Book Title: Sarva Darshan Sangraha
Author(s): Vinayak Ganesh
Publisher: Anand Ashram
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002416/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandAzramasaMskRtagranthAvaliH / grathAGkaH 51 zrImanmAdhavAcAryapraNItaH sarvadarzanasaMgrahaH / madhusUdanasarasvatIkRtaH prasthAnabhedatha | etat pustakadvayaM AnandAzramavyavasthApakena ApaTe kulotpanena bI. e. ityupapadadhAriNA gaNezAtmajena vinAyakena AnandAzramasthapaNDitAnAM sAhAyyena saMzodhitam / 18991 tacca tenaiva puNyAkhyapattane AnandAzramamudraNAlaye AyasAkSarairmudrayitvA prakAzitam / dvitIyeyamaGkanAvRttiH / zAlivAhana zakAbdAH 1849 khistAbdAH 1928 ( bhasya sarve'dhikArA rAjazAsanAnusAreNa svAyattIkRtAH ) / mUlyaM rUpakadvayam (2) / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza pustaka lekha patrikA | asya sarvadarzanasaMgrahasya pustakAni yaiH parahitaikaparatayA saMskaraNasAhAyyArtha pradattAni teSAM nAmAdIni pustakAnAM saMjJAzca kRtajJatayA prakAzyante - ka. ca. iti saMjJite - pustake kAzIstha ve0 zA 0 saM0 rA0 sadAziva govinda kAnhere ityeteSAm / kha. iti saMjJitam kAzIstha ve0 zA 0 saM0 rA0 dAmodarazAstrI sahasrabuddhe ityeteSAm / ga. iti saMjJitam - puNyapattanasthaDekana kAlejAdhikAribhirdattam / gha. iti saMjJitam - drAviDalipyA likhitaM mhaisUrapustaka saMgrahAlayastham / tatsaMgrahAlayasya vyavasthApakaiH paNDitavaryaiH e. mahAdevazAstribhiH mahitam / asminpustake zAMkaradarzanamapi vidyate / Ga. iti saMjJitam - kAlikAtAmudraNAlaye mudritam / ka. iti saMjJitam - kAzI sthapaNDitavaryagovindadAsa ityeteSAM kevalaM zAMkara darzanam / dhane * zAMkaradarzanasya pustakadvayameva labdham / tasya saMzophargyusana kAleja sthasaMskRtAdhyApakaiH paNDitavaryairabhyaMkaropAhvavAsudevazAstribhiH sAhAyyaM dattvopakArabhAreNarNitvaM nIto'sya pustakasya prakAzakaH / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha sarvadarzanasaMgrahAntargatadarzanAnAmanukramaH / : : : cArvAkadarzanam ... bauddhadarzanam .... Ahetadarzanam ..... rAmAnujadarzanam .... pUrNaprajJadarzanam nakulIzapAzupatadarzanam zaivadarzanam .... pratyabhijJAdarzanam ... rasezvaradarzanam .... aulUkyadarzanam .... akSapAdadarzanam ... jaiminidarzanam pANinidarzanam sAMkhyadarzanam .... pAtaJjaladarzanam ... zAMkaradarzanam ... :: :: :: :: :: 19-35 35-49 49-59 60-65 65-72 72-78 78-83 83-89 90-96 ... 97-107 ....107-116 ...117-121 ...122-142 ...143-141 - - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyAvRtti saMbandhi nivedanam / so'yaM sarvadarzanasaMgrahAbhidho granthaH purA vasudvayaSTRndu ( 1828 ) parimite zAkIye saMvatsare'tra saMsthAyAM mudrito'bhUt / sa ca na kevalamatra nApi kevalaM mahArASTre kiMtu mohamayImahAmahImaNDale'pi prathamameva mudrito'bhUt / vaGga ( baMgAla ) deze yathA kathaMcidasau mudrita iti kevalaM zrUyate sma / tadAnIM ca saMzodhanakarmaNi yAvadapekSitAni sAdhanAni nA''san / kiMcaitaddeze tadadhyayanAdhyApanapracAro'pi vilayaM gata ivA''sIt / etAdRzyavasthAntare truTitAni atijIrNatayA sthale sthale nirmRSTAkSarANi lekhakAjJAnAdvA tatpaThanapAThanapracArAbhAvAdvA viparyAsaM gatAnyapyatyazuddhAnyapi katicittatpratyantarANi mahatA prayatnena saMpAdyAni sahAyabhUtAnyabhUvan / tatazca lekhaka doSAtkalikayojaka doSAdUdRSTidoSAccApi sthale sthale grantho vA pAThAnAmUrdhvAdharIbhAvo vA'pi vaiparItyaM juSate smeti manye / atha dvitIyamudraNAvRttisamaye saMprApte prathamAvRttisthitAni skhalitAni parimArjitavyAnIti manasyakaravam / tatastattaddarzanasaMbandhIni saMskRta pustakAni zArIrabhAvyarAmAnujabhASyAdIni tathA tattaddarzanAnAmAGgalIyabhASAntarANi mahArASTrabhASAntarANi ca anyAnyapi tadupayuktAni pustakAni saMpAca saMvatsaraparyantamAsthApUrvakaM punaH punarvAcanamakArSam / atha ca ve0 zA 0 saM0 AcAryabhaktapadavibhUSi bApaTopA viSNuzAstriNAM savidhe pratyahaM gatvA sArdhasaMvatsaraparyantamAmUlAdasya granthasya tanmukhAcchravaNamapyakArSam / evamavazyApekSitAM pUrvabhAvinIM sAdhanasAmagrI siddhAM kRtvaitatsaMzodhane pravRtto'bhUvamaham / tatra prathamAvRttisthitAni pramAdasthalAni sarvANyapi yathAmati vicArya saMzuddhatAM lambhitAni / tathA pAThAzcApi ye'adhaHsthitiyogyA apyUrdhvaM gatA AsaMste svasthAne'dho nivezitAH / tatsaMsUcanAyaiva ca tadagre - etAdRktirekhA rUpaM cihnaM pradattamasti / ye ca pAThA Urdhvasthitimarhanto'pyadhaH patitAsta upari yogyasthalaM prApitAH santi / atra prasaGgAgatamupekSAnarhamiti kiMcinnivedyate - ve0 zA 0 saM0 mahAmahopAdhyAyapadamaNDitairabhyaMkaropa haivasudevazAstribhirabhinayAM darzanAGkurAbhidhAM TIkAM viracya tatsaMvalitaH sarvadarzanasaMgraho ( bhANDArakara insTiTyUTa saMsthAyAM ) mudritaH / sa cAtIva suparizuddhaH / TIkA'pi suvizadA sulabhArthAvabodhA ca darzanakArahRttalAvagAhinI cetyatIva hRdayaMgamA / prArthaye ca sarvadarzanasaMgrahagrantharahasyajijJAsUnekavAramapi sA bhavadbhiH prekSaNIyeti / anena ca pustakenaitagranthasaMzodhane'nupamaM sAhAyyamAcaritamiti smarAmi guruvaryANAM mahAmahopAdhyAyavAsudevazAstriNAM muhurmuhurupakArabhAram / tathA ve0 zA0 saM0 AcAryabhakta viSNuzAstri. bhirapi svakIyaM bahumUlyaM kAlaM madarthaM vyayIkRtya bahUpakRtamiti sapramodamabhinandaye / 1 1 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] nanu yadyevamanyatra mudrito'yaM nibandhagranthastarhi kimarthamayaM punarmudraNe prayAsa iticetprathamAvRttau samAptAyAM punastadAvRttiH prakAzanIyeti sAmAnyata etatsaMsthAsamayastadanusAre. ti brUmaH / kiMca yathaitatsaTIkaM pustakaM mahattathA tanmUlyamapi mahaddazarUpakaparimitamiti kRtvA na sarveSAM saulAmyena prApyam / api cAdhISiSUNAM chAtrANAM na TIkA tAvatyupayoginI bhavati / kiM tvadhyApayitureva sthalavizeSe kaMcidvizeSaM draSTumiti mahanmahata evopakuryAt / etadanusaMdhAyaiva ceyamAvRttiH pUrvApekSayA vardhitA'pi na tadanusAreNa tanmUlyaM varSitaM kiMtu pUrvavadrUpakadvayamevAvasthApitam / tasmAdyathaiva ca susnApitaM svalaMkRtaM nirmalaM sundaraM ca bAlakaM na kasyApi jighRkSArbhAramAvahati pratyuta' svakIyakomalagAtrasaMsparzAtsukhayatIti sarvajanInam / tathedamapi pustakaM susaMskRtaM suparizuddhaM svalpamUlyaM viSayasundaraM cAdhyayanAdhyApanArtha svahastadhAraNe na kasyApi bhArabhUtaM bhavedapi ca raJjayedeva vAcakamAnasamiti pazyAmItyalaM vistareNa / puNyapattane ) bI0 e0 ityupapadadhArI phAlgunazukla dvitIyAyAM ApaTe-ityupAha-gaNezAtmajo guruvAsare zake 1849 ) vinaaykshrmaa| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghaatH| ... ayi bhoH sarvadarzanasaMgrahapraNayina AnandAzramasthasaMskRtagranthAvalIprakAzitagranthagrAhakamAnanIyamahAzayAH. nanu labhatAM tatrabhavatAM bhavatAmAsecanakatAM cirAya tanvAnasyAsya hRdyasya ca sarvadarzanasaMgrahanAmno granthasyA''tmadarzanAya vAso bhavatsu padam / nahyayaM SaNnAstikadarzanaSaDAstikadarzanamadhvabhASyazrIbhASyAdiprauDhanibandhaiH sAkaM pAspardhAMti bhavatAM matiH / - ayaM hi nibandhastattadarzanakArANAM nibandhaughAnudadhariva payaHpUrAnAloDya bhagavatA mAdhaveneva mAdhAvAcAryeNa pIyUSakalaza ivoddhRtaH sarvadarzanasaMgrahanAmnA prasedhitazca / darzanapadArthastvetAdRzasthale dRzyate jJAyata AtmA'neneti vyutpattyA jJAnasAmAnyArthakAddazidhAtoH karaNalyuTA niSpannadarzanazabdena cetanavastuviSayavicArapravaNamAgamAtmakaM zAstramucyate / darzanagatasaMkhyAviSaye tairthakAnAM vividhAni matAnyupalabhyante / kecitkhalu pUrvottaramImAMsAdvayaM sezvaranirIzvarasAMkhyadvayaM saptapadArthaSoDazapardAthAbhidhAyinyAyadvayaM ceti SaDdarzanAnyAhuH / taduktam kapilasya kaNAdasya gautamasya pataJjaleH / vyAsasya jaiminezcApi zAstrANyAhuH SaDeva hi // iti / __ apare tu mImAMsakasAMkhyanaiyAyikabauddha jainacArvAkANAM darzanAni SaDdarzanI prAhuH / anye tu punaH sautrAntikavaibhASikayogAcAramAdhyamiketi bhedabhinnabauddhena jainalaukAyati. kAmyAM ca sahitamAdyadarzanaSaTkaM dvAdazadarzanIti saMgirante / anena tu nibandhakAsto'pyadhikAnIti militvA SoDaza darzanAni saMgRhItAni / ata eva ca sarvadarzanasaMgrahanAmnA prathayatyamum / darzanAnAM nAmAni mUla eva sphuTAnIti na punarihollikhyante / tAni ca darzanAni dvividhAni / abhedagrAhINi bhedagrAhINa ca tatra zAMkaradarzanamabhedavAdIti suprasiddho DiNDimaH sarvatreti na tatra vicAralezAvakAzo'pi / pANinidarzanamapyamedameva vadatIti tatrasthagranthAdavagamyate / tathAhi-abhyupagatAdvitIyatvanirvAhAya vAcyavAcakayoravibhAgaH pradarzitaH, ityupakramya vAcyA sA sarvazabdAnAM zabdAcca na pRthaktataH / apRthaktve'pi saMbandhastayorjIvAtmanoriva // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [2] vAcyavAcakayorabhede'pi tayoH saMbandhaH kevalaM kalpanAvazAdbhAsate natu vAstavaH / paramArthatastu abheda evetyarthaH / tatra dRSTAnto yathA jIvAtmaparamAtmanostivAbhede'pi kalpanAvazAdvyAvahArikastayoH saMbandho'vamAsate tadvadityuktam / evaM caitadarzanamabhedavAdIti spaSTamevoktam / evameva mImAMsAdarzanamapIti boddhavyam / tathA ca darzanatrayamabhedamavalambata iti spaSTameveti / tadanyAni bhedavAdIni / - abhedavAdInyeva zrautAnItyucyante / bhedavAdIni ca tArkikANIti / prAdhAnyena zrutito mUlatattvapratipAdakAni zrautAni / mukhyatayA tarkeNa mUlatattvAnveSakANi ca tArkikANi / prakArAntareNa punardvividhAni / nAstikAnyAstikAni ceti / paralokAdinA. stitvagrAhakANi nAstikAni / paralokAdyastitvagrAhINi cA''stikAni / cArvAkadarzanaM bhedacatuSTayayutaM bauddhadarzanamArhatadarzanaM ceti nAstikadarzanAni / tadanyAni trayodazA''stikadarzanAni / asya ca sarvadarzanasaMgrahanAmno nibandhasya praNetA sugRhItanAmadheyaH zrIsAyaNamAdhavAcArya iti zrImatsAyaNadugdhAbdhikaustubhena mahaunasA / kriyate mAdhavAryeNa sarvadarzanasaMgrahaH // iti granthArambhe svayamevoktatvAnnizcIyate / ayaM hi mAdhavAcAryoM dakSiNadeze tuGgabhadrAnadItIre pampAsaraHsavidhe saMprati -- govaLakoMDA ' iti nAmnA prasiddhiM gate vijayanagare vaidikamArgapravartakasya svapratApamArtaNDapArizoSitAhitaprasravaNaughasya vIrabukkanAmno manujendrasya devendrasya bRhaspatiriva kulagurumantrI nikhilarAjakAryadhuraMdhara AsIt / tathA zAkIye trayodazazatakottarArdhe sAyaNavaMzIyasya yajuHzAkhino mAyaNAcAryasya bhAryAyAM zrImatyAM prAdurAsIditItihAsakovidAH kathayanti / anena ca rAjakAryadhuraMdhareNa jagatItalavartinikhilavidvatprakANDamaNDalamaNDanAyamAnena mantripravareNa pUrvasminvayasi vIrabukkabhUpatestatputrasya hariharAkhyasya ca pradhAnamamAtya. padamurarIkRtya samIcInatayA rAjakAryabharaM nirvAhyottarasminvayasi bhagavatpUjyapAdazrIzaMkarAcAryANAM zAradApIThe zRGgavera(zaMgerI)pure tatkAlavartipIThAdhiSThitazrIzaMkarAnandagurUNAM sakAzAccaturthAzramaM svIkRtya tatpaTTAdhikAraH samagrAhi / tata Aramyaiva vidyAraNya iti samAkhyA prathitA'bhUt / ayaM cA''dyazaMkarAcAryAtpaDviMzo vidyAraNyabhAratIti para. mparayA tatratyavaktRmukhAcchyate / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..[3] anena hi mAdhavAcAryeNa naikazo granthAH praNItAH / tadantargata evAyaM prakRtaH sarvadarzanasaMgrahanAmA nibandhaH / atrAyaM praznaH purataH prAdurbhavati / kimayaM granthazcaturthAzramasvIkaraNAtprAk praNIto'thavA tadanantarAmiti / tatra caramAzramadIkSAgrahaNAtprAgevAyaM nibandho niramAyItyanumIyate / kuta iticecchyatAm / yato'yaM mAdhavAcAryaH svayameva granthArambhe zrImatsAyaNadugdhAbdhIti zloke mAdhavetisvanAmanirdezapuraHsaraM svasmiJjanakatayA sAyaNavaMzasaMbandhamavagamayati / yadi cAyaM nibandho jagadgurupIThAdhiSThAnAdUrdhvaM kRtaH syAttarhi saMnyAsAzramasvIkAramahinnaiva tatprAgmAvisvavaMzagotrasaMbandhAdenivRttatvAdgranthanirmANasamaye tAdRzasaMvandhasyAvidyamAnatvenAsatsaMbandhakIrtanasya cAnucitatvena kathamayaM sudhIrmAdhavaH sadAvadituM pravRtto'satsaMbandhaM nirdizet / tathAcoktaM vizvezvarasarasvatIpraNIte yatidharmasaMgrahe nAmagotrAdi caraNaM dezaM vAsaM zrutaM kulam / vayo vRttaM vrataM zIlaM khyAparyannaiva sadyatiH // iti / mAdhaveti nAmApi ca caturthAzramagrahaNAtprAktanameva / tAdRzAnvavAyAnvayaviziSTatvenaivA''tmano mAdhavetinAmnollekhakaraNAt / vidyAraNya iti samAkhyAyAH saMnyAsadIkSAgrahaNasamanantarabhAvinItvena pUrvakathAkovidaparamparayedAnImapi zrUyamANatvAcca / paJcadazIgranthastu zAradApIThAkramaNAdUrdhva viracita iti pratIyate / yatastatra saMnyAsAzramagrahaNAtpUrvabhAvino vaMzanAmasaMbandhasya kasyacidapi nirdezamantaraiva kevalaM jagadgurupIThAdhikAragrAhakazaMkarAnandagurupAdAmburuhanamanaM vidhAya granthArambhaH kriyamANo dRzyate / yadyapi tatra na granthakarturnAmna ullekhastathA'pi namaskAryatvena zaMkarAnandagurorupAdAnAnnamaskArakartA tacchiSyeNaiva bhavitavyam / sa ca ziSyo vidyAraNya eva / namanakartRgranthakoMraikyalAbhAt / evaM ca paJcadazyAM dIpakaparisamAptyavasare / vidyAraNyamuniviracitAyAM ' ityullekhaH paJcadazyAH saMnyAsadIkSAsamanantarabhAvinItvaM sUcayati / yadi cAyaM nibandhaH pIThAdhirohaNAnantaraM kRtaH syAttarhi paJcadazyAmivAtrApi sAyaNavaMzasaMbandhAdikaM kimapi nollikhet / yatazcAtra vaMzasaMbandhaM kIrtayati tataH saMnyAsasvIkArAtprAgbhavatvamasya nibandhasya sidhyti| ___ atha paJcadazyapi zAradApIThapravezAtprAgeva praNIteti Se cet kathaya kimiti tatra mAdhavanAmollekhaM na karoti / kimiti ca tadAnImavidyamAnaM zaMkarAnandagurusaMbandhamudghATa. yati / AdhunikAH saMnyAsino'pi dIkSottaraM tatprAgvartinAmavaMzasaMbandhitvena naivA''tmAnaM kathayanti / nAmagotrAdicaraNaM dezaM vAsaM zrutaM kulamitiniSedhAt / kiMtvAzramapratiSThApi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] tanAmnaiva vyavaharanti / anyatsarva nArAyaNasmaraNamiti vadantazca sAMsArikasaMbandhAdeni. vRttiM sUcayanti / tasmAtpaJcadazyArambhe kevalaM namaskAryatvena zrIzaMkarAnandagurUllekhanaM granthakartustadAnIM caturthAzramavartitvaM spaSTamevAvagamayati / ... . . evaM vedabhASyaparAzaramAdhavakAlamAdhavajaiminIyanyAyamAlAvaiyAsikanyAyamAlAprabhRtigrantheSvapi kartRtvena mAdhavanAmollekhanaM tattadgranthapraNayanasamaye granthakartuH saMnyAsadIkSAnadhiSThitatvaM sUcayatItibodhyam / yadyapi mudritazaMkaradigvijayagranthe zirobhAge ' vidyAraNyaviracitaH' ityullekho * dRzyate tathA'pi tathollekhe caturthAzramagrahaNottaraM tadviracitatve ca na dRDhataraM pramANaM. pa. zyAmaH / pratyuta pratisargasamAptau ' iti zrImAdhavIye' ityuktatvena saMnyAsasvIkaraNA. prAgbhAvimAdhavasamAkhyAlakSitasyaiva tatra kartRtvena pratipAdanAtsarvadarzanasaMgrahavacchaMkaradigvijayagrantho'pi bhagavalliGgadhAraNAvasthAtaH prAgeva niramAyIti nizcIyate / yuktaM caitat / yato jaiminIyanyAyamAlAvistaro mAdhavAcAryeNa daNDasvIkaraNAtpUrvameva praNIta iti tAvannirvivAdam / tatra svasya vIrabukkasaMbandhitvenAbhidhAnAt / vari. bukkasaMbandhazca caramAzramasvIkAraparyantameva / na taduttaramanuvartitumutsahate / tadAnIM manaHsaMkalpapUrvakaM tasya parityaktavyatvAt / tathA ca jaiminIyanyAyamAlAvistaragranthArambhe-- praNamya paramAtmAnaM zrIvidyAtIrtharUpiNam / iti yatpraNamyatvena gurorabhidhAnaM na taddIkSAgrAhakaguruviSayakam / tadAnIM dIkSAyA evAbhAvAt / kiMtu vidyAgrAhakaguruviSayakameveti vaktavyam / tadeva ca padyArdhe zaMkaradigvijayagranthArambhe dRzyate / tadyathA-- praNamya paramAtmAnaM zrIvidyAtIrtharUpiNam / prAcInazaMkarajaye sAraH saMgRhyate sphuTam // iti / evaM ca gurUlekhanasya vidyAgrAhakaguruviSayatvenAnyathAmiddhetri paJcadazyAmiva pArivAjyAGgIkaraNAnantaraM viracitatve kiMcidananyathAsiddhaM liGgaM dRSTipathaM samArohati / evaM ca zaMkaradigvijayo'pi mAdhavAcAryeNa bhagavalliGgasvIkAraNAtprAgeva viracita iti me matiH / etadviSaya itihAsasaMzodhakairyuktAyuktaM vicAryam / pramAdazcetkSantavyam / iha khalu jagati hiraNyagarbhaprabhRtistambaparyantaH sarvo'pyuccAvacaH prANabhRdvagoM nisa. rgata evAniSTajihAsurabhISTepsuzca bhavatItyanubhavasAkSikametannAtra vivAdaH kasyacidapi darzanakArasya / abhISTaM cAsya sukhavizeSa eva mokSAparaparyAyaH / sa ca sukhavizeSa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] jJAnaikasAdhyaH / jJAnAdeva tu kaivalyamityuktatvAt / na hi jJAnena sadRzaM pavitrAmiha vidyate, iti gItAsu bhagavatA jJAnamAhAtmyAtizayasyopagItatvAcca / yadyapi loke yatkicidiSTaM vastu prayatnasahasreNApi jJAninA'pi na pAryate saMpAdayituM tatprabhUtaizvaryasaMpannaH ko'pi dravyabalAdanAyAsenaiva saMsAdhayatIti jJAnApekSayA dravyasyaivAdhikaH prabhAvo lakSyate tathA'pi yasya prabhAvAtsudurlabhamapi saMpipAdayiSasi tadrvyaM buddhiprabhAveNaiva labhyaM nAnyena kenApIti jJAnavaibhavameva sarvotkarSeNa sarvatra vijayate / ata eva bhraSTarAjyairapi trayodazavarSaparyantaM vanAvanAntaraM paribhramadbhirapi pANDavaiH kevalaM bhagavatsAhAyyenaiva karadIkRtasakalasAmantamaNDalasyaizvaryazikharArUDhasya sArvabhaumacakravartino'STAdazAkSauhiNInAyakasya bhrAtRzataparivAritasya duryodhanasyApi rAjJaH parAjayaH samapAdi / dravyaM tu kevalaM tAdRzabuddhau sAhAyyakAri bhavati na tu tasya prAdhAnyamiti sarvajanInametat / tacca jJAnaM tattvaviSayakameva / tattvaM ca tasya vastuno bhAvastattvamiti vyutpattyA vastuno mUlasvarUpamu. cyate / mUlasvarUpajJAnameva hi mokSopayogi bhavati / evaM ca yasya jJAnaM mokSopayogi bhavati tattattvamiti sAmAnyatastattvalakSaNaM paryavasyati / tAdRzatattvajJAnopajIvyo'bhISTaH sukhavizeSo hi tattaddarzanakAramativaicitryAtpratidarzanaM bhinnaH / tadanusAreNa cAbhISyamANasukhavizeSasAdhIbhUtajJAnaprayojakatattvAnyapi bhinnAnyevetyarthAdarzanAnAmapi bhedaH sidhyatItyataH saMprati teSAM ko vA viSayaH kIdRzaM ca tasya svarUpamityAdi saMkSipya kiMcinnirUpyate / tatra prathamopasthitasyopekSAnarhatvena prathamatazcArvAkadarzanamevAvalambyate nAstikaziromaNinA cArvAkeNa pratipAditaM darzanaM cArvAkadarzanamityucyate / yasya mate yatsparzendriyeNa mRdukaThorazItoSNAdayaH sparzA upalabhyante, yadrasanondriyeNa kaTumla. madhurAdayo rasA anubhUyante, yadghANendriyeNa mRgamadakuGamapramRtisurabhivastuparimalodgArA AghrIyante, yaccakSurindriyeNaH ghaTapaTastammAmbhoruhAdayaH padArthAH sthAvarajaGgamAH paricIyante, yacca zrotrendriyeNa tantrIgItAdayaH strIgItAdayazca madhuradhvanayaH zozrUyante tadevaikaM pratyakSaM pramANam / anyadanumAnAdikaM tvapramANameva / ato na paraloko na vedodito dharmo na puNyaM na pApaM nApivA'numAnAdigamyamIzvarAdikamanyat / kiMtu lokaprasiddho rAjaiva paramezvaraH / deha evA''tmA / maraNameva mokssH| kAntAliGganAdijanyaM sukhameva puruSArthaH / kaNTakAdivyathAjanyaM duHkhameva nirayaH / tasmAtkhAdyAkhAdyAdivicAranirapekSa yAvacchakyaM yathecchaM sukha saMpAdanIyamiti niSkarSaH / tadetanmataM zravaNasamaye manoharamapi pariNAme'tyantaM bhayAvahatvAcchiSTaivigarhitatvAccAnupAdeyameva / ___ buddhAkhyaM devamanusaranto bauddhAsteSAM darzanaM bauddhadarzanam / te ca bauddhA mAdhyamika yogAcArasautrAntikavaibhASikanAmabhi zcaturvidhAHprasiddhAH / tathAhi bhagavatA buddhena pratha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mataH svaziSyebhyaH sarva zUnyamiti upadeze kRte yaiH ziSyaistadeva yathArthatvena parigRhItaM na taduparyAkSepaH kRto'taste madhyamabuddhitvAnmAdhyamiketyAkhyAM prApuH / itthaM hi teSAmA. zayaH-sarva kSaNika, sarva duHkhaM, sarva svalakSaNaM, sarva zUnyam , iti bhAvanAcatuSTayopadezena krameNa sarvasthAyitvAnukUlavedanIyatvasarvAnugatatvasarvasatyatvAnAM nirAkaraNena sarvazUnyatvameva guruNA bodhitA vayamiti / ataH sarvazUnyatvavAdina ete / apare ziSyAH punaH kathaM sarvasya zUnyatvamavagantuM zakyam / tathA sati jJAnasyApi zUnyatvena jagadAndhyaM prasajyeta / ato bAhyArthasya zUnyatvamastu nAmetyUcuH / ziSyeNahi dvayaM karaNIyaM yoga AcArazceti / tatrAjJAtArthasya jJAnAyA''kSepo yogaH / gurUktArthasyAGgIkaraNamAcAraH / tatazca yaiH ziSyairgurUktaM bhAvanAcatuSTayaM bAhyArthazUnyatvaM cAGgIkRtya sarvasya zUnyatva AkSepaH kRtaste yogAcAra iti prathAM jgmuH| ata ete bAhyArthazUnyatvavAdino vijJAnamAtrAstitvavAdinacocyante / eteSAmayamabhiprAyaH-anAdivAsanAvazAbuddhirevAnekAkAreNa bhAsata iti prAguktagurUpadiSTabhAvanAcatuSTayaparicayabalAtsarvavAsanocchede vividhaviSayAkAropadravAnudayAdvizuddhajJAnodayo mokSaH saMpadyata iti / anye tu-nIlAdervAhyArthasyAsattve vijJAnamAtrAstitvaM vaktumazakyam / tato bAhyArtho'pyaGgIkaraNIya eveti prAhuH / tato guruNA bhavatu nAma bAhyArthaH paraMtu. na sa pratyakSaH kiM tvanumeya ityukta kiyatparyantaM sUtraM bhavediti pRSTatvAtte sautrAntikasaMjJayA / prasiddhAH / sUtrAntaM pRcchanti te sautrAntikAH / / pRcchatau susnAtAdibhyaH ' iti prAgvahatIyaSThakpratyayaH / ata ete bAhyArthAnumeyatvavAdina ityucyante / ___ pare ca kecicchiSyA evamUcuH-yathA cAnubhavabalAbAhyArtho ghaTapaTAdirurarI kriyate tathA pratyakSabalAttasyArthasya pratyakSatvamapyaGgIkaraNIyam / evaM ca bAhyeSvAntareSu cArtheSu pratyakSeSu satsu yatkAMzcitprathamaM sarva zUnyamityupadiSTavAnguruH / tadanantaraM kAMzcidvijJAnameva saditi / tataH kAMzciccobhayaM bAhyamAntaraM ca sadityabhipretyAvasthitAnvijJeyamanumeyaM ceti / seyaM guroviruddhA bhASeti bruvANA vaibhASikAkhyayA khyAtAH / ata evaite bAhyArthapratyakSatvavAdinaH sarvAstitvavAdinazcIcyante / ta aite jaganmUlakAraNatvena pArthivApyataijasavAyavIyAMzcaturvidhAnparamANUnparikalpya seSu kiMcitsthAyi sukhadaM sAmAnyalakSaNaM satyaM vA'nimAlayantaH sarva kSaNikaM sarva duHkhaM sarvaM svalakSaNaM sarva zUnyaM ceti bhAvanAcatuSTayaM svIkurvanti / tathaiteSAM mate hyAryasatyAkhyaM duHkhasamudAyamArganirodhabhedAccaturvidhaM tattvam / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 taMtra prathamaM duHkhAparaparyAyaM vijJAnavedanAsaMjJAsaMskArarUpabhedAtpaJcavidham / iyameva paJcaskandhItyucyate / duHkhakAraNaM sthiratvAdibhrAntiH samudAyaH / duHkhatatkAraNaitadubhayanivRttyupAyaH sarva kSaNikamitibhAvanArUyo mArgaH / sarvanairAtmya vAsanArUpo nirodhaH / sa eva mokSa ityabhidhIyate / paJcaskandhAnAM lakSaNaM bhAvanAcatuSTayamityevamAdivistaro mUlato'vagantavyaH / pratyakSamanumAnaM cetipramANadvayavAdinazcaite / arhantaM paramezvaraM manyamAnA AItAsteSAM darzanamArhatadarzanam / atra jIvAjIvo puNyapApe AzravasaMvarau bandhanirjarAmokSAzceti nava tattvAni / etanmate ghaTapaTAdayaH santIti na nizcetuM zakyate nApi na santItikRtvA sarve padArthA bhAvAbhAvAtmakAH / samyaM - gdarzanasamyagjJAnasamyakcAritraizca mokSaH sidhyati / sa ca dehasvarUpAvaraNApagame jIvasya satatordhvagamanam / jIvAdinavasaMkhyAkAnAM tattvAnAM samyagdarzanAditrayANAM ca lakSaNAni mUla evaM spaSTAnIti vistaraMbhiyA nocyante / cArvAkaprabhRtyArhataparyantAH paTU, vedavirodhitvAnnAstikA ityucyante / vedavirodhitvameva nAstikatvamityarthaH / iti SaNnAstika darzanasvarUpa saMkSepaH / athA''stikadarzanAni / tatra rAmAnujAcAryamate mukhyatastattvatrayam / cidacidIzvaramedAt / tatra cijjIvo bhoktA / acijjaDavargo bhogyam / cijjaDayorantaryAmI saMstAnnagrAmakazcezvaraH / sa hi savizeSaH saguNazca / ayaM hIzvarazcijjaDauM vyApnotItyAtmazabde * nocyate / yo yadvyApnoti sa tasyA''tmA / taccAsya zarIramiti cijjaDo paramAtmanaH zarIram / tatrApi jIvaH paramAtmanaH zarIraM bhUtvA jaDasyA''tmA bhavati / etatpadArthatritayaM paramArthataH parasparasmAdbhinnaM satsaMbaddhaM ca bhavati / ato'yaM paramAtmA sajAtIyavijAtIyasvagataitadbhedatraya sahita eveti rAmAnujAcAryA manyante / bhede'pi zarIraviziSTasyaikatvAdviziSTAdvaitavAdamAzrayante / mAyAvAdamasahamAnAzca vivartavAdaM pratikSipanti / pAraNAmavAdaM svIkurvantazca satkhyAtiM samarthayante / eteSAM mate jIvanmuktirnAsti / mokSe'pi jIvabrahmaNorbheda eva / yAthAtathyena paramAtmasvarUpAvabodhapUrvakatatkairyameva mokSa iti bodhyam / 1 : atha pUrNaprajJa darzanasvarUpaM nirUpyate / pUrNA AtmatattvapratipAdakazAstre prajJA matiyasya sa pUrNaprajJaH / madhvAcArya ityarthaH / tena pravartitaM darzanaM pUrNaprajJadarzanam / ata etaddarzanaM madhvadarzanamityapyucyate / asyaiva madhyamamandira iti AnandatIrtha iti cAparaM nAma / asya pUrNaprajJAcAryasya janma zAke khakhabhUbhUmite ( 1100) varSe karNATakadeze rajatapIThAkhye (uDapI ) grAme vedavedyAM mAtAraM madhyagehAkhyAtpituH sakAzAdAvirabhUt / etasya vidyAdhyApaka gururacyutaprekSyAcArya: / ayaM hi pUrNaprajJAcArtho vAyostRtIyo'vatAra iti manyante tadanuyAyinaH / taduktam 2 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8]. prathamastu hanUmAnsyAdvitIyo bhIma eva ca / pUrNaprajJastRtIyazca bhagavatkAryasAdhakaH // iti / -- anena ca mahAbhAratatAtparyanirNayanAmA grantho viraciMtaH / tadgranthasamAptyavasare cAyaM zlokoM dRzyatemadhvo yattu tRtIyametadamunA granthaH kRtaH kezave / iti / vAyordevasya yattRtIyaM rUpaM madhvAkhyaM tenAmunA madhvAcAryeNa kezavArpaNabuddhyA'yaM mahAmAstatAtparyanirNayAkhyo granthaH kRta iti tadarthaH / asya mataM dvaitavAdaH / dvidhA itaM dvItam / tasya bhAvo dvaitam / bheda iti yAvat / sa ca bhedaH paJcavidhaH / jIvezvarabhedo jaDezvara. bhedo jIvajaDabhedo jIvAnAM mitho bhedo jaDAnAM mitho bhedazceti / tadidaM bhedapaJcaka satyamanAdi ca / yadi ca sAdi syAttarhi nAzamApnuyAt / na ca kadApi nAzamupaiti / tathA yadi cedaM bhedapaJcakamasatyaM syAtarhi tasya bhrAntikalpitatvaM svIkArya syAt / na cedaM bhrAntikalpitamiti mantavyam / kalpitasya nivRttyavazyaMbhAvAt / naiva cedaM nivatate / tasmAtsatyo'nAdizcAyaM bhedaprapaJcaH / evaM ca dvaitaM na vidyata iti yanmataM tadajJAninAM matamiti boddhavyam / zrutirapyatArthe pramANam / tathA hi- satya AtmA satyo jIvaH satyaM bhidA satyaM bhidA satyaM bhidA maivAruvaNyo maivAruvaNyo maivAruvaNyaH' iti / asyArthaH / AtmA paramAtmA satyaH / trikAlAbAdhita ityarthaH / tathA jIvaH satyaH / tayorjIvezvarayorbhedazcApi satyaH / maivAruvaNyaH ityatra mA eva AruvaNya iti padatrayam / tatra mA iti niSedhArthakamavyayam / eveti nizcayadyotako nipAtaH / Arubhinyo bhajanIya AruvaNyaH / evaM ca paramAtmA duSTajanasevyo naiva bhaktItyarthaH / satyaM bhideti mavAruvaNya iti ca trivacanaM bhedasatyatvadADhya pradarzayitum / asvAM zrutauM spaSTameva bhedo'bhihitaH / nAbhede sati bhedadADhya sevyasevakabhAvo vA'asA saMgacchate / anumA. nenApi bhedo'vasIyate / paramezvara pakSIkRtya tatra jIvAbhedaH sAdhyate / jIva pratIzvarasya sevyatvAt / yo yaM prati sevyo bhavati sa tasmAdbhinnaH / yathA bhRtyAdrAneti / atra bhRtyaH sevako rAjA ca sevyaH / tasmAtsevakAtsevyo rAjA bhinno dR iti / ayamA zayaH / prabhUtaM dhanaM me syAddAridrayaM lezato'pi mA bhUditi prArthayamAnAH puruSAH rAjJo guNotkarSaH, kIrtayeyuzcetprIto rAjA teSAmabhilaSitaM pUrayet / paraMtu yadi te sarvAGgINaM. svadrAvyapadameva-dehItyabhikAGkSayustarhi neSadapISTalAbho bhavet pratyuta krodhotpAvanenAnApAti: syAt / taduktam ghAtayanti hi rAjAno rAjA'hamitivAdinaH / dadatyakhilamiSTaM ca svaguNotkarSavAdinAm // iti / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] 6 mahaH sahasvAmyadbhAvanamapi mahatAmaprItikaraM bhavati / vimutaM taiH sAkaM svAda pAkakami parthaH / evaM ca jIvezvarayorabhedaH sarvathA durghaTaH / nazca brahma veda mahauva bhavatItizrutibalAjjIvezvarayorabhedaH da: zakyazaGka iti vAcyam / saMpUjya brAhmaNaM bhaktyA zUdro'pi brAhmaNo bhavet / itvitprazaMsAparatvAdabhedazruteH / nahi brAhmaNapUjayA zUdro brAhmaNajAtitAM labhate kiMtu brAhmaNavatprazaMsanIyo bhavatItyarthaH / tattvamasIti mahAvAkyamapi bhedapratipAdakameva / tasya tvaM tattvamiti SaSThIsamAsamaGgIkRtya tasyezvarasya tvaM dAso'sIt / athavA sa AtmA tastvamasi zvetaketo ' ityuddAlakasya svaputraM zvetaketuM pratyupadezapare vAkye AtmA atat tvam iti padacchedaH / atadityatra ca naJartho medaH / tathA ca yaH svAtantryAdiguNopetaH sa eva paramAtmA / tvaM tu asat tasmAdAsmano bhinnaH paratantro jIvo'sItyarthAt / evaM ca jIvezvarayoH sevya sevaka bhASAttayorbhedaH siddhaH / sevA va nAmakaraNa bhajanabhedAtrividhA / tatrAGkanaM nAma zaGkhacakAdinArAyaNAlA mudrAvAraNam / tadapi ' atasatanUrna tadAmo adbhute ' iti taittiyogaviSaya mudrA dhAraNaM mukhyam / yo'taptatanUrata evA''maH sa vaSNuparva nAznuta iti tadarthaM manyante madhvAnuyAyinaH / tathA coktaM brahmANDapurANe - kRtvA dhAtumayIM mudrAM tApayitvA svakAM tanum / cakrAdicihnitAM bhUpa dhArayedvaiSNavo naraH // iti / 1 putrAdInAM kezavAdinAmnA vyavahAro nAmakaraNamucyate / tena ca nirantaraM nArAyaNasmaraNaM bhavati / bhajanaM tu kAyikavAcikamAnasikabhedena dazavidham / tatra satyaM hitaM priyaM svAdhyAyazceti caturvidhaM vaacikm| dAnaM paritrANaM parirakSaNaM ceti trividhaM kAyikam / dayA spRhA zraddhA ceti trividhaM mAnasikam / sarvasya bhajanasya viSNuprasAdasaMpAdanaM prayojanam / jIvo'NuparimANaH / na madhyamaparimANo nApi vibhuH / I sa ca mokSAvasthAyAmapi paramezvarasya dAsa eva / apauruSeyo vedo nityazca / tasya ca svataH prAmANyamityAdi madhvAcAryA manyante / pratyakSamanumAnaM zabdazceti pramANatrayavAdinacaita / eteSAM mate jagatkartRtvAdirahitaM duHkhAmizritaM paripUrNa sukhameva mokSaH / saca viSNuprasAdAdeva labhyaH / viSNuprasAdazdha tadguNotkarSajJAnAdeva bhavati mAmedajJAnAt / taduktam ------ 1 tasminmane kimihAstyalabhyaM dharmArthakAmairalamalpakAste / samAzritAdbrahmataroranantAnniHsaMzayaM muktiphalaM prayAnti // iti madhvadarzanasaMkSepaH / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] - nakulIzapAzupatadarzane pazupatinA mahezvareNa jIvAnAM pAzanirAsakatvena kAryakAraNayogavidhiduHkhAntarUpaM tattvapaJcakaM pratipAditam / pazupatizabdArthazcaivaM vyAkhyAto'bhiyuktaiH-- brahmAdyAH stambaparyantAH pazavaH parikIrtitAH / teSAM hi nAyako yasmAcchivaH pazupatiH smRtaH // iti / atra jagatItalavarticetanAcetananikhilapadArthajAtaM kAryazabdenocyate / kAraNazabdenezvaraH / sa ca svatantraH / japadhyAnAdikaM yogazabdenAbhidhIyate / triSavaNaM bhasmasnAnAdikaM vrataM vidhirucyate / duHkhanirAsapUrvakamIzvarabhAvo duHkhAntazabdenoktaH / sa eva paramapuruSArtho mokSa iti / zaivadarzane pAzavimokSaNArtha SaT tattvAni patividyAvidyApazupAzakAraNAkhyAnyupadiSTAni / tatra patiH zivaH / vidyA tattvajJAnam / avidyA mithyAjJAnam / pAzo malakarmamAyArodhazaktyAkhyazcaturvidhaH / pazuviH / pAzanivRttau kAraNaM japadhyAnacaryAdikamiti / taduktam patividye tathA'vidyA pazuH pAzazca kAraNam / tannivRttAviti proktAH padArthAH SaT samAsataH // iti / eteSAM tattvAnAM sAmIcInyena jJAnAtpAzavimocane saMjAte zivatvaprAptirUpo mokSaH siMdhyatIti zaivAnAM matam / mokSaprAptau pratyabhijJaiva mukhyaM sAdhanamiti manyamAnA mAhezvarAstvevaM pratipAdayanti / pUrNasvatantra Izvaro jagannirmANakaraNaviSaye na kimapi karmAdikaM sAdhanamapekSate / kiMtu svecchayaiva sarva nirmimIte / jIvAH parasparaM bhinnA api na paramezvarA damarhanti / jIvezvarayozcaitanyasvabhAvAvizeSAt / paramezvare jIvatAdAtmyasya svAnubhavasiddhatvAJca / ato jIvaistattAdAtmyasaMpattyarthaM pratyabhijJaivA''zrayaNIyA / pratyabhijJA ca ahamIzvara eva na tadbhinna ityetAdRzaH sAkSAtkAraH / tAdRzena kevalena sAkSAtkAreNaivAbhyudayo mokSazca saMpadyate / na tadarthaM prANAyAmAderapekSA / nApi kAyazoSaNasya bhasmasnAnAdepaparicaryAdezcApekSeti / yadyapIzvaravajjIvAtmA'pi caitanyasvarUpeNaiva prakAzate tathA'pi mAyAvazAdaMzenaiva prakAzate / paripUrNacaitanyasvarUpeNa prakAzanArthaM tu pratyabhijJA''vazyakIti pUrNAtmatAlAbha eva mokSa iti pratyabhijJAdarzanAnusAriNAM matam / / saMprati rasezvaradarzanasvarUpaM saMkSepato vitriyate / pAradAdipadavAcyo yo ramastadrUpa Izvaro rasezvaraH / so'yaM rasezvaraH sevyamAnaH zarIradAyasaMpAdanadvArA mukteheturiti ye Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] mAhezvarA mamyante te'pyupacArAdrasezvarazabdenAbhidhIyante / tairate rasezvarapadavAcyaiH pravartitaM darzanaM rasezvaradarzanamityucyate / ete'pi na paramezvarAjjIvAnAM pArthakyaM sahante / - kiMtu caitanyasvarUpAvizeSAdIzvarasvarUpabhUtA eva jIvAtmAna ityavagacchanti / mokSo hi pAradarasasevanena zarIrasthairya saMpAdanAjjIvanmuktirevetyeSAM matam / jIvataH sata eva yA muktiH sA jIvanmuktirityarthaH / ayamAzayaH - muktirnAma mUlAjJAnanivRttipUrvakasvasvarUpayAthAtmyAvAptiH / sA ca jJAnaikasAdhyA / tameva viditveti zruteH / jJAnaM cA''tmatattvaI viSayakameva / tattvamasyAdivAkyotthaM jJAnaM mokSasya sAdhanam / iti smRteH / tacca jJAnaM tadabhyAsAtizayAt / abhyAsAtizayazca zarIrasthairye satyeva / taduktaM bhagavadgovindapAdAcAryai: iti dhanazarIrabhogAnmatvA'nityAnsadaiva yatanIyam / muktau sA ca jJAnAttaccAmyAsAtsa ca sthire dehe || iti / zarIrasthairye ca pAradAdipadabodhyasya rasasya sevanAt / rasasya pAradatvaM ca saMsArapa-rapAraprApaNahetutvena / taduktam -- saMsArasya paraM pAraM datte'sau pAradaH smRtaH / iti / pArado gadito yasmAtparArthaM sAdhakottamaiH / iti ca / yasmAtsAdhakottamairayaM parArthaM paro mokSastadarthaM mokSasAdhanatvena gaditastasmAdasau pAradaH smRta iti zeSaH / pAradasya mokSArthatvaM tu na sAkSAt kiMtu muktiprayojakajJAnasaMpAdakAtmatattvAbhyAsasAdhanazarIradAdyasaMpAdanadvAraiveti tadAzayaH / tathA ca jIvanmukti samIhamAnena puruSadhaureyeNA''dau pAradarasasevanena zarIrasthAyitvaM saMpAdanIyam / saMpAdite ca zarIrasthairye krameNa AtmatattvAmyAsAtizayAnmithyAjJAnanivRttau jAyamAnAyAM yA muktiH sA jIvata eva muktirbhavatIti tAtparyam / nanu anyairderzanakAraiH zravaNamananAdiprakArAntareNaiva jIvanmuktiruktA na tvaduktaprakA - reNeti kathamiyaM tvadabhimatA jIvanmuktirvizvasanIyA bhavet / ata eva tasya tAvadeva ciraM yAvanna vimokSye atha saMpatsye / SaDdarzane'pi muktistu darzitA piNDapAtane / karAmalakavatsA'pi pratyakSA nopalabhyate // iti zrutismRtyordehapAtAnantaraM muktiH pradarzitA / kiM ca niSpadyamAnamidaM zarIraM hi SaDUbhiH kAzairniSpadyata iti zrutismRtyAdiSu prasiddham / tatra tvagasRGkSasarUpAstrayaH kozA mAtuH zarIrAdanuvartante / medosthimajjArUpAzca trayaH kozAH pituH sakAzAtra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] -: myante / tadetaiH SabhiH kozairghaTamAnaM zarIraM vinazvaratayA pratyakSato dRzyate / tathA ca jIvataH eva muktiriti kathaMkAraM saMjAghaTIti / iti ceducyate / pATkauzikasya dehasyAsthirasvamastu nAmaH / tathA'pi pAradAbhrakapadAbhilapyamAnA yA haragaurIsRSTistatsaMyogajanitasya zarIrasya nityatvameva / harasRSTiH pAradaH / gaurIsRSTistvabhrakaH / taduktaM rasArNave abhrakastava bIjaM bIjiM tu mama tu pAradaH / iti / zivagaurIsaMvAdo'yam / ata eva cezvarazararisaMbhUtatvena pArado raso rasezvara ityucyate / tAdRzasya rasezvarasya sevanena tatsaMyogajanyasya nityazarIrasya prAptau satyAM SaTkauzikasyAsthirasyApi dehasya na parityAgo bhavati / pratyuta haragaurIsRSTijazarIrasaMbandhena tatra divyatvaM dADhyai ca saMpadyate / yathA pArada ( parisa) saMbandhena lohamapi suvarNaM bhavati tadvat / taduktaM rasahRdaye-- 8 + ye cAtyaktazarIrA haragaurIsRSTijAM tanuM prAptAH / muktAste rasasiddhA mantragaNaH kiMkaro yeSAm // iti / evaM ca pAradarasasaMbandhena pATakauzikasya zarIrasya lohasyeva suvarNatve divyatve sthiratve ca saMpAdyamAne jIvata eva muktirityuktiH sAmIcInyena saMgacchate / tathA ca darzanakAraiH pradarzitA jIvanmuktiH karAmalakavatpratyakSA pAradapadAbhidheyarasezvarasevanena bhavatIti jIvanmukti manaGgIkurvANA rAmAnujaprabhRtayo'jJAnina eveti mantavyam / ata evaM vidyAraNyaistika darzanapradarzanasamaye sarvato jaghanyatvenA''dau rAmAnujadarzanaM nirdiSTam / tadapekSayA caitadarzanasya zreSThayAdrAmAnujadarzanottaraM darzanacatuSTayavyavadhAnena rasezvaradarzanaM nirdiSTamiti manye / iti rasezvaradarzanasvarUpa saMkSepaH / aulakyadarzanameva vaizeSikadarzanaM kaNa dadarzanamiti cocyate / akSapAdadarzanaM ca naiyAyikadarzanamityabhidhIyate / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAkhyapaJcAvayavaM vAkyaM nyAyaH / taM vidanti te naiyAyikAsteSAM darzanAmityarthaH / darzanadvaye'pi tattvajJAnAnniHzreyasAdhigama ityuktam / niHzreyasaM mokSaH / tasyAdhigamaH prAptirityarthaH / mokSazcA''tyantikI duHkhanivRttiH / sA ca tattvajJAnAdanantarameva na jAyate / kiMtu tattvajJAnena duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAM madhye uttarottarasya nAze sati tatpUrva bhAvidoSAdInAM nAzAtkrameNApavargaH sidhyati / taduktam -- duHkhajammapravRttidoSa mithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavarga iti / mokSasAghanIbhUtajJAnaviSayAmi tatvAni ca pramANaprameyasaMzayetyAdIni gautamena SoDazoktAni / 1 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] kaNAdena tu saptaivoktAni / teSu saptasveva gautamoktAnAM SoDazapadArthAnAM yathAyathayantarbhAvaH sidhyati / AdRtazcAyamantarbhAvo naiyAyikaiH / anumeva vizeSamanulakSya SoDazapadArthavAdino naiyAyikAH sapta padArthavAdinazca vaizeSikA iti vyavahAraH / ato vaizeSikasaMmatAnyeva sapta tattvAni sAvAntarabhedAni nirUpyante - dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAbhAvAH sapta padArthAH / pRthivyaptejovAyvAkAzakAladimAtmamanAMsIti nava dravyANi / rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaksvasaMyogavibhAga paratvAparatvagurutvadravatvasnehazabdabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArAzcaturviMzatirguNAH / calanAtmakaM paJcavidhaM karma / paramaparaM ceti dvividhaM sAmAnyam / nityadravyavRttayo vizeSAstvanamtA eva / prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAvo'tyantAbhAvo'nyonyAbhAvazceti catvAro'bhAvA iti / eteSAM lakSaNAni anumAnavyAptyAdilakSaNAni ceti sarvaM mUla eva spaSTam / jaiminimuninA praNItaM darzanaM jaiminidarzanam / tadanuvartamAnA jaiminIyAH / te ca jyotiSTomena svargakAmo yajetetyAdikaM hi yadvacanatvena pramANapadavImavagAhetaitAdRzaH sarvajJatvAdivizeSaNaviziSTaH ko'pIzvaro nAsti / mAnuSadehavattvAvizeSeNa vipralambhaka tvAdidoSAvazyaMbhAvAt / yadyapi brahmaviSNumahezvarAH preSThA devAH santi dRzyate ca teSyatizAyinI saMpat / yadAha kazcit athApi vedahetutvAdbrahmaviSNumahezvarAH / kAmaM bhavantu saizvaryAH sArvazyaM puruSeSu kim // iti / tathA'pi na teSu sArvajJyaM saMbhAvayitumalam / bhrAnteH puruSadharmatvAdrAgadveSAdieka nigrahAnugrahagrastatvAcca / na ca pratyakSaM sarvajJasAdhakaM bhavediti vAcyam / saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA / ityabhiyuktavacanAt / tasmAtsarvajJasya prAmANikapuruSasyAbhAvAdevApauruSeyo vedo'toM bhrAntyAdidoSAnAspadatvAtsa eva sarvajJo bhagavAn / tata eva ca cakSurindriyAgocarayathAvasthitapadArthadharmAdisvarUpaparicayo yAthAtathyena bhavati / vedodito yAgAdidharma eva casvanuSThito'pUrvotpAdanadvArA svargAdi phalaM janayati / na tatrAnyasya kasyacitsAiMkhyanaiyAyikAdiparikalpitasyezvarasyApekSA / ete ca mImAMsakA dvividhAH / abhihitAvayavAdino bhATTAH / anvitAbhidhAnavAdinaH prAbhAkarAH / dvividhAnAmadhyeteSAM mate zabdA nityAH / vedAnAM dharme svataH siddhaM prAmANyaM svargAdeH prAptizca mokSa iti / """ sAMprataM sAMkhyadarzanasvarUpaM nirUpyate / te ca sAMkhyA dvividhAH / sezvarA nirIzvarAzca / ye tu jIvAtiriktaM SaDviMzamIzvaraM manyadeta te sezvarAH / anye nirIzvarAH / ta eta ubhaye'pi nirAhuH - prakRtyuparame puruSasya svasvarUpeNAvasthAnaM mokSaH / sa I Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caM prakRtipuruSayormeMdajJAnAt / bhedajJAnaM ca tattvajJAnAjjAyate / tattvAni ca paJcaviMzatisaMkhyAkAni / tatra kiMcittattvaM prakRtireva / kiMcidvikRtireva / kiMcidubhayAtmakam / kiMciccAnubhayAtmakam / trayANAM sattvarajastamaAkhyAnAM guNAnAM sAmyAvasthA prakRtirucyate / prakaroti kArya janayatIti prakRtiH / sA ca prakRtireva na kasyacidapi vikRtiH / ato malaprakRtirityucyate / tasyAH sakAzAnmahadahaMkArau zabdatanmAtra sparzatanmAtraM rUpatanmAtraM rasatanmAtraM gandhatanmAtraM ceti mahadAdIni sapta tattvAni krameNa samutpadyante / tatrAntaHkaraNAparaparyAyaM mahattattvamahaMkArasya prakRtimUlaprakRtestu vikRtiH / evamabhimAnAparanAmadheyamahaMkAratattvaM mahattattvasya vikRtiH / tadevAhaMkAratattvaM tAmasaM satpazcatanmAtrANAM, tadeva sAttvikaM - sajjJAnendriyANAM cakSuHzrotravANarasanAtvagAkhyAnAM, karmendriyANAM vAkpANipAdapAyUpasthAkhyAnAM saMkalpavikalpaita hubhayAtmakasya manasazca prakRtiH / ayaM bhAvaH-mahattattvAjjAyamAno'haMkArastrividhaH sAttviko rAjasastAmasazveti / sAttviko vaikArika iti vyavahiyate / rAjasastaijasa ityabhidhIyate / tAmasazca mRtAdirityucyate / tatra tAmasAdahaMkArAtpUrvottarakrameNa zabdatanmAtrAdipaJcakaM samutpadyate / evaM ca pUsyottaraM vikRtiruttarasya ca pUrva prakRtirityubhayAtmakAni mahadAdIni sapta tattvAnItyarthaH / zabdasparzarUpasagandhAkhyAnAM guNAnAM vizeSarahitAnAmAzrayabhUH tAni sUkSmANi paJca bhUtAni tanmAtrazabdenocyante / tanmAtrapaJcakAtpratyekasmAtpUrvepa. svAtAcchandatanmAtrAdAkAzaH sparzatanmAtrAdvAyarityevaM krameNa viyadAdIni paJca mahAbhU. vAni jAyante / ata eva ca tAmaso'haMkAro bhUtAdiriti bhaNyate / naitebhyaH kiMcitattvAntaraM samutpadyata itImAni paJca mahAbhUtAni vikRtyAtmakAnyeva / tathA sAttvikA. dahaMkArAtpaJca jJAnendriyANi pazca karmendriyANi tadubhayaprerakaM manazcetyekAdazendriyagaNaH prAdurbhavati / ayamindriyagaNo'pi kevalaM . vikRtyAtmaka eva / ata evaitadupAdAnabhUtaH sAttviko'haMkAro vaikArika iti nirdizyate / puruSastu na kasyacitprakRtirnApi vA vikRtirityanubhayAtmakaH / evaM ca prakRtiH prakRtyAtmikaikA / ubhayAtmakAni mahadAdIni sapta / paJca mahAbhUtAni ekAdazendriyANi ca kevalavikRtyAtmakAnIti SoDaza / anubhayAtmakaH puruSazcaika iti militvA paJcaviMzatistattvAni / _ taduktaM sAMkhyakArikAyAm mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // iti / - imAni ca tattvAni mokSasAdhanIbhUtaprakRtipuruSavivekajJAne heyatayopayuktAnIti sAMkhyAnAmabhiprAyaH / anyazca vistaraH puruSastu akartA bhoktA nityacidrUpaH prakRtipuruSasaMbandhaH prakRternivRttizcetyAdistata evAvagantavya iti / / .. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] - patalaliprabhRtimunimatamanuvartamAnAnAM darzanaM pAtaJjaladarzanam / etanmate citizakte nirupAdhikasvarUpeNAvasthAnaM mokSaH / tatra sAdhanatayA yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhyAnadhAraNAsamAdhItyetadaSTAGganirvacanapuraHsaraM pramANaviparyayAdicittavRttinirodhAkhyo yogaH savistaraM pratipAditaH / tatra yoge pratyAhAraparyantAni paJca bahiraGgANi sAdhanAni / tataH parANi trINi saMyamapadavAcyAnyantaraGgasAdhanAnIti vivektavyAmiti / adhunA sarvadarzanamUrdhanyabhUtaM zAMkaradarzanaM saMkSepataH kiMcinnirUpyate / sAMkhyadarzane mukhyataH prakRtipuruSarUpaM tattvadvayaM pratipAditam / tatra prakRtirapi nityA / saiva pradhAnazabdenocyate / tacca pradhAnaM jaDamapi ghaTasya mRdiva mahadAdeH kAraNamityuktam / tathA kairapi sAMkhyairjIvAtiriktaH paramezvaraH svIkRtaH / sa eva brahmAtmetyAdizabdairvyavAhiyate / tatazca jaDanIvabhedo jIvezvarabhedaH pariNAmavAdazca svIkRtaH / sa ca bhedaH satya iti spaSTameva pratIyate / tadetatsarva zrIzaMkarAcAryANAmasaMmatam / yataH zrutau ___ sajAtIyaM na me kiMcidvijAtIyaM na me bhavet / svagataM ca na me kiMcinna me bhedatrayaM bhavet // iti brahmaNi sajAtIyAdvijAtIyAtsvagatAcca bhedaH pratiSidhyate / yadi ca sAMkhyamatAnusAreNa bhedo vAstavikaH syAttarhi cetanatvena sajAtIyAjjIvAdacetanatvena vijAtIyAjjaDAdrAmAnujamate brahmaNaH saguNatvena svagatAdguNAcca brahmaNi bhedasya durvAratayA bhedatrayaniSedhapratipAdikA zrutiH pIDayeta / jIvabrahmaNo. stavikatvenaikavijJAnena sarvavijJAnapratijJA'pi na saMgaccheta / neha nAnA'sti, neti neti ityAdyAH zrutayo'pyamumevAbhedaM prazaMsanti / sarvaM khalvidaM brahma, aitadAtmyamida5 sarvam, . evamAdizrutayazca taM draDhayanti / tatazca bhedatrayaniSedhAnyathAnupapattyA paridRzyamAnasya sacarAcarasya sacetanAcetanasya sarvasya jagataH prAtibhAsikatvakalpanaM vinA gatyabhAvAttadupapAdakamanAdibhAvarUpAjJAnaM parikalpanIyam / yathaiva hi rajjvA timirAdidoSavazAsarpabhUdalanAmbudhArAH parikalpyanta evaM cinmAtravapuSi pare brahmANa parikalpitamidamanekabhedabhinnaM sakalaM jaganmithyAbhUtam / yathAvasthitabrahmasvarUpAvabodhabAdhyaM ca / mithyAtvaM nAma pratIyamAnatvapUrvakayathAvasthitavastujJAnanivartyatvam / yathA bhramAdhiSThAnabhUtarajjutattvajJAne pratIyamAnasapIdernivRttiH / doSazcAtra svarUpatirodhAnavividhavicitravikSepakaraM sadasadbhyAmanirvacanIyamanAdyavidyAparaparyAya bhAvarUpAjJAnameva / idameva sarvasya jagato mUlakAraNamiti mUlAjJAnamityucyate / tacca triguNAtmakamapi na sAMkhyasaMmatapradhAnavannityam / mokSAvasthAyAM tasya vinAzAvazyaMbhAvAt / ato na kathamapi dvaitaprasaGgaH / etAdRzAjJAnakalpane pramANaM devAtmazaktiM svaguNairnigUDhAm , bhUyazcAnte vizvamAyAnivRttiH, parA'sya zaktirvividhaiva Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] zrUyate, ityAcAH zrutayaH / atra svaguNairnigUDhAM mAyAnivRttiH parA'sya zaktipividhave. tyAdipadaiH pUrvoktavizeSaNaviziSTasya tAdRzAjJAnasya spaSTamevopaDhaukitatvAt / kiMcoMkAjJAne tattvamasIti jIvabrahmaikyapratipAdakazrutirapi pramANam / yadi ca jIvabrahmaNobhedastAttvikaH syAttadA tayostAdAtmyaM kuzAgradhiSaNena suraguruNA'pi sudurvacamityatastAdRzAjJAnakalpanamanicchadbhistatrabhavadbhirbhavadbhiH sarvairapyagatyA svIkAryam / tena cAjJAnenAyaM jIvanaDAdiH sakalaH prapaJcaH paramAtmani prakalpita iti mithyaiveti caikameva tattvaM paramArthataH / tatazca paramAtmanyevedaM sakalaM bhAsata ityayaM vivartavAdaH / natu pariNAmavAdo nApi rAmAnujIyAbhISTA sakhyAtiH / kiMtvanirvacanIyakhyAtiH / anirvacanIyatvaM nAma kAryasya sattvenAsattvena ca nirvaktamazakyasya khyAtiH pratItiH / yathA zaktikAyAM bhAsamAnaM rajatam / taddhi na satyam / nedaM rajatamiti bAdhAnupapatteH / nApyasatyam / saMpratIdaM rajatamiti pratItyanupapatteH / taduktam sattve na bhrAntibAdhau sto nAsattve khyAtibAdhane / sadasadbhyAmanirvAcyAvidyA''vidyaiH saha bhramaH // iti / prapaJcasyApyanAdibhAvarUpAjJAnamUlakatvAdanirvacanIyatvameva / tathAhi pratIyamAnaM sarka jaganna sat / jJAnidRSTayA bAdhAnupapatteH / nApyasat / jJAnAvasthAtaH prAkkAle'smadAdInAmapi pratItyanupapatteH / ataH sataH khyAtirduvaicA / etatsarvamanusaMdhAyaiva mANDUkyopaniSadyuktam mAyAmAtramidaM dvaitamadvaitaM paramArthataH / iti / etanmate mUlAjJAnanivRttau svasvarUpAdhigamo mokSaH / evaM cAnavaratatantanyamAnAnAdibhAvarUpAjJAnakRtaM sarva saMsRticakraM tasminparasminneva kalpitaM mithyAbhUtam / rajjo bhujaMgavat / nirastasamastadoSanidhUtAkhilavizeSakara sakUTasthazuddhabuddhamuktanityajJAnAnandasvayaMjyotIrUpaM cinmAtramekameva brahmatattvamityadvaitapratipAdakaM zAMkaradarzanameva vijaya. tetarAm / evaM yathAbuddhibalaM sarvadarzanasvarUpaM saMkSepato nirUpya zrImatsaccidAnandacaraNakamalayoH samarpayati puNyapattane zake 1849 phA. zu. 11 bhRguvAsare. 6 mArulakaropAkhyaH zaMkarazAstrI / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OMtatsabrahmaNe nmH| srvdrshnsNgrhH| tatra cArvAkadarzanam // 1 // nityajJAnAzrayaM vande niHzreyasanidhiM zivam / yenaiva jAtaM mahyAdi tenaivedaM sakartRkam // 1 // pAraM gataM sakaladarzanasAgarANA mAtmocitArtha caritArthitasarvalokam / zrIzAGgapANitanayaM nikhilAgamajJaM ' sarvajJaviSNugurumanvahamAzraye'ham // 2 // zrImatsAyaNadugdhAbdhikaustubhena mahaujasA / kriyate mAdhavAryeNa sarvadarzanasaMgrahaH // 3 // pUrveSAmatidustarANi sutarAmAloDya zAstrANyasau zrImatsAyaNamAdhavaH prabhurupanyAsyatsatAM prItaye / dUrotsAritamatsareNa manasA zRNvantu tatsajjanA ...... mAlyaM kasya vicitrapuSparacitaM prItyai na saMjAyate // 4 // atha kathaM paramezvarasya niHzreyasapradatvamabhidhIyate / bRhaspatimatAnusAriNA nAstikaziromaNinA cArvAkaNa tasya dUrotsAritatvAt / durucchedaM hi cAvAkasya ceSTitam / prAyeNa sarvaprANinastAvat . yAvajjIvaM sukhaM jIvenAsti mRtyorgocrH| . bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutH|| iti lokagAthAmanurundhAnoM nItikAmazAstrAnusAreNArthakAmAveva puruSArthoM manyamAnAH pAralaukikamarthamapahanuvAnAcArvAkamatamanuvartamAnA evAnubhUyante / ata eva tasya cArvAkamatasya lokAyatamityanvarthamaparaM nAmadheyam / taMtra pRthivyAdIni bhUtAni catvAri tattvAni / tebhya eva dehAkArapariNatebhyaH kiNvAdibhyo madazaktivaccaitanyamupajAyate / teSu vinaSTeSu satsu svayaM vinazyati / tadAhuH-vijJAnadhana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvina 1ca. 'di kAryajAtaM sdeg| 2 mudritapustake-AtmocitAcaritamarthitasarvalokamiti / 3 ca. "NicA / 4 kha.--- 'Na dUdeg / 5 ca. degnA nuH kaa| 6 ka. ca. atr| 7 ca. "ni de / 8 ca. 'tebhyastebhyaH / 9 ka.-. vizvaM / 10 ka.-DA tadiha / 11 ka.-. degnamevai / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- 2 zyati na pretya saMjJA'sti ( vR0 2 / 4 / 12 ) iti / tacaitanyaviziSTaMdeha evA''tmA / dehAtirikta Atmani pramANAbhAvAt / pratyakSaikapramANavAditayA - numAnAderanaGgIkAreNa prAmANyAbhAvAt / aGganAdyAliGganAdijanyaM sukhameva puruSArthaH / na cAsya duHkhasaMbhinnatayA puruSArthatvameva nAstIti mantavyam / atrarjanIyatayA prAptasya duHkhasya parihAreNa sukhamAtrasyaiva bhoktavyatvAt / tadyathA matsyArthI sazalkAnsakaNTakAnmatsyAnupAdatte sa yAvadAdeyaM tAvadAdAya niva rtate / yathA vA dhAnyArthI sapalAlAni dhAnyAnyAharati sa yAvadAdeyaM tAvadAdAya nivartate / tasmAdduHkhabhayAnnAnukUlavedanIyaM sukhaM tyaktamuciram / na hi mRgAH santIti zAla yo nopyante / na hi bhikSukAH santIti sthAlyo nAdhizrIyante / yadi kazvidbhIrurdRSTaM sukhaM tyajettarhi sa pazuvanmUkhoM bhavet / taduktam tyAjyaM sukhaM viSayasaMgamajanma puMsAM duHkhopasRSTamiti mUrkhatricAraNaiSA / vrIhI jihAsati sitottamataNDulADhayAn ko nAma bhostupakaNopahitAnhitArthI // iti / * nanu pAralaukika sukhAbhAve bahuvittavyayazarIrAyAsasAdhye'gnihotrAdau vidyA vRddhAH kathaM vartiSyanta iti cettadapi na pramANakoTiM praveSTumISTe / anRta vyAghA punaruktadoSadveSitatayA vaidikaMmanyaireva dhUrtacakaiH parasparaM karmakANDamAmANyavA dibhirjJAnakANDasya jJAnakANDamAmANyavAdibhiH karmakANDasya ca pratikSiptatvena ayyA dhUrta malA mAtratvenAgnihotrAde jIvikAmAtramayojanatvAt / tathA cA''bhA 7 Naka:-- agnihotraM trayo vedAstridaNDaM bhasmaguNThanam / buddhipauruSahInAnAM jIviketi bRhaspatiH // iti / 1 ata eva kaNTakAdijanyaM duHkhameva narakaH / lokasiddho rAjA paramezvaraH / dehocchedo mokSaH | dehAtmabAde ca sthUlo'haM kRzo'haM kRSNo'hamityAdisAmAnAdhikaraNyopapattiH / mama zarIramiti vyavahAro rAhoH zira ityAdivadaupacA rikaH / tadetatsarva samagrAhi 1 ka.-Ga, .nAli. / 2 ca. .dijanitaM su' / 3 ca nte / bhIru' / 4 ca. 'dau traivi' / 5 ca. pravartanta | 6 ca. 'Te | vyA / 7 ca tavAdamA / 8 ka. Da. ca kR / 9 ca 'zo'ha / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArvAkadarzanam / aGganAliGganAjanyasukhameva pumrthtaa| . .. kaNTakAdivyathAjanyaM duHkhaM niraya ucyate // 1 // lokasiddho bhavedrAjA parezo nAparaH smRtH| - .. dehasya nAzo muktistu na jJAnAnmuktiriSyate // 2 // atra catvAri bhUtAni bhuumivaarynlaanilaaH| .. caturvyaH khalu bhUtebhyazcaitanyamupajAyate // 3 // .. kiNvAdibhyaH sametebhyo dravyebhyo madazaktivat / / ahaM sthUlaH kRzo'smIti sAmAnAdhikaraNyataH // 4 // dehaH sthaulyAdiyogAcca sa evA''tmA na caaprH| mama deho'yamityuktiH saMbhavedaupacArikI // 5 // iti / syAdetat / syAdeSa manoratho yadyanumAnAdeH prAmANyaM na syAt / asti ca prAmANyam / kathamanyathA dhUmopalambhAnantaraM dhUmadhvaje prekSAvatA pravRttirupapadyeta / nadhAstIre phalAni santIti vacanazravaNasamanantaraM phalArthinAM nadItIre pravRtti riti / tadetanmanorAjyavijRmbhaNam / vyAptipakSadharmatAzAli hi liGga gamakamabhyupaganamanumAnaprAmANyavAdibhiH / vyAptizcobhayavidhopAdhividhuraH saMbandhaH / saca sattayA cakSurAdivanAGgabhAvaM bhajate / kiM tu jJAtatayA / kaH khalu jJAno. pAyo bhavet / na tAvatpratyakSam / tacca bAhyamAntaraM vaa'bhimtm| na prathamaH / tasya saMprayuktaviSayajJAnajanakatvena bhavati prasarasaMbhave'pi bhUtabhaviSyatostadasaMbhavena sarvopasaMhAravatyA vyAptadurjJAnatvAt / na ca vyAptijJAnaM sAmAnyagocaramiti mantavyam / vyaktyoravinAbhAvAbhAvaprasaGgAt / nApi caramaH / antaHkaraNasya bahirindriyaitantratvena bAhye'rthe svAtantryeNaM pravRttyanupapatteH / taduktam cakSurAyuktaviSayaM paratantraM bhirmnH| (ta0 vi0 20) iti / nApyanumAnaM vyAptijJAnopAyaH / tatra tatrApyevamityanavasthAdauHstha5prasaGgAt / nApi zabdastadupArthaH / kANAdamatAnusAreNAnumAna evAntarbhAvAt / anantarbhAve vA vRddhavyavahArarUpaliGgAvagatisApekSatayA prAguktadUSaNalaGghanAjaghAlatvAt / dhUmadhUmadhvajayoravinAbhAvo'stIti vacanamAtre manvAdivadvizvAsAbhA 1 ca. tade / 2 ca. hi vibhAgaM gamakamagIkRta / 3 ka. ca. tatra / 4 ka. bhAva / 5 ca. degyaparata / 6 ca. Na pravRtterapravRtteH / tadeg / 7 ca. pAyam / 8 ca. yaH kaNA / 9 ca. nsNgtim| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvdrshnsNgrhevaac| anupadiSTAvinAbhAvasya puruSasyArthAntaradarzanenArthAntarAnumityabhAve svArthAnumAnakathAyAH kathAzeSatvaprasaGgAcca / kaiva kathA parArthAnumAnasya / upamAnAdikaM tu dUrApAstam / teSAM saMjJAsaMjJisaMvandhAdibodhakatvenAnaupAdhikasaMbandhabodhakatvAsaMbhavAt / kiMca-upAdhyabhAvo'pi duravagamaH / upAdhInAM pratyakSatvaniyamAsaMbhavena pratyakSANAmabhAvasya pratyakSatve'pyapratyakSANAmabhAvasyApratyakSatayA'numAnAdhapekSAyAmuktadUSaNAnativRtteH / api ca sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavyAptiriti tallakSaNaM kakSIkartavyam / taduktam avyAptasAdhano yaH sAdhyasamavyAptirucyate sa upA~dhiH / zabde'nitye sAdhye sakartRkatvaM ghaTatvamazravatI ca // vyAvartayitumupAttAnyatra kramato vizeSaNAni trINi / tasmAdidamanavadyaM samAsametyAdinoktamAcAryazca // iti / * taMtra vidhyadhyavasAyapUrvakatvAniSedhAdhyavasAyasyopAdhijJAne jAte tadabhAva- - viziSTasaMbandharUpaM vyAptijJAnaM vyAptijJAnAdhInaM copAdhijJAnamiti parasparAzrayavajra. prahAradoSo vajralepAyate / tasmAdavinAbhAvasya durbodhatayA nAnumAnAdyavakAzaH / dhUmAdijJAnAnantaramagnyAdijJAne pravRttiH pratyakSamUlatayA bhrAntyA vA yujyate / kacitphalapatilambhastu mnnimntraussdhaadivdyaadRcchikH| atastatsAdhyamadRSyAdikamapi nAsti / nanvadRSTIniSTau jagadvaicitryamAkasmikaM syAditi cenna tadbhadram / svabhAvAdeva tadupapatteH / taduktam agniruSNo jalaM zItaM samasparzastathA'nilaH / kenedaM citritaM tasmAtsvabhAvAttadvayavasthitiH // iti / tadetatsarvaM bRhaspatinA'pyuktam na svargo nApavargo vA naivA''tmA pAralaukikaH / naiva varNAzramAdInAM kriyAzca phaladAyikAH // 1 // * samAsamAvinAbhAvAvekatra sto yadA tadA / samena yadi no vyAptastayohIno'prayojakaH // iti gha. Ga. pustakaTippaNyAm / 1 ka.--. degcca / udeg| 2 ca. upAsyabhA / 3 ca. degrdhigdeg|4 ka. venaapr| 5 ka. degvsyaaprtyksstyaa'nu| 6 ca. m / a| 7 ka.-Da. "pAdhiriti / shdeg| 8 ka.-.nityatve sA / 9ca.tAM vyA / 10 ca. tra vyava / 11 ca. vidhyava / 12 ca. rUpamajJA / 13ca. degjrpaatste| tadeg / 14 ca paMdhavadyA / 15 ca. "TAnaGgIkAre jadeg / 16 ka.-. cettanna / 17 ka. kha. ga. gha. taM shiitsp| 18 ca rgo vA'pi naivA''tmA devo vA paa| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzanam / agnihotraM trayo vedAstridaNDaM bhasmaguNThanam / buddhipauruSahInAnAM jIvikA dhAtRnirmitA // 2 // pazuzcebhihataH strarna jyotiSTome gamiSyati / svapitA yajamAnena tatra kasmAnna hiMsyate // 3 // mRtAnAmapi jantUnAM zrAddhaM cettRptikAraNam / nirvANasya pradIpasya snehaH saMvardhayecchikhAm // 4 // gacchatAmiha jantUnAM vyartha pAtheyakalpanam / gehasthakRtazrAddhena pathi tRptiravAritA / / 5 / / svargasthitA yadA tRptiM gaccheyustatra dAnataH / prAsAdasyoparisthAnAmatra kasmAnna dIyate // 6 // yAvajjIvetsukhaM jIveddaNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // 7 // yadi gacchetparaM lokaM dehAdeSa vinirgataH / kasmAdbhUyo na cAssyAti bandhusnehasamAkulaH // 8 // tatazca jIvanopAyo brAhmaNairvihitastviha / mRtAnAM pretakAryANi na tvanyadvidyate kacit // yo vedasya kartAro bhaNDadhUrtanizAcarAH / jarpharIturpharItyAdi paNDitAnAM vacaH smRtam // 10 // azvasyAtra hi ziznaM tu patnIgrAhyaM prakIrtitam / bhaNDaistadvatparaM caitra grAhyajAtaM prakIrtitam // 11 // mAMsAnAM khAdanaM tadvannizAcarasamIritam / iti / tasmAdbahUnAM prANinAmanugrahArthaM cArvAkamatamAzrayaNIyamiti ramaNIyam // iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe cArvAkadarzanam // 9 // atha bauddhadarzanam // 2 // atra bauddhairabhidhIyate / yadabhyadhAyi - avinAbhAvo durbodha iti tadasAdhIyaH / tAdAtmyatadutpattibhyAmavinAbhAvasya sujJAnatvAt / taduktamkAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo 'darzanAnna na darzanAt // ( nyA0 bi0 ) iti / 1 ca. 'ro munibhaNDani' / 2 ca. atra / 3 ka. ga. 'darzanAttadadarzanA / kha. darzanAvAntaradarzanAt / Ga. va. darzanAntaradarzanAt / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgraheanvayavyatirekAvavinAbhAvanizcAyakAviti pakSe sAdhyasAdhanayoravyabhicAro duravadhAraNo bhavet / bhUte bhaviSyati vartamAne cAnupalabhyamAne'rthe vyabhicArazakAyA anivAraNAt / nanu tathAvidhasthale tAvake'pi mate vyabhicArazaGkA duSparihareti cenmaiva vocH| dinA'pi kAraNaM kAryamutpadyatAmityevaMvidhAyAH zaGkAyA vyAghAtAvadhikatayA nivRttatvAt / tadeva hyAzaGkayeta yasminnAzayamAne vyAghA. tAdayo nAvatareyuH / taduktam- vyAghAtAvadhirAzaGkA[nyA0 ku0 3 / 7] iti / tasmAttadutpattinizcayenAvinAbhAvo nizcIyate / tadutpattinizcayazca kAryahetvoH pratyakSopalambhAnupalambhapaJcakanibandhanaH / kAryasyotpatteH prAganupalambhaH kAraNo. palambhe satyupalambha upalabdhasya pazcAtkAraNAnupalambhAdanupalambha iti paJcakAraNyA dhUmadhUmadhvajayoH kAryakAraNabhAvo nizcIyate / tathA tAdAtmyanizvayenApyavinAbhAvo nizcIyate / yadi ziMzapA vRkSatvamatipatetsvAtmAnameva jahyAditi vipakSe bAdhaka pravRtteH / apravRtte tu. bAdhake bhUyaH sahabhAvopalambhe'pi vyabhicArazaGkAyAH ko nivArayitA / ziMzapAvRkSayozca tAdAtmyanizcayo vRkSo'yaM ziMzapati sAmAnAdhikaraNyabalAdupapadyate / na hyatyantAbhede tatsaMbhavati / paryAyatvena yugapatprayogAyogAt / nApyatyantabhede / gavA zvayoranupalambhAt / tasmAtkAryAtmAnau kAraNAtmAnAvanumApayata iti siddham / / yadi kazcitmAmANyamanumAnasya nAGgIkuryAttaM prati brUyAt / anumAnaM pramANaM na bhavatItyetAvanmAtramucyate tatra na kiMnana sAdhanamupanyasyata upanyasyate vA / na prathamaH / aziraskavacanasyopanyAse saadhyaasiddhH| . ekAkinI pratijJA hi pratijJAta na sAdhayet / iti nyAyAt / nApi caramaH / anumAnaM pramANaM na bhavatIti bruvANenaM vaca. napramANamanabhyupagacchatA tvayA svaparakIyazAstre prAmANyenopagrahItasya vacanasyo. panyAse mama mAtA vandhyetivavyAghAtApAtAt / kiM ca pramANatadAbhAsavyavasthApanaM tatsamAnajAtIyatvAditi vadatA bhavataiva svIkRtaM svabhAvAnumAnam / para 1 kha. niyAmakA / 2 va. ca. degti nanu pa / 3 ka. ne'pi vya / ga. "ne vya / gha.-ca. degne ca vyadeg 4 ka. degrihAre / 5 ca. haraiveti / 6 ca. degvam / vi / 7 ca. "ndhanastAdAtmyanizcayosnAvinAbhAvo nizcIyate tA / 8 ca. yostaad| / 9 ca. t / yasmA / 10 gha. ca. "raNamAtmAnamarnu / kha. raNAvanu / 11 kha.-ca. syate vaa| 12 ka. degna tvayA pAraskarabacanasyo / ga. 'natvAcchiraskava / kha. degna tvayA svavacanasyo / iti pAThaH kha. pustakasya samAse vartate / Ga.--ca na tvayA'ziraskavacanasyo / 13 gha. taM pramANAbhAsAnu / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... N bauddhadarzanam / gatA vipratipattintu vacanaliGgoneti bruvetA kAryaliGgakamanumAnam / anupa. labdhyA kaMcidarthaM pratiSedhayatA'nupalabdhiliGgakamanumAnam / tathA coktaM tathA gataiH pramANAntarasAmAnyasthiteranyadhiyo gteH| premANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit / / iti / parAkrAntaM cAtra sUribhiriti granthabhUyastvabhayAduparamyate / - te ca bauddhAzcaturvidhayA bhAvanayA paramapuruSArtha kathayanti / te ca sAdhyamika kayogAcaurasautrAntivaibhASikasaMjJAbhiH prasiddhA bauddhA yathAkramaM sarvazunya tvabA~yArthazUnyatvabAhyArthAnumeyatvabAhyArthapratyakSatvavAdAnAtiSThante / yadyapi bhagavA buddha eka evaM bodhayitA tathA'pi bauddhavyAnAM buddhibhedAcAturvidhyam / yathA gato'stamarka ityukte jAracaurAnUMcAnAdayaH sveSTAnusAreNAbhisaraNaMparasvaharaNasadAMcaraNAdisamayaM buddhayante / sarva kSaNika kSaNikaM duHkhaM duHkhaM svalakSaNaM svalakSaNa zUnyaM zUnyamiti. bhAvanAcatuSTayamupadiSTaM draSTavyam / tatra kSaNikatvaM nIlAdikSaNAnAM sattvenAnumAtavyaM yatsattakSaNikaM yathA jaladharapaTailaM santazvAmI bhAvA iti / na cAyamasiddho hetuH| arthakriyAkAritvalakSaNasya sattvasya nIlAdikSa pa.nAM pratyakSasiddhatvAt / vyApakavyAvRttyA vyApyavyAvRttiriti nyAyena vyApa ka.kramAkramavyAvRttAvakSaNikotsavavyAvRtteH siddhatvAcya / taccArthakriyAkAritvaM kramAkramAbhyAM vyAptam / na ca kramAkramAbhyAmanyaH prakAra: saMbhavAti / ... parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiH / . naikatA'pi viruddhAnAmuktimAtravirodhataH // [nyA0 ku03|8| iti nyAyena vyAghAtasyodbhaTatvAt / tau ca kramAkramau sthAyinaH sakAzA yAvartamAnAvarthakriyAmapi pAvartayanto kSaNikatvapakSa evaM satra vyavasthA phyata iti siddham / - 1 ka. gha.--. "sthitiranyadhiyAM ga / 2 ca. ucyate / 3 ka. ga. "ti gUDhabhUyastvabha / kha. "ti gUDhabhUyastvAbhAvAdu' / 4 gha. vidhAH / caturvidha / 5 ca. cArArhatsautrA / 6ca. kasaM / 7 gha. baahysh| 8 ca. navAdAdArayorboddhavyAH svaashyaanu| 9 ca. 'di svayaM / 10 ca. ke duH| 1.1 ca. tvaM ya / 12 ka. dilakSa / 13 ca. dharaH sa / 14 gha. degTalaH sa / 15 kra.-Da. ttinyA / 16 ca. ca kri / 17 ka.ga. Ga. ca. raH samasti / p| . ..:: .... Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe nanvakSaNikasyArthakriyAkAritvaM kiM na syAditi cettadayuktam / vikalpAMsahatvAt / tathAhi - vartamAnArthakriyA karaNakA leDatItAnAgatayoH kimarthakriyayoH sthAyinaH sAmarthyamasti no vA Aye tayoranirAkaraNaprasaGgaH / samarthasya kSepAyogAt / yadyadA yatkaraNasamartha tattadA tatkarotyeva yathA sAmagrI svakArthaM samarthazcAyaM bhAva iti prasaGgAnumAnAzca / dvitIya kadApi na kuryAt / sAmarthya mAtrAnubandhitvAdarthakriyAkAritvasya / yadyadA yanna karoti tattadA tatrAsamarthaM yathAhi zilAzakalamaGkure / na caiSa vartamAnArthakriyAkaraNakAle vRttavartiSyamANe arthakriye karotIti tadviparyayAcca / nanu kramavatsahakArilAbharasthAyino'tItAnAgatayoH krameNa karaNamupapadyata iti cettatredaM bhavAnpRSTo vyAcaSTAm | sahakAriNaH kiM bhAvasyopakurvanti na vA / na cennApekSaNIyAste / akiMcitkurvatAM teSAM tadarthyAyogAt / atha bhAvastaiH sahakAribhiH sahaiva kArya karotIti svabhAva iti cet / aGga tarhi sahakAriNo na jahyAt / pratyuta palAyamAnAnapi gale pAzena baddhvA kRtyaM kAryaM kuryAt / svabhAvasyAnapAyAt / upakArakatvapakSe so'yamupakAraiH kiM bhAvAdbhidyate na vA / bhedakSa Agantukasthaiva tasya kAraNatvaM syAnna bhAvasyAkSaNikasya / AgantukAtizayAnvayavyati rekAnuvidhAyitvAtkAryasya / taduktam- varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamavetso'nityaH khatulyavedasatphalaH // iti / 14 kiMca sahakArijanyo'tizayaH kimatizayAntaramAraMbhate na vA / ubhayathA'pi mAguktadUpaNapASANavarSaNaprasaGgaH / atizayantirArambhapakSe bahumukhA navasthAdau:sthyamapi syAt / atizaye janayitavye sahakAryantarApekSAyAM tatparamparApAta ityekA'navasthAssstheyA / tathA sahakAribhiH salilapavanAdibhiH padArthasA *rAdhIyamAne bIjasyAtizaye bIjamutpAdakamabhyupeyam / aparathA tadabhAve'pyatizayaH prAdurbhavet / bIjaM cAtizayamAdadhAnaM sahakArisApekSamevA''dhatte / anyathA 1 ca. lpAnupapatteH / ta' / 2 ka. kha. tadA karoM / 3 ca bhavati ideg / 4 ca. ye'pi kadeg 4 5 ka. 'tanna sa / kha. tatra na sa / ga. 'tadA na tatsama' / 6 ka. kha. ga. ca. 'bhAtkrameNa kramaNamu' / 7 ka. kha. ga. tAdAtmyAyo / 8 ca. 'kSe yo'ya / 9 ca raH sa kiM / 10 ka. 'rabheta na / 11 ca. 'pra' / 12 kha. ntaraM bhavatpakSe | 13 ca . 0 huduHkhA' / 14 ca. 'tija' / 15 ka. dipadeg / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzanam / sarvadopakArApattAvaGkurasyApi sadodayaH prasajyeta / tasmAdatizayArthamapekSyamANaiH sahakAribhiratizayAntaramAdheyaM bIje / tasminnapyupakAre pUrvanyAyena sahakArisApekSasya bIjasya janakatve sahakArisaMpAdyabIjagatAtizayAnavasthA prathamA vyavasthitA / athopakAraH kAryArthamapekSyamANo'pi bIjAdinirapekSaM kArya janayati tatsApekSaM vA / prathame bIjAderahetutvamApatet / dvitIye'pekSyamANena bIjAdinopakAre'tizaya AdheyaH / evaM tatra tatrApati bIjAdijanyAtizayaniSThAtizayaparamparApAta iti dvitIyA'navasthA sthirA bhavet / evamapekSyamANenopakAreNa bIjAdau dharmiNyupakArAntaramAdheyamityupakArAdheyabI. jAzrayAtizayaparamparApAta iti tRtIyA'navasthA duravasthA syAt / atha bhAvAdabhinno'tizayaH sahakAribhirAdhIyata ityabhyupagamyate tarhi prAcIno bhAvo'natizayAtmA nivRtto'nyazcAtizayAtmA kurvadrUpAdipadavedanIyo jAyata iti phalitaM mamApi manorathadrumeNa / tasmAtkrameNAkSaNikasyArthakriyA durghaTA / / ___nApyakrameNa ghaTate / vikalpAsahatvAt / tathAhi-yugapatsakalakAryakaraNasamarthaH svabhAvastaduttarakAlamanuvartate na vA / prathame tatkAlavatkAlAntare'pi tAvakAryakaraNamApatet / dvitIye sthAyitvavRttyAzA mUSikabhakSitavIjAdAvaGkurAdijananaprArthanAmanuharet / yadviruddhadharmAdhyastaM tannAnA yathA zItoSNe / viruddhadharmAdhyastazcAyamiti jaladhare pratibandhasiddhiH / na cAyamasiddho hetuH / sthAyini kAlabhedena sAmarthyAsAmathryayoH prasaGgatadviparyayasiddhatvAt / tatrAsAmarthyasA. dhako prasaGgatadviparyayo prAguktau / sAmarthyasAdhakAvabhidhIyate / yadyadA yajananAsamartha tattadA tanna karoti yathA zilAzakalamaGkuram / asamarthazvAyaM vartamAnArthakriyAkaraNakAle+'tItAnAgatayorarthakriyayoriti prsnggH| yavadA patkaroti tattadA taMtra samarthaM yathA sAmagrI svakArye / karoti cAya ___ * hetvabhAviparyayaH sAmarthyAsAmarthyayoriti zeSa iti gha. pu. TippaNyAm / + ita uttaramayaM grantho gha. pustke| sa yathA--asamarthatve'pi yadyayaM vartamAnakAle kriyAM karoti tadA'tItAnAgatayorarthakriye kuryAdityaprasaGgaH / iti / / 1ca. kAravadaGku / 2 ca. dayaM prasajjeda' / 3 ga. 'sminnupa / 4 ga. pAdyApakAravatyati / 5 ka. degdya bIjavatyati / kha. gha. degdya bIjavRttyati / 6 ka. pekSaH kA' / 7 ga. di. ni / 8 gha. jAta / 9 kha. smArakSa / ka. gha.-ca. smAdakSa / 10 ka. kha. kAlA / 11 gha. 'rthyayoraprasaGgAt / tadvi' / 12 gha. degdhakApra / 13 ga. kure| a / 14 Ga. yoratipra / 15 kha. gha. degrityapra / 16 ga. tatsa / 17 ka. ga. gha. kArya kadeg / kha. kAryam / k| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahematItAnAgatakAle tatkAlavartinyAvarthakriye bhAva iti prasaGgavyatyayo viparyayaH / tasmAdvipakSe kramayogapadyavyAvRttyA vyApakAnupalambhenAdhigatavyatirekavyAptikaM prasaGgatadviparyayavalAdgahItAnvayavyAptikaM ca sattvaM kSaNikatvapakSa eva vyavasthAsyatIti siddham / taduktaM jJAnazriyA yatsattatkSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA amI ___ sattA zaktirihArthakarmaNi miteH siddheSu siddhA * na saa| nApyekaiva vidhA'nyathA parakRtenApi kriyAdirbhaveda x dvedhA'pi kSaNabhaGgasaMgatirataH sAdhye ca vizrAmyati // iti / na ca kaNabhakSAkSacaraNAdipakSakakSIkAreNa sattAsAmAnyayogitvameva sattva miti mantavyam / sAmAnyavizeSasamavAyAnAmasattvaprasaGgAt / na ca tatra svarU. pasattAnivandhanaH sadvyavahAraH / prayojaikagauravApatteH / anugatatvAnanugatatvavi. kalpaparAhatezca / sarpapamahIdharAdiSu vilakSaNeSu kSaNeSvanugatasyA''kArasya mANiSu sUtrabadbhutagaNeSu guNavaccApratibhAsanAcca / kiMca sAmAnyaM sarvagataM svAzrayasarvagataM vA / prathame sarvavastusaMkaraprasaGgaH / apasiddhAntApattizca / yataH proktaM prazastapAdena-svaviSayasarvagatamiti / kiMca vidyamAne ghaTe vartamAna sAmAnyamanyatra jAyamAnena saMvadhyamAnaM tasmAdAgacchatsaMvadhyate'nAgacchadvA / Adhe dravyatvApattiH / dvitIye saMvandhAnupapattiH / kiMca vinaSTe ghaTe sAmAnyamavatiSThate vinazyati sthAnAntaraM gacchati vA / prathame nirAdhAratvApattiH / dvitIye nityatva vAcoyukta yayuktiH / tRtIye dravyatvaprasaktiH / ityAdidUSaNagrahagrastatvAtsAmA. nyamaprAmANikam / taduktam-- anyatra vartamAnasya tato'nyasthAnajanmAni / tasmAdacalataH sthAnAvRttirityatiyuktatA / / yatrAsau vartate bhAvastena saMbadhyate na tu / tadezinaM ca vyAmoti kimapyetanmahAdbhutam / / na yAti na ca tatrA''sIdasti pazcAnna cAMzavat / jahAti pUrva nA''bhAramaho vyasanasaMtatiH // iti / * sthireSu sthirA iti / gha. pu. TippaNyAm / x nAnAtvena sthiratva ekavidhatvenAsthiratve'pi / iti gha. pu. TippaNyAm / 1 ga. dha. gastadvayatyayo vi / 2 gha. mitiH / 3 ka. 'jako gau / 4 ka. ga. gha. "takaNe / 5gha. stapade / 6 ka. kha. ga. gha. degNagrasta / ka. prApnoti / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "bauddhadarzanam / anuvRttapratyayaH kimAlambana iti cedaGga, anyApohAlambana eveti sNtovymaayussmtetylmtiprsnggen| sarvasya saMsArasya duHkhAtmakatvaM sarvatIrthakarasaMmatam / anyathA tannivivRtsUnAM teSAM tanivRttyupAye pravRttyanupapatteH / tasmAtsarva duHkha duHkhamiti bhAvanIyam / nanu kiMvaditi pRSTe dRSTAntaH kathanIya iti cenmaivam / svalakSaNAnAM kSaNAnAM kSaNikatayoM sAlakSaNyAbhAvAdetena sadRzamaparamiti vaktumazakyatvAt / tataH svalakSaNaM svalakSaNamiti bhAvanIyam / evaM zanyaM zUnya mityapi bhAvanIyam / svame jAgaraNe ca na mayA dRSTamidaM rajatAdIti viziSTaniSedhasyopalambhAt / yadi dRSTaM sattadA tadviziSTasya darzanasyedaMtAyA adhiSThAnasya ca tasminnadhyastasya rajatatvAdestatsaMbandhasya ca samavAyAdeH sattvaM syAt / na caitadiSTaM kasyacidvAdinaH / na cArdhajaratIyamucitam / na hi kukkuTayA eko bhAgaH pAkAyAparo bhAgaH prasavAya kalyatAmiti kalpyate / tasmAdadhyastAdhiSThAnatatsaMbandhadarzanadraSTaNAM madhya ekasyAnekasya vA'sattve niSedhaviSayatvaina sarvasyAsattvaM balAdApatediti bhagavatopadiSTe mAdhyamikAstAvaduttamaprajJA itthamacIkathan-bhikSupAdaprasAraNanyAyena kSaNa. bhaGgAdyabhidhAnamukhena sthAyitvAnukUlavedanIyatvAnugatatvasarvasatyatvabhramavyAvartanena sarvazUnyatAyAmeva paryavasAnam / atastattvaM sadasadubhayAnubhayAtmakacatuSkoTivinirmuktaM zUnyameva / tathAhi-yadi ghaTAdeH sattvaM svabhAvastarhi kArakavyApAravaiyarthyam / asattvaM svabhAva iti pakSe prAcIna eva doSaH prAduHSyAt / yathoktam na sataH kAraNApekSA vyomAderiva yujyate / kAryasyAsaMbhavI hetuH khapuSpAderivAsataH // iti / virodhAditarau pakSAvanupapannau / taduktaM bhagavatA laGkavatAre- .. buddhoM vividhyamAnAnAM svabhAvo nAvadhAryate / ato nirabhilapyAste niHsvabhAvAzca dArzitAH / / iti / idaM vastubalIyAtaM yaddanti vipazcitaH / yathA yathArthAzcintyante vizIyante tathA tathA // iti ca / __ 1 kha ..-ca. vivartayiSUNAM te / 2 gha. duHkhami / 3 ka. kha. ga. gha. kiM tadideg / 4 ga. 'STAntaiH ka / 5 kha. ga. gha. degyA svAla / 6 ga Da.-ca. 'vAt / naite / 7 kha. Da.-ca. nympi| 8 ca. sarvAsa / 9 ka.-ga. Ga. ca. ts| 10 ca. degmasyA''va / 11 ka. kha. ga. : "tuSkoNavi / gha. "tuSkavi / 12 ka.- satsva / gha. sAvaM bhAdeg / ca. degsattvaM sahAya i| 13 ga. taduktam / 14 gha. Ga. bhavo he / 15 ca. vadala / 16 ka. kha. ga. tA'laGkArAva / 17 ka.degdhdyAdivAcya / 18 ca. degcya draSTavyaH sva / 19 ca.vo naiva / 20 kha. gha. bhilayAste / ga. degbhilpaaste| 21 ca. lAdhItaM / 22 ka. kha. gha. dasti vi| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahena kacidapi pakSe vyavatiSThata ityrthH| dRSTArthavyavahArazca svamavyavahAraMvatsaMvRtyA saMgacchate / ata evoktam parivrATkAmukazunAmekasyAM pramadAtanau / kuNapaH kAminI bhakSya iti tisro vikalpanAH // iti / tadevaM bhAvanAcatuSTayavazAnnikhilavAsanAnivRttau paranirvANaM zUnyarUpaM setsyatIti vayaM kRtArthA nAsmAkamupadezyaM kiMcidastIti / ziSyaistAvadyogazvA''cArazceti dvayaM karaNIyam / tatrAprAptasyArthasya prAptaye paryanuyogo yogH| gurUktasyArthaH syaanggiikrnnmaacaarH| gurUktasyAGgIkaraNAduttamAH paryanuyogasyAkaraNAdadhamAzca / atasteSAM mAdhyamikA iti prsiddhiH| gurUktaM bhAvanAcatuSTayaM bAhyArthasya zUnyatvaM cAGgIkRtyA''ntarasya zUnyatvaM cAGgIkRtaM kathamiti paryanuyogasya karaNAtkeSAMcidyogAcAraprathA / eSA hi teSAM paribhASA-svayaMvedanaM tAvadaGgIkAryam / anyathA jagadAndhyaM presajyeta / tatkIrtitaM dharmakIrtinA apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati / iti| . bAhyaM grAhyaM nopapadyata eva / vikalpAnupapatteH / artho jJAnagrohyo bhavannutpanno bhavatyanutpanno vA / na puurvH| utpannasya sthityabhAvAt / naaprH| anutpnnsyaasttvaat| atha manyethAH, atIta evArtho jJAnagrAhyastajjanakatvAditi / tadapi bAlabhASitam / vartamAnatAvabhAsavirodhAt / indriyAderapi jJAnajanakatvena grAhyatvaprasaGgAcca / kiMca grAhyaH kiM paramANurUpo'rtho'vayavirUpo vA / na caramaH / kRtsnaikadezavikalpAdinA tanirAkaraNAt / na prathamaH / atIndriyatvAt / SaTkena yugapadyogasya bAdhakatvAcca / yathoktam-- ___ *SaTkena yugapadyogAtparamANoH ssddNshtaa| tepAmapyekadezatve piNDaH syAdaNumAtrakaH // iti / tasmAtsvavyatiriktagrAhyavirahAttadAtmikA buddhiH svayameva svAtmarUpaprakA ... * manaHsahitajJAnendriyeNeti gha. pu. TippaNyAm / 1ca. hAro'vyavahArazca sva / 2 ka.kha. gha.-ca. zca na sva / 3 gha. "vat / buddhikalpitamAtreNa na satyaviSayaM vinA dRSTavyavahAro'pi satyaviSayako na svapnavatsaMvRtyA saMgacchata ityarthaH / a / 4 gha. degdetadevaM / 5 gha. paraM ni / 6 ka. ga. ruktaM bhaa| 7 ca. degra iti pra / 8 ca. svsNve| 9 ca. prasajhet / 10 ka.--. "hyo bhaavaadutp| 11 ka. kha. ga. gha. rUpArtho / ca. "rUpo'rthaH kiMvA'vayavirUpaH / na / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzanam / zikAprakAzavaditi siddham / taduktam nAnyo'nubhAvyo buddhayA'sti tasyA naanubhvo'prH| grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate // iti / grAhyagrAhakayorabhedazvAnumAtavyaH / yadvedyate yena vedanena tattato na bhidyate yathA jJAnenA''tmA / vaidyante taizca niilaadyH| bhede hi satyadhunA'nenArthasya saMba. ndhitvaM na syAt / tAdAtmyasya niyamahetorabhAvAt / tadutpatteraniyAmakatvAt / yazcAyaM grAhyagrAhakasaMvittInAM pRthagavabhAsaH sa ekasmiMzcandramAsa dvitvAvamAsa iva bhramaH / atrApyanAdiravicchinnapravAhA~ bhedavAsanaiva nimittam / yathoktam sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH / bhedazca bhrAntivijJAnaidRzyetendAvivAdvaye // iti / avibhAgo'pi buddhayAtmA vipryaasitdrshnaiH| grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // iti ca / na ca rasavIryavipAkAdi samAnAMzAmodakopArjitamodakAnAM syAditi gheditavyam / vastuto vedyavedakAkAravidhurAyA api buddhaya'vahartRparijJAnAnurodhena vibhinnagrAhyagrAhakAkArarUpavattayA timirAgrupahatAkSaNAM kezoNDukanADIzInabhedadanAdyupaplavavAsanAsAmarthyAvyavasthopapatteH paryanuyogAyogAt / yathoktam avedyavedakAkArA yathA bhrAntairnirIkSyate / vibhaktalakSaNagrAhyagrAhakAkAraviplavA // tathA kRtavyavastheyaM kezAdijJAnabhedavat / * yadA tadA na saMcodyA grAhyagrAhakalakSaNA // iti / tasmAdbuddhirevAnAdivAsanAvazAdanekAkArA'vabhAsata iti siddham / tatazca mAguktabhAvanApracayabalAnikhilavAsanocchedavigalitavividhaviSayAkAropaplavavizuddhavijJAnodayo mahodaya iti / anye tu manyante / yathoktaM bAhya vastujAtaM nAstIti tadayuktam / pramANAbhAvAt / na ca sahopalambhaniyamaH pramANamiti vaktavyam / vedyavedakayorabheda 1 ka. kha. zipra / 2 ga. prakAzitA / 3 ka. kha. ga. gha. vedyate / 4 gha. saMbandhatvaM / 5 ka. ga. yaM prAha / 6 ca. tvAbhA / 7 ka. hA vA / kha. degvAhe bhedeg / ga. degvAhabhe / 8 gha. dRzya indoriva dv| 9 ka. ga. deggo vibu / 10 gha. 'mAnaM vidyamAnajaDasya caitnyaatmaavbhaasnmityaashaa| 11 gha. kAnAmidaM syA' / 12 ca. paviplavavatta / 13 gha. vattAyAstimi / 14 ga. ghaH keshendrnaa| ca. keshonnddkaadijnyaa| 15Da.-ca. jJAnAbhe / 16. ca. vacanA / 17 gha, Ga, gAt / 18gha, cchedo vi| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- sAdhakatvenAbhimatasya tasyAprayojakatvena saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAt / nanu bhede sahopalambhAniyamAtmakaM sAdhanaM na syAditi cenna / jJAnasyAntarmukhatayAM jJayasya bahirmukhatayA ca bhedena pratibhAsamAnatvAt / ekadezatvaikakAlatvalakSa. NasahatvaniyamAsaMbhavAcceM / nIlAdyarthasya jJAnAkAratve'hamiti pratibhAsaH syAt / na vidamiti pratipattiH / pratyayAdavyatirekAt / ayocyate jJAnasvarUpo'pi nIlAkAro bhrAntyA bahirvadbhedena pratibhAsata iti na ca tatrAhamullekha iti / tathoktam paricchedAntarAdyo'yaM bhAgo bahiriva sthitaH / jJAnasyAbhedino bhedapratibhAso'pyupaplavaH / / iti / . yadanta yatattvaM tadvahirvadavabhAsate / / iti ca / tadayuktam / bAhyarthAibhAve tadvyutpattirahitatayA bahirvadityupamAnoktarayukteH / nahi va mitro vandhyAputravadavabhAsata iti prekSAvAnAcakSIta / bhedapratibhAsasya bhrAntatve'bhedapratibhAsasya prAmANyaM tatprAmANye ca bhedapratibhAsasya bhrAntatva miti parasparAzrayaprasaGgAcca / avisaMvAdAnIlatAdikameva saMvidAnA vAhyamevopAdadate jagatyupezante cA''ntaramiti vyavasthAdarzanAcca / evaM cAyamabhedasAdhako hetumiyapAyasIyanyAyavadAbhAsatAM bhajet / ato bahirvaditi vadatA bAhya grAhyameveti bhAvanIyamiti bhavadIya eva bANo bhavantaM praharet / nanu jJAnAdbhinnakAlasyArthasya grAhyatvamanupapannamiti cettadanupapannam / indriyasaMnikRsya viSayasyotpAce jJAne svAkArasamarpakatayA samarpitena cA''kAreNa tasyArthasyAnumeyatopapatteH / ata eva paryanuyogaparihArau samagrAhipAtAm bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti cedgrAhyatAM viduH / hetutvameva ca vyaktejJonAkArArpaNakSamam / / iti / 1 ga. lambhAtma / 2 kha. gha. yA'rthasya / 3 ka. kha. ga. ca. natayaika / 4 gha. degcca kiMca nI / 5 ca.pi bhrA / 6 ka. kArabhrA / 7 kha. hyArthabhA / 8 Ga.-ca. tadutpa0 / 9 kha. degsuputro / 10 ka. kha. ga. gha. degNye bhe| 11 gha. latvAdi / 12 kha. dAno bA / 13 ca. te mahatyu / 14 ga. degkSate'vAnta / 15 kha. Da.-ca. 'nte'vAnta / 16 ka. kha. degyavAya / 17 ca. degyasanyA / 18 ka. kha. ga. gha. 'jeta / a / 19 ca. hyaM bAhya / 20 ca. degti gaNanIyaniyamato gaNanIyameva / 21. kha. rthabAhya / 22 ga. degssttvi| 23 ca. ye svA / 24 ga. degva vyaktitvaM jJAnA / ca. va yukti. jJA jnyaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzanam / tathA ca yathA puSTayA bhojanamanumIyate yathA ca bhASayA dezo yathA kA saMbhramaNa snehastathA jJAnAkAreNa jJeyama meyam / taduktam arthena ghaMTeMyatyenAM nahi muktvA'rtharUpatAm / __tasmAtprameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA / / iti / / nahi vittisattaiva tadvedanA yuktA / tasyAH sarvatrAvizeSAt / tAM tu sArUpyaMmAvizatsarUpayituM ghaTayediti ca / tathA bAhyArthasadbhAve prayogaH-ye yasminsatyapi kAdAcitkAste sarve tadatiriktasApekSAH / yathA-avivakSati ajigamiSati mAya vacanagamanapratibhAsA vivakSujigamiSupuruSAntarasaMtAnasApekSAH / tathA ca vivAdAdhyAsitAH pravRttipratyayAH satyapyAlayavijJAne kadAcideva nIlAeNllekhina iti / tatrA''layavijJAnaM nAmAhamAspadaM vijJAnam / nIlAghullekhi ca vijJAnaM pravRttivijJAnam / yathoktam-- . tatsyAdAlayavijJAnaM padbhavedahamAspadam / - tatsyAtpravRttivijJAnaM yannIlAdikamullikhet / / iti / tasmAdAlayavijJAnasaMtAnAtiriktaH kAdAcitkapravRttivijJAnaheturbAhyo'rtho grAhya eva na vAsanAparipAkapratyayakAdAcitkatvAtkadAcidutpAda iti veditavyam / vijJAnavAdinaye hi vAsanA nAmaikasaMtAnavartinAmAlayavijJAnAnAM tattatprativijJAnajananazaktiH / tasyAzca svakAryotpAdaM pratyAbhimukhyaM paripAkaH / tasya ca pratyayaH kAraNaM svasaMttAnavartipUrvakSaNaH kakSI kriyate / saMtAnAntaranibandhanatyAnaGgIkArAt / tatazca pravRttivijJAnajanakAlayavijJAnavartivAsanAparipAkaM prati sarve'pyAlayavijJAnavartinaH kSaNAH samarthA eveti vaktavyam / na cedeko'pi na samarthaH syAt / AlayavijJAna saMtAnavartitvAvizeSAt / sarve samarthA iti pakSe kAlakSepAnupapattiH / tatazca kAdAcita tvanirvAhAya zabdasparzarUparasagandhaviSayAH sukhAdiviSayAH SaDapi pratyayAzcaturaH pratyayAnpratItyotpadyanta iti catureNAnicchatA'pyacchamatinA svAnubhavamanAcchAdya paricchettavyam / / 1 kha. yathA yathA / 2 kha. te tathA / 3 kha. degthAca jnyaa| 4 gha. nujJeya / 5 ca. TadhameNa nahi mukhyArtharU / 6 gha. degt / tattatsArUpyamAvizatI tattatsarUpatAM ghaTa / 7 kha. vivikSu / 8 ka. rasattAna / gha. degrasA / 9 kha. nIlole / 10 ka. ga.-ca. dyullekhanA ideg / 11 ca. "llekha ca pravRttivijJAnaM tadeg / 12 ga. jJAnAsaM / 13 ca. nApra / 14 ka. gha.-ca. tyayaH kA / 15 kha. degm / divyajJAnavAdinaM ye / 16 kha. layaM vi / 17 ka. ga.-ca. degttij| 18 kha. ca. kArya pradeg / 19 gha. yaH sva. / 20 kha. ga. tvAGgI / 21 ka.-Da. degttijJAnajananAladeg / 22 ca. 'navRttisaMtAnakSadeg / 23 kha. degko n| 24 ga. degnava / 25 ka. kha. gha.ca. kAryakSe / 26 ca. kani / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahete catvAraH pratyayAH prasiddhA AlambanasamanantarasahakAryadhipatirUpAH / tatra jJAnapadavedanIyasya nIlAdyavabhAsaraya cittasya nIlAdAlambanapratyayAnI. lAkAratA bhavati / samanantarapratyayAtprAcInajJAnAdbodharUpatA / sahakAripratyayAdAlokotspaSTatA / cakSuSo'dhipatipratyayAdviSayagrahaNapratiniyamaH / u~ditasya jJAnasya rasAdisAdhAraNye prApta niyAmakaM cakSuradhipatirbhavitumarhati / loke niyaamksyaadhiptitvoplmbhaat| evaM cittacaittAtmakAnAM sukhAdInAM catvAri kAraNAni draSTavyAni / so'yaM cittacaittAtmakaH skandhaH paJcavidho rUpavijJAnavedanAsaM. jJAsaMskArasaMjJakaH / tatra rUpyanta ebhirviSayA iti rUpyanta iti ca vyutpattyA saviSayANIndriyANi rUpaskandhaH / AlayavijJAnapravRttivijJAnapravAho vijJAna skandhaH / prAguktaskandhadvayasaMbandhajanyaH sukhaduHkhAdipratyayapravAho vedanAskandhaH / gaurityAdizabdollekhisaMvitmavAhaH saMjJA. skandhaH / vedanAskandhanivandhanA rAgadveSAdayaH klezA upaklezAzca madamAnAdayo. dharmAdharmoM ca sNskaarskndhH| tadidaM sarvaM duHkhaM duHkhAyatanaM duHkhasAdhanaM ceti bhAvayitvA tanirodhopAyaM tattvajJAnaM saMpAdayet / ata evoktaM duHkha samudAyanirodhamArgAzcatvAra AryabuddhasyAbhimatAni tattvAni / tatra duHkhaM prasiddham / samudAyo duHkhakAraNam / tadvividhaM pratyayopanibandhano hetUpanibandhazca / tatra pratyayopanivandhanasya saMgrAhakaM sUtram - 'idaM pratyayaphalam ' iti / idaM kArya ye'nye hetavaH pratyayanti gacchanti teSAmayamAnAnAM hetUnAM bhAvaH pratyayatvaM kAraNasamavAyaH, tanmAtrasya phalaM na cetanasya kasyaciditi sUtrArthaH / yathA bIjaheturaGkuro dhAtUnAM SaNNAM samavAyAjjAyate / tatra pRthivIdhAtaraGkurasya kAThinyaM gandhaM ca janayati / abdhAtuH snehaM rasaM ca janayati / tejodhAtU rUpamaujyaM ca / vAyudhAtuH sparzanaM calanaM c| AkAzadhAturavakAzaM zabdaM ca / RtudhAturyathAyogaM pRthivyAdikam / hetUpanivadhenasya saMgrAhaka sUtram- utpAdAdvA tathA tAnAmanutpAdAdvA sthiteSAM dharmA 1 ka. kha. ga. gha. deglAdibhA" / 2 ca. "lAdyAladeg / 3 gha. "nAdvAdha / 4 ka.-Ga. kAcakSu / 5 ka.-Tu. vidi / 6 ka. ga.-ca. raNyaprA / 7 ka. kha. ga. gha. caityAtma / 8 ka.-. "ni / evaM ci / 9 kha. dasaMjJAnasaMjJAnasaMskA / 10 gha. 'jJAnasaM / 11 ca. pya edeg / 12 ca. dipratyayolle / 13 ka.-dha.. ca. khisavijJAnapra / 14 kha. jJAnaska / 15 kha. tvA vRttirodhApA / 16 ka - ga. i. ca. "yasya bu / 17 ka.-Tu. buddhAbhi / 18 gha. dvidhA / 19 ga. ya anye / 20 gha. syaci / 21 kha. samudAyAjjA / 22 ga. degndhasya / 23 ga. sthite caissaaN| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadarzanam / :17 gAMdharmatA dharmasthititA dharmaniyAmakatA ca pratItyasamutpAdAnulomatA' iti / tathA. gatAnAM buddhAnAM mate dharmANAM kAryakAraNarUpANI yA dharmatA kAryakAraNabhAvarUpA eSotpAdAdanutpAdAdvA sthitaa| yasminsati yadutpadyate yasminnasati yanotpadyate tattasya kAraNasya kAryamiti / dharmatetyasya vivaraNaM dharmasthititetyAdi / dharmasya kAryasya kANAnatikrameNa sthitiH / svaarthikstlptyyH| dharmasya kAraNasya kArya prati niyAmakatA / nanvayaM kAryakAraNabhAvazcetanamantareNa na saMbhavatItyata uktaM pratItyeti / kAraNe sati tatpratItya prApya samutpAde'nulomatA'nusAritA yA saiva dharmatotpAdAdanutpAdAdvA dharmANAM sthitA / na cAtra kazcicetano'dhiSThAto. palabhyata iti sUtrArthaH / pratItyasamutpAdasya hetUpanibandho yathA-bIjAdakaro'. DarAtkANDaM kANDA mAlo nAlAdgarbhastataH zUkaM tataH puSpaM tataH phalam / na cAtra bAhye samudAye kAraNaM bIjAdi kAryamaDarAdi vA catayate-ahamaGkuraM nivartayAmi ahaM bIjena nirvartita iti / evamAdhyAtmikeSvapi kAraNadvayamavagantavyam / pura:sthite prameyAbdhau grnthvistrbhiirubhiH| iti nyAyenoparamyate / tadubhanirodhaH, tadanantaraM vimalajJAnodeyo vA muktiH / tannirodhopAyo mArgaH / sa ca tattvajJAnam / tacca prAcInabhAvanAbalA. dbhavatIti paramaM rahasyam / sUtrasyAntaM pRcchatAM kathitaM bhavantazca sUtrasyAntaM pRSTavantaH sautrAntikA bhavantviti / bhagavatA'bhihitatayA sautrAntikasaMjJA sNjaateti| kecana bauddhAH-bAhyeSu gandhAdiSyAntareSu rUpAdiskandheSu satsvapi tatrAnAsthAmutpAdayituM sarva zUnyamiti prAthamikAnvineyAnacIkathadbhagavAn / dvitIyAMstu vijJAnamAtragrahAviSTonvijJAnamekaM saditi / tRtIyAnubhayaM satyamityoMsthitAvijJeyamanumeyamiti / seyaM viruddhA bhASeti varNayanto vaibhASikAkhyayA khyAtAH / eSA hi teSAM paribhASA samunmiSati / vijJayAnumeyatvavAde prAtyakSikasya kasyacidapyarthasyAbhAvena vyAptisaMvedanasthAnAbhAvenAnumAnapravRtyanuparpattiH sakalalokAnubhavavirodhazca / tatazcArtho dvividhaH / grAhyo'dhyavaseyazca / tatra grahaNaM nirvikalpakarUpaM pramANam / kalpanApoDhatvAt / adhyavasAyaH savikalpakarUpo' 1 kha. ga. degNAM dha / 2 ka. evotpA / gha.eSAmutpA / 3 gha. sya kArya / 4 kha. nanviyaM / 5 gha. kAra' / 6 ka. 'labhya i / 7 ca. degbandhanaH / bI / 8 ka. ga. Ga.-ca. cetIyate / kha. cetayante / 9 ka. kha. ga. te'pi / 10 ka.-kha. ga. u. ca. 'bhirupa / 11 kha. yaviro' / 12 ca. degdayA mu| 13 ca.nacaka / 14 kha. "naM / 15 ka. "tyAzayasthi / ga. "tyAha sthi / ca. 'tyAsthAya sthi| 16 ka. gha.-ca. patteH sa / 17 Tu.-ca. 'nAproDha / gha. 'nAdUrApetatvAt / / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe pramANam / kalpanAjJAnatvAt / taduktam kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSaM nirvikalpakam / vikalpo vastunirbhAsAdasaMvAdAdupaplavaH // iti / grAhyaM vastu pramANaM hi grahaNaM yadito'nyathA / na tadvastu na tanmAnaM zabdaliGgendriyAdijam // iti ca / ' nanu savikalpakasyAprAmANye kathaM tataH pravRttasyArthaprAptiH saMvAdacopapadyeyAtAmiti cenna tadbhadram / maNiprabhAviSayamaNivikalpanyAyena pAramparyeNArthaprati. lambhasaMbhavena tdupptteH| avaziSTaM sautrAntikaprastAve prapazcitamiti neha pratanyate / na ca vineyAzayAnurodhenopadezabhedaH sAMpradAyiko na bhavatIti bhANatadhyam / yato bhaNitaM bodhicittavivaraNe dezanA lokanAthAnAM sattvAzayavazAnuMgAH / bhidyante bahudhA loka upAyairbahubhiH punaH // gambhIrottAnabhedena kaciccobhayalakSaNA / bhinnA hi dezanA'bhinnA zUnyatA'dvayalakSaNA // iti / dvAdazAyatanapUjA zreyaskarIti bauddhanaye prasiddham arthAnupAyaM bahuzo dvAdazAyatanAni vai / paritaH pUjanIyAni kimanyairiha pUjitaH // jJAnendriyANi pazreva tathA karmendriyANi ca / mano buddhiriti proktaM dvAdazAyatanaM budhaiH // iti / vivekavilAse bauddhamatamitthamabhyadhAyi bauddhAnAM sugato devo vizvaM ca kSaNabhaGguram / AryasatyAkhyayA tattvacatuSTayamidaM kramAt // duHkhamAyatanaM caiva tataH samudayo mtH| mArgazcetyasya ca vyAkhyA krameNa zrUyatAmataH / / duHkhaM saMsAriNaH skandhAste ca paJca prakIrtitAH / vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca / / paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca mAnasam / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni tu || 1 ka. 'hyava / 2 ka. degziSTasau / 3 ga. degnugA / bhi / 4 ga. bhidyate / 5. kha. gha. . kila / 6 mUlapu. kSaNAH / mideg / 7 gha. parItaH / *gha strIziSyAdibhiriti zeSaH / / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahetadarzanam / rAgAdInAM gaNo yasmAtsamudeti nRNAM hRdi / AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH sa syAtsamudayaH punaH // kSaNikAH sarvasaMskArA iti yA vAsanA sthirA / sa mArga iti vijJeyaH sa ca mokSo'bhidhIyate // . pratyakSamanumAnaM ca pramANadvitayaM tathA / 'catuSpasthAnikA bauddhAH khyAtA vaibhaassikaadyH|| *artho jJAnAdhito vaibhASikeNa bahu manyate / ... sautrAntikena pratyakSagrAhyo'rtho na bahimataH // . AkArasahitA buddhiryogAcArasya sNmtaa| kevalAM saMvidaM svasthAM manyante madhyamAH punaH // "rAgAdijJAnasaMtAnavAsanocchedasaMbhavA / .... caturNAmapi bauddhAnAM muktireSA prakIrtitA // .. kRttiH kamaNDalumauNDyaM cIraM pUrvAhnabhojanam / saMgho raktAmbaratvaM ca zizriye bauddhAbhakSubhiH // ( vi0 vi0 8 / 265-275.) iti / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe bauddhadarzanam // athA''haMtadarzanam // 3 // ____ taditthaM muktakacchAnAM matamasahamAnA vivasanAH kathAMcarasthAyatvamAsthAya kSaNikatvapakSaM pratikSipanti / yadyAtmA kazcitrA''sthIyeta sthAyI tadehalaukikapAralaukikaphalasAdhanasaMpAdanaM viphalaM bhavet / nAtatsaMbhavatyanyaH karotyanyo bhuGka iti / tasmAdyo'haM prAkarmAkaravaM so'haM saMprati tatphalaM bhuJja iti pUrvApara. kAlAnuyAyinaH sthAyinastasya spaSTapramANAvasitatayA pUrvAparabhAgavikalakAlakalAvasthitilakSaNakSaNikatA parIkSakairarhadbhirna parigrahAhIM / atha manyethAH-pramANavavAdAyAtaH pravAhaH kena vAryate / 1 ka. ga.-ca. degNo'yaM syAt / 2 ca. degsanAcche / 3 ka. "zcitsthAyI nA''sthIyeta tdeg| kha. "zcinnAsthIyIta / ga. degzcinnAsthIyeta sthAyI sthAyImeta tadeg / 4 ca. degta tadA ye'pi lau / 5 kaH-Da. saMbhaviSyati / 6 ka. ga. pUrvapa' / 7 ca. sthitaladeg / 8 ca. hadbhiH pa0 / 9 k.gNblaadaa| / . .. . . . . .... Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- iti nyAyena yatsattakSaNikamityAdinA pramANena kSaNikatAyAH pramitatayA tadanusAreNa samAnasaMtAnavartinAmeva prAcInaH pratyayaH karmakartA taduttaraH pratyayaH phalabhoktA / na caatiprsnggH| kAryakAraNabhAvasya niyAmakatvAt / yathA madhurara. sabhAvitAnAmAmrabIjAnAM parikarSitAyAM bhUmAptAnAmaGgurakANDaskandhazAkhApallavAdiSu tadvArA paramparayA phale maadhuryniymH| yathA vA lAkSArasAvasiktAnAM kAsibIjAdInAmaGkurAdipAramparyeNa kArpAsAdau raktimaniyamaH / yathoktam yasminneva hi saMtAna AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva badhnAti kApAse raktatA yathA // . kusume bIjapUrAderyalAkSAdyavasicyate / zaktirAdhIyate tatra kAcittAM kiM na pazyasi // iti / tadapi kAzakuzAvalambanakalpam / vikalpAsahatvAt / jaladharAdau dRSTAnte kSaNikatvamanena pramANena pramitaM pramANAntareNa vA / naa''dyH| bhavadabhimatasya kSaNikatvasya kacidapyadRSTacaratvena dRSTAntAsiddhAvasyAnumAnasyAnutthAnAt / na dvitIyaH / tenaiva nyAyena sarvatra kSaNikatvasiddhau sttvaanumaanvaiphlyaaptteH| arthakriyAkAritvaM sattvamityaGgIkAre mithyAsarpadaMzAderapyarthakriyAkAritvena sattvApAtAcca / ata evoktam-utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi / athocyate-sAma rthyAsAmarthyalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAttatsiddhiriti sadasAdhu / syAdvAdinAmanekAntatAvAdasyeSTatayA virodhaasiddheH| yaduktaM kArpAsAdidRSTAnta iti taduktimAtram / yuktrenukteH| tatrApi niranvarthanAzasyAnaGgIkArAcca / na ca saMtAnivyatirekeNa saMtAnaH pramANapadavImupAroDhumarhati / taduktam sajAtIyAH kramotpannAH pratyAsannAH parasparam / vyaktayastAsu saMtAnaH sa caika iti gIyate // iti / na ca kAryakAraNabhAvaniyamo'tiprasaGga bhaktumarhati / tathA chupAdhyAyabuddhayanubhUtasya ziSyabuddhiH smarettadupacitakarmaphalamanubhavedvA / tathA ca kRtprnnaashaakRtaabhyaagmprsnggH| taduktaM siddhasenavAkya kAraNa sajA ..... 1 kha. 'tatAyA / 2 ka.-ju. tI uttadeg / 3 kha. tathA / 4 ca. ksy| 5 ca. 'dhutvAdvA / 6 kha. rayukteH / gha. degranupapatteH / tadeg / 7 ka. ga. ca.yavinA' / 8 ca.- tAnyati / 9 ga, hati iti / tadeg / 10 ga. yaduktam / 11 gha. saMtAnI / 12 ca. 'iMga bhoktaM prabhavati / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahetadarzanam / kRtapraNAzAkRtakarmabho*gabhavapramokSasmRtibhaGga-doSAn / . upekSya sAkSAtkSaNabhaGgamicchannaho mahAsAhasikaH paro'sau // (vI. stu. 18) iti / / 'kiMca kSaNikatvapakSe jJAnakAle jJeyasyAsattvena jJeyakAle jJAnasyAsa. svena ca grAhyagrAhakabhAvAnupapattau sakalalokayAtrA'stamiyAt / na ca samasamayavartitA zaGkanIyA / savyetaraviSANavatkAryakAraNabhAvAsaMbhavenAgrAhyasyA''lambanapratyayatvAnupapatteH / atha bhinnakAlasyApi tasyA''kaoNrApakatvena grAhyatvaM tadapyapezalam / kSaNikasya jJAnasyA''kArArpakatAzrayatAyA durvacatvena sAkArajJAnavAdapratyAdezAt / nirAkArajJAnavAde'pi yogyatAvazena+. pratikarmavyavasthAyAH sthitatvAt / tathAhi-pratyakSeNa viSayAkArarahitameva jJAnaM pratipuruSamahamahamikayA ghaTAdigrAhakamanabhUyate na tu darpaNAdivatpativimbAkAntam / viSayAkAradhAritatve ca jJAnasyArthe dUranikaTAdivyavahArAya jalAJjalivitIryeta / na cedamiSTApAdanameSTavyam / davIyAnmahIdharo nedIyAndI| bAhuriti vyavahArasya nirAbAdhaM jAgarUkatvAt / na cArAdhAyakasya sya davIyastvAdizAlitayA tathA vyavahAra iti kathanIyam / darpaNAdau tathA'nupalambhAt / kiMcArthAdupajAyamAnaM jJAnaM yathA tasya nIlAkAratAmanukaroti tathA yadi jaDatAmapi tayarthavattadapi jaDaM syAt / tathA ca vRddhimiSTavato mUlamapi te naSTaM syAditi mahatkaSTamApanam / athaitadoSaparijihIrSayA jJAnaM jaDatAM nAnuka rotIti brUSe. hanta tarhi x tasyA grahaNaM na syAdityekamanusaMdhisato'paraM pracyavata iti nyAyApAtaH / nanu mA bhUjjaDAtAyA grahaNam / kiM nshchinnm| tadanahaNe'pi nIlAkAragrahaNe = tayorbhedo'nekAnto vA bhavet / nIlAkAragrahaNe * bhavabhaGgaH paralokAbhAvaprasaGgaH pramokSabhaGgaH / anyaH kSaNo baddhaH kSaNAntarasya muktiriti mokSAbhAvaH smRtibhaGgadoSaH / nahyanyadRSTo'rtho'nyena smaryata iti / + gha. prativiSayavyavasthAyA ayuktatvAt / 4 jaDatAyAH gha. pustke| : tadagrahaNa ityatra jaDatAyA iti vyAkhyA ga. pustake / = nIlAkArajaDatayoH / OM grahaNAgrahaNarUpaH / ga. pustake / 1ca. apekSya / 2 kha. degle jJeyasyA / 3 ca. patteH sa / 4 ga. vena graa| 5 ca. kAmArpa / 6 ca. kAmAzra / 7 kha. -ga. Ga. ca. vAde pratyayAdezena ni / 8 ca. nabhede / 9 gha. sthAyA asthi / ca. sthAyAH siddhatvAt / 10 ka.-Da. dijJAnamadeg / 11 ka. kha. gha.-ca. bimbkaa| 12 ka.- Ga. ritvena ca / 13 ca. vikIryata / 14 kha. gha. 'miSTamApA / 15 ga. kAropadhA / 16 kha. kasya / 17 mU. pu. Ga. te neSTaM / 18 ca. degNe nIlAkArasyApi grahaNaM na syAdiyeko doSaH / tadagrahaNe'pi nirAkArasyApi / 19 ga. degrasya na / 20 gha. degnto bh| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 14 sarvadarzanasaMgrahecAgRhItA jaDatA kathaM tasya svarUpaM syAt / aparathA gRhItasya stambhasyAgRhItaM trailokyamapi rUpaM bhavet / tadetatprameyajAtaM prabhAcandaprabhRtibhirahanmatAnusAribhiH prameyakamalamArtaNDAdau prabandhe prapazcitamiti granthabhUyastvabhayAnopanyastam / tasmAtpuruSArthAbhilASukaiH puruSaH saugatI gatirnAnugantavyA / api tvAItyevahiNIyAM / arhatsvarUpaM ca hemacandrasUribhirAptanizcayAlaMkAre niraTaGkiH / sarvajJo jitarAgAdidoSastrailokyapUjitaH / / yathAsthitArthavAdI ca devo'hanparamezvaraH / / iti / na na kazcitpuruSavizeSaH sarvajJapadavedanIyaH pramANapaddhatimadhyAste / tatsa. dbhAvagrAhakasya pramANapaJcakasya tatrAnupalambhAt / tathA coktaM tautaatitH|| sarvajJo dRzyate taavnnedaaniimsmdaadibhiH| dRSTo na caikadezo'sti liGga vA yo'numApayet // na cA''gamavidhiH kazcinityasarvajJabodhakaH / na ca tatrArthavAdAnAM tAtparyamapi kalpyate // na cAnyArthapradhAnaistaistadastitvaM vidhIyate / na cAnuvadituM zakyaH pUrvamanyairavodhitaH // anAderAgamasyArtho na ca sarvajJa AdimAn / * kRtrimeNa tvasatyena sa kathaM pratipAdyate // atha tadvacanenaiva sarvajJo'jJaiH pratIyate / prakalpyeta kathaM siddhirnyonyaashryyostyoH|| sarvajJoktatayA vAkyaM satyaM tena tadastitA / kathaM tadubhayaM sidhyatsiddhamUlAntarAdRte // asarvajJapraNItAttu vacanAnmUlavarjitAt / sarvajJamavagacchantaH svavAkyAkiM na jAnate // - * ga. pustaka etatpaGktitrayaM nAsti / . 1 ka. kha.-ca. tasyAnurUdeg / 2 kha. tasyAgRhItaM...mapi anurUdeg / 3 gha. degmapyanurU' / 4 ca. rasmanma / 5 ca. degbhiH sUribhiH pra / 6 ca. lakSayamA / 7 gha. degtamati / 8 ca vA''. zrayaNI / 9 gha. degyaa| AI / 10 ka. kha. degrUpamarhaccandra / gha. rUpamarhacandra / 11 ca. paM hai| 12 ka.kha. degnu ka / 13 ka.ga. Ga. ca. ste| sadbhA / 14 kha. taumAtiteH / sa / ka. ga - tautAtikaiH / sa / ca. tAtaiH / sa / 15 ka. kha. ga. zyatAM tA / 16 ka. nAdirA / 17 ca. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. Ahetadarzanam / sarvajJasadRzaM kaMcidyadi pazyema saMprati / upamAnena sarvajJaM jAnIyAma tato vayam // upadezo'pi buddhasya dhrmaadhrmaadigocrH| anyathA nopapadyeta sArvajyaM yadi nAbhavat // evamarthApattirapi pramANaM nAtra yujyate / / upadezasya satyatvaM yato nAdhyakSamIkSyate // ityAdi / - atra pratividhIyate / yadabhyadhAyi tatsadbhAvagrAhakasya pramANapaJcakasya tatrAnupalambhAditi tadayuktam / tatsadbhAvAvedakasyAnumAnAdeH sadbhAvAt / tathAhi-kazcidAtmA sakalapadArthasAkSAtkArI tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayatvAt / yadyagrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyaya tattatsAkSAtkAri / yathA'pagatatimirAdipratibandha locanavijJAnaM rUpasAkSAtkAri / tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayazca kazcidAtmA / tasmAtsakalapadArthasAkSAtkArIti / na tAvadazeSArthagrahaNasvabhAvatvamAtmano'siddham / coda. nAbalAnnikhilArthajJAnotpattyanyathAnupapattyA sarvamanekAntAtmakaM. sattvAditi vyAptijJAnotpattezca / codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM vipakaTamityevajAtIyakamarthamavagamayatItyevaMjAtIyakaradhvaramImAMsAgurubhirvidhipratiSedhavicAraNAnibandhanaM sakalArthaviSayajJAnaM pratipadyamAnaH sakalArthagrahaNasvabhAvakatvamAtmano'bhyupagatam / na cAkhilArthapratibandhakAvaraNaprakSayAnupapattiH / samyagdarzanAditrayalakSaNasyA''varaNaprakSayahetubhUtasya sAmagrIvizeSasya pratItatvAt / anayA mudrayA'pi kSudropadravA vidrAvyAH / nanvAvaraNaprakSayavazAdazeSaviSayaM vijJAnaM vizadaM mukhyapratyakSa prabhavatItyuktaM tadayuktam / tasya sarvajJasyAnAdimuktatvenA''varaNasyaivAsaMbhavAditi cettanna / anAdimuktatvasyaivAsiddheH / na sarvajJo'nAdimuktaH / muktatvAditaramuktavat / baddhApekSayA ca mukta vypdeshH| tadrahite cAsyApyabhAvaH syAdAkAzavat / nanvanAdeH kSityAdikArya paramparAyAH kartRtvena tatsiddhiH / tathAhi-kSityAdikaM saka, .. 1 ca. bhavet / 2 ka.-Tu. ga. ca. degyi sadbhA / 3 gha. degvAdevaikadeg / Ga. ca. vAdeka / 4 ca. "hasva / 5 ca degti sAkSAtkAri ya / 6 ca.tkArI / yadeg17 ka. thA'vaga / 83. bandhalo |9dh. 'tkArI / tadeg / 10ka. jJAnAt / notpatyanya / kha. jJAnAt / notpatyonya / Ga..-ca: jJAnAt / nApyanya / gha. jJAnAt / na ca vyAptighaTakapratibandhake prakSINatA grahItuM zakyA, utpatyanya / 11 gha. "ti, anumAnena vyA / 12 kha. degmava / 13 ga. "tIyaira / gha. tIyakamadhva / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahertRkaM kAryatvAghaTavaditi / tadapyasamIcInam / kAryatvasyaivAsiddhaH / ma ca sAvayatvena tatsAdhanamityabhidhAtavyam / yasmAdidaM vikalpajAlamavatarati / sAvayavatvaM kimavayavasaMyogitvam, avayavasamavAyitvam , avayavajanyatvaM, samavetadravya tva, sAvayavabuddhiviSayatvaM vA / na prathamaH / AkAzAdAvanaikAntyAt / na dvitIyaH / sAmAnyAdau vyabhicArAt / na tRtIyaH / sAdhyAviziSTatvAt / na caturthaH / vikalpayugalAgelagrahagalatvAt / samavAyasaMbandhamAtravadravyatvaM samavetadravyattvamanyatra samavetadravyatvaM vA vivakSitaM hetU kriyate / Adhe gaganAdau vyabhicAraH / tasyApi guNAdisamavAyavattvadravyatvayoH saMbhavAt / dvitIye sAdhyAviziSTatA / anyazabdArtheSu samavAyakAraNabhUteSvavayaveSu samavAyasya sApanIyatvAt / abhyupgmyaitdbhaanni| vastutastu samavAya eva na samasti / pramANAbhAvAt / nApi paJcamaH / AtmAdinA'naikAntyAt / tasya sAvayavabuddhiviSayatve'pi kAryatvAbhAvAt / na ca niravayavatve'pyasya sAvayavArthasaMbandhena sAvayavabuddhiviSayatvaupacArikamityeSTavyam / niravayavatve vyApitvavirodhAtparamANuvat / kiMca kimekaH kartA sAdhyate kiMvA'neke / prathame prAsAdAdau vyabhicAraH / sthapatyA. dInAM bahUnAM puruSANAM tatra kartRtvopalambhAt / dvitIye bahUnAM vizvanirmAtRtve teSu mitho vaimatyasaMbhAvanAyA anivAryatvAdekaikasya vastuno'nyAnyarUpatayA nirmANe sarvamasamaJjasamApadyeta / sarveSAM sAmarthya sAmye kainaiva sakalajagadutpa ttisiddhAvitaravaiyarthaM ca / taduktaM vItarAgastutau . kartA'sti kazcijagataH sa caikaH ___ sa sarvagaH sa svavazaH sa nityaH / imAH kuhevAkaviDambanAH syu ___ steSAM na yeSAmanuzAsakastvam // ( 6 ) iti / anyatrApi kartA na tAvadiha ko'pi yathecchayA vA ___ dRSTo'nyathA kaTakRtAvapi ttprsnggH| kArya kimatra bhavatA'pi ca takSakAdyai rAhatya ca tribhuvanaM puruSaH karoti / / iti / tasmAtprAgukta.kAraNatritayabalAdAvaraNaprakSaye sArvaiyaM yuktam / na cAsyopadeSTa: ntarAbhAvAtsamyagdarzanAditritayAnupapattiriti bhaNanIyam / pUrvasarvajJapraNItAgamapra 1 Ga, nnkss| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahetadarzanam / bhavatvAdamuSyAzeSArthajJAnasya / na cAnyonyAzrayAdidoSaH / AgamasarvajJaparampa rAyA bIjAkuravadanAditvAGgIkArAdityalam / / ratnatrayapadavedanIyatayA prasiddhaM samyagdarzanAditritayamahatpravacanasaMgrahapare paramAgamasAre prarUpitaM samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga iti / vivRtaM ca yogadevena / yena rUpeNa jIvAdyartho vyavasthitastena rUpeNArhatA pratipAdite tattvArthe viparItAbhinivezarahitatvAdyaparaparyAyaM zraddhAnaM samyagdarzanam / tathA ca tattvArtha: mUtram-tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanamiti / anyadapi rucirjinoktatattveSu samyakzraddhAnamucyate / jayate tanisargeNa guroradhigamena vA // iti / paropadezanirapekSamAtmasvarUpaM nisargaH / vyAkhyAnAdirUpaparopadezajanitaM jJAna mdhigmH| yena svabhAvena jIvAdayaH padArthA vyavasthitAstena svabhAvena mohasaMzayarahitatvenAvagamaH samyagjJAnam / yathoktam yathAvasthitatattvAnAM saMkSepAdvistareNa vaa| yo'vavodhastamatrA''huH samyagjJAnaM manISiNaH // iti / tajjJAnaM paJcavidhaM matizrutAvadhimana:paryAyakevalabhedena / taduktam-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnamiti / asyAH -jJAnAvaraNakSayopazame satIndriyama. nasI puraskRtya vyApRtaH sanyathArthaM manute sA matiH / jJAnAvaNakSayopazame sati matijanitaM spaSTaM jJAnaM zrutam / samyagdarzanAdiguNajanitakSayopazamanimittamavacchinnaviSayaM jJAnamavadhiH / IntirAyajJAnAvaraNakSayopazame sati paramano. gatasthArthasya sphuTa paricchedakaM jJAnaM mnHpryaayH| tapaHkriyAvizeSAnyadartha sevante tapasvinastAnamanyajJAnAsaMspRSTaM kevalam / tatrA''dyaM parokSaM pratyakSamanyat / taduktam - vijJAnaM svaparAbhAsa pramANaM bAdhavarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizcayAt / / iti / 1 ka.-Ga. zrayaNAdi / 2 gha. hadvaca / 3 ga. graha para / 4 ka. ga. gha. degNa bIjAdya / 5 ga. rItabhAvanAra / 6 kha. gha. degzaparatvahi / 7 kha. tvArthasUtrANAM shr| 8 ka. ga. jAnante / 9 ga. ca / 10 ga. pekssaatm| 11 ka. degna biijaad| 12 kha. ga. paryaya / 13 ga. paryaya / 14 ka. kha. ga. gha. degrthaH-mati / 15 ga. degraNIyo / 16 ka. kha. ga. degtiH| zrutaM jnyaa| ca. tiH| shrutjnyaa| 17 ga. degraNIyo / 18 ka. gha.-Ga. degm / asa / 19 ga. degta aavrnnkss| 20 kha. ga. degparyayaH / 21 ka. ga. degSAdyada / 22 ca.jjJAnaM saMdeg / 23 ka. trA''dye padeg / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sarvadarzanasaMgrahe--- antargaNikabhedastu savistarastatraivA''game'vagantavyaH / saMsaraNakarmocchittAvudyatasya zraddadhAnasya jJAnavataH pApagamanakAraNakriyAni. vRttiH samyakcAritram / tadetatsaprapaJcamuktamarhatA sarvathA'vadyayogAnAM tyAgazcAritramucyate / kIrtitaM tadahiMsAdivatabhedena paJcadhA // ahiMsAsUnRtAste yabrahmacaryAparigrahAH / na yatpamAdayogena jIvitavyaparopaNam / carANAM sthAvarANAM ca tadahiMsAvrataM matam // / priyaM pathyaM vacastathyaM sUnRtaM vratamucyate / tattathyamapi no tathyamapriyaM cAhitaM ca yat / / anAdAnamadattasyAsteyavratamudIritam / / bAhyAH prANA nRNAma haratA taM hatA hi te / / divyaudarikakAmAnAM kRtAnumatakAritaiH / manovAkAyatastyAgo brahmASTAdazadhA matam // x sarvabhAveSu mUrchAyAstyAgaH syAdaparigrahaH / yadasatsvApi jAyeta mUrchayA cittaviplavaH / / bhAvanAbhirbhAvitAni paJcabhiH paJcadhA kramAta / mahAvratAni lokasya sAdhayantyavyayaM padam // iti / bhAvanApazcakaprapazcanaM ca prarUpitam hAsyalobhabhaya krodhapratyAkhyAnanirantaram / . Alocya bhASaNenApi bhAvayetsUnRtaM vratam // ityAdinA / etAni samyagdarzanajJAnacAritrANi militAni mokSakAraNaM na pratyekam / yathA rsaaynm| tathA cAtra jJAnazraddhAnAcaraNAni saMbhUya phalaM sAdhayanti na pratyekam / x gha. pu. Ti.-sarvabhAvaviSayakavRddhestyAgaH / mUrchitaM tama ityAdI mUrchAzabdasya vRddhyarthakatvadarzanAt / 1ca. saMsAraka / 2 ga. sAsatyamaste / 3 gha. tvyaap| 4 ca. rtho hAritAta hitaa| 5* gha. rnnaathitaahitaiH| di / 6 ka. ga.--- sarvAbhA / 7 kha. "haH / sd| 8 ca. degJcanasya nirU / 9 ka. kha. gha.--Tu. degnAvara / * gha.pu.Ti.-haraNArtahitAhitaiH sahitAnAM nRNAM satAmevamuttaratrApi kAyata iti tRtIyAbahuvacanArthe tasistatsahitastyAgaH / tathA ca bAhyAdityAgagatA aSTAdaza asucaryA brahmacaryA / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahetadarzanam / - 27 . atra saMkSepatastAvajjIvAjIvAkhye dve tattve staH / tatra bodhAtmako jIvaH / abodhAtmakastvajIvaH / taduktaM padmanandinA cidacive pare tattve vivekastadvivacanam / upAdeyamupAdeyaM heyaM heyaM ca kurvataH // heyaM hi kartarAgAdi tatkAryamavivekitA / upAdeyaM paraM jyotirupayogaikalakSa gam // iti / sahajacidrUpapariNati svIkurvANe jJAnadarzane upayogaH / sa parasparapradezAnAM pradezabandhAtkarmaNakIbhUtasyA''tmano'nyatvapratipattikAraNaM bhavati / sakalajIvasAdhAraNaM caitanyamupazamakSayakSayopazamavazAdaupazamikakSa yAtmakakSAyopazamikabhAvena karmodayavazAtkaluSAnyAkAreNa ca pariNatajIvaparyAyavivakSAyAM jIvasvarUpaM bhavati / yadavocadvAcakAcArya:-aupazamikakSAyikI bhAvau mizrazva jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ceti (ta0 suu02|1)| * anudayaprAptirUpe karmaNa upazaye sati jIvasyotpadyamAno bhAva aupshmikH| yathA paiDa kaluSatAM kurvati katakAdidravyasaMbandhAdadha:patite jalasya svacchatA / AItatattvAnusaMdhAnavazAdrAgAdipakSAlanena nirmalatApAdakaH kSAyiko bhaavH| karmaNaH kSaye sati jAyamAno bhAvaH kSAyikaH / yathA paGkAtpRthagbhUtasya nirmalasya sphaTikAdibhAjanAntagatasya jalasya svacchatA / yathA mokssH| ubhayAtmA bhAvo mishrH| yathA jalasyAdhasvacchatA / karmodaye sati bhavanbhAva audayikaH / karmopazamAdyanapekSaH sahajo bhAvazcetanatvAdiH pAriNAmikaH / tadetadyathAsaMbhavaM bhavyasyAbhavyasya vA jIvasya svarUpAmiti sUtrArthaH / taduktaM svarUpasaMbodhane jJAnAdbhinno meM nAbhinno bhinnAbhinnaH kathaMcana / jJAnaM pUrvAparIbhUtaM so'yamAtmeti kIrtitaH // iti / nanu bhedAbhedayoH parasparaparihAreNAvasthAnAdanyatarasyaiva vAstavatvAdubhayAtmakatva. mayuktamiti cettdyuktm| bAdhe pramANAbhAvAt / anupalambho hi bAdhakaM pramANam / na / . * gha. pu. Ti.-saMsAraprAptirUpe / 1 kha. ga. gha. gaH pa0 / 2 ka.ga. ca. NaM lakSaNaM bha' / 3 kha. degvavi / 4 ca. kSAthiko / 5 kha. paGkaluSAntAM / 6 gh.taa| anudypraaptikrmnno'rdhkss| 7 kha. maNopazamakSa / 8 ca. utpdymaano| 9 kha. gha. bhAvo mi| 10 Ga. kssyikH| 11 ca. degthA karmaNaH kSayopazame sati jAyAmano bhaa| 12 kha. syArthe sva / 13 kha. hajazvetatvAdipA / 14 ka. ga. degna vAbhi / Ga.-ca. na cAbhinno / 15 kha. degm / bodhapra / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sarvadarzanasaMgrahe so'sti / samasteSu vastuSvanaikAntAtmakatvasya syAdvAdino mate suprasiddhatvAdityalam / apare punarjIvAjIvayoraparaM prapaJcamAcakSate / jIvAkAzadharmAdharmapudgalAstikAyabhedAt / eteSu paJcasu tattreSu kAlatrayasaMbandhitayAM'stItisthitivyapadezaH / anekapradezatvena zarIravatkAyavyapadezaH / tatra jIvA dvividhAH saMsAriNo muktArthaM / bhavAdbhavAntaraprAptimantaH saMsAriNaH / te ca dvividhAH samanaskA amanaskAzca / tatra saMjJinaH samanaskaH | zikSAkriyAlApagrahaNa rUpA saMjJA / tadvidhurAstvamanaskAH / te cAmanaskA dvividhAH / sasthAvarabhedAt / tatra dvIndriyAdayaH zaGkhagaNDolakaprabhRtayazcaturvidhA strasAH / pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH / tatra mArgagatadhUliH pRthivI / iSTakAdiH pRthivIkAyaH / pRthivI kAyatvena yena gRhItA sa pRthivIkAyikaH / pRthivIM kAyatvena yo grahISyati sa pRthivIvaH / evamAdiSvapi bhedacatuSTayaM yojyam / tatra pRthivyAdi kAryatvena gRhItavanto grahISyantazca sthAvarA gRhyante na pRthivyAdipRthivIkAyAdayaH / teSAmajIvatvAt / te ca sthAvarAH sparzanai kendriyaH / bhavAntaraprAptividhurA muktAH / dharmAdharmAkAzAstikAyAs ekatvazAlino niSkriyAzca dravyasyai dezAntaraprAptitava: / tatra dharmAdharmau prasiddhau / AlokenAvicchinne nabhasi lokAkAzapadavedanIye tayoH sarvatrAvasthitiH / gatisthityupagraho dharmAdharmayo rupakAraH / ata eva dharmAstikAyaH pravRttyanumeyaH / adharmAstikAyaH sthityanumeyaH / anyavastupradezamadhye'nyasya vastunaH pravezo'vagAhaH / tadAkAzakRtyam / sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH ( ta0 sU0 5 / 24 ) / te ca dvividhA aNavaH skandhAzca / bhoktumazakyA aNavaH / dvyaNukAdayaH skandhAH / tatra dvayaNukAdiskandhabhedAdaNvAdirutpadyate / aNvAdisaMghAtadvyaNukAdirutpadyate / kacidbhedasaMghAtAbhyAM skandhotpattiH ( ta0 sU0 5 | 26 ) / ata eva pUrayanti galantIti pudgalAH / kAlasyAneka pradezatvAbhAvenAstikA yatvAbhAve'pi dravyatvamasti / tallakSaNayogAt / taduktam - guNaparyAyavaddravyamiti (ta0 sU0 5 / 38 ) / 59 93 1 ka. ga. - Ga. nekarasAtma' / kha. 'nekatAtma / 2 gha. yAsstivya / ka. ga. Ga. yA sthi / 3 ca. 'zca / bhAvAdbhAvA N / 4 ca. 'skAH / bhikSA' / 5 6. rUpasaM / 6 Ga. trayasthA' / ca trastasthA / 7 ca. srastAH / pR. / 8 Ga. teSAM jI / kha teSAM jIvAdayasteSAM jI / ca teSAmanekatvA' / 9 ca. 'yAzca / bhAvA / 10 ga. 'sya prade' / 11 kha. Ga. - ca hetuH / ta / 12 kha. dharmAdharmAstikAyaH sthitya - numeyaH / anyadharmAstikAyaH sthityanumeyaH / 13 ca ' zo vibhAgaH / ta / 14 ga. vakAzaH / tadeg / 15 kha. degte| kva ai / 16 ka. 'tAttatra dvayaNukAdiskandhabhedAdaNvAdi / 17 kha. gha. pUyanti / 18 ca. nti grasantI / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arhatadarzanam / 29 dravyAzrayA nirguNA guNA: ( ta0 sU0 5 | 49 ) / yathA jIvasya jJAnatvAdidharmarUpa: pudgalasya rUpatvAdisAmAnya svabhavAH / dharmAdharmAkAzakAlAna yathAsaMbhavaM gatisthityavagahvarta nAhetutvAdisAmAnyAni guNAH / tasya dravyasthI - ktarUpeNa bhavanaM paryAya: / utpAdastadbhAvaH pariNAmaH paryAya iti paryAyAH / yathA jIvasya ghaTAdijJAnasukhaklezAdayaH / pudgalasya mRtpiNDaghaTAdayaH / dharmAdInAM gatyAdivizeSAH / ata eva SaDdravyANIti prasiddhiH / kecana sapta tattvAnIti varNayanti / tadAha - jIvAjIvAsravabandha saMvara nirjaramokSAstattvAnIti ( ta0 sU0 1 / 4 ) / tatra jIvAjIvau nirUpitau | Asravo nirUpyate-- audArikAdikAyAdicalanadvAreNA''tmanazcalanaM yogapadavedanIyamA - sravaH / yathA salilAvagAhi dvAraM jalAdyAtraNakAraNatvAdAsrava iti nigadyate, tathA yogapraNADikA karmAsssravatIti sa yoga AsravaH / yathA''rdra vastraM samantAdvAvAnItaM reNujAtamupAdatte tathA kaSAyajalAI AtmA yogAnItaM karma sarvapradezairgRhNAti / yatha vA niSTaptA yaH piNDo jale kSipto'mbhaH samantAgRhNAti tathA kaSAyoSNo jIvo yogAnItaM karma samantAdAdatte / kaiMpati hinastyAtmAnaM kugatiprApaNAditi kaSAyaH krodho mAno mAyA lobhazca / sa dvividhaH / zubhAzubhabhedAt / atrAhiMsAdiH zubhaH kAyayogaH / satyamitahitabhASaNAdiH zubho bAgyogaH | arhatsiddhAcAryopAdhyAya sAdhunAmadheya paJcaparameSThibhaktitapo rucizrutavinayAdiH zubho manoyogaH / etadviparItastva zubhastrividho yogaH / tadetadAssravabherdemabhedajAtaM kAyavAGmanaHkarmayogaH / sa AsravaH / zubhaH puNyasyai / azubhaH pApasya ( ta0 sU0 6 / 1- 2) ityAdinA sUtrasaMdarbheNa sasaMrambhamANi / apare tvevaM menire - Asravayati puruSaM viSayeSvindriyapravRttirAsravaH / indriyadvArA hi pauruSaM jyotirviSayAnspRzadrUpAdijJAnarUpeNa pariNamataM iti / -- mithyAdarzanAviratipramAdaka pAyavazAdyogavazAcA''tmA sUkSmaikakSetrAvahinAmanantamadezAnAM pudgalAnAM karmabandhayogyAnAmAdAnamupazleSaNaM yatkaroti sa 1 ka.--Ga. .disAmAnyarUdeg / 2 gha. 'pAH svabhAvAH / tathA pu| 3 kha. ga. gha. 'bhAvaH / dhaM / 4 ka.-Ga. .kAyAnAM / 5 ka. - Ga. 'gAhahetutvasA / 6 ca. 'syottararU' / 7 gha. 'yayArthaH / ya / 8 ca degtpiNDAda N / 9 ka. .NA''tmanazcalanadvAreNA''tma' / 10 kha.gha.-ca. raM nayA' / 11 ca. 'varNa kArauM / 12 kha. degti saMyo' / 13 ga. thA ni / 14 gha. karSati / 15 ka. Ga 'gaH / ta / 16 kha. 'dajA' / 17 ca. 'spA' / 18 ka. Na saM / 19 ga. mamAbhA / 20 ga. paru / 21 gha. 'davikSepava' / 22 gha. .hinAM bhavAntarapra N / 23 ka. 'tatatprade' / Ga. 'nantAnta' / ca. 'nantAnanta' / 1 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sarvadarzanasaMgrahe-- bandhaH / taduktam-sakaSAyatvAjjIvaH karmabhAvayogyAnpudgalAnAdatte sa baindhaH ( ta0 sU0 8 / 2 ) iti / tatra kaSAyagrahaNaM sarvabandhahetUpalakSaNArtham / bandhehetUnpapATha vAcakAcArya:- midhyAdarzanAviratipramAdakapAya yogA bandhahetavaH (ta0 sU0 8 / 1 ) iti / mithyAdarzanaM dvividham / mithyA karmodayAtparo dezAnapekSaM zraddhAnaM naisargikamekam / aparaM paropadezajam / pRthivyAdiSaTkopAdAnaM paDindriyAsaMyamanaM cAviratiH / paJcasamititriguptiSvanutsAhaH pramAdaH / kaSAyaH krodhAdiH / tatra kaSAyAntAH sthityanubhavavanyahetavaH prakRtipradezabandha heturyoga iti vibhAgaH / bandhazcaturvidha ityuktaM - prakRtisthityanubhavapradezAstadvidhayaH ( ta0 sU0 8 / 3 ) iti / yathA nimbaguDAdestiktatvamadhuratvAdisvabhAva evamAvaraNIyasya jJAnadarzanAvaraNatvamAdityamabhIcchAda kAmbhodha khatmadIpaprabhAtirodhAyakakumbhavacca / sadasadvedanIyasya sukhaduHkhotpAdakatvamasidhArAmadhulehanabat / darzane mohanIyasya tattvarthAzraddhAnakAritvaM durjanasaGgavat / cAritra mohanIyasyAsaMyama~hetutvaM bhaidyamadavat / AyuSo dehabandhakartRtvaM jalat / nAmno vicitranAmakAritvaM citrikavat | gotrasyoccanIcakAritvaM kumbhakAravat / dAnAdInAM vighnanidAnatvamantarAyasyai svabhAvaH kozAdhyakSavat / so'yaM prakRtibandho'vidho dravyakarmAvAntarabheda mUlaprakRtivedanIyaH / tathA'vocadumAsvItivAcakAcArya:-Adyo jJAna darzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH ( ta0 sU0 8 / 4 ) iti / tadbhedaM ca samagRhNAtpaJcanavadvadyaSTAviMzati caturdvicatvAriMzadadvipaJcabhedA yathA kramamiti ( ta0 sU0 8 / 5 ) / etacca sarvaM vidyAnandAdibhirvivRtamiti vistarabhayAnna prastUyate / yatha'jAgomahiSyA dikSIrANAmetAvantamanehasaM mAdhuryasvabhA vAdamacyutisthitistathA jJAnAvaraNAdInAM mUlaprakRtInAmAditastisRNAmantarA. yasya ca triMzatsAgaropamakoTikoTyaH parA sthiti ( ta0 sU0 8 / 14 ) 15 22 raDha 1 ga. vaddhaH / 2 ca. ' ndhanArtha pa' / 3 ca 'vArthA / 4ka. ga. Ga. ca SaTkApAdAnakaM / 5 . ' samitrigu' / kha. gha. 'saMvigupti' / 6 ca. 'titriguptipramRtiSva / 7 gha. 'nabhava' / 8 gha. .gaH / sa bauN| 9 ga. 'dviSayaH / 10 ca dityAcchAprabhocchA' / 11 kha. gha. 'bhAtirodhAyakA / 12 ga. 'rapradIdeg / 13 ca 'vArtha / 14 ca. 'ritramo' / 15 ga. manahe' / 16 ga. madava N / 17 . ' tatva jalatvAt / jinAmro / 18 ka. 'vartinAmno / 19 Ga. citraka' / 20 ga. .yasva N / 21 ga. manta' / 22 ca. 'tipadave' / 23 ca. 'svAmiva / 24 ga. jJAnaM dadeg / 25 ka. kha. ra ve N / 26 kha. samAgR. / 27 kha. JcadazA me / 28 kha. 'bhirnitra / 29 kha. 'thA'jago' / 30 gha. 'dhuryamAdhurya / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahetadarzanam / ityAdyuktaM kaoNla* durdAntavetsvIyasvabhAvAdapracyutisthitiH / yathA'jAgomahipyAdikSIrANI tIvramandAdibhAvena svakAryakaraNe sAmarthya vizeSo'nubhAvastathA karmapudgalAnAM svakAryakaraNe sAmarthyavizeSo'nubhAvaH / karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAmanantAntapradezInAmAtmapradezAnupravezaH prdeshbndhH| ___ AsravanirodhaH saMvaraH / yenA''tmani pravizakarma pratiSidhyate sa guptisamityAdiH sNvrH| saMcArakAraNAdyogAtmano gopanaM guptiH / sA trividhA / kAya. vAmanonigrahabhedAt / prANipIDAparihAreNa samyagayanaM samitiH / seryAbhASAdibhedAtpazcadhA / pazcitaM ca hemacandrAcArya: lokAtivAhite mArge cumbite bhAsvadaMzubhiH / janturakSArthamAlokya gatirIryA matA satAm // anavadyamRtaM sarvajanInaM mitabhASaNam / miMyA vAcaMyamAnAM sA bhASAsamitirucyate // *dvicatvAriMzatA bhikSAdonityamadUSitam / muniryadannamAdatte saiSaNAsamitirmatA // AsanAdIni saMvIkSya pratiladhya ca yatnataH / gRhNIyAnikSipaddhayAyetsA''dAnasamitiH smRtI / / k.phmuutrmlpaayairnirjntujgtiitle| yatnAdyadutsRgetsodhuH sotsargasamitirbhavet // ata eva-- AsravaH srotaso dvAra saMvRNotIti saMvara iti nirAhuH / taduktamabhiyuktaiH Asravo bhavahetuH syAtsaMvaro mokSakAraNam / itIyamAItI sRSTiranyadasyAH prapaJcanam / / * gha. pu. Ti.-duruddharAgamasvabhAvAt / + gha. pu. Ti.-dvicatvAriMzatsaMkhyAyuktA aasmntaadbhikssaadossaastairityrthH| 1 gha. ityuktaM / 2 ga. kAlAddurdA / 3 kha. "durdhAnaracevaMgamasva / ca. durdhAvagamaH / svI / 4 ka. degva svIya / gha. degvasvaigamasva / 5 ka. gha. tiparAsthi / 6 ka. ga. degNAM tAvadiSyate tI / -c.rykaar| 8 kha. gha. zeSAna 19 kha. ga. gha. nbhvH| 10 ka.kha. gha. shessaanu| 11 kha. ga. gha. degnubhavaH / 12 kha. degzAnuprave / 13 ca. degnubandhaH / pra / 14 ka. kha. ga. ca. saMsAra / 15 ca. 'tiH / sA saMsArasyeA / 16 ga. bhAskarAMzu / 17 ga. ha.-ca. rAmadeg / 18 gha. apadyapagatAsArva' / ka. degtAsarva / 19 gha. nInAbhitamatyaNA / pri / 20 kha. praviladeg / 21 ka. ga. gha. pe dhyAyansA / 22 ca. degtA / nijamU / 23 ga. sAdhvaH sodeg / 24 ka. kha. gha.-Tu. mohakA / 25 ka.-Da. tI muSTi / 26 ka. kha. gha. m / aarji| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sarvadarzanasaMgrahe arjitasya karmaNastapaHprabhRtibhinirjaraNaM nirjarAkhyaM tatram / cirakAlamavRttakaSAyakalApaM puNyaM sukhaduHkhe ca dehena jarayati nAzaryatIti kezolluzcanAdikaM tapa ucyate / sA nirjarA dvividhA / yathAkAlaupakramikabhedAt / tatra prathamA yasminkAle yatkarma phalapradatvenAbhimataM tasminneva kAle phaladAnAvaintI nirjarA kAmAdipAkajeti ca jegIyate / yatkarma tapobalAtsva kA manayodayAvaliM pravezya prapadyate saupakramikanirjaroM / yadAha-- saMsArabIjabhUtAnAM karmaNAM jaraNAdiha / 1 nirjarA saMmatA dvedhA sakAmAkAmanirjarA || smRtA sakAmA yaminAkAmA tvanyadehinAm || iti / mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM nirodhe'bhinavakarmAbhAvAnnirjarAhetu saMnidhAnenArjitasya karmaNo nirasanAdAtyantikakarmamokSaNaM mokSaiH / tadAha - bandhahetvabhA vahetu nirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSaNaM mokSaH (ta0 sU0 10 / 2) iti / tadana. ntaramUrdhva gacchatyA lokAntAt ( ta 0 sU010 | 5) / yathA hastadaNDAdibhramimeritaM kulA. lacakramuparate'pi tasmiMstaidralAdevA''saMskArakSayaM bhramati, tathA bhavasthenA'' tmanA'pavargaprAptaye bahuzo yatkRtaM praNidhAnaM muktasya tadabhAve'pi pUrvasaMskA rAdAlokAntaM gamanamupapadyate / yatha vA mRttikAlepakRtaigaurava malA budravyaM jale'dhaH patati punarapetamRttikAbandhamUrdhvaM gacchati, tathA karmarahita AtmA, asaGgatvAdUrdhvaM gacchati / bandhecchedAderaNDavIjana cordhva gatisvabhAvAccAgnizikhAvat / anyonyaM pradezAnupraveze satyavibhAgenAvasthAnaM bandhaH / parasparamAptimAtraM saH / taduktaM - pUrva prayogAdaGgatvA dvandhacchedAttathA gatipariNAmAcca (ta0 sU0 10 | 6 ) / AviddhakulAlacakravadvyapagatale pAlA bu vaderaNDavI javadanizikhAvacca ( ta0 sU0 10 / 7 ) iti / ata eva paThanti -- 16 gatvA gatvA nivartante candrasUryAdayo grahAH / adyApi na nivartante tvalokAkAzamAgatAH || ( pa0na0 ) iti / sukhaikatAnasyAss anye tu gata samasta klezatadvAsanasyAnAvaraNajJAnasya mana uparidezAvasthAnaM muktirityAsthipata / evamuktAni sukhaduHkhasAdha 1 ka. kha. gha.--ca. 'yati / 2 gha 'laJchanA' / 3 ka. kha. gha. 'vati ni / 4 gha. te tatkarmopakramani N / 5 ca. 'rA dvitIyA / ya / 6 ka kha ga gha Ga. saMsmRtA / 7 ka. kha. ga. 'bhA rAnni N / 8 ga. .saMdhA N / 9 ka. - Ga. kSaH / bandhahetubhavani / 10 ga. stabhra / 11 ga. stadva zAde' / 12 ga. 'thA mR' / 13 ka. Ga. 'tama' / 14 kha 'ndhadaNDAde' / 15 gha. 'nyonyapra 16 ca. 'jaM padeg / 17 ca saGgataM ta / 18 gha. 'viruddhAku' / 19 Ga. ca. ' nte valo' / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w. . tAyA Ahetadarzanam / nAmyAM puNyapApAbhyo sahitAni nava padArthAnkecanAGgI cakruH / taduktaM saddhAnte-jIvAjIvau puNyapAMpaiyutAvAsravaH saMvaro nirjaraNaM bandhoM mokSazca nava tattvAnIti / saMgrahe pravRttA vayamuparatAH smaH / atra sarvatra saptabhaGginayAkhyaM nyAyamavatArayanti jainAH / syAdasti syAnAsti syAdasti ca nAsti ca syAdavaktavyaH syAdasti cAvaktavyaH syAnAsti .cAvaktavyaH syAdasti ca nAsti cAvaktavya iti / tatsarvamanantavIryaH pratyapIpadat tadvidhAnavivakSAyAM syAdastIti gatirbhavet / syAnAstIti prayogaH syAttaniSedhe vivakSite // krameNobhayavAJchAyAM prayogaH samudAyabhAk / yugapattadvivakSAyAM syAdavAcyamazaktitaH / / AdyAvAcyavivakSAyAM pazcamo bhaGga iSyate / a~ntyAvAcyavivakSAyAM SaSThabhaGgAsamudbhavaH // samuccayena yuktazca saptamo bhaGga ucyate / / iti / syAcchabdaH khalvayaM nipAtastiGantapratirUpako'nekAntadyotakaH / yathoktam vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnipAto'rthayogitvAttiGantapratirUpakaH / iti / yadi punarakAntadyotakaH syAcchado'yaM syAttadA syAdastIti vAkye syAtpa. damanarthaka syAt / anekAntadyotakatve tu syAdasti kathaMcidastIti syAtpadIskathaMcidityayamoM labhyata iti nA''narthakyam / tadAha syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAtikattacidvidheH / saptabhaGginnayApekSo heyA~deyavizeSakRt // iti / 1 kha. pApAna / 2 gha. patA / 3 ca. vayaM vistrbhyaadup| 4 gha... sma / 5 ca. 'yArtha nyA / 6 ca. paryapI' / 7 ka. kha. gha. anyAvA / 8 ka. kha. pAte'rtha / ga. gha. pAtArtha / 9 gha. "di abhimatastvekAntavAdaH srvthaa| 10 ka. kha. ga. naranekA / 11 ka. kha. ga. gha. do na syaa| 12 gha. dAdaya / 13 ka. kha. ga. cidastItya / 14 ka. kha. ga. degmartha upaladeg / 15 Ga. vRttdvi| 16 ka. ga. ttatAdvadhe / ca. ttataddhitau / sa / 17 ga. degyAheya / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sarvadarzanasaMgraheyadi vastvastyekAntataH sarvathA sarvadA sarvatra sarvAtmanA'stIti nopAditsAjihAsAbhyAM kacitkadAcitkenacitpravarteta nivarteta vA / prAptApApaNIyatvAdaheyahAnAnupapattezca / anekAntapakSe tu kathaMcitkacitkenacitsattvena hAnopAdAne prekSAvatAmupapadyate / kiMca vastunaH sattvaM svabhAvo'sattvaM vetyAdi praSTavyam / na tAvadastitvaM vastunaH svabhAva iti *samasti / ghaTo'stItyanayoH paryAyatayA yugapatmayogAyogAt / nAstIti prayogavirodhAcca / evamanyatrApi yojyam / yathoktam ghaTo'stIti na vaktavyaM sanneva hi yato ghttH| . nAstItyapi na vaktavyaM virodhAtsadasattvayoH // ityAdi / tasmAditthaM vaktavyaM sadasatsadasadanirvacanIyavAdabhedena prtivaadinshcturvidhaaH| punarapyanirvacanIyamatena mizritAni sadasadAdimatAnIti trividhaaH| tAnprati kiM vastvastItyAdiparyanuyoge kathaMcidastItyAdiprativacanasaMbhavena te vAdinaH sarve nirviNNAH santastUSNImAsata iti saMpUrNArthavinizcAyinaH syAdvAdamaGgIkurvatastatra tatra vijaya iti sarvamupapannam / yadavocadAcAryaH syAdvAdamaJjAm anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / ekadezaviziSTo'rtho nayasya viSayo mataH // nyAyAnAmekaniSThAnAM pravRttau zrutavama'ni / saMpUrNArthIvanizcApi syAdvastu zrutamucyate // iti / anyonyapakSapratipakSabhAvAdyathA pare matsariNaH prvaadaaH| nayAnazeSAnAvazeSamicchanna pakSapAtI samayastathA+''hetaH // ( hemacandrakRtadvitIyadvAtriMzikA vI0 stu0 shlo030)| jinadattasUriNA jainaM matamitthamuktam balabhogopayogAnAmubhayordAnalAbhayoH / antarAyastathA nidrI bhIrajJAnaM jugupsitam // tvtmaan| * gha. pu. Ti.-saMbhavatItyarthakam / + syAdvAdamaJja- ' tathA te ' iti paatthH| 1 gha. pAdAnaji / 2 ka. kha. ga. gha. "tvAt he / 3 ca. degyabhAnA / 4 gha. 'citsa / 5 ka. kha. ga. gha. degnIyaM vA pada / 6 ga. degna vA pra / 7 ka. Ga.-'tenA''mi / 8 ca. viSaNNAH santIti tUSNI / 9 sa. ca. ziSTArtho / 10 ca. degnalobha / 11 ka. kha. drAbhira / gha. drAtamo'jJAnaju / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ahetadarzanam / hiMsA ratyaratI rAgadveSAvaviratiH smrH| zoko mithyAtvamete'STAdaza doSA na yasya saH / / jino devo guruH samyaktattvajJAnopadezakaH / jJAnadarzanacAritrANyapargasya vartanI // syAdvAdasya pramANe dve pratyakSamanumA'pi ca / nityAnityAtmakaM sarva nava tattvAni sapta vA / / jIvAjIvau puNyapA~pe cA''sravaH saMvaro'pi ca / bandho nirjaraNaM muktireSAM vyAkhyA'dhunocyate // cetanAlakSaNo jIvaH syAdajIvastadanyakaH / satkarmapudgalAH puNyaM pApaM tasya viparyayaH // AsravaH srotaso dvAraM saMvRNotIti saMvaraH / pravezaH karmaNAM bandho nirjarastadviyojanam // .. aSTakarmakSayAnmokSo'thAntarbhAvazca kaizcana / puNyasya saMvare pApasyA''srave kriyate punH|| labdhAnantacatuSkasya lokAgUDhasya cA''tmanaH / kSIrNASTakarmaNo muktiniryAvRttirjinoditA // * sarajoharaNA bhaikSabhujo luJcitamUrdhanAH / =zvetAmbarAH kSamAzIlA niHsaGgA jainasAdhavaH // luJcitAH picchikAhastAH pANipAtrA digambarAH / U zino gRhe dAturdvitIyAH syurjinrssyH|| bhuGkte na kevalI na strI mokSameti digambaraH / prAhureSAmayaM bhedo mahAzvetAmbaraiH saha // iti / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgraha Ahetadarzanam // atha rAmAnujadarzanam // 4 // tadetadArhatamataM prAmANikagarhaNamarhati / na hyekasminvastuni paramArthe * gha. pu. Ti.-haraNAyogyAH sarajA malinavastrA ityarthaH / = gha. pu. Ti.-gaurikAhinA rajanIvarjitA ityrthH| 1 gha. jIno / 2 ka. kha. ga. guruM / 3 ka. kha. ga. degzakam / 4 gha. pApAvAsra / 5 gha. 'galaH pu| 6 gha. AsrAvaH / 7 ga. jarA tdvi| 8 ga, lokguu| 9 kha. degNAstakarmaNA mu| 10 ga. pinychikaa| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahesati paramArthasatAM yugapatsadasattvAdidharmANAM samAvezaH saMbhavati / na ca sadasa. tvayoH parasparaviruddhayoH samuccayAsaMbhave vikalpaH kiM na syAditi vaditavyam / kriyA hi vikalpyate na vastviti nyAyAt / na ca 'anekAntaM jaga. tsarvaM herambanarasiMhavat / iti dRSTAntAvaSTambhavazAdeSTavyam / ekasmindeze gajatvaM siMhatvaM vA'parasminnaratvamiti dezabhedena virodhAbhAvena tasyaikasmindeza eva sattvAMsattvAdinA'nekAntatvAbhidhAne dRSTAntAnupapatteH / nanu dravyAtmanA sattvaM* paryAyAtmanA tadabhAva ityubhayamapyupapannAmati cenmaivam / kAlabhedena hi kasyacitsattvamasattvaM ca svabhAva iti na kazciddoSaH / na caikasya hrasvatvadIrghatvavadanekAntatvaM jagataH syAditi vAcyam / + pratiyogibhedena virodhAbhAvAt / tasmAtpramANAbhAvAdyugapatsattvAsattve parasparaviruddha naikasminvastuni vastuM yukte / evamanyAsAmapi bhaGgInAM bhaGgo'vagantavyaH / kiMca sarvasyAsya mUlabhUtaH saptabhaGginayaH svayamekAnto'nekAnto vA / Adye sarvamanekAntamiti prtijnyaavyaaghaatH| dvitIye vivakSitArthAsiddhiH / anekAntatvenAsAdhakatvAt / tathA ceyamubhayata:pAzA rajjuH syAdvAdinaH syAt / api ca navatvasaptatvAdinirdhAraNasya phalasya tanirdhArayituH pramAtuzca tatkaraNasya pramANasyaM prameyasya ca navatvAderaniyame sAdhu samarthitamAtmanastIrthakaratvaM devAnAMpriyeNA''rhatamatapravartakena / tathA jIvasya dehAnurUpaparimANatvAGgIkAre yogabalAdanedehaparigrAhakayogizarIreSu pratizarIraM jIvavicchedaH prasajyeta / manujazarIraparimANo jIvo mataGgajadehaM kRtsnaM praveSTuM na prabhavet / kiMca gajAdizarIraM parityajya pipIlikAzarIraM vizataH prAcInazarIrasaMnivezavinAzo'pi prApnuyAt / na ca yathA pradIpaprabhAvizeSaH = prapAprAsAdAyudaravartisaMkocavikAzavAMstathA jIvo'pi manujamataGga-jAdizarIreSu syAdityeSitavyam / pradIpavadeva savikAratvenAnityatvaprAptau kRtapraNAzAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / evaM pradhAnamallanibarhaNanyAyena jIvapadArthadUSaNAbhidhAnAdazA'nyatrApi dUSaNamutprekSaNIyam / tasmAnnityanirdoSazrutiviruddhatvAdidamupAdeyaM * gha. pu. Ti.-parigata AtmA paryAtmA anuyogyAtmanA tadabhAva ityarthaH / + gha. pu. Ti.-nirUpakabhedena / = prapA pAnIyazAliketyamaraH / 1 ga. vaktavyam / 2 ga. degtvAdi / 3 ca. ttaanttvaanu| 4 ka. degsminvstuN| 5 kha. tatkAra / ca. tatkAraNasya pramAtuzca tatkAraNasya pramA / 6 kha. gha. degsya tadviSayasya pr|c. degsya tatprame / 7 ca. varUpasya / 8 kha. degmANAGgI / 9ka.kha. Ga.-ca. degkapa / 10 kha. 'hanA / 11 ka.Ga. gijIveSu / 12 gha. prasajjet / 13 kha. degSaH prA / 14 ca. sarvAvi / 15 ka. ga. gha. dArthe dU / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAnujadarzanam / na bhavati / taduktaM bhagavatA myAsena-naikasminnasaMbhavAt (bra0 sU02 / 2 / 31) iti / rAmAnujena ca jainamatanirAkaraNaparatvena tadidaM sUtraM vyAkAri / eSa hi tasya siddhAntaH--cidacidIzvarabhedena bhoktRbhogyaniyAmakabhedene ca vyavasthitAstrayaH padArthA iti / taduktam--- Izvarazcidacicceti padArthatritayaM hriH| Izvarazciditi prokto jIvo dRzyamacitpunaH // iti / apare punarazeSavizeSapratyanIkaM cinmAnaM brahmaiva paramArthaH / tacca nityazuddhabuddhamuktasvabhAvamapi 'tattvamasi' (chA0 6 / 8 / 7) ityAdisAmAnAdhikaraNyAdhigatajIvaikyaM baMdhyate mucyate ca / tadatiriktanAnAvidhabhoktabhoktavyAdibheda: prapaJcaH sarvo'pi tasminnavidyayA parikalpita : 'sadeva somyedamagra AsIdekamevAdvitIyam' ( chA0 6 / 2 / 1 ) ityAdivacananicayaprAmANyAditi bruvANAH 'tarati zokamAtmavit' (chA0 7 / 1 / 3) ityAdizrutiziraHzatavazena nirvi. zeSabrahmAtmaikatvavidyayA'nAdyavidyAnivRttimaGgIkurvANAH ' mRtyoH sa mRtyumAmoti ya iha nAneva pazyati' (kA0 2 / 1) iti bhedanindAzravaNena pAramArthika bhedaM nirAcakSANA vicakSaNaMmanyAstamimaM vibhAgaM na sahante / tatrAyaM samAdhirabhidhIyate / bhavedetadevaM yadyavidyAyAM pramANaM vidyeta / nanvidamanAdi bhAvarUpaM jJAnanivartyamajJAnamahamajJo mAmanyaM ca na jAnAmIti pratyakSapramANasiddham / taduktam anAdi bhAvarUpaM yadvijJAnena vilIyate / tadajJAnamiti prAjJA lakSaNaM saMpracakSate // (citsu0 1 / 1) iti / na caitajjJAnAbhAvaviSayamityAzaGkanIyam / ko hyevaM brUyAtnabhAkarakarAvalambI bhaTTadacahasto vA / nA''dya: svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / vastuni jJAyate kiMcitkaizcidrUpaM kadAcana // 1 kha. tvenedaM / 2 ka. kha. gha.--ca. degna vy| 3 ka. kha. gha. degSapra / 4 kha. degNyAga / ca. degNyAvagadeg / 5 gha. budhyate / 6 ga. degktabhogyAdi / 7 ca. degtIyaM brahmetyA / 8 ca. degdizrutiva / 9 ga. vissyaa| 10 ka. kha. gha.--ca. nacaivama / 11 ga. 'namajJo / 12 ga. manyo'hama / 13 ca.--'nyacca na / 14 kha. ko hi kamevaM brU / gha. ko TakaM bruu| 15 ka. kha. ga. gha. prAbhA / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahebhAvAntaramabhAvo hi kayAcittu vyapekSayA / bhAvAntarAdabhAvo'nyo na kazcidanirUpaNAt // iti vadatA bhAvavyatiriktasyAbhAvasthAnabhyupagamAt / na dvitIyaH / abhA. vasya SaSThapramANagocaratvena jJAnasya nityAnumeyatvena ca tadabhAvasya pratyakSaviSa yatvAnupapatteH / yadi punaH pratyakSAbhAvavAdI kazcidevamAcakSIta taM prtyaackssiit| ahamajJa ityasminnanubhave'hamityAtmano'bhAvadharmitayA jJAnasya pratiyogitayA cAvagatirasti na vA / asti cedvirodhAdevaM na jJAnAbhAvAnubhavasaMbhavaH / na ceddharmipratiyogijJAnasApekSo jJAnAbhAvAnubhavaH sutarAM na saMbhavati / tasyAjJAnasya bhAvarUpatve prAguktadUSaNAbhAvAdayamanubhavo bhAvarUpAjJAnagocare evAbhyupagantavya iti / tadetadgaganaromanthAyitam / bhAvarUpasyAjJAnasya jJAnAbhAvena samAnayogakSematvAt / tathA hi-viSayatvenA''zrayatvena cAjJAnasya vyAvartakatayA pratyagarthaH pratipanno na vA / pratipannazcetsvarUpajJAnanivaryaM tadajJAnamiti tasminpratipanne kathaMkAramavatiSThate / apratipannazevyAvartakAzrayaviSayezUnyamajJAnaM kathamanubhUyeta / atha vizadaH svarUpAvabhAsa evAjJAnavirodhI nAjJAnena saha bhAsata ityAzrayaviSayajJAne satyapi nAjJAnAnubhavavirodha iti hanta tarhi jJAnAbhAve'pi samAnametat / * anyatrAbhinivezAt / tasmAdubhayAbhyupagatajJAnAbhAva evAhamajJo mAmanyaM na jAnAmItyanubhavagocara ityabhyupagantavyam / astu tervAnumAnaM mAna-vivAdAspadaM pramANajJAnaM svaprAgauvavyatiriktasvaviSayAvaraNasvanivartya svadezagatavastvantarapUrvakamaprakAzitArthaprakAzakatvAdandhakAre prathamotpannapradIpaprabhAvaditi / tadapi na kSodakSamam / ajJAne'pyanabhimatAjJAnAntaraMsAdhane'pasiddhAntApAtAt / + tadasAdhane'naikAntikatvAt / dRSTAntasya sAdhana___ * gha. pu. Ti.-vizadasvarUpAvabhAsasyAjJAnavirodhitvaM nAvizadasvarUpAvabhAsarayota cejjJAnAbhAve'pi vizadasvarUpAvabhAsa eva virodhI nAvizadasvarUpAvabhAsa iti tulyamato bhAvarUpAjJAnasya jJAnAbhAvasamAnayogakSematvaM tarhi vAdiprativAdinoraikamatye ka virodha iti cedanyatrAjJAnapadArthatvenAbhimatayo varUpatvAbhAvarUpatvayoranaikamatyAgrahAditarAMzataulye'pi na vAdavicchittiriti bhaavH| + gha. pu. Ti.-tasminnajJAnaviSayakapramANajJAne saadhysyaasaadhne| 1 kha. degsyAnupa0 / 2 ka.ga. Ga. degt / adeg / 3 kha. degna tadeg / 4 kha. degdharmatvena jnyaa| 5 kha. degva jnyaa| 6 ca. cetthaM tatprati / 7 ca. jJAnabhA / 8 ca. gnonmthitN| 9ka.-Ga. bhaavs| 10 ca. nasyAvyA / 11 ga.- yaM yada / 12 ca. yajJA / 13 kha. bhuuyte| 14 kha. ga. degnena bhA / ka. Ga.-ca. degnenA''bhAsita / 15 ka. "pi jJA' / 16 kha. degti cet hauM / 17 ca.jJAnabhA / 18 ga. ca jA / 19 ca. tarhi tatrAnu / 20 ka.-ga. Ga. degnaM videg| 21 kha. bhAvAti / 22 kha. "ne'si / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAnujadarzanam / vikalatvAcca / na hi pradIpaprabhAyA aprakAzitArthaprakAzakatvaM saMbhavati / jJAnasyaiva prakAzakatvAt / satyapi pradIpe jJAnena viSayaprakAzasaMbhavAt / pradIpaprabhAyAstu cakSurindriyasya jJAnaM samutpAdayato virodhisatamasanirasanadvAreNopakArakasvaimAtramevetyalamativistareNa / pratiprayogazca vivAdAdhyAsitamajJAnaM na jJAnamAtrabrahmAzritam / ajJAnatvAcchuktikAdyajJAnavaditi / nanu zuktikAdyajJAnasyA''zrayasya pratyagarthasya jJAnamAtrasvabhAvatvameveti cenmaivaM zaGkiSThAH / anubhUtirhi svasadbhAvenaiva kasyacidvastunA vyavahArAnuguNatvApAdanasvabhAvo jJAnAvagatisaMvidAdyaparanAmA sakarmako'. nubhaviturAtmano dharmavizeSaH / anubhaviturAtmatvamAtmavRttiguNavizeSasya jJAnatvamityAzrayaNAt / nanu jJAnarUpasyA''tmanaH kathaM jJAnaguNakatvamiti cettadasAram / yathA hi maNidhumaNiprabhRti tejodravyaM prabhAdrUpeNAvatiSThamAnaM prabhArUpaguNAzrayaH / svAzrayAdanyatrApi vartamAnatvena rUpavattvena ca prabhA dravyarUpA'pi taccheSatvanibanyanaguNavyavahArA / evamayamAtmA svaprakAzacidrUpa eva caitnygunnH| tathA ca zrutiH- sa yathA saindhavaghano'nantaro'bAhyaH kRtsno rasaghana evaivaM vA are'yamAtmA'nantaro'bAhyaH kRtsnaH prajJAnaghana eva / (ghR0 4 / 5 / 13 ) / ' atrAyaM puruSaH svayaMjyotirbhavati' (bR0 4 / 3 / 9) / na hi vijJAtuvijJAterviparilopo vidyate ' (bR0 4 / 3 / 30) / ' atha yo vededaM jighrANIti sa AtmA ' ( chA0 8 / 12 / 4 ) / ' yo'yaM vijJAnamayaH prANeSu hRdyantajyotiH puruSaH / (bR0 4 / 3 / 7) / 'eSa hi draSTA spaSTA zrotA ghAtA rasayitA mantA boddhA kartA vijJAnAtmA puruSaH / (pra0 4 / 9) ityAdikA / . na ca ' anutena hi pratyUDhAH ' ( chA0 8 / 3 / 2) iti zrutiravidyAyAM pramANamityAzrayituM zakyam / RtetaraviSayo hyanRtazabdaH / Rtazabdazca 1 dha. zatvA / 2 kha. nirAsadvA / 3 kha. tvame' / 4 ga. tramitya / 5 ca. 'tiprapacchena / pra / 6 ka. tiyo / 7 ca. hyAzrayam / 8 kha. 'bame / 9 kha. gha.-ca. degbhAvAjJA / 10 ka. ga. Ga.-ca. tisaMgativi' / 11 ka. Ga.-makAnu / gha. degkarmikA / 12 ka.-ga. Ga. ca. "tmatvaM jJA / 13 kha. ceda / 14 ka. kha. gha.-ca. yadA / 15 ka. ga. himama / 16 kha. degvarUpe / 17 ca. na rUdeg / 18 ka. kha. gha. 'zrayam / 19 ga. degndhagu / 20 ca. dinA zrutiravidyAyAH zrutiH pramA / 21 ga. yo'n / 22 kha. degbdazca ka / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sarvadarzanasaMgrahe 4 karmavacanaH / 'RtaM pivantau' ( kA0 3 | 1 ) iti vacanAt / RtaM karma phalAbhisaMdhirahitaM paramapuruSArAdhanaMveSaM tatpratiphalam / atra tadvyatiriktaM sAMsArikAlpaphalaM karmAnRtaM brahmaprAptivirodhi / 'ya etaM brahmalokaM na vindanti anRtaina hi pratyUDhA: ' ( chA08 / 3 / 2 ) iti vacanAt / 'mAyAM tu prakRtiM vidyAt' (zve 0 4 / 10 ) ityAdI mAyAzabdo vicitrArthasargakaratriguNAtmakama kRtya * bhidhAyako nAnirvacanIyAjJAnavacanaH / tena mAyA sahasraM tacchambarasyA''zugAminA / bAlasya rakSatA dehamekaikAMzena sUditam || (vi0 pu0 1 / 19 / 20) ityAdau vicitrArthasargasamarthasya pAramArthikasyaiva surAdyastravizeSasyaiva mAyAzabdAbhidheyatvopalambhAt / ato na kadAcidapi zrutyA'nirvacanIyAjJAnaprati pAdanam / nApyaikyopadezAnyathAnupapattyA / tattvaMpadayoH savizeSabrahmAbhidheyavatvena vi ruMddhayorjIvaparayoH svarUpaikyaisya pratipattumazakyatayA'rthApatteranudayadoSadUSitatvAt / tathA hi-tatpadaM nirasta samasta doSamanavadhikautizayA saMkhyeye kalyANaguNAspadaM jagadudayavibhavalayalIlaM brahma pratipAdayati / 'tadaikSata bahu syAM prajAyeya' ( chA0 6 / 2 / 3 ) ityAdiSu tasyaiva prakRtat / tatsamAnAdhikaraNaM svapadaM cAcidviziSTajIvazarIrakaM brahmA''caSTe / prakAradvayaviziSTakavastuparatvAtsAmAnAdhikara 15 99 vyasya / 1 nanu so'yaM devadatta itivattattvamiti padayorviruddha bhAgatyAgalakSaNayA nirvizeSasvarUpamAtmaikyaM sAmAnAdhikaraNyArthaH kiMna syAt / yathA so'yamityatra tacchabdena dezAntarakAlAntarasaMbandhI puruSaH pratIyate / idaMzabdena saMnihitadezavartamAnakAla saMbandhI / tayoH sAmAnAdhikaraNyenaikyamavagamyate / tatraikasyai yugapadviruddhadezakA labhatItirna saMbhavatIti dvayorapi padayoH svarUpaparetve svarUpasya caikyaM pratipattuM zakyam / evamatrApi kiMcijjJatva sarvajJatvAdiviruddhAMza mahaNenAkhaNDasvarUpaM lakSyata iti cet -- viSamo'yamupanyAsaH / dRSTAnte'pi virodhadhuryeNa lakSaNAgandhAsaMbhavAt / ekasya tAvadbhutavartamAnakAladayasaMbandho na 1 kha. ga. Ga.-ca. 'natayaiva t| gha.' nameva ta / 2 ka. kha. ga. prApyaM pha / 3kha. 'phalakaM ka / 4 gha. -ca. vidanti / kha. vindati / 5 kha. 'te pr| ga. 'tena hi pratyethA i' / 6 kha. tri N / 7 ka. ca. 'kaikazyena dhuulitm| 8 ga. 'kasyAsu / 9 gha. 'vAstra / 10 kha. gha. Ga. zrutAvani / 11 ka. kha. dha.--ca. "zAnu N / 12 ka. .kyaparasya / 13 ga. kAnati / 14 ca. 'yagudeg / 15 ka. ga. degvila' / 16 ka. -Ga0 'tvAtsamA N / 17 ga. gha. daM ca cideg / 18 ca. 'rIraM vyAca / 19 kha. 'ziSTakavastuviSayatvA'sAmA' / 20 kha. 'ityAdivat / 21 kha. na / 22 kha. 'sya viru / 23 . ga. ratvaM sva' / 24 kha. 'hAreNAkha' / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wrw rAmAnujadarzanam / viruddhH| dezAntarasthitibhUtA saMnihitadezasthitivartata iti dezabhedasaMbandhaviro. dhazca kAlabhedena pariharaNIyaH / lakSaNApakSe'pyekasyaiva padasya lakSaNatvAzrayaNena virodhaparihAre padadvayasya lAkSaNikatvasvIkAro na sNgcchte| itarathaikasya vastu. nastattedaMtAviziSTatvAvagAhanena pratyabhijJAyAH prAmANyAnaGgIkAre sthAyitvAsiddhau kSaNabhaGgavAdI bauddho vijayeta / evamatrApi jIvaparamAtmanoH zarIrAtmabhAvena tAdAtmyaM na viruddhamiti pratipAditam / jIvAtmA hi brahmaNaH zarIratayA prakAratvAdbrahmAtmakaH / 'ya Atmani tiSThannAtmano'ntaro yamAtmA na veda yasyA''tmA zarIram (bR0 mA0 pA0 3 / 7 / 22) iti zrutyantarAt / - atylpmidmucyte| sarve zabdAH paramAtmana eva vAcakAH / na ca paryAyatvam / daarbhedsNbhvaat| tathA hi-jIvasya zarIraMtayA prakArabhUtAni devamanuSyAdisaMsthA nAnIva sarvANi vastUnIti brahmAtmakAni tAni sarvANi / ataH devo manuSyo yakSo vA pizAcoragarAkSasAH / pakSI vRkSo latA kASThaM zilA tRNaM ghaTaH pttH|| ityAdayaH sarve zabdAH prakRtipratyayayogenAbhidhAyakata yA prasiddhA loke tadvAcyatayA pratIyamAnatattatsaMsthAnavadvastumukhena tadabhimAnijIvatadantaryAmiparamAtmaparyantasaMghAtasya vAcakAH / devAdizabdAnAM paramAtmaparyantatvamuktaM tattvamu tAvalyAM cturthsre| , jIvaM devAdizabdo vadati tadapRthaksiddhabhAvAbhidhAnAniSkarSAsAvayukto bahuriha ca dRDho lokavedaprayogaH / AtmAsaMbandhakAle sthitiranavagatA devamAdimUrtejIvAtmAnupravezAjjagati vibhurapi vyAkaronAmarUpe // . . . (tattvamu04 / 82) iti / anena devAdizabdAnAM zarIraviziSTajIvaparyantatvaM pratipAdya saMsthAnakyAdyabhAve ( tattvamu0 4 / 83 ) ityAdinA zarIralakSaNaM darzayitvA zabdestanvaM 1 ka. bandhAvi / 2 kha. kSaNAzra' / 3 ka. rodhipa / 4 kha. 'tvapakSIkA / ga. gha. 'tvakakSIkA / 5 gha. 'dAtmyamavi / 6 ga. rnn| 7 gha. sthAnIni v| 8 ka. 'nAni sa / kha. 'nAni va / ga. nAni sarvANi ca va / 9 ka. degni iti tA / kha. ni sa / 10 ga. garakSasaH / 11 gha. tRNadha / 12 kha. khe ta / 13 ka.--. saMsthAnasya / 14 ka. ga. valIye ca / kha. 'valyA jI / 15 ka. ga. caturuttare / kha. ru. caturantare ca / gha. cture| ca. caturthe sarge / jI / 16 ka.- 'ssokuutyu| 17 kha. prsaadh| .... . .... ................" Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahezarUpaprabhRtibhiH ( tattvamu0 4 / 84 ) ityAdinA vizvasyezvarAdapRthaksiddhatvamupapAdya niSkarSAkUta ( tattvamu0 4 / 85 ) ityAdinA padyena sarveSAM zabdAnAM paramAtmaparyantatvaM pratipAditaM tatsarvaM tata evAvadhAryam / ayamevArthaH samarthito vedArthasaMgrahe nAmarUpazrutivyAkaraNasamaye rAmAnujena / kiMca sarvapramANasya savizeSaviSayatayA nirvizeSavastuni na kimapi pramANaM samasti / nirvikalpakapratyakSe'pi savizeSameva vastu pratIyate / anyoM saviphalpake so'yamiti pUrvapratipannaprakAraviziSTapratItyanupapatteH / kiMca tattvamasyAdivAkyaM na prapaJcasya bAdhakam / bhrAntimUlakatvAt / bhrAntiprayuktarajjusarpavAkyavat / nApi brahmAtmaikyajJAnaM nivartakam / tatra pramANAbhAvasya prAgevopapAdanAt / na ca prapaJcasya satyatvapratiSThApanapakSa ekavijJAnena sarvavijJAnapratijJAvyAkopaH / prakRtipuruSamahadahaMkAratanmAtrabhUtendriya caturdazabhuvanAtmakabrahmANDatadantarvatidevatiryaGmanuSyasthAvarAdisarvaprakArasaMsthAnasaMsthitaM kAryamapi sarva brahmaiveti kAraNabhUtabrahmAtmajJAnAdeva sarvavijJAnaM bhavatItyekavijJAnena sarvavijJAnasyopapannataratvAt / api ca brahmavyatiriktasya sarvasya mithyAtve sarvasyAsattvAdevaikavijJAnena sarvavijJAnapratijJA bAdhyeta / nAmarUpavibhAgAnahasUkSmadazAvatprakRtipuruSazarIraM brahma kAraNAvastham / jagata*. stadApattireva pralayaH / nAmarUpavibhAgavibhaktasthUlacidacidvastuzarIraM brahma kAryAvastham / brahmaNastathAvidhasthUlabhAvazca sRSTirityabhidhIyate / evaM ca kAryakAraNayorananyatvamapyArambhaNAdhikaraNe pratipAditamupapannataraM bhavati / nirguNavAdAzca prAkRtaheyaguNaniSedhaviSayatayA vyavasthitAH / nAnAtva. niSedhavAdAzcaikasyaiva brahmaNaH zarIratayA prakArabhUtaM sarva cetanAcetanAtmakaM vastviti sarvasyA''tmatayA sarvaprakAraM brahmevAvasthitamiti sarvAtmakabrahmapRthagbhUtavastusadbhAvaniSedhaparatvAbhyupagamena prtipaaditaaH| kimatra tattvaM bhedo'bheda ubhayAtmakaM vA / sarva tattvam / tatra sarvazarIratayA sarvaprakAraM brahmaivAvasthitamityabhedo'bhyupeyate / ekameva brahma nAnAbhUtacidacitprakArAnnAnAtvenAvasthitamiti bhedAbhedau / cidacidIzvarANAM svarUpasva * gha. pu. Ti. brhmaapttiH| 1 ka. kha. ga. gh| prakRti / Ga. pratikRti / 2 ga. 'kUtarItAvilA / 3 ga. thA so 4 ca. 'pravRtya / 5 ca. tikSepapakSa edeg / 6 ka. ga. pa. kiMca / 7 ka. sa. gha.-ca. 'jJAnaM baa| 8 ga. 'gAsahasUkSmadazApanaprakR / 9 ka. kha. ga. 2 kA / 1. ga. svsvruu| 11 ca. 'pprbhaa| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAnujadarzanam / bhAvavailakSaNyAdasaMkarAcca bhedaH / tatra cidrUpANAM jIvAtmanAmasaMkucitAparicchinnanirmalajJAnarUpANAmanAdikarmarUpAvidyAvoSTatAnAM tattatkarmAnurUpajJAnasaMkocavikAzau bhogyabhUtAcitsaMsargastadanuguNasukhaduHkhopabhogadvayarUpA bhoktRtA bhagavatpatipattirbhagavatpadaprAptirityAdayaH svabhAvAH / acidvastUnAM tu bhogyabhUtAnAmacetanatvamapuruSArthatvaM vikArAspadatvamityAdayaH / paramezvarasya bhoktabhogyayorantaryAmirUpeNAvasthAnamaparicchedyajJAnezvaryavIryazaktitejaHprabhRtyanavadhikAtizayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNatA svasaMkalpamattasvetarasamastacidacidvastujAtatA svAbhimatasvAnurUMpaikarUpadivyarUpaniratizayavividhAnantabhUSaNatetyAdayaH / veGkaTanAyena tvitthaM nirasaiGki padArthavibhAga: dravyAdravyaprabhedInmitamubhayavidhaM tadvidastattvamAhudravyaM dvedhA vibhaktaM jaDamajaDamiti praacymvyktkaalau| antyaM pratyakparAkca prathamamubhayathA tatra jIvezabhedAnityA bhUtirmatizcetyaparamiha jaiDAmAdimAM kecidaahuH|| (tattvamu0 1 / 6) / dravyaM nAnAdazAvatprakRtiriha guNaiH sattvapUrvairupetA kAlo'bdAghAkRtiH syAdaNuravagatimAJjIva Izo'nya AtmA / saMmoktA nityabhUtistriguNasamadhikA sattvayuktA tathaiva jJAtu yAvabhAso matiriti kathitaM saMgrahAdravyalakSma / / (tattvamu01 / 7) ityAdinA / tatra cicchandavAcyA jIvAtmAnaH paramAtmanaH sakAzAdbhimA nityAzca / sathAca zrutiH-'dvA suparNA sayujA sakhAyA' (mu03|1|1|04|6) ityAdikA / ata evoktam-nAnAtmAno vyavasthAtaH (vai0 sU0 3 / 2 / 20) iti / tannityatvamapi zrutiprasiddham na jAyate mriyate vA vipazcinnAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhUyaH / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre // (kA0 2 / 18) iti / 1 ga. karmAvi / 2 ka. kha. ga. gha. bhojyabhU / 3 ka. 'tvapu / 4 kha. gha. gyyorubhyor| ga. gyobhayora / 5 ka. kha. gha.-ca. vasthitikA / 6 ga. kAnati / 7 ka. vRtyasve / kha. gha. vRtyA sve / 8 kha. rUpyaika / ga. ruupdi| 9 ka. kha. gha.-ca. nirATa / 10 ka. daabhimt| kha. gha. dAmitadeg / ga. degdAbhimatamubhayadhaM / Ga. daayit| 11 gha. ante| 12 ka. kha gha. degDA vAdinaH ke ga. degDAmAdikAM ke / 13 gha. degNuragadeg / 14 ca. hAddivya / 15 ga. vA kdaacitraa| gha. vA'pi kshci| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- aparathA kRtapraNAzAkRtAbhyAgamaprasaGgaH / ata evoktam-vItarAgajanmAdarzanAditi ( nyA0 sU0 3 / 1 / 25) / tadaNutvamapi zrutiprasiddham bAlAgrazatabhAgasya zatadhA kalpitasya ca / bhAgo jIvaH sa vijJayaH sa cA''nantyAya klpte|| (shve05|9) iti / 'ArAmamAtraH puruSaH' (zve0 5 / 8) " aNurAtmA cetasA veditavyaH" (mu0 361 / 9) iti ca / acicchabda vAcyaM dRzyaM jaDaM jagatrividhaM bhogya bhogopakaraNabhogAyatanabhedAt / tasya jagataH kartopAdAnaM cezvarapadArthaH puruSottamo vAsudevAdipadavedanIyaH / tadapyuktam vAsudevaH paraM brahma kalyANaguNasaMyutaH / bhuvanAnAmupAdAnaM kartA jIvaniyAmakaH / / iti / sa eva vAsudevaH paramakAruNiko bhaktavatsalaH paramapuruSastadupAsakAnuguNatattatphalapradAnAya svalIlAvazAda vibhavavyUhasUkSmAntaryAmibhedena paJcadhA'vatiSThate / tatrArcA nAma pratimAdayaH / rAmAyavatAro vibhavaH / vyUhazcaturvidho vAsudevasaMkarSaNapradyumnAniruddhasaMjJakaH / sUkSmaM saMpUrNaSaDguNaM vAsudevAkhyaM paraM brahma / guNA apahatapApmatvAdayaH / 'so'pahatapApmA vijaro vimRtyurvizoko vijighatso'pipAsaH satyakAmaH satyasaMkalpaH' (chA0 873 ) iti zruteH / antaryAmI sakalajIvaniyAmakaH / ' ya Atmani tiSThannAtmAnamantaro yamayati / (bR0 mA0 pA0 3 / 7 / 22 ) iti zruteH / tatra pUrvapUrvamUryupAsanayA puruSA. rthaparipanthiduritanicayakSaye satyuttarottaramUryupAstyadhikAraH / taduktam vAsudevaH svabhakteSu vAtsalyAttattadIhitam / adhikAryAnuguNyena prayacchati phalaM bahu // tadartha lIlayA svIyAH paJca mUrtIH karoti vai / pratimAdikamarcA syAdavatArAstu vaibhavAH // saMkarSaNo vAsudevaH pradyumnazvAniruddhakaH / vyUhazcaturvidho jJeyaH sUkSmaM saMpUrNaSaDguNam / / 1 kha. anyathA / 2 ka. kha. ga. gha. degruSa eSo'Nu / 3 Ga.-ca. degkSmaM suparNa Sa / 4 ka. kha. ga. saMpUrNa Sa / 5 ga. degti / antarAtmA sa / 6 gha. ca. mI antarAtmA sa / 7 ga. tkss| 8 ca. rotyasau / pr| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAnujadarzanam / tadeva vAsudevAkhyaM paraM brahma nigadyate / antaryAmI jIvasaMstho jIvaprareka IritaH // ya AtmanIti vedaantvaakyjaalairniruupitH|| arthopAsanayA kSipte kalmaSe'dhikRto bhavet // vibhavopAsane pazcAdvyUhopAstau tataH param / sUkSme tadanu zaktaH syAdantaryAmiNamIkSitum // iti / .. tadupAsanaM ca paJcavidhamabhigamanamupAdAnAmijyA svAdhyAyo yoga iti zrIpaJcarAtre'bhihitam / tatrAbhigamanaM nAma devatAsthAnamArgasya saMmArjanopalepanAdi / upAdAnaM gandhapuSpAdipUjAsAdhanasaMpAdanam / ijyA nAma devatApUjanam / svAdhyAyo nAmArthAnusaMdhAnapUrvako mantrajapo vaiSNavasUktastotrapATho nAmasaMkIrtanaM tattvapratipAdakazAstrAbhyAsazca / yogo nAma devatAnusaMdhAnam / - evamupAsanAkarmasamuccitena vijJAnena draSTadarzane naSTe bhagavadbhaktasya tanniSThasya bhaktavatsalaH paramakAruNikaH puruSottamaH svayAthAtmyAnubhavAnuguNaniravadhikAnandarUpaM punarAvRttirahitaM svapadaM prayacchati / tathAca smRtiH mAmupetya punarjanma duHkhAlayamazAzvatam / nA''pnuvanti mahAtmAnaH saMsiddhiM paramAM gatAH // (bha0 gii08|15) iti / svabhaktaM vAsudevo'pi saMprApyA''nandamakSayam / punarAvRttirahitaM svIyaM dhAma prayacchati // iti ca / tadetatsarvaM hRdi nidhAya mahopaniSanmatAvalambanena bhagavadodhAyanAcAryakRtAM brahmasUtravRtti vistIrNAmAlakSya rAmAnujaH zArIrakamImAMsAbhASyamakArSIt / tatrAthAto brahmajijJAsA (bra0 sU0 1 / 1 / 1 ) iti prathamamUtrasyAyamartha:-atrAthazabdaH pUrvapravRttakarmAdhigamanAnantaryArthaH / taduktaM vRttikAraNa-vRttAtkarmAdhigamAdanantaraM brA~ vividiSatIti / ataHzabdo hetvarthaH / adhItasAGgavedasyA. dhigatatadarthasya vinazvaraphalAtkarmaNo viraktatvAddhenoH sthiramokSAbhilASukasya tadupAyabhUtabrahmajijJAsA bhavati / brahmazabdena svabhAvato nirastasamastadoSAnavadhikAtizayAsaMkhyeyakalyANaguNaH puruSottamo'bhidhIyate / evaM ca karmajJAnasya tadanuSThAnasya ca vairAgyotpAdanadvArA cittakalmaSApanayadvArA ca brahmajJAnaM 15. nasAkalye kalpite'dhi / 2 ga. rgastha saM / 3 kha. ga. vR| 4 ga. 'hmajijJAsA bhavatI / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgraheprati sAdhanatvena tayoH kAryakAraNatvena pUrvottaramImAMsayorekazAstratvam / ata eva vRttikArA ekamevedaM zAstraM jaiminIyena ssoddshlkssnnenetyaahuH| ___ karmaphalasya kSayitvaM brahmajJAnaphalasya cAkSayitvaM 'parIkSya lokAnkarmacitA. brAhmaNo nirvedamAyAnAstyakRtaH kRtena ' (mu0 1 / 2 / 12) ityAdizrutibhiranu. mAnArthApattyupabaMhitAbhiH pratyapAdi / ekaikanindayA karmaviziSTasya jJAnasya mokSasAdhanatvaM darzayati zrutiH andhaM tamaH pravizanti ye'vidyAmupAsate / tato bhUya iva te tamo ya u vidyAyAM ratAH // . (bR. 4 / 4 / 10 / I0 9) / vidyAM cAvidyAM ca yastadvedobhayaM saha / avidyayA mRtyuM tItvA vidyayA'mRtamaznute // (I011) ityaadi| taduktaM pAzcarAtrarahasye sa eva karuNAsindhurbhagavAnbhaktavatsalaH / upAsakAnurodhena bhajate mUrtipaJcakam // tadarcAvibhavavyUhasUkSmAntaryAmisaMjJakam / yadAzrityaiva cidvargastattajjJeyaM prapadyate // pUrvapUrvoditopAstivizeSakSINakalmaSaH / uttarottaramUrtInAmupAstyadhikRto bhavet // evaM hyaharahaH zrautasmArtadharmAnusArataH / uktopAsanayA puMsAM vAsudevaH prasIdati // prasannAtmA haribhaktyA nididhyaasnruupyaa| avidyAM karmasaMghAtarUpAM sadyo nivartayet // tataH svAbhAvikAH puMsAM te saMsAratirohitAH / Avirbhavanti kalyANAH sarvajJatvAdayo guNAH // evaM guNAH samAnAH syurmuktAnAmIzvarasya ca / sarvakartatvamevaikaM tebhyo deve viziSyate // muktAstu zeSiNi brahmaNyazeSe zeSarUpiNaH / sarvAnaznuvate kAmAnsaha tena vipazcitA // iti / tasmAttApatrayAturairamRtatvAya puruSottamAdipadavedanIyaM brahma jijJAsitavyamityuktaM bhavati / prakRtipratyayau pratyayArthaprAdhAnyena saha brUta itaH sano'nyatreti 1ca. degdhakatve / 2 degkSaNamityA / 3 gha. tyayAditi / e" / 4 Ga.-ca. tadA / 5 ga. 'syubhakkA / 6 . 'tyayaiH pr| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmanujadarzanam / 47 vacanabalAdicchAyA iSyamANapradhAnatvAdiSyamANaM jJAnamiha vidheyam / tatha dhyAnopAsanAdizabdavAcyaM vedanaM na tu vAkyajanyamApAtajJAnam / padasaMdarbhazrAvaNo vyutpannasya vidhAnamantareNApi prAptatvAt / 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavya:' ( bR0 2/4/5 ) | 'AtmetyevopAsIta ' ( bR0 1/4/7 ) | 'vijJAya prajJAM kurvIta ' ( vR0 4/4/21 ) / ' anuvidha vijAnAti' ( chA0 8|12|6 ) ityAdizrutibhyaH / atra zrotavya ityanuvAdaH / adhyayanavidhinA sAGgasya svAdhyAyasya grahaNe'dhItavedasya puruSasya prayojanavadarthadarzanAttanirNayAya svarasata eva zravaNe pravartamAnatayA tasyaM prAptatvAt / mantavya iti cAnuvAdaH / zravaNapratiSThArthatvena mananasyApi prAptatvAt / aprApte zAstramarthavaditi nyAyAt / dhyAnaM ca tailadhArAvadavicchinna smRtisaMtAna rUpam / dhruvAM smRtiH smRtipratilambhe sarvagranthInAM vimamokSa iti dhruvAyAH smRtereva mokSopAyatvazravaNAt / sA ca smRtirdarzanasamAnAkArA / bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cAsya karmANi tasmindRSTe parAvare || ( mu0 2|28 ) ityanenaikavAkyatvAt / tathA ca ' AtmA vA are draSTavyaH ' ( bR0 2/4/5 ) ityanenAsyA darzanarUpatA vidhIyate / bhavati ca bhAvanAprakarSAtsmRterdarzana rUpatvam / vAkyakAreNaitatsarve prapaJcitaM vedanamupAsanaM syAdityAdinA / tadeva dhyAnaM vizinaSTi zrutiH 1 nAyamAtmA pravacanena labhyo na medhayA na bahunA zrutena / yamevaiSa vRNute tena labhyastasyaiSa Atma vivRNute tanUM svAm || ( kaTha0 2 / 23 ) iti / priyatama eva hi varaNIyo bhavati / yathA'yaM priyatama AtmAnaM prApnoti tathA svayameva bhagavAnprayatata iti bhagavataivAbhihitam -- teSAM satatayuktAnAM bhajatAM prItipUrvakam / dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te / ( bha0 gI0 10 / 10 ) iti / * ghaM. pu. Ti. tasya zravaNasya prAptatvAt / 1 kha. 'rthajJAnA' / 2 ka. ga. tasyAH / 3 kha ityanuvAdamAtraM zradeg / 4 ka. pi aprA / 5 ka. kha. ma. gha. rUpA dhruvA / 6 kha. mokSahetutva' / 7 ka. kha. gha. - ca. 'katvA N / 8 kha. ga. gha. 'tmAvR / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sarvadarzanasaMgrahe.. puruSaH sa paraH pArtha bhaktyA labhyastvananyayA // . (bha0 gI0 8 / 22 ) iti ca / . bhaktistu niratizayAnaMndapriyAnanyaprayojanasakaletaravaitRSNyavajjJAnavizeSa eva / tatsiddhizca vivekAdibhyo bhavatIti vAkyakAreNoktam-tallabdhirvivekavimokAbhyAsakriyAkalyANAnavasAdAnuddharSebhyaH saMbhavAnnirvacanAceti / tatra viveko nAmAduSTAdannAtsattvazuddhiH / atra nirvacanam-AhArazuddhaH sattvazuddhiH sattvazuddhayA dhruvA smRtiriti / vimokaH kAmAnabhiSvaGgaH / zAnta upAsIteti nirvacanam / punaH punaH saMzIlanamabhyAsaH / nirvacanaM ca smArtamudAhRtaM bhASyakAreNa- sadA tadbhAvabhAvitaH ( gI0 8 / 6 ) iti / zrautasmAtakarmAnuSThAnaM zaktitaH kriyA / kriyAvAneSa brahmavidAM variSTha iti nirvcnm| satyArjavadayAdAnAdIni kalyANAni / satyena labhyata ityAdi nirvacanam / dainyaviparyayo'. nvsaadH| 'nAyamAtmA balahInena labhyaH' (mu0 3 / 2 / 4) iti nirvacanam / * tadviparyayajA tuSTiruddharSaH / tadviparya yo'nuddharSaH / zAnto dAnta iti nirvacanam / . tadevamevaMvidhaniyamavizeSasamAsAditapuruSottamaprasAdavidhvastatamaHsvAntasyAnanyaprayojanAnavarataniratizayapriyavizadAtmapratyayAvabhAsatApannadhyAnarUpayA bhaktyA puruSottamapadaM labhyata iti siddham / taduktaM yAmunena-ubhayaparikamitasvAntasyaikAntikAtyantikabhaktiyogo labhya iti / jnyaankrmyogsNskRtaant:krnnsyetyrthH| kiM punarbrahma jijJAsitavyamityapekSAyAM lakSaNamuktam ' janmAdyasya yataH / (bra0 sU0 1 / 1 / 2) iti / janmAdIti sRSTisthitipralayam / tadguNasaM. vijJAno bahuvrIhiH / asyAcintyavividhavicitraracanasya niyatadezakAlebhogabrahmAdistambaparyantakSetrajJamizrasya jagato yato yasmAtsarvezvarAnnikhilaheyapratya. nIkasvarUpAtsatyasaMkalpAdyanavadhikAtizayAsaMkhyeyakalyANaguNAtsarvajJAtsarvazaH teH puMsaH sRSTisthitipalayAH pravartanta iti suutraarthH| ityaMbhUte brahmaNi kiM pramANamiti jijJAsAyAM zAstrameva pramANamityuktaM * gha. pu. Ti.-dainyaviparyayajA / 1 kha. zayati / 2 ka. ga. napri / 3 ca. degmAnAmAbhi / 4 gha. degti ca ni / 5 ca. 'stadhvAnta / 6 ka.-Tu. yadAtma / 7 ca. "tmakabhAsatApannasya dhyA / 8 ka. kha. ga. gha. svAtanyai / ga. laphalabho / 10 ga, "kAnati, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAnujadarzanam / 49 'zAstrayonitvAt ' ( bra0 sU0 1 / 1 / 3) iti / zAstraM yoniH kAraNaM . pramANaM yasya tacchAstrayoni / tasya bhAvastattvaM tasmAt / brahmajJAnakAraNatvAcchAstrasya tadyonitvaM brahmaNa ityarthaH / na ca brahmaNaH pramANAntaragamyatvaM zaGkituM zakyam / atIndriyatvena pratyakSasya tatra pravRttyanupapatteH / nApi mahANevAdikaM sakartakaM kAryatvAdghaTavadityanumAnam / tasya pUtikUSmANDAyamAnatvAt / tallakSaNaM brahma ' yato vA imAni bhUtAni (02 / 1 / 1) ityAdivAkyaM pratipAdayatIti sthitam / yadyapi brahma pramANAntaragocaratAM nAvatarati tathA'pi pravRttinivRttiparatvAbhAve siddharUpaM brahma na zAstraM pratipAdayituM prabhavatItyetatparyanuyogaparihArAyoktaM ' tattu samanvayAt ' (bra0 sU0 1 / 1 / 4) iti / tuzabdaH prasaktA. zaGkAvyAvRttyarthaH / tacchAstrapramANakatvaM brahmaNaH saMbhavatyeva / kutaH / samanvayAt / paramapuruSArthabhUtasyaiva brahmaNo'bhidheyatayA'nvayAdityarthaH / na ca pravattinivRttyoranyataravirahiNaH prayojanazUnyatvam / svarUpapareSvapi putraste jAto nAyaM sarpa ityAdiSu harSaprAptibhayanivRttirUpaprayojanavatvaM dRSTameveti na kiMcidanupapannam / diGmAtramatra pradarzitam / vistarastvAkarAdevAvagantavya iti vistarabhIruNodAsyata iti sarvamanAkulam / " iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe rAmAnujadarzanam / / atha pUrNaprajJadarzanam // 5 // . tadetadrAmAnujamataM jIvANutvadAsatvavedApauruSeyatvasiddhArthabodhakatvasvataHpramANatvapramANatritvapazcirAtropajIvyatvaprapaJcabhedasatyatvAdisAmye'pi parasparavi. ruddhabhedAdipakSatrayakakSIkAraNa kSapaNakapakSanikSiptamityupekSamANaH 'sa AtmA tattvamasi' (chA0 6 / 8 / 7) ityAdervedAntavAkyajAtasya bhaGganyantareNArthAntaraparatvamupapAdya brahmamImAMsAvivaraNavyAjenA''nandatIrthaH prasthAnAntaramAsthiSata / tanmate hi dvividhaM tattvam / svatantraparatantrabhedAt / taduktaM tattvaviveke-- 1ka. kha. ga. gha. ca. nahi / 2 ca. pakSe'pi / 3 ka. kha. gha.-ca. rSabha / 4 ka. kha. ga.gha. kara evA / 5 ka. degsatve ve / 6 ka. ga. paJca / 7 ga. tyAdivedA / 8 ga. degsAvyA / 9 ca. ramakArSIt / asminma / 10 ka. kha. gha.-ca. 'tantrAsvata / . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahesvatantraM paratantraM ca dvividhaM tattvamiSyate / svatantro bhagavAnviSNunidoSo'zeSasadguNaH // iti| . nanu sajAtIyavijAtIyasvagatanAnAtvazUnyaM brahmatattvamiti pratipAdakeSu vedAntepu jAgarUkeSu kathamazeSasadguNatvaM tasya kathyata iti cenmaivam / bhedapramApakabahupramANavirodhena teSAM tatra prAmANyAnupapatteH / tathAhi- pratyakSaM tAvadidamasmAdbhinnamiti nIlapItAderbhedamadhyakSayati / atha manyethAH-kiM pratyakSaM bhedamevAvagAhate kiMvA dharmipratiyogighaTitam / na prathamaH / dharmipratiyogipratipattimantareNa tatsApekSasya bhedasyAsakyA. dhyavasAyatvAt / dvitIye'pi dharmipratiyogigrahaNapuraHsaraM bhedagrahaNamathavA yugapattatsarvagrahaNam / na pUH / buddhaSiramya vyApArAbhAvAt / anyonyAzrayamasaGgAcca / nApi caramaH / kAryakAraNabuddhayoryogapadyAbhAvAt / dharmitItirhi bhedapratyayasya kAraNam / evaM pratiyogipratItirapi / saMnihite'pi dharmiNi vyavahitapratiyogijJAnamantareNa bhedasyAjJAtatvenAnvayadhyatirekAbhyAM kAryakAraNabhAvAragamAt / tasmAtra bhedapratyakSaM suprasarAmiti cetika vastusvarUpabhedavAdinaM pratImAni dUSaNAnyudghaSyante kiMvA dharmabhedavAdinaM prati / prathame ghorAparAdhAnmANDavyanigrahanyAyApAtaH / bhavadabhidhIyamAnadUSaNAnAM tadaviSayatvAt / nanu vastusvarUpasyaiva bhedace pratiyogisApekSatvaM na ghaTate ghaTavat / pratiyogisApekSa eva sarvatra bhedaH prathata iti cenna / prathama sarvato vilakSaNatayA vastusvarUpe *jJAyamAne +AtiyogyapekSayA viziSTavyavahAropapatteH / tathAhi-parimANaghaTitaM vastusvarUpaM prathamamavagamyate / pazcAtpati. yogivizeSApekSayA hastvaM dIrghamini tadeva viziSya vyavahArabhAjanaM bhavati / taduktaM viSNutattvaniNeye-na ca vizeSaNavizeSyatayA bhedsiddhiH| vizeSaNavizeSyabhAnazca bhedApekSaH / dharmipratiyogyapekSayA bhedsiddhiH| bhedApekSaM ca dharmipratiyogitvamityanyonyAzrayatayA bhedaisyAyuktiH / padArthasvarUpatvA dsy-ityaadinaa| ata eva ___* gha. pu. Ti.-jJAnaviSaye / + gha. pu. Ti.-jAte satyanantaramiti zeSaH / 4 yataH sarvato viza. kSaNatattadrastusvarUpajJAnaM tattadvastuno viziSTavyavahAra kAraNamata evaM gavArthino lakSaNagavayati vastajJAnasasve'pi na goviSayakaviziSTavyavahArarUpapravRtyAdiH saMbhavatItyarthaH / 1 ka. kha. gha. ca. 'tantramasvata / 2 ga. 'rdoSAze / 3 kai. kha. SaSaDgu / 4kha. degdhu jA' 55.-ca. 'tIyo'pi / 6 ya. pratiyogipratipattibhe / 7 ka.ga. 6. ca. 'raNaM sa / 8 gha. ta cha / 9 ka. cenaita:sAraM sa / 10 ca.--bhedAsi / 11 Tu.-ca. 'dasya yu| gha. degdasyAyuktatvaM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNaprajJadarzanam / gavArthinI gavayadarzanAna pravartante gozabdaM ca na smaranti / na ca nIrakSIrAdau / svarUpe gRhyamANe bhedapratibhAso'pi syAditi bhaNanIyam / samAnAbhihArAdipratibandhakabalAdbhedabhAnavyavahArAbhAvopapatteH / taduktam atidUrAtsAmIpyAdindriyaghAtAnmanonavasthAnAt / saumyAyavadhAnAdabhibhavAtsamAnAbhihArAcca / (sAMkhyakA07) iti / atidUrAgirizikharavartitarvAdI, atisAmIpyAlocanAJjanAdau, indriyaghAtAdvighudAdau manonavasthAnAtkAmAyupaplutamanaskasya sphItAlokavAni ghaTAdau saukSmyAtparamAvAdI vyavadhAnAtkuDyodyantarhite, abhibhavAdivA pradIpaprabhAdau samAnAbhihArAnIrakSIrAdau yathAvagrahaNaM nAstItyarthaH / bhavatu vA dharmabhedavAdastathA'pi na kazciddoSaH / dharmipratiyogigrahaNe sati pazcAghaTitabhedagrahaNopapatteH / na ca parasparAzrayaprasaGgaH / parAnanapekSya prabhedazAlino vastuno grahaNe sati dharmabhedabhAnasaMbhavAt / na ca dharmabheda'vAde tasya tasya bhedasya bhedAntarabhedyatvenAnavasthA duravasthA syAdityAstheyam / bhedAntaprasaktI {lAbhAvAt / bhedabhedinau minnAviti vyavahArAdarzanAt / na caikadavalenAnyabhedAnumAnam / * dRSTAntabhedAvighAtenotyAne doSAbhAvAt / so'yaM piNyAyAcanArtha gatasyai khArikAtailadAtRtvAbhyupagama iva dRSTAntabhedavimarde tvanutthAnameva / na hi varavighAtAya kanyodvAhaH / tasmAnmUlakSayAbhAvAdanavasthA nai doSAya / anumAnenApi bhedo'vasIyate / paramezvaro jIvAdbhinnaH / taM prati sevyatvAt / yo yaM prati sevyaH sa tsmaadbhinnH| yathA bhRtyAdrAjA / na hi sukha me syAduHkhaM meM na manAgapIti puruSArthamarthayamAnAH puruSAH sthapatipadaM kAmayamAMnAH satkArabhAjo bhaveyuH / pratyuta sarvAnarthabhAjanaM bhavanti / yaH svasyA''tmano hInatvaM parasya guNotkarSa ca kathayati sa stutyaH prItaH stAvakasya tasyAbhISTaM prayacchati / tadAha-- * dharmabhedavati dharmiNi dharmabhedasiddhibalena bhedAntarAnumAnaM bimato dharmabhedo bhedAntarabhedyo bhedatvAddharmivizeSaNIbhUtabhedavadityanumAnaM dRSTAntabhedAvighAtakaM vighAtakaM veti vikalpyA''dya nirAcaSTedRSTAnteti / dvitIyaM nirAcaSTe-dRSTAntabhedavimardai tviti / 1degpeNa gR / 2 ka. ga. gha. DyAnta / 3 kha. maivA / 4 ka.-Tu. degti dhadeg / 5 ca. "naprasaGgAt / 6 ca. degdabhAnavA / 7 ga. ramasa / 8 kha. mUlabhA / 9. gha. nAca / na caitadvale. naanybhedaantraanu| 10 ka. ga. na ca bhedeg / 11 ka. kha. ga. gha. kapAca / 12 ca. 'sya bhautikasya khaa| 13 ca. na teSAmAvahati / a0 / 14 ka. ga. me ma / 15. ca. me nAbhUditi / 15 kha. ga. gapi pu| 16 gha. degruSAstasya sthaviSThapa / 17 ca. gha. mAnA mAnasa / 1. ca. daanmaanbhaajii| 19 gha. janA bhaveyuH / yaH / 20 ga. svasthAtma / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgraheghAtayanti hi rAjAno rAjA'hAmati vaadinH| dadatyakhilamiSTaM ca svaguNotkarSavAdinAm // iti / evaM ca paramezvarAbhedatRSNayA viSNorguNotkarSasya mRgatRSNikAsamatvAbhidhAnaM vipulakadalIphalalipsayA jihvAcchedamanuharati / etAdRzaviSNuvidveSaNAdandhata. masapravezaprasaGgAt / tadetatpratipAditaM madhyamandireNa mahAbhAratatAtparyanirNaye anAdidveSiNo daityA viSNo dveSo vivardhitaH / tamasyandhe pAtayati daityAnante vinizcayAt . / (1 / 111)iti / sA ca sevA-aGkananAmakaraNabhajanabhedAtrividhA / tatrAnaM nArAyaNAyudhAdInAM tadrUpasmaraNArthamapekSitArthasiddhayarthaM ca / tathA ca zAkalyasaMhitApariziSTam - . cakraM bibharti puruSo'bhitaptaM balaM devAnAmamRtasya viSNoH / sa yAti nAkaM duritAvadhUya vizanti yadyatayo vItarAgAH // devAso yena vidhRtena bAhunA sudarzanena prayA~tAstamAyan / / yenAGkitA manavo lokasRSTiM vitanvanti brAhmaNAstadhanti // tadviSNoH paramaM padaM yena gacchanti laanychitaaH|| urukramasya cihlaraGkitA loke subhagA bhavAmaH // iti / . * ataptatanUna tadAmo aznute zritAsa idvahantastatsamAsata' (tai0 A0 1 / 11 ) iti taittirIyakopaniSacca / sthAnavizeSazvA''gneyapurANe darzitaH dakSiNe tu kare vipro bibhRyAcca sudarzanam / savyena zaGkha bibhRyAditi brahmavido viduH // iti / anyatra cakradhAraNe mantravizeSazca darzita: sudarzana mahAjvAla koTisUryasamaprabha / ajJAnAndhasya me nityaM viSNormArga pradarzaya // tvaM purA sAgarotpanno viSNunA vidhRtaH kare / namitaH sarvadevaizca pAJcajanya namo'stu te / / iti / nAmakaraNaM putrAdInAM kezavAdinAmnA vyavahAraH sarvadA tannAmAnusmaraNArtham / bhajanaM dazavidhama-vAcA satyaM hitaM priyaM svAdhyAyaH / kAyena dAnaM 1 gha. yAtayanti / ca. vighAtayanti / 2 gha. 'dinam / ddeg| 3 gha. 'dinam / i / 4 ca. viphala / 5 gha. degsati / 6 kha. 'taM medhya / 7 gha. vissnnorttessvivRddhitH| 8 ka. kha. ga. pAtayanti / 9 ga. "nandhavinizcayA ideg| 10 ga. the tdeg| 11 Ga. vAzca ye / 12 gha. darzena / 13 ca. yAtAH svargamA / 14 gha. yenA''ga / 15 ca. tra mRddhAraNe / 16 kha. gha. ca. nirmitH| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNamajJadarzanam / paritrANaM parirakSaNam / manasA dayA spRhA zraddhA ceti / atraikaikaM niSpAdya nArAyaNe: samarpaNaM bhajanam / taduktam aDUnaM nAmakaraNaM bhajanaM dazadhA ca tet / iti / evaM jJeyatvAdinA'pi bhedo'numAtavyaH / tathA zrutyA'pi bhedo'vagamyaH / satyamenamanu vizve madanti rAti devasya gRNato maghonaH / satyaH so asya mahimA gRNe zavo yajJeSu viprarAjye | satya AtmA satyo jIvaH satyaM bhiMdA satyaM bhidA satyaM bhidA maivAruNyo maivAruvaNyo maivAruvaNya iti mokSAnandabhedapratipAdakazrutibhyaH / idaM jJAnamupAzritya mama sAdharmyamAgatAH / sarge'pi nopajAyante pralaye na vyathanti ca // ( bha0 gI0 14 / 2 ) / jagavyApArarverjam / ' prakaraNAdasaMnihitatvAcca ' ( bra0 sU0 4 / 4 / 1718 ) ityAdibhyazca / na ca ' brahma veda brahmaiva bhavati ' ( mu0 3/2/9 ) iti zrutibalAjjIvasya pAramairzvarya zakyazaGkam / saMpUjya brAhmaNaM bhaktyA zUdro'pi brAhmaNo bhavet / itivadabRMhito bhavatItyarthaparatvAt / nanu - prapaJco yadi vidyeta nivarteta na saMzayaH / mAyAmAtramidaM dvaitamadvaitaM paramArthataH // ( mA0 kA 0 1 / 17 ) iti vacanAdvaitasya kalpitatvamavagamyata iti cetsatyam / bhAvamanabhisaMdhAyAbhidhAnAt / tathA hi-yadyayamutpadyeta tarhi nivarteta na saMzayaH / tasmAdanAdi - revAyaM prakRSTaH paJcavidho bhedaprapaJcaH / na cAyamavidyamAnaH / mAyAmAtratvAt / mAyeti bhagavadicchocyate / 1 mahAmAyetyavidyati niyatirmohinIti ca / prakRtirvAsanetyeva tavecchA'nanta kathyate // prakRtiH prakRSTa karaNAdvAsanA vAsayedyataH / a ityukto haristasya mAyA'vidyeti saMjJitA / mAyetyuktA prakRSTatvAtprakRSTe hi mayAbhidhA / viSNoH prajJaptirevaikA zabdairetairudIryate // prajJaptirUpo hi hariH sA ca svAnandalakSaNA || 1 ka. ga. gha. paritrANanaM / 2 ka. kha. ga. sA / ideg / 3 ca. 'nantarame / 4 ca. 'varjyam / prabhuhito bhadeg / 5 Ga. ca. prabhukaraNAsaM / 6 gha zvaryamazakya' / 7 ka. ga. 'tpadyate ta' / 8 ka. kha. ga. "mAnamAdeg / 9 ka. kha. ga. 'vatsaMjJocya' / ca. 'vatprajJocya / 10 kha tvdicchaa| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgraheityAdivacananicayamAmANyavalAt / saiva prajJA mAnatrANakI ca yasya tanmAyA. mAtram / tatazca paramezvareNa jJAtatvAdakSitavAca na dvaita bhrAntikalpitam / na haghire sarvasya bhrAntiH saMbhavati / vizeSAdarzananibandhanatvAddhAnteH / tarhi tadyapadezaH kathamityatrottaramadvaitaM paramArthata iti / paramArthata iti prmaarthaapekssyaa| tena sarvasmAduttamasya viSNutattvasya samAbhyadhikazUnyatvamuktaM bhavati / tathA ca paramA zrutiH jIvezvarabhidA caiva jaDezvarabhidA tthaa| jIvabhedo mithazcaiva jaDajIvabhidA tathA // mithazca jaDabhedo ya: prapazco bhedapaJcakaH / so'yaM satyo'pyanAdizva sAdizcannAzamApnuyAt // na ca nAzaM prayAtyeSa na cAsau bhrAntikalpitaH / kalpitazcennivarteta na cAsau vinivartate / / dvaitaM na vidyata iti tasmAdajJAninAM matam / mataM hi jJAninAmetanmitaM jAtaM hi viSNunA // tasmAnmAtramiti proktaM paramo harireva tu // ityAdi / tasmAdviSNoH sarvotkarSa eva tAtparya sarvAgamAnAm / etadevAbhisaMdhAyA. bhihitaM bhagavatA dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / yo lokatrayamAvizya bibhatryavyaya IzvaraH / / yasmAtkSaramatIto'hamakSarAdapi cottamaH / ato'smi loke vede ca prathitaH puruSottamaH // yo mAmevamasaMmUDho jAnAti puruSottamam / sa sarvavidbhajati mAM sarvabhAvena bhArata / iti guhyatamaM zAstramidamuktaM mayA'nagha / etabuddhvA buddhimAnasyAtkRtakRtyazca bhArata / / (bha0 gI0 15 / 16-20 ) ini / 1 kha. dilakSaNava / 2 kha. degmANyAt / 3 gha. mAtraM traa| 4 gha. tanmataM / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puurnnprjnyrdshnm| mahAvarAhe'pi mukhyaM ca sarvavedAnAM tAtparya zrIpatau pare / utkarSe tu tadanyatra tAtparya syAdavAntaram // iti / muktaM ca viSNoH sarvotkarSe mahAtAtparyam / mokSo hi sarvapuruSArthottamaH / dhamArthakAmAH sarve'pi na nityA mokSa eva hi / nityastasmAttadAya yateta matimAnnaraH // iti bhaallveyshruteH| mokSazca viSNuprasAdamantareNa na labhyate / yasya prasAdAtparamArtirUpAdasmAtsaMsArAnmucyate naupareNa / nArAyaNo'sau paramo vicintyo mumukSubhiH karmapAzAdamupmAt // iti naaraaynnshruteH| tasminprasanne kimihAstyalabhyaM sarvArthakAmeralamalpakAste / samAzritADrahmataroranantAniHsaMzayaM muktiphalaM prayAnti // (1 / 17 / 91) iti viSNupurANoktezca / prasAdazca guNotkarSajJAnAdeva nAbhedajJAnAdityuktam / na ca tattvamasyAditAdAtmyavyAkopaH / zrutitAtparyAparijJAnavijRmbhaNAt / Aha nityaparokSaM tu tacchabdo hyvishesstH| tvaMzabdazcAparokSArtha tayoraikyaM kathaM bhavet // Adityo yUpa iti SatsAdRzyArthI tu sA zrutiH / / iti / tathAca paramA zrutiH jIvasya paramaikyaM tu buddhisArUpyameva tu / eka sthAnanivezo vA vyaktisthAnamapekSya saH / / na svarUpaikatA tasya muktasyApi virUpataH / svAtanyapUrNate'lpatvapAratantrye virUpate // iti / athavA tattvamasItyatra sa evA''tmA svAtantryAdiguNopetatvAt / atattva masi tvaM tana bhavasi tadrahitatvAdityekatvamatizayena nirAkRtam / tadAha 1ca. pArtheSUtta / 2 ca. 'mAsvarU / 3 gha. degpAnmuktastasmA / 4 ca. smAtprasAdAnmu / 5 ka.-. nAvare susanArAdhayanto'sau / 6 ca. bhyaM dharmArtha / 7 ka. . Ga. pa. zoSitaH / ka. ga.t / tadeg / kha. t / tt| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- atattvamiti vA chedastenaikyaM sunirAkRtam / iti / tasmAdRSTAntanavake'pi sa yathA zakuniH sUtreNa prabaddhaH ( chA0 6 / 8 / 2) ityAdinA bheda eva dRSTAntAbhidhAnAnnAyamabhedopadeza iti tattvavAdarahasyam / tathAca mahopaniSat yathA pakSI ca sUtraM ca nAnAvRkSarasA yathA / yathA nadyaH samudrAzca yathA jIvamahIruho / / yathA'NimA ca dhAnA ca zuddhodalavaNe yathA / corApahAryoM ca yathA yathA puMviSayAvapi / yathA'jJo jIvasaMghazca prANAdezca niyAmakaH / tathA jIvezvarau bhinnau sarvadaiva vilakSaNau // tathA'pi sUkSmarUpatvAnna jIvAtparamo hriH| bhedena mandadRSTInAM dRzyate prerako'pi san / / lakSaNyaM tayorjJAtvA mucyate badhyate'nyathA // iti / brahmA zivaH surAdyAzca zarIrakSaraNAkSarAH / lakSmIrakSaradehatvAdakSarA tatparo hriH|| svAtantryazaktivijJAnasukhAcairakhilaiguNaiH / niHsImatvena te sarve tadazAH sarvadaiva ca // iti / viSNuM sarvaguNaiH pUrNa jJAtvA saMsAravarjitaH / nirduHkhAnandabhuGnityaM tatsamIpe sa modate // muktAnAM cA''yo viSNuradhiko'dhipatistathA / tadazA eva te sarve sarvadeva sa IzvaraH / / iti ca / ekavijJAnena sarvavijJAnaM ca pradhAnatvakAraNatvAdinA yujyate na tu sarvamidhyAtvena / na hi satyajJAnena mithyAjJAnaM saMbhavati / yathA pradhAnapuruSANAM jJAnAjJAnAbhyAM grAmo jJAto'jJAta ityevamAdivyapadezo dRSTa eva / yathA ca kAraNe pitari jJAte jAnAtyasya putramiti / yathA vA sAdRzyAdekastrIjJAnAdanyastrIjJAnamiti / tadeva sAdRzyamatrApi vivakSitaM yathA somyaikena mRtpiNDena sarva mRnmayaM vijJAtaM syAdityAdinA / anyathA somyakena mRtpiNDena sarva mRnmayaM vijJAta. mityatraikapiNDazabdo vRthA prasajyeyAtAm / mRdA vijJAtayetyetAvataiva vAkyasya 1.- tattasmA / 2 ka.ga. Ga ca. 'Na badeg / 3 ka gha.-ca. 'nAyAya / 4 kha. 'na bhedahaH / 5.kha.. vaidaiva vA / i / ka. ga. .-ca. vadevatAH / i / 6 ca. jJAta AhUta / 7 ca. 'nAmyasya / 8 kha. gha. degbdau na pryujyeyaa| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNamajJadarzanam / 3 pUrNatvAt / na ca vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyamityetatkAryasya mithyAtvamAcaSTa ityeSTavyam / vacArambhaNaM vikAro yasya tadavikRtaM nityaM nAmadheyaM mRttiketyAdikamityetadvacanaM satyamityarthasya svIkArAt / avasthA nAmadheyamitizabdayorvaiyarthyaM prasajyeta / ato na kutrApi jagato mithyAtvasiddhiH / 57 kiMca prapaJco mithyetyatra mithyAtvaM tathyamatathyaM vA / prathama saMtyAdvaitabhaGgaprasaGgaH / carame prapazca satyatvApAtaH / nanvanityatvaM nityamanityaM vA / ubhayathA'pyanupapattirityAkSepavadayamapi nirtya samajAtibhedaH syAt / taduktaM nyAyanirmANavedhasA - nityamanityabhAvAdanitye nityatvopapatternitya samaH / (gau0 sU0 5 / 1 / 35 ) iti / tArkikarakSAyAM ca - dharmasya tadatadUpavikalpAnupapatitaH / dharmiNastadviziSTatva bhaGgane nityasamo bhavet // iti / 12 93 asyAH saMjJAyA upalakSaNatvamabhipretyAbhihitaM prabodhasiddhAvanvarthitvAttU paraJjakaMdharmasameti / tasmAdasaduttarametaditi cedazikSitatrAsanametat / duSTatvamUlAnirUNAt / tadvividhaM sAdhAraNamasAdhAraNaM ca / tatrA''yaM svavyAghAtakam / dvitIyaM trividhaM * yuktAnhI tvamayuktAGgAdhikatvamaviSayavRttitvaM ceti / tatra sAdhAraNamasaMbhAvi tameva / uktasyA''kSeparUpa svAtmavyApanAnupalambhAt / evamasAdhAraNamapi / ghaTasya nAstitayAM nAstitoktAvastitvavatya kRte 'pyupapatteH / nanu prapazvasya midhyAtvamabhyupeyate nAsattvamiti cettadetatso'yaM zirazchede'pi zataM na dadAti viMzatipaJcakaM tu prayacchatIti zAkaTikavRttAntamanuharet / mithyAtvAsattvayoH paryAyasvAdityalamatima~paJcena / satrAthAto brahma jijJAseti ( bra0 sa0 1 / 1 / 1) prathamasUtrasyAyamarthaH / tatrAtha * gha. pu. Ti. ayamapi mithyAtvarUpadharmo'pi / 1 ka. kha. ga. vAcanamAra' / 2 gha cAvacanamarambhagaM rambhaNaM vikAro na rambhaNamarambhaNaM 'tathA ca viMkAraH a' / 3 kha. ga. 'ro'vikkU' / 4 ka. kha. ga. gha. 'kamevetye' / 5 kha. degpi mi' / 6 gha. pakSe satyAdvaitabhaGgaH / 7 ka. satyadvaitabhaGgaH / 8 ga. 'yama' / 9 kha nityaM bhadeg / 10 kaM. kha. gha. -ca. 'nityani / 116. va. 'smAtsadudeg / 12ka. kha. ga. gha. degkSitetrA / 13 ka. kha. ' vidhamA / 14 ga. 'nama' / 15 Ga. 'stito' / 16 ka. kha. ga. gha. 'tAyA nA / 17 ca. prasaGgena / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 sarvadarzanasaMgrahezabdo maGgalArtho'dhikArAnantaryArthazca strI kriyate / ataHzabdo hetvarthaH / tadukta gAruDe athAtaHzabda pUrvANi satrANi nikhilAnyapi / bhArabhyante niyatyaiva takimatra niyAmakam / / kazvArthastu taporvidvankathamuttamatA tayoH / etadAkhyAhi me brahmanyathA jJAsyAmi tattvataH / / evamukto nAradena brahmA provAca sattamaH / AnantaryAdhikAre ca maGgalArthe tathaiva ca // athazabdastvataHzabdo hetvarthe samudIritaH // iti / . yato nArAyaNaprasAdamantareNa na mokSo labhyate prasAdazca jJAnamantareNAto brahmajijJAsA kartavyoti siddham / jijJAsyabrahmaNo lakSaNamuktam-janmAyasya yataH (bra0 sU0 1 / 1 / 2) iti / sRSTisthityAdi yato bhavati tadbrahmeti vAkyArthaH / tathA ca skAndaM vacaH utpattisthitisaMhArA niyatinimAvRtiH / bandhamokSau ca puruSAdyasmAtsa harirekarAT // iti| yato vA imAnItyAdizrutibhyazca / / tatra pramANamapyuktam - zAstrayonitvAt (bra0 sa0 111 // 3) iti / nAveda. vinmanute taM bRhantam (ta0 brA03 / 12 / 9 / 7) taM tvaupaniSadam (bR. 3 / 9 / 26) ityAdizrutibhyastasyA''numAnikatvaM nirAkriyate / na cAnumAnasya svAtantryeNa mAmANyamasti / taduktaM ko zrutisAhAyyarahitamanumAnaM na kutrAcet / nizcayAtsAdhayedarthaM pramANAntarameva ca // zrutismRtisahAyaM yatpramANAntaramuttamam / pramANapadavIM gacchennAtra kAryA vicAraNA // iti / zAstrasvarupamuktaM skAnde RgyajuH sAmArvA ca bhArataM pAzcarAtrakam / mUlarAmAyaNaM caiva zAstramityabhidhIyate // . yaccAnukUlametasya tacca zAstraM prakIrtitam / ato'nyo granthavistAro naiva zAstraM kuvama tat // iti / 1ka.-ga. Ga. va. rabheta / 2 ka.--. Ga. ca. vidvAnka / 3 ca. 'ttrtaa| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 pUrNaprajJadarzanam / tadanenAnanyalabhyaH zAstrArtha iti nyAyena bhedasya prAptatvena tatraM na tAtparya kiMtvana eva vedavAkyAnAM tAtparyamityadaitaMtrAdinAM pratyAzA pratikSiptA / anumAnAdIzvarastha siddhayabhAvena tadbhadasyApi tataH siddhayabhAvAt / tasmAna bhedAnuvAdakatvamiti tatparatvamavagamyate / ata evoktam sadAgamaikavijJeyaM samatItakSarAkSaram / nArAyaNaM ra.dA vande mardoSAzeSasadguNam // (vi0ta01 )iti / zAstrasya tatra pra.mANyamupapAditam-tattu samanvayAt (bra0 muu01|1 / 4) iti / samanvaya upakramAdiliGgam / taduktaM bRhatsaMhitAyAm upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatA phalam / arthavAdopapattI ca liGga tAtparyanirNaye // iti / evaM vedAntatAtparyavazAttadeva brahma zAstragamyamityuktaM bhavati / dimAtramatra prAdarzi / ziSTamAnanda tIrthabhASya vyAkhyAnAdau draSTavyam / granthabahutvAbhiyo. prmyte| 'enacca rahasya pUrNaprazena madhyamandiraNa vAyostRtIyAvatAramanpena nirUpitA - prathamastu hanUmAnasyAdvitIyo bhIma eva ca / pUrNaprazastRtIyazca bhagavatkAryasAdhakaH // iti / e de bhimetya tatra tatra pranthasamApta vidaM padhaM likhyate yasya trINyuditAni dedavacane divyAni rUpANyalaM SaT tadarzatamitthameva nihitaM vedasyaM bhagoM mht| .. vAyo rAmavacInayaM prathamakaM prakSo dvitIyaM vapu. madhvo yastu tRtIyametadamunA granthaH kRtaH kezave // (ma0 bhA0 tA0 32 / 181) / etatpadyArthastu ' baLityA tadvapuSe dhAyi darzataM devasya bhargaH sahaso yato'jani' (R0 saM0 ma0 1 0 141 ) ityAdizrutiparyAlocanayA'vagamyata iti / tasmAtsarvasya zAstrasya viSNutattvaM sarvottamamityatra tAtparyamiti sarva niravadyam / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe pUrNaprajJadarzanam / / ==== * gha. pu. Ti-zAstrasya / 1 ga. tra tA / 2 ka.-Ga. 'tapra / 3 kha. na tadbhedA / 4 ka. kha. gha. medhya' / 5 gha: "ndiramaputreNa / 6 kha. degsya mArge ma / ga. 'sya garbho ma / ka, gha,-Da. raya garbhe mahaH / 7 ka.-. vRkSo / 8 ca. kezava / 9 ca. miti niyUMDham / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgraheatha nakulIzapAzuphtadarzanam // 6 // .. tadetadvaiSNavamataM dAsatvAdipadavedanIyaM paratantratvaM duHkhAvahatvAma duHkhAntAdIpsitAspadamityarocayamAnAH pAramaizvaryaM kAmayamAnAH parAbhimatA muktA na bhavanti paratantratvAt , pAramaizvaryarahitatvAdasmadAdivat , muktAtmAnazca paramezvaraguNasaMbandhinaH puruSanve sati samasta duHkhaibIjavidhuratvAtparamezvaravat- ityAunu mAnaM pramANa pratipadyamAnAH kecana mAhezvarAH paramapuruSArthasAdhanaM pazcArthaprapazcana: paraM pAzupata zAstramAzrayante / tatredamAdisUtram-athAtaH pazupateH pAzupatayogavidhiM vyAkhyAsyAma iti| asyAH -atrAthazabdaH pUrvaprakRtApekSaH / pUrvaprakRtazca guruM prati zipAsya praznaH / gurusvarUpaM gaNakArikAyAM nirUpitam paJcakAstvaSTa vijJeyA gaNazcaikastrikAtmakaH / vettA nagaNasyAsya saMskartA gururucyate // iti / ... lAbhA malA upAyAzca dezAvasthAvizuddhayaH / . dIkSAkAribalAnyaSTau paJcakAstrINi vRttayaH / / iti / tisro vRttaya iti prayoktavye trINi vRttaya iti cchAndasaH prayoga. . ... vidhIyamAnamupAyaphalaM lAbhaH / jJAnatapAnityatvasthitizuddhibhedAtpazcavidhaH / . tadAha haradattAcAryaH jJAnaM tapo'tha nityatvaM sthitiH zuddhizca pazcamam / iti / AtmAzrito duSTabhAvo malaH / sa mithyaajnyaanaadibhedaatpshcvidhH| tadapyAra mithyAjJAnamadharmazca sktihetushcyutistthaa| pazutvamalaM paJcaite tantre heyA viviktitaH // iti / sAdhakasya zuddhiheturupAyo vAsacaryAdibhedAtpaJcavidhaH / tadapyAha vAsacaryA japo dhyAnaM sadA rudrasmRtistathA / 1ca. degmatarItyA daa|2 ga. degnIyaparatantraM duH|3 ka.-Tu ntraduH14 ca."hatvaM na duHkhAntAdipadAspadami / 5 ka. ga. gha. 'nAH pr| 6 gha. 'bhikA mu / Ga. 'bhihtaa| 7 ka. ga. mahezvarAH / 8 ka. ga.-ca. dhanapa / 9 Ga. 'tayAga / 10 ga. deg guNa / 11 ka.-. degktriraatm| 12 kha. degvaguNa / 13 ka. GaH-ca. podevani / ga. po'tha ni| 14 ca. ha- jJAnaM dharmazca nityatvaM sthitiH siddhizca paJcamamiti / pa0 / 15 ca. tantrabhedA vivarjitA iti / 16 ca. dhanasya shuddhivRddhihe| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakulIzapAzupatadarzanam / aMpattizceti lAbhAnAmupAyAH paJca nizcitAH // iti / yenAnusaMdhAnapUrvakaM jJAnatapovRddhI prAmoti sa dezI gurujanAdiH / yadAha gurujano guhAdezaH zmazAnaM rudra eva ca / iti / A lAbhaprApterekaimaryAdAvasthitasya yadavasthAnaM sA'vasthA vyaktAdivizeSeNa viziSTA / taduktam dhyaktA'vyaktA jayA dAnaM niSThA caiva hi paJcamam / iti / mithyAjJAnAdInAmatyantavyapoho vizuddhiH / sA pratiyogibhedAtpaJcavidhA / ajJAnasyApyadharmasya hAniH saGgakarasya ca / nyutIneH pazutvasya zuddhiH pazvavidhA smRtA / / iti / dIkSAkAripaJcakaM coktam dravyaM kAlaH kriyA mUrtiguruzcaiva hi paJcamaH / iti / : balapazcakaM ca-gurubhaktiH prasAdazca matedvajayastathA / . dharmazcaivApramAdazca balaM paJcavidhaM smRtam // iti / pazcamalalaghUkaraNAthemAgamAvirodhino'nnArjanopAyA vRttayo bhakSyotsRSTayaH thAlabdhAbhidhA iti / zeSamazeSamAkara evAvagantavyam / __ atiHzabdena duHkhAntasya pratipAdanam / AdhyAtmikAdiduHkhatrayavyapo: hapraznArthatvAttasya / pazuzabdena kAryasya / paratantravacanatvAttasya / patizabdena kAraNasya / IzvaraH patirIziteti jagatkAraNIbhUtezvaravacanatvAttasya / yogavidhI tu prasiddhau / ___ tatra duHkhAnto dvividhaH- anAtmakaH sAtmakazceti / tatrAnAtmakaH sarvaduHkhAnAmatyantocchedarUpaH / sAtmakastu dRkriyAzaktilakSaNamaizvaryam / tatra hakzaktirekA'pi viSayabhedAtpaJcavidhopacaryate / darzanaM. zravaNaM mananaM vijJAnaM sarvajJatvaM ceti / tatra sUkSmavyavahitaviprakRSTAzeSacAkSuSasparzAdiviSayaM jJAnaM darzanam / azeSazabdaviSayaM siddhijJAnaM zravaNam / samastacintAviSayaM siddhijJAnaM mananam / niravazeSazAstraviSayaM granthato'rthatazca siddhijJAnaM vijJAnam / 1 ka.-ga. Ga. ca. pratipattizca lA / 2 ca. 'nArthena sAdhakaH shuddhivR| 3 ka.-.'kata. mAdau ya / 4 Ga.-ca. japAdA / 5 ca. tu paJcamIti / 6 ka.-Ga. 'pyasaGgasya / 7 ga. ha.-ca. cyutiauM / 8 ka.--. degNArtha mAnAmAnavi / 9 ka.-ga.-Ga, ca. 'aathsh|10 ka.-Ga. khvy| 11 ca. degsya tatra padeg12 ca. degstu duHkhakri / 13 Ga. degktikss| ca. "ktibaralakSa / 14 gha, Ga. ytr| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- svazAstraM yenocyate / uktAnuktAzeSArtheSu samAsavistaravibhAgavizeSatazca tatva vyAptasadoditasiddhijJAnaM sarvajJatvamityeSA dhiishktiH| kriyAzaktirekA'pi trividhopacaryate / *manojavitvaM kAmarUpitvaM vikaraNadharmitvaM ceti / tatra niratizayazIghrakAritvaM manojavitvam / karmAdinirapekSasya svecchayaivAnantasalakSaNavilakSaNasarUpakaraNAdhiSThAtRtvaM kAmarUpitvam / upasaMhRtakaraNasyApi niratizayaizvaryasaMba. dhitvaM vikaraNadharmitvamityeSA kriyAzaktiH / __ asvatantraM sarva kAryam / tatrividhaM vidyA kalA pazuzceti / eteSAM jJAnAtsaMzayAdinivRttiH / tatra pazuguNo vidyA / sA'pi dvividhA-bodhAbodhasvabhAvabhedAt / bodhasvabhAvA vivekAvivekaprattibhedAdvividhA / sA cittamityucyate / cittena hi sarvaH prANI bodhAtmakaprakAzAnugRhItaM sAmAnyena vivecitamavivecita cArtha cetayata iti / tatra vivekapravRttiH prmaannmaatrvynggyaa| pazvarthadharmAdharmikA punara. bodhAtmikA vidyA / cetanaparatantratve satyacetanA kalA / sA'pi dvividhAkAryAkhyA kAraNAkhyA ceti / tatra kAryAkhyA dazavidhA-pRthivyAdIni paJca tattvAni, rUpAdayaH paJca guNAzceti / kAraNAkhyA trayodazavidhA-jJAnendriyapaJcakaM karmendriyapaJcakam , adhyavasAyAbhimAnasaMkalpAbhivRttibhedADhuddhayahaMkAramanolakSaNamantaHkaraNatrayaM ceti / pazutvasaMbandhI pazuH / so'pi dvividhaHsAJjano niraJjanazceti / tatra sAJjanaH zarIrendriyasaMbandhI / niraJjanastu drahitaH / tatprapaJcastu pazcAryabhASyadIpikAdau drssttvyH| samastasRSTisaMhArAnugrahakAri kAraNam / tasyaikasyApi guNakarmabhedApekSayA vibhAga uktaH patiH saudya ityAdinA / tatra patitvaM niratizaya hakkrayAzaktimattvaM tenaizvaryeNa nityasaMbandhitvam / AyatvamanAgantukaizvaryasaMbandhitvamityAdarzakArAdibhistIrthakarairnirUpitam / * gha. pustake manojayitvamityApa / 1ca. vistAra / 2 ka.--. vikramaNa / 3 ca. degtakAra / 4 ka.-Ga. vikramaNa / 5 ca. 'tiH zabdasvarUpaM tat / yadasva / 6 ka.-Ga. degti / tadeg / 7 gha. dAdvidhA / 8 ca. degna sarvasaMmataM vi' / 9 Ga. 'citazcArthe / 10 ca. lakSyama / 11 ca. tatsaMbandhahInaH / 12 ca. mavi / 13 ca. sAnnA i / 14 ka. 'zayiha / ga. zayikAkri / 15 gha. zaktiH satvaM / ka. ga. zakti. sattvaM / 16 ca. yavibhavasaMpannaM ttsNb| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakulIzapAzupatadarzanam / cittadvAreNA''tmezvarasaMbandhaheturyogaH / sa ca dvividhaH-bi.yAlakSaNaH kriyoparamalakSaNazcati / tatra japadhyAnAdirUpaH kriyAlakSaNaH / kriyoparamalakSaNastu nisstthaasNvidgtyaadisNjnyitH| dharmArthasAdhakavyApAro vidhiH / sa ca dvividhaH-pradhAnabhUto guNabhUtazca / tatra pradhAnabhUtaH sAkSa ddhamahetuzcaryA / sA dvividhA-vrataM dvArANi ceti / tatra bhasmasnAnazayanopahArajapapradakSiNAni vratam / taduktaM bhagavatA nakulIzena-bhasmanA triSavaNaM snAyIta bhasmani zayIteti / atropahAro niyamaH / sa ca SaDaGgaH / taduktaM sUtrakAreNa-hasitagItanRtyahuDukAranamaskArajapyaSaDaGgopahAreNopatiSThateti / tatra hasitaM nAma kaNThoSThapuTavisphUrjanapuraHsaramahahahetyaTTahAsaH / gItaM gAndharvazAstrasama. yAnusAreNa mahezvarasaMbandhiguNadharmAdinimittAnAM citanam / nATyamapi nATyazAstrAnusAreNa hastapAdAdInAmutkSepaNAdikamaGgapratyaGgopAGgasahita bhAvAbhAvasametaM ca prayoktavyam / haDukAro nAma jihvAtAlusaMyogAniSpApramAnaH puNyo vRSanAdasadRzo nAdaH / huDugiti zabdAnukAro vaSaDitivat / yantra lauki. phA bhavanti tatraitatsarvaM gUDhaM prayoktavyam / ziSTaM prasiddham / dvArANi | kAyanaspandainamandanazRGgAraNAvitatkaraNAvitadbhASaNAMni / tatrAsuptasyaiva suptaliGgadarzanaM kAthanam / vAyavabhibhUtasyeva zarIrAvayavAnAM kampanaM spandanam / upahatapAdendriyasyeva gamanaM mandanam / rUpayauvanasaMpanI kAminImavalokyA''tmAnaM kAmukamiva yaurSilAsaiH pradarzayati tacchRGgAraNam / kAryAkAryavivekavikalastheva lokaninditakarmakaraNamavitatkaraNam / vyAhatApArthakAdizabdoccAraNamavitadbhASaNamiti / guNabhUtastu vidhizcaryAnugrAhako'nusnAnAdibhaikSyocchiSTAdinirmitAyogyatApratyayanivRttyarthaH / tadapyuktaM sUtrakAreNa-anusnAnanirmAlyaliGgadhArIti / tatra samAso nAma dharmimAtrAbhidhAnan / tacca prathamasUtra eva kRtam / paJcAnAM padArthAnAM pramANataH paJcAbhidhAnaM vistrH| sa khalu rAzIkarabhASye draSTavyaH / 1ca. NaH / nityaH kri / 2 ka. janyadhyA / ga. DA. japyadhyA / 3 ca. NaH / brAhmaNAyai. enuSThIyamAnaH phalapradaH / kri / 4 ka.-hu. degstu saM / 5 gha. tu c| 6 ca.taM pArAyaNaM ce| 7 ga. smazmazAnaza / 8 ka.-Tu. zayyopa / 9 kha. tyadbhadbhakkA / ga. tyahuDkkA / 10 kha. 'hahe / 11 ka. kha. gha. Ga. ca.m / nRtyama / 12 ca. zAstrasamayAnu / 13 kha.-ca. dInAM saM. kSepa / 14 ca. tu kAyasparzanamAdAnazU / 15 gha. namAdana / 16 ca. taskara / 17 ca. nnaadi| t| 18 ca. deggapradarzanaM kAyakA / 19 gha. mAdanam / 20 ca. prakAzayati / 21 ka. gha. ca. 'bhakSocchi / 22 kha. raNabhA / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- eteSAM yathAsaMbhavaM lakSaNato'sakareNAbhidhAnaM vibhAgaH / sa tu vihita eva / zAstrAntarebhyo'bhISAM guNAtizayena kathanaM vizeSaH / tathAhi-anyatraM duHkhanivRttireva duHkhAntaH / iha tu pAramaizvaryaprAptizca / anyatrAbhUtvA bhAvi kAryam / iha tu nityaMpazcAdi / anyatra sApekSaM kAraNam / iha tu nirapekSo bhagavAneva / anyatra kaivalyAdiphalako yogaH / iha tu paarmaishvryduHkhaantphlkH| anyatra punarAvRttirUpasvargAdiphalako vidhiH / iha punarapunarAvRttirUpasAmIpyAdiphalakaH / .. nanu mahadetadindrajAlaM yannirapekSaH paramezvaraH kAraNamiti / tathAtve karmavai. phalyaM sarvakAryANAM samasamayasamutpAdazceti doSadvayaM prAduHSyAt / maivaM mnyethaaH| vyadhikaraNatvAt / yadi nirapekSasya bhagavataH kAraNatvaM syAttarhi karmaNo vaiphalye kimAyAMtam / prayojanAbhAva iti cetkasya prayojanAbhAvaH karmavaiphalye kAraNam / kiM karmiNaH kiMvA bhagavataH / nA''dyaH / IzvarecchAnugRhItasya karmaNaH saphalatvopapatteH / tadainanugRhItasya yayAtiprabhRtikarmavatkadAcinniSphalatvasaMbhabAcca / na caitAvatA karmasvapravRttiH / karSakAdivadupapatteH / IzvarecchAyattatvAJca pazUnAM pravRtteH / nApi dvitIyaH / paramezvarasya paryAptakAmatvena karmasAdhyAyojanApekSAyA abhAvAt / yaduktaM samasamayasamutpAda iti tadapyayuktam / acintyazaktikasya paramezvarasyecchAnuvidhAyinyo'vyAhatakriyAzaktyA kAryakAritvAbhyupagamAt / taduktaM saMpradAyavidbhiH karmAdinirapekSastu svecchAcArI yato hyayam / tata: kAraNataH zAstre sarvakAraNakAraNam // iti / nanu darzanAntare'pIzvarajJAnAnmokSo labhyata eveti kuto'sya vizeSa iti cenmaivaM vaadiiH| viklpaanupptteH| kimIzvaraviSayajJAnamAtraM nirvANakAraNaM kiMvA sAkSAtkAraH, athavA yathAvattattvanizcayaH / nA''dyaH / zAstramantareNApi prAkRtajanavadevAnAmadhipo mahAdeva iti jJAnotpattimAtreNa mokSa siddhau zAstrAbhyAsa. 1ka. kha. gha. to'bhidhAnamasaMkareNa vi' / 2 gha. 'hitaH / shaa| ka.-ga. Ga. hitazA / 3. kha. ga. Ga. ca. ntaroktapadArthe gu / 4 ca yenAbhidhAnaM / 5 kha. 5 guNani / 6 ka. kha. ga. karaNam / ca. kArakam / 7 ka.-i. degdi / 60 / 8 ke. kha. ga. gha. yamu / 9 kha. vaikalye / 10 kha. vaikalye / 11 kha. 'zvarAnu / 12 ca. degdnu| 13 ka. latvAbhASA / ga. gha. latva. bhAvA / 14 kha. naakaangkssaayaa| 15 kha. nyA'ha / 16 ca. degcchAkArI yathocitam / tataH karye smRtaH shaa| 17 ka. naatH| 18 ca. "rakakA / 19 ka. degNakAmatA ga. / NatA mtaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaivadarzanam / vaiphalyaprasaGgAt / nApi dvitIyaH / anekamalapacayopacitAnAM pizitalocanAnA pazUnAM paramezvarasAkSAtkArAnupapatteH / tRtIye'smanmatApAtaH / pAzupatazAstramantareNa yathAvattattvanizcayAnupapatteH / taduktamAcArya: jJAnamAtre vRthA zastraM sAkSAdRSTistu durlabhA / pazcArthIdanyato nAsti yathAvattattvanizcayaH / / iti / tasmAtpuruSArthakAmaiH puruSadhaureyaH pazcArthapratipAdanaparaM pAzupatazAstramAzraya gIryam / iti zrImarasAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe nakulIzapAzupatadarzanam // atha zaivadarzanam // 7 // tamima paramezvaraH karmAdinirapekSaH kAraNamiti pakSa vaiSamyanaghaNyadoSadUSitasvAtmatikSipantaH kecana mAhezvarAH zaivAgamasiddhAntatattvaM yathAvadIkSamANAH karmAdisApekSaH paramezvaraH kAraNamiti pakSaM kakSIkurvANAH pakSAntaramupakSipanti pati zupAzabhedAghrayaH padArthA iti / taduktaM tantratattvajJaiH tripadArtha catuSpAdaM mahAtantraM jgdguruH| . . . sUtreNakena saMkSipya prAha vistarataH punaH // iti / . . . bhasyArthaH- uktAstrayaH padArthA yasminsanti tatripadArtha vidyAkriyAyogacaryArUpAzcatvAraH pAdA yasmiMstaccatuzcaraNaM mahAtantramiti / tatra pazUnAmasvatantratvAtpA. zAnAmacaitanyAttadvilakSaNasya patyuH prathamamuddezaH / cetanatvasAdhAtpazUnAM tadA. nantaryam / avaziSTAnAM pAzAnAmante viniveza iti maniyamaH / dIkSAyAH paramapuruSArthahetutvAttasyAzca pazupAzezvarasvarUpanirNayopAyabhUtena mantramantrezvarAdimAhAtmyanizcAyakena jJAnena vinA niSpAdayitumazakyatvAttadavabodhasya vidyApAdasya prAthamyam / anekavidhasAgandIkSAvidhipradarzakasya kriyApAdasya tadAnantaryam / yogena vinA nAbhimataprAptiriti sAGgayogajJApakasya yogapAdasya taduttaratvam / vihitAcaraNaniSiddhavarjana caryA vinA yogo'pi na 1 kha. vaikalya / 2 gha. tAnAmapi pizItadeg / 3 ka.-. 'tre yathAzA / 4 ca. degyamiti ramaNIyam / 5 ga, zUnAM sva / 6 ga. avizi / 7 kha. degnte ni / 8 ka. kha. kramaM niyamadI / pa. krama niyamayandIkSA / 9 ca. tratantre / 10 ca. 'thamyAdane / 11 ca. ti sAMkhyayo / 12 ca. yogenApi / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahanirvahatIti tatpratipAdakasya caryApAdasya caramatvamiti vivekaH / .. __tatraM patipadArthaH zivo'bhimataH / muktAtmanAM vidyezvarAdInAM ca yadyapi zivatvamasti tathA'pi paramezvara pAratamcyAtsvAtantryaM nAsti / tatazca tanukaraNabhuvanAdInAM bhAvAnAM saMnivezaviziSTatvena kAryatvamavagamyate / tena ca kAryatvenaiSAM buddhimatpUrvakatvamanumIyata ityanumAnavazAtparamezvaraprasiddhirupapadyate / nanu dehasyaiva tAvatkAryatvamAsiddham / na hi kacitkenacitkadAcidehaH kriyamANo dRSTacaraH / satyam / tathA'pi na kenacitkriyamANatvaM dehasya dRSTamiti kartRdarzanApahnavo na yujyate / tsyaanumeytvenaapyuppttaiH| tathAhi-dehAdikaM kArya bhavitumarhati saMnivezaviziSTatvAdvinazvaratvAdvA ghaTAdivat / tena ca kArya: svena buddhimatpUrvakatvamanumAtuM sukarameva / vimataM sakartRkaM kAryatvAdghaTavat / yaduktasAdhanaM taduktasAdhyaM ythaa'rthaadi| na yadevaM na tadevaM yathA''tmAdi / parame. zvarAnumAnaprAmANyasAdhanamanyatrAkArItyuparamyate / .. ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vA / / iti nyAyena prANikRtakarmApekSayA paramezvarasya kartRtvopapatteH / na ca svAtacyavihatiriti vAcyam / kAraNApekSayA. kartuH svAtantryavihateranupalambhAt / koSAdhyakSApekSasya rAjJaH prasAdAdinA dAnavat / yathoktaM siddhagurubhiH *svatantrasyAprayojyatvaM krnnaadipryoktRtaa| .. kartuH svAtantryametaddhi na karmAcanapekSatA // iti / tathA ca tattakauzayavazAdbhogatatsAdhanatadupAdAnAdivizeSejJaH kartA'numAnA. disiddha iti siddham / tadidamuktaM tatrabhavadbhihaspatibhiH iha bhogyabhogasAdhanatadupAdAnAdi yo vijAnAti / . tamRte bhavennahIMdaM puMskAzayavipAkajJam / / iti / anyatrApi * gha. pu. Ti.-aprayojyatvamavivAtakatvam / 1 kha. ddhipUrva / 2 ka. kha. vo yu / 3 ka.-i. 'teH / de / 4 ka. kha. degna kA / 5 ca. 'matkAryatvAnumAnaM su / 6 kha. ga. 'mAnaM su / gha. degmAne sudeg| 7 ka.-. sAdhanaM ya / 8 gha. to'. gacchatsva / 9 ca. vA duHkhame / 10 ca. mantavyam / 11 Ga.-tatho / 12 ka na kAryAdyanapekSitA / 13 kha. degdyanapekSayA / 14 kha. satiza / 15 ka. kha. ga. pa. pataH / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zevadarzanam / vivAdAdhyAsitaM sarvaM buddhibhetkartapUrvakam / kAryatvAdAvayoH siddhaM kArya kumbhAdikaM yathA / / iti / sarvakartRtvAdevAsya sarvajJatvaM siddham / ajJasya karaNAsaMbhavAt / uktaM ca zrIpanyUgendraH - anyatrApi -- sarvajJaH sarvakartRtvAtsAdhanAGgaphalaiH saha / jAnAti kurute sa devati susthitam / iti / 11 astu tarhi svatantra IzvaraH katI / sa tu nAzarIraH / ghaTAdikAryasya zarI raktA kulAlAdinA kriyamANatvadarzanAt / zarIravastre cAsmadAdivedIzvaraH klezayukto'sarvajJaH parimitazaktiM prApnuyAditi cenmaivaM maMsthAH / azarIrasyApyAtmanaH svazarIraspandAdau kartRtvadarzanAt / abhyupagamyApi brUmahe / zarIravasve'pi bhagavato na prAguktadoSAnuSaGgaH / paramezvarasya hi malakarmAdipAzajAlAsaMbhavena prAkRtaM zarIraM na bhavati / kiMtu zAktam / zaktirUpairIzAnAdibhiH paJcabhirmantrairmastakAdikalpanAyAmIzAnaMmasta kastatpuruSavaktro'ghorahRdayo vAmadevaguhyaH sadyojAtapAda Izvara iti prasiddhayA yathAkramAnugrahatirobhAvAdAnalakSaNasthitilakSaNodbhava lakSaNakRtya paJcakakAraNaM svecchA nirmitaM taccharIraM na cAsmaccharIrasadRzam / taduktaM zrImanmRgendraH lAya saMbhavAcchAvatA prabhoH // iti 67 anyatrApi - tadvapuH paJcabhirmantraiH paJcakRtyopayogibhiH / IzatatpuruSAghoravAmAdyairmastakAdimat / iti / 98 nanu paJcavaktrastripaJca dRgityAdinA''gameSu paramezvarasya mukhyata eva zarIrendriyAdiyogaH zrayata iti cetsatyam / nirAkAre dhyAnapUjAtha saMbhavena bhaktAnugrahakaraNAya tattadAkAragrahaNAvirodhAt / taduktaM zrImatpauSkare-sAdhakasya tu rakSArthaM tasya rUpamidaM smRtam / iti / AkAravAMstvaM niyamAdupAsyo na varatvanAkAramupaiti buddhiH // iti / 1 ka. - ga. Ga. ca. matpUrvakartRkam / 2 ka. - Ga. sarvAtmakatvA' / 3 kha. anyasya kAradeg / 4 ka. 'gendre / 5 ka. ga. gha. yo yaM jAnA / 6 ka. ga. tadevaiti / kha tadaiveti / 7 ca. 'rtA nasatAvadaza N / 8 ka. 'mANakartRtva' / 9 ca. 'vadanIzva' / 10 ka. kha. ga. gha. zaktiH / 11 kha. 'nmaiva / 12 kha. 'rmAzayajAdeg / 13 gha. 'gendre / 14 kha. ga. mUlA / 15 ca papAdibhiH / 16 ca dibhi riti / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahekRtyapaJcakaM ca prapazcitaM bhojarAjena paJcavidhaM tatkRtyaM sRSTisthitisaMhAratirobhAvaH / / tadanugrahakaraNaM proktaM satatoditasyAsya / / iti / etacca kRtyapaJcakaM zuddhAdhvaviSaye sAkSAcchivakartRkaM kRcchrAdhvaviSaye tvanantAdidvAreNeti vivekaH / taduktaM zrImatkaraNe zuddhe'dhvani zivaH kartA prokto'nanto'hite prabhoH // iti / evaM ca zivazabdena zivatvayoginAM mantramantrezvaramahezvaramuktAtmazivAnAM savA. caMkAnAM zivatvaprAptisAdhanena dIkSAdinopAyakalApena saha patipadArthe saMgrahaH kRta iti boddhavyam / taditthaM patipadArthoM niruupitH| saMprati pazupadArtho nirUpyate-anaNuH kSetrajJAdipadavedanIyo jIvAtmA pazuH / na ca cArvAkAdivadehAdirUpaH / nAnyadRSTaM smaratyanya iti nyAyena pratisaM. dhAnAnupapatteH / nApi naiyAyikAdivatprakAzyaH / anavasthAprasaGgAt / taduktam... AtmA yadi bhavenmeyastasya mAtA bhavetparaH / para AtmA tadAnIM syAtsa paro yadi dRzyate // iti / ' na ca jainaghadavyApakaH / nApi bauddhavakSaNikaH / dezakAlAbhyAmanavachinnatvAt / tadapyuktam anavacchinnasadbhAvaM vastu yaddezakAlataH / tannityaM vibhu cecchantItyAtmano vibhunityatA // iti / nApyadvaitavAdinAmivaikaH / bhogapratiniyamasya puruSabahutvajJApakasya saMbhavAt / nApi sAMkhyAnAmivAkartA / pAzajAlApohane nityaniratizaya hakkakriyArUpacaitanyAtmakazivatvazravaNAt / taduktaM zrImanmRgendraH-pAzAnte zivatAzruteH // iti / caitanyaM dRkriyArUpaM tadastyAtmani sarvadA / ___sarvatazca yato muktau zrUyate sarvatomukham // iti / tattvaprakAze'pi muktAtmAno'pi zivAH kitvete yatprasAdato muktAH / so'nAdimukta eko vijJeyaH paJcamantratanuH // iti / 1 ca. kRssnnaadhv| 2 ca. mantre / 3 ca. dhakena / 4 gha. dArthasaM / 5 ka. kha. ga. gha. aNukSe / 6 ka. kha. gha. tibndhaanu| 7 kha. 'yikamatava / 8 ga. nAmevA / 9 ga. gha. ca, gendre / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaivadarzanam / pazuvividhaH / vijJAnAkalapralayAkalasakalabhedAt / tatra prathamo vijJAnayogasaMnyAsa gena vA karmakSaye sati karmakSayArthasya kalAdibhogabandhasyAbhAvAskeva. laimalamAtrayukto vijJAnAkala iti vyapadizyate / dvitIyastu pralayerne kalAdezapasaMhArAnmalakarmayuktaH pralayAkala iti vyavahiyate / tRtIyastu malamAyAkarmAtmakabandhatrayasahitaH sakala iti xsaMlapyate / satra prathamo dviprakAro bhavati samAptakaluSAsamAptakaluSabhedAt / tatrA''yA. kAluSyaparipAkavataH puruSadhaureyAnadhikArayogyAnanugRhyAnantAdividhezvarASTapadaM pApayati / tadvidyezvarASTakaM nirdiSTaM bahudaivatye. anantazcaiva sUkSmazca tathaiva ca zivottamaH / ekanetrastathaikarudrazcApi trimUrtikaH // zrIkaNThazca zikhaNDI ca proktA vidyezvarA ime // iti| anyAnsaptakoTisaMkhyAtAnmantrAnanugrahakaraNAnvidhatte / taduktaM tatvaprakAze pazavastrividhAH proktA vijJAnapralayakevalau sklH| malayuktastatrA''yo malakarmayuto dvitIyaH syAt // .... malamAyAkarmayutaH sakalasteSu dvidhA bhvedaadyH| . AdyaH samAptakaluSo'samAptakaluSo dvitIyaH syAt // AdyAnanugRhya zitro vidyezatve niyojayatyaSTau / . mantrAMzca karotyaparAste coktAH koTayaH sapta // iti / somazaMbhunA'pyabhihitam vijJAnAkalanAmaiko dvitIyaH prlyaaklH| . tRtIyaH sakalaH zAstre'nugrAhyastrividho mataH // tatrA''dyo malamAtreNa yukto'nyo malakarmabhiH / kalAdibhUmiparyantatattvaistu sakalo yutaH / / iti / pralayAkalo'pi vividhaH-pakapAzadvayastadvilakSaNazca / tatra prathamo mokSaM pAmoti / dvitIyastu puryaSTakayutaH karmavazAnnAnAvidhajanmabhAgbhavati / tadapyuktaM tattvaprakAze x gha. pu. Ti.-samyagucyate / 1ca. 'sairyoge / 2 ga. vA karmakSayA / 3 ka. kha. ga. "lamA / 4 ka. kha. ga. degna kaalaa| 5 kha. 'pya tadeg / 6 kha. 'jJAnApra / 7 gha. 'trAnyo ma / 8 ka. kha. ga. yukto dvi' / 9 sa. yuts| 1.ka.-.ca. jJAnaka / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sarvadarzanasaMgrahe- malayAleSu yeSAmapaikamakarmaNI vrajantyete / paryaTaka dehayuktA yoniSu nikhilA karmavazAt // iti / puryaSTakamapi tatraiva nirdiSTam -- 1 - syAtparyaSTakamantaHkaraNaM dhIkarma karaNAne / iti / vivRtaM cAghorazivAcAryeNa - purvaSTakaM nAma pratipuruSaM niyataH sargAdArabhya kalpAntaM mokSAntaM af sthitaH pRthivyAdikalAparyantastrizatasvAtmakaH sUkSmo dehaH / tathA coktaM tattvasaMgrahe vasudhAdyastasvagaNaH pratipuMniyataH kalAnto'yam / paryaTati karmavazAdbhuvanaja deheSvayaM ca sarveSu / / iti / tathA cAyamarthaH samapadyata - antaHkaraNazabdena manobuddha yahaMkAracittavAcinAnyAnyapi puMso bhogakriyAyAmantaraGgANi klaakaalniytividyaar| gaprakRtiguNAkhyAni sapta tattvAnyupalakSyante / dhIkarmazabdena jJeyAni paJca bhUtAni taskara NAni ca tanmAtrANi vitrakSyante / karaNazabdena jJAnakarmendriyadazakaM saMgRhyate / nanu zrImatkAlottare zabdaH sparzastathA rUpaM raso gandhazca paJcakam / buddhirmAH pUrvamudAhRtam // 15. iti zrUyate / tatkathamanyathA kathyate / addhA / ata eva ca tatrabhavatA rAmakANDena tatsUtraM triMzattatvaparatayA vyAkhyAyItyalamatiprapaJzcana / tathA'pi kathaM punarasya puryaSTakatvam / bhUtatanmAtra buddhIndriyakarmendriyAntaHkaraNasaMjJaH paJcabhirvargaistatkAraNena pradhAnena kalAdipaJcakAtmanA vargeNa cA''rabdhatvAdityavirodhaH / tatra puryaSTakayutAnviziSTapuNyasaMpannAn kAMzcidanugRhya bhuvanapatimaMtra mahezvaro'nantaH prayacchati / taduktam- kazvidanugRhya vitarati bhuvanapatitvaM mahezvarasteSAm / / iti / sakalo'pi dvividhaH / pakka kaluSA pakkaka luSabhedAt / tatrA''dyAnparamezvarastasparipAkaparipATyA tadanuguNazaktipAtena maNDalyAdyaSTAdazottarazataM mantrezvarapadaM 1 gha. "pakve malakarmaNI / IzapreraNavivazA janmamRtI punarbrajantyanye / purauN| 2 ka. kha. ga. maNi punarvrajantyanye / pudeg / 3 gha. raNadhIkarmakAra / 4 ca klAntaM / 5 ka. ga. gha. vA'vasthi' / 6 gha. 'vA' / 7 ka kha ga gha kalani / 8 ka. 'yatavi' / 9 ca labhyante / 10 kha. gha. 'kAra' | 11 ka. kha. ga. gha. .nte | kAra / 12 kha. saMgrAhya' / 13 gha. rUparasau garauM / 14 ka. kha. ga. gha. Ga. rAmakaNThena / ca. rAmakarNena 15 gha. sattavapa / catra triMzatta vavAcakata / 16 gha. - ca. deg kara 17 ka. kha. ga. dha. Jcaka kaJcukA' / 18 ka. ga. 'mantrama / 19 ga. kAzci / 20 kha. 'mahezvara N / 21 ka. ga. 'zatama N / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApayati / taduktam- zaivadarzanam / zeSA bhavanti sakalAH kalA diyogAdahamukhe kAle | zatamaSTAdaza tepAM kurute svayameva mantrezAn / / tatrASTau maNDalinaH krodhAdyAstatsamAzca vIrezaH / zrIkaNThaH zatarudrAH zatamityaSTAdazAbhyadhikam / iti / 208 tatparipAkAdhikyanirodhena zaktyupasaMhAreNa dIkSAkaraNena mokSaprado bhavatyAcAryamUrtimAsthAya paramezvaraH / tadayuktam paripakamalA netAnutsAdane hetu zaktipAtena / yojayati pare tattve sa dIkSayA''cAryamUrtisthaH // iti / zrImanmRgendre'pi -- pUrva vyatyAsitasyANoH pAzajAlamapohati // iti / vyAkRtaM ca nArAyaNakaNThena / tatsarvaM tata evAvadhAryam / asmAbhistu vistarabhiyA na prastUyate / apakka kaluSAnbaddhAnaNUn bhogabhAjo vidhatte paramezvaraH karmavazAt / tadapyuktam-- baddhAze pAnaparA viniyuGkte bhogabhuktaye puMsaH / tatkarmaNAmanugamAdityevaM kIrtitAH pazavaH / iti / atha pApadArthaH kathayate / pAzacaturvidhaH / malakarmamAyAdha zaktibhedAt / nanu - zaitrAgameSu mukhyaM patipazupAzA iti kramAccitayam / tatra patiH ziva uktaH pazavo hyaNavo'rthapaJcakaM pAzAH // iti pAza: paJcavidhaH kathyate / tatkathaM caturvidha iti gaNyate / ucyate-- vindomayAtmanaH zivatatvapadavedanIyasya zivapadaprAptilakSaNaparamamuktyapekSayA pAzatve'pi tadyogasya vidyezvarAdipadamAptihetutvenAparamuktitvAtpAzatvenAnupAdAnamityavirodhaH / ata evoktaM tatvaprakAze pAzAzcaturvidhAH syuriti / zrImanmRgendre'pi -- prAvRtIzau bailaM karma mAyAkAryaM caturvidham / jalaM samAsena dharmA nAcaiva kIrtitAH // iti / asvArtha: - prAvRgoti prakarSeNA''cchAdayatyAtmanaH svAbhAvikyoM dRkriye 1 gha. zatarudraH / 2Ga 'naza' / 3 ka. ga. gha. kIrtyate / 4ga, padAprA / 5 kA kha. 'tIzo ba' / ca. 'tI zabale kadeg / 6 ka. bale / 7ga. 'jAlasa' / 8 gha. rtitam / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 . sarvadarzanasaMgraheiti prAItirazucirmalaH / sa ca ISTe svAtantryeNeti IzaH / taduktam eko hyanekazaktidRkriyayozchAdako malaH puMsaH / tuSataNDulavajjJeyastAmrAzritakAlikAvadvA / / iti / balaM rodhazaktiH / asyAH zivazakteH pAzAdhiSThAnena puruSatirodhAyakatvAdupacAreNa pAzatvam / taduktam tAsAmahaM varA zaktiH sarvAnugrAhikA zivA / dharmAnuvartanAdeva pAza ityupacaryate // iti / ' kriyate phalArthibhiriti karma dharmAdharmAtmakaM bIjAkuravatmavAharUpeNAnAdi / yathoktaM zrImatkiraNe yathA'nAdirmalastasya karmAlpakamanAdikam / yadyanAdi na saMsiddhaM vaicitryaM kena hetunA // iti / mAtyasyAM zaktyAtmanA pralaye sarva jagatsRSTI vyaktimAyAtIti mAyA / yayoktaM zrImassaurabheye zaktirUpeNa kAryANi tallInAni mahAkSaye / vikRtI vyaktimAryoti sA kAryeNa kalAdinA / / iti / yadyapyatra bahu vatta.vyamasti tathA'pi granthabhUyastvabhayAduparamyate / tadityaM patipazupakSapadArthAstrayaH prdrshitaaH| . patividhe tathA'vidyA pazuH pAzazca kAraNam / tannivRttAviti proktAH padArthAH Sad samAsataH // ityAdinA prakArAntaraM vAnaratnAvalyAdau prasiddham / sarva tata evAvagantavyamiti sarva samaJjasam / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe zaivadarzanam / / atha pratyabhijJAdarzanam // 8 // atrApekSAvihInAnAM jaDAnAM kAraNatvaM duppatItyaparituSyanto matAntaramaviSyantaH paramezvarecchAvazAdeva jagannirmANaM parighuSyantaH svasaMvedanopapattyA''. 1 gha. 'vRttira / 2 ka. kha. gha.-ca yocchAda / 3 ca. 'm / tasmAnmAhezvarI zaktiH / 4 kha. gha. kriyApha / 5 gha. mAtma / 6 ka. kha. makara / 7 ka.--. 'dirasaM si / 8 ca. 'tyasya sh| 9 kha. gha. 'yAnti sA / 10 ka kha ga. praadrshisst| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAdarzanam / gamasiddhapratyagAtmatAdAtmye nAnAvidhamAnameyAdibhedAbhedazA liparamezvaro'natyamukhaprekSitvalakSaNasvAtantryabhAksvAtmadarpaNe bhAvAnpratibimbavadavabhAsayatIti bhaNantI bAhyAbhyantaracaryA prANAyAmAdi klezama yA sakalIpavaidhuryeNa sarvasulabhamabhinavaM pratyabhijJAmAtraM parApara siddhayupAyamabhyupagacchantaH pare mAhezvarAH matyabhijJAzAstrarmebhyasyanti / tasyeyattA'pi nyarUpi parIkSakaiH sUtravRttirvivRtirlaghvI bRhatItyubhe vimarzinyau / prakaraNavivaraNapaJcakamiti zAstraM pratyabhijJAyAH // iti / 973 tatredaM prathamaM sUtram~~ 3. kathaMcidAsAdya mahezvaraH syAddAsyaM janasyApyupakAra micchan / samastasaMpatsamavAptihetuM tatpratyabhijJAmupapAdayAmi || iti / kathaMciditi / paramezvarAbhinna gurucaraNAravindayugala samArAdhanena paramezvaraghaditenaivetyarthaH / AsAdyeti / A samantAtparipUrNatayA sAdayitvA svAtmopabhogatAM nirargalA gamayitvA / tadanena viditavedyasvena praarthsh| strakaraNe'dhikAMse darzitaH / anyathA pratAraNameva sajet / mAyottIrNA api mahAmAyAdhikRtA viSNuviriJcyAdyA yadIyaizvarya laizenezvarIbhUtAH bhagavAnanavacchinnaprakAzAnandasvAtantrya paramArtho mahezvaraH tasya F n syam / dIyate'smai svAminA sarve yathAbhilaSitamiti dAsaH rUpasvAtanyapAtramityarthaH / janazabdenAdhikArivipayaniya paramezvara sva prAdarza | yasya yasya hIdaM svarUpakathanaM tasya tasya mahAphalaM bhavati / prajJAnasyaiva paramAphalasvAra / `tathopadiSTaM zivaSSTau paramagurubhirbhagavatsomAnandanAthapAdaiH 10 ekavAra pramANena zAstrAdvA guruvAkyataH 11 1314: "jJAte zivatve sarvastha pratipacyA dRDhAtmanA / karaNena nAsti kRtyaM kApi bhAvanayo'pi vA / jJAte survarNe karaNaM bhavanoM kA parityajet / / iti / apizabdena svAtmanastadabhinnatAmAviSkurvatA pUrNatvena svAtmAnaM parArthasaMputyatiriktaprayojanAntarAvakAzazca parAkRtaH / parArthazca prayojanaM bhavatyeva / 1 1 ka. 'ro nAnya' / 2 ka- Da. 'vAtprati' / 3 ka. - ga. Ga. ca. 'lAvai / 4 gha. mabhyAsate 5 ka. ga. .syanta / kha. 'syantaH ta' / 6 ga. 'bhinnAgu / 7 kaH svAtmIyabho / 8 ka ga prasajyeta / 9 ka. kha. dAsyAddIya' / 10 ca. mA 'ka' / 13 sva. vanA'pi vrajet / i / dha haso / 19 ka. - Ga. 'yA sakRt / 12 ca. ' vanA'pi vrajediti / 14 ca. 'nAM vraje / 10 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 . sarvadarzanasaMgrahe-- tallakSaNayogAt / na hyayaM devazApaH svArtha eva prayojanaM na parArtha iti / ata evoktamakSapAdena--yamarthamadhikRtya pravartate tatprayojanam (gau sU0 1 / 1 24 ) iti / upazabdaH sAmIpyArthaH / tena janasya paramezvarasamIpatAkaraNamAtra phalam / ata evA''ha samastati / paramezvaratAlAbhe hi sarvAH saMpadastaniSyandamayyaH saMpannA eva rohaNAcalalAbhe ratnasaMpada iva / evaM paramezvaratAlAbhe kimanyatmArthanIyam / taduktamutpalAcA: bhaktilakSmIsamRddhAnAM kimanyadupayAcitam / etayA vA daridrANAM kimanyadapayAcitam // iti / . . itthaM SaSThIsamAsapakSe prayojanaM nirdiSTam / bahuvrIhipakSe tUMpapAdayAmaH / samastasya bAbAbhyantarasya nityasukhAderyA saMpatsiAddhastathAtvaprakAzastasyAH samyagavAptiryasyAH pratyabhijJAyA hetuH sA tathoktA / tasya mahezvarasya pratyabhijJA pratyA. bhimukhyena jJAnam / loke hi sa evAyaM caitra iti pratisaMdhAnenAbhimukhIbhUte vastuni jJAnaM pratyabhijJeti vyavahiyate / ihApi prasiddhapurANasiddhAgamAnupAnAdijJAtaparipUrNazakti ke paramezvare sati svAtmanyabhimukhIbhUte tacchaktimatisaMdhAnena jJAnamudeti nUnaM sa evezvaro'hamiti / tAmetAM pratyabhijJAmupapAdayAmi / upapattiH saMbhavaH / saMbhavatIti * tatsamarthAcaraNena prayojanavyApAraNa saMpA. dayAmItyarthaH / yadIzvarasvabhAva evA''tmA prakAzate tahi kimanena pratyabhijJApadarzanaprayA. seneti cettaprAyaM samAdhiH--svaprakAzatayA satatamavabhAsamAne'pyAtmani mAyApazAdbhAMgena prakAzamAne pUrNatAvabhAsasiddhaye hakriyAtmakazaktyAviSkaraNena pratyabhijJA pradaryate / tathA ca prayogaH- ayamAtmA paramezvaro bhavitumarhati / jJAnakriyAzaktimatvAt / yo yAvani jJAtA ko ca sa tAvatIzvaraH prasiddhe. ___ * gha. pu. Ti.- tatsamarthAcaraNenetyasya vivaraNaM prayojanati / prayojanayukto vyApAraH prayojanadhyApAraH / saphalAnuSThAnenetyarthaH / 1ca. 'radharmasamIpaH zara / 2 ka. ga. padaH / e' / 3 gha. 'va / 4 ka. sa. pa.-. enyaa| ca. anayA / 5 ke.-. DA. ca. tUpAyaH sa / 6 ka. nAtisa / Ga.- nityAsu / ga. nItasu / 7 kha. gha. 'stattvapra / 8 ke.-ga. Ga. 'timAbhi / ca 'tipAbhi / 9 ca. degddhAntAgamAnAdiparijJA / 10 ka. kha. 'diparijJA / ga. 'diparijJAtaM pa0 / gha. 'diparijJAte p| 11 ka.-ga. ca. menAM pra / 12 ka. ga. vntiiti| 13 ca. pratyabhijJAvyA / 14 ka. ga.-ca zane / 15 ka kha. degsanasi / 16 kha. tmaza / 17 kha. prasiddhaH pr| . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAdarzanam / 75 paravadrAjavatA / AtmA ca vizvajJAtA kartA ca / tasmAdIzvaro'yamiti / avayavapaJcakasyA''zrayaNaM mAyAvadeva naiyAyikaimatasya + kakSIkara gAt / taduktamudaiyakaramUnunA kartari jJAtari svAtmanyAdisiddha mahezvare / aMjaDAsmA niSadhaM vA siddhiM vA vidadhIta kH|| . kiMtu mohavazAdasmindRSTe'pyanupalakSite / zaktyAviSkaraNeneyaM pratyabhijJopadayate / / tathAhi-sarveSAmiha bhUtAnAM pratiSThA + jIvadAzrayA / jJAnaM kriyA ca bhUtAnAM jIvatAM jIvanaM matam // tatra jJAnaM svataHsiddhaM kriyA kAryAzritA satI / =parairapyupalakSyeta to'nyajJAnamucyate // iti / yA caiSAM pratibhA tattatpadArthakramalaipinA / akramAnandacidrUpaH pramAtA sa mahezvaraH // iti ca / somAnandanAthapAdairapi sadA zivAtmanA vetti sadA vetti maidAtmanA // ityAdi / zAmAdhikAraparisamAptAvapi tadaikyena vinA nAsti saMvidA lokapaddhatiH / prakAzaikyAttadekatvaM mAtaikaH sa iti sthitiH| sa eva vimRzatvena niyatena mheshvrH| vimarza eva devasya zuddhe jJAnakriye yataH // iti / vihataM cAbhinavaguptauMcAyaH / tameva bhAntamanubhAti sarva tasya bhAsA. sarva midaM vibhAti ' (kA0.2.2 ) iti zrutyA prakAzacidrUpamahinnA sarvasya bhAva ___+ gha. pu. Ti.- tasya paJcAvayavAnumAnasya kakSIkaraNAdaGgIkArAt / * gha. pu. Ti.--jaDatA. siddhim / + gha. pu. Ti.-jIyatAmAzrayo jiivdaashryH| = gha. puTi.-tayA'parairapyAtmopalakSyeta tsyaaH| 4 pa. pu. Ti.--kAzyAzritA prakAzAzritA satI vrtte| . 1 ka. ga. zvatra jJA / kha. gha. zvasya jJA / 2 ga.-ca. yAvAdena nai / 3 kha. 'kavattasya / ca. degkapadasya / 4 gha. degkSIkArAt / 5 ka. kha. ga. dayAkadeg / 6 ca. ayamAtmA / 7 kha. gha. 'bhijJA prd| 8 gha. 'zrayaH / 9 ca. vanirmita / 10 ka.--. x degyA kAzyAni / 11 ka. ga.-ca. tayA'nyajjJA / 12 ka. kha. gha. ruussitaa| 13 gha. mahAtmanA / 14 ka. ga.-ca. sthitH| 15 ka. kha. gha. evAtha bhRza / ga. degevAvabhRza / Ga.- evArthamRza / 16 Da.-ca. "ptAyaH / 17 ka. kha. ga. tyA ca pr| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .' ETC sarvadarzanasaMgrahejAtasya bhAsakatvamabhyupeyate / natazca viSayaprakAzasya nIlaprakAzaH pItaprakAza iti viSayoparAgabhedAbhedaH / vastutastu dezakAlAkArasaMkocavaikalyAMdabheda evN| sa eva caitanyarUpaH prakAzaH pramAtetyucyate / tathA ca paThitaM zivasUtreSu caitanyamAtmeti / tasya cidrUpatvamanacchinnavimarzatvamananyonmukhatvamAnandaikaghanatvaM mAhezvaryamiti paryAyaH / sa eva hayaM bhAvAtmA vimarzaH zuddha pAramArthikyau jJAnakriye / tatra prakAza rUpatA jJAnam / svato jagannirmAtRtva kriyA / tacca nirUpita kriyAdhikAre--- eSa cA''nandazaktitvodevamAbhAsayatyamUn / bhAvAnicchAva zAdeSAM kriyA nirmAtRRtA'sya sA // iti / upasaMhAre'pi itthaM tathA ghaTa:TAdyAkArajagadAtmanA / tiSThAsorevamicchaiva hetukartRkRtA kriyA // iti / tasminsatIdamastIti kAryakAraNatA'pi yA / / sA'pyapekSAvihInAnAM jaDAnAM nopapadyate :: .... iti nyAyena yato jaDasya na kAraNatA na vA'nIzvarasya cetanasyAni tasmAttena tena jagadgatajanmasthityAdibhAvavikAratattadbhedakriyAsamantrarUpeNa dhAtumiccho svatantrasya bhagavato mahezvarasyecchavottarottaramucchUnasvabhA~cA kriyA vizvakartRtvaM vocyata iti / icchAmAtreNa jagannirmANamityatra dRSTAnto'pi sTuM nirdiSTaH yoginAmapi muddhIje vinaivecchAvazena yat / / ghaTAdi jAyate tattatsthirasvArthakriyAkaram / / iti / yadi ghaTAdikaM prati mRdAyeva paramArthataH kAraNaM syAtAI kathaM yogIcchA mAtreNa-ghaTAdijanma syAt / athocyetAnya eva mRddhIjAdijanyA ghaTADArAdayo yogIcchAjanyAratvanya evote tatrApi bodhyase-sAmagrIbhedAttAvatkAryabheda iti srvjnprsiddhm| . . ........ ye tu varNayanti nopAdAnaM vinA ghaTAyutpattiriti yogI vicchayA paramA NUnvyApArayansaMghaTayatIti te'pi bodhanIyAH / yadi paridRSTakAryakAraNabhAvaviparyayo na labhyeta tarhi ghaTe maddaNDacakrAdi dehe strI puruSasaMyogAdi sarva 1 ca. degsya vimarzarUpa / 2 ca. tvasukhatvamA / 3 kha. evAhaM bhA' / 4 ka. ga gha. hyahaMbhA / 5 kha. "tRto'sya / ca. tatA'sya te / u0 / 6 kha. degna ja / 7 gha. bhAvakriyA / 8 ca. "svAtmakriyAtmakamiti / 9 .-nyAstvanyA edeg / ca. nyAstadanyA edeg / 10 kha. degtvicchApa / 11 ca. 'dRshykaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtybhijnyaadrshnm| mapekSyeta / tathA ca yogIcchAsamanantarasaMjAtaghaTadehAdisaMbhavo duHsamarthaH evaM syAt / cetana eva tu tathA bhAti bhagavAnbhUribhago mahAdevo niyatyanuvartanollaGghanaghanatarasvAtantrya iti pakSe na kAcidanupapattiH / ata evoktaM vasuguptAcArya:-- nirupAdAnasaMbhAremabhittAveva tanvate / jagacitraM namastasmai kalAnAthAya zUline // iti / nanu pratyagAtmanaH paramezvarAbhinnatve saMsArasaMbandhaH kathaM bhavediti cettaproktamAgamAdhikAre~ * eSa pramAtA mAyAndhaH saMsArI karmabandhanaH / vidyAdijJApitazvaryazvidghano mukta ucyate // iti / nanu prameyasya pramAtrabhinnatve baddhamuktayoH prameyaM prati ko vizeSaH / atrA pyuttaramuktaM tattvArthasaMgrahAdhikAre-- meyaM sAdhAraNaM muktaH svAtmAbhedena manyate / mahezvaro yathA baddhaH punaratyantabhedavat / ' iti / nanvAtmanaH paramezvaratvaM svAbhAvikaM cennArthaH pratyabhiprArthanayA / na hi bIjamapratyabhijJAtaM sati sahakArisAkalye'Gkura notpAdayati / tasmAtkasmAdvA''smapratyabhijJAne nibandha iti ceducyate / zRNu tAvadidaM rahasyam / dvividhA hyarthakriyA bAhyA'GkurAdikA pramAtRvizrAnticamatkArasArA prItyAdirUpA ca / tatrA''dyA pratyabhijJAnaM nApekSate / dvitIyA tu tadapekSata eva / ihAmyahamIzvara ityevaMbhUtacamatkArasArA parAparasiddhilakSaNajIvAtmaikatvazaktivibhUtirUpArthakriyeti svarUpapatyabhijJAnamapekSaNIyam / nanu pramAtRvizrAntisArA'rthakriyA pratyabhijJAnena vinA'dRSTI satI tasmindRSTeti ka dRSTam / atrocyate / nAyakaguNagaNasaMzravaNamaddhAnurAgA kAcana kAminI madanavihvalA virahaklezamasahamAnA mada. nalekhAvalambanena svAvasthAnivedanAni vidhatte / tathA vegAttanikaTamantyapi tasminnavalokite'pi tadavalokanaM tadIyaguNaparAmarzAbhAve janasAdhAraNatvaM prApte 1ca. degti bhargo bhUribhAga iti bhargo ma / 2 kha. bhAgo / 3 kha. yantyAnu / 4 gha. 'tanamullaGghya gha / 5 gha. 'rasvabhi / 6 kha. 'masitAvedyata / 7 GaH-ca. lAilAdhyAya / 8 ca vijJAnajJA / 9 ka. ga.-ca. bandhamu / 10 kha. 'yoH ko / 11 kha. mucyate / 12 kha. jJAprathamayA / 13 kha. jJAte sa / 14 ka. 'bandhana ideg / ga. nibandhana i / 15 kha. 'TA sA t| 16 kha. degNasaM / 17 kha. ga. Ga.-ca. 'Tatyapi / 18 ka. pi tadI' / kha. degpi te tadaH / gha. *pi tmloN| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarpadarzanasaMgrahehRdayaMgamabhAva na labhate / yadA tuM * dUnIvacanAttadIyaguNaparAmarza karoti tadA tatkSaNameva pUrNabhAvamabhyeti / evaM svAtmani vizvezvarAtmanA bhAsamAne'pi tannirbhAsanaM tadIyaguNaparAmarzavirahasamaye pUrNabhAvaM na saMpAdayati / yadA tu gurukhacanAdinA sarvatvisarvakartRtvAdilakSaNaparamezvarotkarSaparAmarzo jAyate tadA tatkSaNameva pUrNAtmatAlAbhaH / taduktaM caturthe vimarza taistairapyupayAcitairupanatastasyAH sthito'pyanti ke kAnto lokasamAna evamaparijJAto na rantuM ythaa| . lokasyaiSa tathA'navekSitaguNaH svAtmA'pi vizvezvaro / naivAyaM nijavaibhavAya tadiyaM tatpratyabhijJoditA / / iti / abhinavaguptAdibhirAcAryairvihitapratAno'pyayamarthaH saMgrahamupakramamANairasmAbhirvistarabhiyA na pranAnita iti sarva zivam / . iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe pratyabhijJAdarzanam // . atha rasezvaradarzanam // 9 // - apare mAhezvarAH paramezvara tAdAtmyavAdino'pi piNDasthairye sarvAbhimatA jIvanmukti setsyatItyAsthAya piNDasthopAyaM pAradAdipadavedanIyaM rasameva saMgi . rante / rasasya pAradatvaM saMsAraparapArapApaNahetutvena / taduktam - saMsArasya paraM pAraM datte'sau pAradaH smRtaH // iti / rasArNave'pi pArado gadito yasmAtparArtha sAdhakottamaiH / supto'yaM matsamo devi mama pratyaGgasaMbhavaH / .... mama deharaso yasmAdrasastenAyamucyate / / iti / nanu prakArAntareNApi jIvanmuktiyuktoM neyaM vAcoyuktiyuktimatIti cenna / * gha. pu. Ti.-nikaTavartisakhyAdivacanAdvA / ...1 kha. gha. vaM ladeg / 2 ka.-Ga. tu mUrtiva / 3 ka. kha. ga. gha. degnAdinA tadI / 4 ka.-ga. Ga. matyeti / 5 ka. kha. ga. gha. jJata / 6 gha. pUrNatA / 7 ca. 'tAbhAvaH / tadeg / 8 kha. nataM tasyAH 19 Ga.-ca. maiva / 10 ca didaM ta / 11 ka. degmarthasaM / 12 ka. gha. "bhijJAnada / 13 gha. paaypaa| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasezvaradarzanam / 75 paTsvapi darzaneSu dehapAtAnantaraM muktaruktatayA tatra vizvAsAnupapattyA nirvicikitsapravRtteranupapatteH / tadapyuktaM tatraiva SaDdarzane'pi muktistu darzitA piNDapAtane / karAmalakavatsA'pi pratyakSA nopalabhyate / tasmAttaM rakSayetpiNDaM rasaizcaiva rasAyanaiH // iti / govindabhagavatpAdAcArapi . iti dhanazarIrabhogAnmatvA nityAnsadaiva yatanIyam / . muktau sA ca jJAnAttacAbhyAsAtsa ca sthire dehe // iti / nanu vinazvaratayA dRzyamAnasya dehasya kathaM nityatvamavasIyata iti cenmaivaM maMsthAH / SATakauzikasya zarIrasyAnityatve'pi rasAbhrakapadAbhilapyaharagaurIsR. STijAtasya nityatvopapatteH / tathA ca rasahRdaye ye cAtyakta zarIrA haragaurIsRSTijAM tanuM praaptaaH| muktAste rasasiddhA mantragaNaH kiMkaro yeSAm // (1|7)iti / tasmAjjIvanmuktiM samIhamAnena yoginA prathamaM divytnurvidheyaa| haragaurI. sRSTisaMyogajanitatvaM ca rasasya harajatvenAbhrakasya gaurIsaMbhavatvena tattadAtmakatvamuktam- -- abhrakastava bIjaM tu mama bIjaM tu pAradaH / anayamilanaM devi mRtyudAridyanAzanam // iti / atyalpamidamucyate / devadaitya munimAnavAdiSu bahavo rasasAmarthyAdivyaM dehamAzritya jIvanmuktimAzritAH zrUyante rasezvarasiddhAnte devAH kecinma hazAyA daityAH kAvyapuraHsarAH / munayo vAlakhilyAdyA nRpAH somezvarAdayaH // govinda bhagavatpAdAcAryo govindnaaykH| carvaTiH kapilo vyAliH kApAliH kandalAyanaH / / ete'nye bahavaH siddhA jIvanmuktAzcaranti hi / tanuM rasamayIM prApyaM tadAtmakakathAcaNAH // iti / ayamevArthaH paramezvareNa paramezvarI prati prapazcita: karmayogeNa devezi prApyate piNDadhAraNam / 1ka -ga. i. ca. tAH / vandyAste / ca. taaH| bndhaaste| 2 gha.STi jAntaratvaM haragaurIsaMyogajanitatvaM / 3 ca 'yo'mI vasiSThAdyA / 4 ca. parpaTiH / 5 ca. kapAliH / 6 gha. "pya tapAtmAno'tha caarnnaaH| I / 7 ka -ga. Ga, ca. vAsyArthaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- rasazca pavanazceti karmayogo dvidhA smRtaH // marchito harati vyAdhInmato jIvayati svayam / baddhaH khecaratAM kuryAdraso vAyuzca bhairavi // iti / mUrchitasvarUpamuktam nAnAvoM bhavetsUto vihAya ghanacApalam / lakSaNaM dRzyate yasya mUrchitaM taM vadanti hi // ArdratvaM ca ghanatvaM ca tejo gaurava cApalam / . ... yasyaitAni na dRzyante taM vidyAnmRtasUtakam // iti / * anyatra baddhasvarUpamapyabhyadhAyi...., akSatazca laghudrAvI tejasvI nirmalo guruH / . . sphoTanaM punarAvRttI baddhasUtasya lakSaNam / / iti / nanu haragaurIsRSTisiddhau piNDasthairyamAsthAtuM pAryate / tatsiddhireva kathamiti -cenna / aSTAdazasaMskAravazAttadupapatteH / taduktamAcArya: tasya prasAdhanavidhau mudhiyA pratikarmanimalAH prathamam / .... aSTAdaza saMskArA vijJAtavyAH prayatnena // iti / te ca saMskArAM nirUpitAH svedanamardanamUrchanasthApanapAtananirodhaniyamAzca / dIpanagaganagrAsapramANamatha jAraNapidhAnam // grbhdrutibaahydrutikssaarnnsNraagsaarnnaashcaiv| . . krAmaNavedhau bhakSaNamaSTAdazadheti rasakarma // iti / tasmapazcastu govindabhagavatpAdAcArya sarvajJarAmezvarabhaTTArakaprabhRtibhiH prAcInairAcAryanirUpita iti granthabhUyastvamayAdudAsyate / na ca rasazAstraM dhAtuvAdArthameveti mantavyam / dehavedhadvArA muktereva paramaprayojanatvAt / taduktaM rasANave - lohavedhastvayA deva yadarthamupavarNitaH / taM dehavedhamAcakSva yena syAtkhecarI gatiH // pathA lohe tathA dehe kartavyaH sUtakaH saMtA / samAnaM kurute devi pratyeyaM dehalohayoH / pUrva lohe parIkSeta pazcAdde prayojayet // iti / - 1 ke. khaM. tasya / 2 ca. ma khyAtuM / 3 gha. "malaH prathamaH / a / 4 ka. 'tAH / taduktamAcAryaiH / tathAhi-sve' / 5 ka. ga. du / 6 ka. kha. gha. 'gakSAra' / 7 gha. yaddattaH paramIzitaH / ka-ga. i. yahataM pa / 8 ka satAm / 9 kha. tyahaM de| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasezvaradarzanam | 81 nanu saccidAnandAtmaka paratattvasphuraNAdeva muktisiddhau kimanena divyadeha saMpAdanamayAseneti cettadetadbArtam / avArtazarIrAlAbhe tadvArtAyA aMyogAt / taduktaM rasahRdaye galitAnalpavikalpaH sarvAdhvavivakSitazcidAnandaH / sphurito'pyasphuritatanoH karoti kiM jantuvargasya / / (1 / 20 ) iti / yajjarayA jarjaritaM kAsazvAsAdiduHkhavizadaM ca / yogyaM tanna samAdhau pratihata buddhIndriyaprasaram || (1 / 29 ) bAlaH SoDazavarSo viSayarasAsvAdalampaTaH parataH / yAtaviveko vRddho martyaH kathamApnuyAnmuktim / / iti / nanu jIvatvaM nAma saMsAritvam / tadviparItatvaM muktatvam / tathA ca paraspara viruddhayoH kathamekAyatanatvamupapannaM syAditi cettadanupapannam / vikalpAnupapatteH / muktistAvatsarvatIrthaMkarasaMmatA / sA kiM jJeyapade nivizate na vA / carame zazaviSANakalpA syAt / prathame na jIvana varjanIyam / ajIvato jJAtRtvAnupapatteH / taduktaM rasezvara siddhAnte 4 rasADUmeyamAgato jIvamokSo'nyathA tu na / pramANAntaravAdeSu yuktibhedAvalambiSu // jJAtRjJeyamidaM viddhi sarvatantreSu saMmataH / nAjIvajJAsyati jJeyaM dato'styeva jIvanam // iti / 94 na cedamaSdRSTacaramiti mantavyam / viSNusvAmimatAnusAribhirnRpaJcAsyaizarIrasya nityatvopapAdanAt / taduktaM sAkArasiddhau sacinityanijA cintyapUrNAnandaikavigraham / nRpaJcamahaM vande zrIviSNusvAmisaMmatam || iti / nanvetatsAvayavaM rUpavadavabhAsamAnaM nRkaNThIravAGga saditi na saMgacchata ityAdinA'kSepapuraHsaraM sanakAdipratyakSa sahasra varSA puruSaH ( 0 3 | 14 ) 17 ityAdizrati 1 kha. alAbhAt / 2 ka. -ga Ga. ca. 'ti / yaM jara / 3 ka. kha. ga. 'kAyana / 4 kha. ga. gha. jI / 5ga. 'naM na varjanIyanajIvino jJA / 6 ka. ga. vano jJA' / kha 'vane jJA' / 7Ga - ca. 'kSo'styadhomanAH / pra' / kha. kSo'styadharmanaH / pra / ka ga. kSo'styadho manaH / pra / 8 gha degSu muktideg / 9 kha. siddhisa' / 10 ka - ga. Ga. 'rvamantre' / 11 'syasi jJe' / 13 ga. jJeye / 14 kha pradadeg / 15 ka. kha. vidyusvA kha. 'timattama' / ga. va. 'tiH / tama' / gha. 'tisaMmataM - ta' / Ga. -ca. 'm / na jI / 12 gha. / 16 gha. 'syanitya / 17 ka. 11 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- tamadbhutaM bAlakamambujekSaNaM caturbhuja zaGkhagadAyudAyudham / ( bhA0 da0 pU0 3 / 9) ityAdipurANalakSaNena pramANatrayeNa siddhaM nRpazcAnanAGgaM kathamasatsyAditi sadAdIni vizeSaNAni garbhazrIkAntamizrIrvaSNusvAmicaraNapariNatAntaHkaraNaiH pratipAditAni / tasmAdasmadiSTadehanityatvamatyantAdRSTaM na bhavatIti puruSArthakAmukaiH puruSaireSTavyam / ata evoktam AyatanaM vidyAnAM mUlaM dharmArthakAmamokSANAm / zreyaH paraM kimanyaccharIramajarAmaraM vihAyakam / / iti / . ajarAmarIkaraNasamarthazca rasendra eva / tadAha eko'sau rasarAjaH zarIramajarAmaraM kurute // iti / kiM vaya'te rasasya mAhAtmyam / darzanasparzanAdinA'pi mahatphalaM bhavati / taduktaM rasArNave darzanAtsparzanAttasya bhakSaNAtsmaraNAdapi / xpUjanAdrasadAnAcca dRzyate SaDvidhaM phalam / kedArAdIni liGgAni pRthivyAM yAni kAnicit / tAni dRSTvA tu yatpuNyaM tatpuNyaM rasadarzanAt // ityAdinA / . anyatrApi kAzyAdisarvaliGgabhyo rslinggaarcnaacchivH| . . prApyate yena talliGga bhogArogyAmRtapadam // iti / . rasanindAyAH pratyavAyo'pi darzitaH pramAdAdrasanindAyAH zrutAvenaM smaretsudhIH / drAktyajennindakaM nityaM nindayA pUritAzubham // iti / tasmAdasmaduktayA rItyA divyaM dehaM saMpAdya yogAbhyAsavazAtparatattve dRSTe purupArthaprAptirbhavati / tadA bhrUyugamadhyagataM yacchikhividyutsUryavajjagadbhAsi / keSAMcitpuNyadRzAmunmIlati cinmayaM jyotiH // x gha. pu. Ti.- pUjanAddhAraNAccAsya / - 15 degmANena ca si / 2 kha. kAmaiH pu / 3 gha. hatpUjitajyotirliGgAdidarzanAdi / 4 ka. kha. ga. 'ni ca / 5 gha. nAcanA varA / iti / prA / 6 ka.--ga. Ga. ca. canaM zivam / iti / prA / 7 ca. tannityaM bodhAroM / 8 ka. mRtAmaram / i / 9 ka. ga. degndAyAM shru| 10 kha. gha. nirayA / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasezvaradarzanam / paramAnandaikarasaM paramaM jyotiHsvabhAvamAvikalpam / vigalitasakalaklezaM jJeyaM zAntaM svasaMvedyam / / tasminAdhAya manaH sphuradakhilaM cinmayaM jagatpazyan / utsanakarmabandho brahmatvAmihaiva cA''noti // (rasaha0 1 / 21-23) zrutizca-raso vai saH / rasaM hyevAyaM labdhvA''nandI bhavati (tai0 2-7-1) iti / tadityaM bhavadainyaduHkhabhairataraNopAyo rasa eveti siddham / tathA ca rasasya para. brahmaNA sAmyamiti pratipAdakaH zlokaH yaH syAtyAvaraNAvimocanadhiyAM sAdhyaH prakRtyA punaH saMpannaH saha sena dIvyati paraM vaizvAnare jAgrati / jJAto yadyaparaM na vedayati ca svasmAtsvayaM dyotate yo brameva sa dainyasaMsRtibhayAtpAyAdasau pAradaH // iti / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe rasezvaradarzanam / / athaulUkyadarzanam // 10 // iha khalu nikhilaprekSAvAnisargapratikUlavedanIyatayA~ nikhilAtmasaMvedanasiddha duHkhaM jihAsustaddhAnopAyaM jijJAsuH paramezvarasAkSAtkAramupAyAkalayati / yadA carmavadAkAzaM veSTayiSyanti mAnavAH / tadA zivamavijJAya duHkhasyAnto bhaviSyati // ityAdivacanavicayaprAmANyAt / paramezvarasAkSAtkArazca zravaNamananabhAvanAbhi. IvanIyaH / yadAha AgaimenAnumAnena dhyAnAbhyAsabalena c| tridhA prakalpayanprajJA labhate yogamuttamam // iti / tatra mananamanumAnAdhInam / anumAnaM ca vyAptijJAnAdhInam / vyAptijJAnaM ca padArthavivekasApekSam / ataH padArthaSaTkam - athAto dharma vyAkhyAsyAmaH 1 gha. ramajyoM / 2 kha. svayaM ve / 3 ka. kha. baddho ba / 4 ga. Ga.-ca. bhavedanyauM / gha. bhave dai' / kha. bhavedanyabhavaduH / 5 gha. degbhavata / 6 kha. i.-ca. degkSAvanni / 7 ca. yA pr| 8 ka. ga. 6 ji / 9 ka. ga. gha. "hAsatasta / DA.-ca. hAsusta / 10 ka. 'jJAsoH pa0 / 11 u.-ca. 'mAkalati / kha. 'mAkarNayati / 12 ka. ga. nIyam / ya / 13 ka. ga. gamo nA / 14 gha. 'lpyetprjnyaaN| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe(ka0 sU0 1 / 1 / 1) ityAdikAyAM dazalakSaNyA kaNabhakSeNa bhagavata, vyavasthApitam / tatrA''hnika dvayAtmake prathame'dhyAye samavetAzeSapadArthakathanamakAri / tatrApi prathamAhnike jAtinirUpaNam / dvitIyAhnike jAtivizeSayonirUpaNa / Ahnikadvayayukte dvitIye'dhyAye drvyniruupnnm| tatrApi prathamAhnike bhUtavizeSalakSaNam / dvitIye dikkAlapratipAdanam / Ahnika dvayayukte tRtIya AtmAntaHkaraNalakSaNam / tatrApyAtmalakSaNaM prathame / dvitIye'ntaHkaraNalakSaNam / AhnikadvayayuktaM caturthe zarIratadupayogivivecanam / tatrApi prathama tadupayogi. vivecanam / dvitIye zarIravivecanam / Ahnikadvayavati paJcame karmapratipAdanam / taMtrApi prathame zarIrasaMvandhikarmacintanam / dvitIye mArnesakarmacintanam / AhnikadvayazAlini SaSThe zrItadharmanirUpaNam / tatrApi prathame dAnapratigrahadharmavivekaH / dvitIye cAturAzrabhyocitadharmanirUpam / tathAvidhe saptama guNasamavAya. pratipAdanam / tatrApi prathame buddhinirapekSaguNapratipAdanam / dvitIye tatsApekSagu. NapratipAdanaM samavAyapratipAdanaM ca / aSTame nirvikalpakasavikalpakapratyakSapamA. Nacintanam / navame buddhivizeSapratipAdanam / dazame'numAnabhedapratipAdanam / tatroddezo lakSaNaM parIkSA ceti trividhA'sya zAstrasya pravRttiH / nanu vibhAgApekSayA cAturvidhye vaktavye kathaM traividhyamuktamiti cenmevaM mNsthaaH| vibhAgasya vizeSodazarUpatvAduddeza evAntarbhAvAt / tatra dravyaguNakarmasAmAnyadhizeSasambAyA~ iti SaDeva te padArthA ityuddazaH / kimatra kramaniyame kAraNam / ucyate-samastapadArthAyatanatvena pradhAnasya dravyasya prthmmuddeshH| anantaraM guNattvopAdhinA sakaladravyavRtterguNasya / tadanu sAmAnyavattvAmyAtkarmaNaH / pazcAttatritayAzritasya sAmAnyasya / tadanantaraM samavAyAdhikaraNasya vizeSasya / ante'vaziSTasya smvaaysyeti| nanu SaDeva padArthA iti kathaM kathyate / abhAvasyApi sadbhAvAditi cainmaivaM vocH| narthAnullikhitadhIviSayatayA~ bhAvarUpatayA SaDeveti vivakSitatvAt / tathA'pi kathaM SaDeveti niyama upapadyate / vikalpAnupapatteH / tathAhi-niyamavya. vacchedyaM pramitaM na vA / pramitatve kathaM niSedhaH / apamitatve kthNtraam| na hi 1 gha. ye bhUtavizeSadikkAlapratipAdanam / tadeg / 2 Ga. tathA'pi / 3 gha. ye sAdhAraNaka' / 4 ka. ga. degnasAdika / 5 ka kha. ga. "ddezarUpatvoddezadeg / Ga.-"ddeza edeg| ca. dezarUpatvenoddeza edeg / 6 gha. Ga. degyAbhAvA ideg , 7 ka. daarthopptntye| kha. dArthAyatatve / 8 kha. sAdha Atka / 9 ka. ga.-ca. ti kramaniyamaH / na / 10 ka. degcaH / tatrArthA / gha. 'caH / tatrAtholli / 11 ku.--ca. yA ss| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aulUkyadarzanam / kaMcitprekSAvAmUSikAvaSANaM pratipeDhuM yatate / tatazcAnupapanoM liyama iti cenmaivaM bhASiSThAH / saptamatayA pramite*'ndhakArAdau bhAvatvasya bhAvataMyA pamita zaktisAdRzyAdau saptamatvasya ca niSedhAditi kRtaM vistareNa | TER tatra dravyAditritayasya dravyasvAdijAtilakSaNam / dravyatvaM nAma maMgaH nAravindasamavetatve sati nityatve sati gandhAsamavetatvam / guNastvaM nAma sarmavA. yikAraNAsamavetAsamavAyikAraNabhinnasamavetasattAsAkSAvyApyajAtiH / kamI nAma nityaasmvettvshitsttaasaakssaaghaapyjaatiH| sAmAnyaM tu pradhvaMsapratiyogitvarahitamanekasamavetam / vizeSo nAmAnyonyAbhAvAvirodhisAmAnyarahitaH smvetH|| samavAyastu samavAyarahitaH saMbandha iti SaNNAM lakSaNAni vyavasthitAni / - dravyaM nvvidhm| pRthivyaptejovAravAkAzakAladigAtmamanAsIti / tatra pRthi. vyAdicatuSTayasya pRthivItvAdijAtirlakSaNam / pRthivItvaM nAma pAkarUpasamA naadhikrnndrvytvsaakssaadvyaapyjaatiH| aptvaM nAma saritsAgarasamavetattve sati jvalanAsamaveta sAmAnyam / tejaratvaM nAma candracAphirasamavetatve sAta sAla lAsamavetaM sAmAnyam / vAyutvaM nAma tvagindriya samavetadravyatvasAkSAdvayApyajAtiH / AkAzakAladizAmekaikatvAdaparajAtyabhAve pAribhASikyastisraH saMjJA bhavanti AkAzaH kAlo digiti / saMyogArjanyajanyavizeSaguNasamAnAdhikaraNa. vizeSAdhikaraNamAkAzam / vibhutve sati digasamavetaparatvAsamavAyikAraNAdhi. karaNaH kAlaH / akAlatve satyavizeSaguNA mahatI dik / Atmamanasogulmatvamanastve / AtmatvaM naamaamuurtsmvetdrvytvaaprjaatiH| manastvaM nAma dravyasamA yikAraNatvarahitANusamavetadravyatvAparajAtiH / rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvabuddhisukhada khecchAdveSaprayatnAzca kaNThoktAH saptadaza cazabdasamucitA gurutvadvatvanaisa skArA+dRSTazabdAH saptaivetyevaM caturviMzatirguNAH / tatra rUpAdizabdAntAnAM rUpavAdijAtirlakSaNam / rUpatvaM nAma nIlasamavetaguNatvAparajAtiH / ananyA dizA ziSTAnAM lakSaNAni draSTavyAni / PANTFN * saptamabhAvapadArthamAzakya nirAkaroti-andhakArAdAvityAdi / + adRSTaM dhrmaadhmauN| 1 kha. ga. yateta / 2 gha. tvasyAbhA / 3 ka-ga. Ga. ca. "ktisaMkhyAdau / 4 ca. 'rnnm| 5 ka. degraNAsa / gha. ga. rnns| 6 ca. nAmAni / 7 ka. kha Ga.-ca. nityasa18 ca. tvrhi| 9 kha. degti drvys| 10 ka. 'ti jJAnasa / kha. ti jJAnAsa / gha. "ti jvAlAsa / 11 ga. 'tale sati dra / 12 ga. janmaja / 13 ka. ga. gha. "tmama / 14 kha. ga. mUrtAsa / 15 ka. ma.. tadravyatvA / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' sarpadarzanasaMgrahakarma paJcavidham / utkSepaNApakSepaNAkuzcanaprasAraNagamanabhedAt / bhramaNarecanAdInAM gamana evAntarbhAvaH / utkSepaNAdInAmutkSepaNatvAdijAtirlakSaNam / taMtrotkSepaNatvaM nAmordhvadezasaMyogAsamavAyikAraNasamavetakarmatvAparajAtiH / eva. bhapakSepaNatvAdInAM lakSaNaM kartavyam / .. sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM ca / paraM sattA drvygunnsmvetaa| aparaM dravyatvAdi / tallakSaNaM prAgevoktam / - vizeSANAmanantatvAtsamavAyasya caikavAdvibhAgo na saMbhavati / tallakSaNaM ca praagevaavaadi| . dvitve ca pAkajotpattau vibhAge ca vibhAgaje / ....yasya na skhalitA buddhistaM vai vaizeSikaM viduH // ityAMbhANakasya sadbhAvAdvitvAdyutpattiprakAraH pradaryate / tatra prathamamindriyArthaH sanikarSaH / tasmAdekatvasAmAnyajJAnam / tato'pekSAbuddhiH / tatI dvitvotpattiH / tato dvitvatvasAmAnyajJAnam / tasmAdvitvaguNajJAnam / tato dve dravye iti dhiiH| tataH saMskAraH / tadAha AdAvindriyasaMnikarSaghaTanAdekatvasAmAnyadhIrekatvobhayagocarA matirato dvitvaM tato jAyate / dvitvatvAmitistato nu paratI dvitvapramA'nantaraM de dravye iti dhIriyaM nigaditA dvitvodayaprakriyA // iti / dvitvAderapekSAbuddhijanyatve kiM pramANam / atrA''hurAcAryAH-apekSAbuddhiditvAderutpAdikA bhavitumarhati / vyaJjakatvAnupapattau tenAnuvidhIyamAnasvAt / zabdaM prati saMyogavaditi / vayaM tu brUmaH-dvitvAdikamekatvadvayaviSayA. nityabuddhivyaGgayaM na bhavati / anekAzritaguNatvAtpRthaktvAdivaditi / nivRttikramo nirUpyate-apekSAbuddhita ekatvasAmAnyajJAnasya dvitvotpattisamakAlaM nivRttiH / apekSAbuddhedvitvatvasAmAnyajJAnAdvitvaguNabuddhisamasamayam / dvitvasyApekSAbuddhinivRtte vyabuddhisamakAlamaguNavu dravyabuddhitaH saMskArotpattisamakAlam / dravyarbuddhastadanantaraM saMskAroMditi / tathA ca saMgrahazlokAH , 1 -ca. NAvakSe / 2 kha. yogasa / 3 ka. kha. degNapratyayasa / Ga-ca. degNaprameyasa / 4 gha.--ca. mvksse| 5 kha. ga. gha. 'Nakarmasa / 6 kha. ga. "tvaattdvi| 7 gha. vAdIt / 8 ka. kha. ga. to dvitvasA / 9 gha. dvitvasAmAnyajJAnamutpadyate / tato dvitvanirvikalpakajJAnaM tsmaa'| 10 ca "te / ekatvama / 11 ka. ratau dvi / 12 Ga. ca. patteH / te / 13 ka. kha. zavaM pra / 14 ca 'katvAsA / 15 gha. degmakAlam / dvi / 16 ka. Ga.- kAlagu / 17 gha. 'buddhito guNabuddhisaMdeg 18 pa. buddhitaH, dravyabuddhastadeg / 19 gha. rAdIti / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aulUkyadarzanam / AdAvapekSAbuddhayA hi nazyedekatvajAtidhIH / dvitvodayasamaM pazcAtsA ca tajjAtibuddhitaH // dvitvAkhyaguNadhIkAle tato dvitvaM nivartate / apekSAbuddhinAzena drvydhiijnmkaaltH|| guNabuddhidravyabuddhayA sNskaarotpttikaaltH| dravyabuddhizca saMskArAditi nAMzakramo mataH // iti / buddherbuddhayantaravinAzyatve saMskAravinAzyatve ca pramANam-vivAdAdhyAsitAni jJAnAnyuttarottarakAryavinAzyAni / kSaNikavibhuvizeSaguNatvAt / zabda vat / kacidravyArambhakasaMyogapratidvaMdvivibhAgajanakakarmasamakAlamekatvasAmA. nyacintayA''zrayanivRttereva dvitvaanivRttiH| karmasamakAlamapekSAbuddhicintanAdu. bhAbhyAmiti sNkssepH| apekSAbuddhirnAma vinAzakavinAzapratiyoginI buddhiriti boddhavyam / ___ atha dvayaNukanAzamArabhya katibhiH kSaNaH punaranyadvayaNukamutparya rUpAdimadbhavatIti jijJAsAyAmutpattiprakAraH kathyate-nodanAdikrameNa dvynnuknaashH| naSTe vyaNuke paramANAvanisaMyogAcchayAmAdInAM nivRttiH / nivRtteSu zyAmAdiSu punaranyasmAdanisaMyogAdraktAdInAmutpattiH / utpanneSu raktAdiSvadRSTavadAtmasaMyogAtparamANI dravyArambhaNAya kriyA / tayA pUrvadezAdvibhAgaH / vibhAgena pUrvadezasaMyogAnavRttiH / tasminivRtte paramANvantareNa saMyogotpattiH / saMyuktAbhyAM paramANubhyAM yagukArambhaH / Arabdhe dvayaNuke kAraNaguNAdibhyaH kAryagugAdInAM rUpAdInAmutpattiriti yathAkramaM nava kSaNAH / dazakSaNAdiprakArAntaraM vistarabhayAneha pratanyate / itthaM pIlupAkaprakriyA / piTharapAkaprakriyA tu naiyAyikadhIsamatA / vibhAgajavibhAgo dvividha:-kAraNamAtravibhAgajaH kAraNAkAraNavibhAgajazca / tatra prathamaH kathyate-kAryavyApte kAraNe karmospannaM yaMdA'vayavAntarI. dvibhAgaM vidhatte na tadA''kAzAdidezAdvibhAgaH / yadA tvAkAzAdidezAdibhAgo na tadA'vayavAntarAditi sthitiniyamaH / karmaNo gaganavibhAgAkartRtvasya dravyArambhakaisaMyogavirodhivibhAgArambhakatvena dhUmasya dhUmadhvajavargaNeva vyabhicArI 1 ca. nAmaka' / 2 ka. degSaNagu / 3 ca. 'nyajJAnaci / 4 pa. 'nAdekatvasAmAnyaci. ntAyAste parasparaM sundopsundnyaayenobhaa| 5 ka. degbhya punaH ka / 6 kha. dha kriyAdi / gha. 'ya pAkAdi / 7 ca. pradaryate / 8 ka. gha.degNAnAM ruu| 9 ka kha. ga. ydv| gha. ydvyvyntraavibhaaH| 1. gha. tadavayavyantarAdisthi / 11 ka. bhAgaH ka / kha. ga. gha. degbhAgaka / 12 ca. 'katve / 13 ka. kha. gha. vargavya / ca. vargavandyabhi / / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahenupalambhAt / tatazcAvayavakarmAvayavAntarAdeva vibhAgaM karoti nA''kAzAdidezAt / tsmaadvibhaagaadvyaarmbhsNyognivRttiH| tataH kAraNAbhAvAtkAryAbhAva iti nyAyAdavayavinivRttiH / nivRtte'vayavini tatkAraNayoravayavayorvartamAno vibhAgaH kAryavinAzaviziSTaM kAlaM svatantraM vA'vayavamapekSya sakriyasyaivAvayavasya kAryasaMyuktAdAkAMzadezAdvibhAgamArabhate na niSkriyasya / kAraNAbhAvAt / dvitIyastu haste karmotpannamavayavAntarAdvibhAgaM kurvadAkAzAdide. homo vibhAgAnArabhate / te kAraNAkAraNavibhAgAH karma yAM dizaM prati kAryAasmAbhimukhaM tAmapekSya kAryAkAryavibhAgamArabhante / yathA hastAkAzavibhAgA saphAzavibhAgaH / na cAsau zarIrakriyAkAryaH / tadA tasya niSkriyatvAt / sApi hastakriyAkArya: / vyadhikaraNasya karmaNo vibhAgakartRtvAnupapatteH / ataH pArizeSyAtkAraNAkAraNavibhAgastasya kAraNamaGgIkaraNIyam / padavAdi-andhakArAdau bhAvatvaM niSidhyata iti / tadasaMgatam / tatra caturdhA vivAdasaMbhavAt / tathAhi-dravyaM tama iti bhATA vedAntinazca bhaNanti / AroapitaM nIlarUpamiti shriidhraacaaryaaH| AlokajJAnAbhAva iti prAbhAkaraikadezinaH / AlokAbhAva iti naiyAyikAdaya iti cettatra dravyatvapakSo na ghaTate / vikalpAnupapayo / dravya bhavadandhakArAkhyaM pRthivyAyanyatamamanyadvA / nA''dyaH / nyatrAntabhAvo'sya tasya yAvanto guNAstAvadguNakatvaprasaGgAt / na dvitIyaH / nirguNasya vasya dravyatvAsaMbhavena dravyAntaratvasya sutarAmasaMbhavAt / nanu tamAlazyAmalatve'nopalabhyamAnaM tamaH kathaM nirgugaM syAditi cettadasAram / gandhAdivyAptasya lIlarUpasya tannivRttau nivRtteH / atha nIlaM tama iti gateH kA gatiriti cenIlaM nabha itivadbhrAntirevetyalaM vRddhavIvadhayA / ata eva nA''ropitarUpaM tamA adhiSThAnapratyayamantareNA''ropAyogAt / bAhyAlokasahakArirahitasya cakSuSo pArope sAmarthyAnupalambhAcca / na cAyamacAkSuSaH pratyayaH / tadanuvidhAnasyAnaprabhAsiddhatvAt / ata eva naa''lokjnyaanaabhaavH| abhAvasya pratiyogigrAhake. .: 1 kha. 'kasiddhau ni / 15. kAzAdvibhAgade / 3 gha. "te| kAraNAkAraNavibhAgaH ka / ka.-dha. ca. 'mukhatA / 5 gha. kAraNAkAragavi / 6 gha. degnte| to dizaM prati kAryAkAryavi. bhAgamAramate / ya / 7 ca. gasya / 8 gha. degti prabhA / 9 ka. ga. Ga.--ca. kAra dravyA' / 10 ca. satra / 11 ka.- ku. ti nIla na / 12 ca. ddhpddiyaa| 13 gha. 'tanIlarU / 14 ka. gini grA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aulUkyadarzanam / ndriyagrAhyatvaniyamene mAnasatvaprasaGgAt / tasmAdAlokAbhAva eva tamaH / na ca * vidhipratyayavedyatvenAbhAvatvAyoga iti sAMpratam / pralayavinAzAvasAnAdiSu vyabhicArAt / na cAbhAve bhAvadharmAdhyAropo durupapAdaH / duHkhAbhAve sukhatvAropasya saMyogAbhAve vibhAgatvAbhimAnasya ca dRSTatvAt / na cA''lokAbhAvasya ghaTAdyabhAvavadrUpavadabhAvatvenA''lokasApekSacakSurjanyajJAnaviSayatvaM syAdityeSitavyam / yadagrahe yadapekSaM cakSustadabhAvagrahe'pi tadapekSata iti nyAyenA''lokagraha AlokApekSAyA abhAvena tadabhAvagrahe'pi tadapekSAyA abhAvAt / na cAdhikaraNagrahaNAvazyaMbhAvaH / abhAvapratItAvadhikaraNagrahaNAvazyaMbhAvAnaGgIkArAt / apasthA nivRttaH kolAhala iti zabdapradhvaMsaH pratyakSo na syAdityaprAmANika paravacanam / tatsarvamabhisaMdhAya bhagavAnkaNAdaH prANinAya sUtram-dravyaguNakarmaniSpattivaidha-dabhAvastamaH ( ka 0 sU0 5 / 2 / 19) iti / - abhAvastu niSedhamukhapramANagamyaH saptamo nirUpyate-sa xcAsamavAyatte satyasamavAyaH / saMkSepato dvividhaH / saMsagIbhAvAnyonyAbhAvabhedAt / saMsargAbhAvo'pi trividhaH / pra.kmadhvaMsAtyantAbhAvabhedAt / tatrAnityo'nAditamaH prAgabhAvaH / utpattimAnavinAzI pradhvaMsaH / pratiyogyAzrayo'bhAvo'tyantAbhAvaH / atyantAbhAvavyatiriktatve satyanavaghirabhAvo'nyonyAbhAvaH / nanvanyonyAbhAva evAtyantAbhAva iti cedaho rAjamArga eva bhramaH / anyonyAbhAvo hi tAdAtmyapratiyogikaH prtissedhH| yathA ghaTaH paTAtmA na bhavatIti / saMsargapratiyogikaH pratiSedho'tyantAbhAvaH / yathA vAyau rUpasaMbandho nAstIti / na cAsya puruSArthApayikatvaM nAstItyAzaGkanIyam / duHkhAtyantocchedAparaparyAyaniHzreyasarUpatvena paramapuruSArthatvAt / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgraha aulUkyadarzanam / / * gha. pu. Ti.-vimataM tamaH bhAvo bhavitumarhati na jAnulikhitapratyayavedyatvAddhaTavAdati / 4 gha. pu. Ti.-samavAyAdisaMbandhazUnyatve sati saMbandhavAnityarthaH / gha. pu. Ti.-bhAvanirUpitaH / 1ca. 'nAsa / 2 ka. degdyatvaM na / ayogAbhAva i / ga. degdyatvaM yogo bhAva i / gha. degdyatvena AlokA ideg / Ga.-- degdyatvAyogo bhAva ideg / ca dyatvaM na cAtra pryogaabhaavaaditi| 3 kha. gha. vadhAneSu / Ga. degvadhAnA / 4 gha. deghe'pi ya / 5 ca. degNapratyayatvAdaGgasyAna / 6 ka. kha. gha. "Nikatvava / 7 ka. ga. gha. kANAdaH / 8 ka. kha. ga.: degAdbhAva / 9 ka kha. rgAnyo / 12 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- athAkSapAdadarzanam // 11 // __tattvajJAnAdduHkhAtyantaccheda lakSaNaM niHzreyasaM bhavatIti * samAnatantre'pi pratipAditam / tadAha sUtrakAra:-pramANaprameyetyAditattvajJAnAniHzreyasAdhigama iti / idaM nyAyazAstrasyA''dima sUtram / nyAyazAstraM ca paJcAdhyAyAtmakam / tatra pratyadhyAyamAhnikadvayam / tatra prathamAdhyAyasya prathamAhnike bhagavatA gautamena pramANAdi padArthanavakalakSaNanirUpaNaM vidhAya dvitIye vAdAdisaptapadArthalakSaNanirUpaNaM kRtam / dvitIyasya prathape. saMzayaparIkSaNaM pramANa catuSTayAmAmANyazaGkaganirAkaraNaM ca / dvitIye'rthApattyAderantarbhAvanirUpaNam / tRtIyasya prathama AtmazarIrendriyArthaparIkSaNam / dvitIye buddhimanaHparIkSaNam / caturthasya prathame pravRttidopapretyabhAvaphaladuHkhApavarmaparIkSaNam / dvitIye doSanimittakatvanirUpaNamavayavyAdinirUpaNaM ca / paJcamasya prathame jAtibhedanirUpaNam / dvitIye nigrahasthAnabhedanirUpaNam / . mAnAdhInA merasiddhiriti nyAyenaM pramA.sya prathanamuddeze tadanusAreNa lakSA Nasya kathanIyatayA prathamoddiSTasya pramANasya prathamaM lakSaNaM kathyate--(1) sAdhanA zrayAvyatiriktatve sati pramAvyAptaM pramANam / evaM ca pratitantra siddhAntasiddha paramezvaraprAmANya saMgRhItaM bhavati / yadacaka thatsUtrakAra:-mantrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANyamAptaprAmANyAditi ( gau0 sU0 2 / 1 / 67) / tathA ca nyAthanayapArAvArapAradRzvA vizvavikhyAtakIrtirudayanAcAryo'pi nyAyakusumAJjalI caturthe stabake mitiH samyakaparicchittistadvattA na pramAtRtA / tadayogavyavacchedaH prAmANyaM gautame mate / / ( 4 / 5) iti / sAkSAtkAriNi nityayogini paradvArarAnapekSasthitau bhUtArthAnubhave niviSTanikhilaprastAvivastukramaH / lezAdRSTinimitaduSTivigamaprabhraSTazaGkagatuSaH zaGkagenmepakalaGkibhiH kimaparaistanme pramAgaM zivaH / / ( 4 / 6 ) iti / taMJcaturvidha pratyakSAnumAnopamAnazabdabhedAt / ( 2 ) pramAyAM yaddhi pratibhAsate. * gha. pu. tti-nyaaytntre| * 1 kha. dakala / 2 ga. degmANApra / 3 ka.ga. Ga. ca. yasyA''hani / 4 ka. kha. gha. degNam / dvi' / 5 gha. degyapra / 6 kha. degSaM pratya / 7 kha. degna prth| 8 kha. gha. 'mANavyA / 9 ca. 'ramaprA / 10 Ga.-ca. ypaa| 11 ga. tasphAtiru / 12 ka-Ga. degpi ku / 13 gha. stAnike vastuni / le / 14 ka. degstu krm| le / kha. "stuniH le / ga. stutkre|le / 15 gha. ttadRSTi / 16 ka.-Ga. t / prameyaM dvA / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSapAdadarzanam / tatpameyam / tacca dvAdazaprakAram / AtmazarIrandriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargabhedAt / (3) anavadhAraNAtmakaM jJAnaM sNshyH| sa trividhaH / sAdhAraNadharmAsAdhAraNadharmavipratipattilakSaNabhedAt / ( 4 ) yamadhikRtya pravartante puruSAstatprayojanam / tadvividham / dRSTAdRSTabhedAt / ( 5 ) vyAptisaMvedanabhUmidRSTAntaH / sa dvividhaH / . sAdharmyavadharmyabhedAt / ( 6 ) prAmANikatvenAbhyupagato'rthaH siddhAntaH / sa caturvidhaH / sarvatantrapratitantrAdhikaraNAbhyupagamabhedAt / ( 7 ) parArthAnumAnavAkyaikadezo'vayavaH / sa paJcavidhaH / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanabhedAt / ( 8 ) vyApyAropeNa vyApakAropastarkaH / sa caikAdazavidhaH / vyAghAtAtmAzrayetaretarAzrayacakrakAzrayAnavasthApratibandhikalpanaulAghavakalpanAgauravotsargApavAdavaijAtyabhedAt / (9) yathArthAnubhavaparyAyA pramitinirNayaH / sa caturvidhaH / sAkSAtkRtya numityupamitizAbdabhedAt / (10) tattvanirNayaphalaH kathAvizeSo vAdaH / ( 11 ) ubhaya sAdhanavatI vijigISukathA jalpaH / ( 12 ) svapakSasthApanahInaH kathAvizeSo vitaNDA / kathA nAma vAdiprativAdinoH pkssmtipkssprigrhH| (13) asAdhako hetutvenAbhimato hetvAbhAsaH / sa paJcavidhaH / savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhya samAtItakAlabhedAt / (14) zabdavRttivyatya yena pratiSedhahetu ichalam / tatrividham / abhidhAnatAtparyopacAravRttivyatyayabhedAt / (15) svavyA gha takamuttaraM jAtiH / sA caturvizati vidhaa| sAdharmyavaidhamryotkarSApakarSAvarNyavikalpasAdhyaprAptayaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNahetvarthApattya vizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnitya kAryasamabhedAt / (16) parAjayanimittaM nigrahasthAnam / dvAviMzatiprakAram / pratijJAhAnipratijJAntarapratijJAvirodhapratijJA. saMnyAsahetvantarArthAntaranirarthakAvijJAtApArthakAprAptakAlanyUnAdhikapunaruktAnanubhASaNAjJAnApratibhAvikSepamatAnujJAparyanuyojyopekSaNaniranuyojyAnuyogApasiddhAntahetvAbhAsabhedAt / atra sarvAntaNikastu vizeSastatra zAstre vispaSTo'pi vistarabhiMyA na prastUyate / . nana pramANAdi padArthaSoDazake pratipAdyamAne kathamidaM nyAyazAstramiti vyapadizyate / satyam / tathA'pyasAdhAraNyena vyapadezA bhavantIti nyAyena - 1 ca NakAraNabhe / 2 ka. Ga.-ca. pe vyA / 3 kha. nAgau / 4 ka.-ga. Ga. ca. panAhI / 5 gha. hInaka / 6 ka.-ga. Ga. ca ,bdavR / 7 ka. degshtidhaa| kha. ga. gha. shtiH| sA / 8 1. degvaNAvarNavi / 9 ka. gha.-ca. 'raNAhe / 10 gha. 'yabhe / 11 kha. jyo'nu / - - - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- 92 nyAyasya parArthAnumAnAparaparyAyasya sakalavidyAnugrAhakatayA sarvakarmAnuSThAnasAdhanatayA pradhAnatvena tathA vyapadezo yujyate / tathA'mANi sarvajJena so'yaM paramo nyAya vipratipannapuruSaM prati pratipAdakatvAt / tathA pravRttihetutvAcceti ( gau0 sU0 (0 vA0 1|11 ) | pakSilasvAminA ca seyamAnvIkSikIvidyA pramANAdibhiH padArthaH pravibhajyamAnA - Xin pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAn / AzrayaH sarvadharmANAM vidyoddeze parIkSitA / (nyA0 sU0 bhA0 1 / 1 / 1 ) iti / nanu tattvajJAnAnniHzreyasaM bhavatItyuktam / tatra kiM tattvajJAnAdanantarameva niHzreyasaM saMpadyate / netyucyate / kiMtu tattvajJAnAduHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavarga iti / tatra mithyAjJAnaM nAmAnAtmani dehAdAvAtma buddhiH / tadanukUleSu rAgaH / tatpratikUleSu dveSaH / vastutastvAtmanaH pratikUlamanukUlaM vA na kiMcidvastvasti / parasparAnubandhitvAcca rAgAdInAM mUDho jyati rakto muhyati mUDhaH kupyati kupito muhyatIti / tatastairdoSa: preritaH prANI pratiSiddhAni zarIreNa hiMsAsteyAdInyAcarati / vAcA'nRtAdIni / manasA paradrohAdIni / seyaM pAparUpA pravRttiradharmaH / zarIreNa prazastAni dAnaparaparitrANAdIni / vAcA hitasatyAdIni / manasA'jighAMsAdIni / seyaM puNyarUpA pravRttidharmaH / seyamubhayaiI manRttiH / tataH svAnurUpaM prazastaM ninditaM vA janme punaH zarIrIMdeH prAdurbhAvaH / tasminsati pratikUlavedanIyataya bAdhanAtmakaM duHkhaM bhavati / na hyapravRttasya duHkhaM pratyApadyata iti kacitpadyate / ta ime mithyAjJAnAdayo duHkhAntA avicchedena pravartamAnAH saMsArazabdArtho ghaTIcakravani dhiranuvartate / yadA kazcitpuruSadhaureyaH purAkRtasukRtaparipAkavazAdAcAryopadezena sarvamidaM duHkhArthaitanaM duHkhAnuSaktaM ca pazyati tadA tatsarvaM heyatvena budhyate / tatastannirvartakamavidyAdi nivartayitumicchati / tannivRtyupAyazca tattvajJAnamiti / kaeNsyaciccatasRbhirvidhAbhirvibhaktaM prameyaM bhAvayataH samyagdarzana padavedanI 1 kha. gha. 'thA ca sa / 2 gha 'yo nirUpitaH / vi / 3 kha ruSArthapratipA / ka. ga. Ga. -ca. 'ruSapratipA' / 4 kha. vidyAdde / 5 ka. ga. 'citsvamasti / kha cittattvamasti / Ga. - ca 'citsamasti / 6 ka. kha. ga. gha. raJjati / 7 6. dharmo'nukUlarAgAdibhistaiH prerito dharmamAvahati / za0 / 8 Ga. - ca. 'sA'hiMsA' / 9 ka. ga Ga. - ca. yI vRdeg / 10 kha. ga. vRttiH / svA' / gha. 'vRttiH / svA' / 11 ca. * nma saMpAyati pudeg / 12 ca. 'rAderjanma prA / 13 ka. - Ga. yA vAsanA' / 14 ka. kha. gha. tpratyApa' / 15 ca. 'TIyantrava' / 16 ka. ga. 'yattaM duH / 17 kha. vA / 18 ka. kha. ga. gha. kaJcicca / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 akSapAdadarzanam / yatayA tattvajJAnaM jAyate / tattvajJAnAmithyAjJAnamapaiti / mithyAjhAnApAye doSA apayAnti / doSApAye pravRttirapaiti / pravRttyapAye janmApaiti / janmApAye duHkhamatyantaM nivartate / sA''tyantikI duHkhanivRttirapavargaH / nivRtterAtyantikatvaM nAma nivartya sajAtIyasya punastatrAnutpAda iti / tathA ca pAramarSa sUtram-duHkhajanmamavRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadananta pAryodapavarga: ( gau0 sU0 1 / 1 / 2) iti / nanu duHkhAtyantocchedo'pavarga ityetadyApi * kaeNphoNiguDAyitaM vartate / tatkathaM siddhavatkRtya vyavAhiyata iti cenmaivam / sarveSAM mokSavAdinAmapavargadazAyAmAtyantiko duHkhanivRttirastItyasyArthasya sarvatantra siddhAntasiddhatayA ghaNTApathatvAt / tathAhi-Atmocchedo mokSa iti mAdhyamikamate duHkhocchedo'stItyetAvattAvadavivAdam / atha manyethA:-zarIrAdivadAtmA'pi duHkhahetutvAducchedya iti tanna saMgacchate / vikalpAnupapatteH / kimAtmA jJAnasaMtAno vivakSitastadatirikto vA / prathame na vipratipattiH / kaH khalvanukUlamAcarati pratikUlamAcaret / dvitIye tasya nityatve nivRttirazakyavidhAnaiva / anityatve pravRttyanupapattiH / vyavahArAnupapattizcAdhikaM dRSaNam / na khalu kazcitprekSAvAnAtmanastu kAmAya sarvaM priyaM bhavatIti sarvataH priyatamasyA''tmanaH samucchedAya prayatate / sarvo hi prANI sati dharmiNi mukta iti vyavaharati nainu / dharminivRttI nirmalajJAnodayo mahodaya iti vijJAnavAdivAde + sAmayyabhAvaH sAmAnAdhikaraNyAnupapattizca / bhAvanAcatuSTayaM hi tasya kAraNamabhISTam / tacca kSaNabhaGgapakSe sthiraikAdhArAsaMbhavAllaGghanAbhyAsAdivadanAsAditaprakarSa na sphuTamabhijJAnamabhijanayituM prabhavati / sopaplavasya jJAnasaMtAnasya baddhatve nirupalavasya ca muktatve yo baddhaH sa eva mukta iti sAmAnAdhikaraNyaM na saMgacchate / AvaraNamuktirmuktiriti jainajanAbhimato'pi mArgoM na nisargato nirargalaH / aGga bhavAnpRSTo vyAceSTAM kimAvaraNam / dharmAdharmabhrAntaya iti cediSTameva / atha dehamevA''varaNam / tathA ca tanivRttau paJjarAnmuktasya bhukasyevA''tmanaH satatordhvagamanaM muktiriti cettadA vaktavyam / kimayamAtmA mUrto'mUtoM vA / * gha. pu. Ti.- kayA yuktyA / atyantagUDhAyitam / + gha. pu. Ti.- sAmagyabhAve / 1 ka.-Da. kI ni / 2 kha. nivRtyasa' / 3 ka.-. "rAbhAvAda / 4. kha. ga. gha. 'yAditi duH| 5 gha. dabhidhAyikapoNAgu / 6 kha. kapoNAyitaM prv| 7 ca. 'vaM zakiSTAH / sa / 8 ka.-. 'ttizvA / 9 ka.-ha. degNI mu / 10 kha. 'ktaye vya / 11 ka. kha. ga. gha. na tu / 12 ghaH degvajJA / 13 gha. deg ! nisargato na ni' / 14 ka. ga.-ca. nirgadeg / 15 kha. caSTA ki| . Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 . sarvadarzanasaMgraheprathame niravayavaH sAvayaMvo vA / niravayavatve niravayavo mUrtaH paramANuriti paramANulakSaNApattyA paramANudharmavadAtmadharmANAmatIndriyatvaM prasajet / sAvayavatve yatsAvayavaM tadanityamiti +vyAptibalenAnityatvAMpattau kRtapraNAzAkRtAbhyAgamA niSpratibandhau prasaratAm / amUrtatve gamanamanupapatrameva / calanAtmikAyA: kriyAyA * mUrnatvapratibandhAt / pAratantryaM bandhaH svAtantryaM mokSa iti cArvAkapakSe'pi svAtantryaM duHkhanivRttizcedavivAdaH / aizvarya cetsAtizayatayA sahakSatayA ca prekSAvatI nAbhimatam / prakRtipuruSAnyatvakhyAtI prakRtyuparame puruSasya svarUpeNAvasthAnaM muktiriti sAMkhyAkhyAte'pi pakSe duHkhocchedo'styeva / vivekajJAnaM puruSAzrayaM prakRtyAzrayaM vetyetAvadavaziSyate / tatra puruSAMzrayAmiti na zliSyate / puruSasya koTarathyA~vasthAnanirodhApAtAt / nApi prakRtyAzrayaH / acetanatvAttasyAH / kiMca prakRtiH pravRttisvabhASA nivRttisvabhAvA vA / Adhe'nirmokSaH / svabhAvasyAnapAyAt / dvitIye saMprati saMsAro'stamiyAt / nityaniratizayasukhAbhivyaktirmuktirita bhaTTasarvajJAdyabhimate'pi duHkhanivRttirabhimataiva / paraMtu nityasukhaM na pramANapaddhatimadhyAste / zrutistatra pramANamiti cena / yogyAnupalabdhiyAdhite tadanavakAzAt / avakAze vA grAveplave'pi tathAbhAvaprasaGgAt / nanu sukhAbhivyaktirmuktiriti pakSaM parityajya duHkhanivRttireva muktiriti svIkAraH kSIraM vihAyArocakagrastasya = sauvIrarucipanubhAvayatIti cettadevannA. TakapakSapatitaM tvadvaca ityupekSyate / sukhasya sAtizayatayA~ sadRkSatayA bahumatyanIkAkrAntatayA sAdhanaprArthanAparikliSTatayA ca duHkhAvinAbhUtatvena viSAnuSaktamadhuvaduHkhapakSanikSepAt / nanvekamanusaMdhisato'paraM pracyavata iti nyAyena duHkhavansurakhamapyucchidyata ityakAmyo'yaM pakSa iti cenmevaM maMsthAH / sukhasaMpAdane duHkhasAdhanabAhulyAnuSaGganiyamena taptAyaHpiNDe tapanIyabuddhayA pravartamAnena sAmyApAtAt / tathAhi- nyAyopArjiteSu viSayeSu kiyantaH sukhakhadyotAH kiyanti daHkhadurdinAni / anyAyopArjiteSu tu yadbhaviSyati tanmanasA'pi * gha. pu. Ti.--mUrtasaMbandhAt / = gha. pu. Ti:--AranAlaka sauviirmitymrH| / 1 kha. vA.niravayavo / 2 kha. prsNjet| gha. prsjyet| 3 gha. dRsht| 4 gha. vadvikalpAsahatayA mukteduniruuptvaaptteH| pr| ca. vadanupAdeyatayaiva syAt / pradeg15 ka. "tAmabhi / 6 ka. gha.--ca. do'bhyupeyate / videg / 7 ka.--ga Ga. ca. "sthyAtsthA / 8 ka. ti bhAvasa / kha. ga. degti bhATTasa / gha. "ti bhagavatsarva / 9 ka.-ga. Ga. ca. degvaplave / 10 ghaH tathopalambhAvakAzapa 11 ka.-ga. Ga. degnubhavatI / ca. "nusaratI / 12 Ga.-ca. 'yA pratyakSa / 13 kha. ga. rthanapa 14 ka. ga. Ga-ca. khmityucchi| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSapAdadarzanam / 35 cintayituM na zakyamityetatsvAnubhava me pracchAdayantaH santo vidAMkurvantu vidAM varA bhavantaH / tasmAtparizeSAtparamezvarAnugrahavazAcchravaNAdikrameNA''tmatattvasA kSAtkAravataH puruSadhaureyasya duHkhanivRttirAtyantikI niHzreyasamiti niravadyam / 1 nanvIzvarasadbhAtre kiM pramANaM pratyakSamanumAnamAgamo vA / na tAvadatra pratyakSaM kramate / rUpAdirahitatvenAtIndriyatvAt / nApyanumAnam / tadvaya saliGgAbhAvAt / nA''gamaH / vikalpAsahatvAt / kiM nityo'vagamayatyanityo vA / Adye'pasiddhAntApAtaH / dvitIye parasparAzrayApatiH / upamAnAdikamazaikyazaGkam | 'niyataviSayatvAt / tasmAdIzvaraH zazaviSANAyata iti cettadetanna caturacetasAM cetasi camatkAramAviSkaroti / vivAdAspadaM nagasAgarAdikaM sakartRkaM kAryatvAtkumbhavat / ne cAyamasiddho hetuH / sAvayavatvena tasya susAdhanatvAt / nanu kimidaM sAvayavatvam / avayavasaMyogitvamavayavasamavAyitvaM vA / nA''dyaH / gaganAdau vyabhicArAt / na dvitIyaH / tantutvAdAvanaikAntyAt / tasmAdanupapannamiti cennaivaM vAdIH | samavetadravyatvaM sAvayavatvamiti niruktervaktuM zakyatvAt / avAntaramahattvena vA kAryatvAnumAnasya sukaratvAt / nApi viruddha hetuH / sAdhyaviparyayaMvyApterabhAvAt / nApyanaikAntikaH / pakSAdanyatra vRtteradarzanAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH / bAdhakAnupalambhAt / nApi satpratipakSaH / pratibhaTAdarzanAt / nanu nagAdikamava rtRkaM zarIrAjanyatvAdgaganavaditi cenaitatparIkSA kSamabhIkSyate / na hi kaThorakaNThIravasya kuraGge zAtraH pratibhaTo bhavati / ajanyatvasyaiva ! samarthatayA zarIravizeSa- vaidarthyAt / tarhya janyatvameva sAdhanamiti cenna / asiddheH| nApi sopAdhikatvazaGkanakalaGkAGkuraH saMbhavI / anukUlatarkasaMbhavAt / yadyayamakartRkaH syAtkAryamapi na syAt / iha jagati nAstyeva tatkArya nAma yatkAraka cakramabaMdhI ryA''tmAnamAsAdayedityetadavivAdam / tacca sarve kartRvizeSopahitamaryAdam | kartRtvaM cetarakArakAprayojyatve sati sakalakArakamayoktusvalakSaNaM jJAnacikIrSAmayatnAdhAratvam / evaM ca kartRvyAvRttestadupahita samastakArakavyAvRttAvakAraNakakAryotpAdaprasaGga iti sthUlaH pramAdaH / tathA~ niraTaGki zaMkara kiMkareNa-- 10 / 1 kha. 'mavacchA' / 2 kha. 'smAtparame .0 / 3 ka. 'dvayAptili / 4 gha. 'zaGkanIyamatadviSa / / 5 kha. 'zaGkamavi' / 6 kha. gha. 'sya sA .STaH sAdhadeg / gha. .STaH sAdhyAbhAvasA / 9 ca 7 ka. ga. Ga. ca. tyayopa / 8 ka. kha. ga. GgabhAvaH / 10 ka. kha. 'siddhe naa| gaH 'siddhemA' | 11 ca 'vaseyamAtmA' / 12 kha. gha. zeSAhi / 13 kha . ' thAhi ni / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- anukUlena tarkeNa sanAthe sAta sAdhane / sAdhyavyApakatAbhaGgAtpakSe nopAdhisaMbhavaH // iti / yadIzvaraH kartA syAttarhi zarIrI syAdityAdipratikUlatarkajAtaM jAgartIti cedIzvarasiddhayasiddhibhyAM vyAghAtaH / taduditamudayanena AgamAdeH pramANatve bAdhanAdaniSedhanam / AbhAsatve tu saiva syaadaashryaasiddhiruddhtaa|| (nyaa0ku03|5) iti / na ca vizeSavirodhaH zakyazaGkaH / jJAtatyAjJAtatvavikalpaparAhatatvAt / syAdetat / paramezvarasya jagannirmANe pravRttiH kimarthA / svArthA parArthA vA / Aye'pISTaprAptyarthA'niSTaparihArArthA vA / naa''dyH| avAptasakalakAmasya tadanupapatteH / ata eva na dvitIyaH / dvitIye pravRttyanupapattiH / kaH khalu parArtha pravartamAnaM prekSAvAnityAcakSIta / atha karuNayA pravRttyupAttirityAcakSIta kazcittaM pratyAcakSIta / tarhi sarvAnpANinaH sukhina eva sRjedIzvaraH / na duHkhazabalAn / karuNAvirodhAt / svArthamanapekSya paraduHkhahANecchA hi kAruNyam / tasmAdIzvarasya jagatsarjana na yujyate / taduktaM bhaTTAcArya: prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate / jagacca sRjatastasya kiM nAma na kRtaM bhavet / / iti / atrocyate / nAstikaziromaNe tAvadIkiSAyite cakSuSI nimIlya pari. bhAvayatu bhavAn / karuNayA pravRttirastyeva / na ca nisargataH sukhamayasarga: prasaGgaH / sRjyamANikRtasukRtaduSkRtaparipAkavizeSAdvaiSamyopapatteH / na ca svAtantryabhaGgaH zaGkanIyaH / svAGga svavyavadhAyakaM na bhavatIni nyAyana pratyuta tanirvAhAt / eka eva rudro na dvitIyo'vatasthe (le0 saM0 1 / 8 / 6) ityAdirAgamastatra pramANam / yadyevaM tarhi parasparAzrayabAdhavyAdhi samAdhatsvota cettasyAnutthAnAt / kimutpattau parasparAzrayaH zaGkanyate jJaptau vA / nA''dyaH / AgamasyezvarAdhInotpattikatve'pi paramezvarasya nityatvenotpatteranupapatteH / nApijJaptau / paramezvarasyo''gamAdhInajJaptikatve'pi tasyAnyato'vagamAt / nApi tadanityatvajJatau / AgamAnityatvasya tIvAdidharmopetatvAdinA sugamatvAt / tasmAnivatakadharmAnuSThAnavazAdIzvaraprasAdasiddhAvamimateSTasiddhiriti sarvamavadAtam / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe'kSapAdadarzanam // 1 ka. kha. gha. "rucyate / i / 2 ka.-ga. ca. taH sya t / tade / gha. deghateH / syaa| 3 ca. bhaGgArthA / 4 Ga. praharaNe / 5 Ga.-ca. degndo hi pr| 6 ka ga. gha. gaccAsa / 7 kha. degm / evaM / 8 kha. gha. 'ramAnAdhI / ga. degramAyAdhI / 9 ca. 'syA''tmAdhI / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaiminidarzanam / atha jaiminidarzanam // 12 // nanu dharmAnuSThAnavazAdabhimatadharmasiddhiriti jegIyate bhavatA / tatra dharmaH kiMlakSaNakaH kiMmamANaka iti ceducyate / zrUyatAmavadhAnena / asya praznasya prativacanaM prAcyAM mImAMsAyAM prAdarzi jaimininA muninA / sA hi mImAMsA dvaadshlkssnnii| tatra prathame'dhyAye vidhyarthavAdamantrasmRtinAmadheyArthakasya zabdarAzeH prAmANyam / dvitIye karmabhedopodghAtapramANApavAdaprayogabhedarUpo'rthaH / tRtIye zrutiliGgavAkyAdivirodhapratipattikarmAnArabhyAdhItabahupradhAnopakArakAyAjAdiyAjamAnacintanam / caturthe pradhAnaprayojakatvApradhAnaprayojakatvajuhUMparNatAdiphalarAjasUyagatajaghanyAGgAkSayUtAdicintA / paJcame zrutyAdikramatadvizeSavRddhyavardhanaprAbalyadaurbalyacintA / SaSThe'dhikAritaddharmadravyapratinidhyarthalopanaprAyazcitta satradeyavahnivicAraH / saptame pratyakSavacanAtidezazeSanAmaliGgAtidezavicAraH / aSTame spaSTAspaSTaprabalaliGgAtidezApavAdavicAraH / navama UhavicArArambhasAmohamarohatatprasaGgamagatavicAraH / dazane bAdhahetudvAralopavistArabAdhakAraNakArthakatvasamuccayagrahAdisAmaprakIrNanabarthavicAraH / ekAdaze tantropodghAtatantrAvApatantraprapaJcanIvApaprapazcanacintanAni / dvAdaze prasaGgantantrinirNayasamuccayavikalpavi. caarH| . tatrAthAto dharmajijJAseti ( jai0 mU0 1 / 1 / 1) prathamamadhikaraNaM pUrvamImAMsArambhopapAdanaparam / adhikaraNaM ca pazcAvayavamAcakSate parIkSakAH / te ca pazcAvayavA viSayasaMzayapUrvapakSasiddhAntasaMgatirUpAH / tatrA''cAryamatAnusAreNAdhikaraNaM nirUpyate / svAdhyAyo'dhyetavya ityetadvAkyaM viSayaH / codanAlakSaNo'rtho dharmaH ( jai0 sU0 1 / 1 / 2 ) ityArabhyAnyAhArye ca darzanAt ( jai0 sU0 12 / 4 / 40 ) ityetadantaM jeminIyaM dharmazAstramanArabhyamArabhyaM veti saMdehaH / adhyayanavidheradRSTArthatvadRSTArthatvAbhyAm / tatrAnArabhyamiti pUrvaH pakSaH / adhyayanavidherarthAvabodhalakSaNadRSTaphalakatvAnupapatteH / arthAvabodhArthamadhyayanavidhiriti vadanvAdI praSTavyaH-kimatyantamaprAptamadhyayanaM vidhIyate kiMvA pAkSikamavaghAtavaniyamyata iti / na taavdaadyH| vivAdapadaM vedAdhya kha. 'tasi / 2 ka. ga. timntrnaa| 3 kha. degmAnaM ci / 4 ca. 'hapUrNa / 5 kha. lyaci / 6 ka. ga.-ca. 'tyakSAva / 7 kha. ht| 8 ca. ntro'nyata / 9 gha. nAma / 10. rthh| 11 gha. vAdAspadaM / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- yanamarthAvabodhahaturadhyayanatvAdbhAratAdhyayanavadityanumAnena vidhyanapekSatayA prAptatvAta / astu tarhi dvitIyo yathA nakha vidalanAdinA taNDulaniSpattisaMbhavAtpAkSiko'vaghAto'vazyaM kartavya iti vidhinA niyamyate / tathA likhitapAThe. nArthajJAnasaMbhavA-pAkSikamadhyayanaM vidhinA niyamyata iti cennaitaccaturasram / dRSTAntadAntikayodharmyasaMbhavAt / avaghAtaniSpannaireva taNDulaiH piSTapuroDAzAdikaraNe'vAntarApUrvadvArA darzapUrNamAsau paramApUrvamutpAdayato naaprthaa| ato'pUrvamavaghAtasya niyamahetuH / prakRte likhitapAThajanyenAdhya yanajanyena vA'rthAvabodhena kratvanuSThAnasiddheradhyayanasya niyamahetunAstyeva / tasmAdarthAvabodhahetuvicArazAstrasya vaidhatvaM nAstIti / tarhi zrUyamANasya vidheH kA gatiriti cetsvargaphalako'kSaragrahaNamAtravipiriti bhavAnparituSyata / vizvajinnyAyenAzrutasyApi svagasya kalpayituM zakyatvAt / yathA sa svargaH sarvAnpratyaviziSTatvAt ( jai.. sU. 4 / 3 / 13 )iti vizvajityazrutamapyadhikAriNaM saMpAdayatA tadvizeSaNaM svarga: phalaM yuktyA niraNAyi tadvadadhyayane'pyastu / taduktam-: . ___ vinA'pi vidhinA dRSTalAbhAnna hi tadarthatA / / kalpyastu vivisAmarthyAtsvargo vizvajidAdivat / / iti / evaM ca sati vedamadhItya snAyAditi smRtiranugRhItA bhavati / atra hi vedA. dhyayanasamAvartanayoravyavadhAnamavagamyate / tAvake mate tvadhIte'pi vede dharmavicArAya gurukule vastavyam / tathA satyavyavadhAnaM bAMdhyeta / tasmAdvicArazA. strasya vaidhatvAbhAvAtpAThamAtreNa svargasiddheH samAvartanazAstrAcca dharmavicArazAstramanArambhaNIyamiti puurvpksssNkssepH| siddhAntastvanyataH prAptatvAdamAptavidhitvaM mA'stu / niyamavidhitvapakSastu vajrahastenApi nApahastayituM pAryate / tathAhi-svAdhyAyo'dhyetavya iti tavyapratyayaH preraNAparaparyAyAM puruSapravRttirUpArthabhAvanAmAvyAmabhivAbhAvanA* pratyAyayati / sA hyarthamAyanI bhAvyamAkAGkSati / na tAvatsamAnapadopAttamadhyayanaM bhAvyatvena pariramate / adhyayana zabdArthasya svAdhInocAraNakSamatvasya vAGmanasavyApArasya klezArthakasya nAvyatvAsaMbhavAt / nApi samAnavAkyopAttaH * gha. pu. Ti.-zAbdI bhAvanAm / 1 va. 'hetvadhya / 2 ka.-Ga. vAt / / 3 kha. rmpuu| 4 kha. nAstyeva / 5 ka. kha. ga. Navi / 6 ga. bAdhyate / 7 ka. degvanAM sA'pi bhaa| ga. vanA sA'pi bhA / 8 gha. nAbhA / 9 ka.. Ga. ca. yanabhAvyaM pa0 / 10 sa. ga. ca. na bhAvyabhAvaM p0| 11 kha. ga. bhaavybhaavaas| ghaH bhAvyAsa / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaiminidarzanam / svAdhyAyaH / svAdhyAyazabdArthasya varNarAzenityatvena vibhutvena cotpattyAdInAM ca. turNA kriyAphalAnAmasaMbhavAt / tasmAtsAmarthyaprApto'vabodho bhAvyatvenAvatiSThate / arthI samarthoM vidvAnadhikriyata iti nyAyena darzapUrNamAsAdiAvadhayaH svaviSayAvaghodhamapekSamANAH svArthabodhe svAdhyAyaM viniyuJjate / adhyayanavidhizca likhitapAThAdivyAvRttyA'dhyayanasaMskRtatvaM svAdhyAyasyAvagamayati / tathA ca yathA darzapUrNamAsAdijanyaM paramApUrvamavaghAtAdijanyasyAvAntarApUrvasya kalpakaM tathA samastakratujanyamapUrvajAtaM kratujJAnasAdhanAdhyayananiyamajanyamapUrvaM kalpayiSyati / niyamAdRSTAniSTau vidhizraNavaiphalyamApayeta / na ca vizvajinnyAyena phalakalpanA'vakalpyate / arthAvabodhe dRSTe phale sati phalAntarakalpanAyA ayogAt / taduktam labhyamAne phale dRSTe nAdRSTaphalakalpanA / vidhestu niyamArthatvAnnA''narthakyaM bhaviSyati // iti / nanu vedamAtrAdhyAyino'rthAvabodhAnudaye'pi sAGgavedAdhyAyinaH puruSasyArthAvaboghasaMbhavAdvicArazAstrasya vaiphalyamiti cettadasamaJjasam / bodhamAtrasaMbhave'pi nirNayasya vicArAdhInatvAt / tadyathA- aktAH zarkarA upadadhAti ( tai0 brA0 3-12-5) ityatra ghRtenaiva na tailAdinatyayaM nirNayo vyAkaraNena nigamena niruktena vA na labhyate / vicArazAstreNa tu tejo vai ghRtamiti vAkyazeSavazAdarthanirNayo labhyate / tasmAdvicArazAstrasya vaidhatvaM siddham / na ca vedamadhItya snAyAditi zAstraM gurukulanivRttiparaM vyavadhAnapratibandhakaM bAdhyeteti mantavyam / snAtvA bhuGkta itivatpUrvAparIbhAvasamAnakartRkatvamAtrapratipattyA'dhyayanasamAvartanayo rntryaaprtiptteH| tasmAdvidhisAmarthyAdevAdhikaraNasahasrAtmakaM pUrvamImAMsAzAstramArambhaNIyam / idaM cAdhikaraNaM zAstreNopodghAtatvena saMbadhyate / tadAha cintAM prakRtasiddhayarthAmupodghAtaM pracakSate // iti / * idamevAdhikaraNaM gurumatamanusRtyopanyasyate-aSTavarSa brAhmaNamupanayIta tamadhyApayItetyatrAdhyApanaM niyogaviSayaH pratibhAsate / niyogazca niyojyamapekSate / kazcAtra niyojya iti cedAcAryakakAma eva / saMmAnana (pA0 sU0 1336) ...1 ka.-Da. viSa / 2 kha. payasvaviSayA / gha. degSayaH svaviSayA / 3 gha. 'mANAH svAvavo / Ga-ca. mANAstattvabo / 4 kha. ca d'| 5 ka. kha. vaNaM vai016 gha.-. degsyAva' / 7 ka.-ga. cha. ca. . 'tyarthani / 8 Ga. degntaryapra / 9 kha. pnvini| . . . Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sarvadarzanasaMgraheityAdinA pANinyanuzAsanenA''cArya ke gamyamAne nayaterdhAtorAtmanepadasya vidhAnAt / upanayane yo niyojyaH sa evAdhyApane'pi / tayorekaprayojanatvAt / ata evoktaM manunoM muninA upanIya tu yaH ziSyaM vedamadhyApayediGgaH / sAGgaM ca sarahasyaM ca tamAcArya pracakSate / / (ma0 smR0 2 / 140 ) iti / tatazcA''cAryakartRkamadhyApanaM mANavakakatRkeNAdhyayanena vinA na sidhyatItyadhyApanavidhiprayuktyaivAdhyayanAnuSThAnaM setsyati / prayojyavyApAramantareNa prayojakanyApArasyAnirvAhAt / ta_dhyetavya (tai0 aa02|15) ityasya vidhitvaM meM sidhyatIti cenmA saitsItkA no hAniH / pRthagadhyayanavidherabhyupagame prayojanAbhAvAt / vidhivAkyasya nityAnuvAdatvenApyupapatteH / tasmAdadhyayanavidhi' mupajIvya pUrvamupanyastau pUrvottarapakSI prakArAntareNa prdrshniiyau| vicArazAstramavaidhatvenAnArabdhavyamiti pUrvapakSo vaidhatvenA''rabdhavyamiti rAddhAntaH / tatra vaidhatvaM vadatA vaditavyaM kimadhyApanavidhirmANavakasyArthAvabodhamapi prayuGkte kiMvA pAThamAtram / nA''dyaH / vinaa'pyrthaavbodhenaadhyaapnsiddhH| na dvitIyaH / pAThamAtre vicArasya viSayaprayojanayorasaMbhavAt / ApAtataH pratibhAtaH saMdigdho'rtho vicArazAstrasya viSayo bhavati / tathA sati yatrIrthAvaga: tireva nAsti tatra saMdehasya kA kathA / vicAraphalasya nirNayasya pratyAzA dUrata eva / tathA ca yadasaMdigdhamaprayojanaM na ca tatprekSAvatmatipitsAgocaraiH / samanaskendriyasaMnikRSTaH spaSTAlokamadhyamadhyAsIno ghaTa iti nyAyena viSayaprayojanayorasaMbhavena vicArazAstramanArabhyamiti pUrvaH pkssH|| adhyApanavidhinA'rthAvabodho mA prayoji / tathA'pi sAGgagvedAdhyAyino gRhItapadapadArthasaMgatikasya puruSasya pauruSeyeSviva prabandheSvAnnAye'pyarthAvabodhaH prAmotyeva / nanu yathA viSaM bhukSvetyatra pratIyamAno'pyoM na vivakSyate mA'sya gRhe bhukthA iti bhojanapratiSedhasya mAtRvAkyatAtparyaviSayatvAt / tathA''mnAyArthasyAvivakSAyAM viSayAvabhAvadoSaH prAcInaH prAduHdhyAditi cenmevaM 1 . degnA / u. / 2 ca. jaH / sakalpaM sa / 3 gha. yuktaivA / 4 ca. na prasi / 5 ka-ha. dhitvasya / 6 ca. pUrvapakSasiddhAntau / 7 ca. dhanama / 8 ka. ga. gha. prayuJjate / kha. ca. prayujyante / 9 c.naadhyyn| 10 ka.-Ga. stravi / 11 ca. trAva / 12 ka.-ga. .ca. 'digdhaH / 13 gha. Ga. ca. degraH / yathA sa / 14 kha. adhyayana / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaiminidarzanam / ghoSaH / dRSTAntadASTantikayaupamyasaMbhavAt / viSabhojanavAkyasyA''tamaNItasvena mukhyArthaparigrahe SAdhaH syAditi vivakSA nA''dhIyate / apauruSeye tu vaide pratIyamAno'rthaH kuto na vivakSyate / vivakSite gha vedArye yatra yatra puruSasya saMdehaH sa sarvo'pi vicArazAstrasya viSayo bhaviSyati / tanirNayaca prayojanam / tasmAdadhyApanavidhiprayuktenAdhyayanenAvagamyamAnasyArthasya vicArAItvAdicAra zAstrasya vaidhatvena vicArazAstramArambhaNIyamiti raaddhaantsNgrhH|| syAdetat / vedasya kathamapauruSeyatvamabhidhIyate / tatpratipAdakapramANAbhAvAt / atha manyethA apauruSeyA vedAH saMpradAyAvicchede satyasmaryamANakartRH katvAdAtmavaditi / tadetanmandam / vizeSaNAsiddhaH / pauruSeyavedavAdibhiH pralaye saMpradAyavicchedasya kakSIkaraNAt / kiMca kimidamasmaryamANakartRkatvaM nAmA: bhIyamAgakartakatvamasmaraNagocarakartakatvaM vA / na prathamaH kalpaH / paramezvarasya kartuH pramiterabhyupagamAt / na dvitIyaH / vikalpAsahatvAt / tathAhi-kimekenAsmaraNamabhipreyate sarvairvA / nA''dyaH / yo dharmazIlo jitamAnaroSa ityAdiSu muktakoktiSu vyabhicArAt / na dvitIyaH / sarvAsmaraNasyAsarvajJadurbAnatvAt / pauruSeyatve pramANasaMbhavAca / vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAtkAlidAsAdivAkyavat / vedavAkyA~nyAptapraNItAni pramANatve sati vAkyatvAnmanvAdivA. kyavaditi / nanu vedasyAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanasAmAnyAdadhunAdhyayanaM yathA // . ityanumAnaM pratisAdhanaM pragalbhata iti cettadapi na pramANakoTi praveSTumISTe / bhAratAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakam / bhAratAdhyayanatvena sAMpratAdhyayanaM yathA // ityAbhAsasamAnayogakSematvAt / nanu tatra vyAsaH karteti smayate / ... ko hyanyaH puNDarIkAkSAnmahAbhAratakRdbhavet / ityAdAviti cettadasAram / 'RcaH sAmAni jajJire / chandAMsi jajJire tasmAya. justasmAdajAyata ' (te. A0 3 / 12) iti puruSasUkte vedasya sartakatAmatipAdanAt / kiMcAnityaH zabdaH sAmAnyavattve satyasmadAdiba ondriyagrAhyatvAghaTavat / nanvidamanumAnaM sa evAyaM gakAra iti pratyabhijJApramANapratihata 1 kha. "nsyaapypr| 2 ka.-T. Ga. ca. kathaM / 3 gha. kSIkArAt / 4 ka.-Da. prtiiy| 5 gha. 't / nApi dvi / 6 kha. 'lpAnupapatteH / tadeg / 7 ca. 'kyAnyapra / 8 ca. navAcyatvAda / 9 ca.' 'pratipraga / 10 gha. tyAdivacaneneti / ...................... ... Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarpadarzanasaMgrahemiti cettadatiphalgu / ThUnapunarjAtakezaMdalitakundAdAviva pratyabhijJAyAH sAmAnya viSayatvena bAdhakatvAbhAvAt / nanvazarIrasya paramezvarasya tAsvAdisthAnAbhAvena varNodhAraNAsaMbhavAtkathaM tatpaNItatvaM vedasya syAditi cenna tadbhadram / svabhAvato'bharIrasyApi tasya bhaktAnugrahArthaM lIlAvigrahagrahaNasaMbhavAt / tasmAdisyApaurupeyarvavAcoyuktirna yukteti cettatra samAdhAnamabhidhIyate / kimidaM pauruSeyasvaM siSAdhayiSitam / puruSAdutpannatvautraM yathA'smadAdibhiraharaharuccAryamANasya baMdasya / pramANAntareNArthamupalabhya tatprakAzanAya racitatvaM vA yathA'smadAdibhireva nibadhyamAnasya prabandhasya / prathame na vipratipattiH / carame kimanumAnabalAttatsAdhanamAgamabalAdvA / nA''dyaH / mAlatImAdhavAdivAkyeSu savyabhicArasvAt / atha pramANatve satIti viziSyata iti cettadapi na vipadhito manasi vaizayamApadyate / pramANAntarAgocarArthapatipAdakaM hi vAkyaM vedavAkyam / tatpramANAntaragocarArthapratipAdakamiti sAdhyamAne mama mAtA vandhyeti vyAghAtApAtAt / ... . kiMca paramezvarasya lIlAvigrahaparigrahAbhyupagame'pyatIndriyArthadarzanaM na saMjAghaTIti / dezakAlasvabhAvaviprakRSTArthagrahaNopAyAbhAvAt / na ca taccakSurAdikamevaM tAdRkpratItijananakSamamiti mantavyam / dRSTAnusAreNaiva kalpanAyA AzrayaNIyatvAt / taduktaM gurubhiH sarvajJanirAkaraNavelAyAm yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaGghanAt / dUrasUkSmAdidRSTau syAnna rUpe zrotravRttitA / / iti / ata eva nA''gamabalAttatsAdhanam / yathA-tena proktamiti ( pA0 sU0 4 / 3 101) pANinyanuzAsane jAgratyapi kAThakakAlApataittirIyamityAdisamAkhyA'. dhyayanasaMpradAyapravartakaviSayatvenopapadyate / tadvadatrApi saMpradAyapavartakaviSayatvenApyupapadyate / na caanumaanblaacchbdsyaanitytvsiddhiH| pratyabhijJAvirodhAt / na cAsatyayakatve sAmAnyanibandhanaM taditi sAMpratam / sAmAnyanibandhanatvamasya balaba dvAdhakopanipAtAdAsthIyate kacidvayabhicAradarzanAdvA / tatra kacidvayabhicAradarzane tadutprekSAyAmuktaM svataHprAmANyavAdibhiH- ... / 1 gha. deglgu pu / 2 ca. zakAlikANDAdvAvi / 3 ca. na tvazadeg / 4 gha. 'hasaMdeg / 5 ga. 'yatvaM si / 6 gha. "tvavaco / 7 ka. kha. gha. cedtr| 8 gha. mAtram / athavA'sma / 9 ga. 'kAzAya / 10 kha.ga. gha. 'ziSTa i / 11 ka. kha. gha. vaiSamya / 12 gha. hi ve| 13 gha. dRgjnyaankss| 14 / ka. kha. degtijJAnakSa / 15 ka. degvyam / nyAyAt / dR / 16 ca. degktaM bhaTTAcAryaiH / sa / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaiminidarzanam / utprekSeta hi yo mohAdajJAtamapi bAdhanam / . . sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA vinazyati / / iti / nanvidaM pratyabhijJAnaM gatvAdijAtiviSayaM ne gAdivyaktiviSayam / tAsAMpratipuruSaM bhedopalambhAt / anyathA somazarmA'dhIta iti vibhAgo na syAditi cettadapi zobhA na bibhrti| gAdivyaktibhede pramANAbhAvena gatvAdijAtiviSayakalpanAyA pramANAbhAvAt / yathoM gotvamajAnata ekameva bhinnadezaparimANasaMsthAnavyaktgupadhAnavazAdbhinnadezamivaoNlpamiva mahAdiva dIrghamiva vAmanamiva prathate tathA gavyaktimajAnata ekA'pi vyaJjaka bhedAttattaddharmAnubandhinI pratibhAsate / etena viruddhadharmAdhyAsAjhedasiddhiriti atyuktam / tatra kiM svAbhAviko viruddhadharmAdhyAso bhedasAdhakatvenAbhimataH prAtItiko vA / prthme'siddhiH| aparathA svAbhAvikabhedAbhyupagame daza gakArAdacArayaccaitra iti pratipattiH syAnna tu dazakRtvo gakAra iti / dvitIye tu na svAbhAvikabhedasiddhiH / na hi paropAdhibhedena svAbhAvikamakyaM vihanyate / = mA bhannabhaso'pi kumbhAdhupAdhibhedAtsvAbhAviko bhedaiH / tatra vyAvRttavyavahAro nAdanidAnaH / taduktamAcArya: - prayojanaM tu yajjAtestadvarNAdeva * lapsyate / vyaktilabhyaM tu nAdebhya iti gatvAdidhIvRthA / / iti / / tathA ca matyabhijJA yadA zabde jAgarti nirvgrhaa| anityatvAnumAnAni saiva sarvANi bAdhate // etenedamapAstaM yadavAdi vAgIzvareNa mAnamanohare-anityaH zabda indriyagrAhyavizeSaguNatvAcakSurUpavaditi / zabdadravyatvavAdinaM pratyasiddhaH / dhvanyaMze siddhasAdhanatvAcca / azrAvaNavopAdhibAdhitatvAcca / udayanastu AzrayApratyakSatve'pyabhAvasya pratyakSatA mahatA prabandhane pratipAdayabhittaH kolAhala utpannaH = ita Arabhya yajjAterityanto grantho gha. pustake na vidyte| * gha. pu. Ti.--tataH svAbhAvikamaikyaM vrnnaadev| 1 ga. na godi / 2 gha. yA gAdivyaktiviSayatA saMbhavati / tAsAM pratipuruSaM bhede pr| 3 ka. thA gozratvama / Ga.-ca. degthA gatva / 4 gha. riNAmasaMdeg / 5 ca.-- vAkalpa / 6 ka. kha. ga. "ktirAjA / 7 ca. prayuktam / 8 Ga. ca. degdasamAvi / 9 gha. degtaH pratI / 10 ga. me'tiddhaH / aN| 11 ga. degnuccAra / 12 ka. ga. viko meN| kha. vikI meMdeg . 13 ka. kha. ga. te pra / 14 ca. 'daH / tena tatra vyAvRttaninAdo naa| 15 gha. te / tArAdyabhivyaktistu naa| 16 ka. ga.-ca. dinAM pratyakSasi / 17 gha. degnAM zabde vizeSaguNatvAsiddhaH / pratyakSasiddhadhva / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sarvadarzanasaMgrahe-- zabda iti vyavahArAcaraNe kAraNaM pratyakSaM zabdAnityatve pramANayati sma / so'pi viruddhadharmasaMsargasyaupAdhikatvopapAdananyAyena dattaraktabalivetAlasamaH / yo hi nityatve sarvadopalabdhyanupalabdhiprasaGgo nyAyabhUSaNakAroktaH so'pi dhvanisaMskRtasyopalambhAbhyupagamAtpratikSiptaH / yattuM yugapadindriyasaMbandhitvena pratiniyatasaMskArakasaMskAryatvAbhAvAnumAnaM tadAtmanyanaikAntimityalamatikalahena / tatazca vedasyApauruSeyatayA nirastasamastazaGkAkalaGkagaphUratvena svataHsiddhaM dharme prAmANyAmiti susthitam / syAdetat / pramANatvApramANatve svataH sAMkhyAH smaashritaaH| .. naiyAyikAste para: saugatAzcaramaM svataH // prathamaM parataH pAhuH prAmANyaM vedavAdinaH / pramANatvaM svataH mAhuH paratazcApramANatAm / / iti SAdivivAdadarzanAtkathaMkAraM svataHsiddhaM dharma prAmANyamiti siddhavatkRtya svI kriyate / kiMca kimidaM svataH prAmANyaM nAma / kiM svata eva prAmANyasya janma / AhosvitsvAzrayajJAnajanyatvam / kimuta svAzrayajJAnasAmagrIjanyatvam / utAho jJAnasAmagrIjanyajJAnavizeSAzritatvam / kiMvA jJAnasAmAnyasAmagrImAtrajanyajJAnavizeSAzritatvam / tatrA''dyaH sAvadhaH / kAryakAraNabhAvasya bhedasamAnAdhikaraNatvenaikasminnasaMbhavAt / nApi dvitIyaH / guNasya sato jJAnasya prAmANyaM prati samavAyikAraNatayA dravyatvApAtAt / nApi tRtiiyH| prAmANyasyopAdhitve jAtitve vA janmAyogAt / smRtitvAnadhikaraNasya jJAnasya bAdhA. tyantAbhAvaH prAmANyopAdhiH / na ca tasyotpattisaMbhavaH / atyantAbhAvasya nityatvAbhyupagamAt / ata eva na jAterapi janiyujyate / nApi caturthaH / jJAnavizeSo hyapI / vizeSasAmayyAM ca sAmAnyasAmayanupavizati zizapAsAma 1. ga. hAravAraNe kA / kha. 'hArakA / gha. hAraH kA / 25. 'tyksssh| 3 ca. "lireva bhetAlaH / 4 ka. kha. vetAlamayo'pi ni / ga. degvetAlasamayo hi / gha. 'vetAlamaya etenApi ni / 5 gha. degsaGgati nyA / 6 gha. "roktapakSaH so / 7 gha. nikRtatvopa / 8 ga. 'tu yadi / 9 kha. gha. rasaM / 10 ca. kamasati klkle| tadeg / gha. degkamityalamatikalakalena / tato ve / 11 kha. stsh| 12 Ga. 'vatvasya / 13 kha. 'dhikatve / 14 ga.gha. bhadhI / a / 15 gha. zeSe hi prAmANyam / prAmANyavi / 16 ka. kha. maannvi| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaiminidarzanam / 105 dhyAmiva vRkSasAmagrI / * aparathA +tasyA''kasmikatvaM prasajyeta / tasmAt =paratastvena svIkRtAprAmANya vijJAnasAmAnyasAmagrIjanyAzritamityativyAptirApadyata / pazcamavikalpaM viklpyaamH| kiM dopAbhAvasahakRtajJAnasAmagrIjanya'tvameva jJAnasAmagrImAtrajanyasvaM kiMvA doSAbhAvAsahakRtajJAnasAmagrIjanyatvam / naa''yH| dopAbhAvasahakRtamAnasAmagrIjanyatvameva parataH prAmANyamiti parataHprAmANyavAdibhirurarIkaraNAt / nApi dvitIyaH / doSAbhAvasahakRtatvena sAmagyAM sahakRtatve siddhe'nanyathAsiddhAnvayavyatirekasiddhatayA doSAbhAvasya kAraNatAyA vajralepAyamAnatvAt / abhAvaH kAraNameva na bhavatIti cettadA vaktavyamabhAvasya kAryatvamasti na vA / yadi nAsti tadA paTamadhvaM lAnupapatyA paTasya nityatAprasaGgaH / athAsti kimaparAddhaM kAraNatveneti seyamubhayataHpAzA rjjuH| taduditamudayanena- bhAvo yathA tathA'bhAvaH kAraNaM kAryavanmataH // (nyaa0ku01|10) iti / tathAca prayogaH-vimataM pramANyaM jJAnahetvatiriktahetvadhInaM kAryatve sati tadvizepAzritatvAdaprAmANyavet / prAmANyaM parato jJAyate'nabhyAsadazAyAM sAMzayikatvAdaprAmANyavat / tasmAdutpattau jJaptau ca paratastve pramANasaMbhavAtsvataH siddhaM bhAmANyamityetatpUtikUSmANDAyata iti cettadetadAkAzamuSTihananAyate / vijJAnasAmagrIjanyatve sati / tadatiriktahetvajanyatvaM pramAyAH svatastvamiti niruktisaMbhavAt / asti cAtrAnumAnam / vimatA pramA vijJAnasAmagrIjanyatve sati tadatirikajanyA na bhavati apramAtvAnadhikaraNatvAt / ghaTAdipramAvat / na cauda. yanamanumAnaM paratastvasAdhakamiti zaGkanIyam / pramA doSavyatiriktajJAnahetvatiriktajanyA na bhavati jJAnatvAdapramAvaditi pratisAdhanagrahagrastatvAt jJAna sAma * gha. pu. Ti.- aparathA vizeSasAmagnyanaGgIkAre / + gha. pu. Ti.- tasya vizeSavijJAnasya / gha. pu. Ti.-sAmAnyasAmagyatiriktavizeSasAmagrIjanyAzritatvaM paratastvam / .. ita Arabhya sati ityanto pranthaH va. pustake nAsti / 1 ka. sabhet / kha. snyjt| gha.-ca. degsajet / 2 ka. kha. ga. gha. mANyavi / 3 ka. kha. zritoti' / gha. zrita iti vyA / 4 kha. pdyte| pdeg| 5 ga. tasA / ca. tasAmaprathAbhAvajadeg / 6 . ga.nyatvaM jnyaa| 7ka. kha. ga. degnmaatrsaa| 8 ka. Ga.-ca. kiM do| 9 kha.-ca. bhaavs| 10 kha. 've si / 11 kha. ga. magyA doSAbhAvasa / gha. magyA doSAbhAvAsahakRtatvAsiddheH / bh| 12 ka. ddhe'nya / 13 ga. degvakara / 14 ka. kha. ga. degNatayA / 15 ca. degt / atha, / 16 gha. degdA ghtt| 17 gha. degnutpattyA / 18 kha. tyA ghtt| 19 gha. dayena / 20 ka.-ga Ga. ca. 'matA pramA jJA / 21 ka. ga.-ca. 'tvAdapramAvatpra / 22 kha. ga. gha. vadaprA / 23 gha. stve prAmANyasaMdeg / 24 gha. NDAyitAmati / 25 kha. degti pr| 14 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sarvadarzanasaMgrahe-- grImAtrAdeva pramotpatti saMbhave tadatiriktasya guNasya doSAbhAvasya vA kAraNatvakalpanAyAM kalpanAgauravaprasaGgAcca / nanu doSasyAprapAhetutvena tadabhAvasya prema prati hetutvaM durnivAramiti cenna / doSAbhAvasyApramApratibandhakatvenAnyathAsiddhatvAt / tasmAdguNebhyo doSANAmabhAvastadabhAvataH / aprAmaNyadvaya sattvaM tenotsargo nayoditaH || iti / tathA pramAjJaptirapi jJAnajJApakasAmagrIta eva jAyate / na ca saMzayAnudayamasaGgane bAdhaka iti yuktaM vaktum / satyapi pratibhAsapuSkalakAraNe pratibandhakadoghAdisamavardhanAttadupapatteH / kiMca tAvakamanumAnaM svataH pramANaM na vA / AdhenaikAntikatA | dvitIye tasyApi parataH prAmANyamevaM tasya tasyApItyanavasthA duravasthA syAt / 13. 20 yadatra kusumAJjala|budayanena jhaTiti curapravRtteH prAmANyanizcayA zrInatvAmAvamApAdayatA praNyagAdiM / pravRttihIMcchAmapekSate / tatprAcurya cecchAprAcuryam / icchA ceSTasAdhanatAjJAnam / tacceSTajAtIyatvaliGganubhavam / so'pIndriyArthasaMnikarSam | prAmANyagrahaNaM tu na kvacidupayujyata iti / tadapi taskarasya purastAkakSe suvarNamupetya sarvAGgodghATanamiva pratibhA~ti / yataH samIhitasAdhanatAjJAnameva pramANaitayA'vagamyamAnamicchAM janayatItyatraitra sphuTa eva prAmANyagrahaNasvopayogaH / kiMca kvacidapi cennirvicikitsA pravRttiH saMzayAdapapadyeta tarhi sarvazra tathAbhAva saMbhavAtprAmANyanizcayo nirarthakaH syAt / tathoktam - anizcitasya satvameva durlabhamiti / yadi sattvaM sulabhaM bhavettadA prAmANyaM dattajalAJjalika bhavedityalamatiprapaJcena | yasmAduktam -- 24 26 tasmAtsadbodhakatvena prAptA buddheH pramANatA / anyathA svahetutthado pajJAnAdapodyate / iti / 1 kha. doSabhA / 2 kha. pramAhe' / 3 kha 'syAprati / 4 gha 'mANyAsattvaM tenotsargasya prAmANyasyAnayoditatvAditi / 5 kha. 'sattve te' / 6 ka. 'tsarge na / 7 ka. kha. ga. gha. 'ti ca yu / 8 ca. 'dhAnavazAdanupadeg / 9 ka. kha. ga. gha. degsthA tadavasthA syA / 10 ca prakRtapra' / 11 ka. kha. gha. 'diti / 12 gha. 'hInecchA' / 13 gha. 'te / kiM tatprAcuryacchA / 14 ka. 'curyecchA' / kha. 'curye icchA' / 'curye ce' 15 ca GgAbhAvam / 16 gha 18 gha. degNaM vinA kva' / 19 ca mapalapataH sa / 20 gha. 'petaM sa / 21 ka. Ga. bhAvaH / ataH | 22 ka.gha.- Ga. 'najJa" / kha. ga. 'namajJA / 23 ca. 'Nayato'va / 24 gha tadabhA / 25ka. - ga. Ga. ca. 'tU ! adeg / 26 ka. - ga. 'bhavaH so'deg / 17 gha 1 & i. ca. 'ti prA / 27 gha. athAnya' / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 pANinidarzanam / tasmAddharme svataHsiddhapramANabhAva jyotiSTomana svargakAmo yajetetyAdividhyavAdamananAmadheyAtmake vede yajetetyatra pratyayaH prakRtyarthoparaktAM bhAvanAmAbhipatta iti siddha vyutpattimabhyupagacchanAmabhihitAnvayavAdinAM bhaTTAcAryANAM siddhAntaH / yAgaviSayaM niyogAmiti kArye vyutpattimanusaratAmanvitAbhidhAnabAdinAM prabhAkaragurUNAM siddhAnta iti sarvamavadAtam / . iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe jaiminidarzanam // atha pANinidarzanam // 13 // navayaM prakRtibhAgo'yaM pratyayabhAga iti prakRtipratyayavibhAgaH kathamavagamyata iti cetpItapAtaJjalajalAnAmetaccAdyaM camatkAraM na karoti / vyAkaraNazAstrasya prakRtipratyayavibhAgapratipAdanaparatAyAH prasiddhatvAt / tathAhi-pataJjalebhaMgavato mahAbhASyakArasyedamAdimaM vAkyam-atha zabdAnuzAsanamiti (pAta0 ma0 bhA0 shsh1)| asyArthI-athetyayaM zabdo'dhikArArthaH prayujyate / adhikAraH prastAvaH / prArambha iti yAvat / zabdAnuzAsanazabdena ca pANinipraNItaM vyAkaNazAstraM vivakSyate / zabdAnuzAsanamityetApatyabhidhIyamAne saMdehaH syAt / kiM zabdAnuzAsanaM prastUyate na veti / tathA mA prasAGgIdityathazabdaM pAyukta / arthazabdaprayogavalenArthAntaravyudAsena prastUyata ityasyArthasyAbhidhIyamAnatvAt / anena hi vaidikAH zabdAH 'zaM no devIrabhiSTaye' ( a0 saM0 1 / 1 ) ityAdayastadupakAriNI laukikAH zabdA gaurazvaH puruSo hastI zakunirityAdayaH bhAnuziSyante vyutpAdya saMskriyante prakRtipratyayavibhAgavattayA bodhyanta iti zabdAnuzAsanam / atra kecitparyanuyuJjate-anuzAsikriyAyAH sakarmakatvAtkarmabhUtasya zabdasya kartRbhUtasyA''cAryasya prAptau satyAmubhayaprAptau kaNi (pA0 sU0 2 / 3 / 66) ityanuzAsanabalAtkarmaNyeSA SaSThI vidhAtavyA / tathA ca karmaNi ceti 1ca. 'vena jyo / 2 gha. tajha / 3 gha. bhaavaanaa| 4 ka.-ga. Ga. ca. degSayo niyoga iti / 5 degNAM rAdhA / 6 ca. bhAvo'yaM / 7 ca. degthNkaarm| 8 ka. kha. ga. alaanaa| ca. alija / 9kha. Ga.--ca. gapa / 10 ca. 'deho jAyate / kiM / 11 ka. te ve / kha. ga. gha. te stUyate ve / 12 gha. ca. prayukta / 13 ka. degtha pra / 14 ka-Tu. degnta ityaM / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sarvadarzanasaMgrahe(pA0 sU0 2 / 2 / 14 ) samAsapratiSedhasaMbhavAcchabdAnuzAsanazabdo na pramANapathamavataratIti / atrAyaM samAdhirabhidhIyate-yosmankRtmatyaye kartakarmaNo. rubhayoH prAptirasti tatra karmaNyeva SaSThI vibhaktirbhavati na kartarIti bahuvrIhi. vijJAnabalAnniyamyate / tadyathA''zcaryo gavAM doho'zikSitena gopAlakenati / kartapi SaSThI bhavatIti kecidrUvate / ata evoktaM kAzikAvRttau-kecidavi. zeSeNaiva vibhASAmicchanti zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNA''cAryasya veti / zabdAnuzAsanamityatra tu zabdAnAmanuzAsanaM nArthAnAmityetAvato vivakSita. sthArthasyA''cAryasya karturupAdAnena vinA'pi supratipAdatvAdAcAryopAdAnamakiMcitkaram / tasmAdubhayaprApterabhAvAdubhayaprAptau karmaNItyeSA SaSThI na bhavati / kiMtu kartRkarmaNoH kRtIti ( pA0 sU0 2 / 3 / 65) kRyoge kartari karmaNi ca SaSTI vibhaktirbhavatIti kRyogalakSaNA paSThI bhaviSyati / tathA cemapravazvanapalAzazAtanAdivatsamAso bhaviSyati / athavA zeSalakSaNeyaM SaSThI / tatra kimapi codyaM nAvataratyeva / yadyevaM tarhi zeSalakSaNAyAH SaSThayAH sarvatra muMvacatvAtSaSThIsamAsapratiSedhasUtrANAmAnarthakyaM prApnuyAditi cetsatyam / teSAM svaracintAyAmupayogo vAkyapadIya hariNA prAdArzi / tadAha mahopAdhyAyavardhamAna: laukikavyavahAreSu yatheSTaM ceSTatA janaH / vaidikeSu tu mArgeSu vizeSoktiH pravartatAm // iti pANinisUtroMNAmarthavattvamasau yataH / janikaturiti brUte tatprayojaka ityapi // iti / tathA na zabdAnuzAsanAparanAmadheyaM vyAkaraNazAstramAracaM veditavyamiti vAkyArthaH saMpadyate / tasyArthasya jhaTiti pratipattaye'tha vyAkaraNamityevAbhidhIyatAm / atha zabdAnuzAsanamityadhikAriM mudho'bhidhIyata iti / maivam / zabdAnuzAsanamityanvarthasamAkhyopAdAne vdiiyvedaanggtvprtipaadkpryojnaanvaakhyaansiH| anyathA prayojanAnabhidhAne vyAkaraNAdhyayane'dhyetRNAM pravRttireva na sajet / nanu niSkAraNo dharmaH SaDaGgo vedo'dhyetavya ityadhyetavyatvavidhAnAdeva pravRttiH ___ * ita Arabhya prayojanAnabhidhAna ityanto grantho gha. pustake na vidyate / 1 gha. ti cedatrA / 2 gha. yasmAt / 3 gha. "sulabhatvA / 4 ka.- "ye prA / 5 gha. trANAM svaramAtramidaM ytH| 6 ka.-ga. Ga. thaimatrAbhyadhAdyataH / 7 ca. degm| nanu / 8 ka. ga. kSaropAdAne vyA' / 9 kha. degdhA na vyA' / 10 ka. degti cenmai / 11 ka. prasajyeta / 12 ka.-i. vyavi / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinidarzanam / 109 setsyatIti cenmaivam / tathA vidhAne'pi tadIyavedAGgantvapratipAdaka prayojanAnabhidhAne teSAM pravRtteranupapatteH / tathAhi - purA kila vedamadhItyA dhyetArastvaritaM vaktAro bhavanti / vedAnno vaidikAH zabdAH siddhA lokAcca laukikAH / tasmAdanarthakaM vyAkaraNamiti / tasmAddedAGgatvaM manyamAnAstadadhyayane pravRttima kArSuH / tatazcedAnIMtanAnAmapi tatra pravRttirna sidhyet / sA mA prasAGkSIditi tadIyavedAGgatvanatipAdakaM prayojanamanvAkhyeyameva / yadyanvAkhyAte prayojane na varteraMstarhi laukikazabda saMskArajJAnarahitAste yAjJe karmaNi pratyavAyabhAjo bhaveyuH / dharmAddhIyeran / ata eva yAjJikAH paThanti - AhitAgnirapazabdaM prayujya prAyazcittIyAM sArasvatImiSTiM nirvapediti / atastadIyavedAGgatvamatipAdakaprayojanAnvAkhyAnArthamatha zabdAnuzAsanamityeva kathyate nAtha vyAka raNamiti / bhavati ca zabda saMskAro vyAkaraNazAstrasya prayojanam / tasya taduddezena pravRtteH / yathA svargoddezena pravRttasya yAgasya svarga: prayojanam / tasmAcchandAnuziSTaH saMskArapada vedanIyA zabdAnuzAsanasya prayojanam / 3 1 En nanvevamapyabhimataM prayojanaM na labhyate / tadupAyAbhAvAt / atha pratipadapATha evAbhyupAya iti manyethAstarhi sa AnabhyupayaH zabdAnAM pratipattau pratipadapATho bhavet / zabdApazabda bhedenA''nantyAcchandAnAm / evaM hi samAnnAyate - bRhaspatirindrAya divyaM varSasahasraM pratipadapAThAvihitAnAM zabdAnAM zabdapArAyaNaM provAca nAntaM jagAma / bRhaspatizca pravaktA indro'dhyetA divyaM varSasahasramadhyayanakAlaH / na ca paiaurAvAptirabhUt / kimutAya yazciraM jIvati sa varSazataM jIvati / abhItibodhAcaraNapracAraNaizcaturbhirupAyairvidyo payuktA bhavati / tatrAdhyayanakAlenaiva sarvamAyurupayuktaM syAt / tasmAdanabhyupAyaH zabdAnAM pratipattau pratipadapATha iti prayojanaM na sidhyediti cenmaivaMm / zabdapratipatteH pratipadapATha sAdhyatvAnaGgIkArAt / prakRtyAdivibhAgakalpanAvatsu lakSyeSu sAmAnyavizeSarUpANAM lakSaNAnAM parjanyavatsakRdeva pravRttau bahUnAM zabdAnAmanuzAsanopalambhAcca / tathAhi -- karmaNyaN (pA0 sU0 3 / 2 / 1 ) ityekena sAmAnyarUpeNa lakSaNena karmopapadAddhAtumAtrAdaNpratyaye kRte kumbhakAraH kANDa 1 ca. 'janatvAna' / 2 gha vRttiM mADakA / 3 ca degti / zabdAnuzAsanavyA / 4 gha. " pAyasa' / 5 ca. pAraprApti 6 ka. -- Ga. | 'ti / adhItabo' / 7 ga. 'tibodhyAca' / 8 gha 'mAyuH puruSasyopadeg / 9 ca. vaM vocH| thadeg / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- lAva ityAdInAM bahUnAM zabdAnAmanuzAsanamupalabhyate / evamAto'nupasarge kA (pA0 sU0 3 / 2 / 3 ) ityekena vizeSalakSaNenA''kArAntAdAto: kAtyaye kRte dhAnyado dhanada ityAdInAM bahUnAM zabdAnAmanuzAsanamupalabhyate / bRhaspatirindrAyeti pratipadapAThasyAzakyatvapratipAdanapairo'rthavAdaH / nanvanyeSvapyaGgeSu satsu kimityetadevA''driyate / ucyate / pradhAnaM ca SaTsvaGgeSu vyAkaraNam / pradhAne ca kRto yatnaH phalavAnbhavati / taduktam AsanaM brahmaNastasya tapasAmuttamaM tpH| . prathamaM chandasAmaGgamA vyAkaraNaM budhAH ||(vaakyp01|11)iti / tasmAdvayAkaraNazAstrasya zabdAnuzAsanaM bhavati sAkSAtprayojanam / pAramparyeNa tu vedarakSAdIni / ata evoktaM bhagavatA bhASyakAre ga-rakSohAgamaladhvasaMdehAH ayojanamiti (pA0 ma0 bhA0 1 / 1 / 1) / ___ sAdhuzabdaprayogavazAdabhyudayo'pi bhavati / tathA ca kathitaM kAtyAyanenazAstrapUrvake prayoge'bhyudayastattulyaM vedazabdeneti / anyairapyuktam-ekaH zabdaH samyagjJAtaH suThu prayuktaH svarge loke kAmadhugbhavatIti / tathA nAkamiSTasukhaM yAnti suyuktairbddhvaagrthaiH| _atha patkASiNo yAnti ye cikkamitabhASiNaH // navacetanasya zabdasya kathamIdRzaM sAmarthyamupapadyata iti cenmaivaM manyethAH / mahatA devena sAmyazravaNAt / tadAha zrutiH catvAri zaGgA trayo asya pAdA dve zIrSe sapta hastAmo asya / tridhA baddho vRSabho roravIti maho devo matyA Aviveza ||(m0 naa010|1)| vyAcakAra ca bhASyakAra:-catvAri zRGgANi catvAri padajAtAni nAmAkhyAtopasarganipAtAH / trayo asya pAdA laDAdiviSayAstrayo bhUtabhaviSyadvartamAnakAlAH / dve zIrSe dvau zabdAtmAnau nityaH kAryazca / vyaGganyavyaJjakabhedAt / sapta hastAso asya tiGA saha sapta subbibhaktayaH / tridhA baddhastriSu sthAneSu urAsa kaNThe zirasi ca baddhaH / vRSabha iti prasiddhavRSabhatvena rUpaNaM kriyate / varSaNAt / varSaNaM ca jJAnapUrvakAnuSThAnena phalapradatvam / roravIti zabdaM karoti / rautiH zabdakarmA / iha zabdazabdena prapaJco vivakSitaH / maho devo matyoM Aviveza / mahAndevaH zabdo mAM maraNadharmANo manuSyAstAnAvivezeti / - 1 ca. 'papadyate / 2.ka.-. / rge i / 3 gha. parArtha / 4 ka. pAtastra' / 5 ka. dvau ni'tyAnityAtmA' / 6 gha. degna rorUyaNaM / 7 ka.--"paNazca / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinidarzanam / mahatA devena pareNa brahmaNA sAmyamuktaM syAditi ( pAta0 ma0 bhA0 pR0 3 paM0 17) / jaganidAnaM sphoTAkhyo niravayavo nityaH zabdo brahmaiveti hariNA'bhANi brahmakANDe anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM tadakSaram / vivartate'rthabhAvena *prakriyA jagato yataH ||(vaakyp01|1)iti / nanu nAmAkhyAtabhedena padadvavidhyapratIteH kathaM cAturvidhyamuktamiti cenmaivam / prakArAntarasya prasiddhatvAt / taduktaM prakIrNake____dvidhA kaizcitpadaM bhinnaM caturthI paJcadhA'pi vA / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat // iti / karmapravacanIyena vai paJcamena saha padasya paJcavidhatvamiti helArAjo vyAkhyAta. vAn / karmapravacanIyAstu kriyAvizeSopajanitasaMbandhAvacchedahetava iti saMbandhavizeSadyotanadvAreNa kriyAvizeSadyotanAdupasargeSvevAntarbhavantItyabhisaMdhAya padacAturvidhyaM bhASyakAreNoktaM yuktamiti vivektavyam / nanu bhavatA sphoTAtmA nityaH zabda iti nijAgadyate / tanna mRSyAmahe / tatra pramANAbhAvAditi kecit / atrocyate-pratyakSamevAtra pramANam / gaurityekaM padamiti nAnAvarNAtiriktaikapadAvagataH sarvajanInatvAt / na hyasati bAdhake padAnubhavaH zakyo mithyati vaktum / padArthapratItyanyathAnupapattyA'pi sphoTosbhyupagantavyaH / na ca varNebhya eva tatpratyayaH prArdurbhavatIti parIkSAkSam / vikalpAsahatvAt / kiM varNAH samastA vyastA vA'rthapratyayaM janayanti / nA''dhaH / varNAnAM kSaNikAnAM samUhAsaMbhavAt / nAntyaH / vyastavarNebhyo'rthaatyayAsaMbhavAt / na ca vyAsasamAsAbhyAmanyaH prakAraH samastIti / tasmAda ** gha. pu. Ti.-straviSayamatattAke svabhAve na maayyaa| 1 gha. degNA kSarava / 2 ka.--Tu. yadakSaram / 3 ka, m| nivartate / ca. m / vivakSate / 4 ca. dhyaprasiddhaH ka / 5 gha. nigadate / 6 ca. "durbhAvaparIkSAkSamo vi / 7 ca. kiM vyastA vaNoM artha pratipAdayanti samastA vA / nA''dyaH / itaravarNavaiyarthyaprasaGgAta / ekaikasmAdvarNAdarthapratipattezca / nApi dvitIyaH / utpannapradhvastavarNAnAM samastatvAbhAvAt / na ca vyA" / ragha. mastavarNA vyastavavA / nA''dyaH / varNAnAM sa / 9 kh.vaa| naa|10 ka.ga.nti samastA vA / nA / 11 ka. ga. degdyaH / tato'rthapratyayAnupalabdheH / na dvitiiyH| kSadeg / 12 ka. ga. samudAyAsaM / 13 ka. ga.t na ca / 14 gha. pratyAyakatvAsaM / 15 ka. 'mAbhyAma / 16 ga. 'bhyaasm'| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sarvadarzanasaMgrahe-- rNAnAM vAcakatvAnupapattau yadvalAdarthapratipattiH sa sphoTaH / varNAtirikto varNAbhivyaGgayo'rthapratyAyako nityaH zabdaH sphoTa iti tadvido vadanti / ata eva sphuTayate vyajyate varNairiti sphoTo varNAbhivyaGgandhaH sphuTati sphuTI bhavatyasmAdartha iti sphoTo'rthapratyAyaka iti sphoTazabdArthamubhayathA nirAhuH / tathA coktaM bhagavatA pataJjalinA mahAbhASye-atha gaurityatra kaH zabdo thenoccAritena sAsnAlAgulakakudakhuraviSANAnAM saMpratyayo bhavati sa zabdaH (pAta0 ma0 bhA0 pR0 1 50 6 ) iti / vivRtaM ca kaiyaTena-vaiyAkaraNA varNavyatiriktasya padasya vAcakatvamicchanti / varNAnAM vAcakatve dvitIyAdivarNoccAraNAnarthakyapra. saGgAdityAdinA tavyatiriktaH sphoTo nAdAbhivyaGganyo vAcako vistareNa vAkyapadIye vyavasthApita ityantena prabandhena / nanu sphoTasyApyarthapratyAyakatvaM na ghaTate / vikalpAsahatvAt / kimabhivyaktaH sphoTo'yaM pratyAyayatyanabhivyakto vA / na caramaH / sarvadA'rthapratyayalakSaNakAryotpAdaprasaGgAt / sphoTasya nityatvAbhyupagamena nirapekSasya hetoH sadA sattvena kAryasya vilambAyogAt / athaita hopaparijihIrSayA'bhivyaktaH sphoTo'tha pratyAyayatIti kakSI kriyate tathA'pyabhivyaJjayanto varNAH kiM pratyekamabhivyaJjayanti saMbhUya vA / pakSadvaye'pi varNAnAM vAcakatvapakSe bhavatA ye doSA bhASitAsta eva sphoTAbhivyaJjakatvapakSe yAvartanIyAH / taduktaM bhaTTAcArmImAMsAzlokavArtike . yasyAnaghayavaH raphoTo vyajyate vrnnbuddhibhiH| - so'pi paryanuyogena naikenApi vimucyate / / iti / . vibhaktyanteSveva varNeSu ' suptiGantaM padam ' ( pA0 sU0 1 / 4 / 14 ) iti pANininA 'te vibhaktyantAH padam ' ( gau0 sU0 2 / 2 / 60 ) iti gautamena ca padasaMjJAyA vihitatvAtsaMketahaNenAnagrahadazAdarNeSveva padabuddhirbhavidhyati / tarhi sara ityetasminpade yAvanto varNAstAvanta eva rasa ityatrApi / evaM vanaM navaM nadI dInA rAmo mAro rAjA jAretyAdiSvarthamedapratItirna syAditi cenna / mabhedena bhedasaMbhavAt / taduktaM tautAnita: yAvanto yAdRzA ye ca yadarthapratipAdane / varNAH prajJAtasAmastei tathaivAvabodhakAH // iti / 1 kha. Ga.-ca. degTa iti vA 2 kha. Da.-ca. gyaH sphuTI / 3 kha. 'bdArtha ni / 4 kha. ga. sphoTArtha / 5 ka. ga. Ga. ca. 'thA'bhi / 6 ka.-hu. degSu pA / 7 ca. ktyantaM pa / 8 gha. 'grahe NAnu / 9 kha. ga. cetkAza / 11 ca. degmavatAmeva varNAnAM pAcakatvasAmarthyAbhyupagamAt / t| 11 ka. tU / tdettkaa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinidarzanam / 113 tasmAdyazcobhayoH samo doSo na tenaikazvodyo bhavatIti nyAyAvarNAnAmeva vAcakatvopapattau nAtiriktasphoTakalpanA'vakalpata iti cettadetatkAzakuzAvalambanakalpam / vikalpAnupapatteH / kiM varNamAtraM padapratyayAvalambanaM varNasamUho thaa| nA''dyaH / parasparavilakSaNavarNamAlAyAmabhinnaM nimittaM puSpeSu vinA sUtraM mAlApatyayavadityekaM padamiti pratipatteranupapatteH / nApi dvitIyaH / uccaritapradhvastAnAM varNAnAM samUhabhA~vAsaMbhavAt / tatra hi samUhavyapadezo ye padArthI ekasminpradeze sahAvasthitatayA bahavo'nubhUyante / yathaikasminpradeze sahAvasthitaMtayA'nubhUyamAneSu dhavakhadirapalAzAdiSu samUhavyapadezo yathA vA gajanaraturagAdiSu / na ca te varNAstathA'nubhUyante / utpannadhvastatvAt / abhivyaktipakSe'pi krameNaivAbhivyaktiH / samUhAsaMbhavAt / nApi varNeSu kAlpanikaH samUhaH kalpanIyaH / parasparAzrayaprasaGgAt / ekArthapratyAyakatvasiddhau tadupAdhinA varNeSu padatvapratItistatsiddhAvekArthapratyAyakatvasiddhiriti / tasmAdvarNAnI vAcakatvAsaMbhavAtsphoTo'bhyupagantavyaH / nanu sphoTavyaJjakatApakSe'pi prAguktavikalpaprasareNa ghaTTaphuTIprabhAtAyitamiti cettadetanmanorAjyaviz2ambhaNam / vaiSamyasaMbhavAt / tathAhi-abhivyaJjako'pi prathamo dhvaniH sphoTamasphuTamabhivyanakti / uttarottarAbhivyaJjakakrameNa sphuTa sphuTataraM sphuTatamam / yathA svAdhyAyaH sakRtpaThyamAno nAvadhAryate / abhyAsena tu sphuTAvasAyaH / yathA vA ratnatattvaM prathamapratItau sphuTaM na cakAsti / carame cetasi yathAvadabhivyajyate / * nAdairohitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / ___ AvRttiparipAkAyAM buddhau zabdo'vadhAryate // ( vAkyapa0 1 / 85) iti prAmANikokteH / tasmAdasmAcchabdAdartha pratipadyAmaha iti vyavahAravazA. dvarNAnAmarthavAcakatvAnupapatteH prathame kANDe tatrabhavadbhirbhartRharibhirabhihitatvAnniravayavamarthapratyAyakaM zabdatattvaM sphoTAkhyamabhyupagantavyamiti / etatsarva paramA * gha. pu. tti.--naadaaghaatjnyaa| 1 kha. gha. DA.-ca mUhe vaa| 2 ka. kha. ga. gha samUhAbhA / 3 kha. degbhAvasaM / 4 gha. tayA / 55. tayA / 6 gha. vyaktasya sa / 7 gha. 'nIyasya pa / 8 gha. kasi / 9 ca. 'nAM sAdhanAsmakatvasaM / 10 degkuhina / 11 ka. kha. ga. gha. degTaH sphu| 12 gha. rAhata / 13 ka. kha, ga, gha, 'manyena / 14 ca. degti vya / 15 gha. degma ideg| 16 ka. kha. ga. sphaattebhaavm| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanadarzanasaMgrahethasaMvillakSaNasattAjAtireva sarveSAM zabdAnAmartha iti pratipAdanapare jAtisamuddeze pratipAditam / yadi sattaiva sarveSAM zabdAnAmarthastarhi sarveSAM zabdAnAM paryAyatA syAt / tathA ca kacidapi yugapatricaturapadaprayogAyoga iti mahaccAturyamAyuSmataH / taduktam paryAyANAM prayogo hi yaugapadyena neSyate / paryAyeNaiva te yasmAdvadantyarthaM na saMhatAH // iti / tasmAdayaM pakSo na kSodakSana iti cettadetadgaganaromanthakalpam / nIlalohitapItAparaJjakadravyabhedenaM sphaTikamaNeriva saMbandhibhedAtsattAyAstadAtmanA bhedena pratipattisiddhau gosttaadiruupgotvaadibhednivndhnvyvhaarvailkssnnyopptteH| tathA cA''ptavAkyam sphaTikaM vimalaM dravyaM yathA yuktaM pRthakpRthak / nIlalohitapItAyaistadvarNamupalabhyate / / iti / tathA hariNA'pyuktam saMbandhibhedAtsattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH // tAM prAtipadikArthe ca dhAtvartha ca pracakSate / sA nityA sA mahAnAtmA tAmAhustvatalAdayaH // iti / . AzrayabhUtaiH saMbandhibhibhiMdyamAnA kalpitabhedoM gavAzvAdiSu sattaiva mahAsAmAnyameva jAtiH / gotyAdikamaparaM sAmAnyaM paramArthatasto bhinnaM na bhavati / gosa va gotvaM nAparamanvayi pratibhAsate / evamazvasattA'zvatvamityAdi vAcyam / evaM ca tasyAmeva gavAdibhedabhinnAyAM sattAyAM jAtau sarve gozabdAdayo vAcakatvena vyavasthitAH / prAtipadikArthazca satteti prasiddham / bhAvavacano dhAturiti pakSe bhAvaH sattaiveti dhAtvarthaH sattA bhavatyeva / kriyAvacano dhAturiti pakSe'pi / jAtimanye kriyAmAhuranekavyaktivartinIm / / iti kriyAsamuddeze kriyAyA jAtirUpatvapratipAdanAddhAtvarthaH sattA bhavatyeva / tasya bhAvastvatalAviti ( pA0 sU0 5 / 1 / 119 ) bhAvArthe tvatalAdInAM vidhAnAtsattAvAcitvaM yuktam / sA ca sattodayavyayavedhuryAnnityA / sarvasya 1 ka. tireva sarveSAM zabdAnAmartha iti pra / 2 ka, na pratipattisiddhau sphadeg / 3 gha. yA coktaM mahadbhiridaM vA / 4 kha. vidyamAnA / 5 ka. bhedo ga / 6 gha. dikaM padeg / 7 ka. kha. ga. gha. Ga. degti / jAtipadArthanayAnusAreNAnekavyaktikri / 8 gha. degC nityaa| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinidarzanam / 115 prapaJcasya tadvivartatayA dezataH kAlato vastutazca paricchedarAhityAtsA sattA mahAnAtmeti vyapadizyata iti kArikAdvayArthaH / dravyapadArthavAdino'pi naye saMvilakSaNaM tattvameva sarvazabdArtha iti saMbandhasamuddeze samarthitam satyaM vastu tadAkArairasatyairavadhAryate / asatyopAdhibhiH zabdaiH satyamevAbhidhIyate / / adhruSeNa nimittena devadattagRhaM yathA / .. gRhItaM gRhazabdena zuddhamevAbhidhIyate // iti / bhASyakAreNApi siddhe zabdArthasaMbandha ityetadvArtikavyAkhyAnAvasare dravyaM hi nityamityanena granthenAsatyopAdhyavacchinnaM brahmatattvaM dravyazabdavAcyaM sarvazabdArtha iti nirUpitam / jAtizabdArthavAcino vAjapyAyanasya mate gavAdayaH zabdA bhinnadravyasama. vetajAtimabhidadhati / tasyAmavagAhyamAnAyAM tatsaMbandhAdravyamavagamyate / zuklAdayaH zabdA guNasamavetAM jAtimAcakSate / guNe tatsaMbandhAtpratyayaH / dravye saMba. ndhisNbndhaat| saMjJAzabdAnAmutpattiprabhRtyA vinAzAcchaizavakaumArayauvanAdyavasthA. dibhede'pi sa evAyamityabhinnapratyayabalAtsiddhA devadattatvAdijAtirabhyupa: gantavyA / kriyAsvapi jAtirAlakSyate / saiva dhaatuvaacyaa| paMcatItyAdAvanu. vRttapratyayasya prAdurbhAvAt / dravyapadArthavAdivyA~Dinaye zabdasya vyaktirevAbhidheyatayA prtibhaaste| jAtistUpalakSaNatayati nA''nantyAdidoSAvakAzaH / pANinyAcAryasyobhayaM saMmatam / yato jAtipadArthamabhyupagamya jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanamanyatarasyAm (pA0 sU0 1 / 2 / 58) ityAdivyavahAraH / dravyapadArthamaGgIkRtya sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau ( pA0 sU0 1 / 2 / 64 ) ityaadiH| vyAkaraNasya sarvapArSadatvAnmatadvayAbhyupagame na kazcidvirodhaH / tasmAdadvayaM satyaM paraM brahmatattvaM sarvazabdArtha iti sthitam / taduktam - tasmAcchaktivibhAgena satyaH saveH sadAtmakaH / eko'rthaH zabdavAcyatve bahurUpaH prakAzate // iti / 1 ca. tattvazabdaM dra / 2 ka.-ga. Ga. ca. degbhipra / 3 ka.ga. degsiddhatvA / kha. sidvAdijA / gha. 'siddhA jA / 4 Ga.-ca. paThatI / 5 ka.kha.t / na dr| ga. t / svdr| 6 gha. vyaalin| 7 ka. kha. ga. diH / ityAdivyA / 8 ka. sarva paa| 9 gha. braahm| 10 kha. ekaarthsh| 11 ka. ga. gha. ko'rthsh| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahesatyasvarUpamapi hariNoktaM saMbandhasamuddeze-- yatra draSTA ca dRzyaM ca darzanaM cAvikalpitam / . tasyaivArthasya satyatvamAhastrayyantavedinaH // iti / dravyasamuddeze'pi vikArApagame satyaM suvarNa kuNDale yathA / vikArApagamo yatra tAmAhuH prakRti parAm // iti / abhyupagaMtAdvitIyatvanirvAhAya vAcyavAcakayoravibhAgaH pradarzita: vAcyA sA sarvazabdAnAM zabdAca na pRthkttH| . apRthaktve'pi saMbandhastayorjIvAtmanoriva // iti / tattadupAdhiparikalpitabhedabahulatayA vyavahArasyAvidyAmAtraikalpitatvena pratiniyatAkAropadhIyamAnarUpabhedaM brahmatattvaM sarvazabdaviSayaH / abhede ca pAramArthika saMvRtivazAdvayavahAradazAyAM svapnAvasthAvaduccAvacaH prapaJco vivartata iti kArikArthaH / tadAhurvedAntavAdanipuNAH yathA svamaprapazco'yaM mAya mAyAvijRmbhitaH / evaM jAgratmapazco'pi mayi mAyAvijRmbhitaH // iti / tadityaM kUTasthe parasminbrahmaNi saccidAnandarUpe pratyagabhinne'vagate'nAdhavidyAnivRttau tAhU~gbrahmAtmanA'vasthAnalakSaNaM niHzreyasaM setsyati / zabdabrahmagi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati / ityabhiyuktokteH / tathA ca zabdAnuzAsanazAstrasya niHzreyasasAdhanatvaM siddham / taduktam tavAramapavargasya vAGmalAnAM cikitsitam / pavitraM sarvavidyAnAmadhividyaM pracakSate // (vaakyp01|14) iti / tathA-idamAyaM padasthAnaM siddhisopAnaparvaNAm / iyaM sA mokSarmANAnAmajihmA rAjapaddhatiH // (vAkyapa0 1116) iti / tasmAdvyAkaraNazAstraM paramapuruSArthasAdhanatayA'dhyetavyamiti siddham / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe pANinidarzanam // 1 gha game'vA''huH prakRtiM ca pa / ca. game satyAM tA / 2 gha. gatadvitIyatvanirvAhArthe vAcakayovibhA / 3 kha. degtraparika / 4 kha. na / 5 gha. "vAdini / 6 ka. kha. "dRgabrahmA / 7 gha. 'napArva' / 8 ka.-ga Ga. ca. mArgANAma / 9 gha. rAjyayAvati / 10 gha. tadvayA / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 sAMkhyadarzanam / atha sAMkhyadarzanam // 14 // atha sAMkhyairAkhyAte pariNAmavAde paripanthiAna jAgarUke kathaMkAraM vivartavAda AdaraNIyo bhavet / eSa hi teSAmAghoSaH / saMkSepeNa hi sAMkhyazAstre catasro vidhAH saMbhAvyante / kazcidarthaH prakRtireva kazcidvikRtiH prakRtizca kazcidvikRtireva kazcidanubhaya iti / tatra kevalA prakRtiH pradhAnapadena vedanIyA mUlaprakRtiH / nAsAvanyasya kasyacidvikRtiH / prakarotIti prakRtiriti vyutpatyA sattvarajastamoguNAnAM sAmyAvasthAyA abhidhAnAt / taduktaM-mUlaprakRtiravikRtiriti ( sa0 kA0 3) / mUlaM cAsau prakRtizca mUlaprakRtiH / mahadAdeH kAryakalApasyAsau mUlaM na tvasya pradhAnasya mUlAntaramasti / anavasthApAtAt / na ca bIjAkuravadanavasthAdoSo na bhavatIti vAcyam / pramANAbhAvAditi bhAvaH / vikRtayazca prakRtayazca mahadahaMkAratanmAtrANi / tadapyuktaM-mahadAyAH prakR. tivikRtayaH sapteti ( sa0 kA0 3 ) / asyArtha:-prakRtayazca tA vikRtayazceti prakRtivikRtayaH sapta mahadAdIni tattvAni / tatrAnta: karaNAdipadavedanIyaM mahattattvamahaMkArasya prakRtiH / mUlaprakRtestu vikRtiH / evamahaMkAratattvamabhimAnAparanAmadheyaM mahato vikRtiH / prakRtizca tadevAhaMkAratatvaM tAmasaM satpazcatanmAtrANAM sUkSmAbhidhAnAm / tadeva sAttvikaM satprakRtirekAdazendriyANAM buddhIndriyANAM cakSuHzrotraghANarasanatvagAkhyAnAM karmendriyANAM vAkpANipAdapAyUpasthAkhyAnAmubhayAtmakasya manasazca / rajasastUbhayatra kriyotpAdanadvAreNa kAraNatvamastIti na vaiyarthyam / taduktamIzvarakRSNena abhimAno'haMkArastasmAdvividhaH pravartate sargaH / ekAdazakaraNagaNastanmAtrApazcakaM caiva // sAttvi ekAdazakaH pravartate vaikRtAdahaMkArAt / bhUtAdestanmAtraH sa tAmasastaijasAdubhayam // buddhIndriyANi cakSuHzrotraghrANarasanatvagAkhyAni / vAkpAdapANipAyUpasthAni krmendriyaannyaahuH|| 1ca.-kvacida / 2 ga. dvivRtiH / 3 ga. dvivRtiH / 4 gha. malA cA / 5 gha. tvaM nAma tA' / 6 kha. ga. degNama / 7 ka.-ga. Ga. ca. kazca gadeg / 8 ka.--ga. Ga. ca. degkamekAdazakaH pr| 9 ka. kha. ga. gha. sthAkhyAmi / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgraheubhayAtmakamatra manaH saMkalpakamindriyaM ca sAdhAditi (saaN0kaa024|27) vivRtaM ca tttvkaumudyaamaacaaryvaacsptibhiH| kevalA vikRtistu viyadAdIni paJca mahAbhUtAni ekAdazendriyANi ca / khaduktaM-poDazakastu vikAraH ( sAM0 kA0 3) iti / SoDazasaMkhyAvacchinno maNaH SoDazako vikAra eva na prakRtirityarthaH / yadyapi pRthivyAdayo goghaTAdInAM prakRtistathA'pi na te pRthivyAdibhyastattvAntaramiti na prakRtiH / tattvAsaropAdAnatvaM ceha prakRtitvamabhimatam / goghaTAdInAM sthUlatvendriyagrAhyatvayoH samAnatvena tttvaantrtvaabhaavH| tatra zabdasparzarUparasagandhatanmAtrebhyaH pUrvapUrvasakSmabhUtasahitebhyaH paJcai mahAbhUtAni viyadAdIni krameNaikadvitricatuSpazcagujAni jAyante / indriyasRSTistu prAgevoktA / taduktam prakRtermahAMstato'haMkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAtpaJcabhyaH paJca bhUtAni // (sAM0kA022) iti / anubhayAtmakaH puruSaH / taduktaM-na prakRtirna vikRtiH puruSaH( sAM0kA03) iti / puruSastu kUTasthAnityo'pariNAmI na kasyacitprakRti pi. vikRtiH ksycidityrthH| - etatpazcaviMzatitattvasAdhakatvena pramANatrayamabhimatam / tadapyuktam___STamanumAnamAptavacanaM ca sarvapramANasiddhatvAt / trividhaM pramANamiSTaM prameyasiddhiH pramANAddhi // (sAM0kA0 4) iti / kA kAryakAraNabhAve caturdhA vipratipattiH prasarati / asataH sajjAyata iti saugatA: *saMgirante / naiyAyikAdayaH sato'sajjAyata iti / vedAntinaH sato vivartaH kAryajAtaM na vastu saditi / sAMkhyAH punaH sataH sajjAyata iti / tatrAsataH sajjAyata iti na prAmANikaH pakSaH / asato nirupAkhyasya zaviSANavatkAraNatvAnupapatteH / tucch|tucchyostaadaatmyaanupptteshc / nApi sato'sajjAyate / kArakavyApArAtmAgasataH zazaviSANavatsattAsaM. dhandhalakSaNotpattyanupapatteH / na hi nIlaM nipuNatamenApi pItaM kartuM pAryate / nanu sattvAsattve ghaTasya dharmAviti cettadacAru / asati dharmiNi taddharma iti vyapadezA. nupapattyA dharmiNaH sttvaaptteH| * gha. pu. tti.--sNprtipdynte| 1 gha. yaM cati / ubhayasAdharmyAt / vi| 2 kha. ga. Ga.-ca. zca / 3 i. ca. 'ca bhU / 4 gha. tpatterasaMbhavAt / n| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzanam / tasmAtkArakavyApArAtmAgapi kArya sadeva / satazcAbhivyaktirupapadyate / yathA pIDanena tileSu tailasya dohanena saurabheyISu payasaH / asataH kAraNe kimapi nidarzanaM na dRzyate / kiMca kAryeNa kAraNaM saMbaddhaM tajjanakamasaMbaI vA / prathame kAryasya sattvamAyAtam / satoreva saMbandha iti niyamAt / casme sarva kAryajAtaM sarvasmAjjAyata / asaMbaMddhatvAvizeSAt / tadAkhyAyi sAMkhyAcArya: asattvAnnAsti saMbandhaH kAraNaH sttvsnggibhiH| asaMbaddhasya cotpattimicchato na vyavasthitiH // iti / athaivamucyetAsaMbaMddhamapi tattadeva janayati yatra yacchaktam / zaktizca kAryadarzanoneyeti / tanna saMgacchate / tileSu tailajananazaktirityatra tailasyAsattve saMbaddhatvAsaMbaddhatvavikalpena tacchaktiriti nirUpaNAyogAt / kAryakAraNayorabhedAMca koraNAtpRthakkAryasya sattvaM na bhavati / paTastantubhyo na bhidyate / taddharmatvAt / na yadevaM na tadevaM yathA gaurazvaH / taddharmazca paTaH / tasmAnArthAntaram / tarhi pratyeka ta eva prAvaraNakArya kuyuriti penna / saMsthAnabhedenA''virbhUtapaTabhAvAnAM prAvaraNAthakriyAkAritvopapatteH / yathA hi kUrmasyAGgAni kUrmazarIre nivizamAnAni tiro bhavanti niHsaranti cA''virbhavantyevaM kAraNasya tantvAdeH paTAdayo vizeSA niHsaranta Avirbhavanta utpadyanta ityucyante / nivizamAnAstiro bhavanto vinazyantItyucyante / na punarasatAmutpattiH satAM vA vinAzaH / yathoktaM bhagavadgItAyAm . nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / (2 / 16) iti / tatazca kAryAnumAnAttatpradhAnasiddhiH / taduktam asadaikaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAca satkAryam // (sA0 kA0 9) iti / nApi sato brahmatattvasya vivartaH prapaJcaH / bAdhAnupalambhAt / adhiSThAnAropyayozcijjaDayoH kaladhautazuktyAdivatsArUpyAbhAvI''ropAsaMbhavAcca / 1 gha. devaas| 2 gha. degnaM dR" / 3 kha. "ddhaM sttj'| 4 kha. jAyate / a| 5 ca. 'bandhatvA / 6 ka.-ga. ca. degbandhama / 7 ka. kha. ga. gha. pi tade / 8 Ga.-ca. t / pRtha na / 9 ka. kAryasyAsattvaM na / ga. kAryasya satvaM na / gha. kAryasya sattvaM kAraNAtpRtha' / 10 pa. sthAbhe / 11 ca. sadupakaraNAdupAdAnAna / 12 ka.--ga. ca. degdakAraNatvAdu / 13 kha. ga. 'raNAbhA / 14 ka.-ga. Ga. ca. tarUpyAdi / 15 ka. kha rUpyAbhedenApi saMdeg / ga. rUpayAbhedenAropAsa / ca.-rUpyabhA / 16 gha. 'nApi saMbhavAbhAvA / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- tatazca sukhaduHkhamohAtmakasya prapaJcasya tathAvidhakAraNamavadhAraNIyam / tathA ca prayogaH-vimataM bhAvajAtaM sukhaduHkhamohAtmakakAraNakaM tadanvitatvAt / yadyenAnbIyate tattatkAraNakaM yathA rucakAdikaM suvarNAnvitaM suvarNakAraNakam / tathA cedaM tasmAttatheti / tatra jagatkAraNe yeyaM sukhAtmakatA tatsattvaM yA duHkhAtmakatA tadrajo yA ca mohAtmakatA tattama iti triguNAtmakakAraNasiddhiH / tathAhi-pratyekaM bhAvAsyaguNyavanto'nubhayante / yathA maitradAreSu satyavatyAM maitrasya sukhamAvirasti / taM prati sattvaguNaprAdurbhAvAt / tatsapatnInAM duHkham / tAH prati rajoguNaprAdurbhAvAt / tAmalabhamAnasya caitrasya moho bhavati / taM prati tamoguNasamudbhavAt / evamanyadapi ghaTAdikaM labhyamAnaM sukhaM karoti / parairapahriyamANaM duHkhA karoti / udAsInasyopekSAviSayatvenApatiSThate / upekSAviSayatvaM nAma mohaH / muha vaicitye, itysmaaddhaatormohshbdnissptteH| upekSaNIyeSu citta vRttyanudayAt / tasmAtsarvaM bhAvajAtaM sukhaduHkhamohAtmakaM triguNapradhAnakAraNakamavagamyate / tathA ca zvetazvataropaniSadi zrayate ajAmekAM lohitazukla kRSNAM bahvIH *prajAH sRjamAnAM sarUpAH / ajo Teko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhuktbhogaamjo'nyH||(4|5)iti| atra lohitazukRSNazabdA raJjakatvaprakAzakatvAvarakatvasAdhodrajaHsattvatamo. gunntryprtipaadnpraaH| navacetanaM pradhAnaM cetanAnAdhiSThitaM mahadAdikArye na vyApriyate / ataH kenacicetanenAdhiSThAtrA bhavitavyam / tathA ca sarvArthadarzI paramezvaraH svIkartavyaH syAditi cettadasaMgatam / acetanasyApi pradhAnasya prayojanavazena pravRttyupapatteH / dRSTaM cAcetanaM cetanAnadhiSThitaM puruSArthAya pravartamAnaM yathA vatsavivRddhyarthamacetanaM kSIraM pravartate yathA ca jalamacetanaM lokopakArAya pravartate tathA prakRtiracetanA'pi puruSavimokSAya pravasya'ti / taduktam vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // ( sAM0 kA0 57) iti / yastu paramezvaraH karuNayA pravartaka iti paramezvarAstitvavAdinAM DiNDimaH saM garbhasrAveNa gtH| vikalpAnupapatteH / sa kiM sRSTeH prAkpravartate sRSTayuttarakAlaM vaa| ___* sarvadarzanasaMgrahapustakeSu tu prajA janayantImiti pAThaH / 1 ka.-. "sya ta / 2 ka.--"varNAkA' / 3 ka tatpatnI / ga. tatpatInAM / 4 ca. tvena dhyavati / 5 kha. pi prayo / 6 ka. kha. ga. gha pArthe pra / 7 ka. kha. ga. vRddhyartha kSI' / ka.--Ga. sa prAyeNa / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzanam / 121 Aye zarIrAdyabhAvena duHkhAnutpattau jIvAnAM duHkhaprahANecchAnupapattiH / dvitIye parasparAzrayaprasaGgaH / karuNayA sRSTiH sRSTayAM ca kAruNyamiti / tasmAdacetanasyApi cetanAnadhiSThitasya pradhAnasya mahadAdirUpeNa pariNAmaH purupArthaprayuktaH pradhAnapuruSasaMyoganimittaH / yathA nirvyApArasyApyayaskAntasya saMnidhAnena lohasya vyApArastathA nirvyApArasya puruSasya saMnidhAnena pradhAnavyApAro yujyate / prakRtipuruSasaMbandhazca paGgvandhavatparasparApekSAnibandhanaH / prakRtirhi bhogyatayA bhoktAraM puruSa:pekSate / puruSo'pi bhedAgrahAbuddhicchAyApattyA tadgataM duHkhatrayaM vArayamANaH kaivalyamapekSate / tatprakRtipuruSavivekanibandhanaM na ca tadantareNa yuktamiti kaivalyArtha puruSaH pradhAnamapekSate / yathA khalu kaucitpaGgvandhau pathi sArthena gacchantau daivakRtAdupaplavAtparityaktasArthoM mandamanda. mitastataH paribhramanto bhayAkulau daivavazAtsaMyogamupagacchetAm / tatra cAndhena paGguH skndhmaaropitH| tatazca pagudarzitena mArgeNAndhaH samIhitaM sthAnaM prApnoti pagurapi skandhAdhirUDhaH / tathA parasparApekSapradhAnapuruSanibandhanaH sargaH / yathoktam-- puruSasya darzanArthaM kaivalyArtha tathA pradhAnasya / . pavandhavadubhayorapi saMbandhastatkRtaH srgH|| (sAM0kA021) iti / nanu puruSArthanibandhanA bhavatu prakRteH pravRttiH / nivRttistu kathamupapadyata iti ceducyate / yathA bharnA dRSTadoSA svairiNI bhartAraM punarnopaiti yathA vA kRtaprayojanA nartakI nivartate tathA prakRtirapi / yathoktam raGgasya darzayitvA nivartate nartakI yathA nRtyAt / / puruSasya tathA''tmAnaM prakAzya vinivartate prakRtiH // sAM0kA059) iti / etacca nirIzvarasAMkhyazAstrapravartakakapilAdimatAnusAriNAM matamupanyastam / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe sAMkhyadarzanam // 1 kha. sRSTeH kA / 2 gha. 'TyA kaa| 3 ka. kha. ga. gha. yuktapra / 4 ca. Sanibandha / 5 ka. kha. degndhano na / 6 ga. Ga. tataH pa0 / 7 ca. degnadarzanasaMbandhani / 8 gha. kI nartanaM tdeg| ca. degkI nRtyaaniv| 9 ka. nRttAt / 10 kha. gha. 'thA''nandaM pr| 11 gha. tadarthe ni / 12 kha. Ga.. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sarvadarzanasaMgraheatha pAtaJjaladarzanam // 15 // sAMprataM sezvarasAMkhyapravartakapataJjaliprabhRtimunimatamanuvartamAnAnAM matamupanya syate / tatra sAMkhyapravacanAparanAmadheyaM yogazAstraM pataJjalipraNItaM pAdacatuSTayAtmakam / tatra prathame pAde -atha yogAnuzAsanam ( pA0 yo0 sU0 1 / 1) iti yogazAstrArambhapratijJAM vidhAya 'yogazcittavRttinirodha: (pA. yo0 sU0 1 / 2 ) ityAdinA yogalakSaNamabhidhAya samAdhi saprapaJca niradikSadbhagavAnpataJjaliH / dvitIye 'tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH' (pA. yo0 sU0 2 / 1) ityAdinA vyutthitacittasya kriyAyogaM yamAdIni ca paJca bahiraGgANi sAdhanAni / tRtIye 'dezabandhazcittasya dhAraNA' ( pA0 yo0 s03|1 ) ityAdinA dhAraNAdhyAnasamAdhitrayamantaraGga saMyamapadavAcyaM tadavAntararphalaM vibhUtijAtam / caturthe 'janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH' (pA0 yo0 ma0 4 / 1) ityAdinA siddhipaJcakaprapaJcanapuraHsaraM paramaM prayojanaM kaivalyam / pradhAnAdIni paJcaviMzatitattvAni prAcInAnyeva saMmatAni / paDviMzastu paramezvaraH klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSaH svecchayA nirmANakAyamadhiSThAya laukikavaidikasaMpradAyapravartakaH saMsArAGgAre tapyamAnAnAM prANabhRtAmanugrAhakazca / / nanu puSkarapalAzavAnnilaiMpasya tasya tapyabhAvaH kathamupapadyate yena paramezvaro'. nugrAhakata yA kakSI kriyata iti ceducyate / tApakasya rajasaH sattvameva tapyaM buddhayAtmanA pariNamata iti sattve paritapyamAne tadAropavazena tadabhedAvagAhipuruSo'pi tapyata ityucyate / taduktamAcArya: sattvaM tapyaM buddhibhAvena vRttaM bhAvo ye vA~ rAjasAstApakAste / tapyAbhedagrAhiNI tAmasI yA vRttistasyAM tapya ityukta AtmA // iti / pazcazikhenApyuktam-apariNAminI hi bhoktRzaktirapratisaMkramA ca pari 1 ka. kha. gha. khyaprAgva / 2 ga. atho yo / 3 ka.ga. . ca. ni 5deg / 4 ka. ga. 'bandha citta / 5 ka. ga.ntaraM saMdeg / 6 gha. degmapAda / 7 ka.ga. Ga. ca. tatrAvA / 8 ka. phalavi / 9 ka. kha. ga.trakalpaH sa / 10 Ga.-tApaH / 11 ka. ga. degsatye tadeg / 12 ka.-DA. tamova / 13 Ga.- vAste vA / 14 ka. vA mAnasA / 15 ka. ga. "tyuktmaatmaa| . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / 123 1 NAminyarthe pratisaMkrAnteva tadvRttimanupatatIti / bhoktRzaktiriti cicchaktirucyate / sA cA''tmaiva / pariNAminyarthe buddhitattve pratisaMkrAnteva pratibimbi teva taddvRttimanupatatIti buddhauM prativimvitA sA cicchaktirbuddhicchAyApattyA buddhivRtyanukAravatIti bhAvaH / tathA zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati tamanupazyannatadAtmA'pi tadAtmaka iva pratibhAsata iti / itthaM tapyamAnasya puruSasyAssdaranairantarya dIrghakAlAnubandhiyamaniyamAdyaSTAGga yogAnuSThAnena paramezvarapraNidhAnena ca sattvapuruSAnyatAkhyAtAvanupaplavAyAM jAtAyAmavidyAdayaH paJca klezAMH samUlakASaM kaSitA bhavanti / kuzalAkuzalAzca karmAzayAH samUlaghAtaM hatA bhavanti / tatazca puruSasya nirlepasya kaivalyenAvasthAnaM kaivalyamiti siddham / tatrAtha yogAnuzAsanam ( pA0 yo0 sU0 1 / 1 ) iti prathamasUtreNa prekSA. vatpravRtyaGgaM viSayaprayojana saMbandhAdhikArirUpamanubandhacatuSTayaM pratipAdyate / atha atrAyazabdo'dhikArArthaH svIkriyate / athazabdasyAnekArthatve saMbhavati kareMmArambhArthatvapakSe pakSapAtaH saMbhavet / athazabdasya maGgalAdyanekArthatvaM nAmaliGgAnuzAsanenAnuziSTam - maGgalAnantarArambhapraznakAtsmryeSvatho ( amara0 3 | 3 |246 ) iti / atra praznakAryayora saMbhave'pyAnantarya maGgalapUrvaprakRtApekSArambhalakSaNAnAM caturNAmarthAnAM saMbhavAdArambhArthatvAnupapattiriti cenmaivaM maMsthAH / vikalpAsahatvAt / AnantaryamathazabdArtha iti pakSe yataH kunacidAnantarya pUrvavRttazamAMdyasAdhAraNAtkAraNAdAnantaryaM vA / na prathamaH / na hi kazcitkSaNamapi jAtu tiSThatyakarmakRt / ( bha0 gI0 3 / 5 ) iti nyAyena sarvo asturavazyaM kiMcitkRtvA kiMcitkarotyeveti tasyAbhidhAnamantareNApi prAptatayA tadarthAthazabdaprayogavaiyarthyaprasakteH / na caramaH / zamAdyanantaraM yogasya pravRttAvapi tasyAnuzAsanapravRttyanubandhatvenopAttatayA zabdataH praadhaanyaabhaavaat| na ca zabdataH pradhAnabhUtasyAnuzAsanasya zamAdyAnantaryamathazabdArthaH kiM na syAditi vaditavyam | anuzAsanamiti hi zAstramAha / anuziSyate vyAkhyAyate lakSaNabhedopAyaphalasahito yogo yena tadanuzAsanamiti vyutpatteH / ana zAsanasya ca tattvajJAnacikhyApayiSAnantarabhAvitvena zamadamAdyAnantaryaniyamAbhAvAt / jijJAsAjJAnayostu zamAdyAnantaryamAnnAyate - tasmAcchanto dAnta 1 Ga. -ca. 'nte ca ta' / 2 ga tadvati / 3 Ga-ca. nte ca pradeg / 4 Ga. - ca. 'te' / 5 ka. pralayaM / 6 ca. degyaM bIjama' / 7 gha. 'Sasya nai / 8 gha ca deg nyathAkhyA / 9 gha. .tyaGgavi. / 10 kha. 'dhamadhikArArthatvapa' / 11 ka. - Ga. jantuH kiMdeg / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sarvadarzanasaMgraheuparatastitikSuH samAhito bhUtvA''tmanyevA''tmAnaM pazyet / (30 4 / 423) ityAdinA / nApi tattvajJAnacikhyApayiSAnantaryamathazabdArthaH / tasya saMbhave'pi zrotRpratipattipravRttyoranapayogenAnabhidheyatvAt / tavApi niHzreyasahetutayA yogAnuzAsanaM pramita na vA / Aye tadabhAve'pyupAdeyatvaM bhavet / dvitIye tadbhAve'pi heyatvaM syAt / pramitaM cAsya niHzreyasanidAnatvam / adhyAtmayogAdhigamena devaM matvA dhIro harSazoko jahAti (kA0 2 / 12) iti shruteH| samA. dhAvacalA buddhistadA yogamavApsyAsa (bha0 gI0 2 / 53) iti smRteshc.| ata eva ziSyapraznatapazcaraNarasAyanAyupayogAnantarya parAkRtam / athAto brahmajijJAsA (bra0sU0 1 / 1 / 1) ityatra tu brahmajijJAsAyA anadhikAryatvenAdhikArArthatvaM parityajya sAdhanacatuSTayasaMpattiviziSTAdhikArisamarpaNAya zamadamAdivAkyavihitAcchamAderAnantaryamathazabdArtha iti shNkraacaaryairnirttngki| atha mA nAma bhUdAnantaryArtho'thazabdaH / maGgalArthaH kiM na syAt / na syAt / maGgalasya vAkyArthe samanvayAbhAvAt / agarhitAbhISTAdAptimaGgalam / abhISTaM ca sukhAvAptiduHkhaparihArarUpatayeSTaH / yogAnuzAsanasya ca sukhaduHkhanivRttyoranyataratvAbhAvAna maGgalatA / tathA ca yogAnuzAsanaM maGgalamiti na saMpanIpadyate / mRdaGgadhvanerivAthazabdazravaNasya kAryatayA maGgalasya vAcyatvalakSyatvayorasaMbhavAcca / yathA''rthikArtho vAkyArthe na nivizate tathA kAryamapi na nivizeta / apadArthatvAvizepAt / padArtha eva hi vAkyArthe samanvIyate / anyathA zabdapramANakAnAM zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva pUryata iti mudrAbhaGgaH kRto bhavet / nanu prAripsitaprabandhaparisamAptiparipanthipratyUhavyUhama. zamanAya ziSTAcAraparipAlanAya ca zAstrArambhe maGgalAcaraNamanuSTheyam / maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prathante, AyuSmatpuruSakANi vIrapuruSakANi ca bhavanti ( pA0 ma0 bhA0 pR0 740 ) ityabhiyuktokteH / bhavati ca maGgalArtho'thazabdaH oMkArazcAthazabdazca dvAveto brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA viniryAtau tasmAnmAGgalikAvubhau // - 1 ka. ga.-ca. kAryArtha / 2 ka. t / syA / 3 Ga. saMpadyate / 4 kha. kyArtho ni / 5 kaga. Ga. ca. rthe ni / 6 ka. kha. gha. degpi / adeg / 7 ka. ga.-ca. pUryeti / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / 125 iti smRtisaMbhavAt / tathA ca vRddhirAdaic ( pA0 sU0 1 / 1 / 1 ) ityAdI vRddhayAdizabdavadathazabdo maGgalArthaH syAditi cenmaivaM bhASiSThA: / arthAntarA. bhidhAnAya prayuktasyAthazabdasya vINAveNvAdidhvanivacchravaNamAtreNa maGgalaphalasvopapatteH / athArthAntarArambhavAkyArthadhIphalakasyAthazabdasya kathamanyaphalaka tota cenna / anyArthaM nIyamAnodakumbhopalambhavattatsaMbhavAt / na ca smRtivyAkopaH / mAGgalikAviti maGgalaprayojanatvavivakSayA pravRtteH / nApi pUrvaprakRtApekSo'thazabdaH / phalata AnantaryAvyatirekeNa prAguktadUSaNAnuSaGgAt / kimayamathazabdo'dhikArArtho'thA''nantaryArtha ityAdivimarza vAkye pakSAntaropanyAse tatsaMbhave'pi prakRte tadasaMbhavAcca / tasmAtpArizeSyAdadhikArapadavedanIyamArambhArtho'thazabda iti vizeSo bhASyate / yathA'thaiSa jyotirathaiSa vizvajyotirityatrAthazabdaH kratuvizeSamArambhArthaH parigRhIto yathA cAtha zabdAnuzAsanam ( pAta0ma0 bhA0 1 / 1 ) ityatrAthazabdo vyAkaraNazAstrAdhikArArthastadvat / tadabhASi vyAsabhASye yogasUtra vivaraNapare - athetyayamadhikArArthaH prayujyata iti / tadvayAcakhyau vAcaspatiH / tadittham - amuSyAyazabdasyAdhikArArthatvapakSe zAstreNa prastUyamAnasya yogasyopavartanAtsamastazAstratAtparyArthavyAkhyAnena ziSyasya sukhAvabodhapravRttiMrbhavatItyathazabdasyAdhikArArthatvamupapannam / nanu ' hiraNyagarbho yogasya vaktA nAnyaH purAtanaH ' iti yAjJavalkyasmRteH pataJjaliH kathaM yogasya zAsiteti cedaddhA / ata eva tatra tatra purANAdau viziSya yogasya viprakIrNatayA durgrAhyArthatvaM manyamAnena bhagavatA kRpAsindhunA phaNipatinA sAraM saMjighRkSuNA'nuzAsanamArabdhaM na tu sAkSAcchAsanam / yadA'yamathabdo'dhikArArthastadaivaM vAkyArthaH saMpadyate - yogAnuzAsanaM zAstramadhikRtaM vedivyamiti / tasmAdayamathazabdo'dhikAradyotako maGgalArthazreti siddham / tatra zAstre vyutpAdyamAnatayA yogaH sasAdhanaH saphalo viSayaH / tadvayutpAdanamavAntaraphalam / vyutpAditasya yogasya kaivalyaM paramaprayojanam / zAstrayogayoH prati-pAdyapratipAdakabhAvalakSaNaH saMbandhaH / yogasya kaivalyasya ca sAdhyasAdhanabhAvala 1 ka. kha. ga. gha. 'vaNama' / Ga. --' - 'vaNe maGgalakAryatayopapatteH / 2 gha. arthA / 3 kha. nAnArthaM / 4ka.ga. 'jakam / nA' / Ga. ca. deg jakatvavi / 5 ka. - ga. ca. 'vRttiH / nAdeg / 6 kha. degsena ta N / 7 gha. 'rakapa' / 8 ka. ga. ca. viSvagjyodeg / 9 Ga. ca. tpryvyaa'| 10 ka.gaGa. ca. 'ttirAstAmityupa' / 11 gha. 'yAgrAhyA / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 . matira kSaNaH saMbandhaH / sa ca zrutyAdiprasiddha iti prAgevAvAdiSam / mokSamapekSamANA evAdhikAriNa ityarthasiddham / na cAthAto brahmajijJAsA (bra0 sU0 1 / 1 / 1) ityAdAvadhikAriNo'rthataH siddhiraashngkniiyaa| tatrAthazabdenA''nantaryAbhidhAnapraNADikayA'dhikArisamarpaNasiddhAvArthikatvazaGkAnudayAt / ata evoktaM zrutiprApte prakaraNAdInAmanavakAza iti / asyArtha:-yatra hi zratyA'rtho na labhyate tatraiva karaNAdayo'tha samarpayanti netaratra / yatra tu zabdAdevArthasyopalambhastatra netarasya saMbhavaH / zIghrabodhinyA zrutyA viniyogasya bodhanena mirAkAGkSatayetareSAmanavakAzAt / kiMca zrutyA bodhite'rthe tadviruddhArtha prakaraNAdi samarpayatyaviruddhaM vA / na prathamaH / viruddhArthabodhakasya tasya bAdhitatvAt / na caramaH / vaiyarthyAt / tadAha-zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyamaviprakarSAt ( jai0 sU0 3.3 / 14 ) iti / bAdhikaiva zrutinityaM samAkhyA bAdhyate sadA / madhyamAnAM tu bAdhyatvaM bAdhakatvamapekSayA // iti ca / . tasmAdviSayAdimattvAdbrahmavicArakazAstravadyogAnuzAsanaM . zAstramArambhaNIyamiti sthitam / nanu vyutpAdyamAnatayA yoga evAtra prastuto na zAstrAmiti cetsatyam / pratipAdyatayA yogaH prAdhAnyena prstutH| sa ca tadviSayeNa zAstreNa prati. pAdyata iti tatpratipAdane karaNaM zAstram / karaNagocarazca kartavyApAro na karmagocaratAmAcarati / yathA chetturdevadattasya vyApArabhUtamudyamananipAtanAdi karma karaNabhUtaparazugocaraM na karmabhUtavRkSAdigocaram / tathA ca vaktuH pataJjaleH pravacanavyApArApekSayA yogaviSayasyAdhikRtatA karaNasya zAstrasya / abhidhAnavyApArApekSayA tu yogasyaiveti vibhAgaH / tatazca yogazAstrasyA''rambhaH saMbhAvanAM bhajate / atra cAnuzAsanIyo yogazcittavRttinirodha ityucyate / nanu yujiryoga iti saMyogArthatayA paripaThitAyujenipanno yogazabdaH saMyogavacana eva syAnna tu nirodhavacanaH / ata evoktaM yAjJavalkyena . saMyogo yoga ityukto jIvAtmaparamAtmanoH / / iti / ' 1 ka. kha. ga. diSTam / mo / gha. 'dissttmoN| 2 ka.-. mANA zravaNAdhi / 3 Ga.-ca. dhAne pra / 4 ka. kha. ga. gha. prmaannaa'| 5 ka. kha. sanazA / 6 ka. rNk| 7 gha. syaiva prtipaadytot| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / 127 tadetadvArtam / jIvaparayoH saMyoge kAraNasyAnyatarakarmAderasaMbhavAt / ajasaMyogasya kaNabhakSAkSacaraNAdibhiH pratikSepAcca / mImAMsakamatAnusAreNa tadaGgIkAre'pi nityasiddhasya tasya sAdhyatvAbhAvena zAstravaiphalyApattezca / dhAtUnAmanekArthatvena yujeH samAdhyarthatvopapattezca / taduktam- . _ nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam / / iti / ata eva kecana yuji samAdhAvapi paThanti yuja smaadhaaviti| nApi yAjJavalkyavacanavyAkopaH / tatrasthasyApi yogazabdasya samAdhyarthatvAt / samAdhiH samatAvasthA jIvAtmaparamAtmanoH / brahmaNyeva sthitiyoM sA samAdhiH pratyagAtmanaH // iti tenaivoktatvAcca / taduktaM bhagavatAM vyAsena-yogaH samAdhiH ( yogabhA0 pR0 2 / 1.) iti / / nanvevamaSTAGgAyoge caramasyAGgasya samAdhitvamuktaM pataJjalinA-yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamadhiyo'STAGgAni yogasye ( pAta0 yo0 sU0 2 / 29) iti na cAGganyevAGgato gantumutsahate / upakAryopakArakabhAvasya darzapUrNamAsamayAjAdau bhinnAyatanatvenAtyantabhedAt / ataH samAdhirApa na yogazabdArtho yujyata iti cettanna yujyate / vyutpattimAtrAbhidhitsayA tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH ( pAta0 yo0 sU0 3 / 3 ) iti / nirUpitacaramAGgavAcakena samAdhizabdenAGgino yogasyAbhedavivakSayA vyapadezopapatteH / na ca vyutpattibalAdeva sarvatra zabdaH pravartate / tathAtve gacchatIti gauriti vyutpattastiSThangaurna syAt / gacchandevadattazca gauH syAt / pravRttinimittaM ca prAguktameva cittavRttinirodha iti / taduktaM yogazcittavRttinirodhaH (pAta yo0 sU0 1 / 2) iti / nanu vRttInAM nirodhazcedyogo'bhimatastAsAM jJAnatvenA''tmAzrayatayA tannirodho'pi pradhvaMsapadavedanIyastadAzrayo bhavet / prAgabhAvapradhvaMsayoH pratiyogisamAnAzrayatvaniyamAt / tatazca upayannapayandharmo vikaroti hi dharmiNam / iti nyAyenA''tmanaH kauTasthyaM vihanyateti cettadapi na ghaTate / nirodhapra 1 gha. degtadAtadeg / 2 ka. ga. yujisa / 3 ka.-ga. Ga. ca. degti / yadyeva / 4 kha. degpi yo / 5 kha. rbhAsasva / 6 gha. degpitaM ca / 7 kha. vkssaayaa| 4 kha. gha. nivarteteti / 9 gha. te nAmani / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sarvadarzanasaMgrahe-- tiyogibhUtAnAM pramANaviparyayavikalpanidrIsmRtisvarUpANAM vRttInAmantaHkaraNAdyaparaparyAyacittadharmatvAGgIkArAt / kUTasthanityA cicchaktirapariNAminI vijJAnadharmAzrayo bhavituM nAhatyeva / na ca citizakterapariNAmitvamasiddhamiti mana.vyam / citizaktirapariNAminI sadA jJAtRtvAt / na yadevaM na tadevaM yathA cittAdi-ityAdyanumAnasaMbhavAt / tathA yadyasau puruSaH pariNAmI syAttadA pariNAmasya kAdAcitkatvAttAsAM cittavRttInAM sadA jJAtatvaM nopapadyeta / cidrUpasya puruSasya sadaivAdhiSThAtRtvenAvasthitasya yadantaraGga nirmalaM sattvaM tasyApi sadaiva sthitatvAt / yena yenArthenoparaktaM bhavati tasya dRzyasya sadaiva cicchAyApattyA bhAnopapattyA puruSasya niHsaGgatvaM saMbhavati / tatazca siddhaM tasya sadAjJAtRtvamiti nai kadAcitpariNAmitvazaGkA'vatarati / cittaM punaryena viSayeNoparaktaM bhavati sa viSayo jJAtaH, yenoparaktaM na bhavati tadajJAtamiti vastuno'yaskAntamaNikalpasya jJAnAjJAnakAraNabhUtoparAgAnuparAgadharmitvAdayaHsadharmakaM cittaM pariNAmItyucyate / nanu cittasyendriyANAM cA''haMkArikANAM sarvagatatvAtsarvaviSayairasti sadA saMbandhaH / tathA ca sarveSAM sarvadA sarvatra jJAnaM prasajyeteti cenna / sarvagatatve'pi cittaM yatra zarIre vRttimattena zarIreNa saha saMbandho yeSAM viSayANAM teSvevAsya jJAnaM bhavati netareSvityatiprasaGgAbhAvAt / ata evAyaskAntamaNikalyA viSayA ayaHsadharmakaM cittamindriyapraNAlikayA'bhisaMbandhyoparaJjayantItyuktam / tasmAcittasya dharmA vRttayo nA''tmanaH / tathA ca zrutiH- kAmaH saMkalpo vici. kitsA zraddhA'zraddhA dhRtiradhRtihIMdhIrityetatsarva mana eva' (bR0 1 / 5 / 3 ) iti / picchakterapariNAmitvaM paJcazikhA cArAkhyAyi-apariNAminI bhoktazaktiriti / pataJjalinA'pi-sadA jJAtAzcittavRttastitprabhoH puruSasyApariNAmisvAt ( pAta0 yo0 sU0 4 / 18 ) iti / cittapariNAmitve'numAnamucyatecittaM pariNAmi jJAtAjJAtaviSayatvAcchrotrAdivaditi / pariNAmazca trividhaH prasiddho dharmalakSaNAvasthAbhedAt / dharmiNazcittasya nIlAdyAlocanaM dharmapariNAmaH / yathA kanakasya kaTakamukuTakeyUrAdi / dharmasya 15. drAsva / 2 gha. ttAya / 3 gha. tyA niH / 4 ka.-ga.-ca. na kAci / 5 ka.ga.-DA. c.mitvaash| 6 ka. "taH, yaduparaktaM bh| ga. taH, nAnuparaktaM bh| kha. Ga-ca. degtaH, yahuparaktaM na bha7 kha. stuto'ya / 8 gha. jJAna / 9 ka. ga. gatvA / 10 gha. vAjJA / 11 6. deglpA cicchaktiryato vici / 12 pa.tvaM ca pa / 13 pa. vRttirapyasattra / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / vartamAnatvAdilakSaNapariNAmaH / nIlAghAlocanasya sphuTatvAdiravasthApariNAmaH / kaTakAdestu navapurANatvAdiravasthApariNAmaH / evamanyatrApi yathAsaMbhavaM pariNAmatritayamUhanIyam / tathA ca pramANAdivRttInAM cittadharmatvAttanirodho'pi tadAzraya eveti na kiMcidanupapannam / nanu vRttinirodho yoga ityaGgIkAre suSuptyAdau kSiptamUDhAdicittavRttInAM nirodhasaMbhavAdyogatvaprasaGgaH / na caitayujyate / kSiptAdyavasthAsu klezAhANAderasaMbhavAniHzreyasaparipanthitvAcca / tathAhi-kSiptaM nAma teSU teSu viSayeSu kSipyamANamasthira cittamucyate / tamAsamudre manaM nidrAvRttibhAvitaM mUDhamiti gIyate / kSiptAdviziSTaM cittaM vikSiptamiti gIyate / vizeSo nAma caJcalaM hi manaH kRSNa pramAthi balabadRDham / ( bha0 gI06 / 34 ) iti nyAyenAsthirasyApi manasaH kAdAcitkasamudbhUtaviSayasthairyasaMbhavena sthairyam / asthiratvaM ca svAbhAvika vyAdhyAdyanuzayajanitaM vA / tadAha-vyAdhistyAnasaMzayamamAdAlasyAviratibhrAntidarzanAlabdhabhUmikavAnavasthitatvAni citavikSepAste'ntarAyAH ( pAta0 yo0 sU0 1 / 30 ) iti / tatra doSatrayavaiSamyanimitto jvarAdiyAdhiH / cittasyAkarmaNyatvaM styAnam / viruddhakoTidayArgavAhi jJAnaM sNshyH| samAdhisAdhanAnAmabhAvanaM pramAdaH / zarIravAcittagurutbAdapravRttirAlasyam / viSayAmilApo'viratiH / atasmiMstabuddhinti darzanam / kutazcinimittAtsamAdhibhUmeralAbho'labdhabhUmikatvam / labdhAyAmapi tasyAM cittasyApratiSThA'navasthitatvamityarthaH / tasmAnna vRttinirodho yogapaMkSanikSepamahatIti cenmaivaM vocaH / heyabhUtakSiptAdyavasthAtraye vRttinirodhasya yogasvAsaMbhave'pyupAdeyayorekAgraniruddhAvasthayoIttinirodhasya yogatvasaMbhavAt / ekatAnaM cittamekApramucyate / niruddhasakalavRttikaM saMskAramAtrazeSa cittaM niruddhamiti bhaNyate / sa ca samAdhivividhaH / saMprajJAtAsaMprajJAtabhedAt / tatraikAgracetasi yaH pramAgAdivRttInAM bAhyaviSayANAM nirodhaH sa saMprajJAtasamAdhiH / samyakprajJAyate'sminmakRteviviktatayA dhyeyamiti vyutptteH| sa caturvidhaH / savitarkAdibhedAt / samAdhirnAma bhAvanA / sA ca bhAvyasya viSayAntaraparihAreNa cetasi 1 ka.kha. ga. na ca pu / 2 ga. 'nyaccApi / 3 gha. `ttaniro / 4 gha. degkSiptAdicittavRtte meDhA / 5 gha. na tvetadeg 6 ka. kha. ga. degSu vi / 7 Ga.-ca. ti maJcittaM muu| 8 gha. vA. sthiratvavikSepayogAnta' / 9 ka. ga. 'tattvavikSepayogAnta / 10 ca. "pA yogAnta / 11 ga. degdaH / ci / 12 ka. ga, gha. degmitvam / 13 degpakSe ni / 14 ka.-. degsya heyatvasaM / 15 gha. re / 15 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 sarvadarzanasaMgrahe punaH punarnivezanam / bhAvyaM ca dvividham / IzvarastattvAni ca / tAnyapi dvividhAni / jaDa jaDabhedAt / jaDAni prakRtimahada haMkArAdIni caturviMzatiH / ajaDaH puruSaH / tatra yadA pRthivyAdIni sthUlAni viSayatvena (SSdAya pUrvAparAnusaMdhAnena zabdArthollekhasaMbhedene ca bhAvanA pravartate sa samAdhiH savitarkaH / yadA tanmAtrAntaHkaraNalakSaNaM sUkSmaM viSayamAlambya dezAdyavacchedena bhAvanA pravartate tadA savicAraH / yadA rajastamolezAnuviddhaM cittaM bhAvyate tadA sukhaprakAzamayasya sattvasyodrekAtsAnandaH / yadA rajastamolezAnabhibhUtaM zuddhaM sattvamAlambanIkRtya yA pravartate bhAvanA tada tasyAM sattvasyeM nyagbhAvAzccitizakte rudrekAcca sattAmAtrAvazeSatvena sAsmitaH samAdhiH / taduktaM pataJjalinA - vitarkavicArAnandasmitArUpAnugamAtsaMprajJAta: ( pAta0 yo0 sU0 1 / 17 ) iti / sarvavRttinirodhe tvasaMprajJAtaH samAdhiH / nanu sarvavRttinirodho yoga ityukte saMprajJAte vyAptirna syAt / tatra sattvapradhAnAyAH sattvapuruSAnyatAkhyA tilakSaNAyA vRtteranirodhAditi cettadetadvartim / klezakarmavipAkAzaya paripanthicittavRttinirodho yoga ityaGgIkArAt / klezAH punaH paJcadhA prasiddhAH - avidyAsmitArAgadveSAminivezA: klezAH (pAta0 yo0 sU0 2/3 ) iti / 1 -ry nantravidyetyatra kimAzrIyate / pUrvapadArthaprAdhAnyamamakSikaM vartata itivat / uttarapadArthaprAdhAnyaM vA rAjapuruSa itivat / anyapadArthaprAdhAnyaM vA'makSiko deza itivat / tatra na pUrvaH / pUrvapadArthapradhAnatve'vidyAyAM prasajyapratiSedhopapattoM klezAdikArakatvAnupapatteH / avidyAzabdasya strIliGgatvAbhAvApattezca / na dvitIyaH / kasyacidbhAvena viziSTAyA vidyAyAH klezAdiparipanthitvena tadbIjatvAnupapatteH / na tRtIyaH / namo'styarthAnAM bahuvrIhirvA cottarapadalopazceti vRttikAravacanAnusAreNAvidyamAnA vidyA yasyAH sA'vidyA buddhiriti samAsArthasiddhau tasyA avidhAyAH klezAdivIjatvAnupapatteH / vivekakhyAtipUrvaka sarvavRttinirodhasaMpannAyAstasyAstathAtvaprasaGgAcca / uktaM cAsmitAdInAM klezAnAmavidyAnidAnatvam - avidyA kSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinneodarANAm (pAta0 yo0 sU0 2 / 4) iti / tatra prasuptatvaM prabodha sahakAryabhAvenAnabhivyaktiH / tanutvaM pratipakSamAvanayA zithilIkaraNam / vicchinnatvaM balavatA klezenAbhibhavaH / udAratvaM sahakAri 99 1 ka. kha. ga. 'na bhA' / 2 ca. 'dAsa' / 3 ka. kha. ga. gha. tasya / 4 gha. 'sya pratyagbhA / 5 Ga -sattvamA N / 6 ka. ndAtmikAsmi / 7 gha. tadArtam / 8 gha. 'dyAyAH pradeg / 9 gha. 'sya tRtIpattau trili / 10 ka kha 'pra' / 11 ka. - Ga. 'ttisaM' / 12 gha. 'dAra mi' / Ga. dAraNami / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / 131 saMnidhivazAtkAryakAritvam / taduktaM vAcaspatimizreNa vyAsabhASyavyAkhyAyAm-- prasuptAstatvalInAnAM tanvavasthAzca yoginAm / vicchinnodArarUpAzca klezA viSayasaGginAm / ' iti / dvaMdvavatsvatantrapadArthayAnavagamAdubhayapadArthapradhAnatvaM nA''zantim / tasmAtpakSetraye'pi klezAdinidAnatvamAvidyAyAH prasiddhaM hIyeteti cettadapi na zobhanaM vibhAti / paryudAsazaktimAzrityAvidyAzabdena vidyAviruddhasya viparyayajJAnasyAbhidhAnamiti vRddhairaGgIkArAt / tadAha nAmadhAtvarthayoge tu naiva naJ pratiSedhekaH / vadaityabrAhmaNAdharmAvanyamAtravirodhinau // iti / vRddhaprayogagamyo hi zabdArthaH sarva eva naH / tena yatra prayukto yo na tasmAdapanIyate // iti / vAcaspatimitrairapyuktam-lokAdhInAvadhAraNo hi zabdArthayoH saMbandhaH / loke cottarapadArthapradhAnasyApi natra uttarapadAbhidheyopamardakasya tadviruddhatayA tatra tatropalabdherihApi tadviruddhe pravRttiriti / etadevAbhipretyoktam-anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA ( pAta0 yo0 sU0 2 / 5 iti ) / atasmiMstabuddhirviparyaya ityuktaM bhavati / tadyathA-anitye ghaTAdau nityatvAbhimAnaH / azucau kAyAdau zuci. tvapratyaya:-- . sthAnAdvIjAdupaSTambhAnniSyandAnidhanAdapi / kAyamAdheyazaucatvAtpaNDitA hyazuciM viduH // iti / pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttyAvirodhAcca duHkhameva sarva vivekinaH ( pAta0 yo0 sU0 2 / 15) iti nyAyena duHkhe srakcandanavanitAdau sukhatvA. ropaH / anAtmani dehAdAvAtmabuddhiH / taduktam-- anAtmani ca dehAdAvAtmabuddhistu dehinAm / avidyA tatkRto bandhastannAzo mokSa ucyate // iti / 1 gha. m / ata uktaM / 2 gha. "suptatanulI / 3 ga. degnatve nA / 4 ka -ga. DA. ca, 'kSadvaye / 5 ca. degdhakRt / vadeg / 6 ga. dantyabrA / 7 Tu.-ca. gamyA hi zabdArthAH sa / 8 ca. 'ko'yaM na / 9 ka. ga. katvasya / 10 gha. "tmajJaptira' / 11 ka. ga. guNA / 12 gha. dhAya du| 13 kha. Ga-ca. nAze mo| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sarvadarzanasaMgrahe--- evamayamavidyA catuSpadA bhavati / nanveteSvavidyAvizeSeSu kiMcidanugataM sAmAnyalakSaNaM varNanIyam / anyathA vizeSasyAsiddheH / tathA coktaM bhaTTAcAryai:sAmAnyalakSaNaM tyaktvA vizeSasyaiva lakSaNam / na zakyaM kevalaM vaktumato'pyasya na vAdhyatA / / iti / tadapi na vAcyam / atasmiMstadbuddhiriti sAmAnyalakSaNAbhidhAnena dattottaratvAt / sattvapuruSayorahamasmItyekatAbhimAno'smitA / tadapyuktaM - dRk darzanazakyorekAtmatevAsmitA (pAta0 yo0 sU0 2 / 6 ) iti / sukhAbhijJasya sukhAnusmRtipUrvakaH sukhasAdhaneSu tRSNArUpo gadhoM rAgaH / duHkhAbhijJasya tadanusmRtipuraHsaraM tatsAdhaneSu nivRttidveSaH / taduktaM - sukhAnuzayI rAgaH ( pAta0 yo0 sU0 2 / 7 ) duHkhAnuzayI dveSaH ( pAta0 yo0 sU0 2 / 8 ) iti / kimatrAnuzayizabde tAcchIlyArthe NinirinirvA matvarthIyo'bhimataH / nA''dyaH / supyajAtau NinistAcchIlye (pA0sU0 3 / 2 / 78) ityatra supIti vartamAne punaH sugrahaNasyopasarganivRttyarthatvena sopasargAddhAtorNineranutpatteH / yathAkathaMcitadaGgIkAre'pyaco'Niti (pA0 sU0 7 / 2 / 115 ) iti vRddhimasaktAvartizAyyAdipadavadanuzAyipadasya prayogaprasaGgAt / na dvitIyaH / ekAkSarAtkRto jAteH saptamyAM ca na tau smRtau / iti tatpratiSedhAt / atra cAnuzayazabdasyAjantatvena kRdantatvAt / tasmAdanuzayizabdo durupapAda iti cennaitadbhadram / bhavAnavabodhAt / prAyikAbhiprAyamidaM vacanam / ata evoktaM vRttikAraNaM - itikaraNo vivakSArthaH sarvatrAbhisaMbadhyata iti / tena kvacidbhavati kAryaM kAryikastaNDulI taNDulika iti / tathA ca kRdanta | jjAtezca pratiSedhasya prAyikatvam / anuzayazabdasya kRdantatayene rUpapattiriti siddham / pUrva janmAnubhUtamaraNaduHkhAnubhavavAsanAbalAtsarvasya prANabhRnmAtrasyA kRmerauM ca viduSaH saMjAyamAnaH zarIraviSayAdermama viyogo mA bhUditi pratyahaM nimittaM vinA pravartamAnAM bha~yarUpo'bhinivezaH paJcamaH klezaH / mAna bhUvaM hi bhUyAsamiti prArthanAyAH pratyAtmamanubhavasiddhatvAt / tadAha - svarasavAhI viduSo'pi tathA 1 kha. dha. ca. 'tuSpAdA | 2 ka. kSaNAM muktvA / ga. kSaNaM muktvA / 3 gha. 'smiteti / tadeg / 4 ka. - Ga. duHkhajJa / 5 ka ga Ga. ca nindAdveSaH / 6 ca 'nugadiza / 7 ka. - ga. Ga. ca. 'cida / 8 ka. - ga. Ga. ca. tizayyA" / 9 gha. zayaza / 10 gha. bhAvanAna' / 11 gha. bodhaprAyi' / 12 ca. 'NetikaraNena / ideg / 13 gha. kArya kA / ca. kArya : kAryA kAryakastaNDulirmaNDAla' / 14 ka degrA vi' / 15 gha. bhavarU / 16 gha. bhUtvA saMtiSThAmIti / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 pAtaJjaladarzanam / rUDho'bhinivezaH (pAta. yo. sU0 2 / 9) iti / te cAvidyAdayaH pazca sAMsArikavividhaduHkhopahArahetusvenaM puruSaM klinantIti klezAH prsiddhaaH| karmANi vihitamatiSiddharUpANi jyotiSTomabrahmahatyAdIni / vipAkAH karmaphailAni jaatyaayubhogaaH / A phalavipAkAccittabhUmau zerata ityAzayA dharmAdharmasaMskArAH / tatparipanthicittavRttinirodho yogaH / nirodho naubhA. vamAtramabhimatam / tasya tucchatvena bhAvarUpaMsAkSAtkArajananakSamatvAsaMbhavAt / kiMtu tadAzrayo madhumatImadhupratIkAvizokAsaMskArazeSAvyapadezyazcittasyAvasthAvizeSaH / nirudhyante'sminpramANAdyAzcittavRttaya iti vyutptterupptteH| - abhyAsavairAgyAbhyAM vRttinirodhH| tatra sthitau yatno'bhyAsaH (pAta yo. mU0 1 / 12-13) / vRttirahitasya cittasya svarUpaniSThaH prazAntavAhitArUpaH pariNAmavizeSaH sthitiH / taM nimittIkRtya yatnaH punaH punastathAtvena cetAsa nivezanamabhyAsaH / carmaNi dIpinaM hantItivanimittArtheyaM saptamItyuktaM bhavati / dRSTAnuavikaviSayavitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam (pAta0 yo0 sU0 1 / 15 ) / aihikapAratrikaviSayAdau doSadarzanAnirabhilASasya mamaite viSayA~ vazyA nAhameteSAM vazya iti vimarzo vairAgyamityuktaM bhavati / samAdhiparipanthiklezatanUkaraNArtha samAdhilAbhArthaM ca prathamaM kriyAyogavidhAnapareNa yoginA bhavitavyam / kriyAyogasaMpAdane'bhyAsavairAgyayoH saMbhavAt / taduktaM bhagavatA___ArurukSormuneyogaM karma kAraNamucyate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate (bha0 gii06|3) iti / kriyAyogathopadiSTaH pataJjalinA-tapAsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH (pAta yo0 mU0 2 / 1) iti / tapAsvarUpaM nirUpitaM yAjJavalkyena vidhinoktena mArgeNa kRcchracAndrAyaNAdibhiH / zarIrazoSaNaM pAhustapasAM tapa uttamam / / iti / praNavagAyatrIprabhRtInAmadhyayanaM svAdhyAyaH / te ca mantrA dvividhAH / vaidikA~stAntrikAzca / vaidikAzca dvividhaaH| pragItA apragItAzca / tatra pragItAHsAmAni / 1 gha. vipAkaH / 2 ka. phalajA / 3 ca. tattvapa / 4 ka kha. gha. nAma bhaa| 5 kha gha. 'tam / na tvabhAvamAtram / tdeg| 6 kha. degvasAkSAtkAraja / 7 kha. ga. Ga.-ca. pasaMskAraja / 8 kha. "dhurAma / 9 gha. ravizeSAvya / 10 kha. tra nivezanamabhyA / 11 ka. kha. sthito| 12 ka. "nuzrAvi / 13 gha. Saye viauM / 14 gha. 'yA na vadeg / 15 ka. kha. gha, nAdikri / 16 kha. 'tInAM mantrANAma' / 15 gha. kaashcaavaidi| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sarvadarzanasaMgrahe- gItAzca dvividhAH / chandobaddhAstadvilakSaNAzca / tatra prathamA Rco dvitIyA yajUMSi / taduktaM jaimininA - teSAmRgyatrArthavazena pAdavyavasthA / gItiSu sAmArUyA / zeSe yajuHzabdaH (jai0 0 sU0 2 / 1 / 33-35 ) iti / tantreSu kAmikakAraNaprapazcAdyAgameSu ye ye varNitAste tAntrikAH / te punarmantrAstrividhAH / strIpuMnapuMsakabhedAt / tadAha strIpuMnapuMsakatvena trividhA mantrajAtayaH / 1 strImantrA vahnijAyAntA namontAH syurnapuMsakAH // zeSAH pumAMsaste zastAH siddhA vazyAdikarmaNi / iti / jananAdisaMskArAbhAve'pi nirastasamastadoSatvena siddhihetutvAtsiddhatvam / sa ca saMskAro dazavidhaH kathitaH zAradAtilake mantrANAM daza kathyante saMskArAH siddhidAyinaH / nirdoSatAM prayAntyAzu te mantrAH sAdhu saMskRtAH // jananaM jIvanaM caiva tADanaM bodhanaM tathA / abhiSeko'tha vimalIkaraNApyAyane punaH || tarpaNaM dIpanaM guptidazaitA mantrasaMskriyAH / mantrANAM mAtRkAyantrAduddhAro jananaM smRtam // praNavAntaritAnkRtvA mantravarNAJjapetsudhIH / mantrArNasaMkhyayA taddhi jIvanaM saMpracakSate || mantravarNAnsamAlikhya tADayeccandanAmbhasA | pratyekaM vAyubIjena tADanaM tadudAhRtam // vilikhya mantravarNIstu prasUnaiH karavIrajaiH / mantrAkSareNa saMkhyAtairhanyAttadbodhanaM matam ! svatantroktavidhAnena mantrI mantrArNasaMkhyayA / azvatthapallavairmantramabhiSizcedvizuddhaye // saMcintya manasA mantraM jyotirmantreNa nirdahet / mantre malatrayaM mantrI trimalIkaraNaM hi tat // 1 ka. gha. zeSaM ya N / 2 ka. 'ti / tADanA / kha. dha. 'ti / snAnA / ga. Da. ca. 'ti / snApanA. / 3 gha. .naM caiva bandhanam / a / 4 ga. darpaNaM / 5 ka. kha. ga. gha. kAvargAdudeg / Ga. -ca. "kAvarNAdu' / 6 ka. 'reNAsaM / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / tAravyomAgnimanuyugjotirmantra udAhRtaH / kuzodakena japtena pratyarNa prokSaNaM manoH // vAribIjena vidhivadetadApyAyanaM matam / mantreNa vAriNA mantra tarpaNaM tarpaNaM smRtam // tAramAyAramAyogo manodIpanamucyate / jaipyamAnasya mantrasya gopanaM tvaprakAzanam // saMskArA daza mantrANAM sarvatantreSu gopitAH / yatkRtvA saMpradAyena mantrI vAJchitamaznute // ruddhakIlitavicchinnasuptazaptAdayo'pi ca / / mantradoSAH praNazyanti saMskArairebhiruttamaiH // iti / sadalamakANDatANDavakalpena mantrazAstrarahasyodghoSaNena / IzvarapraNidhAnaM nAmAbhihitAnAmanabhihitAnAM ca sarvAsAM kriyANAM paramezyo paramagurau phalAnapekSayA samarpaNam / yatredamuktam ____ kAmato'kAmato vA'pi yatkaromi zubhAzubham / ... tatsarvaM tvayi vinyastaM tvatprayuktaH karomyaham // iti / kriyAphalasaMnyAso'pi bhaktivizeSAparaparyAyaM praNidhAnameva / phalAbhisaMghAnena karmakaraNAt / tathA ca gIyate gItAsu bhagavatA karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / mA karmaphalaheturbhUrmA te saGgo'stvakarmaNi // ( 2 / 47) iti / phalAbhidherupaghAtakatvamabhihitaM bhagavadbhirnIlakaNThabhAratIzrIcaraNaiH api prayatnasaMpanna kAmenopahataM tapaH / na tuSTaye mahezasya zvalIDhamiva poyasam / / iti / sA ca tapAsvAdhyAyezvarapraNidhAnAtmikA kriyA yogasAdhanatvAdyoga iti zuddha sAropalakSaNAvRttyAzrayaNena nirUpyate yathA''yughRtamiti / zuddhasAropalakSaNA nAma lakSaNAprabhedaH / mukhyArthabAdhatayogAbhyAmarthAntarapratipAdanaM lakSaNA / sA dvividhA / rUDhimUlA prayojanamUlA ca / taduktaM kAnyaprakAze 1 ka. kha. gha. 'mAni niyuta jyo / 2 kha. gha. degNa taditi smR| 3 ka. tArayA maaryoyogge| kha. tArayA mAyayoryogo / ga. tArayormAsyA yogo / 4 gha. rvyaamaaryoryogo| 5. jAppa / 6 ka.-ga. Ga. ca. degm / atre / 7 gha. nenAka' / 8 gha. degdherapakAraka / 9 ka. yAvakam / gha. pAvakam / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 sarvadarzanasaMgrahe mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNA''ropitA kriyA // (29) iti / yacchabdena lakSyata ityAkhyAte guNIbhUtaM pratipAdanamAtraM parAmRzyate / sA lakSagati pratinirdizyamAnApekSayA tacchabdasya strIliGgatvopapattiH / taduktaM kaiyaTaiHnirdizyamAnapratinirdizyamAnayoraikyamApAdayanti sarvanAmAni paryAyeNa tattalligamupAdadata iti / tatra karmaNi kuzala ityAdi rUDhilakSaNAyA udAharaNam / kuzAllAtIti vyutpattyA darbhAdAnakartari yaugikaM kuzalapadaM vivecakatvasArUpyAtmavINe pravartamAnamanAdivRddhavyavahAraparamparAnupAtitvenAbhidhAnavatprayojanamanapekSya prava. tete / tadAha-- nirUDhA lakSaNAH kAzcitsAmarthyAdabhidhAnavat (ta0vA0) iti / tasmAdUDhilakSaNAyAH prayojanApekSA nAsti / yadyapi prayuktaH zabdaH prathama mukhyArtha pratipAdayati tenArthenArthAntaraM lakSyata ityarthadharmo'yaM lakSaNA tathA'pi tatsatipAdake zabde samAropitaH saJzabdavyApAra iti vyapadizyate / etadevAbhipretyoktaM lakSaNA''ropitA kriyeti / prayojanalakSaNA tu ssddvidhaa| upAdAnalakSaNA lakSaNalakSaNA gaurNasAropA gauNasAdhyavasAnA zuddhasAropA zuddhasAdhyavasAnA ceti / kuntAH pravizanti / mazcAH krozanti / gauvaahiikH| gaurayam / Ayurghatam / Ayurevedamiti yathAkramamudAharaNAni draSTavyAni / taduktam svasiddhaye parAkSepaH parArtha svasamarpaNam / upAdAnaM lakSaNaM cetyuktA zuddhaiva sA dvidhA / / sAropA'nyA tu yatrokto viSayI viSayastathA / viSaSyantaHkRte'nyasminsA syAtsAdhyavasAnikA / / bhedAvimau ca saarshyaatsNbndhaantrtstthaa| goNI zuddhau ca vijJeyo lakSaNA tena SadvidhA / (kaa0pr02|10-12) iti / tadalaM kAvyamImAMsAmamanimanthanena / sa ca yogo yamAdibhedavazAdaSTAGga iti nirdiSTaH / tatra yamA ahiMsA. dayaH / tadAha pataJjali:-ahiMsAsasthAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH(pAta yo. 1 ka. kha. ga. gha. 'mo yasya la / 2 ka. kha. gha. NasamAro / 3 ca. 'ti / kANAH pr| 4 ka. kha. vAhikaH / 5 kha. degkSaNA ce / 6 ka rmathane / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / .137 suu02|30) iti / niyamAH zaucAdayaH / tadapyAha-zaucasaMtoSatapAsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH ( pAta0 yo sU0 2 / 32 ) iti / ete ca yamaniyamA viSNupurANe darzitA: brahmacaryamahiMsAM ca satyAsteyAparihAn / seveta yogI niSkAmo yogyatA svaM mano nayan // svAdhyAyazaucasaMtoSatapAMsi niyatAtmavAn / kurvIta brahmaNi paraM parasminpravaNaM manaH // ete yamAH saniyamAH paJca paJca prakIrtitAH / viziSTaphaladAH kAme niSkAANAM vimuktidaaH|| (vi0 pu0 6 / 7 / 36-38 iti / sthirasukhamAsanaM padmAsanabhadrAsanavIrAsanasvastikAsanadaNDakAsanasopAzrayaparyakrauJcaniSadanoSTraniSadanasamasaMsthAnabhedAdazavidham / pAdAGguSThau nivanIyAddhastAbhyAM vyutkrameNa tu / Urvorupari viprendra kRtvA pAdatale ubhe|| pAsanaM bhavedetatsarveSAmabhipUjitam / ityAdinA yAjJavalkyaH padmAsanAdisvarUpaM nirUpitavAn / tatsarvaM tata evAvagantavyam / tasminnAsanasthairye sati prANAyAmaH pratiSThito bhavati / sa ca zvAsaprazvAsayorgativicchedasvarUpaH / taMtra zvAso nAma bAhyasya vAyorantarAnayanam / prazvAsaH punaH koSThayasya bahiniHsAraNam / tayorubhayorapi saMcAraNAbhAvaH prANAyAmaH / nanu nedaM prANAyAma sAmAnya lakSaNam / tadvizeSeSu recakapUrakakumbhakamakAreSu tadanugaterayogAditi cennaiSa doSaH / sarvatrApi zvAsaprazvAM. sagativicchedasaMbhavAt / tathAhi-koSThayasya vAyorbahiniHsaraNaM recakaH prANAyAmo yaH pazcAsatvena prAguktaH / bAbAyorantardhAraNaM pUrako yaH zvAsarUpaH / antaHstambhavRttiH kumbhkH| yasmiJjalamiva kumbhe nizcalatayA prANAkhyo vAyuravasthApyate / tatra sarvatra zvAsaprazvAsadvayagativicchedo'styeveti nAsti za gavakAzaH / taduktam-- tasminsati zvAsaprazvAsayogativicchedaH prANAyAmaH (pAta0 yo0 sU0 2 / 49) iti / 1 ka. kha, gha. yamaH / 2 gha. hiMtA c| 3 gha. grahAH / sedeg / 4 ka. kha. ga. gha. ca. 'mAnAM vi / 5 gha. niSAda / 6 gha. yAjJavalkyena / 7 gha. degpitaM tatsa / 8 gha. sa cocchavAsapra / 9gha. tatrocchvAso / 10 gha. hyasya vA / 11 gha. NaM pUraka ucchvAsa / 12 gha. degsyoyaagaiti| 10 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sarvadarzanasaMgrahe-- sa ca vAyuH sUryodayamArabhya sArdhaghaTikAdvayaM ghaTIyantrasthitaghaTabhramaNanyAye. naikaikasyAM nADayAM bhavati / evaM satya harnizaM zvAsaprazvAsayoH SaTzatAdhikaikaviMzatisahasrANi jAyante / ata evoktaM mantrasamarpaNarahasyavedibhirajapApantrasamarpaNe SaTzatAni gaNezAya SaTsahasraM svayaMbhuve / viSNave paTsahasraM ca SaTsahasraM pinAkine / sahasramekaM gurave sahasraM paramAtmane / sahasramAtmane caivamarpayAmi kRtaM japam // iti / tathA nADIsaMcAraNadazAyAM vAyoH saMcaraNe pRthivyAdIni tattvAni varNavizeSavazAtpuruSArthAbhilASukaH puruSairavagantavyAni / taduktamabhiyuktaiH sArdhaM ghaTIdvayaM nADyorekaiko'diyAdhet / araghaTTaghaTIbhrAntinyAyo nADyoH punaH punaH / / zatAni taMtra jAyante niHzvAsocchvAsayonA / khakhaSaTka dvitaH saMkhyA'horAtre sakale punaH // SaTtriMzadruvarNAnAM yA velA bhaNane bhavet / sA velA maruto naDiyantare saMcarato bhavet // pratyekaM paJca tattvAni nADayozca vahamAnayoH / vahantyaharnizaM tAni jJAtavyAni yatAtmabhiH // UrdhvaM vahniraMdhastoyaM tirabInaH smiirnnH| bhUmimardhapuTe vyoma sarvagaM pravahetpunaH / / vAyorvalerapAM pRthvyA vyomnastattvaM vahetkramAt / vahantyorubhayornADayotivyo'yaM kramaH sadA // pRthvyAH palAni pazcAzaJcatvAriMzattathA'mbhasaH / agnestriMzatpunarvAyoviMzatirnabhaso daza // pravAhakAlasaMkhyeyaM hetustatra pradaryate / pRthvI paJcaguNA toyaM caturguNamathAnalaH / / 1 ka. 'yozvara / kha. gha. 'yoH pRthivyAdiniHsaMcAraNaM cittAvasthAvarNavizeSakaraNe'tra vazA / 2 kha. gha. kAcoda / 3 Ga.-ca. tasya / 4 ca. va svasvaSaTkaraiH saM / 5 gha karakaiH / 6 ka.-Da. dguNava / 7 ca. 'to nADyAM nADayAM sNdeg| 8 ka. kha. nADayAM saMcarato galat / gha. nADayAM pratyeka ca / 9 gha. galataH / 10 gha. radho vAri ti / 11 gha. sarvagaH / 12 ka.-Da. yaM yathAkramam / pR / 13 ka. kha. ga. Ga. ca. "turvihavalayoratha / pR0 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / triguNo dviguNo vAyurviyadekaguNaM bhavet / guNaM prati daza palAnyurvyAM paJcAzadityataH || ekai kahA nistoyAdestathA paJca guNAH kSiteH / gandho rasazca rUpaM ca sparzaH zabdaH kramAdamI || tattvAbhyAM bhUjalAbhyAM syAcchAntiH kArye phalonnatiH / dIptAsthirarAvyUhatutistejovAyvambaireSu ca // pRthvyaptejomarudvayomatattvAnAM cihnamucyate / Aye sthairye svacittasya zaitye kAmodbhavo bhavet // tRtIye ko saMtApa caturthe caJcalAtmatA / paJcame zUnyataiva syAdathavA'dharmavAsanA || zrutyoSTako madhyAGgulyau nAsApuTadvaye / sRkkiNyoH prAntyako pAntyAGgulI zeSe dRgantayoH // nyasyAntaHsthapRthivyAdinattvajJAnaM bhavetkramAt / pItazvetAruNazyAmairvindubhirnirupadhi kham / ityAdinA / 4 139 yathAvadvAyutatvamavagamya tanniyamane vidhIyamAne vivekajJAnAvaraNa karmakSayo bhavati / tapo na paraM prANAyAmAditi / dahyante dhmAyamAnAnAM dhAtUnAM hi yathA malAH / prANAyAmastu dAnte tadvadindriyajA malAH // iti ca / tadevaM yamAdibhiH saMskRtamanaskasya yoginaH saMyamAya pratyAhAraH kartavyaH / cakSurAdInAmindriyANAM pratiniyataraJjanIyakopanIya mohanIyamatra NatvaprahANenAvikRta svarUpapravaNacittAnukAraH pratyAhAraH / indriyANi viSayebhyaH pratIpamAhiyante'sminniti vyutpatteH / nanu tadA cittamabhinivizate nendriyANi / teSAM bAhyAveSayatvena tatra sAmarthyAbhAvAt / ataH kathaM cittAnukAraH / addhA / ata eva vastutastasyAsaMbhavamabhisaMdhAya sAdRzyArthamivazabdaM cakAra sUtrakAraH - svaviSayAsaMprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM pratyAhAraH / ( pAta0 yo0 sU0 2 / 54 ) / iti | sAdRzyaM ca cittAnukAranimittaM viSayAsaMprayogaH / yadA cittaM nirudhyate tadA cakSurAdInAM nirodhe prayatnAntaraM nApekSaNIyam / yathA 1 ka. kha. ga. gha. .No'tha bhavedvAyu' / 2 ka. kha. ga. gha. deg tipaladazAnurvyA / 3 ca. "sthitAbdhi' / 4 ka. kha. gha. mbaraM bhuvaH / Ga. va 'mbare tu ca / 5 kha degdhikAm / i / 6 ca. ne bhavet / tatvajJA' / 7 ka. - ga. Ga. ca. yapannagAH / i / 8 ka. ga. Ga. ca. 'yamatra / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sarvadarzanasaMgrahe madhukararAjaM madhumakSikA anuvartante tathendriyANi citamiti / taduktaM viSNu purANe - zabdAdiSvanuraktAni nigRhyAkSANi yogavit / kuryAccittAnukArINi pratyAhAraparAyaNaH // vazyatA paramA tena jAyate'ticalAtmanAm / indriyANAmavazyaistairna yogI yogasAdhakaH // ( 6 / 7 / 43 - 44 ) iti / nAbhicakra hRdaya puNDarIkanAsAgrAdAvAdhyAtmike hiraNyagarbhavAsavaprajApatiprabhRti ke bAhye vA deze cittasya viSayAntaraparihAreNa sthirIkaraNaM dhAraNA / tadAha - dezabandhazcittasya dhAraNA (pAta0 yo0 sU0 3 / 1 ) iti / paurANi kAzca prANAyAmena pavanaM pratyAhAreNa cendriyam / vazIkRtya tataH kuryAccittasthAnaM zubhAzraye ( vi0 pu0 6 / 7 / 45 ) iti / tasmindeze dhyeyAvalambanasyai pratyayasya visadRzamatyayamahANena pravAho dhyAnam / taduktaM tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam ( pAta0 yo0 sU0 3 / 2 ) iti / anyairayuktam - tadrUpatyakA saMtativAnyaniH spRhA / taddhyAnaM prathamairaGgaH SaDbhirniSpAdyate nRpa / (vi0 pu0 6 / 7 / 89 ) iti / prasaGgAccaramamaGgaM prAgeva (pR0128) pratyapIpadAma / tadanena yogAGgAnuSThAnenA''dai ranairantarya dIrghakaoNlasevitena samAdhipratipakSaklezaprakSaye'bhyAsavairAgyavazAnmadhumatyAdisiddhilAbho bhavati / atha kimevamakasmAdasmAna tivikaTAbhiratyantAprasiddhAbhiH karNATagauDalATabhASAbhirbhISayate bhavAn / nahi vayaM bhavantaM bhISayAmahe / kiMtu madhumatyAdipadArthavyutpAdanena toSayAmaH / tatazcAkutobhayena bhavatA zrUyatAmavadhAnena / tatra madhumatI nAmAbhyAsavairAgyAdivazAdapAstarajastamolezasukha prakAzamaya sattrabhAvanayA'navadyavaizAradyAvidyotanarUpaRtaM bhairavajJAkhyA samAdhisiddhiH / taduktam 1 kha. ga. 'diSu prasaktA / 2 gha. - ca. 'zrayam / i' / 3 gha sya vipra / 4 ka. ga kAmyasaM / 5 ca. 'niSprabhA / 6 kha. 'daraM nai' / 7 gha. 'kAlAse / 8 kha, 'rAgyavadeg / 9 ka. bharA tatra / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaJjaladarzanam / 141 RtaMbharA tatra prajJA ( pAta yo0 sU0 1 / 48 ) iti / RtaM satyaM bibharti kadA. cidapi na viparyayeNA''cchAdhate / tatra sthitau dADhayeM sati dvitIyasya yoginaH sA prajJA bhavatItyarthaH / catvAraH khalu yoginaH prasiddhAH prAthamakalpiko madhubhUmikaH prajJAjyotiratikrAntabhAvanIyazceti / tatrAbhyAsI pravRttamAtrajyotiH prthmH| na tvanena paracittAdigocarajJAnarUpaM jyotirvazIkRtamityuktaM bhavati / RtaMbharaprajJo dvitiiyH| bhUtendriyajayI tRtIyaH / paravairAgyasaMpannazcaturthaH / manojavivAdayo madhupratIkasiddhayaH / taduktaM-manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca (pAta0 yo0 sU03.48) iti / manojavitvaM nAma kAyasya manovadanuttamo gatilAbhaH / vikaraNabhAvaH . kAyanirapekSANAmindriyANAmabhimatadezakAlaviSayApekSattilAbhaH / pradhAnajayaH prakRtivikAreSu sarveSu vazitvam / etAzca siddhayaH karaNapazvakarUpajayAttRtIyasya yoginaH prAdurbhavanti / yathA madhuna ekadezo'pi svadate tathA pratyekameva tAH siddhayaH svadanta iti madhupratIkAH / sarvabhAvAdhiSThAtRtvAdirUpAM vizokA siddhiH / tadAha-sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJatvaM ca (pAta yo0 suu03|49) iti / sarveSAM vyavasA. yAvyavasAyAmakAnAM guNapariNAmarUpANAM bhAvAnAM svAmivadAkramaNaM sarvabhAvAdhiSThAtRtvam / teSAmeva zAntoditAvyapadezyadharmitvena sthitAnAM vivekajJAnaM sarvajJAtRtvam / taduktam--vizokA vA jyotiSmati (pAta0 yo0 suu01|36) iti / sarvattipratyastamaiye paraM vairAgyamAzritasya jAtyAdivIjAnAM klezAnAM nirodhasamartho nirbIjaH samAdhirasaMprajJAtapadavedanIyaH saMskArazeSatAvyapadezyazcittasyAvasthAvi. zeSaH / tduktm-viromprtyyaabhyaaspuurvH saMskArazeSo'nyaH (pAta0 yo0 sU0 1 / 18) iti / evaM ca sarvato virajyamAnasya tasya puruSadhaureyasya klezabIjAni nirdagdhaMzAlibIjakalpAni prasavasAmarthya vidhurANi manasA sAdha pratyasta gacchanti / tadeteSu pralIneSu nirupaplavavivekakhyAtiparipAkavazAtkAryakAraNAtmakAnAM pradhAne layaH citizaktiH svarUpapratiSThA punarbuddhisattvAbhisaMbandhavidhurI vA kaivalyaM labhata iti siddham / dvayI ca muktiruktA pataJjalinA-puruSArthazU 1 ka. rUpyaM vai jyo / 2 Ga.-ca. 'raNAbhA / 3 kha. manuvadanotamo' / 4 ka. gha. vdnuttmo| Ga.-ca. 'vaduttamo / 5 Ga.-ca. raNAbhA / 6 kha. pradhAnavi / 7 ca. m / zrutAzca / 8 Ga. 'vAdyadhi / 9 ka-ga. Ga ca. pAdirUpA vi / 10 ka. gha. vaseyA / 11 gha. "tmkgu| 12 gha. 'mayapa / 13 kha. 'ratA / 14 ka. kha. rAmaH pra / 15 gha. gdhabIjanirdagdhazA / 16 kha gha.-ca. degsattAbhi / 17 ka.ga. Ga. ca. degrA kai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sarvadarzanasaMgrahenyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizaktiH (pAta yo0 sU0 4 / 34) iti / na cAsminsatyapi kasmAnna joyate janturiti vaditavyam / kAraNAbhAvAtkAryAbhAva iti pramANasiddhArthe niyogAnuyogayorayogAt / aparathA kAraNabhAve'pi kAryasaMbhave maNivedhAdayo'ndhAdibhyo bhaveyuH / tathA cAnupapannArthatAyAmAbhANako laukika upapannArtho bhavet / tathA ca zrutiH-andho maNimavindata / tamanaGgalirAvayata / agrIvaH pratyamazca / / tamajihvA asazcata (tai0 aa01|| 115) / avindadavidhyat / AvayadgRhItavAn / pratyamuzcapinaddhavAn / asazcatAbhyapUjayatstutavAniti yAvat / evaM ca cikitsAzAstravadyogazAstraM catuvyUham / yathA cikitsAzAstraM gego rogaheturArogyaM bheSajamiti tathedamapi saMsAraH saMsAraheturmokSo mokSopAya iti / tatra duHkhamayaH saMsAro heyaH / pradhAnapuruSayoH saMyogo heyabhogahetuH / tasyA''tyantikI nivRttiAnam / tadupAyaH samradarzanam / evamanyadapi zAstraM yathAsaMbhavaM caturgrahamUhanIyamiti sarvamavadAtam * / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe pAtaJjaladarzanam // ____ + ' itaH paraM sarvadarzanAzaromaNibhUtaM zAMkaradarzanamanyatra likhitamityatropekSitamiti ' / iyaM paGktiH keSucitpustakeSu vrtte| 1 gha. degti| nAgAsmi / 2 gha. jayati / 3 gha. yA AbhA / 4 kha. ubhayatrArtho / 5 gha. gyaM tadupAyo bhe| 6 Ga.-ca. degpi saMdeg / kha. degpi sNsaaraasN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha zAMkaradarzanam // 16 // . .rewarso'yaM pariNAmavAdaH prAmANikagaINamahati / na hyacetanaM pradhAnaM cetanAnadhiSThitaM pravartate / suvarNAdau rucakAdhupAdAne hemakArAdicetanAdhiSThAnopalambhena nityatvasAdhakakRtakatvavatsukhaduHkhamohAtmanA'nvitatvAdeH sAdhanasya sAdhyaviparyayavyAptatayA viruddhatvAt / svarUpAsiddhatvAcca / AntarAH khallabhI sukhaduH. khamohA bAhyebhyazcandanAdibhyo vibhinnapratyayavedanIyebhyo vyatiriktA adhyakSamIkSyante / yadyamI sukhAdisvabhAvA bhaveyustadA hemante'pi candanaH sukhaH syAt / na hi candanaH kadAcidacandanaH / tathA nidAgheSvapi kuGkumapaGkaH sukho / bhavet / na hyasau kadAcidakukumapaGka iti / evaM kaNTakaH kramelakasyeva manupyAdInAmapi prANabhRtAM sukhaH syAt / na hyasau kAMzcitmatyeva kaNTaka iti / tasmAccandanakuGkumAdayo vizeSAH kAlavizeSAdyapekSayA sukhAdihetavo na tu sukhAdisvabhAvA iti ramaNIyam / tasmAddheturasiddha iti siddham / __nApi zrutiH pradhAnakAraNatvavAde pramANam / yataH- yadagne rohita rUpaM tejasastadrUpaM yacchuklaM tadapAM yatkRSNaM tadanasya ( chA0 6 / 4 / 1 ) iti chAndogyazAkhAyAM tejobannAtmikAyAH prakRterlohitazuklakRSNarUpANi samAmnAtAni tAnyevAtra pratyabhijJAyante / tatra zrItapratyabhi. jhAyAH prAbalyAlohitAdizabdAnAM mukhyArthasaMbhavAcca tejobanA~tmikA jarAyujANDajasvedajodbhijjacatuSTayasya bhUtagrAmasya prakRtiravasIyate / yadyapi tejovanAnAM prakRtejAtatvena yogavRttyA na jAyata ityajatvaM na sidhyati tathA'pi rUDhi. vRttyA'vagatamajAtvamuktaprakRtau sukhAvabodhAya prakalpyate / yathA'sau vA''dityo devamadhu ( chA: 3 / 1 / 1) ityAdivAkyenA''dityasya madhutvaM parikalpyate tathA tejobannAtmikA prakRtirevAjeti / ato'jAmekAmityAdikA zrutirapi na prdhaanprtipaadikaa| yadavAdi nidarzanaM pUrvavAdinA kSIrAdikamacetanaM cetananidhiSThitameva vatsavivRddhayarthaM pravartata iti / natadramaNIyam / buddhivizeSazAlinaH paramezvarasya tatrApyadhiSThAtRtvAbhyupagamAt / na ca paramezvarasya karuNayA pravRttyaGgIkAre prAgukta 1 ga. degdau kaTakA' / 2 ka. 'tyasA / 3 kha. ga. 'duHkhAdi' / 4 ka. ga. vicchinna / 5 kha. 'nte / vicandanaH sadA vicandanaH syAttadA ni / 6 kha. jJAyAM prA / 7 kha. 'nAtmakaja / 8 ka. tadA'pi / 9 kha. parikalpyate / 10 ka. disAkSI / 11 degnaadhi'| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sarvadarzanasaMgrahevikalpAvasaraH / sRSTeH prAk prANinAM duHkhasaMbandhAsaMbhave'pi tannidAnAdRSTasaMbandhasaMbhavena tatprahANecchayA pravRttyupapatteH / kiMca puruSArthaprayuktA pradhAnapravR. ttirityuktaM tadvivektavyam / kiM pradhAnaM kevalaM bhogArtha pravartate kiMvA kevala mokSArthamAhosvidubhayArtham / na tAvadAdyaH kalpo'vakalpate / anAdheyAzayasya kUTasthanityasya puruSasya tAttvikabhogAsaMbhavAt / anirmokSaprasaGgAcca / yena hi prayojanena pradhAnaM pravartitaM tadanena vidhAtavyam / bhogena cainatpravartitamiti tameva vidadhyAnna mokSamiti / nApi dvitIyaH / ciddhAtornityazuddhabuddhamuktasvabhAvatayA karmAnubhavabAsanAnAmasaMbhavena pradhAnapravRtteH prAgapi muktatayA tadarthaM prvRttynupptteH| zabdAdhupabhogArthama pravRttatvena pradhAnasya tadajanakatvaprasaGgAcca / nApi tRtIyaH / prAguktadUSaNalaGghanAlavitatvAt / pravRttisvabhAvAyAH prakRteraudAsInyAyo. gAcca / nanu sattvapuruSAnyatAkhyAtiH puruSArthaH / tasyAM jAtAyAM sA nivatate kRtakAryatvAditi cettadasamanjasam / acetanAyAH prakRtervicArya kAryakA. ritvAyogAt / yatheyaM kRte'pi zabdAdyupalambhe tadarthaM punaH pravartata evamatrApi punaH pravarteta / svabhAvasyAnapAyAt / kiMca sA prakRtirvivekakhyAtivazAducchi. yate na vA / ucchede sarvasya saMprati saMsAro'stamiyAt / anucchede na kasyacinmokSaH / nanu pradhAnAbhede'pi tattatpuruSAvivekakhyAtilakSaNAvidyAsaraMsattvanibandhanau bandhamokSAvupapadyeyAtAmiti cedanta tarhi kRtaM prakRyA~ / avidyAsada. sadbhAvAbhyAmeva tadupapatteH / nanvavidyApakSe'pyeSa doSaH prAduHSyAditi cettadeta. spatyavasthAnamasthAne / na hi vayaM pradhAnavadavidyAM sarveSu jIveSvekAmAcakSmahe yenavampAlabhyemahi / api tviyaM pratijIvaM bhidyate / tena yasyaiva jIvasya vidyotpadyate tasyaivAvidyA samucchidyate nAnyasya / bhinnAyatanayostayovirodhAbhAvAt / ato na samastasaMsArocchedaprasaGgandopaH / tasmAtpariNAmaH parityaktavyaH / svIkartavyazca vivartavAdaH / nanu jIvanaDayoH sArUpyAbhAvena cidvivartatvaM prapaJcasya na saMparipadyata iti prAgavAdiSmeti cennaitatsAdhu / na hi sArUpyanibandhanAH sarve vibhramA iti vyAptirasti / asarUpAdapi kAmAdeH kAntAliGgAnAdiSviva svamavibhramasyopalambhAt / kiMca kAdAcitke vibhrame sArU. pyApekSA nAnAMdyavidyAnibandhane prapaJce / tadavodAcAryavAcaspati:--- 1 kha. laGghAta / 2 kha. kRteH kAdAcitkatvAyo / 3 ka. atanu / 4 ka. tyAmavi / 5 kha. dhAnAva' / 6 ka. lambhema' / 7 kha. 'padya / 8 kha. degdiSvasva' / 9 kha. nAvi / 10 kha. "cadyadA / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / 145 vivartastu prapaJco'yaM brhmnno'prinnaaminH| anAdivAsanodbhUto na sArUpyamapekSate / / iti / tadetatsarvaM vedAntazAstraparizramazAlinAM sugama mughaTaM ca / - tacca vedAntazAstraM caturlakSaNam / bhagavatA bAdarAyaNena praNItasya vedAntazAstrasya pratyagbrahmaikyaM viSaya iti zaMkarAcAryAH pratyepIpadan / tatra prathame samanvayAdhyAye sarveSAM vedAntAnAM brahmaNi tAtparyeNa paryavasAnam / dvitIye'virodhAdhyAye sakhyiAditarkavirodhanirAkaraNam / tRtIye sAdhanAdhyAye brahmavidyAsAdhanam / caturthe phalAdhyAye vidyAphalam / tatra pratyadhyAyaM pAdacatuSTayam / taMtra prathamasyAdhyAyasya prathame pAde spaSTabrahmaliGgaM vAkyajAtaM miimaaNsyte| dvitIye'spaSTabrahmaliGgamupAsyaviSayam / tRtIye tAdRzaM jJeyaviSayam / caturthe'vyaktAjApadAdi saMdigdhaM pardajAtamiti / avirodhasya dvitIyasya prathame saaNkhyyogknnaadaadismRtivirodhprihaarH| dvitIye sAkhyAdimatAnAM duSTatvam / tRtIye paJcamahAbhUtazrutIno jIvazrutInAM ca parasparavirodhaparihAraH / caturthe liGgazarIrazrutInAM virodhaparihAraH / tRtIyasya prathame jIvasya paralokagamanAgamana vicArapuraHsaraM vairAgyam / dvitIye svaMpadatatpadArthaparizodhanam / tRtIye saguNavidyAsu guNopasaMhAraH / caturthe nirguNabrahmavidyAyA bahiraGgAntaraGgAmayajJazamAdisAdhamajAtam / caturthasya prathame brahmasAkSAtkArega jIvataH pApapuNyaklezavaidhuryalakSaNA muktiH / liye mrnnorkrmnnprkaarH| tRtIye saguNabrahmopAsakasyottaramArgaH / caturthe nirguNasaguNabrahmavido videhakaivalyabrahmalokAvasthAnAni / sadityaM brahmavicArazAstrAcyAryapAdArthasaMgrahaH / -tatra prathamamadhikaraNamathAto brahmajijJAsA (bra0 sU0 1 / 1 / 1 )iti brahmamImA~sArambhoSapAdanaparam / adhikaraNaM ca paJcAvayavaM prasiddham / te ca viSayAdayaH pazcAvayavA nirUpyante / AtmA vAre draSTavyaH (0 2 / 4 / 5) ityetadvAkyaM viSayaH / brahma jijJAsitavyaM na veti saMdehaH / jijJAsyatvavyApakayoH saMdehaprayojanayoH saMbhavAsaMbhavAbhyAm / tatra kasyedaM jijJAsyatvamavagamyate / ahamanubhavagamyasya zrutigamyasya vA / nA''dyaH / sarvajanInenAhamanurbhavenedamAspadadehAdibhyo vivekenA''tmanaH spaSTaM pratibhAsamAnatvAt / nanu sthUlo'haM kRzo'hamityAdidehadharmasAmAnAdhikaraNyAnu. . 1 ka. 'ribhrama / 2 ka. "tyakpadaM ta / 3 kha. 'vyaktasaM / 4 ka.-. npu| 5 ka. 'zrayayajJAdi / 6 ka. degyapadA / 7 ka. ityatrata / 8 kha, vena de| 19 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 sarvadarzanasaMgrahebhavAdadhyastAtmabhAvadehAlambano'yamahaMkAra iti cenna / bAlyAvasthAsu bhinnaparimANatayA badarAmalakAdivatparasparabhedena zarIrasya pratyabhijJAnAnupapatteH / athocyeta yathA pIlupAkapakSe piTharapAkapakSe vA kAlabhedenaikasminvastuni pAkajabhedo yujyate tathaikasmiJzarIrAbhidhe vastuni kAlabhedena parimANabhedaH / ata eva laukikAH zarIramAtmanaH sakAzAdabhinnaM pratipadyamAnAH pratyabhijAnate ceti / na tadbhadram / maNimantrauSadhAyupAyabhedena bhUmikAdhAnavannAnAvidhAndehAnpratipadyamAnasyAhamAlambanasya bhinnasyA''tmanaH zarIrAdbhedena bhAsamAnatvAt / ata eva cakSurAdInAmapyahamAlambanatvamazakyazaGkam / nAnyadRSTaM smaratyanyaH (nyA0 ku0 1 / 15) iti nyAyena cakSurAdau naSTe'pi rUpAdipratisaMdhAnAnupapatteH / nApyantaHkaraNasyAhamAlambanatvamAsthayam / ayameva bhedo bhedaheturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazceti nyAyena kartRkaraNabhUtayorAtmAntaHkaraNayostakSavAsiva saMbhedAsaMbhavAt / yadyabheda eva nA''driyate tarhi sthUlo'haM kRzo'haM kRSNo'hamityAdi saMkhyAnamutsannasaMkathaM syAt / na syAt / evaM loke zAstre cobhayathAzabdaprayogadarzanena mukhyArthatvAnupapattau maJcAH kroshntiityaadivdaupcaariktvenopptteH| na dvitiiyH| ahamanubhavagamyasyaiva zrutigamyatvAt / satyaM jJAnamanantaM brahma (tai0 2 / 1 / 1 ) ityAdizrutibhyo hi brahmAvagamyate / brahmabhAvazcAhamAtmA brahma ( bR0 2 / 5 / 19 ) tattvamasi ( chA0 6 / 8 / 7) ityAdizrutiSvahaMpratyayagamyasyaiva bodhyate / tathA cedamanumAnaM samasUci / pimatamAjijJAsyamasaMdigdhatvA. karatalAmalakavat / tathA phalaM na phalabhAvamIkSate / puruSairarthyata iti vyutpattyA niHzeSaduHkhopazamalakSitaM paramAnandaikarasyaM ca puruSArthazabdasyArthaH sakalapuruSadhaureyaH prepsyate netaratsAMsArika sukhajAtam / tasyaihikasya pAralaukikasya ca sAtizayatayA ca sadRkSatayA ca prekSAvadbhiryamAnatvAnupapatteH / yattatparipanthi duHkhajAtaM tajjihAsyate / taccAvidyAparaparyAyasaMsAra eva / kartatvAdisakalAnarthakaratvAdavidyAyAH / samityekIkaraNe vartate / saMbhedAdau tathA copalambhAt / tathA cA''tmAnaM dehenakIkRtya svarganarakamArgayoH saMrati yena puruSaH sa saMsAro'vi. dyAzabdArthaH / tanivRttiH phalaM phalavatAmabhimatam / tathA kathitama avidyAstamayo mokSaH sA ca bandha udAhRtaH // iti / taca kAzakuzAvalambanakalpam / AtmayAthAtmyAnubhavena saha vartamAnasya . 1 kha. 'dapadaM nA''driyeta tarhi / 2 kha.. 'thA ca phadeg / 3 kha. zamopalakSitvaM padeg / 4 kha. "te naitAnsAMsA / 5 kha. "ruSaH saM / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 zAMkaradarzanam / saMsArasya rUparasavadvirodhAbhAvena nivartyanivartakabhAvAbhAvAt / nanu sahAnuvartamAno bodhaH saMsAraM mA bAdhiSTa / sahAvartamAnastu bodhaH prakAzastamovadAdhipyata iti cettadetadriktaM vacaH / ahamanubhavAdanyasyA''tmajJAnasya mUSikaviSANAyamAnatvAt / nanvanyo'yamanubhavaH pAmarANAM mA sma bhavanAma / vedAntavacananicayaparyAlocanakSamANAM parIkSakANAM saMbhavatyebetyapi na vaktavyam / abAdhitAnubhavavirodhena vedAntavAkyAnAM grAvaplavanAdivAkyakalpatvAt / na hyAgamAH paraHzata ghaTaM paTayitumutsahante / na cAdhyayanavidhivyAkopaH / gurumatAnusAreNa huMphaDAdivAkyavajapamAtropayogitvenA''cAryamatAnusAreNa vA yajamAnaH prastara 'ityAdivAkyavetstAvakatvena vedAntasiddhAntasyAdhyetavyatvasaMbhavAt / tathA ca prayogaH ---vivAdAspadaM brahma vicAryapadaM na bhavatyaphalatvAtkAkadantavaditi / tadAhurAcAryA: ahaMdhiyA''tmanaH siddhestasyaiva brhmbhaavtH| . tajjJAnAnmuktyabhAvAca jijJAsA nAvakalpate // iti / na ca bhedenAdhyastadehAdinivRttiH phalamityaphalatvaheturasiddha iti veditavyam / bhedagraho hi vyApakanivRttyA vyApyanivRttiriti nyAyena bhedAgrahaparipanthinaM bhedasaMskAramapekSate / anAkalitakaladhautasya zaktizakale tatsamAropAnupala. mbhAt / saMskArazca pramitimAkAGkSati / ananubhUte saMskArAnudayAt / na ca bhrAntirUpo'nubhavastatkaraNamiti bhaNitavyam / bhrAnterabhrAntipUrvakatvena kacitmamiteravazyAbhyupagamayitavyatvAt / prayogazca-vimatAvAtmAnAtmAnau bhedena pramitAvabhe. dAyogyatvAt / tamaHprakAzavat / na cA''smAnAtmanorabhedAyogyatvalakSaNo heturasiddha iti zaDUnnIyam / vikalpAsahatvAt / tathAhi-anAtmA''tmaparizeSaH syAdAtmA'nAtmaparizeSo vA / Aye muktidazAyAmiva paridRzyamAnaM jagadastamiyAt / dvitIye jagadAndhyaM prasajyeta / tama:prakAzavadviruddhasvabhAvatvAca dRgdRzyayorAtmAnAtmanorabhedAyogyatvamavadheyam / tatazcArthAdhyAsAnupapattau tatpUrvakasya jJAnAdhyAsasyAsaMbhavena brahmaNo vicAryatvAsaMbhavAdvicArAtmikA caturlakSaNazArIrakamImAMsA'nArambhaNIyeti pUrvapakSe prApte siddhAnto'bhidhIyate-ahaMpadAdhigamyAdanyadAtmatattvaM nAstIti na vaktavyam / nirastasamastopAdhikasyA''tmatattasya zrutyAdiSu prasiddhatvAt / na ca teSAmupacaritArthatA / upakramopasaMhArAdiSar3i 1 kha. vatsthAnaka 12 kha vAdapadaM / 3 ka. tmanA si / 4 kha. pekssyte| 5 kha. rUpAnu / 6 kha. degyiSyatvAt / vi / 7 kha. sajet / 8 kha. patestatpU / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sarvadarzanasaMgrahedhatAtparyaliGgavattayA tattvaM bodhayatAmupacaritArthatvAnupapatteH / liGgapadakaM ca pUrvAcAyedarzitam upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatA phalam / arthavAdopapattI ca liGga tAtparyanirNaye // iti / tatra sadeva somyedamana AsIdityupakramaH / aitadAtmyamidaM sarva tatsatyaM sa AtmA tattvamasi zvetaketo ityupasaMhAraH / tayorbrahmaviSayatvenaikyarUpyamekaligam / asakRttattvamasItyuktirabhyAsaH / mAnAntarAgamyatvamapUrvatvam / eka vijJAnena sarvavijJAnaM phalam / sRSTisthitipralayapravezaniyamanAni pazcArthavAdAH / mRdAdidRSTAntA upapattayaH / tasmAdetairliGgairvedAntAnAM nitya zuddhabuddhamuktasvabhAvabrahmAtmaparatvaM nizcetavyam / taditthamopaniSadasyA''tmatasvasyAhamanubhave'navabhAsamAnatvAttasyAnubhavasyAdhyastAtmaviSayatvaM siddham / kaNabhakSAkSacaraNAdikakSIkRtasyA''tmano bhAnAbhAvAdahamanubhavasyAdhyastA. tmaviSayatvameSitavyam / naiM tAvadahamanubhavaH sarvagatatvamAtmano'vagamayitumISTe / ahamihAsmi sadane jAnAnaM iti prAdezikatvagrahaNAt / na cedaM dehasya prAdezi. katvaM pratibhAsata iti veditavyam / ahamityullekhAyogAt / nanu yathA rAjJaH sarvaprayojanavidhAtari bhRtye mamA''tmA bhadrasena ityupacArastadAtmavacanasyAhaM. zabdasya deha upacAra iti cenmaivaM vocaH / upacaritAtmabhAvasya dehAdeH svasamA. nAkRtizilAputrakAdivajjJAtRtvAyogAt / na ca jJAtRtvamapyupacaritam / prayoknuH svapratipattiprakAzake prayoge pratipattRtvopacArAnupapatteH / atha dehadharmaH prAdezikatvamAtmanyuparyaMta tadA dehAtmanorbhedena bhavitavyam / prasiddhabhede mANavake siMhazabdavatsAMpratikagauNatve tirohitabhedena sArSapAdau rase tailazabdavabirUDhagauNatve vA gauNamukhyayorbhedAdhyavasAyasya niyatatvAt / atha mama zarIramiti bhedabhAnasaMbhavAdgauNatvaM manyeyAstadayuktam / ahaMzabdArthasya dehAdibhyo niSkRSyAsAdhAraNadharmavattvena pratibhAsamAnatvAbhAvAt / aparathA lokAyatikamataM nodayamAsAdayet / mama zarIramityuktistu rAhoH zira itivadaupacArikI / mama zarIramiti bruvANenApi kastvamiti pRSTena vakSasthalanyasvahastena zRGgagrAhikayA'yamahamiti prativacanasya dIyamAnatvena dehAtmapratyayasya sakalAnubhavasi. ddhatvAt / taduktam-- 1 kha. nAdipa / 2 ka. ga.-ca. 'venAva / 3 kha. ga. degno'navabhAsAda / 4 kha. na tadAha / 5 kha. nayiti / 6 ka. ga. degdvadanAtmadeg / 7 kha. dharmanA / 8 kha. cryte| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / dehAtpratyayo yadvatpramANatvena kalpitaH / laukikaM tadvadevedaM pramANaM svAtmanizcayAt // iti / 149 tathA ca vyApakasya bhedabhAnasya nivRttervyApyasya gauNatvasya nivRttiriti nizvayam / navabhijJayA bhedasiddhirmA saMbhalAma / pratyabhijJayA tu so'hamityevaMrUpayA tatsiddhiH saMbhaviSyatIti cenna / vikalpAsahatvAt / kimiyaM pratyabhijJA pAmarANAM syAtparIkSakANAM vA / nA''yaH / dehavyatiriktAtmaikyamatragAhamAnAyAH pratyabhi jJAyA anudadyAt / pratyuta zyAmasya lauhityavatkAraNavizeSAdalpasyApi mahAparimANatvamaviruddhamanubhavatAM tedeha eva tasyAH saMbhavAcca / na dvitIyaH / vyakahArasamaye pAmarasAsyAnatirekAMt / aparokSabhramasya parokSajJAnavinAzyatvAnupapattezca / yaduktaM bhagavatA bhASyakAreNa pazvAdibhizcAvizeSAt (sU0 bhA0 1 / 1 / 1 ) iti / bhAmatIkArairayuktam - zAstracintakAH khalvevaM vicArayanti na pratipattAra iti / tathA cA''tmagocarasyAdhyAsAtmarUpatvaM sustham / na cA''Ita matAnusAreNApratyayaprAmANyAyA''tmano dehaparimANatvamIka raNIyamiti sAMpratam / madhyamaparimANasya sAvayavatvena dehAdivadAnityatve kRtaddAnAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / athaitaddoSaparijihIrSayA'vayavasamudAya Atmatyabhyupagamyeta tadA vaktavyam / kiM pratyekamavayavAnAM caitanyaM saMghAtasya vA / nAss | bahUnAM cetAnAnAmahamahamikayA pradhAnabhAvamanubhavatAmai kamasyAbhAvena samasamayaM viruddhadikriyatayA zarIrasyApi vizaraNa niSkriyatva yoranyatarApAtAt / dvivIye'pi saMghAtApattiH kiM zarIropAdhikI svAbhAvikI yAdRcchikI vA / na'''graH / ekasminnavayave chine cidAtmano'pyavacaiva chinna itya cetanatvApAtAt / na dvitIyaH / anekeSAmavayavAnAmanyonya sAhitya niyamAdarzanAt / na tRtIyaH / saMzleSavazleSasyApi yAdRcchikatvena sukhena vasatAma kasmAda cetanatvaprasaGgAt / na cANuparimANatvamAtmanaH zaGkanIyam / sthUlo'haM dIrgho'hamiti pratyayAnupapatteH / na ca vijJAnAtmabhASiNAM naiSa doSaH / vizuddha sAvayavatvAbhAvAditi gaNanIyam / yaH suSuptaH so'haM jAgamati sthiragocarasyAhamullekhasya kSaNabhaGgavijJA nagocaratve'tasmiMstadbuddhirUpamidhyAdhyAsasya tadavasthAnAt / tadanena kRzo'haM 1 kha tadAha / 2 'kAma' / 3 kha yavo bhinna iti ce / 4 kha. 'tve su / 5 kha. 'sthA tada / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sarpadarzanasaMgrahekRSNo'hamityAdInAM prakhyAnAnAM buddhayA sarUpatAkhyAnenaupacArikatvaM pratyAkhyAtam / tadvyApakabhedabhAnAsaMbhavasya prAgeva prapaJcitatvAt / tathA ca prayogaH-vimataM zAstraM viSayaprayojanasahitamAvidyakabandhanivartakatvAtsuptotthitabodhavat / yathA svamAvasthAyAM mAyAparikalpitayoSAdikRtabandhanivartakasya suptotthitabodhasya mandiramadhye sukhena zayyAyAmavatiSThamAno deho viSayaH / tasya suptabodhenAnizcayAt / svapnamAyAvijRmbhitAnarthanivRttiH prayojanam / evaM mananAdijanyaparokSajJAnedvAreNA''dhyAsikakartRtvabhoktRtvAdyanarthaniSedhakasya zA. trasya saccidAnandaikarasaM pratyagAtmabhUtaM brahma viSayaH / tasyAhamanubhavenAnizca yAt / adhyasAnivRttiH prayojanam / tathA cAphalatvAditi heturasiddha iti siddham / taduktam.. zrutigamyAtmatatvaM tu nAhaMbuddhayA'vagamyate / api khe kAmato mohA nA''tmanyastaviparyaye / / iti / " ito'yamasaMdigdhatvAditi heturapyasiddha iti siddham / yadyapi sarvaH prANI pratyAgAtmAstitvaM pratyeti ahamasmIti / na hi kazcidapi nAhamasmIti vipratipadyate / pratyagAtmaiva brhm| tttvmaas(chaa06|8|7)iti sAmAnAdhikaraNyAt / tasmAdAtmatattvamasaMdigdhaM siddham / tathA'pi dharma prati vipratipannA bahuvidhA iti nyAyena vizeSapratipattirupapadyata eva / tathAhi-caitanyaviziSTaM dehamAtmeti lokAyatA manyante / indriyANyAtmetyanye / antaHkaraNamAtmetyapare / kSaNabhaGguraM saMtanyamAnaM vijJAnamAtmeti bauddhA buddhayante / dehaparimANa Atmeti jainA jinAH prtijaante| kartRtvAdiviziSTaH paramezvarAdbhinno jIvAtmati naiyAyikAdayo varNayanti / dravyabodhasvabhAvamAtmetyAcAryAH paricakSate / bhoktava kevalaM na karteti sAMkhyAH saMgirante / cidrUpaH kartRtvAdirahitaH parasmAdabhinnaH pratyagAtmetyaupa. niSadA bhASante / evaM prasiddha dharmiNi vizeSato vipratipattau tadvizeSasaMzayo yujyate / tathA ca saMdehasaMbhavAjjijJAsyatvaM brahmaNaH siddham / taditthaM brahmaNo vicAryatvasaMbhavena tadvicArAtmakaM brahmamImAMsAzAstramArambhaNIyamiti yuktam / janmAdyasya yataH (bra0 sU0 1 / 1 / 2 ) ityAdisarvasya zAstrasyaitadvicArApekSatvAcchAstrapathamAdhyAyasaMgatamidamadhikaraNam / .. nanvitthaMbhUte brahmaNi kiM pramANe pratyakSamanumAnamAgamo vA / na kadAcittatra 1 kha. yogAvi / 2 kha. zAstrabi / 3 kha. 'ho na videg| 4 kha. navyApAre / 5 kha. tvaM nA / 6 kha. nAnyasta / 7 kha. degcArya pdeg| 8 kha. ryatvena sa / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / pratyakSaM kaMmate / atIndriyatvAt / nApyanumAnam / vyAptasya liGgasyAbhAvAt / nApyAgamaH / yato vAco nivartante ( tai0 2 / 4 / 1) iti zrutyaivA''gamagamyatvaniSedhAt / upamAnAdikamazakyazaGkam / niyataviSayatvAt / tasmAdU. maNi pramANaM na saMbhavatIti cenmaivaM vocaH / pratyakSAdyasaMbhave'pyAgamasya sattvAt / yato vAco nivartanta iti vAggocaratvaniSedhAtkathametaditi cecchRtireva niSedhati vedAntavedyatvaM brahmaNaH zrutireva vidhatte / na hi vedapratipAdite'. rthe'nupapanne vaidikAnAM buddhiH khidyate / api tu tadupapAdanamArgameva vicArayati / tasmAdubhayamapi pratipAdanIyam / viSayatvaniSedhakAni vAkyAni vAkyajanyattivyaktasphuraNalakSaNaphalAsaMbhavavivakSa yA pramuttAni / viSayatvabodhakAni tu vRttijanyAvaraNabhaGgalakSaNasaMbhavavikSayA / taduktaM bhagavadbhiH anAdheyaphalatvena zrutebrahma na gocaraH / prameyaM pramitau tu syAdAtmAkArasamarpaNAt // iti / na prakAzyaM pramANena prakAzo brahmaNaH svayam / . tajjanyAvRtibhaGgatvAtmameyamiti gIyate // iti ca / nanu syAdeSa manoratho yadi siddhe'rthe vedasya prAmANyaM siMdhyet / saMgatigraha gAyattatvAtmAmANyanizcayasya / saMgatigrahaNasya ca vRddhavyavahArAyattatvAt / vRddhavyavahArasya ca loke kAryakaniyatatvAt / na hyasti saMbhavaH zabdAnAM kArye'rthe saMgatigrahaH siddhArthAbhidhAyakatvaM tatra vA prAmANyamiti / na hi turagatve gRhItasaMgatikaM turaGgapadaM gotvamAcaSTe tatra vA prAmANyaM bhajate / tasmA. kAryagRhItasaMgatikAnAM zabdAnAM kArya eva prAmANyam / narnu mukhavikAsAdi. liGgAddharSahetuM prasiddhArthamanumAya yatra zabdasya saMgatigraho yathA putraste jAta ityAdiSu tatrAvazyaM kAryamantareNaiva zabdasya siddhe'rthe prAmANyamAzrIyata iti cenna / putrajanmavadeva priyAsukhaprasavAderanekasyaH harSahetorupasthIyamAnatvena parizeSAvadhAraNAnupapatteH / putraste jAta ityAdiSu siddhArthapareSu prayogeSu dvAra dvAra mityAdivatkAryAdhyAhAreNa prayogopapattezca / zAstratvaprasiddhayA ca na vedAntAnA siddhArthaparatvam / pravRttinivRttiparANAmeva vAkyAnAM zAstratvaprasiddhaH / taduktaM bhaTTAcArya: pravRttirvA nivRttirvA nityena kRtakena vaa| puMsAM yenopadizyeta tacchAstramabhidhIyate // iti / . . 1 kha. pannavai / 2 kha. buddhibhidya / 3 kha. rayitumasmI / 4 kha. yavi' / 5 kha. dhAyitvaM / 6 kha. vA mAprA / 7 kha. ragatve / 8 kha. degnu yatra mu / 9 kha. degnasattve / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sarvadarzanasaMgrahe maM caiteSAM svarUpaparatve prayojanamasti / zrutavedAntArthasyApi puMsaH sAMsArikadharmANAmanivRtteH / tasmAdvedAntAnAmadhyAtmA jJAtavya iti samAmnAtena vidhinaikavAkyatAmAzritya kAryaparataivA''zrayaNIyeti siddham / tatazca kevalasiddharUpe brahmaNi vedAntAnAM prAmANyaM na sidhyatIti cet / atra pratividhIyate na tAvatsiddhe vyutpattyasiddhiH / prAgunItayA nItyA putraste jAta iti vAkyAtsiddhaparAdapi vyutpattisiddheH / na ca parizeSAvadhA raNAnupapattiH priyasukhaprasavAderapi saMbhavAditi bhaNitavyam / putrapadAGkitapaTapradarzanavatpriyAsukhaprasavAdi sUcakAbhAvAt / putrajanmaiva tatsUcakamiti cetmathamapratIta putra janmaparityAge kAraNAbhAvAt / putrajananasyaivAdhikAnandahetutvAcca / putrotpattivipattibhyAM nAparaM sukhaduHkhayoH / iti vidyamAnatvAt / tathA cAcakathaccitsukhAcArya:dRSTacaitratotpattestatpadAntivAsasA / vArtAhAreNa yAtasya parizeSavinizciteH // (citsu0 pR0 88) iti / yaduktaM siddhArthapareSu kAryAdhyAhAra iti tadayuktam / mukhyArthaviSayatayA siddhe'pi prayogasiddhAvadhyAhArAnupapatteH / yaduktaM zAstratvaprasiddhayA ca ma svarUpaparatvamiti tadapyayuktam / hitazAsanAdapi zAstratvopapatteH / na ca prayojanAbhAvaH / zrutamatavedAntajanyAdvitIyAtma vijJAnAbhyAsena vidyodaye saMsAra nidAnAvidyAnivRttyupalakSitabrahmAtmatA lakSaNaparamapuruSArthasiddheH / na cAtra vidhiH saMbhavati / vikalpAsahatvAt / tathAhi kiM zAbdajJAnaM vidheyaM kiMvA bhAvanAtmakamAhosvitsAkSAtkArarUpam / nA''yaH / viditapadArthasaMgatikasthAMbhIta zabda nyAyata svasyAntareNApi vidhi zabdAdevopapatteH / nApi dvitIyaH / bhAvanAyA jJAnaprakarSahetubhAvasyAnvayavyatirekasiddhatayA prAptatvenAvidheyatvAt / . mamApakasyaiva vidhitvAGgIkArAt / tRtIye sAkSAtkAraH kiM brahmasvarUpaH kiMvA'ntaHkaraNapariNAmabheda: / nA''dyaH / tasya nityatvenAvidheyatvAt / nApi dvitIyaH / AnandasAkSAtkArarUpatayA phalatvenAvidheyatvAt / tasmAjjJAtavya ityAdInAmavidhAyakatvAda kRtyatRcazca ( pA0 sU0 3 | 3 | 169 ) iti kRtyapratyayAnAmarhArthe vidhAnAdarhArthataiva vyAkhyeyA / tathA ca sarveSAM vedAntavAkyAnA mupakramopasaMhArAdiSar3avidhatAtparyopetatvAnnityazuddhabuddhamuktasvabhAvabrahmAtmaparatva mAstheyam / 1 kha 'sasam / 2 kha. ga. ktaM pravRttiparANAmave zAstratvamiti / tanna / hi / 3 kha . ' syAdhiga* tazAbda N / 4 kha. 'rthatayaiva / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / niSpadeze paramANau pradezavRttitvenAbhimatasya saMyogasya durupapAdanatayA tannibandhanasya vyaNukasyAsiddhau vynnukaadikrmennaa''rmbhvaadaasNbhvaadcetnaayaa| prakRtermahadAdirUpeNa pariNAmavAdAsaMbhavAcca khyAtibAdhAnyathAnupapattyA'nirvacanIyaH prapazcazcidvivarta iti siddham / svarUpAparityAgena rUpAntarApattivivarta iti satyamithyAkhyAvabhAsa iti / avabhAso'dhyAsa iti paryAyaH / sa cAdhyAso dvividhaH / arthAdhyAso jJAnAdhyAsazceti / taduktam pramANadoSasaMskArajanmA'nyasya praatmtaa| . taddhIzcAdhyAsa iti hi dvayAmiSTaM manISibhiH // iti / punarapi dvibidho'dhyAsaH / nirupAdhikasopAdhikabhedAt / tadapyuktam doSeNa karmaNA vA'pi kSobhitAjJAnasaMbhavaH / tattvavidyAvirodhI ca bhramo'yaM nirupAdhikaH / / upAdhisaMnidhiprAptakSobhAvidyAvijRmbhitam / / upAdhyapagamApohyamAhuH sopAdhikaM bhramam / / iti / .. tatra svarUpeNa kalpitAhamAdyadhyAso nirupAdhikaH / tadapyuktam. .. nIlimeva viyatyeSA bhrAntyA brahmaNi saMmRtiH / ghaTavyomeva bhoktA'yaM bhrAnto bhedena na svataH // iti / ... ata eva bhASyakAraH zuktikA rajatavadavabhAsata ekazcandraH sadvitIyavaditi 'gidarzanadvaya mudAjahAra / ziSTaM zAstra eva spaSTamiti vistarabhiyoparamyate / evaM ca dRgdRzyoM dvAveva padArthAviti vedAntinAM siddhAnta iti sarvamavadAtam / __ atra prabhAkareM:-zuktikA rajatavadavabhAsata iti dRSTAnto neSTaH / rajatapratya. yasya zuktikAlambanatvAnupapatteH / tathAhi-idaM rajatamiti pratIto zukrtarAlambanatvaM purodezasaMttAmAtreNAvalambyate kAraNatvena bhAsamAnatvena vA / nA''dyaH / purovartinAM loSTAdInAmapyAlambanatvaprasaGgAt / atha kaladhautabodhakAraNasaMskA. rodbodhakAraNatvena tadvArA rajatajJAnakAraNatvAdAlambanatvaM manyase / tadapi na * saMgacchate / cakSurAdInAmapi kAraNatvena viSayatvApAtAt / atha bhAsamAnatayA viSayatvamiSyate tadapyazliSTam / rajatanirbhAsasya zuktikAlambanatvAnupapatteH / yasminvijJAne yadavabhAsate tattadAlambanam / atra ca kaladhautAnubhavaH zuktikA. lambanatvakalpanAyAM virudhyate / tathA cAcakathannyAyavIbhyAM zAlikAnAtha: 1 kha. degdiprakra / 2 kha. vartaH sa / 3 ka.. bhitajJA / 4 kha. pAdhyupadeg / 5 kha. raH praah-shu| 6 kha. vaa| na prthmH| pu| 7 kha. 'tabodhikaraNaM saM / 8 kha. ddaarrjtjjnyaa| 9 kha. 'nA'yaM naavi| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahaatra brUmo ya evArtho yasyAM saMvidi bhAsate / vedyaH sa eva nAnyaddhi vedyAvedyatvalakSaNam // idaM rajatamityatra rajataM tvavabhAsate / tadeva tena vedyaM syAna tu zuktiravedanAt // tenAnyasyAnyathA bhAsaH pratItyaiva parAhataH / anyasminbhAsamAne hi na paraM bhAsate yataH / (praka0 504 / 23-25) iti / kiMca mithyAjJAnotpattau sAmagrI na samasti / kiM kevalAnIndriyAdIni kAraNAni doSadUSitAni vA / naa''dyH| teSAM samIcInajJAnajananasAmaryopalambhAt / anyathA samIcInaM rajatajJAnaM na kadAcidudayamAsAdayet / na dvitIyaH / doSANAmautsargikakAryaprasavazaktipratibandhamAtraprabhAvatvAt / na hi duSTaM kuTajabIjaM vaTAGkuraM janayitumISTe / na vA tailakaluSitaM zAlibIjamazAlyachurajananAyAlam / kiMtu svakArya na karoti / nanu dAvadahanadagdhasya vetrabI. jasya kadalIkANDajanakatvaM dRSTamiti cettanna sthAne / dagdhasyAvetrabIjatvena doSANAM viparItakAryakAritvaM pratyanudAharaNAt / na ca bhasmakadoSadUSitasya kaukSayakasyA''zuzukSaNerbahanapacanasAmathrya dRSTamityeSTavyam / azitapItAyA. hArapariNatI jATharasya jAtavedasaH zaktatvAt / taduktam ayathArthasya bodhasya notpattAvasti kAraNam / doSAzcenna hi doSANAM kAryazaktivighAtatA // bhasmakAdiSu kAryasya vighAtAdeva dosstaa| " bhanehi rasaniSpattiH kArya jaTharavartinaH / / (praka0 504 / 73-74) iti / api cAsatyapyarthe jJAnaprAdurbhAvAbhyupagame samIcInasthale'pi jJAnAnAM svago. gharadhyabhicArazaGkAGkurasaMbhavena niraGkuzo vyavahAro lupyate / tadAha yadi cArtha parityajya kAcidbuddhiH prakAzate / vyabhicAravati svArthe kathaM vizvAsakAraNam / / (praka0 104 / 66) iti / nana rajatagocaraikaviziSTajJAnAnaGgIkAre viziSTavyavahAro na sidhyet / atastatsiddhaye'pi viparyayo'GgIkArya iti cenna / idaM rajatamiti grahaNa. smaraNAbhidhasya bodhadvayasya vyavahArakAraNatvAGgIkArAt / yadyeva. midaM zuktikAzakalaM tadrajatamityato'pi viziSTavyavahAraH syAditi / 1 kha. 'riharaNatau / 2 kha. tathA''ha / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / 155 tama / tatredamiti purovartidravyamAtragrahaNasya doSadUSitacakSurjanyatvenAnAM kalitazuktitvAdivizeSitasya sAmAnyamAtragrahaNarUpatvAdrajana miti jJAnasyAmanihitaviSayasya saMprayogaliGgAyaprasUtatayA sadRzAvabodhitasaMskAramAtramabhavatvena parizeSamAptasmRtibhAvasya doSahetukatayA gRhItatattAMza moSAdgrahaNamAtratvopapatteH / tadapyuktam--- nanvatra rajatAbhAsaH kathameSa ghaTivyate / ucyate zuktizakalaM gRhItaM bhedavarjitam || zuktikAyA vizeSA ye rajatAdbhedahetavaH / te na jJAtA abhibhavAjjJAtA sAmAnyarUpatA / anantaraM ca rajatasmRtirjAtA tathA'pi ca / manodoSAttadityaMzaparAmarzavivarjitam // rajataM viSayIkRtya na tu zuktervivecitam / smRtyA'to rajatAbhAsa upapanno bhaviSyati / / (prk0p04|26 - 29) iti / na saMnihitaM tAvatpratyakSaM rajataM bhavet // liGgAdyabhAvAccAnyasya pramANasya na gocaraH / parizeSAtsmRtiriti nizcayo jAyate punaH || ( praka0pa04 / 31 - 32 ) iti / nanu kimidamekaikaM vyavahArakAraNamuta saMbhUya / na prathamaH / dezabhedena pravRttiprasaGgAt / na caramaH / prayatnAyaugapadyAjjJAnA yaugapadyAt ( bai0 sU0 3 / 2 / 3 ) ityAdinA jJAnayogapadyaniSedhAt / ato jJAnadvayaM heturityayuktaM vaca iti cenmaivaM vocaH / avinazyatoH sahAvasthAnaniSedhe'pi vinazyada vinazyatoH sahAvasthAnasyAniSiddhatvena nirantarotpannayostadupapatteH / nanuM rajatajJAnAdrajatArthI rajate pravartatAM nAma / paurastye vastuni kathaM pravRttiH syAditi cenna / svarUpato viSaya tathA gRhItabheda yorgrahaNasmaraNayoH saMnihitarajata gocarajJAna sArUyeNaM vastutaH parasparaM vibhinna yorapya bhedocita sAmAnAdhikaraNyavyapadezahetutvopapatteH / grahaNasmaraNayoH saMnihitarajatajJAnasArUpyaM katham / yathA caitattathA nizamyatAm / saMnihitarajatagocaraM hi vijJAnamidamaMzarajatAMza yorasaMsarga nAva: mAhate / tayoH saMsRSTatvenAsaMsargasyaivAbhAvAt / nApi svagataM bhedam / ekajJAnatvAt / evaM grahaNasmaraNe api doSavazAdvidyamAnamapIdamaMza rajatAMza yora saMsarga bhedaM nAvagAhata iti / bhedAgrahaNameva sArUpyam / taduktaM gurumatAnusAribhiH 1 kha. degdhe videg / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe-- grahaNasmaraNe ceme vivekAnavabhAsinI / samyagrajatabodhAcca bhinne yadyapi tattvataH // tathA'pi bhinne nAssbhAte bhedAgrahasamatvataH / samyagrajata bodhastu samakSaikArthagocaraH // tato bhinne abuddhvA ca grahaNasmaraNe ime / samAnenaiva rUpeNa kevalaM manyate janaH // aparokSAvabhAsena samAnArthagraheNa ca / availakSaNyasaMvittiriti tAvatsamarthitA / vyavahAro'pi tattulyastata eva pravartate / (praka0pa04 / 33-37) iti / evama gRhItaviveka mApannasaMnihita rUpyajJAnasArUpyaM grahaNasmaraNadvayamaM yathAvyavahAraheturiti siddham / yadyevamayathAvyavahAro grahaNasmaraNajanyastarhi pItaH zaGkha ityAdau sa na siddhastatra tayorabhAvAditi cenna / agRhItavivekayoH prAptasamIcInasaMsargajJAnasArUpyatve grahaNayoreva vyavahAra saMpAdakatvopapatteH / nayanarazmivatinaH pittadravyasya pItimA doSavazAddravyarahito gRhyate / zaGkho'pyakalitazuklaguNaH svarUpato gRhyate / tadanayorguNaguNinoH saMsargayogyayo ra saMsargAgraha sArUpyAtpatitapanIya piNDamatyayA vailakSaNyAdvyavahAra upapadyate / yathoktam 156 pItazaGkhAvabodhe hi pittasyendriyavartinaH / pItimA gRhyate dravyarahito doSatastathA // 'zaGkhasyendriyadoSeNa zuktimA na ca gRhyate / kevalaM dravyamAtraM tu maithate rUpavarjitam // guNe dravyaMvyapekSe ca dravye ca guNakAGkSiNi / bhAsamAne tayorbuddhirasaMbandhaM na budhyate // . satyapItAvabhAsena same bhAte matI ime / vyavahAro'pi tattulya evamatrApi yujyate / / ( prk0p04|48-51) iti / nanvidaM rajatamiti bhrAntijJAnAnabhyupagame rajataprasakterasa svAbhedaM rajatamiti niSedhaH kathaM kaladhautAbhAvaM bodhayatIti cennaiSa doSa: / bhedAgrahaprasaJjitasya zuktau rajatavyavahArasya niSedhasvIkAreNa kalpanAlAghavasadbhAvAt / taduktaM paJcikAprakaraNe - 1 kha..nArthe gra N / 2 kha. 'teH / vinIya n'| 3 kha. 'guNito'saM' / 4 kha. 'naH / pittamA / 5 kha. prathite / 6 kha. vyasya pakSe / 7 kha 'kSiNe / 8 ' tyapittAva' / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / 155 mithyAbhAvo'pi tattulyavyavahArapravartanAt / / rejatavyavahArAMze visaMvAdayato narAt // bAdhakapratyayasyApi bAdhakatvamato matam / ' prasajyamAnarajatavyavahAranivAraNAt // (praka0 504|38-39)iti| tadanena prAcInayoniyoH satyatve 'kathaM bhramatvaprasiddhiriti zaGkA parAkRtA / ayathAvyavahArapravartakatvena tdupptteH| . / kiMca nedaM rajatamiti bAdhakAvabodho nAbhAvamavagAhate / bhAvavyatirekeNA: bhAvasya durgrahaNatvAt / yadyevamaGga nAstIti pratyayasya kimAlambanam / aparathA mAhAbhAnikaMpakSAnupraveza iti cenmaivaM bhASiSThAH / abhAvasya dharmipratiyoginirUpaNAdhInanirUpyatvenAvazyAbhyupagamanIye dRzye pratiyoginyadRzye vA smaryamANe'dhikaraNamAtrabuddhereva nAstIti vyavahAropapattAvatiriktAbhAvakalpanAyA pramANAbhAvAt / taduktamamRtakalAyAm - atrocyate dvayI saMvidvastuno bhUtalAdinaH / ekA saMsRSTaviSayA tanmAtraviSayA parA // tanmAtraviSayA vA'pi dvayI sA'ya nigadyate / pratiyoginyadRzye ca dRzye ca pratiyogini // tatra tanmAtradhIyaM smRte ca pratiyogini / . nAstitvaM saiva bhUbhAge ghttaadiprtiyoginH|| (prk0p06|37-39) iti / ata eva ca prAbhAkaramatAnusAribhiH pramANapArAyaNe pratyakSAdIni pazcaiva pramANAni apazcitAni / nanvevamabhAvasyAbhAve nakArasya vaiyaryamApayeta / anuzAsanavirodhazcA''patediti cettadetadvArtam / ekonapazcAzadvarNAnAM madhye kasyApi varNasyAbhAvArthatvAdarzanena varNasya sato nakArasya tadarthatvAnuphpatteH / na caivamanuzAsanavirodhaH / tadanyatadabhAvataviruddheSvartheSvanuzAsanasyaivamarthaH syAt / tathAhi-cetanAnAM madhye kazcana kasyacicchatruH kazcana kasyacinmitraM kazcana kasyacidudAsInastathaivAcetAnAnAmapi / tadanyapadena tadudAsIno nakArArthaH / viruddhapadena zatrunakArArthaH / tadabhAvapadena mitraM nakArArthaH / tathA cAbrAhmaNapada evaitatrayaM pratIyate zUdra ityudAsIno yavana iti zatruH kSatriya iti mitram / evaM sarvatra nabhayogasthale draSTavyamiti na kazcidabhAvo bhAvavyatiriktaH saMbhavati / tasmAduktayA rItyA bhramabAdhaprasiddhayA vivAdAbhyAsitAH pratyayA yathArthAH pratyayatvAddaNDIti pratyayavaditi siddham / ... 1 kha. rava' / 2 kha. rasitaM vya' / 3 kha. m / aas| 4 kha. degvavyati / 5 kha. siddhtvaadvivaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sarvadarzanasaMgrahe 1 tadapare na kSamante / iha khalu nikhilaprekSAvAnsamIhitatatsAdhanayoranyatara. pravedane pravartate / na ca rajatamarthayamAnasya zuktikAzakalajJAnaM tadrUpamanubhAvayituM prabhavati / zuktikAzakalasya samIhitatatsAdhanayoranyatarabhAvAbhAvAt / nApi rajatasmairaNaM purovartini pravRttikAraNam / tasyAnubhavapAratantryatayA'nubhavadeza eva pravartakatvAt / nApi bhedAgraho vyavahArakAraNam / grahaNanibandhanatvAcetanavyavahArasya / nanu na vayamekaikasya kAraNatvaM khUmahe yenaivamupalabhyemahi / kiMtvagRhItavivekasya jJAnadvayasya prAptasamIcInapuraH sthitarajata jJAnasArUpyasyetyanuktopAlambho'yamiti cettadapyayuktam / vikalpAsahatvAt / tathAhi - samIcInarajatAvabhAsasArUpyaM bhAsamAnaM pravartakaM sattAmAtreNa vA / Adye vikalpa bhedAgrahApasparyAyasya sAMrUpyasya samIcInasaMnibhe ime jJAne iti vizeSAkAreNa gRhyamANasya pravRttikAraNatvaM kiMva'nayoreva svarUpato viSayatazca mitho bhedAgraho vidyata iti sAmAnyAkAreNa gRhyamANasya sArUpyasya / nA''greH / samIcInajJAnavattasaMnibhajJAnasya taducitavyavahArapravartakatvAnupapatteH / na khalu gosaMnibho gavaya ityavabhAso gavArthinaM gavaye pravartayati / na dvitIyaH / vyAhatatvAt / na khalvanAkalitabhedasyAnayorityanayoriti graha bhedAgraha iti ca pratipattibhavati / ataH parizeSAtsattAmAtreNa bhedAnaharUpasya sArUpyasya vyavahArakAraNatvamaGgIkartavyam / evamevAstviti cettadamiha saMpradhAryam - kimayaM bhedAgraha samaripotpAdanakrameNa vyavahArakAraNamastUtAnutpAditAropa evaM svaya miti / na ca dvitIyaH pakSa eva zreyAn / tAvataiva vyavahArotpattAvAropasya gauravadoSaduSTasvaditi mantavyam / viziSTavyavahArasya viziSTajJAnapUrvakatvaniya memAGgAmapUrvakasvAnupapatteH / nambayaM vyavahAro nAjJAnapUrvaka ityanAkalitaparAbhisaMdhiH svasiddhAnta siM dAyayadi kazcicchanta sa prativaktavyaH / zuktikAviSayasya grahaNasyAsamIhitaviSayatvena rajatArthimavRsiMhetutvA saMbhavAdanvayavyatirekAbhyAM rajatajJAnasyaM samIhitaviSayatvena pravRttihetutva saM yavAccedamarthAbhisaMbhinnagrahaviviktasyApi rajatasmaraNasya kAraNatvaM vaktavyam / tacca vaktuM na zakyate / jAnAti icchati tataH pravartata iti nyAyena jJAnecchApravRttInAM samAnaviSayatvena bhAvyam | tathA cedaMkArAspadAbhimukha pravRttasya rajatArthinastadicchAnivandhanam / anyathA' 1 kha..bhaveM pA / 2 khaH 'he vya' / 3 ka. ' vA tayoM / 4 khaM prasAryam / 5 ka. mukhyaradeg / kha. 'mukhara N / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradanam / nyadicchamanyadvayavaharatIti vyAhanyeta / tathA ca yadIdaMkArAspadaM rajatIvabhA. sagocaratAM nA''caretkathaM rajatArthI tadicchet / yadyarajatatvAgrahapAditi brUyAdrajatatvAgrahAtkasmAdayaM nopekSeteti / murgapatcadbhavabhedAgrahAbhedAprahanibandhanA. bhyAmupAdAnopekSAbhyAM purataH pRSThatazcAkRSyamANaH puruSo dolAyamAnatrayA rUpayA ropamantareNopAdAnapakSa eva na vyavasthApyata ityanicchatA'pyacchamatinA samA. ropaH samAzrayaNIyaH / yathA''ha bhedAgrahAdidaMkArAspade rajatatvamAropya bajA. tIyasyopakArahetubhAramanusmRtya tajjAtIyatvenAsyApi tadanumAya tadarthI pravartata iti prathamaH pakSaH prshsyH| na ca taThastharajatasmaraNapakSe'pi hetohItatvenAyaM mArgaH samAna iti vAcyam / rajatatvasya hetoH pakSadharmatvAbhAvAt / na ca pakSadharmatAyA abhAve'pi vyAptibalAdpakatvaM zaDUnyam / vyAptipakSadharmatAvalliGgasyaiva gamakavAGgIkArAda tadAhuH zabarasvAminaH-jJAtasaMbandhasyaiva puMso liGgaviziSTadhamryekadezadarzanA lliGgiviziSTadhayekadezabuddhiranumAnamiti / AcAryo'jyavocatra saM eSa cobhayAtmA yo gamye mamaka imyate / . asiddhenaikadezena gamyAsiddhenaM bodhakaH // iti / nanu bhavatpakSe'pi puraHsthitasyedamarthasya paramArthato rajatatvaM nAstIti na raja. tatvaM dharyekadeza iti cenna / yakSAnurUpo baliriti nyAyenAnumityAbhAsAnuguNasyaikadezasya vidyamAnatvAt / tathA ca prayogaH-vivAdAdhyAsitaM rajatajJAnaM purovartiviSayaM rajatArthinastatra niyamena pravartakatvAt / yaduktasAdhanaM tadukta sAdhyaM yathobhayakAdisaMmataM satyarajatajJAnam / vivAdapadaM zuktizakalaM rajatajJAnaviSayoM'vyavadhAnena rajatArthipravRttiviSayatvAdrajatapaMdasamAnAdhikaraNapadAntaravAcyatvAdvA vasturajatavat / yaduktaM rajatajJAnasya zuktikAlambanatve'nubhavavirodha iti tadapyayuktam / vikalpAsahatvAt / tathAhi-tatra kiM rajatAkArapratIti prati zukterAlambanatve'nubhavavirodha udbhAvyata idamaMzasya vA / nA''dyaH / anaGgIkAraparAhatatvAt / na dvitIyaH / idaMtAniyatadezAdhikaraNasya cAkacakyaviziSTasya vastuno rajatajJAnAlambanatvamanavalambamAnasya bhavata evAnubhavAvirodhAt / idaM rajatamiti sAmAnAdhikaraNyena purovartinyaGgulinirdezapUrvakamupAdAnAdivyavahAradarzanAca / 1 kha. dicchedanya / 2 ka.-"tAbhA / 3 kha. 'grahaNAtka' / 4 kha. gtdbh| 5 kha. pIyastathAhi bhe / 6 ka. pi dharmahetvoH / kha'pi hetvAgrahI / 7 kha. zakyazaGkam / vyA / 8 kha. sa eva co / 9 sa. padaM sa / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvadarzanasaMgrahe... yacoktaM-doSANAmautsargikakAryaprasavazakti pratibandhakatayA viparItakAritvaM nAstIti / tadapyayuktam / dAvadagdhavetravIjAdau tathA darzanAt / na ca dagdhasya vetrabIjatvaM nAstIti. mantavyam / zyAmasya ghaTasya raktatAmAtreNa ghaTatvanivRtti prasaGgAt / nanu ghaTo'yaM ghaTo'yamityanuvRttayoH pratyayaprayogayoH sadbhAvAdghaTatvasya sadbhAva iti cenna / atrApIdaM vetrabIjamiti tayoH samAnatvAt / tathA bhasmakadoSadUSitasya jATharAgnebennapacanasAma dRzyate / na ca bahannapacanasAmarthya jATharasyaiva jAtavedaso na bhasmakavyAdheriti vaktuM yuktam / tasya mandamalpapacanasAmarthe'pi sahasA mahatpacanasya bhasmakanyAdhisAhAyakamantareNAnu. papatteH / anyathA sarveSAM tthaa''ptteH| kiMca jJAnAnAM yathArthavyavahArakAraNatve'pi doSavazAdayathArthavyavahArakAraNatvamaGgIkurvANo bhavAneva paryanuyojyo bhavati / (taduktaM bhASye-yazcobhayoH samAno doSo dyotate tatra kazcoyo bhavatIti / atrApyuktam -yazcobhayoH samo doSaH parihAro'pi vA smH| . . naikaH paryanuyoktavyastAhagarthavicAraNe / / iti / tathA'pi mAmakasyAnumAnasya kiM dUSaNaM dattamAsIt / yadyanumAnadUSaNaM vinA na parituSyatti hanta kAlAtyayApadiSTatA / kRSNavarmAnuSNatvAnumAnavat / etAvantaM .kAlaM yadidaM rajatamityabhAdasau zuttiApiti pratyakSeNa prAcInamatyayasyAyathArthatvaM avedayattA yathArthatvAnumAnasyApahRtaviSayatvAdvAdhyatvasaMbhavAt / .. ... yaccoktaM svagocaravyabhicAre sarvAnAzvAsaprasaGga * iti / tadasAMpratam / saMvidAM kacitsaMvAdinyavahArajanakatve'pi na sarvatra tacchaGkayA pravRttyuccheda iti yathA tAvake mate tathA mAmake'pyasau panthA na vArita iti samAnayogakSe. matvAt / tautAtitamatamavalambya vidhivivekaM vyAkurvANarAcAryavAcaspatimitraibarbodhakatvena svataH prAmANyaM nAvyabhicAreNeti nyAyakaNikAyAM pratyapAdi / tasmAdavizvAsazaGkA'navakAzaM labhate / ... . nanu mAdhyamikamatAvalambanena rajatAdivibhramAlambanamasaditi cettaduktam / asato'parokSapratibhAsAyogyatvAt / taduvAditsayA pravRttyanupapattezca / nanu vijJAnamevaH vAsanAdisvakAraNasAmAsAditadRSTAntasiddhasvabhAvavizeSamasatmakAzanasamarthanamupajAtam / asatprakAzanazaktiravidyA saMvRtiriti pryaayaaH| tasmAdavidyAvazAdasanto bhAntIti cettadapi vaktumazakyam / zakyasya durnirUpyatvAt / / 1 kha. degthA tathA''pa / 2 ka. degnAnAmajJAnato ya / kha. nAnAmajJAnAdyathA / 3 kha. 'STaka / 4 kha. degsaGgayati / 5 kha. citsannAdi / 6 kha. ditAdR / 7 kha. bhAgniti / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / kimatra zakyaM kArya jJApyaM vA / nA''dyaH / asataH kAryatvAnupapatteH / na dvitiiyH| zakyasya kAraNatvenAGgIkRtatvAt / jJAnAdanyasya jJAnasyAnupalabdhezca / upalabdhau vA tasyApi jJApyatvena jJApakAntarApekSAyAmanavasthApattezca / athaitadoSaparijihIrSayA vijJAnaM sadarUpamevAsataH prakAzakamiti. kakSI kriyata iti cedatra devAnAMpriyaH praSTavyaH punaH / asau sadasatoH saMbandho nirUpyanirUpakabhA. vo'vinAbhAvo vA / nA''dyaH / asata upakArAdhAravAyogenAnupakRtatayA nirUpyatvAnupapatteH / na caramaH / dhUmadhUmadhvajayoriva tadutpattilakSaNasya ziMzapAkSayoriva tAdAtmyalakSaNasya vA'vinAbhAvanidAnasya sadasatorasaMbhavAta / tasmAdvijJAnamevAsatprakAzakamityasadvAdinAmayamasatpralApa ityAropyamANaM nAsat / nanu vijJAnavAdinayAnusAreNa pratIyamAnaM rajataM jJAnAtmakam / tatra ca yuktirabhidhIyate-yadyathA'nubhayate tattathA / anyathAtvaM tu balavadvAdhakopanipAtAdAsthIyata ityubhayavAdisaMmato'rthaH / tatra ca nedaM rajatamiti niSiddhedabhAvaM rajatamaryAdAntarajJAnarUpamavatiSThate / na cedaMtayA niSedhe satyanidaMtayA ca, bahirapi vyavasthopapatteH kutaH saMvidAkAratati vAcyam / vyavAhatasyAparokSatvAnupapattAvaparokSasya vijJAnasya kakSIkartavyatvAt / tathA ca prayogaH-vivAdapadaM, brijJA nAkAraH saMprayogamantareNAparokSatvAdvijJAnavAdati / tadanupapannam / vikalpAsahasvAt / bAdhako'vabodhaH kiM sAkSAjJAnAkAratAM bodhayatyAdvA! nA''dya nedaM rajatAmiti pratyayasya rajatavivekamAtragocarasya nAnAbhedagocaratAyAmanubhavAvi. rodhAt / nedaM rajatamiti rajatasya purovartitvapratiSedho jJAnAkAratAM kalpayatIti cettadetadvArtam / prasaktapratiSedhAtmano bAdhakAvabodhasya tatraiva sattvAlatiSedhopapatteH / vijJAnAkAratvasAdhanamapyavijJAnAkAre bahiSThe sAkSipratyakSe bhAvarUpAjJAne vartata iti svybhicaarH| nanvanyathAkhyAtivAdimatAnusAreNa rajatasya dezAntarasattvena bhAvyam / . anyathA tasya pratiSedhapratiyogitvAnupapatteH / na hi kazcitprekSAvAzazaviSANaM pratiSaTuM prabhavati / taduktam vyAvayAbhAvavattaiva bhAvikI hi vishessytaa| . abhAvavirahAtmatvaM vastunaH pratiyogitA // (nyA0 ku0.3|2) iti / tathA ca tasya dezAntarasatvamAzrayaNIyamiti cettadapi na pramANapaddhatimA / asataH saMsargasyeva kaladhautasya niSedhapratiyogitvopapatteH / 1 ka. 'jJAnarU' / kha. 'jJAnasvarUpa' / 2 ka.- "tima / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sarvadarzanasaMgrahenanvidaM rajatamiti jJAnamekamanekaM vA / na tAvadAdyaH / apasiddhAntApatterasaMbhavA / tathAhi-zuktIdamaMzendriyasaMprayogAdidamAkArAntaHpariNAmarUpamekaM zAnaM jAyate / na ca tatra kaladhautaM viSayabhAvamAkalpayitumutsahase / asaMprayuktasvAttasya / viSayatvAGgIkAre srvjnytvaaptteH| na cai cakSuranvayavyatirekAnubidhAyitayA tajjJAnasya tajjanyatvaM vAcyam / idamaMzajJAnotpattI tadupakSayopapatteH / na cApi saMskArAdrajatajJAnasya janma / smRtitvApatteH / athendriyadoSasya tatkaraNatvam / tadapyayuktam / svAtantryeNa tasya jJAnahetutvAnupapatteH / na hi grahaNasmaraNAbhyAmanyaH prakAraH samasti / tasmAdidamaMzarajatatAdAtmyaviSayamekaM vijJAnaM na ghaTate / nApyanekamakhyAMtimatApatteriti ceducyate prathamaM doSakaluSitena cakSuSedatAmAtraviSayAntaHkaraNavRttirutpadyate / anantaraM tayA vRttyA caitanyAvaraNAbhibhave sati taccaitanyamabhivyajyate / pazcAdidamaMzasanyaniSThA'vidyA rAgAdidoSakaluSitA kaladhautAkAreNa pariNamate / idamAkArAntaHkaraNapariNAmAvacchinnacaitanyaniSThA kaladhautagocarapariNAmasaMskArasaciyA kaladhautajJAnAbhAsAkAreNa prinnmte| tau ca rajatavRttipariNAmau svAdhiSThAnena sAkSicaitanyenAvyavadhAnena bhAsyate / tathA ca savRttikAyA avidyAyAH sAkSibhAsyatvAbhyupagame vRttyantaravedyatvAbhAvAnnAnavasthA / yadyapyantaHkaraNa. tiravidyAvRttizceti dve ime jJAne tathA'pi viSayAdhInaM phalam / jJAto ghaTa iti viSayAvacchinnatayA phalapratIteH / tadviSayazca satyamithyAbhUtayoridamaMzarajatA. zayoranyonyAtmakatayaikatvamApanaH / tasmAdviSayAvacchinnaphalasyApyekatvAjJAnakyApacaryate / taduktam zuktIdamaMzacaitanyasthitA'vidyA viz2amyate / rAgAdidoSasaMskArasacivA rajatAtmanA // idamAkAravRttyaktacetanyasthA tthaavidhaa| vivartate tadrajatajJAnAbhAsAtmanA'pyasau // satyamithyAtmanorakyAdekastadviSayo mataH / tadAyattaphalaikatyAjjJAnakyamupacaryate / / iti / paJcapAdikAyAmapi phalaikyAjjJAnakyamupacaryata ityabhiprAyeNa sA .meva jJAna mekaphalaM janayatItyuktam / 1 kha. degcca shu| 2 kha. rUpAtmakaM / 3 kha. cakSu / 4 kha. tadapekSAyA upa / 5 sa. khyA. vim| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / .163 nanu zaktikAmastake bhAvyamAnasya kaladhautasya tatraiva satyatvAbhyupagame nedaM rajatamiti niSedhaH kathaM prabhavediti cenna / prAtibhAsikasatyatve'pi vyAvahArikasatyatvAbhAvena pratipannopAdhau pratiyogitvasaMbhavAt / taduktaM paJcapAdikA. vivaraNa-trividhaM sattvam / paramArthasattvaM brahmaNaH / bharthakriyAsAmarthya sattvaM mAyopAdhikamAkAzAdeH / avidyopAdhikaM sattvaM rajatAderiti / anyatrApyuktam kAlatraye jJAtRkAle pratItisamaye tathA / bAdhAbhAvAtpadArthAmA sattvavaividhyamiSyate / tAtvikaM brahmaNaH sattvaM vyomAdeAvahArikam // rUpyAderarthajAtasya prAtibhAsikamiSyate // iti / laukikena pramANena yadbhAdhyaM laukike'vadhau / tatmAtibhAsikaM sattvaM bAdhyaM satyeva mAtari / vaidikena pramANena yadbAdhyaM vaidike'vadhau / tavyAvahArikaM sattvaM bAdhyaM mAtrA sahaiva tat // iti c| tataH khyAtiSAdhAnyathAnupapatyA bhrAntigocarasya mAyAmayasya rajatAdeH sada. savilakSaNatvalakSaNamanirvacanIyatvaM siddham / tamavocacitsukhAcArya:-. . pratyeka sadasattvAbhyAM vicArapadavIM na yat / .. gAhate tdnirvaacymaahurvedaantvaadinH|| (citsu0 pR0 79) iti / nanu mAyAvidyayoH svAzrayavyAmohahetutvatadabhAvAbhyAM bhedasya jAgarUkatvenAvidyAmayatve vaktavye mAyAmayatvoktirAropyasyAyukteti cettadayuktam / anirva. canIyatvatattvAbhAsapratibandhakatvAdilakSaNajAtasya mAyAvidyayoH samAnatvAt / kiMcA''zrayazabdena draSTocyate kartA vA / nA''dyaH / mantrauSadhAdinimittamAyAdarzinastasya vyAmohadarzanAt / na dvitIyaH / viSNoH svAzritamAyayaiva rAmAbatAre mohitatvena tatra mAyAvitvasyAprayojakatvAt / bAdhanizcayamantrAdipratIkArabodhayoreva prayojakatvAt / aparathA paGgvandhavatkartA'pi vyAmujheta / na cecchAnuvidhAnAnanuvidhAnAbhyAM tayorbheda iti bhaNitavyam / mAyAsthaLe maNimantrauSadhAdiprayogavadavidyAsthale'pi dvicandrakezoNDUkAdivibhramanimittAmulya. SaSTambhAdAvapi svAtantryopalambhAt / ata eva tatra tatra zrutismRtibhASyAdiSu mAyAvidyayorabhedena vyavahAraH saMgacchate / kacidvikSepaprAdhAnye nA''varaNamAdhA 1 kha. tadaiva / 2 kha. degNama / 3 kha. 'katvavila / 4 k.-'tisuutrbhaa'| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.64 sarvadarzanasaMgrahe nyena ca mAyAvidyayorbhede tadvyavahAro na virudhyate / taduktammA vikSipadajJAnamIzecchAvazavarti vA / avidyAcchAdayattatraM svAtantryAnuvidhAyei vA / / iti / nanvavidyAsadbhAve kiM pramANam / ahamajJo mAmanyaM na jAnAmIti pratyakSamatibhAsa eva / nanu jJAnAbhAvaviSayo'yaM nAbhipretamarthaM garbhayatIti cenna tAvadanupalabdhivAdinazrodyametat / parokSapratibhAsahetutvAttasyAH / ayamapi parokSapratibhAsa eveti cenna tAtralliGga zabdAnupapadyamAnArthajanyaH / jJAtakaraNatvAtteSAm / na caitatsAmagrIkAle jJAnamasti / anubhUyate vA / anupalabdhyA janyata iti cena tAvadiyamajJAtA karaNam / pratyakSetarasya jJAtakaraNatvaniyamAt ! nApi jJAtaiva karaNam | anupalabdhyanavasthAnAt / na ca yathA pareSAbhAvagrahaNe yogyAnupalabdhiH sahakAriNI tatha naH karaNamiti zaGkanyam / jJAnakaraNa iva sahakAriNi jJAtaitvaniyamAbhAvAt / astu vA tathA jJeyAbhAvagrahaNe karaNam / jJAnAbhAvagrahaNe karaNaM na bhavatyeveti vakSyate / . 1 pratyakSAbhAvavAde tu pratyakSeNa tAvaddharmipratiyogijJAnayoH satorAtmani jJAnamAtrAbhAvagrahaNaM na brUyAt / ghaTati bhUtale ghaTAbhAvasyeva jJAnamAtrAbhAvasya grahItumazakyatvAt / tayorasatostu sutarAm / kAraNAbhAvAt / ato'pi yogyAnupalabdhyA vA phalaliGgAdyabhAvena vA''tmani jJAnamAtrAbhAvagrahaNaM durlabhamiti paramate'pyayaM nyAya: samAnaH / tadevamAtmani pratyakSeNa vA'nyena vA jJAnamAtrAbhAvasya grahaNamazakyamiti sthitam / 93 nanu jJAnavizeSAbhAvaH pratyakSeNa gRhyatAm / na tAvatsmaraNAbhAvaH / abhAvagrahaNe pratiyogigrahaNasya kAraNatvAt / nApyanubhavAbhAvaH / tasyAvarjanIyatvAt / nanvAtmani ghaTAnubhavAbhAva: pratyakSaviSayastarhyahamajJa iti jJAnasAmAnyavacano jAnAtirjJAnavizeSe'nubhave lakSaNayA vartanIyaH / lakSaNA ca saMbandhe'nupapattau ca satyAM vartate / saMbandhastAvadanu bhavatvajJAnatvayorekavyaktisamAvezI vyApyavyApakabhAvo vA vidyata eva / anupapattiM tu na pazyamaH / nanvanubhavAbhAve pratyaza~sya prameyalAbhastenaiva tasyArthavattA sidhyati / satyam / prayojanametannAnupaAtmani jJAnamAtrAbhAvaM 98 pattiH / anyonyAzrayAt / nanvahamajJa ityatra naJ, 1 kha. mAmAcikSipati jJA' / 2 kha. ' mayediti / 3 kha 'mahAra' / 4 thA ka' / 5 kha. 'tattvaM nemA / 6 kha. 'vaditi / 7 kha trAvabhA / 8 ka - gAbhA / 9 kha. 'trAvabhA / 10 kha. 'gismaraNa' / 11 kha. 'cane jJAnA' / 12 kha. zeSAnu / 13 kha. 'nIyala' / 14 kha. 'zyAmya na' / 15 kha. 'kSapra N / 16 kha. 'patteranyo / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / 165 ma e'te / jJAnavati tasmistadabhAvAt / nApyanubhavAbhAvam / jJAnoktastadanAbhadhAyakatvAt / nairarthakyaM ca na yuktamityanayaivAnupapattyA lakSaNeti cedukta lakSa. gaivAvidyA tadartho'stu / saMdeha iti cenna / asamatvAtkoTidvayasya / anyatra hi pratiyoginivRttinaarthaH / atra tu pratiyogivyApyanivRttiriti / jAnAtisamabhivyAhRtasya namaH kaciduktalakSaNAvidyAviSayatvasiddhimantareNa na saMdeha ityaH vaIyabhAvena saiva jAnAtisamabhinyAhRtasye natraH sarvatra tadviSayatvamavagamayati vilumpati jJAnAbhAvakoTayantaramiti ka saMdehAvakAzaH / tadevaM lakSaNAhetvabhAve'nubhavAbhAvo'pyAtmani na pratyakSeNa gRhyata iti parizeSAduktalakSaNA'vidhavAjJa iti pratibhAsasya viSaya iti sthitam / / astu vA jJAnAbhAvapratibhAsaH / ayamabhAvazca pratiyogI yatra niSidhyate na tatastattvAntaramanyadadhikaraNabhAvAt / mA bhadanyabhAvatvamanyAbhAvatvaM tu syaat| nana tadapi viruddham / satyaM sati bhede / sa ca prmaannaat| tacca sati pratiyogyA bhAvadhikaraNatastattvAntare / nanu ghaTavati bhUtale ghaTAbhAvamitivyavahRtI syAtAmiti cenmA bhUtAmete pratiyoginA sahAnubhUyamAne'dhikaraNe / pratiyogita smaraNe satyanubhUyamAne'dhikaraNe tu syAtAm / evamapyupapattau na tattvAntaraviSayatvaM kalpyam / kA'nupapattiriti cedAdhakAmAvastAvadukta eva / bAdhakaM tu kalpanAgauravameva / tathAhi-tattvAntaratvaM tAvadekaM kalpyam / tasyAparokSatvAyendriyasaMnikarSaH kalpyaH / sa ca saMyogAdirna bhavatIti saMyuktavizeSaNatvAdiH kalya ityato varamuktalakSaNasyAdhikaraNasya vyavahAraviSaye'GgIkAraH / sati caivaM jJAnAbhAvenApi pratiyogismRtI satyAmanubhUyamAnamadhikaraNaM jJAtaiva / sa ca na kevalamantaHkaraNam / jaDatvAt / nApi kevala Atmaiva / apariNAmitvA. daguNatvAcca / ata ubhayorabhedAdhyAsaH / AtmAdhyAsazcoktalakSa gA'vidyA''tmetyAyAtamavidyAyAmevAhamajJa iti pratimAsaH pramANamiti / anumAnaM ca-vivAdapadaM pramANajJAnaM svaprAgabhAvavyatiriktasvaviSayAvaraNa. svanivartya svadezagatavastvantarapUrvakamaprakAzitArthaprakAzakatvAt / andhakAre prathamotpannapradIpaprabhAvaditi / vastupUrvakamityukta AtmavastupUrvakatvenArthAntaratA / 1 kha. "tastadAbhA / 2 kha. nivA nArthaH / 3 nivo'nartha iti / 4 kha. zyaM bhavati se / 5 kha. "sya naji ta / 6 kha. deva la / 7 kha. 'davi / 8 kha. sattvaM / 9 kha. 'vaatsvaadhi| 10 kha. ntaratvenAsya / gha / 11 kha. degpyutpattau natvAnta / 12 kha. zeSeNa / 13 kha. degSayAGgIkAraH sati jJA / 14 kha. satvAna / 15 kha. sAtmAdhyA / 16 kha. degti vA'nu / 17 kha. "deza g| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 sarvadarzanasaMgrahe-. tadartha ghastvantareti / tathA'pi viSayabhUte vastvantare'rthAntaratA / tadartha svadezagateti / adRSTAdikaM pratyAdeSTuM svanikyoMta / uttarajJAnanivayaM prathamajJAnaM nivartayituM svaviSayAvaraNeti / prAgabhAvaM pratikSeptuM svamAgabhAvavyatirikteti / svaprAgabhAvavyatiriktapUrvakamityukte viSayeNArthAntaratA / tadartha viSayAvaraNati / tAdRzamandhakAraM vyAseddhaM svanivatyeti / viSayagatAmajJAtatAM nirAkartuM svadezagateti / mithyAjJAnamapohituM vastvantareti / dhArAvAhikavijJAne vyabhicAraM vyAseddhamaprakAzitati / madhyavartipradIpaprabhAyAM sAdhyasAdhanavaidhuryapratirodhAya prathamotpamavizeSaNam / saurAlokavyAptadezasthapradIpaprabhApratikSepAyAndhakAreti / na ca jJAnasAdhake pramANe vyabhicAraH zaGkanIyaH / vipratipanaM pratyasattvanivRttimAtrasya pramANakRtyatvAt / taduktaM devatAdhikaraNe kalpanarukAraiH-anumAnAdibhirasattvanivRttiH kriyata iti / nanu sAdhanavikalo dRSTAnta iti cenna / prakAzazabdena tamovirodhyAkArasya vivakSitatvAt / taduktaM vivaraNavivaraNe sahajasarvajJaviSNubhaTTopAdhyAyaH-na cAtra pakSadRSTAntayorekaprakAzarUpAnanvayaH zaGkanIyaH / tamo. virodhyAkAro hi prakAzazabdavAcyaH / tenA''kAreNaikyamubhayatrAstIti / narendragirizrIcaraNastvityamuktam-aprakAzitaprakAzavyavahArahetutvaM hetvarthaH / tasya cobhayatrAnugatatvAnnAsiddhayAdiriti / zrutezca / bhUyazcAnte vizvamAyAnivRttiH (zve0 1 / 10 ) ityAdikA zrRMtiH / taratyavidyA vitatA hRdi yasminnivezite / yogI mAyAmameyAya tasmai vidyAtmane namaH // iti ca / .. etenaitatpratyuktaM yaduktaM bhAskareNa-tapaNakacaraNaM pramANazaraNe bhedAbhedavAdinAM bhAvarUpamajJAnaM nAsti kiMtu jJAnAbhAva iti / tathA ca bhAskarapraNItazArIrakamImAMsAbhASyagrathiH--yadeva pararUpAdarzanaM saivAvidyeti / bhAvarUpAjJAnAnabhyupagame jIvezvarAdivibhAgAnupapatteH / na ca bhAvikaH paramAtmanoM'zo jIva iti vAcyam / niSkalaM 'niSkriyaM zauntaM niravadyaM niraJjanam ' ( zve0 6 / 19 ) ityAdizrutivirodhAt / kecana zAktAH-zakti mAyAzabdArthabhUtAM jagatkAraNatvenAGgIkRtAM satyAmabhyupetya mAtuliGgagadAkheTaSidhAriNI mahAlakSmIstasyAH prathamAvatAra iti 1 kha. gata iti / 2 ka.-'ti / praa| 3 ka.-NatatvA / 4 kha. bhakkopA / 5 kha. 'zabdo vAcyate sAkA' / 6 kha. "rendrAgi / 7 kha. tavya / 8 kha. tvartho'stha / 9 kha. zrutizca / b| 10 kha. ktaM bhaa| 11 kha. naM naivA / 12 zAntam / i| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / - 167 varNayanti / sA ca kAlarAtriH sarasvatIti dve zaktI utpAdya brahmANaM puruSaM zriyaM ca triyamutpAdayAmAsva / svayaM mithunaM janayitvA svasute apyAha- ahamiva yuSAmapi mithunamutpAdayatamiti / tataH kAlarAtrirmahAdevaM puruSaM svarAM striyaM ca janayAmAsa / sarasvatI ca viSNuM puruSaM gaurI ca striyamudapAdayat / tatazcA''dirvivAhamakarodakArayacca ! evaM brahmaNe svarAM viSNave bhiyaM zivAya gaurI dattvA zaktiyuktAnAM teSAM sRSTisthitisaMhArAkhyAni karmANi pratyapAdayaditi / tadetanmataM zrutyAdimUlapramANavidhuratayA svotprekSAmAtra parikalpitamiti svarUpavyAkriyaiva nirAkriyetyupekSaNIyam / tatazcAnirvacanIyAnAdya vidyAlasitaH pratyagAtmani sImAnaH pramAtRtvAdiprapaJca ityalamatisaGgena / nanu kimarthaM pramAtRsvAdInAmAvidyakatvaM nigadyate / brahmajJAnena nivartanAya jIvasya brahmabhAvAya vA / na prathamaH / zAstraprAmANyAdeva satyasyApi jJAnena nivRtterupapatteH / upalambhAcca / tathAhi setuM dRSTvA vimucyeta brahmahA brahmahatyayA / ityAdinA pApaM sanIvasyate / viSayadoSadarzanena rAgo dardadyate / tArkSyadhyAnena viSaM zamyate / evaM kartRtvAdivandhaH pAramArthiko'pi tattvajJAnena nivartyata / na caramaH | aupAdhikasya jIvabhAvasyopAdhinivRtyA nivRttau brahmabhAvasaMbhavAt / tasmAdbandhasyA''bidya katvavAcoyuktiH sAvadyeti cennaitadanavadyam | satyasyA''tmavajjJAnanivartyatvAnupapatteH / bandhasya mithyAtvamantareNa zAstraprAmANyA dapi tadasiddhezca / zAstramapi -- lokAvagatasAmarthyaH zabdo vede'pi bodhakaH / iti nyAyena lokAvalokitAM padazakti padArthayogyatAM corararIkRtya pracaratIti / aparathA, Adityo yUpa:' ( tai0 brA0 2 / 1 / 5 ) ' yajamAnaH prastaraH ' ( tai0 saM0 1/7/4 ) ityAdivAkya stomasya yathAzrute'rthe prAmANyApatteH / vaidikyAH kriyAyAH samakSakSayitayA pAratrika phalakaraNatvAnyathAnupapattyA pUrvAGgIkaraNAnupapattizca / loke ca zuktivyaktimattvAbhivyaktAvapanIyamAnasyA''ropitasya mithyAtvadRSTau taddRSTAntAvaSTambheno''tmatatva sAkSAtkAravidyApanodyasyA''vidya kasya bandhasya mithyAtvAnumAnasaMbhavAt / vimataM mithyA'dhiSThAnatattvajJAnanivasvAcchuktikA rUpyavaditi / na ca vimataM satyaM bhAsamAnatvAditi prati 1 saM. 'mupapA' / 2 kha. 'pavyatiyauvanirAzriye / 3 kha pratibhAsamAnapra' / 4 kha. prapaJcena / 5 kha. 'hmabhavanA' / 6 kha. dahyate / 7 kha. stomyA ya0 / 8 kha. 'pattezca / 9 kha. 'nAi'tyantikata' / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sarvadarzanasaMgraheprayoge samAnabalatayA bAdhapratirodhaH / pratirodhabhiyA'nyataradoSatvasaMbhavAditi vaditavyam / marumarIcikodakAdau savyabhicArAt / abAdhitatvena vizeSaNAna doSa iti cenmaivaM bhASiSThAH / vishessnnaasiddhH| tatredaM bhavA npRSTo vyAcaSTAm / katipayapuruSakatipayakAlAbAdhitatvaM hetuvizeSaNaM kriyate sarvathA pAdhavaidhuryaM vA / na prathamaH / / ___ yatnenAnumito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate / / ( vAkyapa0 1 / 34) iti nyAyena tricaturapratipattRpratipAditasyApi pratipanantareNa prakArAntaramurarIkRtya pratipAdanAt / nApi caramaH / sarvathA bAdhavaidhuryasyAsarvajJadurjeyatvAt / yadyevaM hanta tarhi jJAnAtmano'pi satyatvaM nAvagamyata iti cenmevaM mNsthaaH| 'tatsatyaM sa AtmA' (chA0 6 / 87) ityAgamasaMvAdagateH / na ca prapaJca'pyayaM nyAya iti mantavyam / tAdRzasyA''gamasyAnupalambhAt / pratyutAdvitIyatvaM zrAvayantyAH zruteH prapaJcamithyAtva eva pakSapAtAt / nanu kalpanAmAtrazarIrasya 'pakSasapakSavipakSAdeH sarvasulabhatvena jayaparAjayavyavasthayA kathaM kathA pratheta / kA'tra kathaMtA / 'evaM tricaturajJAnajanmano nAdhikA nA..' / (zlo0 vA0 1 / 1 / 2 sUtre) iti nyAvena tricaturakakSyAvizrAntasya tattadAbhAsalakSaNAnAliGgitasya dUSaNa. bhRSaNAdestatra kathAGgatvAGgIkArAt / ata evoktaM khaNDanakAreNa-vyAvahArikI pramANasattAmAdAya vicArArambhaH ( kha0 pR.0 44 ) iti / na ca bhedagrAhibhiH pramANairadvaitazruterjaghanyateti anyam / brahmaNi pAramArthikasatyatvena tadAvedikAyAstattvAvedanalakSaNaprAmANyAyAH zrutervyAvahArikapramANabhAvAnAM pratyakSAdInAM ca vibhinna viSayatayA parasparaM bAdhyabAdhakabhAvAsaMbhavAt / tadapyuktaM tenaiva dadvaitazrutestAvadAdhe pratyakSamakSamam / naunumAnAdikaM kartuM tavApi kSamate mate // (kha. 1 / 20) / dhIdhanA bAdhanAyAsyAstadA prajJA prayacchatha / kSaptuM cintAmaNi pANilabdhamabdhau yadIcchatha ||(kh0 1 / 24) / 1 kha. doSitatva / 2 kha. nApaga' / 3 kha. na prA 4 kha. 'nyAzrAvayantyA zru / 5 ka.'turojJA / 6 kha. kAmitiri' / 7 kha. zrutirmanyata iti / 8 kha. tave / 9 kha. kSAdinA ca / 10 kha. tathA'dvai / 11 kha. nAma mAnAdita ka / 12 kha. te / saadh| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaukaradarzanam / 169 tasmAsasvajJAnena nivartamAyAsya bandhasyAjJAna kalpitasvamaGgIkartavyam / pata uktam yato jJAnamajJAnasya nivartakamiti 1 yadukta - satyasyApi duritasya setudarzanena nivRttirupalabhyata iti / tadayuktam / vihitakiyAnuSThAnena janitasya dharmasthAdharmanivartakatvanyAt / 'dharmeNa pApamapanudati' (ma0 nA0 22 / 1 ) iti zruteH / pramANavastu paratantrazAlinyA darzanakriyAyAdita puruSaprayatnatantratvAbhAvena vidhAnAsaMbhavAt / brahmahatyAM pramucyeta tasmin snAtvA mahodadhau / ityAdismRtivihitabrahmacaryAGgasahitaMdUra saradezagamana sAdhyaM brahmahananamivRttiphalakasetusnAnaprazaMsArthatvAt / yasya hi darzanamAtreNaiva duritoSazamaH kimuta snAnena / anyathA dUragamainAnarthakyaM prasajet / tatra kharAdInAmapyamarthanivRttirApatet / andhasyAnaM syAcca / nanu agniviskapilA rAja satI bhikSurmahodadhiH |maatraaH punantyete tasmAtpazyeta nityazaH || iti kaciddarzanakriyAyA api vidhAnaM darIdRzyata iti cemmaivaM kocaH / tatrApyanayaivAnupaparayA'gnicidAdyardhaparicaryAdAveva tAtparyAvadhAraNAt / yathoktaM-viSa yadoSadarzanAdrAgo dandahyata iti / tatra viSayadoSadarzanena virodha bhUtAnabhirati saMkarAmbekamAdurbhAvAdrAganivRttau dadarzanamAtramiti na vyabhicAraH / yadapi tAkSyadhyAnAdinA viSAdi satyaM vinazyatIti / tatra lipyate / tatrApi mantraprayogAdikriyAyA eva viSAdyapanodakatvAt / dhyAnasya mamAtvAbhAvAcca yadavAdyaupAdhikasya jIvabhAvasyopAdhimivRttyA nivRttau brahmabhAvopapaterna da rthamarthavaitathyakathanamiti / tadapi kaashkuddaavlmbnkruupm| vikalpa sahatvAt / kimupAdheH satyatvamabhipretya mithyAtvaM vA / na prathamaH / pramANAbhAvAca / nAparaH iSTApatteH / tasmAdAvidhako bheda iti zrutAvadvitIyatvopapattaye'bhidhIyate na tu vyasanitayA / ka-ka yadi vastutaH sarvopadravarahitamAtmatattvaM tA kathaMkAraM dehAdirUpaM kArAgAra kAraMkAraM punaH punastatra pravizati / tadatiphalgu / avidyAyA anAditvena dattottaratvAt / ato nivRttyupAya evAnveSaNIyaH prekSAvatA / na tu vismaya:kartavyaH / tatava tatvamasyAdividyayA tadavizvAmicI niratizayAnandAhamalA 1 . labhyeta / 2 kha. vidhinA' / 3 kha. 'manarthakaM pra0 / 4 kha. 'jA bhikSurmaho yadyapi / 6 kha. 'lpAnupapatteH / 7 kha zrutau dvideg / 8 kha. vyapanItaM vaM vastu / 22 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sarvadarzanasaMgrahebharUpaparamapuruSArthaH: setsyati / tathA cA''pastambasmRtiH-AtmalAbhAna paraM vidyata iti / nanvasau nityalabdhaH / na hi svayameva svasyAlabdho bhavati / satyam / kiMtvanAdimAyosaMbandhAtkSIrodakavatsamadAcArapravRttitA na labhate / tathA ca yathA zabarAdibhirkhAlyAtsvasutaiH saha vardhito rAjaputrastajjAtIyamAtmAnamavagacchanbandhubhirya evaMbhUto rAjA sa tvamasIti bodhite svarUpe labdhasvarUpa iva bhavati tathA vezyAsthAnIyayA'nAdyavidyayA svabhAvAntaraM nIta AtmAmAtRsthAnIyayA tattvamasItyAdikayA zrutyA svabhAvaM nIyate / etadAhuvi ghavRddhaH ...... nIcAnAM vasatau tadIyatanayaH sArdhaM ciraM vardhita- . "stajAtIyamavaiti rAjatanayaH svaatmaanmpynyjsaa| saMvAde mahadAdibhiH saha vasaMstadvadbhavetpuruSaH .. svAtmAnaM sukhaduHkhajAlakalita mithyaiva dhiGmanyate // dAtA bhogaparaH samagravibhavo yaH zAsitA duSkRtA / rAjA sa tvamasIti rakSitRmukhAcchtvA yathAvatsa tu / rAnIbhUya jayArthameva yatate tadvatpumAnbodhitaH / * zrutyA tasvamasItyapAsya duritaM brahmaiva saMpadyate // etenatatmatyuktaM yaduktaM paraiH kiM dvayostAdAtmyamekasya vA / nA''dyaH / advaita-. bhaGgaprasaGgAt / na dvitIyaH / asaMbhavAditi / tanna / avidyAparikalpitabheda nivRttiparatvena tttvmsyaaditaadaatmyvaadmaamaannyopptteH| tau ca paryanuyogapa: rihArAvagrAhiSAtAM manISibhiH / 'na dvayorasti tAdAtmyaM na caiksyaadvysvtH| . ___ aprAmANyaM zruterevaM nA''ropadhvaMsamAtrataH / / iti / tatazca tattvamasIti tattvaMpadArthazravaNamananabhAvanobalabhuvA sAkSAtkAreNAnAdyavidyAnivRttau saccidAnandaikarasabrahmAvirbhAvaH saMpatsyata iti brahmaNo jijJAsyatvaM prathamasUtroktaM yuktam / ajJAtaM viSayo brahma jJAtaM tacca prayojanam / mumukSuradhikArI syAtsaMbandhaH zaktitaH zruteH // iti / 1 kha. 'mbazrutiH / 2 ka. "yA sAkSI / kha. yAsaMhArAtkSI / 3 kha. lbhyte| 4 kha. vartito / 5 kha. 'yate / tadeg / 6 kha. "ddhA nicA / 7 kha. nayoH sArtha ci / 8 kha. / 'stadvatpU / 9 kha. lilaM mi| 10 kha 'dhiptA zrudeg / 11 ka-te / yenai / 12 kha. 'nAdala' / 13 kha. ndhaH zuktitacchruteriti / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMkaradarzanam / 171 janmAghasya yataH (bra0 sU0 1 / 1 / 2 ) iti dvitIyasUtre brahma svarUpalakSaNataTasthalakSaNAbhyAM nyarUpi / tatra svarUpAntargatatve sati vyAvartakaM svarUpalakSaNaM 'satyaM jJAnamanantaM brahma' (tai0 2 / 5 / 1 ) ityAdivedAntaiH pratipAditam / tasya satyajJAnAdyAtmakasvarUpAntargatatve sati vyAvartakatvAt / taTasthalakSaNaM 'yato vA imAni' (tai0 2 / 1 ) ityAdIni vAkyAni nirUpayanti jagajjanmAdikAraNatvena / taduktaM vivaraNe jagajjanmasthitidhvaMsA yataH sidhyanti kAraNAt / tatsvarUpataTasthAbhyAM lakSaNAbhyAM pradazyate // iti / 'zAstrayonitvAt' (bra0 mU0 111 / 3 ) iti tRtIyasUtre prathamavarNakena SaSThIsa mAsamAzritya sarvajJatvaM pratyapAdi / dvitIyavarNakena bahuvrIhisamAsamabhyupagamya brahmaNo vedAntapramANakatvaM pratyajJAyi / 'tattu:samanvayAt' (bra0 sU0 1 / 1 / 4 ) iti caturthe sUtre prathamavarNakena vedA. ntAnAM brahmaNi tAtparya pratyapAdi / dvitIyavarNakena vedAntAnAM pratipattividhizeSatayA brahmapratipAdakatvaM pratyakSepi / diGmAtramatra pradarzitam / ziSTaM zAstra eva spaSTamiti sakalaM samaJjasam / zrIrastu / / iti zrImatsAyaNamAdhavIye sarvadarzanasaMgrahe .sakaladarzanaziro laMkAraratnaM zrImacchAMkaradarzanaM samAptam // samApto'yaM sarvadarzanasaMgrahaH / 1 kha. pradarzi : shi'| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM tatsadbrahmaNe namaH // atha madhusUdanasarasvatIkRtaH prasthAnabhedaH / atha sarveSAM zAstrANAM bhagavatyeva tAtparya sAkSAtya mparayA veti samAsena teSAM prasthAnabhedo'troddizyate / tathAhi-Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvaveda zati vedaashctvaarH| zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM chando jyotiSamiti bedA. gAmi SaT ! purANanyAyamImAMsA dharmazAstrANiM ceti catvAryupAGgAni / patropapurANAnAmapi purANe'ntarbhAvaH / vaizeSikazAstrasya nyAye / vedAntazAstrasya mImAMsAyAm / mahAbhAratarAmAyaNayoH sAMkhyapAtaJjalapAzupatavaiSNavAdInAM ca dharmazAstre / militvA caturdaza vidyAH / tathA coktaM yAjJavalkyena (1. 3.).. puraannnyaaymiimaaNsaadhrmshaastraanggmishritaaH| vedAH sthAnAni vidyAnAM dharmasya ca caturdaza // iti / etA eva catubhirupavedaiH sahitA aSTAdaza vidyA bhavanti / Ayurvedo dhanurvedo gAndharvavedo'rthazAstraM ceti catvAra upavedAH / sarveSAM cA''stikAnAmetAvantyeva zAstramasthAnAni / anyeSAmapyekadezinAmeteSvevAntarbhAvAt / nanu nAstikAnAmapi prasthAnAntarANi santi tAnyeteSvanantarbhAvAtpRthaggaNa. yitumucitAni / tathAhi-zUnyavAdenaikaM prasthAnaM mAdhyamikAnAm / kSaNikavijJAnamAtravAdenAnyadyogAcArANAm / jJAnAkArAnumeya kSaNikabAhyArthavAdenAparaM sau. trAntikAnAm / pratyakSasalakSaNakSaNikabAhyArthavAdenAparaM vaidhASikANAm / evaM saugatAnAM prasthAnacatuSTayam / tathA dehAtmavAdenaikaM prasthAnaM cArvAkANAm / evaM dehotiriktadehaparimANAtmavAdena dvitIyaM prasthAnaM digambarANAm / evaM militvA nAstikAnAM SaT prasthAnAni tAni kasmAnocyante / satyam / vedabAhyatvASAM mlecchAdiprasthAnavatparamparayA'pi puruSArthAnupayogitvAdupekSaNIyatvameva / iha tu sAkSAdvA paramparayA vA pumarthopayoginAM vedopakaraNAnAmeva prasthAnAnAM bhedo dakSitaH / tato na nyUnatvazaGkAvakAzaH / atha saMkSepeNaiSAM prasthAmAnAM svarUpabhadahetuprayojanabheda ucyate bAlAnAM vyutpattaye / - tatra dharmabrahmapAtipAdakamapauruSeyaM pramANavAkyaM vedaH / sa ca mammabrAhmaNAtmakaH / tatra mantrI anuSThAnakArakabhUtadravyadevatAprakAzakAH / te'pi trividhAH / NAND 1 kha. degNeSvanta / .2 kha. 'kSasvala / 3 ga. hAyati / 4 kha. "riNAmAtma' / 5 ka'yame / 6 ga. degpakAra / 7 ga. "bhede he / 8 kha. hetuH pr| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhusUdanasarasvatIkRtauRgyajuHsAmabhedAt / tatra pAdapaddhagAyacyAdicchandoviziSTA RcaH 'agnipILe purohitam' ityAdyAH / tA eva gItiviziSTAH sAmAni / tadubhayavilakSaNAni yajUMSi / agnIdagnInviharetyAdisaMbodhanarUpA nigadamantrA api yajurantabhUtA eva / tadevaM nirUpitA mntraaH| brAhmaNamapi trividham / vidhirUpamarthavAdarUpaM tadubhayavilakSaNarUpaM ca / tatra zabda..mAvanAvidhiriti bhaTTAH / niyogo vidhiriti prAbhAkararAH / iSTasAdhanatA vidhiriti tArkikAdayaH sarve / vidhirapi caturvidhaH / utpattyadhikAraviniyogaprayogabhedAt / tatra karmasvarUpamAtrabodhako vidhirutpattividhirAgneyo'STAkapAlo bhavatItyAdiH / metikartavyatAkasya karaNasya yAgAdeH phalasaMbandhabodhako vidhiradhikAravidhidarzapUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyAdiH / aGgasaMbandhabodhako vidhirviniyogavidhivrIhibhiryajeta samidho yajatItyAdiH / sAGgadhAnakarmaprayogai. kyabodhakaH pUrvoktavidhitrayamelanarUpaH pryogvidhiH| sa ca zrauta ityeke / kalpya ityapare / karmasvarUpaM ca dvividham / guNakarmArthakarma ca / tatra kratukarmakArakANyAzrityaM vihitaM gugakarma / tadapi caturvidham / utpattyApyavi. kRtisaMskRtibhedAt / tatra vasante brAhmaNo'nInAdadhIta yUpaM takSatItyAdAvAdhAnatakSaNAdinA saMskAravizeSaviziSTAniyUpAderutpattiH / svAdhyAyo'dhyetanyo gAM payo dogdhItyAdAvadhyayanadohanAdinA vidyamAnasyaiva svAdhyAyapayaHprabhRteH / prAptiH / somamabhiSuNoti vrIhInavahantyAjyaM vilApayatItyAdAkabhiSavAvaghAtavilApanaiH somAdInAM vikAraH / vrIhInmokSati patnyavekSata ityAdau prokSaNAvekSaNAdibhitrIhyAdidravyANAM saMskAraH / etaccatuSTayaM cAGgameva / tathA RtukArakANyAzritya vihitamakarma ca dvividham / aGga pradhAnaM ca / anyArthamaGgam / ananyArtha pradhAnam / aGgamapi dvividham / saMnipatyopakArakamArAdupakArakaM ca / tatra pradhAnasvarUpanirvAhakaM prathamam / phalopakAri dvitIyam / evaM saMpUrNAGgasahito vidhiH prakRtiH / vikalAGgasaMyukto vidhivikRtiH / tadubhayavilakSaNo * vidhivihomaH / evamanyadapyUhyam / tadevaM nirUpito vidhibhAgaH / prAzastyanindAnyataralakSaNayoM vidhivizeSabhUtaM vAkyamarthavAdaH / sa ca trividhaH / guNavAdo'nuvAdo bhUtArthavAdazceti / tatra pramANAntaraviruddhArthabodhako guNavAda 1 ga. bhADAH / 2 ga. degti prabhA / 3 kha. prasthAnapra / 4 kha. utpAdyA''pya / 5 kha. maiM tadAdivi / 6 kha. kabhedamA / 7-kha. degkArakaM dvi| 8 kha. 'GgasaMyukto videg / 9 kha. degdhivibhaa| 1. ga. degyAyA viauM / 11 kha. ga. 'dhizeSa / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . prsthaanbhedH| Adityo yUpa ityAdiH / pramANAntaraprAptyarthabodhako'nuvAdo'gnihimasya bheSa. jamityAdiH / pramANAntaravirodhatatmAptirahitArthabodhako bhUtArthavAda indro vRtrAya vanamudyacchadityAdiH / taduktam virodhe guNavAdaH syaadnuvaado'vdhaarite| .. bhUtArthavAdastaddhAnAdarthavAdastridhA mataH // iti / tatra trividhAnAmapyarthavAdAnAM vidhistutiparatve samAne'pi bhUtArthavAdAnAMsvArthe'pi prAmANyaM devatAdhikaraNanyAyAt / abAdhitAjJAtajJApakatvaM hi prAmANyam / tacAbAdhitaviSayatvAjjJAtajJApakatvAcca na guNavAdAnuvAdayoH / bhUtArthasya tu svArthe tAtparyarahitasyApyotsargika prAmANyaM vihanyate / tadevaM nirUpito'rthavAdabhAgaH / vidhyarthavAdobhayavilakSaNaM tu vedAntavAkyam / taccAjJAtajJApakatve'pyanuSThAnAmatipAdakatvAnna vidhiH / svataH puruSArthaparamAnandajJAnAtmakabrahmaNi , svArtha upakramopasaMhArAdiSaDvidhatAtparyaliGgavattayA svataH pramANabhUtaM sarvAnapi vidhInantaHkaraNazuddhidvArA svavizeSatAmApAdayadanyazeSatvAbhAvAca / tasmAdubhayavilakSaNameva vedAntavAkyam / tacca kacidajJAtajJApakatvamAtreNa vidhiriti vyapadizyate / kaMcidavidhipadarahitapramANavAkyatvena bhUtArthavAda iti vyavahiyata iti na doSaH / tadevaM nirUpitaM trividhaM brAhmaNam / . . evaM ca karmakANDabrahmakANDAtmako vedo dharmArthakAmamokSahetuH / sa ca prayogatrayeNa yajJanirvAhArthamRgyajuHsAmabhedena bhinnaH / tatra hautraprayoga Rgvedena, Adhvaryavaprayogo yajurvedena, audgAtraprayogaH sAmavedena / brAmayAjamAnaprayogau tvatraivAntarbhUtau / atharvavedastu yajJAnupayuktaH zAntika. pauSTikAbhicArAdikarmapratipAdakatvenAtyantavilakSaNa eva / evaM pravacanabhedAtmativedaM bhinnA bhUyasyaH zAkhAH / evaM ca karmakANDe vyApArabhede'pi , sarvAsAM vedazAkhAnAmekarUpatvameva brahmakANDe / . iti caturNA vedAnAM prayojanabhedena bheda uktaH / athAGganAmucyate / tatra zikSAyA udAttAnudAttasvaritahasvadIrghaplatAdiviziSTasvaravyaJjanAtmakavarNocAravizeSajJAnaM prayojanam / tadabhAve mantrANAmanarthakatvAt / tathA coktam- . mantro hInaH svarato varNato vA mithyAprayukto na tamarthamAha / sa vAgyajro yajamAnaM hinasti yathendrazatruH svarato'parAdhAt (zi052) iti / 1 ga. degndo vajahastaH puraMdaraH / tadeg / 2 kha. 'nAM stu| 3 ka. tamba bA / 4 kha. rthavAdasya / 5 kha. svaze / 6 kha. ca nArthavAdaH / tdeg| 7 kha. "mvedaibhinnH| 8 kha ga. gaathaaH| 9 kha. pameva brahmakANDamiti / 10 kha. GgAnAM pryojnmu| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhusUdanasarasvatIkRtau___ satra sarvavedasAdhAraNI zikSA / atha zikSA pravakSyAmItyAdipazcakhaNDAsmikA pANimimA prakAzitA / prativedazAkhaM ca bhinnarUpA prAtizAkhyasaMjJitA'nyairevaH munibhiH pradarzitA / evaM vaidikapada sAputvajJAnenohAdikaM vyAkaraNasya prayojanam / tacca vRddhirAdaijityAdhadhyAyASTakAtmakaM mahezvaraprasAdena bhagavatA pANininaiva viracitam / pANinIyasUtreSu kAtyAyanena muninA vArtikaM viracitam / tadvAtikasyopari ca bhagavatA pataJjalinA mahAbhASyamAraci / tadetatrimuni vyAkaraNaM vedAGga mAhezvaramityAkhyAyate / kaumArAdivyAkaraNAni tu na vedAGgAmi kiMtu laukikamayogamAtrajJAnArthInItyavagantavyam / evaM zikSAbyAkaraNAbhyAM varNoccAraNapadasAdhutve jJAte vaidikamantrapadAnAmarthajJAnAkAGkSAyo tadartha bhagavatA yAskena samAmnAyaH samAmnAtaH, sa vyAkhyAtavya ItyAditrayodazAdhyAyAtmakaM niruktamAracitam / tatra ca nAmAkhyAtanipAtopasa. rgabhedena caturvidha padajAtaM nirUpya vaidikamantrapadArthAnAmarthaH prakAzitaH / mantrANAM cAnuSTheyArthaprakAzanadvAreNaiva karaNatvAtpadArthajJonAdhInatvAcca vAkyArthajJAnasya mantrasthapadArthajJAnAya niruktamavazyamapekSitam / anyathA'nuSThAnAsaMbhavAt / mRNyeva jarI turpharI tU ityAdidurUhANAM zabdAnAM (niru0 13--5) prakArAntareNArthajJAnasyAsaMbhavanIyatvAcca / evaM nirghaNTavo'pi vaidikadravyadevatAtmakapadArthaparyAyazabdAtmakA niruktAntarbhUnA eva / tatrApi nighaNTusaMjJakaH pazcAdhyAyAtmako grantho bhagavatA yAskenaiva kRtH| evamaGmantrANAM pAdabaddhacchandovizeSaviziSTatvAttadajJAne ca nindAzravaNAcchandovizeSanimittAnuSThAnavizeSavidhAnAcca / chandojJAnAkAGkSAyAM tatsakAzanAya dhIH zrIH strImityAdyaSTAdhyAyAtmikA chandovitirbhagavatA piGgalena vira. citA / tatrApyalaukikamityantenAdhyAyatrayeNa gAyatryuSNiganuSTubbRhatI paGktiniSTubjagatIti sapta cchandAMsi sAvAntarabhedAni nirUpitAni / atha laukikamityArabhyAdhyAyapaJcakena purANetihAsAdAvupayogIni laukikAni cchandAMsi prasaGgAnirUpitAni vyAkaraNe laukikapadanirUpaNavat / evaM vaidikakAGgandAdikAlajJAnAya jyotiSaM bhagavatA''dityena gargAdibhizva praNItaM bahuvidhameve / zAkhAntarIyaguNopasaMhAreNa vaidikAnuSThAnakramavizeSajJAnAya kalpasUtrANi / tAmi ca prayogatrayabhedAtrividhAna / tatra hautraprayogapratipAdakAnyAzvalAyana kha. hApohAdi / 2 kha. degsAdAdeva bha / 3 kha. 'dhutvajJAne vai / 4 kha. ityssttaad|5 kha. jhAmasya / 6 . degghaNTurapi / 7 kha. NAM pada / 8 kha. yeNeti / 9 kha. va / evaM shaa| 10 kha. 'na sAMkhyaya / ga. "nasAMkhyAya / gha. nazAMkhyAya / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasthAnabhedaH / zAkhAyanAdipraNItAni / AdhvaryavaprayogapratipAdakAni baudhAyanApastambakAtyAyanAdipraNItAni / audgAtraprayogapratipAdakAni lATyAyanadrAzAyaNAdipraNItAni / evaM nirUpitaH SaNNAmaGgAnAM pryojnbhedH| caturNAmupAGgAnamadhunocyate / tatra sargaprati sargavaMzamanvantaravaMzAnucaritapratipAdakAni bhagavatA bAdarAyaNena kRtAni purANAni / tAni ca brAhma pAnaM vaiSNavaM zaivaM bhAgavataM nAradIyaM mArka NDeyamAgneyaM bhaviSyaM brahmavaivarta laiGgaM vArAhaM skAndaM vAmanaM kauma mAtsyaM gAruDaM brahmANDaM cetyaSTAdaza / AdyaM sanatkumAreNa proktaM vedavidAM varAH / dvitIyaM nArasiMhAkhyaM tRtIyaM nAndameva ca // caturtha zivadharmAkhyaM daurvAsaM paJcamaM viduH| SaSThaM tu nAradIyAkhyaM kaoNpilaM saptamaM viduH // .... aSTamaM mAnavaM proktaM tatazcozanaseritam / tato brahmANDasaMjJaM tu vAruNAkhyaM tataH param / / tataH kAlIpurANAkhyaM vAsiSThaM munipuMgavAH / tato vAsiSThaM laiGgAkhyaM proktaM mAhezvaraM param / / taMtaH sAmbapurANAkhyaM tataH sauraM mahAdbhatam / pArAzaraM tataH proktaM mArIcAkhyaM tataH param // bhArgavAkhyaM tataH proktaM sarvadharmArthasAdhakam / evamupapurANAnyanekaprakArANi draSTavyAni / nyAya AnvIkSikI pazcAdhyAyI gautamena prnniitaa| pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAkhyAnAM SoDazapadArthAnAmudezalakSaNaparIkSAbhistattvajJAnaM tasyAH prayojanam / evaM dazAdhyAyaM vaizeSikaM zAstraM kaNAdena praNItam / dravyaguNakarmasAmAnyAvi. zeSasamavAyAnAM SaNNAM padArthAnAmabhAvasaptamAnAM sAdhayavaidhAbhyAM vyutpA' danaM tasya prayojanam / etadapi nyAyapadenoktam / evaM mImAMsA'pi dvividhA / karmamImAMsA zArIrakamImAMsA ca / tatra dvAda 1 ka. drAhaLyAya / 2 ma. degyaM nandime / 3 kha. smRtam / 4 ka. vaashissttN| 5 ka. gha. vAziSThaM / 6 kha. baziSThalaiGgAkhyaM / 7 ga. praashrN| 8 kha. degktaM tato bhAgavataM param / e / 9 kha, nirmitam / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhusUdanasarasvatIkRtIzAdhyAyI karmamImAMsA 'athAto dharmajijJAsA' ityAdi anvAhArye ca (16 ) darzanAt' ityantA bhagavatA jaimininA praNItA / tatra dharmapramANam / dhrmbhedaabhedau| zeSazeSibhAvaH / kratvarthapuruSArthabhedena prayuktivizeSaH / zrutyarthapaThanAdibhiH krama bhedaH / adhikAravizeSaH sAmAnyAtidezaH / vizeSAtidezaH / UhaH / bAdhaH / tantram / prasaGgazceti krameNa dvAdazAdhyAyAnAmarthAH / tathA saMkarSaNakANDamapya. dhyAya catuSTayAtmakaM jaiminipraNItam / tacca devatAkANDasaMjJayA prasiddhamapyupAsanAkhyakarmapratipAdakatvAtkarmamImAMsAntargatameva / tathA caturadhyAyI zArIrakamImAMsA ' athAto brahmajijJAsA' ityAdiranAvRttiH zabdAdityantA jIvanIkA tvasAkSAtkArahetuHzravaNAkhyavicArapratipAdakAnyAyAnupadarzayantI bhagavatA bAda. rAyaNena kRtA / tatra sarveSAmapi vedAntavAkyAnAM sAkSAtparamparayA vA pratyagabhinnAdvitIye brahmaNi tAtparyamiti samanvayaH prathamAdhyAyena pradarzitaH / tatra ca prathame pAde spaSTabrahmaliGganyuktAni vAkyAni vicAritAni / dvitIye tvaspaSTaliGgAnyupAsyabrahmaviSayANi tRtIye pAde'spaSTabrahmaliGgAni prAyazo jJeyabahmaviSayANi / evaM pAdatrayeNe vAkyavicAraH samApitaH / caturthapAde tu pradhAnaviSayatvena saMdidyamAnAnyavyaktAjAdipadAni cintitAni / evaM vedAntAnAmaye brahmaNi samanvaye siddha tatra saMbhAvitasmRtitarkAdiprayuktastakavirodhamAzaGkandha tatparihAraH kriyata ityavirodho dvitIyAdhyAyena darzitaH / tatrA''dyapAde sAMkhyayogakANAdAdismRtibhiH sAMkhyAdiprayuktaistazca virodho vedA: ntasamanvayasya parihataH / dvitIye pAde sAMkhyAdimatAnAM duSTatvaM pratipAditam / svapakSasthApanaparapakSanivAraNarUpaparvadvayAtmakatvAdvicArasya / tRtIye pAde mahAbhUtasRSTyAdizrutInAM parasparavirodhaH pUrvabhAgeNa parihRtaH / uttarabhAgeNa tu jIvaviSayANAm / caturthapAde vindriyaviSayazrutInAM virodhaH prihNtH| tRtIye'dhyAye sAdhananirUpaNam / tatra prathame pAde jIvasya paralokagamanAgamananirUpaNena vairAgyaM nirUpitam / dvitIye pAde pUrvabhAgeNa padArthaH zodhitaH / uttarabhAgeNa tatpadArthaH / tRtIye pAde nirguNe brahmaNi nAnAzAkhApaThitapunaruktapadopasaMhAraH kRtaH / prasaGgAcca saguNanirguNavidyAsu zAkhAntarIyaguNopasaMhIrAnupasaMhArau nirUpito / caturthe pAde nirguNabrahmavidyAyA bahiraGga sAdhanAnyAzramayajJAdInyantaraGgasAdhanAni zamadamanididhyAsanAdIni ca nirUpitAni / caturthe'dhyAye saguNanirguNavidyayoH phalavizeSanirNayaH kRtaH / tatra prathame pAde 1 ga. 'hArya ca / 2 kha. dinA / 3 kha. linggaayu| 4 kha. 'ttbrhmli| 5 kha. 'Na vi| 6 ga. 'hya sAmAnya / 7 kha. kaiMzca virodho / 8 ga. degtmakAdvi' / 9 kha. rodhaparihAraH / tR' / 10 ga. haarau| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prsthaanbhedH| zravaNAyAvRttyA nirguNaM brahma sAkSAtkRtya jIvataH pApapuNyAlepalakSaNA jIva. nmuktirabhihitA / dvitIye pAde mriymaannsyotkraantiprkaarshcintitH| tRtIye pAde saguNabrahmavido mRtasyottaramArgo'bhihitaH / caturthe pAde pUrvabhAgeNa nirgu. Nabrahmavido videhakaivalyaprAptiruktA / uttarabhAgeNa saguNabrahmavido brahmalokasthitikteti / idameva sarvazAstrANAM mUrdhanyam / zAstrAntaraM sarvamasyaiSa zeSabhUtAminIdameva mumukSubhirAdaraNIyaM zrIzaMkarabhagavatpAdoditaprakAregeti rhsym| evaM dharmazAstrANi manuyAjJavalkyaviSNuyamAGgirovasiSThadakSasaMvartazAtAtapapasazaragautamazaGkhalikhitahArItApastambozanovyAsakAtyAyanabRhaspatidevalamAradapai. ThInasipamatibhiH kRtAni varNAzramadharmavizeSANAM vibhAgena pratipAdakAni / evaM vyAsakRtaM mahAbhArataM vAlmIkikRtaM rAmAyaNaM ca dharmazAstra evAntarbhUtaM svayamitihAsatvena prasiddham / sAMkhyAdInAM dharmazAstrAntarbhAve'pIha svazabdenaiva nirde. zAtpRthageva sNgtirvaacyaa| ___ atha vedacatuSTayasya krameNa catvAra upavedAH / tatrA''yurvedasyASTau sthAnAni bhavanti / sUtra zArIramandriyaM cikitsA nidAnaM vimAnaM vikalpaH siddhizceti / brahmaprajApatyazvidhanvantarIndrabharadvAjAtreyAgnivezyAdibhirupadiSTazcarakeNa saMkSiptaH / tatraiva suzrutena paJcasthAnAtmakaM prasthAnAntaraM kRtam / evaM vAgbhaTAdinAapi bahudhati na zAstrabhedaH / kAmazAstramapyAyurvedAntargatameva / tatraiva suzrutena vAjIkaraNAkhyakAmazAstrAbhidhAnAt / tatra vAtsyAyanena paJcAdhyAyAtmakaM kAmazAstraM praNItam / tasya ca viSayavairAgyameva prayojanam / zAstroddIpitamArgeNApi viSayabhoge duHkhamAtraparyavasAnAt / cikitsAzAstrasya rogatatsAdha roganivR. titatsAdhutajJAna prayojanam / evaM dhanurvedaH pAdacatuSTayAtmako vizvAmitrapraNItaH / tatra prathamo dIkSApAdaH / dvitIyaH sNgrhpaadH| tRtIyaH siddhipAdaH / caturthaH pryogpaadH| tatra prathame pAde dhanulakSaNamadhikArinirUpaNaM ca kRtam / atra dhanuHzabdazcApe rUDho'pi dhanurvighAyudhe pravartate / taccaturvidham-muktamamuktaM mukAmuktaM yantramuktam / muktaM cakramAdi / amuktaM khaDgAdi / muktAmuktaM zalyAvAntarabhedAdi / yantramuktaM shraadi| satra muktamastramucyate / amuktaM zastramityucyate / tadapi brAhmavaiSNavapAzupataprAjA. patyAneyAdibhedAdanekavidham / evaM sAdhidaivateSu samantrakeSu caturvidhAyudheSu yeSAmadhikAraH kSatriyakumArANAM tadanuyAyinAM ca te sarve caturvidhAH padAti 1 kha. 2 ca sa / 2 kha. 'kSuNA''da / 3 kha. stramadhya edeg| 4 kha. traM zarIdeg / 5 kha. caprasthA / 6 kha. "huvizeSIti / 7 kha. 'nani' / 8 kha. dhanaM jJAnapra / 9 kha. degpi caturvi / 10 kha muktaM ca mu| 11 ga. zaktyAvA / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhusUdanasarasvatIkRtIrathagajaturugArUDhAH / dIkSAbhiSakazakunamaGgalakaraNAdikaM ca sarvamapi prathame pAde nirUpitam / sarveSAM zastravizeSANAmAcAryasya ca lakSaNapUrvakaM saMgrahaNamakAro darzito dvitIyapAde / gurusaMpradAyasiddhAnI zastravizeSANAM punaH punarabhyAso mantradevatAsiddhikaraNamapi nirUpitaM tRtIyapAde / evaM devatArcanAbhyAsAdibhiH siddhAnAmastravizeSaNAM prayogazcaturthapAde nirUpitaH / kSatriyANAM svadharmAcaraNaM yuddham / duSTasya daNDacorAdibhyaH prajApAlanaM ca dhanurvedasya prayojanam / evaM ca brahmaprajApatyAdikrameNa vizvAmitrapraNItaM dhanurvedazAstram / / evaM gAndharvavedo bhagavatA bharanena praNItaH sa gItavAdyanRtyabhedena bhuvidhH| devatArAdhanaM nirvikalpakasamAdhyAdisiddhizca gAndharvavedasya prayojanam / ' evamarthazAstramapi bahuvidham / nItizAstramazvazAstraM zilpazAstraM sUpazAstraM catuHSaSThikalAzAstraM ceti / tatsa nAnAmunibhiH praNItam / asya ca sarvasya laukikavatprayojanabhedo draSTavyaH / * * evamaSTAdaza vidyAstrayAzabdenoktAH / anyathA nyUnatAprasaGgAt / tathA sAMkhyazAstraM bhagavatA kapilena prnniitm| tacca 'atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArthaH' ityAdi SaDadhyAyam / tatra prathame'dhyAye viSayA nirUpitAH / dvitIye'dhyAye pradhAnakAryANi / tRtIye'dhyAye viSayebhyo vairAgyam / caturthe'. dhyAye viraktAnAM pingglaakurvaadiinaamaakhyaayikaaH| paJcame'dhyAye prpkssnirnnyH| SaSThe'dhyAye sarvArthasaMkSepaH / prakRtipuruSavivekajJAnaM sAMkhyazAstrasya prayojanam / tathA yogazAstraM bhagavatA pataJjalinA praNItam / atha yogAnuzAsanami. tyAdi pAdacatuSTayAtmakam / tatra prathame pAde cittavRttinirodhAtmakaH samAdhirabhyAsavairAgyarUpaM ca tatsAdhanaM nirUpitam / dvitIye pAde vikSiptacittasyApi samAdhisiddhayarthaM yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhaya ityaSTAGgAni nirUpitAni / tRtIye pAde yogivibhUtayaH / caturthe pAde kaivalyamiti / tasya ca vijAtIyapratyayanirodhadvAreNa nididhyAsanasiddhiH prayojanam / , tathA pazupatimataM pAzupataM zAstraM pazupatinA pazupAzavimokSaNAya 'athAtaH pAzupataM yogavidhi vyAkhyAsyAmaH' ityAdi pazcAdhyAyaM viracitam / tatrAdhyA yapaJcakenApi kAryarUpo jIvaH / pazuH kAraNaM patirIzvaraH / yogaH pazupatI cittasamAdhAnam / vidhirbhasmanA triSavaNasnAnAdizca nirUpitaH / duHkhAntasaMjJo 1 kha. nirUpaNam / 2 kha. 'nAM zAstra / ga. degnAM pu / 3 ga. degNaM du / 4 kha. ga. 'Tadasyu. corA / 5 kha. degvaM gandha / 6 kha. yIvidyAzadeg / 7 kha. ga. degrarAdI / 8 kha. ttanivR / 9 kha. yogavikRta / 10 kha, straM bhagavatA pa / 11 kha. kena kaa| 12 kha. vaH kA / 13 kha. pogp| 14 ga, degntrsN| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prsthaanbhedH| mokSazca prayojanam / eta eva kAryakAraNayogavidhiduHkhAntA ityAkhyAyante / evaM vaiSNavaM nAradAdibhiH kRtaM pazcarAtram / tatra vAsudevasaMkarSaNapradyumnAniruddhAzcatvAraH padArthA nirUpitAH / bhagavAnvAsudevaH sarvakAraNaM paramezvaraH / tasmAdutpadyate saMkarSaNAkhyo jIvaH / tasmAnmanaH prdynnH| tsmaadniruddho'hNkaarH| sarve caite bhagavato vAsudevasyaivAMzabhUtAH / tadabhinnA eveti bhagavato vAsude. vasya manovAkAyavRttibhirArAdhanaM kRtvA kRtakRtyo bhavatItyAdi ca nirUpitam / tadevaM darzitaH prasthAnabhedaH / sarveSAM ca saMkSepeNa trividha eva prasthAnabhedaH / tatrA''rambhavAda ekaH / pariNAmavAdo dvitIyaH / vivartavAdastRtIyaH / pArthivApyataijasavAyavIyAzcaturvidhAH paramANako byaNukAdikrameNa brahmANDaparyantaM jagadArabhante / asadeva kArya kArakavyApArAdutpadyata iti prathamastArkikANAM, mImAMsakAnAM ca sattvarajastamoguNAtmakaM pradhAnameva mahadahaMkArAdikrameNa jaga. dAkAreNa pariNamate / pUrvamapi sUkSmarUpeNa sadeva kArya kAraNavyApAreNAbhivyajyata iti dvitIyaH pakSaH sAMkhyayogapAtaJjalapAzupatAnAm / brahmaNaH pariNAmo jagaditi vaiSNavAnAm / svaprakAzaparamAnandAdvitIyaM brahma svamAyAvazAnmithyaiva jagadAkAreNa kalpata iti tRtIyaH pakSo brahmavAdinAm / sarveSAM prasthAnakartRNAM munInAM vivartavAdaparyavasAnenAdvitIye paramezvara eva pratipAdye tAtparyam / na hi te munayo bhrAntAH sarvajJatvAtteSAm / kiMtu bahirviSayaprANAnAmApAtataH puruSArthe pravezo na saMbhavatIti nAstikyavAraNAya taiH prakArabhedAH pradarzitAH / tatra teSAM tAtparyamabuddhavA vedaviruddhe'pyarthe tAtparyamutprekSyamANAstanmatamevopAdeyatvena gRhNanto janA nAnApathajuSo bhavantIti sarvamanavayam / iti zrImadhusUdanasarasvatIviracitaH prsthaanbhedH|| 1 kha. pAzcarAtram / 2 ga. degNAmI ja / 3 kha degm / mAyAvacchinnabrahmapariNAmo jagaditi zAkAnAM sva / 4 kha. theM teSAM tA / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha sarvadarzanasaMgrahAntargatazlokazrutisUtrabhASyAyavAkya manthanAmamanthakAranAmAnukramaNikA / lokAyAH pRssttaangkaaH| 135 12 "amicitkapilA rAjA pRSThAGkAH / chokAmAH apurokSAvabhAsena - 80 api prayatnasaMpannam 19 apratyakSopalambhasya abhimAno'haMkAraH 24 abhrakastava bIjaM tu 53 arthAnupAya' bahuzo 3 arko jJAnAnvito traimA 117 aGkana nAmakaraNam aMsAnAliGgAnAjanya 150 athana ghaTayatyenAm 146 19/ avidyA ajhI jantunIzo'yam atattvamiti vA chedaH atidUrotsAmIpyAta avidyAstamayo mokSaH avibhAgo'pi buddhayAtmA | avegavedrakAkArAH | avyAptasAdhuno yaH azvasyAtra hi ziznaM tu aSTakarmakSayAnmokSo asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt asatvAnnAsti saMbandhaH asarvapraNItAttu ahaMdhiyA''tmanaH siddheH 119 . 119 atha tadvannenaiva athAtaHzabdapavANi -1- 2 0ty adhuvaNa niAmattana. A. amavAmRtaM sarva V V V W anantazcaiva sUkSmazca anantaraM ca rajataanavacchinnasadbhAvam anAtmani ca dehAdI anAdAnamadattasyAanAdidveSiNo daityAH anAdinidhanaM brahma anAdi bhAvarUpaM yat anAderAgamasyAoM anAdheyaphalatvena anukUlena tarkeNa anekAntaM jagatsarvam anekAntAtmakaM vastu anyonyapakSapratipakSabhAvAt prAkArAvAMstvaM niyamAnupAsyo | AkArasahitA buddhiH AgamAdaH pramANatve AgamenAnumAnena AtmA yadi bhavenmeyaH | AdAvapekSAbuddhathA hi 53 AdAvindriyasaMnikarSaghaTanAt 111 AdyAnanugRhya zivo AdyAvAcyavivakSAyAm AyatanaM vidyAnA 151 ArurukSormuneryogam 96 | ArdratvaM ca ghanatvaM ca 36 AsanAdIni saMvIkSya 34 AsannaM brahmaNastasya 34 Asravo bhavRhetuH syAt MY V m V m ...fr Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] pRSThAGkAH zloka pRSThAGkAH zlokAdyAH AsravaH srotaso dvAram Aha nityaparokSaM tu itthaM tathA ghaTapaTAiti guhyatamaM zAstram iti dhanazarIrabhogAn iti pANinisUtrANAm idamAkAravRttyaktaidamAdyaM padasthAnam idaM jJAnamupAzritya idaM rajatamityatra idaM vastubalAyAtam iha bhogyabhogasAdhana 55 evamukto nAradena evaM guNAH samAnAH syuH 76 evaM baharahaH zrauta28] Sly'ndhibaab 59 evaM pramAtA mAyAndhaH o. 162 oMkArazcAthazabdazca Izvarazcidaciceti 672 ta . , 11 kAzcidanagRhya vitarati uttamaH puruSastvanyaH utpattisthitisaMhArAH utprekSeta hi yo mohAt upakramopasaMhArau upadezo'pi buddhasya upanIya tu yaH ziSyam upayanapayandharmo upAdhisaMnidhiprApta. ubhayAtmakamatra manaH 154 karphamatrasamaprAyaH 11] karaNena nAsti kRtyam / kartari jJAtAra svAtmanyAdisiddha rape is kartA na tAvadiha ko'pi yathecchayA vA kato'sti kazcijjagataH sa caikaH" karmaNyevAdhikAraste karmayogeNa devezi 54 karmAdinirapekSastu 58 kalpanApoDhamabhrAntam 103. kavArthastu tayoSidvan 23 | kAmato'kAmato vA'pi 100 kAryakAraNabhAvAdvA 125 kAlatraye jJAtRkAle 153 kAzyAdisarvaliGgebhyaH 118 kiMta mohavazAdasmin kiNvAdibhyaH sametebhyaH __. 138 kusume bIjapUrAde kRtapraNAzAkRtakarmabhoga58 kRttiH kamaNDalumauNDayam kedArAdIni liGgAni 73 ko dhanyaH puNDarIkAkSAt . 6 krameNobhayavAJchAyAm .. 162 kSaNikAH sarvasaMskArAH / 139 kSANASTakarmaNo muktiH / ... . ga... 72 gacchatAmiha jantUnAm / 79 gatvA gatvA nivartante 137 gambhIrottAnabhedena / .. UrdhvaM vahniradhastoyam R. RgyajuHsAmAtharvA ca . REA5% ekavAraM pramANena ekAkinI pratijJA hi ekAkSarAtkRto jAteH ekaikahAnistoyAdeH eko'sau rasarAjaH eko hyanekazaktika ete'nye bahavaH siddhAH ete yamAH saniyamAH Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] lokAdyAH pRSThAkAH 13 156 168 garbhadrutibAhyadvatigAlitAnalpavikalpaH guNabuddhivyabuddhayA gurubhAktaH prasAdazca gurujano guhAdezaH guNe dravyavyapekSeca govindabhagavatpAdAgrahaNasmaraNe ceme prAcaM vastu pramANaM hi 140 .. ghaTostIti na vaktavyam ghAtayanti hi rAjAno 82 cakSurAdyuktaviSayam caJcalaM hi manaH kRSNa cidacive pare tattve cintA prakRtasiddhayarthAm cetanAlakSaNo jIvaH caitanyaM dRkriyAyuktam 134 106 115 .106 pRSThAGkAH zlokAdyAH .. 80 tathA kRtavyavastheyam 81 tathA'pi bhinne nA''bhAte 87 tadadvaitazrutestAvat 61 tadaikyena vinA nAsti 61 tadrUpapratyayaikAgyA . 156 tadvAramapavargasya "79 tadvapuH paJcabhirmantrai 156 tadvidhAnavivakSAyAm : 18 tadarcAvibhavavyUha | tadarthe lIlayA svIyAH 34 tadeva vAsudevAkhyam 52 tanmAtraviSayA vA'pi tamadbhutaM bAlakamambujekSaNam 3 taratyavidyAM vitatAm - 129 tarpaNaM dIpanaM guptiH - 27| tasmAdguNebhyo doSANAm * 99 tasmAcchaktivibhAgena 35 tasmAtsadbodhakatvena -- 68 tasminnAdhAya manaH tasminprasanne kimihAstyalabhyam tasminsatIdamastIti 114 | tasya prasAdhanavidhau 35 tAttvikaM brahmaNaH sattvam 41 tAM prAtipadikArthe ca 81 tAramAyAramAyoga 65 tAravyomAgnimanuyuk 27/ sAsAmahaM varA zaktiH 18 tRtIye kopasaMtApau 60 tena mAyAsahasraM tat | tenAnyasyAnyathA bhAsaH 5 teSAM satatayuktAnAm 156 taistairapyupayAcitairupanataH 46 tyAjyaM sukhaM viSayasaMgamajanma pusAm 75 trayo vedasya katAro 157 triguNo dviguNo vAyuH 69 tripadArtha catuSpAdam 71 tvaM purA sAgarotpanno jananaM jIvanaM caiva jAtimanye kriyAmAhuH jIvAjIcI puNyapApa jIvaM devAdizabdo jJAtRzeyamidaM viddhi jJAnamAtre vRthA zAstram jJAnAdbhino na nAbhinno jJAnondrayANi paJcaiva jJAnaM tapo'tha nityatvam 114 135 .135 139 tatazca jIvanopAyaH tato bhinne abuddhvA ca tato svAbhAvikAH puMsAm tatra jJAnaM svataHsiddham tatra tanmAtrAryeyam tatrA''dyo malamAtreNa tatrASTau maNDalinaH tattvAbhyAM bhUjalAbhyAM syAt tatsyAdAlayavijJAnam - 15/ dakSiNe tu kare vipro Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] pRSTAGkAH 113 146 zlokAdyAH . . darzanAtsparzanAttasya dahyante dhmAyamAnAnAm dAtA bhogaparaH samagravibhavo divyaudarikakAmAnAm duHkhamAyatanaM caiva duHkhaM saMsAriNaH skandhAH dRSTacaitrasutotpatteH dRSTamanumAnamAptadevAH kocinmahezAdyAH devo manuSyo yakSo vA dezanA lokanAthAnAm dehaH sthaulyAdiyogAca dehAtmapratyayo yadvat doSeNa karmaNA vA'pi dravyaM kAlaH kriyA mUrtiH dravyaM nAnAdazAvat dravyAdravyaprabhedAnmitamubhayavidham dvAvimau puruSau loke dvicatvAriMzatA bhikSAdvitvAkhyaguNadhIkAle dvitve ca pAkajotpattI dvidhA kaizcitpadaM bhinnam pRSThAGkAH / zlokAdyAH 82 / nAdairAhitabIjAyAm 139 nAnAvarNo bhavetsUto 170 nAnyadRSTaM smaratyanyaH . 26 nAnyo'nubhAvyo buddhayA'sti 18 nAmadhAtvarthayoge tu 18 nAsato vidyate bhAvo 152 nityajJAnAzrayaM vande | nipAtAzcopasargAzca 79 nirupAdAnasaMbhAra| nirUDhA lakSaNAH kAzcit | nIcAnAM vaptatau tadIyatanayaH nIlimeva viyatyeSA nyasyAntaHsthapRthivyAdi- . nyAyAnAmekaniSThAnAm ya dharmasya tadatadrUpadhIdhanA. bAdhanAyAsyA 155 114 na cA''ramavidhiH / na cAnyArthapradhAnasa : na dvayorasti tAdAla: nanvatra rajatAbhAsaH na prakAzyaM pramANena na yatpramAdayogena na yAti na ca tatrA''sIt na sataH kAraNApekSA na svo mApavargo na hyasaMnihitaM tAvat na hi kazcitkSaNamapi nAkamiSTara yAnti paJcakAstvaSTa vijJeyA paJcavidhaM tatkRtyam paJcendriyANi zabdAdyAH patividye tathA'vidyA paramAnandaikarasam parasparavirodhe hi paricchedAntarAdyo'yam paripakkamalAnetAn 57 parivrATakAmukazunAm parizeSAtsmRtiriti paryAyANAM prayogo hi . 22/ pazavastrividhAH proktAH 22 pazuzcenihataH svargam 170 pAdAGguSThau nibadhnIyAt 155 pArado gadito yasmAt 151 pAraM gataM sakaladarzanasAgarANAm . 26 pAzAnte zivatAzruteH 10 pItazAvabodhe hi | putrotpattivipattibhyAm puraHsthite prameyAbdhau | puruSaH sa paraH pArtha 123 puruSasma darzanArtham 110 pUrvapUrvoditAsti 156 155 121 46 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAdyAH pUrve vyatyAsitasyANoH pUrveSAmatidustarANi pRthuvyaptejomarudvyoma pRthvyAH palAni paJcAzat prakRtiH prakRSTakaraNAt prakRtairmahAMstato'haMkAraH praNavAntaritAnkRtvA pratyakSamanumAnaM ca pratyabhijJA yadA zabde pratyekaM paJca tatvAni pratyekaM sadasattvAbhyAm prathamastu hanUmAnsyAt prathamaM parataH prAhuH pradIpaH sarvavidyAnAm avat yadi vidyeta * pramANatvApramANatve pramANadoSa saMskAra pramANavattvAdAyAtaH pramANAntarasAmAnya pramAdAdrasanindAyAH prayojanamanuddizya prayojanaM tu yajjAH pralayAleSu yeSAm pravAha kAlasaMkhyeyam pravRttirvA nivRttirvA prasannAtmA haribhaktyA prasuptAstava lInAnAm prANAyAmena pavanam prabalaM karma priyaM pathyaM vacastathyam zeSAn bhogopabhogAntam bAdhakapratyayasyApi bAMdhikaiva zrutirnityam 'bAlaH SoDazavarSo buddhIndriyANi cakSuH buddhayA vivicyamAnAnAm bauddhAnAM sugato devo [4] pRSThAGkAH } zlokAdyAH 71 brahmacaryamahiMsAM ca 1 brahmahatyAM pramucyeta 139 138 | bhaktilakSmIsamRddhAnAm 53 bhasmakAdiSu kAryasya 118 | bhAratAdhyayanaM sarvam 134 | bhAvanAbhirbhAvitAni 19 bhAvAntaramabhAvo hi 193 bhAvo yathA tathA'bhAvaH 138 | bhinnakAlaM kathaM grAhyam 163 bhuGge na kevalI na strI 59 bhedAvimau ca sAdRzyAt 104 zrUyugamadhyagataM yat 92 53 | maGgalAnantarArambha 104 mantravarNAnsamA likhya 153 | mantrANAM daza kathyante 19 | malamAyAkarmayutaH 7 malAdyasaMbhavAcchAm 82 mahAmAyetyavidyeti 96 mAmupetya punarjanma 103 | mAyA vikSipadajJAnam ma. 70 mAyetyuktA prakRSTatvAt 138 | mitiH samyakparicchittiH 151 | mithyAjJAnamadharmazca 46 mithyAbhAvo'pi tattulya131 | muktAtmAno'pi zivAH " 140 muktAsnu zeSiNi brahma 71 | mukhyaM ca sarvavedAnAm 26 mukhyArthabAdhe tadyoge | mUrchito harati vyAdhIn 71 | mUlaprakRtiravikRtiH 34 | mRtAnAmapi jantUnAm 157 meyaM sAdhAraNaM muktaH 126 81 ya AtmanIti vedAnta 117 | yaccAnukUlametasya 11 | yajjarayA jarjaritam 18 yatnenAnumito'pyarthaH ya. pRSThAGkAH 137 169 74 154 101 26 38 105 14 35 136 82 123 134 134 69 67 53 ra 164 53 90 60 157 68 46 55 136 80 117 5 77 45 58 81 168 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ okAcAH anna draSTA ca dRzyaM ca yatrApyatizayo dRSTaH YanAsau vidyate bhAvaH yatsUttatkSaNikaM yathA jaladharaH thAnAdirmastasya yathA lohe tathA dehe yathAvasthitatattvAnAm yathA svapraprapaJco'yam yadantarjJeyatatvaM tat yadA carmavadAkAzam yadi gacchetparaM lokam yadi cArthe parityajya yobhayoH samo doSaH yasmAtkSaramatIto'ham yasminneva hi saMtAne. yasva trINyuditAni vedavacane : yasyAnavayavaH sphoTo yaH syAtprAvaraNAvimocanaciyAm yA caiSAM pratibhA tattat yAvajjIvetsukhaM jIvet yAvajjIvaM sukhaM jIvet yAvanto yAdRzA ye ca ye vAtyaktazarIrA yoginAmapi mRdbIje yo mAmevamasaMmUDho . raGgasya darzayitvA raja viSayIkRtya rasAGkameyamArgoko rAgAdijJAnasaMtAna rAgAdInAM gaNo yasmAt cirjinA tatveSu ruddha kIlita vicchinna labdhAnantacatuSkasya labhyamAne phale dRSTe la. lAbhA malA upAyAzca luzcitAH picchikA hastAH [ 6 ] pRSThAGkAH | zlokAdyAH 116 | lokasiddho bhavedrAjA 102 lokAtivAhite mArge 10 lokAvagatasAmarthya10 | lovedhastvayA deva 72 | laukikavyavahAreSu 80 laukikena pramANena 25 116 vatsavivRddhinimittam 14 varSAtapAbhyAM kiM vyomnaH 83 | vazyatA paramA tena 5 | vasudhAdyastatvagaNaH 154 vAkyeSvanekAnta dyotI 160 | vAcyA sA sarvazabdAnAm 54 vAyorvahnerapAM pRthvyA 20 | vAribojena vidhivat 59 vAsacaryA japo dhyAnam 112 | vAsudevaH paraM brahma 83 vAsudevaH svabhakteSu 175 vikArApagame satyam 15 | vijJAnAkalanAme kau 1 vijJAnaM svaparAbhAsi 112 | vidhinoktena mArgeNa 79 vinA'pi vidhinA dRSTa 76 | vibhavopAsane pazcAt 54 vilikhya mantravarNAstu vivartastu prapaJco'yam 121 155 85 19 19 25 135 va. vivAdAdhyAsitaM sarvam vRddhaprayoga ha vedasyAdhyayanaM sarvam vedAnno vaidikAH zabdAH vaidikena pramANe vyaktA'vyaktA jayA dAnam 'vyavahAro'pi tattulyaH vyAghAtAvadhirAzaGkA vyAvartyAbhAvavattaiva 35 vyAvartayitumupAttA 99 60 | zaktirUpeNa kAryANi 35 | zaGkhasyendriyadoSeNa za. pRSThADUkA: 31. 167 108 13 120 140 70 33 116 135 135 60 44 44 116 69 25 133 98 45 134 145 6.7 131 101 109 163 61 156 6 161 4 72 156 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] - pRSThAkA: 138 zlokAdyAH zatAni tatra jAyante zabdabrahmaNi niSNAtaH zabdaH sparzastathA rUpam zabdAdiSvanuraktAni zukIdamaMzacaitanyazuktikAyA vizeSA ye zuddhe'dhvani zivaH kartA zeSA bhavanti sakalAH zaivAgameSu mukhyam zrImatsAyaNadugdhAbdhizrutigamyAlpatattvaM tu zrutisAhAyyarahitam zrutismRtisahAyaM yat zrutyoraGguSThako madhyA 114 126 k SaTkena yugapadyogAt SaTtriMzadguruvarNAnAm SaTzatAni gaNezAya SaTdarzane'pi muktistu 132 pRSThAGkAH | zlokAdyAH 138 sarvathA'vadyayogAnAm 116 sarvabhAveSu mULayAH 70 sarveSAmiha bhUtAnAm..... . 140 sahasramekaM gurave sahopalambhaniyamAt saMkarSaNo vAsudevaH saMcintya manasA mantram saMpUjya brAhmaNaM bhaktyA : saMbaMndhibhedAtsattaiva saMyoge yoga ityukto saMsArabIjabhUtAnAm saMsArasya paraM pAram saMskArA daza mantrANAm / sAkSAtkAriNi nityayogini sAttvika ekAdazakaH / 138 sAdhakasya tu rakSArtham 138 sAmAnyalakSaNaM tyaktvA , 79 sAropA'nyA tu yatroktau / sArdhaM ghaTIdvayaM nADayo 46 sudarzana mahAjvAla 159 sUtraM vRttirvivRtti75 setuM dRSTvA vimucyeta strIpuMnapuMsakatvena sthAnAdvIjAdupaSTambhAt 156 sphaTikaM vimalaM dravyam. smRtyA'to rajatAbhAsaH 115 | syAtpuryaSTakamantaH120 syAdvAdasya pramANe dve syAdvAdaH sarvathaikAntasvatantraM paratantraM ca svatantrasyAprayojyatvam svatantroktavidhAnena 35 svabhaktaM vAsudevo'pi . 23 svarUpapararUpAbhyAm 67 svargasthitA yadA tRptim / 22 svasiddhaye parAkSepaH 22 svAdhyAyazaucasaMtoSa22 svedanamardanamUrchana 136 138 - 134 131 114 162 155 sa eva karuNAsindhuH sa eSa cobhayAtmA yo sa eva vimRzatvena sacinnityanijAcintyasajAtIyAH kramotpannAH satyapItAvabhAsena satyamithyAtmanoraikyAt satyaM vastu tadAkAraiH sattvaM tapyaM buddhibhAvena vRttam sadAgamaikavijJeyam sadA zivAtmanA vetti samAdhAvacalA buddhiH samAdhiH samatAvasthA sarajoharaNA bhaikSasarvajJasadRzaM kaMcit sarvajJaH sarvakartRtvAt sarvajJoktatayA vAkyam sarvajJo jitarAgAdisarvajJo dRzyate tAvat 124 127 134 137 80 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutayaH hAsyalobhabhayakrodhahiraNyagarbho yogasya hiMsA ratyaratI rAgahe hi kartRrAgAdi zrutayaH atAH zarkarA upadadhAti ajAmekAM lohitazuklakRSNAm aNurAtmA cetasA veditavyaH ataptatanurna tadAmo . atrAyaM puruSaH svayaMjyotirbhavati atha yo vedaidaM jighrANIti adhyAtmayogAdhigamena devam anuvidya vijAnAti anRtena hi pratyUDhAH andhaM tamaH pravizanti andho maNimavindat asau vA Adityo devamadhu ahamAtmA brahma A. Atmanastu kAmAya sarva priyaM bhavati AtmalAbhanna paraM vidyate AtmA vA are draSTavyaH 'AtmetyevopAsIta Adityo yUpaH ArAgramAtraH puruSaH RcaH sAmAni jajJire RtaM pibantau R. [<] eka eva rudro na dvitIyo'vatasthe ekamevAdvitIyam eSa hi draSTA spraSTA zrotA pRSThAGkAH | zrutayaH 26 aitadAtmyamidaM sarvam 125 35 27 ka. kAmaH saMkalpo vicikitsA ca. cakraM bibharti puruSo'bhitaptam catvAri zRGgA trayo asya pAdAH corApahAryau ca yathA 47 tathA'pi sUkSmarUpatvAt .. 39 | tadaikSata bahu syAM prajAyeya 46 tadviSNoH paramaM padam 142 | tameva bhAntamanubhAti sarvam 143 tarati zokamAtmavit 146 93 da. 170 | devAso yena vidhRtena bAhuna 47, 47, 145 dvA suparNA sayujA sakhAyA 167 44 47 | dvaitaM na vidyata ii 101 40 99 120 | jIvasya paramaikyaM ca 44 | jIvezvarabhidA caiva 52 | jyotiSTomena svargakAmo yajeta taH 39 39 | tattvamasi 37, 55, 146, 148, 150, 170 124 tatsatyaM sa AtmA 8,168 56 40 96 tarhyadhyetavya tasmAcchAnto dAnta uparatastitikSuH taM tvaupaniSadam KHy | dharmArthakAmAH sarve'pi dharmeNa pApamapanudati na ca nAzaM prayAtyeSa na jAyate mriyate vA na svarUpaikatA tasya na hi vijJAturvijJAtairviparilopo vidyate nAyamAtmA pravacanena labhyaH | nAyamAtmA bailahInena labhyaH . 37 nAvedavinmanute taM bRhantam 39 | niSkalaM niSkriyaM zAntam pRSThAGkAH 148 128 52 110 56 55 54 107 52 75 37 100 123 58 52 43 54 55 169 54 43 55 39 47 48 58 166 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rIya lokAnkacitAn / sAkisthA tadvapuSe dhAdi. bAlAprazatabhAgasya haspatirindrAya dilya samayamA pRSThAkAH | satyaH so asya mahimA gRNe 46. sana | madeva somyedamapra AsIt 35, 148 sa prathA saindhavaghano'nantaro'bAhyaH / . 59 sahasrazIrSA puruSaH so'pahatapApmA vijaraH 101 svAtantryazaktivijJAna svAdhyAyo'dhyetavyaH 5 166/ hiraNyagarbho yogasya (smR.) sidhate hRdayagranthiH bhUyazvAnte vizvamAyAnivatiH . aco'Niti 197 mAyAM tu prakRti vidyAt 4. : ' suutraanni| mizca jaDabhedo yA... maktAnAM cA''zrayo vibhaH 132 tyoH sa mRtyUmAnochi.. | atha yogAnuzAsanam 122, 123, 125 bhathAto brahmajijJAsA 45, 57, 124, 126, mu Atmani tiSThan ya etaM brahmalokam athAto dharmajijJAsA musamAnaH prastaraH gato vA imAni bhatAdhi athAto dharma vyAkhyAsyAmaH guto vAyo nivartante 15%, 15 athAtaH pazupateH pAzupatayogavidhim yathA pakSI ca sUtraM ca anityAzuciduHkhAnAtmasu sahame rohita . . 143 anustAnanirmAlyaliGgadhArI 143 apariNAmini hi bhoktazaktiH 122 yasya prasAdAtparamArtirUpAt yo'yaM vijJAnamayaH prANeSu 39. aprakAzitaprakAzavyavahAraH abhyAsavairAgyAbhyAm iso vai saH / rasaM hyevAyalA 43. arhe kRtyatRcazca avidyA kSetramuttareSAm zikSAnadhana evaitebhyo bhUtebhyAH .. 8 avidyAsmitArAgadveSobhinivezAH 130 zivAya prajJAM kurvIta vidyAM cAvidyA ca . aSTavarSe brAhmaNamupanIta viSNuM sarvaguNaiH pUrNam .. 4 ahiMsAsatyAsteyabrahmA A. zaM no devIrabhiSTaye . 1.7 Ato'nupasarge kaH | Adyo jJAnadarzanAvaraNa- .... hAtmA tasvamasi..... 49/ AviddhakulAlacakravat matya AtmA satyo joH mama midvA 53 AhitAgnirapazandaM prayujya satyaM jJAnamantaM brahma, 14, 151 alpamenamana vizve madalita 53 idaM pratyayaphalam 152 45 azubhaH pApasya 110 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrANi u. utpAdAdvA tathA utpAdavyayadhauvyayuktaM sat ubhayaparikarmitasvAntasya ubhayaprApta karmaNi RtaMbharA tatra prajJA R. evaM tricaturajJAnajanma audArikAdikAryAdi'aupazamika kSAyika bhAvau ka. kathaMcidAsAdya mahezvaraH syAt kartRkarmaNoH kRti karmaNi ca karmaNyaN klezakarmavipAkAzayaparipanthi kacidbhedasaMghAtAbhyAM skandhotpattiH ga. guNaparyAyavaddravyam cidacidIzvarabhedena caitanyamAtmA codanAlakSaNo'rtho dharmaH ja0 jIvAjIva puNyapApayuta jIvAjIvAsravabandha [30] pRSThAGkAH sUtrANi 16 20 48 17 tattu samanvayAt tattvArthe zraddhAnaM samyagdarzanam tatra sthitau yatno'bhyAsaH tatra pratyayaikatAnasA dhyAnam 141 168. 73 10 | duHkhajanmapravRttidoSami duHkhAzayI dveSaH 29 darzanazaktyorekAtma-: 27 dRSTAnuzravikaviSayavitRSNasya'. tathA pravRttihetutvAca tadanantaramUrdhvam | tadbhedaM ca samagrahaNAt tapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni janmAdyasya yataH 48, 58, 150, 171 janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH 122 jAtyAkhyAyAmekasminM sandhirviveka vimokA | tasminsati zvAsaprazvAsamo! 97 tasya bhAvastvatalau tena procAm 107 109 nAnAtmAno vyavasthAtaM 130 nityamanityabhAmAt 28 naikasminnasaMbhavAt dezabandhazcittasya dhAraNA guNakarmi mbAzrayA nirguNA guNAH 18 | pariNAmatApasaMskAraduHkhaiH - pAzAzcaturvidhAH syuH 37. puruSArtha zUnyAmA gumAnI prati 76 | pUrvaprayogAdasaGgatvAn prakaraNAdasaMnihitatvAca prakRtisthityanubhava pramANaprameya 115 prayatnA yaugapadyA'jJAnayogapazcAt 33 29. bandhahetvabhAva ta. 49, 57, 59, 171 bhasmanA triSaNavaM snAyIta ma. 25 133 | matizrutAvadhimanaH140 | manojavitvaM vikaraNabhAvaH 62 126 133 Yo 137 19% #1 132 133 123, 140 27 131 51. 4 25 179 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrANi mantrAyurvedaprAmANyavaca mithyAdarzanAvirati ya. yathA'jAgomahiSyAdiyathA sa svargaH sarvAnpratyavi yamaniyamAsanaprANAyAma yamarthamadhikRtya pravartate yogazcittavRttinirodhaH va. vitarkavicArAnandAsmitA - 2 virAmapratyayAbhyAsapUrvaH vizokA vA jyotiSmatI vItarAgajanmAdarzanAt vRddhirAdaic vyAdhistyAnasaMzayapramAdAlasyavyutpattimAtrAbhidhitsayA [11] sakaSAyatvAjjIvaH sattvapuruSAnyauAkhyAtimAtrapratiSThasya sadA jJAtAzvivRttayaH sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau saMmAnanotsaMjanAcAryakaraNa sukhAzayI rAgaH / supyajAtau NinistAcchIlye suptiGantaM padam so'yaM paramo nyAyo vipratipanna sparzarasagandhavarNabantaH pudgalAH svarasavAhI viduSo'pi svaviSayAsaMprayoge cittasva. syAdasti syAnnAsti satagItanRtyahuDukkara pRSThAGkAH bhASyANi za. zAstrapUrvake prayoge'bhyudayaH zAstrayonitvAt zauca saMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNizruti liGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAm 126 sa. a. atha gaurityatra kaH zabdaH 112 30 98 | atha zabdAnuzAsanam 107, 108, 109, 125 127 | athetyayamadhikArArthaH prayujyate 125 74 i. .122, 127 itikaraNo vivakSArthaH sarvatrAbhisaMbadhyate bhASyANi. - 130 e. 141 ekaH zabdaH samyagjJAtaH suSThu prayuktaH 141 44 .125. 129 ja. 127 jJAtasaMbandhasyaiva puMso liGgavi na. ca. catvAri zRGgANi catvAri padajAtAni 63 pazvAdibhizcAvizeSAt puryaSTakaM nAma pratipuruSam 30 141 ma. 128| maGgalAdIni maGlamadhyAni 115 ya. 99 '132 | yazvobhayoH samAno doSaH 132 | yadeva pararUpa darzanaM saivAvidyA 112 | yogaH samAdhiH 92 | yogAnuzAsanaM zAstraM veditavyam 28 110 nirdizyamAnapratiniMrdizyamAnayoH (kai) 136 ..49, 58, 171 niSkAraNo dharmaH SaDaGgo vedo'dhyetavyaH 108 137 pa. 132 ra. 139 . rakSoha(gamaladhvasaMdehAH prayojanam 33 pRSThAGkAH va. vyAvahArikoM pramANasattAmAdAya 135 110 110 159 149 70 124 160 166 127 125 110 168 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] pRSThAGkAH granthanAmAni pRSThAkAH granthanAmAni granthanAmAni .. ajapAmantrasamarpaNaH . . . atharvaNasaMhitA amarakozaH : 50, A. AgamAdhikAraH AmeyapurANam AptanizcaYAlaMkAraH / / tattvakaumudI ... 118 tattvaprakAzaH 68, 69, 69, 1 .. 138 tattvamuktAvaliH 41, 41, 42, 42, 43, 43 ' 107 tattvavivekaH . 3,49 ... 123 tattvasaMgrahaH ....... . tattvArthasaMgrahAdhikAraH ... tatvArthAdhigamasUtram 28,28,28,29,29 29, 5.30, 30, 30, 30, 30, 30, 32, 32, .., . .22 tantravArtikam .. 136 tArkikarakSA taittirIyakam 49, 146, 151, 171, 171 taittirIyAraNyakam 52, 100,101, 142, 167 taittirIyabrAhmaNam : .. 58, 99, 160 taittirIyasaMhitA ... 96, 167 IzAvAsyam R. RksaMhitA kaNAdasUtram 84, 89 dravyasamuddezaH koThakam __ 37, 40, 43, 47, 124 kAvyaprakAzaH 135, 136 / nArAyaNazrutiH 5 5 kaurmapurANam nyAyakaNikA . . . . . . .. 160 kriyAdhikAraH nyAyakusumAJjaliH' 7, 90, 96, 105, 106, 146, 161 khaNDanakhaNDakhAdyam // 168, 168, 168 nyAyabinduH , nyAyavIthI ... ..... tthaakssaabndhaa nyAyasUtram goruDam nyAyasUtrabhASyam gautamasUtram 57, 74, 90, 93, 112 | gautamasUtravArtikam paJcapAdikA 169 paJcapAdikAvivaraNam citsukhI . 35, 152, 163 pazcikAprakaraNam padmanandI chAndogyam 37, 35, 35, 39, 39, 40,40, pAzcarAtrarahasyam 44, 47, 49, 56, 168 pANinisUtram 99, 102, 105, 108, 108, 109, 110, 112, 114, 115, jAtisamuddezaH 114 115, 125, 132, 132, 152 : jaiminIyasUtram 97, 97, 97,98, 126, 134 pAtaJjalayogasUtram 122, 121, 122, 12-2, 'zonAdhikAraparisamAptiH / 75 | 122, 123, 127, 127, 127, 127,128, 156 25 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] manthanAmAni pRSThAGkAH | granthanAmAni 129, 130, 130, 130, 131, 131, 132, mANDUkyakArikA mAnamanoharaH mImAMsAzlokavArtikam 132, 132, 132, 132, 133, 133, 133, . 133, 136, 137,137, 139, 140, 140, 141, 141, 141, 141, 141, 142 prakaraNapazcikA 154, 154, 154, 155, 155, 156, 156, 157, 157 muNDakam prakIrNakaH prabodhasiddhiH pramANapArAyaNam prameya kamalamArtaNDaH bahudaivatyaH 'bRhatsaMhitA bodhicitta vivaraNam bauddhanayaH - 69 / 59. bRhadAraNyakam 2, 39, 39, 39, 39, 41, 44, 46,47, 4:9, 47, 47, 58, 124, 128, 145, 146. brahmasUtrabhASyam ba. bhAgavatam bhAlaveyazrutiH bhASyam rasahRdayam 111 rasArNavaH 57 rasezvarasiddhAntaH 157 22. brahmakANDam brahmasUtram 37, 45, 48, 49, 49, 53, 58, 58, 59, 124, 126, 145, 150, 171, 171, 171 149 manusmRtiH mahAnArAyaNopaniSat . mahAbhAratatAtparyanirNayaH mahAvarAhaH mahopaniSat bha. bhagavadgItA 45, 47, 48, 48, 53, 54, 119, 123, 124, 129, 133 viSNutattvanirNayaH viSNupurANam 18. vItarAgastutiH 18 vedArthasaMgrahaH 111: vaizeSikasUtram 57, vyAsabhASyam vyAsabhASyavyAkhyA vivaraNam vivaraNa vivaraNam vivekavilAsaH 100 110, 169 52, 59 mahAbhASyam 107, 110, 111, 112, 124, 125 za. zAkalyasaMhitA pariziSTam zAradA tilakaH zivadRSTiH zivasUtram 82 zrIpaJcarAtram 55 | zrImatkaraNaH 160 | zrImatkAlottaraH 112,168 43, 44, 46 47 486 53 vAkyapadIyam 108, 110, 111112, 113, 116, 116, 168 171 166 6 pRThA zrImaskiraNaH zrImatpauSkaraH zrImanmRgendraH zrImatsaurabheyaH zvetAzvataropaniSat 40, 43, 55 56 samAnatantraH 53 103 79,81,03 78, 80, 82 79,81 50,59 140, 140 21, 24, 24 42 43,155 125 131 52 134 73 76 45 68 70 72 67 71,71 72 , 120, 166, 166 90 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] pRSThAGkAH 121. 110 112,136 . 168. ..82 prandhakAranAmAni - pRSThAGkAH granthakAranAmAni saMbandhasamuddezaH 115,116 kapilAdayaH sAkArasidi.. ..81 kalpatarukAraH sAMkhyakArikA 51, 117, 117, 118, 118, kAtyAyanaH 118, 118, 118,119, 120, 121, 121 kaiyaTaH siddhAntaH skAndam khaNDanakAraH syAdvAdamaJjarI 34 svarUpasaMbodhanam garbhazrIkAntamizraH guruH granthakAranAmAni / gurumatAnusAriNaH a. gobindabhagavatpAdAcAryaH akSapAdaH aghorazivAcAryaH anantavIryaH abhinavaguptAcAryaH 55,78 citsukhAcAryaH abhiyuktaH 31, 116, 138 26 jinadattasariH A. jainaH AcAryaH 34,65,80,86,103, 122, 147, | 150,150,150.159 jJAnazrIH AcAryavAcaspateH 110,144 AcAryavAcaspatimizraH tathAgataH AnandatArthaH tantratattvajJAH AbhANaka: . tautAtitaH vidyavRddhaH 74 / gautamaH 90,113. 33 cArvAkaH 152,163 | jaiminiH 33,150.. 97,134. .10. 22,112 170 IzvarakRSNaH 117 dharmakIrtiH 12. na. 6.130 utsalAcAryaH udayakarasUnuH udayanaH udayanAcAryaH umAsvAtivAcakAcAryaH au. aupaniSadAH 103,105,106 90 nakulIzaH narendrAgirizrIcaraNAH nArAyaNakaNThaH nIlakaNThabhAratIzrIcaraNAH naiyAyikAdayaH nyAyanirmANavedhAH nyAyabhUSaNakAraH 135 88, 118, 150 150 pakSilasvAmI 89 paJcazikhaH 122 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: :pRSThAikA 126, 123, 135 106 150 88 pranthakAranAmAni pRSThAGkAH | granthakAranAmAni paJcazikhAcAryaH pataJjaliH 105, 112, 122, 125, 125, yAjJavalkyaH 128, 130, 133, 136, 141 yAjJikaH / padmanandi: yAmunaH . parIkSakaH yogadevaH pANiniH 112, pUrvAcAryaH paurANikaH rAmakANDaH prabhAkaraH rAmAnujaH prabhAcandraH rAmezvaraH prazastapadiH prAbhAkaramatAnusAriNaH . 157 lokAyataH prAbhAkaraikadezinaH prAmANikaH 113 vasuguptAcAryaH vAkyakAra: phaNipatiH 125 vAgIzvaraH vAcakAcAryaH vAcaspatiH bAdarAyaNaH 145 vAcaspatimizraH 5, 7,15, 15 vidyAnandAdayaH bRhaspatiH vRttikAraH / veMkaTanAthaH bhagavAn 11, 45, 54, 133, 134, 135, vedAntI vedAntavAdanipuNaH vyAsaH bhaTTAcAryaH 96, 107, 112 132, 355 bhadhArakaH zabarasvAmI bhAmatIkAraH . 149 zaMkarakiMkaraH bhASyakAra: | zAlikanAthaH 115, 149,153 zrIdharAcAryaH bhAskaraH . 166 bhojarAjaH - 125 131, 131 45, 46, 132. 88, 118 88 124, 145 48, 110, 110, 111, zaMkarAcAryaH 653 8 ....68 zrImanmRgendraH sta. madhyamandiraH manuH mahopAdhyAyavardhamAnaH mAdhyamika | sarvajJaH 52, 59 102 sahajasarvajJaviSNubhaTTopAdhyAyaH 108 saMpradAyavidaH ....11/ sAMkhyaH 115, 118, 15.5 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] granthakAranAmAni . pRSThAkAH granthakAranAmAni pRSThAkAH sAMkhyAcAryaH 119 svataHprAmANyavAdinaH 102 siddhaguruH siddhasenavAkyakAraH satrakAraH 63, 63, 90, 90, 139 | hariH 108, 111, 113, 114, 116 somazaMbhuH 69 | hemacandrasUriH somAnandanAthapAdAH 73, 75 hemacandrAcAryaH saugataH 118 / helArAjaH haradattAcAryaH iti sarvadarzanasaMgrahAntargatazlokazrutisUtrabhASyAyavAkyagranyanAma grnthkaarnaamaanukrmnnikaa| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- _