________________
૫૫૦
એશિયાની ભૂમિકા સાથે ભારતીય અસ્મિતા ભાગ-૨
દેશપ્રેમ દષ્ટિ ગોચર થાય છે. આ કેવળ મધુરતા જ નથી. ને એ કાર્યમાં વિજય વરવાની અણી પર હતા ત્યાં એ નિષ્ફળ જલતી આગની ગરમી પણ છે એથી કેવળ સંતોષ નથી ગયા. એટલે એમણે પોતાની બોલપુરની શાળામાં નિવૃત્તિવાસ થતું. જેમાં પણ પ્રાપ્ત થાય છે. તમારાદર્દમય અવાજને ભલે લીધે, એક વર્ષ સુધી શાંત સમાધિમાં સમય ગાળે અને ઇંગ્લેન્ડના લોકો સાંભળે યા ન સાંભળે પરંતુ આપણે દેશ એમાંથી એક આંતર રાષ્ટ્રીય વ્યક્તિ તરીકે બહાર આવ્યા. સદૈવ આપણો જ દેશ રહેવાનો છે. આપણા પૂર્વજો ને આપણા વંશજનો એ દેશ છે આપણામાં હજી એ પ્રાણપૂરે
એમણે ગીતાંજલિ ઈગ્લીશમાં ઉતારી ઈંગ્લેન્ડ આવી
- ડબલ્યુ. બી. યીસ્ટનો સંપર્ક સાધ્ય યીસ્ટના આમુખ સ્ત્રોત છે; શક્તિ આપે છે. કલ્યાણ સાધે છે.!
ઈસ્વીસન ૧૯૧૨માં ભારતીય સંસાયટીએ ગીતાંજલિ અંગ્રેઇસ્વીસન ૧૮૦૬માં બંગળાના ભાગલા કરવાની દર છમાં પ્રસિદ્ધ કરી. યીસ્ટ જાતે ઘણો જ ભાવનાશીસ્ત્ર તીવ્ર ખાસ્ત આવી ને અમલમાં પણ મૂકાઈ ત્યારે રાજકીય આંદો- દષ્ટિને ઉંચી કલ્પનાવાળે કવિ હતા. એમણે પોતાની ગીતાંલનમાં કટોકટી સરજાઈ રવીન્દ્રનાથે એ આંદોલનમાં સંપૂર્ણ જલિની પ્રસ્તાવનામાં એનું સંપૂર્ણ મુલ્યાંકન કર્યું પણે ઝુકાવ્યું પરિણામે એ ગાળાના એમનાં લખાણોમાં રાજનીતિનાં દર્શન થાય છે.
આ ગ્રંથ દિવસના દિવસે સુધી મેં સાથે રાખે
હત રેલ્વે ટ્રેઈનમાં હું એ વાંચતે બસમાં પણ વાંચતા પરંતુ ઈસ્વીસન ૧૯૦ની સાલ એમના જીવનમાં અતિ રેસ્ટોરામાં પણ વાંચતા મને એ કેટલે બધે પી જતા એ મહત્વની બની રહી. ત્યારે એમણે બાલપુરમાં પોતાની શાળા માહિતને ખબર ન પડી જાય તે માટે ઘણીવાર હું એને શાન્તિનિકેતન સ્થાપી જાણીતા મશહૂર બંગાળી સાહિત્યિક છૂપાવી દેતે આ ઉર્મિગીતે જીવનભર હું જે જીવનનાં શમણા વર્મમાન પત્ર “બંગદર્શન’નાં એ તંત્રી નીમાયા. બંગાળામાં જેતે એ વિશ્વનાં પિતાના વિચારે દ્વારા દર્શન કરાવતા હતાં ઓગણીસમી સદીના મશહૂર પ્રખર સાહિત્યકાર શ્રી બંકીમ- અત્યુતમ સંસ્કૃતિ પૂર્ણ સરલતાથી ઘાસ ઉગે છે એટલી ચંદ્ર ચેટરજી એકવાર એના તંત્રી હતા. પ્રાચીન ભારતની સરલતાથી એ કવિ રદયમાંથી પ્રગટ થયું છે' તપવન શાળાઓની ઘાટી પર એક સાંસ્કૃતિક કેન્દ્ર જમાવવાનો શ્રી રવીન્દ્રનાથને બેલપુરમાં શાન્તિનિકેતન સ્થાપવામાં
ઈસ્વીસન ૧૯૧૩માં રવીન્દ્રનાથને સાહિત્ય માટેનું નોબેલ મુખ્ય હેતુ હતે. એ સંસ્થાનું મુખ્ય કાર્ય શિક્ષણ પ્રદાન ઈનામ આપવામાં આવ્યું પછી તે એમના પર સન્માનની હતું. છતાંય ત્યાં ધીમે ધીમે આંતર રાષ્ટ્રીય સંસ્કારકેન્દ્ર વૃષ્ટિ જ થવા લાગી એજ વર્ષ કલકત્તા વિદ્યાપીઠે એમને વિકાસ પામશે એવી તેમની ધારણા હતી. આવી શાળામાં એ
એમને “ડોકટર”ની માનદ પદવી આપી ઈસ્વીસન ૧૯૧૪માં પિતાના સંપૂર્ણ વિશ્વ નાગરિકત્વની ભાવના મૂર્તિમંત કરવા
એમને બ્રિટીશ સરકારે “નાઇક” બનાવ્યા એકસફર્ડ યુનિ માગતા હતા. વિશ્વમાં પ્રખર વિદ્વાને તે ઘણા છે. પરંતુ
વસિટીએ એમને “ડીલીટ’ પદવીથી નવા જ્યાં તે અંગે પૂણ મનુષ્ય ઓછા છે એમ એ માનતા ને પૂર્ણ માનવને શાન્તિ નિકેતનમાં એક ખાસ સમારોહ રાખવામાં આવ્યા. પ્રકાશમાં આવા જ એમણે આ સંસ્થાને આરંભ કર્યો હતે
ઈસ્વીસન ૧૯૧૯માં પંજાબમાં અમૃતસરનો હત્યાકાંડ એમના ઉદ્દબોધન પ્રમાણે પ્રખર વિદ્વાન કરતાં પૂર્ણ માનવનું
રચાયે. રવીન્દ્રનાથે પોતાને ખિતાબ વાળે સન્માનનું એ સ્થાન અનેખું છે. આગળ છે આ આધ્યાત્મિક વલણ એમના
અનર્પણ સ્વીકારવામાં ન આવ્યું. છતાં ત્યાર પછી એ અને કાર્યમાં પુરી રીતે સ્પષ્ટ થાય છે. ને તેમના જીવનનું
નું પદવીને એમણે કદીયે ઊપયોગ ન કર્યો. મુખ્ય કર્તવ્ય બની રહે છે.
- ઈસ્વીસન ૧૯૨૧માં એમણે બોલપુરમાં વિધભારતીનું ઈસ્વીસન ૧૯૦૨માં એમનાં પત્નીનું અવસાન થયું.
ઉદ્દઘાટન કર્યું ઈસ્વીસન ૧૯૨૮માં એકસ્ફર્ડ યુનિવર્સિટી રવીન્દ્રનાથે પિતાની વિવિધ વ્યવસ્થિત પ્રવૃત્તિઓમાંથી નિવૃત્ત
તરફથી “હીબર્ડ વ્યાખ્યાન ” આપવા એમને આમંત્રણ મળ્યું. લીધી. પિતાના બાળક સાથે હીમાલયમાં એકાન્તવાસ સ્વી.
પરન્તુ એ બિમાર પડી ગયા ને એ વ્યાખ્યાને ત્યારે આપી કાર્યો. ઈસ્વીસન ૧૯૦૭થી ૧૯૧૨નાં વર્ષોને ગાળે એમની
શક્યા નહિ. ઇસ્વીસન ૧૯૩૧માં એ રશિયા ગયા. રશિયન સાહિત્ય પ્રવૃત્તિથી ધમધમી રહ્યો ઈસ્વીસન ૧૯૦૯માં એમની
લેકના જીવનને વિચારણાની એમના પર પડેલી છાપના મશહુર “ગીતાંજલિ” પ્રગટ થઈ રાજકીય આંદોલનને લીધે
આધારે એમણે એક ગ્રંથ લખે. બ્રહ્મોસમાજે એનું અગાઉનું મહત્વ ખોઈ નાખ્યું હતું એટલે ઈસ્વીસન ૧૯૧૦ની સાલમાં રવીન્દ્રનાથ બ્રહ્મોસમાજના પુન- ઇસ્વીસન ૧૯૪૧ના ઓગસ્ટ મહિનાની સાતમી તારીખે રહારનું કામ કર્યું બ્રહ્મોસમાજમાં મોટી તિરાડ પડી હતી. એમનું અવસાન થયું વિશ્વભરના વિચારકોએ એમને એક અમુક સૈદ્ધાંતિક ને સામાજીક પ્રશ્નો પરના પરસ્પરના વિરે- કવિ, શિક્ષણ શાસ્ત્રી માનવતા વાદી કલાકાર, સમાજ સુધારક ધાથી બ્રહ્મોસમાજ ત્રણ ભાગમાં વહેંચાઈ ગયે હતે રવીન્દ્ર- ને તત્વજ્ઞાની તરીકે ભાવ ભારી અંજલિ આથી. શૈલીના નાથે આ ત્રણેય જુથને સમન્વય સાધવાનો પ્રયાસ આદર્યો શબ્દોમાં કહીએ તે.
સંસ્કારનું નામ આપવા
વિક,
ધારણા હતા.
માગ .
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
