________________
જૈનદર્શનના મહત્ત્વના સિદ્ધાંતો
કે, આ સામે ગાયો આદિનો સમુહ છે, તેમાં ગાયોથી જે વિલક્ષણ છે, તે ભેંસ છે. ત્યારે સાંભળવાવાળાને જે જ્ઞાન થાય છે, તે પ્રત્યભિજ્ઞાન છે અને એનો વિષય વિલક્ષણતા છે.
૭૨
(६) " इदं तस्मात् दूरम्" आ तेनाथी हूर छे भने “ इदं तस्मात् समीपम्”
આ તેનાથી સમીપ છે - અહીં પરસ્પર અપેક્ષાથી વસ્તુમાં દૂરત્વ અને સમીપત્વનું જ્ઞાન થાય છે. તે પણ અનુભવ અને સ્મૃતિ બંનેથી ઉત્પન્ન થતું હોવાથી પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. (3) तर्ड :
તર્કનું નિરૂપણ કરતાં જૈનતર્કભાષામાં કહ્યું છે કે,
सकलदेशकालाद्यवच्छेदेन साध्यसाधनभावादिविषय ऊहस्तर्क:, यथा 'यावान् कश्चिद्धूमः स सर्वो वह्नौ सत्येव भवति, वह्निं विना वा न भवति' ‘घटशब्दमात्रं घटस्य वाचकम्' 'घटमात्रं घटशब्दवाच्यम्' इत्यादि । (15)
અર્થ : સમસ્ત દેશ અને કાલ આદિની સાથે સાધ્ય અને સાધનભાવ આદિ વિષયને પ્રકાશિત કરનારું જ્ઞાન ‘તર્ક’ કહેવાય છે. જેમ કે, જે કોઈ ધૂમ છે, તે સર્વે અગ્નિ હોય ત્યારે જ હોય છે અને અગ્નિ ન હોય તો નથી હોતો. જે જે ઘટ પદ છે, તે ઘટના વાચક છે અને જે જે ઘટ छे, ते ते घट पहना वाय्य छे.
15. तर्कस्य लक्षणम् - उपलम्भानुपलम्भसंभवं त्रिकालीकलितसाध्यसाधनसम्बन्धालम्बनम् 'इदमस्मिन् सत्येव भवति' इत्याद्याकारं संवेदनम् ऊहाऽपरनामा तर्कः ।।७।। प्रमाणमात्रेण ग्रहणमुपलम्भ:, प्रमाणमात्रेणाग्रहणमनुपलम्भः, ताभ्याम्-उपलम्भानुपलम्भाभ्यां, सम्भवः-उत्पर्त्तियस्य तत् तथा, इति कारणकीर्त्तनम् । त्रिकालवर्त्ति साध्य - साधनयो: सम्बन्धः व्याप्तिः, स आदिर्यस्य निःशेषदेशकालवर्ति वाच्य-वाचकभावसम्बन्धस्य, स आलम्बनं विषयो यस्य तत् तथा, इति विषयनिरुपणम्। 'इदमस्मिन् सत्येव भवति इदमस्मिन्नसति न भवत्येव' इत्याकारं संवेदनं तर्कः । तस्यैव ऊर्हति नामान्तरम्। अयंभावः - 'वह्नौ सत्येव धूमो भवति वह्न्न्यभावे न भवति' इत्याकारकं ज्ञानं तर्क इत्युच्यते, 'वह्निसत्त्वे धूमोपलम्भो वहन्यभावे धूमस्यानुपलम्भ:' इति उपलम्भानुपलम्भाभ्यामयं तर्क उत्पद्यते । अस्य तर्कस्य वह्नि धूमयोरविनाभावो विषयः ।।७।। तर्कस्य उदाहरणं - यथा यावान् कश्चिद् धूमः स सर्वो वह्नौ सत्येव भवतीति तस्मिन्नसत्यसौन भवत्येव ।।८।। इदं च तर्कापरपर्यायं व्याप्तिज्ञानं तदोपत्त्यन्यथानुपपत्तिभ्यां प्रवर्तत इति प्रदर्शयन्ति, यथेत्यादिना-अत्राऽऽद्यमुदाहरणमन्वयव्याप्तौ, द्वितीयं तु व्यतिरेकव्याप्ताविति ज्ञेयम् ॥ ८ ॥
