________________
૨ ૩૮
જેનદર્શનના મહત્વના સિદ્ધાંતો કહેવાનો સાર એ છે કે, બધા અર્થોને ધર્મી બનાવીને અને એક સત્ત્વ ધર્મનો આશ્રય લઈને ભાંગાઓનું પ્રકાશન કરવામાં આવે તો ઘટ આદિ બધાં જ ધર્મીઓમાં સત્ત્વ આદિના પ્રકાશક ભાંગાઓના પ્રયોગોનું જ્ઞાન સરળતાથી થઈ શકે છે. આ કારણે બધાંને ધર્મી બનાવીને પ્રથમ ભાંગાનું નિરૂપણ કર્યું. હવે ઉદાહરણ આપે છે
उदा. - स्यात् कथञ्चित् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षयेत्यर्थः।
અર્થ : સ્યાનો અર્થ છે કથંચિતું. પોતાના (સ્વ) દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ અને ભાવની અપેક્ષાએ, આ અર્થ છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે, સ્યાહુ અનેકાંતનો પ્રકાશક અવ્યય છે. આ “તિન્ત” પદ નથી પરંતુ તિન્ત સમાન છે અને અપેક્ષાનો બોધ કરાવે છે. અપેક્ષા દ્વારા જ્યારે સત્ત્વ ધર્મનું પ્રતિપાદન થાય છે, ત્યારે પ્રથમ ભાંગો થાય છે. અપેક્ષા એક પ્રકારનું માનસ જ્ઞાન છે. ભાવોના પદાર્થોના કેટલાક ધર્મ પરસ્પર અપેક્ષા નથી રાખતા અને કેટલાક ધર્મ પરસ્પર અપેક્ષા રાખે છે. રૂ૫ રસ આદિ પરસ્પર સાપેક્ષ નથી. સત્ત્વ અને અસત્ત્વ વગેરે અપેક્ષાએ પ્રતીત થાય છે. તેથી અપેક્ષા દ્વારા તેનું પ્રતિપાદન ભાંગારૂપે થઈ જાય છે. પ્રથમ ભાંગાના સ્વરૂપની અધિક સ્પષ્ટતા કરતાં કહે છે કે,
अस्ति हि घटादिकं द्रव्यत: पार्थिवादित्वेन, न जलादित्वेन। क्षेत्रतः पाटलिपुत्रकादित्वेन, न कान्यकुब्जादित्वेन। कालत: शैशिरादित्वेन, न समानाधिकरणाऽत्यन्ताभावाऽ-प्रतियोगित्वं, यथा 'शङ्खः पाण्डुर एव' इत्यत्रोद्देश्यतावच्छेदकं शङ्खत्वं, तत्समानधिकरणात्यन्ताभावो न तावत्पाण्डुरत्वात्यन्ताभावोऽपि तु पीतत्वाद्यत्यन्ताभावः, तत्प्रतियोगित्वं पीतत्वादौ, अप्रतियोगित्वं पाण्डुरत्वे वर्तत इति लक्षणसमन्वयः। विशेष्यसंगतैवकारोऽन्ययोगव्यवच्छेदकः, अन्ययोगव्यवच्छेदकत्वं च विशेष्यभिन्नतादात्म्यादिव्यवच्छेदः, यथा पार्थ एव धनुर्धरः, अत्र पार्थान्यतादात्म्याभावो धनुर्धरे एवकारेण बोध्यते। क्रिया संगतै वकारश्चात्यन्तायोगव्यवच्छेदकः। अत्यन्ताऽयोगव्यवच्छेदकत्वं नामउद्देश्यतावच्छेदकव्यापकाभावाप्रतियोगित्वं, यथा-'नीलं सरोजं भवत्येव' इत्यत्र उद्देश्यतावच्छेदकं सरोजत्वं तद्व्यापकोऽत्यन्ताभावो नहि नीलाऽभेदाऽभावोऽपि तु पटाऽभेदाऽभावः, तत्प्रतियोगित्वं पटाऽभेदे, अप्रतियोगित्वं नीलाऽभेदे वर्तत इति लक्षणसमन्वयः। ननु ‘स्यादस्त्येव सर्वम्' इत्यादौ
