________________
૧૫૮
એશિયાની ભૂમિકા સાથે ભારતીય અસ્મિતા ભાગ-૨ ૭૩); તપશ્ચર્યા કરીને સે જન લાંબી ડેકનું વરદાન માગનાર ઉપરાંત વનપર્વ, અધ્યાય ૧૩૦ – ૧૩૧ માં આવતી આળસુ ઊંટની વાર્તા (શાંતિપર્વ, અધ્યાય ૧૧૨); ઇત્યાદિ પ્રત્યુત્પનમતિ, અનાગત વિધાતા અને દીર્ધ સૂત્રી નામનાં ત્રણ પ્રાણીકથાઓ તે મહાભારતમાં છે જ પણ તે ઉપરાંત પંચતંત્ર માંછલાંઓની કથા (જે “પંચગંતમાં પણ આવે છે) આદિ ની સંખ્યાબંધ વાર્તાઓ પણ ત્યાં જોવામાં આવે છે “પંચ- પર્વમાં આવતી સુન્દ અને ઉપશુન્દ નામના બે દત્ય ભાઈતંત્ર સંપાદક શ્રી ભેગીલાલ સાંડેસરા 'પૃ. ૯૦)
એની કથા, શાંતિપવન અધ્યાય ૧૩૯માં આવતી નીતિ
ચકલીની વાર્તા રે વાર્તાઓ ભારતમાં આ પ્રકારની વાર્તાઓ ભારતીય સાહિત્યમાં રાજનીતિના શિક્ષણ માટે પ્રાણ
ઘણા પ્રાચીન કાળથી અસ્તિત્વમાં હતી એવું દર્શાવવા માટે કથાઓને ઉપયોગ કરનાર “મહાભારત સૌથી પહેલું ગ્રંથ છે.
પૂસ્તી છે. “મહાભારત’ની ઘણી વાર્તાઓ ભારતના અન્ય વાર્તા એવું છે. ભેગીલાલ સાંડેસરાનું મંતવ્ય સર્વસ્થા યેગ્ય છે.
સંગ્રહોમાં પણ પાઠાંતરો, રૂપાંતર સાથે મળી આવે છે. મહા ભારતમાં શરમાશાયી ભીષ્મ પિતામહ મહારાજા યુધિ
ભારતનાં ગ્રંથ રત્ન “પંચતંત્ર' અને 'જાતક પર મહાભારતની ષ્ઠિરને અને મહાભક્ત વિદુરજી ધૃતરાષ્ટ્રને પશુપક્ષીઓને પણ
કથાઓ ગ્રંથસ્થ થયા પહેલાં ભારતના લેક સાહિત્યમાં વિકસી માણસ જાતના આચાર વિચારે પ્રમાણે આવનારા ગણી તેમના
હેવાની મા ચતા બિલકુલ તથ્યહીન છે એમ કહી શકાય તેમ દાખલા આપીને ઉત્તમ રાજનીતિ સમજાવે છે. આ પ્રકારની
નથી. આમ કાળની દૃષ્ટિએ ભારતની પ્રાણીકથાઓ ઈસપ પહેલાં કથાઓમાં મહાભારતની કેટલીક કથાઓ વિશેષ ઉલ્લેખનીય છે.
ઘણા સમયથી પ્રચલિત હતી એ વાત સ્પષ્ટ છે. મહાભારતના આદિપર્વ, અધ્યાય ૧૫૩માં કૂટનીતિરી
બીજી રીતે વિચાર કરતાં આ કથાઓમાં આવતાં પ્રાણીઓ કણિક પાંડવો સામે કેવી યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓને પ્રવેગ કરે
શિયાળ, હાથી, મેર વગેરે ખાસ કરીને ભારતમાં વિશેષ જોઈએ તે સમજાવવા ધૃતરાષ્ટ્રને એક શિયાળે પિતાના ચાર
જોવા મળે છે. યુપીય કથાઓમાં શિયાળને સ્થાને લાકડી મિત્રે વાઘ, વરુ, ઉંદર અને નેળિયાને કઈ રીતે યુક્તિ પૂર્વક છે તર્યા અને પોતે એકલાએ જ મૃગનું ભક્ષણ કર્યું તે વાર્તા
અથવા ફપ ઉડી આવે છે; પરંતુ સિંહ અને વચ્ચેનો સંબંધ જેટલે સ્વાભાવિક છે તેટલે લેકડી અને સિંડ વચ્ચે નથી.
અન્ય પ્રાણીઓ ભારતમાં મળી આવતાં તેટલા પ્રમાણમાં ઉદ્યોગપર્વમાં “ધમ ચિહન વ્રજાની જેમ ફરકતાં અને ત્રીસમાં ન હતાં. યુરોપમાં ઇસપની નીતિકથાઓને એક જ મા ગુપ્ત હોય તેવા પૈડાલ વૃતધારી ઢાંગી બિલાડીની કથા ગ્રંથ છે. જ્યારે ભારતમાં આવા પ્રકારની કથાઓના અનેક આવે છે. ગંગા કિનારે ધર્મને ઢગ રચી તપસ્વીના સ્વાંગમાં એથે મળી આવ્યા છે, તેમજ આપણા પ્રાચીન સાહિત્યમાં ઉંદરને વિશ્વાસ સંપાદન કર્યા પછી દરરોજ ઉંદરનું ભક્ષણ પણ આ પ્રકારની કથા ઠેર ઠેર વેરાયેલી પડી છે. આમ કરી હષ્ટપુષ્ટ બનતા જતા એક બિલાડાને ડિ'ડિક નામનો એક સંખ્યાની દૃષ્ટિએ પણ ભારત ગ્રીસથી આગળ નીકળી જાય છે. બુદ્ધિમાન ઉંદર પિતાની યુક્તિથી પ્રાણની આહુતિ આપીને ઉપરાંત નિઃશયણે ભારતની એવી ત્રણ કથાઓ: “ વાઘના પણ ખુલે પાડે છે. ઉંદરોની સંખ્યા ઘટવથી વિચારમાં ચામડામાં રહેલે ગધેડે,’ ‘કાન અને હદય વિનાને ગધેડો,’ પહેલે ડિ'ડિક બીજા ઉંદરને પિતાને એકલાને પાછળ છેડી તથા બે હું અને કાચબ' ભારતમાંથી પશ્ચિમમાં ગયેલી દર જવાનું કહે છે. જેથી બિલાડો પિતાનું ભક્ષણ કરી જાય છે. એ અભ્યાસીઓને સ્પષ્ટ મત છે. આ ત્રણે વાર્તાઓ તે બીજા ઉંદરને તેની ખબર પડે. આ યુક્તિથી અજ્ઞાત પંચતંત્ર અને પાલિ ‘ાતક' બંનેમાં છે. યુરોપમાં પ્રચલિત બિલાડે ડિડિકને ખાઈ ગયે એટલે બીજા ઉંદરે ચેતીને નાસી પિતાના લગ્ન વિષેના તરંગમાં રાચતી દૂધવાળી ની થા અસલ ગયા. બિલાડો પણ પોતાને રસ્તે પડયે પાલિ ‘જાતક” ની માં પંચતંત્રમાં આવતી ‘હવાઈ કિલ્લા બાંધનાર બ્રાહ્મણ ની ૧૨૮મી કથામાં આ જ પ્રકારની વાત આવે છે. પરંતુ તેમાં વાર્તાનું રૂપાંતર છે. બેમાંથી પંચતંત્રની વાર્તા વધુ યોગ્ય બિલાડાને સ્થાને શિયાળ આવે છે, પરંતુ આ પ્રકારના ધમ જણાય છે. છતાં ભારત ની વાર્તાઓની યુરોપ પહોંચ્યા પછી ઢંગનું નામ “બિડાલવત' હોઈ મહાભારતની કથા વધુ એગ્ય કઈ રીતે ત્યાંના જીવનને અનુકૂળ કાયાપલટ કરી નાખવામાં લાગે છે.
આવી તેનું સુંદર દષ્ટાંત આ કથા પૂરું પાડે છે.
કરી હષ્ટપુષ્ટ બનતા જ તિથી પ્રાણની આણ વિચારમાં ચામડામાં
છે. આ યા કરી જાય
ને ખાઈ ગયો
શાંતિપર્વ, અધ્યાય ૧૧૬-૧૧૭માં આવતી એક પ્રાણું ઉપરોકત ચર્ચાને આધારે એટલું તે સ્પષ્ટ કહી શકાય કથામ ત્રાષિ કૂતરાને દિપડાના ભયથી બચાવવા દિપડે, કે ભારતની પ્રાણીકથાઓ આ દેશમાં જ સંપૂર્ણ પણે વિકસી દિપડને સિંહના ભયથી બચાવવા સિંહ અને એ જ રીતે છે. તે પછી ઈસપ ની કથાઓમાં જે એકાદ ડઝન કથાઓ સિંહને શરભ બનાવે છે પછી એક દિવસ શરભે મુનિનું જ ભારતની પણ મળી આવે છે તે અંગે શે ખુલાસો આપી લેહી પીવાને વિચાર કરતાં મુનિએ તેને પાછો કૂતર બનાવી શકાય ? શ્રી જેકબ્સ (Jacous) જેમણે “Midner rabla” દીધે. આજ વાર્તા થોડા ફેરફાર સાથે “વાઘ બનેલે ઉંદર નામે પંચતંત્ર પર યહુદી ભાષામાં ટીકા લખી છે તેમણે જાતક મુનિ' ની વાર્તારૂપે “હિતોપદેશ'માં નજરે પડે છે.
કથાઓ ૩૦, ૩૨, ૩૪, (૪૫ સાથે), ૧૩૬, ૧૪૩, ૧૪૬,
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
