baGgAla gavarnameNTa I. 566,12 / baTa kRSNa ghoSa I. 226,15 / bar3odA I. 107,26 / 186,25 / 236,1 / 343,260513,13 / 562,26 / II. 100,20 // bar3odA prAcya vidyAmandira I. 104, 6 / bar3odA rAjakIya pustakAlaya I. 560,10 / banArasa I. 238, 23 / (kAzI' aura 'vArANasI' zabda bhI dekheM) bambaI I. 184,26 / II. 365, 18385, 7/ barnela I. 675,24 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA pariziSTa 243 baladeva (kalApa-prakriyAkAra) I. 646,7 / baladeva Arya saMskRta pAThazAlA (murAdAbAda) I. 555,17 / baladeva upAdhyAya I. 266,7 / 267,141722,6 / II. 110, 27 / III. 68,21 / balabhadra (govardhana kA bhrAtA) II. 218,16 / bahAlagar3ha (sonIpata-harayANA) I. 62,10 / 410,301452,31 // bANa bhaTTa I. 3.13,185706,3 / bANezvara mizra I. 567,6 / bAdarAyaNa I. 120,41122,5 / III. 145,14 / baoNpa (bhASAvaijJAnika) I. 12,26 / bAbhravya I. 76,3 / 167,3 / bAbhravya pAJcAla I. 286,5 / bAla (bAlaka pradyota) I. 114,25 // bAlakRSNa (rAma agnihotrI kA pitAmaha II. 360,23 / bAlakRSNa [zarmA goDaze] (sadAzivaputra) II. 390,11362, 25 // 361,1393,63417,7 / bAlakRSNa zAstrI II. 164,6 / bAlambhaTTa (vaidyanAtha pAyaguNDa ?) II. 456.6 / bAlarAma paJcAnana I. 723,15 / bAlavAgIzvara II. 286,6 / * bAlazarmA (vaidyanAtha-putra, nAgeza ziSya) I. 467,16 / 468,22 // II. 457.171456,13 / bAlazAstrI (kAzI ke paNDita) I 502,6 / 543,22 / bAlazAstrI gadare (gvAliyara) II. 73,26 / II. 414,21 // bAli dvIpa I. 488,21 / bASkala (caraNa) III. 135,6 / / bASkali (bASkalazAkhA pravaktA) III. 134,13 / bAhIka (deza) I.81,233202,24 / 302,5 / bAhudantIputra I. 96,13 / : birva III. 114,222116.5 / vilpharDa I. 369,14 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa bilhaNa I. 425,20 / 426,6 / bIkAnera I. 636,11 / bIkAnera anUpasaMskRta pustakAlaya I. 453,20 / ('anUpa saMskRta pustakAlaya' zabda bhI dekheN)| bukAnana II. 216,6 / bukka [prathama] (vijayanagarAdhipa) II. 110,21 / buddha (tathAgata) 1.300,3 / 368,221371,161428,22 / . 527,22 / buddhamitra (vasuvandhu kA guru) I. 266,2 / buddhisAgara sUri (vyAkaraNakAra) I. 78,4 / 608,17 / 662,10 // ___II. 1,14 / 116,11 / 133,27 / 144,24 / 265,6 / 2946 budhasiMha (gokulacandra kA pitA) I. 543,7 / burahAnapura (madhya-pradeza) I. 712,26 / bUMdI (rAjasthAna) I. 646.7 / bUMlhara, bUhalara I. 408,27 / 675,24 / II. 438,7 / III. 166,22 / 167.2 / bRvutakSu (rAjA) I. 100,17 / bRhadgaccha (tapAgaccha) I. 710,15 / bRhadgarga I. 105,7 / bRhadratha (mauryavaMzaja) I. 367,4 / bRhaspati (suraguru) I. 64,1166,876,4 / 83,28 / 18:165, 27 / 103,5 / 283,20 / III. 125,2 / vecaradAsa jIvarAma dozI I. 25,221700,26 / belagAMva (karnATaka) I. 248,22 / belauna (bulandazahara) I. 556,14 / belvAlkara, belvelkara I. 62,14165,12 / 235,26 / 4169 / 434,12 / 467.1 / 532,21621,26 / 623,181638,11 643,23 / 650,11652,2616545 // 664,12700,11 // 706,1.708,28710,5711,16715,6718,1 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 716,11 / 720,22 / II. 160,6 / 166,19 / 258,28 / 256,2 / 343.3 / III. 131,13 / 245 baiji (prAcIna AcArya) I. 378.24 / bolika, bothalaMga, bhoTaliMga I. 227, 27366,14 / II. _72,3 / vopadeva - dra0 'vopadeva' zabda | brajabihArI caube II 393,3 / brahmadatta (vedAnta-vyAkhyAtA) I. 400,11 / brahmadatta (nartIya, varadarAja suta) I. 276, 29 / ( dra0 'Ana taya varadarAjasuta) ' zabda | brahmadatta (nArAyaNa kavi kA pitA ) II. 42,4 // brahmadatta jijJAsu I, 406, 23 / 546,12 / 555,5 / 557, 16 / II. 176,20 / brahmadeva (brahmA) I. 63,1 / 220,24 / brahmadeva (vaiyAkaraNasiddhAnta kA lekhaka ) II. 456,15 / brahmamuni svAmI II. 432,28 / ( priyaratna prArSa' zabda bhI draSTavya) brahmayya (=padmakumAra ) I 575,10 / brahmavilAsa maTha pairUrakADA, TritreNDram) I, 171,30 / brahmasAgara muni I. 706, 12 / brahmA (Adi zAstra - pravaktA ) I. 3, 36, 1158, 3 / 62,17/63, 2 / 76,4 / 83,4 / 88,23367,21 / ( 'brahmadeva' zabda bhI draSTavya) brahmAnanda sarasvatI (paribhASenduzekhara vyAkhyAtA ) II. 328, 18 brUnA, brUno liviza I. 654,27 / II. 122,22 / bhagavatprasAda mizra (vedAcArya) II. 38627 360,16 // bhagavaddatta (prAcIna itihAsa - pranusaMdhAtA ) I. 2,236,1621, . 16 / 43,5 / 44,16 / 57, 31 / 108,23 / 115,12 / 120, 26 / 161,25 / 164, 11 / 167, 16 / 205, 26,206,27 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa 270,4 / 276,21 / 285.5 / 262,27 / 336, 1370,26 / 361,27 / 364,6 / 486,16463, 201500,26/616, 23 / II. e6,24|218, 22 / 378,23383,4 388, 1 366,7 / 452,11 / III. pRSTha 144-160 taka / bhagIratha prasAda tripAThI I. 618,22 / bhagura (bhAguri kA pitA ) I. 104, 3 / bhaTTa prakalaGka (tattvArthavArtikakAra evaM bIddhoM ke sAtha vAdakarttA ) dra 0 - ' prakalaGka bhaTTa ' zabda / 246 bhaTTa kalaGka ( karnATaka bhASA vyAkaraNakAra) dra0 - 'akalaGka bhaTTa' zabda / bhaTTa indurAja - dra0 - indurAja bhaTTa ' zabda | 1 bhaTTa Izvara svAmI - dra0 'Izvara svAmI bhaTTa' zabda / bhaTTa utpala - - dra0 'utpala bhaTTa' zabda / 5 bhaTTa upAdhyAya - dra0 'upAdhyAya bhaTTa' zabda / bhaTTa umbeka - dra0 'umbeka bhaTTa' zabda / bhaTTa kumArila III. 17,10144,21 ( dra0 'kumArila bhaTTa' zabda ) bhaTTa kedAra ( vRttaratnAkarakAra) II. 366,26 / bhaTTa gopAla - dra0 'gopAlabhaTTa' zabda / bhaTTa gopInAtha - dra0 'gopInAtha bhaTTa ' zabda / bhaTTa jagaddhara - dra0 'jagaddhara bhaTTa ' zabda / 1 bhaTTa jayanta - dra0 'jayanta bhaTTa' zabda / bhaTTa nArAyaNa - dra0 ' nArAyaNa bhaTTa zabda / III. 1,24 // bhaTTa parAzara - dra0 'parAzara bhaTTa' zabda / bhaTTa bANa - dra0 'bANa bhaTTa' zabda | bhaTTa bharadvAja - dra0 'bharadvAja bhaTTa ' zabda bhaTTa bhAskara ( tai0 saM0 bhASyakAra ) - dra0 'bhAskara bhaTTa zabda / bhaTTa bhUma - dra0 'bhUma bhaTTa' zabda / bhaTTa malla - dra0 'malla', 'malla bhaTTa ' zabda / bhaTTa yajJazvara - dra0 'yajJezvara bhaTTa' zabda / bhaTTa zazAGkadhara - dra0 'zazAGkadhara bhaTTa' zabda / bhaTTa halAyudha - dra0 ' halAyudha bhaTTa' zabda / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 247 / bhaTTAraka harizcandra -dra0 'harizcandra bhaTTAraka' zabda / bhaTTi, bhaTTi svAmI I. 366 23 / II. 481,11484,26 / 486,4 bhaTToji dIkSita I. 37 1145,28 / 54,16 / 117,24 / 135.8 ityAdi bahutra / II. 8,22 / 54,26 63,1571,17114, 2 / 115,17 ityAdi bahutra / III. 116,25 / 133,25 / bhaNDArakara DAkTara II. 464,18 / bhaNDArakara oriyaNTala risarca iMsTITya Ta', pUnA I. 70,14 / 103,22 / 4106 / II. 3080281447,17 / bhaNDArakara prAcyavidyA pratiSThAna', pUnA I. 451,3 / 456,14 / 462,11463,17 / 531,2 / 587,241586,7 / 590,6 / 562,6 / 567,16:568,201600,17 / 604,16 / 644,3 // 712,7 / II. 97,20168,11 / 143,6 / 223,4 / 251, 201278,22 / 281,22 / 285,16 / 316,14 / 320,10 // 324,111325,13 / 385,5 / III. 126,16185,15 / bha0 dA0 sAThe I. 542,16 / / bhadrabAhu sUri upAGgI I. 664,17 / bhadrezvara sUri I.78,5 / 608,180606,13 / 663,18 / II. .. 116,3 / 134,10 / 186,7 / 162,28 / / bharata (cakravartI mahArAjA) I. 66,6 / 101,6 / bharatamitra I. 190,20 / II. 432.15 // 433,14 / 552.21 // 554,11555,4 // bharatamuni I. 16,13 / 24,26 / bharatasena (drata bodha vyA0 kartA) I. 723,15 / bharatasena (bhaTTikAvya-TIkAkAra) II. 460,25 / '. bharadvAja (bRhaspati-putra) 71,22 / 76,5286.1 / 60,12 / 66,6 / 1. kahIM-kahIM 'bhaNDArakara risarca iMsTITyUTa' ke nAma se hai| unakA bhI nirdeza Upara hI kara diyA hai| 2. kahIM-kahIM 'bhaNDArakara zodha saMsthAna' ke nAma se ullekha hai| unakA bhI nirdeza Upara hI kara diyA hai / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 68,15 / 161,17 / 160, 4263, 20 / II. 432,3 / bharadvAja bhaTTa (pRthivIzvara kA pitA ) II. 285, 11 bhartR prapaJca (vedAnta vyAkhyAtA) I. 400,11 / bhartR mitra ( mImAMsaka, vedAnta vyAkhyAtA) I. 363, 2/400,11 bhartRhari' ( vAkyapadIya - mahA0 dIpikA kA racayitA ) I. 16,16 / 30,24 / 36,14 / 56,26 65,787, 1 ityAdi bahutra / II. 3,18 / 20,28 / 25,10183,27,150, 1 ityAdi bahutra / III. 23,1 / 25,14 / 166,24 / 176,3 bhartRhari (bhAgavRttikAra ) I. 367,13 / 514,1-3 / bhartRhari ( bhaTTikAvya racayitA ) I. 366,24-26 482,23 484-7 / 248 bhazvara ( vRttikAra ) I. 518,5 / :: bhavantaH ( ? ) I. 345;19 / 348,20 / bhavadAsa ( RSi putra paramezvara kA cAcA) II. 450,16 / 'bhavadeva (pari0 vivRttikAra kA pitA ) II. 330, 20 / bhavadeva mizra (bhairavamizra kA pitA / II. 277,21 / 457,24 / bhavabhUti I. 518, 16 / II. 466,12 / III. 141,21 166, 12 / bhavAnanda siddhAntavAgIza II. 460, 5 / bhAgavata purANa III. 130,25 / bhAgIrathI (ananta kI mAtA ) II. 387, 16 / bhAguri I. 71,22 104, 10 / II. 27, 26 28, 10/42,26 / _75,11 / 147,4 / III. 6,1 / bhAgyAcArya I. 432,6,6 / bhAnuji dIkSita I. 154, 16 / 158:8 / 531,4 / 714,14 / II. 213,15 / 266,11 bhAnudatta ( rasamaJjarIkAra ) I. 468,18 / III. 186,24 / 1. 'hari' zabda bhI draSTavya | Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/32 bArahavAM pariziSTa bhAmaha I. 197,7 / 258,25 / 356,11415,231486,131563, 236564,6 / II. 473,11485,23 / 486,11487.1 / bhAratIya itihAsa saMzodhana maNDala pUnA-dra0 'itihAsa saMzodhana .. _ maNDala' zabda / bhAratIya jJAna-poTha, (kAzI) I. 462,51463,26 / 664.25 // / . 675,20 / 6606 / II. 65,23 / .. bhAratIya vidyAbhavana (bambaI) I. 534,3 / / bhAratIya saMskRta pariSad (lakhanaU) I. 636,16 / .. bhAradvAja (vyAkaraNa pravaktA) I. 68,25 / 71,20476,6 / 172, . 12282,28 / III. 107,20 / / bhAradvAja (vAttikakAra) I. 316,113340,13354,153 / bhAradvAja (zikSAkAra) I. 282,13 bhAramalla (bhujanareza) I. 722,2 / bhAravi 1. 503,20 / 527,3 / 631,16 / II. 466.12 / bhAvamizra (paribhASA vRttikAra) I. 625,6 / H. 331020 334,25 / / bhAvasena vidyadeva I. 682,12 / II. 132,6 bhASyakAra (pataJjali) III. 5,86, 11 / bhAsa (nATakakAra) I. 41643,20150,181117133, 16.31218373322 // 3742 / II. 344 / 470,11 / IH. 31.25 // 65.3 / 112,25 / bhAsa varmA (sAtavAhana kA cAcA) I. 622,1610 bhAskara (vedAnta vyAkhyAtA)-I. 400 / 11 / . .. bhAskara dIkSita I. 534,15 / bhAskara, bhAskara agnihotrI (-haribhAskara) II 30pArI 3233153 bhAskara bhaTTa (=bhaTTa bhAskara-20 saM bhASyakAra) I. 62,28 / / " 116,2 / 133,19 / 275.23 / 276,15 / IR. 24128 / bhAskara, bhAskara bhaTTa, bhAskara agnihotrI ( haribhAskara) pra. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 308,2,6 / 323,15 // 324,2 / / bhAskarAcArya I 69,11 / bhIma bhaTTa' (rAvaNArjunIya kAvyakAra) I. 254,18 / II. 477. 24,26 / bhIma (paribhASA vRttikAra) II. 320.5 / bhImasena (kAvyaprakAza-TIkAkAra) I. 418,251419,1 / ' bhImasena (vizvakarmA kA pitAmaha) I. 596,4 / . bhImasena (dhAtvartha nirdazaka athavA dhAtuvRttikAra) II. 53,16 / ... 55,5457,11 / 63,8 / 64,5 / 86,1560,15 / III. 1361 / bhImasena zarmA I. 553,15 / / bhImasena zAstrI (nyAsa paryAlocanakAra) I 512,211564,18 bhImasena zAstrI (virajAnanda-prakAzakAra) I. 551,251556, 26 // bhujanagara (bhuja) I. 685,51722.1 / ' bhumanyu (bhuvamanyu) I. 66,7 / bhuvanagiri (sthAna vizeSa) II. 136,26 / bhavanezvara II. 334,17 / bhUtabaliI. 606,41610,54662.7 / bhUtirAja (helArAja ko pitA) I.445,27 / 446,1 / bhUma bhaTTa, bhUmaka bhaTTa II. 477.23 24 / 478,6479,12 / 480,80481,1.3 / 463,51494,23 / bhagu, bhaguvaMza I. 89,116,16 / 148,63333,6 / bhairavamizra II. 277,201328,21 // 348,12 / 356,71457.21 bhairavArya (bhairava Arya) II. 401,1 / / bhoganAtha (sAyaNa kA kaniSTha bhrAtA) II, 110,14 // bhogIndra (kozakAra) I. 383,21 // 384,4 / ...... 1. 'bhUmabhaTTa', 'bhUmaka bhaTTa' zabda bhI draSTavyaH / 2. 'bhIma bhaTTa' zabda bhI draSTavya / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 251 bhAja, bhoja deva, bhojarAja, bhojarAT / (dhArAdhIza) I. 666 / 7803 / 121,26 / 128,2 / 280,11287,15357.12 / 364,11376,19 / 365,7 / 608,161666,11684 se 660 / 666,2 / II. 5,6 / 63,1867,3 / 116:10 / 133, 1145,201187,11188,3 / 163,11210,5263,22 / 264,1 / 264,1 / 337,23 / 338.4 / 380,5 / III. 10,7 bhoja (bhAramalla-putra) I. 723,2 / (bhojadeva (dvitIya, zilAhAravaMzaja) I. 669,21 / . bhojavarmA I. 268,23 / 363,27 / bhoTaliMga' II. 72,3 / bholAnAtha (mugdhabodha TIkAkAra) I. 716,6 / . bholAzaMkara vyAsa II. 485,16 / mosalAvaMza (cola dezIya) II. 233,7 / 234,21 / bhaumaka II. 477,15478,20 / magadha I. 114,25214,24 / maGki RSi I. 206,13 / . maGkila I. 206.14 / maMkha I. 206,15 / maMkhali, gosAla I. 206,141208,26 / 206,15 / 211,18 / . maMkhali putta I. 206,16 / maGgaladeva zAstrI (DAkTara) I. 213,28 / II. 373.17 / 374, 10.376,6380,1 / / maMgala jI lIlArAva jI I. 544,15 / maMgArasa (cintAmaNi pratipadakAra) I. 682,1 / maNalara-vIrarAghavAcArya I. 550 / 17 / 605, 10 / ... maNikaNTha I. 428.6 / 432,31638,8 / maNikaNTha bhaTTAcArya (trilocana-candrikAkAra) I. 638.5 / / maNDana (sArasvata-TIkAkAra) I. 711,25 / maNDana mizra (sphoTa siddhikAra) II. 448,11446,11453, : 11 / III. 165,14 / 1.boTalika' zabda bhI drssttvy| .. . Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa maNDI rAjya' I. 52,13 / mathurA I. 361,10 / 484, 71463, 151545,11 / 551,11 / 556,16 / mathurA ( = madurA = maduraI ) I. 46122 / 464, 5 madana ( durgavRtti- TIkAkAra) II. 334,7 // madanamohana vyAsa (kekar3I rAja0 ) I. 138, 141188, 15 // madgalagalekara ( bhIma - pitA mAdhavAcArya kA upanAma ) II. 3200 16 / madrAsa I. 30,26073,11102,25 156, 26 / 547,152578, 12 / 580,4/567,27 / II. 14, 30 / 103,3104,8 107,5 / 237,6 ityAdi / madrAsa gavarnameNTa oriyaNTala sIrija I. 5.50,16 / 605, 12 madrAsa rAjakIya hastalekha pustakAlaya ( saMgraha ) I. 108, 2 355,17 / 441,14/4448/452,2 / 455, 5/464,6 470,4 / 485,2 / 488, 11486, 6573,31576,251 588,7 566,11 / 602,5 / II. 235, 17/244,2500 324,24 / 453,7 / 456, 16 / 477,278480, 114.61, 862 483,251488,16 / 462, 6 / 464,10 madrAsa lA jarnala presa I. 70,24 / madrAsa vizvavidyAlaya ( granthamAlA) I. 663,12 / II. 227, 12 / 234,11 / 256,12 / 261, 261284, 10386,21| 387,12 / 368, 4/450, 10 / madhukara tripAThI ( rAmAnanda kA pitA ) 516, 26 madhusUdana ( pra0 kau0 TI0 jayanta kA pitA ) 566 22 / madhusUdana ( mugdhabodha - TIkAkAra) I. 720,6 / madhyandina (mAdhyandini kA pitA ) I 136, 16 / ! madhvAcArya III. 163,14 / 164,10 / matuH (svAyambhuva manu manusmRti kA pravaktA ) I. 3, 11125, 18 23822 / 1. rAjyoM ke vilaya se pUrva / samprati himAcala pradeza kA eka bhAga / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 253 mana (no) mohana ghoSa I. 5 / 26 / 193,26 / 256,23 / 257,3 / II. 431,25 / III. 64,11 / mannudeva (vaidyanAtha kA ziSya) I. 467,17 / 469.22 II. 457,14 / 456,14 / mammaTa (kAvyaprakAzakAra) I. 418,251416,3 / 420,4 / 636, 12 / mayUra (sUryazataka-kAra) I. 631,16 / marutta, cakravartI I. 66,23 / markarA (kurga) I. 461,11 // malayagiri I. 78,8 / 608,111700,26 / II. 116,6 / 138,5 // .. . 266,11 / 267,1 / III. 23215 // malAvAra II. 228,21 malla (kSIrataraGgiNI meM udghata) II. 80,24 / 142,63 (sambha vataH malla bhaTTa malla kavi (prAtizAkhyapradIpa zikSA meM uddhRta) II. 363,23 / mallabhaTTa (prAkhyAtacandrikA kAra)II. 81,12181.121130,15 mallaya yajvA I. 425,6 / 443,16 / 454,211455,7 / 46103 / mallavAdI' (dvAdazAranaya cakra kA kartA) I. 107.26 / 342018 / mallavAdrI. mallavAdI sUri' vizrAnta vidyAdhara-nyAsakAra) I 563,15 // 672,3 / 673,16 / 674,11675,6 / 66610 / II 12622 / 130,8 / mallikArjuna I. 7.01.26 / mallinAtha I. 396,24 / 505,141568,8563,77175 // II. 19136168,201170,10 / 224,181225,21453, 13 / 487,22 / 48.1 I: 1.30 / 24 / 131.2 / mallUpotA (grAma) : 156,8 // mastarAma zarmA (maTTAraka harizcandra kRtaH 'caraka nyAsa' kA sampA daka) I. 63,26 / / ... .. 1. ina donoM ke eka vyakti hone kI sambhAvanA hai| AUR Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa mahala lAyabrerI taura III. 182,16 / . mahAkAla mandira (ujjaina) I. 643,22 / mahAcandra (jainendra vyA0 vyAkhyAkAra) I. 666,16 / / mahAdeva (ziva) I. 81,20182,11612,13 / mahAdeva (vopadeva kA pitAmaha) I. 716.6 / mahAdeva (yAdava, devagiri kA rAjA) I. 717,1 / / mahAdeva (jayakRSNa ke pitA kA bhAI) II. 359,1 / mahAdeva (dharmazAstra saMgraha kA lekhaka) II. 457,17 / mahAdeva vAjapeyI (vAsudeva vAjapeyI kA pitA) I. 601,25 / mahAdeva vedAntI II. 204,1|231,22|233,11234,4-'mhaa . dev-vedaantin| mahAdeva zAstrI (dhAtuvRtti-sampAdaka) I. 158,14 / II. 405,1 // mahAdeva sUri (zeSaviSNu kA pitA) I. 436,18 / 437.1 / 443, mahAnanda (padma) I. 367,20 / (dra0 'mahApadma' zabda) mahApadma (nandavaMzIya) I. 206,7 / 207,14 / 208,7 / (dra0 'mahA nandapadma' zabda) mahAbodhi I. 426,1,16 // mahAbhASyakAra (pataJjali) II. 23,8 / III. 20,2 / 23,13 mahArASTra I. 148,13 / 324,7 / 325,1 / 331,1 / II. 320.16 / mahAvIra svAmI I. 66,1 / / mahAvIra saMvat I. 673,16 // mahAzaMkara (yajJezvara bhaTTa kA guru) II. 1711 // mahAzAla (zaunaka) I. 217,23 / ' mahAsvAmI (bhASika sUtrabhASyakAra) II. 41922 / / mahidAsa aitareya I. 185,6 / 272,13 / mahiMdosa (caraNavyUha-vyAkhyAtA) I. 188,4 / mahIdhara I.712,22 // II. 388,181386,1 // mahendra (indra) I. 60,2 // mahendra, mahendra kumAra (=kumAragupta) I. 463,8 / 464,6,6, Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa mahendra, mahendrasena I. 493,17,18 / mahendra = menendra = minaNDara I. 463, 22464, 201 255 mahendra (peraMbhaTTa kA guru ) I. 535, 16 / mahendra kumAra nyAyAcArya I. 676, 30 / mahendravarmA (=mahendra kumAra = kumAra gupta ) I. 463,13 / mahendrasiMha ( =mahendra kumAra = kumAra gupta ) I. 463,13 / mahendrasena ( dra0 mahendra, mahendrasena' zabda ) mahendrAditya ( vikramAditya kA pitA ) I. 364,26,30 / mahezadatta zarmA I. 512, 201560,22/561, 4 mahezvara ( = ziva ) I. 71,2281,20/226,30 mahezvara (pANini kA guru ) I. 200, 11 // mahezvara ( nirukta TIkAkAra skanda kA sahayogI) I. 360,11 | 458,12/501,15 / 708, 31 6 mahezvara (kaiyaTa kA guru) I* 4166 / mahaitareya I. 273,13 / mAkSavya I 76,8 / mAgha (kavi ) I. 37, 5/506, 125077 527, 3 / 563,6 / II. 10,22|210,haa mAcAkIya I. 76, 6 deva (pAdAdi vRttikAra ) I. 478, 11612/21 // II. 211,24 / 250,6 / 251, 4 252, 6 / 257018 / 286, 18 / mANDU (nagara, ma0pra0) I. 706,28 / mANDavya (chandaH zAstrakAra) I. 285, 26 / 286, 1 / mANDukeya I. 76,10 / mAtarizvA ( = vAyu) I. 7,28,8 mAtRgupta (kazmIra kA rAjA ) I. 366,7 III. 66,4174, 20 mAtRdatta ( hiraNyakezIya - gRhya TIkAkAra ) 1. 53,220 mAtRdatta (= nArAyaNa bhaTTa kA pitA ) I. 606, 8 mAthura (aSTA0 vRttikAra ) I. 484, 1 / mA0 deve gauDa ema0 e0 I. 722, 181723.8 III. 183,20 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 . saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 184,14 / mAdhava (sArasvata-TIkAkAra) I. 710,7) mAdhava (sAyaNa kA jyeSTha bhrAtA) II. 110,71464,21 // mAdhava kRSNa zarmA I. 400,15 // mAdhava gaNeza jozI I. 248,23 / mAdhava tarkasiddhAnta (mugdhabodha-pradIpakAra) I. 720,15 // mAdhavadAsa kavicandrabhiSak II. 33556 / mAdhava bhaTTa (devanandI kA pitA) I. 460,121 mAdhavAcArya (nArAyaNa bhaTTa kA guru) I. 606,8 / .. mAdhavAcArya (bhIma kA pitA) II. 32016 / / mAdhyandina I. 76,111 II. 363,7 / mAdhyandini I. 72,11136,1 / / mAdhyamikA' (nagarI) I. 375.16 / mAdhva (sArasvata vaiyAkaraNa) I. 715:21 // * mAmarAja (svA0 da0 sa0 ke patroM ke anveSaka) III. 140,1 // 'mAyaNa (sAyaNa kA pitA) II. 110,13 // mAravAr3a deza, pradeza (rAjasthAna antargata) I. 613,8614.17) 628,6666,18 // mAlava saMvat I. 386,23 // mAlavA (madhyapradeza antargata) I. 665,8706,18711.27 // mAhiSaya (te0 prA0 vyAkhyAkAra) I. 22,29 / 11. 367,4 / 368,2 / 400,27 / mAhiSmatI (mahezvara nagarI) II. 446,4 / mAhezvara sampradAya (vyAkaraNa) I. 676 / 223.6 / mithilA I. 33026 / . mirjApura I. 551,17:::.. mizana presa ilAhAbAda I. 371.39 "mihiradeva 111. 66,5-....., 1. yahAM 'mAdhyandinI', azuddha(chapA hai, mAzyandina honA caahiye| 2. cittor3a se lagabhaga 10 kilomITara dUra sthita nagase nAmaka grAma / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/33 bArahavAM pariziSTa - 257 mImAMsaka (te0 prA0 meM uddhRta) I. 76,13 / / mImAMsaka (yudhiSThira mImAMsaka) I. 327,7 / 338,26 / muMzIrAma manohara lAla (pablizarsa dillI) III. 177,51 mukandarAma (zivarAma kA jyeSTha bhrAtA) II. 236,4 / . muktApIDa I. 520,16 / 521,6 / II. 445,25 // muktikalaza (jyeSThakalaza kA pitAmaha) I. 426,7 / muktIzvarAcArya (kAlanirNaya zikSAkAra) II. 398,241 muJja vAkpatirAja-dra0 'vAkpatirAjamuJja' zabda / muni dakSavijaya-dra0 'dakSavijaya muni' zabda / munizekhara (hai. laghu-vRttiDhuNDikAkAra) I.700,2 // muni sundarasUri (hemahaMsagaNi kA guru) II. 336,24 / . 'muphIda prAma' presa (lAhaura) I. 557.3 / ' murA (nAmnI tathAkathita candragupta kI mAtA) I. 366.21 // murAdAbAda I. 555,17 / / murAri (kavi) I. 527,sa murAri mizra (vaidika) III. 2,263 / / murArilAla zAstrI nAgara I. 425,18 // muslima yUnivarsiTI alIgar3ha II. 169,24 / III. 181,6 / 137 mUlajI, mUlazaMkara (dayAnanda sarasvatI kA janma nAma) I. 544, mRtyu (=yama) I. 88,2 // meghacandra (mUlasaMghIya) I. 669,21 / megharatna (sArasvata DhuNDikAkAra) I. 711,21 / ' meghavijaya (haimakaumudIkAra) I. 700,15 / II 1382 / / meDikale hAla yantrAlaya (banArasa) I. 577,24 / .. medinIkAra II. 224,10 / 225,16 / meMdhAjit (kAtyAyana) I. 322,20 / medhAtithi (manusmRti bhASyakAra) I. 3,1858,222228,1 // 230,5 / " medhAvI.(vyADi), I. 298,15 / 266,7 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa : menendra minaNDara-dra0 'mahendra=menendra=minaNDara' zabda / ' merutuGga sUri I. 666,16 / / melyUttUra (grAma) I. 606,7 / / meharacanda lakSmaNadAsa (lAhaura) I. 158,1 / maikaDAnalDa I. 66,26 / maiksamUlara I. 58,21 / 223,23 // 331,133364,2 / II. 361, .. 266362,25 // 363,25366,30 / maigasthanIja I. 206,24 / maitreya, maitreya rakSita I. 51,7 / 145,8 / 146,111224,2743563 6 / 404,16 ityAdi bahutra / II. 41,28 / 63,23 / 66,5 / 68 se 70 / 75,28 ityAdi bahutra / III. 131,25 // 132.7 / maisUra, maisUra-saMskaraNa I. 116.5 / 158,13 / 165,22 / 241,27 / 465,10 / II. 365,93398,13 / 366,6 / 405,6 / 404, 25 / maisUra rAjakIya pustakAlaya I. 546,30 / 450,6 / moniyara viliyamsa I. 223 / 20 / mohana madhusUdana I. 713,28 // mohanalAla dalIcanda desAI I. 671,28 // maureya I. 367,2 / maurya I. 367.1 // yakSavarmA (zAkaTAyana laghuvRttikAra) I. 114,7 / 678,13 / 680, 11681,13 / II. 186,29 / 263,20130025 // yajJanArAyaNa (dhAtuvRtti kA racayitA) II. 111,20 // yajJarAma dokSita I. 464,231579,4. II. 234,14 / yajJezvara bhaTTa I. 51,17 / 111,12 / 197.14 // II. 4,29 / 164, 7170,22 / 163,27 / yan0 sI0 yas0 veGkaTAcArya-dra0 'en0 sI esa0 veGkaTAcArya' yayAti (mahArAjA) II. 210,5 / 261,14 // 1. sammati 1. ansArIror3a, dariyAgaMja, dehalI' / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 256 yallAjI (gArgya gopAla yajvA dvArA uddhRta ) II. 400, 8 yavakrIta I. 26,150 yavana ( jAti = yUnAnI) I: 206, 21 210, 3 / 367,8 373,5 / yavana ( deza = yUnAna) I. 210, 12, arrat ( yavanoM kI lipi ) I. 210, 11 yazodhara (jagaddhara kA putra) I. 643, 50 yazobhadra ( jaina vyAkaraNakAra) 606,2 6 10,6 / yazovarmA ( mahArAjA) I. 516, 15 / yAkobI I. 423, 26 / 562,22 / 576,18 / yAjJavalkya I. 146, 21 / 172, 15 / 184, 8 270, 24282, 4 323,16 / 324,8 / 328, 16 / II. 384, 16/363, 17/ 364,15 / 404,23 / yAjJika anantadeva II 417,15 / ( dra0 'ananta, anantadeva yAjJika ' zabda) 1 yAdavacandra vidyAvAgIza II. 460, 21 yAdava prakAza I. 83,2788, 1986, 10 66,201356,16 / yAmunAcArya (siddhitraya - granthakAra ) I. 400, 6 / yAska (niruktakAra ) I. 5,17/6 3 10, 14 / 17,17/20,111 ityAdi bahutra II. 7, 6 / 13, 1116,16/36, 12140, 1 ityAdi bahutra / III. 16, 28 21, 3/24, 125, 3 / ityAdi bahutra / yugala kizora II. 386, 17 yuvAna cAMga (hya nasAMga ) I. 62,240 yUnAna (deza) I. 210,12 / rakSita ( = maitreya rakSita ? ) II. 226, 3 / dra0 'maitreya rakSita' zabda | raghukAra ( dvitIya kAlidAsa hariSeNa kavi ) II. 466,12 III. &&,14 / raghunandana zarmA (vaidika sampattikAra ) I. 2,211 raghunAtha (sArasvata- laghubhASyakAra ) I. 711,130 raghunAtha ( jayakRSNa kA pitA ) II. 358, 28 / raghunAthadAsa (vardhamAnaprakAza kAra ) I. 639, 54 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa raghunAtha mandira pustakAlaya (jammU) I. 456,6 / 534,23 / 569, / 587,5 / II. 142,5 / 285,17 / 308,13 // 320,7 / 323,24 / III. 187,19 // raghuvIra (ema0 e0 DI0 liTa) I. 158,2 / 227,22 // 488, 22 / 456,10 // III. 63,29 / 64,4168,13 / 108,12 / raghuvIra vedAlaGkAra I. 512,7 / raGganAtha yajvA I. 464,8578,10 / 601,141 II. 230.22 / raGgarAja adhvarI (appaya dIkSita kA pitA) I. 536,20 // raGgoji bhaTTa I. 530,26 / 531,2 / II. 456,33 rajanIkAnta gupta I. 317,5 // raNavIra kendrIya saMskRta vidyApITha jammU III. 187.20 // rattikAnta tarkavAgIza (mugdhabodha-vyAkhyAtA) I. 720,17, ratnagiri (rAmabhadra makhI kA bahanoI) I. 465,26 / ratnamati (gaNapATha-vyAkhyAtA) II. 163 / 2 / 166.5 // ratnamati (nyAsa-vyAkhyAtA) I. 567,24 // ratnazekhara (sUri) I. 700,7II. 336,25 // ratnAkara (rAmabhaTTa dvArA uddhRta) I. 712,21 // ratnAgiri dIkSita (vaidyanAtha zAstrI kA pitA) II. 321,1 // ratnezvara cakravartI (kA0 liGgA0) II. 288,23 // rathItara (bRhaddevatA meM uddhRta) I. 162,1 // ramAkAnta ( saupadma gaNa0 vyAkhyAtA) II. 166,20 // ramAnAtha' (kAtantra dhAtuvRttikAra) II. 61,11 / 11.2 / 121, 33122,3 / 260,11 ramAnAtha cakravartI (upAdhyAya sarvasvakAra) II. 260,1,4 // ramezacandra majumadAra I. 370,3 // rasazAlA auSadhAzrama hastalekha saMgraha (goMDala) II. 314.7 / 318, 241330 / 16 / rAghava (nAnArtha maJjarIkAra) I. 383,27 / 1. Age rAmanAtha (kavikalpadra ma vyAkhyAkAra, kAtantra dhAtu vyAkhyAtA) nAma para TippaNI dekheN| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa rAghavana III. 121,10 / 'vI0 rAghavan' zabda bhI draSTavya / rAghava sUri (artha prakAzikAkAra) I. 355, 6 | rAghava sUri ( ? ) I. 541,22 rAghava somayAjI (vaMza) I. 460, 8 461, 3 / rAghavendrAcArya' ( zabdakaustubha TIkAkAra) I. 534,13 // rAghavendrAcArya' (tripathagAkAra) II. 328, 13 261 rAghavendrAcArya gajendragaDhakara I. 451,12 / III. 161,245 rAjakalaza (jyeSTha kalaza kA pitA ) I. 426,2 / rAjakIya (prAcya zodha hastalekha ) pustakAlaya bar3odA I.. 102,8 434,24 // rAjakIya (hastalekha) pustakAlaya (saMgraha) madrAsa I. 138, 20 II. 267,7/323,24 / rAjakIya saMskRta ( kAleja ) mahAvidyAlaya vArANasI II. 211, 25/250, 26 / 267,20 316,2 rAjakIya saMgraha alavara II. 383.26 | rAjakumAra mAthura ( jAnakIlAla mAthura kA pitA ) I. 556, 27 rAjasiMha ( mahAbhASya vyAkhyAkAra) I. 450,7 // rAjarudra ( kAzikAstha zlokavArtika vyAkhyAtA ) I. 355, 14 / rAjazarmA (uNAdivRttikAra ) II. 204, 10 / 23618 / rAjazAhI (baMgAla) saMskaraNa ( mudrita ) I. 80, 27 / 107,23 401,30|4e6,27 / II. 140, 20/302,26 / 306,27 // 314,24 / IIIH 61,25 / rAjazekhara I. 157,10 / 2071 / 210,16 / 244,16 / 245,1 / 292,25/317,3 / 337,271346,18/676,13 II. 466,7|474,23 / III. 68,21 / 1. zabda kaustubha kI 'prabhA' TIkA kA lekhaka rAghavendrAcArya bhI saMbhavataH rAghavendrAcArya gajendragaDhakara hI haiN| 2. yaha nizcita hI rAghavendrAcArya gajendragaDhakara hai / dra0 I. 451:12 / III. 161,24 / 3. samprati 'sampUrNAnanda saMskRta vizva vidyAlaya' / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa rAjazekhara sUri (prabandhakozakAra) I. 672,6 / rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jodhapura I. 636,261645,10 / II. 167.5 / 168,6 / rAjA zoha-dra0 'zAha rAjA' zabda / rAjAnaka zitikaNTha I. 644,10 / rAjAnaka zUravarmA (=puNya rAja) II 444,25 / rAjendralAla I. 566,131567.8 / II. 216,7 / . rAta (chandaHzAstrakAra) I. 285,2 / 286,1 / rAtri (bharadvAja-putrI) I. 66,2 / rAtha II. 510,14 / 412,23 / rAdhAvallabha paJcAnana I. 720,16 / rAma (dAzarathi) I. 60,370,12 / rAma (koI grantha lekhaka ?) I. 406,27 / 408,26 / rAma (devagiri kA yAdava rAjA) I. 717.1 / rAma (ananta-putra) II. 387,22 / 386,5 / rAma agnihotrI II. 360,9 / 361,4 / rAma avadha pANDeya I. 621,14 / II. 117,111232,211233, 211238,27 / 239,20 / 273,21 / 266,12 / rAmakara (lokezakara kA pitAmaha) I. 714,20 / [[. 268,17 / rAma kiMkara (prAzuvodhakAra) I. 723,16 / rAmakizora (durgavRttikAra) III. 130,9 / rAmakRSNa (raghunAtha-putra) II. 356,1 / rAmakRSNa (gaNapATha kAra) II. 173,21 / rAmakRSNa kavi I. 362,9 / 400,6 / 519,31 / / rAmakRSNa dIkSita sUri II. 407,211408,11427,26 / rAmakRSNa bhaTTa (si0 ko0 vyAkhyAtA) I. 600,10 / II. 230, 21 / rAmagar3ha (rAjasthAna) I. 554.18 / rAmacandra (kRSNAcAryaputra-pra0 ko0 kAra) I. 176.8 / 263,26 / 436,2 / 586,11 / II. 257,30 / 258 / 4 / 277,4 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : bArahavAM pariziSTa 263 rAmacandra (gopAlAcArya ko putra) I. 436,15 / rAmacandra (nIlakaNTha vAjapeyI kA pitAmaha) I. 442,1 / rAmacandra (aSTA0 vRttikAra) I. 548,26 / / rAmacandra (kAtantra TIkAkAra) I. 63725 / romacandra (sUpadma-vyAkhyAtA) I. 721,16 / rAmacandra (kriyA kozakAra) II. 81.6 / / rAmacandra adhvarI' (=rAmabhadra adhvarI=makhI) I. 576,3 / / rAmacandra dIkSita' (=rAmabhadra dIkSita) II 234,10 / / rAmacandra tarka vAgIza (=rAmacandravidyAbhUSaNa) II. 342,3 4 / rAmacandra tarkAlaMkAra (=rAmacandra vidyAbhUSaNa ?) I. 716,17 / rAmacandra paNDita, (rAmacandra zeSa) I. 436,1-2 / II. 340, 3 / III. 133,6 / rAmacandra bhaTTa tAre (vRttikAra) I. 542,13 / III. 185,11 / rAmacandra makhI' (=rAmabhadra dIkSita) II. 321,6 / rAmacandra yajvA' (dra0 rAmacandra adhvarI, rAmacandra dIkSita) rAmacandra vidyAbhUSaNa (=rAmacandra tarkavAgIza) I. 718,22 / II 342,1-4 / rAmacandra zarmA (bhaTTi-vyAkhyAtA) II. 486,1 / rAmacandra sarasvatI (pradIpa-vyAkhyAkAra) I. 425.7 / 453,7 / . 455,12 / 458,2 / 456,2 / rAmacandra sUri (haima-laghu-nyAsakAra) I. 696,20 // rAmacandrAzrama (=rAmAzrama) I. 713,211714,14 / rAmacandra Du (padamaJjarI-sampAdaka) I. 575,28 / . . rAma tarkavAgIza (mugdhabodha vyAkhyAkAra) I. 718,21720023 / II. 196,13 // rAmadAsa gaur3a I. 528,211536,22 / 1. rAmacandra adhvarI-dIkSita-makhI-yajyA 'mAdi vizeSaNa vAle vyakti kA hI rAmabhadra adhvarI-dIkSita-makhI-yajvA prAdi vividha vizeSaNa yukta dUsarA nAma hai / yaha yajJarAma dIkSita kA putra hai| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa . rAmadeva mizra 506,5|580,sh rAmanAtha" (kavikalpadruma-vyAkhyAkAra) II. 140,13 / rAmanAtha' (=ramAnAtha, kAtantra-dhAtuvRttikAra) II. 121,20 / 471,201 III. 84,26 / rAmanAtha cakravartI (trikANDazeSakAra) II. 288,22 // rAmanAtha vidyAvAcaspati II 300,10 // rAmanAtha siddhAntavAgIza II. 342,1 / rAmanArAyaNa tarkapaJcAnana II. 460,13 / rAma pANipAda II. 481,17 / 465,11 rAmaprasAda dvivedI II. 326,23 / rAmabhaTTa (sArasvata-vyAkhyAtA) I. 712,6 / rAmabhadra adhvarI (=rAmacandra adhvarI) I. 444,2 // 576,4 / dra0 rAmacandra dIkSita zabda / rAmabhadra dIkSita (pataJjali carita lekhaka) I. 363,3 / rAmabhadra makhI-yajvA-dIkSita' I. 464,24 / 465,2 / II. 234; 6235,4 / 317,5 / 321,2-8 / 359,21-23 / .. rAmabhadra vidyAlaMkAra I. 716,6 / rAmabhadra siddhAntavAgIza I. 460,22 // rAmarAjA (rasaratnapradIpakAra) I.303,18 / rAmalAla kapUra TrasTa I. 3,27118,25 / 106,26 / 232,30 / 547,28 / 552,71560,211 II. E2,6385,10410, 26 // rAmaliG- dra0 'tenAli rAmaliGga' zabda / 1. kavikalpad ma ke vyAkhyAkAra kA nAma rAmanAtha aura kAtantra dhAtu vyAkhyAtA kA nAma ramAnAtha hai / lekhakoM kI asAvadhAnetA se ubhayatra nAmoM kA sArya dekhane meM AtA hai / pUrva lekhakoM ke uddharaNoM ke nirdeza se hamAre grantha meM bhI yaha sAMkarya ho gayA hai| 2. rAmabhadra kA hI dUsarA nAma rAmacandra hai| usake bhI ye hI vizeSaNa prayukta haiN| dra0 pUrva pRSTha 263 kI TippaNI 1 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/34 bArahavAM pariziSTa, 265 rAmazaGkara bhaTTAcArya I. 233,28 / 303,20 / 338,14 / II. 117,27 / III. 116,5178,24 / 176,6 / rAja zarmA (uNAdikAra) I. 71833 II. 239,17 / / rAmasahAyI narUlA I. 553,10 // rAmasiMha (zRGgaverapura kA rAjA) I. 468,12 / / rAmasiMha, rAmasiMhadeva (sarasvatIkaNThAbharaNa-vyAkhyAkAra) I. 661,201 II. 264,23 // rAmasiMha varmA (dhAtumaJjarIkAra) II. 143,13 / / rAmasureza tripAThI II. 169 / 23 / 170 / 4 / III. 176,201177, 12 / 1818 rAmasUri (liGganirNayabhUSaNakAra) II. 197,181298,8 / rAmasevaka (pradIpavyAkhyAkAra) I. 425,12463,201534,16 / rAmAjJA pANDeya III. 167,23 / / rAmANDAra (Apa0 zrota vyAkhyAkAra) I..471,24 // rAmAnanda (si0 ko vyAkhyAkAra) I. 599,21 // rAmAnanda (mugdhabodha-vyAkhyAkAra) I. 719,81 II. 230.19 // 278,4 / rAmAzrama bhaTTa (siddhAntacandrikAkAra) I. 7086714,10 / II. 268,4 / 278,4 / III. 131,7 / ' rAmAzraya zukla saudaryazAstrI II. 14311 // rAmezvara (=vIrezvara, vaTezvara) I. 436,16 / 437,11-12 / 603,27604,21 / II, 258.55318,15 // (dra0 'vIre. zvara' vaTezvara' zabda) . . rAmezvara (zuddhAzubodhakAra) I. 723,17 / rAyamukuTa (amarakoSa-TIkAkAra) I. 516,16 / rAyala eziyATika sosAiTI baMgAla II. 306,6 / rAva (DAkTara) I. 532,5 / rAvaNa (lakeza) II. 476,6 / rAvaTa birave . 675,216681,16 / III. 176,25 / / rASTrakaTa II. 261,4 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa ... ricarDa gArve III. 23217. rIvAM (madhyapradeza) I. 441,17 / rudrakumAra I. 574,13 / rudraTa I. 420,4 / III. 83,25384,28 / rudra devavrata (prakSaratantra-bhASyakAra) II. 426.1 / rudradhara (vRttikAra) I. 547,26 / / rudranAtha (bhUSaNasAra-vivRttikAra) II. 458.7 / ruyyaka (alaMkAra sarvasvakAra) II. 471,18 / rUDha (rauDhi kA pitA) I. 140,7 / rUpa kumArI (savAI mAdhavasiMha ko mAtA) I. 557,1 / rUpa gosvAmI (harinAmAmRta-kAra) I. 72320 / rUpa nArAyaNa pANDeya I. 435,30 / reNu III. 113.17 // remakazAlA I. 148,15 / rauDhi I. 72,11113,163136,301283,2 // rauDhyA (raur3hi kI bahina) I. 140,6 / . lakSmaNa (muktApIDa kA mantrI) II. 445,26 / 446.1 / lakSmaNa bhaTTa prAG kolara II. 471,27 / lakSmaNasena I. 426,5 / 487,111641,8 / II. 218,20 / 216, 23 / lakSmaNasvarUpa I. 633.23 / lakSamma (=zrI) I. 575,11 / / lakSmI (parambhaTTa kI mAtA) I, 535,18 / / lakSmIdhara (kalpatarukAra) I. 11.0,6 / 183,6 / lakSmIdhara (viTThala kA putra) I. 436,17 / lakSmIdhara (bhaTToji dIkSita kA pitA) I. 530,261531,1 / lakSmIdhara (vizvezvara sUri kA pitA) I. 541,5 / lakSmIdhara (rAmabhaTTa kA putra) I. 512,15 / lakSmInasiMha I. 603,4 / II. 230,21 / / lakSmIpati (zrImAn zarmA kA pitA). II. 316,21 / ' lakSmIvallabha I. 658,2 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahoM pariziSTa 267 lakSmI veGkaTezvara presa (bambaI) II. 300022 / lakhanaU 1. 551,181627201639,15 // laGkA 655,17 / landana I. 121,21 / lAjarasa kampanI (banArasa). 85.30 // 604,15 / lAjarasa presa (kAzI) I. 172,27 / 393.28 // ..... lAlacanda pustakAlaya (DI0 e0 vI kAleja, lAhora) F248, 12 / 450,221464.36 | II. 281,20638426 / lAlabhAI dalapati bhAI saMskRti vidyAmandira I. 630,6 / lAsena I. 369,15 // lAhura grAma (zalAtura) 2022 // lAhaura I. 12,28043,156194,301241,30 / 405,25724, 213 II. 28,274436 se 441 pR0 / III. 126,4 / (...liMgvisTika sosAiTI Apha iNDiyA (pUnA) II. 146,28 // libiza II. 62,797,27168,3 / 116,28117,4130,25 // III. 118,shaa123,7|| lIlAzuka muni-dra0 'kRSNa lIlAzuka muni' zabda / / lUNakaraNajI kA mandira (jayapura) III. 178,13 / / lekharAma I. 555,271 : leninagrAGa 2 : .:. lokezakara I. 14.15-11- 2684145 - 6 vaMzIdhara I. 667,13 / II. 126,61 vaMzIvAdana (goyIcandra TIkA kA byAkhyAtA) 705,24 / vajraTa (uvaTa kA pitA) I. 418,27 : IT. 380,4 vajranandI (pUjyapAda=devanandI kA ziSya) I. 461:21 // vajrasvAmI zrArya dra. 'Arya vajasvAmI' shbd|| vaTezvara (=vIrezvara) I. 437,12 / 595,26 / (,. 'vIrezvara' tathA rAmezvara' sanda . ....... vanamAlI I. 622, vandyopAdhyAya surezacandra-dra0 'surezacandra vndyopaadhyaay| . . . Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa varatantu (raghuvaMza meM uddhRta) I. 2018 II. 415,8 / varadatta (prAnIya brahmadatta kA putra) Il.383,181 : varadarAja (vAmanAcArya kA pitA) I. 464,26 // 578,81601, 15 // varadarAja (pra0 ko vyAkhyAkAra) I. 5678 // varadarAja (laghukaumudIkAra) I. 655,19 / / varadarAja (dhAturUpabhedakAra ?) II. 81,17 / .. varadezvara (nIlakaNTha kA pitA) 1. 442.. varanela I. 317,5 // vararuci (phullasUtrakAra ?) I. 72,181 II. 404,16-20 vararuci (vAttikakAra) I. 2011326,23 / 335,63 / * vararuci (nirukta samuccayakAra, vikrama samakAlika) I.231, __ 181232,1 / 327.16 // 32802 / II. 262,3 / vararuci (kAvyakAra, vAttikakAra)I. 262,19 / 323,2338,3 / ....... II. 470,41474,61475,14 / 476.6 / .. " vararuci (ubhayasArikAbhANakAra vikramakAlika ?) I. 336, vararuci kAtyAyana (svarmArohakAvyakAra) II. 63,14, vararuci kAtyAyana (?) II. 300,6 : '. vararuci kAtyAyana (kAtyAyana-putra, vAttikakAra) . 201 // 24 // 326,4-5 // 331,21 II. 3862 / 3981 // vararuci (aSTAdhyAyI vRttikAra) 1 485.16 // vararuci (kAtyAyana gotraja, kAtantra kRtprakaraNa-pravaktA) I. . . 623,16 / II. 258,20 .. vararuci (kAtantra vRttikAra) I. 62607630,3 / vararuci sastavarmA L.622,18. barakhaci (liGgAnuzAsanakAra) II. 280,228105 / 283,19 // 289,116300-71 III. 174,26..... vararuci (le0 prA0 bhASyakAra) II. 36723 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa varAhamihira ( jyotiSAcArya) I. 487, 16 varAhamUla (= bArAmUlA ) II. 4787 / vardhamAna, vardhamAna sUri ( vyA0 pravaktA gaNaratna mahodadhikAra) I. 78,11 / 116,16 / 124,26 / 125, 14 / 146,20 / 175, 3 / 167,15202, 8 225, 22366, 26 / 371,24 / 372, 2 / 386,22/402,15/405, 13 406,15481,32461, 2/608,61654,19 / 663,13 / 670,13 / 671,1 / 683, 2:662,171663,201664, 23 / 667, 23 / II. 4,18 / 63,25 / 116,4 / 164,6 / 168,41166,10 / 1835 / 187 266 24 / 162,7/168,6166,6200, 2268,23300, 14 / 436,23 / 471,22| III. 123, 5 vardhamAna (trivikrama kA guru ) I. 636, 6 / vardhamAna ( kAtantravistara kA kartA) I. 638, 15 // : vardhamAna (dhAtuvRtti meM uddhRta) II. 142,7 | vardhamAna ( kAvyakAra ) III. 65,18 / varnela - dra0 'varanela' zabda / varmadeva (pra. sarvasva kA TIkAkAra) I. 605, 23606,15 varmalAta (rAjA) 1. 506, 20 / III. 123, 24 varSa (pANini kA guru ? ) 200,6 / valabhI ( gujarAta prAnta) I. 167,17 / 3975/40 1,21514, 20 II. 333,22/485,51 valabhI-bhaMga I. 672,11 / 673.11 / III. 174, 18 valAkapiccha I. 666,4 vallabha (si0 kau0 TIkAkAra) I. 603,10 / II. 230,35 / vallabha ( jJAnavimala kA ziSya) I. 700,7 // vallabha gaNi ( hai 0 liGgA0 vyAkhyAkAra) II. 296,16 / ballabhajI (mUlazaMkara=svAmI da0 kA bhAI ) I. 544,14 / vallabhadeva ( zizupAlavadha kA TIkAkAra ) ). 357, 16471,8 / II. 24, 6 / 230016 / vallabha deva (bhojaprabandhakAra ) I 685,111 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa vallabhadeva (subhASitAvalIkAra ) II. 24, 20472, 10 / vallabhAcArya I. 627,4 // vallabhI ( kazmIrastha - vArAmUlA ke pAsa ) II. 478,71 vasannagar3ha I. 506, 25 * IIF. 123,24 / vasantagar3ha kA zilAlekha I. 506, 25 / III. 123,24 / vasiSTha I. 8,7135,3 / 134,201483,17 / vasu (bharadvAja - putra) I. 66.1 / vasu ( gaNaratnamahodadhi meM uddhRta ) II. 163, 3 196,18 / vasubhAga bhaTTa I. 505, 5 / vasurAta (bhartRhari kA guru ) I. 3862 / II. 436,6 / vahInara ( udayana - putra ) I. 333,3 / 334,2 / vAkpati (bRhaspati-surAcArya) I. 64,6 / vAkpatirAja ( muJja) II. 461,6 / vAkyakAra ( vArttikakAra - kAtyAyana) I. 3166 / 320,321 / II. 3,8 / 270 vAgezvara bhaTTa I. 103,24 / vAgbhaTTa (vaidya) I. 86, 3 107,27 / 303, 12/361, 432, 40 524,8 / II. 377,6 / vAgbhaTTa (vaiyA ) I. 6066 / vAgbhaTTa (dvitIya, vaiyA0 ) I. 606,16 / vAgbhaTTa (alaGkArazAstra pravaktA ) II. 472, 5 / Ift. 85,23 / vAcaspati gairolA I. 213,30 / II. 222, 5 / 233, 28478, 28 / vAcaspati mizra (dArzanika) I. 363, 6 / vAjasaneya yAjJavalkya' I. 1373 / II. 263.6 / vADava I. 316,12 / vADava ( kuNaravADava ? ) 1. 343, 12 vADavI ( bhI ) kara I. 76, 14 / 1. ' yAjJavalkya' zabda bhI draSTavya // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa vAtsapra I. 76,15 / ! vAtsyAyana ( nyAyabhASyakAra ) I 21, 23/22, 18/23,13 / 220,15 / 326,23 // vAtsyAyana (kAmasUtrakAra) I. 114,20 / vAtsyAyana (liGgAnuzAsanakAra ) II. 300, 3 ! vAdiparvatavatra I. 682.14 / 271 vAdirAja sUri I. 676,4 / 682,17 // vAn nUtena III. 108, 13 106,4 / vAmana (vizrAntavidyAdhara vyA0 karttA ) I. 77,27 / 121,28 / 563,16 / 608, 13 / 670, 11 / 674,6 / II. 116,17 / 126,18183,1263,1 / III. 174, 17 / vAmana ( kAzikAkAra) I. 114, 6 / 136, 31 / 144,11 / 146, 10 / 176,7 / 136,6 / 300, 10387, 22 388, 22501, 1 / 632 1 / 666,10 / II. 41, 14 / 8215 / 115,17 212,e|217,26 // vAmana (liGgAnuzAsanakAra) I. 314, 23 / 461.5 / II. 2730 15 / 275,1 / 287,22/288,25 / vAmana (kAvyAlaMkAra sUtrakAra ) II. 52, 8 / bAmanAcArya ( raGganAtha yajvA kA putra, varadarAja kA putra) I. 465,25 / 5768/69615 / vAmanendra sarasvatI (jJAnendra sarasvatI kA guru ) I. 566,2-4 vAmadeva ( kAtantra vistara- vyAkhyAkAra) I. 636, 3 / vAmadeva (RSi) I 264,28 / vAyu (zabdazAstra pravaktA ) I. 60, 24571,22/67, 3283, 20 / II. 27,16 vAyupura (nagara) 1. 88, 6 . vAraNavaneza (pra0 kau0 TIkAkAra) I. 565,22 / vArala (tailaMga deza) I. 712,13 / vArANasI' I. 11,26 / 146, 1 / II. 138.201140,133810 1. 'kAzI' tathA 'banArasa' zabda bhI dekheM / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 27 / II. 46,9 / 182,3 / vArANaseya saMskRta vidyAlaya' I. 469028 / 601,7 / 618,21 / II. 440,26 / vArANaseya saM0 vizvavidyAlaya, sarasvatI bhavana III. 46,4158, 2 / 56,4 / vArendra campAhaTi kula II. 316,22 / vArendra risarca sosAiTI (rAjazAhI-bAMglA deza) I. 46,28 / 310,30 / II. 101,5 / 363,20 / vArendra risarca myUjiyama rAjazAho I. 430,221433,10 / vArTsa ('hya nasAMga' kA aMgrejI anuvAdaka) I. 10,21 / vAttikakAra' (kAtyAyana) III. 13,14 / 30,25 / vAlmIki (muni) I. 25,2076,16 / 117.16 / 148,21 // - 262,14 / 312,22 / II. 403,21465,27 / vASkala II. 371,10 / vAsuki (pataJjali ?) I. 383,20384,3 / II. 476,3 / vAsudeva (rAvaNArjunIya kA vyAkhyAkAra) II. 4802 / 481,5 // vAsudeva (zeSavaMzIya) I. 436,15 / vAsudeva (paramezvara-putra) II. 450,21 / vAsudeva adhvarI-dIkSita-vAjapeyI I. 601.21 / II. 206,21 / 211,5212,5223023 / 233,5 / 236,8 / vAsudeva kavi (vAsudeva vijaya kA lekhaka) II. 463,1 / vAsudeva bhaTTa (sArasvata-TIkAkAra) I. 712,1 / vAsudevazaraNa agravAla I. 120,30 / 207,30 / 206,18 / 210, 2211,4 / 215,23 / 268,30 / 463,27 / vAsudeva sArvabhauma bhaTTAcArya I. 716,25 / II. 140,17 / vAhada (sAra0 TIkAkAra maNDana kA pitA) I. 711,27 / 1. dra0 'saMskRta vizvavidyAlaya vArANasI' zabda, tathA 'sampUrNAnanda saM0 vi0vi0 vArANasI' zabda 2 dra0 kAtyAyana (vAttikakAra)' zabda / ............ Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/35 ... bArahavAM pariziSTa 273 vikuNThA (indra kI mAtA) III. 125,10 / vikrama (saMvatpravartaka tathA saMbas) I. 21.26 / 54,6170,1 / 105,141115,81125,1 / 135,4 / 149,15161,24 / 163,4 / 167,2 ityAdi bahuna / II. 112.16 / 126,1 // 162,186326,6 / 371,11451,21470,20 / vikrama vijaya (muni) II. 136,26 / 137,3 / 365,22 / / vikrama vizvavidyAlaya ujjana I. 560,7 / 613,28 / vikrama sAhasAGka I. 486,20 / / vikramAGka sAhasAGka I. 387.23 / vikramAditya (saMvatpravartaka) I. 69,26 / 369,5386,10 / 362, 2 / 364,2 / 485,28 / 487,181686,3 / II. 280,15 / III. 174-176 pRsstth| .. vikramAditya tribhuvanamalla I. 426,27 / vijayakSamA bhadra sUri II. 296,14 // vijayanagara I. 537,23 / vijayanagara sAmrAjya III. 163,4 / vijayapAla AcArya, vidyAvAridhi H. 366,26 / 452,13 / vijayapAla zAstrI (zodhakartA) II. 472,26 / III. 63,30 / 188,11 / 186,13 / vijayalAvaNyasUri . 666,3 / II. 338.17 / 341.6 / vijayAnanda (aparanAma 'vidyAnanda' kAtantrottarakAra) I. 624, / 13 // 625,2 / II. 81,5335,6 / vijayAnanda (haMsavijaya gaNi kA guru) I. 713,12 / vijayAnanda sUri I. 416,2 / / vijayondratIrtha'I. 538,10 / III. 162,14 / / vijJAna bhikSu (sAMkhya-vyAkhyAtA) II, 232,10 / viTThala (rAmacandra kA pautra. pra0 ko0 TIkAkAra) I. 312,6 / 436,16 / 437.16 / 440,11454,12:523,211532, 1. pRSTha 538, paM0 10 para vijayendratIrtha' azuddha chapA hai, vijayIndra - tIrtha honA cAhiye / dra0 11. pRSTha 162, paM0 14,17 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 151536,31537.14 / 536,53540,22560,21562 - 564 / 662,71707,6716.2 / 1. 107 / 133,34 / ... 205,133211,17 / 257,26 / 258.3 / 318,8358,6 / viThThalAcArya (anantAcArya kA pautra) I. 436,13 // viTThaleza (svaraprakriyAkAra) III. 134,61 . viNTaraniTja I. 532,7 vidagdha zAkalya I.184,2 / videha janaka I. 271,2 / / - vidyAnanda (vidyAnanda vyAkaraNakAra) I. 606,21 // vidyAnanda (aparanAma vijayAnanda) I. 624,15 / 625,8 / II. 81,6 / .............. vidyAnanda (prakIrNakAra) I. 335,2 // .. . vidyAnAtha dIkSita I. 5974 / vidyAnAtha zukla (zabdakaustubha TokAkAra) I. 534,12 / vidyAnidhi (liGgAnuzAsanakAra?)-I. 300,24 / . vidyAnivAsa (mugdhabodha-TIkAkAra) I. 716,16 vidyApati I. 566,20 vidyAraNyAcArya III. 3,2 / 12.24. . . vidyAvAgIza (mugdhabodha-TIkAkAra) I. 719,6 // vidyAvinoda (nyAyapaJcAnana kA pitA) I. 705,186 - II. 485,11486,13 / ... .... vidyAvinoda (bhaTTacandrikA kA kartA) II. 483,5 / . . vidyAsAgara (kandarpa zarmA dvArA smRta) II. 460,15 // . vidyAsAgara(aSTottarazatanAmamAlikA kA kartA)III. 164,271 vidyAsAgara muni (kAzikA vyAkhyAtA) L 496,114573,1 // vinayacandra (haima DhuNDhikAkAra) I.700,1 vinayavijaya I. 658.2 // vinayavijaya gaNI I. 700,14 / 11. 138,rA - vinayasAgara (upAdhyAya) I. 608,17 / 685,6704,29721, 24 / 722, rA. 116,111138,101 III. 125,6 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa vinayasundara (megharatna kA guru ) I. 711,23 / vinayasundara' (bhoja vyA0 karttA) I. 723, 17 vinAyaka ( raghunAtha kA pitA ) I. 711,15 / vinAyaka ( bhAvasiMha- prakriyAkAra) I. 723, 18 vinItakIrti (vyAkaraNakAra) I. 606,20 vindhya ( vindhyAcala ) I. 324,6 / vindhyanivAsI, vindhyavAsI, vindhyastha ( vyADi) I. 268,14 16-17/266, 2 275 8. vindhyavAsI sAMkhyAcArya ( ? ) I. 266, 1 vipATa (z) (vyAsanadI) I. 213,238 vibudhanandI (abhayanandI kA guru ) I. 664,2 / vimalamati ( bhAgavRttikAra ) I. 367, 15/401, 6 514,7 / III. 122,21 / vimala sarasvatI (rUpamAlAkAra) I. 136, 123586 4 II. 11326 1. birajAnanda Azrama (lAhaura) II. 266, 17 virajAnanda devakaraNa II. 166, 16 / III. 180, 2 birajAnanda sarasvatI ( dra0 'svAmI virajAnanda sarasvatI' zabda ) virUpAkSa (bhRguvaMzIya vaihInari) I. 333,7 / vizAlAkSa (ziva) I. 81 2082,10 vizvakarmA zAstrI (pra0 ko0 vyAkhyAtA) I. 56614 vizvanAtha (sAhityadarpaNakAra) I. 636,12 | vizvanAtha (kriyAkozakAra kA pitA ) II. 81, hA vizvanAtha bhaTTa II. 328, 17 vizvanAtha mizra I 649 / 13 / 703,12 / . vizvanAtha zAstrI ema0 e0 II. 464, 26 vizvabandhu zAstrI (atharva prAMti0 sampA0 ) I. 226,18 / II 363, 11408, 8411,141412, 254132 1. sambhava hai yaha bhAga 1, pRSTha 721 para nirdiSTa bhoja vyAkaraNakAra vinayasAgara upAdhyAya hI ho / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa vizvAmitra (RSi) I. 86,24 // vizvezvara tarkAcArya I. 637,24 // vizvezvaranAtha reU I. 370.24 // vizvezvara bhaTTa-dra0 'vizvezvara sUriM' zabda / vizvezvara vAjapeyI (vAsudeva vAjapeyI kA agraja) I. 601,26 // 'vizvezvara, vizvezvara sUri (bhaTTa) (vyA0 si* sudhAnidhikAra) .....516,21540,16 HI. 186,121187,15 // vizvezvarAnanda zodha saMsthAna (anusandhAna vibhAga) hoziyArapura I. 461,26 / II. 138,18 / 266,6 / 278,10 / 281,3 // 307.24 / 378,174380,17 / vizvezvarAbdhi (advaya sarasvatI kA ziSya) I. 706,12 / viSamAditya (=vikramAditya) I. 394,26 / viSNa (dvAdasa AdityAntargata) I. 87,21 // viSNugupta cANakya I. 21,25 // viSNugupta (rAjA) II 64,2 // viSNaputra (viSNu maMtra ko pAThA0) II. 37910 // viSNamitra (RkprA0 vyAkhyAtA) H.14,20216280,20 // ____II. 370-381 taka / viSNumitra (kSIroda-kAra) I. 440,211441,4445,28 // viSNamizra (supadma vyAkhyAtA) I 72018 / / viSNuzeSa' (zeSavaMzIya paNDitaH) II. 317,16 / 318.1 // vihInara (=vahInara) 3.333,13 / vIranandI (abhayanandI kA ziSyA) I.663,21664 / vIra pANDaya II. F1,5 // vIra rAghava kavi (te0 prA0 vyAkhyAtAH) II. 400,25 // vI0 rAghavana ema0 e0 I. 521,17 / 615,241 II. 232,23 // vIravara (mahArAjA) I. 561,24 / vIra saMvat (mahAvIra saMpat) I.67311 // vIrezvara' (=rAmezvara zeSavaMzIya) I.-435261440,54454, 1. 'zeSaviSNu' shbd| . 2. koNDabhaTTa ne vaiyAkaraNabhUSaNasAra meM isakA smaraNa 'sarvezvara' nAma se kiyA hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 277 121531,52532,181533,3 / 536,21565,7/ II. . 258,5 / (dra0 'rAmezvara' zabda ) vI0 varadAcArya II. 478,201476,5 // vo0 vI0 gokhale III. 61,11 // vI0 svAmInAthan I. 410,10 // vahalara-dra0 'balhara' shbd|| vRkodara (bhImasena) II. 464,20 / vattikAra (kAzikAkAra) III. 6,2 / vRttikRt (dhAtuvRttikRt) II. 142,8 / vRddha vaiyAkaraNa (?) (gaNaralamaho0 uddhRta) I. 193,1 // 2001 / vRSaNadeva (vAkyapadIya vyAkhyAtA) I. 1,16,23 / 157,11 / 2820 18 / 465,18 / II. 440 / 8 / 442,3 / 443,22 / 444. 4 / III. 139,22 / vRSavadanacandra tarkAlaMkAra I. 720,14 / vaiGkaTa (pratirAtrAptoryAmayAjI) I. 470,3 / veGkaTa, veGkaTapati (rAjA) I. 538,23 / veGkaTa mAdhava (RgvyAkhyAtA) I. 221,26 / 223,1 / veGkaTa raGga (liGgaprabodha kartA) II. 298,15 / veGkaTa raGganAtha svAmI (pAkhyAtacandrikA kA sampA0) II. 80,1881,1 / veGkaTa raGganAtha svAmI dra0 zrI para vastu veGkaTa raGganAtha svAmI' -zabda / veGkaTa rAma zarmA-dra0 've. veGkaTa rAmAzarmA' zabda / veGkaTa subrahmaNya (appA dIkSitaH kA pitAmaha) II. 2323,6 / veGkaTAcArya, veGkaTAcArya zatAvadhAnI I. s57666| III. 172,27 / (dra0 'yan sI0 : vas0 veGkaTAcArya ' 'zabda) veGkaTAdri bhaTTa I. 600,141602,21 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa - zAstra kA itihAsa ..aar (appana nainA kA pitA ) I. 526,13 / veGkaTeza putra ( tripathagAkAra) II. 328.20 / beGkaTezvara ( uNAdi vyAkhyAtA ) II. 235.15 / 278 veGkaTezvara presa bambaI I. 400, 24 / vedapati mizra I. 251,23 / vedamitra (zAkalya ) I. 76 17 184,2187, 101666,8 // vedamitra' (viSNumitra kA pitA ) II. 370, 21 376,6 // vedapada = vada padAspada = vedapadoka (grAma) I. 716,17 / vedo (grAma) I. 716,27 // vedavyAsa' (kRSNa dvaipAyana vyAsa) II. 383, 23 | 480, 14 / vellanADu (= paNDitarAja jagannAtha ) I. 535,16 / vellUra (nagara) I. 538, 3 / ve0 veGkaTa rAma zarmA II. 273, 16 / 274, 14 277,2 / 284,1 / 285,6/260,11 / 264,3 / 268,201300, 12/386,21 / 401,15 / vaijayantI koSakAra ( ) I. 346,19 vaidika pustakAlaya ajamera I. 544, 3 / vaidika yantrAlaya ajamera I. 164, 15 555, 13 / II. 240.3 / vaideha janaka I. 331,22 vaidyanAtha ( rAma agnihotrI kA pitA ) II. 360, 25 / vaidyanAtha (gopAla zAstrI kA pitA ) I. 444, 14 / vaidyanAtha ( yajJarAma dIkSita kA dauhitra) I. 464, 25 / vaidyanAtha, vaidyanAtha pAyaguNDa I. 658 406, 16 / 430, 11 / 447, 25 / 448,3 / 466,6 / 467-466 / 534,111542,18 / 601,12 / II. 50,20157, 121306, 4328615 / 457, 16 / 456,5 / III. 185,11 / vaidyanAtha bhaTTa vizvarUpa ( = zrarambhaTTa) I. 543, 15 / * vaidyanAtha zAstrI II. 317, 17/320 20 / 321,3 / 322,9 / 1. 'devamitra' pAThA0 / dra0 'devamitra' zabda | 2. 'vyAsa' tathA 'kRSNa' pAyana vyAsa' zabda bhI dekheM / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 276 . vainateya (vaiyAkaraNa) III. 2,6 / 13,18 / vaibara I. 205,23 / 206,20 / 206,17 / 317,52331,13 / II. 419,24 / vaiyAghrapadya (vyAkaraNakAra) I. 72,1 / 134,10 // 344,20 / vaiyAghrapadya (vAttikakAra) I. 316,15 / vaizampAyana I. 220,28 / 262,6 / II. 480,25 / III. 64,23 vaiSNavadAsa (= appana nainArya, tenAlirAmaliGga kA guru) 1. / 526,3 ( III. 163,6 / vaihinari (vahInara=vihInara kA putra) I. 333,4 / 334,2 / voTaliMka-5. 'boTaliMka' shbd| . . vopadeva I. 66,478,061,211116,2 / 118,121434,10 // 586,11564,6 / 595,4 / 608,151636,16 / 670,7 / 704,30708,7715,26717,21718,2 / II. 116, 9 / 138,8 / 140,4 / 166,6 / 267,163341,16 / III. 128,27 / 130,17 / 131,2 / / voppadeva (=vopadeva) III. 33 / .. vyaDa (vyADi kA pitA) I. 168,2 / 300,18 / : vyAghrapada I. 267,8 / vyAghrapAd (vaiyAghrapadya kA pitA) I. 134.17 // vyAghrapAd (dvitIya) I 606,1 // .. vyAghrabhUti I. 136,71316,156344,5 / II. 82,10 / vyADi I. 28,2172,276,19 / 143,3 / 198,155217-21 // 283,21288,6 / 261,11264,15 / 267,16 // 398-31 // 434,3 / 481,21 / II. 274,16 / 283,16286,9307, / / 16 / 312,26 / 433,28 / 473,12 / III 63,4164,6 // vyADizAlA l. 302,14 // ::.: vyADyA (vyADi kI bahina) I. 301,1 // vyAlAcArya (=vyADyAcArya) I. 303,17 // vyAsa (kRSNa dvaipAyana vedavyAsa) [.303,10 // 314,6 / II. 364, 11382,26 / 466,4 / III. 3,10 // 43 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za 280 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa vyAsa (liGgAnuzAsanakAra) II. 296,25 // vyUDamizra sArasvata I. 603,6 / vrajarAja (uNAdi vyAkhyAtAM) II. 271,23 / vrajavihArI caube - dra0 'braja vihArI caube' zabda / vhiTanI' (WHLINEY) I. 72026 / II. 365,6 / 410.14 // ... ..412,23 / 414,16 / zaka, za ka (saMvat paryAya) II. 122.1 // zakaTa (zAkaTAyana kA pitA) I. 174,111155,2 / II. 203, . 21 // .. zakaTAGgaja (zAkaTAyana-pAlyakIti) II. 193,3 / / zakala (sAkalya kA pitA) I. 183.15 // zakti (jayanta kA pUrvaja) 1. 520,14 // zaktisvAmI (zakti kA pautra-jayanta kA pUrvaja) I. 520,15 // ...: 52106 / .... ..... . zaGkara (ziva) I. 81,166 zaGkara (liGgAnuzAsana kartA) II. 2038 / zaGkara (zaGkarAcArya) I. 217,23 // 316,27 / 377,271400, 11 / II. 242,22 / 448.6 / 446,3 / III. 2,2514 / 2 / 12 / 165,17 / zaGkara, (zaGkara paNDita mahAbhASyalaghuvRtti kA vyAlyAtA) I. 430,41431,12628.7 / / zaGkara (prakriyAsarvastra meM uddhRta) I. 587.16 / / zaGkaradeva (lekhaka ke guru) II. 176220 / zaGkara pANDuraGga II. 410,140412,23 / zaGkara bAlakRSNa (dIkSita) I. 142,30 / II. 377.5 / zaGkarabhaTTa (paribhASenduzekhara-vyAkhyAtA) -I. 32823 / zaGkararAma (rUpAvatAra dhyAkhyAtA) I. 527.12.283624 1. grantha meM 'hviTanI' chapA hai, zodha leN| - ---- - -- - ---- Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/36 bArahavAM pariziSTa . 21 zaGkarAcArya (vedAntabhASyakRt) draSTavya 'zaGkara, zaGkarAcArya' / shbd| zaku (aindra vyAkaraNa-saMkSeptA ?) I. 622,16 / zatAnIka (janamaijaya-tRtIya kA putra) I. 218,23 / 216,1 / zantanu' I. 72,11134,1 / 283,21 / If. 14,16 / 148,16 / 207,1 / 274,1 / 346-348 / III. 125,21 / 132,18 / zannodevI (dehalI) 716,30 / 718.1 / II. 267,20 / 297,81 zabara, zavara svAmI, (harSavardhanIya liGgATIkAkAra) I. 285, 181286.3.301287,8 / zabara svAmI (mImAMsA bhASyakAra) I. 5,8 / 23.6 / 332,7 // 377,23 / 362,181363,131480263 II. 454,1 / zaraNadeva I. 404,16 / 426,10 // 472,15.1.6,31524-527 / 5966 / II. 222,1 / 225,222226,1147023 / 471, 10 // 487.16 / zarabha jI (bhoMsalavaMzIya rAjA) I. 602,1 / II. 233,8 / zarvavarmA I. 36,14 / 40,7 / 612,281613,4.616,11628, 264642,171708,4 / II. 117-116,332 / 4 / zalaGka, zalaku (zAlaGki=pANini kA pitA) I. 19714 / zalAtura (grAma) I. 202,13 / / zazAGka (zazAGkadhara bhaTTa) H. 444,26 / zazAGkadhara bhaTTa II. 100,29142,51445,1-2 / zazideva (kAtantravRttikAra) I. 630.12 / zAka (=zaka saMvat) II. 122.1 / zAkaTAyana (prAcIna AcArya) I. 36,3168,26371020 / 1. ina nirdiSTa sthAnoM meM phiTsUtra-ravaktA gannanu ko svIkAra karake 'zantanu' kA nirdeza kiyA hai| phiTsUtra zAntanava prAcArya prokta mAnane para zAnta'nava honA caahiye| 2. vyAkaraNakAra tathA RstantrakAra donoM kA yahAM nirdeza haiN| hamAre mata meM donoM kA kartA eka hI vyakti hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 73,776,201158,201163,136174,4 / 282,26 / 285,11666,8 1 II. 12,22 / 13,2 / 14,1 / 26,7 / 36, 10.202.1.1 / 303,22 / 206,13 / 211,4 / 240,25 // 345,151420,10 / 422,141428,10 / III. 8,26 / 107.27 / 108.6 / zAkaTAyana (jainAcArya=pAlyakIrti) I. 66,1.6 / 465,21595, 2 / 675,14 / II. 77,4 / 131,101142,22 // 183,28 / 261,5 / 262,23 // 337,5 / III. 2,12 // 3,3 / zAkaTAyana (kAtantra- kRtprakaraNa-kartA) I. 623,18 / zAkapUNi (naruktAcArya) I. 180,6 / zAkala (zAkalya saMhitA ke adhyetA) I. 76,23 / zAkala (=zAkalya) I. 183,11 / .... zAkalya I. 68,2676,25 / 144,7 183,2223,3 / 2820 26 / 288,201286,1266,26 / 610,16 / 611,15 // 666,8 / II. 363,16 / III. 107,27 / 134,13 / zAkalyapitA (=zakala) I. 77.1 / ..... zAkyamuni (buddha) I. 371,15 / zAGkhamitri I. 772 / zAGkhAyana II. 403,8 / III. 63,12 / / .. . zATyAyana I. 24,25105,16 / zAntanava prAcArya II. 347,24 // 348,101346,12 / 351,7 / 353,13 / 355,27.357,11 / III. 125,12'132,8 // 133,1 // zAma zAstrI I. 114,23.27 / / zAradAtanaya (bhAvaprakAzanakAra) I. 384,17 / / zArGgadhara (zAGgaMdhara paddhatikAra) II. 472,6 / zAlakAyana (zAlaGki kA putra) I. 166,12 / zAlaGkAyani (zAlaGkAyana kA putra) I. 196,14 / zAlaGki (zAlaGka yA zalaGku kA putra pANini) I. 193,6) 166,3 / 15 / . . Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 283 zAlAturIya (pANini) I. 193,20 / 197.6 / . zAlivAhana zaka I. 487,21 / II. 121,26 / / zAzvata (koSakAra) II. 283.15 / / zAzvata (liGgAnuzAsanakAra) II. 300,4 / zAsa (bharadvAja-putra) I. 66.1 / zAhajahAM (bAdazAha) I. 535,21 // 59325 / ... zAhajI (tajaura ke rAjA) I. 465,31576,152602.1 / ___II. 234.22 / 235,3 / zAhadarA (bArahadarI) lAhaura II. 266,17 / zAhapura (taura rAjyastha) II. 234,23 / zikSAkAra (haima vyAkaraNa meM uddhRta) I. 666.12 / zikSAsUtrakAra-bhASyakAra' I. 282,17 / . zirimbiTha (bharadvAja-putra) 66,1 / .. zilAli (naTasUtrakAra) I. 287,6 / , .. ziva (=mahezvara) I. 76.742236 / 283,20 / zivakumAra chAtrAvAsa, vArANasI I. 560,6 / zivadatta zarmA (dAdhimatha) I. 196,41466,19 / 557,2 // ____II. 477,18 / 476.21 / zivadAsa (cakradatta-TokAkAra) I. 384,20 // zivadAsa cakravartI II. 267,5 / / zivaprasAda (zIghrabodha-praNetA) I. 723,18 / zivabhaTTA (nAmezabhaTTa kA pitA) I. 467,6 / ... zivabhaTTa (padamajarI-vyAkhyAkAra) I. 579.19 / / zivayogI (vyAkaraNakAra ?) I. 606,16 / / zivayogI (SaDguruziSya kA guru) I. 683,23 / / zivarAma (uNAdi vRttikAra) II. 204,10 / 238,16 / / zivarAma (paribhASenduzekhara-TIkAkAra) II. 328,16 / zivarAma (zu0 ya0 prati0 TIkAkAra) II. 361,20 / / 1. bhartRhari vacana meM / 'zikSANAneba ye bhASyakArAste gRhyante' / vRSabhadeva ttiikaa| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa zivarAma-zivarAmacandra II. 392,3 / dra0 'zivarAmacandra sarasvatI' shbd| zivarAmacandra sarasvatI' (= zivarAmendra sarasvatI) I."603,7 / II 230,22 / zivarAmendra sarasvatI (yati) I. 61,22 / 225,11406,6 / 440, 23 / 444-446 / 477,55603,121 : 50,10 // 56,21 // 57,51362,1 / III. 27.30 // zivasvAmI I. 78,2'608,152606,12682,211 II, 116, 9 / 132,6 III. 174 / 10 / zIlAditya (valabhI kA sajA) I. 6727 / zuka (=vaiyAsaki vyAsaputra) 333,2 / zukrAcArya I. 88,10 , zucivrata zAstrI ema0 e0 II. 76,28 / zuddhabodha tIrtha-dra0 'svAmI zuddhabodha tIrtha' zabda / zunahotra (bharadvAja-putra) I. 661 // zubhacandra (pAzvanAthacarita-vyAkhyAtA) I. 676,14 // zubhacandra (cintAmaNi vyAkaraNakAra) I. 723,14 // zubhazIla (uNAdinAmamAlAkAra) 1. 266 / / zUdraka I. 364,8 / 616,662811II. 97,23 / 175,27 / 176,2 / " zUravIra (RkprAtizAkhya meM uddhRta) : 77,4 // zUravIra-suta' (RprAtizAkhya meM uddhRta) I. 77,5 // zUlapANi (ziva) I. 87,16 // zRGgaverapura I. 468,12 / zRGgerI maTha 1. 165,21 // zeravAtsakI dra0TI0 zeravAtsaMkI' shbd| . zevappa nAyaka I: 538.1 II. 162,13 // zeSa pataJjali ? koSakAra) I. 383,201304,3 1. 'zivarAmendra sarasvatI' zabda bhI dekheN| 2. 'zauravIra mANDukeya' zabda bhI draSTavya / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / bArahavAM pariziSTa . 285 zeSa' (parambhaTTa kA guru) I. 535,20 / zeSa ananta' I. 438,12 / / zeSakAra (nAnArtha-maJjarI meM udghata) I. 383,27 / zeSa kRSNa I. 435,261531.61532,181533,11536,2 / 562,3 / 565,71566,26 / II. 258,4 / 456,4 / zeSa kRSNa kavi (sphoTatattvakAra) II 445.11 // zeSa govinda-dra0 'govinda (zeSavaMzIya)' zabda / zeSa cakrapANi-dra0 cakrapANi (zeSavaMzIya)' zabda / zeSa nRsiMha (kRSNAcArya kA putra) I. 454,5 / anya zeSavaMzIya nRsiMhoM ke liye 'nRsiMha' zabda dekheN| zeSanArAyaNa I.'317,3 / 406,161434,19 / 440,50443,5 // 537,13 // zeSa bhaTTAraka (haima vyA0 meM uddhRta): I. 666.6 / zeSarAja (=pataJjali) I. 356,17 / 357,144 zeSa samacandra (pra. kaumudIkAra se bhinna) dra0 rAmacandra paNDita' shbd| zeSa rAmezvara II. 456,4 / zeSa viSNu I.436,181437,2 / 438,6 / 442,22 II. 318,6 / zeSa vIrezvara I. 603,2kSa, vIrezvara'.."zabda / zeSa zarmA (paribhASeduzekharasTIkAkAra).328,20 zeSa zAGgadhara I.438.14 // zeSAdri, zeSAdri sudhI, zeSAdrinAtha sudhI II. 311,22 / 327,13 / 32610 zeSAhi (pataJjali) I. 356,17 / 357116 // zaitvAyana I: 77.6 // II. 403,10 // 1. yahAM 'zeSa' se abhiprAya sambhavataH zeSaMkRSNa' se hai| 2. yahAM 'ananta zeSavaMzIya' zabda bhI dekheN| 3. 'kRSNa (zeSavaMzIya)' zabda bhI dekheN| 4. vahAM 'rAmezvara (=vIrezvara vaTezvara) zabda tathA 'vIrezvara' 'vaTezvara' zabda bhI dekheN| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa zailavAcArya II. 103,19 / / zaizirAyaNa gAye I. 162,11 // . zaunaka I. 48,2172,15173,677.8 / 101,111106,14 / 142,7 / 143,23 / 148,17 / 166,17 / 177,17 / 181, 17 / 183,5 / 184.17 / 185,1 / 217.11218,14 / 216, 1 / 220,11260,10 / 272.21 / 273,24 / 278,27 / 276, 2 / 284,2 / 264,2 / 301,7305,14 / 315,1 // II. 371, 14 / 372,1 // 376,26 / 377.12 / zaunaki (zaunaka kA putra) I. 72,13141,6 / 283,21 // . zauravIra' mANDakeya I. 77.28 // zravaNa velgola I. 669,3 / .. ., zrIkara -zrIkAra I. 517,17 / zrI kavi kaNThAhAra I. 310,15 / 'kavi kaNThAhAra' zabda bhI draSTavya) zrI kAnta (puNDarIkAkSa vidyAsAgara kA pitA) I 570.6 / II. 460,15 / / zrI kAzIza (mugdhabodha vyAkhyAtA) I.72002 / zrIkRSNa (vasudeva-putra) 1. 210,27 / 258,18 / 373,8 / ____II. 464,15 / III. 62,3 / zrIkRSNa (pra. kaumudIkAra) I. 561,23 / zrIkRSNa (vardhamAna saMgrahakAra) L 639,3 / zrIkRSNa bhaTTa (sphoTacandrikAkAra) II. 455,12 / zrIdatta (vyAkaraNakAra) I. 606,7610,52662,7 / zrIdatta (padmanAbha kA pitA) I. 721,2 / zrIdeva (syAdavAdaratnAkara-kartA) I.306,22521017 / zrIdevI (devanandI kI mAtA) I. 460,12 / zrIdezala (kA0 paJjikA-TIkAkAra) I. 637,20 / . : zrIdevavaza (vRSabhadeva kA pitA) II..444,10 / .. 1. 'zUravIra-suta' zabda bhI draSTavya hai| 2. yaha 'zrIdhara' zabda kA apapATha ho sakatA hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' bArahavAM pariziSTa 287 zrIdhara (bhAgavRtti-vyAkhyAtA) I. 517,5 / .... zrIdhara aNNA zAstrI vAre II. 402,24 / III. 166,17/170, 22 / zrIdhara (viSNupurANa kA vyAkhyAtA) II. 364,1 / / zrIdhara cakravartI I. 721,18 / zrIdharadAsa (saduktikarNAmRtakAra) II. 466,11 / 472,7 / zrodharasena (rAjA) I. 367,51514,1-2 / 515,1 / II. 333, 23 / 485,8 / III. 133,2 / zrInAtha (vRttaratnAkara-vyAkhyAtA) II. 36627 / 400,4 / zrInivAsa, zrInivAsa yajvA (svarasiddhAnta-maJjarIkAra) I. .46527 / II. 235,4 / 247,4 / 356,13 / III. 134, zrIpatidatta (kAtantra pariziSTakAra) I. 169,1 / 397,1 // . 466.12 / 500 / 2 / 514,4 / 516,52624,5 / / zrIparavastu veGkaTa raGganAtha svAmI II. 96.22100,1 / zrIprabha sUri I. 700,9 zrIbhadra (=zrIbhadrezvara ?) I. 694,7 / II. 134, 14 / zrImatI (sAyaNa kI mAtA) I.110,13 / zrImAn zarmA I. 571.14 / II. 316,111317,3 / / zrI raghunAtha (zrI kAzInAtha zAstrI kA putra) II. 440.22 / zrIraGga (siddhAntaralAvalIkAra mAdhava kA guru). I. 710.6 / zrIrAmazarmA (mugdhabodha-TIkAkAra) I. 719,30 / zrI rAmazarmA (zu0 ya0 prAti0 vyAkhyAtA) II. 386,17 / zrIlAla zAstrI I. 658,281656,11 / zrIvallabha vidyAvAgIza (bAlabodhanIkAra) I. 720,4 / zrI veGkaTezvara (perusUri kA pitA) II. 236.5 / - zrIzacandra cakravartI, zrIzacandra bhaTTAcArya I. 55,23 / 401,27 / 426,2115002 / 506,181563,71572:28 / II... 170,13 / III. 61,26 / 188,16 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : " saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa zrI svAmI (bhaTTi kavi kA pitA) II. 482,171484,30 / zrIharSa (naiSadhacaritakAra) I. 527,3 / zrIharSa (=zrIharSavardhana' rAjA) II. 284,13 / zrIharSa muni (kAtantra dopikAkAra) 1. 645,18 / zrutakIti (parameSThI prakAzasAra, yogasAra kA kartA) Ii. 178.2 zrutakIrti Arya dra0 'Arya zrutakIti' zabda / aMtadhara (kAtyAyana') I. 323,4 // 334,9 / zrutapAla (kAvyAdarza TIkAkAra) I. 160,27 / zrutapAla (kuNDalI-kAra) I 430,16 / zrutapAla (vyAkaraNakAra) I. 522,11606114 / zrutapAla (devanandIya dhAtupATha-vyAkhyAtA) I. 635,8 / zrutapAla (? haima vyAkaraNa meM smRta) I. 696,11 / . zrukhapAla (dhAtupATha vyAkhyAtA) 12017 / zrutidhara (vi0 samakAlika vararuci kAtyAyana kA nAmAntara) ___I. 465,25 // zvabhUti (pANini kA ziSya ?) II: 463,25 / zvetaketu prauddAlaki III. 158,6 / .. zvetagiri (vidyAsAgara muni kA guru) I. 573,15 / zvetavanavAsI (uNAdivRttikAra) I. 163,133366,25 / 480, '233516,7 / II. 65,18 // 206,111211,4217,11 // 227,10 / 228,4 / 226,3 / 344,17483,171484,3 / zvobhUti (aSTAdhyAyI-vRttikAra) I. 481,13 / - - 1. dra0 'harSavardhana' shbd| 2. zrutidhara' zabda bhI draSTavya / 3. devanandIya dhAtupATha vyAkhyAtA zratapAla bhI drssttvy| zrataparakAtyAyana' zabda bhI draSTavya / (4. bhama 2, pRSTha 467, paM0 17 meM 'zvabhUte' ke sthAna meM zlobhUte' pddh'eN| isI prakAra isI pRSTha meM sarvatra 'zvabhUti' ke sthAna meM zvobhUti' pdd'e| 'zvabhUti' kA nirdeza nyAsakAra ne 7 / 111 kI kAzikA kI vyAkhyA meM kiyA hai| dra0 bhAga 1, pRSTha 481, paM0 18 / / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 bArahavAM pariziSTa SaDguru ziSya - 186,12 / 168 27 / 272,151273,6 / 338, - 20364,221384,4 / H. 66.26 / saMskRta kAleja baliyA II: 26624 saMskRta mahAvidyAlaya, mahAkAla mandira, ujjana I. 643,21 / saMskRta mahAvidyAlaya sarasvatI bhavana kAzI I. 172,25 / / saMskRta menyuskRSTsa prAiveTa lAyabrerI sAutha iNDiyA II. 463, saMskRta vizvavidyAlaya', vArANasI I. 368,23 / 580, 13 / - II. 35.1,211320,7 / 358,5 / 360,16 / / saMskRta sAhitya pariSada granthamAlA, kalakattA II. 381,13 / sakhI devI (haribhaTTa kI mAtA) II. 457,3 / saGkarSaNa (govardhana kA pitA) II. 218,18 / saGgama (rAjA) I. 110,20 / 111,1 / saccidAnanda tIrtha svAmI III..161,16 / saccidAnanda bhAratI II. 448,24 | I. 165,16 / / saccidAnanda zaMkara bhAratI (= saccidAnandabhAratI) III. 165, 21 / saccidAnanda sarasvatI (svayaMprakAzAnanda sarasvatI) II. 232,5 // sajjanasiMha (mahArANA udayapura) II. 240,6 / satalaja I. 302,5 / satArA-sAtArA (mahArASTra) [ 451,13 / satIdevI (nAgeza bhaTTa kI mAtA) I. 467,7 / satyakAma varmA (bhAradvAjaH) I. 161,8 / 201,122237,17 ityAdi / II. 368,17 / 441,6 / III. 107,13 / 126.6 satyanArAyaNa varmA I. 705,28 ! .. 1. 'saMskRta vizvavidyAlaya vArANasI' zabda bhI draSTavya / 2. svatantra sarasvatI bhavana' zabda bhI draSTavya / / 3. purAnA 'saMskRta mahAvidyAlaya, kAzI' / 4. 'saMskRta vyAkaraNa kA udbhava aura vikAsa' kA lekhaka / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa- zAstra kA itihAsa satyaprabodha (sArasvata dIpikAkAra) I. 710, 3 / satyaprabodha bhaTTAraka (sArasvata subodhinIkAra ? ) I. 706,13 / satyapriya tIrtha svAmI I. 446, 25 / satyayazAH RkprAti0 vyAkhyAtA II. 380, 16 / 260 satyavrata samizramI I. 10, 22 158, 12 / 165,71273,16 / 277, 371,14 / II. 76, 27/405, 31427,6 / 428,3 / . satyAnanda, satyAnanda sarasvatI I. 456, 3 / 457,11 / 458,6 / 456,10 / sadAnanda (siddhAntacandrikA - vyAkhyAtA) I. 714,25 / II. 2680 18 / sadAnandanAtha (praSTA0 vRttikAra ) I. 546, 10 / sadAziva (bhaTTa) I. 451, 1 / III. 126, 26 / 130,2 / sadAziva' (bAlakRSNa kA pitA ) II. 361, 1/393,4 / sadAziva agnihotrI (rAma zragnihotrI kA pitA ) II. 360018 sadAziva ela0 kAtre (sadAziva lakSmIdhara kAtre ) I. 66, 25/74, 21 / 388,23 / 486,17 / II. 414,25 / 446,26 / sanAtana jaina granthamAlA I. 666,18 / sanAtana tarkAcArya (tantrapradIpa - vyAkhyAtA ) I. 567,16 / sanAtanamizra (jagadIza tarkAlaMkAra kA pitAmaha) II. 460,1 / sapratha (bharadvAja kA putra) I. &&,1 / sabhya (kSIrataraGgiNI Adi meM uddhRta) II. 142,9 / samantabhadra (vyAkaraNakAra ? ) I. 610, 1662,81 samayasundara (jaina granthakAra ) I. 658, 5 / samiddhezvara mandira (cittaur3agar3ha ) I. 701.29 / samudragupta (guptavaMzIya) I. 44, 1166, 1226, 1/268,5 303,2 / 314,3 / 323,1 / 337, 13 / 363, 15/364,5 // 367,17 / 373,16 / 374, 41382,20 364,71367,20 II. 466,27/470,11473,15/474,111475,16 / III, 63,2 / 127,6 // 1. isake viSaya meM bhAga 2, pRSTha 391, paM0 1 - 5 dekheM / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa saradAra nandasiMha I. 160,8 / sarayU prasAda vyAkaraNAcArya II. 266, 12 / sarasvatI bhavana (saM0vi0 vi0 vArANasI) I. 61,23 / 441, 7 / 445, 1 ityAdi II. 140, 13 / 172,2 / 257,1 / 330, 7 ityAdi / III. 46, 458, 2 ityAdi / sarasvatI bhavana granthamAlA ( sIrija ) kAzI II. 211,16 / III. 166,2 / sarasvatI mahala pustakAlaya (lAyabrerI, taMjaura ) I. 580, 16 / II. 81,24 / sarasvatI vihAra ( dehalI ) I. 488, 23 / sarahinda ( paJjAba) II. 13611 / sarvadhara upAdhyAya (upAdhyAyasarvasvakAra) II. 260,1 / sarva rakSita ( durghaTavRtti-saMskarttA ) I. 5287 / II 2261 / sarvAnanda vandyaghaTIya ( amara TIkAsarvasvakAra) I. 106, 5 420, 21 / 423,24 / 426,14 ityAdi / II. 80 16 60,305 122,7 ityAdi / III. 12,26 / sarvezvara' ( = rAmezvara ) II. 456, 4 / sarvezvara dIkSita ( somayAjI ) I. 425, 6450, 21 / 470,14 // savAI mAdhavasiMha (jayapura nareza ) I. 557, 1 / sahajakIrti (sArasvata vyAkhyAkAra) 1. 713,3 / sahadeva (zazAGkadhara ko ziSya ) II. 445, 12 sahasrAkSa (indra) 1. C0, 6 sAketa (ayodhyA) I. 376,16 / sAgaranandI (nATaka lakSaNa ratna koSa ) I. 115, 17 1 sAGkRtya I. 77,12 / II. 403,11 / 1 sAtavalekara I. 74,28 / II. 2,27 / 'dAmodara sAtabalekara' zabda bhI draSTavya / 1.. dra0 zeSa kRSNa - putra vIrezvara rAmezvara = vaTezvara zabda | "" 261 = Wr Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa sAtavAhana (nRpati) I. 365,7 / 622.3 / 626,5 / 616,3 / 117,20 / sAtyamuni prAcAya I 266,5 / / sAdhu pAzrama hoziyArapura II. 87,1 / sAdhu cAritrasiMha (kAtantravibhramAvarNikAra) I. 611,22 / _ 'cAritrasiMha' zabda bhI draSTavya / sAdhuratna (guNaratna sUri kA gurubhAI) II. 136,5 / / sAdhurAma ema0 e0 I. 363,22 / sAmba zAstrI I. 606,13 / 607.868726 / 690,4 / II. 366,7 / sAyaNa, sAyaNAcArya I. 47,2154,19 / 66,16 / 106,2 ityAdi / _II. 56,6 / 67,5266,671,876,23 ityAdi / III. " 36,22 / sAyaNa-putra (kaNDvAdi dhAtuvRttikAra) II. 131,27 / / sAraGga kavi (prayuktAkhyAta-maJjarIkAra) II. 81,13 / sArasvatakAra II. 116,81138,7 / sArasvata vyUDha mazra II. 230,24 / 'vyUDhamizra sArasvata' zabda bhI draSTavya / sAvitrIdevI bAgaDiyA TrasTa (kalakattA) II. 452,30 / . sAhasAGka (vikrama) I. 505.10 / vikrama sAhasAGka tathA : 'vikramAGka sAhasAGka' zabda bhI drssttvy| siMhasUrigaNi (dvAdazAranayacakra-vyAkhyAtA) I. 107.26 / 141, 141343,1 / sikandara I. 206.11210.2 / ..... .. sikandara sUra II. 136,10 / / sikandarAbAda (Andhra pradezastha) I. 575,1 / III. 171,4 / siddhanandi, siddhanandI (vyAkaraNakAra) I. 606,12 / 610,2 / 676,3. / ..... siddharAja ('jayasiMha' nAmAntara) I. 462,23 / 665,6696, 261667.5 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 293 . siddhasena (vaiyAkaraNa) J. 606,311610,6 / 662,7 / / siddhasena divAkara (jainAcArya) I. 656,14 / siddhasena gaNI (unAsvAtibhASya-vyAkhyAtA) II. 64,1 / siddhAntamitra-dra0 'kAtikeya siddhAntamitra' zabda / sindhiyA prAcyazodha-pratiSThAna (ujjaina) I. 6.13,28 / sindhu (nadI) I. 302,6 / sindhula (dhArAdhIza bhoja kA pitA) I. 684,26 / simalA (zimalA) III. 139:12 / dra0 'zimalA' zabda / sirasA (jilA hisAra) III. 173,16 / 175,12 / / sotA (janaka-putrI) | 331,28 / sItA-svayambara I..101,3 / sItAnAtha siddhAntavAgIza 638,11 / sItArAma jayarAma jozI I. 5167101661,10 / II. 2258 / 464,26.478,15 / sItArAma dAtare (rIvAM, ma0pra0) sItArAma sahagala (zAstrI) II. 382,26 / sI0 narasiMhAcArya I. 1.6,6 / sIradeva (paribhASA-vRttikAra) I. 254,10 / 404,22 / 405,15 // 426.26 ityaadi| II 102,15 / 304-306 / 310,8 ityAdi / III. 11,30 / sIradhvaja (sItA kA pitA) I: 331,30 / sukezA bhAradvAja I. 172,13 / sucarita mizra (mI0 zlokavAttika-vyAkhyAtA) . 84,13 / sudarzana presa kAJcI II. 260,13 / . sudhAkara (vaiyAkaraNa) I. 246,12 / II. 60,23 / 144,11 // - 166,18 / 163, 3 / 200,20 / III. 141,22 / sunandA (cakravartI bharata kI rAnI) I. 66,6 / 105,10 / sunAga (vAttikakAra) I. 266,30 / 316,12 / 341,1 / sundara sUri muni-dra0 'muni sundara sUri' shbd| . sapadmanAbha I. 720,27 / (dra0 'padmanAbha' zabda) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa subandhu (vAsavadattAkAra) I. 486,1 / II. 466,12 / subodhinIkAra' (mAdhavIya dhAtuvRtti meM uddhRta) II. 142,13 / subodhinIkAra' (apANinIyapramANatA meM uddhRta) III. 12,27 subbarAyAcArya (zabdenduzekhara vyAkhyAtA) III. 168,1 / subrahmaNya ayyara dra0 'ko0 a0 subrahmaNya ayyara' zabda / subrahmaNya (paramezvara-putra) II. 450021 / subhadrA I. 261,14 / subhUticandra (amarakoSa TIkAkAra) II 216,26 / 220.7 / 221,8 / surabhi (ziva-mAtA) I. 80,16 / surAcArya (=bRhaspati) I. 64,5268,22 / surendranAtha majumadAra I. / surezvarAcArya I. 316,27 / II. 446,12 / III. 226 / sulabhA (saulabha brAhmaNa pravaktrI) I. 271,2 / suzIla vijaya I. 667,31668,27700,22 / ... suzIlA (gokulacandra kI mAtA) I. 543,7 / suSeNa kavirAja, suSeNa vidyAbhUSaNa-dra0 'kavirAja suSeNa' suSeNa____ vidyAbhUSaNa shbd| suhotra (bharadvAja putra) I. 66,2 / sUramacanda kavirAja I. 84,8 / II. 61,27 / sUrasiMha (jodhapura nareza) II. 266 / 22 / / sUryakAnta DA. I. 606,26 / II. 407,27 / 408 / 6 / 4106 / - 415,18 / 420-425 taka . . sRSTidhara, sRSTidhara cakravartI, saSTidharAcArya I. 106,4 / 154,4 / 227,18 / 367:13 / 429,4 / 475,27 / 501.19506, 6 / 513,190513,19514,63516,18522,20 / 526, 18 / II. 220,19,221,4 / III. 123,1 // 1. subodhinI' nAma kI vyAkaraNAdi aneka viSayoM ke granthoM kI TokAnoM kA nAma hai| ina donoM granthoM meM kauna sA 'subodhinI' grantha kA kartA abhipreta hai, yaha ajJAta hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 265 seNTrala provis eNDa barAra mainyuskRpTs II. 385,5 / setu mAdhavAcArya III. 162,6 / 167,26 / senaka I. 68 / 27 / 71,201188,24 / 282,26 / III. 107,271 sena saMvat II. 216,11 / / saitava (chandaHzAstrakAra) I. 285,25 / 286,2 / , sonIpata (harayANA) II. 452,31 // .. somadeva sUri I. 667,24 / 61,16 // 669,16 / II. 471,1 // III. 125,11 . somayArya (tai prA0 vyAkhyAtA) II. 378,12 / 396,13 / 398, ....., 123 III. 66,26 / . ... somasundara sUri II 136,51336,23 / somezvara kavi (sAhityakalpadrumakAra) I. 108,11 // somezvara dIkSita III. 14,6 / .. somezvara sUri I. 61,16 / III. 125,11 // saunAga (vArtikakAra) I. 337,71342,2 / 354,15 // saubhava (zuSkatAkiMka) I. 37,26 / saubhAgyasAgara I. 666,28 / saurASTra I. 625,6701,16722,4 / saurya (nagara) I. 348,10 // saurya bhagavAn I. 345,18 / 348.7 / sauryAyaNi gAye I. 162,13 / skanda, skandasvAmI I. 163,25 // 180,11238,19 / 268,2 / ityAdi / II. 40,2141,6 / 226,16 / / 1 / / skanda gupta I. 463,23 / skanda-mahezvara II. 487,1 / / . - . sTAIna I. 369,151587.ha sthavira kauNDinya I. 75,31177,10 // .:: sthavira zAkalya I. 76,3177,11 / 184,1 // 1. pRSTha 61, paM0 16 meM somadeva sUri' ke sthAna meM 'somezvara sUri' azuddha chapA hai| . . . . . . . . Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa sthANuH (=ziva) I. 81,20 / sthANudatta (paNDita) I[..166 / 27 / III. 180,1718112 / sphoTa (sphoTAyana' kA pitA) I. 186,20 / II. 431,24 / sphoTAyana I. 68.27 / 71,201186,50 / 283,1. II. 431, 14 / III. 107,27 / sphauTAyana' (pAThAntara) I. 186,20 / II. 431.24 // svayaMprakAza sarasvatI; svayaMprakAzAnanda sarasvatI, (=sacci: dAnanda sarasvatI') II. 232,3 / 321,16 / 322.6 / -- svAdhyAya maNDala (pAraDI ji0 sUrata) 1. 112,25 // svAmI (kSIrataraGgiNI meM uddhRta) II. 142,14 / svAmI dayAnanda sarasvatI I. 3,25 / 34,23 / 40,30154,23 / ityAdi II. 8.21 / 14,28 / 112,6 / ityAdi / II0. 32, 27 / 40,1162,15 / ityaadi| svAmI pUrNAnanda sarasvatI (sva0 da0 sa0 dIkSAguru) I. 545,6 / svAmI pUrNAnanda sarasvatI (brahmadatta jijJAsu ke guru) 556,13 / svAmI brahmamuni (priyaratna ArSa pUrvanAma) I. 190,2.7 / III. 124,21 // svAmI virajAnanda sarasvatI (gvA0 da0 sa0 ke vidyAguru) I. 380,51551,22 / 552,106556,17 / 585,7 / 706, 20) II. 112,61176,13 / svAmI zuddhavodha tIrtha I. 556,24 / , svAyambhuva manu I. 2,16 / 58,5 / dra0 'manu (svAyambhuva)' zabda / haMsarAja zarmA (rAjaguru) . 160,14 / haMsa vijaya gaNi I. 713,10 / haTTacandra I. 527,1 // haNTara (DabalyU DabalyU haNTara) I. 224.1 // haradatta, haradatta (padamaJjarIkAra) I. 3626 / 45 / 28.72,27 / 1. 'ye tvaukAra (=sphauTAyanaM) paThanti, te naDAdiSu azvAdiSu vA sphoTazabdasya pAThaM manyante / ' haradatta padamaJjarI 631 / 123 / / 2. ye eka hI vyakti ke nAma haiM / dra0 bhAga 2, pRSTha 232,3-5 : Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 116,6 ityAdi / II. 3, 4 41, 1150,25 / 57, 23 ityAdi / III. 116,25 / 120,24 / 171,171172 1 / haranAmadatta bhASyAcArya I. 55616 / haraprasAda zAstrI I. 718,3 / II. 342, 5343,31 haridatta ekAdazatIrtha I. 160,28 haridIkSita I. 467,6502,81531,51541,6 / 568,22 / II 326,51 haribhaTTa ( = haribhadra ) I. 708,23 / haribhaTTa (haribhAskara kA pitAmaha) II. 324,18 / harabhaTTa (kezava dIkSita kA putra) II. 456, 26 / 457,1 / haribhadra ( jaina zrAcArya ) I. 635, 26 / 658,71703, 23.24 / haribhadra ( = haribhaTTa) I. 708,23 / haribhadra sUri I. 672,1 / haribhAskara, haribhAskara agnihotrI' I. 404,10 / II. 308, 2 / 323,21 / 324,1.2 / 327,12 / 3/38 hari mizra (padamaJjarIkAra ) I. 433,26 / hariyomI II. 103, 1 / 104,1 / harirAma I. 425, 10 / 470,17 / harirAma ( kAtantra vyAkhyAkAra) I 626,11 // harirAma ( durgavRtti vyAkhyAtA) 1. 640,91 / harirAma (goyIcandra TIkA - vyAkhyAkAra) I. 705,25 / hari vallabha II. 456,16 / 267 hari zarmA I. 433,26 / harizcandra (kavi ) II. 466,12 | HII. 66,1 harizcandra yati ( = harIndu yati) I. 666, 22 / hariSeNa ( kavi, raghukAra apanAma kAlidAsa) I. 367, 4 III. &&,8 1 harisvAmI (zatapatha vyAkhyAtA) I. 66, 25 / 268,16388, 1. 'bhAskara, bhAskara bhaTTa, bhAskara agnihotrI' zabda bhI draSTavya / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 10 / 386,12 / 360.11418,123486.10 / 633,22 / 634,4 / II. 446,16 / harihara (prathama) II. 110,18 / harihara (dvitIya) II. 110,22 / harihara (bhaTTi-TIkAkAra) II. 483,11 / 460,17 / / hariharendra sarasvatI (zivarAmendra sarasvatI kA guru) I. 445,23 harIndu yati (=harizcandra yati) I. 669,30 / haryakSa (zuSka tArkika) I. 378,25 / harSa (kavi) II. 485,18 / harSa (liGgAnuzAsanakAra) 285,2 / dra0 'harSavardhana' zabda / harSakIrti sUri (sArasvata TIkAkAra) I. 711,6715,11 / ___II. 126,11138,16 / harSakula gaNi II. 137 / 14 / 140.5 / harSanAtha mizra (DA.) I. 512,24 / 648,21652,16 / 654,8 / 655,23 / harSavardhana (liGgAnuzAsanakAra) I. 314,23 / 320,2 / 663,12 / II. 273,14 / 275,3 / 277,1 / 2808 / 283,6 / 284,5 // 285,16 / 260,11300,25 / harSavardhana (mahArAjA') I. 631,22 / halAyudha I. 81,3 / 461,1 / III. 84,25 / hassana (karnATaka) I. 722,17 / III. 183,5 / hArIta (RSi) I. 22.16 / 77.14 / hArvarDa oriyaNTala sIrija I. 43,27 / hArvarDa yUnivarsiTI (vizvavidyAlaya) presa II. 472,27 / III. 61,6 / hAla (sAtavAhana napati) I. 616,13 / hAladAra II. 381,3 / dra0 'gurupada hAladAra' zabda / hindI grantha ratnAkara kAryAlaya (bambaI) III. 168,16 / 1. hamAre vicAra meM mahArAjA harSavardhana hI liGgAnuzAsanakAra hai / dra0 bhAga 2, pRSTha 284, paM0 11 se pRSTha 285 paM0 2 tk| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM pariziSTa 296 hindU vizvavidyAlaya kAzI I. 296,8 / 410,10 / .-hiraNyanAbha kausalya I. 172,14 / . humAyUI. 136,11 / . hUNa (jAtivizeSa) I. 366,22 / 370,2 / henarI TAmasa kolabuka II.457,16 / 'kolabruka' zabda bhI draSTavya / hema. hemacandra (AcArya, sUri) I. 18,16 / 28.24 / 34,25537, 28 ityAdi / II. 76,1877,3 / 86,1664,16,95,1 ityAdi / II. 85,27 / / hemanandana gaNi I. 713,5 / / hemarAja vaidya (gaMgAdatta zarmA ke pitA) I. 556,16 / hemasiMha khaNDelavAla II. 1394 / hemasUri (= hemacandra sUri ?) I. 594,28 / 666,27 / : hemahaMsa gaNi I. 321,51666,27 / II. 241,27 / 332,12 / / 338,13'336,41340,11341,11 / III. 24,26 / / hemAdri I. 103,19 / 178.7 / 182,221563,6716,26 / ___ III. 141,7 / / hemAdri-saciva I. 717,12 / helArAja I. 123,28 / 152,6 / 313,22 / 320,16 / 354,27 / ... 402,18 / II. 106.18.110,11267,12 / 436,18 // 437.121441,211445,161446,21447,3 // hevAkina II. 142,15 / ..hoDA (nagara) I 714,8 / . . . . hoziyArapura I 580,17 / II. 138,18 / III. 182,15 / / hoziyArapura vizvezvarAnanda zodha saMsthAna' I. 462,7 / 463,15 // hyanasAMga I. 10,4 / 22.0,23 / 222,16 / 368,24 / hviTanI-dra. 'vhiTanI' zabda / . 5 1.0 vizvezvarAnanda zodha saMsthAna' zabda / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 vyA0 zA 0 i0 ke tRtIya bhAga meM parivardhana tathA saMzodhana pRSTha 83 paM0 16 meM uddhRta 'sandhyAvabUM gRhya kareNa bhAnuH padyAMza kA sakala pATha isa prakAra hai sau raviH kumudacacatAGgI raktAMzukeneva kRtottarIyaH / sandhyAM vadhU gRhya kareNa gADhaM jAmAtRvad vAsagRhaM praviSTaH / / yaha zloka mahAmahopAdhyAya puruSottama vidyAvAgIza praNIta 'prayoga ratnamAlA vyAkaraNa', kRdvinyAsa ke sUtra 27, pRSTha 332 para uddhRta hai / yaha 'asama saMskRta borDa gohATI' se san 1973 meM prakAzita huA hai| isake sampAdaka zivanAtha zAstrI haiM / yaha viziSTa sUcanA vijayapAla zAstrI ( zodhachAtra, dillI) ne 21-2-85 ke patra meM dI haiM / tadarthaM zubhAzIH / hamane pRSTha 83 para jo padyAMza chApA thA vaha 'nami' sAdhu dvArA uddhRta hai ( dra0 isI pRSTha kI Ti0 4) / usane kevala 'gRhya' pada ke liye ukta padyAMza uddhRta kiyA hai / sambhava hai padyAMza kI arthavattA ke liye usane 'gaDha' pada ke sthAna para 'bhAnu' kA prayoga kara diyA ho / prayogaratnamAlA meM dvitIya caraNa meM 'raktAMzukenaiva' pATha chapA hai / yaha mudraNa doSa pratIta hotA hai / 1 pRSTha 84, paM0 26 - 'rAmanAtha' ke sthAna meM 'ramAnAtha' honA cAhiye / pRSTha 12, paM0 15 28 taka kA lekha pUrva pRSTha 61 kI 24vIM pakti ke prAge chapanA cAhiye thaa| sAvadhAnatA se asthAna meM chapa gayA / pRSTha 183, paM0 2 - zrI ma0 deve' ke sthAna meM 'zro mA0 deve' zodheM / pRSTha 185, paM0 e- 'pro0 bha0 dA0 sAThe' ke sthAna meM 'zrI ka0 dA0 sAThe' zodheM / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 vyA0 zA0 iti0 meM pRSTha nirdeza pUrvaka uddhRta granthoM kA vivaraNa pramaraTIkA sarvasva-sampAdaka-gaNapati zAstrI / cAra bhAgoM meN| trivendrama kA chpaa| amaraTIkA ( kSIrasvAmI )-sampAdaka-kRSNa jI govinda proke / pUnA san 1913 / alberUnI kI bhAratayAtrA-sampAdaka-santarAma bI. e.| iNDiyana presa, ilaahaabaad| . itsiga kI bhArata yAtrA-anuvAdaka-santarAma bI. e.| iNDiyana presa, ilaahaabaad| uNAdivRtti ( zvetavanavAsI )-prakAzaka-madrAsa vizvavidyAlaya, madrAsa / uNAdvivRtti (kAtantra)-prakAzaka-madrAsa vizvavidyAlaya, madrAsa / uNAdivRtti ( nArAyaNa bhaTTa )-prakAzaka-madrAsa vizvavidyAlaya, mdraas| . uNAdivRtti ( ujjvaladatta )-prakAzaka-jIvAnanda vidyAsAgara, klkttaa| uNAdivRtti (hemacandra)-saM0-johana kriste / ejyUkezana sosAiTI presa, bAyakolA. san 1845 / Rktantra-sampAdaka-DA. sUryakAntaH / prakAzaka-meharacanda muMzI rAma, lAhaura / . . / RksarvAnukramaNI-sampAdaka-DA. vijypaal| prakAzaka sAvitrI devI bAgaDiyA TrasTa, kalakattA / san 1985 / / RSi dayAnanda ke patra aura vijJApana-sampAdaka-paM0 bhagavaddatta / prakAzaka-rAmalAla kapUra TrasTa, amRtasara / tRtIye saMskaraNa, cAra bhAgoM meM / san 198183 / kAtantra-durgasiMha vRtti sahita, nAgarAkSara mudrita, kalakattA sNskrnn| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa kAtantravRtti-durgasiMha, nAgarAkSara prakAzana, kalakattA saMskaraNa / 'kAvyamImAMsA ( rAjazekhara )-gAyakavADa saMskRta sIrija bar3odA / prathama sNskrnn| kavikalpadruma - Azubodha vidyAbhUzaNa * sampAdita / siddhezvara presa kalakattA, san 1904 / / kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAnam-saMskRta anuvAda-yudhiSThira mImAMsaka, / bhAratIya prAcyavidyA pratiSThAna, ajamera / kAzikA-saM0-bAlazAstrI, meDikala hAla presa, banArasa / saMskaraNa - 2, san 1868 / kAzikA vivaraNa paJjikA (nyAsa)-jinendra buddhi / vArendra risarca sosAiTI rAjazAhI, baGgAla / do bhAgoM meN| kriyAratna samuccaya-guNaratna sUri / candraprabhA yantrAlaya, kaashii| kSIrataraGgiNI-sampAdaka-yudhiSThira mImAMsaka / prakAzaka-rAmalAla kapUra TrasTa, amRtsr|| gaNaratna mahodadhi-sampAdaka-bhImasena shrmaa| prakAzana sthAna - ittaavaa| jaina grantha prazasti saMgraha saMgrahItA-jugalakizora, mukhtaar| vIra sevA mandira, dariyAgaMja, dillii| jaina sAhitya aura itihAsa-nAthUrAma premii| hindI grantharatnAkara kAryAlaya vambaI / prathama saMskaraNa san 1942; dvitIya saMskaraNa san 1956 / jaina sAhitya no saMkSipta itihAsa-mohanalAla dalIcanda desaaii| bambaI, san 1633 / jainendra mahAvRtti-(abhayanandI)-bhAratIya jJAnapITha, banArasa / jJApaka samuccaya-vArendra risarca sosAiTI, rAjazAhI, baMgAla / jyotiSa zAstrAcA itihAsa-zaMkara bAlakRSNa diikssit| dvitIyA vRtti san 1931, puunaa| ..... .. . Teknikala Tarnsa Apha saMskRta grAmara-kSitIzacandra caTarjI / klkttaa| do sTrakcara prApha aSTAdhyAyI-lekhaka-AI0 esa0 pAvaTe / prakAzaka-AI0 esa0 pAvaTe, huvalI / san 1933 I0 / durghaTavatti-sampAdaka-gaNapati shaastrii| trivendrm| prathama saMskaraNa, san 1924 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddhRta granthoM kA vivaraNa daivam -puruSakAra vRttikopetam-saM0 yudhiSThira mImAMsaka, bhAratIya prAcyavidyA pratiSThAna, ajamera / dhAtupradIpa-maitreyarakSita / prakAzaka-vArendra risarca sosAiTI, rAja zAhI, bNgaal| dhAtuvRtti (sAyaNa)-prakAzaka--kAzI saMskRta sorija, naM0 103 / banArasa, san 1934 / nighaNTIkA ( devarAja yajvA ) sampAdaka-satyavrata sAmazramI, kalakattA, san 1880 / nirukta durgavRtti-AnandAzrama, puunaa| nirukta (skanda TIkA)-sampAdaka-DA. lakSmaNasvarUpa / prakAzaka pajAba vizvavidyAlaya, laahaur| nirukta samuccaya- ( vararuci )-sampAdaka-yudhiSThira mImAMsaka / ... bhAratIya prAcyavidyA pratiSThAna, ajmer| dvitIya saMskaraNa, saM0 2022 / niruktAlocana-satyavrata sAmazramI, klkttaa| nyAyamaJjarI ( jayanta bhadra)-do bhAgoM meM / prakAzaka-meDikala hAla yantrAlaya, banArasa / / nyAsa (jinendra buddhi) dra0-kAzikA vivaraNa paJjikA zabda / padamaJjarI (haradatta)-meDikala hAla presa, banArasa / prathama bhAga, san 1865 / dvitIya bhAga, san 1868 / / paribhASAbhAskara ( zeSAdri )-sampAo--kRSNamAcArya, zrI kRSNa vilAsa yantrAlaya, tajA nagara / san 1912 / / .. paribhASAvRtti ( sIradeva )--brajabhUSaNadAsa kampanI, kaashii| san 1887 / paribhASAvRtti (puruSottama deva) vArendra risarca sosAiTI, rAjazAhI, .. bNgaal| paribhASAsaMgraha-saM0 kAzInAza abhyaGkara / mudrnnsthaan-puunaa| purAtana prabandha saMgraha-siMdhI granthamAlA, zAntiniketana, saM0 1962 / puruSakAra-(dra0-devam) / ...... .. pUnA-pravacana -( upadeza-maMjarI) prakAzaka-rAmalAla kapUra TrasTa, sonIpata, hryaannaa| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa prakriyA kaumudI - do bhAgoM meM, bhaNDArakara oriyaNTala risarca insTI TaTa, pUnA / - uNAdivRtti, nArAyaNa bhaTTa / prakriyA sarvasva ( uNAdiprakaraNa) prakriyA sarvasva ( taddhita prakaraNa) - madrAsa vizvavidyAlaya madrAsa | prabandha koza - ( rAjazekhara sUri ) - siMdhI jaina granthamAlA, zAnti 1SKI niketana, saM0 1991 / prabandhacintAmaNi (merutuGgAcArya ) - siMdhI jaina granthamAlA, zAntiniketana, saM0 1986 / prauDha manoramA ( bhaTToji dIkSita ) - do bhAgoM meM / vidyAvilAsa presa banArasa, san 1907 / bRhattrayI - ( gurupada hAladAra) hAladAra pAr3A ror3a kAlIghATa, kalakattA / bRhad vimAna zAstra - sampAdaka - svAmI brahmamuni / prakAzaka - prArya sArvadezika pratinidhi sabhA, dehalI / baudhAyana gRhyazeSasUtra-- dra0 - baudhAyana gRhyasUtra / maisUra vizvavidyAlaya, maisura, san 1920 / bhAratavarSa kA bRhad itihAsa - paM0 - bhagavaddatta | prakAzaka - itihAsa prakAzaka maNDala, 1128 paMjAbI bAga, dehalI - 26 / bhASAvRtti ( puruSottamadeva ) - vArendra risarca sosAiTI, rAjazAhI, baGgAla / bhAgavRtti saMkalana- paM0 yudhiSThira mImAMsaka / bhAratIya prAcyavidyA pratiSThAna, ajamera | 1 bhAsa-nATaka-cakra - prakAzaka - proriyaNTala buka ejensI, pUnA mahAbhASya - ( a. 1-2 ) nirNayasAgara presa, bambaI / mahAbhASya - ( a. 3-8 ) - saM0 - guruprasAda zAstrI, kAzI / mAdhavIya dhAtuvRtti ( dra0 - dhAtuvRtti, sAyaNa) / mImAMsA bhASya - ( zabara svAmI) tantra vArttika Tup TIkA sahita, pUnA saMskaraNa / yajJaphalanATaka-sampAdaka - jIvArAma kAlidAsa vaidya / rasazAlA zrama, goMDala (kAThiyAvAr3a) / rUpAvatAra - dharmakIrti / do bhAgoM meM mudrita / baMgalora presa, maisUra roDa, baMgalora 1 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uddhRta granthoM kA vivaraNa liGgAnuzAsana-(harSavardhana) madrAsa vizvavidyAlaya, madrAsa / laugAkSi gRhyabhASya (devapAla)-do bhaag| kazmIra saMskRta granthAvalI, zrInagara, kshmiir| vAkyapadIya-(brahmakANDa) sampA0-50 cArudeva shaastrii| rAmalAla kapUra TrasTa, laahaur| vAkyapadIya- (puNyarAja ttiikaa)-vaaraannsii| vAkyapadIya-(helArAjIya TIkA)-vArANasI tathA dakkhana kAleja, puunaa| vAkyapadIya ( vRSabhadeva TIkA )-prathamakANDa / sampAdaka-cArudeva ___zAstrI / prakAzaka-rAmalAla kapUra TrasTa, lAhaura saM0 1981 / vAjasaneya prAtizAkhya- ubvaTa tathA ananta bhASya sahita / madrAsa yUnivarsiTI, mdraas| vAmanIya liGgAnuzAsana-prakAzaka-bhAratIya prAcyavidyA pratiSThAna, ajmer| vedArthadIpikA-RksarvAnukramaNI TIkA / SaDguru ziSya-sampAdaka.. maikDAnala, aaksphordd| vaidika sampatti-raghunandana zarmA / dvitIya prAvRtti, saMvat 1966 / vyAkaraNa darzanera itihAsa- (gurupada hAladAra)-hAladAra pAr3A ror3a, kAlIghATa, klkttaa| zabdazaktiprakAzikA - caukhamvA saMskRta sIrija, banArasa / saMskAra ratnamAlA- prakAzaka--prAnandAzrama, puunaa| saMskRta kavi carcA--baladeva upAdhyAya / prakAzaka-mAsTara khelAr3I lAla eNDa saMsa, banArasa, san 1932 / saMskRta sAhitya kA itihAsa-(kItha) hindI anuvAda, DA0 maGgala deva shaastrii| prakAzaka-motIlAla banArasIdAsa, dehlii| saMskRta sAhitya kA itihAsa-kanhaiyAlAla poddAra / rAmavilAsa poddAra granthamAlA, navalagar3ha / nyU rAjasthAna presa, kalakattA / saMskRta sAhitya kA itihAsa (vAcaspati gairaulA)- caukhambA saMskRta . sIrija, bnaars| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa saMsnata sAhitya kA sakSipta itihAsa-lekhaka - sItArAma jayarAma ___jozI tathA vizvanAtha zAstrI bhAradvAja / banArasa (san 1933) / sAMkhya darzana kA itihAsa -udayavIra shaastrii| virajAnanda zodha saMsthAna, gaajiyaabaad| sisTams Apha saMskRta grAmara-DA0 velvAlkara, oriyaNTala buka ejeMsI, zukravArapeTha pUnA, san 1915 / harSavardhana liGgAnuzAsana-prakAzaka-madrAsa vizvavidyAlaya, madrAsa / hindutva-( rAmadAsa gaur3a)-jJAnamaNDala yantrAlaya, kAzI saM0 1965 / hisTrI Apha klAsikala saMskRta liTarecara (kRssnnmaacaary)| haimadhAtupArAyaNahaimaliGgAnazAsana svopajJa-vivaraNa-sampAdaka-prAcArya vijayakSamA bhadra sUri (prakAzaka-zAha hIrAlAla somacanda, modI sTrITa, koTa, bambaI / saM0 1996 / hya nasAMga-vArTsa kA aMgrejI anuvaad|| yU nasAMga kA bhArata bhramaNa-anu0 -ThAkuraprasAda zarmA, iNDiyana presa, pryaag|. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-paricaya janma aura adhyayana merA janma rAjasthAna rAjya ke puSkara kSetra antargata ajamera (=ajayameru) maNDala ke birakacyAvAsa (=viracyAvAsa) meM base hue bhAradvAja gotra, tripravara, prAcArya TaMka, yajurvedIya mAdhyanandina zAkhA adhyetA sArasvata kula meM huA hai| mere dAdA kA nAma raghunAtha prAcArya, pitA kA gaurIlAla prAcArya evaM mAtA kA nAma yamunAbAI thaa| yadyapi kaI pIr3hiyoM se nirvAha kA mukhya sAdhana kRSi thA, parantu mere pitAjI ne kRSi karma chor3akara adhyApana kArya svIkAra kiyA thaa| - hamAre gAMva meM eka sUrajamala paTela the| unhoMne ajamera meM navabhArata ke nirmAtA vedoddhAraka svAmI dayAnanda sarasvatI ke bhASaNa sune the (mujhe bhI bacapana meM unase svAmI dayAnanda ke vyaktitva ke saMsmaraNa sunane kA saubhAgya prApta hanA thaa)| inake saMsarga se pitAjI evaM grAma ke do navayuvaka rAmacandra jI loyA maura zivacandajI inANI bho AryasamAja kI ora AkRSTa hue| adhyayanArtha pitAjI kucha varSa ajamera meM rahe / vahAM prAryasayAja ke saMsarga meM Ane se ve svAmI dayA. nanda sarasvatI ke dRr3ha anuyAyI bana gye| pitAjI kA lagabhaga 23 varSa kI avasthA meM vivAha huA / una dinoM kanyAoM ko par3hAne kI paripATI nahIM thii| pitAjI ne svAmI dayAnanda ke anuyAyI hone se merI mAtA ko svayaM par3hA likhA kara suzikSita kiyA aura unheM apane vicAroM ke anukUla banA liyaa| susaMskRta mAtA-pitA ne nizcaya kiyA ki hama apanI santAna ko apane vaMza ke anurUpa saccA vedapAThI brAhmaNa bnaayeNge| pitAjI ne adhyayana ke pazcAt bIkAnera tathA kizanagar3ha rAjya ke kaI sthAnoM para adhyApana kArya kiyA, parantu sana 1908 meM ve indaura rAjya kI sevA meM cale gye| ataH merA janma indaura rAjya ke nImAr3a jile ke muhammadapura grAma meM bhAdra sudI praSTamI saMvat 1966 tadanusAra 22 sitambara san 1906 ko huaa| sAtaveM varSa meM mujhe Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-paricaya sthAnIya (maNDalezvara kI) pAThazAlA meM praviSTa kiyaa| isa avadhi meM mere eka bhAI aura eka bahana huii| para ve donoM akAla meM hI kAlakavalita ho gye| mAtA-pitA ne upanayanocita (ATha varSa kI) avasthA meM mujhe gurukula bhejane kA nizcaya kara liyA thA aura AThaveM varSa ke madhya meM gurukula kAMgar3I (haradvAra) se mujhe praviSTa karane kI anumati bhI prApta kara lI thI, parantu vidhAtA ko yaha svIkAra na thA / ataH kucha samaya pUrva hI merI mAtA kA svargavAsa ho gyaa| isa kAraNa pitAjI DhAI tIna varSa anyamanaska rhe| mujhe tatkAla gurukula meM adhyayanArtha na bheja sake / 1921 meM mahAtmA gAndhI kA asahayoga Andolana cala rahA thaa| amatasara ke jaliyAMvAlA bAga kA naramedha ho cukA thaa| una dinoM dezoddhAraka svAmI dayAnanda sarasvatI ke sabhI anuyAyI pratyakSa vA apratyakSa rUpa se svatantratA-saMgrAma meM bar3ha car3ha kara bhAga le rahe the| ataH pitAjI ne bhI mahAtmA gAndhI ke 'skala kAleja choDo Adeza ke anusAra mujhe rAjakIya pAThazAlA se uThAkara pUrva saMkalpAnusAra brAhmaNocita veda-vedAGga ke adhyayanArtha gurukula bhejane kA vicAra kiyA / avasthA adhika ho jAne ke kAraNa gurukula kAMgar3I meM mujhe praveza nahIM milaa| ataH usa samaya sAntAka ja bambaI meM cala rahe gurukula meM mujhe bhejA / usa samaya maiM prAimarI utIrNa kara pAcavIM meM par3ha rahA thaa| marAThI aura gujarAtI bhASA kA bhI mujhe parijJAna thaa| ataH maiM usa samaya praviSTa hone vAle 35 brahmacAriyoM meM bauddhika parIkSA meM sarvaprathama aayaa| yahAM bhI praveza pAnA vidhAtA ko svIkAra na thA / janmajAta pairoM kI vikRti ke kAraNa zArIrika parIkSA meM DAkTara ne anutIrNa kara diyaa| ataH svAmI dayAnanda ke anuyAyo hote hae bhI vedapAThI brAhmaNa banAne kI adamya icchA ke kAraNa sanAtana dharma ke RSikula (haradvAra) meM praviSTa karAne kA vicAra kiyA aura patra-vyavahAra karake anumati prApta kara lii| daiva-gati vicitra hotI haiM / use mAnava kabhI jAna nahIM sktaa| vidhAtA ke pratyeka kArya meM mAnava kA hita nihita hotA hai| isI ke anurUpa RSikula meM praviSTa karAne se pUrva hI Aryapratinidhi sabhA uttarapradeza ke 'pAryamitra' (sAptAhika) meM svAmI sarvadAnanda jI ke Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..: Atma-paricaya --- sAdhu Azrama (pula kAlI nadI, alIgar3ha) kI eka vijJapti prakAzita hii| isameM svAmI dayAnanda nirzita 'prArSa pAThavidhi ke anusAra adhyayanAdhyApana kA ullekha thaa| use par3hakara pitAjI ne ukta prAzrama ke prAcAryajI se patra-vyavahAra kiyaa| unhoMne mujhe apane Azrama meM praviSTa kara lene kI anumati de dii| - 3 agasta 1921 ko pitA jI mujhe lekara zrI svAmI sarvadAnanda jI ke Azrama meM phuNce| vahAM kI saba vyavasthA dekhakara aura santuSTa hokara mujhe gurujanoM ko sauMpa diyaa| usa samaya Azrama meM zrI paM0 brahmadattajI jijJAsu, zrI paM0 zaMkaradevajI evaM zrI paM0 buddhadevajI (dhAravAle) adhyApana kArya karate the| pAMca mAsa ke pazcAt hI vidyAlaya gaNDAsiMhavAlA amRtasara meM sthAnAntarita ho gyaa| vahAM isakA nAma virajAnanda prAzrama rakhA gyaa| kucha samaya pazcAt zrI paM0 buddhadevajI Azrama se pRthak ho gye| kucha kAraNoM se 'sarvahitakAriNI' nAmnI saMcAlakasamiti Azrama ko adhika dina na calA skii| ataH donoM gurujana 12-13 brahmacAriyoM ko lekara kAzI cale gye| prAya kI yathAvat sthiti na hone se eka samaya annakSetra meM bhojana karate karAte hameM vyAkaraNa par3hAte rahe aura svayaM darzanazAstroM kA adhyayana karate rahe / san 1928 ke prArambha meM amRtasara ke prasiddha kAgaja ke vyApArI lAlA rAmalAla kapUra kA svargavAsa huA (gaNDAsiMhavAlA meM virajAnanda Azrama ke lie jitanI kAgaja kApI Adi kI AvazyakatA hotI thI, usakI pUrti ye hI karate the)| tadanantara inake vaidika dharmaniSTha putroM ne zrI paM0 brahmadatta jI jijJAsu ko kAzI se bulAkara unakI sammati se apane pitA kI smRti meM rAmalAla kapUra TrasTa kI sthApanA kI aura brahmacAriyoM ke sahita amRtasara AnemA anurodha kiyA / tadanusAra zrI paM0 brahmadatta jI (isa samaya taka zrI paM0 zaMkaradeva jI bhI Azrama se pRthak ho gaye the) sabhI chAtroM ke sahita pramatasara cale gaye aura.san 1931 ke anta taka amRtasaraH meM rhe| isa avadhi meM maiMne zrI paM0 brahmadattajI jijJAsu se pAtaJjala mahA 1. inako san 1963 meM rASTrapati ne saMskRtabhASA kI vizeSa sevA ke liye sammAnita kiyA thaa| . ...... Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa bhASya paryanta pANinIya vyAkaraNa, niruktazAstra evaM anya siddhAnta granthoM kA adhyayana pUrNa kara liyA thaa| pUrva kAzIvAsa ke samaya pUjya guruvarya pUrvamImAMsA zAstra kA adhyayana na kara sake the| usakI nyUnatA unheM barAbara khalatI rhii| ataH mImAMsA darzana ke viziSTa adhyayana ke liye hama sabhI chAtroM ko sAtha meM lekara san 1931 ke anta meM punaH kAzI gye| vahAM maiMne sva0 zrI ma0 ma0 cinnasvAmIjI zAstrI aura zrI paM0 paTTAbhirAmajI zAstrI se samagra pUrvamImAMsA kA, zrI paM0 DhuNDirAja jI zAstrI se nyAya vaizeSika ke aneka prAcIna duSkara granthoM kA, zrI paM0 bhagavataprasAdajI mizra vedAcArya se karmakANDa, vizeSakara kAtyAyana zrautasUtra kA adhyayana kiyaa| katipaya anya viSayoM kA bhI anya gurujanoM se adhyayana kiyaa| tadanantara san 1935 meM kAzI se lauTakara lAhaura meM rAvI pAra bArahadarI ke samIpa rAmalAla kapUra ke udyAna meM Azrama kI sthiti huii| yahAM rahate hue sva0 zrI paM0 bhagavaddatta jI ke sAnnidhya meM bhAratIya prAcIna itihAsa tathA anusandhAna kArya kI zikSA prApta kii| ___ isa prakAra san 1921 se 1935 taka zrI guruvarya paM0 brahmadattajI jijJAsu tathA anya mAnya gurujanoM ke caraNoM meM rahakara saMskRta vAGmaya ke vividha viSayoM kA adhyayana kiyA, parantu koI rAjakIya parIkSA nahIM dii| aprela 1936 meM virajAnandAzrama (lAhaura) kA maiM vidhivat snAtaka bnaa| isase kucha mAsa pUrva 26 disambara 1935 ko mere pitAjI kA indaura rAjya ke nandavAI grAma (cittaur3agar3ha se 30 mIla dUra) meM adhyApana kArya karate hue eka matAndha sthAnIya rAjakIya musalamAna DAkTara dvArA mAraka ijekzana dene ke kAraNa svargavAsa ho gayA thaa| 2 jUna 1936 ko mevAr3a antargata zAhapurA ke zrI pa0 mUlacandajI tuganAyata (triguNAtIta) kI putrI evaM zrI paM0 bhagavAnasvarUpajI (ajamera) dvArA pAlitA 'yazodA devI' ke sAtha merA vivAha haa| isa samaya mere tIna putra aura do putriyAM haiN| ye sabhI apane apane vyavasAyoM vA gharoM meM suvyavasthita haiN| rAjakIya parIkSA ke parityAga ke kAraNa jIvana-nirvAha kA nizcita sAdhana na hone se svIya parivAra ke nirvAhArtha yatra tatra vividha Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAtma-paricaya 11 kArya karate hue bhI saMskRta vAGmaya kI zrIvRddhi tathA RSi RNanirmocana ke lie adhyayana-adhyApana aura zodha kArya meM adyayAvat yathAzakti saMlagna hUM / maiMne apane jIvana meM jo kucha bhI kArya kiyA hai, usakA pradhAna zreya merI sahadharmiNI yazodAdevI ko hai jisane brAhmaNocita prayAcita-vRtti se prApta svalpa prAya meM parivAra kA bharaNapoSaNa karate hue jIvana nirvAha karane meM mujhe pUrNa sahayoga diyA hai| adhyayana aura vivAha ke anantara saMskRta vAG maya ke rakSaNa aura pracAra ke liye kiye gaye pradhyApana aura zodhakArya kA vivaraNa prastuta kiyA jAtA hai-- kRtakArya-vivaraNa maiMne parivAra ke nirvAha ke liye bhI adya yAvat pradhAnatayA do prakAra ke kAryoM kA hI Azraya liyA hai| prathama adhyApana, dvitIya zodha kArya / (1) adhyApana-kArya maiMne saMskRta vAGmaya ke adhyApana kA kArya do prakAra se kiyA / eka kisI saMsthA ke sAtha saMbaddha hokara aura dUsarA svatantrarUpa se yathA (ka) san 1936 se 1942 paryanta lAhaura rAvI pAra 'virajAnanda sAGgavedavidyAlaya' meM mahAbhASyaparyanta pANinIya vyAkaraNa aura froad zAstra kA adhyApana kArya kiyA / (kha) san 1943 - 45 paryanta ajamera meM rahate huye svatantrarUpa se mahAbhASya aura nirukta Adi kA adhyApana kiyA / (ga) san 1946 se 31 julAI 1947 taka lAhaura ke pUrva nirdiSTa vidyAlaya meM adhyApana kArya kiyA / (gha) san 1947 ke deza-vibhAjana ke pazcAt san 1947 ke anta se 1950 ke Arambha taka ajamera meM rahate huye svatantrarUpa se vyAkaraNazAstra kA adhyApana karatA rahA / (Ga) san 1950-55 ke Arambha taka lAhaura se sthAnAntarita Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 'virajAnanda sAGgavedavidyAlaya' apara nAma 'pANini mahAvidyAlaya (motIjhIla) vArANasI meM adhyApana kArya kiyaa| (ca) sana 1955 se 1956 ke prArambha taka dehalI meM svatantrarUpa meM zAstrI aura saMskRta ema0 e0 ke chAtroM ko par3hAtA rhaa| [san 1956 ke maI mAsa se san 1961 taka 'maharSi dayAnanda smAraka mahAlaya' TaMkArA meM zodha kArya kiyaa|] (cha) san 1962 se 1966 taka ajamera meM aSTAdhyAyI, mahAna bhASya, nirukta, pUrvamImAMsA tathA kAtyAyana zrautrasUtra prAdi kA svatantrarUpa se adhyApana karatA rhaa| (ja) san 1967 meM kendra dvArA bhuvanezvara ( ur3IsA ) meM sthApita 'sAndhya saMskRta mahAvidyAlaya' meM 3 mAsa taka prAcArya pada para kArya kiyaa| vahAM kA jalavAyu svAsthya ke anukUla na hone se mujhe yaha sthAna chor3anA pdd'aa| (jha) julAI 1967 se rAmalAla kapUra TrasTa bahAlagar3ha (sonIpata-harayANA) ke pANini vidyAlaya meM yathAsambhava adhyApana kArya kara rahA huuN| vizeSa-kha-gha ca-cha nirdiSTa kAloM meM ghara para adhyayanArtha Aye huye chAtroM ko niHzulka par3hAtA rhaa| (2) zodha-kArya zodha kArya kA prArambha-maiMne chAtrAvasthA meM san 1930 se hI zodhakArya prArambha kara diyA thaa| taba se aba taka nirantara isa kArya meM saMlagna huuN| .. adhyayana ke pazcAt san 1936 se jo zodhakArya kiyA, vaha do prakAra kA hai| eka kisI saMsthA ke sAtha sambaddha hokara dUsarA svara tantrarUpa se| - (ka) san 1936 se 1942; 1946 se 31 julAI 1947 tathA 1950-1955 ke prArambha taka 'virajAnanda sAGgaveda vidyAlaya' lAhaura meM adhyApanakArya ke sAtha-sAtha zrI rAmalAla kapUra TrasTa dvArA kriyamANa zodhakArya meM sahayoga detA rahA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-paricaya (kha) san 1943 se 1945 taka 'paropakAriNI sabhA ajamera kA kArya karate huye atharvaveda (zaunakazAkhA) aura sAmaveda (kauthumazAkhA) kA viziSTa saMzodhanakArya kiyA (sabhA ko nIti ke anusAra mere dvArA zodhita saMskaraNoM para merA nAma nahIM diyA gyaa)| (ga) san 1948 se 1951 ke prArambha taka 'prArya sAhitya maNDala ajamera' meM kArya karate hae zrI svAmI dayAnanda sarasvatI viracita vyAkaraNa-sambandhI vedAGgaprakAza ke 14 bhAgoM kA saMzodhana kArya kiyaa| [inakA mudraNa merI anupasthiti hone ke kAraNa ye grantha zuddha nahIM chpe|]. (gha) san 1955-1958 taka kSIrasvAmI viracita pANinIya dhAtupATha kI prAcInatama vyAkhyA kSIrataraGgiNI kA sampAdana, tathA vaidikachandomImAMsA kA lekhana kArya rAmalAla kapUra TrasTa kI ora se kiyaa| (Ga) san 1956-1962 taka maharSi dayAnanda smAraka mahAlaya TaGkArA ( saurASTra ) dvArA sthApita anusandhAna vibhAga ke adhyakSa ke rUpa meM anusandhAna kArya kiyaa| isa kAla meM svAmI dayAnanda sarasvatI viracita 40 granthoM meM uddhata tathA vyAkhyAta 25 paccIsa sahasra vacanoM kI sUcI taiyAra kii| (yaha prakAzita nahIM huii| paJjAba kI zAstrI parIkSA meM niyata zrI svAmI dayAnanda sarasvatI ke yajurveda bhASya ke niyata aMza kA sampAdana tathA prakAzana, aura gopatha brAhmaNa ke kucha bhAga ke anuvAda aura vyAkhyA kA kArya kiyaa| (ca) 13 aprela 1961 ke dina maiMne katipaya mitroM ke sahayoga se ajamera meM bhAratIya-prAcyavidyA-pratiSThAna kI sthApanA kii| aura usake uddezya ke anusAra zodhakArya tathA saMskRta-vAGmaya ke prAcIna durUha granthoM (mahAbhASya nirukta pUrvamImAMsA) kA adhyApana kArya prArambha kiyaa| 1 mArca 1963 se anya seba kArya chor3akara ekamAtra . isI kArya meM saMlagna ho gayA taba se san 1966 taka aneka grantha likhe, vA prAcIna granthoM ke sampAdana vA prakAzana kA kArya kiyaa| ... (cha) julAI 1967 se Aja taka rAmalAla kapUra TrasTa bahAlagar3ha (sonIpata-harayANA) meM zodhakArya kara rahA huuN| isa kAla meM aneka mahattvapUrNa granthoM ko sampAdita karake prakAzita kiyA hai| ..... Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa (ja) rAmalAla kapUra TrasTa ke kArya karate hue maiMne vaidika ArSavAGmaya ke prakAzana aura pracAra ke liye kaI granthoM kA sampAdana evaM hindI vyAkhyA likhakara (zrI cau0 nArAyaNasiMha pratApasiMha dharmArtha TrasTa (karanAla), drAkSAdevI pyArelAla dharmArtha TrasTa (dehalI) tathA sAvitrIdevI bAgar3iyA dharmArtha TrasTa (kalakattA) ke dvArA prakAzita krvaayaa| ... san 1961 se Ajataka likhe gaye zodha granthoM aura sampAdita granthoM kA varNana Age kiyA jaayegaa| viziSTa zodhapUrNa lekha . mere saMskRta-vAGmaya, vizeSakara veda aura vyAkaraNaviSaya meM jo zodhapUrNa aneka lekha saMskRta aura hindI meM prakAzita huye, unameM se katipaya viziSTa lekha isa prakAra haiM - saMskRtabhASA meM nibaddha lekha 1. mantrabrAhmaNayorvedanAmadheyam --ityatra kazcidabhinavo vicAraH / isa nivandha meM 'mantrabrAhmaNayorvedanAmadheyam' isa sUtra para aitihAsika dRSTikoNa se sarvathA naye rUpa meM vicAra kiyA hai| vedavANI (vArANasI) mAsika patrikA meM yaha lekha chapA thaa| san 1952 2. vaidikachandaH-saMkalanam-isa lekha meM nidAnasUtra, upanidAnasUtra, piGgala chandaHzAstra, RkprAtizAkhya, RksarvAnukramaNI Adi granthoM meM vaidika chandaHsambandhI jitane bheda-prabheda darzAye haiM, una saba kA saMkalana kiyA hai / yaha lekha 'sArasvatI-suSamA' (vArANasI) varSa 6 aGka 1,2 meM prakAzita huaa| . sana 1954 3. Rgvedasya RksaMkhyA-Rgveda kI RggaNanA sambandhI matabhedoM kA vivecana yaha 'sArasvatI-suSamA' (vArANasI) varSa 6 praka 3, 4; varSa 10 aGka 1-4 meM chapA hai| san 1955 ____4. yajuSAM zauklyakAjvivekaH-isa lekha meM yajurvedasambandhI zuklakRSNa bhedoM kI mImAMsA kI hai| yaha sArasvatI-suSamA (vArANasI) varSa 11 aMka 1-2 meM chapA hai| san 1956 5. kAzakRtsnIyo dhAtupAThaH-isameM kannaDa lipi meM kannaDaTIkA Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-paricaya sahita prakAzita kAzakRtsna dhAtupATha kA paricaya diyA hai| yaha 'saMskRta ratnAkara' (dehalI) patrikA ke varSa 17 aMka 12 meM chapA hai / 6. aSTAdhyAyyA ardhajaratIyA vyAkhyA--isameM arvAcIna vaiyAkaraNoM dvArA kI gaI aSTAdhyAyI kI vyAkhyA kI AlocanA kI hai| 'sArasvatI-suSamA' (vArANasI) bhAdra saMvat 2017 / san 1960 ____7. bhAratIya bhASAvijJAnam-bhASAvijJAna ke sambandha meM bhAratIya mata kI vivecanA / yaha lekha bar3audA kI 'saMskRta-vidvatsabhA' meM agasta 1960 meM par3hA gyaa| 'gurukula patrikA' ke maI, jUna, julAI ke aGgoM meM prakAzita / / san 1961 8. prAvibhASAyAM prayujyamAnAnAm apANinIyaprayogANAM sAdhutvavivecanam-isa lekha meM saMskRtabhASA ke prAcIna ArSa granthoM meM prayujyaapANinIya padoM ke sAdhutva kI vivecanA kI hai / 'vedavANI' (vArANasI) varSa 14 aMka 1,2,4,5 meM prkaashit| san 1961-62 6. vedAnAM mahattvaM tatpracAropAyAzca-yaha lekha rAjasthAna saMskRta sammelana (san 1966) ke bhIlavAr3A (rAja.) ke adhivezana ke avasara para veda-pariSada ke sabhApati-bhASaNa ke rUpa meM par3hA thA (sammelana dvArA mudraapit)| yaha lekha gurukUla-patrikA ke aMkoM meM aura saMskRta-ratnAkara meM bhI prakAzita huaa| san 1966 10. saMskRtabhASAyA rASTrabhASAtvam-yaha lekha 'rAjasthAna saMskRta sammelana' ke bhIlavAr3A. adhivezana. (san 1966) ke avasara para prakAzita smArikA meM chapA hai / yaha agasta sitambara akTUbara san 1966 kI 'gurukula patrikA' meM bhI chapA hai| san 1966 11. prasAdhutvenAbhimatAnAM saMskRtavAGamaye prayuktAnAM zabdAnAM sAdhutvAsAdhutvavivecanam-yaha lekha 'akhila bhAratavarSIya saMskRtasAhitya sammelana' ke akTUbara 1966 ke dehalI adhivezana meM par3hA gayA thaa| yaha aprela maI 1967 ko 'gurukula-patrikA' meM chapA hai| 12. zrImadbhagavaddayAnandasarasvatIsvAmino vedabhASyasya vaiziSTayama-yaha lekha 'Aryapratinidhi sabhA rAjasthAna kI hIraka jayantI ke avasara para 'veda-sammelana' ajamera (navambara 1966) meM par3hA thaa| yaha 'gurukUla-patrikA' ke janavarI pharavarI ke aMka meM chapA hai| 1967 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa pit| 13. vedasammelanasyAdhyakSIya bhASaNam -'rAjasthAna saMskRta pariSad' ke ajamera nagara meM 16-18 mArca 1975 meM hue dvitIya adhivezana meM veda-sammelana ke adhyakSa kA bhASaNa / pariSad dvArA mudrA / san 1975 hindI meM nibaddha lekha-. . 1. mahAbhASya se prAcIna aSTAdhyAyI ko sUtravRttiyoM kA svarUpa / 'proriyaNTala megajIna' (lAhaura) meM chpaa| san 1936 2. veda ke anakramaNIsaMjJaka grantha aura tatpratipAdita RSi-devatAchandoM para vicAra-'dayAnanda-sandeza' (dehalo) meM chapA / san 1936 3. Rgveda kI RksaMkhyA--prathamavAra, 'vaidikadharma' (auMdha--ji0 sAtArA) meM chpaa| san 1944 * pariSkRta saMskaraNa 'sarasvatI' (prayAga)meM chpaa| san 1950 4. mahAbhASya ke TIkAkAra prAcArya bhartRhari--'jarnala oNpha di yUnAiTeDa proveMsis hisTorikala sosAiTI' (lakhanaU) san 1948 ___5. sAmasvarAGkanaprakAra--sAmaveda ko mantrasaMhitA aura usake padapATha meM prayukta svarAGkana prakAra kI sodAharaNa vyaakhyaa| 'vedavANI' (vArANasI) san 1946 6. saMskRta-vyAkaraNa kA saMkSipta paricaya- 'kalyANa' patrikA (gorakhapura) ke 'hindU-saMskRti aMka meM chpaa| san 1950 7. prAcArya pANini ke samaya vidyamAna saMskRta vAGamaya'sarasvatI' (prayAga) san 1950 8. Rgveda kI katipaya dAnastutiyoM para vicAra--'vedavANI' (vArANasI).... san 1952 6. duSkRtAya carakAcAryam-mantra para vicAra--'vedavANI' (vArANasI) san 1952 10. dazame mAsi sUtave-mantra para vicAra-yaha 'kalyANa' patrikA (gorakhapura) ke bAlaka maMka'.. san 1953 11. bhAratIya saMskRti meM nArI-'sammelana patrikA' (prayAga) ..... . .. . san 1953. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-paricaya 17 12. vedha pratipAdita prAtmA kA zarIra meM sthAna--'vedavANI' (vArANasI) san 1953 (pariSkRta saMskaraNa, 'sarasvatI', prayAga) san 1955 13. vedArtha ko vividha prakriyAoM kA aitihAsika anuzIlana'vedavANI' (vArANasI) san 1954 ___14. janendra vyAkaraNa aura usake khila-pATha-'kAzI jJAnapITha' dvArA prakAzita jainendra-mahAvRtti ke prArambha meM mudrita / san 1956 15. mUla pANinIya zikSA-isameM pANinIya zikSA ke vividha pAThoM kI vivecanA karake sUtrAtmaka zikSA ke prAmANya kA pratipAdana kiyA hai / 'sAhitya' patrikA (pttnaa)| san 1956 16. kAzakRtsna vyAkaraNa aura usake upalabdha sUtra-cannavIra kavi kRta kozakRtsna dhAtupATha kI kannaDa TIkA ke AdhAra para kAzakRtsna vyAkaraNa kA paricaya tathA usameM uddhRta 135 sUtroM kI vyAkhyA sahita / 'sAhitya' (pttnaa)| san 196061 saMskRta granthoM kA sampAdana 1. nirukta-samuccayaH-vararucikRta yaha narukta sampradAya kA pramukha grantha hai| nirukta-TIkAkAra skandasvAmI ne ise bahuta sthAnoM para uddhRta kiyA hai / isake ekamAtra azuddhi-bahula va truTita hastalekha se sampAdana kArya kiyA hai / 'proriyaNTala megajIna' (lAhaura) meM prathamavAra prakAzita huaa| san 1938 dvitIya saMskaraNa san 1965 tRtIya saMskaraNa san 1983 ": 2, bhAgavRtti-saMkalanam-aSTAdhyAyI kI ati prAcIna vilupta bhAgavRtti nAmnI vRtti ke zatazaH pATha prAcIna granthoM meM upalabdha hote haiM / mudrita tathA likhita lagabhaga 200 granthoM kA pArAyaNa karake isa vRtti ke pAThoM kA saMkalana karake TippaNiyoM ke sahita prakAzita kiyA hai| prathama saMskaraNa 'moriyaNTala memajIna', (lAhaura) san 1940 .. pariSkRta , . (sArasvatI suSamA, kAzI) san 1954 .... parivardhita , (pustakarUpa meM) ... ... san 1965 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa 3. dazapAdhuNAdivRttiH-pANinIya vyAkaraNa sampradAya meM yaha vRtti atyanta prAmANika mAnI jAto hai| parantu isake hastalekha ati durlabha ho gaye haiN| atyanta prayAsa se isake vividha sthAnoM se aneka hastalekha upalabdha karake zatazaH anya granthoM ke sAhAyya se isa vRtti kA sampAdana kiyA hai| Arambha meM 55 pRSThoM meM saMskRtabhASA meM uNAdisUtra aura unakI vattiyoM kA itihAsa likhA hai| yaha vRtti rAjakIya saMskRta mahAvidyAlaya vArANasI (vartamAna saMskRta vizvavidyAlaya) kI sarasvatI-bhavana granthAvalI meM prakAzita huI hai| san 1942 4. zikSA-sUtrANi-AcArya prApizali, pANini aura candragomI ke mUlabhUta zikSAsUtroM kA sampAdana tathA prkaashn| san 1946 pariSkRta vA parivardhita sNskrnn| san 1967 5. kSIra-taraGgiNI-pANinIya dhAtupATha ke praudIcya pATha para kSIra-svAmI viracita kSIra-taraGgiNI nAmnI sabase prAcIna vyAkhyA kA sampAdana / isameM lagabhaga 700 mahattvapUrNa TippaNiyoM meM aneka viSayoM kA spaSTIkaraNa kiyA hai| prArambha meM saMskRta meM 40 pRSThoM meM pANinIya dhAtupATha aura unake vyAkhyA granthoM kA itihAsa likhA hai| (rAmalAla kapUra TrasTa dvArA prkaashit)| sana 1958 6. devaM puruSakAravAttikopetam -pANinIya dhAtupATha para prAcIna atiprAmANika grantha kA vividha prakAra kI lagabhaga 650 TippaNiyoM ke sAtha sampAdana tathA prakAzana / sana 1962 7. kAzakRtsna-dhAtupATha-kI cannavIra kavikRta kannaDa TIkA kA saMskRta rUpAntara tathA sampAdana / uttara pradeza sarakAra se purskRt| san 1965 8. kAzakRtsna-vyAkaraNam-kAzakRtsna-vyAkaraNa kA paricaya, tathA upalabdha 135 sUtroM kI saMskRta meM vyaakhyaa| sana 1965 ___. mAdhyandina-padapATha-vi0 saMvat 1471 ke viziSTa hastalekha tathA anya vividha mudrita vA hastalikhita granthoM ke AdhAra para Adarza saMskaraNa kA sampAdana / isa kArya para rAjasthAna sarakAra ne 3 varSa taka 150-00 Der3ha sau rupayA mAsika sahAyatA dI hai| uttarapradeza zAsana se purskRt| san 1971 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAtma-paricaya 16 10. RgvedAdibhASyabhUmikA - svAmI dayAnanda sarasvatI kRta grantha ke saTippaNa saMskaraNa kA sampAdana / sana 1967 11. Rgveda bhASyam - svAmI dayAnanda kRta RgvedabhASya kA sampAdana, sahasroM TippaNiyoM evaM 10-12 prakAra ke pariziSToM ke sahita / bhAga 1-2-3 prakAzita tInoM bhAga uttara pradeza sarakAra se puraskRta / sana 1672-76 12. uNAdi - koSa - svAmI dayAnanda sarasvatI viracita paJcapAMdI uNAdipATha kI uNAdikoSa nAmnI vyAkhyA kA sampAdana 1 sana 1674 13. mahAbhASya ( hindI vyAkhyA) - pataJjali muni viracita mahAbhASya kI hindI vyAkhyA | bhAga 1 - 2-3 mudrita / dvitIya tathA tRtIya bhAga uttarapradeza rAjya se puraskRta / sana 1972-76 14. mImAMsA - zAbara bhASya hindI vyAkhyA - jaiminimuni prokta mImAMsA zAstra para sabase prAcIna bhASya zabara svAmI kA hai / isa para zrArSamatavirmAzinI nAmno hindI vyAkhyA likhI jA rahI hai| abhI taka 4 bhAga chape haiN| inameM mImAMsA ke 5 adhyAyoM kI vyAkhyA hai | sana 1677-84 15. RSi dayAnanda ke patra aura vijJApana - prastuta tRtIya saMskaraNa meM do bhAgoM meM R0 da0 ke patroM aura vijJApanoM kA saMgraha hai aura tRtIya caturtha bhAga meM R0 da0 ke prati anya vyaktiyoM dvArA likhita patroM aura vijJApanoM kA saMgraha kiyA hai / dvitIya aura caturthabhAga ke anta meM patroM se sambaddha aneka pariziSTa jor3a e gaye haiM / san 1681-1683 maulika zodha-pUrNa grantha 1. saMskRta vyAkaraNazAstra kA itihAsa ( bhAga 1 ) - isa grantha meM pANini se prAcIna teIsa vaiyAkaraNoM kA itivRtta, unameM aneka zrAcAryoM ke upalabdha sUtroM kA saMkalana, pANini aura usake vyAkaraNa para TIkA-TippaNI likhanevAle lagabhaga 160 zrAcAryoM, tathA pANini se uttaravarttI 18 pramukha vyAkaraNa - pravaktAoM, aura unake lagabhaga 100 vyAkhyAtAoM kA itihAsa likhA gayA hai / na kevala rASTrabhASA hindI, Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa meM, apitu saMsAra kI kisI bhI bhASA meM saMskRta vyAkaraNa-zAstra ke . itihAsa para itanA vistRta grantha prakAzita nahIM huaa| prathama saMskaraNa (uttarapradeza sarakAra se puraskRta) sana 1951 dvitIya parivardhita saMskaraNa (150 pRSTha bar3he) sana 1963 tRtIya , , (50 pRSTha bar3he) sana 1973 caturtha , , (84 pRSTha bar3ha) sana 1984 2. saMskRta vyAkaraNazAstra kA itihAsa (bhAga 2)-isameM vyAkaraNazAstra ke pariziSTarUpa dhAtupATha uNAdisUtra liGgAnuzAsana paribhASApATha aura phiTasUtroM ke pravaktAoM aura vyAkhyAtAyo kA itivRta likhA gayA hai / anta meM prAtizAkhyoM ke pravaktA aura vyAkhyAtA, vyAkaraNa zAstra ke dArzanika granthakAra tathA vyAkaraNapradhAna lakSyAtmaka kAvyagranthoM ke racayitAoM kA itihAsa bhI de diyA hai| prathama saMskaraNa san 1962 dvitIya parivadhita saMskaraNa (58 pRSTha bar3he) san 1973 tRtIya , , (33 pRSTha bar3he) san 1984 3. saMskRta vyAkaraNazAstra kA itihAsa (bhAga 3)-isameM avaziSTa viSaya tathA aneka pariziSTa tathA sUciyAM Adi dI haiN| prathama saMskaraNa san 1973 parivardhita saMskaraNa (108 pRSTha bar3he) san 1985 4. vaidika-svara-mImAMsA-isameM vaidika granthoM meM prayukta udAtta anudAtta svarita Adi svaroM kA vAkyArtha ke sAtha kyA saMbandha hai, svara-parivartana se artha meM kisa prakAra parivartana hotA hai, svara-zAstra kI upekSA se vedArtha meM kaisI bhayaMkara bhUleM hotI haiM, ityAdi aneka viSayoM kA sopapattika sodAharaNa pratipAdana kiyA hai / anta meM vaidika udAttAdi svaroM ke vibhinna prakAra ke saMketoM svaracihnoM kI sodAharaNa vyAkhyA kI hai| pariziSTa meM mantra-saMhitA pATha se padapATha meM parivartana ke niyamoM kI sodAharaNa vivecanA kI hai| dvitIya saMskaraNa meM pANinIya vyAkaraNa ke anusAra svara viSaya kA saMkSepa se jJAna karAne ke liye svAmI dayAnanda sarasvatI kRta 'sauvara' grantha bhI anta meM jor3a diyA hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-paricaya 21 . prathama saMskaraNa (uttara pradeza sarakAra se puraskRta) san 1958 / dvitIya , (isameM lagabhaga 70-80 pRSTha bar3he haiM) san 1963 / tRtIya , san 1985 5. vaidika-chandomImAMsA-isameM vaidika vAGmaya se sambandha rakhanevAle 5-6 upalabdha chandaHzAstroM ke anusAra sabhI chandoM ke bheda-prabhedoM ke lakSaNa aura udAharaNa darzAye haiN| sAtha meM chandojJAna kI vedArtha meM upayogitA, chandaHparivartana ke kAraNa, aura chandaHzAstra kA saMkSipta itihAsa Adi aneka viSayoM kA samAveza kiyA hai| vaidika-chanda:sambandhI itanI vizada vivecanA kisI bhI bhASA ke grantha meM nahIM kI gaI hai| prathama saMskaraNa (uttarapradeza sarakAra se puraskRta) san 1960 / dvitIya parivardhita saMskaraNa (20 pRSTha bar3ha) san 1976 / 6. RSi dayAnanda ke granthoM kA itihAsa - isa grantha meM svAmI dayAnanda sarasvatI ke pratyeka grantha kA vizada itihAsa diyA hai| unake granthoM kI pANDulipiyoM aura usa samaya taka amudrita granthoM kA vistRta vivaraNa diyA hai| aneka pariziSToM meM vividha prakAra kI prAcIna upayogo aitihAsika sAmagrI kA saMkalana kiyA hai| : . prathama saMskaraNa . . san 1950 dvitIya pariSkRta tathA parivardhita saM0 (132 pRSTha bar3he)san 1983 7. Rgveda kI RksaMkhyA (hindI tathA saMskRta)-Rgveda kI RksaMkhyA ke viSaya meM prAcIna aura arvAcIna vidvAnoM meM atyanta matabheda hai / isa nibandha meM sabhI lekhakoM kI dI gaI RksaMkhyA kI vivecanA aura unako gaNanA-sambandhI bhUloM kA nidarzana karAte huye vAstavika RggaNanA darzAI hai| kaI saMskaraNa prakAzita ho cuke haiN| aprakAzita grantha 8. chandaHzAstra kA itihAsa / 9. zikSA-zAstra kA itihAsa / 10. nirukta zAstra kA itihAsa / ina granthoM kI sAmagrI kA saMkalana to bahuta varSa pUrva kara cukA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa thA, parantu kAryAdhikya se likha na sakA / aba svasthya atyanta gira jAne se inakA prakAzana sambhava nhiiN| viziSTa sammAna evaM puraskAra pUrva likhita lagabhaga 50 varSa ke saMskRta bhASA ke adhyApana tathA usameM kiye gaye vividha zodhakArya ke liye jo viziSTa sammAna evaM puraskAra prApta hue ve isa prakAra haiM viziSTa sammAna 1-rAjasthAna rAjya ke saMskRta vibhAga ne veda aura vyAkaraNa zAstra sambandhI zodhakArya para 3000-00 rupayA dekara sammAnita kiyA / san 1963 2-bhArata ke rASTrapati ne saMskRta bhASA kI unnati aura vistAra tathA sAhityika sevA ke liye sammAnita kiyA / san 1977 (rASTrapati dvArA sammAnita vyakti ko sarakAra samprati 5000 ru0 vArSika sahAyatA detI hai|) 3-uttara pradeza zAsana ne vyAkaraNa zAstra sambandhI viziSTa sevA ke liye 1500000 kA viziSTa puraskAra diyA / nava0 1976 granthoM para puraskAra-uttara pradeza zAsana dvArA 1. saM0 vyA0 zAstra kA i0 bhAga 1 para 600.00 san 1952 2. vaidika svara-mImAMsA para 700.00 san 1956 3. vaidika chandomImAMsA para 500.00 san 1961 4. kAzakRtsnadhAtuvyAkhyAnam para 500-00 san 1972 5. mAdhyandina-padapATha para 500.00 san 1973 6. mahAbhASya-hindI vyAkhyA, bhAga 2 para 500.00 san 1974 7. RgvedabhASya (svA0 da0sa0)bhAga1para 2500.00 san 1975 8. RgvedabhASya , , bhAga 2-3 para 3000-00 san 1976 6. mahAbhASya-hindI vyAkhyA, bhAga 3 para 3000-00 san 1976 (isa ke pazcAt u0 pra0 sarakAra ke uttara pradezIya lekhakoM taka yaha puraskAra sImita kara dene se agale granthoM para prApta nahIM ho sakA / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-paricaya 23 viziSTa saMsthAoM dvArA sammAna1. AryasamAja (bar3A bAjAra) pAnIpata dvArA 1101-00. san 1975 2. gaGgAprasAda upAdhyAya smAraka samiti dvArA 'vaidika siddhAnta mImAMsA' para gaGgAprasAda upAdhyAya puraskAra . 1200000 3. dayAnanda balidAna (nirvANa) zatAbdI ke avasara para paropakAriNI sabhA ajamera dvArA 1000-00 san 1983 4. zrI ghur3amala Arya dharmArtha TrasTa (hiNDauna siTI) dvArA 'mImAMsA zAbara bhASya' kI hindI vyAkhyA para, 1201-00 san 1984 5. AryasamAja (bar3A bAjAra) pAnIpata kI sthApanA zatAbdI ke avasara para 1500.00 san 1984 zoSakArya ke liye viziSTa sahAyatA-rAjyasthAna rAjya ke saMskRta zikSA vibhAga dvArA mAdhyandina padapATha para 3 varSa taka 150.00 mAsika sahAyatA / san 1965-1667 . rAmalAla kapUra TrasTa viduSAM vazaMvadaHbahAlagar3ha (sonIpata-harayANA) yudhiSThira mImAMsaka Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmalAla kapUra TrasTa dvArA prakAzita vA prasArita prAmANika grantha 1. RgvedabhASya ( saMskRta hindI vA RgvedAdibhASyabhUmikA sahita).-pratibhAga sahasrAdhika TippaNiyAM, 10-11 prakAra ke pariziSTa va sUciyAM prathama bhAga 35-00, dvitIya bhAga 30-00, tRtIya bhAga 35-00 / 2. yajurvedabhASya-vivaraNa-RSi dayAnandakRta bhASya para paM0 brahmadatta jijJAsu kRta vivaraNa / prathama bhAga 100 rupaye hai / dvitIya bhAga mUlya 40.00 rupye| ... 3. taittirIya-saMhitA-mUlamAtra, mantra-sUcI shit| 40.00 4. taittirIya saMhitA-padapATha-70 varSa pUrva chapA durlabha grantha punaH chApA hai| mUlya 80.00 5. atharvavedabhASya-zrI paM0 vizvanAtha jI vedopAdhyAya kRta / 11-13vAM kANDa 30-00; 14-17 vAM kANDa 24-00; 15-16vAM kANDa 20-00; bIsavoM kANDa 20-00 / 6. RgvedAdibhASya-bhUmikA-paM0 yudhiSThira. mImAMsaka dvArA sampAdita evaM zatazaH TippaNiyoM se yukta / sAdhAraNa jilda 25-00, - pUre kapar3e kI 30-00, sunaharI 35-00 / 7. mAdhyandina (yajurveda) padapATha - zuddha sNskrnn| 25-00 8. gopatha brAhmaNa (mUla) -sampAdaka zrI DA0 vijayapAla jI vidyAvArivi / sabase adhika zuddha aura sundara saMskaraNa / mUlya 40-00 ___E. kAtyAyanIya RksarvAnukramaNI-( RgvedIyA ) SaDguruziSya viracita saMskRta TIkA sahita / TIkA kA pUrA pATha prathama bAra chApA gayA hai / vistRta bhUmikA aura aneka pariziSToM se yukta / 100-00 10. RgvedAnukramaNI-veGkaTa mAdhavakRta / vyAkhyAkAra-DA. vijayapAla vidyAvAridhi / uttama-saMskaraNa 30-00; sAdhAraNa 20-00 11. Rgveda kI RksaMkhyA-yudhiSThira mImAMsaka mUlya 2-00 12. veda saMjJA-mImAMsA-yudhiSThira mImAMsaka 13. vaidika chando-mImAMsA-yu0 mI0 nayA saMskaraNa 20.00 14. vaidika-svara-mImAMsA-yu0 mI0 (nayA saM0) 20.00 1-00 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. vaidika-sAhitya-saudAmino-zrI paM0 vAgIzvara jI vedAlaMkAra 'kAvya prakAza' Adi ke DhaMga para vaidika-sAhitya para yaha mahattvapUrNa zAstrIya vivecanAtmaka grantha likhA hai| mUlya 40-00 16. devApi aura zantanu ke pAkhyAna kA vAstavika svarUpalekhaka-zrI paM0 brahmadatta jI jijnyaasu| mUlya 2-00 17. veda aura nirukta-zrI paM0 brahmadatta jijJAsu / mUlya 2-00 18. niruktakAra grora veda meM itihAsa-,, mUlya 2.00 16. tvASTrI saraNya kI vaidika kathA kA vAstavika svarUpalekhaka-zrI paM0 dharmadeva jI niruktaacaary| mUlya 2-00 20. zivazaGkarIya-laghugrantha paJcaka-isameM zrI paM0 zivazaGkara jI kAvyatIrtha likhita vedaviSayaka caturdaza-bhuvana, vasiSTha-nandinI, vaidika-vijJAna, vaidika-siddhAnta aura IzvarIya pustaka kauna ? 6-00 21. yajurveda kA svAdhyAya tathA pazuyajJa samIkSA-le0paM0 vizvanAtha jI vedopAdhyAya / bar3hiyA jilda 20-00, sAdhAraNa 16-00 / 22. vaidika-pIyUSa dhArA-lekhaka-zrI devendrakumAra kapUra / cune hue 50 mantroM kI pratimantra padArtha pUrvaka vistRta vyAkhyA, anta meM bhAvapUrNa gItoM se yukta / uttama jilda 15-00; sAdhAraNa 10.00 / 23. uru-jyoti-zrI vAsudevazaraNa agravAla likhita vedaviSayaka svAdhyAyayogya grantha / sundara chapAI pakkI jilda 16-00 24. vedoM kI prAmANikatA-DA0 zrInivAsa shaastrii| 1-50 25. ANTHOLOGY OF VEDIC HYMNSSwami Bhumananda Sarasvati. 50.00 26. baudhAyana-zrota-sUtram-(darzapUrNamAsa prakaraNa)- bhavasvAmI tathA sAyaNa kRta bhASyasahita (sNskRt)| 40-00 27. darzapUrNamAsa-paddhati-paM0 bhImasena kRta,bhASArtha sahita 25-00 28. kAtyAyana-gRhyasUtram-(mUla mAtra) aneka hastalekhoM ke AdhAra para hamane use prathama bAra chApA hai| 20-00 26. zrautapadArtha-nirvacanam-(saMskRta) annyAdhAna se agniSToma paryanta prAdhvaryava padArthoM kA vivaraNAtmaka grantha / sajilda 4000 30. saMskAra-vidhi-zatAbdI saMskaraNa, 460 pRSTha, sahasrAdhika TippaNiyAM, 12 pariziSTa / mUlya lAgatamAtra 15-00, rAja-saMskaraNa 20.00 / sastA saMskaraNa mUlya 5-25, acchA kAgaja sajilda 7-50 Ta / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. agnihotra se lekara azvamedha paryanta zrota yajJoM kA saMkSipta paricaya- isa yAga meM agnyAdhAna, agnihotra, darzapUrNamAsa, suparNaciti sahita somayAga, cAturmAsya aura vAjapeya yAga kA varNana hai| 10.00 32. saMskAra-vidhi-maNDanama-saMskAra-vidhi kI vyaakhyaa| le0vaidya zrI rAmagopAla jI shaastrii| ajilda 10-00; sajilda 14-00 33. vaidika-nityakarma-vidhi-sandhyAdi pAMcoM mahAyajJa tathA bRhad havana ke mantroM kI padArtha tathA bhAvArtha vyAkhyA sahita / sajilda 5-00 34. vaidika-nityakarma-vidhi-(mUlamAtra) sandhyA tathA svastivAcanAdi bahad havana ke mantroM shit| mUlya 1-00 35. paJcamahAyajJa-pradIpa-zrI paM0 madanamohana vidyAsAgara 5-00 36. havanamantra-svastivAcAnAdi sahita / 0-50 37. varNoccAraNa-zikSA-R0 da0 kRta hindI vyAkhyA 0-60 38. zikSAsUtrANi-prApizala-pANinIya-cAndra zikSA-sUtra / 6-00 39. zikSAzAstram-(saMskRta) jgdiishaacaary| 7-50 40. arabI-zikSAzAstram- , 41. nirukta-zlokavAttikam- nIlakaNTha gArya viracita / sampAdaka-DA0 vijayapAla vidyaavaaridhi| mUlya 100-00 42. nirukta-samuccaya-AcArya vararuci viracita (sNskRt)| saM0-yudhiSThira miimaaNsk| mUlya 15-00 43. aSTAdhyAyI-(mUla) zuddha saMskaraNa / 3-50 44. aSTAdhyAyI-bhASya- (saMskRta tathA hindI) zrI paM0 brahmadatta jijJAsu kRt| bhAga I 30-00, bhAga II 25-00, bhAga III 30-00 45. dhAtupATha-dhAtvAdisUcI sahita, sundara zuddha saMskaraNa 3-00 46. vAmanIyaM liGgAnuzAsanam - svopajJa vyAkhyAsahitam 8-00 ...,47. saMskRta paThana-pAThana kI anubhUta saralatama vidhi-lekhakazrI paM0 brahmadatta jijJAsu / bhAga 1 10-00, bhAga II 10-00 / ys. The Tested Easiest Method Learning and Teaching Sanskrit (First Book)-yaha pustaka zrI paM0 brahmadatta jI jijJAsu kRta 'vinA raTe saMskRta paThana-pAThana ko anubhUta saralatama vidhi' bhAga eka kA aMgrejI anuvAda hai| 25-00 46. mahAbhASya-hindI vyAkhyA (dvitIya adhyAya paryanta) paM0 yu0 mI0 / bhAga I 50.00, bhAga II 25-00, bhAga III 25-00 50. uNAdikoSa-R0 da0 sa0 kRta vyAkhyA, tathA paM0 yu0 mo0 kuta TippaNiyoM, evaM 11 sUciyoM sahita / sajilda 12-00 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51. daivam puruSakAravAttikopetam-lIlAzaka muni kRta 10.00 52. kAzakRtsna-dhAtu vyAkhyAnam-saMskRta ruupaantr| 15.00 53. zabdarUpAvalI-vinA raTe rUpoM kA jJAna karAnevAlI 3-00 * 54. saMskRta-dhAtukoza-dhAtuoM kA hindI meM artha / 10-00 55. aSTAdhyAyIzuklayajuHprAtizAkhyayormatavimarza:-DA. vijayapAla viracita pI0 eca0 DI0 kA mahattvapUrNa zodha-prabandha / 50-00 56. Iza-kena-kaTha-upaniSad-vaidya rAmagopAla zAstrI kRta hindI aMgrejI vyAkhyA / mUlya-Izo0 1-50; keno0 1-50; kaTho0 3-50 57. tattvamasi-zrI svAmI vidyAnanda jI sarasvatI mUlya 40-00 58. dhyAnayoga-prakAza-svAmI lakSmaNAnanda kRta / mUlya 16.00 56. prAryAbhivinaya (hindI)-svAmI dayAnanda / sajilda 400 60. Aryabhivinaya-English translation and notes (svAmI bhUmAnanda) doraGgI chpaaii| 4-00, sajilda 6-00 61. viSNa-sahasranAma stotrama- (satyabhASya sahitama)-satyadeva vAsiSTha kRta vaidika bhASya (4 bhaag)| prati bhAga 15-00 62. zrImadbhagavad-gItA-bhASyama-paM0 tulasIrAma svAmI 6-00 63. agamyapantha ke yAtrI ko prAtmadarzana-caMcala bahina / 3-00 64. zukranItisAra-vyAkhyAkAra zrI svA0 jagadIzvarAnanda jI srsvtii| vistRta viSaya-sUcI tathA zloka-sUcI sahita / mUlya 45-00 65. vidura-nIti-yudhiSThira mImAMsaka kRta pratipada padArtha aura vyAkhyA sahita / bar3hiyA kAgaja, pakkI sundara jilda / mUlya 36-00 66. satyAgraha-nIti-kAvya-A0 sa0 satyAgraha ke samaya jela meM paM0 satyadeva vAsiSTha dvArA viracita / hindI vyaakhyaa| mUlya 5-00. 67. saMskRta vyAkaraNa-zAstra kA itihAsa-yudhiSThira mImAMsaka kRta nayA pariSkRta parivardhita saMskaraNa / tInoM bhAgoM kA mUlya 125.00 68. RSi dayAnanda ke patra aura vijJApana-isa bAra isameM RSi dayAnanda ke aneka naye upalabdha patra aura vijJApana saMgahIta kiye gaye haiN| isa bAra yaha saMgraha cAra bhAgoM meM chapA hai| prathama do bhAgoM meM R0 da0 ke patra aura vijJApana prAdi saMgRhIta hai| tIsare aura cauthe bhAga meM vividha vyaktiyoM dvArA R0 da0 ko bheje gaye patroM kA saMgraha hai| pratyeka bhAga-35-00 / pUrA seTa 140-00 / 66. virajAnanda-prakAza-lekhaka-paM0 bhImasena zAstrI ema. e / nayA parivardhita aura zuddhasaMskaraNa / mUlya 3-00 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70. RSi dayAnanda sarasvatI kA svalikhita aura svakathita prAtma-caritra-sampAdaka paM0 bhagavaddatta / mUlya 1-00 71. RSi dayAnanda aura prAryasamAja kI saMskRta-sAhitya kI dena-lekhaka--DA0 bhavAnIlAla bhAratIya ema0e0 / sajilda 20.00 72. nADo-tattvadarzanam-zrI paM0 satyadeva jI vaasisstth| 30-00 ___73. mImAMsA-zAbara-bhASya -hindI vyAkhyA sahita / yu0mI0 kRta bhAga I 40.00 bhAga II 30.00 bhAga III 50-00 bhAga IV 40-00 74. satyArthaprakAza - (AryasamAja-zatAbdI-saMskaraNa) -13pariziSTa 3500 TippaNiyAM tathA san 1875 ke prathama saMskaraNa ke viziSTa uddharaNoM sahita / rAjasaskaraNa 35-00, sAdhAraNa saMskaraNa 30.00 75. dayAnandIya laghugraMtha-saMgraha -14 grantha, saTippaNa, aneka pariziSToM ke shit| 30-00 76. bhAgavata-khaNDanam - R0 da0 kI prathama kRti / anu0yudhiSThira mImAMsaka 3-00 77. RSi dayAnaMda ke zAstrArtha aura pravacana-isameM paurANika vidvAnoM tathA IsAI musalamAnoM ke sAtha RSi dayAnaMda ke atyanta prAmANika evaM mahattvapUrNa zAstrArtha diye gaye haiN| anantara pUnA meM sana 1875 tathA bambaI meM san 1882 meM diye gaye vyAkhyAnoM kA saMgraha hai / uttama kAgaja, kapar3e kI jilda / mUlya lAgata-mAtra 30.00 78. dayAnanda-zAstrArtha-saMgraha-saMkhyA 77 ke grantha se pRthaka svatantra rUpa se chapA hai| saM0 DA0 bhavAnIlAla bhAratIya / sastA saMskaraNa 20.00 76. dayAnanda-pravacana-maMgraha - (pUnA-bambaI pravacana) / pUrvavat svataMtra rUpa meM chapA hai| anuvAdaka aura sampA0 paM0 yudhiSThira mImAMsaka / sastA saMskaraNa 10.00 50. RSi dayAnanda sarasvatI ke granthoM kA itihAsa-lekhakayudhiSThira momAMsaka / nayA parizodhita parivardhita sNskrnn| 4000 pustaka prApti sthAnarAmalAla kapUra TrasTa, bahAlagar3ha [sonIpata-harayANA] ' rAmalAla kapUra enDa saMsa, naI sar3aka dehalI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- _