________________
संस्कृत व्याकरण-शास्त्र का इतिहास
अष्टाध्यायी सम्बन्धी एक विशेष हस्तलेख • वाराणासेयविश्वविद्यालयस्य सरस्वतीभवने ३५७ संख्यायां निर्दिष्ट एकः सम्पूर्णाष्टाध्याय्या हस्तलेखो वर्तते । अस्मिन् हस्तलेखे ६३ पत्राणि सन्ति, बहुत्र नागोजिभट्टसम्मतः सूत्रपाठो दृश्यते । प्रादौ च प्रत्याहारसूत्राणि 'माहेश्वराणि' इति पाठो न दृश्यते । ग्रन्थान्ते च सूत्रगणनवं लिखिता उपलभ्यते
भू१ पत्रि५ क्रिमि३, रष्ट८ दर्शन६ यमै २, क्ष्मा१ वह्नि३ षड्भिः६, शरानेह३ षड्भिः ६ रिपुः ५, स्मरायुध५ शरै५ पत्रि५, त्रि३ गौत्रै रपि दिङ नाथा६, ग्नि३ युगै४ गजा८, ग६ दहनैः३ रामः३, पदश्च क्रमादध्याया नवह नीभ७ नन्दह दहनैः३, सूत्राणि चाजीगणद पुरुषोत्तमगिरिणा स्वपठनार्थं शुभम ।
अत्र अङ्गानां वामतो गतिरिति न्यायेन प्रत्यध्यायं त्रिभिस्त्रिभिः पदै, सूत्रसंख्या निदर्शिता । तथाहि
प्रथमाध्याये ३५१ पञ्चमाध्याये ५५५ द्वितीयाध्याये २६८ षष्ठाध्याये ६७३ तृतीयाध्याये ६३१ सप्तमोध्याये ८४३ चतुर्थाध्याये ५६३ अष्टमाध्याये ३६७ ।
इयं सूत्रगणना काशिकावृत्त्यनुसारं वर्तते । तत्र १-२-३-५ २० अध्यायानां सूत्रगणना शुद्धा वर्तते । ४-६-७-८ अध्यायानां सूत्रगण
नायां संख्यापदानां व्यत्यासात् सूत्रसंख्या अशुद्धा समपद्यत । अत्रैवं शुद्धा संख्या ज्ञेयाअध्याय अशुद्धा संख्या शुद्धा संख्या त्रयोऽप्यङ्का अस्थाने
५६३ ६३५ ६७३ ७३६
४३८ ३९७ ३७६ द्वितीयतृतीयावस्थाने अन्ते या कात्स्न्येन संख्या निदर्शिता, सा ३६७६ सम्पद्यते । प्रत्यध्यायं या संख्या निदर्शिता तत्राशुद्धी शोधयित्वा योगः ३५१+२६८+ ३० ६३१+६३५+५५५+७३६+४३८+३७६=४०१० संजायते ।
तदेवं प्रत्यध्यायसंख्यायोगोऽन्ते लिखितश्च सर्वयोग: परस्परं विरुध्यतः।
८४३
