Book Title: Samaysara Anushilan Part 01
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009471/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana (bhAga-1) (gAthA 1 se 68 taka) lekhana evaM gAthA va kalazoM kA padyAnuvAda DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca.DI. zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura-302015 prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015 phona : 0141-2707458, 2705581 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama do saMskaraNa (26 maI 1993 se 24 apraila 1994 ) saMyukta saMskaraNa ke rUpa meM (15 agasta 1994) dvitIya saMskaraNa ( 1 janavarI, 2003) dvitIya saMyukta saMskaraNa ke rUpa meM : (26 janavarI 2003) gujarAtI prathama saMskaraNa (28 apraila 1998) marAThI prathama saMskaraNa mUlya : paccIsa rupaye : mudraka : prinTa 'o' laiNDa, bAIsa godAma, jayapura . : 0: 10 hajAra 300 5 hajAra 200 1 hajAra 100 1 hajAra (5 maI, 2000) vItarAga - vijJAna ke hindI - marAThI sampAdakIyoM ke rUpa meM : 8 hajAra yoga : 3 hajAra 3 hajAra 31 hajAra 600 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya (dvitIya saMskaraNa ) DaoN. hukamacandajI bhArilla kRta 'samayasAra anuzIlana' bhAga - 1 ( gAthA 1 se 68 taka) kA yaha dvitIya saMskaraNa prakAzita karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| yaha to Apa sabako vidita hI hai ki 'samayasAra ' jaise durUha viSaya ko sarala va sarasa bhASA meM 'samayasAra anuzIlana' ke nAma se pA~ca bhAgoM meM jana-jana taka pahu~cAne kA zreya tattvavettA : DaoN. hukamacandajI bhArilla ko jAtA hai| unake dvArA jaise-jaise yaha kRti taiyAra hotI gaI vItarAga-vijJAna hindI va marAThI meM to sampAdakIya ke rUpa meM prakAzita huI hI pratyeka bhAga ke pUrvArddha va uttarArddha bhI pA~ca-pA~ca hajAra kI saMkhyA meM prakAzita kiye gaye / bAda meM unheM sampUrNa rUpa se pA~ca bhAgoM meM bhI pA~ca-pA~ca hajAra kI saMkhyA meM prakAzita kiyA gyaa| prAtaHsmaraNIya AcArya kundakunda ke paMcaparamAgamoM meM 'samayasAra' sarvAdhika mahattvapUrNa grantha haiN| isa graMtha ke paThana-pAThana ne aneka pAmara jIvoM kA kalyANa kiyA hai / kavivara banArasIdAsa, zrImadrAjacandra tathA pUjya kAnajIsvAmI jaise aneka mahApuruSa haiM, jinakI jIvanadhArA parivartita karane meM isa graMtha kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| isa zatAbdI meM AdhyAtmikasatpuruSa pUjya zrIkAnajIsvAmI kI preraNA se 'samayasAra' kA jitanA pracAra-prasAra huA hai, vaha aitihAsika dRSTi se vizeSa mahattva rakhatA hai| mumukSu samAja meM to isa graMtha kA niyamita paThana-pAThana hotA hI hai, gaira mumukSuoM meM bhI yaha ainakena-prakAreNa carcita rahA hai| yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandra, AcArya jayasena jaise pUrvavartI diggaja AcAryoM ne to isakI TIkAyeM kI hI haiM, vartamAna meM kSu. gaNezaprasAdajI varNI, kSu. manoharalAlajI varNI Adi ne bhI isakI TIkAyeM likhI haiN| pUjya kAnajI svAmI ke bhI pravacanaratnAkara 11 bhAgoM meM upalabdha haiM, jo samayasAra ke marma ko kholane meM pUrNata: samartha hai; para ve pravacanoM ke saMkalana haiN| pravacanoM ke saMkalana aura vyavasthita lekhana meM jo antara hotA hai, vaha inameM bhI vidyamAna hai| isaprakAra samayasAra paThana-pAThana kI vastu to bana gayA hai, para Adhe-adhUre adhyayana aura vividha prakAra kI mahattvAkAMkSAoM ne Aja kucha aisI sthitiyA~ utpanna kara dI haiM ki aba usake sarvAMga anuzIlana kI AvazyakatA anubhava kI jAne lgii| Aja pUjya svAmIjI hamAre bIca meM nahIM haiM aura unhIM ke pratipAdana ko AdhAra banAkara aneka visaMgatiyA~ utpanna kI jA rahI haiN| ataH vAtAvaraNa kI zuddhi ke lie Aja samayasAra ke samyak anuzIlana kI mahatI AvazyakatA hai| yaha kAma DaoN. bhArilla jaise (iii) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manISI vidvAna ke hI vaza kI bAta thI; kyoMki pahale jaba bhI kisI viSaya ko lekara sAmAjika vAtAvaraNa dUSita huA; taba DaoN. bhArilla ne una viSayoM para jo sarvAMga anazIlana prastuta kiyA; usase vyavasthita vastusvarUpa to sAmane AyA hI, sAmAjika vAtAvaraNa bhI lagabhaga zAnta ho gyaa| kramabaddhaparyAya, paramabhAvaprakAzaka nayacakra evaM nimittopAdAna jaisI kRtiyA~ isakA sazakta pramANa haiN| Aja ye viSaya vivAda kI vastu nahIM rahe; ataH aba to virodha kevala virodha ke lie hotA hai aura usameM vyaktigata bAteM hI adhika hotI haiM, tAttvika bAteM na ke barAbara samajhiye / pUjya gurudevazrI kA to ananta upakAra hama saba para hai hI; kyoMki unhoMne na kevala hamako vistAra se sabakucha samajhAyA hai, apitu jinavANI kA marma samajhane kI dRSTi bhI dI hai| DaoN. bhArillajI kI sUkSma pakar3a kI to svAmIjI bhI prazaMsA kiyA karate the, para unheM isake lekhana meM athaka zrama karate maiMne apanI A~khoM se dekhA hai, kyoMki ise likhe jAne kA maiM pratyakSa sAkSI huuN| unhoMne jisaprakAra pratyeka gAthA ke marma ko sahaja bodhagamya banAyA hai, sapramANa prastuta kiyA hai, sayukti aura sodAharaNa samajhAyA hai; vaha apane Apa meM apUrva hai / mujhe pUrA-pUrA vizvAsa hai ki isase adhyAtmapremI samAja ko bahuta lAbha hogA, mere vizvAsa ko una patroM se bala milA hai| jo samaya-samaya para hameM prApta hote rahe haiN| 'samayasAra anuzIlana' ke viSaya meM adhika kyA kahU~, jaba Apa inakA svAdhyAya kareMge to isake mahattva ko svameva jAna jaayeNge| merA to pUrNa vizvAsa hai ki ina bhAgoM ke mAdhyama se Apa samayasAra kA hArda samajhakara nizcaya hI apane jIvana kI dizA badala deNge| hamArA prayAsa hai ki samayasAra anuzIlana ke ina pA~ca bhAgoM ko zIghra hI sampUrNa rUpa se eka graMtharUpa zAstrAkAra meM prakAzita kiyA jaaye| isa dizA meM hama prayatnazIla haiM, AzA hai zIghra hI Apa ke hAthoM meM sampUrNa grantha phuNcegaa| jina mahAnubhAvoM ne hameM apane amUlya sujhAva bhejeM haiM, unheM dRSTigata rakhate hue hama prathama bhAga meM kAphI kucha parimArjana kiyA gayA hai aura lagabhaga 40 pRSThoM kA samAveza kiyA gayA hai, AzA hai pAThaka lAbhAnvita hoNge| prastuta prakAzana ko AkarSaka kalevara meM mudrita karAkara use Apa taka pahu~cAne kA zreya prakAzana vibhAga ke prabhArI akhila baMsala ko jAtA hai| isake lie ve badhAI ke pAtra haiN| jina mahAnubhAvoM ne prakAzana kI kImata kama karane meM Arthika sahayoga pradAna kiyA hai, unakI sUcI pRthaka se prakAzita kI gaI hai| sabhI sahayogiyoM kA hama hRdaya se AbhAra mAnate haiN| Apa sabhI samayasAra ke marma ko samajhakara apanA AtmakalyANa kareM - isI bhAvanA ke sAtha - - nemIcanda pATanI 1 janavarI, 2003 mahAmaMtrI (iv) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 01. zrI zAntilAlajI ToMgyA, begU 1100.00 02. zrI cA~damalajI nAvar3iyA, cittaur3agar3ha 1100.00 03. zrI vimalakumArajI bAkalIvAla, begUM 1100.00 04. zrI vimalacandajI ToMgyA, begU 1100.00 05. zrI kastUracandajI jaina, vegUM 1100.00 06. zrI ratanalAla lalitakumArajI pATodI, indaura 502.00 07. prAcArya DaoN. lAlabahAdurajI jaina, indaura 501.00 08. zrImatI indrA lalitakumArajI jaina, indaura 501.00 09. zrI surezacandajI bar3ajAtyA, indaura 501.00 10. zrImatI zrIkAntAbAI dha.pa. zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura 501.00 11. zrI sUrajamalajI nAvar3iyA, pratApagar3ha 501.00 12. zrI rAjendrakumArajI vinAyakA, indaura 501.00 13. zrI ajitakumAra aMju bAkalIvAla, indaura 501.00 14. zrImatI kaMcanabAI zAntilAlajI ajamerA, indaura 501.00 15. zrI jambUkumArajI sonI, indaura 501.00 16. zrImatI pUnama nilezajI dozI, indaura 17. zrImatI haMsA jaina, indaura 501.00 18. zrImatI snehalatA candraprakAzajI sonI, indaura 501.00 19. zrI bhAgacandajI luhAr3iyA, indaura 20. zrI rAjendrakumArajI jaina, indaura 21: zrImatI kAntAbena paMcaulI, indaura 22. zrImatI mInA vinAyakA, indaura 501.00 501.00 501.00 501.00 501.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. Ara. ke. jaina, indaura 501.00 24. zrI sI.pI. jaina, indaura 501.00 25. zrI subhASajI gaMgavAla, indaura 501.00 26. zrI dilasukha vasantakumArajI jaina, indaura 500.00 27. sva. zrI rAjamalajI jaina kI smRti meM, indaura 500.00 28. zrI vimalacanda pArasakumArajI pahAr3iyA, indaura 500.00 29. zrImatI kusuma dha.pa. vimalakumArajI jaina 'nIrU kemikalsa, dillI' 500.00 30. zrI bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 251.00 31. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 251.00 32. zrImatI bhaMvarIdevI ghIsAlAlajI chAbar3A, sIkaravAle 251.00 33. zrImatI zAntIdevI dhanakumArajI jaina, jayapura 251.00 34. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 35. sva. zrI RSabhakumAra putrazrI surezakumArajI jaina, pir3AvA 251.00 36. bra. kusuma jaina, bAhubalI kumbhoja 250.00 37. sva. dhApUdevI dha.pa. sva. tArAcandajI gaMgavAla kI puNya smRti meM, jayapura 151.00 38. caudharI phUlacandajI jaina cai. TrasTa, mumbaI 111.00 39. sva. zrImatI zAntIdevI dha.pa. mANakacandajI pATanI, gohATI 101.00 40. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 101.00 41. zrImatI gulAbIdevI lakSmInArAyaNajI rArA, zivasAgara 101.00 42. zrImatI sohanadevI sva. tanasukhalAlajI pATanI, jayapura 101.00 251.00 kula rAzi : 20443.00 (vi) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anukramaNikA 23. kalaza 9 158 24. kalaza 10 161 25. gAthA 14 163 26. kalaza 11 182 27. kalaza 12 183 01. maMgalAcaraNa 02. pRSThabhUmi 03. kalaza 1 04. kalaza 2 05. kalaza 3 06. gAthA 1 07. gAthA 2 08. gAthA 3 09. gAthA 4 10. gAthA 5 28. kalaza 13 186 29. gAthA 15 189 30. kalaza 14 201 31. kalaza 15 205 32. gAthA 16 210 11. gAthA 6 33. kalaza 16-19 218 12. gAthA 7 34. gAthA 17-18 225 13. gAthA 8 35. kalaza 20 232 236 14. gAthA 9-10 15. gAthA 11 105 36. gAthA 19 37. kalaza 21 38. gAthA 20 se 22 241 16. gAthA 12 117 246 17. kalaza 4 129 251 39. kalaza 22 40. gAthA 23 se 25 18. kalaza 5 133 253 19. kalaza 6 135 41. kalaza 23 259 20. kalaza 7 138 42. gAthA 26 265 21. gAthA 13 141 43. kalaza 24 266 22. kalaza 8 152 44. gAthA27 270 (vii) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. gAthA 28-29 66. gAthA 47-48 392 46. gAthA 30 67. gAthA 49 397 272 | 276 276-277 282 47. kalaza 25-26 68. kalaza 35 421 48. gAthA 31 69. kalaza 36 422 49. gAthA 32-33 294 70. gAthA 50-55 423 50. kalaza 27 306 71. kalaza 37 429 51. kalaza 28 307 72. gAthA 56-57 431 52. gAthA 34-35 309 73. gAthA 58-60 437 318 74. gAthA 61-64 446 53. kalaza 29 54. gAthA 36 320 75. gAthA 65-66 451 55. kalaza 30 325 76. kalaza 38-39 453 455 56. gAthA 37 328 77. gAthA 67 57. kalaza 31 333 78. kalaza 40 456 58. gAthA 38 335 79. gAthA 68 464 59. kalaza 32 348 80. kalaza 41 60. kalaza 33 360 81. kalaza 42 61. gAthA 39-43 367 82. kalaza 43 468 470 474 475 478 62. gAthA 44 374 83. kalaza 44 63. kalaza 34 381 84. kalaza 45 64. gAthA 45 386 85. gAthA padyAnuvAda 484 65. gAthA 46 388 86. kalaza padyAnuvAda 489 000 (viii) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana maMgalAcaraNa ( aDilla chanda ) samayasAra kA ekamAtra pratipAdya jo / AtmakhyAti kA ekamAtra ArAdhya jo // aja anAdi anidhana avicala sadbhAva jo / traikAlika dhruva sukhamaya jJAyakabhAva jo // paramazuddhanizcayanaya kA hai jJeya jo| satzraddhA kA ekamAtra zraddheya jo // paramadhyAna kA dhyeya use hI dhyAu~ maiM / use prApta kara usameM hI rama jAu~ maiM // samayasAra aru AtmakhyAti ke bhAva ko / jo kucha jaisA samajhA hai maiMne prabho // usI bhAva ko sahaja sarala zailI virSe / vividha pakSa se jana-jana ke hita rakha rahA // isameM bhI hai eka svArtha merA prabho / nita prati hI cita rahA kare isameM vibho // mere mana kA ho aisA hI pariNamana / mana kA hI anukaraNa kareM hita-mita vayana / apanApana ho nija Atama meM nitya hI / apanA jAneM nija Atama ko nitya hI // rahe nirantara nija Atama meM hI ramana / rahU~ nirantara nija Atama meM hI magana // anya na koI ho vikalpa he Atman / nija Atama kA jJAna dhyAna cintana manana // gaharAI se hoya nirantara adhyayana / niza-dina hI basa rahe nirantara eka dhuna // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi bhagavAna AtmA ke svarUpa kA pratipAdaka granthAdhirAja samayasAra jinAgama kA ajor3a ratna hai, sampUrNa jinAgama kA siramaura hai| AcArya amRtacandra ise jagata kA advitIya akSaya cakSu kahate haiM aura kahate haiM ki jagata meM isase mahAna aura kucha bhI nahIM hai| idamekaM jagaccakSurakSaya'' 'na khalu samayasArAduttaraM kiMcidasti'- AcArya amRtacandra kI ukta sUktiyA~ samayasAra kI mahimA batAne ke lie paryApta haiN| __samayasAra kA samApana karate hue AcArya kundakunda svayaM likhate haiM ki jo AtmA isa samayasAra nAmaka zAstra ko par3hakara, isameM pratipAdita Atmavastu ko artha va tattva se jAnakara usa Atmavastu meM sthita hotA hai, apane ko sthApita karatA hai; vaha AtmA uttama sukha ko / prApta karatA hai arthAt ananta atIndriya Ananda ko prApta karatA hai / yaha granthAdhirAja atyanta krAntikArI mahAzAstra hai| isane lAkhoM logoM ke jIvana ko adhyAtmamaya banAyA hai, mata-parivartana ke lie bAdhya kiyA hai| kavivara paNDita banArasIdAsajI, zrImad rAyacandrajI evaM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI ko isane hI Andolita kiyA thaa| ukta mahApuruSoM ke jIvana ko AmUlacUla parivartita karane vAlA yahI grantharAja hai / isake sandarbha meM zrI kAnajIsvAmI kahate haiM ki yaha samayasAra zAstra AgamoM kA bhI Agama hai, lAkhoM zAstroM kA sAra isameM hai| yaha jainazAsana kA stambha hai, sAdhakoM kI kAmadhenu hai, kalpavRkSa hai| isakI hara gAthA chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate hue mahAmuni ke AtmAnubhava meM se nikalI huI hai / 1. AtmakhyAti, kalaza 245 2. AtmakhyAti, kalaza 244 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi isa granthAdhirAja kA mUla pratipAdya navatattvoM ke nirUpaNa ke mAdhyama se navatattvoM meM chupI huI paramazuddhanizcayanaya kI viSayabhUta vaha Atmajyoti hai, jisake Azraya se nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritra kI prApti hotI hai / 3 samayasAra ke isa anuzIlana meM samayasAra kI mUla gAthAoM ke sAtha-sAtha AcArya amRtacandra kI AtmakhyAti nAmaka saMskRta TIkA ko mukhya AdhAra banAyA jAyagA / AcArya jayasena kI tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA, pANDe rAjamalajI kI kalaza TIkA, paNDita banArasIdAsajI ke nATaka samayasAra evaM paNDita jayacandajI chAbar3A kI bhASA vacanikA kA bhI AvazyakatAnusAra yathAsthAna upayoga kiyA jAyegA / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke pravacanoM se bhI lAbha uThAyA jaayegaa| inake atirikta tatsaMbaMdhita anya upalabdha sAhitya kA upayoga bhI niHsaMkoca kiyA jAyegA / isa anuzIlana kA ekamAtra uddezya samayasAra kI mUla viSayavastu ko atyanta sarala bhASA va subodha zailI meM jana-jana ke samakSa prastuta karanA hai / sAtha meM apane upayoga kA sadupayoga karanA bhI eka prayojana hai / maiM nahIM cAhatA ki jIvana kI isa sAndhya belA meM upayoga yahA~vahA~ bhaTakatA rahe / use trikAlI dhruva AtmA kA eka aisA sambala mile ki use anyatra bhaTakane kA avasara hI na rhe| basa, nirantara eka hI dhuna rahe; vaha bhI bhagavAna AtmA ke cintana, manana, adhyayana, paThanapAThana, lekhana aura anubhavana kI hI; kyoMki merI dRr3ha AsthA hai ki ekamAtra yahI mArga hai, sukhI hone kA yahI ekamAtra upAya hai / samayasAra jainiyoM kI gItA hai| isameM hI usa mUla vastu kA vivecana hai, jo AtmasAdhakoM kA ekamAtra AdhAra hai / samayasAra ke mUla pratipAdya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana kA jana-jana taka pahu~canA Avazyaka hI nahIM. anivArya hai| yahI vicAra kara yaha upakrama kiyA jA rahA hai| isake mUla meM anya koI. laukika kAmanA nahIM hai| samayasAra kI AtmakhyAti TIkA kA maMgalAcaraNa isaprakAra hai : ( anuSTubh ) namaH samayasArAya svAnubhUtyA ckaaste| citsvabhAvAya bhAvAya srvbhaavaantrcchide||1|| ( dohA ) nija anubhUti se pragaTa, citsvabhAva cidruup| sakalajJeya-jJAyaka nauM, samayasAra sdruup||1|| svAnubhUti se prakAzita, caitanyasvabhAvI, sarvapadArthoM ko jAnanevAle sattAsvarUpa samayasAra ko namaskAra ho / maMgalAcaraNa ke isa chanda kA bhAvAnuvAda kavivara paMDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra karate haiM - ( dohA ) zobhita nija anubhUti juta cidAnaMda bhgvaan| sAra padAratha AtamA, sakala padAratha jAna / / sampUrNa padArthoM ko jAnanevAlA aura samasta padArthoM meM sArabhUta cidAnanda bhagavAna AtmA AtmAnubhUti se sampanna hotA huA zobhAyamAna ho rahA hai| ___ maMgalAcaraNa ke ukta chanda meM zuddhAtmA ko namaskAra kiyA gayA hai| yahA~ samayasAra kA artha zuddhAtmA hI liyA gayA hai / samaya zabda kA artha AcArya amRtacandra svayaM hI gAthA 2 va 3 kI TIkA meM vistAra se spaSTa kreNge| ata: usake sandarbha meM vizeSa carcA karanA vahA~ hI ThIka rhegaa| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza 1 yahA~ to samaya zabda kA sAmAnya artha AtmA hI lenA hai aura sAra zabda kA artha hai dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rhit| isaprakAra dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita AtmA hI zuddhAtmA hai, samayasAra hai / usa zuddhAtmA ko jAnanA, pahicAnanA, usameM jamanA-ramanA, usameM upayoga kA jhukanA, namanA hI vAstavika namaskAra hai / ___ yahA~ jisa samayasAra arthAt zuddhAtmA ko namaskAra kiyA gayA hai, use cAra vizeSaNoM se samajhAyA gayA hai : (1) bhAvAya (2) citsvabhAvAya (3) sarvabhAvAntaracchide evaM (4) svAnubhUtyA cakAsate / nama: ke yoga meM caturthI vibhakti kA prayoga hone se samayasAra ko samayasArAya, bhAva ko bhAvAya evaM citsvabhAva ko citsvabhAvAya ke rUpa meM rakhA gayA hai| mUla zabda bhAva, citsvabhAva aura samayasAra hI haiN| isIprakAra svAnubhUtyA cakAsate evaM sarvabhAvAntaracchide ke sambandha meM bhI samajhanA caahie| yahA~ ukta cAra vizeSaNoM se samayasAra ke dravya, guNa aura paryAya svabhAva ko samajhAyA gayA hai / bhAva kahakara dravya, citsvabhAva kahakara guNa aura sarvabhAvAntaracchide tathA svAnubhUtyA cakAsate kahakara paryAya svabhAva ko spaSTa kiyA gayA hai; kyoMki moha ke nAza kA upAya dravyaguNa-paryAya se nija bhagavAna AtmA ko jAnanA hI hai / __ pravacanasAra kI 80vIM gAthA meM kahA gayA hai ki jo arahaMta bhagavAna ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai, vaha apane AtmA ko bhI usIprakAra jAnatA hai aura usakA moha nAza ko prApta hotA hai / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana samayasAra arthAt bhagavAna AtmA bhAvasvarUpa hai, sattArUpa hai, astitvarUpa hai, sat hai; aura sat dravya kA lakSaNa hai| jaisAki tattvArthasUtra meM kahA gayA hai - "sad dravyalakSaNam' = dravya kA lakSaNa sat hai / " isaprakAra 'bhAva' vizeSaNa ke mAdhyama se sarvaprathama bhagavAna AtmA ke dravyasvabhAva ko batAyA gayA hai, usake astitva kI sthApanA kI hai; kyoMki jagata meM jisakA astitva hI na ho, usakA guNAnuvAda baMdhyAsutavivAhavarNana ke samAna hI kAlpanika siddha hogA / ___chaha dravyoM ke samUha kA nAma hI loka hai| isa loka meM chaha dravyoM ke atirikta anya kucha bhI nahIM hai| yadi bhagavAna AtmA kA dravyatva hI siddha na ho to usakA astitva hI siddha na hogA aura astitva siddha hue binA usakI carcA hI sambhava nahIM hai| ata: usakI carcA Arambha karane ke pahale usake astitva ko siddha karanA Avazyaka hI hai| yahI kAraNa hai ki maMgalAcaraNa meM sarvaprathama bhagavAna AtmA ke astitva kI sthApanA kI gaI hai| isake mAdhyama se AtmA kA astitva hI na mAnanevAle nAstikoM ke mata kA nirAkaraNa bhI sahajabhAva se ho gayA hai| 'vaha sattAsvarUpa bhagavAna AtmA caitanyabhAvI hai' - aisA kahakara bhagavAna AtmA ke svabhAva ko spaSTa kiyA gayA hai| vaha bhagavAna AtmA jJAna-darzana Adi anantaguNoM kA akhaNDa piNDa hai - yaha kahane se bhagavAna AtmA ko sarvathA nirguNa mAnanevAloM kA to nirAkaraNa ho hI gayA, sAtha meM usa bhagavAna AtmA kI pahicAna kA cinha bhI spaSTa ho gyaa| ukta kathana se yaha bAta atyanta spaSTa ho gaI ki bhagavAna AtmA jAnane-dekhane ke svabhAva vAlA hai| jAnanA-dekhanA usakA sahaja svabhAva hai, asAdhAraNa bhAva hai; jo AtmAoM meM hI pAyA jAtA hai, 1. AcArya umAsvAmI : tattvArthasUtra, adhyAya 5 sUtra 29 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza 1 jIvadravya meM hI pAyA jAtA hai, pudgalAdi ajIva dravyoM meM nhiiN| isIkAraNa yaha citsvabhAva, bhagavAna AtmA kA lakSaNa hai, pahicAna kA cinha hai| isake mAdhyama se bhagavAna AtmA ko ajIvAdi paradravyoM meM bhinna jAnA jA sakatA hai| ___ tattvArthasUtra meM jJAna-darzana upayoga ko hI jIva kA lakSaNa kahA gayA hai| jAnanA-dekhanA jIva kA svabhAva hai| jAnane-dekhane ko hI cetanA kahate haiM; isIkAraNa yahA~ citsvabhAva zabda kA prayoga kiyA gayA hai| yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki jAnanA-dekhanA jIva kA svabhAva to hai; para vaha kisako jAnatA-dekhatA hai athavA kisako jAnanA-dekhanA usakA svabhAva hai? isI ke uttara meM kahA gayA hai ki bhagavAna AtmA saba padArthoM ko jAnane-dekhane ke svabhAva vAlA hai ; vaha sarvajJasvabhAvI hai| AtmakhyAti ke pariziSTa meM jina 47 zaktiyoM kA nirUpaNa hai, usameM sarvadarzitva aura sarvajJatva zaktiyoM kA bhI nirUpaNa hai| yadyapi yaha paryAya kI bAta lagatI hai; kyoMki jAnane-dekhane kI kriyA to paryAya meM hI hotI hai, tathApi yaha paryAyasvabhAva kI bAta hai, pragaTa paryAya kI bAta nahIM; sarvajJatA kI bAta nahIM, sarvajJasvabhAva kI bAta hai / yahA~ jisa samayasArarUpa bhagavAna AtmA ko namaskAra kiyA gayA hai, vaha sarvajJaparyAya sahita bhagavAna AtmA kI bAta nahIM hai, apitu sarvajJasvabhAvI trikAlI dhruva bhagavAna AtmA kI bAta hai| yahA~ sarvajJasvabhAva kI bAta karake sarvajJAbhAvavAdiyoM kA nirAkaraNa bhI kara diyA gayA hai| ___ yahA~ eka prazna phira upasthita hotA hai ki aisA bhagavAna AtmA jAnA jA sakatA hai yA nahIM? sarvajJa bhagavAna ke jJAna meM to jAnA hI jAtA 1. AcArya umAsvAmI : tattvArthasUtra, adhyAya 2 sUtra 8 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana . 8 hai, yahA~ unake jAnane kI bAta nahIM hai| yahA~ to yaha bAta hai ki hama use jAna sakate haiM yA nahIM? yadi hama use jAna sakate haiM to kisaprakAra? isake uttara meM kahA gayA hai ki 'svAnubhUtyA cakAsate' / tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA svAnubhUti ke dvArA jAnA jAtA hai| isa kathana se una logoM kA nirAkaraNa ho gayA, jo aisA mAnate haiM ki bhagavAna AtmA jAnA hI nahIM jA sakatA hai| una logoM kA bhI nirAkaraNa ho gayA, jo svAnubhUti ke atirikta anya upAyoM se bhagavAna AtmA ko jAnanA mAnate haiM yA jAnanA cAhate haiM / tAtparya yaha ki bhagavAna AtmA vrata-upavAsAdi kriyAkANDa se pakar3ane meM Ane vAlA nahIM hai, korI bAtoM se bhI kArya honevAlA nahIM hai| deva-zAstra-guru bhI hameM AtmA kI bAta batA to sakate haiM, para ve AtmA kA anubhava nahIM karA sakate, AtmA kA darzana nahIM karA skte| AtmA kA darzana to svAnubhUti ke mAdhyama se svayaM hI karanA hogaa| bhagavAna AtmA svAnubhavagamya hai / tAtparya yaha hai ki vaha indriyagamya nahIM hai, anumAnagamya bhI nahIM hai| Age yathAsthAna ise aura adhika vistAra se spaSTa kiyA jAyegA; ata: yahA~ adhika vistAra se carcA karanA abhISTa nahIM hai, para yahA~ itanA nizcita hai ki yaha atIndriya mahApadArtha, atIndriya nirvikalpa anubhavajJAna kA hI viSaya hai / isaprakAra yahA~ yaha kahA gayA hai ki maiM usa samayasArarUpa zuddhAtmA ko namaskAra karatA hU~, jo sattAsvarUpa hai, caitanyasvabhAvI hai, sarvadarzI evaM sarvajJatvAdi zaktiyoM se sampanna hai aura svAnubhUti dvArA prakAzita hotA hai| vastutaH namane yogya, jJAna kA jJeya banAne yogya, dhyAna kA dhyeya banAne yogya to ekamAtra dRSTi kA viSaya trikAlI dhruva nija bhagavAna Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza 1 1 AtmA hI hai; kyoMki usake Azraya se muktimArga pragaTa hotA hai / yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandradeva isa granthAdhirAja kI TIkA Arambha karane ke pUrva maMgalAcaraNa ke rUpa meM use hI smaraNa karate haiM, karate haiM / namana 9 yahA~ eka prazna uTha sakatA hai ki maMgalAcaraNa meM to iSTadeva ko namaskAra kiyA jAtA hai / yahA~ iSTadeva ko namaskAra na karake samayasAra ko namaskAra kyoM kiyA gayA hai ? samayasArarUpa nija bhagavAna AtmA hI hama sabhI ko parama iSTa hai; kyoMki usI kI ArAdhanA se hama sabakA kalyANa honevAlA hai / vaha bhagavAna AtmA hI svayaM devAdhideva hai; kyoMki jitane AtmA Ajataka arahaMta aura siddharUpa deva bane haiM, ve isa samayasArarUpa bhagavAna AtmA kI ArAdhanA karake hI bane haiM | yadi paryAya kI dRSTi se vicAra kareM to sarvajJaparyAya se saMyukta arahaMta aura siddha bhagavAna hI samayasAra haiM / tathA samayasAra nAmaka grantha zAstra to hai hI aura usake karttA AcArya kundakundadeva haiN| isaprakAra samayasAra zabda se sacce deva zAstra - guru kA bhI smaraNa ho gayA / - samayasAra grantha kI TIkA ke Arambha meM samayasAra zabda ke mAdhyama se trikAlI dhruva bhagavAna AtmA evaM deva-zAstra-guru kA smaraNa karanA AcArya amRtacandra kI apanI vizeSatA hai| isaprakAra kA prayoga aSTasahastrI ke maMgalAcaraNa meM bhI huA hai, jahA~ zrIvarddhamAna aura samantabhadra zabdoM kA prayoga vyaktiyoM ke nAma ke artha meM bhI huA hai aura caubIsoM tIrthaMkaroM ke vizeSaNoM ke rUpa meM bhI huA hai| 'kevalajJAnarUpI zrI se varddhamAna (zrIvarddhamAna) aura cAroM ora se bhadra (samantabhadra) caubIsoM hI tIrthaMkaroM ko namaskAra karake 1. zrIvarddhamAnamabhivandyasamantabhadra I Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 10 ityAdi kathana dvArA AcArya vidyAnaMdI caubIsoM tIrthaMkaroM, antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra aura AptamImAMsA ke kartA AcArya samantabhadra ko eka hI chanda meM smaraNa karate haiM; kyoMki unakI aSTasahasrI kRti kA AdhAra samantabhadra kI AptamImAMsA hI hai| usIprakAra trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke pratipAdaka AcArya kundakunda ke samayasAra kI TIkA Arambha karate hue AcArya amRtacandra samayasAra graMthAdhirAja, usake pratipAdya bhagavAna AtmA evaM usake kartA AcArya kundakunda ke rUpa meM deva-zAstra-guru ko 'samayasAra' zabda se eka sAtha hI smaraNa kareM to isameM Azcarya kI kyA bAta hai? isaprakAra devAdhideva ke rUpa meM samayasArarUpa bhagavAna AtmA evaM deva-zAstra-guru kA smaraNa kara AcArya amRtacandradeva aba anekAntamayI jinavANI nitya prakAzita rahe, bhavya jIvoM ko mukti kA mArga dikhAtI rahe - aisI maMgala kAmanA karate hue dUsarA kalaza likhate haiM, jo isaprakAra hai - ( anuSTubh ) anantadharmaNastattvaM pazyantI prtygaatmnH| anekAntamayI mUrtirnityameva prkaashtaam||2|| ( soraThA ) dekhe para se bhinna, agaNita guNamaya aatmaa| anekAntamayamUrti, sadA prakAzita hI rahe // 2 // parapadArthoM, unake guNa-paryAyarUpa bhAvoM evaM parapadArthoM ke nimitta se honevAle apane vikAroM se kathaMcit bhinna ekAkAra anantadharmAtmaka nija Atmatattva ko dekhanevAlI, jAnanevAlI, prakAzita karanevAlI, anekAntamayI mUrti sadA hI prakAzita rahe, jayavaMta vrte| isa chanda ke bhAvArtha meM paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza 2 44 'yahA~ sarasvatI kI mUrti ko AzIrvacana rUpa se namaskAra kiyA hai| laukika meM jo sarasvatI kI mUrti prasiddha hai, vaha yathArtha nahIM hai; isalie yahA~ usakA yathArtha varNana kiyA hai / samyagjJAna hI sarasvatI kI satyArtha mUrti hai / usameM bhI sampUrNa jJAna to kevalajJAna hai, jisameM samasta padArtha pratyakSa bhAsita hote haiM / vaha anantadharma sahita Atmatattva ko pratyakSa dekhatA hai, isalie vaha sarasvatI kI mUrti hai aura usI ke anusAra jo zrutajJAna hai, vaha Atmatattva ko parokSa dekhatA hai, isalie vaha bhI sarasvatI kI mUrti hai aura dravyazruta vacanarUpa hai vaha bhI usakI mUrti hai, kyoMki vaha vacanoM dvArA aneka dharmavAle AtmA ko batalAtI hai / isaprakAra samasta padArthoM ke tattva ko batAnevAlI jJAnarUpa tathA vacanarUpa anekAntamayI sarasvatI kI mUrti hai / isIlie sarasvatI ke vANI, bhAratI, zAradA, vAgdevI ityAdi bahuta se nAma kahe jAte haiM / yaha sarasvatI kI mUrti ananta dharmoM ko 'syAt ' pada se eka dharmI avirodha rUpa se sAdhatI hai, isalie satyArtha hai| kitane hI anyavAdI jana sarasvatI kI mUrti ko anyathA sthApita karate haiM, kintu vaha padArtha ko satyArtha kahanevAlI nahIM hai / yahA~ koI prazna karatA hai ki AtmA ko ananta dharmavAlA kahA hai; so usameM ve ananta dharma kauna-kauna se haiM? usakA uttara dete hue kahate haiM ki vastu meM astitva, vastutva, prameyatva, pradezatva, ityAdi dharma to guNa haiM aura una guNoM kA tInoM kAla meM samaya-samayavartI pariNamana honA paryAya hai, jo ki ananta haiM / I aura vastu meM ekatva - anekatva, nityatva - anityatva, bhedatvaabhedatva, zuddhatva - azuddhatva Adi aneka dharma haiM / ve sAmAnyarUpa dharma to vacanagocara haiM, kintu anya vizeSarUpa anaMta dharma bhI haiM, jo ki vacana ke viSaya nahIM haiM, kintu ve jJAnagamya haiN| AtmA bhI vastu hai, isalie usameM bhI apane ananta dharma haiM / - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana AtmA ke anantadharmoM meM cetanatva asAdhAraNa dharma hai, vaha anya acetana dravyoM meM nahIM hai / sajAtIya jIva dravya anaMta haiM, unameM bhI yadyapi cetanatva hai, tathApi sabakA cetanatva nijasvarUpa se bhinna-bhinna kahA hai; kyoMki pratyeka dravya ke pradezabheda hone se vaha kisI kA kisI meM nahIM milatA / vaha cetanatva apane anantadharmoM meM vyApaka hai, isalie use AtmA kA tattva kahA hai| use yaha sarasvatI kI mUrti dekhatI hai aura dikhAtI hai / isaprakAra isake dvArA sarva prANiyoM kA kalyANa hotA hai, isalie 'sadA prakAzarUpa raho' isaprakAra isake prati AzIrvAdarUpa vacana kahA hai / " paNDita jayacandajI chAbar3A ke ukta kathana se pANDe rAjamalajI ke kathana kI tulanA karate hue zrI kAnajIsvAmI kahate haiM " paNDita jayacandajI chAbar3A 'sarasvatI' zabda meM zrutajJAna, kevalajJAna aura vANI - ina tInoM ko garbhita kara lete haiM, jabaki kalazaTIkAkAra pANDe rAjamalajI akelI vANI ko hI lete haiM / 12 - yahI to vItarAga kA anekAnta mArga hai, jisa apekSA kathana karanA ho, vahI lAgU par3a jAtI hai / 1. pravacanaratnAkara, bhAga 1 pRSTha 18 2. vahI, bhAga 1 pRSTha 19 'pazyantI' zabda kA artha kalazaTIkAkAra ne anubhavazIla liyA hai tathA anubhavazIla kA bhAva yaha batAyA hai ki vANI sarvajJAnusAriNI hai arthAt usakA svabhAva sarvajJa ke jJAnAnusAra pariNamita hone kA hai / paNDita jayacandajI ne pazyantI kA artha aisA kiyA hai ki bhAvazrutajJAna AtmA ko parokSa dekhatA hai, kevalajJAna AtmA ko pratyakSa dekhatA hai aura divyadhvani AtmA ko dikhAtI hai| yahA~ koI vitarka kare ki vANI to acetana hai, use namaskAra kyoM kiyA? Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 kalaza 2 isakA uttara kalazaTIkAkAra pANDe rAjamalajI ne aisA diyA hai ki vANI sarvajJAnusAriNI hai| isake sivAya jIvAdi padArthoM ke svarUpa kA jJAna karAne meM vANI nimitta hai / isalie vANI ke bhI pUjyapanA hai|" ___ anekAntamayI jinavANI ko smaraNa karane vAle ukta chanda kA bhAvAnuvAda kalaza TIkA ke bhAva ko dhyAna meM rakhate hue kavivara banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra karate haiM - ( savaiyA teIsA ) joga dharai rahai joga sauM bhinna, anaMta gunAtama kevljnyaanii| tAsu hRdai-draha sauM nikasI, saritAsama hai zruta-siMdhu smaanii| yAte anaMta nayAtama lacchana, satya svarUpa sidhaMta bkhaanii| buddha lakhai na lakhai durabuddha, sadA jagamA~hi jagai jinvaanii|| ananta guNoM ke dhAraka kevalajJAnI arahaMta bhagavAna yadyapi sayogajina nAmaka terahaveM guNasthAna meM hone se sayogI haiM, yoga sahita haiM; tathApi ve yogoM se bhinna hI haiN| una arahaMta bhagavAna ke hRdayarUpI sarovara se nadI ke samAna nikalakara jinavANI gaMgA dvAdazAMga rUpa zrutasindhu meM samA gaI hai| siddhAnta zAstroM meM, isa jinavANI gaMgA ko ananta nayAtmaka aura vastu ke satya svarUpa ko pratipAdana karane vAlI kahA hai / yadyapi yaha jinavANI gaMgA jagata meM sadA hI jayavaMta vartatI hai ; tathApi ise jJAnIjana hI dekhate haiM, ajJAnIjana nahIM dekhte| sarva paravastuoM se bhinna, naimittika parabhAvoM se bhinna va apane hI svarUpa meM tanmaya AtmA pratyagAtmA kahalAtA hai| yahA~ anekAntamayI sarasvatI ko ukta pratyagAtmA kI pratipAdaka kahA gayA hai aura usake nitya prakAzita rahane kI kAmanA kI gaI hai / tAtparya yaha hai ki pratyagAtmArUpa nija bhagavAna AtmA kI carcA-vArtA, usake svarUpa kA pratipAdana nirantara 1. pravacanaratnAkara, bhAga 1 pRSTha 19-20 2. samayasAra, saptadazAMgI TIkA, pRSTha 3-4 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana hote rahanA cAhie; kyoMki isa pratyagAtmA ke svarUpa kI dezanA hI AtmArthI jIvoM ko muktimArga meM lagAne meM nimitta hotI hai / samyagdarzana kI prApti meM dezanAlabdhi kA honA bhI anivArya hai / usa dezanAlabdhi kA sAdhana sadA upalabdha rahe yahI bhAvanA vyakta huI hai isa AzIrvAdarUpa jinavANI kI vaMdanA meM / - vaise to vidyamAna bIsa tIrthaMkaroM ke mAdhyama se aDhAI dvIpa meM nirantara hI isaprakAra kI dezanA upalabdha rahatI hai, ataH anekAntamayI mUrti nitya prakAzita hI hai; tathApi hama tuma jaise bhavyajIvoM ko bhI pratyagAtmA kA upadeza nirantara prApta rahe, vaha pratyagAtmA hamAre jJAna kA jJeya nirantara banA rahe yahI maMgala AzIrvAda diyA hai AcAryadeva ne hama sabako / - zuddhAtmA kI pratipAdaka jinavANI-gaMgA kA pravAha isa loka meM avirala pravAhita hotA rahe isI bhAvanA se prerita hokara unhoMne AtmakhyAti TIkA likhane kA upakrama kiyA hai, jinavANI-gaMgA ke avirala pravAha meM apanA yogadAna diyA hai / hama sabhI kA bhI pAvana kartavya hai ki AtmakalyANa ke prayAsa ke sAtha-sAtha jinavANI-gaMgA ke pravAha meM yathAzakti tana-mana-dhana se yogadAna karate raheM / - - 14 vItarAgI sarvajJa paramAtmA kI zuddhAtmA kI pratipAdaka vItarAgavANI hama sabhI ko nirantara prApta rahe isa maMgala kAmanA ke bAda aba AcArya amRtacandradeva isa AtmakhyAti TIkA ke praNayana kA prayojana spaSTa karate hue kahate haiM ( mAlinI ) parapariNatihetormohanAmno'nubhAvA - - daviratamanubhAvyavyAptikalmASitAyAH / mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrte - bhavatu samayasAravyAkhyayaivAnubhUteH // 3 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 kalaza 3 ( rolA ) yadyapi maiM to zuddhamAtra caitanyamUrti hU~ / phira bhI pariNati malina huI hai mohodaya se / paramavizuddhI ko pAve vaha pariNati merI / samayasAra kI AtmakhyAti nAmaka vyAkhyA se // 3 // yadyapi maiM to zuddha cinmAtramUrti bhagavAna AtmA hU~; tathApi parapariNati kA mUla kAraNa jo moha nAmaka karma hai, usake udaya kA nimitta pAkara merI pariNati vartamAna meM mailI ho rahI hai, kalmASita ho rahI hai| samayasAra kI isa AtmakhyAti nAmaka vyAkhyA se, TIkA se merI vaha pariNati paramavizuddhi ko prApta ho| yahI merI maMgala bhAvanA hai| AcAryadeva kI pariNati tIna kaSAya kA abhAva hone se vizuddha to hai hI, para abhI aisI paramavizuddhi nahIM hai ki jisake phala meM kevalajJAna kI prApti ho; abhI saMjvalana kaSAya sambandhI malinatA vidyamAna hai| yahI kAraNa hai ki ve vizuddhi kI nahIM, paramavizuddhi kI kAmanA karate haiN| anya kisI bhI prakAra kI laukika kAmanA AcAryadeva ke hRdaya meM nahIM hai, jisakI preraNA se ve yaha TIkA likhane ko udyata hue hoN| unakI to ekamAtra yahI kAmanA hai ki jaba unakA upayoga zubhabhAva meM rahe, taba ve ekamAtra samayasAra kI viSayavastu kA hI cintana-manana karate rheN| isa chanda meM prakArAntara se AcAryadeva ne samayasAra kI vyAkhyA likhane kA saMkalpa bhI vyakta kiyA hai, pratijJA bhI kI hai aura yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki merA apanApana to antara meM virAjamAna zuddhatattva meM hI hai| isIlie ve jora dekara kahate haiM ki maiM to zuddhacaitanyamAtramUrti hU~, mujhameM to kucha vikRti hai hI nhiiN| hA~, paryAya meM paryAyagata yogyatA ke kAraNa evaM mohodaya ke nimitta se kucha malinatA hai; vaha bhI isa samayasAra kI vyAkhyA se samApta ho jAve; kyoMki vyAkhyA ke kAla meM merA jora to trikAlI svabhAva para hI rahanA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samayasAra anuzIlana AcAryadeva ke hRdaya meM koI pApabhAvarUpa malinatA to hai nahIM; yahI TIkA likhane, upadeza dene Adi zubhabhAvarUpa malinatA hI hai aura ve usakA hI nAza cAhate haiM / tathA ve acchI taraha jAnate haiM ki TIkA karane ke bhAva se, TIkA karane ke bhAvarUpa malinatA samApta nahIM hogI / para ve yaha bhI jAnate haiM ki antara meM tIna kaSAya ke abhAvarUpa nirmalatA hai, mithyAtva ke abhAva se para meM se apanApana TUTa gayA hai aura apane trikAlI dhruva AtmA meM hI apanApana A gayA hai; usake bala se, AtmA kI ruci kI tIvratA se nizcita hI isa vikalpa kA bhI nAza hogA aura zuddhopayoga meM upayoga calA jAyagA / 2 dUsare kalaza meM unhoMne yaha bhAvanA vyakta kI thI ki jinavANI kA pravAha nirantara calatA rahe, jinavANI nitya hI prakAzita rahe / yaha bhAvanA to uttama hai, para zuddhopayoga rUpa to nahIM hai| basa AcAryadeva ko to yahI malinatA bhAsita hotI hai aura mAno usake nAza ke lie zuddhAtmA ke joravAle zAstra kI TIkA likhane kA bhAva unheM AyA hai / prakArAntara se AcAryadeva yaha bhI batAnA cAhate haiM ki samayasAra kA par3hanA-par3hAnA, likhanA-likhAnA, usakI TIkA karanA, gaharAI se adhyayana karanA, manana karanA; usakI viSayavastu kA paricaya prApta karanA, gholana karanA paramavizuddhi kA kAraNa hai / AcArya amRtacandra isa kalaza ke mAdhyama se svayaM kI vartamAna paryAya kI sthiti kA jJAna bhI karAnA cAhate haiM aura jinavANI ke adhyayana-manana karane kI, svAdhyAya karane kI preraNA bhI denA cAhate haiM / ataH mAnoM ve kaha rahe haiM ki he bhavyajIvoM ! tuma isakA adhyayana karo, manana karo, paThana-pAThana karo, isakI viSayavastu ko jana-jana taka pahu~cAo; ; tumhArA kalyANa avazya hogA / kavivara banArasIdAsajI isa kalaza bhAvAnuvAda isaprakAra karate Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 kalaza 3 ( chappaya ) hauM nihacai tihuMkAla, suddha cetanamaya mUrati / para paranati saMjoga bhaI jar3atA visaphUrati // mohakarma para hetu pAi, cetana para raccai / jyauM dhatUra- rasa pAna karata, nara bahuvidha naccai // aba samayasAra varanana karata, parama suddhatA hohu mujha / anayAsa banArasidAsa kahi, miTahu sahaja bhrama kI arujha // yadyapi nizcayanaya kI dRSTi se to maiM sadA (tInoM kAla) zuddha caitanyamUrti hI hU~; tathApi saMyogajanya parapariNati ke kAraNa jar3atA sphurAyamAna huI hai / jisaprakAra dhatUre kA rasa pIkara manuSya nAcane lagate haiM; usIprakAra mohakarma ke udayAnusAra yaha cetana para meM racatApacatA hai| aba isa samayasAra ke varNana se mujhe paramavizuddhatA prApta ho aura bhrama se utpanna ulajhana samApta ho jAve / AcArya zrI amRtacandra ke sAtha-sAtha banArasIdAsajI bhI ukta chanda meM yahI bhAvanA vyakta kara rahe haiM / dharmapitA sarvajJa paramAtmA ke viraha meM eka jinavANI mAtA hI zaraNa hai| usakI upekSA hameM anAtha banA degii| Aja to usakI upAsanA hI mAnoM jinabhakti, gurubhakti aura zrutabhakti hai| upAdAna ke rUpa meM nijAtmA aura nimitta ke rUpa meM jinavANI hI Aja hamArA sarvasva hai / nizcaya se jo kucha bhI hamAre pAsa hai, use nijAtmA meM aura vyavahAra se jo kucha bhI buddhi, bala, samaya aura dhana Adi hamAre pAsa haiM, unheM jinavANI mAtA kI upAsanA, adhyayana, manana, cintana, saMrakSaNa, prakAzana, pracAra va prasAra meM hI lagA dene meM isa mAnavajIvana evaM jainakula meM utpanna hone kI sArthakatA hai / paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 184 -- Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 1 AtmakhyAti ke maMgalAcaraNa ke bAda aba AcArya kundakunda ke samayasAra kI mUla gAthAe~ Arambha hotI haiM / sarvaprathama maMgalAcaraNa kI gAthA hai| usakI utthAnikA likhate hue AtmakhyAtikAra AcArya amRtacandra likhate haiM ki 'atha sUtrAvatAraH aba sUtra kA avatAra hotA hai / ' AcArya amRtacandra ke hRdaya meM samayasAra kI kitanI mahimA hai yaha bAta unake isa kathana meM jhalakatI hai / - loka meM 'avatAra' zabda bahuta mahimAvaMta zabda hai / yaha zabda lokakalyANa ke lie bhagavAna ke avataraNa ke artha meM prayukta hotA hai / yahA~ samayasAra kI mUla gAthAoM ke lie ukta zabda kA prayoga karake AcArya amRtacandra una gAthAoM ke lokakalyANakArI svarUpa ko spaSTa karanA cAhate haiM / tAtparya yaha hai ki AcArya kundakunda kI ina gAthAoM meM loka ke paramakalyANa kI bAta hI Ane vAlI hai / samayasAra ke maMgalAcaraNa kI mUla gAthA isaprakAra hai vaMdittu savvasiddhe dhruvamacalamaNovamaM gadiM patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo sudakevalI bhaNidaM // 1 // ( harigIta ) - dhruva acala anupama siddha kI kara vaMdanA maiM svapara hita / yaha samayaprAbhRta kaha rahA zrutakevalI dvArA kathita // 1 // maiM dhruva, acala aura anupama gati ko prApta hue sabhI siddhoM ko namaskAra kara zrutakevaliyoM dvArA kahe gaye isa samayasAra nAmaka prAbhRta ko kahU~gA / isa gAthA meM AcArya kundakundadeva dhruva, acala aura anupama gati ko prApta sarvasiddhoM ko namaskAra karake zrutakevaliyoM dvArA kathita samayasAra nAmaka graMthAdhirAja banAne kI pratijJA karate haiM / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 gAthA 1 isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandradeva AtmakhyAti meM isaprakAra vyakta karate haiM - __ "yaha paMcamagati (siddhadazA) svabhAva ke Alambana se utpanna huI hone se dhruva hai, anAdikAlIna paribhramaNa kA abhAva ho jAne se acala hai aura upamA dene yogya jagata ke sampUrNa padArthoM se vilakSaNa hone evaM adbhuta mahimA kI dhAraka hone se anupama hai| ___ dharma, artha aura kAma - isa trivarga se bhinna hone ke kAraNa apavarga hai nAma jisakA, aisI paMcamagati ko prApta sarvasiddhoM ko; jo mere AtmA 'kI sAdhyadazA ke sthAna para haiM arthAt jaisA mujhe bananA hai, jo merA Adarza hai, usake sthAna para haiM; una sarvasiddhoM ko bhAvastuti aura dravyastuti ke mAdhyama se apane aura para ke AtmA meM sthApita karake; sarvapadArthoM ko sAkSAt jAnanevAle kevaliyoM dvArA praNIta, anAdinidhana zruta dvArA prakAzita, svayaM anubhava karanevAle zrutakevaliyoM dvArA kathita hone se pramANatA ko prApta; sarvapadArthoM yA zuddhAtmA kA prakAzaka evaM arahaMta bhagavAna ke pravacanoM kA avayava hai jo- aise isa samayasAra nAmaka grantha kA apane aura parAye anAdikAlIna moha ke nAza ke lie bhAvavacana aura dravyavacana ke mAdhyama se paribhASaNa Arambha kiyA jAtA hai|" cAroM hI gatiyA~ parapadArthoM ke avalambana se utpanna hotI haiM, isakAraNa adhruva haiM, vinAzIka haiM; para paMcamagati siddhadazA svabhAva ke avalambana se utpanna hotI hai; ata: dhruva hai, avinAzI hai, sadA ekasI rahanevAlI hai| ___ yadyapi parivartana to siddhadazA meM bhI hotA hai, para vaha parivartana sadA eka-sA hI hotA hai, sukharUpa hI hotA hai; isakAraNa ise dhruva kahA hai| sadA ekarUpa hI rahanevAle dhruva svabhAva ke avalambana se utpanna hone ke kAraNa siddhadazA sadA eka-se AnandarUpa hI rahatI hai, zAntirUpa hI rahatI hai| para aneka rUpa dhAraNa karanevAle parapadArthoM ke Azraya se Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 20 utpanna hone ke kAraNa cAroM gatiyoM rUpa saMsAra dazA sAMsArika duHkhasukharUpa hotI rahatI hai, badalatI rahatI hai| sAMsArika sukha bhI dukharUpa hI hai, tathA du:khoM kA rUpa bhI badalatA rahatA hai| isakAraNa saMsAra dazA adhruva hai, cAroM gatiyA~ adhruva haiN| dhruvasvabhAva alaga hai aura dhruvasvabhAva ke avalambana se utpanna honevAlI dhruvaparyAya alaga hai / dhruvasvabhAva to sadA ekarUpa hI rahatA hai, parantu dhruvasvabhAva ke Azraya se utpanna honevAlI dhruvaparyAya sadA ekarUpa nahIM rahatI, kintu eka-sI rahatI hai| svabhAva kI dhruvatA ekarUpa rahanA hai aura paryAya kI dhruvatA eka-sI rahanA hai| yahA~ paryAya kI dhruvatA kI bAta hai| trikAlI dhruva jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA ko anubhUtipUrvaka jAnanA, nija jAnanA aura usameM hI apanApana sthApita honA, usakA hI dhyAna karanA, usameM hI lIna ho jAnA hI dhruvasvabhAva kA avalambana hai, Azraya hai / isaprakAra ke avalambana se hI dhruvaparyAya pragaTa hotI hai, siddhadazA pragaTa hotI hai / ___ anAdikAla se isa AtmA ne nija bhagavAna AtmA ko to kabhI jAnA hI nahIM; mAtra parapadArthoM, unake bhAvoM aura unake nimitta se apane AtmA meM utpanna honevAlI vikArI paryAyoM ko hI jAnA-mAnA hai, unameM hI apanApana sthApita kiyA hai aura unakA hI dhyAna kiyA hai, tathA yaha AtmA unameM hI racA-pacA rahA hai / basa yahI para kA Alambana hai, para kA Azraya hai aura isase hI ananta du:kha hai| paMcamagati meM para kA avalambana chUTa gayA hai, ekamAtra trikAlI dhruva bhagavAna AtmA kA avalambana raha gayA hai| yahI kAraNa hai ki siddhadazA sukhamayadazA hai, zAntimayadazA hai, dhruvadazA hai| ___ anAdikAla se yaha bhagavAna AtmA cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM paribhramaNa kara rahA hai| parabhAvoM ke nimitta se honevAle isa paribhramaNa ke ruka jAne se paMcamagati acalatA ko prApta ho gaI hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 cAroM hI gatiyA~ dukhamaya haiM aura yaha paMcamagati sukhamaya hai / jagata meM koI bhI padArtha aisA nahIM hai ki jisase isakI upamA dI jA sake; kyoMki jagata meM jitane bhI padArtha upamA dene yogya haiM, yaha paMcamagati una sabase vilakSaNa hai, adbhuta mahimAvAlI hai; isIkAraNa ise anupama kahA gayA hai / dhruva vizeSaNa se vinAzIkapane kA, acala vizeSaNa se paribhramaNa kA evaM anupama vizeSaNa se cAroM gatiyoM meM pAI jAnI vAlI kathaMcit samAnatA kA niSedha vyavaccheda isa paMcamagati meM ho gayA / gAthA 1 AcArya jayasena ne tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM acala ke sthAna para pAThAntara ke rUpa meM amala pada bhI diyA hai aura acala pada ke sAthasAtha amala pada kI bhI vyAkhyA dI hai, jo isaprakAra hai "" - bhAvakarma, dravyakarma aura nokarma rUpI mala se rahita evaM zuddhasvabhAva sahita hone se paMcamagati amala hai / " dharma, artha, kAma aura mokSa - ina cAra puruSArthoM meM se dharma, artha aura kAma inako trivarga kahate haiM / ina tInoM se bhinna hone se, vilakSaNa hone se mokSa ko apavarga kahate haiN| isa avinAzI, avicala, amala, anupama aura apavarga gati ko prApta sabhI siddha paramAtmAoM ko namaskAra kara AcArya kundakundadeva isa samayaprAbhRta zAstra ko racane kI pratijJA karate haiM / - sarvasiddhoM ko namaskAra karane ke hetu ko spaSTa karate hue TIkAkAra amRtacandra kahate haiM ki ' ve siddha bhagavAna siddhatva ke kAraNa sAdhya jo AtmA, usake praticchanda ke sthAna para haiM / ' isI ko spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM ki 'jinake svarUpa kA saMsArI bhavyajIva cintavana karake, unake samAna apane svarUpa ko dhyAkara, unhIM ke samAna ho jAte haiM aura cAroM gatiyoM se vilakSaNa paMcamagati ko prApta karate haiM / ' Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 22 pravacanasAra kI 80vIM gAthA meM kahA gayA hai ki 'jo arahaMta bhagavAna ko dravyarUpa se, guNarUpa se evaM paryAyarUpa se jAnate haiM; ve apane AtmA ko jAnate haiM aura usase unakA moha nAza ko prApta hotA hai|' yahA~ bhI yahI bAta kahI jA rahI hai ki 'siddhoM ke svarUpa kA cintavana kara, unhIM ke samAna apane rUpa ko dhyAkara, saMsArI jana unhIM ke samAna ho jAte haiN|' jo siddhapada hamAre lie sAdhya hai, vaha siddhapada jinhoMne prApta kara liyA hai; ve siddha bhagavAna hamAre Adarza haiM, kyoMki hameM una jaisA hI bananA hai| ___ yahA~ unhIM siddha bhagavAna ko dravya va bhAva stuti ke mAdhyama se svayaM ke va pAThakoM ke AtmA meM sthApita karake isa samayasAra grantha ko likhane kI pratijJA kI gaI hai| dravyastuti aura bhAvastuti kA svarUpa spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM - "mana, vANI, deha tathA zubhAzubha vRtti se maiM bhinna hU~; isaprakAra zuddhAtmA kI ora unmukha hokara tathA rAgavRtti se haTakara aMtaraMga meM sthira honA so bhAvastuti hai| zeSa zubhabhAvarUpa stuti karanA so dravyastuti hai| _ 'maiM pUrNa jJAnaghana evaM svabhAva se nirmala hU~' - aise bhAvasahita rAgAdi ko vismaraNa karake rAgarahita bhagavAna AtmA ko apane lakSa meM lekara aMtaraMga meM sthira honA so aMtaraMga ekAgratA arthAt bhAvavaMdanA hai| zubhalakSI bhaktibhAva dravyastuti arthAt dravyavaMdanA hai?" AcArya jayasena ne tAtparyavRtti TIkA meM 'vaMdittu' pada kI vyAkhyA isaprakAra kI hai - 1. samayasAra pravacana : prathama bhAga, pRSTha 29 2. vahI, pRSTha 33 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 gAthA 1 "nizcayanaya se apane meM hI ArAdhya-ArAdhaka bhAva hone se nirvikalpasamAdhi hai lakSaNa jisakA - aise bhAvanamaskAra dvArA evaM vyavahAra se vacanAtmaka dravyanamaskAra ke dvArA vaMdanA karake ... / ' AcArya kundakunda, amRtacandra evaM jaMyasena sabhI chaThaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM jhUlane vAle bhAvaliMgI santa the| chaThaveM guNasthAna kA utkRSTa kAla bhI antarmuhUrta hI hotA hai| isakAraNa ve hara antarmuhUrta meM sAtaveM guNasthAna meM jAte hI the| yahI unake dvArA kiyA gayA bhAvanamaskAra hai, bhAvastuti hai aura isa gAthA meM jo zabdoM meM namaskAra kiyA gayA hai; vahI dravyanamaskAra hai, dravyastuti hai| ukta bhAvastuti aura dravyastuti ke mAdhyama se hI AcAryadeva apane aura pAThakoM ke AtmA meM siddhoM kI sthApanA karanA cAhate haiM / ve isa granthAdhirAja kA praNayana siddhoM kI sAkSIpUrvaka karanA cAhate haiM aura pAThakoM se bhI apekSA rakhate haiM ki ve bhI apane hRdaya meM siddhoM kI sthApanA karake isa graMthAdhirAja kA svAdhyAya kreN| jagata meM bhI jaba koI mahAna kAma kiyA jAtA hai to lokamAnya puruSoM ko sAkSI banAkara hI kiyA jAtA hai| zAdI jaise kArya ko bhI loga deva-zAstra-guru kI parokSa sAkSI aura paMcoM kI pratyakSa sAkSI pUrvaka karate haiN| yahI kAraNa hai ki AtmahitakArI isa mahAna granthAdhirAja ke praNayana meM AcAryadeva sarvasiddhoM ko sAkSI banAnA cAhate haiN| ___ 'siddha samAna sadA pada mero' kI sUkti ke anusAra sabhI AtmA siddha samAna to haiM hI aura pratyeka AtmArthI kA antima sAdhya bhI siddha dazA hI hai| yahI kAraNa hai ki isa parama maMgalamaya prasaMga para ve apane aura pAThakoM ke AtmA meM siddhatva kI sthApanA karake isa mahAna kArya kA Arambha karate haiN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana zrutakevalI' zabda kI vyutpatti AcArya jayasena isaprakAra karate haiM " 24 44 zrute paramAgame kevalibhiH sarvajJairbhaNitaM zrutakevalibhaNitaM athavA zrutakevalibhaNitaM gaNadharadevakathitamiti / " zrute mAne paramAgama meM jo kevaliyoM - sarvajJoM ne kahA hai, use hI zrutake valibhaNita kahate haiM / isa vyutpatti ke anusAra to 'sudakevalI bhaNidaM ' pada kA artha 'sarvajJadeva dvArA paramAgama meM kahA gayA ' yaha hI hotA hai / dUsare sabhI gaNadhara dvAdazAMga ke pAThI hote haiM, ataH zrutakevalI hote haiM / vastutaH gaNadharadeva hI to dvAdazAMga rUpa sarvazruta kI racanA karate haiM / isakAraNa dUsare artha meM AcArya jayasena dvArA 'gaNadharadeva dvArA kathita' artha liyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki yaha paramAgama zAstra sarvajJoM aura gaNadharoM kI vANI ke anusAra hI likhA gayA hai| AcArya amRtacandra ise aura bhI adhika vistAra dete haiN| ve kahate haiM "sarvapadArthoM ko sAkSAt jAnanevAle kevaliyoM dvArA praNIta, anAdinidhana zruta dvArA prakAzita, svayaM anubhava karanevAle zrutakevaliyoM dvArA kathita, sarvapadArthoM aura zuddhAtmA kA prakAzaka, arahaMta bhagavAna ke pravacanoM kA avayava yaha samayasAra nAmaka grantha mere dvArA Arambha kiyA jAtA hai / " - zrutakevalI zabda meM jayasena ne akele gaNadharadeva hI lie haiM, jabaki amRtacandra ne sabhI zrutakevalI le lie haiM; ataH usameM antima zrutakevalI bhadrabAhu taka kI sampUrNa paramparA A jAtI hai / ukta sampUrNa kathana grantha kI prAmANikatA ko spaSTa karane ke lie hI kiyA gayA hai| AcAryadeva kahate haiM ki maiM apanI ora se kucha bhI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 gAthA 1 kahane vAlA nahIM huuN| isa samayasAra meM maiM jo kucha bhI kahU~gA, vaha saba vastusvarUpa ke anurUpa to hogA hI, sarvajJa paramAtmA kI divyadhvani ke anusAra bhI hogA, gaNadharadeva racita dvAdazAMga ke anusAra bhI hogA, zuddhAtmA aura sampUrNa padArthoM ke sahI svarUpa ko prakAzita karane vAlA hI hogA / ___ yaha kAma maiM sva-para ke kalyANa ke lie hI kara rahA huuN| vaha svapara kA kalyANa bhI koI laukika prayojana kI siddhi karanevAlA nahIM hai arthAt anAdikAlIna moha ke nAza ke lie hI yaha upakrama hai / __yahA~ eka prazna sambhava hai ki ziSyoM ke to anAdikAlIna darzanamoha aura cAritramoha kA honA sambhava ho sakatA hai; para AcAryadeva to moharahita hI haiM, ve to vItarAgI bhAvaliMgI saMta haiM; unake moha kA honA kaise sambhava hai ? jisake nAza ke lie ve yaha upakrama kara rahe haiN| bhAI, AcAryadeva bhI abhI pUrI taraha nirmohI kahA~ hue haiM ? ho gaye hote to ve vItarAgI-sarvajJa ho gaye hote; unake bhI saMjvalana sambandhI cAritramoha vidyamAna hai / ata: yahA~ jisake jitanA aura jisaprakAra kA moha hai, use hI lenA caahie| mithyAdRSTi jIvoM ke darzanamoha aura cAritramoha donoM prakAra ke moha ke nAza kI bAta lenI cAhie evaM caturtha guNasthAnavartI samyagdRSTiyoM ke mAtra cAritramoha ke nAza kI bAta lenI cAhie; isIprakAra paMcamaguNasthAna vAloM ke zeSa do kaSAyarUpa cAritramoha ke nAza kI bAta lenI cAhie aura munirAjoM ke mAtra saMjvalana kaSAya ke nAza kI bAta lenI caahie| ___ AcArya amRtacandra ne maMgalAcaraNa ke tIsare chanda meM isa grantha kI TIkA karane se apane citta kI paramavizuddhi kI kAmanA hI kI hai| vahI bAta ve yahA~ TIkA meM AcArya kundakunda kI ora se kaha rahe haiN| __ bhAI, dekho to AcAryadeva kaha rahe haiM ki yaha zAstra arahaMta bhagavAna ke pravacanoM kA avayava hai, bhagavAna kI divyadhvani kA aMza hai| yaha Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana koI sAdhAraNa pustaka nahIM hai, yaha to kevalI bhagavAna kI vANI kA avayava hai, aMza hai / ata: ise kevalI bhagavAna kI vANI ke samAna Adara dekara hI par3hanA cAhie / jaba aisA karoge, tabhI isake svAdhyAya se pUrA lAbha prApta hogA / 26 anta meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki bhAvavacana aura dravyavacana se isakA paribhASaNa Arambha kiyA jAtA hai / bhAvavacana aura dravyavacana ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM" AcAryadeva kahate haiM ki merI jJAnaparyAya bhAvavacana hai aura vikalpapUrvaka jo vANI nikalatI hai, vaha dravyavacana hai| jJAnaparyAya meM pratisamaya vRddhi hotI hai aura zabda kI racanA zabda ke kAraNa hotI hai / yahA~ donoM kA nimitta - naimittika sambandha batAyA hai / " " - 'vocchAmi' zabda kA artha hindI vacanikAkAra paNDita jayacandajI chAbar3A isI gAthA ke bhAvArtha meM isaprakAra karate haiM - "gAthA sUtra meM AcAryadeva ne 'vakSyAmi' kahA hai / usakA artha TIkAkAra ne 'vaca paribhASaNe' dhAtu se paribhASaNa kiyA hai / usakA Azaya isaprakAra sUcita hotA hai ki caudaha pUrvoM meM se jJAnapravAda nAmaka pAMcaveM pUrva meM bAraha vastu adhikAra haiM; unameM bhI eka-eka ke bIsa-bIsa prAbhRta adhikAra haiM / unameM se dasaveM vastu meM samaya nAmaka jo prAbhRta hai, usake mUla sUtroM ke zabdoM kA jJAna pahale bar3e AcAryoM ko thA aura usake artha kA jJAna AcAryoM kI paripATI ke anusAra zrI kundakundAcArya deva ko bhI thA / unhoMne samayaprAbhRta kA paribhASaNa kiyA paribhASA banAye sUtra 1 sUtra kI dasa jAtiyA~ kahI gaI haiM, unameM se eka paribhASA jAti bhI hai / jo adhikAra ko artha ke dvArA yathAsthAna sUcita kare, vaha paribhASA 1. Atmadharma (hindI), akTUbara 1976, pRSTha 18 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 gAthA 1 kahalAtI hai| zrI kundakundAcAryadeva samayasAra kA paribhASaNa karate haiM arthAt ve samayaprAbhRta ke artha ko hI yathAsthAna batAnevAlA paribhASA sUtra racate haiN|" isaprakAra yaha spaSTa hai ki yaha samayasAra nAmaka granthAdhirAja tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani meM samAgata, gautamAdi gaNadharoM dvArA racita evaM bhadrabAhuparyanta sabhI zrutakevaliyoM dvArA kathita dvAdazAMga ke bArahaveM aMga ke jJAnapravAda nAmaka pAMcaveM pUrva ke dasaveM vastu adhikAra ke samaya nAmaka prAbhRta ke anusAra likhA gayA hai| ___ isa granthAdhirAja samayasAra kA mUla pratipAdya bhagavAna AtmA kA zuddha svarUpa hai; ata: vaha abhidheya huaa| isa grantha meM jina padoM kA, zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai, ve sabhI pada zuddhAtmA ke pratipAdaka haiN| ata: una padoM aura zuddhAtmA meM vAcaka-vAcya saMbaMdha hai, pratipAdakapratipAdya saMbaMdha hai aura zuddhAtmA kI prApti hI mUla prayojana hai| isaprakAra isa grantha ke abhidheya, saMbaMdha aura prayojana to spaSTa hI isaprakAra isa pahalI gAthA meM AcArya kundakundadeva dhruva, acala, amala aura anupama gati ko prApta sarvasiddhoM kI vaMdanA kara kevalI aura zrutakevaliyoM dvArA kathita samayasAra nAmaka grantha ko likhane kI pratijJA karate haiN| yadyapi viveka kA sthAna sarvopari hai, kintu vaha vinaya aura maryAdA ko bhaMga karanevAlA nahIM honA caahie| viveka ke nAma para kucha bhI kara DAlanA to mahApApa hai; kyoMki niraMkuza viveka pUrvajoM se prApta zrutaparamparA ke lie ghAtaka siddha ho sakatA hai| - Apa kucha bhI kaho, pRSTha 25) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 2 prathama gAthA meM samayaprAbhRta kahane kI pratijJA kI gaI hai, samayasAra likhane kI pratijJA kI gaI hai / ata: yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki samaya kyA hai ? isalie aba AcAryadeva sarvaprathama samaya kA svarUpa hI spaSTa karate haiM / jIvo carittadaMsaNaNANaTThido taM hi sasamayaM jANa / poggalakammapadesaTThidaM ca taM jANa parasamayaM // 2 // ( harigIta ) sadjJAnadarzanacarita pariNata jIva hI haiM svasamaya / jo karma pudgala ke pradezoM meM raheM ve parasamaya // 2 // jo jIva darzana, jJAna evaM cAritra meM sthita hai; use svasamaya jAno aura jo jIva pudgalakarma ke pradezoM meM sthita hai; use parasamaya jaano| svabhAva meM sthita jIva svasamaya hai aura parabhAva meM sthita jIva parasamaya hai / svasamaya aura parasamaya donoM avasthAoM meM vyApaka pratyagAtmA samaya hai / mUla gAthA meM to svasamaya aura parasamaya ko hI paribhASita kiyA gayA hai, para AcArya amRtacandra aura jayasena pahale samaya kA svarUpa spaSTa karate haiM, usake bAda svasamaya aura parasamaya ko samajhAte haiM / 'samaya' zabda kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - 44 " samaya zabda 'sama' upasargapUrvaka 'aya' dhAtu se banA hai / 'aya' kA artha gamana bhI hotA hai aura jJAna bhI hotA hai / 'sam' kA artha 'ekasAtha' hotA hai / isaprakAra jisa vastu meM eka hI kAla meM jAnanA aura pariNamana karanA ye donoM kriyAyeM pAI jAveM, vaha hI samaya hai / - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 gAthA 2 cUMki jIva pratisamaya jAnatA bhI hai aura pariNamana bhI karatA hai; ata: jIva nAmaka padArtha hI samaya hai / vaha samaya nAmaka jIva padArtha pariNamanazIla hone se utpAda-vyayadhrauvya kI ekatArUpa anubhUti lakSaNavAlI sattA se yukta hai; caitanyasvabhAvI hone se nitya udyotarUpa nirmala darzana-jJAna jyotisvarUpa hai; anantadharmoM ke adhiSThAtArUpa ekadharmI hone se jisakA dravyatva pragaTa hai; krama aura akrama se pravatta honevAle vicitra svabhAva ko dhAraNa karanevAlA hone se jo guNa- paryAya vAlA hai / sva-para ke prakAzana meM samartha hone se samasta padArthoM ko prakAzita karanevAlI ekarUpatA prApta kI hai jisane; anyadravyoM ke jo vizeSa guNa haiM, aise avagAhanahetutva, gatihetutva, sthitihetutva, vartanAhetutva aura rUpitva ke abhAva se evaM asAdhAraNa caitanyarUpa ke sadbhAva se AkAza, dharma, adharma, kAla aura pudgala ina pAMcoM dravyoM se jo atyanta bhinna hai; vaha jIva nAmaka padArtha ananta anyadravyoM se atyanta eka kSetrAvagAharUpa se saMbaMdhita hone para bhI apane svarUpa se na chUTane ke kAraNa TaMkotkIrNa caitanyasvabhAvarUpa hai / aisA jIva nAmaka padArtha hI samaya hai / jaba yaha samaya (jIva ) saba padArthoM ko prakAzana karane meM samartha kevalajJAna ko utpanna karanevAlI bhedavijJAnajyoti ke udaya hone se sabhI paradravyoM se apanApana tor3akara, apane darzana - jJAna svabhAva meM hai niyatavRtti jisakI, aise Atmatattva meM ekAkAra hokara pravRtti karatA hai; taba darzana - jJAna - cAritra meM sthita hone se apane svarUpa ko ekatvarUpa se eka hI samaya meM jAnatA tathA pariNamatA huA svasamaya kahalAtA hai / - jaba yaha samaya (jIva ) anAdi avidyArUpI kele ke mUla kI gAMTha ke samAna paripuSTa moha ke udayAnusAra pravRtti kI adhInatA se darzanajJAna svabhAva meM niyatavRtti rUpa Atmatattva se apanApana tor3akara paradravya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 30 ke nimitta se utpanna moha-rAga-dveSAdi bhAvoM meM ekatArUpa se lIna hokara pravRtta hotA hai, taba pudgalakarma ke pradezoM meM sthita hone se yugapad hI para meM ekAkAra hokara jAnatA aura pariNamatA huA parasamaya kahalAtA hai| isaprakAra isa samaya (jIva) kI svasamaya aura parasamaya - yaha dvividhatA (do panA) pragaTa hotI hai|" yahA~ samaya kA svarUpa sAta vizeSaNoM ke mAdhyama se spaSTa kiyA gayA hai| vaha samaya nAmaka jIva padArtha - (1) utpAda-vyaya-dhruva yukta sattA sahita hai| (2) jJAna-darzanasvarUpa caitanyasvabhAvI hai| (3) anantadharmAtmaka eka akhaNDa dravya hai| (4) akramavartI guNoM evaM kramavartI paryAyoM se yukta hai| (5) sva-paraprakAzaka sAmarthya se yukta hone se anekAkAra hone para bhI ekarUpa hai| (6) apane asAdhAraNa caitanyasvabhAva ke sadbhAva evaM paradravyoM ke vizeSa guNoM ke abhAva ke kAraNa paradravyoM se bhinna hai| (7) paradravyoM se eka kSetrAvagAharUpa se atyanta milA huA hone para bhI apane svarUpa se cyuta nahIM hone ke kAraNa TaMkotkIrNa citsvabhAvI hai| yahA~ 'samaya' zabda kA artha paradravyoM aura unake guNa-paryAyoM se atyanta bhinna, jJAna-darzanasvabhAvI, utpAda, vyaya va dhrauvya se sahita, guNa-paryAyavAna, sva-paraprakAzaka, anantadharmAtmaka, TaMkotkIrNa caitanyasvabhAvI jIvadravya hai| ___ yahA~ pramANa ke viSayabhUta jIvadravya ko liyA gayA hai ; dravyArthikanaya ke viSaya yA dRSTi ke viSayarUpa jIvatattva ko nhiiN| usakI carcA to chaThavIM-sAtavIM evaM caudahavIM-pandrahavIM gAthA meM aayegii| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 yahA~ to para se bhinna aura apane guNa- paryAyoM se abhinna jIvatattva kI bAta cala rahI hai, kyoMki yaha jIva kI dvividhatA kI bAta hai / jisa jIva meM dvividhatA AtI hai, vaha jIva to guNa-paryAyavAlA jIva hI ho sakatA hai; paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta jIva to ekarUpa hI hotA hai, usameM to dvividhatA ( do panA) saMbhava hI nahIM hai / gAthA 2 yahA~ jo jIvadravya ke vizeSaNa diye gaye haiM. unase jainadarzana meM mAnya jIva kA svarUpa spaSTa hotA hai aura anya kathita mAnyatAoM kA nirAkaraNa bhI hotA hai| 9 AtmA 'utpAda-vyaya- dhrauvya sahita hai' isa vizeSaNa se AtmA kI sattA na mAnane vAle nAstikoM, AtmA ko sarvathA apariNAmI mAnanevAle sAMkhyoM, sattA ko sarvathA nitya mAnanevAle naiyAyika aura vaizeSikoM tathA sarvathA kSaNika mAnanevAle bauddhoM kA nirAkaraNa ho gyaa| - - 'AtmA sva - paraprakAzaka hai' isa vizeSaNa se jJAna apane ko hI jAnatA hai, para ko nahIM; isaprakAra ekAkAra ko hI mAnanevAloM kA tathA jJAna para ko hI jAnatA hai, apane ko nahIM; isaprakAra anekAkAra ko hI mAnanevAloM kA nirAkaraNa ho gayA / isa 'yaha bhagavAna AtmA dharmAdi anya dravyoM se bhinna hai ' vizeSaNa se eka brahmavastu ko hI mAnanevAloM kA nirAkaraNa ho gyaa| paNDita jayacandajI chAbar3A ukta kathana ke sAra ko isI gAthA ke bhAvArtha meM isaprakAra likhate haiM : - "jIva nAmaka vastu ko padArtha kahA hai / 'jIva' isaprakAra akSaroM kA samUha 'pada' hai aura usa pada se jo dravya-paryAyarUpa anekAntasvarUpatA nizcita kI jAye, vaha padArtha hai / yaha jIva padArtha utpAda - vyaya - dhrauvyamayI sattAsvarUpa hai, darzanajJAnamayI cetanAsvarUpa hai, anantadharmasvarUpa dravya hai, dravya hone se vastu Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana hai, guNa-paryAyavAna hai, usakA sva-paraprakAzaka jJAna anekAkArarUpa eka hai aura vaha jIvapadArtha AkAzAdi se bhinna asAdhAraNa caitanyaguNasvarUpa hai tathA anya dravyoM ke sAtha ekakSetra meM rahane para bhI apane svarUpa ko nahIM chodd'taa| aisA jIva nAmaka padArtha samaya hai| jaba vaha apane svabhAva meM sthita ho, taba svasamaya hai aura jaba parasvabhAva rAga-dveSa-moharUpa hokara rahe, taba parasamaya hai| isaprakAra jIva ke dvividhatA AtI hai|" yahA~ eka prazna saMbhava hai ki mUla gAthA meM to svasamaya aura parasamaya kI hI carcA kI hai, unheM hI paribhASita kiyA hai| samaya kI to bAta hI nahIM kI; para TIkA meM mukhyarUpa se samaya kI bAta kI jA rahI hai| isakA kyA kAraNa hai? AcArya kundakundadeva pramANa ke viSayabhUta samaya nAmaka jIvadravya kA kathana paMcAstikAya aura pravacanasAra nAmaka grantha meM vistAra se kara cuke haiM; ata: yahA~ usakA vivecana unheM abhISTa nahIM hai / isa grantharAja meM to ve dravyArthikanaya ke viSayabhUta Atmadravya kA svarUpa batAnA cAhate haiM / yahI kAraNa hai ki unhoMne grantha kA nAma samayasAra rakhA hai| samaya mAne para se pRthak guNa-paryAyavAlA jIvadravya, pramANa kA viSayarUpa jIva-dravya; aura samayasAra kA artha hotA hai para aura paryAya se pRthak trikAlI dhruva Atmavastu / samaya ke sAtha sAra laga jAne se paryAya kA niSedha ho jAtA hai| aba rahI yaha bAta ki jaba AcArya kundakunda ne samaya kA svarUpa spaSTa nahIM kiyA to usI gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra samaya ke svarUpa ko itane vistAra se kyoM spaSTa kara rahe haiN| ___are bhAI! vistAra se kahA~, saMkSepa meM hI to samajhAyA hai| paMcAstikAya evaM pravacanasAra ke vistRta vivecana ko mAtra chaha-sAta paMktiyoM meM sameTa kara hI to bAta kI hai| AcArya amRtacanda samaya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 gAthA 2 arthAt AtmA kA svarUpa spaSTa kara denA cAhate haiM, smaraNa karA denA cAhate haiM; jisase pAThakoM ko samaya ke sandarbha meM samayasAra samajhAyA jA ske| svasamaya aura parasamaya - ye do bheda samaya ke haiM, samayasAra ke nhiiN| tAtparya yaha hai ki guNa-paryAyavAna jIvadravya hI svasamaya aura parasamaya meM vibhakta hotA hai, vibhAjita hotA hai; samayasArarUpa zuddhAtmA to avibhakta hai, usake to koI bheda hote hI nahIM haiM / svasamaya aura parasamaya ke bheda paryAya kI ora se kiye gae bheda hI haiM; ata: ye bheda paryAya sahita AtmA ke hI ho sakate haiN| unakI paribhASAoM se hI yaha bAta spaSTa hotI hai ki jaba yaha samaya nAmaka jIva padArtha darzana-jJAna-cAritra meM sthita hotA hai, taba svasamaya kahalAtA hai aura jaba pudgalakarma ke pradezoM meM sthita hotA hai, taba parasamaya kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jaba yaha guNa-paryAyavAna jIvadravya apane trikAlI dhruva nijabhagavAna AtmA meM apanApana sthApita karatA hai, use hI apanA jAnatA-mAnatA hai, usameM hI jamatA-ramatA hai, taba svasamaya kahalAtA hai; aura jaba pudgalakarma ke udaya ke nimitta se prApta saMyogoM meM, saMyogIbhAvoM meM apanApana sthApita karatA hai, unheM hI apanA jAnatA-mAnatA hai, unameM hI jamatA-ramatA hai, taba parasamaya kahalAtA hai| pravacanasAra meM svasamaya-parasamaya kI paribhASA isaprakAra dI gaI "jo pajjaesu NiradA jIvA parasamaga tti NidiTThA / AdasahAvamhi ThidA se sagasamayA muNedavvA // jo jIva paryAyoM meM lIna haiM, unheM parasamaya kahA gayA hai aura jo jIva AtmasvabhAva meM sthita haiM, unheM svasamaya jAnanA caahie|" 1. AcArya kundakunda : pravacanasAra, gAthA 94 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayamAra anuzIlana samayasAra kI dUsarI gAthA meM darzana. jJAna aura cAritra meM sthita jIva ko svasamaya kahA gayA hai aura pravacanasAra meM AtmasvabhAva meM sthita jIva ko svasamaya kahA gayA hai| isIprakAra samayasAra meM pudgalakarma ke pradezoM meM sthita jIva ko parasamaya kahA gayA hai aura pravacanasAra meM paryAyoM meM nirata AtmA ko parasamaya kahA gayA hai / 34 1 ukta donoM kathanoM meM koI antara nahIM haiM, mAtra apekSA bheda hai AtmasvabhAva meM sthita hone kA nAma hI darzana - jJAna - cAritra meM sthita honA hai| zraddhA, jJAna aura cAritra guNa kI paryAyeM jaba AtmasvabhAva ke sanmukha hokara pariNamita hotI haiM, taba samyagdarzana - jJAna - cAritra pragaTa hote haiM; usI ko AtmasvabhAva meM sthita honA kahate haiM aura usI ko darzana - jJAna - cAritra meM sthita honA kahate haiM / samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM pudgalakarma ke pradezoM meM sthita hone kA artha moha-rAga-dveSAdi bhAvoM meM ekatva sthApita kara pariNamana karanA kiyA hai aura pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM paryAyoM meM nirata kA artha karate hue manuSyAdi asamAnajAti dravyaparyAyoM meM ekatvarUpa se pariNamana karane para vizeSa bala diyA hai / tAtparya yaha hai ki parasamaya kI vyAkhyA meM AtmakhyAti meM moharAga-dveSarUpa AtmA ke vikArI pariNAmoM ke sAtha ekatvabuddhi para bala diyA hai, to tattvapradIpikA TIkA meM manuSyAdi asamAnajAti dravyaparyAyoM ke sAtha ekatvabuddhi para bala diyA hai / AtmakhyAti meM upacarita - sadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ko liyA hai, to tattvapradIpikA meM anupacarita- asadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ko liyA hai / rAgAdi ke sAtha ekatA kI bAta upacaritasadbhUtavyavahAranaya kahatA hai aura manuSya dehAdi ke sAtha ekatA kI bAta anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya kahatA hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 nizcayaratnatraya se rahita jIva to mithyAdRSTi hI hote haiM; para nizcayaratnatraya se pariNata jIvoM ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai aura ve tInoM bheda cAritra kI pUrNatA apUrNatA ke AdhAra para ghaTita hote haiM kyoMki samyagdarzana to apUrNa hotA hI nhiiN| cauthe : guNasthAna meM hI kSAyika samyagdarzana ho jAtA hai; samyagjJAna bhI samyak - mithyA kI apekSA samyak hI hotA hai, pUrNa samyak hI hotA hai; bhale kevalajJAna nahIM hai, para samyakpane meM koI antara nahIM hotA, koI apUrNatA nahIM hotI / anantAnubaMdhI kaSAya ke abhAva meM cAritra kA aMza caturtha guNasthAna meM prakaTa ho jAtA hai aura pUrNatA vItarAga hone para hI hotI hai tathA sAtaveM guNasthAna ke yogya zuddhopayoga kI apekSA sAtaveM guNasthAna meM nizcayacAritra hotA hai / isaprakAra nizcayaratnatraya pariNata jIvoM ko nimnAMkita tIna bhAgoM meM rakhA jAtA hai - gAthA 2 (1) nizcayasamyagdarzana - jJAna - cAritra pragaTa ho jAne se caturthaguNasthAnavAle jIva nizcayaratnatraya se pariNata haiN| isa apekSA to caturthaguNasthAna se lekara siddha taka sabhI jIva svasamaya hI haiM / (2) AtmadhyAna meM sthita jIvoM ko hI nizcayaratnatrayapariNata kaheM to sAtaveM guNasthAna se Upara vAle jIva hI svasamaya kahalAyeMge / (3) yadi pUrNa vItarAgiyoM ko hI nizcayaratnatrayapariNata kaheM to bArahaveM guNasthAna se Age vAle hI svasamaya kahalAyeMge / yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki mithyAdRSTi parasamaya aura samyagdRSTi se siddha taka svasamaya yaha apekSA to ThIka; para jaba mithyAdRSTi ko parasamaya aura vItarAgiyoM ko svasamaya kaheMge to phira chadmastha samyagdRSTiyoM (cauthe guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka) ko kyA kaheMge svasamaya yA parasamaya ? - - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana isa prazna ke uttara ke lie paMcAstikAya kI 165vIM gAthA draSTavya jo isaprakAra hai hai, 36 " aNNANAdo NANI jadi maNNadi suddhasaMpaogAdo / havaditti dukkhamokhaM parasamayarado havadi jIvo // 'zuddhasamprayoga se duHkhoM se mokSa hotA hai' - ajJAna ke kAraNa yadi jJAnI bhI aisA mAne to vaha parasamayarata jIva hai / " isI gAthA kI TIkA likhate hue AcArya amRtacandra likhate haiM ki yaha sUkSmaparasamaya ke svarUpa kA kathana hai / ve Age likhate haiM ki yahA~ siddhi ke sAdhanabhUta arahaMtAdi bhagavantoM ke prati bhaktibhAva se anuraMjita cittavRtti hI zuddhasamprayoga hai| jaba ajJAnalava ke Aveza se yadi jJAnavAna bhI 'usa zuddhasamprayoga se mokSa hotA hai' aise abhiprAya dvArA kheda prApta karatA huA usameM (zuddhasamprayoga meM) pravarte to tabataka vaha bhI rAgalava ke sadbhAva ke kAraNa parasamayarata kahalAtA hai; to phira niraMkuza rAgarUpakleza se kalaMkita ataraMgavRttivAle itara jana parasamayarata kyoM nahIM kahalAyeMge ? - ukta gAthA aura usakI TIkA donoM hI gaMbhIra maMthana kI apekSA rakhatI haiN| sabase mukhya bAta to yaha hai ki 'jJAnI bhI ajJAna se' yaha gAthA kA vAkya evaM 'ajJAnalava ke Aveza se yadi jJAnavAna bhI ' yaha TIkA kA vAkya ye donoM hI vAkya virodhAbhAsa - sA lie hue haiM / jaba koI vyakti jJAnI hai to usake ajJAna kaise ho sakatA hai? -- yadyapi samyagjJAnI ke bhI audayika ajJAna hotA hai, alpajJAnarUpa ajJAna hotA hai; tathApi isa ajJAna ke kAraNa parasamayapanA saMbhava nahIM hotA / kyoMki yahA~ zuddhasamprayoga kA artha arahaMtAdi kI bhakti se anuraMjita cittavRtti kiyA hai aura sAtha hI yaha bhI likhA hai ki isase mokSa hotA hai aise abhiprAya ke kAraNa parasamayapanA hai / ata: yaha siddha hI hai ki yahA~ audayika ajJAna kI bAta nahIM hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 gAthA 2 ___ yadi audayika ajAna kI vAta nahIM hai aura jJAnI ke kSAyAMpazamika ajJAna hotA hI nahIM hai to phira kauna-sA ajJAna hai? __ bhAI. yahA~ mukhyarUpa se to mithyAdRSTi ko hI parasamaya batAnA hai| isI bAta para vajana DAlane ke lie yahA~ yaha kahA gayA hai ki jaba arahaMta kI bhakti se mukti prApta hotI hai - isa abhiprAya vAle bhI parasamaya kahe jAte haiM to phira viSaya-kaSAya meM sukhabuddhi se niraMkuza pravRtti karanevAle to parasamaya hoMge hii| __ vastuta: to yahA~ cAritra ke doSa para hI vajana hai, zraddhA yA jJAna ke doSa para nahIM; bhale hI ajJAna zabda kA prayoga kiyA ho, para sAtha hI jJAnI zabda kA bhI prayoga hai na ? tathA yaha bhI likhA hai ki rAgalava ke sadbhAva ke kAraNa parasamayarata hai| yahA~ 'rAgalava ke sadbhAva ke kAraNa' - yaha vAkya vizeSa dhyAna dene yogya hai| ___ yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandra ko unheM parasamaya kahane meM saMkoca kA anubhava ho rahA hai| unakA yaha saMkoca isa rUpa meM vyakta huA hai ki ve kahate haiM yaha sUkSmaparasamaya kA kathana hai / yadyapi gAthA meM aisA koI bheda nahIM kiyA hai, tathApi amRtacandra TIkA ke Arambha meM hI yaha bAta likhate haiN| ___ 'zraddhA ke doSavAle mithyAdRSTi sthUlaparasamaya aura cAritra ke doSavAle sarAga samyagdRSTi sUkSmaparasamaya haiM ' - isaprakAra kA bhAva hI isI gAthA kI TIkA meM AcArya jayasena ne vyakta kiyA hai| unake mUla kathana kA bhAva isaprakAra hai - __ "koI puruSa nirvikAra zuddhAtmabhAvanA lakSaNavAle paramopekSAsaMyama meM sthita hone meM azakta hotA huA kAma-krodhAdi azuddha (azubha) pariNAmoM se bacane ke lie tathA saMsAra kI sthiti kA cheda karane ke lie jaba paMcaparameSThI kA guNastavana karatA hai, bhakti karatA hai, taba Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana sUkSmaparasamayarUpa pariNamita hotA huA sarAga samyagdRSTi hotA hai, aura yadi zubhopayoga se hI mokSa hotA hai - aisA ekAnta se mAnatA hai to sthUlaparasamayarUpa pariNAma se sthUla parasamaya hotA huA ajJAnI mithyAdRSTi hotA hai| " 38 ukta kathana meM mithyAdRSTi ko sthUlaparasamaya aura sarAga samyagdRSTi ko sUkSmaparasamaya kahA hai| isase yaha sahaja hI phalita hotA hai ki vItarAga samyagdRSTi svasamaya hai / paMcAstikAya kI gAthA 165 se 169 taka pA~ca gAthAoM meM zubharAga meM dharmabuddhi kA aura zubharAgarUpa pariNati kA bar3I hI nirdayatA se niSedha kiyA gayA hai| aise jIvoM ko parasamaya kahakara svasamaya banane kI preraNA dI gaI hai / samayasAra kI dUsarI gAthA kI TIkA meM AcArya jayasena nizcayaratnatraya se pariNata jIva ko svasamaya aura nizcayaratnatraya se rahita jIva ko parasamaya kahate haiM / hA~, eka bAta yaha bhI ho sakatI hai ki kSayopazama samyagdRSTi ke samyaktva kI dezaghAti prakRti samyakprakRtimithyAtva ke udaya meM samyaktva meM cala, mala aura agAr3ha doSa utpanna hote rahate haiM; una doSoM ko hI yahA~ ' ajJAnalava' zabda se saMbodhita kiyA ho; kyoMki ukta doSoM kA bhI lagabhaga vahI svarUpa hai, jo yahA~ sUkSmaparasamaya ke pratipAdana meM vyakta kiyA gayA hai / ata: eka saMbhAvanA yaha bhI ho sakatI hai ki yahA~ cala, mala aura agAr3ha doSa vAle kSayopazama samyagdRSTiyoM ko hI yahA~ 'sUkSmaparasamaya' zabda se saMbodhita kiyA gayA ho / are, bhAI ! yaha saba to sUkSmaparasamaya kA vivecana hai, mUlarUpa se to yahA~ yahI upayukta hai ki svasamaya mAne samyagdRSTi dharmAtmA, muktimArgI evaM mukta; tathA parasamaya mAne mithyAdRSTi saMsArI / prathama guNasthAna vAle parasamaya haiM aura cauthe guNasthAna se siddhadazA taka ke jIva svasamaya hai / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 gAthA 2 niSkarSa ke rUpa meM yahI kahA jA sakatA hai ki vAstavika dharmapariNata AtmA hI dharmAtmA hai, svasamaya hai, aura dharma pariNati se vihIna moha - rAga-dveSarUpa pariNata AtmA hI adharmAtmA hai, parasamaya hai / svasamaya upAdeya hai, parasamaya heya hai, samaya jJeya hai aura samayasAra dhyeya hai / samayasArarUpa dhyeya ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna se yaha samaya svasamaya banatA hai aura samayasAra ke jJAna, zraddhAna evaM dhyAna ke abhAva meM moha-rAga-dveSarUpa pariNata hokara parasamaya banatA hai / ataH samayasArarUpa zuddhAtmA ko samajhakara usameM apanApana sthApita karanA, usakA hI dhyAna karanA apanA parama karttavya hai / ruci anuyAyIvIrya hameM AdhyAtmika graMthoM ke svAdhyAya kI vaisI ruci bhI kahA~ hai jaisI ki viSaya-kaSAya aura usake poSaka sAhitya par3hane kI hai| aise bahuta kama loga hoMge, jinhoMne kisI AdhyAtmika, saiddhAntika yA dArzanika grantha kA svAdhyAya AdyopAnta kiyA ho / sAdhAraNa loga to ba~dhakara svAdhyAya karate hI nahIM, para aise vidvAna bhI bahuta kama mileMge, jo kisI bhI mahAna grantha kA jamakara akhaNDarUpa se svAdhyAya karate hoN| Adi se anta taka akhaNDarUpa se hama kisI grantha ko par3ha bhI nahIM sakate to phira usakI gaharAI meM pahu~ca pAnA kaise saMbhava hai? jaba hamArI itanI bhI ruci nahIM ki use akhaNDarUpa se par3ha bhI sakeM to usameM pratipAdita akhaNDa vastusvarUpa hamAre jJAna aura pratIti meM kaise Ave? viSaya- kaSAya ke poSaka upanyAsAdi ko hamane kabhI adhUrA nahIM chor3A hogA, use pUrA karake hI dama lete haiM; usake pIche bhojana ko bhI bhUla jAte haiN| kyA AdhyAtmika sAhitya ke adhyayana meM bhI kabhI bhojana ko bhUle haiM ? yadi nahIM, to nizcita samajhiye hamArI ruci adhyAtma meM utanI nahIM, jitanI viSaya- kaSAya meM hai / 'ruci anuyAyI vIrya' ke niyamAnusAra hamArI sampUrNa zakti vahIM lagatI hai, jahA~ ruci hotI hai| svAdhyAyatapa ke upacAra ko bhI prApta karane ke lie hameM AdhyAtmika sAhitya meM ananyaruci jAgRta karanI hogii| dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 111 -- Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 3 dUsarI gAthA meM samaya kI dvividhatA batAI gaI thI; para yaha dvividhatA zobhanIya nahIM hai, zobhAspada to ekatva hI hai| isa bAta ko tIsarI gAthA meM spaSTa karate haiM / eyattaNicchayagado samao savvattha sundaro loe| baMdhakahA eyatte teNa visaMvAdiNI hodi||3|| ( harigIta ) ekatvanizcayagata samaya sarvatra sundara loka meN| visaMvAda hai para baMdha kI yaha kathA hI ekatva meM // 3 // ekatvanizcaya ko prApta jo samaya hai, vaha loka meM sarvatra hI sundara hai| isalie ekatva meM dUsare ke sAtha baMdha kI kathA visaMvAda paidA karanevAlI hai| pratyeka padArtha apane meM hI zobhA pAtA hai, para ke sAtha baMdha kI kathA, milAvaTa kI bAta visaMvAda paidA karanevAlI hai; ata: yadi visaMvAda se bacanA hai to ekatva ko hI apanAnA zreyaskara hai / __ AtmakhyAti meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra prastuta kiyA gayA hai - __"yahA~ samaya zabda se sAmAnyataH sabhI padArtha kahe jAte haiM; kyoMki jo ekIbhAva se svayaM ke guNa-paryAyoM ko prApta ho, use samaya kahate haiM / isa vyutpatti ke anusAra dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva; loka ke ye sabhI padArtha samaya zabda se abhihita kie jAte haiM aura ekatvanizcaya ko prApta hone se sundaratA ko pAte haiM / tAtparya yaha hai ki ye saba akele hI zobhAspada hote haiM; kyoMki anyaprakAra se usameM sarvasaMkarAdi doSa A jaaveNge| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 gAthA 3 ve sabhI padArtha apane - apane dravya meM antarmagna rahanevAle apane ananta dharmoM ke cakra ko cumbana karate haiM, sparza karate haiM; tathApi ve paraspara eka-dUsare ko sparza nahIM karate / atyanta nikaTa eka kSetrAvagAharUpa se tiSTha rahe haiM; tathApi ve sadAkAla apane svarUpa se cyuta nahIM hote haiM / pararUpa pariNamana na karane se unakI ananta vyaktitA naSTa nahIM hotI, isalie ve TaMkotkIrNa kI bhAMti sadA sthita rahate haiM aura samasta viruddha kArya va aviruddha kArya kI hetutA se vizva ko sadA TikAye rakhate haiM, vizva kA upakAra karate haiM / isaprakAra sarvapadArthoM kA bhinna-bhinna ekatva pratiSThita ho jAne para ekatva siddha ho jAne para jIva nAmaka samaya ko baMdha kI kathA se hI visaMvAda kI Apatti AtI hai / tAtparya yaha hai ki jaba sabhI padArtha paraspara bhinna hI haiM to phira yaha bandhana kI bAta jIva ke sAtha hI kyoM? - jaba baMdha kI bAta hI nahIM TikatI to phira baMdha ke AdhAra para kahA gayA pudgala pradezoM meM sthita honA bhI kaise TikegA ? tathA usake AdhAra para honevAlA parasamayapanA bhI nahIM Tika sktaa| jaba parasamayapanA nahIM rahegA to phira usake AdhAra para kiyA gayA svasamayaparasamaya kA vibhAga bhI kaise TikegA ? jaba yaha vibhAga hI nahIM rahA to phira samaya (jIva ) ke ekatva honA hI siddha huA aura yahI zreyaskara bhI hai / " dekho, dUsarI gAthA meM 'samaya' zabda kA artha jIvadravya liyA thA aura yahA~ chahoM dravya liyA jA rahA hai / vahA~ jo eka hI samaya meM gamana bhI kare aura jJAna bhI kare, use samaya kahate haiM; isa vyAkhyA ke anusAra samaya zabda kA artha jIva kiyA thA aura yahA~ jo apane guNa- -paryAyoM ko prApta ho, use samaya kahate haiM, isa vyAkhyA ke anusAra samaya zabda kA artha chahoM dravya liyA hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana dUsarI gAthA meM samaya kA dvividhapanA batAyA thA aura yahA~ usakA niSedha kiyA jA rahA hai, usameM bAdhA upasthita kI jA rahI hai| yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki jaba pratyeka dravya bhinna-bhinna hI haiM, apane-apane meM hI rahate haiM, koI kisI ko chUtA bhI nahIM hai to phira AtmA kA pudgala ke pradezoM meM sthita honA kaise saMbhava hai ? isa baMdha kI kathA meM hI visaMvAda hai athavA yaha baMdha kI kathA hI visaMvAda paidA karanevAlI hai| jaba do dravya paraspara milate hI nahIM to baMdhane kI bAta meM dama hI kyA hai? jaba AtmA baMdhA hI nahIM hai to usake parasamayapanA hI nahIM ThaharatA hai| jaba parasamayapanA hI nahIM hai to phira svasamaya kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki svasamaya to parasamaya kI apekSA kahA jAtA hai| ata: samaya to samaya hai, vaha na svasamaya hai na parasamaya hai| isa baMdha kI kathA ne hI aise do bheda kiye haiM; ata: yaha baMdhakathA hI visaMvAda paidA karanevAlI hai, duvidhA paidA karanevAlI hai| yadi visaMvAda miTAnA hai to baMdha kI bAta hI mata karo, ekatvavibhakta AtmA kI kathA hI zreSTha hai| baMdha kI kathA visaMvAda paidA karanevAlI aura ekatva-vibhakta AtmA kI kathA visaMvAda miTAnevAlI hai| yahI bAta to Age cauthI-pAMcavIM gAthA meM kahanevAle haiM ki tumane abataka kAma, bhoga aura baMdha kI kathA hI sunI hai; aba maiM tumheM ekatva-vibhakta AtmA kI kathA sunaauuNgaa| AcAryadeva ko baMdha kI kathA meM koI rasa nahIM hai, ve to AtmA ke ekatva ko hI samajhAnA cAhate haiM / ve to yahA~ bhI sApha-sApha kaha rahe haiM ki pratyeka dravya apane antara meM rahanevAle anantadharmoM ko cUmate haiM, parantu para ko sparza bhI nahIM karate; ekakSetrAvagAha rUpa se atyanta nikaTa Thahara rahe haiM, para apane svarUpa se cyuta nahIM hote| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 3 isalie baMdha kI kathA meM koI dama nahIM hai, ekatva kI kathA hI karane yogya hai| prazna -viruddha aura aviruddha kArya kI hetutA se vizva kA upakAra karate haiM; vizva ko TikAye rakhate haiN| - isa kathana kA kyA Azaya hai? uttara -ukta kathana kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "dravya kI paryAya meM jo utpAda-vyaya hai, vaha paraspara viruddha kArya hai| dhavala grantha meM AtA hai ki ekasamaya kI paryAya meM utpAda-vyaya arthAt upajanA va vinazanA - isaprakAra do paraspara viruddha kArya hote haiM / jisasamaya dravya kI vartamAna paryAya utpanna hotI hai, usIsamaya pUrva kI paryAya kA vyaya hotA hai| utpAd bhAvarUpa hai aura vyaya abhAvarUpa hai| isakAraNa utpAda ko vyaya se viruddha kahA jAtA hai| aisA hote hue bhI guNa guNapane se trikAla kAyama rahate haiM, isase ve aviruddha haiM / aisA viruddha-aviruddha vastu kA svarUpa hI hai| ekasamaya kI paryAya meM jo utpAda-vyaya hai, vaha paraspara viruddhabhAva hai aura guNa kAyama rahate haiM, vaha aviruddhabhAva haiM / isataraha viruddha aura aviruddha kArya arthAt ananta dravyoM kA utpAda-vyayarUpa viruddhabhAva aura guNarUpa aviruddhabhAva - ina donoM ke hetupane se hamezA vizva kA upakAra karate haiM / arthAt dravya ke guNa-paryAyarUpa svarUpa ke dvArA vizva ke samasta padArtha jaise haiM, vaise hI Tike rahate haiN|" pratyeka dravya kA pariNamana apane meM hI hotA hai, koI bhI dravya pararUpa pariNamana nahIM krtaa| isakAraNa pratyeka dravya kA vyaktitva sadA svataMtra hI rahatA hai, usakI vyaktitA kabhI naSTa nahIM hotI; vaha apanI svataMtra ikAI ke rUpa meM sadA pratiSThita rahatA hai| yahI kAraNa hai ki sabhI padArtha TaMkotkIrNa kI bhA~ti sadA sthita rahate haiN| 1. pravacanaratnAkara (hindI), bhAga 1, pRSTha 63 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 samayasAra anuzIlana yahA~ ekatvanizcayagata samaya kA artha spaSTa karate hue sabhI padArthoM ke sambandha meM cAra bAteM spaSTa kI gaI haiM - (1) jIvAdi sabhI padArtha apane meM hI magna haiM, apane guNa-paryAyoM ko hI AliMgita karate haiM, para ko sparza taka nahIM krte| (2) ve ekakSetrAvagAharUpa se atyanta nikaTa rahane para bhI apane svarUpa se cyuta nahIM hote, apane svabhAva ko nahIM chodd'te|| (3) pararUpa pariNamana na karane se ve TaMkotkIrNa kI bhA~ti apane svataMtra vyaktitva ko dhAraNa kiye rahate haiM, unakI vyaktitA (vyaktitvaikAI) naSTa nahIM hotii| (4) utpAda aura vyaya tathA utpAda -vyaya aura dhrauvya jaise virodhI svabhAvoM ko eka sAtha dhAraNa karake ve vizva ko TikAye rakhate haiM, vizva kA upakAra karate haiN| ve para ko sparza nahIM karate, svabhAva se cyuta nahIM hote aura apanI ikAI ko kAyama rakhate hue vizva ko TikAye rakhate haiM / jagata ke sabhI dravyoM meM ye vizeSatAyeM samAnarUpa se pAI jAtI haiM / yadyapi jIva nAmaka padArtha meM bhI ukta vizeSatAyeM pAI jAtI haiM, tathApi usake baMdhana kI jo bAta hai, vaha visaMvAda paidA karatI hai| ___ jaba eka dravya dUsare dravya ko chUtA hI nahIM hai, apane svabhAva se cyuta hotA hI nahIM hai, TaMkotkIrNa kI hI bhA~ti apanI ikAI ko TikAye rakhatA hai; to phira AtmA hI dUsare se kyoM ba~dhe? isa baMdha kI kathA ne hI to AtmA ke svasamaya aura parasamaya - aise do bheda kiye haiN| isa dvividhapane ne hI to AtmA ke saundarya ko khaNDita kiyA hai / ata: anya dravyoM ke samAna AtmA ko bhI dvividhatA iSTa nhiiN| ekatva meM hI saundarya hai - isalie AtmA ko ekatva hI iSTa hai| AcArya jayasena isa gAthA kI vyAkhyA karate hue ekatvanizcayagata kA artha apane zuddhaguNa-paryAyoM se pariNata athavA abhedaratnatrayapariNata Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 gAthA 3 karate haiM aura 'samaya' zabda kA artha bhI amRtacandra ke samAna chahadravya na karake mAtra AtmA hI karate haiN| isaprakAra unake anusAra abhedaratnatrayapariNata arthAt nizcayaratnatrayapariNata AtmA hI ekatvanizcayagata AtmA hai aura vahI loka meM sarva sundara hai, vahI AtmA kA vAstavika svarUpa hai| niSkarSa ke rUpa meM ve spaSTa likhate haiM - "tataH sthitaM svasamaya eva AtmanaH svarUpamiti -ata: yaha nizcita huA ki svasamaya hI AtmA kA svarUpa hai / " _ 'baMdhakathA' kA artha karmajanita guNasthAna Adi paryAya karate hue ve kahate haiM ki AtmA ke sAtha baMdha kI kathA arthAt guNasthAnAdi kI carcA visaMvAdinI hai, asatya hai / dhyAna rahe AcArya jayasena visaMvAdinI kA artha spaSTarUpa se asatya karate haiN| isaprakAra unake anusAra guNasthAnAdiparyAyoM kI carcA athavA ina paryAyoM kI ora se AtmA kI carcA asatyArtha hai| ukta sampUrNa vizleSaNa kA tAtparya yaha hai ki ekatvanizcayagata AtmA kI kathA hI vAstavika hai, karane yogya hai, visaMvAda miTAnevAlI hai aura kAma-bhoga-baMdha kI carcA karanA ThIka nahIM hai, visaMvAda karanevAlI hai; jise isa jIva ne anantabAra sunI hai, samajhI hai; para ekatvanizcayagata AtmA kI kathA na sunI hai na samajhI hai aura na usakA paricaya hI prApta kiyA hai| isI bhAva ko AcArya kundakundadeva svayaM agalI gAthA meM vyakta kara rahe haiN| ___ AcAryadeva jisa ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA kI carcA samayasAra meM karanevAle haiM, usake aucitya para prakAza to AgAmI gAthA meM DAlA jAyegA; yahA~ to mAtra itanA hI batAnA hai ki baMdhakathA meM ulajhane se koI lAbha nahIM hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 4 aba isa cauthI gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki kAma, bhoga evaM baMdha kI kathA to sabhI ko sulabha hai, para usa ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA kI bAta sabhI ko sahaja sulabha nahIM hai, apitu atyanta durlabha hai / sudaparicidANubhUdA savvassa vi kAmabhogabaMdhakahA / eyattassubalaMbho Navari Na sulaho vihattassa // 4 // ( harigIta ) sabakI sunI anubhUta paricita bhoga baMdhana kI kathA / para se pRthak ekatva kI upalabdhi kevala sulabha nA // 4 // kAma, bhoga aura baMdha kI kathA to sampUrNa loka ne khUba sunI hai, usakA paricaya bhI prApta kiyA hai aura unakA anubhava bhI kiyA hai; ataH vaha to sarvasulabha hI hai / parantu para se bhinna aura apane se abhinna bhagavAna AtmA kI kathA na kabhI sunI hai, na usakA kabhI paricaya prApta kiyA hai aura na kabhI usakA anubhava hI kiyA hai; ataH vaha sulabha nahIM hai I yahI kAraNa hai ki AcAryadeva usa asulabha kathA ko isa samayasAra granthAdhirAja ke mAdhyama se sulabha karAnA cAhate haiM / yadyapi loka meM kAma aura bhoga zabda lagabhaga eka hI artha meM prayukta hote haiM, tathApi AcArya jayasena ukta artha ko svIkAra karate hue bhI athavA kahakara 'kAma' zabda kA artha sparzana aura rasanA indriya kA viSaya karate haiM aura 'bhoga' zabda kA artha ghrANa, cakSu evaM karNa indriya kA viSaya karate haiM / isaprakAra kAma - bhogakathA kA artha paMcendriya viSayoM kI kathA ho jAtA hai / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 gAthA 4 ___'baMdha' zabda kA artha 'saMbaMdhI' karate hue ve likhate haiM ki kAmabhoga sambandhI kthaa| 'baMdha' zabda kA dUsarA artha prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga baMdha tathA usake phala meM prApta honevAlI narakAdirUpa caturgati paribhramaNa bhI ve karate haiN| tIsarI gAthA kI TIkA meM baMdhakathA kA artha guNasthAnAdi paryAya kiyA hI thaa| isaprakAra samagrarUpa se unakA kahanA yaha hai ki paMcendriyoM ke viSayoM evaM cAra prakAra ke baMdha va usake phala meM prApta honevAlI narakAdi gatiyoM tathA guNasthAnAdirUpa saMsArI paryAyoM kI kathA to isa jIva ne anantabAra sunI hai, samajhI hai, usakA paricaya bhI prApta kiyA hai, anubhava bhI kiyA hai; ata: vaha kathA to sarvasAmAnya ko sahaja hI sulabha hai| kintu para se bhinna apane meM ekatva lie nizcayaratnatraya se pariNita rAgarahita bhagavAna AtmA kI bAta sulabha nahIM hai| isIkAraNa AcAryadeva ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA kI bAta Arambha karate haiN| AcArya amRtacandra isa gAthA kI TIkA meM isakA bhAva isaprakAra vyakta karate haiM - __ "yadyapi yaha kAmabhoga sambandhI (kAmabhogAnubaddhA) kathA ekatva se viruddha hone se atyanta visaMvAda karAnevAlI hai; tathApi samasta jIvaloka ne ise anantabAra sunA hai, anantabAra isakA paricaya prApta kiyA hai aura anantabAra isakA anubhava bhI kiyA hai| saMsArarUpI cakra ke madhya meM sthita; dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa ananta paMcaparAvartana se bhramaNa ko prApta; apane ekachatra rAjya se samasta vizva ko vazIbhUta karanevAlA mahAmoharUpI bhUta jise baila kI bhA~ti jotatA hai, bhAra vahana karAtA hai; atyanta vegavAna tRSNArUpI roga ke dAha se saMtapta evaM Akulita hokara jisaprakAra mRga mRgajala ke vazIbhUta hokara jaMgala meM bhaTakatA hai; usIprakAra paMcendriyoM ke viSayoM se ghirA huA hai yA paMcendriyoM ke viSayoM ko ghera rakhA hai jisane; Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 samayasAra anuzIlana aisA yaha jIvaloka isa viSaya meM paraspara AcAryatva bhI karatA hai, ekadUsare ko samajhAtA hai, sikhAtA hai, preraNA detA hai| yahI kAraNa hai ki kAma-bhoga-baMdhakathA sabako sulabha hai| kintu nirmala bhedajJAnajyoti se spaSTa bhinna dikhAI denevAlA AtmA kA ekatva athavA ekatva-vibhakta AtmA yadyapi aMtaraMga meM pragaTarUpa se prakAzamAna hai; tathApi kaSAya-cakra ke sAtha ekarUpa kiye jAne se atyanta tirobhUta ho rahA hai| jagata ke jIva eka to apane ko jAnate nahIM haiM aura jo AtmA ko jAnate haiM, unakI sevA nahIM karate haiM, unakI saMgati meM nahIM rahate haiN| isakAraNa isa ekatva-vibhakta AtmA kI bAta jagata ke jIvoM ne na to kabhI sunI hai na kabhI isakA paricaya prApta kiyA hai aura na kabhI vaha AtmA jagata ke jIvoM ke anubhava meM hI AyA hai| yahI kAraNa hai ki bhinna AtmA kA ekatva sulabha nahIM hai|" isa TIkA kA bhAva spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - "isa loka meM samasta jIva saMsArarUpI cakra para car3hakara paMcaparAvartanarUpa bhramaNa karate haiN| vahA~ unheM mohakarmarUpI pizAca ke dvArA jotA jAtA hai / isalie ve viSayoM kI tRSNArUpI dAha se pIr3ita hote haiM aura usa dAha kA ilAja indriyoM ke rUpAdi viSayoM ko jAnakara unakI ora daur3ate haiM tathA paraspara bhI viSayoM kA hI upadeza karate haiN| isaprakAra kAma tathA bhoga kI kathA to anantabAra sunI, paricaya meM prApta kI aura usI kA anubhava kiyA; isalie vaha sulabha hai| kintu sarva paradravyoM se bhinna eka caitanyacamatkArasvarUpa apane AtmA kI kathA kA jJAna svayaM ko svayaM se kabhI huA nahIM, aura jise vaha jJAna huA hai unakI sevA nahIM kI; isalie usakI kathA na to kabhI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 gAthA 4 sunI, na paricaya kiyA aura na anubhava kiyA; isakAraNa usakI prApti sulabha nahIM, durlabha hai|" anAdikAla se yaha AtmA paMcendriya ke viSayoM meM sukha mAnatA huA unhIM ke saMgraha aura bhogane meM magna hai / puNyodaya se yA kAlakramAnusAra manuSya paryAya pAkara bhI anAdi abhyAsa ke kAraNa yaha paMcendriyoM ke viSayoM ko hI jor3ane aura bhogane meM lagA rahatA hai| dharma ke nAma para bhI jina bhAvoM se puNya-pApa baMdhatA hai, una bhAvoM kA hI vicAra karatA hai, carcA-vArtA karatA hai, guNasthAnAdi kI carcA karake yA kucha bAhyAcAra pAlakara apane ko dharmAtmA mAna letA hai| dharma ke nAma para bhI karmabaMdha kI hI carcA karatA hai, 'para' aura rAgAdi se bhinna nija bhagavAna AtmA kA vicAra hI nahIM karatA hai| karmabaMdha kI carcA to karatA hai; para karma se baMdhane kI bAta to bahuta dUra, karma ne to Aja taka AtmA ko chuA hI nahIM - yaha bAta Aja taka isake kAna meM hI nahIM par3I hai; par3I bhI ho to isane usapara dhyAna hI nahIM diyA hai, vicAra hI nahIM kiyA hai| ___ eka to yaha ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA ke bAre meM svayaM kucha jAnatA nahIM hai, dUsare jo jJAnI dharmAtmAjana bhagavAna AtmA ke svarUpa ko bhalIbhA~ti jAnate haiM - unakI sevA nahIM karatA, unakA samAgama nahIM karatA, unase kucha sIkhane-samajhane kI koziza nahIM karatA; yadi Age hokara bhI ve kucha sunAyeM, samajhAyeM to yaha unakI bAta para dhyAna hI nahIM detA; isalie anantakAla se saMsAra meM bhaTaka rahA hai| ___ yahA~ AcAryadeva jJAniyoM ke satsamAgama kI preraNA dete hue kaha rahe haiM ki bhAI ! tU jJAniyoM kI sevA kara, unakI bAta para dhyAna de| tujhe patA nahIM hai ki bhagavAna AtmA ko nahIM pahicAnane se terI kaisI durdazA ho rahI hai? Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 samayasAra anuzIlana ajJAnI kI durdazA kA citra khIMcate hue TIkA meM kahA gayA hai ki yaha loka saMsArarUpI cakkI ke pAToM ke bIca anAja ke dAnoM ke samAna pisa rahA hai, moharUpI bhUta ise pazuoM kI bhA~ti jota rahA hai, tRSNArUpI roga se yaha jala rahA hai, mRgatRSNA meM pha~sakara mRga kI bhA~ti bhaTaka rahA hai| Azcarya to yaha hai ki paMcendriya viSayoM meM ulajhA huA, pha~sA huA yaha ajJAnI loka paraspara AcAryatva bhI karatA hai| loga viSaya-kaSAya kI caturAI eka-dUsare ko batAte haiM, sikhAte haiN| paisA kaise kamAnA, use kaise bhoganA - Adi bAtoM ko jagata ko batAte haiM, unhIM kAryoM ke karane kI preraNA bhI dete haiN| __ bApa beToM ko samajhAtA hai ki paisA kaise kamAnA, kaise jor3anA aura beTe bhI bApa ko samajhAte haiM ki aba jamAnA badala gayA hai, purAnI ImAna dharma kI bAteM aba nahIM cala sktiiN| aba to khAo-pio aura mauja ur3Ao - isI meM sAra hai| isaprakAra sabhI ajJAnI eka-dUsare ko bhoga bhogane kI hI preraNA dete haiM / isIkAraNa kAma, bhoga aura baMdha kI kathA jagata meM sarvatra sulabha hai; kintu para se vibhakta evaM apane meM avibhakta bhagavAna AtmA kI kathA atyanta durlabha hai; kyoMki usako carcA karanevAle isa jagata meM atyanta alpa haiM, kahIM-kahIM hI juganU ke samAna camakate dikhAI dete haiN| sAgAradharmAmRta meM likhA hai - "khadyotavat sudeSTAro hA dyotaMte kvacit-kvacit / / sadupadeza denevAle isa kaliyuga meM juganU ke samAna kahIM-kahIM hI camakate haiM - isa bAta kA atyanta kheda hai|" yadyapi bhedajJAnajyoti se prakAzamAna yaha bhagavAna AtmA antaraMga meM spaSTarUpa se prakAzamAna hai; tathApi anAdikAlIna ajJAna se kaSAyacakra 1. paNDita AzAdhara : sAgAradharmAmRta, adhyAya 1, zloka 7 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 gAthA 4 ke sAtha ekarUpa kiye jAne se tirohita ho rahA hai, ajJAnI jagata ko dikhAI nahIM de rahA hai| yahI kAraNa hai ki AcAryadeva bhedajJAna kI hai pradhAnatA jisameM - aisA yaha ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA ke svarUpa kA prakAzaka zAstra samayasAra likha rahe haiN| ___ AgAmI gAthA meM ve isa bAta ko pratijJAvAkya ke rUpa meM bhI prastuta karane jA rahe haiN| ata: he bhavyajIvo ! tuma isa virala mahAzAstra kA gaharAI se adhyayana krnaa| atyanta virala yaha bhagavAna AtmA kA pratipAdana hama sabake mahAbhAgya se hameM prApta ho gayA hai; ataH pUre Adara-sammAna ke sAtha isakA pUrA-pUrA lAbha lenA caahie| bAteM to saba zAstroM meM likhI rahatI haiM, para unakA marma jJAniyoM ke hRdaya meM hotA hai| ata: yahA~ jJAniyoM ke satsamAgama kI vizeSa preraNA dI gaI hai, unakI sevA karane kI bhI AjJA dI gaI hai| dekho, yahA~ AcAryadeva ne jagata ke jIvoM kA kitanA vAstavika citraNa kiyA hai ki ve eka to svayaM kucha jAnate nahIM haiM; dUsare AtmajJAnI satpuruSoM kI bAta mAnate nahIM haiM / jJAnI dharmAtmAoM kI bAta mAnanA to bahuta dUra, unakI bAta dhyAna se sunate bhI nahIM haiM; apitu unakA virodha karate haiM / AcAryadeva ne 'AtmajJAnInAmanupAsanAt' zabda kA prayoga kiyA hai - jisakA sIdhA-sAdA artha hotA hai ki AtmajJapuruSoM kI upAsanA nahIM karane se ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA kI prApti nahIM hotii| __ Atmopalabdhi ke pUrva dezanAlabdhi Avazyaka hai| dezanA kI prApti AtmajJAnI dharmAtmAoM ke satsamAgama se hI saMbhava hai| yahA~ upAsanA kA artha koI pUjA-pATha karanA hI nahIM hai, apitu unase prItipUrvaka AtmA kI bAta sunanA hai, samajhanA hai; kyoMki yahA~ sApha-sApha likhA hai ki jJAnI dharmAtmAoM kI upAsanA nahIM karane se AtmA kI bAta na kabhI sunI hai, na AtmA kA paricaya prApta kiyA hai| isakA to yahI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 52 Azaya huA ki gurumukha se AtmA kI bAta sunanA, AtmA kA paricaya prApta karanA bhI AtmAnubhava ke lie Avazyaka hai| ___ AtmajJAnI guruoM kI sevA kA artha mAtra unake paira dabAnA nahIM hai, apitu unakI ucita vinaya ke sAtha, maryAdA ke sAtha; unase AtmA kI bAta sunanA-samajhanA hI hai / yahA~ para una AtmajJAnI guruoM ko lenA hI apekSita hai ki jo AtmA kI bAta karate hoM, svayaM samajhate hoM; unakI bAta nahIM hai, jo AtmA kA nAma sunate hI uttejita ho jAte hoN| ___ AtmA kI bAta kA Azaya bhI ekatva-vibhakta AtmA kI bAta se hai| yahA~ rAgI-dveSI vikArI AtmA kI bAta nahIM, karmoM se baMdhe saMsArI AtmA kI bAta bhI nahIM; para inase bhinna zuddha-buddha, niraMjana-nirAkAra. ekatva-vibhakta trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA kI bAta hai| isI trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita karanevAle, isameM hI magana jJAnI guruoM se ekatva-vibhakta AtmA kI bAta samajhane kI preraNA isa gAthA meM dI gaI hai| ___ AcAryadeva isI ekatva-vibhakta AtmA ko samajhAne kI pratijJA AgAmI gAthA meM kara rahe haiN| pratyeka AtmA apane meM svayaM paripUrNa hai| svabhAva se to pratyeka AtmA svayaM jJAnAndasvabhAvI paripUrNa tattva hai hI, paryAya meM bhI pUrNatA prApta karane ke lie use para kI ora jhAMkane kI AvazyakatA nhiiN| yaha svayaM apanI bhUla se duHkhI hai aura svayaM apanI bhUla meTakara sukhI bhI ho sakatA hai| pratyeka AtmA svayaM bhagavAnasvarUpa hai aura yadi puruSArtha kare to bhagavAnasvarUpa AtmA kI anubhUti karane meM bhI samartha hai| - satya kI khoja, pRSTha 201 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 5 aba isa pA~cavIM gAthA meM AcAryadeva ekatva - vibhakta AtmA kA svarUpa dikhAne kI pratijJA karate haiM aura pAThakoM se anurodha karate haiM ki tuma isake mAdhyama se nija bhagavAna AtmA kA svarUpa jAnakara vizuddha AtmakalyANa kI bhAvanA se svIkAra karanA / isase tumhArA kalyANa avazya hogA / mUla gAthA isaprakAra hai taM yattavihattaM dAehaM appaNo savihaveNa / jadi dAeja pamANaM cukkejja chalaM Na ghettavvaM // 5 // ( harigIta ) - nija vibhava se ekatva hI dikhalA rahA karanA manana / para nahIM karanA chala grahaNa yadi ho kahIM kucha skhalana // 5 // maiM usa ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA ko nija vaibhava se dikhAtA hU~ / yadi maiM dikhAU~ to pramANa karanA, svIkAra karanA aura yadi cUka jAU~ to chala grahaNa nahIM karanA / yahA~ AcAryadeva kahate haiM ki maiM apane sampUrNa vaibhava se AtmA kI bAta samajhAU~gA aura tuma apane buddhirUpa vaibhava se sampUrNa zakti lagAkara ise samajhane kA prayAsa karanA / yadi maiM apane prayAsa meM saphala hoU~ aura bhagavAna AtmA kA svarUpa spaSTa kara sakU~ to tuma use apane anubhava se pramANita karanA, zraddhApUrvaka svIkAra karanA / yadi maiM cUka jAU~ to kisI bhI prakAra kA chala grahaNa nahIM karanA / AcArya amRtacandra kI TIkA ke AdhAra para likhe gaye bhAvArtha meM paNDita jayacandajI chAbar3A AcArya kundakunda ke nijavaibhava kA svarUpa spaSTa karate hue likhate haiM - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana "" AcArya Agama ke sevana, yukti ke avalambana, para aura apara guru ke upadeza aura svasaMvedana ina cAra prakAra se utpanna hue apane jJAnavaibhava se ekatva - vibhakta zuddha AtmA kA svarUpa dikhAte haiM / he zrotAo ! use apane svasaMvedana pratyakSa se pramANa karo; yadi kahIM kisI prakaraNa meM bhUla jAU~ to utane se doSa ko grahaNa nahIM karanA / kahane kA Azaya yaha hai ki yahA~ apanA anubhava pradhAna hai, usase zuddhasvarUpa kA anubhava kro| " 54 - yahA~ AcArya kundakundadeva ne to mAtra itanA hI kahA thA ki maiM nijavaibhava se ekatva-vibhakta AtmA kI bAta samajhAU~gA; para AcArya amRtacandradeva yaha bhI spaSTa karate haiM ki AcArya kundakunda kA vaibhava kyA thA, kaisA thA aura kaise utpanna huA thA ? ataH jagata to rupayA-paisA aura dhUla-miTTI ko hI vaibhava mAnatA hai / ve spaSTa karate haiM ki unakA vaibhava jJAnavaibhava thA, vaha jJAnavaibhava muktimArga ke pratipAdana meM pUrNata: samartha thA aura usakA janma Agama ke sevana se huA thA, yukti ke avalambana se huA thA, paramparAcArya guruoM ke upadeza se huA thA aura AtmA ke anubhava se huA thA / tAtparya yaha hai ki unhoMne jo bAta kahI hai, vaha kAlpanika nahIM hai; usakA AdhAra jinAgama hai, bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani hai / jinAgama kA gaharA abhyAsa karake hI unhoMne yaha bAta jAnI hai, samajhI hai / ata: unakA yaha samayasAra granthAdhirAja bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani kA sAra dvAdazAMga jinavANI kA sAra hai / yaha bhagavAna AtmA kA pratipAdana jinAgama ke anusAra to hai hI, para ise mAtra par3hakara nahIM likhA gayA hai, pahale tarka kI kasauTI para kasakara parakhA gayA hai, yuktiyoM ke avalambana se usakI saccAI ko gaharAI se jAnA gayA hai; itanA hI nahIM, bhagavAna mahAvIra se lekara AcArya kundakunda taka calI AI avicchinna AcArya paramparA se Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 gAthA 5 pramANita kiyA gayA hai aura usa bhagavAna AtmA kA sAkSAt anubhava bhI kiyA gayA hai; taba jAkara usakA pratipAdana kiyA gayA hai| isaprakAra AcArya kundakunda kA jJAnavaibhava jinAgama kA abhyAsa kara, sadguruoM ke mukha se usakA marma sunakara, tarka kI kasauTI para kasakara aura anubhava karake utpanna huA hai / isI jJAnavaibhava ko AdhAra banAkara ve yaha samayasAra grantha likha rahe haiN| yadyapi unheM sImandhara paramAtmA ke sAkSAt darzana karane aura unakI divyadhvani zravaNa karane kA avasara bhI prApta huA thA; tathApi amRtacandra ne usakA ullekha na kara bhagavAna mahAvIra kI AcArya paramparA kA ullekha karanA hI ucita smjhaa| AcArya amRtacandra ne isa gAthA kI TIkA likhate samaya adhikatama vistAra 'nijavaibhava' zabda kI vyAkhyA meM hI diyA hai| unake dvArA likhita isa gAthA kI TIkA kA mUla bhAva isaprakAra hai - "mere nijavaibhava kA janma loka kI samasta vastuoM ke prakAzaka 'syAt' pada kI mudrAvAle zabdabrahma (paramAgama) kI upAsanA se huA hai; samasta vipakSI anyavAdiyoM dvArA gRhIta ekAntapakSa ke nirAkaraNa meM samartha atiniStuSa nirbAdha yuktiyoM ke avalambana se huA hai| nirmala vijJAnaghana AtmA meM antarmagna paramaguru sarvajJadeva, aparaguru gaNadharAdika se lekara hamAre guruparyanta samasta AcArya paramparA se prasAda ke rUpa meM prApta zuddhAtmatattva ke upadezarUpa anugRha se evaM nirantara jharate hue, svAda meM Ate hue sundara Ananda kI mudrA se yukta svasaMvedana se mere vaibhava kA janma huA hai| ___ isaprakAra zabdabrahma kI upAsanA se, nirbAdha yuktiyoM ke avalambana se, gaNadharAdi AcArya paramparA ke upadeza se evaM AtmAnubhava se janme apane sampUrNa jJAnavaibhava se maiM usa ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA ko dikhAne ke lie kaTibaddha hU~, kRtasaMkalpa hU~; isa vyavasAya meM maiM baddha hU~, sannaddha huuN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana yadi maiM bhagavAna AtmA ko dikhA dU~, apane vyavasAya meM saphala ho jAU~ to tuma svayaM ke anubhava pratyakSa se parIkSA karake pramANa karanA, svIkAra karanA aura yadi kahIM skhalita ho jAU~ to tumheM chala grahaNa karane meM jAgRta nahIM rahanA caahie|" 56 yahA~ jo cUka jAne kI bAta kahI hai, vaha bhagavAna AtmA ke svarUpa meM cUkane kI bAta nahIM hai; yaha to pratipAdana meM bhASA meM zabdoM ke prayoga Adi meM cUkane kI bAta hai / tattvArthasUtra ke anta meM bhI eka chanda AtA hai, jisameM isIprakAra kI carcA kI gaI hai / vaha chanda isaprakAra hai akSaramAtrapadasvarahInaM ---- vyaMjanasaMdhivivarjitarekaM / sAdhubhistatra mama kSamitavyaM ko na vimuhyati zAstrasamudre // akSara, mAtrA, pada, svara, vyaMjana, sandhi, repha Adi ke sandarbha meM hI bhUla kI sambhAvanA ukta chanda meM vyakta kI hai aura usI ke lie kSamA yAcanA bhI kI hai; kyoMki zAstra to samudra ke samAna apAra hai, unameM to bar3oM-bar3oM se bhI bhUla ho sakatI hai / chahaDhAlA meM bhI isIprakAra kA bhAva vyakta kiyA gayA hai laghu dhI tathA pramAda taiM zabda artha kI bhUla | sudhI sudhAra par3ho sadA jo pAvo bhavakUla // bhAva ukta chanda meM bhI zabda aura artha kI bhUla svIkAra kI gaI hai, kI nahIM; kyoMki jJAnI dharmAtmAoM se bhAva meM to bhUla ho hI nahIM sakatI hai| bhAva ke prati pUrNataH Azvasta hone para bhI AcAryadeva, jJAnI dharmAtmAjana, zabdAdi ke sandarbha meM huI bhUla ko svIkAra karane meM saMkoca nahIM karate, kSamA yAcanA karane meM bhI saMkoca nahIM karate; yaha unakI mahAnatA hai| isakA artha yaha nahIM hai ki bhUla hogI hI; yahA~ to mAtra sambhAvanA ke AdhAra para kSamA yAcanA kI gaI hai| isameM se aisA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 gAthA 5 artha nikAlanA ki isameM avazya koI galatI hogI, kyoMki AcAryadeva svayaM svIkAra kara rahe haiM - yaha hamArI buddhi kA ajIrNa hI hogaa| yadi cUka jAU~ to isa vAkya se hI spaSTa hai ki bAta mAtra saMbhAvanA kI hai| cUka hogI hI - aisI bAta bilkula nahIM hai| kucha loga aisI bAteM bhI karate haiM ki dekho ! AcAryadeva hamase kSamA yAcanA kara rahe haiM / are bhAI ! AcAryadeva hamase kSamAyAcanA kareM - yaha hamArA saubhAgya nahIM, durbhAgya hai / are AcAryadeva to tumheM sAvadhAna kara rahe haiM ki jisase tumase samajhane meM koI bhUla na ho jaave| Ajakala kucha loga AcAryoM kI bhUla nikAlane meM hI sAvadhAna haiM aura apane ko bar3A vidvAna mAna rahe haiN| yahA~ to AcAryadeva halkI-sI DATa pilA rahe haiM ki kahIM koI akSara mAtrA Adi meM cUka ho jAve to chala grahaNa nahIM karanA, bhAva ko samajhane kA prayAsa krnaa| are, bhAI ! sApha-sApha hI to likhA hai ki chala grahaNa karane meM jAgRta nahIM rhnaa| isI prakaraNa meM AcArya jayasena to yahA~ taka likhate haiM ki durjanoM ke samAna chala grahaNa na krnaa| ukta sandarbha meM svAmIjI kA abhiprAya bhI draSTavya hai - "anubhava meM to cUka nahIM hai, parantu bhASA meM, chanda meM yA vyAkaraNa meM kahIM kucha kama-bar3ha A jAya to chala grahaNa kara artha kA anartha mata kara baitthnaa| hama jo kahanA cAhate haiM, usa bhAva ko dhyAna meM rakhakara sahI artha, bhAva grahaNa karanA; zabdoM ko nahIM pkdd'naa| vastu ke nirNaya karane meM anubhava pradhAna hai, usase bhagavAna pUrNAnanda kA nAtha svasaMvedana meM AtA hai| isa rIti se tU pramANa krnaa|" 1. yadi cyuto bhavAmi tarhi chalaM na grAhyaM durjanavaditi / 2. pravacanaratnAkara (hindI), bhAga 1, pRSTha 79 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana yahA~ eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki AcAryadeva ke vaibhava kI utpatti meM to Agama ke sevana, yukti ke avalambana, paramparAcArya guru ke upadeza aura AtmA ke anubhava ina cAra bAtoM ko liyA hai; para zrotAoM se 'anubhava se pramANa karanA' mAtra yahI kahA gayA hai / aisA nahIM kahA ki he pAThako ! tuma bhI hamArI isa bAta ko Agama se milAna kara, tarka kI kasauTI para kasakara, paramparAcAryoM se samajhakara pramANita karanA / - - 58 ukta tIna bAteM to ho hI gaI haiM; kyoMki yahA~ Agama ke AdhAra para hI to bAta kahI jA rahI hai, yuktiyA~ bhI bharapUra dI hI jAveMgI aura AcArya paramparA se Agata bhI bAta hai hI; basa ziSya ko to aba mAtra anubhava se milAna karanA hai, pramANita karanA hai, anubhava hI karanA hai / yadi vaha samayasAra kI bAta ko anya AgamoM se milAna karane baiThe, dUsaroM se pUchane jAye ki yaha satya hai yA asatya to samaya to kharAba hogA hI, sAtha hI yaha kriyA samayasAra granthAdhirAja para zaMkA karane jaisI bhI hogI / ataH AtmArthiyoM ko to ekatva - vibhakta bhagavAna AtmA kA svarUpa jo AcArya batA rahe haiM, usake AdhAra para antaronmukha hokara mAtra anubhava hI karanA hai, anubhava se hI pramANita karanA hai / zeSa tInoM bAteM to samayasAra ke svAdhyAya se sahaja hI sampanna ho jaaveNgii| AcAryadeva ne tIna bAtoM ko to atyanta sulabha kara diyA hai| are bhAI ! yadi peTa bharanA hai to usake lie kamAnA hogA, bhojya padArtha bAjAra se lAnA hogA, use banAnA hogA, khAnA hogA, cabAnA hogA aura phira nigalanA bhI hogaa| itanA to karanA hI hogA, usake bAda to bhojana svayaMcAlita prakriyA meM car3ha jAvegA | hA~, yaha to ho sakatA hai ki kamAkara koI dUsarA de de, anya koI bhojya-sAmagrI bAjAra se lA bhI sakatA hai, banA bhI sakatA hai, khilA. - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 gAthA 5 bhI sakatA hai, kadAcit cabAne ke sthAna para kUTakara pIsakara bhI de sakatA hai; para nigalanA to svayaM ko hI hogaa| tumhAre bhojana ko koI aura nigala to nahIM sakatA / yadi vaha nigalegA to bhojana usake peTa meM jAyegA, tumhAre meM nahIM; usase usakI bhUkha miTegI, tumhArI nahIM / yahA~ aura saba kAma to AcAryadeva ne kara hI diye haiM; para anubhava karanA to nigalane ke samAna hai, use to tumheM hI karanA hogA / jisaprakAra dUsare kA nigalA huA bhojana tumheM poSaNa nahIM de sakatA; usIprakAra dUsare kA anubhava tumhAre kAma nahIM AyegA / AtmA kA anubhava to tumheM hI karanA hogA, tabhI tumhArA kalyANa hogaa| isalie AcAryadeva kahate haiM ki anubhava se pramANa karanA / prazna - jaba AcArya kundakunda ko sImandhara paramAtmA ke darzanoM kA sAkSAt lAbha prApta huA thA aura unakI divyadhvani zravaNa kA lAbha bhI milA thA to phira unakI dezanA ko AcArya amRtacandradeva ne bhagavAna mahAvIra kI AcArya paramparA se kyoM jor3A ? kundakunda kI vANI ko sImandhara paramAtmA kI vANI se jor3akara bAta karane se unakI vANI meM vizeSa prAmANikatA AtI, jisase logoM ko unakI vANI kA adhyayana karane meM vizeSa rasa AtA, vizeSa utsAha rahatA, vizeSa preraNA prApta hotI / - para uttara - Upara-Upara se socane para to aisA hI lagatA hai, gaMbhIratA se vicAra karane para AcArya amRtacandra kA yaha prayoga atyanta viveka-sammata pratIta hotA hai / kundakunda vANI ko sImandhara paramAtmA se jor3ane para aneka prazna khar3e ho jAte / sarvaprathama to yahI kahA jAne lagatA ki isakA kyA pramANa hai ki unheM sImandhara paramAtmA kI divyadhvani ke zravaNa kA avasara prApta huA thA / Thosa pramANa ke abhAva meM unakI vANI para hI praznacinha laga jAtA / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana yadi kisI taraha yaha pramANita bhI kara diyA jAtA to phira yaha prazna khar3A hotA ki kauna-kauna se grantha usake pahale likhe gaye aura kaunakauna se bAda meM ? jo pahale likhe gaye the, unakI prAmANikatA kA AdhAra kyA hotA ? yaha siddha karanA bhI AsAna nahIM hai ki sabhI grantha bAda meM likhe gaye haiM / jina AcAryoM ko sImandhara paramAtmA kI vANI sunane kA avasara prApta nahIM huA hai; unakI vANI kI prAmANikatA para bhI praznacinha lagAyA jAne lgtaa| logoM ko aisA pratIta hone lagatA ki jinhoMne sImandhara paramAtmA kI vANI sunI hai, unakI vANI apekSAkRta adhika prAmANika hai jabaki aisA koI bheda jinAgama meM hai hI nahIM aura honA bhI nahIM caahie| ; 60 sImandhara paramAtmA ke darzana evaM unakI vANI kA lAbha milanA mahAna saubhAgya kI bAta hai; para usameM AcArya kundakunda ko kucha nayA jJAna prApta huA thA aisI koI bAta nahIM hai; kyoMki samyagdarzana aura samyagjJAna to unheM pahale se thA hI, chaThaveM sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA ke yogya samyak cAritra bhI thA / sImandhara paramAtmA ke darzanoM ke bAda bhI isase adhika kucha nahIM huA thA / - - bhAvaliMgI sacce munirAjoM kI yaha maryAdA Agama meM batAI gaI hai ki ve pratyeka antarmuhUrta meM sAtaveM guNasthAna meM jAte hI haiM, apramatta avasthA ko prApta karate hI haiM, AtmAnubhava karate hI haiM, zuddhopayoga meM jAte hI haiN| paMcamakAla meM isase Age jAnA saMbhava hI nahIM hai / ataH yaha sunizcita hai ki AcArya kundakunda ne sImandhara paramAtmA ke darzanoM ke pUrva hI usa caramabindu ko sparza kara liyA thA, jisa para pahu~canA paMcamakAla meM saMbhava thA / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 gAthA 5 yadyapi yaha bAta pUrNataH satya hai ki AcArya kundakunda ko sImandhara paramAtmA ke darzanoM kA lAbha prApta huA thA, unakI divyavANI zravaNa karane kA lAbha bhI prApta huA thA; tathApi yadi koI isameM zaMkA kare to karo; para isameM to zaMkA karane ko koI sthAna hI nahIM hai ki unheM hara antarmuhUrta meM nija bhagavAna AtmA ke darzanoM kA lAbha prApta hotA thA; kyoMki sabhI bhAvaliMgI munirAjoM ko AcAryoM ko isaprakAra kA lAbha prApta hotA hI hai / yahI kAraNa ki unakI vANI AtmAnubhava se prasUta hotI hai aura use Agama aura AgamapAThI pUrvAcAryaparamparA kA pRSThabala prApta rahatA hai tathA vaha vANI tarka kI tulA para napI-tulI hotI hai / isa samayasAra granthAdhirAja meM AcArya kundakunda jisa zuddhAtma vastu kA pratipAdana karane jA rahe haiM, usakA anubhava ve pratyeka antarmuhUrta meM karate the, usakA rasAsvAda ve pratyeka antarmuhUrta meM lete the; ata: unakI yaha vANI AtmAnubhava se prasUta hai / mAnoM ve hara antarmuhUrta meM AtmA ko dekha-dekha kara hI usakA svarUpa isameM likhate rahe haiM / zuddhAtmA ke pratipAdana ke atirikta jo bhI jinAgama meM AtA hai, use to sunakara - par3hakara hI likhA jAtA hai, chadmasthoM dvArA purANa- puruSoM aura trilokAdi kA varNana to sunakara yA par3hakara hI jAnA jAtA hai; unakA anubhava to saMbhava hai hI nahIM, unheM tarka kI kasauTI para kasanA bhI saMbhava nahIM hai; kyoMki ve vastuyeM kAla va kSetra se dUravartI haiM; para AtmA to sadA aura sarvatra hamAre pAsa hI haiM; pAsa hI kyA, hama svayaM AtmA hI to haiM / yahI kAraNa hai ki AtmA kA anubhava saMbhava hotA hai / I ataH samayasAra ke pratipAdana ko anya purANAdi va trilokAdi ke pratipAdana ke samAna mAtra sunI-sunAI bAta nahIM samajhanA caahie| yaha to AcAryadeva ke anubhava se nikalI huI bAta hai aura hameM bhI ise Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 62 anubhava se hI pramANa karanA hai| purANAdi aura trilokAdi kI bAta ko to anubhava se pramANa karanA saMbhava hai hI nahIM; AtmA asaMkhyapradezI hai, anantaguNa vAlA hai - yaha jAnanA bhI anubhava se saMbhava nahIM hai; kyoMki anubhava meM pradeza pratyakSa nahIM hote, anantaguNa bhI ginane meM nahIM Ate / ata: inheM to Agama pramANa ke AdhAra para svIkAra karanA hI yatheSTa hai, paryApta hai; para AtmA kA anubhava to kiyA hI jA sakatA hai; ata: AcAryadeva kA yaha Adeza ucita hI hai ki tuma ise anubhava se pramANa karanA, anubhava karake pramANa karanA, isakA anubhava karanA; tumhArA kalyANa isI meM hai| isaprakAra isa gAthA meM zuddhAtmA ke pratipAdana kI pratijJA karake aba AcAryadeva mUla viSayavastu ke pratipAdana meM saMlagna hote haiN| dekha ! dekha !! dekha !!! merI ora A~kheM phAr3a-phAr3a kara kyA dekha rahA hai? apanI ora dekha! eka bAra isI jijJAsA se apanI ora dekha!! jAnane lAyaka, dekhane lAyaka ekamAtra AtmA hI hai, apanA AtmA hI hai| ___ yaha AtmA zabdoM meM nahIM samajhAyA jA sakatA, ise vANI se nahIM batAyA jA sktaa| yaha zabdajAla aura vAkavilAsa se pare hai| yaha mAtra jAnane kI vastu hai, anubhavagamya hai| yaha anubhavagamya Atmavastu jJAna kA ghanapiNDa aura Ananda kA kanda hai| ata: samasta parapadArthoM, unake bhAvoM evaM apanI AtmA meM uThanevAle vikArI-avikArI bhAvoM se bhI dRSTi haTAkara eka bAra antara meM jhA~ka! antara meM dekha, antara meM hI dekha! dekha!! dekha!!! - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 64 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 6 pA~cavIM gAthA meM ekatva - vibhakta bhagavAna AtmA ke dikhAne kI pratijJA kI gaI thI / ataH aba isa chaThavIM gAthA meM usa ekatva - vibhakta bhagavAna AtmA kA svarUpa batAte haiM; aura yaha bhI batAte haiM ki use zuddha kisaprakAra kahA jAtA hai| 'vaha zuddhAtmA kauna hai ? ' isa prazna ke uttarasvarUpa hI isa gAthA kA udaya huA hai 1 -- du Na vi hodi appamatto Na pamatto jANago da jo bhAvo / evaM bhaNaMti suddhaM NAdo jo so du so ceva // 6 // ( harigIta ) na apramatta hai na pramatta hai basa eka jJAyakabhAva hai / isa bhA~ti kahate zuddha para jo jJAta vaha to vahI hai // 6 // jo eka jJAyakabhAva hai, vaha apramatta bhI nahIM hai aura pramatta bhI nahIM hai; isaprakAra use zuddha kahate haiM aura jo jJAyakarUpa se jJAta huA, vaha to vahI hai; anya koI nahIM / AcArya jayasena kI TIkA meM isa gAthA meM pATha bheda pAyA jAtA hai / 'suddhaM' ke sthAna para 'suddhA' zabda hai aura 'NAdo' ke sthAna para 'NAdA' zabda hai / isaprakAra unake anusAra isa gAthA kA artha isaprakAra hotA hai - -- " jo eka jJAyaka bhAvarUpa zuddhAtmA hai, vaha apramatta bhI nahIM hai aura pramatta bhI nahIM hai aisA zuddhanaya ke jAnanevAle mahApuruSa kahate haiM / use cAhe jJAyaka kaho yA zuddha kaho eka hI bAta hai; basa vaha to vahI hai, jJAtA hI hai / " yahA~ hI yaha bhI kahA gayA hai ki 'pramatta' zabda se AraMbhika chaha guNasthAna grahaNa karanA aura 'apramatta' zabda se anta ke ATha guNasthAna Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana lenA cAhie / isaprakAra yahA~ jJAyakabhAvarUpa bhagavAna AtmA ko guNasthAnAtIta kahakara zuddha kahA gayA hai| ; AcArya amRtacandra ne isa gAthA kI jo TIkA likhI hai, vaha atyanta gambhIra hai jo gaharAI se maMthana karane kI apekSA rakhatI hai| paNDita jayacandajI chAbar3A ke anusAra usakA artha aura bhAvArtha isaprakAra hai - 64 " jo svayaM apane se hI siddha hone se (kisI se utpanna huA na hone se ) anAdi sattArUpa hai, kabhI vinAza ko prApta na hone se ananta hai, nitya udyotarUpa hone se kSaNika nahIM hai aura spaSTa prakAzamAna jyoti hai; aisA jo jJAyaka eka 'bhAva' hai, vaha saMsAra kI avasthA meM anAdi baMdhaparyAya kI nirUpaNA se ( apekSA se) kSIra-nIra kI bhA~ti karmapudgaloM ke sAtha ekarUpa hone para bhI, dravya ke svabhAva kI apekSA se dekhA jAya to duranta kaSAyacakra ke udaya kI (kaSAyasamUha ke apAra udayoM kI) vicitratA ke vaza se pravarttamAna puNya-pApa ko utpanna karanevAle samasta anekarUpa zubhAzubha bhAva, unake svabhAvarUpa pariNamita nahIM hotA (jJAyaka bhAva se jar3abhAvarUpa nahIM hotA), isalie vaha pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai; vahI samasta anya dravyoM ke bhAvoM se bhinnarUpa se upAsita hotA huA 'zuddha' kahalAtA hai / aura jaise dAhya (jalane yogya padArtha) ke AkAra hone se agni ko dahana kahate haiM, tathApi usake dAhyakRta azuddhatA nahIM hotI; usIprakAra jJeyAkAra hone se usa 'bhAva' ke jJAyakatA prasiddha hai, tathApi usake jJeyakRta azuddhatA nahIM hai; kyoMki jJeyAkAra avasthA meM jo jJAyakarUpa se jJAta huA, vaha svarUpaprakAzana kI (svarUpa ko jAnane kI) avasthA meM bhI, dIpaka kI bhA~ti, karttA - karma kA ananyatva (ekatA) hone se jJAyaka hI hai svayaM jAnanevAlA hai; isalie svayaM karttA aura apane ko jAnA isalie svayaM hI karma hai / (jaise dIpaka ghaTapaTAdi ko - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 gAthA 6 prakAzita karane kI avasthA meM bhI dIpaka hai aura apane ko - apanI jyotirUpa zikhA ko prakAzita karane kI avasthA meM bhI dIpaka hI hai, anya kucha nahIM; usIprakAra jJAyaka kA samajhanA caahie|) ___ bhAvArtha :- azuddhatA paradravya ke saMyoga se AtI hai| usameM mUladravya to anya dravyarUpa nahIM hotA, mAtra paradravya ke nimitta se avasthA malina ho jAtI hai / dravyadRSTi se to dravya jo hai vahI hai aura paryAya (avasthA) dRSTi se dekhA jAye to malina hI dikhAI detA hai| isIprakAra AtmA kA svabhAva jJAyakatvamAtra hai; aura usakI avasthA pudgalakarma ke nimitta se rAgAdirUpa malina hai, vaha paryAya hai| paryAyadRSTi se dekhA jAye to vaha malina hI dikhAI detA hai aura dravyadRSTi se dekhA jAya to jJAyakatva to jJAyakatva hI hai; vaha kahIM jar3atva nahIM huaa| yahA~ dravyadRSTi ko pradhAna karake kahA hai / jo pramattaapramatta ke bheda haiM, ve paradravya kI saMyogajanita paryAyeM haiM / yaha azuddhatA dravyadRSTi meM gauNa hai, vyavahAra hai, abhUtArtha hai, asatyArtha hai, upacAra hai| dravyadRSTi zuddha hai, abheda hai, nizcaya hai, bhUtArtha hai, satyArtha hai, paramArtha hai| isalie AtmA jJAyaka hI hai; usameM bheda nahIM haiM; isalie vaha pramatta-apramatta nahIM hai| 'jJAyaka' nAma bhI use jJeya ko jAnane se diyA jAtA hai; kyoMki jJeya kA pratibimba jaba jhalakatA hai, taba jJAna meM vaisA hI anubhava hotA hai / tathApi use jJeyakRta azuddhatA nahIM hai; kyoMki jaisA jJeya jJAna meM pratibhAsita huA vaisA jJAyaka kA hI anubhava karane para jJAyaka hI hai| yaha jo maiM jAnanevAlA hU~ so maiM hI hU~, anya koI nahIM' - aisA apane ko apanA abhedarUpa anubhava huA, taba isa jAnanerUpa kriyA kA kartA svayaM hI hai, aura jise jAnA vaha karma bhI svayaM hI hai| aisA eka jJAyakatva mAtra svayaM zuddha hai| - yaha zuddhanaya kA viSaya hai| anya jo parasaMyogajanita bheda haiM, ve saba bhedarUpa azuddhadravyArthikanaya ke viSaya haiN| azuddhadravyArthikanaya bhI zuddhadravya Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana kI dRSTi meM paryAyArthika hI hai, isalie vyavahAranaya hI hai aisA Azaya samajhanA cAhie / 66 yahA~ yaha bhI jAnanA cAhie ki jinamata kA kathana syAdvAdarUpa hai, isalie azuddhanaya ko sarvathA asatyArtha na mAnA jAe; kyoMki syAdvAda pramANa se zuddhatA aura azuddhatA donoM vastu ke dharma haiM aura vastudharma vastu kA satva hai; antara mAtra itanA hI hai ki azuddhatA paradravya ke saMyoga se hotI hai| azuddhanaya ko yahA~ heya kahA hai, kyoMki azuddhanaya kA viSaya saMsAra hai aura saMsAra meM AtmA kleza bhogatA hai; jaba svayaM paradravya se bhinna hotA hai, taba saMsAra chUTatA hai aura kleza dUra hotA hai| isaprakAra duHkha miTAne ke liye zuddhanaya kA upadeza pradhAna hai| ke azuddhanaya ko asatyArtha kahane se yaha na samajhanA cAhie ki AkAza phUla kI bhA~ti vaha vastudharma sarvathA hI nahIM hai, aisA sarvathA ekAnta samajhane se mithyAtva hotA hai; isalie syAdvAda kI zaraNa lekara zuddhanaya kA Alambana lenA cAhie / svarUpa kI prApti hone ke bAda zuddhanaya kA bhI Alambana nahIM rahatA / jo vastusvarUpa hai, vaha hai yaha pramANadRSTi hai| isakA phala vItarAgatA hai / isaprakAra nizcaya karanA yogya hai / -- yahA~, (jJAyakabhAva) pramatta - apramatta nahIM hai - aisA kahA hai / vaha guNasthAnoM kI paripATI meM chaTThe guNasthAna taka pramatta aura sAtaveM se lekara apramatta kahalAtA hai / kintu yaha saba guNasthAna azuddhanaya kI kathanI meM haiM; zuddhanaya se to AtmA jJAyaka hI hai / " isa gAthA meM dRSTi ke viSaya ko spaSTa kiyA jA rahA hai / tAtparya yaha hai ki jisa AtmA meM apanApana sthApita karane kA nAma samyagdarzana hai, jisa AtmA kA dhyAna karane se kevalajJAna kI prApti hotI hai, aura jisa AtmA ke jAnane kA nAma paramazuddhanizcayanaya hai tathA jo AtmA paramapAriNAmikabhAvarUpa hai; usa bhagavAna AtmA kA svarUpa hI yahA~ Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 gAthA 6 spaSTa kiyA jA rahA hai| usI bhagavAna AtmA ko isa gAthA meM jJAyakabhAva nAma se saMbodhita kiyA gayA hai| paramapAriNAmikabhAvarUpa hone para bhI yahA~ use pAriNAmikabhAva na kahakara jJAyakabhAva hI kahA hai; kyoMki pAriNAmikabhAva to sabhI dravyoM meM samAnarUpa se pAyA jAtA hai, para jJAyakabhAva AtmA kA asAdhAraNa bhAva hai| yaha jJAyakabhAva vahI hai, jise pichalI gAthAoM meM ekatva-vibhakta bhagavAna AtmA kahA gayA hai| aba yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki vaha ekatva-vibhakta jJAyakabhAva pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai; vaha to pramatta aura apramatta se pare guNasthAnAtIta hai| ___ yadyapi siddha bhI guNasthAnAtIta haiM, tathApi yahA~ siddhaparyAya kI bAta nahIM hai; yahA~ to guNasthAnoM meM rahate hue bhI jo jJAyakabhAva guNasthAnarUpa nahIM hotA, usakI bAta hai| yaha jJAyakabhAva na siddha hai aura na saMsArI hai, yaha to saMsArI aura siddha - donoM avasthAoM meM samAnarUpa se guNasthAnAtIta hai| isameM na guNasthAnarUpa avasthA hai aura na guNasthAnoM ke abhAvarUpa avasthA hai; yaha avasthArUpa hai hI nahIM, yaha to trikAlI dhruvasvabhAvarUpa bhAva hai| yaha paryAyasvabhAva kI bAta nahIM hai, dravyasvabhAva kI bAta hai| ___ yaha usa jJAyakabhAvarUpa dravyasvabhAva kI bAta hai jo anAdi ananta, nitya udyotarUpa hai| yaha svayaMsiddha hai, kisI se utpanna nahIM huA hai, ataH anAdi sattAsvarUpa hai; isakA kabhI nAza nahIM hogA, ata: ananta hai; kSaNa-kSaNa meM vinAza ko prApta nahIM hotA, isalie nitya udyotarUpa hai; aura jJAniyoM ke nitya anubhava meM AtA hai, gupta nahIM hai, pragaTa hai; ataH prakAzamAnajyoti hai| - aisA yaha bhagavAna AtmA maiM svayaM hI huuN| yaha kisI anya kI bAta nahIM hai, apane hI AtmA kI bAta hai, apane hI AtmasvabhAva kI bAta Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana hai / pramatta aura apramatta dazAoM se pAra yaha trikAlI dhruva jJAyakabhAva maiM hI hU~; isameM hI apanApana sthApita hone kA nAma samyagdarzana hai; ata: yahI dRSTi kA viSaya hai / yahI dhyAna kA dhyeya hai, isameM hI lIna hone kA nAma dhyAna hai; isameM hI lagAtAra antarmuhUrtta taka lIna rahane se kevalajJAna aura ananta atIndriya Ananda kI prApti hotI hai| muktimArga kA mUla AdhAra yahI jJAyakabhAva hai; ataH yahI ekamAtra parama-upAdeya hai / 68 aba yaha spaSTa karate haiM ki yaha jJAyakabhAva pramatta aura apramatta kyoM nahIM hai ? tAtparya yaha hai ki 'jJAyakabhAva pramatta aura apramatta nahIM hai' isa kathana kI vivakSA kyA hai ? - yadyapi anAdi baMdhaparyAya kI apekSA yaha jJAyakabhAva saMsAra avasthA meM pudgalakarmoM ke sAtha dUdha-pAnI kI taraha ekameka ho rahA hai; tathApi jaba dravyasvabhAva kI apekSA se dekhate haiM to zubhAzubhabhAvoM ke svabhAvarUpa pariNamita nahIM hone se pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai / I jJAnAvaraNAdi pudgalakarma aura unake udaya meM honevAle zarIrAdi saMyogoM ke sAtha jJAyakabhAva kA saMbaMdha dUdha aura pAnI kI taraha hai / yaha kahakara donoM ke saMbaMdha kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| tAtparyaM yaha hai ki AtmA aura karmoM kA saMbaMdha na to jJAna aura AtmA ke samAna tAdAtmyasaMbaMdharUpa hI hai aura na eka bartana meM ekasAtha rakhe hue gehu~oM aura kaMkar3oM ke samAna ekadama aupacArika hI hai; apitu ve donoM eka na hokara bhI dUdha aura pAnI ke samAna ekameka avazya ho rahe haiN| kaMkar3a aura gehU~ to ekadama pRthak-pRthak hI haiM, unakA to paraspara mAtra itanA hI saMbaMdha hai ki ve eka bartana meM ekasAtha rakhe hue haiM; para dUdha-pAnI kI sthiti aisI nahIM hai, ve pUrNata: eka kSetrAvagAha ho gaye haiM, phira bhI haiM to pRthak-pRthak hii| gehU~ aura kaMkar3oM kA to kSetra bhI alaga-alaga hai, para dUdha aura pAnI AkAza ke ekakSetra meM hI ekasAtha raha rahe haiM / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 gAthA 6 yadyapi AtmA aura karma dUdha-pAnI kI taraha ekakSetrAvagAhI hokara bhI pRthak-pRthak hI haiM, tathApi baMdhaparyAya kI ora se dekhane para unheM ekarUpa hI kahate haiN| __ jinakA anta atyanta kaThina hai, aisI vibhinna prakAra kI kaSAyoM ke udaya ke vaza hokara, puNya-pApa ko utpanna karanevAle jo anekaprakAra ke zubhAzubhabhAva hote haiM, unake svabhAvarUpa yaha bhagavAna AtmA pariNamita nahIM hotA; isakAraNa vaha pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai| yaha dravyasvabhAva kI bAta hai| zubhAzubhabhAva ke svabhAvarUpa pariNamita honA ekaprakAra se jar3arUpa pariNamita honA hI hai; kyoMki yaha pariNamana jar3akarma ke udaya ke vaza hotA hai| jisaprakAra mAlika kI AjJA se bhRtya dvArA kie gaye kArya ko mAlika kA hI kArya kahA jAtA hai; usIprakAra jisake vaza jo pariNamana hotA hai, usa pariNamana ko usI kA kahA jAtA hai| ataH jar3akarma ke udaya ke vaza se hue zubhAzubhabhAvoM ko jar3arUpa hI kahA jAtA hai / samayasAra gAthA 72 kI AtmakhyAti TIkA meM bhI zubhAzubharUpa vibhAvabhAvoM ko jar3asvabhAvI kahA gayA hai| yaha jJAyakabhAva una zubhAzubhabhAvoMrUpa pariNamita nahIM hotA; isIkAraNa vaha pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai| __jar3akarma ke vaza kA artha yaha nahIM samajhanA ki jar3akarma use balAt apane vaza meM karatA hai, apitu yaha jIva svayaM apanI kamajorI ke kAraNa, paryAyagata yogyatA ke kAraNa unake vaza hotA hai| yaha eka svataMtra prakaraNa hai aura vizeSa spaSTIkaraNa ke lie gahare maMthana kI apekSA rakhatA hai / yahA~ isakA vistAra abhISTa nahIM hai| Age yathAsthAna isa para vizeSa prakAza DAlA jaavegaa| dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ aisA nahIM kahA ki azubhabhAvarUpa pariNamita nahIM hone se pramatta nahIM hai aura zubhabhAvarUpa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana pariNamita nahIM hone se apramatta nahIM hai; apitu aisA kahA hai ki zubhAzubhabhAvarUpa pariNamita na hone se pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai; kyoMki zubha aura azubha donoM hI bhAva pramattabhAva haiM aura unake abhAva meM honevAle nirmalabhAva zuddhabhAva apramattabhAva haiM / jJAyakabhAva na to malinabhAvoMrUpa hI hai aura na paryAyagata nirmala bhAvoMrUpa hI hai; kyoMki vaha pariNamanarUpa hI nahIM hai, vaha to apariNAmI tattva haiM / - 70 vaha apariNAmI jJAyakabhAva anya dravyoM aura unake bhAvoM se bhinna upAsita hotA huA zuddha kahalAtA hai / parapadArthoM aura unake bhAvoM se bhinna hone ke kAraNa yadyapi yaha jJAyakabhAva sadA zuddha hI hai, tathApi jabataka yaha jJAyakabhAva apane zraddhA - jJAna - cAritra kA viSaya nahIM banatA, anubhUti meM nahIM AtA; tabataka usake zuddha hone kA lAbha paryAya meM prApta nahIM hotA, AtmA meM atIndriya Ananda kI kaNikA nahIM jagatI, mithyAtva granthi kA bheda nahIM hotA / ataH yaha kahA gayA hai ki vaha parabhAvoM se bhinna upAsita hotA huA zuddha kahalAtA hai / -- AdhyAtmika satpuruSa zrIkAnajIsvAmI isa viSaya ko isaprakAra spaSTa kiyA karate the "paradravyoM aura unake bhAvoM se bhinna bhagavAna AtmA zuddha to hai, para kisako ? jisane jAnA, usako / AtmA kA anubhava kie binA hI jo aise hI zuddha-zuddha kahA kare, use jJAyakabhAva ke zuddha hone kA lAbha prApta nahIM hotA / jJAyakabhAva to sadA zuddha hI hai, meM zuddhatA usake anubhava se hI AtI hai|" parantu paryAya isaprakAra gAthA ke AraMbhika tIna padoM kA bhAva yaha sunizcita huA ki yaha jJAyakabhAva pramatta- apramatta nahIM hai, guNasthAnAtIta hai, aura unake bhAvoM se sarvathA bhinna hai, para ke sAtha isakA koI bhI saMbaMdha paradravya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 gAthA 6 nahIM hai; isIkAraNa vaha para se bhinna anubhava meM AtA huA zuddha kahalAtA hai / yahA~ para se bhinnatA ko zuddhi kahA hai; ataH para ke sAtha kisI bhI prakAra ke saMbaMdha ko azuddhi kahanA anucita nahIM hai| aba prazna yaha upasthita hotA hai ki jaba jJAna jJeyAkAra pariNamita hotA hai to jJeyoM ke sAtha jJAyaka kA jJeya-jJAyaka saMbaMdha bhI ho hI gayA / parajJeyoM ke sAtha saMbaMdha siddha ho jAne para jJAyaka ko azuddhatA kA prasaMga bhI upasthita hogA hI / aisI sthiti meM use zuddha kaise kahA jA sakatA hai ? isI prazna kA uttara gAthA ke cauthe pada meM diyA gayA hai, jisakA artha AtmakhyAti meM yaha kiyA gayA hai ki 'jisaprakAra dAhya ( IMdhana ) ke AkAra hone se agni ko dahana kahate haiM, tathApi usake dAhyakRta azuddhatA nahIM hotI; usIprakAra jJeyAkAra hone se usake jJAyakatA prasiddha hai, tathApi usake jJeyakRta azuddhatA nahIM hai|' jisa AkAra kA koyalA, lakar3I, kaMDA (upalA- chANA) Adi IMdhana hotA hai, use jalAnevAlI agni bhI usI AkAra ko dhAraNa kara letI hai; phira bhI IMdhana meM rahanevAlI azuddhi agni meM nahIM AtI / isIprakAra jJeyoM ko jAnane ke kAraNa hI AtmA ko jJAyaka nAma diyA gayA hai, tathApi parajJeyoM se AtmA kA koI saMbaMdha nahIM hai; ata: usake jJeyakRta azuddhatA bhI nahIM hotI / jJeya to jJAna kI paryAya meM sahajabhAva se hI jhalakate haiN| na to jJeyoM ko jAnane ke lie jJAna jJeyoM ke pAsa jAtA hai aura na jJeya hI jJAna ke pAsa Ate haiM; jJAna jJAna meM rahatA hai aura jJeya jJeyoM meM rahate haiM / donoM pUrNata: svAdhIna haiM, koI kisI ke AdhIna nahIM hai, donoM kA sahaja hI aisA svabhAva hai aura donoM apane-apane svabhAva ke anurUpa svayaM hI sahajabhAva se pravartate haiM; ata: donoM meM nizcaya se koI saMbaMdha nahIM hai / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana dUsarI bAta yaha hai ki jJAna meM jo jJeyoM ke AkAra bhAsita hote haiM; ve sabhI AkAra mUlataH to jJAna ke hI haiM; kyoMki jJAna hI svayaM una AkAroMrUpa pariNamita huA hai, jJeyoM ke AkAra to jJeyoM meM hI rahe haiM, ve jJAna meM Aye hI nahIM haiM; unake nimitta se jJAna meM hI ye AkAra nirmita hue haiN| ataH ve AkAra jJAna ke hI haiM, jJeyoM ke nahIM; jJeya to unameM mAtra nimitta haiM / jJAna to jJAnAkAra hI rahA, jJeyAkAra huA hI nahIM; ataH use azuddha kaise kahA jA sakatA hai ? ukta sandarbha meM svAmIjI ke spaSTIkaraNa kA bhAva isaprakAra hai 72 " jJeyoM kA jJAna jJAna kI avasthA hai, jJeyoM kI nahIM / sAkSAt tIrthaMkara paramAtmA hamAre jJAna ke jJeya baneM, unheM jAnanerUpa hamArA jJAna pariNamita ho; taba bhI jo jJAna hogA, vaha svayaM se hI hogA, para ke kAraNa nahIM, tIrthaMkaradeva ke kAraNa nahIM / - -- bhagavAna ko jAnate samaya bhI bhagavAna nahIM, tatsaMbaMdhI jJAna hI jAnane meM AtA hai / para ko jAnate samaya bhI, jJAna kA pariNamana jJAna (sva) ke kAraNa hotA hai, jJeya (para) ke kAraNa nahIM / 'jJeya haiM isakAraNa jJAna kA pariNamana jJeyAkAra hotA hai / yaha bAta bhI nahIM hai / jJeya ko jAnarUpa jJAna kI yogyatA ke kAraNa hI jJAna kA pariNamana jJeyAkAra hotA hai / isakAraNa jJAna meM jJeyakRta azuddhatA nahIM hotI / " svAmIjI ke spaSTIkaraNa meM isa bAta para vizeSa bala diyA gayA hai ki jJAna ke jJeyAkAra pariNamana meM jJeya kAraNa bane to hI jJAna meM jJeyakRta azuddhatA A sakatI hai; kintu jJAna kA pariNamana to svayaM apanI yogyatA se svataMtra hI hotA hai; ataH jJAna meM jJeyakRta azuddhatA nahIM ho sakatI / vastuta: bAta to yaha hai ki jJAna meM jJeyoM ke jo AkAra bhAsita hote haiM, ve AkAra jJAna kI hI paryAyeM haiM, jJeyoM kI nahIM; ataH yaha spaSTa 1. pravacanaratnAkara (gujarAtI), bhAga 1, pRSTha 98 -- Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 gAthA 6 hai ki jJAna jJAnAkAra hI rhaa| - aisI sthiti meM usameM jJeyakRta azuddhatA kisaprakAra ho sakatI hai? prazna -yadi yaha bAta hai to phira use jJeyAkAra kyoM kahA jAtA uttara - yaha batAne ke lie ki amuka jJAnaparyAya ke jJeya amuka padArtha hI bane haiN| parvata ko jAnanevAle jJAna ko parvatAkAra isalie kahA jAtA hai ki jisase yaha patA cala sake ki isa jJAna kA jJeya parvata hI banA hai, anya padArtha nhiiN| basa, isIkAraNa jJAnAkAroM ko jJeyAkAra kahA jAtA hai aura yaha kathana mAtra upacAra hI hai, jo prayojana vizeSa se kiyA gayA hai| prazna -Apa kucha bhI kaheM, para bhagavAna AtmA kA jJAyaka nAma to jJeyoM ko jAnane ke kAraNa hI par3A hai na? uttara -hA~, yaha bAta to sahI hai; para jJAyakabhAva svayaM bhI to eka jJeya hai| ata: ekAnta se yaha kaise kahA jA sakatA hai ki parajJeyoM ke jAnane ke kAraNa hI AtmA kA nAma jJAyaka par3A hai; svajJeya ko jAnane ke kAraNa bhI to use jJAyaka hI kahA jaayegaa| isa bAta ko AcAryadeva ne dIpaka kA udAharaNa dekara spaSTa kiyA hai| jisaprakAra dIpaka ghaTa-paTAdi ko prakAzita karatA hai, usIprakAra vaha svayaM ko bhI prakAzita karatA hai; kyoMki dIpaka ko prakAzita karane ke lie anya dIpaka kI AvazyakatA nahIM hotii| mAtra para ko prakAzita karane ke kAraNa hI use dIpaka nahIM kahA jAtA, apitu svayaM ko prakAzita karane ke kAraNa bhI vaha dIpaka hI hai| ThIka isIprakAra yaha jJAyakabhAva mAtra dUsaroM ko jAnane ke kAraNa hI jJAyaka nahIM hai, apitu svayaM ko jAnane ke kAraNa bhI jJAyaka hI hai| nizcaya se kartA aura karma bhinna-bhinna nahIM hote, abhinna hI hote haiN| yahA~ jJAtA bhI jJAyaka hai aura jJeya bhI jJAyaka hI hai| yadi jJAnakriyA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana ko kartA-karma ke rUpa meM ghaTita kareM to yaha kahA jAyegA ki jJAnakriyA kA jJAyaka hI kartA hai aura jAnane meM bhI jJAyaka hI AyA; ataH vahI karma bhI huA / isaprakAra yahA~ kartA-karma kI ananyatA ke kAraNa jJeya aura jJAtA donoM eka jJAyaka bhAva hI rahA; kyoMki AtmA anubhava meM bhI jJAyakarUpa se hI jJAta hotA hai, jAnane ke svabhAvavAle ke rUpa meM ho jJAta hotA haiM / 74 isaprakAra jaba jJAtA aura jJeya donoM hI rUpoM meM eka jJAyakabhAva hI sunizcita ho gayA to phira parajJeya kI bAta hI kahA~ rahI, jisake kAraNa jJAyakabhAva ko azuddhatA kA prasaMga Ave / isIlie to kahA hai ki yaha jJAyakabhAva upAsita hotA huA zuddha kahA jAtA hai, anubhava meM AtA huA zuddha kahA jAtA hai| anubhava ke kAla meM jaba jJAyakabhAva parajJeya kA jJAtA hI nahIM rahA to parajJeya ke sAtha jJeya-jJAyaka saMbaMdha ke kAraNa AnevAlI azuddhatA kA koI prazna hI nahIM rhtaa| yahI kAraNa hai ki upAsita hote hue jJAyakabhAva ko zuddha kahA hai / ataH yaha ThIka hI kahA hai ki jaise dIpaka ghaTapaTAdi ko prakAzita karane kI avasthA meM bhI dIpaka hai aura apane ko apanI jyotizikhA ko prakAzita karane kI avasthA meM bhI dIpaka hI hai, anya kucha nahIM; usIprakAra jJeyAkAra avasthA meM jo jJAyakarUpa se jJAta huA, vaha svarUpaprakAzana kI avasthA meM bhI kartA-karma ke ananyatva hone ke kAraNa jJAyaka hI hai / - isaprakAra gAthA kI utthAnikA meM jo prazna upasthita kiyA gayA thA ki vaha zuddhAtmA kauna hai; usakA samAdhAna ho gayA ki pramatta- apramatta paryAyoM se rahita jJAyaka bhAvarUpa se jJAta hotA huA, anubhava meM AtA huA AtmA hI zuddhAtmA hai / prazna -Apa isa bAta para vizeSa bala de rahe haiM ki jJAyakarUpa se jJAta huA AtmA hI zuddhAtmA hai / 'jJAyakarUpa se jJAta huA' kA kyA koI vizeSa artha hai ? Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 gAthA 6 uttara -yaha bhagavAna AtmA svayaM jJeya bhI hai aura jJAyaka bhI haiM / tAtparya yaha hai ki yaha jAnane meM bhI AtA hai aura jAnatA bhI hai / jAnane meM Ane ke kAraNa ise jJeya kahate haiM aura jAnanevAlA hone se jJAyaka kahate haiM / jJeya to sabhI padArtha haiN| AtmA bhI jJeya haiM aura AtmA se bhinna anya padArtha bhI jJeya haiM; para jIvadravya ko chor3akara zeSa sabhI dravya kucha nahIM jAnate haiM / isataraha jAnanA yaha AtmA kA vizeSa guNa hai, jo anya ajIvadravyoM meM nahIM pAyA jAtA hai; yahI kAraNa hai ki yaha guNa AtmA ko para se vibhakta karatA hai, vibhakta karane kA hetu banatA hai / yaha jJAyakabhAva AtmA kA aisA vizeSa guNa hai ki jAnane kA kAma to karatA hI hai, AtmA kI pahicAna kA cinha bhI banatA hai / anubhUti meM bhI jo bhagavAna AtmA jJAna kA jJeya banatA hai, usameM bhI AtmA ke jJAyakabhAva kI hI mukhyatA hotI hai, jJeyabhAva kI nahIM / ataH yaha kahanA ucita hI nahIM, Avazyaka bhI hai ki anubhUti meM bhagavAna AtmA jJAyakarUpa se jJAta hotA hai / yadyapi 'jJAyakabhAva' isa zabda kA vAcya bhagavAna AtmA anantaguNoM kA akhaNDa piNDa hai, jJAyakabhAva meM anantaguNa vyApta haiM, anubhava meM bhI akhaNDa abheda AtmA hI AtA hai; tathApi jJAyakatA usakI vizeSa pahicAna hai; ataH yaha kahA jAtA hai ki anubhUti meM bhagavAna AtmA jJAyakarUpa se jJAta hotA hai | gaharAI se jAnane kI bAta yaha hai ki isa gAthA meM vyavahArotpAdaka hone se bhagavAna AtmA ke para ke sAtha honevAle sarva saMbaMdhoM kA niSedha kiyA gayA hai / yahA~ taka ki jJeya-jJAyaka saMbaMdha ko bhI azuddhi kahA gayA hai / yahI kAraNa hai ki jJAyakabhAva ko upAsita hotA huA, anubhava AtA huA zuddha kahA gayA hai; kyoMki anubhava ke kAla meM AtmA kA para ke sAtha jJeya-jJAyaka saMbaMdha bhI chUTa jAtA hai; vahA~ to eka zuddha jJAyakabhAva hI anubhava meM AtA hai / AtmA hI jJeya aura AtmA hI isaprakAra jJeya - jJAyaka bhI abheda hI ho jAte haiM / jJAyaka -- Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TA samayasAra anuzIlana agalI gAthA meM AcAryadeva jJAna-darzana-cAritra guNoM ke bheda ko bhI vyavahArotpAdaka hone se azuddhi batAkara niSedha karanevAle haiM; kyoMki anubhava ke kAla meM guNabheda bhI najara nahIM aataa| anubhava ke kAla meM jJAyakabhAva jaisA najara AtA hai, paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta vahI jJAyakabhAva zuddha kahalAtA hai - yaha spaSTa karanA bhI ukta kathana kA mUla prayojana hai| isaprakAra ina chaThavIM-sAtavIM gAthAoM meM dRSTi kA viSaya pUrNataH spaSTa ho jAtA hai / yahI kAraNa hai ki ina gAthAoM ko samayasAra kA bhI sAra kahA jAtA hai| kyoMki inameM sampUrNa samayasAra kA sAra A jAtA hai| . satya kI prApti aura satya kA pracAra satya kI prApti aura satya kA pracAra do alaga-alaga cIjeM haiN| satya kI prApti ke lie samasta jagata se kaTakara rahanA Avazyaka hai| isake viparIta satya ke pracAra ke lie jana-samparka jarUrI hai| satya kI prApti vyaktigata kriyA hai aura satya kA pracAra sAmAjika prkriyaa| satya kI prApti ke lie apane meM simaTanA jarUrI hai aura satya ke pracAra ke lie jana-jana taka phuNcnaa| ___ sAdhaka kI bhUmikA aura vyaktitva dvaidha hote haiN| jahA~ eka ora ve Atma-tattva kI prApti aura tallInatA ke lie antaronmukhI vRtti vAle hote haiM, vahIM prApta satya ko jana-jana taka pahu~cAne ke vikalpa se bhI ve alipta nahIM raha pAte haiN| unake vyaktitva kI yaha dvividhatA jana sAmAnya kI samajha meM sahaja nahIM A paatii| yahI kAraNa hai ki kabhI-kabhI ve unake prati zaMkAzIla ho uThate haiN| yadyapi unakI isa zaMkA kA sahI samAdhAna to tabhI hogA, jabaki ve svayaM ukta sthiti ko prApta hoMge; tathApi sAdhaka kA jIvana itanA sAtvika hotA hai ki jagata-jana kI vaha zaMkA avizvAsa kA sthAna nahIM le paatii| - satya kI khoja, pRSTha 142 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 7 aba yahA~ prazna upasthita hotA hai ki para ke sAtha kA jJeya-jJAyaka sambandha bhI jaba vyavahAra hone se azuddhi kA janaka hai; taba to vikalpotpAdaka guNabheda bhI vyavahAra hone se azuddhi kA hI janaka hogA / aisI sthiti meM AtmA meM jJAna hai, darzana hai, cAritra hai - aisA kahanA bhI asatyArtha hogA ? isI prazna ke uttara meM sAtavIM gAthA kA udbhava huA hai, jo isaprakAra hai - vavahAreNuvadissadi NANissa caritta daMsaNaM NANaM / NaviNANaM Na carittaM Na daMsaNaM jANago suddho // 7 // ( harigIta ) dRga jJAna cArita jIva ke haiM yaha kahA vyavahAra se / nA jJAna darzana caraNa jJAyaka zuddha hai paramArtha se // 7 // jJAnI (AtmA) ke jJAna, darzana aura cAritra ye tIna bhAva vyavahAra se kahe jAte haiM; nizcaya se jJAna bhI nahIM hai, darzana bhI nahIM hai aura cAritra bhI nahIM hai; jJAnI (AtmA) to eka zuddha jJAyaka hI hai / " - 1 AtmA meM jJAna - darzana - cAritra guNa nahIM hai' yaha bAta nahIM hai; kyoMki AtmA to jJAnAdi anantaguNoM kA akhaNDapiNDa hI hai aura jJAnAdi guNoM ke akhaNDapiNDarUpa AtmA ko hI jJAyakabhAva kahate haiM / chaThavIM gAthA meM jJAyakabhAva ko upAsita hotA huA zuddha kahA thA, anubhUti meM AtA huA zuddha kahA thA aura anubhUti nirvikalpadazA meM hI hotI hai / guNoM ke vistAra meM jAne se, bhedoM meM jAne se vikalpoM kI utpatti hotI hai, isakAraNa anubhUti ke viSayabhUta jJAyakabhAva meM guNabheda kA niSedha kiyA gayA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 samayasAra anuzIlana guNabheda anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai aura jJAyakabhAva vyavahArAtIta hai; isakAraNa trikAlI dhruva jJAyakabhAva meM guNabheda kA niSedha kiyA gayA hai / chaThavIM gAthA meM pramatta-apramatta paryAyoM ke niSedha dvArA upacarita sadbhUta vyavahAranaya kA niSedha kiyA gayA thaa| isaprakAra aba upacarita aura anupacarita donoM hI sadbhUtavyavahAranayoM kA niSedha ho gayA hai| upacarita aura anupacarita asaddhRtavyavahAranayoM kA niSedha to tIsarI gAthA kI TIkA meM hI kara Aye haiM aura 'paradravyoM se bhinna upAsita hotA huA' - kahakara chaThavIM gAthA kI TIkA meM bhI kara diyA hai| chaThavIM va sAtavIM gAthA meM upacarita-sadbhUtavyavahAranaya evaM anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kA bhI niSedha kara diyA gayA hai| isaprakAra cAroM hI prakAra ke vyavahAranayoM kA niSedha ho gayA hai| isaprakAra para se bhinna, pramatta-apramatta paryAyoM se bhinna evaM guNabheda se bhI bhinna jJAyakabhAva anubhUti meM AtA huA zuddha kahalAtA hai| trikAlI dhruva jJAyakabhAva kI zuddhatA kA vAstavika svarUpa yahI hai aura yahI zuddhasvabhAva dRSTi kA viSaya hai, dhyAna kA dhyeya hai aura paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta paramapadArtha hai tathA paramabhAvagrAhI dravyArthikanaya kA viSayabhUta paramapAriNAmikabhAva hai; ise hI yahA~ zuddha jJAyakabhAva zabda se abhihita kiyA gayA hai| ___ yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki guNabheda bhI to vastu kA svabhAva hai, paryAyeM bhI vastu kA aMza haiM; unakA mUlavastu meM niSedha kaise kiyA jA sakatA hai? isIprakAra kA prazna uThAte hue paNDita jayacandajI chAbar3A isI gAthA ke bhAvArtha meM likhate haiM - ___ "isaprakAra abheda meM bheda kiyA jAtA hai, isalie vaha vyavahAra hai| yadi paramArtha se vicAra kiyA jAya to eka dravya ananta paryAyoM ko abhedarUpa se pIkara baiThA hai, isalie usameM bheda nahIM hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 gAthA 7 yahA~ koI kaha sakatA hai ki paryAyeM bhI dravya ke hI bheda haiM, avastu nahIM; taba phira unheM vyavahAra kaise kahA jA sakatA hai ? usakA samAdhAna yaha hai - yaha ThIka hai, kintu yahA~ dravyadRSTi se abheda ko pradhAna karake upadeza diyA hai / abhedadRSTi meM bheda ko gauNa karane se hI abheda bhalI-bhA~ti mAlUma ho sakatA hai / isalie bheda ko gauNa karake use vyavahAra kahA hai / yahA~ yaha abhiprAya hai ki bhedadRSTi meM bhI nirvikalpa dazA nahIM hotI aura sarAgI ke vikalpa hote rahate haiM; isalie jahA~ taka rAgAdika dUra nahIM ho jAte, vahA~taka bheda ko gauNa karake abhedarUpa nirvikalpa anubhava karAyA gayA hai| vItarAga hone ke bAda bhedAbhedarUpa vastu kA jJAtA ho jAtA hai, vahA~ naya kA Alambana hI nahIM rahatA / " paryAyArthikanaya kA viSaya hone se guNabheda ko bhI paryAya kahate haiM / guNoM ko to sahabhAvIparyAya kahA hI jAtA hai| yahA~ jayacandajI ke bhAvArtha meM jo paryAya zabda kA prayoga huA hai, vaha guNa aura guNabheda ke artha meM hI samajhanA caahie| bhAvArtha ko dhyAnapUrvaka par3hane se yaha bAta sahaja hI spaSTa ho jAtI hai / jayacandajI chAbar3A ke bhAvArtha meM uThAye gaye prazna aura diye gaye uttara kA jo spaSTIkaraNa svAmIjI ne kiyA hai, usakA sAra isaprakAra hai - - " 'ziSya kA prazna ThIka se samajhanA caahie| guNabhedarUpa paryAya dravya kA hI aMza hai, avastu nhiiN| yahA~ avastu kA artha paravastu samajhanA caahie| jisaprakAra zarIra paravastu hai, karma paravastu hai; bhedarUpa paryAya usaprakAra kI paravastu nahIM hai| paryAya to svadravya kA hI aMza hai, nizcaya hai; use vyavahAranaya kaise kahA jAtA hai ? yaha prazna hai ziSya ataH kA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 samayasAra anuzIlana isI prazna kA uttara dete hue yahA~ kahA gayA hai ki yadyapi paryAya vastu kA hI bheda hai, avastu nahIM, paravastu nahIM; tathApi yahA~ paryAyadRSTi chur3Akara dravyadRSTi karAne kA prayojana hone se abheda ko mukhya karake upadeza diyA gayA hai / bheda ko gauNa karane para hI abheda bhalI-bhA~ti pratibhAsita hotA hai; isalie yahA~ bheda ko gauNa kiyA gayA hai| dhyAna rahe, yahA~ bheda ko (bhedarUpa vyavahAra ko) gauNa kiyA gayA hai, usakA abhAva nahIM kiyA gayA hai| yahA~ abhiprAya yaha hai ki bhedadRSTi meM nirvikalpadazA nahIM hotI, samyagdarzana nahIM hotA; apitu rAga hI utpanna hotA hai| anantaguNAtmaka, anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA ke jJAna, darzana, cAritra, prabhutA, svacchatA Adi ananta guNoM ko lakSya meM lene para rAga hI utpanna hotA hai| navatattvoM ke bheda kI bAta to dUra hI raho, yadi guNa guNI kA bheda bhI khar3A hogA to nirvikalpadazA nahIM hogI / vastu aura usakI zaktiyA~ - aisA bheda bhI dRSTi kA viSaya nahIM banatA / dRSTi kA viSaya to abheda, akhaNDa, eka jJAyakabhAva hI hai / dRSTi svayaM paryAya hai, vaha bhI dRSTi ke viSaya meM nahIM AtI, vaha bhI dhyAna kA dhyeya nahIM bntii| prazna - vartamAna paryAya ko dRSTi ke viSaya meM milAnA ki nahIM ? uttara - vartamAna paryAya to bhinna rahakara dravya kI pratIti karatI hai, vaha usameM kaise mila sakatI hai? paryAya abheda akhaNDa dravya kI ora DhalatI hai - isa apekSA abheda kahI jAtI hai, para vaha dRSTi ke viSaya meM zAmila nahIM hotii| vaha to bhinna rahakara dravya ko viSaya banAtI hai / -- nirmalaparyAya bhI bahirtattva hai, aMtastattva nahIM hai / use bhI gauNa karake dravyasvabhAva kA Azraya lene para nirvikalpa anubhava hotA hai aura vahI dharma hai / yadi koI kahe ki azuddhatA (azuddhaparyAya) se chUTane kI bAta to karate ho, para zuddhatA (zuddhaparyAya) se chUTane kI bAta kyoM nahIM karate? Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 gAthA 7 usase kahate haiM ki vaha zuddhaparyAya dravya para lakSya karatI hai, isalie usase chUTane kI bAta nahIM krte| __yadi koI kahe ki jisaprakAra guNI meM guNoM ko - guNabheda ko gauNa karate ho; usIprakAra paryAya ko bhI gauNa karo; para usakA yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki paryAya to dravya se bhinna rahakara use viSaya banAtI hai| vaha trikAlI dravya meM hai hI nahIM - isa bAta ko acchI taraha samajha lenA caahie| ___ yadyapi bheda bhI vastu kA aMza hai aura usakA jAnanA rAga kA kAraNa bhI nahIM hai; kyoMki arahaMta paramAtmA dravya-guNa-paryAya, bheda-abheda, loka-aloka sabhI ko jAnate haiM; para unako rAga utpanna nahIM hotA; tathApi rAgI ko bheda ke jAnane para rAga utpanna hotA hI hai, vikalpa utpanna hote hI haiM; unase puNyabaMdha to hotA hai, parantu samyagdarzana kI abaMdhaparyAya utpanna nahIM hotii| isalie jabataka rAgAdika kA abhAva nahIM hotA, tabataka bheda ko gauNa karake - abheda kA anubhava karanA caahie| guNI meM guNa nahIM haiM - yaha bAta nahIM hai, para bheda ko gauNa karake abheda kA lakSya karAnA mUla prayojana hai|" yahA~ eka prazna saMbhava hai ki svAmIjI ke ukta kathana meM jahA~ eka ora nirmalaparyAya ko bhI gauNa karake dravyasvabhAva kA Azraya lene kI bAta kahI hai, vahIM dUsarI ora use guNabheda ke samAna gauNa karane ko anucita bhI batAyA gayA hai| - isakA kAraNa kyA hai? / nirmalaparyAya kA sarvathA niSedha na ho jAya - isa artha meM 'gauNa karake' kahA gayA hai aura vaha guNoM ke samAna dRSTi ke viSaya meM zAmila na ho jAya - isalie niSedha kiyA gayA hai| jisaprakAra dRSTi ke viSaya meM guNa akhaNDa abhedapane zAmila haiM para guNabheda nahIM; isIprakAra yadi koI yaha kaheM ki dRSTi ke viSaya meM 1. pravacanaratnAkara (gujarAtI), bhAga 1, pRSTha 113 se 116 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana paryAyabheda ko bhale hI zAmila na karo, parantu akhaNDa abhedapane paryAyoM ko to zAmila rakho; parantu usakA yaha kahanA ucita nahIM hai; kyoMki paryAyeM to viSayI haiM, viSaya banAnevAlI haiM; ve viSaya meM zAmila kaise ho sakatI haiM ? 82 prazna - pratyeka vastu svacatuSTaya se yukta hotI hai| svacatuSTaya ke binA vastu kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI hai| jisaprakAra pratyeka vastu svayaM dravya hai, usake pradeza usakA kSetra hai, usake guNa usakA bhAva hai; usIprakAra usakI paryAyeM usakA kAla hai / dRSTi ke viSaya meM guNabheda kA niSedha karake bhI guNoM ko abhedarUpa se rakhakara 'bhAva' ko surakSita kara liyA gayA, pradezabheda kA niSedha karake bhI pradezoM ko abhedarUpa se rakhakara ' kSetra' ko surakSita kara liyA gayA; usIprakAra paryAyabheda kA niSedha kara paryAyoM ko abhedarUpa se rakhakara 'kAla' ko bhI surakSita kara lenA cAhie; para Apa to paryAyoM kA sarvathA niSedha kara vastu ko kAla se akhaNDita nahIM rahane denA cAhate haiM / isI samayasAra meM Age bhAvanA bhAI gaI hai ki 'na dravyeNa khaNDayAmi, na kSetreNa khaNDayAmi, na kAlena khaNDayAmi, na bhAvena khaNDayAmi; suvizuddha eko jJAnamAtrabhAvo'smi' - na maiM dravya se khaNDita hU~, na kSetra se khaNDita hU~, na kAla se khaNDita hU~ aura na bhAva se khaNDita hU~; maiM to suvizuddha eka jJAnamAtra bhAva hU~ / ' ukta bhAvanA meM AtmA ko dravyakSetra - kAla - bhAva se pUrNataH akhaNDita rakhA gayA hai / uttara - dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko sAmAnya, anAdiananta trikAlIdhruva nitya, asaMkhyAtapra dezI - abheda, evaM anantaguNAtmaka-akhaNDa, eka kahA gayA hai| isameM jisaprakAra sAmAnya kahakara dravya ko akhaNDa rakhA gayA hai, asaMkhyapradezI - abheda kahakara 1. samayasAra kI AtmakhyAti TIkA ke pariziSTa meM 270veM kalaza ke bAda kA gadyAMza Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8883 gAthA 7 kSetra ko akhaNDa rakhA gayA hai, anantaguNAtmaka - akhaNDa kahakara bhAva ko akhaNDa rakhA gayA hai; usIprakAra anAdi - ananta trikAlIdhruva nitya kahakara kAla ko bhI akhaNDita rakhA gayA hai / anta meM eka kahakara sabhI prakAra kI anekatA kA niSedha kara diyA gayA hai| isaprakAra dRSTi viSayabhUta trikAlIdhruva dravya meM paryAyoM ke anusyUti se racita pravAha rUpa svakAla kA niSedha nahIM kiyA gayA hai, apitu viziSTa paryAyoM kA hI niSedha kiyA gayA hai| bhUtakAla kI paryAyeM to vinaSTa hI ho cukI haiM, bhaviSya kI paryAyeM abhI anutpanna haiM aura vartamAna paryAya svayaM dRSTi hai, jo viSayI hai; vaha dRSTi ke viSaya meM kaise zAmila ho sakatI hai? viSaya banAne ke rUpa meM to vaha zAmila ho hI rahI hai; kyoMki vartamAna paryAya jabataka dravya kI ora na Dhale, usake sanmukha na ho, use sparza na kare, usase tanmaya na ho, usameM ekAkAra na ho jAya; tabataka AtmAnubhUti kI prakriyA bhI sampanna nahIM ho sakatI / isaprakAra vartamAna paryAya anubhUti ke kAla meM dravya ke sanmukha hokara to dravya se abheda hotI hI hai, para yaha abheda anya prakAra kA hai, guNoM aura pradezoM ke abheda ke samAna nahIM / isaprakAra dRSTi kA viSayabhUta dravya kAla se khaNDita bhI nahIM hotA aura utpannadhvaMsI vizeSa paryAya dRSTi ke viSaya meM zAmila bhI nahIM hotI / pravacanasAra kI 99vIM gAthA kI AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA nAmaka TIkA meM pradezoM kI akhaNDatA ko vastu kI samagratA aura pariNAmoM kI akhaNDatA ko vRtti kI samagratA kahA hai / tathA donoM ke vyatirekoM ko kramaza: pradeza aura pariNAma kahakara pradezoM ke krama kA kAraNa arthAt vistArakrama kA kAraNa pradezoM kA paraspara vyatireka hai aura pravAhakrama kA kAraNa pariNAmoM (paryAyoM) kA paraspara vyatireka hai aisA kahA hai / - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 samayasAra anuzIlana ukta tathya kI gaharAI meM jAne se eka bAta spaSTa hotI hai ki yadi vistArakrama kA kAraNa pradezoM kA vyatireka hai aura pravAhakrama kA kAraNa pariNAmoM kA vyatireka hai to pradezoM aura pariNAmoM kA anvaya - anusyUti se racita vistAra aura pravAha; kSetra aura kAla kI samagratA (akhaNDatA) kA kAraNa honA caahie| isaprakAra yaha sahaja hI phalita hotA hai ki vastu kI samagratA kSetra kI akhaNDatA hai aura vRtti kI samagratA kAla kI akhaNDatA hai| tAtparya yaha hai ki pradezoM meM sarvatra paraspara anusyUti se racita vistAra hI kSetra kI akhaNDatA hai aura paryAyoM meM sarvadA paraspara anubhUti se racita pravAha hI kAla kI akhaNDatA hai| isaprakAra yaha atyanta spaSTa hai ki pravAha kI nirantaratA ko bhI nityatA kahate haiM, kyoMki nityatA aura anityatA meM kAla kI apekSA hI mukhya hai / ataH nitya kA artha; vastu kI sadA upasthiti' mAtra itanA hI abhISTa nahIM hai, apitu usameM pravAha kI nirantaratA bhI sammilita hai| yaha nityatA hI kAla kI akhaNDatA hai, jo dRSTi ke viSayabhUta dravya kA abhinna aMga hai| prazna - isaprakAra kAla kI akhaNDatA ko surakSita rakhane se dravyArthikanaya ke viSayabhUta dravya meM arthAt dRSTi ke viSaya meM paryAya zAmila nahIM ho jAvegI kyA ? kyoMki pariNAmoM ke anvaya ko hI to kAla kI akhaNDatA kahA jA rahA hai| jaba pariNAmoM kA anvaya dRSTi ke viSaya meM A gayA to pariNAma hI A gaye smjhiye| uttara-aisI bAta nahIM hai, kyoMki AcArya jayasena anvaya ko guNa kA aura vyatireka ko paryAya kA lakSaNa kahate haiN| unake mUla zabda isaprakAra haiM - "anvayino guNA athavA sahabhuvA guNA iti gunnlkssnnm| vyatirekiNa: paryAyA athavA kramabhuvaH paryAyA iti paryAya lkssnnm|" 1. pravacanasAra 93vIM gAthA kI tAtparyavRtti TIkA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 gAthA 7 ukta kathana se yaha spaSTa hai ki anusyUti se racita pravAha guNa hai, paryAya nhiiN| kAla kA anvaya (akhaNDa pravAha) guNa hai aura kAla kA vyatireka paryAyeM haiM / isaprakAra kAla kI akhaNDatA dRSTi ke viSaya meM Ane para bhI paryAyeM usameM nahIM aatiiN| __ guNa, pradeza aura paryAya kramazaH bhAva, kSetra aura kAla ke vAcaka haiM / sAmAnya aura vizeSa dravya ke bheda haiM, eka aura aneka bhAva ke bheda haiM, abheda aura bheda kSetra ke bheda haiM aura nitya aura anitya kAla ke bheda haiM / inameM dravyadRSTi kA viSaya sAmAnya, eka, abheda evaM nitya dravya banatA hai aura paryAyadRSTi kA viSaya vizeSa, aneka, bheda evaM anitya paryAyeM banatI haiN| paryAyadRSTi kA viSaya banane ke kAraNa vizeSa, aneka, bheda evaM anityatA ko paryAya kahA jAtA hai aura dravyadRSTi kA viSaya banane ke kAraNa sAmAnya, eka, abheda evaM nityatA ko dravya kahA jAtA hai| yahI dravya dravyadRSTi kA viSaya banatA hai aura isI ke Azraya se samyagdarzanajJAna-cAritra kI prApti hotI hai| isa dravya meM sAmAnya ke rUpa meM dravya, eka ke rUpa meM anantaguNoM kA akhaNDapiNDa, abheda ke rUpa meM asaMkhyapradezoM kA akhaNDapiNDa aura nitya ke rUpa meM anantAnanta paryAyoM kA sAmAnyAMza yA vRtti kA anusyUti se racita pravAha zAmila hotA hai| isaprakAra dRSTi ke viSaya meM dravya-kSetra-kAla-bhAva kI akhaNDatA-ekatA vidyamAna rahatI hai| prazna - yahA~ to Apane vizeSa ko paryAyArthikanaya kA viSaya batAkara dRSTi ke viSaya meM se nikAla diyA hai, para 73vIM gAthA kI TIkA meM to sAmAnya-vizeSAtmaka dravya ko hI dRSTi kA viSaya batAyA gayA hai| uttara -vahA~ sAmAnya kA artha darzanaguNa evaM vizeSa kA artha jJAnaguNa liyA gayA hai| ata: vahA~ sAmAnya-vizeSAtmaka dravya kA artha jJAna-darzana svabhAvI bhagavAna AtmA hI hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 samayasAra anuzIlana prazna -dravya zabda kA prayoga to aneka arthoM meM hotA hai| unameM dRSTi kA viSaya kauna-sA dravya hai? uttara -pratyeka vastu dravya, kSetra, kAla aura bhAvamaya hotI hai / vastu ke ina cAra pakSoM meM dravya bhI eka pakSa hai, jo sAmAnya-vizeSAtmaka hotA hai| isaprakAra vastu ke sAmAnya-vizeSAtmaka pakSa ko bhI dravya kahate haiM aura mUlavastu ko bhI dravya kahate haiN| ye donoM hI dravya dravyadRSTi ke viSaya nahIM banate haiN| ___ vastu ke sAmAnya aura vizeSa - ye do rUpa dravya kI apekSA haiM, bheda aura abheda - ye do rUpa kSetra kI apekSA haiM, nitya aura anitya - ye do rUpa kAla kI apekSA haiM aura eka aura aneka - ye do rUpa bhAva kI apekSA haiN| jisaprakAra guNoM kA abheda dravyArthikanaya kA viSaya hai aura guNabheda paryAyArthikanaya kA, pradezoM kA abheda dravyArthikanaya kA viSaya hai aura pradezabheda paryAyArthikanaya kA, dravya kA abheda (sAmAnya) dravyArthikanaya kA viSaya hai aura dravyabheda (vizeSa) paryAyArthikanaya kA; usIprakAra kAla (paryAyoM) kA abheda dravyArthikanaya kA viSaya hotA hai aura kAlabheda (paryAyeM) paryAyArthikanaya kA viSaya banatA hai| yahA~ jo-jo paryAyArthikanaya ke viSaya haiM, una sabhI kI paryAyasaMjJA hai aura jo-jo dravyArthikanaya ke viSaya haiM, una sabhI kI dravyasaMjJA hai| isaprakAra adhyAtma meM guNabheda, pradezabheda, dravyabheda (vizeSa) evaM kAlabheda (paryAyeM) - ina sabhI kI paryAyasaMjJA hI hai aura ye sabhI paryAyeM dravyArthikanaya kA viSaya nahIM banatI; ataH dRSTi kA viSaya bhI nahIM bntii| apanI Atmavastu ke ina cAra yugaloM meM sAmAnya, abheda, nitya aura eka - inakI akhaNDatA dravyArthikanaya kA viSaya banatI hai aura Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 gAthA 7 isIkAraNa isakA nAma dravya hai| basa yahI dravya dravyadRSTi kA viSaya banatA hai, isameM apanApana sthApita honA hI samyagdarzana hai| isake viruddha apanI Atmavastu ke vizeSa, bheda tathA usakI anityatA evaM anekatA kI paryAyasaMjJA hai aura inameM apanApana honA hI mithyAdarzana hai| ___ dravyArthikanaya ke viSayabhUta isa dravya ko hI yahA~ zuddhadravya kahA hai aura ise viSaya banAnevAle naya ko zuddhanaya, nizcayanaya yA zuddhanizcayanaya kahA gayA hai| isa gAthA meM nizcaya-vyavahAra kI 'abheda so nizcaya aura bheda so vyavahAra' isa paribhASA ko mukhya kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ abheda ko nizcaya aura guNabheda ko vyavahAra kahA gayA hai| agni ke dAhaka, pAcaka evaM prakAzaka svabhAva kA udAharaNa dete hue AcArya jayasena isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM__"jisaprakAra abhedarUpa nizcayanaya se agni eka hI hai - aisA nizcaya karake bAda meM bhedarUpa vyavahAranaya se isaprakAra pratipAdita karate haiM ki vaha agni jalAtI hai, isalie dAhaka hai; pakAtI hai, isalie pAcaka hai; aura prakAza karatI hai, isalie prakAzaka hai| isaprakAra kI vyutpatti ke dvArA viSaya ke bheda se vahI agni tIna prakAra kI kahI jAtI hai| usIprakAra yaha jIva abhedarUpa nizcayanaya se zuddhacaitanyamAtra hote hue bhI bhedarUpa vyavahAranaya se isaprakAra pratipAdita karate haiM ki yaha jIva jAnatA hai, isalie jJAna hai; dekhatA hai, isalie darzana hai; aura AcaraNa karatA hai, isalie cAritra hai| isaprakAra kI vyutpatti ke dvArA viSaya ke bheda se vahI jIva tIna prakAra kA bhI kahA jAtA hai, tIna bhedarUpa bhI ho jAtA hai|" Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 samayasAra anuzIlana jisaprakAra dAhaka, pAcaka aura prakAzaka - ina guNoM ke kAraNa agni ko bhI dAhaka, pAcaka aura prakAzaka kahA jAtA hai; para mUlataH agni tIna prakAra kI nahIM, vaha to eka prakAra kI hI hai, eka hI hai| usIprakAra jJAna, darzana aura cAritra guNoM ke kAraNa AtmA ko bhI jJAna, darzana aura cAritra kahA jAya; para isakAraNa AtmA tIna prakAra kA to nahIM ho jAtA; AtmA to eka prakAra kA hI rahatA hai, eka hI rahatA hai| isa gAthA kA bhAva AtmakhyAti meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "isa jJAyakabhAva ke baMdhaparyAya ke nimitta se azuddhatA hotI hai - yaha bAta to dUra hI raho, isake to darzana-jJAna-cAritra bhI nahIM haiM; kyoMki ananta dharmoMvAle eka dharmI meM jo niSNAta nahIM haiM - aise nikaTavartI ziSyoM ko, dharmI ko batAnevAle kitane hI dharmoM ke dvArA upadeza karate hue AcAryoM kA; yadyapi dharma aura dharmI kA svabhAva se abheda hai, tathApi nAma se bheda karake, - vyavahAramAtra se hI aisA upadeza hai ki jJAnI ke darzana hai, jJAna hai, cAritra hai; kintu paramArtha se dekhA jAya to ananta paryAyoM ko eka dravya pI gayA hone se, jo eka hai - aise kucha mile hue AsvAdavAle, abheda, ekasvabhAvI tattva kA anubhava karanevAle ko darzana bhI nahIM hai, jJAna bhI nahIM hai aura cAritra bhI nahIM hai; eka zuddha jJAyaka hI hai|" loka meM karmodaya se honevAle rAgAdibhAvoM ko AtmA kI azuddhi mAnI jAtI hai; vyavahAranaya kI prarUpaNA se jinavANI meM bhI isaprakAra kA prarUpaNa prApta hotA hai; para yahA~ to darzana, jJAna, cAritra ke bheda ko bhI azuddhi kahA jA rahA hai ; taba phira rAgAdirUpa azuddhi kI kyA bAta kareM? tAtparya yaha hai ki jaba dRSTi ke viSaya meM vikalpotpAdaka hone se guNabheda ko bhI zAmila nahIM kiyA jAtA hai to rAgAdirUpa pramatta paryAyoM ko zAmila karane kA to prazna hI paidA nahIM hotaa| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 yadyapi AtmA to ananta guNoM kA adhiSThAtA eka dharmI hai, sahabhAvI paryAya hai nAma jinakA, aise ananta guNoM kA akhaNDapiNDa hai; kyoMki dharma aura dharmI meM, guNa aura guNI meM svabhAva se bhI abheda hotA hai; tathApi jo loga usa abheda, akhaNDa dharmI AtmA ko samajhate nahIM haiM; unheM samajhAne ke lie AcAryadeva dharmoM aura guNoM ke bheda karake samajhAte haiM; para dharmoM ke mAdhyama se samajhAte to eka dharmI ko hI haiM, guNoM ke mAdhyama se bhI samajhAte to eka guNI ko hI haiN| samajhAne kI isa prakriyA kA nAma hI vyavahAra hai; para jaba abheda - akhaNDa AtmA kA anubhava karate haiM to ekamAtra zuddha jJAyakabhAva hI anubhava meM AtA hai, jJAna darzana - cAritra kA bheda dikhAI nahIM detaa| tAtparya yaha hai ki anubhava meM jJAna - darzana - cAritra bhinna-bhinna dikhAI nahIM dete, eka trikAlIdhruva nitya, abheda, akhaNDa bhagavAna AtmA hI dikhAI detA hai I - gAthA 7 anubhava meM jo eka abheda akhaNDa nitya jJAyakabhAva dikhAI detA hai, vahI dRSTi kA viSaya hai, usake Azraya se hI samyagdarzana pragaTa hotA hai, usI meM apanApana sthApita hone kA nAma samyagdarzana hai, ekamAtra vahI dhyAna kA dhyeya hai; adhika kyA kaheM mukti ke mArga kA mUla AdhAra vahI jJAyakabhAvarUpa bhagavAna AtmA hai / -- 'vaha bhagavAna AtmA anya koI nahIM, svayaM maiM hI hU~' - aisI dRr3haAsthA, svAnubhavapUrvaka dRr3hapratIti, tIvraruci hI vAstavika dharma hai, saccA mukti kA mArga hai / isa jJAyakabhAva meM apanApana sthApita karanA hI AtmArthI mumukSu bhAiyoM kA ekamAtra karttavya hai / paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta, vyavahArAtIta, paramazuddha, nija niraMjana nAtha jJAyakabhAva kA svarUpa spaSTa karanA hI samayasAra kA mUla pratipAdya hai aura isI zuddha jJAyakabhAva kA svarUpa ina chaThavIM-sAtavIM gAthAoM meM batAyA gayA hai / ataH ye gAthAeM samayasAra kI AdhArabhUta gAthAeM haiN| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 8 yadi cAroM hI prakAra ke vyavahAranaya heya haiM, niSedha karane yogya haiM; to phira eka nizcaya kA hI kathana karanA cAhie thA, vyavahAra kA kathana hI kyoM kiyA? - isa prazna ke uttara meM AThavIM gAthA kA janma huA hai; jo isaprakAra hai - jaha Na vi sakkamaNajjo aNajjabhAsaM vinA du gAheduM / taha vavahAreNa viNA paramatthuvadesaNamasakkaM // 8 // ( harigIta ) anArya bhASA ke binA samajhA sake na anArya ko / basa tyoMhi samajhA sake nA vyavahAra bina paramArtha ko // 8 // jisaprakAra anArya (mleccha) bhASA ke binA anArya (mleccha) jana ko kucha bhI samajhAnA saMbhava nahIM hai; usIprakAra vyavahAra ke binA paramArtha (nizcaya) kA kathana azakya hai| ukta gAthA kA bhAva spaSTa karate hue AcArya amRtacandra ne jo TIkA likhI hai, usakA bhAva isaprakAra hai - "svasti zabda se aparicita kisI mleccha (anapar3ha) ko yadi koI brAhmaNa (par3hA-likhA vyakti) 'svasti' aisA kahakara AzIrvAda de, to vaha mleccha usakI ora meMDhe kI bhAMti A~kheM phAr3a-phAr3akara, TakaTakI lagAkara dekhatA hI rahatA hai| kyoMki vaha 'svasti' zabda ke vAcya-vAcaka sambandha se pUrNataH aparicita hotA hai| para jaba donoM kI bhASA ko jAnanevAlA koI anya vyakti yA vahI brAhmaNa mleccha bhASA meM use samajhAtA hai ki svasti zabda kA artha yaha hai ki tumhArA avinAzI kalyANa ho; taba usakA bhAva samajha meM A jAne se usakA citta Anandita ho jAtA hai, usakI A~khoM meM Ananda ke azru A jAte haiN| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 gAthA 8 __isIprakAra AtmA zabda se aparicita laukikajanoM ko jaba koI jJAnI dharmAtmA AcAryadeva 'AtmA' zabda se sambodhita karate haiM to ve bhI A~kheM phAr3a-phAr3akara - TakaTakI lagAkara dekhate hI rahate haiM; kyoMki ve AtmA zabda ke vAcya-vAcaka sambandha se pUrNata: aparicita hote haiM; parantu jaba sArathI kI bhA~ti vyavahAra-paramArtha mArga para samyagjJAnarUpI mahAratha ko calAnevAle anya AcAryadeva yA vahI AcArya svayaM hI vyavahAramArga meM rahate hue AtmA zabda kA artha isaprakAra batalAte haiM ki jo darzana-jJAna-cAritra ko prApta ho, vaha AtmA hai; taba ve laukikajana bhI AtmA zabda ke artha ko bhalI-bhA~ti samajha lete haiM aura tatkAla hI utpanna honevAle atIva Ananda se unake hRdaya meM bodhataraMgeM uchalane lagatI haiN| isaprakAra jagata mleccha ke tathA vyavahAranaya mleccha bhASA ke sthAna para hone se vyavahAranaya paramArtha kA pratipAdaka hai aura isIlie vyavahAranaya sthApita karane yogya bhI hai; tathApi brAhmaNa ko mleccha to nahIM bana jAnA cAhie' - isa vacana se vyavahAranaya anusaraNa karane yogya nahIM hai|" _ 'yadi vyavahAranaya heya hai to usakA pratipAdana hI kyoM kiyA ?' - ziSya ke isa prazna ke uttara meM mleccha aura mleccha bhASA kA udAharaNa dekara spaSTa kiyA gayA hai ki jisaprakAra mleccha bhASA ke binA mleccha ko samajhAnA saMbhava nahIM hai, usIprakAra vyavahAra ke binA paramArtha ko samajhAnA saMbhava nahIM hai| ata: vyavahAra ko paramArtha kA pratipAdaka jAnakara usakA upadeza diyA gayA hai| gAthA meM to itanI hI bAta kahI gaI hai, para TIkA meM gAthA ke bhAva ko kholate hue sAvadhAna bhI kara diyA gayA hai ki mleccha ko samajhAne ke lie mleccha bhASA ke upayoga ko to ucita mAnA jA sakatA hai, para mleccha ho jAnA kadApi ThIka nahIM hai| mleccha se mleccha bhASA meM bAta kara lenA alaga bAta hai aura svayaM mleccha ho jAnA ekadama alaga bAta hai| ina donoM ke antara ko gaharAI se pahicAnanA caahie| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 92 isIprakAra vyavahArIjanoM ko vyavahAranaya se samajhA denA alaga bAta hai aura svayaM vyavahArI ho jAnA ekadama alaga bAta hai| vyavahAranaya se paramArtha ko samajhAne kI bAta ko to ucita mAnA jA sakatA hai, para vyavahAra ko upAdeya mAnanA kadApi ThIka nahIM hai / vyavahAra ko upAdeya mAnanA to vyavahArI ho jAnA hai, mleccha ho jAne jaisA hai| dhyAna rahe - yahA~ vyavahAranaya kI heyopAdeyatA para vicAra karate hue udAharaNa ke rUpa meM vyavahAranaya kA vahI bheda liyA gayA hai, jo 7vIM gAthA meM kahA gayA thaa| AtmA zabda se aparicita vyakti se yadi AtmA-AtmA hI kahate raheM to usakI samajha meM kucha bhI nahI AvegA; para jaba use isaprakAra samajhAveM ki jAne so AtmA, dekhe so AtmA, to usakI samajha meM AsAnI se A jAtA hai; parantu isaprakAra ke vikalpoM meM ulajhe rahane se AtmA kI anubhUti nahIM hotI aura AtmA kI anubhUti honA hI vAstavika AtmajJAna hai| ata: AtmA kI prAraMbhika jAnakArI prApta karane ke lie jo jAne so AtmA, jo dekhe so AtmA - yaha vyavahAra kathana to ucita hI hai, kintu AtmAnubhava ke lie nahIM; kyoMki AtmAnubhavarUpa asalI AtmajJAna ke lie to ina vikalpoM se bhI pAra honA hogA, vikalpAtIta honA hogA, vyavahArAtIta honA hogaa| yahI bAta isa gAthA meM kahI gaI hai| isI gAthA ke bhAvArtha meM paNDita jayacadaMjI chAbar3A likhate haiM - "isakA artha yaha nahIM samajhanA cAhie ki yahA~ vyavahAra kA AlaMbana karAte haiM, pratyuta vyavahAra kA AlaMbana chur3Akara paramArtha meM pahu~cAte haiM - yaha samajhanA caahie|" ___ isa gAthA kI TIkA kA gaharAI se adhyayana karane para eka bAta dhyAna meM AtI hai ki prakArAntara se isameM samyagdarzana ke pUrva honevAlI pA~ca labdhiyoM kA saMketa bhI hai| ___ guru ke mukha se 'AtmA' zabda sunane vAle ziSya ko sainIpaMcendriya hone se kSayopazamalabdhi to hai hI, parantu kucha bhI samajha meM na Ane para bhI krodhita nahIM honA, aruci pradarzita nahIM karanA aura TakaTakI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 gAthA 8 lagAkara dekhate hI rahanA vizuddhilabdhi ko sUcita karatA hai; kyoMki kaSAya kI maMdatA ke binA aisI pravRtti saMbhava nahIM hai / AcAryadeva dvArA vyavahAramArga se AtmA kA svarUpa samajhAnA ki 'jo darzana, jJAna aura cAritra ko prApta ho, vaha AtmA hai ' yaha dezanAlabdhi hai / prasannacitta se isa dezanA ko sunanA, samajhane meM citta lagAnA prAyogyalabdhi ko sUcita karatA hai aura guruvacana kA marma khyAla meM Ate hI bodhataraMgoM kA uchalanA aura AnandAzruoM kA AnA karaNalabdhi kA sUcaka hai| tAtparya yaha hai ki bhale hI koI jIva AtmA ke bAre meM kucha bhI na jAnatA ho; para usameM pAtratA ho, apane AtmA ko samajhane yogya buddhi kA vikAsa ho, kaSAyeM maMda hoM, AtmA kI tIvra ruci ho, AtmajJAnI guru ke prati bahumAna kA bhAva ho, AsthA ho, yathAyogya vinaya ho, unase AtmA kA svarUpa samajhane kI dhagasa ho, gaharI jijJAsA ho, pUrA-pUrA prayAsa ho to yogya guru ke dvArA karuNApUrvaka vyavahAramArga se samajhAye jAne para AtmA kI bAta usakI samajha meM avazya AtI hai aura yadi puruSArtha kI ugratA ho to AtmAnubhava bhI hotA hI hai / isaprakAra isa gAthA meM pA~coM labdhiyoM ko prApta kara samyagdarzana prApta karane kI vidhi kA bhI parijJAna karA diyA gayA hai| pAtra ziSya aura nizcaya-vyavahArajJa AtmajJAnI guru kA svarUpa bhI spaSTa kara diyA gayA hai / vyavahAranaya kI upayogitA batAkara jinavANI meM usake prayoga kA aucitya bhI spaSTa kara diyA hai aura anta meM vyavahAranaya anusaraNa karane yogya nahIM hai - yaha bhI batA diyA hai| prakArAntara se AtmAnubhava kI preraNA bhI dI gaI hai / ataH hama sabhI kA paramakarttavya hai ki nija bhagavAna AtmA kI bAta rucipUrvaka suneM, gaharAI se samajhe; usapara gaMbhIratA se vicAra kareM aura bhagavAna AtmA kI prApti ke lie ugra puruSArtha kareM; kyoMki mAnava jIvana kI saphalatA AtmAnubhava karane meM hI hai / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 9-10 AThavIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki paramArtha kA pratipAdaka hone se vyavahAranaya bhI sthApita karane yogya hai; parantu prazna to yaha hai ki vyavahAra paramArtha kA pratipAdaka kisaprakAra hai? isa prazna ke uttara meM hI 9vIM evaM 10vIM gAthAeM likhI gaI haiM, jo isaprakAra haiM - jo hi sudeNahigacchadi appANamiNaM tu kevalaM suddhaM / taM sudakevalimisiNo bhaNaMti loyappadIvayarA // 9 // jo sudaNANaM savvaM jANadi sudakevaliM tamAhu jiNA / NANaM appA savvaM jamhA sudakevalI tamhA // 10 // ( harigIta ) zrutajJAna se jo jAnate haiM zuddha kevala aatmaa| zrutakevalI unako kaheM RSigaNa prakAzaka loka ke||9|| jo sarvazruta ko jAnate unako kaheM shrutkevlii| saba jJAna hI hai AtamA basa isalie shrutkevlii||10|| jo jIva zrutajJAna ke dvArA kevala eka zuddhAtmA ko jAnate haiM, use loka ke jJAtA RSigaNa nizcayazrutakevalI kahate haiM aura jo sarvazrutajJAna ko jAnate haiM, unheM jinadeva vyavahArazrutakevalI kahate haiM; kyoMki saba jJAna AtmA hI to hai| ukta gAthAoM ke bhAva ko AtmakhyAti meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - __"jo zrutajJAna ke bala se kevala zuddha AtmA ko jAnate haiM, ve zrutakevalI haiM - yaha paramArtha kathana hai aura jo sarvazrutajJAna ko jAnate haiM, ve zrutakevalI haiM - yaha vyavahAra kathana hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 gAthA 9-10 aba yahA~ vicAra karate haiM ki uparyukta sarvajJAna AtmA hai ki anAtmA ? anAtmA kahanA to ThIka nahIM hai; kyoMki jar3a anAtmA to AkAzAdi pA~ca dravya haiM, kintu unakA jJAna ke sAtha tAdAtmya nahIM hai / ataH anya upAya kA abhAva hone se jJAna AtmA hI hai yahI siddha hotA hai; isalie yaha sahaja hI siddha ho gayA ki sarva zrutajJAna bhI AtmA hI hai| aisA siddha hone para yaha pAramArthika tathya sahaja hI phalita ho gayA ki jo AtmA ko jAnatA hai, vahI zrutakevalI hai / - isaprakAra jJAna aura jJAnI ke bheda se kathana karanevAlA jo vyavahAra hai, usase bhI mAtra paramArtha hI kahA jAtA hai, anya kucha nahIM / 'jo zrutajJAna se kevala zuddha AtmA ko jAnate haiM, ve zrutakevalI haiM ' - isa paramArtha kA pratipAdana azakya hone se 'jo sarvazruta ko jAnate haiM, ve zrutakevalI haiM' - aisA vyavahArakathana paramArtha kA hI pratipAdaka hone se apane ko dRr3hatApUrvaka sthApita karatA hai / ' sAtavIM gAthA meM jisa anupacarita - sadbhUtavyavahAranaya kI carcA kI gaI thI, yahA~ ina nauvIM - dazavIM gAthAoM meM nizcayazrutakevalI aura vyavahAra zrutake valI kA udAharaNa dekara usI anupacaritasadbhUtavyavahAranaya ko paramArtha (nizcaya) kA pratipAdaka siddha kiyA gayA gayA hai / zrutajJAna jJAnaguNa kA hI eka prakAra hai yA jJAnaguNa kI hI eka paryAya hai / isaprakAra zrutajJAna (guNa) aura AtmA (guNI ) meM guNa- guNIrUpa tAdAtmyasaMbaMdha hai / athavA zrutajJAna (paryAya) aura AtmA (paryAyavAna ) meM paryAya- paryAyavAnarUpa tAdAtmyasaMbaMdha hai / -- guNa-guNI sambandha aura paryAya- paryAyavAna sambandha ina donoM ko hI jinAgama meM guNabheda nAma se hI jAnA jAtA hai aura isa guNabheda ko viSaya banAnevAle naya ko anucarita - sadbhUtavyavahAranaya kahate haiM / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 samayasAra anuzIlana 'jJAnI ke jJAna hai, darzana hai, cAritra hai' - sAtavIM gAthA meM samAgata ukta kathana guNabhedarUpa hone se vyavahArakathana mAnA gayA hai| darzanajJAna-cAritra ko guNarUpa meM bhI dekhA jA sakatA hai aura nirmalaparyAya ke rUpa meM bhI dekhA jA sakatA hai; kyoMki ukta tIna guNa to AtmA meM haiM hI, para inake nirmala pariNamana ko bhI darzana-jJAna-cAritra hI kahate haiM / mukti ke mArga ke rUpa meM sarvatra ina guNoM ke nirmala pariNamana ko hI liyA gayA hai| guNoM aura unake nirmala pariNamana ko AtmA kA kahanA anupacaritasadbhUtavyavahAranaya kA hI kathana hai / ata: sAtavIM gAthA ke kathana meM jJAna-darzana-cAritra ko guNarUpa meM grahaNa kareM, cAhe unake nirmala pariNamanarUpa meM grahaNa kareM; donoM guNabhedarUpa hone se anupacaritasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya hI bneNge| ___ 'jo zrutajJAna se kevala zuddhAtmA ko jAnate haiM, ve nizcayazrutakevalI haiM aura jo usI zrutajJAna se dvAdazAMgarUpa sarvazrutajJAna ko jAnate haiM, ve vyavahAra zrutakevalI haiM ' - nauvIM-dazavIM gAthA meM kahe gaye ukta zabdoM se bhI yahI phalita hotA hai ki jisane zrutajJAna se AtmA (guNIparyAyavAna) ko jAnA, vaha nizcayazrutakevalI aura jisane dvAdazAMgarUpa sarvazrutajJAna (guNa-paryAya) ko jAnA, vaha vyavahAra zrutakevalI hai| ___ AtmA dravya hai aura sarvazrutajJAna usI Atmadravya kI paryAya hai; ataH sarvazrutajJAna bhI prakArAntara se AtmA hI hai| ata: sarvazrutajJAna ko jAnanevAle vyavahAranaya ne bhI prakArAntara se AtmA ko hI batAyA hai| ata: vaha vyavahAra bhI paramArtha kA hI pratipAdaka rhaa| yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandra ne ina gAthAoM kI AtmakhyAti TIkA meM niSkarSa ke rUpa meM yaha kahA hai ki jJAna aura jJAnI ke bheda se kathana karanevAle vyavahAranaya ne bhI paramArtha hI batAyA hai aura paramArthapratipAdaka ke rUpa meM usane apane ko dRr3hatApUrvaka sthApita kara liyA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 gAthA 9-10 vyavahAranaya jJAna (sarvazrutajJAna) ko jAnatA hai aura nizcaya jJAnI (AtmA) ko| jJAna ko jAnA, so jJAnI ko hI jAnA; isa nIti ke anusAra vyavahAra paramArtha kA hI pratipAdaka hai| isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA meM likhate haiM - "jo bhAvazrutarUpa svasaMvedanajJAna ke bala se zuddhAtmA ko jAnate haiM, ve nizcayazrutakevalI haiM aura jo zuddhAtmA kA anubhava nahIM karate, zuddhAtmA ko nahIM bhAte; kevala dvAdazAMgarUpa bAhya viSaya ko hI jAnate haiM, ve vyavahArazrutakevalI haiN| prazna -taba to svasaMvedana ke bala se isa kAla meM bhI zrutakevalI hote hoMge? uttara -nahIM, aisI bAta nahIM hai ; kyoMki pUrva puruSoM ko jisaprakAra kA zukladhyAnarUpa svasaMvedanajJAna hotA thA, usaprakAra kA svasaMvedanajJAna abhI nahIM hai, kintu yathAyogya dharmadhyAna abhI bhI hai|" prazna -AcArya jayasena ke ukta kathana meM yaha kahA gayA hai ki jo zuddhAtmA kA anubhava nahIM karate, zuddhAtmA ko nahIM bhAte, kevala dvAdazAMgarUpa bAhya viSaya ko hI jAnate haiM, ve vyavahAra zrutakevalI haiM; to kyA dvAdazAMga ke pAThI zrutakevalI AtmA ko bhI nahIM jAnate, AtmAnubhavI nahIM hote? uttara -are bhAI ! aisI bAta nahIM hai; kyoMki AtmA ke anubhava ke binA to koI dvAdazAMga kA pAThI ho hI nahIM sktaa| jinAgama kA yaha kathana to sarva prasiddha hI hai ki jinheM AtmA kA anubhava nahIM hai, svasaMvedana jJAna nahIM hai, samyagdarzana nahIM hai; unheM gyAraha aMga aura nau pUrva se adhika kA jJAna nahIM ho sktaa| jaba mithyAdRSTi ko gyAraha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 samayasAra anuzIlana aMga aura nau pUrva meM adhika kA jJAna nahIM hotA to phira bAraha aMga ke pAThI dravyazrutakevalI - vyavahArazrutakavalI svasaMvedanajJAna se rahita kaise ho sakate haiM ? yaha bAta gaMbhIratA se vicArane kI hai| __zrutakevalI kahalAne ke lie yaha atyanta Avazyaka hai ki ve AtmajJAnI hone ke sAtha-sAtha dvAdazAMgazruta ke pAThI bhI hoN| yahI kAraNa hai ki paMcamakAla meM antima zrutakevalI bhadrabAhu ke bAda aneka svasaMvedI bhAvaliMgI saMta ho gaye haiM, para zrutakevalI koI nahIM huaa| prazna - AcArya jayasena ne to sApha-sApha likhA hai ki jo zuddhAtmA kA anubhava nahIM karate, zuddhAtmA ko nahIM bhAte, kevala dvAdazAMgarUpa bAhya viSaya ko hI jAnate haiM; ve vyavahAra zrutakevalI haiN| ukta kathana se to yahI pratiphalita hotA hai ki vyavahAra zrutakevalI AtmAnubhavI nahIM hote / isIprakAra nizcayazrutakevalI dvAdazAMga ke pAThI nahIM hote; kyoMki ve to svasaMvedana jJAna ke bala se mAtra zuddhAtmA ko hI jAnate haiM; parantu Apa yahA~ yaha kaha rahe haiM ki pratyeka zrutakevalI AtmajJAnI bhI hote haiM, svasaMvedana jJAnI bhI hote haiM aura dvAdazAMga ke pAThI bhI hote haiM? uttara -are, bhAI! nizcayazrutakevalI aura vyavahAra zrutakevalI koI alaga-alaga vyakti thor3e hI hote haiM, zrutakevalI to eka hI hote haiM aura ve dvAdazAMga ke pAThI aura AtmAnubhavI hI hote haiM / AtmAnubhavI hone ke kAraNa unheM hI nizcayazrutakevalI kahate haiM aura dvAdazAMga ke pAThI hone ke kAraNa unheM hI vyavahAra zrutakevalI kahate haiN| isI bAta ko isaprakAra bhI vyakta kara sakate haiM ki zrutakevalI nizcaya se nija zuddhAtmA ko hI jAnate haiM, para ko nahIM, dvAdazAMgarUpa zruta ko bhI nahIM; tathA ve hI zrutakevalI vyavahAra se dvAdazAMgarUpa zruta ko jAnate haiM, AtmA ko nhiiN| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 gAthA 9 10 dhyAna rahe - ye donoM hI naya eka sAtha eka hI samaya meM eka hI vyakti para ghaTita hote haiM, anya-anya vyaktiyoM para nahIM, anya-anya samaya para bhI nhiiN| jo vyakti jisa samaya AtmA ko jAnane ke kAraNa nizcayazrutakevalI haiM; vahI vyakti usIsamaya dvAdazAMgarUpa zruta kA vizeSajJa hone ke kAraNa vyavahAra zrutakevalI bhI hai| isIprakAra jo vyakti jisasamaya dvAdazAMga kA pAThI hone se vyavahAra zrutakevalI hai, vahI vyakti usIsamaya AtmajJAnI hone se nizcayazrutakevalI bhI hai| unameM na vyaktibheda hai aura na samayabheda hii| __isIprakAra ke prayoga kevalI bhagavAna ke bAre meM bhI upalabdha hote haiN| niyamasAra meM likhA hai - "jANadi passadi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhgvN| kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM // 159 / / appasarUvaM pecchadi loyAloyaM Na kevalI bhgvN| jai koi bhaNai evaM tassa ya kiM dUsaNaM hoi||166 // loyAloyaM jANai appANaM Neva kevalI bhgvN| jai koi bhaNai evaM tassa ya kiM dUsaNaM hoi // 169 // vyavahAranaya se. kevalI bhagavAna sabhI ko jAnate-dekhate haiM aura nizcayanaya se kevalI bhagavAna mAtra AtmA ko hI jAnate-dekhate haiM / kevalI bhagavAna nizcaya se AtmasvarUpa ko hI dekhate-jAnate haiM, lokAloka ko nhiiN| yadi koI vyakti aisA kahe to usameM kyA doSa hai? tAtparya yaha hai ki aisA kahane meM bhI koI doSa nahIM hai / kevalI bhagavAna vyavahAra se lokAloka ko dekhate-jAnate haiM, AtmA ko nhiiN| yadi koI vyakti aisA kahatA hai to usameM kyA doSa hai? tAtparya yaha hai ki aisA kahane meM bhI koI doSa nahIM hai|" isIprakAra kA bhAva kalaza meM bhI AyA hai, jo isaprakAra hai - Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 samayasAra anuzIlana ( vasaMtatilakA ) "jAnAti lokamakhilaM khalu tIrthanAthaH svAtmAnamekamanaghaM nijsaukhynisstthm| no vetti so'yamiti taM vyavahAramArgAd vaktIti ko'pi munipo na ca tassa dossH|| tIrthaMkara bhagavAna vAstava meM samasta loka ko jAnate haiM aura ve eka nirdoSa, nijasukha meM lIna AtmA ko nahIM jAnate - koI munivara vyavahAramArga se aisA kahate haiM to koI doSa nahIM hai|" kyA ukta kathanoM ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki nizcayakevalI alaga hote haiM aura vyavahArakevalI alaga; tathA nizcayakevalI mAtra AtmA ko jAnate haiM aura vyavahArakevalI mAtra lokAloka ko ? isIprakAra kyA yaha artha bhI nikAlA jA sakatA hai ki jaba kevalI nizcaya meM hote haiM, taba mAtra AtmA ko jAnate haiM; aura jaba vyavahAra meM hote haiM, taba mAtra lokAloka ko jAnate haiM? nahIM, kadApi nahIM; kyoMki kevalI do prakAra ke hote hI nhiiN| eka hI kevalI kA do prakAra se nirUpaNa kiyA jAtA hai - eka nizcayakevalI aura dUsare vyvhaarkevlii| jo kevalI jisasamaya AtmA ko jAnane ke kAraNa nizcayakevalI kahe jAte haiM, ve hI kevalI usIsamaya lokAloka ko jAnane ke kAraNa vyavahArakevalI kahe jAte haiM; na to unameM vyaktibheda hotA hai aura na smybhed| isIprakAra nizcayazrutakevalI aura vyavahAra zrutakevalI para ghaTita kara lenA caahie| ukta saMdarbha meM mokSamArgaprakAzaka kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - 1. niyamasAra kalaza, 285 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 " 'aMtaraMga meM Apane to nirdhAra karake yathAvat nizyacaya-vyavahAra mokSamArga ko pahicAnA nahIM aura jina AjJA mAnakara nizcayavyavahArarUpa mokSamArga do prakAra mAnate haiM / so mokSamArga do nahIM haiM, mokSamArga kA nirUpaNa do prakAra hai / isalie nirUpaNa apekSA do prakAra mokSamArga jAnanA / eka nizcayamokSamArga aura eka vyavahAramokSamArga isaprakAra do mokSamArga mAnanA mithyA hai| " gAthA 9-10 - ukta kathana meM jisaprakAra mokSamArga para nizcaya - vyavahAra ghaTita kie gaye haiM, usIprakAra kevalI aura zrutakevalI para bhI nizcayavyavahAra ghaTita kara lenA cAhie / jisaprakAra mokSamArga do nahIM, usakA nirUpaNa do prakAra se hai eka nizcayamokSamArga aura dUsarA vyavahAramokSamArga; usIprakAra kevalI yA zrutakevalI do nahIM, unakA nirUpaNa do prakAra se hai eka nizcayakevalI yA nizcayazrutakevalI aura dUsarA vyavahArakevalI yA vyavahAra zrutakevalI / -- jisaprakAra nizcaya aura vyavahAra kevalI terahaveM guNasthAna aura usake Age hI hote haiM, usake pahale nahIM; usIprakAra nizcaya aura vyavahAra zrutakevalI bhI cauthe se bArahaveM guNasthAna taka hI hote haiM, usake pahale nahIM; kyoMki mithyAdRSTi jIva na to dvAdazAMga ke pAThI hI hote haiM aura na svasaMvedanajJAnI hI / prazna - zAstroM meM jina zrutakevaliyoM kI bAta AtI hai, ve to sabhI munirAja hI the; phira caturtha guNasthAna se zrutakevalI hote haiM yaha Apa kaise kahate haiM? - uttara - saudharmAdi indra, lokAMtikadeva evaM sarvArthasiddhi Adi ke ahamindra bhI to dvAdazAMga ke pAThI aura AtmAnubhavI hote haiM / tathA yaha 1. paNDita ToDaramala : mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 248 - 249 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 102 to Apa jAnate hI haiM ki devagati meM saMyama nahIM hotA; ata: unakA guNasthAna bhI cauthe se Upara nahIM hotaa| yadyapi yaha satya hai ki cauthe se bArahaveM guNasthAna taka ke jIva zrutakevalI ho sakate haiM; tathApi isakA Azaya yaha kadApi nahIM ki caturtha guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka kA pratyeka vyakti zrutakevalI hotA hai; kyoMki zrutakevalI hone ke lie svasaMvedanajJAnI aura dvAdazAMga kA pAThI - donoM zarte pUrI honA anivArya hai| prazna - jaba cauthe guNasthAna meM zrutakevalI ho sakate haiM to phira to paMcamakAla meM bhI zrutakevalI ho sakate hoMge; kyoMki paMcamakAla meM bhI chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle bhAvaliMgI saMta ho sakate haiM, hote bhI haiN| uttara - hA~, hA~, kyoM nahIM? avazya ho sakate haiM; kyoMki antima zrutakevalI bhadrabAhu paMcamakAla meM hI hue haiN| unake pahale bhI aneka zrutakevalI paMcamakAla meM hue haiM, jinakI carcA jinAgama meM hai| ataH 'abhI zrutakevalI nahIM hote' - AcArya jayasena ke isa vAkya meM samAgata 'abhI' zabda kA artha antima zrutakevalI bhadrabAhu ke bAda kA kAla hI lenA caahie| ___ 'abhI zrutakevalI nahIM hote' - isa kathana se yaha artha nikAlanA ki abhI svasaMvedana ke bala se AtmAnubhava bhI nahIM hotA - yaha bhI ThIka nahIM hai aura AtmAnubhava hotA hai, isalie abhI nizcayazrutakevalI bhI hote haiM - yaha bhI ThIka nahIM hai| jaba bhadrabAhu zrutakevalI ke bAda koI zrutakevalI huA hI nahIM to phira abhI bhI bhAvazrutakevalI hone kI bAta kahA~ TikatI hai? isIprakAra jaba paMcamakAla ke anta taka bhAvaliMgI munirAjaAryikAeM evaM samyagdRSTi-aNuvratI zrAvaka-zrAvikAyeM honA sunizcita hai to phira abhI svasaMvedanarUpa AtmajJAna kA abhAva kaise ho sakatA hai? Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 gAthA 9-10 yadyapi yaha satya hai ki paMcamakAla ke anta taka bhAvaliMgI munirAja evaM jJAnI zrAvaka hoMge; para itane mAtra se kisI vyaktivizeSa ko jJAnI zrAvaka yA bhAvaliMgI saMta to nahIM mAnA jA sakatA hai; kyoMki usameM apane pada ke anurUpa sabhI pAtratAoM kA honA bhI to Avazyaka hai / para jo yaha mAnate haiM ki isa samaya AtmAnubhava - svasaMvedanajJAna ho hI nahIM sakatA, unheM to AtmAnubhava hone kA prazna hI paidA nahIM hotA aura AtmAnubhava ke binA unakA saccA sAdhu honA yA saccA jJAnI zrAvaka honA bhI saMbhava nahIM hai / niSkarSa ke rUpa meM hama yaha kaha sakate haiM ki zrutajJAna kA adhikatama vikAsa dvAdazAMga kA pAThI honA hI hai; isakAraNa hI use yahA~ sarvazruta kahA hai / 'jo AtmA sarvazruta ko jAnatA hai, vaha zrutakevalI hai' kA artha yaha huA ki jisa AtmA kA zrutajJAna pUrNata: vikasita ho gayA hai, vaha zrutakevalI hai / ukta sandarbha meM svAmIjI ke vicAra bhI draSTavya haiM pUrNa vikasita zrutajJAna meM sva- para sabhI dravya zrutajJAna ke viSaya banate haiM / ataH yaha sunizcita huA ki sarvazruta ko jAnanevAle zrutakevalI ne sabhI ko jAnA hai| usake isa sarvajJAna meM sva ko jAnane ke kAraNa vaha nizcayazrutakevalI kahA jAtA hai aura dvAdazAMgarUpa para ko jAnane ke kAraNa vaha vyavahArazrutakevalI kahalAtA hai / aisI hI apekSA kevalI para bhI ghaTita hotI hai / sva-para sabhI ko jAnanevAle kevalI bhagavAna sva ko jAnane ke kAraNa nizcayakevalI aura lokAloka ko jAnane ke kAraNa vyavahArakevalI kahe jAte haiM / aisA bhI kahA jAtA hai ki kevalI bhagavAna nizcaya se AtmajJa haiM aura vyavahAra se sarvajJa / -- - 44 'jo jIva jJAna kI paryAya meM chahoM dravya, unake guNa-paryAya - sabhI jJeyoM ko jAnate haiM, unheM vyavahArazrutakevalI kahate haiN| AtmA ko jAne Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 104 - yaha bAta yahA~ nahIM lI hai / yaha to pahale nizcayazrutakevalI meM A gii| yahA~ to eka samaya kI jJAna kI paryAya, jisameM sarvazrutajJAna yAni bAraha aMga aura caudaha pUrva kA jJAna hotA hai, use jinadeva vyavahAra zrutakevalI kahate haiM?' jisa jJAna kI paryAya meM bAraha aMga jAne jAte haiM, dravya-guNa-paryAya jAne jAte haiM, sabhI para jAnA jAtA hai; vaha jJAna jJeyarUpa nahIM hai, kintu AtmarUpa (jJAnarUpa) hai| yaha jJAna anAtmarUpa jJeyoM kA nahIM, balki AtmA kA hI hai| isase anya pakSa kA abhAva hone se jJAna AtmA hI hai - yaha bAta siddha hotI hai / 'jJAna kI paryAya vaha AtmA' - yaha vyavahAra hai aura yaha vyavahAra paramArtha AtmA ko batAtA hai| isaprakAra paramArtha ko samajhAnevAlA vyavahAra hai to avazya; parantu vyavahAra anurasaraNa karane yogya nahIM hai / eka trikAlI jJAyakabhAva kA anusaraNa karanA hI paramArtha hai| -- aisA jAnakara vyavahAra kA Azraya chor3akara eka paramArtha kA hI anubhava kro|" ukta sampUrNa anuzIlana kA niSkarSa yaha hai ki yadyapi vyavahAra paramArtha kA pratipAdaka hone se apane ko dRr3hatApUrvaka sthApita karatA hai, tathApi vaha anusaraNa karane yogya nahIM hai| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 128 2. vahI, pRSTha 131 3. vahI, pRSTha 132 sahaja jJAtA-dRSTA ___ jo hU~ - mAtra use dekheM, use jAneM. usameM hI rama jAveM, jama jAveM - yahI kahanA cAhate haiM aap| nahIM, dekho nahIM, dekhanA sahaja hone do; jAno nahIM, jAnanA sahaja hone do; ramo bhI nahIM, jamo bhI nahIM, ramanAjamanA bhI sahaja hone do| saba-kucha sahaja, jAnanA sahaja, jamanA sahaja, ramanA shj| kartRtva ke ahaMkAra se hI nahIM, vikalpa se bhI rahita sahaja jJAtA-dRSTA bana jaao| - satya kI khoja, pRSTha 203 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 11 dasavIM aura gyArahavIM gAthA ke bIca meM AcArya jayasena kI tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA meM do gAthAyeM upalabdha hotI haiM, jo AcArya amRtacandra kI AtmakhyAti nAmaka saMskRta TIkA meM nahIM haiN| unameM pahalI gAthA ratnatraya kI bhAvanA kI gAthA hai, jo 16vIM gAthA ke samAna hI hai / jisaprakAra kA bhAva isa gAthA meM hai, ThIka usIprakAra kA bhAva 16vIM gAthA meM bhI pAyA jAtA hai| dUsarI gAthA meM ratnatraya kI bhAvanA kA phala batAyA gayA hai / / ukta donoM gAthAoM para AcArya amRtacandra kI TIkA to hai hI nahIM, AcArya jayasena kI TIkA meM bhI vizeSa kucha nahIM hai, mAtra gAthA kA sAmAnya artha kara diyA gayA hai / ve donoM gAthAe~ mUlata: isaprakAra haiM - NANamhi bhAvaNA khalu kAdavvA daMsaNe caritte ya / te puNa tiNNivi AdA tahmA kuNa bhAvaNaM Ade // jo AdabhAvaNamiNaM Niccuvajutto muNI samAcaradi / so savvadukkhamokkhaM pAvadi acireNa kAleNa // jJAna meM, darzana meM evaM cAritra meM bhAvanA karanA cAhie; kintu ye tInoM AtmA hI haiN| ata: AtmA kI hI bhAvanA karanA cAhie / jo muni tatparatA ke sAtha isa AtmabhAvanA ko karatA hai, vaha sampUrNa du:khoM se thor3e hI kAla meM mukta ho jAtA hai / ukta donoM gAthAoM meM koI naI viSayavastu to hai hI nahIM, inake nahIM hone para bhI viSayavastu ke krama meM koI vyavadhAna nahIM AtA; apitu inake binA hI kramika vikAsa sahI baiThatA hai, jaisA ki AgAmI gAthA kI utthAnikA se spaSTa hai / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana aba yaha prazna upasthita hotA hai ki jaba vyavahAranaya ne paramArtha pratipAdakatva ke kAraNa apane ko bhalI-bhA~ti sthApita kara liyA hai, to phira usakA anusaraNa kyoM nahIM karanA cAhie ? isa prazna ke uttarasvarUpa hI 11vIM gAthA kA janma huA hai, jo isaprakAra hai - vavahAro bhUdattho bhUdattho desido du suddhaNao / bhUdatthamassido khalu sammAdiTThI havadi jIvo // 11 // ( harigIta ) 106 zuddhanaya bhUtArtha hai abhUtArtha hai vyavahAranaya / bhUtArtha kI hI zaraNa gaha yaha AtmA samyak lahe // 11 // 'vyavahAranaya abhUtArtha hai zuddhanaya bhUtArtha hai ' - aisA kahA gayA hai / jo jIva bhUtArtha kA Azraya letA hai, vaha jIva nizcaya se samyagdRSTi hotA hai / ukta gAthA kA bhAva spaSTa karate hue AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM likhate haiM -- " saba hI vyavahAranaya abhUtArtha hone se abhUta (avidyamAnaasatya) artha ko pragaTa karate haiN| eka zuddhanaya hI bhUtArtha hone se bhUta (vidyamAna - satya) artha ko pragaTa karatA hai / aba isI bAta ko udAharaNa dvArA spaSTa karate haiM / yadyapi prabala kIcar3a ke milane se AcchAdita hai nirmalasvabhAva jisakA, aise samala jala kA anubhava karanevAle evaM jala aura kIcar3a ke viveka se rahita adhikAMza loga to usa jala ko malina hI anubhava karate haiN| ve yaha nahIM samajha pAte ki svabhAva se to jala nirmala hI hai, malinatA to mAtra saMyoga meM hai / isakAraNa ve jala ko hI malina mAna lete haiM / tathApi kucha loga apane hAtha se DAle hue katakaphala ke par3ane mAtra se utpanna jala Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 gAthA 11 kIcar3a ke viveka se, apane puruSArtha se pragaTa kiye gaye nirmalasvabhAva se usa jala ko nirmala hI anubhava karate haiM / tAtparya yaha hai ki adhikAMza loga to paMkamizrita jala ko svabhAva se mailA mAnakara vaisA hI pI lete haiM aura aneka rogoM se AkrAnta ho du:khI hote haiM; kintu kucha samajhadAra loga apane viveka se isa bAta ko samajha lete haiM ki jala mailA nahIM hai, isa maile jala meM jala judA hai aura mai judA hai tathA katakaphala ke jariye jala aura maila ko judAjudA kiyA jA sakatA hai / ata: ve svayaM ke hAtha se katakaphala DAlakara maile jala ko itanA nirmala banA lete haiM ki usameM apanA puruSAkAra bhI spaSTa dikhAI dene lagatA hai aura usa jala ko pIkara niroga rahate haiM, ArogyatA kA Ananda lete haiM / isIprakAra prabala karmodaya ke saMyoga se sahaja eka jJAyakabhAva tirobhUta (AcchAdita) ho gayA hai jisakA, aise AtmA kA anubhava karanevAle evaM AtmA aura karma ke viveka se rahita, vyavahAravimohita cittavAle adhikAMza loga to AtmA ko anekabhAvarUpa azuddha hI anubhava karate haiM; tathApi bhUtArthadarzI loga apanI buddhi se prayukta zuddhanaya ke prayoga se utpanna AtmA aura karma ke viveka se apane puruSArtha dvArA pragaTa kiye gaye sahaja eka jJAyakabhAva ko zuddha hI anubhava karate haiM, eka jJAyakabhAvarUpa hI anubhava karate haiM; anekabhAvarUpa nahIM karate / yahA~ zuddhanaya katakaphala ke sthAna para hai; isalie jo zuddhanaya kA Azraya lete haiM ve hI samyak avalokana karate hue samyagdRSTi hote haiM; anya nahIM / isalie karmoM se bhinna AtmA ko dekhanevAloM ko vyavahAranaya anusaraNa karane yogya nahIM hai / " yaha gAthA atyanta gaMbhIra hai, isameM jinAgama kA sAra to bharA hI hai, jinAgama ko samajhane kI vidhi bhI batA dI gaI hai| isa gAthA ke marma Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 108 ko samajhane ke lie atyadhika sAvadhAnI apekSita hai; kyoMki jarAsI cUka ho jAne para bahuta bar3I hAni ho sakatI hai / ___ isa gAthA va isa para likhI AtmakhyAti TIkA kA artha likhane ke uparAnta bhAvArtha likhate hue paNDita jayacandajI chAbar3A hameM saceta karate haiM tathA aneka tathyoM se paricita bhI karAte haiM / ata: unake bhAvArtha ko avikalarUpa se dekhanA Avazyaka hai, jo isaprakAra hai - __ "yahA~ vyavahAranaya ko abhUtArtha aura zuddhanaya ko bhUtArtha kahA hai| jisakA viSaya vidyamAna na ho, asatyArtha ho; use abhUtArtha kahate haiN| zuddhanaya kA viSaya abheda ekAkArarUpa nitya dravya hai; usakI dRSTi meM bheda dikhAI nahIM detA; isalie usakI dRSTi meM bheda avidyamAna, asatyArtha hI kahA jAtA hai| aisA to hai nahIM ki bhedarUpa koI vastu hI na ho| yadi aisA mAneMge to jisaprakAra vedAntamatavAle bhedarUpa anitya ko mAyAsvarUpa kahate haiM, avastu kahate haiM aura abheda-nityazuddhabrahma ko vastu kahate haiM, vaisA hameM bhI mAnanA hogaa| aisA mAnane para sarvathA ekAnta zuddhanaya ke pakSarUpa mithyAdRSTitva kA prasaMga aavegaa| isalie aisA svIkAra karanA hI ThIka hai ki jinavANI syAdvAdarUpa hai aura prayojana ke anusAra nayoM ko yathAyogya mukhya va gauNa karake kathana karatI hai / gaharAI se samajhane kI bAta yaha hai ki prANiyoM ko bhedarUpa vyavahAra kA pakSa to anAdi se hI hai aura isakA upadeza bhI bahudhA sarva prANI paraspara karate haiN| jinavANI meM bhI vyavahAra kA upadeza hastAvalambana jAnakara bahuta kiyA hai, kintu usakA phala to saMsAra hI hai| zuddhanaya kA pakSa to kabhI AyA nahIM aura usakA upadeza bhI virala hai / isalie upakArI zrIguru ne zuddhanaya ke grahaNa kA phala mokSa jAnakara usakA hI upadeza pradhAnatA se diyA hai aura kahA hai ki zuddhanaya bhUtArtha hai, satyArtha hai; isake Azraya karane se samyagdRSTi hotA hai| isako jAne binA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 gAthA 11 jabataka jIva vyavahAra meM magna hai, tabataka AtmA ke jJAna-zraddhAnarUpa nizcayasamyagdarzana nahIM ho sakatA hai| - aisA jaannaa|" yaha gAthA aura isakI TIkA ke par3hane se eka bAta ekadama spaSTa hotI hai ki sabhIprakAra ke vyavahAranaya abhUtArtha haiM, asatyArtha haiM aura ekamAtra zuddhanaya hI bhUtArtha hai, satyArtha hai| ___ aba yahA~ eka jijJAsA sahaja hI utpanna hotI hai ki jinheM yahA~ abhUtArtha kahA jA rahA hai, ve vyavahAranaya kitane prakAra ke haiM, kaunakauna haiM; zuddhanaya kyA hai? ina sabakA svarUpa jAne binA samayasAra ko samajha pAnA saMbhava nahIM lagatA, kyoMki samayasAra meM ina nayoM kA prayoga bAra-bAra AtA hai / vastuta: bAta to yaha hai ki nayoM ko samajhe binA jinAgama ke kisI bhI zAstra kA marma samajha pAnA saMbhava nahIM hai; kyoMki samasta jinAgama nayoM kI bhASA meM hI nibaddha hai; tathApi samayasAra ko samajhane ke lie kama se kama adhyAtmanayoM kA svarUpa samajhanA to atyanta Avazyaka nayoM ke svarUpa ko vistAra se jAnane ke lie 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra'* kA svAdhyAya kiyA jAnA cAhie; kyoMki usameM sabhI prakAra ke nayoM kA Agama ke Aloka meM vistAra se nirUpaNa hai| adhyAtmanayoM ke saMdarbha meM bhI usameM sarvAMga nirUpaNa hai| prazna - usakA svAdhyAya to jijJAsu pAThaka kareMge hI, para adhyAtmanayoM kI sAmAnya jAnakArI to yahA~ bhI dI jAnI cAhie? uttara -jo naya AtmA ke svarUpa ko samajhane-samajhAne meM hI kAma Ate haiM, unheM adhyAtmanaya kahate haiN| * paramabhAvaprakAzaka nayacakra : DaoN. hukamacanda bhArilla; paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura-302015 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana adhyAtmanaya do prakAra ke hote haiM (2) nizcayanaya / vyavahAranaya bhI do prakAra kA hotA hai aura (2) sadbhUtavyavahAranaya / - 1 110 (1) vyavahAranaya aura (1) asadbhUtavyavahAranaya adbhUta aura sadbhUta vyavahAranaya bhI upacarita aura anupacarita ke bheda se do-do prakAra ke hote haiN| isaprakAra kula milAkara vyavahAranaya cAra prakAra kA ho gayA (1) upacarita - asadbhUtavyavahAranaya (2) anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya (3) upacarita - sadbhUtavyavahAranaya (4) anupacarita - sadbhUtavyavahAranaya nizcayanaya bhI do prakAra kA hotA hai (1) azuddhanizcayanaya aura (2) zuddhanizcayanaya / zuddhanizcayanaya tInaprakAra kA hotA hai - (1) ekadezazuddhanizcayanaya (2) zuddhanizcayanaya yA sAkSAt zuddhanizcayanaya aura (3) paramazuddhanizcayanaya / - isaprakAra kula milAkara nizcayanaya bhI cAra prakAra kA ho gayA / . ye cAra prakAra ke vyavahAra aura cAra prakAra ke nizcaya - kula milAkara ATha naya adhyAtmanaya kahe jAte haiM / jo naya saMyoga kA jJAna karAye, use asadbhUtavyavahAranaya kahate haiM / zarIra, strI- putrAdi, makAnAdi ko apanA kahanA, AtmA ko unakA kartA - bhoktA - jJAtA kahanA isI naya kA kAma hai / strI- putrAdi, makAnAdi tathA grAma-nagarAdi dUrastha parapadArthoM ko AtmA ko unakA kartA-bhoktA - jJAtA kahanA apanA kahanA, Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 gAthA 11 upacarita asadvyavahAranaya hai aura AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAharUpa se rahanevAle zarIra ko athavA AtmA aura zarIra ke mile hue rUpa ko AtmA kahanA, AtmA kA kahanA, AtmA ko usakA kartA-bhoktA-jJAtA kahanA anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai| abheda-akhaNDa AtmA ko guNoM aura paryAyoM ke bheda karake samajhanA, samajhAnA, kahanA, sadbhUtavyavahAranaya kA kArya hai| __ alpavikasita evaM vikArI paryAyoM ko AtmA kA kahanA, unakA kartA-bhoktA-jJAtA AtmA ko kahanA upacarita -sadbhUtavyavahAranaya kA kathana hai aura abheda AtmA meM jJAna-darzana-cAritra ke bheda karanA tathA pUrNa vikasita nirmalaparyAyoM ko AtmA kA kahanA, unakA kartAbhoktA-jJAtA AtmA ko kahanA anupacarita-sadbhUtavyavahAranaya kA kArya hai| rAgAdi vikArI bhAvoM se AtmA ko abheda batAnA azuddhanizcayanaya hai| AtmA ko mithyAdRSTi kahanA isI naya kA kAma hai| eka dezazuddhaparyAya se AtmA ko abheda batAnA ekadezazuddhanizcayanaya hai| AtmA ko samyagdRSTi, dezasaMyamI kahanA isI naya kA kathana hai| __ pUrNazuddhaparyAya se AtmA ko abheda batAnA zuddhanizcayanaya yA sAkSAtzuddhanizcayanaya hai / AtmA ko kevalajJAnI kahanA, siddha kahanA isI naya kA kathana hai| ___ AtmA ko sampUrNa zuddhAzuddhaparyAyoM se rahita, guNabheda se bhinna, abheda-akhaNDa-nitya jAnanA-kahanA paramazuddhanizcayanaya hai / trikAlI dhruva jJAyakabhAva isI paramazuddhanizcayanaya kA viSaya hai| paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta yaha jJAyakabhAva hI dRSTi kA viSaya hai aura isake Azraya se hI samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti hotI hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 112 isa gAthA meM jo zuddhanaya zabda kA prayoga hai, vaha paramazuddhanizcayanaya ke artha meM hI hai| yahA~ ekamAtra use hI bhUtArtha kahA gayA hai, zeSa nizcayanaya bhI paramazuddhanizcayanaya kI apekSA vyavahAra hI ho jAte haiM; ata: kisI apekSA ve bhI abhUtArtha ho jAte haiM; parantu paramazuddhanizcayanaya sadA hI bhUtArtha rahatA hai| jaisA ki chaThavIM gAthA ke bhAvArtha meM chAbar3AjI ne likhA hai ki 'azuddhadravyArthikanaya bhI zuddhadravya kI dRSTi meM paryAyArthika hI hai; isalie vyavahAra hI hai - aisA Azaya samajhanA caahie|' gAthA meM spaSTarUpa se kahA gayA hai ki jo jIva bhUtArtha kA Azraya karatA hai, vaha jIva samyagdRSTi hotA hai| ata: yaha sunizcita hI hai ki jisa naya kI viSayabhUta vastu meM apanApana sthApita karane se samyagdarzana hotA hai, vahI naya bhUtArtha hai, satyArtha hai| ukta ATha nayoM meM eka paramazuddhanizcayanaya hI aisA hai, jisake viSayabhUta Atmadravya meM apanApana sthApita hone se samyagdarzana hotA hai; ataH vaha hI vAstavika zuddhanaya hai aura vahI bhUtArtha hai; zeSa sabhI naya abhUtArtha haiN| prazna - ukta vyAkhyA ke anusAra to nizcayanaya ke AraMbhika tIna bheda bhI abhUtArtha ho gye| to kyA azuddhanizcayanaya, ekadezazuddhanizcayanaya evaM sAkSAtzuddhanizcayanaya bhI abhUtArtha haiM ? uttara - 'zuddhanaya' zabda ke prayoga se yaha to sunizcita hI hai ki usameM . azuddhanizcayanaya ko zAmila karanA abhISTa nahIM hai| zuddhanizcayanaya ke saMdarbha meM AcArya jayasena kA vaha kathana draSTavya hai, jisameM ve AcArya amRtacandrakRta artha ko svIkAra karate hue isa gAthA kA eka aura bhI artha karate haiM, jo isaprakAra hai - ___ "dvitIya vyAkhyAna se vyavahAranaya bhI bhUtArtha aura abhUtArtha ina do bhedoMrUpa kahA gayA hai| na kevala vyavahAranaya hI bhUtArtha aura abhUtArtha ke bheda se do prakAra kA hai, apitu zuddhanizcayanaya bhI bhUtArtha aura abhUtArtha ke bheda se do prakAra kA hai|" Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 gAthA 11 ukta kathana se yaha atyanta spaSTa hai ki zuddhanizcayanaya ke bhI aneka bheda hote haiM tathA unameM kucha bhUtArtha aura kucha abhUtArtha hote haiN| zuddhanizcayanaya ke jisa bheda kA viSaya para aura paryAya se rahita, guNabheda se bhinna, abheda, nitya, eka bhagavAna AtmA banatA hai; vaha hI bhUtArtha hai, satyArtha hai; zeSa sabhI abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| / vaise to pratyeka naya apane prayojana kI dRSTi se bhUtArtha hotA hai arthAt apane prayojana ko siddha karane kI apekSA bhUtArtha hai, para samyagdarzana kI prApti ekamAtra zuddhanaya (paramazuddhanizcayanaya) ke Azraya se hI hotI hai; ataH isa dRSTi se ekamAtra vahI bhUtArtha hai / prazna - AcArya jayasena ke ukta kathana se to vyavahAra bhI bhUtArtha ho gayA? uttara - vyavahAra bhI kathaMcit bhUtArtha hai| yaha bAta caudahavIM gAthA meM pA~ca udAharaNoM ke mAdhyama se pA~ca boloM meM kI gaI hai| jisakI vistRta carcA yathAsthAna hogI hii| isa gAthA ke bhAvArtha meM paNDita jayacandajI chAbar3A ne bhI yaha bAta spaSTa kara dI hai| sAtha hI yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki prANiyoM ko vyavahAra kA pakSa to anAdi se hI hai aura isakA upadeza bhI bahuta diyA jAtA hai, jahA~ dekho isI kI carcA hotI hai| jinavANI meM bhI yathAsthAna isakI paryApta carcA prApta hotI hai| itanA saba hone para bhI antata: usakA phala to saMsAra hI hai, usake Azraya se mukti prApta honA saMbhava nahIM hai| zuddhanaya kA pakSa anAdi se abhItaka AyA nahIM hai aura usakA upadeza bhI virala hai| ataH usI kI mukhyatA se nirUpaNa hai aura yahA~ usI kA Azraya lene kI preraNA dI gaI hai, usI ko bhUtArtha kahA hai| prazna - "nizcayamiha bhUtArthaM vyavahAraM vrnnyntybhuutaarthm| bhUtArthabodhavimukhaH prAyaH sarvo'pi sNsaarH||5|| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana nizcayanaya ko bhUtArtha aura vyavahAranaya ko abhUtArtha kahA gayA hai aura prAya: sampUrNa saMsAra bhUtArtha ke jJAna se vimukha hI hai|" puruSArthasiddhyupAya ke ukta kathana meM AcArya amRtacandra ne nizcayanaya ko bhUtArtha kahA hai aura samayasAra kI gyArahavIM gAthA meM AcArya kundakunda ne zuddhanaya ko bhUtArtha kahA hai| nizcayanaya meM to nizcayanaya ke cAroM hI bheda garbhita hote haiM, para zuddhanaya meM azuddhanizcayanaya nahIM AtA / isaprakAra ina donoM kathanoM meM antara dikhAI detA hai / ata: prazna yaha hai ki yahA~ kisa naya ko grahaNa kiyA jAya ? uttara - donoM kathanoM meM koI antara nahIM hai| donoM hI sthAnoM para paramazuddhanizcayanaya hI grahaNa karanA cAhie; kyoMki sampUrNa saMsAra paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta trikAlI dhruva jJAyakabhAva se hI vimukha hai aura usI ke Azraya se samyagdarzana kI prApti hotI hai| ukta sandarbha meM svAmIjI ke vicAra bhI draSTavya haiM 114 - "paMcAdhyAyI meM to aisA kahA hai ki jo nizcayanaya ke do bheda karate haiM, ve sarvajJa kI AjJA ke bAhara haiM / vahI bAta yahA~ kahate haiM ki trikAlI dhruva bhagavAna AtmA dhruva - akhaNDa - ekarUpa bhUtArtha satvastu yA usako jAnanevAlA jJAnAMza hI zuddhanaya hai aura vaha eka hI hai, usake do bheda nahIM haiN| paryAyasahita yA rAgasahita AtmA ko jAnanA so nizcaya - aisI bAta yahA~ nahIM hai / yahA~ trikAlI dhruva ekarUpa zuddha jJAyakarUpa hI satyArtha hai aura use jAnanevAlA zuddhanaya bhI eka hI hai, usake do bheda nahI hai / " - prazna mUla gAthA meM vyavahAranaya ko abhUtArtha evaM zuddhanaya ko bhUtArtha kahA gayA hai; parantu azuddhanizcayanaya ko na bhUtArtha kahA hai aura na hI abhUtArtha hI kahA hai; usake bAre meM to AcAryadeva mauna haiN| phira 1. pravacanaratnAkAra (gujarAtI), bhAga 1, pRSTha 139 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 gAthA 11 bhI puruSArthasiddhyupAya meM nizcayanaya ko bhUtArtha kahA hai| cUMki azuddhanizcayanaya nizcayanaya kA hI eka bheda hai; ata: use bhUtArtha kahanA hI ThIka lagatA hai| uttara - nahIM, yaha ThIka nahIM hai; kyoMki mUla gAthA meM jaba zuddhanaya zabda hai to usameM azuddhanaya ko kaise zAmila kiyA jA sakatA hai| dUsare bRhadravyasaMgraha kI gAthA 48 kI TIkA meM AtA hai ki 'sa cAzuddhanizcayaH zuddhanizcayApekSayA vyavahAra eva - aura vaha azuddhanizcayanaya zuddhanizcayanaya kI apekSA vyavahAra hI hai|' ukta kathana ke AdhAra para azuddhanizcayanaya vyavahAra hone se abhUtArtha hI hai, bhUtArtha nhiiN| paramazuddhanizcayanaya ko chor3akara nizcayanaya ke zeSa bheda kisaprakAra vyavahArapane ko prApta hokara abhUtArtha ho jAte haiM - isa para vistAra se vicAra karate hue paramabhAvaprakAzaka nayacakra meM jo likhA gayA hai, vaha isaprakAra hai - "bAta yahA~ taka hI samApta nahIM hotI; kyoMki jaba zuddhanizcayanaya kI apekSA se azuddhanizcayanaya vyavahAra ho jAtA hai, to zuddhanizcaya ke prabhedoM meM bhI aisA kyoM nahIM ho ?' arthAt hotA hI hai| paramazuddhanizcayanaya kI apekSA sAkSAtzuddhanizcayanaya evaM ekadezasuddhanizcayanaya bhI vyavahAra hI kahe jAte haiN| 'na tathA' zabda se sabakA niSedha karanevAlA paramazuddhanizcayanaya kabhI bhI kisI bhI naya dvArA niSiddha nahIM hotA, ata: vaha kabhI bhI vyavahArapane ko prApta nahIM hotA; kintu vaha sabakA niSedha karake svayaM nivRtta ho jAtA hai aura nirvikalpa AtmAnubhUti kA udaya hotA hai| vAstava meM yaha AtmAnubhUti kI prApti hI isa sampUrNa prakriyA kA phala hai|" 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 82 2. vahI, pRSTha 97 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 116 ukta maMthana se yaha spaSTa hai ki dRSTi ke viSayabhUta trikAlI dhruva bhagavAna AtmA kA pratipAdaka zuddhanaya (paramazuddhanizcayanaya) hI eka bhUtArtha hai, satyArtha hai; zeSa sabhI naya vyavahAra hone se abhUtArtha haiM, asatyArtha haiM / zuddhanaya athavA zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ke Azraya se hI samyagdarzana kI prApti hotI hai; ataH ekamAtra vahI upAdeya hai| dharma paribhASA nahIM, prayoga hai| para aura vikArI-avikArI paryAyoM se bhinna jJAnAnandasvabhAvI caitanya dhruvatattva hI Azraya karane yogya paramapadArtha hai| vaha svayaM dharmasvarUpa hai| usake Azraya se hI paryAya meM dharma prakaTa hotA hai| ataH sukhAbhilASI ko, AtmArthI ko, mumukSu ko apane ko pahicAnanA cAhie, apane meM jama jAnA cAhie, rama jAnA caahie| sukha pAne ke lie anyatra bhaTakanA Avazyaka nhiiN| apanA sukha apane meM hai, para meM nahIM, paramezvara meM bhI nahIM; ataH sukhArthI kA paramezvara kI ora bhI kisI AzA-AkAMkSA se jhA~kanA nirarthaka hai| terA prabhu tU svayaM hai| tU svayaM hI ananta sukha kA bhaNDAra hai, sukhasvarUpa hai, sukha hI hai| sukha ko kyA cAhanA? cAha hI duHkha hai| paMcendriya ke viSayoM meM sukha hai hI nhiiN| cakravartI kI sampadA pAkara bhI yaha jIva sukhI nahIM ho paayaa| jJAnI jIvoM kI dRSTi meM cakravartI kI sampatti kI koI kImata nahIM hai, ve use jIrNa tRNa ke samAna tyAga dete haiM aura antara meM samA jAte haiN| antara meM jo ananta Anandamaya mahimAvanta padArtha vidyamAna hai, usake sAmane bAhya vibhUti kI koI mahimA nhiiN| dharma paribhASA nahIM, prayoga hai| ata: AtmArthI ko dharma ko zabdoM meM raTane ke bajAya jIvana meM utAranA cAhie, dharmamaya ho jAnA caahie| ___- tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 38 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 12 aba yaha prazna phira upasthita hotA hai ki jaba zuddhanaya ke Azraya se hI samyagdarzana hotA hai, vyavahAra ke Azraya se nahIM; isalie pratyagAtmadarziyoM ke lie vyavahAranaya anusaraNa karane yogya nahIM hai to phira isa vyavahAranaya kA upadeza hI kyoM diyA jAtA hai? isa prazna ke uttara meM bArahavIM gAthA meM kahA gayA hai ki vyavahAranaya bhI kinhIM-kinhIM ko kabhI-kabhI prayojanavAna hotA hai; isalie yaha sarvathA niSedha karane yogya nahIM hai aura isalie jinavANI meM isakA upadeza diyA gayA hai| yaha vyavahAranaya kinako aura kaba prayojanavAna hai ? - yaha batAnA hI bArahavIM gAthA kA mUla pratipAdya hai| mUla gAthA isaprakAra hai - suddho suddhAdeso NAdavvo paramabhAvadarasIhiM / vavahAradesidA puNa je du aparameTThidA bhAve // 12 // ( harigIta ) paramabhAva ko jo prApta haiM ve zuddhanaya jJAtavya haiM / jo raheM aparamabhAva meM vyavahAra se upadiSTa haiM // 12 // jo zuddhanaya taka pahu~cakara zraddhAvAna hue tathA pUrNa jJAna-cAritravAna ho gaye haiM, unheM zuddhAtmA kA upadeza karanevAlA zuddhanaya jAnane yogya hai aura jo jIva aparamabhAva meM sthita haiM, zraddhA-jJAna-cAritra ke pUrNabhAva ko nahIM pahu~ca sake haiM, sAdhaka-avasthA meM hI sthita haiM, ve vyavahAranaya dvArA upadeza karane yogya haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa karate haiM - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana " jo puruSa antima pAka se utare hue zuddha svarNa ke samAna vastu ke utkRSTabhAva kA anubhava karate haiM; unheM prathama, dvitIya Adi pAkoM kI paramparA se pacyamAna azuddha svarNa ke samAna anutkRSTa- madhyama bhAvoM kA anubhava nahIM hotaa| isalie unheM to zuddhadravya kA pratipAdaka evaM acalita - akhaNDa ekasvabhAvarUpa bhAva kA prakAzaka zuddhanaya hI sabase Upara kI eka prativarNikA samAna hone se jAnane meM AtA huA prayojanavAna hai; parantu jo puruSa prathama, dvitIya Adi aneka pAkoM kI paramparA se pacyamAna azuddhasvarNa ke samAna anutkRSTa- madhyamabhAva kA anubhava karate haiM; unheM antima tAva se utare hue zuddhasvarNa ke samAna utkRSTabhAva kA anubhava nahIM hotA hai| isalie unheM azuddhadravya kA pratipAdaka evaM bhinna-bhinna eka-eka bhAvasvarUpa aneka bhAvoM kA prakAzaka vyavahAranaya vicitra aneka varNamAlAoM ke samAna hone se jAnane meM AtA huA usa kAla prayojanavAna hai; kyoMki tIrtha aura tIrthaphala kI aisI hI vyavasthA hai / kahA bhI hai jar3a jiNamayaM pavajjaha tA mA vavahAraNicchae muyaha / ekkeNa viNA chijjana titthaM aNNeNa uNa taccaM // ---- 118 yadi tuma jinamata kA pravartana karanA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM nayoM meM se eka ko bhI mata chor3o; kyoMki vyavahAranaya ke binA tIrtha kA evaM nizcayanaya ke binA tattva kA nAza ho jAvegA / " ukta sandarbha meM paramabhAvaprakAzaka nayacakra kA nimnAMkita kathana draSTavya hai "isameM kahA gayA hai ki vyavahAra ke binA tIrtha kA lopa ho jAvegA aura nizcaya ke binA tatva kA lopa ho jAvegA arthAt tattva kI prApti nahIM hogii| yahA~ 'tIrtha' kA artha upadeza aura 'tattva' kA artha zuddhAtmA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 gAthA 12 kA anubhava hai| upadeza kI prakriyA pratipAdana dvArA sampanna hotI hai, tathA pratipAdana karanA vyavahAra kA kAma hai; ata: vyavahAra ko sarvathA asatyArtha mAnane se tIrtha kA lopa ho jAvegA - aisA kahA hai| zuddhAtmA kA anubhava nizcayanaya ke viSayabhUta artha meM ekAgra hone para hotA hai; ataH nizcayanaya ko chor3ane para tattva kI prApti nahIM hogI arthAt AtmA kA anubhava nahIM hogA - aisA kahA hai| dvAdazAMga jinavANI meM vyavahAra dvArA jo bhI upadeza diyA gayA hai, usakA sAra ekamAtra AtmA kA anubhava hI hai| AtmAnubhUti hI samasta jinazAsana kA sAra hai| isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki upadeza kI prakriyA meM vyavahAranaya pradhAna hai aura anubhava kI prakriyA meM nizcayanaya pradhAna hai| AtmA ke anubhava meM vyavahAranaya svata: gauNa ho gayA hai| isalie AtmAnubhava ke abhilASI AtmArthI nizcayanaya ke samAna hI vyavahAra ko upAdeya kaise mAna sakate haiM ? vyavahAra kI jo upAdeyatA hai, ve use bhI acchI taraha jAnate haiN| jJAnIjana jaba vyavahAranaya ko heya yA asatyArtha kahate haiM to use gauNa karake hI asatyArtha kahate haiM, abhAva karake nahIM - yaha bAta dhyAna meM rakhane yogya hai| gAthA kI prathama paMkti meM kahA gayA hai ki yadi tuma jinamata ko pravartAnA cAhate ho to vyavahAra-nizcaya ko mata chodd'o| pravartAnA' zabda ke do bhAva hote haiN| eka to tIrtha-pravartana aura dUsarA aatmaanubhv| 'tIrthapravartana' kA artha jinadharma kI upadeza-prakriyA ko nirantaratA pradAna karanA hai / ata: yadi jinadharma kI upadeza-prakriyA ko nirantaratA pradAna karanA hai to vaha vyavahAra dvArA hI saMbhava hogA, anirvacanIya yA 'na tathA' zabda dvArA vaktavya nizcayanaya se nahIM; kintu jinamata kA vAstavika pravartana to AtmAnubhavana hI hai; ata: AtmAnubhUtirUpa jinamata kA pravartana to nizcayanaya ke viSayabhUta artha meM magna hone para Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 120 hI saMbhava hai| yahA~ upadeza ke vikalparUpa vyavahAranaya ko kahA~ sthAna prApta ho sakatA hai? __ tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kA tIrtha Aja bhI pravartita hai; kyoMki unakI vANI meM nirUpita zuddhAtmavastu kA anubhava jJAnIjana Aja bhI karate haiM - yaha vyavahAra aura nizcaya kI adbhuta saMdhi hai| anubhava kI preraNA kI dezanArUpa vyavahAra aura anubhavarUpa nizcaya kI vidyamAnatA vyavahAra-nizcaya ko nahIM chor3ane kI prakriyA hai, jisakA Adeza ukta gAthA meM diyA gayA hai| dUsare prakAra se vicAra kareM to mokSamArga kI paryAya ko tIrtha kahA jAtA hai tathA jisa trikAlI dhruva nija zuddhAtmavastu ke Azraya se mokSamArga kI paryAya pragaTa hotI hai, use tattva kahate haiM; ata: vyavahAra ko nahIM mAnane se mokSamArgarUpa tIrtha aura nizcayanaya ko nahIM mAnane se nija zuddhAtmatattva ke lopa kA prasaMga upasthita hogaa|" isa saMdarbha meM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke vicAra bhI draSTavya haiM - __ "jinamata arthAt vItarAga abhiprAya kA pravartana karAnA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM nayoM ko mata chodd'o| 'vyavahAra nahIM hai' - aisA mata kaho / vyavahAra hai, kintu gAthA 11 meM jo asatya kahA hai, vaha trikAladhruva nizcaya kI vivakSA meM gauNa karake asatya kahA hai; bAkI vyavahAra hai, mokSa kA mArga hai / vyavahAranaya na mAno to tIrtha kA nAza ho jaaygaa| cauthA, pA~cavA~, chaThavA~ Adi caudaha guNasthAna jo vyavahAra ke viSaya haiM, ve haiM - mokSa kA upAya jo samyagdarzana-jJAnacAritra haiM, ve vyavahAra haiM / caudaha guNasthAna dravya meM nahIM haiM - yaha to ThIka, kintu paryAya meM bhI nahIM hai - aisA kahoge to tIrtha kA hI nAza ho jAyegA tathA tIrtha kA phala jo mokSa aura siddhapada hai, usakA bhI 1. paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 81 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 gAthA 12 abhAva ho jaayegaa| aisA hone para jIva ke saMsArI aura siddha - aise jo do vibhAga par3ate haiM, vaha vyavahAra bhI nahIM rahegA / ___ bhAI ! bahuta gaMbhIra artha hai| bhASA to dekho| yahA~ mokSamArga kI paryAya ko 'tIrtha' kahA aura vastu ko 'tattva' kahA hai| trikAlI dhruva caitanyaghana vastu nizcaya hai / yadi usa vastu ko nahIM mAneMge to tattva kA nAza ho jAegA aura tattva ke abhAva meM, tattva ke Azraya se utpanna huA jo mokSamArgarUpa tIrtha, vaha bhI nahIM rhegaa| isa nizcayarUpa vastu ko nahIM mAnane se tattva kA aura tIrtha kA donoM kA nAza ho jAyegA; isalie vastusvarUpa jaisA hai, vaisA yathArtha maannaa| jabataka pUrNatA nahIM huI, tabataka nizcaya aura vyavahAra donoM hote haiM / pUrNatA ho gaI arthAt svayaM meM pUrNa sthira ho gayA, vahA~ sabhI prayojana siddha ho gye| usameM tIrtha va tIrthaphala sabhI kucha A gayA / " prazna -'paramabhAva meM sthita puruSoM ko zuddhanaya jAnane yogya hai aura jo aparamabhAva meM sthita haiM, ve vyavahAranaya dvArA upadeza karane yogya haiN|' - gAthA meM samAgata ukta kathana meM mUla samasyA yaha hai ki guNasthAna paripATI ke anusAra kinheM paramabhAva meM sthita mAnA jAya aura kinheM aparamabhAva meM sthita mAnA jAya ? uttara - yadyapi AcArya amRcandra ne antima pAka se utare hue zuddhasvarNa evaM prathama-dvitIya pAkoM kI paramparA se pacyamAna azuddhasvarNa kA udAharaNa dekara bahuta kucha spaSTa kara diyA hai; tathApi guNasthAnoM kA spaSTa ullekha na hone se citta meM thor3I-bahuta aspaSTatA banI hI rahatI hai / ___ tAtparyavRtti meM AcArya jayasena bhI 'paramabhAva' zabda kI vyAkhyA meM to guNasthAnoM kA spaSTa ullekha nahIM karate, parantu aparamabhAva' kI vyAkhyA meM jo kucha likhate haiM, vaha mUlataH isaprakAra hai : 1. pravacanaratnAkara bhAga 1, pRSTha 162-63 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 122 ___ "ke SAM je ye puruSAH du punaH aparame azuddhe asaMyatasamyagdRSTyapekSayA zrAvakApekSayA vA sarAgasamyagdRSTilakSaNe zubhopayoge pramattApramattasaMyatApekSayA ca bhedaratnatrayalakSaNe vA ThidA sthitAH / kasmin sthitAH ? bhAve jIvapadArthe teSAmiti bhAvArtha : / " tAtparyavRtti ke uktAMza kA artha vIrasAgarajI mahArAja isaprakAra karate haiM - "jo puruSa aparamabhAva meM sthita haiM, arthAt caturthaguNasthAnavartI asaMyatasamyagdRSTi kI apekSA se athavA paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI apekSA se jo sarAgasamyagdarzana-lakSaNa zubhopayoga meM sthita haiM athavA SaSTha-saptama guNasthAnavartI pramatta-apramatta saMyata (sakalasaMyama) kI apekSA bhedaratnatrayalakSaNa zubhopayoga meM - jIvapadArtha meM sthita haiM, unake liye vyavahAranaya prayojanavAna hai|'' ukta kathana se spaSTa hai ki zubhAzubhabhAvarUpa azuddhabhAva aparamabhAva hai aura zuddhopayogarUpa zuddhabhAva paramabhAva hai| yaha bhI spaSTa hai ki caturtha guNasthAna se siddha avasthA taka paramabhAva aura aparamabhAva ko yathAsthAna yathAyogya ghaTita kiyA jA sakatA hai| ukta kathana se to yahI pratIta hotA hai ki caturtha guNasthAna ke pahale nizcaya aura vyavahAranaya nahIM hote|nishcy aura vyavahAranaya samyagjJAna ke aMza haiM; ataH unakA yathArtharUpa meM honA samyagdRSTi ke hI saMbhava hai| tathApi isa saMdarbha meM isI gAthA ke bhAvArtha meM vyakta jayacandajI chAbar3A ke vicAra bhI draSTavya haiM - __ "jahA~taka yathArtha jJAna-zraddhAna kI prAptirUpa samyagdarzana kI prApti nahIM huI ho, vahA~taka to jinase yathArtha upadeza milatA hai - aise jinavacanoM ko sunanA, dhAraNa karanA tathA jinavacanoM ko kahanevAle zrIjinaguru kI bhakti, jinabimba ke darzana ityAdi vyavahAramArga meM pravRtta 1. samayasAra : zrIsamayasAra prakAzana samiti, zukravAra peTha, solapura-2, pRSTha 17 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 gAthA 12 honA prayojanavAna hai; aura jinheM zraddhAna-jJAna to huA hai kintu sAkSAt prApti nahIM huI - unheM pUrvakathita kArya, paradravya kA Alambana chor3anerUpa aNuvrata-mahAvrata kA grahaNa, samiti, gupti aura paMcaparameSThI ke dhyAnarUpa pravartana tathA usIprakAra pravartana karanevAloM kI saMgati evam vizeSa jAnane ke lie zAstroM kA abhyAsa karanA ityAdi vyavahAramArga meM svayaM pravartana karanA aura dUsaroM ko pravartana karAnA - aise vyavahAranaya kA upadeza aMgIkAra karanA prayojanavAna hai / ___ vyavahAranaya ko kathaMcit asatyArtha kahA gayA hai, kintu yadi koI use sarvathA asatyArtha jAnakara chor3a de to vaha zubhopayogarUpa vyavahAra ko hI chor3a degA aura use zuddhopayoga kI sAkSAt prApti to huI nahIM hai, isase ulTA azubhopayoga meM Akara, bhraSTa hokara, cAhe jaisI svecchArUpa pravRtti karegA to vaha narakAdi gati tathA paramparA se nigoda ko prApta hokara saMsAra meM hI bhramaNa karegA / __isalie zuddhanaya kA viSaya jo sAkSAt zuddha AtmA hai, usakI prApti jabataka na ho tabataka vyavahAra bhI prayojanavAna hai - aisA syAdvAdamata meM zrIguruoM kA upadeza hai / " ukta sandarbha meM paNDitapravara ToDaramalajI ke vicAra draSTavya haiM - "nizcayanaya se jIva kA svarUpa guNasthAnAdi vizeSoM se rahita abheda vastu mAtra hI hai aura vyavahAranaya se guNasthAnAdi vizeSoM se sahita aneka prakAra hai / vahA~ jo jIva sarvotkRSTa, abheda, eka svabhAva ko anubhava karate haiM, unako to zuddha upadezarUpa jo zuddha nizcayanaya hai, vahI kAryakArI hai; kintu jo svAnubhava dazA ko prApta nahIM hue haiM athavA svAnubhava dazA se chUTakara savikalpa dazA meM A gaye haiM - isaprakAra anutkRSTadazA ko prApta haiM, azuddhasvabhAva meM sthita haiM; unake lie vyavahAranaya prayojanavAna hai|" 1. samyagjJAnacandrikA, pIThikA, pRSTha 9-10 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 samayasAra anuzIlana ukta kathanoM meM atyanta spaSTarUpa se ullekha hai ki jabataka samyagdarzana kI prApti nahIM huI hai, tabataka vyavahAramArga meM pravRtta honA prayojanavAna hai / tathA jinheM darzana-jJAna kI prApti to ho gaI hai; para sAkSAt prApti nahIM huI hai, unheM bhI vyavahAramArga meM pravartana karanAkarAnA prayojanavAna hai| isase siddha hotA hai ki samyagdarzana ke pUrva meM bhI vyavahAranaya prayojanavAna hai / ukta sampUrNa kathana kA gaharAI se adhyayana karane se hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki paramabhAva evaM aparamabhAva ko nimnAMkita tIna prakAra se ghaTita kara sakate haiM - 1. AtmAnubhavI samyagdRSTi jJAnI puruSa zraddhA kI apekSA paramabhAva meM sthita haiN| ata: unheM dezanAlabdhirUpa vyavahAra kA koI vizeSa prayojana nahIM rahA; kyoMki samajhane yogya trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ko ve samajha cuke haiM, anubhava bhI kara cuke haiM / / ___ ajJAnI mithyAdRSTi aparamabhAva meM sthita haiN| ve AtmA ko nahIM samajhate haiM / ata: unheM AtmA kA svarUpa samajhAnevAlA vyavahAranaya prayojanavAna hai / AThavIM gAthA meM mleccha ke udAharaNa se isa bAta ko bhalI-bhA~ti spaSTa kiyA gayA hai| vahA~ jisane 'AtmA' zabda bhI nahIM sunA hai - aisA ajJAnI mithyAdRSTi ziSya liyA hai| use samajhAne ke lie hI vyavahAra ke upadeza kI upayogitA batAI hai / nizcaya-vyavahAra saMbaMdhI yaha prakaraNa bhI vahIM se AraMbha huA hai, jo yahA~ bArahavIM gAthA meM Akara samApta ho rahA hai / ata: yahA~ mithyAdRSTi ajJAnI ko aparamabhAva meM lenA anucita pratIta nahIM hotA / mukhyarUpa se samajhAnA to ajJAnI ko hI hai aura vyavahAra kI upayogitA bhI samajhane-samajhAne meM hI adhika hai| Akhira vyavahAra Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 12 nizcaya kA pratipAdaka hI to hai; ataH nizcaya ko nahIM jAnanevAle ko hI vyavahAramArga se samajhanA - samajhAnA prayojanavAna hai / 125 2. zubhopayoga aura zuddhopayoga kI apekSA caturtha guNasthAnavartI avirata - samyagdRSTi, paMcamaguNasthAnavartI aNuvratI evaM SaSThaguNasthAnavartI mahAvratI munirAja zubhopayoga ke kAla meM aparamabhAva meM sthita haiM aura anubhava ke kAla meM tathA saptamAdi-guNasthAnoM meM sthita zuddhopayogI paramabhAva meM sthita haiN| 3. chadmastha aura vItarAgI - sarvajJa kI apekSA bArahaveM guNasthAna taka ke sabhI jJAnI - ajJAnI chadmastha aparamabhAva meM sthita haiM aura terahaveM guNasthAna se lekara Age ke sabhI vItarAgI - sarvajJa paramabhAva meM sthita haiM; kyoMki antimapAka se utare hue zuddhasvarNa ke samAna zuddhatA to unhIM para ghaTita hotI hai / prazna - zuddhopayogiyoM ko zuddhanaya kA upadeza dene kI kyA AvazyakatA hai, anubhava ke kAla meM ve upadeza ko grahaNa bhI kaise kareMge? tathA samyagdRSTiyoM ko vyavahAra se samajhAne kI kyA AvazyakatA hai, kyoMki ve vastutattva ko samajhakara hI samyagdRSTi hue haiM / ataH prazna yaha hai ki zuddhopayogiyoM ko zuddhanaya aura samyagdRSTiyoM ko vyavahAranaya kisaprakAra prayojanavAna hoMge ? uttara - yahA~ nizcaya - vyavahAra ke upadeza dene kI vivakSA nahIM hai| yahA~ to yaha batAyA jA rahA hai ki zuddhi aura azuddhi kI kahA~kahA~ kyA-kyA sthiti rahatI hai| kisa bhUmikA meM kitanI zuddhatA rahatI hai aura kitanA rAga rahatA hai - yahA~ to basa yahI batAnA abhISTa hai / jisa bhUmikA meM jitanA rAga- vyavahAra rahatA hai, usa bhUmikA meM vaha rAga- vyavahAra usa kAla jAnane meM AtA huA prayojanavAna hai / isIprakAra jisa bhUmikA meM jitanI zuddhi vidyamAna rahatI hai, vaha bhI mAtra jAnane meM AtI huI prayojanavAna hai / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 126 ukta saMdarbha meM AtmakhyAti meM samAgata nimnAMkita kathana vizeSa dhyAna dene yogya hai - "zuddhanayaH ... parijJAyamAnaH prayojanavAn / .vyavahAranayo .. parijJAyamAnaH tadAtve prayojanavAn / zuddhanaya jAnane meM AtA huA prayojanavAna hai aura vyavahAranaya usakAla jAnane meM AtA huA prayojanavAna hai|" ukta kathana meM zuddhanaya ko jAnane meM AtA huA prayojanavAna kahA hai aura vyavahAranaya ko usakAla jAnane meM AtA huA prayojanavAna kahA hai| isameM upadeza dene aura grahaNa karane kI bAta hI kahA~ AtI hai? ukta donoM nayoM ke viSaya to yathAsthAna jAne hue hI prayojanavAna haiN| __ukta sandarbha meM svAmIjI ne jo spaSTIkaraNa diyA hai, vaha isaprakAra ___ "jo zuddhanaya taka pahu~cakara zraddhAvAna hue haiM tathA pUrNajJAnacAritravAna ho gaye haiM, unheM to zuddha AtmA kA upadeza karanevAlA zuddhanaya jAnane yogya hai / dekho, zuddhanaya kA Azraya (zuddhanaya ke viSaya kA Azraya) to samakitI ko hotA hai| yahA~ to zuddhanaya (kevalajJAna hone para) pUrNa ho gayA hai, usakA Azraya karane ko aba rahA nahIM, isa apekSA se yahA~ bAta kI hai| jo zuddhanaya taka pahu~cakara zraddhAvAna hue, arthAt jo kevalajJAna ko prApta hue tathA jinhoMne cAritra kI sampUrNa sthiratA ko prApta kara liyA, unheM to zuddhanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA ke Azraya karane kA prayojana rahA nahIM, unheM to zuddhanaya mAtra jAnane yogya hai| arthAt isakA phala jo kRtakRtyapanA AyA, usakA kevalajJAna meM jJAna huaa| pUrNa nirvikalpadazA jise ho gaI, vaha use mAtra jAnatA hai| adhUrI dazA meM honevAlA rAga use nahIM hai| isalie vyavahAra bhI usake nahIM rhtaa|' 1. pravacanaralAkara (hindI), bhAga 1, pRSTha 158 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 gAthA 12 ___jo jIva aparamabhAva meM sthita haiM arthAt zraddhA-jJAna-cAritra ke pUrNabhAva ko nahIM pahu~ca sake haiM, sAdhaka-avasthA meM hI sthita haiM; unheM vyavahAra dvArA bhI upadeza karane yogya hai| samyagdarzana huA hai, kintu samyagjJAna-cAritra pUrNa nahIM hue| sarvajJatA kI pratIti huI hai, kintu sarvajJapada prakaTa nahIM huA hai| - aisI sAdhaka dazA meM jo sthita haiM, ve 'vyavahAradezitAH' arthAt vyavahAra dvArA upadeza karane yogya haiM / zabda to 'vyavahAradezitAH' hai; kintu isakA vAcyArtha to yaha hai ki usa kAla meM jo kucha vyavahAra hai, vaha jAnane yogya hai| pratisamaya sAdhaka ko zuddhatA bar3hatI hai, azuddhatA ghaTatI hai / jisa samaya jitanI zuddhatAazuddhatA hai, vaha mAtra jAnane ke lie prayojanavAna hai / " zuddhanaya jAnA huA prayojanavAna hai aura vyavahAranaya usakAla jAnA huA prayojanavAna hai| zuddhanaya kA viSayabhUta AtmA to sadA hI jAnane yogya hai, para vaha paramabhAva ko prApta puruSoM ko hI jAnane meM AtA hai| vyavahAranaya ke viSayabhUta aNuvrata-mahAvratAdi evaM bhakti-svAdhyAya Adi ke zubhabhAva bhUmikAnusAra jisa-jisa samaya jo-jo Ate haiM; ve saba usa-usa samaya jAne hue prayojanavAna haiM / tAtparya yaha hai ki ve karane yogya haiM; upAdeya haiM' - aisI bAta nahIM hai; apitu ve nicalI bhUmikA meM Aye binA nahIM rahate; ataH unheM vItarAgabhAva se apane jJAna ke jJeya banA lenA cAhie / na to unameM upAdeyabuddhi rakhanI cAhie aura na unake AjAne se Akula-vyAkula hI honA cAhie; balki aisA jAnanA cAhie kI cauthe-pA~caveM evaM chaThe guNasthAna kI bhUmikA meM aise bhAvoM kA honA sahajavRtti hI hai| Age bhI jahA~taka chadmastha avasthA hai, vahA~taka abuddhipUrvaka yathAyogya rAgabhAva vidyamAna rahate haiM, para ve bhI mAtra usakAla jAne hue prayojanavAna haiN| ve karane yogya nahIM haiM, para hote avazya haiN| ata: unheM nirvikArabhAva se jAnakara sahajabhAva dhAraNa karanA hI zreSTha hai / 2. pravacanaratnAkara (hindI), bhAga 1, pRSTha 158-59 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 128 isaprakAra isa bArahavIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki vyavahAranaya abhUtArtha hai, asatyArtha hai; tathApi vaha bhI kabhI-kabhI kisI-kisI ko prayojanavAna hai / 'nizcaya-vyavahAranayoM kI upayogitA para samucita prakAza DAlane ke uparAnta aba syAdvAdAMkita jinavacanoM meM ramaNa karanevAle satpuruSa hI samayasAra ko prApta karate haiM'- isaprakAra ke bhAvoM se bharA huA maMgala kalaza sthApita karate haiN| ___ AcArya amRtacandra ne samayasAra kI viSayavastu ko lekara adhyAtmarasa se sarAvora 278 chanda likhe haiM, jo 'AtmakhyAti' nAmaka saMskRta TIkA ke hI abhinna aMga haiM / AtmakhyAti TIkArUpI svarNahAra meM ve muktAmaNiyoM kI bhA~ti yathAsthAna jar3e hue haiN| isaprakAra isa AtmakhyAti TIkA meM vividhavarNI chandoM aura prAJjala gadya kA maNikAMcana saMyoga ho rahA hai| viSayavastu ke anusAra vividhavarNI chandoM meM racita aura vibhinna alaMkAroM se alaMkRta ye chanda 'kalaza' nAma se jAne jAte haiN| AtmakhyAti se susajjita samayasArarUpI mandira ke gaganacumbI zikhara para Arohita ye kalaza apane Apa meM adbhuta haiM, ajor3a haiN| AtmakhyAti meM to ve tila meM tela kI bhA~ti samAhita haiM hI, ve pRthakpa se svataMtra grantha ke rUpa meM bhI pratiSThita ho cuke haiN| AtmakhyAti saMskRta TIkA kI bhASATIkA likhanevAloM ne to unakA anuvAda kiyA hI hai, kintu unapara svataMtrarUpa se bhI TIkAe~ likhI gaI haiM; jinameM AcArya zubhacandrakRta 'paramAdhyAtmataraMgiNI' nAmaka saMskRta TIkA, kalazaTIkA nAma se prasiddha pANDe rAjamalajI bAlabodha nAma kI hindI TIkA evaM 'adhyAtma-amRtakalaza' nAma se prasiddha paNDita jaganmohanalAlajI kI 'svAtmaprabodhanI' nAma kI hindI TIkA ullekhanIya haiN| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 kalaza 4 inake atirikta pANDe rAjamalajI kI bAlabodha TIkA ko AdhAra banA kara paNDita banArasIdAsajI ne ina kalazoM kI viSayavastu ko hindI ke vividha chandoM meM susajjita kara 'nATaka samayasAra' ke rUpa meM prastuta kiyA hai, jo apane-Apa meM bejor3a kRti hai aura vigata cAra zatAbdiyoM se adhyAtmapremI samAja kA kaNThahAra banI huI hai| AraMbha ke tIna kalaza to AtmakhyAti ke maMgalAcaraNa evaM grantha karane kI pratijJA Adi ke rUpa meM hI haiM, jinakA anuzIlana hama AraMbha meM hI kara cuke haiM / aba AraMbha kI bAraha gAthAoM ke bAda cAra kalaza Aye haiM / inameM se eka to ina bAraha gAthAoM ke upasaMhArarUpa hai aura tIna kalaza AgAmI gAthA kI utthAnikA ke rUpa meM haiN| ( mAlinI) ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAMke jinavacasi ramante ye svayaM vaantmohaaH| sapadi samayasAraM te paraM jyotiruccai ranavamanayapakSAkSuNNamIkSaMta ev||4|| ( rolA ) ubhayanayoM meM jo virodha hai usake nAzaka / syAdvAdamaya jinavacanoM meM jo ramate haiN| moha vamana kara anaya-akhaNDita prmjyotimy| svayaM zIghra hI samayasAra meM ve ramate haiM // 4 // jo puruSa nizcaya aura vyavahAra - ina do nayoM ke pratipAdana meM dikhAI dene vAle virodha ko dhvasaM karanevAle, syAdvAda se cinhi jinavacanoM meM ramaNa karate haiM; svayaM puruSArtha se mithyAtva kA vamana karanevAle ve puruSa kunaya se khaNDita nahIM honevAle, paramajyotisvarUpa atyanta prAcIna anAdikAlIna samayasArarUpa bhagavAna AtmA ko tatkAla hI dekhate haiM, arthAt usakA anubhava karate haiN| :: Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana ukta kalaza meM yaha kahA gayA hai ki jo puruSa jinavacanoM meM ramaNa karate haiM, ve tatkAla hI AtmA kA anubhava karate haiM / yahA~ jinavacanoM meM ramaNa karane kA artha mAtra jinavANI kA paThana-pAThana karanA hI nahIM hai; apitu jinavANI meM pratipAdita zuddhanaya ke viSayabhRta trikAlIdhruva, nitya, akhaNDa, abheda, eka nija bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita karanA, use hI nija jAnanA aura usameM jamanA - ramanA hai; kyoMki AtmAnubhava karane kI yahI prakriyA hai / 'jinavacasi ramante' kA artha pANDe rAjamalajI kalazaTIkA meM isaprakAra karate haiM - zuddha jIvavastu kA "divyadhvani dvArA kahI hai upAdeyarUpa zuddha jIvavastu, usameM sAvadhAnapane ruci-zraddhA-pratIti karate haiM / vivaraNa pratyakSapane anubhava karate haiM, usakA nAma ruci zraddhA - pratIti hai / bhAvArtha isaprakAra hai - vacana pudgala hai, usakI ruci karane para svarUpa kI prApti nahIM / isalie vacana ke dvArA kahI jAtI hai jo koI upAdeya vastu, usakA anubhava karane para phala prApti hai / " - 130 - AtmakalyANa kI bhAvanA se jinavANI kA atyanta rucipUrvaka svAdhyAya karanA, par3hanA-par3hAnA, likhanA - likhAnA; usake artha kA vicAra karanA, maMthana karanA; paraspara carcA karanA, praznottara karanA Adi vyavahAra se jinavacanoM meM ramaNa karanA hai aura jinavANI meM pratipAdita zuddhanaya kI viSayabhUta Atmavastu kA anubhava karanA nizcaya se jinavacanoM meM ramaNa karanA hai / vyavahArajinavacanoM meM ramaNa karanA dezanAlabdhi kA pratIka hai aura nizcayajinavacanoM meM ramaNa karanA karaNalabdhi kA pratIka hai| yahA~ jinavacanoM meM ramane kA phala tatkAla hI AtmAnubhava batAyA hai; ataH yahA~ nizcayanaya vAlA artha lenA hI upayukta hai I Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 kalaza 4 'svayaM vAntamohA' - kA artha bhI kalaza TIkAkAra ne vizeSa kiyA hai, jo vicAra karane yogya hai| unakA kathana mUlata: isaprakAra hai - "sahajapane bamA hai mithyAtva - viparItapanA, aise haiN| bhAvArtha isaprakAra hai .. ananta saMsAra jIva ke bhramate hue jAtA hai / ve saMsArI jIva eka bhavyarAzi hai, eka abhavyarAzi hai| usameM abhavyarAzi jIva trikAla hI mokSa jAne ke adhikArI nhiiN| bhavyajIvoM meM kitane hI jIva mokSa jAne yogya haiN| unake mokSa pahu~cane kA kAlaparimANa hai| vivaraNa - yaha jIva itanA kAla bItane para mokSa jAyagA - aisI noMdha kevalajJAna meM hai| vaha jIva saMsAra meM bhramate-bhramate jabhI arddhapudgalaparAvartana mAtra rahatA hai, tabhI samyaktva upajane yogya hai| isakA nAma kAlalabdhi kahalAtA hai| yadyapi samyaktvarUpa jIvadravya pariNamatA hai, tathApi kAlalabdhi ke binA karor3a upAya jo kiye jAeM to bhI jIva samyaktvarUpa pariNamana yogya nahIM - aisA niyama hai| isase jAnanA ki samyaktvavastu yalasAdhya nahIM, sahajarUpa hai|" prazna - eka ora to kahate haiM ki jo puruSa jinavacanoM meM ramate haiM, ve tatkAla hI AtmA ko prApta karate haiM aura dUsarI ora kahate haiM ki samyaktvavastu yatnasAdhya nahIM, sahajarUpa hai / donoM meM satya kyA hai? uttara - donoM hI satya haiM, mukti ke mArga meM donoM kA hI adbhuta sumela hai; kyoMki jinavacanoM meM ramaNatA bhI sahaja hI hotI hai / 'jinavacasi ramante' aura 'svayaM vAntamohA' donoM hI pada mUla chanda meM eka sAtha hI vidyamAna haiN| ___ kalazaTIkA ke ukta kathana meM samAgata vizeSa dhyAna dene yogya bAta to yaha hai ki yaha jIva itanA kAla bItane para mokSa meM jAegA - aisI noMdha kevalajJAna meM hai aura kAlalabdhi ke binA karor3a upAya karo to bhI samyaktva nahIM hogaa| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 132 ukta donoM hI kathana kramabaddhaparyAya ko siddha karate haiM / kramabaddhaparyAya ke saMbaMdha meM vistAra se jAnane kI bhAvanA ho to lekhaka kI anya kRti 'kramabaddhaparyAya' kA adhyayana kiyA jAnA caahie| jinavacanoM kI vizeSatA batAte hue ukta chanda meM kahA gayA hai ki ve jinavacana nizcaya-vyavahAra yA dravyArthika-paryAyArthika nayoM ke bIca dikhAI denevAle virodha ko miTAne meM samartha 'syAd' pada se aMkita haiN| nizcayanaya athavA dravyArthikanaya se Atmavastu sAmAnya, abhedaakhaNDa, nitya evaM eka hai aura vyavahAranaya athavA paryAyArthikanaya se vizeSa, bheda, anitya evaM aneka hai| - isaprakAra ukta donoM nayoM meM paraspara virodha bhAsita hotA hai; para aisA virodha to ekAntavAdiyoM ke hI ho sakatA hai, 'syAd' pada ko svIkAra karanevAle anekAntavAdiyoM ke nhiiN| isa kalaza kA bhAvAnuvAda kavivara banArasIdAsajI isaprakAra karate haiM ( savaiyA ikatIsA ) nihacai maiM rUpa eka vivahAra maiM aneka, yahI nai-virodha maiM jagata bharamAyau hai| jaga ke vivAda nAsibe kauM jina Agama hai, jAmaiM syAdvAdanAma lacchana suhAyau hai| darasanamoha jAkau gayau hai sahajarUpa, Agama pramAna tAke hiradai maiM Ayau hai| anai sauM akhaMDita anUtana anaMta teja, aiso pada pUrana turaMta tini pAyau hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 kalaza 5 'nizcayanaya se vastu ekarUpa hai aura vyavahAranaya se aneka rUpa hai' - isaprakAra do nayoM ke kathanoM meM jo virodha bhAsita hotA hai; usameM hI sampUrNa jagata bhramita ho rahA hai| ukta bhrama ko dUra karane meM syAdvAdavANI se sampanna jainAgama pUrNata: samartha hai| jisa vyakti ke darzanamoha ke udaya meM hone vAlA mithyAtvabhAva calA gayA hai; usake hRdaya ko ukta syAdvAdamayI Agama sahaja hI svIkRta ho jAtA hai aura vaha kunayoM se akhaNDita, anAdi-anaMta, pUrNapada ko zIghra hI prApta kara letA hai| __ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki syAdvAda hI eka aisA amodha upAya hai ki jisake dvArA paraspara viruddha pratIta hone vAlA vastusvarUpa sahajabhAva se spaSTa ho jAtA hai| cauthe kalaza ko samApta karate hue evaM pA~caveM kalaza kI bhUmikA spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - ___ "isaprakAra yaha bAraha gAthAoM kI pIThikA hai| aba AcAryadeva zuddhanaya ko pradhAna karake nizcayasamyaktva kA svarUpa kahate haiN| azuddhanaya (vyavahAranaya) kI pradhAnatA meM jIvAdi tattvoM ke zraddhAna ko samyaktva kahA hai, jabaki yahA~ una jIvAditattvoM ko zuddhanaya ke dvArA jAnane se samyaktva hotA hai - yaha kahate haiN| TIkAkAra isakI sUcanArUpa tIna zloka kahate haiN| unameM se prathama zloka meM yaha kahate haiM ki vyavahAranaya ko kathaMcit prayojanavAna kahA, tathApi vaha kucha vastubhUta nahIM hai|" ( mAlinI ) vyavaharaNanayaH syAdyadyapi prAkpadavyA mihanihitapadAnAM haMta hstaavlNbH| tadapi paramamartha ciccamatkAramAtraM paravirahitamaMtaH pazyatAM naiSa kiNcit||5|| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 134 ( rolA ) jyoM durbala ko lAThI hai hastAvalamba tyoM / ___ upayogI vyavahAra sabhI ko aparamapada meM / para upayogI nahIM raMca bhI una logoM ko / jo ramate haiM parama-artha cinmaya cidghana meM // 5 // yadyapi kheda hai ki jinhoMne pahalI padavI meM paira rakhA hai, unake lie vyavahAranaya hastAvalamba hai, hAtha kA sahArA hai; tathApi jo paradravyoM aura unake bhAvoM se rahita, caitanyacamatkAramAtra parama-artha ko antara meM avalokana karate haiM, usakI zraddhA karate haiM, usameM lIna hokara cAritrabhAva ko prApta hote haiM; unheM yaha vyavahAranaya kucha bhI prayojanavAna nahIM hai| bArahavIM gAthA meM paramabhAva aura aparamabhAva kI carcA meM isa viSaya ko vistAra se spaSTa kiyA jA cukA hai; ataH yahA~ kucha vizeSa likhane kI AvazyakatA nahIM hai| basa itanA kahanA paryApta hai ki isa chanda meM 'hastAvalamba' kahakara vyavahAranaya kI yathAsthAna upayogitA bhI batA dI hai aura 'haMta' kahakara isa parAdhInatA para kheda bhI vyakta kara diyA hai| hAtha kI lAThI zakti kI nahIM, azakti (kamajorI) kI sUcaka hai| prAthamika bhUmikA meM apanI kamajorI ke kAraNa vyavahAranaya kA sahArA lenA par3atA hai, para vaha hamAre lie saubhAgya kI bAta nahIM hai| jisaprakAra bImArI se uThe azakta vyakti ko kamajorI ke kAraNa calane-phirane meM lAThI kA sahArA lenA par3atA hai, para usakI bhAvanA to yahI rahatI hai ki kaba isa lAThI kA Azraya chUTe ? vaha yaha nahIM cAhatA ki mujhe sadA hI yaha sahArA lenA pdd'e| usIprakAra vyavahAra kA sahArA lete hue bhI koI AtmArthI yaha nahIM cAhatA ki use sadA hI yaha sahArA lenA pdd'e| vaha to yahI cAhatA hai ki kaba isakA Azraya chUTe aura kaba maiM apane meM samA jaauuN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 kalaza 6 basa yahI bhAva ukta chanda meM vyakta kiyA gayA hai / aba AgAmI kalaza meM nizcayasamyaktva kA svarUpa kahate haiM - ( zArdUlavikrIDita ) ekatve niyatasya zuddhanayato vyApturyadasyAtmanaH / pUrNajJAnaghanasya darzanamiha dravyAntarebhyaH pRthak // samyagdarzanametadeva niyamAdAtmA ca tAvAnayaM / tanmuktvA navatattvasaMtatimimAmAtmAyamekostu naH // 6 // ( harigIta ) niyata hai jo svayaM ke ekatva meM naya zuddha se / vaha jJAna kA ghanapiNDa pUraNa pRthaka hai paradravya se // nava tattva kI saMtati taja basa eka yaha apanAiye / isa AtamA kA darza darzana AtamA hI cAhiye // 6 // zuddhanaya se jJAna ke ghanapiNDa, svayaM meM paripUrNa, apane guNa-payAyoM meM vyApta, ekatva meM niyata, zuddhanaya ke viSayabhUta isa bhagavAna AtmA ko paradravyoM aura unake bhAvoM se pRthak dekhanA nizcaya samyagdarzana hai| basa yahI AtmA maiM hU~ athavA aisA hI AtmA maiM hU~ aura isake darzana kA nAma hI samyagdarzana hai| - aisA jJAnI jAnate haiN| isalie jJAnIjana bhAvanA bhAte haiM ki isa navatattva kI paripATI ko chor3akara hameM to eka AtmA hI prApta ho| tAtparya yaha hai ki hameM to eka AtmA ke Azraya se utpanna honevAlA nizcaya samyagdarzana hI iSTa hai; navatattva kI vikalpAtmaka zraddhAvAle vyavahAra samyagdarzana se koI prayojana nahIM / isa kalaza meM anya paradravya aura unake Azraya se utpanna honevAle zubhabhAvoM kI bAta to bahuta dUra hI rahI; navatattva saMbaMdhI vikalpoM evaM unake jJAna-zraddhAnarUpa vyavahAra samyagdarzana ke prati bhI aruci pradarzita kI gaI hai aura dRSTi ke viSayabhUta trikAlI dhruva AtmA yA usake Azraya Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 samayasAra anuzIlana se utpanna honevAle nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra ke prati ruci, zraddhA, AsthA vyakta kI gaI hai; kyoMki saccA mukti kA mArga vahI hai| ukta kalaza ke bhAvArtha meM paNDita zrI jayacaMdajI chAbar3A ne bahuta acchA spaSTIkaraNa kiyA hai, jo mUlataH isaprakAra hai - ___ "sarva svAbhAvika tathA naimittika apanI avasthArUpa guNaparyAyabhedoM meM vyApanevAlA yaha AtmA zuddhanaya se ekatva meM nizcita kiyA gayA hai - zuddhanaya se jJAyakamAtra eka-AkAra dikhalAyA gayA hai, use sarva anyadravyoM aura anyadravyoM ke bhAvoM se alaga dekhanA, zraddhAna karanA so niyama se samyagdarzana hai| vyavahAranaya AtmA ko aneka bhedarUpa kahakara samyagdarzana ko aneka bhedarUpa kahatA hai, vahA~ vyabhicAra (doSa) AtA hai, niyama nahIM rhtaa| zuddhanaya kI sImA taka pahu~cane para vyabhicAra nahIM rahatA, isalie niyamarUpa hai| zuddhanaya kA viSayabhUta AtmA pUrNa jJAnaghana hai - sarva lokAloka ko jAnanevAlA jJAnasvarUpa hai| aise AtmA kA zraddhAnarUpa samyagdarzana hai| yaha kahIM pRthak padArtha nahIM hai; AtmA kA hI pariNAma hai, isalie AtmA hI hai| ata: jo samyagdarzana hai so AtmA hai, anya nhiiN| __ yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhie ki jo naya haiM so zrutapramANa kA aMza hai, isaliye zuddhanaya bhI zrutapramANa kA hI aMza huaa| zrutapramANa parokSa pramANa hai; kyoMki vastu ko sarvajJa ke Agama ke vacana se jAnA hai; isalie yaha zuddhanaya sarva dravyoM se bhinna, AtmA kI sarva paryAyoM meM vyApta pUrNa caitanya kevalajJAnarUpa - sarva lokAloka ko jAnanevAle, asAdhAraNa caitanyadharma ko parokSa dikhAtA hai / yaha vyavahArI chadmastha jIva Agama ko pramANa karake zuddhanaya se dikhAye gaye pUrNa AtmA kA zraddhAna kare to vaha zraddhAna nizcayasamyagdarzana hai| jabataka kevala vyavahAranaya ke viSayabhUta jIvAdika tattvoM kA hI zraddhAna rahatA hai tabataka nizcayasamyagdarzana nahIM hotaa| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 kalaza 6 isalie AcArya kahate haiM ki ina navatattvoM kI saMtati (paripATI) ko chor3akara zuddhanaya kA viSayabhUta eka AtmA hI hameM prApta ho; hama dUsarA kucha nahIM caahte| yaha vItarAga avasthA kI prArthanA hai, koI nayapakSa nahIM hai / yadi sarvathA nayoM kA pakSapAta hI huA kare to mithyAtva hI hai / yahA~ koI prazna karatA hai ki AtmA caitanya hai, mAtra itanA hI anubhava meM Aye to itanI zraddhA samyagdarzana hai yA nahIM ? usakA samAdhAna yaha hai - nAstikoM ko chor3akara sabhI matavAle AtmA ko caitanyamAtra mAnate haiM; yadi itanI hI zraddhA ko samyagdarzana kahA jAye to sabako samyaktva siddha ho jAyegA, isalie sarvajJa kI vANI meM jaisA sampUrNa AtmA kA svarUpa kahA hai, vaisA zraddhAna hone se hI nizcayasamyaktva hotA hai, aisA samajhanA caahie|" ukta kathana se yaha bAta atyanta spaSTa hai ki AtmAnubhava ke lie paramAgama meM dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kA jo svarUpa batAyA gayA hai, use Agama ke abhyAsa se evaM gurumukha se sunakara acchI taraha samajhanA cAhie / rAjamArga yahI hai| kabhI kisI ko isake binA samyagdarzanAdi kI prApti hotI dekhI gaI ho, sunI gaI ho, to use apavAda hI samajhanA cAhie, rAjamArga nahIM; kyoMki use pUrvabhava meM yA isI bhava meM pahale kabhI dezanA upalabdha ho gaI hogI yA AgamAbhyAsa se use yaha bAta khyAla meM A gaI hogii| isaprakAra ke udAharaNoM kA bahAnA banAkara AgamAbhyAsa aura dezanAlabdhi kI upekSA karanA ThIka nahIM hai| bhagavAna AtmA kA saccA svarUpa samajhe binA 'AtmA caitanya hai' mAtra itanA vicArate rahane se kucha bhI upalabdha honevAlA nahIM hai yaha bAta acchI taraha samajha lenA caahie| - aba AgAmI kalaza meM yaha kahate haiM ki zuddhanaya ke Azraya se paradravyoM se bhinna jo Atmajyoti pragaTa hotI hai, vaha Atmajyoti navatattvoM ko prApta hokara bhI ekatva ko nahIM chor3atI hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 138 ( anuSTubh ) ataH zuddhanayAyattaM pratyagjyotizcakAsti tt| navatattvagatatvepi yadekatvaM na muMcati // 7 // (dohA ) zuddhanayAzrita AtamA pragaTe jyotisvruup| navatattvoM meM vyApta para taje na eksvruup||7|| ataH zuddhanaya ke Azraya se para se bhinna jo Atmajyoti pragaTa hotI vaha navatattvoM ko prApta hokara bhI ekatva ko kabhI nahIM chodd'tii| ukta chanda kA artha karate hue kalazaTIkA meM kahA gayA hai - "jaise agni dAhaka lakSaNavAlI hai, vaha kASTha, tRNa, kaNDA Adi samasta dAhya ko dahatI hai, dahatI huI agni dAhyAkAra hotI hai, para usakA vicAra hai ki jo use kASTha, tRNa aura kaNDe kI AkRti meM dekhA jAya to kASTha kI agni, tRNa kI agni aura kaNDe kI agni aisA kahanA sA~cA hI hai aura jo agni kI uSNatAmAtra vicArA jAya to uSNamAtra hai| kASTha kI agni, tRNa kI agni aura kaNDe kI agni aise samasta vikalpa jhUThe haiM / usIprakAra nau tattvarUpa jIva ke pariNAma haiM / ve pariNAma kitane hI zuddharUpa haiM, kitane hI azuddharUpa haiM / jo nau pariNAma meM hI dekhA jAya to nau hI tattva sA~ce haiM aura jo cetanAmAtra anubhava kiyA jAya to nau hI vikalpa jhUThe haiN|" ___ kalazaTIkA ke ukta bhAva ko kavivara paNDita banArasIdAsajI ne ikatIsA savaiyA chanda meM isaprakAra prastuta kiyA hai - jaisaiM tRNa kATha bAMsa Arane ityAdi aura, IMdhana aneka vidhi pAvaka maiM dhiye| AkRti vilokita kahAvai Aga nAnArUpa, dIse eka dAhaka subhAva jaba ghiye| taisaiM nava tattva maiM bhayau hai bahu bheSI jIva, suddharUpa mizrita asuddharUpa kahiye / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 kalaza 7 jAhI china cetanA sakati kau vicAra kIjai, tAhI china alakha abhedarUpa lhiye| jisaprakAra tinakA, kASTha, bA~sa aura kaMDe Adi IMdhana jaba agni meM jalate haiM to agni unake AkAra rUpa meM hI pariNamita hotI hai / yadi ukta AkAroM kI dRSTi se dekheM to agni aneka prakAra kI dikhAI degI; parantu yadi agni ke dAhaka svabhAva kI dRSTi se dekheM to sabhI agni eka prakAra kI hI haiM, eka hI haiN| usIprakAra yaha bhagavAna AtmA nava tatvoM rUpa pariNamita hotA huA zuddha, azuddha aura mizra Adi aneka rUpa huA pratIta hotA hai; kintu yadi usI samaya cetanA zakti kI dRSTi se dekheM to vaha akhaNDa AtmA abhedarUpa hI dikhAI detA hai| ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki jisaprakAra aneka prakAra ke IMdhana ko jalAnevAlI agni IMdhana ke AkArarUpa se pariNamita hone ke kAraNa aneka nAma pAtI hai; kATha kI agni, tRNa kI agni, kaMDe kI agni Adi aneka nAmoM se abhihita kI jAtI hai; to bhI svabhAva kI dRSTi se dekhane para vaha eka dAhakasvabhAva ke rUpa meM hI dikhAI detI hai| usIprakAra yaha bhagavAna AtmA navatattvoM meM jAkara zuddha, azuddha, mizra bhAvoM se yukta hokara aneka prakAra kA ho gayA hai, navatattvarUpa ho gayA hai, jIva-ajIva, puNya-pApa, Asrava-baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa rUpa ho gayA lagatA hai; to bhI cetanAsvabhAva kI dRSTi se dekhane para atyanta spaSTarUpa se eka, abheda, akhaNDa, nitya hI pratIti meM AtA hai| nau tattvoM meM eka AtmA hI prakAzamAna hai; kyoMki nau tattvarUpa hokara bhI usane apane zuddhanaya ke viSayabhUta sAmAnya, nitya, abheda evaM eka svabhAva ko nahIM chor3A hai| 1. samayasAra nATaka, jIvadvAra, chaMda 8 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 samayasAra anuzIlana chaThaveM kalaza meM kahA gayA thA ki hameM nau tattva kI saMtativAlA vyavahArasamyagdarzana nahIM cAhie, hameM to zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAlA nizcayasamyagdarzana hI abhISTa hai| ata: yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki nau tattvoM meM bhI eka Atmajyoti hI prakAzamAna hai aura vaha nau tattvoM meM jAkara bhI ekatva ko nahIM chor3atI hai| ___ tAtparya yaha hai ki nizcaya aura vyavahAra samyagdarzana alaga-alaga nahIM hote| samyagdarzana to eka hI hai aura vaha zuddhanaya ke viSayabhUta AtmA ke Azraya se hI utpanna hotA hai / ukta nizcayasamyagdarzana ke dhAraka ko navatattvoM kI bhI saccI zraddhA hotI hai arthAt ve jaise haiM, unakI vaisI hI zraddhA hotI hai / nizcayasamyagdRSTi kI navatattvoM saMbaMdhI ukta zraddhA ko hI vyavahArasamyagdarzana kahate haiN| ___ samyagdRSTi dharmAtmA ke AtmazraddhAna ko nizcayasamyagdarzana aura navatattva ke zraddhAna ko vyavahArasamyagdarzana kahA jAtA hai| agalI hI gAthA meM yaha kahane jA rahe haiM ki bhUtArthanaya se jAne hue navatattva hI samyagdarzana haiN| pA~cavA~, chaThavA~ evaM sAtavA~ - ye tInoM kalaza agalI gAthA kI utthAnikArUpa kalaza haiN| ata: ina kalazoM kI saMgati AgAmI gAthA se baiThatI hai| jahA~ viveka hai; vahA~ Ananda hai, nirmANa hai aura jahA~ aviveka hai; vahA~ kalaha hai, vinAza hai| samaya to eka hI hotA hai, para jisa samaya avivekI nirantara SaDyantroM meM saMlagna raha bahumUlya narabhava ko yoM hI barabAda kara rahe hote haiM; usI samaya vivekIjana amUlya mAnava bhava kA eka-eka kSaNa satya ke anveSaNa, ramaNa evaM pratipAdana dvArA svapara hita meM saMlagna raha sArthaka va saphala karate rahate haiN| ve svayaM to Anandita rahate hI haiM, AsapAsa ke vAtAvaraNa ko bhI Anandita kara dete haiN| - satya kI khoja, pRSTha 199 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 13 AcArya jayasena ke anusAra saMkSipta rucivAle Asannabhavya jIvoM ke lie to samayasAra kI pIThikArUpa AraMbha kI 12 gAthAeM hI paryApta haiM; kyoMki ve to itane se hI heyopAdeya tattvoM ko jAnakara apane vizuddha jJAna- darzanasvabhAva kI bhAvanA bhAne meM samartha hote haiM / ataH saMkSipta rucivAloM ke lie to samayasAra yahIM samApta ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki AcArya kundakunda samayasAra meM jo kucha kahanA cAhate haiM, use saMkSepa meM to ve kaha hI cuke haiM / samayasAra kA mUla pratipAdya jo dRSTi kA viSaya hai, usakA spaSTIkaraNa to chaThavIM-sAtavIM gAthA meM A hI gayA hai / AThavIM se bArahavIM gAthA taka nizcaya - vyavahAra kA svarUpa, unakI upayogitA tathA unakI bhUtArthatA - abhUtArthatA bhI batA dI gaI hai| chaThavIM-sAtavIM gAthA meM pratipAdita AtmA ke Azraya se hI samyagdarzana - jJAna - cAritra kI prApti hotI hai| ataH samyagdarzana-jJAnacAritra kI ekatArUpa mokSamArga kA mUla AdhAra to spaSTa ho hI gayA hai / use jAnakara, usameM apanApana sthApita karake; usameM hI jamakara ramakara, mokSamArga meM ArUr3ha hokara mukti prApta kI jA sakatI hai / ataH tIkSNa prajJA ke dhanI, saMkSipta rucivAle Asannabhavya jIvoM kA kAma to ho hI gayA hai| aba to vistAra rucivAle sarva sAmAnyajanoM ko samajhAne ke lie navatattvoM kA AdhyAtmika svarUpa samajhAne kI pAvana bhAvanA se vistArapUrvaka kathana AraMbha kiyA jAtA hai / usameM sarvaprathama isa terahavIM gAthA meM yaha batAte haiM ki bhUtArthanaya se jAne hue jIvAdi navatattva hI samyagdarzana haiM / mUla gAthA isaprakAra hai Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 142 bhUdattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM ca / AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM // 13 // ( harigIta ) cidacidAsrava pApa-puNya ziva baMdha saMvara nirjarA / tattvArtha ye bhUtArtha se jAne hue samyaktva haiM // 13 // bhUtArtha se jAne hue jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa - ye navatattva hI samyagdarzana haiN| isa gAthA meM samyagdarzana kA svarUpa to batAyA hI gayA hai, prakArAntara se samayasAra meM Age AnevAlI viSayavastu kA saMketa bhI kara diyA hai, Age ke adhikAroM ke nAmollekha bhI kara diye haiM / kartAkarma adhikAra evaM sarvavizuddhajJAna adhikAra ko chor3akara anya sabhI adhikAroM ke nAma bhI A hI gaye haiM, adhikAroM kA krama bhI A gayA hai| isa gAthA meM tattvoM ke nAma jisa krama se Aye haiM, vahI krama adhikAroM kA hai| isase spaSTa hai ki isa gAthA meM tattvoM ke nAmoM kA jo krama hai, vaha chandAnurodha se nahIM, apitu buddhipUrvaka rakhA gayA hai| ____ yaha krama tattvArthasUtra ke krama se kucha haTakara hai / tattvArthasUtra ke sUtra meM bhI jo krama hai, vahI krama usake pratipAdana meM bhI hai, adhikAroM meM bhI hai| ata: vahA~ bhI vaha krama buddhipUrvaka hI rakhA gayA hai| usake aucitya para bhI usake TIkAkAroM ne prakAza DAlA hai / tattvArthasUtra gadya meM hone se chandAnurodhavAlA tarka bhI nahIM diyA jA sktaa| ___ata: yahA~ samayasAra meM samAgata krama ke aucitya kI samIkSA bhI Avazyaka hai| ukta sandarbha meM hameM AtmakhyAti se mArgadarzana prApta hotA hai| AtmakhyAti TIkA meM AcArya amRtacandra ne ise nATaka ke rUpa meM prastuta kiyA hai / nATaka ke maMca para jor3oM (yugmoM) kI pradhAnatA rahatI hai| isake adhikAroM ke cayana meM bhI jor3oM ko dhyAna meM rakhA gayA hai| jaise - jIva-ajIva, kartA-karma, puNya- pApa, Asrava-saMvara, baMdha Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 gAthA 13 mokss| cU~ki tattva nau haiM, ata: eka to binA jor3e kA rahanA hI thaa| isa kAraNa nirjarA tattva binA jor3e ke raha gayA hai aura sarvavizuddhajJAna adhikAra to svataMtra hai hii| ___ yadyapi kartA-karma aura sarvavizuddhajJAna - ye do navatattvoM meM nahIM Ate haiM, tathApi inake sandarbha meM janasAmAnya meM bahuta ajJAna rahatA hai| isa ajJAna kA nivAraNa kie binA Atmatattva ko sahI rUpa meM samajha pAnA saMbhava nahIM hai| ata: inheM bhI samayasAra meM sthAna prApta huA hai| kartA-karma adhikAra ko jIvAjIvAdhikAra ke tatkAla bAda kyoM rakhA gayA hai? yahA~ yaha prazna uThanA bhI svAbhAvika hai| kartA-karma saMbaMdhI bhUla prakArAntara se jIva-ajIva saMbaMdhI bhUla hI hai; kyoMki jIva ko ajIva kA aura ajIva ko jIva kA kartA-bhoktA mAnanA bhI jIva-ajIva saMbaMdhI bhUla hI hai| isakAraNa ise jIvAjIvAdhikAra ke tatkAla bAda rakhA gayA hai| prazna - yadi kartA-karma saMbaMdhI bhUla jIva-ajIva saMbaMdhI bhUla hI hai to phira isa adhikAra kI viSaya-vastu ko jIvAjIvAdhikAra meM hI zAmila kara lenA cAhie; pRthak adhikAra banAne kI kyA AvazyakatA hai? uttara - kartA-karma saMbaMdhI bhUla kI ora vizeSa dhyAna AkarSita karane ke lie yaha Avazyaka thA ki tatsaMbaMdhI adhikAra svataMtra rakhA jaay| na kevala kartA-karma adhikAra svataMtra hai, apitu yaha sabhI adhikAroM meM sabase bar3A adhikAra bhI hai / 415 gAthAoM ke samayasAra meM yaha akelA hI 76 gAthAoM ke apane meM sameTe hue hai| sarvavizuddhajJAna adhikAra meM bhI kartA-karma saMbaMdhI bhUla para paryApta prakAza DAlA hai| isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki mukti ke mArga meM kartA-karma saMbaMdhI bhUla kA nivAraNa karanA kitanA Avazyaka hai? Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 samayasAra anuzIlana sarvavizuddhajJAna adhikAra to sampUrNa samayasAra kA nicor3a hai, sArAMza hai; ataH use anta meM rakhanA to ekadama svAbhAvika hI hai| prazna - jIvAjIvAdhikAra aura kartA-karma adhikAra ke pratipAdana meM mUlabhUta antara kyA hai? uttara - jIva-ajIva ke sambandha meM jo bhUla hotI hai, vaha mukhyata: cAra rUpoM meM pAI jAtI hai - para meM ekatvabuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi evaM bhoktRtvbuddhi| ina bhUloM ko nikAlakara ukta sandarbha meM sahI vastusthiti se paricita honA pratyeka AtmArthI kA prAthamika kartavya hai| inameM se paradravya meM ekatva aura mamatva kA niSedha jIvAjIvAdhikAra meM kiyA gayA hai tathA paradravya ke kartatva evaM bhoktRtva kA niSedha kartAkarma adhikAra meM kiyA gayA hai| inameM se ekatva ko apanatva aura mamatva ko svAmitva bhI kahate haiM / isaprakAra para meM apanatva aura svAmitva saMbaMdhI bhUla ko nikAlanA jIvAjIvAdhikAra kA pratipAdya hai aura kartRtva aura bhoktRtva saMbaMdhI bhUla ko nikAlanA kartA-karma adhikAra kA pratipAdya hai| - ina donoM adhikAroM ke pratipAdana meM yahI mUlabhUta antara hai| prazna - jaba kartA-karma adhikAra meM kartA-karma ke sAtha-sAtha bhoktA-bhogya saMbaMdhI bhUla para bhI prakAza DAlA gayA hai, taba isa adhikAra kA nAma akele kartA-karma ke nAma para kaise rakhA jA sakatA hai? isakA nAma to kartA-karma, bhoktA-bhogya adhikAra honA caahie| uttara - bAta to aisI hI hai, para kyA itanA lambA nAma acchA lagatA? ukta adhikAra ke sampUrNa pratipAdana para jaba eka vihaMgama dRSTi DAlate haiM to eka bAta spaSTa hotI hai ki isameM sarvatra kartA-karma sambandha kI carcA hI mukhyarUpa se kI gaI hai| hA~, yaha avazya hai ki Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 gAthA 13 eka prakaraNa samApta hone para sarvatra yaha kaha diyA gayA hai ki isIprakAra bhoktA-bhogya ke saMbaMdha meM bhI samajhanA caahie| isaprakAra isa adhikAra meM mukhyarUpa se kartA-karma aura gauNarUpa se bhoktA-bhogya kI bAta kI hai| ata: ukta nAma ucita hI hai| prazna - tattvArthasUtra meM jIvAditattvArthoM ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai aura tattvArtha sAta batAye gaye haiM tathA unake adhigama ke upAya ke rUpa meM pramANa aura nayoM ko prastuta kiyA gayA hai| isase yaha spaSTa hai ki tattvArthasUtra meM pramANa aura nayoM se jAne hue jIvAdi sapta tattvArthoM ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai aura yahA~ isa terahavIM gAthA meM bhUtArthanaya se jAne hue jIvAdi navatattvoM ko hI samyagdarzana kahA hai| ukta donoM kathanoM meM yaha matabheda kyoM hai? uttara - yaha matabheda nahIM, vivakSAbheda hai| yadi donoM kathanoM kI vivakSAyeM samajha lI jAveM to koI AzaMkA nahIM rhegii| tattvArthasUtra kA kathana saiddhAMtika kathana hai aura samayasAra kA kathana AdhyAtmika kathana hai| tattvArthasUtrakartA ko sapta tattvArthoM kA pramANa aura nayoM se guNa-paryAya sahita, sarvAMga vivecana abhISTa thA, jaisA ki unhoMne Age kiyA bhI hai| jIvoM ke saMsArI-siddha sabhI bheda batAye, unake rahane ke sthAnoM kI carcA kii| ajIvAdi tattvoM kA bhI isIprakAra vistRta vivecana kiyaa| Asrava meM sattAvana prakAra ke Asrava batAye, unake zubhAzubhabheda karake vratoM kA varNana bhI kiyaa| baMdhatattva meM karmoM kI prakRtiyA~ ginAIM, nirjarA meM bhI usake upAyoM kI vistRta samIkSA kii| para samayasAra meM yaha saba nahIM hai, samayasAra kI pratipAdanazailI hI alaga hai / samayasAra meM to sabhI tattvoM meM prakAzamAna Atmajyoti ko hI khojA gayA hai| 1. tattvArthasUtra : adhyAya 1, sUtra 2 2. vahI, sUtra 4 3. vahI, sUtra 6 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 146 sarvatra Atmajyoti ko khojanA bhUtArthanaya kA hI kArya hai| bhUtArthanaya hI yaha mahAna kArya kara sakatA hai / ata: samayasAra ke AraMbha meM hI, isa terahavIM gAthA meM hI yaha ghoSita kara diyA ki bhUtArthanaya se jAne hue jIvAdi navatattva hI samyagdarzana haiM aura Age sabhI tattvoM kI mImAMsA bhI isI naya se prastuta kI hai. sarvatra Atmajyoti ko hI khojA gayA hai| rahI bAta tattvoM kI saMkhyA meM sAta aura nau ke antara kI, so yaha koI bAta nahIM hai; kyoMki tattvArthasUtra meM puNya aura pApa ko Asrava-baMdha meM zAmila kara liyA gayA hai aura samayasAra meM unheM alaga kaha diyA gayA hai| - basa itanI hI bAta hai| puNyatattva meM upAdeyabuddhi bhI eka aisA ajJAna hai ki jisake kAraNa bhagavAna AtmA ke darzana durlabha ho jAte haiN| AtmAnubhUti prApta karane ke lie isa ajJAna kA nivAraNa bhI atyanta Avazyaka hai / yahI kAraNa hai ki samayasAra meM puNya-pApa ko Asrava-baMdha meM zAmila na kara tattvavyavasthA meM svataMtra sthAna diyA gayA hai aura tatsaMbaMdhI ajJAna ke nivAraNa ke lie svataMtra adhikAra bhI rakhA gayA hai| ___ yaha terahavIM gAthA eka aisI gAthA hai ki jisameM AcArya amRtacandra ne AtmakhyAti TIkA ke bIca meM bhI eka kalaza diyA hai| sAmAnyarUpa se AcArya amRtacandra yaha paddhati apanAte haiM ki pahale gadya meM TIkA likhate haiM aura yadi AvazyakatA samajheM to anta meM kalaza likhate haiM; para isa gAthA kI TIkA meM madhya meM bhI kalaza diyA hai aura anta meM bhii| TIkA kA gaharAI se adhyayana karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki unhoMne gAthA meM samAgata viSaya-vastu ke spaSTIkaraNa ke uparAnta upasaMhAra ke rUpa meM AThavA~ kalaza diyA hai| usake uparAnta jo viSayavastu gAthA meM to nahIM AI hai, tathApi unheM usapara bhI prakAza DAlanA prasaMgopAtta lagA; ata: usapara bhI prakAza DAlA hai aura anta meM usake upasaMhAra rUpa kalaza diyA hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 navatattvoM kI carcA to mUla gAthA meM hai, para pramANa -naya-nikSepa kI carcA mUla gAthA meM nahIM hai / ataH navatattva saMbaMdhI spaSTIkaraNa karane ke bAda upasaMhAra kA kalaza likha diyaa| usake bAda pramANa-nayanikSepa kI carcA karake tatsaMbaMdhI kalaza likhA / gAthA 13 prazna usakI bhI carcA TIkA meM kI jAve? uttara- isameM kucha bhI anucita nahIM hai; kyoMki sambandhita viSayoM kA spaSTIkaraNa karanA TIkAkAra kA kartavya hai / phira isa gAthA meM to yaha kahA gayA hai ki bhUtArthanaya se jAne hue nau tattva samyagdarzana hI haiN| yaha sunakara jijJAsu pAThakoM ko yaha jijJAsA honA svAbhAvika hI hai ki kyA bhUtArthanaya ke atirikta bhI koI jAnane ke sAdhana haiM? yadi haiM to unase jAne hue navatattva samyagdarzana kyoM nahIM haiM ? - yaha bAta to ThIka nahIM lagatI ki jo carcA gAthA meM na ho, isa jijJAsA ke zamana ke lie hI AThaveM kalaza ke bAda kI TIkA likhI gaI hai, jisameM pramANa, naya aura nikSepa ke bAre meM na kevala prakAza DAlA gayA hai, apitu unakI bhUtArthatA - abhUtArthatA bhI spaSTa kara dI hai| 44 yahA~ hama bhI AtmakhyAti ko isIprakAra vibhAjita karake prastuta kara rahe haiM / isa gAthA kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - bhUtArthanaya se jAne hue ye jIvAdi navatattva samyagdarzana hI haiM; kyoMki tIrtha (vyavahAradharma ) kI pravRtti ke lie abhUtArthanaya se pratipAdita jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha, mokSa nAmaka navatattvoM meM ekatva pragaTa karanevAle bhUtArthanaya ke dvArA ekatva prApta karake zuddhanayAtmaka AtmakhyAti pragaTa hotI hai arthAt AtmAnubhUti prApta hotI hai / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana inameM vikArI hone yogya vikArya bhAva aura vikAra karanevAlA vikAraka karma donoM hI puNya haiM aura donoM hI pApa haiM, AsravarUpa hone yogya AsrAvya bhAva aura Asrava karanevAlA AsrAvaka karma donoM hI Asrava haiM, saMvararUpa hone yogya saMvArya bhAva aura saMvara karanevAlA saMvAraka karma - donoM hI saMvara haiM, nirjarArUpa hone yogya nirjarya bhAva aura nirjarA karanevAlA nirjaraka karma - donoM hI nirjarA haiM, baMdhanarUpa hone yogya baMdhya bhAva aura baMdhana karanevAlA baMdhaka karma - 148 - donoM hI baMdha haiM tathA mokSarUpa hone yogya mocya bhAva aura mokSa karanevAlA mocaka karma - donoM hI mokSa haiM; kyoMki donoM meM se kisI eka kA apane-Apa akele puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSarUpa honA saMbhava nahIM hai / ve donoM jIva aura ajIva haiN| tAtparya yaha hai ki pratyeka yugala meM se pahalA jIva hai aura dUsarA ajIva hai| bAhyadRSTi se dekhA jAya to jIva- pudgala kI anAdibaMdhaparyAya ke samIpa jAkara ekarUpa se anubhava karane para ye navatattva bhUtArtha haiM, satyArtha haiM aura eka jIvadravya ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para ve abhUtArtha haiM, asatyArtha haiM; ataH ina navatattvoM meM bhUtArthanaya se eka jIva hI prakAzamAna hai| isIprakAra antardRSTi se dekhA jAya to eka jJAyakabhAva jIva hai aura jIva ke vikAra kA hetu ajIva hai| inameM se puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSarUpa bhAva kevala jIva ke vikAra haiM, jIva ke vizeSabhAva haiM, jIvarUpa bhAva haiM aura jIva ke vikAra ke hetubhUta jo puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSarUpa tattva haiM, ve sabhI kevala ajIva haiM / aise ye navatattva, jIvadravya ke svabhAva ko chor3akara svayaM aura para jinake kAraNa haiM - aise ekadravya kI paryAyoM ke rUpa meM anubhava karane para bhUtArtha haiM, satyArtha haiM aura sarvakAla meM askhalita eka jIvadravya Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 gAthA 13 ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para ve abhUtArtha haiM, asatyArtha haiM / isalie ina navatattvoM meM bhUtArthanaya se eka jIva hI prakAzamAna hai| isaprakAra ekatvarUpa se prakAzita yaha bhagavAna AtmA zuddhanaya ke rUpa meM anubhava kiyA jAtA hai aura yaha anubhUti AtmakhyAti hI hai tathA yaha AtmakhyAti samyagdarzana hI hai| ata: bhUtArthanaya se jAne hue navatattva hI samyagdarzana hai - yaha kathana pUrNata: nirdoSa hai|" __ yaha to sarvavidita hI hai ki AcArya amRtacandra ne samayasAra kI saMskRta bhASA meM jo TIkA likhI hai, usakA nAma unhoMne 'AtmakhyAti' rakhA hai aura sarvaprathama isa gAthA kI TIkA meM 'AtmakhyAti' zabda kA prayoga kiyA hai, jisakA artha svayaM unhoMne AtmAnubhUti aura samyagdarzana kiyA hai| AtmakhyAti kA artha hotA hai AtmA kI prsiddhi| hamArA AtmA dUsaroM ko jAne yA dUsare AtmA hameM jAneM - isakA nAma AtmakhyAti yA Atmaprasiddhi nahIM hai; apitu apanA AtmA svayaM ko hI jAne, anubhava kare; apane meM hI apanApana sthApita kare, apane meM hI rama jAya, jama jAya, samA jAya - yahI saccI AtmakhyAti hai| AtmakhyAti arthAt mokSamArga - apanI samajha, apanI pahicAna, apane meM hI sarvasva smrpnn| yaha AtmakhyAti, yaha AtmAnubhUti bhUtArthanaya ke viSayabhUta nija bhagavAna AtmA ke Azraya se hI pragaTa hotI hai aura yahI nizcayasamyagdarzana hai| kauna naya bhUtArtha hai aura kauna nahIM - yaha bAta gyArahavIM gAthA meM vistAra se spaSTa kI jA cukI hai| ata: bhUtArthanaya kI vyAkhyA karanA yahA~ Avazyaka nahIM hai| prazna - gyArahavIM gAthA ke niSkarSa meM to eka paramazuddhanizcayanaya ko hI bhUtArtha kahA hai aura usakA viSaya to paramapAriNAmikabhAvarUpa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 samayasAra anuzIlana zuddha jIvatattva hI hai / aisI sthiti meM bhUtArthanaya se navatattvoM ko kaise jAnA jA sakatA hai ? uttara- TIkA ke prathama pairA meM yaha kahA gayA hai ki tIrtha kI pravRtti ke lie abhUtArthanaya se pratipAdita jIvAdi navatattvoM meM ekatva pragaTa karanevAle bhUtArthanaya ke dvArA ekatva prApta karake zuddhanayAtmaka AtmakhyAti pragaTa hotI hai arthAt AtmAnubhUti pragaTa hotI hai| isase yahI pratiphalita hotA hai ki navatattvoM meM prakAzamAna eka Atmajyoti ko dekhanA hI bhUtArthanaya se navatattvoM ko jAnanA hai| isI bAta ko vistAra se samajhAte hue TIkA meM Age navatattvoM ko bhAva aura dravya ina do bhAgoM meM bA~TA hai aura yaha spaSTa kiyA gayA hai ki dravyapuNya, dravyapApa, dravyAsrava, dravyasaMvara, dravyanirjarA, dravyabaMdha aura dravyamokSa ajIva haiM, ajIva ke hI vistAra haiM; tathA bhAvapuNya, bhAvapApa, bhAvAsrava, bhAvasaMvara, bhAvanirjarA, bhAvabaMdha aura bhAvamokSa jIva haiM, jIva ke hI vistAra haiM / isaprakAra ye navatattva jIva aura ajIva ke hI vistAra haiM / tAtparya yaha hai ki ina navatattvoM meM prakArAntara se jIvatattva samAhita hai / navatattvoM meM samAhita isa jIvatattva ko dikhAnA hI bhUtArthanaya kA kArya hai aura ise hI bhUtArthanaya se navatattvoM kA jAnanA kahate haiM / jIvAjIvAtmaka ina navatattvoM kI bhUtArthatA - abhUtArthatA para vicAra karate hue TIkA meM kahA gayA hai ki bAhyadRSTi se dekhA jAya to jIvapudgala kI anAdibaMdhaparyAya ke samIpa jAkara ekarUpa se anubhava karane para ye navatattva bhUtArtha haiM, satyArtha haiM aura eka jIvadravya ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para ve abhUtArtha haiM, asatyArtha haiM / ata: ina navatattvoM meM bhUtArthanaya se eka jIva hI prakAzamAna hai| I Age kahA hai ki antardRSTi se dekhA jAya to jJAyakabhAva jIva hai aura jIva ke vikAra kA hetu ajIva hai / puNyapApAdi tattvoM meM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 gAthA 13 bhAvapuNyAdi jIva ke vikAra haiM aura jIva ke vikAra ke nimitta dravyapuNya-pApAdi ajIva haiM / jIvadravya ke svabhAva ko chor3akara eka dravya kI paryAyoM ke rUpa meM anubhava karane para ye navatattva bhUtArtha haiM; satyArtha haiM aura sarvakAla meM askhalita eka jIvadravya ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para ve navatattva abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| isalie ina navaratnoM meM bhUtArthanaya se eka jIva hI prakAzamAna hai| isaprakAra bhUtArthanaya se jAne hue navatattvoM meM bhI ekaprakAra se ekamAtra paramapAriNAmikabhAvarUpa zuddha jIvatattva hI jAnA gayA hai aura yaha jAnA jAnA hI AtmakhyAti hai, AtmAnubhUti hai, nizcayasamyagdarzana hai| ata: isa kathana meM koI doSa nahIM hai ki bhUtArthanaya se jAne hue navatattva hI samyagdarzana haiN| ukta kathana kA bhAva spaSTa karate hue bhAvArtha meM paNDita jayacaMdajI chAbar3A likhate haiM - "ina navatattvoM meM, zuddhanaya se dekhA jAye to jIva hI eka caitanyacamatkAramAtra prakAzarUpa pragaTa ho rahA hai, isake atirikta bhinna-bhinna navatattva kucha bhI dikhAI nahIM dete| jabataka isaprakAra jIvatattva kI jAnakArI jIva ko nahIM hai tabataka vaha vyavahAradRSTi hai, bhinna-bhinna navatattvoM ko mAnatA hai / jIva-pudgala kI bandhaparyAyarUpa dRSTi se yaha padArtha bhinna-bhinna dikhAI dete haiM; kintu jaba zuddhanaya se jIva-pudgala kA nijasvarUpa bhinna-bhinna dekhA jAye taba ve puNya-pApAdi sAta tattva kucha bhI vastu nahIM haiM; ve nimitta-naimittika bhAva se hue the; isalie jaba vaha nimitta-naimittika bhAva miTa gayA, taba jIva, pudgala bhinnabhinna hone se anya koI vastu (padArtha) siddha nahIM ho sktii| vastu to dravya hai aura dravya kA nijabhAva dravya ke sAtha hI rahatA hai tathA nimitta-naimittika bhAva kA abhAva hI hotA hai, isalie zuddhanaya se jIva ko jAnane se hI samyagdarzana kI prApti ho sakatI hai / jabataka bhinna Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana bhinna navapadArthoM ko jAne aura zuddhanaya se AtmA ko na jAne tabataka paryAyabuddhi hai / " 152 ukta sampUrNa kathana se yaha niSkarSa nikalatA hai ki navatattvoM meM bhI sarvatra eka jIvatattva hI prakAzamAna hai aura zuddhanaya se use jAnanA hI bhUtArthanaya se jAne hue navatattva haiM, jinheM samyagdarzana kahA gayA hai / aba isI artha ko puSTa karanevAlA kalaza likhate haiM aura usameM preraNA dete haiM ki he bhavyajano ! tuma to navatattvoM meM prakAzamAna eka Atmajyoti ko hI dekho| ( mAlinI ) ciramiti navatattvacchannamunnIyamAnaM, kanakamiva nimagnaM varNamAlAkalApe / atha satataviviktaM dRzyatAmekarUpaM, pratipadamidamAtmajyotirudyotamAnam // 8 // ( rolA ) zuddhakanaka jyoM chipA huA hai bAnabheda meM / navatattvoM meM chipI huI tyoM Atmajyoti hai // ekarUpa udyotamAna para se vivikta vaha / are bhavyajana ! pada-pada para tuma usako jAno // 8 // jisaprakAra varNoM ke samUha meM chipe hue ekAkAra svarNa ko bAhara nikAlate haiM; usIprakAra navatattvoM meM bahuta samaya se chipI huI yaha Atmajyoti zuddhanaya ke dvArA bAhara nikAlakara pragaTa kI gaI hai aura yaha Atmajyoti pada-pada para arthAt pratyeka paryAya meM cit-camatkAramAtra ekarUpa meM udyotamAna hai / isalie he bhavyajIvo ! tuma ise sadA hI anyadravyoM evaM unake Azraya se honevAle naimittikabhAvoM se bhinna ekarUpa dekho| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 kalaza 8 ___khAna meM par3A huA svarNa apanI Arambhika avasthA se hI aneka anya padArthoM se milA huA rahatA hai / jaba use bAhara nikAlakara agni meM tapAkara zuddha karate haiM to azuddhatA ke jalane se agni kI lau meM svarNa ke hare-pIle aneka raMga dikhAI dete haiM; tathApi vaha kahalAtA to svarNa hI hai| __ bhale hI vaha svarNa kahalAye, tathApi svarNa kA pArakhI sarrApha usakA mUlya utanA hI detA hai ki jitanA usameM zuddha svarNa hai| usa azuddha svarNa ko kasauTI para kasakara sarrApha yaha jAna letA hai ki isameM azuddhatA kitanI hai aura kyA hai tathA zuddhatA kitanI hai aura kyA hai? azuddhatA kI upekSA kara zuddhatA kI kImata dekara use prApta kara letA hai| isIprakAra anAdi se hI yaha AtmA navatattvoM meM chipA huA hai| zuddhanaya ke prayoga se AtmArthI yaha jAna letA hai ki asalI AtmA kyA hai aura usameM hI apanApana sthApita kara, usameM hI jamakara, ramakara, muktimArga para ArUr3ha ho jAtA hai| isa bAta ko kavivara banArasIdAsa ne nATaka samayasAra meM isaprakAra chandobaddha kiyA hai - ( ikatIsA savaiyA ) jaisaiM banavArI maiM kudhAta ke milApa hema, ___ nAnA bhA~ti bhayau pe tathApi eka nAma hai| kasikai kasoTI lIku nirakhai sarApha tAhi, bAna ke pravAna kari letu detu dAma hai| taisaiM hI anAdi pudgalasauM saMjogI jIva, nava tattvarUpa maiM arUpI mahAdhAma hai| dIsai unamAna sauM udotavAna Thaura Thaura, dUsarau na aura eka AtamA hI rAma hai // 9 // jisaprakAra ghariyA meM svarNa kudhAtuoM ke milane se aneka rUpa hotA dikhAI detA hai; para nAma to usakA svarNa hI rahatA hai| aneka dhAtuoM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana se mile hue ukta svarNa ko sarrApha ( sone ke vyApArI) kasauTI para kasakara dekhate haiM aura usameM jitane pramANa meM zuddha svarNa hotA hai; utane hI paise dete haiM / 154 usI prakAra yaha jIva anAdikAla se hI pudgala ke saMyoga meM hai; isakAraNa navatatva rUpa ho rahA hai; parantu hai to arUpI hii| arUpI hone para bhI sthAna-sthAna para anumAna se prakAzamAna hone vAlA aura koI nahIM; eka AtmArAma hI hai / ukta saMdarbha meM kalaza - TIkAkAra ne kucha gaharAI se carcA kI hai, jo isaprakAra hai -- " jIvavastu anAdikAla se dhAtu aura pASANa ke saMyoga ke samAna karmaparyAya se milI hI calI A rahI hai / so milI huI hokara vaha rAgAdi vibhAva pariNAmoM ke sAtha vyApya vyApaka rUpa se svayaM pariNamana kara rahI hai / vaha pariNamana dekhA jAya, jIva kA svarUpa na dekhA jAya to jIvavastu nau tattvarUpa hai aisA dRSTi meM AtA hai| aisA bhI hai, sarvathA jhUTha nahIM hai; kyoMki vibhAvarUpa rAgAdi pariNAma zakti jIva meM hI hai| vastu kA vicAra karane para bhedarUpa bhI vastu hI hai, vastu se bhinna bheda kucha vastu nahIM hai / bhAvArtha isaprakAra hai ki suvarNamAtra na dekhA jAe, bAnabheda mAtra dekhA jAya to bAnabheda hai; suvarNa kI zakti aisI bhI hai / jo bAnabheda na dekhA jAya, kevala suvarNamAtra dekhA jAya to bAnabheda jhUThA hai / isIprakAra jo zuddha jIvavastu mAtra na dekhI jAya, guNa- paryAya mAtra yA utpAda-vyaya-dhrauvya mAtra dekhA jAya to guNa-paryAya haiM tathA utpAdavyaya - dhrauvya haiM; jIvavastu aisI bhI hai| jo guNa- paryAyabheda yA utpAdavyaya - dhrauvyabheda na dekhA jAya, vastumAtra dekhI jAya to samasta bheda jhUThA hai / aisA anubhava samyakatva hai / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 kalaza 8 jo bhedabuddhi karate hue jIvavastu cetanA lakSaNa se jIva ko jAnatI hai, vastu vicArane para itanA vikalpa bhI jhUThA hai, zuddhavastu mAtra hai / aisA anubhava samyakatva hai|" ukta kathana meM saMyoga, saMyogIbhAva, dravya-guNa-paryAya evaM utpAdavyaya-dhrauvya ke bheda tathA lakSya-lakSaNa bheda sabhI ko vyavahAranaya se satyArtha batAkara bhI yaha spaSTa kiyA gayA hai ki zuddhanaya se, bhUtArthanaya se ye sabhI asatyArtha haiM ; ina sabase bhinna zuddha jIvavastu mAtra hI satyArtha hai aura usake Azraya se hI anubhava hotA hai, samyaktva hotA hai / kalazaTIkA meM 'unnIyamAna' kA artha anumAnagocara aura 'udyotamAna' kA artha pratyakSajJAnagocara tathA 'vivikta' kA artha nau tattvoM ke vikalpa se rahita kiyA hai; jo vizeSa dhyAna dene yogya hai| tAtparya yaha hai ki jIvavastu cetanAlakSaNa se jAnI jAtI hai - isakAraNa anumAnagocara hai aura anubhavajJAna kA viSaya banatI hai - isalie pratyakSajJAnagocara hai| terahavIM gAthA kI AtmakhyAti TIkA meM samAgata AThaveM kalaza ke uparAnta jo TIkA likhI gaI hai, usameM mUlarUpa se to yahI batAnA abhISTa hai ki bhUtArthanaya ke atirikta jo naya aura pramANa va nikSepa haiM; ve bhI usIprakAra abhUtArtha haiM, jisaprakAra unake dvArA jAne gaye navapadArtha; phira bhI yahA~ saMkSepa meM pramANa, naya aura nikSepa kA svarUpa bhI spaSTa kara diyA hai| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ nayoM ke bheda dravyArthika aura paryAyArthika nayoM ke rUpa meM lie gae haiN| __ina dravyArthika aura paryAyArthika nayoM kA svarUpa yadi vistAra se jAnane kI jijJAsA ho to lekhaka kI anya kRti "paramabhAvaprakAzaka nayacakra" ke tRtIya adhyAya kA adhyayana karanA caahie| vahA~ ina nayoM para 48 pRSThoM meM vistAra se prakAza DAlA gayA hai| yahA~ yaha nahIM bhUlanA cAhie ki jinAgama kA marma samajhane ke lie inakA samajhanA atyanta Avazyaka hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 156 __ AThaveM kalaza ke uparAnta samAgata AtmakhyAti kA bhAva isaprakAra hai - "aba jaise navatattvoM meM eka jIva ko hI jAnanA bhUtArtha kahA hai, usIprakAra ekarUpa se prakAzamAna AtmA ke adhigama ke upAyabhUta jo pramANa, naya, nikSepa haiM; ve bhI nizcaya se abhUtArtha haiM, unameM bhI yaha AtmA hI bhUtArtha hai| tAtparya yaha hai ki unameM bhI eka AtmA ko batAnevAlA naya hI bhUtArtha hai| pratyakSa aura parokSa ke bheda se pramANa do prakAra kA hai| jo indriya, mana Adi upAtta parapadArthoM evaM prakAza, upadeza Adi anupAtta parapadArthoM dvArA pravarte, vaha parokSapramANa hai aura jo kevala AtmA se hI pratinizcitarUpa se pravRtti kare, vaha pratyakSapramANa hai| pA~ca prakAra ke jJAnoM meM matijJAna va zrutajJAna parokSapramANa haiM, avadhijJAna va manaH parya yajJAna eka dezapratyakSapramANa haiM aura ke valajJAna sakalapratyakSapramANa hai| pratyakSa aura parokSa - ye donoM hI pramANa; pramAtA, pramANa aura prameya ke bheda kA anubhava karane para bhUtArtha haiM, satyArtha haiM; kintu jisameM sarvabheda gauNa ho gaye haiM, aise eka jIva ke svabhAva kA anubhava karane para ve abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| __ naya do prakAra ke haiM - dravyArthika aura pryaayaarthik| dravyaparyAyAtmaka vastu meM jo naya mukhyarUpa se dravya kA anubhava karAye, vaha dravyArthika naya hai aura jo naya usI dravya-paryAyAtmaka vastu meM mukhyarUpa se paryAya kA anubhava karAye, vaha paryAyArthika naya hai| dravyArthika aura paryAyArthika - ye donoM naya dravya aura paryAya kA paryAya se, bheda se, krama se anubhava karane para bhUtArtha haiM, satyArtha haiM aura dravya tathA paryAya donoM se anAliMgita zuddhavastumAtra jIva ke caitanyamAtra svabhAva kA anubhava karane para ve abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 kalaza 8 1 - nikSepa cAra prakAra ke haiM - nAmanikSepa, sthApanAnikSepa, dravyanikSepa aura bhAvanikSepa | guNa kI apekSA binA vastu kA nAmakaraNa karanA nAmanikSepa hai; 'yaha vaha hai ' isaprakAra anya vastu meM kisI anya vastu kA pratinidhitva sthApita karanA sthApanAnikSepa hai; atIta aura bhAvI paryAyoM kA vartamAna meM Aropa karanA dravyanikSepa hai aura vartamAna paryAyarUpa vastu ko vartamAna meM kahanA bhAvanikSepa hai / ye cAroM hI nikSepa apane-apane lakSaNabheda se vilakSaNa ( bhinnabhinna) anubhava kie jAne para bhUtArtha haiM, satyArtha haiM aura bhinna-bhinna lakSaNa se rahita eka apane caitanyalakSaNarUpa jIvasvabhAva kA anubhava karane para ye cAroM hI abhUtArtha haiM, asatyArtha haiM / isaprakAra ina pramANa, naya, nikSepoM meM bhUtArtharUpa se eka jIva hI prakAzamAna hai|" pahale kahA thA ki navatattvoM meM bhUtArtharUpa se eka jIva hI prakAzamAna hai aura yahA~ kahA jA rahA hai ki ina pramANa, naya, nikSepoM meM bhI bhUtArthanaya se eka jIva hI prakAzamAna hai / isaprakAra ekamAtra yahI kahA jA rahA hai ki navatattvoM meM bhI ekamAtra zuddhajIvatattva hI prakAzamAna hai aura pramANa, naya, nikSepoM meM bhI ekamAtra vahI zuddhajIvatattva prakAzamAna hai| yaha prakAzamAna jIvatattva hI dRSTi kA viSaya hai, zraddhA kA zraddheya hai, dhyAna kA dhyeya hai, paramajJAna kA jJeya hai, muktimArga kA mUla AdhAra haiM, isake Azraya se hI mukti kA mArga pragaTa hotA hai / jaba vaha zuddhajIvAstikAya jJAna kA jJeya, zraddhAna kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya banatA hai arthAt AtmA kA anubhava hotA hai, AtmAnubhUti hotI hai, taba pramANa-naya-nikSepa kI to bAta hI kyA; parantu kisI bhI prakAra kA dvaita hI bhAsita nahIM hotA hai, eka AtmA hI prakAzamAna hotA hai / yahI bhAva AgAmI kalaza meM bhI vyakta kiyA gayA hai, jo isaprakAra hai Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 158 ( mAlinI ) udayati na nayazrIrastameti pramANaM kvacidapi ca na vidmo yAti nikssepckrm| kimaparamabhidadhmo dhAmni sarvaMkaSe'smin nanubhavamupayAte bhAti na dvaitmev||9|| (rolA) nikSepoM ke cakra vilaya naya nahIM jnmte| ara pramANa ke bhAva asta ho jAte bhaaii|| adhika kaheM kyA dvaitabhAva bhI bhAsita nA ho| zuddha AtamA kA anubhava hone para bhaaii||9|| sarvaprakAra ke bhedoM se pAra sAmAnya, abheda-akhaNDa, nitya, eka cinmAtra bhagavAna AtmA ko viSaya banAnevAle paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA kA anubhava hone para nayoM kI lakSmI udaya ko prApta nahIM hotI, pramANa asta ho jAtA hai aura nikSepoM kA samUha kahA~ calA jAtA hai? - yaha hama nahIM jaante| jaba dvaita hI pratibhAsita nahIM hotA, taba pramANAdi ke vikalpoM kI to bAta hI kyA kareM? ___ tAtparya yaha hai ki anubhava meM sarvaprakAra ke bheda atyanta gauNa ho jAte haiM, pramANa-nayAdi ke bhedoM kI bAta to bahuta dUra, dvaita kA bhI anubhava nahIM hotA, mAtra ekAkAra cinmAtra hI dikhAI detA hai / prazna -kalazaTIkA meM to likhA hai ki pramANa-naya-nikSeparUpa buddhi ke dvArA eka hI jIvadravya ke dravya-guNa-paryAyarUpa athavA utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa jo bheda kie jAte haiM, ve samasta jhUThe haiM / ina sabake jhUThe hone para jo kucha vastu kA svAda AtA hai, vaha anubhava hai| __ aba prazna yaha hai ki yahA~ jhUThe kA kyA artha hai, kyA dravya-guNaparyAya va utpAda-vyaya-dhrauvya vastu meM nahIM haiM? pramANa-naya-nikSepa aura unakA kathana kyA sarvathA asatyArtha hai? Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 kalaza 9 uttara -nahIM, aisI bAta nahIM hai| vastu dravya-guNa-paryAyarUpa hai aura utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa bhI hai| isa viSaya kI samyak jAnakArI ke lie pravacanasAra ke jJe yatattva prajJApana ke dravyasAmAnyAdhikAra kA gaharAI se adhyayana kiyA jAnA caahie| ___ kalazaTIkA meM unheM jo jhUThA kahA hai, usakA prayojana bhI unakI sattA se inkAra karanA nahIM hai, apitu anubhava ke kAla meM tatsaMbaMdhI vikalpa utpanna nahIM hote - mAtra itanA batAnA hI abhISTa hai| isI bAta ko spaSTa karate hue kalazaTIkA meM likhA hai - "bhAvArtha isaprakAra hai ki anAdikAla se jIva ajJAnI hai, jIvasvarUpa ko nahIM jAnatA hai| vaha jaba jIvasattva kI pratIti AnI cAhe, taba jaise hI pratIti Ave, taise hI vastusvarUpa sAdhA jAtA hai / so yaha sAdhanA guNa-guNI jJAna dvArA hotI hai| dUsarA koI upAya nahIM hai| isalie vastusvarUpa kA guNa-guNI ke bhedarUpa meM vicAra karane para pramANa-naya-nikSeparUpa vikalpa utpanna hote haiM / ve vikalpa prathama avasthA meM bhale hI haiM, tathApi svarUpamAtra anubhavane para jhUThe haiN|" ukta kathana meM pANDe rAjamalajI yaha kahanA cAhate haiM ki yadyapi vastusvarUpa samajhane ke lie adhyayana-manana-cintana karate samaya pramANa-naya-nikSepa saMbaMdhI vikalpa utpanna hote haiM aura unakI usa samaya upayogitA bhI hai; tathApi anubhava ke kAla meM tatsaMbaMdhI vikalpa utpanna hI nahIM hote / yahA~ jhUThe kA artha utpanna hI nahIM honA hai| yahA~ utpAda-vyaya-dhrauvya, dravya-guNa-paryAya evaM pramANa-naya-nikSepa ke niSedha kI bAta nahIM hai, apitu anubhava ke kAla meM tatsaMbaMdhI vikalpoM ke utpanna na hone kI bAta hai| isIprakAra Atmavastu to dvaitAdvaitasvarUpa hai, bhedAbhedasvarUpa hai; parantu anubhava ke kAla meM dvaita bhI bhAsita nahIM hotaa| isalie kahA hai ki jaba anubhava ke kAla meM dvaita bhI bhAsita nahIM hotA, taba anya vikalpoM kI kyA bAta kreN| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 160 isa kalaza kA bhAvAnuvAda kavivara banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra karate haiM - ( savaiyA ikatIsA ) jaisaiM ravi-maMDala ke udai mahi-maMDala maiM, Atapa aTala tama paTala vilAtu hai| taisaiM paramAtamA ko anubhau rahata jauloM, taulauM kahUM duvidhA na kahUM pacchapAtu hai|| naya kau na lesa paravAna kau na paravesa, nicchepa ke vaMsa ko vidhuMsa hota jAtu hai| je je vastu sAdhaka haiM teU tahAM bAdhaka haiM, bAkI rAga doSa kI dasA kI kauna bAtu hai|| jisaprakAra sUryodaya hone para samasta pRthvI para dhUpa phaila jAtI hai aura aMdhakAra vilupta ho jAtA hai; usIprakAra jaba taka AtmAnubhava rahatA hai, taba taka kisIprakAra kI duvidhA nahIM rahatI aura na hI kisIprakAra kA pakSapAta hI rahatA hai| naya vikalpoM kA leza bhI nahIM rahatA aura pramANa saMbaMdhI vikalpoM kA praveza bhI nahIM hotA tathA nikSepa saMbaMdhI samasta vyavahAra kA to abhAva hI ho jAtA hai| rAga-dveSa kI to bAta hI kyA kareM, jo-jo vastue~ vikalpa ke kAla meM sAdhaka hotI thIM; ve sabhI anubhUti ke kAla meM bAdhaka ho jAtI haiN| prazna-Apane kahA ki anubhava ke kAla meM dvaita bhAsita nahIM hotA, to kyA vastu meM dvaitabhAva hai hI nahIM? uttara -isI prazna kA uttara dete hue paNDita jayacandajI chAbar3A isI kalaza ke bhAvArtha meM likhate haiM - "yahA~ vijJAnAdvaitavAdI tathA vedAntI kahate haiM ki anta meM paramArtharUpa to advaita kA hI anubhava huaa| yahI hamArA mata hai, isameM Apane vizeSa kyA kahA? Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 isakA uttara tumhAre mata meM sarvathA advaita mAnA jAtA hai| yadi sarvathA advaita mAnA jAye to bAhyavastu kA abhAva hI ho jAye aura aisA abhAva to pratyakSa viruddha hai / hamAre mata meM nayavivakSA hai, jo bAhyavastu kA lopa nahIM krtii| jaba zuddha anubhava se vikalpa miTa jAtA hai, taba AtmA paramAnanda ko prApta hotA hai / isalie anubhava karAne ke lie yaha kahA hai ki zuddha anubhava meM dvaita bhAsita nahIM hotA / yadi bAhyavastu kA lopa kiyA jAye to AtmA kA lopa ho jAyegA aura zUnyavAda kA prasaMga aayegaa| isalie jaise tuma kahate ho, usaprakAra se vastusvarUpa kI siddhi nahIM ho sakatI aura vastusvarUpa kI yathArtha zraddhA ke binA jo zuddha anubhava kiyA jAtA hai, vaha bhI mithyArUpa hai / zUnya kA prasaMga hone se tumhArA anubhava bhI AkAzakusuma ke anubhava ke samAna hai / " 1 kalaza 10 - isaprakAra isa terahavIM gAthA, usakI TIkA evaM usameM samAgata kalazoM meM eka bAta atyanta spaSTarUpa se ubhara kara sAmane AI hai ki yadyapi pramANa-naya-nikSepoM ke viSayabhUta navatattvArtha, dravya-guNa- paryAya evaM utpAda - vyaya - dhrauvya bhI jAnane yogya haiM, unheM jAnanA upayogI bhI hai, Avazyaka bhI hai; tathApi samyagdarzana kI prApti to zuddhanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA ke Azraya se hI hotI hai / ata: aba AgAmI gAthA meM zuddhanaya kA svarUpa kaheMge / - AgAmI gAthA kI utthAnikArUpa meM samAgata 10 veM kalaza meM bhI zuddhanaya ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai / vaha kalaza mUlata: isaprakAra hai AtmasvabhAvaM ( upajAti ) parabhAvabhinnamApUrNamAdyaMtavimuktamekam / vilInasaMkalpavikalpajAlaM prakAzayan zuddhanayobhyudeti // 10 // ( harigIta ) parabhAva se jo bhinna hai ara Adi-anta vimukta hai / saMkalpa aura vikalpa ke jaMjAla se bhI mukta hai // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 samayasAra anuzIlana jo eka hai paripUrNa hai - aise nijAtmasvabhAva ko / karake prakAzita pragaTa hotA hai yahA~ yaha zuddhanaya // 10 // parabhAvoM se bhinna, Adi-anta se rahita, paripUrNa, saMkalpavikalpoM ke jAla se rahita eka AtmasvabhAva ko prakAzita karatA huA zuddhanaya udaya ko prApta hotA hai| ___ yahA~ parabhAva meM paradravya, paradravyoM ke bhAva tathA paradravya ke nimitta se pragaTa honevAle apane vibhAvabhAva - ina sabhI ko liyA gayA hai; kyoMki paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta bhagavAna AtmA ina sabhI se bhinna hotA hai| dravyakarma, bhAvakarma, nokarma Adi pudgaladravyoM meM apanatva sthApita karanA saMkalpa hai aura jJeyoM ke bheda se jJAna meM bheda jJAta honA vikalpa hai| zuddhanaya kA viSayabhUta bhagavAna AtmA ina saMkalpa-vikalpoM se rahita hai, anAdi-ananta hai, paripUrNatattva hai| isameM kisI bhI prakAra kI koI kamI nahIM hai| __isa kalaza meM jisa AtmasvabhAva kI carcA hai aura jise prakAzita karatA huA zuddhanaMya udaya ko prApta hotA hai, vahI AtmasvabhAva dRSTi kA viSaya hai, usake Azraya se hI samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti hotI hai| terahavIM gAthA meM jise bhUtArthanaya kahA gayA thA, use hI yahA~ zuddhanaya nAma se kahA jA rahA hai| vahA~ bhUtArthanaya se navapadArthoM ke jAnane ko samyagdarzana kahA gayA thaa| yahA~ zuddhanaya se AtmA ke jAnane ko samyagjJAna kahA jA rahA hai| isa kalaza meM zuddhanaya ke viSayabhUta AtmA ke jo vizeSaNa diye gaye haiM, AgAmI gAthA meM bhI lagabhaga ve hI vizeSaNa diye haiN| ataH unakI carcA to vistAra se vahA~ hogI hI, yahA~ unake vistAra meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 14 jo passadi appANaM abaddhapuDhe aNaNNayaM nniydN| avisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi // 14 // ( harigIta ) abaddhapuTTha ananya niyata avizeSa jAne Atma ko| saMyoga virahita bhI kahe jo zuddhanaya usako kaheM // 14 // jo naya AtmA ko bandharahita aura para ke sparza se rahita, anyatvarahita, calAcalatArahita, vizeSarahita evaM anya ke saMyoga se rahita dekhatA hai, jAnatA hai; he ziSya tU use zuddhanaya jaan| tAtparya yaha hai ki zuddhanaya se bhagavAna AtmA karmoM se abaddha hai, parapadArthoM ne ise chuA taka nahIM hai / vaha nara-nArakAdi paryAyoM meM rahate huye bhI anya-anya nahIM hotA, ananya hI rahatA hai tathA apane svabhAva meM sadA niyata hI hai, samasta vizeSoM meM vyApta hone para bhI avazeSa hI rahatA hai tathA rAgAdi meM saMyukta nahIM hotaa| yaha gAthA zuddhanaya ke viSaya ko spaSTa karanevAlI atyanta mahattvapUrNa gAthA hai / isa para AcArya amRtacandra ne jo TIkA likhI hai, vaha bhI atyanta gaMbhIra hai / gAthA aura TIkA kA artha likhane ke uparAnta viSayavastu ko spaSTa karane ke lie paNDita jayacandajI chAbar3A ne jo bhAvArtha likhA hai, usakA Arambhika aMza isaprakAra hai - "AtmA pA~ca prakAra se anekarUpa dikhAI detA hai - (1) anAdikAla se karmapudgala ke saMbaMdha se baMdhA huA karmapudgala ke sparzavAlA dikhAI detA hai| (2) karma ke nimitta se honevAlI nara-nArakAdi paryAyoM meM bhinnabhinna svarUpa se dikhAI detA hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana (3) zakti ke avibhAga praticcheda (aMza) ghaTate bhI haiM aura bar3hate bhI haiM yaha vastusvabhAva hai / isalie vaha nitya - niyata ekarUpa dikhAI nahIM detA / (4) vaha darzana, jJAna Adi aneka guNoM se vizeSarUpa dikhAI detA hai / -- 164 (5) karma ke nimitta se honevAle moha - rAga-dveSa Adi pariNAmoM se sahita vaha sukha - duHkha rUpa dikhAI detA hai / yaha saba azuddhadravyArthikarUpa vyavahAranaya kA viSaya hai / isa dRSTi se dekhA jAya to yaha saba satyArtha hai; parantu AtmA kA ekasvabhAva isa naya se grahaNa nahIM hotA aura ekasvabhAva jAne binA yathArtha AtmA ko kaise jAnA jA sakatA hai ? isalie dUsare naya ko usake pratipakSI zuddhadravyArthikanaya ko grahaNa karake eka asAdhAraNa jJAyakamAtra AtmA kA bhAva lekara, use zuddhanaya kI dRSTi se sarva paradravyoM se bhinna, sarvaparyAyoM meM ekAkAra, hAni-vRddhi se rahita, vizeSoM se rahita aura naimittika bhAvoM se rahita dekhA jAye to sarva (pA~ca) bhAvoM se jo anekaprakAratA hai, vaha abhUtArtha hai, asatyArtha hai / " - yahA~ eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki yahA~ sarvaparyAyoM se bhinna zabda kA prayoga na karake sarvaparyAyoM meM ekAkAra zabda kA prayoga kiyA hai| ukta sandarbha meM isIprakAra ke prayoga anyatra bhI dekhane meM Ate haiM, jo apanA vizeSa prayojana rakhate haiM / yadyapi zuddhanaya ke viSaya meM paryAyeM nahIM AtI haiM, tathApi paryAyoM kI bhinnatA usaprakAra kI nahIM hai, jisaprakAra kI paradravyoM aura unakI paryAyoM kI hai| isa sandarbha meM dravya-kSetra - kAla-bhAva ke mAdhyama se vistRta carcA 7vIM gAthA meM kI hI jA cukI hai / nara-nArakAdi paryAyoM meM jo paraspara bhinnatA bhAsita hotI hai, usapara se dRSTi haTAkara; una nara-nArakAdi sabhI paryAyoM meM jo samAnarUpa se Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 gAthA 14 vidyamAna rahatA hai, eka rUpa hI meM rahatA hai, ekAkAra rahatA hai; usa sAmAnya, abheda nitya evaM eka AtmA para hI dRSTi ko kendrita karanA, use hI jJAna kA jJeya banAnA zuddhanaya kA udaya hai; kyoMki vaha zuddhAtmA hI zuddhatya kA viSaya hai / yaha batAne ke lie hI sarvaparyAyoM meM ekAkAra zabda kA prayoga kiyA gayA hai| pratyeka avasthA meM jo eka hI rUpa meM sadA vidyamAna rahatA hai, vaha jJAyakabhAva hI zuddhanaya kA viSaya hai / ananya vizeSaNa ke mAdhyama se AcAryadeva yahI kahanA cAhate haiM / tAtparya yaha hai ki nara-nArakAdi paryAyeM AtmA meM se vasturUpa se alaga nahIM ho jAtI haiM, ve to apane kramAnusAra hotI hI rahatI haiM, badalatI hI rahatI haiM; kabhI manuSya paryAya hotI hai to kabhI nArakI paryAya hotI hai; tathApi kramaza: pravarttamAna honevAlI paryAyoM meM jo sadA ekasA rahatA hai, akramarUpa se vidyamAna rahatA hai, anekAkAra paryAyoM meM jo ekAkArarUpa se upasthita rahatA hai; vaha jJAyakabhAva hI zuddhanaya kA viSaya hai / dUsarI bAta yaha hai ki bhAvArtha meM jo ekasvabhAva aura anekasvabhAva yA anekaprakAratA kI bAta kI hai; vaha dravya, kSetra, kAla evaM bhAva meM jo bhAva ke bheda ke rUpa meM, guNabheda aura guNabheda ke niSedha ke rUpa meM eka-aneka kI bAta AtI hai, vaha nahIM hai| yahA~ to baddhaspRSTAdi pA~ca bhAvoM se yuktatA anekasvabhAva hai aura inase rahitatA ekasvabhAva hai / inameM se AtmA kA ekasvabhAva zuddhanaya kA viSaya hai aura anekasvabhAva azuddhanaya kA viSaya hai / yaha batAyA jA rahA hai / prazna - zuddhanaya kA viSayabhUta bhagavAna AtmA abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa evaM asaMyukta ina pA~ca bhAvoM se yukta hai, ekasvabhAvavAlA hai; to kyA AtmA meM vidyamAna baddhaspRSTAdibhAva sarvathA abhUtArtha haiM, AtmA kA anekasvabhAva sarvathA abhUtArtha hai ? - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana uttara - baddhaspRSTAdibhAvoM kI bhUtArthatA - abhUtArthatA para AcArya amRtacandra ne AtmakhyAti meM vividha udAharaNoM ke mAdhyama se vistAra se prakAza DAlA hai, jo isaprakAra hai 44 -- abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta AtmA kI anubhUti zuddhanaya hai aura vaha anubhUti AtmA hI hai, isaprakAra eka AtmA hI prakAzamAna hai| zuddhanaya, AtmA kI anubhUti yA AtmA saba eka hI hai, alaga-alaga nahIM / -- 166 prazna - aise AtmA kI anubhUti kaise ho sakatI hai ? uttara - baddhaspRSTAdibhAvoM ke abhUtArtha hone se yaha anubhUti ho sakatI hai| aba isI bAta ko pA~ca dRSTAntoM ke dvArA vistAra se spaSTa karate haiM (1) jisaprakAra jala meM DUbe hue kamalinI patra kA jala se sparzitaparyAya kI ora se anubhava karane para, dekhane para, jala se sparzita honA bhUtArtha hai, satyArtha hai; tathApi jala se kiMcitmAtra bhI sparzita na hone yogya kamalinI patra ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para jala se sparzita honA abhUtArtha hai, asatyArtha hai / isIprakAra anAdikAla se baMdhe hue AtmA kA pudgalakarmoM se baMdhane, sparzita honerUpa avasthA se anubhava karane para baddhaspRSTatA bhUtArtha hai, satyArtha hai; tathApi pudgala se kiMcitmAtra bhI sparzita na hone yogya AtmasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para baddhaspRSTatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai / (2) jaise kuNDA, ghar3A, khappara Adi paryAyoM se miTTI kA anubhava karane para anyatva (ve anya-anya haiM, jude- jude haiM yaha ) bhUtArtha hai, satyArtha hai; tathApi sarvata: askhalita ( sarvaparyAya bhedoM se kiMcitmAtra bhI bhedarUpa na honevAle ) eka miTTI ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para anyatva abhUtArtha hai, asatyArtha hai / - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 gAthA 14 isIprakAra nara-nArakAdi paryAyoM se AtmA kA anubhava karane para anyatva bhUtArtha hai, satyArtha hai; tathApi sarvataH askhalita (sarvaparyAya bhedoM se kiMcitmAtra bhedarUpa na honevAle) eka caitanyAkAra AtmasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para anyatva abhUtArtha hai, asatyArtha hai| __ (3) jisaprakAra samudra kA vRddhi-hAnirUpa avasthA se anubhava karane para aniyatatA bhUtArtha hai, satyArtha hai; tathApi samudra ke nitya sthirasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para aniyatatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai| isIprakAra AtmA kA vRddhi-hAnirUpa paryAyabhedoM se anubhava karane para aniyatatA bhUtArtha hai, satyArtha hai ; tathApi nitya sthira AtmasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para aniyatatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai| (4) jisaprakAra sone kA cikanApana, pIlApana, bhArIpana ityAdi guNarUpa bhedoM se anubhava karane para vizeSatA bhUtArtha hai; tathApi jisameM sarvavizeSa vilaya ho gae haiM - aise suvarNasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para vizeSatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai| isIprakAra AtmA kA jJAna, darzana Adi guNarUpa bhedoM se anubhava karane para vizeSatA bhUtArtha hai, satyArtha hai; tathApi jisameM sarva vizeSa vilaya ho gaye haiM - aise AtmasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para vizeSatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai| (5) jisaprakAra agni jisakA nimitta hai - aisI uSNatA ke sAtha saMyuktatArUpa - taptatArUpa avasthA se jala kA anubhava karane para jala kI uSNatArUpa saMyuktatA bhUtArtha hai, satyArtha hai; tathApi ekAnta zItalatArUpa jalasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para uSNatA ke sAtha jala kI saMyuktatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 samayasAra anuzIlana usIprakAra karma jisakA nimitta hai - aise moha ke sAtha saMyuktatArUpa avasthA se AtmA kA anubhava karane para saMyuktatA bhUtArtha hai, satyArtha hai ; tathApi jo svayaM ekAnta bodharUpa hai, jJAnarUpa hai - aise jIvasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para saMyuktatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai|" prazna - ukta kathana meM lagabhaga sarvatra hI 'paryAya se anubhava karane para' aura 'dravyasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para' zabda Aye haiM to kyA paryAya kA bhI anubhava karanA hai? uttara - are bhAI, yaha anubhava karane kI bAta nahIM hai| yahA~ to jAnane kI hI bAta cala rahI hai| yahA~ anubhava karane kA artha jAnanA hai| ukta sandarbha meM svAmIjI kA nimnAMkita mArgadarzana atyanta upayogI hai__ "jahA~ paryAya se anubhava karane para' aisA Ave, vahA~ anubhava karane kA artha 'jAnanA' hogA tathA jahA~ 'dravya kA anubhava karane para' aisA Ave, vahA~ anubhava karane kA artha 'dravya kA Azraya karanA' jAnanA caahie|" ukta pA~coM boloM meM do dRSTiyoM kA ullekha hai - (1) saMyoga kI, paryAya kI, bheda kI ora se dekhane kI dRSTi / (2) svabhAva ke samIpa jAkara dekhane kI dRSTi / saMyoga kI ora se, paryAya kI ora se, bheda kI ora se dekhane kI dRSTi azuddhanaya kI dRSTi hai, abhUtArthanaya kI dRSTi hai, vyavahAranaya kI dRSTi hai; aura svabhAva ke samIpa jAkara dekhane kI dRSTi zuddhanaya kI dRSTi hai, bhUtArthanaya kI dRSTi hai, paramazuddhanizcayanaya kI dRSTi hai| azuddhanaya kI dRSTi se baddhaspRSTAdibhAva AtmA meM vidyamAna haiM; ataH 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 232 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 gAthA 14 bhUtArtha haiM, satyArtha haiM; para zuddhanaya kI dRSTi se ve bhAva AtmA meM nahIM hai; ata: abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| ___dhyAna rahe ki ye baddhaspRSTAdibhAva aura abaddhaspRSTAdibhAva eka hI AtmA meM eka hI kAla meM vibhinna apekSAoM se eka hI sAtha ghaTita hote haiM, rahate haiM / yaha eka hI AtmA kI bAta hai, bhinna-bhinna aneka AtmAoM kI nhiiN| jo AtmA jisa samaya azuddhanaya se baddhaspRSTAdibhAvoM se sahita hotA hai; vahI AtmA usI samaya zuddhanaya se baddhaspRSTAdibhAvoM se rahita bhI hotA hai| isameM koI kyA kare, vastusvarUpa hI aisA hai| isa gAthA meM abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta - ina pA~ca vizeSaNoM ke mAdhyama se zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai; kyoMki nizcaya samyagdarzanajJAna-cAritra kI utpatti isI AtmA ke Azraya se hotI hai| (1) ina pA~ca vizeSaNoM meM abaddhaspRSTa AtmA kI para se bhinnatA ko batAyA hai| jaba AtmA kA para ke sAtha koI sambandha hI nahIM hai to karmoM se baMdhane kI bAta hI kahA~ rahatI hai? isIprakAra jaba bhagavAna AtmA meM sparza nAmaka guNa hI nahIM hai to use koI chU bhI kaise sakatA hai? __ Agama meM karma se baMdhane aura para ke sparza kI jo bAta AtI hai, AtmakhyAti TIkA meM usakI bhUtArthatA kI apekSA bhI spaSTa kara dI hai aura sAtha meM yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki AtmasvabhAva ke samIpa jAkara dekhane para baMdhana kI bAta, para ke sparza kI bAta ekadama abhUtArtha hai| jala meM DUbe hue kamalinI patra ke udAharaNa se yaha bAta ekadama spaSTa ho gaI hai / yadyapi kamalinI kA pattA jala meM DUbA huA hai, tathApi vaha apane rUkhe svabhAva ke kAraNa raMcamAtra bhI gIlA nahIM hotaa| usIprakAra yaha bhagavAna AtmA karmoM ke madhya sthita hone para apane abaddhaasparzIsvabhAva ke kAraNa karmoM se abaddha hI hai, asparzI hI hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana isaprakAra isa vizeSaNa se dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko para se bhinna siddha kiyA gayA hai| 170 (2) ananya vizeSaNa se zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko aneka dravyaparyAyoM (asamAnajAtIya dravyaparyAyoM) se nara-nArakAdi paryAyoM se bhI pAra batAyA gayA hai| miTTI aura miTTI se bane hue ghaTa, sakorA Adi bartanoM ke udAharaNa se yaha bAta spaSTa ho gaI hai ki yadyapi ghaTa aura sakorA anya - anya haiM, jude- jude haiM; ghaTa sakorA nahIM hai aura sakorA ghaTa nahIM hai; tathApi jaba hama ghaTa aura sakorA ko dRSTi meM na lekara jisa miTTI se ve donoM bane haiM, usa miTTI ke rUpa meM hI dekheM to ghaTa bhI miTTI hI hai aura sakorA bhI miTTI hI hai; ataH ve donoM anyaanya nahIM, ananya (eka) hI haiN| isIprakAra yadyapi manuSya aura nArakI anya-anya (jude - jude) hI haiM, manuSya nArakI nahIM hai aura nArakI manuSya nahIM hai; tathApi jaba hama manuSya aura nArakI paryAyoM ko dRSTi meM na lekara, jisa AtmA kI ve paryAyeM haiM, una sabhI paryAyoM meM vyApta ekAkAra usa AtmA ko dekheM to manuSya bhI AtmA hI hai aura nArakI bhI AtmA hI hai; ata: nArakI aura manuSya donoM anya - anya nahIM haiM, ananya (eka) hI hai / yadi paryAya kI ora se dekheM to mArIci anya hai aura mahAvIra anya hai / mArIci kA caritra jAnakara hameM usake prati azraddhA hotI hai aura mahAvIra kA caritra jAnakara hameM unake prati zraddhA utpanna hotI hai, mArIci se dveSa hotA hai aura mahAvIra se rAga hotA hai; para jaba hamArA dhyAna mArIci aura mahAvIra paryAya kI ora nahIM jAtA hai; una donoM paryAyoM meM anusyUtarUpa se vidyamAna bhagavAna AtmA kI ora jAtA hai, tona azraddhA hotI hai, na zraddhA hotI hai, sAmyabhAva rahatA hai; na dveSa hotA hai na rAga hotA hai, eka vItarAgabhAva banA rahatA hai / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 gAthA 14 ataH AtmA ko nara-nArakAdi paryAyoM meM vibhakta karake anya anya dekhanA vItarAgabhAva ke lie upayukta nahIM hai, apitu nara-nArakAdi paryAyoM meM samAnarUpa se samAhita ananya ekarUpa dekhanA hI vItarAgabhAva ke lie upayukta hai / (3) niyata vizeSaNa ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA gayA hai ki zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM, dRSTi ke viSaya meM SaTguNI hAni - vRddhirUpa paryAyeM tathA nirantara ghaTanA - bar3hanA hai svabhAva jinakA aisI aupazamikabhAva, kSAyopazamikabhAvarUpa paryAyeM aura kSAyikabhAvarUpa paryAyeM bhI nahIM hai / samudra ke udAharaNa se isa bAta ko spaSTa kiyA gayA hai / yadyapi samudra meM bhI jvAra-bhATe Ate haiM, usameM bhI vRddhi hAni hotI hai; tathApi samudra apanI maryAdA ko kabhI nahIM chor3atA / yadi samudra apanI maryAdA chor3ane lage to loka meM pralaya ho jaavegaa| choTI-bar3I nadiyoM meM jaba bAr3ha AtI hai to usake kinAre base bar3e-bar3e nagara evaM gA~va ujar3a jAte haiM, hAhAkAra maca jAtA hai, yadi samudra meM bAr3ha Ane lage to kyA hogA ? samudra ke kinAre bambaI jaise bahumaMjilI nagara base hue haiM, kisI ko yaha cintA nahIM hotI ki yadi samudra meM bAr3ha A gaI to kyA hogA ? sabhI ko samudra ke isa svabhAva kI bhalI-bhA~ti khabara hai, isIkAraNa sabhI nizcita rahate haiM / ve yaha acchI taraha jAnate haiM ki samudra bhI ghaTatA-bar3hatA hai, para apanI maryAdA meM hI rahatA hai / ataH koI cintA kI bAta nahIM hai / samudra ke niyatasvabhAva ke bharose hI samudra ke kinAre isa nagarIya sabhyatA kA vikAsa ho rahA hai / jisaprakAra samudra meM AnevAle jvAra-bhATe kI ora se samudra ko dekheM to vaha ghaTatA bhI hai aura bar3hatA bhI hai, aura usakA yaha ghaTanAbar3hanA isa dRSTi se bhUtArtha hI hai, satyArtha hI hai; kyoMki isa dRSTi se samudra kA svabhAva aniyata hI hai; tathApi yadi samudra ko usake Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 172 niyatasvabhAva kI ora se dekheM to vaha na kabhI ghaTatA hI hai aura na kabhI bar3hatA hI hai, sadA apanI maryAdA meM hI rahatA hai; ata: vaha niyata hI hai, aniyata nahIM; isa dRSTi se usakA aniyatapanA abhUtArtha hai, asatyArtha hai| ___ dravya hone se AtmA meM SaTguNI hAni-vRddhirUpa paryAyeM bhI hai aura aupazamikabhAva, kSAyikabhAva aura kSAmopazamikabhAva rUpa paryAyeM bhI haiN| ina paryAyoM kI ora se dekhane para AtmA bhI ghaTatA-bar3hatA hai; ata: aniyatasvabhAvavAlA hai, aniyata hai; para nitya sthira niyatasvabhAva kI ora se dekhane para yaha aniyatatA abhUtArtha hai, asatyArtha hai| cUMki zuddhanaya ke viSayabhUta AtmA kA svabhAva niyata hai, ata: zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM yaha aniyatatA nahIM hai| ukta sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa bhI draSTavya hai - "isIprakAra AtmA ko vRddhi-hAnirUpa paryAyoM se dekheM to aniyatapanA kama-bar3hapanA hai / jJAna kI paryAya meM hI hInAdhikatA hotI hai| kisI samaya nau pUrva kA kSayopazama pragaTa ho- jJAna kI aisI paryAya hotI hai to kisI samaya akSara kA anantavA~ bhAgamAtra jJAna kA kSayopazama dekhA jAtA hai / AlU, lahasuna, mUlI Adi kaMdamUla meM nigoda ke jIva haiM / eka rAI jitane Tukar3e meM asaMkhyAta zarIra haiN| eka-eka zarIra meM Ajataka jitane siddha hue, unase anaMtaguNe jIva haiN| nigoda ke jIvoM kI paryAya meM akSara ke anantaveM bhAga jJAna kA vikAsa hai| usameM se koI jIva bAhara nikala kara manuSya hokara dravyaliMgI sAdhu ho aura paryAya meM nau pUrva kI labdhi (kSayopazamajJAna) pragaTa krle| ___ isaprakAra AtmA ke vRddhi-hAnirUpa paryAya bhedoM se dekhane para aniyatapanA satyArtha hai / vyavahAranaya se paryAya meM hAni-vRddhi hai - yaha satya hai; tathApi nitya sthira (nizcala) utpAda-vyayarahita dhruva AtmasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para aniyatatA abhUtArtha Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 gAthA 14 hai| AtmasvabhAva meM vRddhi-hAni nahIM hai, utpAda-vyaya meM vRddhi-hAni bhale ho / paryAya meM kevalajJAna ho, to bhI dhruvasvabhAva meM kucha ghaTatA nahIM hai aura nigoda meM akSara kA anantavA~ bhAga kSayomazama raha jAya, isase nitya dhruvasvabhAva meM kucha bar3ha jAya - aisA nahIM hai| bhale hI paryAya meM hInAdhikatA ho, tathApi vastu to jaisI hai, vaisI dhruva-dhruvadhruvasvabhAva hI rahatI hai| ahA hA .... ! viSaya to yaha calatA hai ki AtmA kI jJAna, darzana, vIrya Adi kI paryAyoM meM ekapanA nahIM hai, vRddhi-hAni hotI hai| paryAya ke lakSya se dekhane para yaha vRddhi-hAni satyArtha hai, parantu paryAya ke lakSya se trikAlI AtmA anubhava meM nahIM AtA; tathA AtmA kA samyak zraddhAnajJAna to trikAlI zuddhajJAyakabhAva kA anubhava karane para hotA hai|" svAmIjI ke ukta kathana meM AtmA ke zraddhA, jJAna, cAritra, sukha, vIrya Adi guNoM kI aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikabhAvarUpa paryAyoM meM jo vRddhi-hAni hotI hai, zuddhanaya ke viSaya meM usakA niSedha kiyA gayA hai, prakArAntara se una aupazamikAdi paryAyoM kA hI niSedha kiyA gayA hai| SaTguNI hAni-vRddhi kA niSedha to paNDita jayacandajI chAbar3A ke bhAvArtha se hI spaSTa ho jAtA hai / chAbar3AjI ke bhAvArtha kI ve paMktiyA~ isaprakAra haiM - ___ "zakti ke avibhAgI praticcheda (aMza) ghaTate bhI haiM aura bar3hate bhI haiM - yaha vastusvabhAva hai; isalie vaha nitya-niyata ekarUpa dikhAI nahIM detaa|" isakI vyAkhyA svAmIjI isaprakAra karate haiM - "zakti ke avibhAgI praticcheda (aMza) ghaTate bhI haiM aura bar3hate bhI haiM / jJAnAdika paryAya meM hInAdhikatA hotI hai| paryAya meM hInAdhikatA 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 233 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 174 honA - yaha paryAyasvabhAva hai, isase nitya niyata ekarUpa dikhAI nahIM detaa|" __ zakti ke avibhAgI praticchedoM kA ghaTanA-bar3hanA SaTguNIhAnivRddhirUpa hI hotA hai / ata: ukta kathana se yaha bhI siddha hai ki zuddhanaya ke viSaya meM SaTguNIhAni-vRddhirUpa paryAya bhI nahIM aatii| ___ isa gAthA ke bhAvArtha meM munirAja zrI vIrasAgarajI mahArAja bhI niyata kA artha SaTguNIhAni-vRddhi se rahita karate haiN| prazna -yaha SaTguNIhAni-vRddhi kyA hai, jisakA niSedha zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM niyata vizeSaNa ke mAdhyama se kiyA jA rahA hai? uttara -SaTguNIhAni-vRddhi agurulaghuguNa kI svabhAva arthaparyAya hai| jaisA ki alApapaddhati ke paryAyAdhikAra meM kahA gayA hai - ___ "agurulaghuvikArAH svabhAvArthaparyAyAste dvAdazadhA SaDvRddhirUpAH SaD DhAnirUpAH anantabhAgavRddhiH asaMkhyAtabhAgavRddhiH saMkhyAtabhAgavRddhiH saMkhyAtaguNavRddhiH asaMkhyAtaguNavRddhi anantaguNavRddhiH iti SaT vRddhi tathA anantabhAgahAniH asaMkhyAtabhAgahAniH saMkhyAtabhAgahAniH saMkhyAtaguNahAniH asaMkhyAtaguNahAniH anantaguNahAniH-iti SaThAni evaM SaTvRddhi SaDDhAnirUpA jnyeyaaH| agurulaghuguNa kA pariNamana svAbhAvika arthaparyAyeM haiN| ve paryAyeM bAraha prakAra kI haiM - chaha vRddhirUpa aura chaha haaniruup| anantabhAgavRddhi, asaMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 241 2. AcArya devasena : AlApapaddhati, pRSTha 53-54, prakAzaka zrI zAntivIra di. jaina saMsthAna, mahAvIrajI (rAjasthAna) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 gAthA 14 saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi - ye chaha vRddhirUpa paryAyeM haiM / ananta bhAgahAni, asaMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAtaguNahAni, asaMkhyAtaguNahAni, anantaguNahAni - ye chaha hAnirUpa paryAyeM haiM / isaprakAra chaha vRddhirUpa aura chaha hAnirUpa paryAyeM jAnanA cAhie / " pratyeka dravya meM AgamapramANa se siddha ananta avibhAgapraticcheda vAlA agurulaghuguNa svIkAra kiyA gayA hai, jisakA chaha sthAna patita vRddhi aura hAni ke dvArA vartana hotA rahatA hai / prazna - aupazamika bhAvoM meM karma kA upazama nimitta hotA hai, kSAyopazamika bhAvoM meM karma kA kSayopazama nimitta hotA hai, kSAyika bhAvoM meM karma kA kSaya nimitta hotA hai, audayikabhAvoM meM karma kA udaya nimitta hotA hai / ataH zuddhanaya ke viSaya meM inake niSedha kI bAta to samajha meM AtI hai; parantu isa SaTguNI hAni - vRddhirUpa svabhAva arthaparyAyoM meM to koI bhI karma nimitta nahIM hotA hai| yaha to eka sahaja pariNamana hai / ataH zuddhanaya ke viSaya meM isake niSedha kI kyA AvazyakatA hai? uttara - yaha svabhAva arthaparyAya bhI vRddhi hAni rUpa hone se vikalpotpAdaka hai, isake Azraya se bhI upayoga sthira nahIM ho sakatA / ataH dhyAna ke dhyeya meM, zraddhAna ke zraddheya meM aura zuddhanaya ke viSaya meM isakA bhI niSedha abhISTa hai / isaprakAra yaha spaSTa huA ki niyata vizeSaNa se zuddhanaya ke viSaya meM SaTguNIhAni - vRddhirUpa paryAyoM aura aupazamika, kSAyopazamika evaM kSAyika bhAvarUpa arthaparyAyoM kA bhI niSedha ho gayA hai / 1. AcArya pUjyapAda : sarvArthasiddhi, adhyAya 5, sUtra 7 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 176 prazna -jaba niyata vizeSaNa se aupazamika, kSAyopazamika evaM kSAyikabhAvarUpa arthaparyAyoM kA niSedha kiyA hai to sAtha meM audayikabhAvarUpa arthaparyAyoM kA bhI niSedha kyoM nahIM kara diyA? uttara -unakA niSedha Age asaMyukta vizeSaNa ke mAdhyama se kiyA jaayegaa| ata: yahA~ unake niSedha kI AvazyakatA nahIM samajhI gii| kalazaTIkA meM aniyata kA artha kucha haTakara kiyA hai, jo isaprakAra hai - "asaMkhyAtapradezasambandhI saMkoca aura vistArarUpa pariNamana kA nAma aniyatabhAva hai" pradezoM ke saMkoca-vistAra rUpa to nara-nArakAdi rUpa vyaMjana paryAyeM hI hotI haiM; isIkAraNa pradezatvaguNa ke vikAra ko vyaMjanaparyAya kahate haiM / unakA niSedha to ananya vizeSaNa meM hI kiyA jA cukA hai| ataH yadi kalaza TIkA ke ukta kathana kA Azaya pradezabheda ke niSedha ke rUpa meM liyA jAya to bhI ayukta na hogaa| AtmA ke kSetra ke sambandha meM eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki AtmA kA koI sunizcita AkAra to hai nahIM; kyoMki jinAgama meM use vyavahAra se dehapramANa aura nizcaya se asaMkhyapradezI kahA gayA hai| AtmA ke AkAra ke sambandha meM dravyasaMgraha meM jo kucha kahA gayA hai, vaha isaprakAra hai - "aNugurudehapamANo uvasaMhArappasappado cedaa| asamuhado vavahArA NicchayaNayado asaMkhyadeso vaa|| vyavahAranaya se yaha jIva samudghAta ke kAla ko chor3akara saMkocavistAra ke kAraNa apane choTe yA bar3e zarIra pramANa rahatA hai aura nizcayanaya kI apekSA asaMkhyAta pradezI hai|" 1. AcArya nemicandra siddhAntideva : dravyasaMgraha, gAthA 10 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 gAthA 14 ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki AtmA karmodayAnusAra jisa deha meM pahu~ca jAtA hai, AtmA ke pradeza vahI AkAra dhAraNa kara lete haiM aura jyoM-jyoM deha kA AkAra badalatA hai, tadanusAra AtmA kA AkAra bhI badalatA rahatA hai / yadyapi AtmapradezoM ke ukta AkAroM ke kAraNa AtmA ko koI sukha-duHkha nahIM hotA, tathApi ve AkAra AtmA ke nirupAdhi AkAra to nahIM mAne jA skte| aisI sthiti meM ve AkAra AtmadhyAna ke dhyeya bhI kaise bana sakate haiM? yadi kisI manuSyAdi deha ke AkAra meM sthita AtmA ko dhyAna kA dhyeya banAyeMge to vaha manuSyAdi paryAya hI jJAna kA jJeya aura dhyAna kA dhyeya banegI, jo nizcita rUpa se dravyadRSTi na hokara paryAyadRSTi hI hogii| ataH prazna upasthita hotA hai ki AtmAnubhUti prApta karane ke lie AtmA ke kisa AkAra kA dhyAna kiyA jAye ? dUsarI bAta yaha bhI hai ki manuSyAdi AkAra kI bAta bhI sthUla hai; calatI-phiratI sAMsa letI manuSya deha ke bhI to dina meM hajAroM AkAra badalate haiM; tadanusAra AtmA kA AkAra bhI badalegA hI / aisI sthiti meM manuSyAdi deha ke kisa AkAra ko dhyAna kA dhyeya banAyA jAyegA ? isa samasyA ke samAdhAna ke liye yadi yaha kahA jAya ki siddhadazA meM AtmA jisa AkAra meM rahatA hai, usI AkAra kA dhyAna kiyA jAya; to bhI samasyA kA samAdhAna na hogA; kyoMki siddhoM kA AkAra bhI to antima deha ke anusAra hI hotA hai, antimadeha ke kiMcat nyUna hotA hai| nirvANa hote samaya antima samaya meM deha kA jo AkAra hogA, siddhadazA meM bhI kiMcit nyUnarUpa se vahI AkAra hogA - yaha zAstroM kA vacana hai| vaha AkAra bhI to AtmA kA nirupAdhi AkAra nahIM haiM, vaha bhI to eka prakAra se dehAkAra hI hai aura yaha to sarvavidita hI hai ki dehAkAra ke dhyAna se sAdhya kI siddhi nahIM hotI / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 178 eka bAta yaha bhI to hai ki caramadeha kI antima sthiti padmAsana aura khaDgAsana-donoM rUpoM meM se kisI bhI rUpa meM ho sakatI hai| aisI sthiti meM hama AtmA ke kisa AkAra kA dhyAna kareMge - padmAsana kA yA khaDgAsana kA? donoM kA dhyAna to ekasAtha sambhava hai nhiiN| hameM abhI yaha bhI to patA nahIM hai ki jaba hamArA mokSa hogA, taba hamArA AkAra padmAsana hogA. yA khaDgAsana ? aisI sthiti meM hama kisa Asana ke AkAra kA dhyAna kareMge? ___yadi koI kahe ki hama una siddhoM ke AkAra kA dhyAna kareMge, jo aba taka siddha ho cuke haiN| yadi aisA kiyA gayA to phira vaha dhyAna kisI anya kA hogA, svayaM kA nhiiN| anya ke dhyAna se karma nahIM kaTate, dharma bhI nahIM hotA; zubhabhAva ho sakatA hai, puNya bhI bandha sakatA hai; para karmoM kA nAza hokara paramAnaMda prApta nahIM hotaa| aisI sthiti meM samasyA yaha hai ki Akhira hama dhyAna meM bhagavAna AtmA ko kisa AkAra meM dekheM? are bhAI ! dhyAna kA dhyeya, zraddhAna kA zraddheya, zuddhanaya kA jJeya, daSTi kA viSaya AtmA sAkAra nahIM, anAkAra hai| yaha anAkAra AtmA hI nizcayanaya se asaMkhyapradezI kahA gayA hai, use kisI AkAra kA nahIM btaayaa| jaba bhI AtmA ke AkAra kI carcA hotI hai to kahA jAtA hai ki AtmA vyavahAra se deha pramANa aura nizcaya se asaMkhyAtapradezI hotA hai| ataH dRSTi ke viSaya meM AtmA kA koI AkAra nahIM aataa| anubhava ke kAla meM AtmA kA koI AkAra nahIM dikhatA, Ananda kA anubhava hotA hai / rahasyapUrNa ciThThI meM paNDita ToDaramalajI likhate haiM ki AtmAnubhUti meM pradezoM kA pratyakSa nahIM hotA, anubhava pratyakSa hotA hai| __ jo loga aisA kahate haiM ki hameM AtmA kA sAkSAtkAra huA aura vaha amuka AkAra meM dikhAI diyA; unheM ukta maMthana para gaMbhIratA se Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 gAthA 14 vicAra karanA cAhiye; kyoMki anubhUti meM to asaMkhyapradezI akhaNDa AtmA hI anubhava meM AtA hai, koI AkAra dikhAI nahIM detA, koI prakAza dikhAI nahIM detaa| prakAza to pudgala kI paryAya hai aura AkAra dehAdi kA hI hai / ata: anubhUti meM prakAza aura AkAra dikhane kI bAta kapolakalpita hI hai / I 49vIM gAthA meM AtmA ko anirdiSTasaMsthAna vAlA kahA hai| usakA Azaya bhI yahI hai ki AtmA kA aisA koI sunizcita AkAra nahIM hai, jise dhyAna kA dhyeya banAyA jAya / anirdiSTasaMsthAna kI vistRta vyAkhyA to yathAsthAna hI hogI; yahA~ to mAtra itanA spaSTa karanA hI abhISTa hai ki dhyAna meM bhagavAna AtmA kA koI AkAra nahIM dikhatA / ataH zuddhanaya ke viSaya meM, dRSTi ke viSaya meM bhI koI AkAra sammilita nahIM hai / (4) avizeSa vizeSaNa se zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA guNabheda se bhinna batAyA gayA hai| isa bAta ko sone kA udAharaNa dekara spaSTa kiyA gayA hai| sone ko sone meM vidyamAna guNoM kI ora se dekheM to sonA pIlA hai, cikanA hai, bhArI hai; yaha bAta satya hI hai, tathApi jisameM sarva vizeSa vilaya ko prApta ho gaye haiM; aise sone ke zuddhasvabhAva kI ora se dekheM to sonA to sonA hI hai; pIlA, cikanA Adi kucha bhI nahIM / - isIprakAra jJAna, darzana, cAritra Adi guNoM kI ora se dekhane para bhagavAna AtmA jJAna hai, darzana hai, cAritra hai; para jisameM sarva vizeSa vilaya ko prApta ho gaye haiM, aise AtmasvabhAva ke samIpa jAkara dekheM to AtmA to AtmA hI hai, na jJAna hai, na darzana hai aura na cAritra hai / isa viSaya ko 7vIM gAthA meM vistAra se spaSTa kiyA jA cukA hai| ataH yahA~ vizeSa vistAra kI AvazyakatA nahIM hai I Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana (5) asaMyukta vizeSaNa ke mAdhyama se zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko rAgAdi vikArI paryAyoM se asaMyukta batAyA gayA hai, bhinna batAyA gayA hai| isa bAta ko garma jala ke udAharaNa se spaSTa kiyA gayA hai / 180 yadyapi jala svabhAva se to ThaMDA hI hai, tathApi yadi vaha agni ke saMyoga meM rahe to garma ho jAtA hai| jaba vaha garma hotA hai, taba bhI svabhAva se to ThaMDA hI rahatA hai| tAtparya yaha hai ki vaha apane zItalasvabhAva ko kabhI chor3atA nahIM hai / yadyapi yaha bAta bhI satya hai ki koI vyakti jala ke zItalasvabhAva se abhibhUta hokara kholate hue garma pAnI meM hAtha DAla de to jale binA nahIM rahegA: tathApi yaha bhI satya hai ki yadi koI vyakti jala ko garma jAnakara usakA pInA hI banda kara de to bhI pyAsA hI rhegaa| jisaprakAra zItalatA jala kA svabhAva hai aura garma honA saMyogIbhAva hai, vibhAvabhAva hai; usIprakAra rAgAdi se asaMyukta rahanA AtmA kA svabhAva hai aura rAgAdi se saMyukta honA AtmA kA vibhAvabhAva hai / zuddhanaya kA viSaya svabhAva hI hotA hai; ataH zuddhanaya kA viSayabhUta AtmA rAgAdi se asaMyukta hI hai / isaprakAra zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko ukta pA~ca vizeSaNoM meM se eka vizeSaNa ke mAdhyama se arthAt abaddhaspRSTa vizeSaNa ke mAdhyama se para se bhinna, eka vizeSaNa ke mAdhyama se arthAt avizeSa vizeSaNa ke mAdhyama se guNabheda se bhinna evaM zeSa tIna vizeSaNoM ke mAdhyama se paryAyoM se bhinna batAyA gayA hai| paryAyoM meM ananya vizeSaNa ke mAdhyama se nara-nArakAdi asamAnajAtIya vyaMjanaparyAyoM se bhinna, niyata vizeSaNa ke mAdhyama se SaTguNI hAni - vRddhirUpa svabhAva arthaparyAyoM se bhinna evaM aupazamika, kSAyopazamika evaM kSAyika bhAvoM se bhinna evaM asaMyukta vizeSaNa se audayika bhAvoM se, rAgAdi vikArI bhAvoM se bhinna batAyA gayA hai 1 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 gAthA 14 pradezabheda se bhinnatA ko guNabheda se bhinna meM garbhita jAnanA cAhie; kyoMki AtmA meM guNoM ke samAna hI pradezoM kI sthiti hai / jisaprakAra yaha bhagavAna AtmA anantaguNAtmaka hokara bhI eka hai, usIprakAra asaMkhyapradezI hokara bhI abheda hai| jisaprakAra AtmA meM guNa haiM; para guNabheda nahIM; usIprakAra AtmA meM pradeza haiM, para pradezabheda nahIM / pradezabheda se bhinnatA ko vyaMjanaparyAyoM se bhinnatA meM bhI garbhita kiyA jA sakatA hai; kyoMki vyaMjanaparyAyeM AtmA ke AkAra se hI saMbaMdhita haiM aura pradezatvaguNa ke vikAra ko hI vyaMjanaparyAya kahate haiM / kalazaTIkA ke artha ke anusAra vicAra kareM to pradezabheda ke niSedha kI bAta niyata vizeSaNa se bhI lI jA sakatI hai / isaprakAra pradezabheda kI bAta vibhinna apekSAoM se ananya, niyata aura avizeSa vizeSaNoM meM se kisI se bhI lI jA sakatI hai yA phira tInoM se hI lI jA sakatI hai / bhagavAna AtmA ko vyajaMnaparyAya se bhinnatA ke kAraNa ananya vizeSaNa meM deha se bhinna, abaddhaspRSTa vizeSaNa meM dravyakarma se bhinna, asaMyukta vizeSaNa meM bhAvakarma se bhinna, niyata vizeSaNa meM paryAyoM se pAra, sarvaparyAyoM meM ekAkAra aura avizeSa vizeSaNa meM guNabheda se bhinna batA diyA hai aura vibhinna apekSAoM se pradezabheda kA bhI niSedha kara diyA gayA hai / isaprakAra jo naya AtmA ko deha se bhinna, dravyakarmabhAvakarma se bhinna, paryAyoM se pAra, sarvaparyAyoM meM ekAkAra aura guNabheda se bhinna pradezabheda se bhinna asaMkhyAtapradezI eka batAye; vaha zuddhanaya hai / yaha sahaja hI pratiphalita ho gayA / chaThavIM-sAtavIM gAthA meM dRSTi ke viSayabhUta jisa zuddhAtmA kA pratipAdana kiyA gayA thA, use hI yahA~ abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSaM aura asaMyukta vizeSaNoM se samajhAyA gayA hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 182 __ aba AgAmI kalaza meM isI zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ke anubhava karane kI preraNA dete haiN| kalaza mUlataH isaprakAra hai - ( mAlinI ) na hi vidadhati baddhaspRSTabhAvAdayo'mI sphuTamuparitaMratopyetya yatra pratiSThAm / anubhavatu tameva dyotamAnaM samantAt jagadapagatamohIbhUya samyaksvabhAvam // 11 // ( harigIta ) pAveM na jisameM pratiSThA basa tairate haiM bAhya meN| ye baddhaspRSTAdi saba jisake na antarabhAva meN| jo hai prakAzita caturdika usa eka AtmasvabhAva kaa| he jagatajana ! tuma nitya hI nirmoha ho anubhava karo // 11 // ye baddhaspRSTAdi pA~ca bhAva jisa AtmasvabhAva meM pratiSThA ko prApta nahIM karate, mAtra Upara-Upara hI tairate haiM aura jo AtmasvabhAva cAroM ora se prakAzamAna hai arthAt sarva-avasthAoM meM prakAzamAna hai; AtmA ke usa samyaksvabhAva kA he jagata ke prANiyoM ! tuma moharahita hokara anubhava kro| ukta chanda meM zuddhanaya ke viSayabhUta baddhaspRSTAdi pA~ca bhAvoM se rahita, apanI samasta avasthAoM meM prakAzamAna samyak AtmasvabhAva ke anubhava karane kI preraNA dI gaI hai aura yaha bhI kahA gayA hai ki zuddhanaya ke viSayabhUta isa bhagavAna AtmA ke atirikta jo baddhaspRSTAdi pA~ca bhAva haiM, unase ekatva kA moha tor3o, unheM apanA mAnanA chodd'o| cUMki anubhava meM zraddhA, jJAna, cAritra Adi guNoM kI sabhI antaronmukhI paryAyeM zAmila hotI haiM; ata: yahA~ anubhava karane kA Azaya yaha hai ki zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko hI jAno, usameM hI apanApana sthApita karo aura usameM hI sthira ho jAvo, lIna Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 kalaza 11. 12 ho jAvo, jama jAvo, rama jAvo, samA jAvo, usakA hI dhyAna karo, use hI dhyAna kA dhyeya bnaao| ekamAtra karane yogya kArya to yahI hai, saccA dharma bhI yahI hai, mukti kA mArga bhI yahI hai, paramasukhI hone kA upAya bhI yahI hai| isa kalaza ke bhAvAnuvAda meM kavivara banArasIdAsajI bhI atyanta sazakta zabdoM meM AtmAnubhava karane kI preraNA dete haiM; jo isaprakAra hai ( kavitta ) sadaguru kahai bhavyajIvani sauM, torahu turita moha kI jel| samakitarUpa gahau apanau guna, karahu suddha anubhava ko khel| pudagalapiMDa bhAva rAgAdika, inasauM nAhiM tumhArau mel| e jar3a pragaTa gupata tuma cetana, jaise bhinna toya aru tel|| sadguru bhavya jIvoM se kahate haiM ki isa moha (mithyAtva) kI jela ko tatkAla tor3a do, vastu ke samyaksvarUpa ko grahaNa karo, samyagdarzana ko prApta karo; kyoMki vaha apane hI zraddhAguNa kA nirmala pariNamana hai aura zuddhAtmA ke anubhava ko prApta kara usake sAtha khelo| pudgalAdi ajIva dravya aura ina rAgAdi bhAvoM se tumhArA koI mela (saMbaMdha) nahIM hai; kyoMki ye prakaTarUpa se jar3a hai aura tuma antara meM gupta cetana tattva ho| ye aura tuma usIprakAra bhinna-bhinna ho ki jisaprakAra pAnI aura tela bhinna-bhinna haiM, bhinna-bhinna rahate haiN| aba Age bArahaveM kalaza meM kahate haiM ki yaha zuddhanaya kA viSayabhUta bhagavAna AtmA svayaM hI devAdhideva hai / kalaza mUlata: isaprakAra hai - ( zArdUlavikrIr3ita ) bhUtaM bhAMtamabhUtameva rabhasAnnirbhidya baMdhaM sudhIyadyantaH kila ko'pyaho kalayati vyAhatya mohaM haThAt / AtmAtmAnubhavaikagamyamahimA vyakto'yamAste dhruvaM nityaM karmakalaMkapaMka vikalo devaH svayaM zAzvataH // 12 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 samayasAra anuzIlana ( rolA ) apane bala se moha nAzakara bhUta bhvissyt| vartamAna ke karmabaMdha se bhinna lakhe budha // to nija anubhavagamya AtmA sadA viraajit| virahita karmakalaMkapaMka se deva zAzvata // 12 / / yadi koI buddhimAna samyagdRSTi dharmAtmA jIva apane AtmA ko bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAla saMbaMdhI karmoM ke baMdha se bhinna karake dekhe, baddhaspRSTAdi bhAvoM ke prati ekatva ke moha ko apane puruSArtha se balapUrvaka dUra karake aMtaraMga meM dekhe to anubhavagamya mahimA kA dhAraka yaha nijabhagavAna AtmA karmakaMlakarUpI kIcar3a se alipta, nizcala, nitya, zAzvata svayaM devAdhideva ke rUpa meM hI dikhAI detA hai; kyoMki zuddhanaya kA viSayabhUta nijabhagavAna AtmA to sadA hI dehadevala meM baddhaspRSTAdibhAvoM se rahita virAjamAna hai| isa kalaza kA bhAvAnuvAda nATaka samayasAra meM isaprakAra kiyA gayA hai - ( savaiyA ikatIsA ) koU buddhivaMta nara nirakhai sarIra-ghara, bhedagyAnadRSTi sauM vicArai vastu-vAsa tau| atIta anAgata varatamAna moharasa, bhIgyau cidAnaMda lakhai baMdha maiM vilaastau| baMdhakau vidAri mahA moha ko subhAu DAri, AtamA ko dhyAna karai dekhai prgaastau| karama-kalaMka-paMkarahita pragaTarUpa, ___ acala abAdhita vilokai deva saastau|| koI buddhimAna vyakti dehadevala meM virAjamAna AtmA ko dekheM aura bhedajJAna kI dRSTi se vastusvarUpa kA vicAra kareM to bhUta, vartamAna aura bhaviSyakAlIna moharasa meM bhIMge tathA baMdha meM vilAsa karate hue AtmA kA nizcaya karake baMdha kA vidAraNa aura moha ke nivAraNa pUrvaka AtmA ko dekhate hue AtmA kA dhyAna kare to yaha AtmA nija ko Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 kalaza 12 karmakalaMkarUpI kIcar3a se rahita, acala, avAdhita pragaTarUpa zAsvata paramAtmA ke rUpa meM dekhatA hai / tAtparya yaha hai ki apanA yaha AtmA hI karmakalaMka se rahita svayaM sAkSAt paramAtmA hai / --- bhagavAna do prakAra ke hote haiM eka to ve arahaMta aura siddha paramAtmA jinakI mUrtiyA~ mandiroM meM virAjamAna haiM aura una mUrtiyoM ke mAdhyama se hama una mUrtimAna paramAtmAoM kI nitya upAsanA karate haiM, bhakti karate haiM, pUjana karate haiM; jisa patha para ve cale, usa patha para calane kA saMkalpa karate haiM, bhAvanA bhAte haiN| ye arahaMta aura siddha kAryaparamAtmA kahalAte haiM / dUsare dehadevala meM virAjamAna zuddhanaya kA viSayabhUta nijabhagavAna AtmA bhI paramAtmA hai; bhagavAna hai aura ise kAraNaparamAtmA kahate haiM / isa kAraNaparamAtmA kI hI carcA isa 12veM kalaza meM kI gaI hai / mandira meM virAjamAna paramAtmAoM ke darzana kA nAma devadarzana hai aura usase hameM sAtizaya puNya kA baMdha hotA hai; para dehadevala meM virAjamAna bhagavAna AtmA ke darzana kA nAma samyagdarzana hai aura isase kisI karma kA baMdha nahIM hotA, apitu baMdha kA abhAva hotA hai, karmabaMdhana karate haiM / isa trikAlI dhruva nijabhagavAna AtmA ke Azraya se hI samyagdarzanajJAna - cAritra kI prApti hotI hai aura yaha saMsArI AtmA paryAya meM paramAtmA banatA hai, saccA deva banatA hai; isakAraNa vaha devAdhideva hai / vaha zAzvata hai, nitya hai, sadA hI karmakalaMkarUpa paMka se vikala hai, karmoM se abaddhaspRSTa hai; ananya hai, niyata hai, avizeSa hai, asaMyukta hai, anubhavagamya hai; ekamAtra ArAdhya bhI vahI hai aura usakI ArAdhanA hI paramadharma hai / vaha bhagavAna AtmA tere bhItara hI virAjamAna hai, tU hI hai; phira bhI yaha ajJAnI jagata use bAhara meM khojatA hai / yaha bar3I bhArI bhUla hai / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 186 isI bhUla ke kAraNa hI yaha ajJAnI jagata mahAdu:khI hai| isa duHkha ko dUra karane kA upAya samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hai tathA dehadevala meM virAjamAna isa AtmA ko jAnanA hI samyagjJAna hai, isameM apanApana honA hI samyagdarzana hai, isameM jamanA-ramanA hI samyakcAritra hai| ise jAnanA, pahicAnanA, isameM jamanA-ramanA hI moha ko haTAt haTAne kA puruSArtha hai; isake atirikta koI kriyA aisI nahIM hai, jo moha kA nAza kara sake; zeSa kriyAyeM to baMdha ko bar3hAnevAlI hI haiN| isa AtmA kI anubhUti hI jJAna kI anubhUti hai| ata: eka isa AtmA meM hI nizcala ho jAnA caahie| yaha bAta AgAmI kalaza meM vyakta karate haiM; jo isaprakAra hai - ( vasaMtatilakA ) AtmAnubhUtiriti zuddhanayAtmikA yA jJAnAnubhUtiriyameva kileti buddhvA / AtmAnamAtmani nivezya suniSprakaMpa meko'sti nityamavabodhaghanaH samaMtAt // 13 // ( rolA ) zuddhanayAtama Atama kI anubhUti kahI jo| vaha hI hai jJAnAnubhUti tuma yahI jAnakara / / Atama meM Atama ko nizcala thApita krke| sarva ora se eka jJAnaghana Atama nirkho||13|| isaprakAra jo zuddhanayasvarUpa AtmA kI anubhUti hai, vahI vAstava meM jJAna kI anubhUti hai / yaha jAnakara tathA AtmA meM AtmA ko nizcala sthApita karake jJAna ke ghanapiNDa aura nitya isa AtmA ko sadA hI dekhanA-jAnanA caahie| isa kalaza kA bhAvAnuvAda kavivara paMDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra karate haiM - Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 kalaza 13 ( savaiyA teIsA ) suddhanayAtama Atama kI, anubhUti vijJAna-vibhUti hai soii| vastu vicArata eka padAratha, nAma ke bheda kahAvata doii|| yauM saravaMga sadA lakhi Apuhi, Atama-dhyAna karai jaba koii| meTi asuddha vibhAvadasA taba, suddha sarUpa kI prApati hoii|| zuddhanaya ke viSayabhUta AtmA kI anubhUti hI jJAnAnubhUti hai, vijJAnavibhUti hai| vastusvarUpa kA vicAra karane para AtmAnubhUti aura jJAnAnubhUti donoM eka hI haiM ; inameM bheda to mAtra nAma kA hI hai| isaprakAra sadA sarvAMga svayaM kA anubhava kara jaba koI AtmadhyAna karatA hai; taba use azuddhavibhAvadazA ke abhAvapUrvaka zuddhasvarUpa kI prApti hotI hai| yahA~ jJAna aura AtmA ko eka mAnakara hI bAta kI gaI hai| isakAraNa AtmA kI anubhUti ko hI jJAna kI anubhUti kahA hai / jJAna AtmA kA guNa hai aura AtmA guNI dravya hai| guNa-guNI ko abheda mAnakara AtmAnubhUti ko jJAnAnubhUti kahA hai| jJAnaguNa Atmadravya kA lakSaNa hai / AtmA kI pahicAna jJAnaguNa se hI hotI hai / isalie lakSyalakSaNa ke abheda se bhI jJAna ko AtmA kahA jAtA hai| ___ zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kI anubhUti hI AtmAnubhUti kahalAtI hai, isakAraNa hI yahA~ AtmAnubhUti ko zuddhanayAtmikA kahA gayA hai| zuddhanaya aura usake viSayabhUta bhagavAna AtmA kI carcA vistAra se kI jA cukI hai| ataH yahA~ usa para vizeSa prakAza DAlane kI AvazyakatA nahIM hai| yaha kalaza AgAmI gAthA kI utthAnikArUpa kalaza hai / AgAmI gAthA meM AtmAnubhUti ko samasta jinazAsana kI anubhUti kahA gayA hai| ataH isa kalaza meM bhI AtmAnubhUti kI hI preraNA dI gaI hai| yaha kalaza mUlataH preraNA denevAlA kalaza hI hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana AcArya amRtacandra kI yaha vizeSatA hai ki ve TIkA meM to gAthA ke marma ko kholate haiM, gAthA ke bhAva ko tarka aura yuktiyoM se siddha karate haiM, udAharaNoM se pAThakoM ke gale utArate haiM aura kalazoM ke mAdhyama se use jIvana meM utArane kI preraNA dete haiM / isakAraNa kalazoM kI vyAkhyA meM adhika kucha kahane ko nahIM hotA; kyoMki unheM jo kucha kahanA hotA hai, vaha to ve TIkA meM hI kaha cukate haiM, kalaza meM to usI kI gaharAI meM jAne kI bAta kahate haiM / TIkA likhate samaya AcArya amRtacandra kA buddhipakSa sajaga rahatA hai aura kalazoM meM unakA hRdaya hilore lene lagatA hai / buddhi ko tarkavitarka ke mAdhyama se vastu kI gaharAI meM jAne kI Teba hotI hai aura hRdaya meM bhAvanA kA bega umar3atA hai / yahIkAraNa hai ki unakI gadyAtmaka TIkA meM tattva kI gaharAI se mImAMsA hotI hai aura kalazoM se hRdaya ko cha lenevAlI pAvana preraNA prApta hotI hai / isaprakAra unakI yaha AtmakhyAti TIkA ekaprakAra se campUkAvya bana gaI hai| campUkAvya kI paribhASA hI yahI hai "" 'gadya-padyamayaM kAvyaM campUrityabhidhIyate 188 kAvya ko campU kahate haiM / " - - gadya aura padyamaya - yadyapi campUkAvya kA upayoga mUlataH kathA sAhitya meM pAyA jAtA hai; jaise - jIvandharacampU, purudevacampU Adi; kyoMki isa vidhA kI prakRti kathAsAhitya ke hI anukUla haiM; tathApi AcArya amRtacandra ne isa TIkAgrantha meM bhI isakA saphala prayoga kiyA hai| AtmAnubhUti kI pAvana preraNA denevAle isa kalaza ke bAda aba AgAmI gAthA meM kahate haiM ki jo vyakti zuddhanaya ke viSayabhUta ukta AtmA kI anubhUti karatA hai, use jAnatA hai, vaha sampUrNa jinazAsana ko jAnatA hai / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 15 jo passadi appANaM abaddhapuThaM annnnnnmvisesN| *apadesasaMtamajhaM passAdi jiNasAsaNaM savva // 15 // ( harigIta ) abaddhapuTTha ananya aru avizeSa jAne Atma ko| dravya evaM bhAvazrutamaya sakala jinazAsana lahe // 15 // jo puruSa AtmA ko abaddhaspRSTa, ananya, avizeSa (tathA upalakSaNa se niyata aura aMsayukta) dekhatA hai; vaha sampUrNa jinazAsana ko dekhatA hai / vaha jinazAsana bAhya dravyazruta aura abhyantara jJAnarUpa bhAvazrutavAlA 14vIM gAthA meM zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ke jo pA~ca vizeSaNa diye gaye haiM, unameM se abaddhaspRSTa, ananya aura avizeSa - ye tIna vizeSaNa to isa gAthA meM vaise ke vaise hI duharAye gaye haiN| isase pratIta hotA hai ki ve ina vizeSaNoM ke mAdhyama se isa gAthA meM bhI usI AtmA kI carcA kara rahe haiM, jisakI carcA 14vIM gAthA meM kI gaI thI; gAthA meM sthAna na hone se niyata aura asaMyukta vizeSaNoM kA ullekha nahIM ho pAyA hai| ata: upalakSaNa se inheM bhI zAmila kara lenA ucita hI hai| zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ke ukta vizeSaNoM para 14vIM gAthA meM gaharAI se maMthana ho cukA hai| ata: aba yahA~ una para vizeSa carcA karanA Avazyaka nahIM hai| yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandra ne isa gAthA kI AtmakhyAti meM inakI carcA vizeSa nahIM kI hai, apitu * pAThAntara : apadezasuttamajhaM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 190 gAthA ke uttarArddha ko mukhya banAkara yaha spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai ki zuddhanaya ke viSayabhUta AtmA ko jAnane se sarvazruta kisaprakAra jAna liyA jAtA hai| sampUrNa jinAgama kA ekamAtra mUla pratipAdya zuddhanaya kA viSayabhRta yaha bhagavAna AtmA hI hai / athavA yaha bhI kaha sakate haiM ki jinazAsana kA pratipAdana kendrabindu zuddhanaya kA viSayabhUta yaha abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta bhAvavAlA bhagavAna AtmA hI hai; kyoMki samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArga isI bhagavAna AtmA ke Azraya se hotA hai| ukta saMdarbha meM "tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodayatIrtha' kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - "bhagavAna mahAvIra ke upadezoM kA kendrabindu AtmA hai| ata: Atmatattva ke pratipAdana ke lie paradravyoM kA jitanA aura jo kathana Avazyaka hai, utanA aura vahI kathana unakI vANI meM mukhyarUpa se AyA hai / jIva kA pratipAdana to jIva ke samajhane ke lie hai hI, kintu ajIva dravyoM kA pratipAdana bhI jIva (AtmA) ko samajhane ke lie hI hai; kyoMki AtmA kA hita to AtmA ke jAnane meM hai| para ko mAtra jAnanA hai aura apane jIva ko jAnakara usameM jamanA hai, ramanA hai| para ko jAnakara usase haTanA hai aura jIva ko arthAt svajIva ko jAnakara usameM DaTanA hai| para ko jAnakara use chor3anA hai aura sva ko jAnakara use pakar3anA hai, jakar3anA hai| tIrthaMkara mahAvIra kI pratipAdana zailI kI yaha mukhya pakar3a hai| ise jAne binA unake pratipAdana ke niSkarSa bindu ko pakar3a pAnA saMbhava nahIM hai|" 1. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodayatIrtha, pRSTha 94 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 gAthA 15 ukta kathana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki sampUrNa jinazAsana (jinAgama) kA ekamAtra uddezya saMsAra ke duHkhI prANiyoM ko saMsAra duHkha se mukta hokara sukhI hone kA mArga batAnA hai / vaha mArga samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa hai aura ye samyagdarzana - jJAna cAritra zuddhatya ke viSayabhUta AtmA ke Azraya se pragaTa hote haiM; ata: mUlarUpa se zuddhaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko jAnanA hI Avazyaka rahA / ataH yaha kahanA upayukta hI hai ki jo abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta AtmA ko jAnatA hai; vaha sampUrNa jinazAsana ko jAnatA hai / vaha jinazAsana dravyazruta aura bhAvazrutarUpa hai / dravyazruta dvAdazAMga jinavANI ko kahate haiM aura use athavA usake pratipAdya ko jAnanevAlI zrutajJAnaparyAya ko bhAvazruta kahate haiM / 'apadezasuttamajjha' kA artha AcArya jayasena isaprakAra karate - "jisake dvArA padArtha kahA jAya, vaha apadeza hai; isaprakAra apadeza kA artha zabda hotA hai, jisase ki yahA~ para dravyazruta ko grahaNa karanA aura sUtra zabda se paricchittirUpa bhAvazruta jo ki jJAnAtmaka hai, use grahaNa karanA; isaprakAra jo dravyazruta ke dvArA vAcya aura bhAvazruta ke dvArA paricchedya ho, vaha apadeza - sUtramadhya kahA jAtA hai / " " ukta kathana kA sIdhA-sA artha yaha huA ki zuddhanaya kA viSayabhUta jo bhagavAna AtmA dravyazruta ke dvArA kahA gayA hai aura bhAvazruta ke dvArA jAnA gayA hai, use hI yahA~ apadeza - suttamajjha kahA gayA hai| isaprakAra sampUrNa gAthA kA artha yaha huA ki jo puruSa dravyazruta se vAcya evaM bhAvazruta se jJeya, abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa evaM asaMyukta 1. samayasAra kI AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA kA AcArya jJAnasAgarajI kRta hindI anuvAda | Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 192 AtmA ko jAnatA hai, anubhava karatA hai; vaha samasta jinazAsana ko jAnatA hai| tAtparya yaha hai ki jo jainAgama ke mAdhyama se yA usake upadezadAtA jinavaradeva yA jinaguruoM ke mAdhyama se, jJAnI dharmAtmAjanoM ke mAdhyama se nijabhagavAna AtmA ko jAnakara usakA anubhava karatA hai, AtmAnubhUti se sampanna hotA hai; vahI samasta jinazAsana kA marmajJa hai| aura bhI adhika spaSTa kaheM to yaha kaha sakate haiM ki dezanAlabdhipUrvaka karaNalabdhi pAra kara jo AtmAnubhavI hue haiM; ve hI samasta jinazAsana ke marmajJa haiN| isa saMdarbha meM svAmIjI kA kathana bhI draSTavya hai - "antara meM ekarUpa paramAtmatattva kI pratIti va ramaNatA karanA hI zuddhopayoga hai, jainazAsana hai| yaha jainazAsana "apadezasAntamadhya" arthAt bAhyadravyazruta aura abhyantara jJAnarUpa bhAva zrutavAlA hai| jayasenAcArya kI TIkA meM AtA hai ki bAhyadravyazruta meM aisA hI kahA hai ki abaddhaspRSTa AtmA kA anubhava karanA hI jainazAsana hai| bAraha aMgarUpa vItarAgavANI kA yahI sAra hai ki zuddhAtmA kA anubhava kr| dravyazruta vAcaka hai, andara bhAvazrutajJAna usakA vAcya hai| dravyazruta abaddhaspRSTa AtmA ke svarUpa kA nirUpaNa karatA hai aura bhAvazruta abaddhaspRSTa AtmA kA anubhava karatA hai| paNDita zrI rAjamalajI ne kalaza 13 meM bahuta sundara spaSTIkaraNa kiyA hai| "ziSya ne pUchA - isa praMsaga meM dUsarI yaha bhI zaMkA hotI hai ki koI jAnegA ki dvAdazAMgajJAna koI apUrva upalabdhi hai? usakA samAdhAna - dvAdazAMgajJAna vikalpa hai| usameM bhI aisA hI kahA hai ki zuddhAtmAnubhUti mokSamArga hai, vItarAgI zuddhAtmA kA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 gAthA 15 anuzaraNa karane para jo anubhava hotA hai, vaha anubhUti mokSamArga hai / aisI vastu ko jAnane ke bAda vikalpa AveM to zAstra bA~ce; kintu aise jIvoM ko zAstra par3hane kI koI aTaka nahIM hai arthAt zAstra par3he binA cale nahIM - aisA nahIM hai / " zAstroM ke svAdhyAya kA mUla prayojana to ekamAtra dRSTi ke viSayabhUta nijabhagavAna AtmA ko jAnanA hai; kyoMki usake Azraya se hI samyagdarzana-jJAna- cAritrarUpa mokSamArga kI utpatti hotI hai / dRSTi kA viSaya aura zuddhanaya kA viSaya eka hI hai / ata: jaba zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko jAna liyA to phira zAstra par3hane kI 'anivAryatA samApta ho jAtI hai; phira bhI jJAnI dharmAtmAoM kI ruci ke anukUla hone se evaM upayoga kI vizuddhi ke lie upayoga anyatra na bhaTake - isake lie jJAnI dharmAtmA bhI svAdhyAya karate haiM aura karanA bhI caahie| bAta svAdhyAya nahIM karane kI nahIM hai, apitu yahA~ to mAtra itanA batAyA gayA hai ki AtmAnubhUti ho jAne para vaha anivArya nahIM rahatA / gAthA kA mUla abhiprAya to yahI hai ki jo vyakti ke zuddhanaya viSayabhUta abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avazeSa aura asaMyukta nijaAtmA ko dravyazruta aura bhAvazruta se jAnate haiM, anubhUtipUrvaka jAnate haiM; ve sarva jinazAsana ko jAnate haiM / isa gAthA ke bhAva ko AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "jo yaha abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta aise pA~cabhAvasvarUpa AtmA kI anubhUti hai, vaha nizcaya se samasta jinazAsana kI anubhUti hai; kyoMki zrutajJAna svayaM AtmA hI hai, isalie jJAna kI anubhUti hI AtmA kI anubhUti hai / 1. pravacanaratnAkAra (hindI), bhAga 1, pRSTha 260 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana kintu jaba sAmAnyajJAna ke AvirbhAva aura vizeSa jJeyAkAra jJAna ke tirobhAva se jJAnamAtra kA anubhava kiyA jAtA hai; taba jJAna pragaTa anubhava meM AtA hai; tathApi jo ajJAnI haiM, jJeyoM meM Asakta haiM; unheM vaha svAda meM nahIM AtA / 194 - aba isI bAta ko vistAra se dRSTAnta dekara samajhAte haiN| jisaprakAra aneka prakAra ke vyaMjanoM ke saMbaMdha se utpanna sAmAnyalavaNa kA tirobhAva aura vizeSalavaNa ke AvirbhAva se anubhava meM AnevAlA jo lavaNa hai, usakA svAda ajJAnI vyaMjanalolupa manuSyoM ko AtA hai; kintu anya ke saMbaMdharahitatA se utpanna sAmAnya ke avirbhAva aura vizeSa ke tirobhAva se anubhava meM AnevAlA jo ekAkAra abhedarUpa lavaNa hai, usakA svAda nahIM AtA / yadi paramArtha se dekheM to vizeSa ke avirbhAva se anubhava meM AnevAlA lavaNa hI sAmAnya ke AvirbhAva se anubhava meM AnevAla lavaNa hai / isIprakAra anekaprakAra ke jJeyoM ke AkAroM ke sAtha mizrarUpatA se utpanna sAmAnya ke tirobhAva aura vizeSa ke AvirbhAva se anubhava meM AnevAlA (vizeSa bhAvarUpa, bhedarUpa, anekAkArarUpa) jJAna, ajJAnI - jJeyalubdha jIvoM ke svAda meM AtA hai; kintu anya jJeyAkAroM ke saMyoga kI rahitatA se utpanna sAmAnya ke AvirbhAva aura vizeSa ke tirobhAva se anubhava meM AnevAlA ekAkAra abhedarUpa jJAna svAda meM nahIM AtA / yadi paramArtha se dekheM to jo jJAna vizeSa ke AvirbhAva se anubhava meM AtA hai, vahI jJAna sAmAnya ke AvirbhAva se anubhava meM AtA hai / jisaprakAra anyadravya ke saMyoga se rahita kevala saiMdhava (namaka) kA anubhava kie jAne para saiMdhava kI DalI sabhI ora se eka kSArarasatva ke kAraNa kSArarUpa se hI svAda meM AtI hai; usIprakAra paradravya ke saMyoga kA vyavaccheda karake kevala eka AtmA kA hI anubhava kiye jAne para Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 cAroM ora se eka vijJAnaghanatA ke kAraNa yaha AtmA bhI jJAnarUpa se hI svAda meM AtA hai / " gAthA 15 TIkA meM samAgata bhAva kI carcA karane se pahale viSaya ke vizeSa spaSTIkaraNa ke lie isa TIkA kA artha likhane ke uparAnta jo bhAvArtha paNDita jayacandajI chAbar3A ne likhA hai; use dekha lenA bhI upayogI rahegA / vaha bhAvArtha isaprakAra hai - 44 'yahA~ AtmA kI anubhUti ko hI jJAna kI anubhUti kahA gayA hai / ajJAnIjana jJeyoM meM hI, indriyajJAna ke viSayoM meM hI lubdha ho rahe haiM / ve indriyajJAna ke viSayoM se anekAkAra hue jJAna ko hI jJeyamAtra AsvAdana karate haiM, parantu jJeyoM se bhinna jJAnamAtra kA AsvAdana nahIM karate aura jo jJAnI haiM, jJeyoM meM Asakta nahIM haiM; ve jJeyoM se bhinna ekAkAra jJAna kA hI AsvAda lete haiM; jisaprakAra zAkoM se bhinna namaka kI DalI kA kSAramAtra svAda AtA hai, usIprakAra AsvAda lete haiM; kyoMki jo jJAna hai, so AtmA hai aura AtmA hai, so jJAna hai / - isaprakAra guNa guNI kI abhedadRSTi meM AnevAlA sarva paradravyoM se bhinna apanI paryAyoM meM ekarUpa nizcala, apane guNoM meM ekarUpa, paranimitta se utpanna hue bhAvoM se bhinna apane svarUpa kA anubhava hI jJAna kA anubhava hai / aura yaha anubhavana bhAvazrutajJAnarUpa jinazAsana kA anubhavana hai, zuddhanaya se isameM koI bheda nahIM haiN|" I ukta TIkA va bhAvArtha meM eka bAta vizeSa kahI gaI hai ki AtmAnubhUti hI jJAnAnubhUti hai / utthAnikA ke kalaza meM bhI isI bAta ko vizeSa bala dekara kahA gayA thA ki zuddhanayAtmaka AtmAnubhUti hI jJAnAnubhUti hai / TIkA ke AraMbha meM kahA gayA hai ki jo yaha abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta aise pAMcabhAvasvarUpa AtmA kI anubhUti hai, vaha nizcaya se samasta jinazAsana kI anubhUti hai; kyoMki zrutajJAna svayaM AtmA hI hai / isalie jJAna kI anubhUti hI AtmA kI anubhUti hai / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 196 ukta kathana kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "zrutajJAna svayaM AtmA hI hai| bhAva zrutajJAnarUpa zuddhopayoga se jo AtmA kA anubhava huA, vaha AtmA hI hai; kyoMki rAgAdi AtmA nahIM, anAtmA haiM / dharmI ko bhI anubhUti ke pazcAt jo rAga AtA hai, vaha anAtmA hai / dravyazruta meM bhI yahI kahA hai aura yahI anubhava meM aayaa| isalie jJAna kI anubhUti hI AtmA kI anubhUti hai; kyoMki bhAva zruta meM jo trikAlI vastu jJAta huI, vaha vItarAgasvarUpa hai aura usakI jo anubhUti pragaTa huI - vaha vItarAga pariNati hai| bhagavAna AtmA trikAla mukta svarUpa hI hai, usakA paryAya meM anubhava huA, vaha bhAva zrutajJAna hai, zuddhopayoga hai, AtmA kI hI jAti kA hone se AtmA hI hai| anubhUti meM pUre AtmA kA namUnA AyA, isalie vaha AtmA hI hai| ise dravya kI anubhUti kaho yA jJAna kI anubhUti kaho - eka hI cIja hai / 'hI' zabda liyA hai| yaha samyakekAnta hai|" ___ dravya aura zuddhaparyAya ko abheda karake kahanevAle kathana paramAgama meM bahuta haiM / ukta kathana bhI isIprakAra kA hai| zuddhanaya ke viSaya ko bhI 'zuddhanaya' isI apekSA se kahA jAtA hai| Age 16vIM gAthA meM bhI kaheMge ki paramArtha se dekhA jAye to ye tInoM eka AtmA hI haiM; kyoMki ve anya vastu nahIM haiM, AtmA kI hI paryAyeM haiN| ___ isa pandrahavIM gAthA kI TIkA kI vizeSa bAta to yaha hai ki isameM sAmAnyanamaka aura vizeSanamaka kA udAharaNa dekara sAmAnyajJAna aura vizeSajJAna ke AvirbhAva aura tirobhAva ko samajhAyA gayA hai| yadyapi namaka to namaka hI hai aura vaha ekaprakAra kA hI hotA hai; tathApi use sAmAnyanamaka aura vizeSanamaka ke rUpa meM do bhAgoM meM 1. pravacanaratnAkara (hindI), bhAga 1, pRSTha 261 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 gAthA 15 vibhAjita kara diyA jAtA hai / zuddhanamaka arthAt kisI padArtha meM mizrita na honevAle namaka ko sAmAnyanamaka kahate haiM aura zAkAdi khAdyapadArtha meM mizrita namaka ko vizeSanamaka kahate haiN| ___ zAkAdi meM mizrita hone para bhI namaka to namaka hI rahatA hai, vaha apane khArepana ko chor3a nahIM detA, vaha to jahA~ bhI rahatA hai, khArA hI rahatA hai| tAtparya yaha hai ki vaha vAstava meM to khArepana meM hI rahatA hai, anya kahIM jAtA hI nhiiN| isIprakAra jJAna to jJAna hI hai aura vaha eka prakAra kA hI hotA hai; tathApi use sAmAnyajJAna aura vizeSajJAna ke rUpa meM do bhAgoM meM vibhAjita kara diyA jAtA hai| zuddhajJAna ko sAmAnyajJAna kahate haiM aura jJeyAkArajJAna ko vizeSajJAna kahate haiN| jJeyoM ko jAnanevAle jJAna ko jJeyAkAra jJAna kahate haiM; kyoMki jJAnaparyAya meM una jJeyoM ke AMkAra pratibimbita hote haiN| yadyapi jJAna to sadA jJAnAkAra hI rahatA hai| jJeyoM ko jAnane ke kAla meM bhI vaha apane jJAnAkAra ko nahIM chor3atA; tathApi jJeyoM ke pratibimbita hone se use jJeyAkAra bhI kahA jAtA hai| jJeyoM ke pratibimbita hone se jJeyoM ke AkAra ke jo AkAra jJAna meM banate haiM, ve AkAra svayaM jJAna ke hI haiM, jJeyoM ke nahIM, phira bhI unheM kahA to jJeyAkAra hI jAtA hai| akelA namaka koI nahIM khAtA, sabhI loga kisI na kisI khAdyapadArtha meM milAkara hI namaka khAte haiM / ataH svAda ke lolupI logoM ko namaka ke asalI svAda kA anubhava nahIM hotaa| pUrvapuruSoM se sunakara yA pustakoM meM par3hakara bhale hI ve yaha kahate hoM ki namaka khArA hotA hai, phira bhI unheM namaka ke khArepana kA anubhava nahIM hotA, bAta mAtra bAtoM taka hI sImita rahatI hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 samayasAra anuzIlana isIprakAra isa ajJAnI jagata ne akele AtmA ko kabhI nahIM jAnA; zarIrAdi saMyogoM meM, baddhaspRSTAdibhAvoM meM hI dekhA-jAnA hai; ata: unheM AtmA kA anubhava nahIM hotA, samyagjJAna nahIM hotA / zAstroM meM par3hakara yA gurumukha se sunakara ve bhale hI yaha kahate hoM ki AtmA jJAnAnandasvabhAvI hai, zarIrAdi se bhinna hai, abaddhaspRSTAdibhAvoM se yukta hai; para unheM zarIrAdi se bhinna, abaddhaspRSTAdibhAvoM se yukta, jJAnAnandasvabhAvI AtmA kA anubhava nahIM hotA; bAta mAtra bAtoM taka hI sImita rahatI hai| ___ jaba koI svAdalolupa manuSya zAkAdi meM mizrita namaka khAtA hai to usake svAda meM sAmAnyanamaka kA tirobhAva aura vizeSanamaka kA AvirbhAva ho jAtA hai; kintu jaba zAkAdi anyadravya ke saMyoga se rahita kevala zuddhanamaka khAyA jAtA hai to vizeSanamaka kA tirobhAva aura sAmAnyanamaka kA AvirbhAva ho jAtA hai; kyoMki usa samaya vaha zuddhanamaka khArA-khArA hI lagatA hai| __ isIprakAra jaba koI jJeyalubdha vyakti jJeyamizrita jJAna kA anubhava karatA hai, jJeyAkAra jJAna kA anubhava karatA hai, taba usake jJAna meM sAmAnyajJAna kA tirobhAva aura vizeSajJAna kA AvirbhAva ho jAtA hai; kintu jaba koI jJAnI anya jJeyAkAroM ke saMyoga kI rahitatA se kevala jJAna kA anubhava karatA hai to vizeSajJAna kA tirobhAva aura sAmAnyajJAna kA AvirbhAva ho jAtA hai| yaha sAmAnyajJAna kA AvirbhAva honA hI jJAnAnubhUti hai, AtmAnubhUti hai, zuddhanaya kA udaya honA hai| isaprakAra ye sunizcita huA hai ki AtmAnubhUti ke kAla meM sAmAnyajJAna kA AvirbhAva aura vizeSajJAna kA tirobhAva ho jAtA hai| isa bAta kA spaSTIkaraNa svAmIjI isaprakAra karate haiM - Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 gAthA 15 "sAmAnyajJAna ke AvirbhAva aura vizeSajJAna ke tirobhAva se jaba jJAnamAtra kA anubhava ho, taba jJAna pragaTa anubhava meM AtA hai / dekho, rAgamizrita jJeyAkAra jJAna jo pUrva meM thA, usakI ruci chor3akara aura jJAyaka kI ruci kA pariNamana karake sAmAnyajJAna kA paryAya meM anubhava karane ko sAmAnyajJAna kA AvirbhAva va vizeSajJAna kA tirobhAva kahate haiN| __ yaha paryAya kI bAta hai / jJAna kI paryAya meM akelA jJAna-jJAna-jJAna kA vedana honA aura zubhAzubha jJeyAkAra jJAna ke Dhaka jAne ko sAmAnyajJAna kA AvirbhAva aura vizeSa jJeyAkAra jJAna kA tirobhAva kahate haiM aura isataraha jJAnamAtra kA anubhava karate hue jJAna Anandasahita ' paryAya meM anubhava meM AtA hai| yahA~ sAmAnyajJAna kA AvirbhAva arthAt trikAlIbhAva kA AvirbhAva - yaha bAta nahIM hai| sAmAnyajJAna arthAt zubhAzubha jJeyAkAra rahita akele jJAna kA paryAya meM pragaTapanA / akele jJAna-jJAna-jJAna kA anubhava - yaha sAmAnyajJAna kA AvirbhAva hai| jJeyAkAra rahita akelA pragaTajJAna sAmAnyajJAna hai aura isakA viSaya trikAlI hai| jo ajJAnI haiM, jJeyoM meM Asakta haiM, unheM yaha AtmA svAda meM nahIM aataa| caitanyasvarUpa nijaparamAtmA kI jinheM ruci nahIM hai, aise ajJAnI jIvoM ko yA jo parajJeyoM meM Asakta haiM, vrata, tapa, dayA, dAna, pUjA, bhakti Adi vyavahAra ratnatraya ke pariNAmoM meM Asakta haiM, zubhAzubha vikalpoM ke jAnane meM ruka gaye haiM; aise jJeyalubdha jIvoM ko AtmA ke atIndriyajJAna aura Ananda kA svAda nahIM aataa|" prazna -yaha to anubhava ke kAla kI bAta huii| anubhava ke kAla meM to sAmAnyajJAna kA AvirbhAva aura vizeSajJAna kA tirobhAva rahatA hI hai, para prazna to yaha hai ki jinheM AtmA kA anubhava ho gayA hai aura 1. pravacanaratnAkara (hindI), bhAga 1, pRSTha 262 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 samayasAra anuzIlana jo abhI bhI samyagdRSTi jJAnI dharmAtmA haiM; kyA unheM parajJeyoM ko jAnate samaya bhI sAmAnyajJAna kA AvirbhAva hotA hai ? uttara - hA~, ho sakatA hai; para isakI vivakSA ko acchI taraha samajhanA hogA / jisa vyakti ne binA kisI zAkAdi padArtha meM milAye namaka kI DalI kA svAda cakhA hai, use namaka ke svAda kA jJAna DalI khAte samaya hI nahIM rahatA; apitu acchI taraha kullA kara lene ke bAda bhI rahatA hai / antara mAtra itanA hI hai ki khAte samaya vaha svAda pratyakSajJAna ke rUpa meM rahatA hai aura khAne ke bAda dhAraNAjJAna ke rUpa meM, smRtijJAna ke rUpa meM, pratyabhijJAna ke rUpa meM rahatA hai I dhAraNAjJAna ke rUpa meM to nirantara hI rahatA hai, smRti - pratyabhijJAna ke rUpa meM kabhI rahatA hai, kabhI nahIM rahatA hai| zAkAdi khAte samaya jaba vizeSanamaka kA svAda pratyakSa A rahA hotA hai, taba use sAmAnyanamaka kI smRti bhI ho sakatI hai aura aisA pratyabhijJAna bhI ho sakatA hai ki isa zAka meM jo namaka kA svAda A rahA hai, vaha vahI DalI jaisA namaka hai, jise maiMne cakhA thA isIprakAra AtmAnubhavI jJAnI dharmAtmAoM ko AtmA kA jJAna anubhava ke kAla meM to anubhavapratyakSa ke rUpa meM rahatA hai aura anyakAla meM dhAraNAjJAna ke rUpa meM, smRtijJAna ke rUpa meM, pratyabhijJAna ke rUpa meM rahatA hai / anubhavapratyakSa meM AyA bhagavAna AtmA jJAnI dharmAtmAoM ke dhAraNAjJAna meM to sadA rahatA hI hai; kintu jaba usakA jJAna anya jJeyoM ko jAnatA hai, taba bhI use AtmA kI smRti ho sakatI hai, aisA pratyabhijJAna bhI ho sakatA hai ki jJeyAkAra pariNata jJAna meM jo jJAna kA jJAna ho rahA hai, vaha vahI jJAna hai, jise anubhavajJAna meM jAnA gayA thaa| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 isaprakAra anubhava ke kAla se bhinna samaya meM bhI sAmAnyajJAna kA AvirbhAva ho sakatA hai / dhAraNAjJAna kI apekSA to vaha sadA hI rahatA hai, para smRti - pratyabhijJAna ke samaya kabhI-kabhI hI hotA hai| 15vIM gAthA kA niSkarSa nikAlate hue svAmIjI kahate haiM "yahA~ tIna bAteM AI haiM - (1) eka to paradravya aura paryAya se bhI bhinna, akhaNDa, eka, zuddha, trikAlI jJAnasvabhAva kA anubhavanarUpa bhAvazrutajJAna hI zuddhanaya hai / (2) dUsare zuddhanaya ke viSayabhUta dravyasAmAnya kA anubhava hI zuddhanaya hai aura yahI jainazAsana hai / - kalaza 14 (3) tIsare trikAlI zuddhajJAyaka bhAva kA vartamAna meM bhAva zrutajJAnarUpa anubhava jainazAsana hai; kyoMki bhAvazrutajJAna vItarAgI jJAna hai, vItarAgI paryAya hai|" gAthA meM jisa zuddhanaya ke viSaya ko jAnane ko sarva jinazAsana kA jAnanA kahA gayA hai, zuddhanaya kA viSayabhUta vaha bhagavAna AtmA hamAre jJAna meM nitya prakAzita rahe aisI bhAvanA AgAmI kalaza meM vyakta kI gaI hai| kalaza mUlataH isaprakAra hai -- - ( pRthvI ) akhaNDitamanAkulaM jvaladanaMtamaMtarbahirmahaH paramamastu naH sahajamudvilAsaM sadA / ciducchalananirbharaM sakalakAlamAlaMbate yadekarasamullasallavaNakhilyalIlAyitam // 14 // 1. pravacanaratnAkara (hindI), bhAga 1, pRSTha 269 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 202 (rolA ) khArepana se bharI huI jyoM namaka DalI hai| jJAnabhAva se bharA huA tyoM nija Atama hai| antara-bAhara pragaTa tejamaya sahaja anaakul| jo akhaNDa cinmaya cidghana vaha hameM prApta ho||14|| jisaprakAra namaka kI DalI khArepana se labAlaba bharI huI hai, usIprakAra AtmA jJAnarasa se labAlaba bharA huA hai| vaha jJeyoM ke AkArarUpa meM khaNDita nahIM hotA, isalie akhaNDita hai; anAkula hai, avinAzIrUpa se antara meM daidIpyamAna hai, sahajarUpa se sadA vilasita ho rahA hai aura caitanya ke pariNamana se paripUrNa hai; aisA utkRSTa tejomaya AtmA hameM prApta ho| isa kalaza kA bhAvAnuvAda kavivara paMDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra karate haiM - ( savaiyA ikatIsA ) apanaiM hI guna parajAya sauM pravAharUpa, parinayau tihUM kAla apanai adhAra sauN| antara-bAhara-parakAsavAna ekarasa, khinnatA na gahai bhinna rahai bhau-vikaarsauN| cetanA ke rasa saravaMga bhari rahyau jIva, jaise launa-kAMkara bharyo hai rasa khAra sauN| pUrana-surUpa ati ujjvala vignAnaghana, mo kauM hohu pragaTa visesa niravAra sauN||15|| svayaM ke AdhAra se tInoMkAla svayaM ke hI guNa-paryAya meM pravAha rUpa se pariNamita, antara-bAhya meM prakAzamAna, khinnatA se rahita aura bhavavikAra se bhinna yaha bhagavAna AtmA cetanA ke rasa se isaprakAra sarvAMga sarAvora eka rasa ho rahA hai ki jisaprakAra namaka kI DalI khAre Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 kalaza 14 rasa se sarvAMga sarAbora hai / moha ke kSaya se svayaM meM paripUrNa ati ujjvala vijJAnaghana Atmatattva mujhe pragaTa ho| ukta kalaza meM jJAnAnanda se paripUrNa, anAkulasvabhAvI, akhaNDa, avinAzI AtmA hamArI anubhUti meM sadA prakAzita rahe - yaha bhAvanA bhAI gaI hai| ___ AtmakhyAti ke anusAra jo 15vIM va 16vIM gAthAeM haiM, unake bIca jayasenAcArya kI tAtparyavRtti meM eka gAthA pAI jAtI hai, jo AtmakhyAti meM nahIM hai| vaha gAthA isaprakAra hai - AdA khu majjha NANe AdA me dasaNe caritte y| AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge| ( harigIta ) nija jJAna meM hai AtmA darzana carita meM aatmaa| ara yoga saMvara aura pratyAkhyAna meM bhI aatmaa| nizcaya se mere jJAna meM AtmA hI hai| mere darzana meM, cAritra meM aura pratyAkhyAna meM bhI AtmA hI hai / isIprakAra saMvara aura yoga meM bhI AtmA hI hai| yaha gAthA AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM hI baMdhAdhikAra meM 296 gAthA ke rUpa meM bhI upalabdha hotI hai| ukta donoM gAthAyeM yadyapi eka sI hI haiM; tathApi jIvAdhikAra meM isakA artha sAmAnyarUpa se karake Age bar3ha gaye haiM; para baMdhAdhikAra meM isakA artha sahetuka vistAra se kiyA gayA hai; jo mUlata: paThanIya hai| AtmakhyAti ke baMdhAdhikAra meM bhI isI se milatI-julatI thor3e bahuta antara ke sAtha eka gAthA prApta hotI hai, jisakA kramAMka 277 hai| vaha gAthA isaprakAra hai - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 204 AdA khu majjha NANaM AdA me daMsaNaM carittaM c| AdA paccakkhANaM AdA me saMvaro jogo|| ( harigIta ) nija AtmA hI jJAna hai darzana carita bhI aatmaa| ara yoga saMvara aura pratyAkhyAna bhI hai aatmaa| nizcaya se merA AtmA hI jJAna hai, AtmA hI darzana hai, AtmA hI cAritra hai, AtmA hI pratyAkhyAna hai aura AtmA hI saMvara tathA yoga hai| ___ AtmakhyAti aura tAtparyavRtti kI gAthAoM ke artha ko sUkSmadRSTi se dekhane para yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki tAtparyavRtti kI gAthAoM meM to yaha batAyA gayA hai ki jJAna, darzana, cAritra, yoga, saMvara aura pratyAkhyAna meM AtmA hI hai; kintu AtmakhyAti meM ina sabhI ko AtmA hI kahA gayA hai| samAna sI dikhane vAlI ye gAthAyeM AtmakhyAti aura tAtparyavRtti ke baMdhAdhikAra meM eka hI krama meM eka hI sthAna para AI haiN| yaha kahane meM koI saMkoca nahIM honA cAhie ki tAtparyavRtti meM yaha punarAvRtti prakaraNa kI AvazyakatAnusAra hI huI hai, para huI hai| aisI gAthAyeM to dhyAna meM haiM ki jo AcArya kundakunda ke vibhinna granthoM meM hUbahU pAI jAtI haiM; para eka hI grantha meM aneka bAra pAI jAne vAlI gAthA abhI taka yaha eka hI dhyAna meM AI hai| pichalI gAthA meM kahA gayA hai ki jo vyakti zuddhanaya ke viSayabhUta abaddhaspRSTAdi bhAvoM se saMyukta bhagavAna AtmA ko jAnatA hai, vaha sampUrNa jinazAsana ko jAnatA hai; kyoMki vaha zuddha-AtmA hI sampUrNa jinazAsana kA mUla pratipAdya hai, pratipAdana kendrabindu hai / usI zuddhAtmA kI mahimA batAte hue isa gAthA meM kahA gayA hai ki vaha AtmA hI jJAna hai, darzana hai, cAritra hai, pratyAkhyAna hai, saMvara hai, yoga hai; sabakucha vaha Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 kalaza 15 eka zuddhAtmA hI hai / usa zuddhAtmA kI ArAdhanA se, sAdhanA se hI jJAnadarzana-cAritra kI prApti hotI hai, pratyAkhyAna hotA hai, saMvara hotA hai aura yoga bhI hotA hai| ___ isake bAda AnevAlI gAthA meM darzana, jJAna aura cAritra ke sevana kI preraNA dI jAyagI aura sAtha meM yaha bhI kahA jAyagA ki nizcaya se ina tInoM ko eka AtmA hI jAnoM / aba AgAmI (16vIM) gAthA kI utthAnikArUpa kalaza kahate haiM ( anuSTubh ) eSa jJAnaghano nityamAtmA siddhimbhiipsubhiH| sAdhyasAdhakabhAvena dvidhaikaH smupaasytaam||15|| ( harigIta ) hai kAmanA yadi siddhi kI nA citta ko bhrmaaiye| yaha jJAna kA ghanapiNDa cinmaya AtamA apnaaiye| basa sAdhya-sAdhakabhAva se isa eka ko hI dhyaaiye| ara Apa bhI paryAya meM paramAtamA bana jAiye // 15 // svarUpa kI prApti ke icchuka puruSa sAdhyabhAva aura sAdhakabhAva se isa jJAna ke ghanapiNDa bhagavAna AtmA kI hI upAsanA kareM / ___ yahA~ AcArya amRtacandradeva upadeza de rahe haiM, Adeza de rahe haiM ki AtmArthI puruSo ! AtmA kA kalyANa cAhanevAle satpuruSo !! tuma nirantara jJAna ke ghanapiNDa, Ananda ke rasakanda isa bhagavAna AtmA kI hI upAsanA karo, ArAdhanA karo; cAhe sAdhyabhAva se karo, cAhe sAdhakabhAva se karo, para eka nija bhagavAna AtmA kI hI upAsanA kro| upAsanA karane yogya to ekamAtra yaha jJAna kA ghanapiNDa aura Ananda kA rasakanda eka bhagavAna AtmA hI hai, anya koI nahIM / mahAkavi banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isa kalaza kA bhAvAnuvAda karate huye sAdhya-sAdhaka bhAva ko bhI paribhASita karate haiM, jo isaprakAra haiM - Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 206 ( kavitta ) jaMha dhruvadharma karmachaya lacchana, siddhi samAdhi sAdhipada soI / suddhapayoga joga mahimaMDita, sAdhaka tAhi kahai saba koI // yauM parataccha paroccha rUpa sauM, sAdhaka sAdhi avasthA doii| duhu kau eka gyAna saMcaya kari, sevai sivavaMchaka thira hoI // trikAlIdhruva bhagavAna AtmA ke Azraya se karmoM kSaya karake jo arahaMta aura siddhadazArUpa samAdhi dazA pragaTa hotI hai, vaha sAdhyabhAva hai aura usake pUrva kI zuddhopayoga dazA sAdhakabhAva hai / ina donoM meM pratyakSa aura parokSa kA antara hai, sAdhyabhAva pratyakSa hai aura sAdhakabhAva parokSa hai / ina donoM ko jAnanevAlA jJAnI dharmAtmA apane meM sthira hotA hai / yadyapi eka apekSA se siddhadazA sAdhyabhAva hai aura usake nIce kI sthiti sAdhakabhAva hai; tathApi yahA~ banArasIdAsajI arahaMta avasthA ko bhI sAdhyabhAva meM hI sAmila kara rahe haiM; kyoMki ve sAdhakabhAva ko parokSa batA rahe haiM / arahaMtadazA jJAna kI pratyakSa dazA hI hai; ata: vaha sAdhyabhAva hI huI / yahA~ AtmA kI upAsanA karane kA tAtparya nija AtmA kI pUjAbhakti karane se nahIM hai, stuti - vaMdanA karane se bhI nahIM hai, namaskArAdi karane se bhI nahIM hai; apitu use sahI rUpa meM jAnane se hai, pahicAnane se hai, usakA anubhava karane se hai; usI meM samA jAne se hai, usI kA nitya dhyAna karane se hai, dhyAna rakhane se hai; usako hI sarvasva mAnane hai; usI meM pUrNata: samarpita ho jAne se hai| yahI nija bhagavAna AtmA kI upAsanA kI vidhi hai, ArAdhanA kI vidhi hai, sAdhanA kI vidhi hai / nija bhagavAna AtmA kI yaha upAsanA do prakAra se hotI hai (1) sAdhyabhAva se aura (2) sAdhakabhAva se / cauthe guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka sAdhakadazA hai aura siddha-avasthA sAdhyadazA hai / athavA cauthe guNasthAna se bAharaveM - Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 kalaza 15 guNasthAna taka sAdhakadazA hai aura arahaMta aura siddhadazA sAdhyadazA hai| paryAya meM pUrNatA kI prApti ho jAnA sAdhyadazA hai aura Atmopalabdhi hokara pUrNatA kI ora agrasara honA sAdhakadazA hai| athavA AtmA meM upayoga kA kendrita honA aura phira bAhara A jAnA, phira andara jAnA aura phira bAhara A jAnA - isaprakAra bAra-bAra andara jAnA aura bAhara AnA sAdhakadazA hai aura zuddhopayoga meM anantakAla taka ke lie samA jAnA sAdhyadazA hai| __ AtmA kI siddhadazA amala bhI hai aura acala bhI hai; parantu arahaMta-avasthA amala to hai, para acala nahIM; kyoMki usameM yoga ke nimitta se AtmapradezoM meM caMcalatA pAI jAtI hai, calAcalapanA pAyA jAtA hai / isa dRSTi se vicAra kareM to akelI siddhadazA hI sAdhyabhAva hai, AtmajJAnI kI zeSa sabhI dazAyeM sAdhakabhAva meM AtI haiN| pUrNa vItarAgI va sarvajJa ho jAne se, amalatA prApta ho jAne se tathA upayoga ke nirantara Atmasanmukha hI rahane se, nirantara zuddhopayogI hone se jaba arahaMta bhagavAna ko bhI sAdhyadazA meM lete haiM to phira usake pahale ke dharmAtmA jIva sAdhakadazAvAle kahe jAte haiN| upayoga kA Atmasanmukha honA hI AtmA kI saccI upAsanA hai| jaba vaha upayoga nirantara Atmasanmukha hotA hai to usa upAsanA ko sAdhyabhAva kI upAsanA kahate haiM aura jaba vaha kabhI-kabhI Atmasanmukha hotA hai to use sAdhakabhAva kI upAsanA kahate haiN| para eka bAta nizcita hI hai ki AtmA kI upAsanA to Atmasanmukha hone meM hI hai, AtmajJAna meM hI hai, AtmadhyAna meM hI hai, apane meM apanApana sthApita karane meM hI hai| inhIM kA nAma nizcaya ratnatraya hai - nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritra hai| tAtparya yaha hai ki nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti hI nija bhagavAna AtmA kI upAsanA hai, nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 samayasAra anuzIlana hai, nija bhagavAna AtmA kI sAdhanA hai, nija bhagavAna AtmA kI zaraNa meM jAnA hai| isaprakAra yaha sunizcita huA ki nirantara AtmadhyAna kI dazA hI sAdhyabhAva kI upAsanA hai aura kabhI-kabhI AtmadhyAna kI dazA honA, sAdhakabhAva kI upAsanA hai / AtmA ke kalyANa ke icchuka puruSoM ko, cAhe ve sAdhyabhAva se upAsanA kareM yA sAdhakabhAva se upAsanA kareM, para upAsanA to nitya nija bhagavAna kI hI karanA cAhie / ___ yaha kalaza 16vIM gAthA kI utthAnikA kA kalaza hai / ata: gAthA meM bhI yahI viSayavastu AnevAlI hai| isaprakAra yaha pratiphalita huA ki nizcaya se to cauthe guNasthAna se siddhabhagavAna taka sabhI upAsaka haiM aura upAsya hai pratyeka kA svayaM kA AtmA, zuddhanaya kA viSayabhUta bhagavAna AtmA, abaddhaspRSTAdibhAvoM se yukta trikAlI dhruva AtmA; abheda-akhaNDa, sAmAnya, nitya, eka AtmA; para aura paryAya se bhinna AtmA; guNabheda aura pradezabheda se bhinna AtmA, dehadevala meM virAjamAna para deha se bhinna aatmaa| prazna -arahaMta-siddha bhagavAna ko upAsaka kahanA to acchA nahIM lgtaa| uttara -isameM acchA nahIM lagane kI kyA bAta hai, burA lagane kI bhI kyA bAta hai ? jaba apane meM apanApana sthApita hone kA nAma hI Atma-upAsanA hai, jaba svayaM ko jAnane kA nAma hI Atma-upAsanA hai, jaba svayaM meM sthira hone kA nAma hI Atma-upAsanA hai, jaba svayaM meM jamane-ramane kA nAma hI Atma-upAsanA hai to phira kyA araMhatasiddha bhagavAna apane meM apanApana nahIM rakhate, apane ko nahIM jAnate, apane meM hI sthira nahIM haiM, kyA unake samyagdarzana-jJAna-cAritra nahIM hai ? yadi haiM to phira ve AtmA ke upAsaka kyoM nahIM haiM, unheM AtmopAsaka kahane meM kyA parezAnI hai? Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 nizcaya meM bhinna dravyoM ke bIca upAsya-upAsakabhAva ghaTita nahIM hotA / Akhira eka dravya dUsare kI upAsanA kyoM kare ? usameM aisI kyA kamI hai, jo dUsaroM ke sAmane hAtha pasAre ? pratyeka AtmA svayaM meM paripUrNa haiM / kahA bhI hai kalaza 15 - "he prabhu tUM saba bAteM pUrA, he prabhu tUM saba bAteM pUrA / para kI Asa kare kyoM mUrakha, tUM kA~I bAteM adhUrA / / re prabhu tUM saba bAteM pUrA // nizcaya se pratyeka AtmA kA svayaM kA dravyasvabhAva svayaM ke lie upAsya hai aura svayaM kI paryAya upAsaka hai| isaprakAra nizcaya se upAsya-upAsakabhAva eka dravya meM hI ghaTita hotA hai / ata: arahaMtasiddhabhagavAna kA sAmAnya, nitya, abheda - akhaNDa, eka trikAlIdhruva AtmasvabhAva upAsya hai aura unake zraddhA - jJAna - cAritra guNa kI nirmalaparyAyeM upAsaka haiM tathA ve samyagdarzana - jJAna - cAritra kI paryAyeM hI upAsanA haiM / isalie yahA~ kahA gayA hai ki isa jJAna ke ghanapiNDa AtmA kI hI nitya upAsanA karo; aura AgAmI gAthA meM kaheMge ki samyagdarzana - jJAna - cAritra kA sevana karo; kyoMki ye tInoM nizcaya se eka AtmA hI haiM / isaprakAra AtmA kI upAsanA aura samyagdarzana - jJAna - cAritra kA sevana eka hI bAta hai 1 - binA DIMga hA~ke durbhAgya se lar3ane kI jitanI kSamatA nAriyoM meM sahaja dekhI jA sakatI hai; puruSoM meM usake darzana asambhava nahIM, to durlabha to haiM hii| Apa kucha bhI kaho, pRSTha 56 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 16 daMsaNaNANacarittANi sevidavvANi sAhuNA nniccN| tANi puNa jANa tiNNi vi appANaM ceva nnicchydo||16|| ( harigIta ) cAritra darzana jJAna ko saba sAdhujana seveM sdaa| ye tIna hI haiM AtamA basa kahe nizcayanaya sdaa||16|| sAdhupuruSa ko darzana-jJAna-cAritra kA sadA sevana karanA cAhie aura una tInoM ko nizcaya se eka AtmA hI jaano| __ gAthA meM samAgata 'sAdhu' zabda kA artha paNDita jayacandajI chAbar3A evaM sahajAnandajI varNI ne sAdhupuruSa kiyA hai, jo pUrNata: satya pratIta hotA hai; kyoMki isa grantharAja meM mUlataH bhadra mithyAdRSTi gRhasthoM ko samyagdarzana kI prApti kA hI mArga batAyA gayA hai| 'sAdhu' zabda dekhakara yaha kahanA ucita pratIta nahIM hotA ki yaha grantharAja munirAjoM ke lie hI banAyA gayA hai aura ise par3hane kA adhikAra bhI munirAjoM ko hI hai,sadgRhasthoM ko nahIM; kyoMki isameM sarvatra hI ajJAniyoM ko samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai| munirAja to jJAnI dharmAtmA hote haiM, samyagdRSTi to hote hI haiM, unheM samyagdarzana kI prApti kI preraNA dene, mArga batAne kI kyA AvazyakatA hai? yadi ise par3hane kA adhikAra gRhasthoM ko nahIM hai to phira pANDe rAjamalajI, paNDita banArasIdAsajI, paNDita ToDaramalajI, paNDita jayacandajI chAbar3A, zrImad rAyacandajI, bra. zItalaprasAdajI jaise vidvAnoM ne isakA adhyayana kaise kiyA ? binA adhyayana kiye isakI TIkAyeM likhanA, isake uddharaNa apane granthoM meM denA kaise sambhava thA? kahate haiM ki kSullaka gaNezaprasAdajI varNI ko to AtmakhyAti kaNThastha Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 gAthA 16 thI aura sahajAnandajI varNI ne to isakI saptadazAMgI TIkA likhI hai| ye bhI to munirAja nahIM the, kSullaka to zrAvakoM meM hI Ate haiM; kyoMki gyAraha pratimAeM zrAvakoM kI hI hotI haiN| sabase adhika Azcarya kI bAta to yaha hai ki aisA kahanevAle gRhastha vidvAna svayaM bhI isakA adhyayana karate dekhe jAte haiM / jo vidvAna zrAvakoM ke lie samayasAra ke adhyayana kA niSedha karate haiM, unhoMne svayaM isakA adhyayana kiyA hai yA nahIM? yadi kiyA hai to dUsaroM ko manA kyoM karate haiM aura yadi nahIM kiyA hai to phira binA dekhe hI manA karane ko kaise ucita mAnA jA sakatA hai? isa grantha meM bhI aneka sthAnoM para aise ullekha milate haiM ki jisase yaha siddha hotA hai ki yaha grantharAja ajJAniyoM ko samajhAne ke lie hI likhA gayA hai / AThavIM gAthA meM to ekadama ajJAnI ziSya liyA hai| isIprakAra 26-27vIM gAthA meM evaM 38vIM gAthA meM bhI atyanta apratibuddha kI carcA kI hai, nayavibhAga se aparicita ziSya liyA hai| 23 se 25 taka kI gAthAoM kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra to atyanta spaSTa zabdoM meM likhate haiM - __ "athApratibuddhavodhanAya vyavasAyaH kriyate -aba apratibuddha (ajJAnI) ko samajhAne ke lie vyavasAya karate haiN|" 'sAdhu zabda kA artha sajjanapuruSa hotA hai|' - isake bhI aneka pramANa upalabdha hote haiM / nItisaMbaMdhI nimnAMkita chanda to prasiddha hI hai - "vidyA vivAdAya dhanaM madAya zakti pareSAM pripiiddnaay| khalasya sAdho viparItametat jJAnAya dAnAya ca rkssnnaay|| durjanoM kI vidyA vivAda ke lie hotI hai, dhana mada ke lie hotA hai aura zakti dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne ke lie hotI hai; jabaki Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 212 sAdhupuruSoM kI vidyA jJAna ke lie hotI hai, dhana dAna ke lie hotA hai aura zakti dUsaroM kI rakSA ke lie hotI hai|" ukta chanda ke 'sAdhu' zabda kA prayoga munirAja ke artha meM nahIM, apitu sajjanapuruSa ke artha meM hI huA hai; kyoMki munirAjoM ke pAsa dhana kahA~ hotA hai ? 'sAdhu kA dhana dAna ke lie hotA hai'- isa vAkya se hI spaSTa hai ki yahA~ sAdhu zabda kA prayoga dhanavAna sajjana gRhastha ke lie kiyA gayA hai| isakA tAtparya yaha bhI nahIM hai ki yaha grantha ajJAniyoM ke lie hI hai, munirAjoM ke lie hai hI nahIM; munirAjoM ke lie bhI isa grantharAja kA svAdhyAya atyanta upayogI hai| hama to mAtra yaha kahanA cAhate haiM ki yaha grantharAja apanI-apanI yogyatAnusAra jJAnI-ajJAnI, zrAvakasAdhu sabhI ke lie atyanta upayogI hai; sabhI isakA gaharAI se maMthana kareM, kisI ke lie bhI isake par3hane kA niSedha na ho| yadyapi mukhyarUpa se samyagdarzana-jJAna-cAritra ke dhArI munirAja hI hote haiM ; tathApi gRhastha bhI apanI-apanI bhUmikAnusAra ratnatraya ke dhArI ho sakate haiM, hote bhI haiN| ratnatraya kA AraMbha cauthe guNasthAna meM hotA hai aura pUrNatA siddhoM meM hotI hai / yadyapi yaha bAta satya hai, tathApi preraNA to chaThaveM guNasthAna taka hI dI jA sakatI hai| ataH sAdhupuruSoM ko darzana-jJAna-cAritra kA sevana karanA cAhie - yaha preraNA pahale se chaThaveM guNasthAna taka hI dI jAnA saMbhava hai| jo vyakti ajJAnadazA meM hai, use sarvAdhika preraNA kI AvazyakatA hai aura usake bAda kramaza: cauthe, pA~caveM evaM chaThaveM guNasthAnavAloM ko uttarottara kama preraNA kI AvazyakatA hai| jo munirAja ghara-bAhara chor3akara AtmakalyANa meM hI pUrNata: saMlagna haiM; unase vizeSa kyA kaheM? kahanA to unase hai jo gRhasthI ke jaMjAla meM ulajhe haiN| ataH ratnatraya dhAraNa karane kA upadeza to mukhyataH gRhasthoM ke lie hI hotA hai / hA~, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 gAthA 16 yaha bAta avazya hai ki pAtra satpuruSoM ko diyA gayA upadeza hI kAryakArI hotA hai; durjanoM ko diyA gayA upadeza na kevala nirarthaka hI jAtA hai, kabhI-kabhI vipatti kA kAraNa bhI bana sakatA hai| isIlie to kahA gayA ki 'sIkha na dIje bAnarA, ulTA deya mittaay'| ata: yahA~ sAdhupuruSoM, sajjanapuruSoM ko hI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra dhAraNa karane kI preraNA dI gaI hai| prazna -'sIkha na dIje bAnarA, ulTA deya miTAya' - isakA kyA Azaya hai? uttara - isa prazna kA uttara 'paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava' nAmaka pustaka meM isaprakAra diyA gayA hai - "isa bAta kA dhyAna rakhanA atyanta Avazyaka hai ki kahIM dUsaroM ke sudhAra ke cakkara meM hama apanA hI ahita na kara baiTheM / hamArI dazA bhI usa cir3iyA ke samAna na ho jAve, jisane barasAta meM bhIgate hue bandara ko yaha sIkha dI thI ki bhAI tumhAre to AdamI ke samAna hAthapaira haiM; tuma barasAta, dhUpa aura sardI se bacane ke lie ghara kyoM nahIM banAte? dekho, hamAre to hAtha bhI nahIM hai, phira bhI hama apanA eka ghoMsalA banAtI haiM aura usameM zAnti se rahatI haiM, garmI, sardI aura barasAta se baca jAtI haiN| bhaiyA merI mAno to tuma bhI eka ghara jarUra banA lo| usakA satya aura sArthaka upadeza bhI caMcala prakRti baMdara ko suhA nahIM rahA thaa| ata: vaha ekadama cir3acir3A kara bolA - 'tU cupa rahatI hai yA phira .....' becArI cir3iyA sahama gaI, para sAhasa baTora kara phira bolI - 'bhaiyA, maiM to tumhAre hita kI bAta kaha rahI thii| yadi tumheM burA lagatA hai to kucha nahIM khuuNgii| mujhe to tuma para dayA A rahI thii| isalie itanA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 samayasAra anuzIlana kaha gii| burA kyoM mAnate ho ? jarA soco to sahI, isameM kyA burI bAta hai? tuma sarvaprakAra samartha ho, banA lo na apanA ghara / ' cir3iyA apanI bAta pUrI na kara pAI thI ki bandara ne gusse meM Akara usakA ghoMsalA chinna-bhinna kara diyA, tor3a kara pheMka diyA aura bolA - ___ 'bar3I AI dayA dikhAne vaalii| aba dikhA dayA, aba to tU bhI hamAre samAna hI beghara ho gii| bola, aba bola; aba kyA kahanA hai tujhe ? aura bhI koI upadeza zeSa ho to vaha bhI de le|' becArI cir3iyA cupa raha gii| karatI bhI kyA ? yadi hama dUsaroM ko sudhArane ke vikalpa meM adhika ulajhe to hamArI dazA bhI cir3iyA ke samAna hI ho sakatI hai| ata: samajhadArI isI meM hai ki hama apane kalyANa kI hI soceN| jo loga satya samajhanA cAhate hoM, vinayavaMta hoM, sarala hRdaya hoM; unake anurodha para jo kucha satya jAnate hoM, avazya batAnA, samajhAnA; para jo loga sunanA hI na cAheM, samajhanA hI na cAheM; unheM samajhAne ke vikalpa meM samaya va zakti vyartha gaMvAnA ThIka nahIM hai|" 16vIM gAthA kI vyAkhyA AtmakhyAti meM isaprakAra kI gaI hai - "yaha AtmA jisa bhAva se sAdhya tathA sAdhana ho, usa bhAva se hI nitya sevana karane yogya hai, upAsanA karane yogya hai| isaprakAra svayaM vicAra karake dUsaroM ko vyavahAra se samajhAte haiM ki sAdhupuruSa ko darzana-jJAna-cAritra sadA sevana karane yogya hai, sadA upAsanA karane yogya hai; kintu paramArtha se dekhA jAya to ye tInoM eka AtmA hI haiM, AtmA kI hI paryAyeM haiM; anyavastu nahIM haiN| __ jisaprakAra devadatta nAmaka puruSa ke jJAna, darzana aura AcaraNa, devadatta ke svabhAva kA ullaghaMna na karane se devadatta hI haiM; anya vastu 1. DaoN. hukamacanda bhArilla : paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, pRSTha 51 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 gAthA 16 nhiiN| usIprakAra AtmA meM bhI ghaTita karanA cAhie ki AtmA ke jJAna, zraddhAna aura AcaraNa AtmA ke svabhAva kA ullaghaMna na karane se AtmA hI hai, anya vastu nhiiN| isalie yaha svata: hI siddha ho gayA ki eka AtmA hI upAsanA karane yogya hai, sevana karane yogya hai|'' jaisAki utthAnikA ke kalaza meM kahA thA ki 'eSa jJAnaghano AtmA nityaM samupAsyatAm' -isa jJAna ke ghanapiNDa AtmA kI hI nitya upAsanA karo; ThIka usIprakAra TIkA ke anta meM bhI yahI niSkarSa nikAlA hai ki 'tata AtmA eka evopAsya iti svayameva pradyotate - eka AtmA hI upAsanA karane yogya hai ' - yaha svata: hI siddha ho gyaa| sAdhyabhAva aura sAdhakabhAva kI upAsanA kI carcA kalaza kI vyAkhyA karate samaya vistAra se kI hI jA cukI hai; ata: usa sandarbha meM kucha bhI likhane kI AvazyakatA nahIM hai| prazna -TIkA meM nizcaya-vyavahAra kI saMdhi spaSTa karate hue kahA gayA hai ki svayaM antara meM to yaha nizcaya kareM ki eka AtmA hI sevana karane yogya hai, upAsanA karane yogya hai; parantu dUsaroM ko samajhAte samaya vyavahAra se aisA samajhAveM ki darzana-jJAna-cAritra kA sadA sevana karanA cAhie; kyoMki ye tInoM eka AtmA hI haiM, AtmA kI hI paryAyeM haiM, anya vastu nhiiN| ukta kathana meM prazna yaha utpanna hotA hai ki jaba darzana-jJAna-cAritra AtmA hI haiM, to phira svayaM ke samajhane meM aura dUsaroM ko samajhAne meM yaha antara kyoM ho? kyA yaha aisI bAta nahIM huI ki hAthI ke dA~ta khAne ke aura tathA dikhAne ke aura? uttara - nahIM, bhAI ! aisI bAta nahIM hai| jabataka bheda karake na samajhAyA jAya, tabataka abodha ziSya kI samajha meM bAta AtI nahIM hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 samayasAra anuzIlana yadyapi isa bAta ko AThavIM gAthA meM vistAra se spaSTa kara diyA gayA hai, tathApi yahA~ bhI saMkSepa meM prakAza DAlate haiN| jaba jJAnaguNa Atmasanmukha hokara AtmA kA anubhava karatA hai, taba AtmA ko jAnanerUpa jJAna kA jo nirmala pariNamana hotA hai, use samyagjJAna kahate haiM; usIsamaya AtmasanmukhatA kI dazA meM hI zraddhAguNa para meM se ekatva-mamatva tor3akara zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM jo apanApana sthApita karatA hai, zraddhAguNa kA vaha AtmAzrita nirmala pariNamana samyagdarzana kahalAtA hai ; usIsamaya jo AtmA meM hI upayoga kendrita hotA hai, AtmA hI dhyAna kA dhyeya banatA hai aura cAritraguNa meM anantAnubaMdhI kaSAya ke abhAvarUpa nirmalatA pragaTa hotI hai, vaha samyakcAritra kA aMza hai| darzana-jJAna-cAritra kI yaha prakaTatA hI darzana-jJAna-cAritra kI upAsanA kahI jAtI hai, darzana-jJAna-cAritra kA sevana kahA jAtA hai aura yahI AtmA kI upAsanA hai, AtmA kA sevana hai| yadi ajJAnI ko yahI kahate raheM ki AtmA kA sevana karo, AtmA kI upAsanA karo, to usakI samajha meM kucha bhI na Aye; ata: use vyavahAra se samajhAte haiM ki darzana-jJAna-cAritra kI upAsanA karo, darzana-jJAna-cAritra kA sevana kro| samajhAne ke lie vyavahAra kA Azraya lenA hI par3atA hai| ata: yaha ThIka hI kahA gayA hai - svayaM to yaha nizcaya kare ki zuddhanaya kA viSayabhUta eka bhagavAna AtmA hI upAsya hai; para ziSyoM ko vyavahAra se yaha samajhAve ki darzana-jJAna-cAritra kA sevana kro| ___ "abheda so nizcaya aura bheda so vyavahAra" athavA "eka so nizcaya aura aneka so vyavahAra" - nizcaya-vyavahAra kI ukta paribhASAoM ke anusAra yahA~ abheda eka AtmA ke sevana ko nizcaya aura usake bhedarUpa darzana-jJAna-cAritra ke sevana ko vyavahAra kahA gayA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 gAthA 16 dhyAna rahe, abheda ko eka aura amecaka bhI kahA jAtA hai aura bheda ko aneka aura mecaka bhI kahA jAtA hai / isaprakAra abheda, amecaka, ekAkAra AtmA kI ArAdhanA nizcaya ArAdhanA hai aura bheda, mecaka aura anekAkAra AtmA kI ArAdhanA vyavahAra ArAdhanA hai / - darzana - jJAna cAritra - ye tIna haiM, ataH aneka haiM, anekAkAra haiM, mecaka haiM, bheda haiM; ata: inakI upAsanA ko vyavahAropAsanA kahA jAtA hai| zuddhanaya kA viSayabhUta bhagavAna AtmA eka hai, ekAkAra hai, abheda hai, amecaka hai; ataH usakI upAsanA ko nizcayopAsanA kahA gayA hai / yahA~ anekAkAra honA, mecaka honA hI azuddhi hai, malinatA hai aura ekAkAra honA, amecaka honA hI zuddhi hai, nirmalatA hai / ata: eka AtmA kI upAsanA zuddhanaya hai aura darzana - jJAna - cAritra kI upAsanA azuddhanaya hai / yahA~ isase adhika aura kucha nahIM hai / prazna - - jaba AtmA kI ArAdhanA aura darzana - jJAna - cAritra kI ArAdhanA eka hI bAta hai to phira donoM meM se eka ko zuddha kahanA aura dUsare ko azuddha kahanA kahA~ taka ucita hai? uttara - are bhAI, isameM kucha bhI anucita nahIM haiM; kyoMki yahA~ abheda ko zuddhi aura bheda ko azuddhi kahanA hI abhISTa hai / prazna - aisA kyoM hai ? - uttara - isalie ki bheda ke lakSya se vikalpoM kI utpatti hotI hai aura abheda ke lakSya se vikalpoM kA zamana hokara nirvikalpa dazA utpanna hotI hai| AtmA kA anubhava nirvikalpa dazA meM hI hotA hai / samyagdarzana- - jJAna - cAritra kI utpatti bhI nirvikalpa dazA meM hI hotI hai / hA~, inakI sattA vikalpAtmaka dazA meM bhI raha sakatI hai, para utpatti vikalpAtmaka dazA meM nahIM ho sakatI haiM / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana dekheM ukta sandarbha meM svAmIjI kyA kahate haiM abhedakathana se vyavahArIjana samajha nahIM sakate, isase unheM darzana - jJAna - cAritra ke bheda karake vyavahAra se samajhAyA hai ki sAdhupuruSa darzana - jJAna - cAritra kA sevana kreN| bhagavAna AtmA nizcaya hai to usakI apekSA darzana - jJAna - cAritra isaprakAra tIna kA sevana karanA vyavahAra hai, mecakapana hai, malinapana hai, anekapana hai darzanasvabhAva, jJAnasvabhAva, cAritrasvabhAva - ityAdi aneka svabhAva ho jAte haiM; isakAraNa yaha vyavahAra hai / ' 1 44 - - - T jJAyakasvabhAva ekarUpa hai, usa eka kA sevana karane se paryAyeM tIna ho jAtI haiM, anekasvabhAva svarUpa ho jAtI haiM / darzana, jJAna, cAritra tInoM kA bhinna-bhinna svabhAva hai / darzana kA pratItirUpa svabhAva, jJAna kA jAnarUpa svabhAva aura cAritra kA zAnti va vItarAgatArUpa svabhAva hai / ekarUpa jJAyakasvabhAvI bhagavAna AtmA kI sevA karane se anekarUpa svabhAvaparyAyeM utpanna hotI haiN| isa anekarUpa svabhAva paryAyoM kI sevA karo - yaha to vyavahAra se upadeza diyA hai| isase siddha to yahI hotA hai ki dRSTi meM sevana karane yogya to eka AtmA hI hai| " aba AcArya amRtacandradeva cAra kalazoM ke mAdhyama se yaha spaSTa karate haiM ki pramANa aura nayoM se AtmA kI ukta sandarbha meM kyA sthiti hai aura hameM kyA karanA cAhie? ukta cAroM kalaza isaprakAra haiM ( anuSTubh ) darzana - jJAna - cAritraistritvAdekatvataH svayam / mecako mecakazcApi samamAtmA 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1 pRSTha 276 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1 pRSTha 280 218 pramANataH // 16 // - Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 kalaza 16-19 darzana-jJAna-cAritraistribhiH prinntttvtH| eko'pi trisvabhAvatvAd vyavahAreNa meckH||17|| paramArthena tu vyktjnyaatRtvjyotissaikkH| sarvabhAvAMtaradhvaMsisvabhAvatvAdamecakaH // 18 // AtmanazcintayaivAlaM meckaamecktvyoH| darzana-jJAna-cAritraiH sAdhyasiddhi na cAnyathA // 19 // ( harigIta ) mecaka kahA hai AtamA dRgajJAna ara AcaraNa se| yaha eka nija paramAtmA hai amecaka basa svayaM se| paramANa se mecaka amecaka eka hI kSaNa meM ahaa| yaha alaukika marmabhedI vAkya jinavara ne khaa||16|| AtmA hai eka yadyapi kintu naya vyavahAra se| trairUpatA dhAraNa kare sadjJAna darzana caraNa se| basa isalie mecaka kahA hai AtamA jinamArga meN| ise jAne bina jagatajana na lage sanmArga meM // 17 // AtmA mecaka kahA hai yadyapi vyavahAra se| kintu vaha mecaka nahIM hai amecaka paramArtha se| hai pragaTa jJAyaka jyotimaya vaha eka hai bhUtArtha se| hai zuddha ekAkAra para se bhinna hai paramArtha se||18|| mecaka-amecaka AtamA ke cintavana se lAbha kyaa| basa karo aba ina vikalpoM se tumheM ina se sAdhya kyaa| ho sAdhyasiddhi eka basa sad jJAna darzana caraNa se| patha anya koI hai nahIM jisase baceM saMsaraNa se||19|| yadi pramANa dRSTi se dekheM to yaha AtmA eka hI sAtha aneka avasthArUpa mecaka bhI hai aura eka avasthArUpa amecaka bhI hai; kyoMki isa AtmA ko darzana-jJAna-cAritra se tInapanA - anekapanA prApta hai aura yaha svayaM se eka hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 samayasAra anuzIlana yadyapi yaha AtmA eka hai, tathApi vyavahAradRSTi se dekhA jAye to trisvabhAvarUpatA ke kAraNa aneka hai, anekAkAra hai, mecaka hai; kyoMki vaha darzana, jJAna aura cAritra - ina tIna bhAvoMrUpa pariNamana karatA hai| yadyapi vyavahAranaya se AtmA anekarUpa kahA gayA hai, tathApi paramArtha se vicAra kareM to - zuddhanizcayanaya se dekheM to pragaTajJAyakajyotimAtra se AtmA eka hI hai, ekasvarUpa hI hai; kyoMki sarva anyadravyoM ke svabhAva tathA unake nimitta se honevAle apane vibhAva bhAvoM ko dUra karane kA usakA svabhAva hai| isalie vaha paramArtha se zuddha hai, ekAkAra hai, amecaka hai| yaha AtmA mecaka hai, bhedarUpa anekAkAra hai, malina hai; athavA amecaka hai, abhedarUpa ekAkAra hai, zuddha hai, nirmala hai, - aisI cintA se basa ho, isaprakAra ke adhika vikalpoM se koI lAbha nahIM hai; kyoMki sAdhya AtmA kI siddhi to darzana, jJAna aura cAritra - ina bhAvoM se hI hotI hai, anyaprakAra se nhiiN| - yaha niyama hai| ukta kalazoM meM ekAkAra-anekAkAra, amecaka-mecaka, nirmalamalina, abheda-bheda ke sandarbha meM nizcaya, vyavahAra aura pramANa kA pakSa prastuta karane ke uparAnta yaha batAyA gayA hai ki yaha saba jAna lene ke bAda inhIM vikalpoM meM ulajhe rahane se koI lAbha nahIM hai; kyoMki sAdhya kI siddhi - atIndriya Ananda kI prApti ina vikalpoM se prApta hone vAlI nahIM hai| sAdhya kI siddhi to nizcayanaya (paramazuddhanizcayanaya) ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ke Azraya se hI honevAlI hai, athavA isI AtmA ke Azraya se utpanna honevAle nizcaya samyagdarzana, jJAna aura cAritra se hI honevAlI hai| ukta bhAva ko nATaka samayasAra meM kavivara paNDita banArasIdAsajI isaprakAra vyakta karate haiM -- Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 kalaza 16-19 ( kavitta teIsA ) darasana - gyAna - carana trigunAtama samalarUpa kahiye vivahAra | nihacai- dRSTi ekarasa cetana bhedarahita avicala avikAra // samyakadasA pramAna ubhainaya nirmala samala eka hI bAra / yauM samakAla jIva kI pariNati kahaiM jinendra gahrai ganadhAra // ( dohA ) ekarUpa Atama daraba gyAna carana dRga tIna / bhedabhAva parinAma sauM vivahArai su malIna // jadapi samala vivahAra sauM paryayasakati aneka / tadapi niyatanaya dekhiye suddha niraMjana eka // eka dekhie jAniye rami rahiye ika Thaura / samala vimala na vicAriye yaha siddhi nahiM aura // vyavahAranaya se bhagavAna AtmA ko darzana, jJAna aura cAritra rUpa tIna guNa vAlA hone ke kAraNa vyavahAranaya se anekAkAra, mecaka athavA samala kahA jAtA hai aura nizcayanaya se vahI cetana AtmA bhedarahita abheda avicala avikArI ekAkAra, amecaka yA amala kahA jAtA hai / pramANa kI apekSA yaha bhagavAna AtmA samala aura amala, ekAkAra aura anekAkAra, mecaka aura amecaka eka hI sAtha hotA hai| isaprakAra jIva kI pariNati samala aura amala eka sAtha hI hotI hai| aisA jinendradeva kahate haiM aura gaNadharadeva grahaNa karate haiM / yadyapi Atmadravya eka rUpa hI hai, amala hI hai; tathApi vyavahAra se jJAna, darzana aura cAritra ke tIna bheda rUpa hone se anekAkAra kahA jAtA hai, malina kahA jAtA hai / yadyapi vyavahAranaya se paryAyazakti anekAkAra hone se samala kahI gaI hai; tathApi nizyacayanaya se dekhane para bhagavAna AtmA zuddha, niraMjana aura eka hI hai, amala hI hai / 1. nATaka samayasAra, jIvadvAra chanda 16 se 19 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana adhika kyA kaheM, eka trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ko dekho, jAno aura eka AtmA meM hI rama jAvo: samala-amala ke vikalpoM meM na ulajho ; - siddhi kA eka mAtra yahI upAya hai| dekho, gaMbhIratA se vicArane kI bAta yaha haiM ki yahA~ darzana, jJAna aura cAritra ke bheda ko bhI malinatA kahA jA rahA hai, anekAkAra hone se mecaka kahA jA rahA hai / jahA~ zuddhanaya ke viSaya meM darzana - jJAna - cAritra ke bheda ko bhI malinatA kahA jA rahA ho, vahA~ rAgAdika malinatA kI to bAta hI kyA kareM? isa viSaya ko spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM 222 - "yahA~ para zarIra-mana-vANI aura vikalpoM kI to bAta hI nahIM hai / yahA~ to usa zuddhatA kI bAta hai, jise chaThavIM gAthA meM pramatta- apramatta paryAyoM rahita eka jJAyakabhAvarUpa kahA hai| usa zuddha caitanyaghana AtmA ko dekhanA nizcaya, use hI tIna rUpa pariNamita hote hue jAnanA vyavahAra aura donoM ko eka sAtha jAnanA pramANa hai / AtmA meM rahanevAle anaMtaguNa, una anaMtaguNasvarUpa bhagavAna AtmA ekarUpa hai aura use darzana - jJAna - cAritrarUpa tIna pariNAma se dekhanA vyavahAra hai / trikAlI ekarUpa dekheM to nizcaya va tInarUpa dekheM to vyavahAra hai| abheda se dekheM to amecaka nirmala hai aura bheda se dekheM to mecaka - malina hai| ekarUpa dekheM to ekAkAra hai aura tInarUpa dekheM to anekAkAra hai / AtmA ko guNa-guNI bheda se dekheM to anekAkAra hai, vyavahAra hai, malina hai, Azraya karane lAyaka nahIM hai| tIna prakAra ke darzana - jJAna - cAritrarUpa pariNAma bhI Azraya karane lAyaka nahIM haiM / 1. pravacanaratnAkAra bhAga 1 (hindI) pRSTha 283 2. pravacanaratnAkAra bhAga 1 (hindI) pRSTha 283 AtmA ko jo amecaka kahA hai; vaha nirmalapanA, ekapanA, zuddhapanA Adi kI apekSA kahA hai / yahA~ vikalpa rahita nirmalatA kI bAta kI Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza 16-19 hai aura paryAya meM jo nizcaya mokSamArga kA tInapane pariNamana unameM eka pratItirUpabhAva, eka jAnanerUpabhAva tathA sthiratArUpabhAva - aise tIna svabhAva bhinna kahe haiN| tIna haiM, anekAkAra haiM - isakAraNa azuddha kahe gaye haiM / tInapane kA lakSya karanA azuddhatA hai aura trikAlI ekAkAra kA lakSya karanA zuddhatA hai / 223 sAdhya yAni mokSaparyAya kI prApti to darzana - jJAna - cAritra se hI hai / tIna bheda karake to samajhAyA gayA hai, Azraya to eka AtmA kA hI karanA hai / yaha to vyavahArI logoM ko paryAya ke bheda se samajhAyA hai; kyoMki jagatajana bheda ke binA samajha nahIM sakate / sevA tIna kI nahIM, balki sevA to akhaNDa ekarUpa jJAyaka kI hI karanI hai| 'darzanajJAna - cAritra se hI siddhi hai'. aisA kahakara anya dravya kA niSedha kiyA hai / svadravya kA hI sahArA hai, anyadravya kA sahArA nahIM hai / paradravyarUpa deva- zAstra - guru yA unakI bhakti ke vikalpa kA bhI mokSamArga meM sahArA nahIM hai yaha bAta bhI A gaI / " - -- ukta kathana se sampUrNa vastusthiti spaSTa ho gaI hai ki sAdhya kI siddhi to ekamAtra zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAle jJAna-darzana- cAritra rUpa pariNamana se hI honevAlI hai; anya dehAdika kI kriyA athavA zubharAgarUpa pariNamana se sAdhya kI siddhi tIna kAla meM bhI honevAlI nahIM hai / ataH jina logoM ko AtmA kA kalyANa karanA ho, apane ko bhavasamudra meM nahIM DubAnA ho; atIndriya- Ananda kI prApti karanI ho, sarvajJatA prApta karanI ho; ve apane trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ko jAne, pahicAne aura usI meM jama jAya, rama jAya; kyoMki sukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai / 4 1. pravacanaratnAkAra bhAga 1 (hindI) pRSTha 289 2. pravacanaratnAkAra bhAga 1 (hindI) pRSTha 290 - 291 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 samayasAra anuzIlana yahA~ kalazaTIkA kI eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki jahA~ sarvatra darzana kA artha zraddhAna, pratIti, apanApana, ekatva, mamatva kiyA jAtA hai aura jJAna kA artha jAnanA tathA cAritra kA artha ramanA, jamanA, vItarAgatArUpa pariNamana karanA, zAnta rahanA kiyA jAtA hai; vahA~ kalazaTIkA ke isa prakaraNa meM nimnAnusAra artha kiyA hai - "sAmAnyarUpa se arthagrAhaka zakti kA nAma darzana hai, vizeSarUpa se arthagrAhaka zakti kA nAma jJAna hai aura zuddhatvazakti kA nAma cAritra hai|" ukta kathana meM 'darzana' ko darzanaguNa kI paryAya ke rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai, jabaki anya saba jagaha zraddhAguNa kI paryAya ke rUpa meM grahaNa kiyA jAtA hai| prazna -kyA yaha ThIka hai? uttara -isameM ThIka yA galata hone kI kyA bAta hai? jaba zabdoM ke vibhinna artha hote haiM to vidvAnoM dvArA unake vibhinna artha kiye jAne para kyA Apatti ho sakatI hai? hA~, yaha bAta avazya hai ki ve artha siddhAntAnusAra aura prasaMgAnukUla honA caahie| andhazraddhA andhazraddhA tarka svIkAra nahIM krtii| yahI kAraNa hai ki aMdhazraddhAlu ko sahI bAta samajhA pAnA asaMbhava nahIM to kaSThasAdhya avazya hai / yadi vaha tarkasaMgata bAta ko svIkAra karane lage to phira andhazraddhAlu hI kyoM rahe ? andhazraddhAlu ko hara tarka kutarka dikhAI detA hai| iSTa kI AzA aura aniSTa kI AzaMkA use sadA bhayAkrAnta rakhatI hai| bhayAkrAnta vyakti kI vicArazakti kSINa ho jAtI hai| usakI isI kamajorI kA lAbha kucha dhUrta loga sadA se hI uThAte Aye haiM aura uThAte raheMge / - satya kI khoja, adhyAya 7, pRSTha 36 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 17-18 aba AgAmI 17-18vIM gAthAoM meM usI bAta ko udAharaNa se samajhAkara spaSTa karate haiM, jisakI carcA 16vIM gAthA meM kI gaI hai / jaha NAma ko vi puriso rAyANaM jANiUNa sddhdi| to taM aNucaradi puNo atthatthIo pyttenn||17|| evaM hi jIvarAyA NAdavvo taha ya sddhedvyo| aNucaridavvo ya puNo so ceva du mokkhkaamenn||18|| ( harigIta ) 'yaha nRpati hai' - yaha jAnakara arthArthijana zraddhA kreN| anucaraNa usakA hI kareM ati prIti se sevA kareM // 17 // yadi mokSa kI hai kAmanA to jIvanapa ko jaaniye| ati prIti se anucaraNa karie prIti se phcaanie||18|| jisaprakAra koI dhana kA arthI puruSa rAjA ko jAnakara usakI zraddhA karatA hai aura phira usakA prayatnapUrvaka anucaraNa karatA hai, usakI lagana se sevA karatA hai; ThIka usIprakAra mokSa ke icchuka puruSoM ko jIvarUpI rAjA ko jAnanA cAhie aura phira usakA zraddhAna karanA cAhie, usake bAda usI kA anucaraNa karanA cAhie; arthAt anubhava ke dvArA usameM tanmaya ho jAnA caahie| yadyapi gAthAoM kA artha ekadama sahaja aura sarala hai ; tathApi paMDita jayacandajI chAbar3A ne apane bhAvArtha meM aura bhI sarala kara diyA hai; jo isaprakAra hai - "sAdhya AtmA kI siddhi darzana-jJAna-cAritra se hI hai, anyaprakAra se nahIM; kyoMki pahale to AtmA ko jAne ki yaha jo jAnanevAlA anubhava meM AtA hai, so maiM hI hU~ / isake bAda usakA pratItirUpa zraddhAna Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana hotA hai; kyoMki jAne binA kisakA zraddhAna karegA ? tatpazcAt samasta anyabhAvoM se bheda karake apane meM sthira ho isaprakAra siddhi hotI hai| kintu yadi jAne hI nahIM to zraddhAna bhI nahIM ho sakatA aura aisI sthiti meM sthiratA kahA~ se karegA ? isalie yaha nizcaya hai ki anyaprakAra se siddhi nahIM hotI / " - 226 AcArya jayasena isa gAthA kI TIkA likhate samaya isa bAta para vizeSa bala dete haiM ki jisaprakAra dhanArthI chatracamarAdi rAjyacinhoM se rAjA ko jAnakara zraddhA karatA hai aura sevA karatA hai; usIprakAra jIvarAjA ko svasaMvedanajJAna se jAnanA cAhie aura nirvikalpasamAdhi dvArA usakA anubhava karanA cAhie; zubhAzubha vikalpa mAtra se kucha honevAlA nahIM hai / tAtparya yaha hai ki ve AtmAnubhUti para vizeSa bala dete haiM / - AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM " jisaprakAra dhanArthIpuruSa pahale to rAjA ko prayatnapUrvaka jAnatA hai, phira usakA zraddhAna karatA hai aura phira usI kA anucaraNa karatA hai, sevA karatA hai, usakI AjJA meM rahatA hai, use hara taraha se prasanna rakhatA hai; usIprakAra mokSArthIpuruSa ko pahale to AtmA ko jAnanA cAhie, phira usI kA zraddhAna karanA cAhie; aura phira usI kA anucaraNa karanA cAhiye, anubhava ke dvArA usI meM lIna ho jAnA cAhie: kyoMki sAdhya kI siddhi kI upapatti isIprakAra saMbhava hai, anyaprakAra se nahIM / - aba isa bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM. jaba AtmA ko, anubhava meM Ane para aneka paryAyarUpa bhedabhAvoM ke sAtha mizritatA hone para bhI sarvaprakAra se bhedavijJAna meM pravINatA se 'jo yaha anubhUti hai, so hI maiM hU~' - aise AtmajJAna se prApta hotA huA isa AtmA ko jaisA jAnA - Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 gAthA 17-18 hai, vaisA hI hai - isaprakAra kI pratIti jisakA lakSaNa hai - aisA zraddhAna udita hotA hai; taba samasta anyabhAvoM kA bheda hone se nizaMka sthira hone meM samartha hone se AtmA kA AcaraNa udaya hotA huA AtmA ko sAdhatA hai| aise sAdhya AtmA kI siddhi kI isIprakAra upapatti hai| parantu jaba aisA anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA AbAla-gopAla sabake anubhava meM sadA svayaM hI Ane para bhI anAdibaMdha ke vaza paradravyoM ke sAtha ekatva ke nizcaya se mUr3ha - ajJAnIjana ko 'jo yaha anubhUti hai, vahI meM hU~ - aisA AtmajJAna udita nahIM hotA aura usake abhAva se, ajJAta kA zraddhAna gadhe ke sIMga ke samAna hai, isalie zraddhAna bhI udita nahIM hotA; samasta anyabhAvoM ke bheda se AtmA meM nizaMka sthira hone kI asamarthatA ke kAraNa AtmA kA AcaraNa udita na hone se AtmA ko sAdha nahIM sktaa| isaprakAra sAdhya AtmA kI siddhi kI anyathA anupapatti hai|" __ AcArya amRtacandra ke ukta kathana kA pahalA pairA to ekadama gAthA ke anusAra hI hai; kintu dUsare aura tIsare paire meM ve sAdhya kI siddhi kI upapatti va anupapatti kisaprakAra hotI hai; - yaha bAta spaSTa karate haiM; jo gaMbhIratA se vicAra karane yogya hai, gaharAI se samajhane yogya hai| yaha bhagavAna AtmA svabhAva se hI svaparaprakAzaka hai, sabhI padArthoM ko jAnanA isakA sahaja svabhAva hai| ataH sadAkAla hI isake svaparaprakAzaka jJAna kA udaya rahatA hai aura isake jJAna meM apanI paryAyagata yogyatAnusAra svaparapadArtha pratibhAsita hote rahate haiN| apanI AtmA meM utpanna honevAle puNya-pAparUpa zubhAzubha bhAva bhI jJAta hote rahate haiM aura jAnane-dekhanevAlA anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA bhI jJAta hotA rahatA hai| yadyapi ye sabhI bhAva mizritarUpa se hI jJAta hote haiM, anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA bhI paryAyarUpa aneka bhedabhAvoM ke sAtha mizrita hI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 228 dikhAI detA hai; tathApi jaba koI AtmA bhedajJAna kI pravINatA se ina sabameM 'jo yaha anubhUti hai, vahI maiM hU~' - yaha jAna letA hai aura use yaha pratIti bhI A jAtI hai, zraddhAna bhI ho jAtA hai; taba bhagavAna AtmA ko anyabhAvoM se bhinna jAna lie jAna se, usameM nizaMka sthira ho jAnerUpa AcaraNa kA udaya hotA hai| isaprakAra yaha AtmA apane ko sAdhatA hai, apanI sAdhanA karatA hai| AtmA kI sAdhanA kI yahI vidhi hai aura sAdhya kI siddhi kI upapatti bhI isIprakAra hotI hai| ___ tAtparya yaha hai ki parapadArthoM ke sAtha-sAtha apanA AtmA bhI apanI vikArI-avikArI paryAyoM sahita pratisamaya hamAre jJAna kA jJeya banatA rahatA hai, jaisAki TIkA meM spaSTarUpa se ullekha hai ki anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA AbAla-gopAla sabake anubhava meM sadA svayaM A rahA hai| prazna - yadi yaha bAta satya hai ki anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA sadA hI AbAla-gopAla ke anubhava meM A rahA hai to phira sabhI ko samyagdarzana-jJAna-cAritra bhI honA cAhie; kyoMki AtmAnubhavI samyagdRSTi samyagjJAnI hote hI hai aura unake anantAnubaMdhI kaSAya ke abhAva meM honevAlI cAritra guNa kI nirmalatA bhI rahatI hI hai| uttara - isI prazna kA uttara TIkA ke tIsare paire meM diyA gayA hai| yadyapi anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA AbAla-gopAla sabhI ke anubhava meM sadA A rahA hai, tathApi parapadArthoM meM anAdikAlIna ekatvabuddhi ke kAraNa ajJAnIjanoM ko 'jo yaha anubhUti hai, vahI maiM hU~' - aisA AtmajJAna udita nahIM hotaa| isa AtmajJAna ke abhAva meM 'ajJAta kA zraddhAna gadhe ke sIMga ke samAna hai' - isa siddhAnta ke anusAra AtmazraddhAna bhI udita nahIM hotA aura isIkAraNa AtmAcaraNa bhI nahIM hotA hai| isaprakAra unheM Atmopalabdhi nahIM ho pAtI hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 gAthA 17-18 dhyAna rahe yahA~ anubhUti' zabda kA prayoga nirmalaparyAya ke artha meM na hokara trikAlI-dhruva ke artha meM huA hai| anubhUtisvarUpa AtmA mAne trikAlIdhruva jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna aatmaa| yadyapi anya padArthoM evaM apane vikArI-avikArI bhAvoM ke sAtha yaha anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA bhI sabhI jJAnI-ajJAnIjanoM ko sadA anubhava meM AtA rahatA hai; tathApi bhedajJAna ke abhAva meM ajJAnIjana use pahicAna nahIM pAte, jAna nahIM pAte; isakAraNa usameM jama bhI nahIM pAte, rama bhI nahIM pAte; kintu jJAnIjana bhedajJAna ke bala se use parapadArthoM evaM apane vikArI-avikArI bhAvoM se bhinna jAnakara, bhinna mAnakara, apanIapanI yogyatAnusAra usI meM jama jAte haiM, rama jAte haiN| isaprakAra ajJAniyoM ko AtmA anupalabdha rahatA hai aura bhedajJAniyoM ko sadA upalabdha rahatA hai / yahI AtmA kI upalabdhi aura anupalabdhi kA rahasya hai / prazna - yahA~ AbAla-gopAla zabda kA kyA bhAva hai? uttara - 'ajJAnI-jJAnI sabhI loga' - yahI artha hai AbAla-gopAla kaa| bAla mAne bAlaka aura gopAla mAne bhgvaan| isaprakAra AbAlagopAla kA artha huA bAlaka se bhagavAna taka sabhI log| bAla mAne abodha bAlaka aura gopAla mAne samajhadAra vRddh| isaprakAra AbAlagopAla kA artha huA abodha bAlaka se lekara samajhadAra vRddhoM taka sabhI log| bAla mAne bAlaka aura gopAla mAne gvAle / duniyA meM bAlaka aura gvAlA - donoM ko hI alpabuddhi mAnA jAtA hai| isaprakAra pUre vAkya kA bhAva yaha hai yaha anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA abodha bAlaka aura samajhadAra vRddha, jJAnI-ajJAnI sAmAnyajana aura bhagavAna sabhI ke anubhava meM sadA A rahA hai| prazna - 'anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA sabake anubhava meM sadA A rahA hai' - isa bAta ko svIkAra kaise kiyA jAve? Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 230 uttara - isI bAta ko spaSTa karate hue AcArya mANikyanandi parIkSAmukha sUtra meM likhate haiM - "ghaTamahamAtmanA veni / karmavat krtRkrnnkriyaaprtiiteH| maiM (AtmA) ghar3e ko svayaM (jJAna) se jAnatA huuN| ghar3erUpa karma ke samAna kartA AtmA, karaNa jJAna evaM jAnanA kriyA bhI jAnane meM AtI hai|" ukta sUtroM meM yaha bAta spaSTa kI gaI hai ki jaba koI vyakti kisI padArtha ko jAnatA hai to vaha usa samaya akele usa padArtha ko hI nahIM jAnatA, apitu yaha bhI jAnatA hai ki maiM jAna rahA hU~, apane jJAna se jAna rahA hU~ aura mAtra jAna rahA hU~, ise banA nahIM rahA huuN| isataraha jJeyarUpa karma ke sAtha jJAtArUpa kartA, jJAnarUpa karaNa evaM jAnanerUpa kriyA bhI jAnane meM AtI hai / jAnane kI prakriyA kA hI yaha svarUpa hai; ata: jahA~ jAnane kA kArya hogA, vahA~ jJeya ke sAtha jJAtA, jJAna aura jAnanA kriyA bhI jAnane meM avazya aavegii| __ hA~, yaha bAta avazya hai ki jJeya jJeyarUpa se jJAta hotA hai, jJAtA jJAtArUpa se jJAta hotA hai, jJAna jJAnarUpa se jJAta hotA hai aura jAnanA jAnanerUpa se jJAta hotA hai| isalie chaThavIM gAthA meM kahA thA ki anubhava meM AtmA jJAyakarUpa meM jJAta huaa| jJAtA, jJAna, jJeya ke abheda kA bhI yahI Azaya hai ki anubhava meM jJAtA bhI AtmA, jJeya bhI AtmA, jJAna bhI AtmA; jo kucha hai, vaha saba AtmA hI hai| yahA~ to yaha batAyA jA rahA hai ki jJAna meM to AtmA bhI jJAta ho rahA hai, AtmA meM utpanna hone vAle vikArI-avikArI bhAva bhI jJAta ho rahe haiM, puNya-pApa bhI jJAta ho rahe haiM aura parapadArtha bhI jJAta ho rahe haiM / ina saba meM jaba apanerUpa meM akelA anubhUti svarUpa AtmA hI 1. parIkSAmukha adhyAya 1, sUtra 89 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 dikhAI detA hai, taba sAdhya kI siddhi hotI hai aura usake atirikta koI bhI apanerUpa meM jJAta ho to sAdhya kI siddhi kI anupapatti hotI hai| samasyA para ko jAnane yA nahIM jAnane kI nahIM hai, vikArI- avikArI bhAvoM ko jAnane yA nahIM jAnane kI bhI nahIM hai, apitu unheM nijarUpa jAnane kI hai; kyoMki unameM ekatva-mamatva se mithyAtva hotA hai, mAtra jAnane se nahIM; kyoMki nija ko nijarUpa aura para ko pararUpa jAnane meM koI hAni nahIM, lAbha hI lAbha hai| yahA~ isa bAta para vizeSa dhyAna AkarSita kiyA jA rahA hai ki bAta to mAtra itanI-sI hI hai ki terI AtmA kI siddhi mAtra isalie rukI huI hai ki anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA nirantara jAnane meM Ate hue bhI tU use nija nahIM jAnatA, usameM apanApana sthApita nahIM karatA aura usIkAla meM jAnane meM Ate hue rAgAdi meM apanApana karatA hai, parapadArthoM meM apanApana karatA hai / terI itanI-sI bhUla ke kAraNa tU saMsAra meM bhaTaka rahA hai| tU apanI yaha bhUla sudhAra le to kalyANa hone meM dera nahIM / 1 ukta sandarbha meM svAmIjI kahate haiM - 46 'jJAyaka, jJAyaka, jJAyaka yaha jo jAnanakriyA dvArA jAnA jAtA hai; vaha maiM hU~ - aise antara meM nahIM jAkara jAnane meM Ate hue rAga ke vaza hokara 'vaha rAga hI maiM hU~' - isaprakAra ajJAnI mAnatA hai; isakAraNa AtmajJAna udita nahIM hotaa| darzanamoha ke kAraNa AtmajJAna udita nahIM hotA aisA nahIM khaa| koI mAne ki karma se hotA hai - yaha bAta jhUThI hai| tInakAla meM bhI karma se AtmA kA kacha bhI sudhAra bigAr3a nahIM hotA / karma to paradravya hai / paradravya se svadravya meM 'kucha hotA hai ' yaha bAta sarvathA mithyA hai / " " 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1 pRSTha 303 gAthA 17-18 - - - - Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 samayasAra anuzIlana are bhAI, rAI kI oTa meM pahAr3a chipa gayA hai / A~kha kI putalI ke sAmane se rAI haTI nahIM ki pUrA pahAr3a dikhAI dene lagegA; kyoMki pahAr3a to ekadama sAmane hI par3A hai na ? anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA sadA antara meM hI virAjamAna hai, nirantara anubhava meM bhI A rahA hai; basa kamI to itanI hI hai ki aisA AtmajJAna udita nahIM ho rahA hai ki yaha jo jJAyakarUpa se jJAta ho rahA hai, vahI maiM huuN| aisA jJAna udita hote hI, sahaja hI usI meM apanApana sthApita ho jAvegA aura tadanurUpa AcaraNa bhI udita ho jaayegaa| sAdhya kI siddhi kA yahI ekamAtra upAya hai| __ aba AcAryadeva kalazarUpa kAvya likhate haiN| ye sattaraha-aThArahavIM gAthAe~ bhI aisI gAthAe~ haiM ki jinakI TIkA ke bIca meM hI AcArya amRtacandra ne kalazarUpa kAvya likhA hai; jo isaprakAra hai - ( mAlini ) kathamapi samupAttatritvamapyekatAyA aptitmidmaatmjyotirudgcchdcchm| satatamanubhavAmo'naMtacaitanyacinhaM na khalu na khalu yasmAdanyathA saadhysiddhiH||20|| ( harigIta ) trairUpatA ko prApta hai para nA taje ekatva ko| yaha zuddha nirmala Atmajyoti prApta hai jo svayaM ko| anubhava kareM hama satata hI caitanyamaya usa jyoti kaa| kyoMki usake binA jaga meM sAdhya kI ho siddhi naa||20|| yadyapi jisane kisI bhI prakArase tInapane ko aMgIkAra kiyA hai, tathApi jo ekatva se cyuta nahIM huI hai, nirmalatA se udaya ko prApta hai aura anantacaitanya hai cinha jisakA; aisI Atmajyoti kA hama nirantara anubhava karate haiM; kyoMki unake anubhava ke binA sAdhya kI siddhi nahIM hotI / - aisA AcArya deva kaha rahe haiN| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 kalaza 20 dekho, pichale kalazoM meM kahA thA darzana - jJAna - cAritra ke binA sAdhyasiddhi nahIM hotI aura yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki AtmAnubhava ke binA sAdhyasiddhi nahIM hotI / bhAI, eka hI bAta hai, bheda se kaheM to darzana, jJAna aura cAritra ke binA sAdhyasiddhi nahIM hotI aisA kahA jAyegA aura abheda se kaheM to eka AtmA ke anubhava binA sAdhyasiddhi nahIM hotI - aisA kahA jAyegA / ina donoM kathanoM meM koI vizeSa antara nahIM hai, mAtra vivikSAbheda hai; kyoMki vahI Atmajyoti tInapane ko prApta huI hai aura usI ne ekatva ko nahIM chor3A hai; para hai to vaha Atmajyoti hI, AtmA hI / - tAtparya yaha hai ki sukhI hone kA ekamAtra upAya AtmasAdhanA hI hai / yahA~ AcAryadeva ne uttamapuruSa meM bAta kI hai ki aise bhagavAna AtmA kA hama nirantara anubhava karate haiM; kyoMki sAdhya kI siddhi kA koI dUsarA upAya nahIM hai / uttamapuruSa meM bAta karake bhI AcAryadeva preraNA de rahe haiM ki jo vyakti sAdhya kI siddhi cAhate haiM, duHkhoM se mukti cAhate haiM, atIndriya Ananda kI prApti karanA cAhate haiM; ve nijabhagavAna AtmA kA nirantara anubhava kreN| jaba koI suyogya pitA apane putra se bAra-bAra kahatA hai ki jaba maiM tumhArI umra kA thA, taba prAta: 5 baje uThatA thA aura 5 kilomITara ghUmane jAyA karatA thA; taba usakA Azaya apanI dinacaryA batAnA nahIM hotA hai, apanI prazaMsA karanA bhI nahIM hotA hai; apitu putra ko preraNA denA hotA hai ki yaha umra prAtaH 9 baje taka sote rahane kI nahIM hai / isIprakAra yahA~ AcAryadeva hameM preraNA de rahe haiM ki yadi tuma sukhazAnti cAhate ho to apane AtmA ko jAnoM, pahicAnoM, usameM hI jama jAvo, rama jAvo; sukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai| yaha mAnava jIvana yoM hI viSayoM meM barbAda kara dene ke lie nahIM milA hai| AcArya amRtacandra ne AtmAnubhava kI pAvana preraNA se paripUrNa yaha kalaza likhane ke bAda jo TIkA likhI hai, usakA bhAva isaprakAra hai -- Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 234 "prazna -AtmA to jJAna ke sAtha tAdAtmyasvarUpa hai; ata: vaha jJAna kI upAsanA nirantara karatA hI hai| phira bhI use jJAna kI upAsanA karane kI preraNA kyoM dI jAtI hai? uttara - aisI bAta nahIM hai| yadyapi AtmA jJAna ke sAtha tAdAtmyasvarUpa hai; tathApi vaha eka kSaNamAtra bhI jJAna kI upAsanA nahI karatA; kyoMki jJAna kI utpatti yA to svayaMbuddhatva se hotI hai yA phira bodhitabuddhatva se hotI hai / tAtparya yaha hai ki yA to kAlalabdhi Ane para svayaM hI jAna le yA phira koI upadeza denevAlA mila jAve, taba jaane| prazna -to kyA AtmA tabataka ajJAnI hI rahatA hai, jabataka ki vaha yA to svayaM nahIM jAna letA yA phira kisI dvArA samajhAne para nahIM jAna letA? uttara - hA~, bAta to aisI hI hai; kyoMki use anAdi se sadA apratibuddhatva hI rahA hai, ajJAnadazA hI rahI hai|" ukta kathana meM utpatti kI apekSA samyagdarzana ke nisargaja aura adhigamaja nAmaka jo do bheda haiM, unakI ora saMketa kiyA gayA hai| jisaprakAra soyA huA puruSa yA to svayaM jAga jAya yA phira koI jagAye, taba jAge / isIprakAra yaha AtmA yA to svayaM jAgRta ho aura apane AtmA ko jAna le yA phira koI guru upadeza dekara jAgRta kare, AtmA kA svarUpa samajhAve, AtmAnubhava karane kI preraNA kare; taba jAgRta ho aura puruSArtha karake AtmA ko jAna le, anubhUti prApta kara le| prazna -to kyA aisA hotA hai ki koI to svayaM jAna le aura koI gurudeva ke samajhAne para jAne? uttara - yaha kathana mukhyatA aura gauNatA kI dRSTi se kiyA gayA kathana hai| vaise to niyama aisA hI hai ki dezanAlabdhipUrvaka hI karaNalabdhi hotI hai aura samyagdarzana kI utpatti karaNalabdhipUrvaka hI hotI hai| ata: upadeza bhI Avazyaka hai aura svayaM kA puruSArtha bhI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 Avazyaka hai; phira bhI kabhI - kabhI aisA hotA hai ki kisI jIva ko dezanAlabdhi pUrvabhava meM yA bahuta pahale prApta huI ho aura usa samaya usane puruSArtha na kara pAyA ho; isakAraNa samyagdarzana kI prApti bhI use na ho pAI ho; bAda meM bahutakAla bAda yA agale bhava meM vaha puruSArtha kare aura samyagdarzana kI prApti kara le to use nisargaja samyagdarzana kaheMge / tatkAla dezanA kA abhAva hone se use nisargaja kahate haiM, pahale to dezanA kI prApti huI hI thii| dezanA mile aura alpasamaya meM hI, usI bhava meM hI puruSArtha karake samyagdarzana prApta kara le to use adhigamaja samyagdarzana kahate haiM / anAdi se to jIva ajJAnI hI hai, mithyAdRSTi hI hai; ata: jabataka usane samyagdarzana kI prApti nahIM kI; tabataka ajJAnI hI rahatA hai; jJAna ke sAtha tAdAtmya hone se vaha jJAnI nahIM ho jAtA / dekho ukta sandarbha meM svAmIjI kyA kahate haiM "kaisI gajaba kI bAta hai ki AtmA jJAna ke sAtha tAdAtmyarUpa se hai, tathApi eka kSaNamAtra bhI jJAna kA sevana nahIM karatA arthAt 'jJAna hI AtmA hai' - paryAya meM aisI ekatA nahIM karatA; isakAraNa jJAna kA sevana nahIM karatA / ' kalaza 20 - paryAya ko antarmukhI karake 'jJAna hI AtmA hai ' aisA usake svarUpa meM ekAgra hokara use jAne to isane jJAna kI sevA kI aisA mAnA jAtA hai / isake sivA saba rAga kI hI sevA hai; AtmA kI sevA nahIM / " 1 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 313 2 . vahI, pRSTha 314 -- -- ataH yaha sunizcita hai ki jJAna ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha hone para bhI jabataka yaha AtmA anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA ko jAnakara, usameM apanatva sthApita nahIM karatA; tabataka ajJAnI hI rahatA hai / ' Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 19 yadi aisA hai to yaha AtmA kabataka apratibuddha rahegA, ajJAnI rahegA; aisA prazna upasthita hone para usake uttarasvarUpa AgAmI gAthA kA udaya huA hai / kamme Nokammamhi ya ahamidi ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva // 19 // ( harigIta ) maiM karma hU~ nokarma hU~ yA haiM hamAre ye sabhI / yaha mAnyatA jabataka rahe ajJAni haiM tabataka sabhI // 19 // jabataka yaha AtmA jJAnAvaraNI Adi dravyakarmoM, moha rAga dveSAdi bhAvakarmoM evaM zarIrAdi nokarmoM meM ahaMbuddhi rakhatA hai, mamatvabuddhi rakhatA hai; yaha mAnatA rahatA hai ki 'ye sabhI maiM hU~ aura mujhameM ye sabhI karma - nokarma haiM jabataka apratibuddha rahatA hai, ajJAnI rahatA hai / tAtparya yaha hai ki karma - nokarma meM ahaMbuddhi evaM mamatvabuddhi hI ajJAna hai / , - - ahaMbuddhi ko ekatvabuddhi evaM mamatvabuddhi ko svAmitvabuddhi bhI kahate haiM / parapadArthoM aura unake nimitta se honevAle vikArIbhAvoM meM ahaMbuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi evaM bhoktRtvabuddhi hI ajJAna hai, apratibuddhatA hai / - 'ye hI maiM hU~' isaprakAra kI mAnyatA kA nAma ahaMbuddhi hai, ekatvabuddhi hai aura 'ye mere haiM, maiM inakA hU~' - isaprakAra kI mAnyatA kA nAma mamatvabuddhi hai, svAmitvabuddhi hai / isIprakAra 'maiM inakA kartA hU~, ye mere karttA haiM' - isaprakAra kI mAnyatA kA nAma kartRtvabuddhi hai Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 gAthA 19 aura maiM inakA bhoktA hU~, ye mere bhoktA haiM - isaprakAra kI buddhi kA nAma bhoktRtvabuddhi hai / inameM kartRtvabuddhi aura bhoktRtvabuddhi kA niSedha to kartA-karma adhikAra meM kiyA jAyagA; yahA~ to ekatvabuddhi aura mamatvabuddhi ke sandarbha meM hI vicAra apekSita hai / yahI kAraNa hai ki isa 19vIM gAthA meM ajJAnI kA svarUpa spaSTa karate hue kahA jA rahA hai ki jabataka zarIrAdi nokarma evaM jJAnAvaraNAdi dravyakarmarUpa parapadArthoM evaM dravyakarmoM ke udaya se apanI AtmA meM utpanna honevAle vikArIbhAvoM meM ahaMbuddhi rahegI, mamatvabuddhi rahegI, tabataka AtmA ajJAnI rhegaa| Age kartA-karma adhikAra meM 75vIM gAthA meM kahA jAyagA ki karma ke pariNAma ko aura nokarma ke pariNAma ko jo kartA nahIM hai, mAtra jAnatA hai, vaha jJAnI hai / yahA~ ajJAnI kI paribhASA batAI jA rahI hai aura vahAM jJAnI kI paribhASA batAI jAvegI / yadi donoM ko milAkara bAta kaheM to isaprakAra kaha sakate haiM ki jo karma meM aura nokarma meM tathA karma ke udaya meM honevAle apane vikArI pariNAmoM meM ahaMbuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi aura bhoktRtvabuddhi rakhatA hai, vaha ajJAnI hai aura jo vyakti inameM ahaMbuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi aura bhoktRtvabuddhi nahIM rakhatA hai; kintu mAtra unheM jAnatA hai, vaha jJAnI hai / isa 19vIM gAthA para AcArya amRtacandra dvArA likhita AtmakhyAti TIkA para vicAra karane ke pUrva jayacandajI chAbar3A kA bhAvArtha dekha lenA upayogI rahegA; kyoMki pahale usake adhyayana se viSayavastu ko samajhane meM vizeSa suvidhA rhegii| vaha bhAvArtha isaprakAra hai - 44 ' jaise sparzAdi meM pudgala kA aura pudgala meM sparzAdi kA anubhava hotA hai arthAt donoM ekarUpa anubhava meM Ate haiM; usIprakAra jabataka Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 238 AtmA ko, karma aura nokarma meM AtmA kI aura AtmA meM karma nokarma kI bhrAnti hotI hai; arthAt donoM ekarUpa bhAsita hote haiM; tabataka to vaha apratibuddha hai; aura jaba vaha yaha jAnatA hai ki AtmA to jJAtA hI hai aura karma-nokarma pudgala ke hI haiM; tabhI vaha pratibuddha hotA hai / jaise darpaNa meM agni kI jvAlA dikhAI detI hai ; vahA~ yaha jJAta hotA hai ki 'jvAlA to agni meM hI hai, vaha darpaNa meM praviSTa nahIM hai; aura jo darpaNa meM dikhAI de rahI hai, vaha darpaNa kI svacchatA hI hai|' isIprakAra 'karma-nokarma apane AtmA meM praviSTa nahIM haiM ; AtmA kI jJAnasvacchatA hI aisI hai ki jisameM jJeya kA pratibimba dikhAI de; isIprakAra karmanokarma jJeya haiM, isalie ve pratibhAsita hote haiM ' - aisA bhedajJAnarUpa anubhava AtmA ko yA to svayaMmeva ho athavA upadeza se ho, tabhI vaha pratibuddha hotA hai|" ukta bhAvArtha meM do bAteM spaSTa kI haiM - (1) jisaprakAra pudgaladravya aura usake sparzAdi guNa hameM eka hI lagate haiM; kyoMki hameM pudgala meM sparzAdi kA aura sparzAdi meM pudgala kA anubhava hotA hai| usIprakAra karma-nokarma aura AtmA meM bhI hameM ekatva kI bhrAnti hotI hai, ve donoM eka hI lagate haiN| jabataka yaha bhrAnti rahegI, tabataka AtmA apratibuddha rhegaa| kintu jaba AtmA yaha jAna letA hai ki AtmA aura karma-nokarma bhinna-bhinna haiM ; kyoMki AtmA to jJAtA, cetanadravya hai aura karma-nokarma pudgala haiM, acetana haiM; taba pratibuddha ho jAtA hai| isaprakAra karma-nokarma meM ekatvabuddhi apratibuddhatA hai, ajJAna hai, aura bhagavAna AtmA ko inase bhinna jAnanA pratibuddhatA hai, jJAna hai| (2) jisaprakAra darpaNa meM jo jvAlA dikhatI hai, vaha agni kI nahIM, darpaNa kI hI svacchatA hai; kyoMki agni - jvAlA to darpaNa meM praviSTa hI nahIM huI hai, vaha to agni meM hI haiN| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 gAthA 19 usIprakAra karma-nokarma to jJeya hai; unakA jo pratibimba AtmA meM pratibhAsita hotA hai; vaha AtmA ke jJAna kI hI svacchatA hai; kyoMki karma-nokarma to AtmA meM praviSTa hue hI nahIM haiM; ve to svayaM meM hI haiN| isaprakAra kA bhedajJAnarUpa anubhava jaba AtmA ko hotA hai, tabhI AtmA pratibuddha hotA hai| isI bAta ko AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jisaprakAra sparza, rasa, gaMdha, varNa, Adi bhAvoM meM tathA caur3A, gaharA, avagAharUpa udarAdi ke AkAra pariNata hue pudgalaskaMdhoM meM 'yaha ghaTa hai' isaprakAra kI anubhUti hotI hai aura ghaTa meM yaha sparza, rasa, gaMdha, varNa Adi bhAva tathA caur3e, gahare, udarAkAra Adi rUpa pariNata pudgalaskaMdha hai' - isaprakAra vastu ke abheda se anubhUti hotI hai| usIprakAra jo moha Adi antaraMga pariNAmarUpa karma aura zarIrAdi bAhyavasturUpa nokarma - sabhI pudgala ke pariNAma haiM aura AtmA ko tiraskAra karanevAle haiM; unameM 'yaha maiM hU~' - isaprakAra tathA AtmA meM 'yaha moha Adi antaraMga pariNAmarUpakarma aura zarIrAdi bAhyavasturUpa nokarma AtmatiraskArI pudgala pariNAma haiM ' - isaprakAra vastu ke abheda se jabataka anubhUti hai, tabataka AtmA apratibuddha hai, ajJAnI hai| jisaprakAra rUpI darpaNa kI svacchatA hI sva-para ke AkAra kA pratibhAsa karanevAlI hai aura uSNatA tathA jvAlA agni kI hai| isIprakAra arUpI AtmA kI to apane ko aura para ko jAnanevAlI jJAtRtA hI hai aura karma tathA nokarma pudgala ke haiN| isaprakAra svataH athavA paropadeza se, jaise bhI ho; jisakA mUla bhedavijJAna hai, aisI anubhUti utpanna hogI, taba hI AtmA pratibuddha hogA, jJAnI hogaa|" Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana yadyapi ukta kathana se sampUrNa viSayavastu atyanta spaSTa ho gaI hai, tathApi TIkA ke antima aMza ke sambandha meM svAmIjI ke vicAroM se avagata honA Avazyaka pratIta hotA hai, jo isaprakAra hai apanA jJAna honA aura para - rAga kA jJAna honA yaha to apane jJAna kI paraNati kA svaparaprakAzaka svabhAva hai / rAga hai, isakAraNa rAga kA jJAna huA - aisA nahIM hai; parantu usa kAla meM apane jJAna kI paryAya svayaM rAga ke jJeyAkArarUpa se pariNamita hotI huI, svayaM jJAnAkArarUpa huI hai / vaha svayaM se huI hai, svayaM meM huI hai; para (jJeya) se nahIM huI hai| arUpI AtmA ko to svayaM ko aura para ko jAnanevAlI jJAtRtA hI hai / yaha jJAtRtA svayaM kI hai, svayaM se sahaja hai, rAga se nahIM aura rAga. kI bhI nahIM / rAga hai, isalie rAga kA jAnanA hotA hai - aisA nahIM hai / vastu kA sahajasvarUpa hI aisA hai / 44 - 'svapara kA pratibhAsa honA' yaha svayaM kI sahaja sAmarthya hai / parapadArtha haiM, isakAraNa unakA jJAna hotA hai - aisA nahIM hai / AtmA kI to svapara ko jAnanevAlI jJAtRtA hai / usameM karma va nokarma pudgala ke haiM aisA jJAta hotA hai / -- 240 -- 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, 2. vahI, bhAI, rAgAdi para haiM aura jo paryAya meM rAgAdi kA jJAna hai, vaha merA hai; aisA bhedajJAna rUpa anubhava taba hotA hai, jabaki rAgAdi kA lakSya chor3akara apane lakSya meM Ave, taba hI isakI pariNati meM bhedajJAna hotA hai / zarIra, mana, vANI, ityAdi nokarma aura rAgAdi bhAvakarma - ye saba para- pudgala ke hI haiM, pudgala hI haiM; aura ina jJeyoM ko jAnanevAlA jJAna merA hai, jJAyaka kA hai - aisI bhinnatA jAnakara eka jJAyaka sattA meM hI jo lakSya kare, use bhedajJAna hotA hai / " 2 pRSTha 325 pRSTha 328 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 kalaza 21 isaprakAra bAta atyanta spaSTa hai aura Age bhI isI viSaya para maMthana calanevAlA hai| ata: yahA~ adhika vistAra kI AvazyakatA nahIM hai| aba isI artha kA sUcaka kalazakAvya kahate haiM : ( mAlinI ) kathamapi hi labhaMte bhedavijJAnamUlA macalitamanubhUtiM ye svato vAnyato vaa| pratiphalananimagnAnaMtabhAvasvabhAvai MkuravadavikArAH saMtataM syusta ev||21|| (rolA) jaise bhI ho svataH anya ke upadezoM se| bhedajJAna mUlaka avicala anubhUti huI ho| jJeyoM ke agaNita pratibimboM se ve jnyaanii| are nirantara darpaNavat rahate avikaarii||21|| jo puruSa apane Apa hI athavA para ke upadeza se kisI bhI prakAra se bhedavijJAna hai mUla jisakA, aisI apane AtmA kI avicala anubhUti prApta karate haiM; ve puruSa hI darpaNa kI bhAMti apane meM pratibimbita hue anantabhAvoM ke svabhAvoM se nirantara vikArarahita hote haiM; jJAna meM jo jJeyoM ke AkAra pratibhAsita hote haiM, unase rAgAdi vikAra ko prApta nahIM hote| ukta kalaza meM mUlata: to TIkA kI bAta ko hI kahA hai, phira bhI isameM do bAteM vizeSa dhyAna dene yogya haiN| pahalI bAta to yaha hai ki anubhUti ko bhedajJAnamUlaka kahA hai aura dUsarI yaha ki AtmA ke jJAnadarpaNa meM anantapadArtha jhalakeM, para usase jJAnI AtmavikAra ko prApta nahIM hote| jisaprakAra agni ke pratibimbita hone se darpaNa garma nahIM hotA, usIprakAra rAgAdi ke jJeya banane se AtmA rAgAdirUpa pariNamita nahIM hotaa| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 samayasAra anuzIlana yadi AtmAnubhUti prApta karanA hai to sva aura para ke bIca bhedavijJAna karane kA prayatna karanA caahie| yahI kAraNa hai ki yahA~ AtmA aura karma-nokarma ke bIca bhedavijJAna karAyA gayA hai| AtmAnubhUti ko bhedavijJAnamUlA kahane kA mUla kAraNa yaha hai ki anya karor3oM upAya karo, to bhI bhedavijJAna ke binA AtmAnubhUti kI prApti nahIM hogii| pUjA-pATha, japa-tapa, tIrthayAtrA, vrata-zIla, saMyama Adi se AtmAnubhUti prApta hone vAlI nahIM hai| AtmAnubhUti kA to eka hI mArga hai aura vaha hai bhedavijJAna / isalie isa kalaza meM preraNA dI jA rahI hai ki kathamapi svato vA anyato vA kaise bhI karake svataH athavA anya se jaise bhI ho, marapaca ke bhI eka AtmAnubhUti prApta karo; kyoMki sukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai| yaha AtmAnubhUti do prakAra se hotI hai| - yaha batAnA mUla prayojana nahIM hai; mUlaprayojana to yaha hai ki isa para bahasa mata karo ki vaha svataH prApta hogI yA para se, jaise bhI ho, use prApta karane kA ugra puruSArtha kro| sAdhana kI dRSTi se anubhUti ko bhedavijJAnamUlA kahA hai| sAdhana to ekamAtra bhedavijJAna hI hai, koI anya nhiiN| anyato vA' kahakara to mAtra nimitta kA jJAna karAyA hai| __prApta karane yogya to ekamAtra AtmAnubhUti hI hai aura usakA upAya ekamAtra bhedavijJAna hai / yahI kAraNa hai ki Age saMvara adhikAra ke eka kalaza meM to yahA~ taka kaheMge ki - "bhedavijJAnataH siddhAH siddhAH ye kila kecn| __ asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // 131 / / jitane bhI jIva Aja taka siddha hue haiM, ve saba bhedavijJAna se hI hue haiM aura jitane bhI saMsAra meM baMdhe haiM, ve saba bhedavijJAna ke abhAva se hI baMdhe haiN|" Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 kalaza 21 aura bhI aneka sthAnoM para bhedavijJAna kI mahimA vividha prakAra se gAI gaI hai| jise jAnakara pUrI zakti lagAkara bhedavijJAna prApta karane kA puruSArtha karanA caahie| dUsarI bAta yaha hai ki parapadArthoM ke jAnane se na to lAbha hai aura na hAni hI hai| unake nahIM jAnane se to hamArA kucha bigar3anevAlA hai hI nahIM; parantu apane jJAna meM unake jJeya banane se bhI kucha bigar3anevAlA nahIM hai; kyoMki jisaprakAra darpaNa meM ananta padArtha jhalakate haiM, para usase darpaNa vikRta nahIM hotA; usIprakAra ananta jJeyoM ke jAnane se bhI hamArA jJAnadarpaNa vikRta honevAlA nahIM hai / bigar3atA to unheM apanA jAnane se hai, apanA mAnane se hai, unameM hI jamane-ramane se hai, unakA hI dhyAna karane se haiM; akele jAnanemAtra se kucha bhI bigAr3a-sudhAra nahIM hai / ataH na unheM jAnane kA haTa karanA cAhie aura na nahIM jAnane kA bhI haTa karanA cAhie / sahajabhAva se jaise jo jJAta ho jAve, ho jAne deM; na hove to, na hone deM; unake prati sahajabhAva dhAraNa karanA hI zreyaskara hai / isa kalaza meM inhIM do bAtoM para vajana diyA gayA hai| isa kalaza ke bhAva ko banArasIdAsajI ne nimnAMkita chanda meM isaprakAra vyakta kiyA hai - ( savaiyA teIsA ) kai apanauM pada Apa saMbhArata, kai guru ke mukha kI sani vaanii| bhedavigyAna jagyo jinhi kai, pragaTI suviveka kalA rjdhaanii|| bhAva anaMta bhaye pratibimbita jIvana mokha dasA tthhraanii| te nara, darpaNa jyauM avikAra haiM thirarUpa sadA sukhdaanii|| yA to svayaM hI yA gurumukha se sunakara jo apane AtmA ko jAnate haiM, dekhate haiM, svayaM ko saMbhAlate haiM; antara meM bheda-vijJAna jaga jAne se jinake svapara viveka kI zakti pragaTa ho gaI hai, jinake jJAnadarpaNa meM anaMta bhAva pratibimbita ho gaye haiM aura jinakI dazA jIvanamukta jaisI , Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 samayasAra anuzIlana ho gaI haiM; ve loga ananta padArthoM ko jAnate hue bhI darpaNa ke samAna nirvikAra rahate haiM aura sadAsukha denevAlI sthiradazA ko prApta karate haiN| isaprakAra isa kalaza meM yahI preraNA dI gaI hai ki jaise bhI ho svataH yA para se, parantu bhedavijJAnamUlaka AtmAnubhUti ko avazya prApta karanA cAhie; kyoMki yaha bhedavijJAnamUlaka AtmAnubhUti kI hI mahimA hai ki jisake kAraNa ananta jJeyoM ko jAnane para bhI jJAna avikArI hI rahatA hai| isake bAda do gAthAe~ AcArya jayasena kI tAtparyavRtti meM prApta hotI haiM, jo AcArya amRtacandra kI AtmakhyAti meM nahIM haiM / ve donoM gAthAe~ isaprakAra haiM - jIve va ajIve vA saMpadi samayahyi jattha uvjutto| tattheva baMdha mokkho hodi samAseNa nnihittttho| jaM kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhaavss| Nicchayado vavahArA poggalakammANa kattAraM // jaba jIva meM upayoga lagatA hai to mokSa hotA hai aura ajIva meM upayoga lagatA hai to baMdha hotA hai| baMdha aura mokSa kI saMkSepa meM yahI prakriyA hai| nizcayanaya se AtmA jisa bhAva ko karatA hai, usI bhAva kA kartA hotA hai aura vyavahAranaya se pudgalakarma kA kartA hotA hai| ___ AcArya amRtacandra kI TIkA meM to ye gAthAe~ haiM hI nahIM, AcArya jayasena ne bhI inakA sAmAnya artha hI likhA hai, vizeSa kucha nahIM kahA hai| unhoMne inake bAre meM jo kucha kahA hai usakA sAra isaprakAra hai - "zuddhajIva meM upayoga tanmaya huA, upAdeyabuddhi se pariNata huA to mokSa hotA hai aura dehAdika ajIva meM upayoga tanmaya huA, upAdeyabuddhi se pariNata huA to baMdha hotA hai - aisA saMkSepa meM sarvajJa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 kalaza 21 bhagavAna ne kahA hai| isalie sahajAnandasvabhAvI nijAtmA meM rati karanA cAhie aura paradravya meM rati nahIM karanA caahie| yaha AtmA azuddhanizcayanaya se azuddhabhAvoM kA aura zuddhanizcayanaya se zuddhabhAvoM kartA hai tathA anupacarita-asadbhUta vyavahAranaya se paudgalika karmoM kA kartA hai / ata: saMsAra se bhayabhIta mumukSuoM ke dvArA rAgAdi se rahita nija zuddhAtmA kI bhAvanA karanA caahie|" sabakucha milAkara sAra yaha hai ki dehAdi parapadArthoM se ekatva, mamatva chor3akara, unake kartRtva se bhI mukha mor3akara nija zuddhAtmA kI ArAdhanA karanA hI zreyaskara hai| dUsarI gAthA kI prathama paMkti kartA-karma adhikAra meM do sthAnoM para hUbahU prApta hotI hai| AtmakhyAti ke anusAra unakI krama saMkhyA 91 evaM 126 hai aura tAtparyavRtti ke anusAra unakI saMkhyA kramazaH 98 evaM 134 hai| ukta gAthA meM jo viSayavastu hai, vaha bhI kartA-karma bhAva se saMbaMdhita hai; ataH isapara vistRta mImAMsA kartA-karma adhikAra meM karanA hI ucita pratIta hotA hai| AgAmI gAthAoM kI saMdhi bhI 19vIM gAthA se hI milatI hai| . bhagavAna ne yadi 'bhavya' kahA to isase mahAna abhinandana aura kyA hogA? bhagavAna kI vANI meM 'bhavya' AyA to mokSa prApta hone kI gAraMTI ho gii| para isa mUrkha jagata ne yadi bhagavAna bhI kaha diyA to usakI kyA kImata? svabhAva se to sabhI bhagavAna haiM, para jo paryAya se bhI vartamAna meM hameM bhagavAna kahatA hai, usane hameM bhagavAna nahIM banAyA varan apanI mUrkhatA vyakta kI hai| vinaya bahuta U~cI cIja hai, use itane nIce stara para nahIM lAnA caahie| bhAI sAhaba! vinaya to vaha tapa hai jisase nirjarA aura mokSa hotA hai, vaha kyA cApalUsI se ho sakatA hai? nahIM, kadApi nhiiN| ___- dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 108 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 20 se 22 19vIM gAthA meM yaha kahA thA ki jabataka yaha AtmA karma aura nokarma meM ekatva - mamatva rakhegA, tabataka apratibuddha rahegA, ajJAnI rahegA; ataH aba yaha prazna upasthita hotA hai ki hama kaise pahicAne ki yaha vyakti apratibuddha hai, ajJAnI hai ? tAtparya yaha hai ki ajJAnI kI pahicAna ke cinha kyA haiM? isI prazna ke uttarasvarUpa AgAmI 20 se 22 taka kI gAthAyeM likhI gaI haiM; jo isaprakAra haiM - ahamedaM edamahaM ahamedassamhi atthi mama edaM / aNNaM jaM paradavvaM saccittAcittamissaM vA // 20 // Asi mama puvvamedaM edassa ahaM pi Asi puvvaM hi / hohidi puNo mamedaM edassa ahaM pi hossAmi // 21 // eyaM tu asabbhUdaM AdaviyappaM karedi saMmUDho / bhUdatthaM jANaMto Na karedi du taM asaMmUDho // 22 // ( harigIta ) sacitta aura acitta evaM mizra saba paradravya ye / haiM mere ye maiM inakA hU~ ye maiM hU~ yA maiM hU~ ve hI // 20 // hama the sabhI ke yA hamAre the sabhI gatakAla meM / hama hoMge unake hamAre ve anAgata kAla meM // 21 // aisI asaMbhava kalpanAe~ mUr3hajana nita hI kareM / bhUtArtha jAnanahAra jana aise vikalpa nahIM kareM // 22 // jo puruSa apane se bhinna paradravyoM meM sacita strI- putrAdika meM, acitta dhana-dhAnyAdika meM, mizra grAma-naragAdika meM - aisA vikalpa karatA hai, mAnatA hai ki maiM ye hU~, ye saba dravya maiM hU~; maiM inakA hU~, ye Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 gAthA 20-22 mere haiM; ye mere pahale the, inakA maiM pahale thA; tathA ye saba bhaviSya meM mere hoMge, maiM bhI bhaviSya meM inakA hoU~gA - vaha vyakti mUr3ha hai, ajJAnI hai; kintu jo puruSa vastu kA vAstavika svarUpa jAnatA huA aise jhUThe vikalpa nahIM karatA hai, vaha jJAnI hai| tAtparya yaha hai ki para meM apanApana anubhava karanevAle ajJAnI haiM aura apane AtmA meM apanApana anubhava karanevAle jJAnI haiM / jJAnIajJAnI kI mUlataH yahI pahicAna hai| __ AcArya amRtacandra isa bAta ko agni aura IMdhana kA udAharaNa dekara AtmakhyAti meM isaprakAra samajhAte haiM - "jisaprakAra koI puruSa IMdhana aura agni ko milA huA dekhakara aisA jhUThA vikalpa kare ki jo agni hai, vahI IMdhana hai aura jo IMdhana hai, vahI agni hai; agni kA IMdhana hai aura IMdhana kI agni hai; agni kA IMdhana pahale thA aura IMdhana kI agni pahale thI; agni kA IMdhana bhaviSya meM hogA aura IMdhana kI agni bhaviSya meM hogI, to vaha ajJAnI. hai; kyoMki isaprakAra ke vikalpoM se ajJAnI pahicAnA jAtA hai| ___ isIprakAra paradravyoM meM - maiM ye paradravya hU~, ye paradravya mujharUpa hai; ye paradravya mere haiM, maiM ina paradravyoM kA hU~; ye pahale mere the, maiM pahale inakA thA; ye bhaviSya meM mere hoMge aura maiM bhI bhaviSya meM inakA hoU~gA - isaprakAra ke jhUThe vikalpoM se apratibuddha ajJAnI pahicAnA jAtA hai| ___ agni hai, vaha IMdhana nahIM hai aura IMdhana hai, vaha agni nahIM hai; agni hai, vaha agni hI hai aura IMdhana hai, vaha IMdhana hI hai| agni kA IMdhana nahIM hai aura IMdhana kI agni nahIM hai; agni kI agni hai aura IMdhana kA IMdhana hai| agni kA IMdhana pahale nahIM thA, Idhana kI agni pahale nahIM thIM; agni kI agni pahale thI, IMdhana kA IMdhana pahale thA, agni kA IMdhana bhaviSya meM nahIM hogA aura IMdhana kI agni bhaviSya meM nahIM hogI; agni kI agni hI bhaviSya meM hogI aura IMdhana kA IMdhana hI bhaviSya meM hogaa| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 248 isaprakAra jaise kisI ko agni meM hI satyArtha agni kA vikalpa ho, to vaha usake pratibuddha hone kA lakSaNa hai| ___ isIprakAra maiM ye paradravya nahIM hU~ aura ye paradravya mujhasvarUpa nahIM haiM ; maiM to maiM hI hU~ aura paradravya haiM, ve paradravya hI haiM ; mere ye paradravya nahIM haiM aura ina paradravyoM kA maiM nahIM hU~; maiM merA hU~ aura paradravya ke paradravya haiM; ye paradravya pahale mere nahIM the aura ina paradravyoM kA maiM pahale nahIM thA; merA hI maiM pahale thA aura paradravyoM ke paradravya hI pahale the| ye paradravya bhaviSya meM mere nahIM hoMge aura na maiM bhaviSya meM inakA hoU~gA; maiM bhaviSya meM apanA hI rahU~gA aura ye paradravya bhaviSya meM inake hI rheNge| isaprakAra jo vyakti svadravya meM hI Atmavikalpa karate haiM, svadravya ko nija jAnate-mAnate haiM, ve hI pratibuddha haiM, jJAnI haiN| jJAnI kA yahI lakSaNa hai aura inhIM lakSaNoM se jJAnI pahicAnA jAtA hai|" ukta kathana meM anekaprakAra se eka hI bAta kahI gaI hai ki apanI jJAna paryAya meM jJAta hone vAle paradravyoM meM ekatva-mamatva karanA hI ajJAna hai aura paradravyoM se ekatva-mamatva tor3akara apane AtmA meM ekatva-mamatva karanA samyagjJAna, samyagdarzana hai| ataH isa ekatvamamatva ke AdhAra para hI jJAnI-ajJAnI kI pahicAna hotI hai| yahA~ ekatva-mamatva ko agni va IMdhana ke udAharaNa se tInoM kAloM kI apekSA ghaTita karake samajhAyA gayA hai| gAthA meM va TIkA meM usI ko sarvAMga ghaTita karake spaSTa kiyA hai| ataH kucha piSTapeSaNa-sA lagatA hai, para yaha to mUla bAta hai aura apane antara meM gaharAI se utArane kI bAta hai| ata: isameM piSTapeSaNa doSa nahIM, guNa mAnA jAtA hai; kyoMki Akhira hameM para se ekatva-mamatva tor3anA hai aura apane meM ekatva-mamatva jor3anA hai| isalie isaprakAra kI bhAvanA anavaratarUpa se bhAnA hI hogii| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 gAthA 2022 AcArya jayasena kI TIkA meM aura saba bAteM to AtmakhyAti ke samAna hI haiM, para eka bAta vizeSa hai| vaha yaha ki unhoMne sacitta, acitta aura mizra paradravyoM ko gRhastha kI apekSA, tapodhana munirAjoM kI apekSA evaM nirvikalpa samAdhistha puruSa kI apekSA pRthak-pRthak ghaTita karake samajhAyA hai| unake mUla kathana kA bhAva isaprakAra hai - "unameM gRhastha kI apekSA chAtrAdi strI Adi sacitta, svarNAdi acitta evaM vastrAbhUSaNa sahita strI Adi mizra haiM / tapodhana kI apekSA chAtrAdi sacitta; pIchI-kamaNDalu pustaka Adi acitta aura upakaraNa sahita chAtrAdi mizra haiM athavA rAgAdi bhAvakarma sacitta, jJAnAvaraNAdi dravyakarma acitta evaM dravyakarma aura bhAva - donoM milAkara mizra haiN| viSaya-kaSAya rahita nirvikalpa samAdhi meM sthita puruSa kI apekSA siddhaparameSThI kA svarUpa sacitta, pudgala Adi pA~ca dravya acitta aura guNasthAna, jIvasamAsa, mArgaNAdirUpa pariNata saMsArIjIva kA svarUpa mizra hai|" ___ yahA~ prakaraNa yaha cala rahA hai ki apratibuddha (ajJAnI) kI pahicAna kA cinha kyA hai ? hama kaise jAne ki yaha apratibuddha hai ? isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki jo vyakti sacitta, acitta aura mizra paradravyoM meM apanepana kA vikalpa karatA hai, vaha ajJAnI hai aura jo bhUtArtha ko jAnate hue parapadArthoM meM isaprakAra ke Atmavikalpa nahIM karatA hai, vaha jJAnI hai, pratibuddha hai| ukta gAthA kI TIkA meM sacitta, acitta aura mizra paradravyoM kI vyAkhyA meM AcArya amRtacandra to ekadama mauna hai; kyoMki unakI dRSTi meM yaha atyanta sarala bAta hai, jise sabhI acchI taraha samajhate haiM / ataH unhoMne inakI vyAkhyA meM kucha likhane kI AvazyakatA hI nahIM samajhI, para AcArya jayasena ne ukta vyAkhyA kI hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana ina tInoM ukta vyAkhyA meM gRhastha, tapodhana, paramasamAdhi meM sthita kI apekSA batAkara ve kyA kahanA cAhate haiM ? isa bAta ko gaharAI se samajhanA cAhie; kyoMki gRhasthoM meM to aisA ajJAna saMbhava hai ki ve strI- putrAdi, dhana-dhAnyAdi paradravyoM meM Atmavikalpa kreN| unheM apanA mAne; para tapodhana to jJAnI dharmAtmA hote haiM; ve isaprakAra kI mAnyatA chAtrAdi meM kaise kara sakate haiM ? yadi yaha bhI mAna leM ki koI vezadhArI aisA kare, usakI apekSA yaha bAta hai; to bhI jo nirvikalpasamAdhi meM sthita haiM ve to aisA mAna hI nahIM skte| ve to kisI paradravya ko na to apanA mAna hI sakate haiM aura na unheM isaprakAra ke vikalpoM kI utpatti saMbhava hai; kyoMki ve to nirvikalpasamAdhi meM rata haiM / - - - - ataH yahA~ aisA samajhanA cAhie ki gRhastha kI apekSAvAlA jo udAharaNa hai, vaha to jJAnI ajJAnI sabhI para ghaTita hogA aura zubhopayogI tapodhana evaM nirvikalpasamAdhi meM sthita tapodhanavAlA udAharaNa mAtra jJAnI para hI ghaTita hogaa| tAtparya yaha hai ki jo gRhastha zarIrAdi paradravyoM meM Atmavikalpa karate haiM, ve ajJAnI haiM aura jo gRhastha evaM zubhopayoga meM pravartamAna tapodhana va nirvikalpasamAdhirata tapodhana zarIrAdi paradravyoM meM Atmavikalpa na karake apane AtmA ko hI nija jAnate- mAnate haiM; ve jJAnI dharmAtmA hai, pratibuddha haiM / aba AcArya amRtacandra kalaza ke mAdhyama se preraNA dete haiM ki he jagatajano ! para se ekatva kA moha aba to chor3o; kyoMki yaha AtmA, anAtmA ke sAtha kabhI bhI ekatva ko prApta nahIM hotA / kalaza mUlataH isaprakAra hai 250 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 kalaza 22 ( mAlinI ) tyajatu jagadidAnIM mohamAjanmalInaM rasayatu rasikAnAM rocanaM jnyaanmudyt| iha kathamapi nAtmAnAtmanA sAkamekaH kila kalayati kAle kvApi tadAtmyavRttim / / 22 // ( harigIta ) Ajanma ke isa moha ko he jagatajana tuma chor3a do| rasikajana ko jo ruce usa jJAna ke rasa ko ckho|| tAdAtmya para ke sAtha jinakA kabhI bhI hotA nhiiN| ara svayaM kA hI svayaM se anyatva bhI hotA nhiiN||22|| he jagata ke jIvo ! anAdi se lekara Ajataka anubhava kiye gaye moha ko kama se kama aba to chor3o aura rasikajanoM ko rucikara udita jJAna kA AsvAdana karo; kyoMki AtmA isa loka meM kisI bhI sthiti meM anAtmA ke sAtha tAdAtmya ko dhAraNa nahIM karatA, para ke sAtha ekameka nahIM hotaa| 'rasikajana' zabda kA artha kalazaTIkAkAra ne zuddhasvarUpa kA anubhava karanevAle samyagdRSTi puruSa kiyA hai| samyagdRSTi dharmAtmA jIvoM kI ruci to ekamAtra jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA meM hotI hai, ve to nirantara usI meM rahanA cAhate haiM, usI meM ramanA cAhate haiM; kyoMki unakA apanApana to apane trikAlIdhruva jJAyakabhAva meM hI sthApita ho gayA hai| yahA~ AcAryadeva jagata ke jIvoM ko sambodhita karate hue samajhA rahe haiM ki tuma bhI samyagdRSTi jJAnI dharmAtmAoM ke samAna nija jJAnAnandasvabhAva kA hI AsvAdana karo, usameM hI apanApana sthApita karo, usameM hI jama jAvoM, rama jAvoM; kyoMki parake sAtha tumhArA koI bhI sambandha nahIM hai| ye zarIrAdi parapadArtha na to Ajataka tumhAre hue haiM aura na kabhI hoMge hii| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana are bhAI, tumane anAdi se Aja taka parapadArthoM meM hI apanApana sthApita kiyA hai, nijabhagavAna AtmA ko kabhI jAnA hI nahIM; isakAraNa anaMta duHkha uThAye haiM / phira bhI unhIM parapadArthoM se ekatva sthApita kiye ho aura ananta duHkhI ho rahe ho / are bhAI, aba to isa ekatva ke moha ko chor3o aura apane trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM ekatva sthApita karo / I 252 zarIrAdi parapadArthoM meM, rAgAdi vikArI bhAvoM meM ekatva sthApita karanA hI darzanamoha hai, mithyAtva hai| yahA~ usa ekatva chor3ane kI hI preraNA dI jA rahI hai / 44 isa kalaza kI mahimA se vibhora hote hue svAmIjI kahate haiM aho / amRtacandrAcArya ke kalaza bahuta gaMbhIra haiN| TIkA bhI bahuta gaMbhIra hai| jisaprakAra gvAlA gAya ke stanoM meM se dohana karake dUdha nikAlatA hai, usIprakAra zAstroM meM bhare huyeM bhAvoM ko amRtacandra ne tarka kI tAkata lagAkara nikAlA hai aura TIkA meM bhara diyA hai / - bhagavAna AtmA jJAnasvarUpa hai aura rAga acetana hai| cAhe dayA, dAna, vratAdi kA vikalpa ho yA guNa-guNI ke bheda kA vikalpa ho; ye saba vikalpa acetana hai; inameM jJAnasvabhAva kI kiraNa nahIM haiN| isalie usa rAga kA svAda chor3akara isa jJAnasvarUpa AtmA ko AsvAdo / bhagavAna AtmA meM Ananda kA svAda hai / anAdikAla se rAga kA svAda liyA, vaha duHkha kA, AkulatA kA svAda thA; usameM kucha nayA nahIM hai| yadi kucha nayA karanA ho to jJAna ko AsvAdo / - aisA kahate haiM / " isaprakAra isa kalaza meM para ke sAtha ekatva ke moha ko tor3ane evaM apane meM ekatva sthApita karane kI preraNA dekara AcAryadeva aba AgAmI gAthA meM tarka se, yukti se isI bAta ko samajhAte haiM / 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 348 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 23 se 25 aNNANamohidamadI majjhamiNaM bhaNadi poggalaM davvaM / baddhamabaddhaM ca tahA jIvo bhubhaavsNjutto||23|| savvaNhuNANadiTTho jIvo uvaogalakkhaNo nniccN| kaha so poggaladavvIbhUdo jaM bhaNasi majjhamiNaM // 24 // jadi so poggaladavvIbhUdo jIvattamAgadaM idrN| to sakko vattuM je majjhamiNaM poggalaM davvaM // 25 // ( harigIta ) ajJAna-mohita-matI bahuvidha bhAva se saMyukta jiy| abaddha evaM baddha pudgala dravya ko apanA kahe // 23 // sarvajJa ne dekhA sadA upayoga lakSaNa jIva yh| pudgalamayI ho. yaha kisataraha tU apanA kahe ? // 24 // jIvamaya pudgala-" : pudgalamayI ho jIva jb| 'ye mere pudgala drav' - yaha kahA jA sakatA hai taba / / 25 // jisakI mati ajJAna se mohita hai aura jo moha-rAga-dveSa Adi aneka bhAvoM se yukta hai; aisA jIva kahatA hai ki ye zarIrAdi baddha aura dhanadhAnyAdi abaddha pudgaladravya mere haiN| use samajhAte hue AcAryadeva kahate haiM ki sarvajJa ke jJAna dvArA dekhA gayA jo sadA upayogalakSaNavAlA jIva hai, vaha pudgaladravyarUpa kaise ho sakatA hai ki jisase tU kahatA hai ki yaha pudgaladravya merA hai| yadi jIvadravya pudgaladravyarUpa ho jAya aura pudgaladravya jIvatva ko prApta kare to tU kaha sakatA hai ki yaha pudgaladravya merA hai / / para yaha to saMbhava nahIM hai; ataH tumhArA yaha kahanA ThIka nahIM hai ki zarIrAdi baddha aura dhanadhAnyAdi abaddha parapadArtha mere haiN| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 samayasAra anuzIlana gAthA aura AtmakhyAti TIkA kA bhAva spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - "yaha ajJAnI jIva pudgaladravya ko apanA mAnatA hai| yahA~ use upadeza dekara sAvadhAna kiyA hai ki jar3a aura cetana dravya - donoM sarvathA bhinna-bhinna haiM; kabhI bhI kisI bhI prakAra se eka nahIM hote - aisA sarvajJa bhagavAna ne dekhA hai| isalie he ajJAnI ! tU paradravya ko ekarUpa mAnanA chor3a de; vyartha kI mAnyatA se bskr|" AcArya jayasena bhI ina tInoM gAthAoM ke zabdArtha ko spaSTa karane ke uparAnta niSkarSa ke rUpa meM kahate haiM - "jisaprakAra barasAta meM namaka jalarUpa ho jAtA hai aura garmiyoM meM vahI jala phira namakarUpa ho jAtA hai; usIprakAra yadi jIva cetanatA chor3akara pudgaladravyarUpa ho jAve aura pudgala mUrtapane ko chor3akara cetanarUpa ho jAve to terA kahanA satya ho sakatA hai ki pudgaladravya merA hai| kintu he durAtman ! aisA kabhI hotA nahIM hai; kyoMki isameM pratyakSa hI virodha bhAsita hotA hai arthAt pratyakSapramANa se hI virodha AtA hai| hama to spaSTa dekha rahe haiM ki zuddha-buddha eka svabhAvavAlA amUrtajIva isa jar3a deha se ekadama bhinna hI hai|" gAthA kI bhAvanA ko AtmasAta karate hue AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM aneka udAharaNoM se gAthA ke marma ko kholate hue kahate haiM - "jisaprakAra sphaTika pASANa meM aneka prakAra ke raMgoM kI nikaTatA ke kAraNa anekarUpatA dikhAI detI hai, sphaTika kA nirmalasvabhAva dikhAI nahIM detA; usIprakAra eka hI sAtha anekaprakAra kI baMdhana kI upAdhi kI atinikaTatA se vegapUrvaka bahate hue asvabhAvabhAvoM ke saMyogavaza apane svabhAvabhAva ke tirobhUta ho jAne se, jisakI Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 gAthA 23-25 bhedajJAnajyoti pUrNataH asta ho gaI hai aura ajJAna se vimohita hai hRdaya jisakA; - aisA apratibuddha (ajJAnI) jIva svapara kA bheda na karake una asvabhAvabhAvoM ko apanA mAnatA huA pudgaladravya meM apanApana sthApita karatA hai| aise ajJAnIjIva ko samajhAte hue AcAryadeva kahate haiM ki he durAtman ! ghAsa aura anAja ko parama-avivekapUrvaka ekasAtha khAnevAle hAthI ke samAna tU sva aura para ko milAkara eka dekhane ke isa svabhAva ko chor3a ! chor3a !! saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya se saMpUrNata: rahita evaM vizva kI ekamAtra advitIya jyoti - aise sarvajJa ke jJAna meM jAnA gayA nitya upayogalakSaNa jIvadravya pudgala kaise ho gayA, jo tU kahatA hai, anubhava karatA hai ki pudgaladravya merA hai| __ yadi kisI bhI prakAra se jIvadravya pudgaladravyarUpa ho aura pudgaladravya jIvarUpa ho; tabhI 'namaka ke pAnI' ke anubhava kI bhA~ti terI yaha anubhUti ThIka ho sakatI hai ki yaha pudgaladravya merA hai; kintu aisA to kisI bhI prakAra se banatA nahIM hai| __ aba isI bAta ko aura adhika spaSTa karate haiM / jisaprakAra khArApana hai lakSaNa jisakA, aisA namaka pAnIrUpa hotA dikhAI detA hai aura pravAhIpana hai lakSaNa jisakA aisA pAnI namakarUpa hotA dikhAI detA hai; kyoMki khArepana aura pravAhIpana meM ekasAtha rahane meM koI virodha nahIM hai, koI bAdhA nahIM hai| kintu nitya upayogalakSaNavAlA jIvadravya pudgaladravyarUpa hotA dikhAI nahIM detA aura nitya anupayogalakSaNavAlA pudgaladravya jIvadravyarUpa hotA huA dikhAI nahIM detA; kyoMki prakAza aura aMdhakAra kI bhA~ti upayoga aura anupayoga kA eka hI sAtha rahane meM virodha hai| isakAraNa jar3a aura cetana kabhI eka nahIM ho skte| isalie tU sarvaprakAra prasanna ho, apane citta ko ujjvala karake sAvadhAna ho aura svadravya ko hI 'yaha merA hai' isaprakAra anubhava kr|" Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 256 ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya amRtacandradeva kA hRdaya Andolita ho uThA hai| tabhI to ve eka ora he durAtman' isa zabda kA upayoga karate haiM vahIM dUsarI ora prasIda"vibudhyasva' ina preraNAdAyaka komala zabdoM kA upayoga karate haiM, jisakA artha hotA hai prasanna hovo, citta ko zAnta karo; samajho, sAvadhAna hovo; nAdAnI na kro| isake tatkAla bAda jo kalaza unhoMne likhA hai, usameM bhI atyanta komala zabdoM meM samajhAyA hai| TIkA meM gAthA kA bhAva ekadama spaSTa ho gayA hai; kyoMki isameM sphaTika pASANa, hAthI Adi pazu, namaka ke pAnI tathA prakAza aura aMdhakAra kA udAharaNa dekara bAta ko ekadama sarala evaM bodhagamya banA diyA gayA hai| yadyapi sphaTika pASANa ekadama nirmala hotA, svaccha hotA hai; tathApi aneka padArthoM ke saMyoga ke kAraNa aneka raMgoMmaya dikhAI detA hai; usakA mUla-svabhAva tirohita ho jAtA hai, dikhAI nahIM detA hai; isakAraNa sphaTika ke svabhAva ko na jAnanevAle laukikajana use aneka varNavAlA hI mAna lete haiN| usIprakAra bhedavijJAna kI jyoti se rahita ajJAnIjana bhI AtmA ke mUlasvabhAva ko nirmala - svacchasvabhAva ko na jAnane ke kAraNa anAdibaMdhana kI upAdhi se honevAle vibhAvabhAvoM ko hI AtmA kA svabhAva mAna lete haiM aura isIkAraNa pudgaladravya meM apanApana sthApita kara lete haiN| jisaprakAra hAthI Adi pazu anAja mizrita ghAsa khAte haiM; para usa mizritasvAda meM yaha bheda nahIM kara pAte haiM ki isameM ghAsa kA svAda kyA hai aura anAja kA svAda kyA hai / ve usa mizritasvAda ko ghAsa kA hI svAda samajhate haiM; isIprakAra AtmA aura pudgala ko eka sAtha Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 gAthA 23. 25 jAnanevAle ajJAnIjana bhedavijJAna ke abhAva meM donoM kI bhinna pahicAna nahIM kara pAte haiM aura pudgala meM apanApana sthApita kara lete haiN| khArA pAnI jamakara namaka bana jAtA hai aura vaha namaka ghulakara pAnI ho jAtA hai; kyoMki pravAhIpana aura namaka ke khArepana kA ekasAtha rahane meM koI virodha nahIM hai; parantu AtmA cetana hai aura pudgala acetana hai tathA cetana aura acetana kA ekasAtha hone meM prakAza aura aMdhakAra ke samAna pratyakSa virodha hai| ata: pudgala ko AtmA aura AtmA ko pudgala nahIM mAnA jA sakatA hai| aisI sthiti meM pudgaladravya ko apanA kahanA yuktisaMgata nahIM hai, zAstrasaMmata bhI nahIM hai; apitu pratyakSAdi pramANoM se asiddha hai, viruddha hai| isalie pudgaladravya meM apanApana sthApita karanA ajJAna hai, mithyAtva hai, anaMtasaMsAra kA kAraNa hai| ___ AcArya amRtacandra isa gAthA kI AtmakhyAti nAmaka TIkA meM pudgala kA lakSaNa anupayoga batAte haiM / isakA rahasya udghATita karate hue svAmIjI samajhAte haiM - ___ "yahA~ pudgala kA artha jar3a (sparza, rasa, gaMdha, varNavAlA pudgala) nahIM; apitu ana-upayogasvarUpa dayA, dAna, vratAdika pariNAma haiM / ye svayaM ko athavA para ko nahIM jAnate; isakAraNa inheM jar3a, acetana yA pudgala kahA hai| ye rAgAdi pariNAma caitanya - upayogasvarUpa se bhinna cIja haiN| yahA~ kahate haiM ki bhagavAna ne to tujhe upayogasvarUpa dekhA hai, para tU yaha jhUThI mAnyatA kahA~ se lAyA ki maiM to rAgasvarUpa huuN| vartamAna paryAya ne upayoga meM dayA, dAna, vratAdi ke rAga ko lakSya meM lekara 'yaha rAga merA astitva' - aisA mAnA to yaha to pudgala kA hI anubhava huA, bhagavAna AtmA kA anubhava to raha hI gyaa|' 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 360 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 258 jo jJAnaparyAya jisa Atmadravya kI hai, usa jJAnaparyAya ne usI Atmadravya ko jJeya na banAkara jo rAga usameM nahIM hai, usa rAga ko jJeya banAyA aura usI meM ekatvabuddhi kI - yahI mithyAtva hai| aisI mAnyatAvAle jIva mithyAdRSTi haiN| pUrNAnanda ke nAtha trikAlIdhruva bhagavAna AtmA ko dRSTi meM lekara 'yaha AtmA maiM hU~' - aisA jisa paryAya ne svIkAra kiyA, vaha paryAya satya huI; kyoMki usa paryAya meM satya kI svIkRti hai; aura yahI paryAya samyagdarzana hai, dharma hai| ___ yaha zarIra, strI, lar3akA, grAma aura deza to kitane dUra haiM, pragaTa para haiM; jo inako bhI apanA mAne, unakI mUrkhatA kA to koI ThikAnA nhiiN| prabhu! yaha to terI mUla meM hI bhUla hai| yahA~ to sUkSma bAta kI hai| yaha jIva-adhikAra hai; isalie kahate haiM ki ye vrata-tapa Adi ke vikalpa ajIva haiM, jIva nahIM; kyoMki yadi ye jIva hoM to bhinna nahIM ho sakate, kintu ye to bhinna ho jAte haiM; ata: ye donoM sarvathA jude-jude haiM, kisI bhI prakAra eka nahIM haiN|" ___ AcAryadeva sarvajJa bhagavAna kI sAkSI dekara samajhAte haiM ki sarvajJabhagavAna ke jJAna meM to yaha AyA hai ki jIva sadA hI upayogalakSaNavAlA hai aura pudgala meM, rAgAdi meM jJAnadarzana-upayoga hai hI nahIM; phira tU use apanA kaise kaha sakatA hai ? ataH aba tU pudgala ko, rAgAdi ko apanA mAnanA chor3a aura usase bhinna jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna AtmA kA anubhava kr| yahI bAta AgAmI kalaza meM bhI kahI jA rahI hai ki kaise bhI ho, marapaca kara bhI; deha se bhinna nija bhagavAna AtmA kA anubhava kr| AtmAnubhava kI pAvana preraNA denevAlA vaha kalaza mUlataH isaprakAra hai - 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 362 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga 1, pRSTha 369 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 ( mAlinI ) ayi kathamapi mRtvA tattvakautUhalI san anubhava bhavamUrteH pArzvavartI muhUrtam / pRthagatha vilasaMtaM svaM samAlokya yena kalaza 23 tyajasi jhagiti mUrtyA sAkamekatvamoham // 23 // ( harigIta ) nijatatva kA kautUhalI ara par3ausI bana deha kA / he Atman ! jaise bane anubhava karo nijatattva kA // jaba bhinna para se suzobhita lakha svayaM ko tava zIghra hI / tuma chor3a doge deha se ekatva ke isa moha ko // 23 // are bhAI ! kisI bhI prakAra mahAkaSTa se athavA marakara bhI nijAtmatattva kA kautUhalI hokara ina zarIrAdi mUrta dravyoM kA eka muhUrta ko par3osI banakara AtmA kA anubhava kara; jisase tU apane AtmA ke vilAsa ko sarva paradravyoM se bhinna dekhakara, ina zarIrAdi mUrtika pudgaladravyoM ke sAtha ekatva ke moha ko zIghra hI chor3a degA / AcAryadeva karuNA se atyanta vigalita ho marmasparzI komala zabdoM meM samajhA rahe haiM ki are bhAI ! maraNatulya kaSTa ho to bhI ekabAra para se bhinna apane AtmA ko samajhane kA ugra puruSArtha karo / AtmA ke samajhane meM na to koI kaSTa hI honevAlA hai aura na mRtyu hone kI bAta hI hai; tathApi AcAryadeva aisA kahakara AtmajJAna kI mahimA batA rahe haiM, upayogitA batA rahe haiM; yaha kaha rahe haiM ki mRtyu kI kImata para bhI yadi AtmajJAna prApta hotA ho to bhI karanA; kyoMki usake binA dukha dUra honevAlA nahIM hai aura AtmajJAna hone para koI kaSTa rahanevAlA nahIM hai / ata: jaise bhI bane AtmA kA anubhava karane kA ugra puruSArtha karanA cAhie / jagata ke padArthoM ko jAnane kA kautUhala to loka meM sarvatra pAyA jAtA hai, para unake jAnane se AtmA ko koI lAbha nahIM hotA, Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 samayasAra anuzIlana saMsArasAgara kI eka bUMda bhI kama nahIM hotI aura apane AtmA ko anubhavapUrvaka jAnane se sampUrNa saMsArasAgara sUkha jAtA hai / ata: he bhavyajIvo ! kautUhala meM hI sahI ekabAra AtmA ko jAnane kA puruSArtha to-karo / Atmatattva kA kautUhalI banakara aura zarIrAdi parapadArthoM kA par3ausI banakara ekabAra AtmA kA anubhava karake to dekho, tumhArA jIvana badala jAvegA / abataka to tumane deha meM ekatvabuddhi kI hai, ahaMbuddhi kI hai, mamatvabuddhi kI hai, svAmitvabuddhi kI hai; para isase anantadukhoM ke alAvA tumheM kyA milA ? ekabAra isa bAta para gaMbhIratA se vicAra karo aura ekabAra isa deha ke par3ausI banakara dekho to tumhArA isameM jo ekatva kA moha hai, vaha avazya hI TUTa jAvegA, chUTa jAvegA aura atIndriya Ananda kI kaNikA jagegI, jo Age jAkara Ananda ke sAgara meM pariNamita ho jAvegI / jisaprakAra hama par3ausI ko apanA bhI nahIM mAnate aura usase asadvyavahAra bhI nahIM karate; usIprakAra isa deha meM ekatvabuddhi bhI nahIM rakhanA aura isase asadvyavahAra bhI nahIM karanA / isase par3ausI dharma to nibhAnA, para ise apane ghara meM nahIM biThA lenA / hameM pakkA vizvAsa hai ki yadi tuma ekabAra bhI paradravyoM se bhinna apane bhagavAna AtmA kA vilAsa dekhoge, vaibhava dekhoge, to avazya hI para se ekatva ke moha ko chor3a doge / ataH bhAI ! tuma hamArI bAta suno aura ekabAra Atmatattva ke kautUhalI banakara use deha se bhinna anubhava karo; tumhArA kalyANa avazya hogA / yadi par3ausI kA jIvana khatare meM ho to hama usakI surakSA karate haiM, use jIvanayApana meM sahaja sahayoga karate haiM; para usake lie apanA jIvana barabAda nahIM karate; usake lie bhogasAmagrI nahIM juTAte / isIprakAra isa deha kI surakSA ke lie zuddhasAtvika AhAra kA grahaNa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 kalaza 23 avazya karo; para isake pIche abhakSyAdi kA bhakSaNa kara narka - nigoda jAne kI taiyArI mata kro| ise zatru bhI mata mAno, isase zatru jaisA vyavahAra bhI mata karo aura gharavAlA bhI mata mAno, gharavAloM jaisA bhI vyavahAra na kro| basa, par3ausI jaisA vyavahAra karo - yahI ucita hai / isake lie jIvana kA sarvasva samarpaNa karanA ucita nahIM hai, sarvasva samarpaNa to nija bhagavAna AtmA para hI karanA hai / isameM eka muhUrta arthAt do ghar3I AtmA kA anubhava karane kI bAta kahI hai; kyoMki eka antarmuhUrta taka AtmadhyAna karane se kevalajJAna kI prApti hotI hai / isI bAta ko dhyAna meM rakhakara paNDita jayacandajI chAbar3A isI kalaza ke bhAvArtha meM likhate haiM - " yadi yaha AtmA do ghar3I pudgaladravya se bhinna apane zuddhasvarUpa kA anubhava kare ( usameM lIna ho ) parISaha Ane para bhI Dige nahIM, to ghAtiyAkarma kA nAza karake, kevalajJAna utpanna karake mokSa ko prApta ho / jaba AtmanubhUti kI aisI mahimA hai, taba mithyAtva kA nAza karake samyagdarzana kI prApti honA to sugama hI hai| isalie zrIguru ne pradhAnatA se yahI upadeza diyA hai|" prazna - kevalajJAna to antarmuhUrta meM hotA hai, kintu yahA~ eka muhUrta taka anubhava karane kI bAta kahI hai| aisA kyoM hai ? uttara - antarmuhUrta mAne muhUrta ke bhItara hI / jaba eka muhUrta ke bhItara hI kevalajJAna hotA hai to phira jo eka muhUrta lagAtAra AtmadhyAna karegA, usake to honA hI hai / ataH isaprakAra ke kathana meM koI doSa nahIM hai / dhyAna rahe, eka ghar3I 24 minaTa kI hotI hai aura do ghar3iyoM kA eka muhUrta hotA hai| prazna - kalaza TIkA meM to anubhava ko sahajasAdhya kahA hai aura -- yahA~ AcArya ugra puruSArtha karane kI bAta kaha rahe haiM ? Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana uttara - isI kalaza kI TIkA meM kalazaTIkAkAra ukta zaMkA kA samAdhAna isaprakAra karate haiM - 44 262 bhAvArtha isaprakAra hai ki zuddhacaitanya kA anubhava to sahajasAdhya hai, yatnasAdhya to nahIM; para itanA kahakara yahA~ atyanta upAdeyapane ko dRr3ha kiyA hai| " vastuta: bAta yaha hai ki sahajasAdhya aura puruSArtha meM koI virodha nahIM hai; kyoMki AtmAnubhava kA puruSArtha bhI sahaja hI hotA hai athavA sahaja honA hI AtmAnubhUti kA samyakpuruSArtha hai / jaba hamArI dRSTi meM AtmAnubhava atyanta upAdeyapane sthApita ho jAvegA to antara meM ruci kI tIvratA se antaronmukhI puruSArtha sahaja hI sphurita hogA / 'ruci anuyAyI vIrya' isa ukti ke anusAra vIrya ruci ke anusAra hI sphurAyamAna hotA hai / ukta kalaza ke bhAva ko kavivara paNDita banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM isaprakAra prastuta kiyA hai - ( savaiyA ikattIsA ) " bAnArasI kahai bhaiyA bhavya suno merI sIkha, kaihU~ bhA~ti kaise hU~ kai aisau kAju kIjie / ekahU muhUrata mithyAta kau vidhuMsa hoi, gyAna kauM jagAi aMsa haMsa khoji lIjie // vAhI kau vicAra vAkau dhyAna yahai kautUhala, yauM hI bhari janama parama rasa pIjie / taji bhava-vAsa kau vilAsa savikArarUpa, aMtakari moha kau anantakAla jIjie // paNDita banArasIdAsajI kahate haiM ki he bhAI! he bhavyajIvo!! tuma merI sIkha dhyAna se suno| kisI bhI taraha kucha bhI karake aisA kArya avazya karo ki eka muhUrta ko mithyAtva kA nAza hokara jJAna kA aMza jAgRta ho jAve aura AtmarUpI haMsa kI prApti ho jAve Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 kalaza 23 ekavAra aisI sthiti prApta ho jAne para phira janmabhara usa hI kA vicAra karate raho, usa hI kA dhyAna karate raho, usI meM krIDA karate raho; isaprakAra sampUrNa jIvana bhara atIndriya AnandarUpI paramarasa kA pAna karate rho| rAga-dveSa rUpa vilAsa evaM saMskAra kA vAsa chor3akara tathA moha kA nAza kara anantakAla taka saccA jIvana jIte raho / saccA jIvana to AtmAnubhavI jJAnI dharmAtmAoM kA hI hai, zeSa saba to bhavabhramaNa hI hai 1 -- mohabhAva kI utpatti hI maraNa hai, bhAvamaraNa hai aura moha kA abhAva hI jIvana hai, sukhI jIvana hai, zAnta jIvana hai / isIlie yahA~ kahA gayA hai ki moha kA nAza kara anantakAla taka ananta - Anandamaya jIvana jIne kA saubhAgya prApta karo / prazna - moha kA nAza kisaprakAra kareM ? moha ke nAza kA upAya kyA hai, samyakpuruSArtha kyA hai ? 1 uttara - zarIrAdi parapadArthoM aura unake lakSya se hone vAle moharAga-dveSAdi bhAvoM meM apanApana hI moha hai, unameM ekatvabuddhi aura mamatvabuddhi hI moha hai / isa moha ke nAza kA upAya kisI prakAra kA koI kriyAkANDa nahIM hai, vrata- zIla saMyamAdi bhI nahIM hai, japa-tapa tIrthayAtrA bhI nahIM hai, kisI kI sevA-cAkarI Adi bhI nahIM hai / isa moha ke nAza kA upAya to para se bhinna, rAga se bhinna, paryAya se pAra evaM sarvaparyAyoM meM ekAkAra tathA guNabheda se bhinna, pradezabheda se bhinna anantaguNAtmaka asaMkhyAtapradezI eka bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita karanA, usI kA vicAra karanA, usI kA maMthana karanA, gholana karanA, usI kA dhyAna karanA; - isIprakAra jIvana bhara usI kA rasapAna karate rahanA hai / isalie he bhAI ! tuma apane jJAna ke paramazuddhanizcayanayarUpa aMza ko jagAkara nija bhagavAna AtmA, trikAlI zuddhajJAyaka bhAvarUpI haMsa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 samayasAra anuzIlana ko khoja lo| are bhAI ! aba jaga jAiye, usI ke rasa meM paga jAiye, usI meM samA jAiye; kyoMki mithyAtva ke nAza kA eka yahI samyakpuruSArtha hai| yadi eka muhUrta ke lie bhI tere isa mithyAtva kA nAza ho gayA to terA kalyANa hue binA na rahegA, tU anantasukhI hue binA na rahegA, tujhe mukti kI prApti hogI, hogI, avazya hogI; kyoMki mArga yahI hai, anya koI mArga hai hI nhiiN| __ ata: he bhAI ! jaise bhI bane marapaca kara bhI yaha kArya avazya karo,. isase tumhArA kalyANa hogaa| sAmAjika saMgaThana aura zAnti banAe rakhanA aura sAmAjika rUr3hiyoM se mukta pragatizIla samAja kI sthApanA hI to isa bahumUlya narabhava kI sArthakatA nahIM hai; isa mAnava jIvana meM to AdhyAtmika satya ko khojakara, pAkara, Atmika zAnti prApta karane kA mArga prazasta karanA hI vAstavika kartavya hai| AdhyAtmika satya meM bhI paryAyagata satya ko jAnanA to hai, para usameM ulajhanA nahIM hai, use to mAtra jAnanA hai; para traikAlika paramasatya ko, paramatattva ko mAtra khojanA hI nahIM hai, jAnanA bhI hai, usI meM jamanA hai, ramanA hai, usI meM samA jAnA hai, usIrUpa ho jAnA hai| bhAI! ananta zAnti aura sukha prApta karane kA to ekamAtra yahI mArga hai| ata: merI to yahI bhAvanA hai ki yaha AdhyAtmika paramasatya, traikAlika paramasatya, jJAnAnandasvabhAvI, dhruva, Atmatattva - jinheM khojanA hai, ve khojeM; jAnanA hai, ve jAneM; pAnA hai, ve paaveN| jinhoMne khoja liyA ho, pA liyA ho, ve usI meM jama jAveM, rama jAveM, samA jAveM aura anantasukhI hoM, zAnta hoN| - satya kI khoja, pRSTha 252 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 26 jadi jIvo Na sarIraM titthayarAyariya saMthudI cev| savvA vi havadi micchA teNa du AdA havadi deho // 26 // (harigIta ) yadi deha nA ho jIva to tIrthaMkaroM kA stvn| saba asat hogA isalie basa deha hI hai aatmaa||26|| ajJAnI jIva kahatA hai ki yadi jIva zarIra nahIM hai to tIrthaMkaroM aura AcAryoM kI jinAgama meM jo stuti kI gaI hai; vaha sabhI mithyA hai| isalie hama samajhate haiM ki deha hI AtmA hai| _ pichalI gAthAoM meM deha aura AtmA kI bhinnatA kI bAta vistAra se samajhAI gaI hai aura yaha preraNA bhI dI gaI hai ki he bhAI tU kaise bhI karake marapaca ke bhI isa deha se ekatva ke moha ko chor3a de| ukta saMdarbha meM apratibuddha (ajJAnI) kA kahanA yaha hai ki jainazAstroM meM deha ke guNoM ke AdhAra para bhI tIrthaMkara bhagavantoM evaM AcAryoM kI stuti kI gaI hai, aisI sthiti meM yadi deha ko jIva nahIM mAneMge to vaha stuti mithyA siddha hogii| ata: bhalAI isI meM hai ki hama deha ko hI jIva svIkAra kara leN| _ AcArya amRtacandra isa gAthA kI AtmakhyAti TIkA likhate hue eka chanda ke mAdhyama se yaha spaSTa karate haiM ki deha ke Azraya se tIrthaMkaroM aura AcAryoM kI stuti kisaprakAra kI jAtI hai| vaha chanda isaprakAra hai - ( zArdUlavikrIr3ita ) kAtyaiva snapayanti ye dazadizo dhAmnA niruMdhati ye| dhAmoddAmamahasvinAM janamano muSNaMti rUpeNa ye|| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana divyena dhvaninA sukhaM zravaNayoH sAkSAtkSaranto'mRtaM / vaMdyAste'STasahastralakSaNadharAstIrthezvarAH sUrayaH // 24 // ( harigIta ) lokamAnasa rUpa se raviteja apane teja se / jo hare nirmala kareM dazadiza kAntimaya tanateja se // jo divyadhvani se bhavyajana ke kAna meM amRta bhareM I una sahasaaTha lakSaNasahita jinasUri ko vandana kareM // 24 // 266 ve tIrthaMkara aura AcAryadeva vandanA karane yogya haiM jo ki apane zarIra kI kAnti se dazoM dizAoM ko dhote haiM, nirmala karate haiM; apane teja se utkRSTa tejavAle sUryAdika ko bhI Dhaka dete haiM; apane rUpa se jana-jana ke mana ko moha lete haiM, hara lete haiM; apanI divyadhvani se bhavyajIvoM ke kAnoM meM sAkSAt sukhAmRta kI varSA karate haiM tathA eka hajAra ATha lakSaNoM ko dhAraNa karate haiM / ukta chanda meM lagabhaga sabhI vizeSaNa tIrthaMkara arahaMta deva kI mukhyatA se hI Aye haiM, tathApi 'sUrayaH' zabda se AcArya bhagavantoM ko bhI grahaNa kara liyA gayA hai / mUla gAthA meM bhI 'Ayariya' zabda haiM; kintu kalaza meM jo vizeSaNa diye haiM, ve AcAryoM para ghaTita nahIM hote haiM / isIkAraNa kalaza TIkAkAra pANDe rAjamalajI ne 'sUrayaH' zabda ko tIrthaMkara arahaMtoM kA hI vizeSaNa mAnakara usakA artha mokSamArga ke upadeSTA kiyA hai| cUMki nATaka samayasAra kalazaTIkA ko AdhAra banAkara likhA gayA hai; ata: usameM bhI tIrthaMkaroM ko hI AdhAra banAyA gayA hai / nATaka samayasAra kA chanda mUlataH isaprakAra hai ( savaiyA ikatIsA ) jAkI dehati sauM dasauM disA pavitra bhaI, jAke teja Age saba tejavanta ruke haiN| jAkau rUpa nirakhi thakita mahArUpavanta, jAkI vapuvAsa sauM suvAsa aura luke haiM // - Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 kalaza 24 jAkI divyadhuni suni zravaNa kauM sukha hota, jAke tanalacchana aneka Ai duke haiN| teI jinarAja jAke kahe vivahAra guna, - nihacai nirakhi suddha-cetana sauM cuke haiN| jisake zarIra kI kAnti se dazoM dizAyeM pavitra ho gaI haiM, prakAzita ho gaI haiM; jisake zarIra ke teja se sabhI tejavaMta padArtha avaruddha ho gaye haiM; jisake zarIra ke rUpa ko dekhakara mahArUpavAna bhI thaka gaye haiM, hAra gaye haiM; jisake zarIra kI sugaMdha se sabhI sugaMdhiyA~ chipa gaI haiM; jinakI divyadhvani ko sunakara kAnoM ko sukha prApta hotA hai, jinake vacana karNapriya haiM; jinake zarIra meM aneka zubhalakSaNa pragaTa ho gaye haiM; ve jinarAja haiN| ye zArIrika guNa jina jinarAja tIrthaMkara bhagavAna ke vyavahAra se batAye gaye haiM; yadi nizcaya se vicAra kareM to ye zArIrika guNa jinarAja ke nahIM haiM, tIrthaMkara bhagavAna ke nahIM haiM, bhagavAna AtmA ke nahIM haiM / ___ AcArya jayasena isa bAta ko spaSTa karane ke lie na to kisI svataMtra chanda kI racanA karate haiM aura na AcArya amRtacandra ke ukta chanda ko hI uddhRta karate haiM; apitu tIrthaMkaroM aura AcAryoM kI stuti meM stutisAhitya meM prasiddha chanda aura gAthA ke AraMbhika aMzoM ko uddhRta kara apanI bAta ko spaSTa karate haiM / tIrthaMkaroM kI stuti ke lie jisa chanda kA AraMbhika aMza uddhRta kiyA hai, caubIsa tIrthaMkaroM ke zarIra ke raMga kA varNana karanevAlA vaha chanda mUlataH isaprakAra hai - ( zArdUlavikrIr3ita ) "dvau kundendutuSArahAradhavalau dvaavindrniilprbhau| dvau bandhUkasamaprabhau jinavRSau dvau ca priyaGga prbhau|| zeSAH SoDaza janmamRtyurahitAH sNtpthemprbhaa| ste saMjJAnadivAkarAH suranutAH siddhiM prayacchantu nH|| 1. maMgalASTaka : jJAnapITha pUjAnjalI, pRSTha 67 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana do tIrthaMkara kundapuSpa, candramA, barpha evaM muktAhAra ke samAna zveta varNa vAle haiM; do tIrthaMkara indranIlamaNi ke samAna nIlavarNa ke haiM; do tIrthaMkara bandhUkapuSpa ke samAna lAla varNavAle haiM; do tIrthaMkara priyaMgu puSpa ke samAna hare raMga ke haiM aura zeSa solaha tIrthaMkara svarNa ke samAna varNavAle haiN| 268 ye sabhI tIrthaMkara janma-mRtyu se rahita haiM, samyagjJAnarUpI sUrya haiM aura devoM se vandanIya haiN| ye sabhI hameM siddhi pradAna kareM / " ukta chanda kA lokapracalita hindI bhAvAnuvAda isaprakAra hai ( dohA ) do gaure do lAla haiM do hariyala do zyAma / solaha kaMcanavaraNa haiM bandoM AThoM yAma // AcAryoM kI stuti se sambandhita vaha gAthA mUlataH isaprakAra hai "desakulajAisuddhA visuddhamaNavayaNakAya saMjuttA / tumhaM pAyapayoruhamiha maMgalamatthu me NiccaM // -- - deza, kula aura jAti se zuddha mana, vacana aura kAya kI vizuddhatA se saMyukta he AcAryadeva ! Apake caraNakamala isa loka meM mere lie nitya maMgalamaya hoM / ' -- ukta donoM uddharaNoM meM tIrthaMkara arahaMta evaM AcAryadeva kI stuti zarIrAzrita guNoM ke AdhAra para hI kI gaI hai / aura bhI aneka uddharaNa isaprakAra ke upalabdha hote haiM / ye sabhI stutiyA~ bhI samartha munirAjoM aura jJAnI vidvAnoM dvArA likhI gaI haiM / yadi deha ko hI AtmA nahIM mAnA gayA to ye sabhI stutiyA~ galata siddha hogI / ataH yaha ThIka hI hai ki hama yaha svIkAra kara leM ki zarIra hI AtmA hai| hamArA to ekAnta se yahI nizcaya hai aisA apratibuddha kA kahanA hai / - 1. dazabhakti : AcAryabhakti : dharmadhyAna dIpaka; pRSTha 310 ( prakAzakazAntivIranagara, mahAvIrajI rAjasthAna ) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 gAthA 26 nayavibhAga se aparicita apratibuddha ziSya ne adyAvadhi upalabdha stuti sAhitya ko AdhAra banAkara deha meM anAdikAlIna ekatvabuddhi kA hI poSaNa kiyA hai| nayavibhAga se aparicita ajJAnIjana jinAgama kA abhyAsa karake bhI isIprakAra anAdikAlIna agRhIta mithyAtva kA poSaNa karate haiM; isIkAraNa jaina hokara bhI, jaina zAstroM ko par3hakara bhI gRhIta mithyAdRSTi hI rahate haiM / inhIM ko lakSya meM rakhakara paNDita ToDaramalajI ne mokSamArga prakAzaka meM sAtavA~ adhikAra likhA hai / isa sambandha meM vizeSa jAnakArI ke lie mokSamArga prakAzaka ke sAtaveM-AThaveM adhikAra kA gaharAI se adhyayana kiyA jAnA cAhie / sau bAta kI eka bAta aho ! digambara saMtoM kA koI bhI zAstra lo; usameM mUlabhUta eka hI dhArA calI jAtI hai ki tU ' sarvatra apane jJAyaka cidAnandasvarUpa ke sanmukha ho;' para ko badalane kI buddhi mithyA hai| svonmukha hone se hI hita hai, isa bAta ko mukhya rakhakara koI bhI bAta kahI ho sarvajJatA kI bAta ho yA kramabaddhaparyAya kI bAta ho; chahadravya, navatattva, nizcaya vyavahAra yA upAdAna - nimitta kI bAta ho; dravya-guNa-paryAya kI bAta ho yA bAraha bhAvanAoM kI bAta ho; sabhI bAtoM meM saMtoM kA mUla tAtparya to yahI batalAnA hai ki he jIva ! apane jJAnasvabhAva kA nirNaya karake usakI ora unmukha ho ! - 'maiM to jJAnapiNDa hU~, jJAna ke atirikta anya padArthoM kA kiMcitmAtra kartRtva mujhameM nahIM haiM; ' * jabataka jIva aisA nirNaya na kare tabataka hita kA mArga hAtha nahIM AtA, aura digambara saMtoM ne kyA kahA hai - isakI bhI use khabara nahIM pdd'tii| AdhyAtmika satpuruSa zrIkAnajIsvAmI vItarAga - vijJAna, disambara - 84 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 27 apratibuddha ke ukta kathana ke uttara meM AcArya amRtacandra kI lekhanI se eka hI vAkya prasphuTita hotA hai ki - "aisA nahIM hai, tuma nayavibhAga se anabhijJa ho nayavibhAga ko nahIM jAnate ho " isakAraNa hI aisI bAteM karate ho| mUla samasyA nayavibhAga se anabhijJatA kI hI hai| nayavibhAga ko samajhe vinA deha meM ekatvabuddhi evaM mamatvabuddhirUpa ajJAna kA, agRhIta mithyAtva kA poSaNa ho jAtA hai | ataH nayoM kA svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai / - 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' meM to yahA~ taka likhA hai ki " je yadiTTivihINA tANa Na vatthUsahAvauvaladdhi / vatthusahAvavihUNA sammAdiTThI kahaM huMti // 189 // jo vyakti nayadRSTi se vihIna haiM, unheM vastusvarUpa kA sahI jJAna nahIM ho sakatA aura vastu svarUpa ko nahIM jAnanevAle samyagdRSTi kaise ho sakate haiM?" ataH nayavibhAga kA jAnanA atyanta Avazyaka haiN| vaha nayavibhAga kyA hai ? isake uttara meM hI 27vIM gAthA kA avatAra huA hai, jo isaprakAra hai vavahAraNao bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ekko / Na du Nicchayassa jIvo deho ya kadA vi ekkaTTho // 27 // ( harigIta ) - - 'deha - cetana eka haiM' - yaha vacana hai vyavahAra kA / 'ye eka ho sakate nahIM' yaha kathana hai paramArtha kA // 27 // - - - vyavahAranaya to yaha kahatA hai ki jIva aura zarIra eka hI hai; kintu nizcayanaya ke abhiprAya se jIva aura zarIra kabhI bhI eka padArtha nahIM hai / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 gAthA 27. ukta kathana ke mAdhyama se AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki deha ke guNoM ke AdhAra para kI gaI tIrthaMkaroM aura AcAryoM kI stuti vyavahAranaya se satyArtha hai; kyoMki vyavahAranaya se to jIva aura deha eka hI haiM / isaprakAra vaha stuti mithyA siddha nahIM hogI / sAtha hI yaha bAta bhI hai ki vaha stuti mAtra vyavahAra se hI satyArtha hai / yadi koI vyakti nizcaya se bhI use satya samajha le to vaha mithyAdRSTi hI rahegA; kyoMki phira to vaha usake AdhAra para deha aura jIva ko nizcaya se bhI eka hI mAna legA aura aisA mAnane ko to jainadarzana meM mithyAtva kahA gayA hai| chahaDhAlA meM to sApha-sApha kahA gayA hai ki - __ "deha jIva ko eka gine bahirAtama tattvamudhA hai| - deha aura jIva ko eka mAnanevAlA jIva bahirAtmA hai, tattva ke bAre meM mUr3ha hai|" AtmakhyAti meM sone aura cA~dI kA udAharaNa dekara isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai__ "jisaprakAra loka meM sone aura cA~dI ko galAkara eka kara dene se eka piNDa kA vyavahAra hotA hai; usIprakAra AtmA aura zarIra kI ekakSetra meM eka sAtha rahane kI avasthA hone se ekapane kA vyavahAra hotA hai| isaprakAra mAtra vyavahAra se hI AtmA aura zarIra kA ekapanA hai, parantu nizcaya se ekapanA nahIM hai; kyoMki nizcaya se to pIle svabhAvavAlA sonA aura sapheda svabhAvavAlI cA~dI ke paraspara atyanta bhinnatA hone se unameM eka padArthapane kI asiddhi hI hai; ata: unameM anekatva hI hai| isIprakAra upayogasvabhAvI AtmA aura anupayogasvabhAvI zarIra meM atyanta bhinnatA hone se ekapadArthapane kI asiddhi hI hai; ata: anekatva hI hai| - aisA yaha pragaTa nayavibhAga hai; ata: yaha sunizcita hI hai ki vyavahAranaya se hI zarIra ke stavana se AtmA kA stavana hotA hai, nizcayanaya se nhiiN|" Age kI tIna gAthAoM meM isI bAta ko satarka va sodAharaNa spaSTa kiyA gayA hai| ataH yahA~ vizeSa vistAra kI AvazyakatA nahIM hai| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 28-29 iNamaNNaM jIvAdo dehaM poggalamayaM thuNittu muNI / maNNadi hu saMthudo vaMdido mae kevalIbhayavaM // 28 // taM Nicchaye Na jujjadi Na sarIraguNA hi hoMti kevaliNo / kevaliguNo thuNadi jo so taccaM kevaliM thuNadi // 29 // ( harigIta ) isa AtamA se bhinna pudgala racita tana kA stvn| kara mAnanA ki ho gayA hai kevalI kA stavana // 28 // paramArtha se satyArtha nA vaha kevalI kA stvn| kevali-guNoM kA stavana hI kevalI kA stvn||29|| jIva se bhinna isa pudgalamaya deha kI stuti karake sAdhu aisA mAnate haiM ki maiMne kevalI bhagavAna kI stuti kI aura vandanA kii| kintu vaha stavana nizcayanaya se yogya nahIM hai; kyoMki zarIra ke guNa kevalI ke guNa nahIM hote| jo kevalI ke guNoM kI stuti karatA hai, vaha paramArtha se kevalI kI stuti karatA hai| ___ AcArya amRtacandra 27vIM gAthA kI TIkA meM diye gaye cAMdI ke saMyogavAle sone ke udAharaNa ko hI Age bar3hAkara ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karate haiM, jo isaprakAra hai - "yadyapi paramArtha se sonA to pIlA hI hotA hai; tathApi usameM milI huI cAMdI kI saphedI ke kAraNa sone ko bhI sapheda sonA kaha diyA jAtA hai; para yaha kathana vyavahAra mAtra hI hai| usIprakAra saphedI aura lAlimA athavA khUna kA sapheda honA Adi zarIra ke hI guNa haiM / unake AdhAra. para tIrthaMkara kevalIbhagavAna ko sapheda, lAla kahakara athavA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 gAthA 28 29 sapheda khUna vAlA kahakara stuti karanA, mAtra vyavahAra stuti hI hai / paramArtha se vicAra kareM to lAla sapheda honA yA sapheda khUnavAlA honA tIrthaMkara kevalI kA svabhAva nahIM hai| isalie nizcaya se zarIra ke stavana se AtmA kA stavana nahIM hotA / - I jisaprakAra cA~dI kI saphedI kA sAMne meM abhAva hone se nizcaya se sapheda sonA kahanA ucita nahIM hai, sonA to pIlA hI hotA hai; ataH sone ko pIlA kahanA hI sahI hai / isIprakAra zarIra ke guNoM kA kevalI meM abhAva hone se zveta- lAla kahane se athavA sapheda khUnavAle kahane se kevalI kA stavana nahIM hotA; kevalI ke guNoM ke stavana karane se hI kevalI kA stavana hotA hai / " yahA~ eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki tIrthaMkara kevalI ke zArIrika guNoM ke sandarbha meM AtmakhyAti TIkA meM 'zuklalohita' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, jisakA artha TIkAkAroM ne yA to sapheda aura lAla raMga kiyA hai yA ki zuklarakta likhakara chor3a diyA hai / cUMki do tIrthaMkara sapheda raMga ke haiM aura do lAla ke; ata: yaha artha bhI ThIka hI hai / yadyapi ukta artha meM koI Apatti nahIM ho sakatI hai; tathApi 'zuklalohita' zabda kA artha sapheda khUna bhI hotA hai, jo arahaMta ke 46 guNoM meM AtA hai, janma ke daza atizayoM meM AtA hai; ataH bhagavAna kI stuti ke rUpa meM yaha artha adhika vajanadAra ho sakatA hai / eka to yaha caubIsoM hI tIrthaMkaroM meM ghaTita ho sakatA hai aura dUsare sapheda-lAla raMga to anya sAmAnya puruSoM ke bhI ho sakate haiM, para sapheda khUna kA honA to tIrthaMkaroM ke zarIra kI asAdhAraNa vizeSatA hai / yaha vicArakara maiMne yahA~ donoM arthoM ko sthAna diyA hai| prathama sthAna to paramparAgata artha ko hI diyA hai, para athavA ke rUpa meM sapheda khUna vAlA artha bhI diyA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 samayasAra anuzIlana gAthAoM aura TIkA ke adhyayana se yaha bAta pUrNata: spaSTa ho jAtI hai ki zarIra ke rUpAdi guNoM ke AdhAra para jo kevalI bhagavAna kA stavana zAstroM meM pAyA jAtA hai; vaha saba asadbhUtavyavahAranaya kA hI kathana hai; paramArtha se to vaha asatyArtha hI hai| ___ yahA~ eka prazna saMbhava hai ki yadi vyavahAra asatyArtha hai to phira zAstroM meM isaprakAra kI stutiyA~ kyoM pAI jAtI haiM? isa prazna ke samAdhAna ke lie jayacandajI chAbar3A dvArA likhita bhAvArtha dekhanA upayogI rahegA, jo isaprakAra hai - __"yahA~ koI prazna kare ki vyavahAranaya ko to asatyArtha kahA hai aura zarIra jar3a hai, taba vyavahArAzrita stuti kA kyA phala hai? ___ usakA uttara yaha hai ki vyavahAranaya sarvathA asatyArtha nahIM hai, use nizcaya ko pradhAna karaka asatyArtha kahA hai| aura chadmastha ko apanA aura para kA AtmA sAkSAt dikhAI nahIM detA hai, zarIra dikhAI detA hai; usakI zAntarUpa mudrA dekhakara apane ko bhI zAnta bhAva hote haiM / aisA upakAra samajhakara zarIra ke Azraya se bhI stuti kI jAtI hai tathA zAntamudrA ko dekhakara antaraMga meM vItarAgabhAva kA nizcaya hotA hai - yaha bhI upakAra hai|" yadyapi yaha bAta satya hai ki zarIra AtmA nahIM hai, tathApi yaha bhI satya hI hai ki arahaMta avasthA meM bhagavAna AtmA zarIra meM hI virAjatA hai, ekaprakAra se vaha zarIra kA adhiSThAtA hI hai| dehAdi saMbaMdhI atizayoM meM bhI AtmA kA puNyodaya nimitta hotA hai / ata: dehAdi ke AdhAra para kI gaI stuti ko sarvathA nakAranA saMbhava nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki bhavyajanoM ko amUrtika AtmA to dikhAI detA nahIM hai ; unheM to usa deha ke hI darzana hote haiM, jisameM vaha bhagavAna AtmA virAjamAna hai| ata: vyavahAra se usa dehadarzana ko hI devadarzana kahate haiN| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 gAthA 28. 29 arahaMta bhagavAna kI divyadhvani se bhI bhavyajIvoM ko dharmalAbha hotA haiM. dezanA prApta hotI hai aura samyagdarzana kI prApti meM dezanAlabdhi Avazyaka mAnI gaI hai| ___ ata: devadarzana aura divyadhvanizravaNa ke lAbha ko dhyAna meM rakhakara hI dehAdi ko AdhAra banAkara devAdhideva arahaMta deva kI stuti kI jAtI hai; para vaha hai to parAzrita vyavahAra hI, use nizcaya ke samAna satyArtha svIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| vyavahAra kI vAstavikatA / yahA~ vyavahAra se nara-nArakAdi paryAya hI ko jIva kahA, so paryAya hI ko jIva nahIM mAna lenaa| paryAya to jIva- padgala ke saMyogarUpa hai| vahA~ nizcaya se jIvadravya bhinna hai, usahI kA jIva maannaa| jIva ke saMyoga se zarIrAdika ko bhI upacAra se jIva kahA, sA kathanamAtra hI hai, paramArtha se zarIrAdika jIva hote nahIM - aisA hI zraddhAna krnaa| tathA abheda AtmA meM jJAna-darzanAdi bheda kiye, so unheM bhedarUpa hI nahIM mAna lenA, kyoMki bheda to samajhAne ke artha kiye haiN| nizcaya se AtmA abheda hI hai; usa hI ko jIva vastu mAnanA / saMjJA-saMkhyAdi se bheda kahe so kathanamAtra hI haiM ; paramArtha se bhinna-bhinna haiM nahIM, - aisA hI zraddhAna krnaa| ___ tathA paradravya kA nimitta miTAne kI apekSA se vrata-zIlasaMyamAdika ko mokSamArga kahA, so inhIM ko mokSamArga nahIM mAna lenA; kyoMki paradravya kA grahaNa-tyAga AtmA ke ho to AtmA paradravya kA kartA-hartA ho jaaye| parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna hai nahIM; isaliye AtmA jo apane bhAva rAgAdika haiM unheM chor3akara vItarAgI hotA hai ; isaliye nizcaya se vItarAgabhAva hI mokSamArga hai / vItarAgabhAvoM ke aura vratAdika ke kadAcit kArya-kAraNapanA hai. isaliye vratAdi ko mokSamArga kahe so kathanamAtra hI hai ; paramArtha se bAhyakriyA mokSamArga nahIM hai - aisA hI zraddhAna krnaa| - mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 252 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 30 yahA~ eka prazna yaha bhI saMbhava hai ki jaba zarIra meM hI bhagavAna AtmA virAjatA hai, ekaprakAra se jaba vaha zarIra kA adhiSThAtA hI hai; taba nizcaya se zarIra ke stavana se AtmA kA stavana kyoM nahIM ho sakatA? isI prazna ke uttara meM 30vIM gAthA kA janma huA hai; jo isaprakAra yarammi vaNNide jaha Na vi raNNo vaNNaNA kadA hodi / dehaguNe thuvvaMte Na kevaliguNA thudA hoMti // 30 // ( harigIta ) varNana nahIM hai nagarapati kA nagara varNana jisataraha / kevalI - vandana nahIM hai deha-vandana usataraha // 30 // jisaprakAra nagara kA varNana karane para bhI, vaha varNana rAjA kA varNana nahIM ho jAtA; usIprakAra zarIra ke guNoM kA stavana karane para kevalI ke guNoM kA stavana nahIM ho jAtA / ukta gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra ne vizeSa kucha nahIM likhA hai; para nagara varNana aura jinendra varNana ke sandarbha meM namUne ke rUpa meM do AryA chanda avazya likhe haiM aura anta meM likha diyA hai ki jisaprakAra nagara kA varNana karane se usake adhiSThAtA rAjA kA varNana nahIM ho jAtA, usIprakAra zarIra kI stuti karane se usake adhiSThAtA tIrthaMkara bhagavAna kI stuti bhI nahIM ho sakatI hai / ve chanda mUlataH isaprakAra haiM - ( AryA ) prAkArakavalitAMbaramupavanarAjInigIrNabhUmitalam / pibatIva hi nagaramidaM parikhAvalayena pAtAlam // 25 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 kalaza 25.26 nityamavikArasusthitasarvAMgamapUrvasahajalAvaNyam / akSobhamivasamudraM jinendrarUpaM paraM jayati // 26 // ( harigIta ) prAkAra se kavalita kiyA jisa nagara ne AkAza ko| ara gola gaharI khAI se hai pI liyA pAtAla ko|| saba bhUmitala ko grasa liyA upavanoM ke saundarya se| adbhuta anUpama alaga hI hai vaha nagara saMsAra se||25|| gaMbhIra sAgara ke samAna mahAna mAnasa mNgmy| nitya nirmala nirvikArI suvyavasthita aMgamaya / / sahaja hI adbhut anUpama apUrava laavnnymy| kSobha virahita ara acala jayavaMta jinavaracanda haiM / / 26 / / U~ce koTa, gaharI khAI aura bAga-bagIcoM se sampanna isa nagara ne mAnoM koTa ke bahAne AkAza ko grasa liyA hai, khAI ke bahAne pAtAla ko pI liyA hai aura bAga-bagIcoM ke bahAne sampUrNa bhUmitala ko nigala liyA hai / tAtparya yaha hai ki isa nagara kI surakSA kA sAdhana koTa atyanta U~cA hai aura jala se lavAlava bharI huI khAI atyanta gaharI hai tathA sampUrNa nagara manohArI bAga-bagIcoM se paripUrNa hai| saba kucha milAkara yaha nagara pUrvataH surakSita evaM manohArI hai| jisameM apUrva aura svAbhAvika lAvaNya hai, jo samudra kI bhA~ti kSobha rahita hai aura jisameM sabhI aMga sadA susthita aura avikArI hai - aisA jinendra bhagavAna kA utkRSTa rUpa sadA jayavaMta vartatA hai| ukta kalazoM evaM sampUrNa prakaraNa ke bhAva ko spaSTa karate hue kavivara paNDita banArasIdAsajI likhate haiM - ( savaiyA ikatIsA ) U~ce-U~ce gar3ha ke kaMgUre yauM virAjata haiM, mAnauM nabha loka gIlive kauM dAMta dIyau hai| sohai cahu~ ora upavana kI saghanatAI, gherA kari mAnau bhUmiloka gheri lIyau hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana gahirI gaMbhIra khAI tAkI upamA banAI, nIcau kari Anana patAla jala pIyA~ hai / aiso hai nagara yAmaiM nRpa kau na aMga koU, yahI cidAnanda sauM sarIra bhinna kIyau hai | jAmaiM bAlapanau tarunApau vRddhapanau nAhiM, Ayu parajaMta mahArUpa mahAbala hai / vinA hI jatana jAkai tana maiM aneka guna, atisaM virAjamAna kAyA nirmala hai // jaise binu pavana samudra avicalarUpa, taiseM jAkau mana aru Asana acala hai / aisau jinarAja jayavaMta hou jagata maiM, jAkI subhagati mahA sukRta kau phala hai / ( dohA ) jinapada nAMhi zarIra ko, jinapada cetana mA~hi / jinavarNana kachu aura hai, yaha jinavarNana nAMhi // 278 atyanta U~ce kile ke kaMgUre isaprakAra zobhAyamAna ho rahe haiM ki mAnoM AkAza ko nigalane lie kile rUpI vikarAla jAnavara ne dA~ta nikAlakara Upara kI ora kiye haiM aura cAroM aura ghane - ghane upavanoM ne gherA DAlakara sampUrNa bhUmi loka ko ghera liyA hai| gaharI gaMbhIra khAI kI upamA nIcI gardana karake pAtAla kA pAnI pI lene se dI gaI hai / isaprakAra yadyapi nagara sarvAMga sundara hai; tathApi usameM rAjA kA koI aMga nahIM hai| jisaprakAra nagara se rAjA judA hai; usIprakAra deha se cidAnanda bhagavAna AtmA bhinna hI hai / jina kI deha meM vAlapana, javAnI aura vRddhapanA nahIM hai, Ayu paryanta sundaratama rUpa aura mahAna bala rahatA hai; jinameM binA prayatna ke aneka guNa aura atizaya virAjamAna hai aura jina kI kAyA nirmala hai; jisaprakAra havA ke na calane para samudra avicala rahatA hai; usIprakAra Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 gAthA 30 jinakA Asana aura mana acala hai; aise jinadeva jagata meM jayavaMta barte ki jinakI bhakti mahAna puNya kA phala hai aura puNyadAyaka hai| zarIra kA nAma jinezvara nahIM hai, jinezvara to cetana kA nAma hai| zarIra kA varNana jinadeva kA varNana nahIM hai, jinadeva kA varNana to kucha aura hI hai| ___ yahA~ eka prazna saMbhava hai ki nagara kI sundaratA evaM suvyavasthA rAjA kA hI to kArya hai; suyogya rAjA ke binA nagara kA suvyavasthita honA saMbhava nahIM hai / ata: nagara kI prazaMsA eka prakAra se rAjA kI hI prazaMsA hai| isIprakAra deha kA sundara honA, sugaThita honA, suvyavasthita honA bhI to usameM rahanevAle AtmA ke puNyodaya kA sUcaka hai; ata: deha ke AdhAra para kI gaI stuti ko sarvathA asvIkAra kaise kiyA jA sakatA hai? __ are bhAI, hamane sarvathA asvIkAra kahA~ kiyA hai? vyavahAra se to use tIrthaMkara kevalI kI stuti mAnA hI hai| hA~, nizcayanaya se, paramArtha se avazya asvIkAra kiyA hai aura vaha sabaprakAra se ThIka hI hai; kyoMki nizcaya se to zarIra ke guNa AtmA ke guNa ho hI nahIM skte| ata: nizcaya se zarIra ke AdhAra para kI gaI stuti ko tIrthaMkara kevalI kI stuti kaise mAnA jA sakatA hai? __ prazna - yadi yaha bAta hai to phira nizcayastuti kyA hai, nizcayastuti kA vAstavika svarUpa kyA hai? uttara - isI ke uttara meM 31,32 aura 33vIM gAthAeM likhI gaI haiM / ata: nizcaya stuti kI vistRta carcA unakI carcA ke avasara para hogI hI; yahA~ to itanA samajhanA hI paryApta hai ki deha ke AdhAra para kI gaI tIrthaMkaroM kI stuti ko AdhAra banAkara deha aura AtmA ko nizcaya se bhI eka mAnanA ucita nahIM hai, ajJAna hai, mithyAtva hai| isa bAta ko acchI taraha samajha lenA caahie| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 280 isa sampUrNa prakaraNa meM hameM yaha nahIM bhUlanA cAhie ki yaha prakaraNa bhedavijJAna kA hai, deha se ekatva ke vyAmoha ko chur3Ane kA hai; stuti kI carcA to bIca meM udAharaNa ke rUpa meM A gaI hai, ziSya ke prazna ke AdhAra para AI hai aura nayavibhAga ke AdhAra para usakA samAdhAna kara diyA gayA hai| ___ yadyapi stuti sAhitya meM deha ko AdhAra banAkara tIrthaMkara bhagavAna kA aparimita guNAnuvAda kiyA gayA hai, tathApi yaha bAta bhI hAtha para rakhe A~vale ke samAna spaSTa hai ki deha aura AtmA paramArthataH bhinnabhinna hI haiN| ata: deha ke AdhAra para kI gaI stuti mAtra upacAra hI hai, vyavahAra hI hai; usake AdhAra para deha aura AtmA ko eka mAnane kI bAta karanA nayavibhAga ke ajJAna ke atirikta aura kucha bhI nahIM hai| __ bhaktAmara stotra meM bhagavAna AdinAtha kI stuti karate hue mAnatuMgAcArya to yahA~ taka likhate haiM ki - ( vasaMtatilakA ) "yaiH zAnta-rAga-rucibhiH paramANubhistvaM nirmaapitstribhuvnaikllaambhuut| tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM, yatte samAnamaparaM nahi ruupmsti| he tInaloka meM sarvazreSTha AdinAtha bhagavAna ! rAga utpanna karane vAle, rucikara jina zAnta paramANuoM se ApakA nirmANa huA hai; ve paramANu sampUrNa pRthvI meM mAtra utane hI the| yahI kAraNa hai ki Apake samAna zAnta, sundara aura rucikara rUpavAlA koI anya vyakti dikhAI nahIM detaa|" ukta chanda meM atyanta spaSTa zabdoM meM likhA gayA hai ki ApakA nirmANa zAnta, rucikara aura rAgotpAdaka sundara paramANuoM se huA hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 gAthA 31 - to kyA hama isake AdhAra para yaha mAna sakate haiM ki AdinAtha bhagavAna pudgala paramANuoM se bane the ? are bhAI, pudgala paramANuoM se to unakI deha banI thI, ve to jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA hI haiM / yaha bAta binA samajhAye hI bacce-bacce kI samajha meM A jAtI hai yahI kAraNa hai ki jaba isakA hindI padyAnuvAda kiyA gayA to anuvAdaka ne spaSTa likha diyA ki 1 - " jina jitane jaise aNuoM se nirmApita prabhu terI deha / the utane vaise aNu jaga meM zAnta rAgamaya nissandeha // hai tribhuvana ke zirobhAga ke advitIya AbhUSaNarUpa / isalie to Apa sarIkhA nahIM dUsaroM kA hai rUpa // saMskRta bhASA ke mUla chanda ke samAna isa chanda meM yaha nahIM likhA ki bhagavAna paramANuoM se bane haiM, apitu yahI likhA hai ki bhagavAna kI deha zAnta paramANuoM se banI hai / are bhAI, jinAgama kA pratyeka vAkya naya kI bhASA meM hI nibaddha haiN| ataH jinAgama kA marma samajhane ke lie nayavibhAga jAnanA atyanta Avazyaka haiM 1 yadyapi ukta chanda kA prayojana AdinAtha bhagavAna ke zarIra kI sundaratA kA nirUpaNa hI hai, unake AtmaguNoM kA nirUpaNa karanA nahIM; tathApi deha aura AtmA ke abheda ko lakSya meM lekara bhASA kA prayoga to isIprakAra kiyA gayA hai ki jaise bhagavAna svayaM bhI unakI mUrti ke samAna paramANuoM se bane hoN| isaprakAra ke prayoga vyavahAranaya meM hote haiM / ata: hameM bhramita nahIM honA caahie| isaprakAra kI jitanI bhI stutiyA~ upalabdha hoM, unheM vyavahAranayopajanita mAnakara nizaMka rahanA cAhie / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 31 ava prazna uThatA hai ki yadi yaha vyavahArastuti hai to nizcayastuti kyA hai ? isI prazna ke uttara meM 31-32-33vIM gAthAoM kA janma huA hai; jinameM prathama prakAra kI nizcayastuti kA svarUpa batAnevAlI 31vIM gAthA isaprakAra hai - jo indiye jiNittA NANasahAvAdhiyaM muNadi aad| taM khalu jidiMdiyaM te bhaNanti je NicchidA sAhU // 31 // ( harigIta ) jo indriyoM ko jIta jAne jJAnamaya nija aatmaa| ve haiM jitendriya jina kaheM paramArtha sAdhaka aatmaa|| 31 // jo indriyoM ko jItakara AtmA ko anya dravyoM se adhika (bhinna) jAnate haiM; ve vastuta: jitendriya haiM - aisA nizcayanaya meM sthita sAdhujana kahate haiN| yaha nizcayastuti kA nirUpaNa hai| yaha prathama nizcayastuti hai, jo jJeya-jJAyakasaMkara doSa ke parihArapUrvaka hotI hai| jJAyaka mAne jAnane-dekhane ke svabhAvavAlA bhagavAna AtmA aura jJeya mAne jAnane meM Ane vAle padArtha / jAnanevAlA bhagavAna AtmA alaga hai aura jAnane meM Ane vAle parapadArtha alaga haiM; para ajJAnIjIva unheM bhinna-bhinna na jAnakara donoM ko eka hI mAna lete haiN| unakA yaha mAnanA jJeya-jJAyakasaMkara doSa se dUSita hai| yadyapi apanA bhagavAna AtmA jJAyaka ke sAtha-sAtha jJeya bhI hai; kyoMki vaha jAnatA bhI hai aura jAnane meM bhI AtA hai; para yahA~ nijajJeya kI bAta nahIM hai, parajJeyoM kI bAta hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 prazna aise kauna-kauna se parajJeya haiM, jinheM jJAyaka mAna liyA jAtA hai ? - uttara - indriyA~ / indriyA~ hI aise jJeya haiM, jinheM jAyaka mAna liyA jAtA hai| isalie yahA~ kahA gayA hai ki jo indriyoM ko jItakara apane bhagavAna AtmA ko anya dravyarUpa jJeyoM se bhinna jAnate haiM, ve jitendriyajina haiM / gAthA 31 AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM isa gAthA kA artha karate hue 'indriya' zabda kA artha dravya indriyA~, bhAva-indriyA~ aura indriyoM ke viSayabhUta padArtha karate haiM tathA vistAra se spaSTa karate haiM ki ina tIna prakAra kI indriyoM ko jItane kA kyA artha hai aura inheM jItane kI vidhi kyA hai ? - isa gAthA para AcArya amRtacandra dvArA likhI gaI AtmakhyAti TIkA kA bhAva mUlataH isaprakAra hai - 46 - ' anAdi amaryAda baMdha paryAya ke vaza, jinameM samasta sva para kA vibhAga asta ho gayA hai arthAt jo AtmA ke sAtha aisI ekameka ho rahI hai ki bheda dikhAI nahIM detA; aisI zarIra pariNAma ko prApta dravyendriyoM ko nirmala bhedAbhyAsa kI pravINatA se prApta aMtaraMga meM pragaTa atisUkSma caitanyasvabhAva ke avalambana ke bala se apane se sarvathA alaga karanA arthAt sarvathA bhinna jAnanA yaha to dravyendriyoM kA jItanA huA / bhinna-bhinna apane viSayoM meM vyApAra se jo viSayoM ko khaNDakhaNDa grahaNa karatI haiM, jJAna ko khaNDa khaNDa rUpa batalAtI haiM; aisI bhAvendriyoM ko, pratIti meM AtI huI akhaNDa eka caitanyazakti ke dvArA apane se sarvathA bhinna karanA arthAt bhinna jAnanA yaha bhAvendriyoM kA jItanA huaa| -- Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 284 grAhya - grAhakalakSaNavAle saMbaMdha kI nikaTatA ke kAraNa apane saMvedana ke sAtha eka jaise dikhAI denevAle bhAvendriyoM ke dvArA grahaNa kiye gaye indriyoM ke vipayabhUta sparzAdi padArthoM ko apanI caitanyazakti se svayameva anubhava meM AnevAlI asaMgatA ke dvArA apane se sarvathA alaga karanA arthAt sarvathA alaga jAnanA - yaha indriyoM ke viSayabhRta padArthoM kA jItanA huaa| isaprakAra dravyendriyoM, bhAvendriyoM aura unake viSayabhUta padArthoM ko jItakara jJeya-jJAyakasaMkara doSa ke dUra hone se; ekatva meM TaMkotkIrNa, vizva ke Upara tirate hue, pratyakSa udyotapane se sadA aMtaraMga meM prakAzamAna, avinazvara, svata:siddha aura paramArtharUpa bhagavAna jJAnasvabhAva ke dvArA paramArtha se sarva anya dravyoM se bhinna apane AtmA kA jo anubhava karate haiM; ve nizcaya se jitendriyajina haiN|" isa gAthA meM jitendriyajina, jJeya-jJAyakasaMkaradoSa kA parihAra aura nizcaya stuti - ina tIna bAtoM ko eka sAtha sammilita kiyA gayA hai| jo indriyoM ko jItatA hai, use jitendriyajina kahate haiM aura indriyoM ko jItanA hI prathama prakAra kI nizcaya stuti hai tathA vaha jJeyajJAyakasaMkaradoSa ke parihArapUrvaka hotI hai| isaprakAra ye tInoM bAteM eka-dUsare se jur3I huI haiM / isa gAthA kA marma jAnane ke lie ukta tInoM bAtoM ko gaharAI se samajhanA atyanta Avazyaka hai| indriyoM ke jItane kA artha sAmAnyata: loga paMcendriyoM ke bhogoM ko tyAganA mAnate haiM; isakAraNa jitendriya banane ke lie unheM chor3ane kA prayatna karate haiM; para ve yaha nahIM jAnate hai ki yahA~ to indriyoM se bhinna jJAyakasvabhAvI nijabhagavAna AtmA ko jAnanA, usameM apanatva sthApita karanA, AtmAnubhUti prApta karanA hI indriyoM ko jItanA hai| _ 'indriya' zabda kA artha bhI mAtra dikhAI dene vAle A~kha-kAna Adi nahIM haiN| sparzana, rasanA, dhrANa, cakSu aura karNa - ye pA~ca to mAtra Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 gAthA 31 dravyendriyA~ haiM / ye to zarIra ke aMga haiM, isIkAraNa inheM zarIra pariNAma ko prApta kahA gayA hai| ye to jar3a hai, jAnane - dekhane meM asamartha haiM / jAnane-dekhane kA kAma to dehadevala meM virAjamAna bhagavAna AtmA karatA hai / AtmA ke jJAna guNa kI vaha kSayopazamadazA, jo indriyoM ke mAdhyama se jAnane-dekhane kA kAma karatI hai; bhAvendriya kahalAtI hai / vaha bhI indriya hI hai / yaha kSayopazamarUpa bhAvendriya sparzana, rasanA Adi dravyendriyoM ke mAdhyama se jina padArthoM ko jAnatI hai; una padArthoM ko bhI yahA~ indriya hI kahA gayA hai| dhyAna rahe yahA~ indriyoM ke mAdhyama se dikhAI dene vAle deva, zAstra, guru; strI, putrAdiH makAnAdi - sabhI padArtha indriya zabda meM zAmila kara liye gaye haiM / dekho to kaisI gajaba kI TIkA hai / gAthA to adbhut hai hI, AtmakhyAti TIkA bhI kama nahIM hai / vaha gAthA ke marma ko kholane meM pUrNata: samartha hai| dekho, yahA~ kyA kahA jA rahA hai ? A~kha to A~kha hai hI, para A~khoM se dikhAI denevAle padArtha bhI A~kha hI haiM; isIprakAra kAna to kAna haiM hI, kAnoM se sunAI denevAle zabda bhI kAna hI haiM / isIprakAra sparzana, rasanA aura ghrANa ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhie; kyoMki yahA~ indriyoM ke viSayabhUta padArthoM ko bhI indriya kahA jA rahA hai / hai na gajaba kI bAta? isaprakAra yahA~ indriyoM se dikhAI denevAle sabhI padArtha 'indriya' zabda meM zAmila ho gaye / are bhAI, samayasAra meM prayukta honevAle zabdoM kA artha hI kucha alaga hotA hai / ataH yaha samayasAra aise hI calate-phirate samajha meM AnevAlA nahIM haiN| ise samajhane ke lie rucipUrvaka gaharAI se adhyayana Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 286 karane kI AvazyakatA hai, garugama kI AvazyakatA hai, satsamAgama kI AvazyakatA hai| ___ hA~, to isaprakAra zarIra pariNAma ko prApta sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa aura upacAra saM mana bhI- ye dravyendriyA~, inake mAdhyama se jAnanevAlI jJAna kI kSayopazamadazA rUpa bhAvandriyA~ aura inake mAdhyama se jJAta honevAle bAhya jJeya padArtha -- ina sabhI kA eka nAma 'indriya' hai| __ ajJAnIjIva anAdi se ina indriyoM ko AtmA jAnatA rahA hai, inameM hI apanApana sthApita kiye rahA hai, inhIM meM jamA-ramA rahA hai; yahI isakI indriyAdhInatA hai| jJAyakasvabhAvI bhagavAna AtmA ina indriyoM se atyanta bhinna hai. ekatva meM TaMkotkIrNa hai. avinazvara hai. pratyakSa udyotapane se sadA antara meM prakAzamAna hai, svata:siddha evaM paramArthasvarUpa hai - yaha jAnakara, anubhavapUrvaka jAnakara; usa bhagavAna AtmA meM hI apanApana ho jAnA, usameM hI jama jAnA, rama jAnA indriyoM ko jItanA hai| ____ indriyoM ke viSayabhUta padArtha to jJeya haiM hI, dravyendriyA~ bhI jJeya hI haiN| yahA~ to yaha bhI kahA jA rahA hai ki kSayopazamajJAnarUpa bhAvendriyA~ bhI jJeya hI haiM / jJAyakasvabhAvI bhagavAna AtmA ina sabhI se bhinna hai| - yaha na jAnakara indriyoM ko jJAyaka jAnanA aura indriyoM ke viSayoM ko jJeya jAnanA aura jJAyaka ko jAnanA hI nahIM - jJeya-jJAyakasaMkaradoSa kA eka prakAra to yaha hai aura dUsare jJAyaka bhagavAna AtmA aura ina tInoM prakAra kI indriyoM ko ekameka mAnanA, inameM koI bheda nahIM kara pAnA bhI jJeya-jJAyakasaMkara doSa hai| ___ tInoM prakAra kI indriyoM ko jJeya jAnakara jJAtA bhagavAna AtmA ko unase bhinna jAnanA, mAnanA, anubhava karanA jJeya-jJAyakasaMkaradoSa kA parihAra hai tathA isI ko tIrthaMkara bhagavAna kI prathama prakAra kI nizcayastuti kahate haiN| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 gAthA 31 yahA~ eka prazna saMbhava hai ki yaha to bhagavAna AtmA ke nirvikalpa anubhava kI bAta hai ; isameM tIrthaMkara bhagavAna kI stuti kaise ho gaI ? tIrthaMkara bhagavAna ke AtmAzrita guNoM ke mAdhyama se unake stavana karane kA nizcaya stuti kahanA caahie| jaisA ki samayasAra meM hI kahA gayA hai - taM Nicchaye Na jujjadi Na sarIraguNA hi hoMti kevlinno| kevaliguNe thuNadi jo so taccaM kevaliM thunndi||29|| ( harigIta ) paramArtha se satyArtha nA vaha kevalI kA stvn| kevaliguNoM kA stavana hI kevalI kA stvn||29 / / ukta prazna ke uttara meM kahA jAtA hai ki yadi AtmA ke guNoM ke AdhAra para vacanAtmaka stuti karate to vaha guNabheda ke AdhAra para kI gaI hone se vyavahAra stuti hI kahalAtI / zarIra ke guNoM ke AdhAra para kI gaI stuti asadbhUtavyavahAranayopajanita stuti hai aura AtmA ke guNoM ke kathanapUrvaka kI gaI stuti sadbhUtavyavahAranayopajanita stuti hotii| vahA~ asadbhUtavyavahAranaya ke viruddha sadbhUtavyavahAranaya khar3A hotA, nizcayanaya nhiiN| yahA~ vyavahAra ke viruddha nizcayanaya khar3A karanA thA; ataH nirvikalpa-anubhUti ko nizcaya stuti kahA gyaa| prazna -yaha to ThIka, para ise apane AtmA kI stuti to kaha sakate haiM, para tIrthaMkara bhagavAna kI stuti kaise kaha sakate haiM? uttara -ApakI bAta to ThIka hai, para bhagavAna kI AjJA bhI to yahI hai ki tuma AtmA kA anubhava karo, AtmA meM hI samA jAvo; svayaM paryAya meM bhI paramAtmA bana jaavo| ata: yaha AtmAnubhUti bhI unakI hI AjJA kA pAlana huaa| saccI bhakti to AjJA kA pAlana hI hai| hama bhagavAna kI AjJA kA pAlana to nahIM kareM aura kore guNAnuvAda kareM to use saccI bhakti kaise kahA jA sakatA hai? ata: nija bhagavAna AtmA kA anubhava hI saccI nizcayastuti hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 288 prazna -bhale hI tIrthaMkara kevalI kI AjJA AtmAnubhava kI ho. para stuti to unake guNAnuvAdarUpa hI honA caahie| uttara - nahIM, aisI koI bAta nahIM hai; kyoMki nizcayastuti vikalpAtmaka nahIM hotii| niyamasAra meM to nizcaya se bhakti, pratikramaNa, pratyAkhyAna Adi sabhI ko AtmAnubhUti meM hI samAhita kara liyA hai| munirAjoM ke 28 mUlaguNoM meM chaha AvazyakoM ke rUpa meM stuti aura vandanA Ate haiM, svAdhyAya bhI AtA hai; para bAhubalI to eka varSa taka dhyAna meM hI khar3e rahe to kyA unake 28 mUlaguNa khaNDita ho gaye? kyA ve chaha Avazyaka nahIM pAlane ke doSI haiM? ___ nahIM, kadApi nahIM; kyoMki nirvikalpa AtmadhyAna meM nizcaya se sabhI mUlaguNa samAhita ho jAte haiM, sabhI Avazyaka A jAte haiM / isaprakAra yaha bhagavAna AtmA kA anubhava nizcayastuti bhI hai, jitendriyapanA bhI hai aura isameM bhagavAna AtmA ko jJeyoM se bhinna jAnA, anubhava kiyA; ataH jJeya-jJAyakasaMkaradoSa kA parihAra bhI ho gyaa| isameM indriyoM ke bhogoM kA tyAga to A hI gayA, sAtha meM para ko apanA jAnane-mAnane kA tyAga bhI A gayA / ata: yaha saccA jitendriyapanA huA; akele bAhya viSaya-bhogoM ko balAt tyAga kara denA vAstavika jitendriyapanA nahIM hai| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki dravyendriya, bhAvendriya evaM inake viSayabhUta padArthoM - jJeyoM se bhinna jJAyakabhAvarUpa nijabhagavAna AtmA kA anubhava karanA hI jitendriyapanA hai, prathamaprakAra kI nizcayastuti hai aura isameM kisI bhI prakAra kA jJeya-jJAyakasaMkaradoSa bhI nahIM hai| _ vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki dravyendriyA~ pragaTarUpa se jar3a hone se, unheM jItane ke lie nirmala bhedAbhyAsa kI pravINatA se prApta aMtaraMga meM pragaTa atisUkSma caitanyasvabhAva liyA; bhAvendriyA~ khaNDa Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 gAthA 31 khaNDa rUpa hone se, jJAna ko khaNDa-khaNDa rUpa karanevAlI hone se, unheM jItane ke lie pratIti meM AtI huI akhaNDa caitanyazakti lI aura indriyoM ke viSayabhUta parajJeyoM rUpa indriyoM ko jItane ke lie svayaM anubhava meM AnevAlA caitanyazakti kA asaMgapanA liyA; kyoMki jJeyajJAyaka kI nikaTatA ke kAraNa, saMga ke kAraNa hI to unameM ekatA kA bhrama ho jAtA hai| isaprakAra yaha spaSTa ho gayA ki nirmala bhedAbhyAsa kI pravINatA se prApta aMtaraMga meM pragaTa atisUkSma caitanyasvabhAva, pratIti meM AtI huI akhaNDa caitanya zakti aura svayaM anubhava meM AnevAlA caitanyazakti kA asaMgapanA - ye aise zastra hai ki jinase na kevala indriyoM ko jItA jA sakatA hai, apitu jJeya aura jJAyaka ko bhinna-bhinna bhI kiyA jA sakatA hai| isa yuga meM samayasAra aura AtmakhyAti kA marma udghATita karanevAle AdhyAtmikasatpuruSa zrIkAnajIsvAmI 31vIM gAthA para likhI gaI AtmakhyAti TIkA kA marma isaprakAra udghATita karate haiM - "jisaprakAra dravyendriyoM ko aura AtmA ko eka mAnanA ajJAna hai; usIprakAra jJAna ko khaNDa-khaNDa rUpa se batAnevAlI bhAvendriyoM ko aura jJAyaka ko eka mAnanA bhI mithyAtva hai, ajJAna hai| alaga-alaga apane-apane viSayoM ko jo khaNDa-khaNDa grahaNa karatI haiM aura akhaNDa eka jJAyaka ko khaNDa-khaNDa rUpa batAtI haiM, una bhAvendriyoM kI jJAyaka AtmA ke sAtha ekatA sthApita karanA mithyAtva hai| isa gAthA meM jJeya-jJAyakasaMkaradoSa ke parihAra kI bAta hai| zarIra pariNAma ko prApta jar3a indriyoM ke parajJeya rUpa hone para bhI ve merI haiM' - aisI ekatvabuddhi mithyAbhAva rUpa saMkaradoSa hai| jisakI mAnyatA 1. pravacanaralAkara (hindI) bhAga - 2, pRSTha 35-36 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 samayasAra anuzIlana aisI hai, usane jar3a kI paryAya aura caitanya kI paryAya ko eka mAnA hai| usIprakAra zabda, rUpa, rasa Adi eka-eka viSaya ko jAnane kI yogyatAvAlA kSayopazamabhAva bhAvendriya hai / vaha bhI vastutaH parajJeya hai| parajJeya aura jJAyakabhAva kI ekatAbuddhi hI saMsAra hai, mithyAtva hai| bhAvendriya ke vipaya jo sArI duniyA, strI, kuTumba, deva, zAstra, guru Adi sabhI parapadArtha haiM, ve indriyoM ke viSaya hone se indriya kahe jAte haiM / ve bhI parajJeya haiM, inase lAbha mAnanA bhI mithyAbhrAnti hai| __dravyendriya, bhAvendriya aura unake viSaya - ye tInoM jAnane lAyaka hai aura jJAyaka AtmA svayaM jAnanevAlA hai| ye tInoM hI parajJeyarUpa se aura bhagavAna AtmA svajJeyarUpa se jAnane lAyaka hai| cAhe bhale hI bhagavAna sarvajJa paramAtmA hoM, unakI vANI ho yA unakA samavazaraNa ho - ve sabhI atIndriya AtmA kI apekSA indriyA~ haiM, parajJeya rUpa jAnane lAyaka haiM aura AtmA grAhaka-jAnanevAlA hai| aisA hote hue bhI grAhya-grAhaka lakSaNavAle saMbaMdha kI nikaTatA ke kAraNa ajJAnI aisA mAnatA hai ki vANI se jJAna hotA hai| jJeyAkArarUpa jJAna kI paryAya jJAna kA pariNamana hai, jJeya kA nahIM, jJeya ke kAraNa bhI nahIM; tathApi jJeya-jJAyaka saMbaMdha kI atinikaTatA hai; isalie jJeya se jJAna huA - aisA ajJAnI bhrama se mAnatA hai| dekho, dravyendriyoM ke samakSa aMtaraMga meM pragaTa atisUkSma caitanyasvabhAva liyA, bhAvendriyoM ke samakSa eka akhaNDa caitanyazakti lI aura yahA~ tIsare bola meM jJeya-jJAyakatA kI nikaTatA ke samakSa caitanyazakti kA asaMgapanA liyaa| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga - 2, pRSTha 36 2. vahI, pRSTha 37-38 3. vahI, pRSTha 39 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 gAthA 31 isaprakAra jo koI muni dravyendriya, bhAvendriya aura unake viSayabhUta padArthoM ko jItatA hai, usakA saba jJeya-jJAyakasaMkaradoSa dUra ho jAtA hai| 'jAnane yogya vastu jJAyaka kI hai aura jAnanevAlA jJAyaka jAnane yogya vastu kA hai' - aisA jAnanA ajJAna hai. jJeyajJAyakasaMkaradoSa hai| ___ jar3a indriyA~, bhAvendriyA~ tathA bhagavAna aura bhagavAna kI vANI ityAdi indriyoM ke viSaya pararUpa hone se sva se bhinna hai; - aisA hote hue bhI ajJAnI unheM apanI mAnatA hai / kAraNa ki jisase lAbha huA mAne, use apanI mAne binA raha nahIM sktaa| yadi ve ajJAnI apane sUkSma caitanyasvabhAva kA avalambana leM, akhaNDa eka jJAyaka kA Azraya leM, asaMgasvabhAvI nija caitanya kA anubhava kareM to yaha sampUrNa doSa dUra ho sakatA hai| samajhAne ke lie kathana kareM to kathana meM krama par3atA hai, kintu jaba AtmA kA Azraya liyA jAtA hai, taba eka sAtha sabhI indriyA~ (dravyendriyA~, bhAvendriyA~ aura inake viSayabhUta padArtha) jIta lI jAtI haiM / jaba atisUkSma caitanyasvabhAva ke bala se dravyendriyoM ko jItatA hai, taba bhAvendriyoM aura indriyoM ke viSaya kA lakSya bhI chUTa jAtA hai| isIprakAra jaba paraviSayoM ko jItatA hai, taba bhI dravya kA hI lakSya hone se jar3a-indriyA~ va bhAvendriyA~ jIta lI jAtI haiN| ___ zarIra pariNAma ko prApta dravyendriyA~, khaNDa-khaNDajJAnarUpa bhAvendriyA~ aura indriyoM ke viSayabhUta padArtha kuTumba-parivAra, deva-zAstra-guru Adi sabhI parajJeya haiM aura jJAyaka svayaM bhagavAna AtmA svajJeya hai| viSayoM kI Asakti se una donoM kA eka jaisA anubhava hotA thA, nimitta kI ruci se jJeya-jJAyaka kA eka jaisA anubhava hotA thA; kintu 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga - 2, pRSTha 40 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana jaba bhedavijJAna se bhinnatA kA jJAna huA, taba jJeya - jJAyakasaMkara doSa dUra huaa| taba maiM to eka akhaNDa jJAyaka hU~, jJeya ke sAtha merA koI saMbaMdha nahIM hai aisA andara meM svasaMvedana jJAna huA / - isaprakAra yaha prathama prakAra kI stuti kA kathana huA / ' svAmIjI ke ukta kathana meM sabhI bAta pUrI taraha spaSTa ho gaI hai / mUlata: prakaraNa dehadevala meM virAjamAna bhagavAna AtmA deha se atyanta bhinna hai yaha cala rahA thA / bIca meM apratibuddha ziSya ne stutisAhitya kA AdhAra dekara deha aura AtmA ko eka batAne kA prayAsa kiyA / isakAraNa stuti kI bAta cala pdd'ii| - jaba AcAryadeva ne nayavibhAga dvArA use samajhAne kA prayAsa kiyA to vyavahAra stuti kI bAta spaSTa huii| 292 taba yaha prazna upasthita huA ki yadi deha ke AdhAra para kI gaI stuti vyavahArastuti hai to phira nizcayastuti kyA hai ? pariNAmasvarUpa 31,32 evaM 33vIM gAthA meM nizcayastuti kA svarUpa spaSTa kiyA jA rahA hai; jisameM 31vIM gAthA meM prathama prakAra kI nizcayastuti kI bAta jitendriyajina ke rUpa meM sAmane AI / para mUla bAta dRSTi se ojhala nahIM ho jAve; ataH jJeya - jJAyakaMsaMkaradoSa ke parihAra kI bAta sAmane AI aura usake mAdhyama se jJeya aura jJAyaka kI bhinnatA kI carcA A gii| isaprakAra yahA~ deha jJeya ke pratinidhi ke rUpa meM tathA dehadevala meM virAjamAna bhagavAna AtmA jJAyaka ke rUpa meM upasthita hai / isaprakAra yaha kAyA aura AtmA kI bhinnatA kI mUla bAta na kevala cala hI rahI hai, apitu vistAra se spaSTa ho rahI hai / 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga - 2, pRSTha 43 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 gAthA 31 kAyA aura AtmA kI bhinnatA kI mUla bAta ke sAtha-sAtha isa gAthA meM tIna bAteM spaSTa huI haiM; jo isaprakAra haiM - (1) apane AtmA ko zarIrapariNAma ko prApta dravyendriyoM, kSayopazamajJAnarUpa bhAvendriyoM evaM indriyoM ke viSayabhUta padArthoM se bhinna jAnakara use nijarUpa anubhava karanA hI indriyoM ko jItanA hai, jitendriyapanA hai| (2) dravyendriya, bhAvendriya evaM inake mAdhyama se jAne jAnevAle padArtha jJeya haiM aura nija bhagavAna AtmA jJAyaka hai| vaha jJAyaka bhagavAna AtmA ina jJeyoM se bhinna hai - yaha jAnakara nija AtmA meM ekatva kA anubhava karanA hI jJeya-jJAyakasaMkara doSa kA parihAra hai| (3) isaprakAra kI nirvikalpa-AtmAnubhUti hI prathama prakAra kI nizcaya stuti hai, jo samyagdRSTi dharmAtmA ke hI hotI hai| isaprakAra isa 31vIM gAthA meM jJeya-jJAyaka saMkaradoSa ke parihArapUrvaka honevAlI jitendriyajinarUpa prathamaprakAra kI nizcayastuti kA spaSTIkaraNa huaa| pavitratA prApta karane kA upAya svabhAva se to sabhI AtmAe~ paramapavitra hI haiM, vikRti mAtra paryAya meM hai| para jaba paryAya paramapavitra AtmasvabhAva kA Azraya letI hai, to vaha bhI pavitra ho jAtI hai| paryAya ke pavitra hone kA ekamAtra upAya paramapavitra AtmasvabhAva kA Azraya lenA hai| 'para' ke Azraya se paryAya meM apavitratA aura 'sva' ke Azraya se pavitratA prakaTa hotI hai| - dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 68 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 32-33 aba prazna upasthita hotA hai ki ise prathama prakAra kI nizcayastuti kyoM kahA jA rahA hai, kyA koI dUsara prakAra kI nizcayastuti bhI hotI hai? ___ hA~, hotI hai| nizcayastuti tIna prakAra kI hotI hai| prathama prakAra kI nizcayastuti kA digdarzana to 31vIM gAthA meM ho cukA hai aura aba 32vIM va 33vIM gAthA meM dUsarI va tIsarI nizcayastuti kI bAta hogii| ve gAthAe~ mUlata: isaprakAra haiM - jo mohaM tu jiNittA NANasahAvAdhiyaM muNadi aadN| taM jidamohaM sAhuM paramaTThaviyANayA beMti // 32 // jidamohassa du jaiyA khINo moho havijja saahuss| taiyA hu khINamoho bhaNNadi so NicchayavidUhi // 33 // ( harigIta ) moha ko jo jIta jAne jJAnamaya nij-aatmaa| jitamoha jina unako kaheM paramArtha jJAyaka-AtamA / / 32 // saba moha kSaya ho jAya jaba jitamoha samyak zramaNa kaa| taba kSINamohI jina kaheM paramArtha jnyaayk-aatmaa|| 33 // jo muni moha ko jItakara apane AtmA ko jJAnasvabhAva ke dvArA anya dravyabhAvoM se adhika jAnatA hai, bhinna jAnatA hai ; usa muni ko paramArtha ke jAnanevAle jitamoha kahate haiN| jisane moha ko jIta liyA hai, aise sAdhu ke jaba moha kSINa hokara sattA meM se naSTa ho, taba usa sAdhu ko nizcayanaya ke jAnakAra kSINamoha kahate haiN| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 gAthA 32.33 ___ yaha dUsarI va tIsarI nizcayastuti kA kathana hai / dRsarI stuti bhAvyabhAvakasaMkara doSa ke parihArapUrvaka hotI hai aura tIsarI stuti bhAvyabhAvaka bhAva ke abhAvapUrvaka hotI hai| cAritramohanIya karma ke udaya kA nimitta pAkara saMsArI AtmA rAga-dveSarUpa pariNamita hote haiN| isakAraNa udaya ko prApta cAritramohanIya karma huA bhAvaka aura usake udayAnusAra rAga-dveSarUpa pariNamita AtmA huA bhaavy| dhyAna rahe, sattA meM par3A huA sAmAnya mohanIya karma bhAvaka nahIM hai aura na hI sAmAnya rAga-dveSa bhAvya hI haiN| udaya yA udIraNA meM Aye huye mohanIya karma kI hI bhAvaka saMjJA hai aura rAgadveSarUpa pariNamita AtmA kI bhAvya saMjJA hai| akele rAga-dveSa to bhAva haiM, bhAvya nahIM; udayAgata mohakarmarUpa bhAvaka kA bhAvya to rAga-dveSarUpa pariNamita AtmA hI hai| ye bhAvya-bhAvaka zabda eka-dUsare kI apekSA rakhate haiN| jisaprakAra jJeya-jJAyaka zabda paraspara sApekSa haiM, usIprakAra ye bhAvya-bhAvaka zabda bhI paraspara sApekSa haiN| isa bAta ko spaSTa karate huye AcArya jayasena likhate haiM - "bhAvyo rAgAdipariNata AtmA, bhAvako raMjaka udayAgato mohastayorbhAvyabhAvakayoH zuddhajIvena saha saMkaraH saMyogaH saMbaMdha: sa eva doSaH / taM doSaM svasaMvedanajJAnabalena yo'sau pariharati sA dvitIyA stutiriti bhaavaarthH| ___ rAgAdirUpa pariNata AtmA bhAvya hai aura udaya meM AyA huA mohakarma bhAvaka hai, raMjaka hai| ina bhAvya aura bhAvaka-donoM kA zuddhajIva ke sAtha jo saMkara arthAt saMyoga hai, saMyoga saMbaMdha hai; vaha hI bhAvya-bhAvakasaMkara doSa hai| usa doSa kA jo puruSa svasaMvedana jJAna ke bala se parihAra karatA hai; vaha dUsarI stuti hai| - yaha bhAvArtha hai|" ukta paMktiyA~ samayasAra kI 32vIM gAthA kI AcArya jayasena dvArA kI gaI tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA kI haiN| isIprakAra kA bhAva 33vIM gAthA kI TIkA meM bhI vyakta kiyA gayA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana AcArya jayasena ke ukta kathana se yaha bAta atyanta spaSTa hai ki udayAgata mohakarma bhAvaka hai aura usake anusAra rAga-dveSa pariNata AtmA bhAvya hai, bhAvakarUpa dravyakarma aura bhAvyarUpa rAga-dveSamaya azuddha AtmA ina donoM kA zuddha AtmA ke sAtha saMbaMdha yA ekatva honA hI bhAvya-bhAvaka saMkaradoSa hai aura svasaMvedana jJAna ke bala se, svAnubhUti ke bala se, zuddhopayoga ke bala se bhAvakarUpa dravyamoha ko aura bhAvyarUpa bhAvamoha ko upazamita kara denA dvitIya nizcayastuti hai aura kSayakara denA tRtIya nizcayastuti hai / 296 jJeya - jJAyakasaMkara doSa ke parihAra meM zraddhA saMbaMdhI doSa to nikala gayA hai, mithyAtva to calA gayA hai; bhUmikAnusAra anantAnubaMdhI Adi kaSAyeM bhI calI gaI haiM; para abhI bhUmikAnusAra zeSa rAga-dveSa hote haiM / jJAnasvabhAva ke Azraya se unheM upazamita karanA bhAvya-bhAvakasaMkara doSa kA parihAra hai, jitamohapanA hai, moha ko jItanA hai; dUsare prakAra kI nizcayastuti hai / bhAvya-bhAvaka doSa ke parihAra meM rAga-dveSa kA upazama to huA hai; para unakA pUrNata: abhAva nahIM huA hai, Atyantika kSaya nahIM huA hai, jar3amUla se nAza nahIM huA hai, unakI sattA kA nAza nahIM huA hai| jJAnasvabhAva ke atyanta ugra Azraya se unheM jar3amUla se ukhAr3a denA, naSTa kara denA, kSaya kara denA bhAvya-bhAvaka bhAva kA abhAva hai, kSINamohapanA hai, moha kA nAza karanA hai; tIsare prakAra kI nizcaya stuti hai / pahale prakAra kI nizcayastuti ko jaghanya nizcayastuti, dUsare prakAra kI nizcayastuti ko madhyama nizcayastuti aura tIsare prakAra kI nizcayastuti ko utkRSTa nizcayastuti bhI kahate haiM / jina tIna prakAra ke hote haiM (1) jitendriya jina, (2) jitamoha jina aura (3) kSINamoha jina / -- Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 gAthA 32-33. samyagdRSTi jitendriya jina haiM, upazaNazreNIvAle jitamoha jina haiM aura kSapaka zreNIvAle kSINamoha jina haiM / vItarAgI sarvajJa bhagavAna jinavara haiM, jinezvara haiM / jJeya - jJAyakasaMkara doSa ke parihArapUrvaka honevAlI jitendriya jinarUpa prathama nizcayastuti cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna ke svasthAna- apramattabhAga taka hotI hai / bhAvya- bhAvakasaMkara doSa ke parihArapUrvaka honevAlI jitamoha jinarUpa dUsarI nizcayastuti upazamazreNIvAloM ke hotI hai aura bhAvya-bhAvaka bhAva ke abhAvapUrvaka honevAlI kSINamohajinarUpa tRtIya nizcayastuti kSapaka zreNIvAloM ke hotI hai| isaprakAra cauthe guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka nizcayastuti hotI hai / terahavA~ guNasthAna nizcayastuti kA phala hai / prazna -jitamoha to gyArahaveM guNasthAna kA nAma hai aura kSINamoha bArahaveM guNasthAna kA nAma hai / ataH jitamohajinarUpa dUsarI stuti gyArahaveM guNasthAna meM honI cAhiye aura kSINamohajinarUpa tIsarI stuti bArahaveM guNasthAna meM honI cAhiye / uttara - tuma ThIka kahate ho, bAta to aisI hI hai; kyoMki moha kA pUrNa upazama gyArahaveM guNasthAna meM hotA hai aura moha kA pUrNa nAza bArahaveM guNasthAna meM hotA hai; para moha kI vibhinna prakRtiyoM kA upazama aura kSaya AThaveM, nauveM aura dazaveM guNasthAna meM bhI hotA jAtA hai; ataH vahA~ bhI yathAsthAna jitakrodhajina, jitamAnajina, kSINakrodhajina, kSINamAnajina Adi kahA jA sakatA hai| cU~ki ye sabhI prakRtiyA~ mohakarma kI hI haiM; ataH unakI apekSA jitamohajina aura kSINamohajina kahane meM bhI koI Apatti nahIM honA cAhiye / dUsarI bAta yaha bhI to hai ki yadi cauthe se sAtaveM ke svasthAnaapramattabhAga taka jitendriyajinarUpa prathamastuti, gyArahaveM guNasthAna meM jitamoha jinarUpa dvitIyastuti aura bArahaveM guNasthAna meM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 samayasAra anuzIlana kSINamohajinarUpa tRtIyastuti kaheMge to phira sAtaveM ke sAtizayaapramattabhAga se dazaveM guNasthAna taka koI bhI stuti nahIM mAnI jaayegii| ataH moTe taura para yahI ThIka hai ki cauthe se sAtaveM ke svasthAnaapramattabhAga taka prathamastuti, upazama zreNIvAloM ko dvitIyastuti aura kSapaka zreNIvAloM ko tRtIyastuti kahA jaay| prazna -moha kI kina-kina prakRtiyoM kA kina-kina guNasthAnoM meM upazama va kSaya hotA hai? uttara -isa sambaMdha meM vistRta kathana karaNAnuyoga ke gommaTasArAdi graMthoM se jAnanA cAhiye; vahA~ ina sabakA vistRta vivecana kiyA gayA hai| yahA~ isa adhyAtma ke prakaraNa meM unakI vistRta carcA saMbhava nahIM hai, ucita bhI nahIM hai| ukta sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - "yaha stuti sAdhakabhAva hai aura vaha bArahaveM guNasthAna taka hI hotI hai| terahaveM guNasthAna meM stuti nahIM hotI; kyoMki terahavA~ guNasthAna, kevalajJAna to stuti kA phala hai| rAga se bhinna caitanyasvarUpa AtmA kA anubhava hone para samyagdarzana hotA hai - vaha pahalI stuti hai| aisA hote hue bhI samyagdRSTi ke karma ke udaya kI ora ke jhukAva se svayaM ke kAraNa bhAvakarma ke nimitta se vikArI bhAvya hotA hai / yaha bhAvya-bhAvakasaMkara doSa hai tathA karma ke udaya kA lakSya chor3akara akhaNDa, eka caitanyaghana prabhu ke sanmukha hokara usameM apane upayoga kA jur3Ana karane se upazamabhAva dvArA jJAnI usa moha ko jItatA hai / - yaha dUsare prakAra kI nizcayastuti hai| prathama prakAra kI stuti meM samyagdarzana sahita Ananda kA anubhava hai aura dUsare prakAra kI nizcaya stuti meM bhAvaka mohakarma ke udaya ke 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga - 2, pRSTha 58 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 gAthA 32-33 jijJAsu pAThakoM ko ukta prakaraNa kA gaharAI se adhyayana karanA cAhie / lekhaka kI anya kRti " tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha' meM bhI deva-zAstra-guru ke svarUpa para vicAra karate hue Adhunika bhakti meM samAgata vikRtiyoM para prakAza DAlA gayA haiM / jijJAsA zAnta karane ke lie usakA adhyayana bhI upayogI hai / - jitamohajina aura kSINamohajina ke svarUpa kA pratipAdana karanevAlI ina gAthAoM ke bhAva ko AtmakhyAti TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai " "jo muni phala dene kI sAmarthya se udayarUpa hokara bhAvakapane se pragaTa hote hue mohakarma ke anusAra pravRttivAle bhAvyarUpa apane AtmA ko bhedajJAna ke bala se dUra se hI alaga karake - isaprakAra moha kA balapUrvaka tiraskAra karake, samasta bhAvya- bhAvakasaMkara doSa dUra karake ekatva meM TaMkotkIrNa, vizva ke Upara tirate hue, pratyakSa udyotapane se sadA aMtaraMga meM prakAzamAna, avinazvara, svataH siddha aura paramArtharUpa bhagavAna jJAnasvabhAva ke dvArA paramArtha se sarva anyadravyoM se bhinna apane AtmA kA anubhava karate haiM; ve nizcaya se jitamohajina haiM / yaha dUsarI nizcayastuti hai / -- - pUrvoktavidhAna se AtmA meM se moha kA tiraskAra karake, pUrvokta jJAnasvabhAva ke dvArA anya dravyoM se bhinna AtmA kA anubhava karane se jo AtmA jitamoha huA hai; jaba vahI AtmA apane svabhAva kI bhAvanA kA bhalIbhA~ti avalambana karake moha kI saMtati kA aisA Atyantika vinAza karatA hai ki phira usakA udaya hI na ho, isaprakAra bhAvakarUpa moha pUrNataH kSINa ho; taba bhAvya-bhAvaka bhAva kA abhAva hone se ekatva meM TaMkotkIrNa paramAtmA ko prApta huaa| vaha AtmA kSINamohajina kahalAtA hai / yaha tIsarI nizcayastuti hai / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 302 gAthAoM meM jahA~ 'moha' pada kA prayoga huA hai, usake sthAna para rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zabdoM ko rakhakara gyAraha-gyAraha gAthAyeM banAkara; unakA bhI isIprakAra vyAkhyAna karanA tathA karNa, cakSu, ghrANa, rasanA aura sparzana - ina pA~ca indriyoM ko bhI 'moha' pada ke sthAna para rakhakara indriyasUtra ke rUpa meM pA~ca-pA~ca gAthAyeM pRthak se banAnA aura unakA bhI pUrvavat vyAkhyAna krnaa| isaprakAra ina gAthAoM ke anusAra 16-16 gAthAyeM banAkara vistAra se vyAkhyAna krnaa| isIprakAra ina 16-16 sUtroM ke alAvA bhI vicAra kara lenaa|" yahA~ AcAryadeva 32vIM aura 33vIM gAthA ke AdhAra 16-16 gAthAyeM banAkara unakI vyAkhyA bhI isIprakAra karane kA Adeza de rahe haiM, jisase hameM jitamohaMjina ke samAna jitarAgajina, jitadveSajina, jitakrodhajina, jinamAnajina Adi kA tathA kSINamohajina ke samAna kSINarAgajina, kSINadveSajina, kSINakrodhajina, kSINamAnajina Adi kA svarUpa bhI khyAla meM aayegaa| ___ namUne ke rUpa meM gAthAoM meM parivartana isaprakAra kiyA jA sakatA hai - ( harigIta ) rAga ko jo jIta jAne jJAnamaya nija aatmaa| jitarAgajina unako kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa|| dveSa ko jo jIta jAne jJAnamaya nija aatmaa| jitadveSa jina unako kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa|| krodha ko jo jIta jAne jJAnamaya nija aatmaa| jitakrodhajina unako kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa|| mAna ko jo jIta jAne jJAnamaya nija aatmaa| jitamAnajina unako kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa|| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 gAthA 32-33 ukta gAthAe~ 32vIM gAthA kA rUpAntaraNa hai| 33vIM gAthA kA rUpAntaraNa isaprakAra hogA - ( harigIta ) | saba rAgakSaya ho jAya jaba jitarAga samyak zramaNa kaa| taba kSINarAgI jina kaheM paramArtha jJAyaka AtamA / / saba dveSa kSaya ho jAya jaba jitadveSa samyak zramaNa kaa| taba kSINadveSI jina kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa|| saba krodhakSaya ho jAya jaba jitakrodha samyak zramaNa kaa| taba kSINakrodhI jina kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa|| saba mAnakSaya ho jAya jaba jitamAna samyak zramaNa kaa| taba kSINamAnI jina kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa|| namUne ke rUpa meM yahA~ 32vIM va 33vIM gAthA ke hindI padyAnuvAda kI cAra-cAra gAthAyeM banAkara batAI gaI haiN| inhIM ke anusAra anya gAthAe~ bhI banAI jA sakatI haiM / vyAkhyA bhI jisaprakAra 32vIM va 33vIM gAthA kI kI gaI hai, usIprakAra inakI bhI kI jA sakatI hai| adhyAtmaruci sampanna pratyeka abhyAsI ko yaha saba karanA cAhie, Alasya nahIM karanA cAhie; kyoMki isaprakAra karane se jJAna meM spaSTatA hotI hai, viSaya-vastu samajhane meM suvidhA rahatI hai, bAta dhAraNA meM baiThatI hai, pariNAmoM meM nirmalatA hotI hai, AcAryadeva kI AjJA kA pAlana hotA hai| AdhyAtmikasatpuruSa pUjya zrIkAnajIsvAmI ne ina gAthAoM para pravacana karate samaya inakI 16 gAthAoM ke rUpa meM vyAkhyA kI hai; jo mUlata: paThanIya hai / namUne ke rUpa meM usakA saMkSipta sAra isaprakAra hai___ "gAthA sUtra meM eka moha kA hI nAma liyA hai| usameM 'moha' pada badalakara rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana-vacanakAya - ina padoM ko rakhakara gyAraha sUtroM kA bhinna-bhinna rUpa meM vyAkhyAna karanA caahie| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 samayasAra anuzIlana yadyapi cAritramoha kA udaya to karma meM AyA; kintu samyagdRSTi jJAnI kA AtmA bhI usakA anusaraNa karake paryAya meM rAga-dveSarUpa hone kI yogyatAvAlA hai / isa kAraNa karma ke udaya ke anusAra jo paryAya meM rAgadveSa hote haiM; vaha saMkaradoSa hai / jaba jJAyakasvabhAva ke ugra Azraya se jJAnI kA karmodaya kI ora kA jhukAva chUTakara para se pRthakatA ho jAtI hai aura usase rAga-dveSa utpanna nahIM hote, balki arAgI-adveSIvItarAgI pariNAma pragaTa hote haiM, use rAga-dveSa kA jItanA kahate haiN| rAga va dveSa meM cAroM kaSAyeM A jAtI haiN| krodha tathA mAna dveSarUpa haiM tathA mAyA aura lobha rAgarUpa haiM / yadyapi cAritramoha kA udaya to jar3a meM AtA hai; tathApi samakitI va muni ke bhI cAritramoha ke cAroM hI prakAra ke karmodaya kA anusaraNa karake kaSAyarUpa pariNamana karane kI yogyatA hai / yahA~ kaSAya pragaTa huI, pazcAt jItakara chor3a detA hai - aisA nahIM samajhanA; parantu kaSAya utpanna hI nahIM hone detA hai - yaha samajhanA caahie| kaSAya ke udaya kI ora kA lakSya chor3akara svabhAva ke lakSya se svabhAva kA anusaraNa karate hue bhAvaka-bhAvya kA bhedajJAna hotA hai, isakAraNa bhAvya kaSAya utpanna hI nahIM hotI hai| use hI kaSAya kA jItanA kahA hai|" ukta kathana meM svAmIjI ne moha ke sthAna para rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha - ina chaha ko rakhakara inheM jItane kI vyAkhyA prastuta kI hai| isIprakAra unhoMne Age karma, nokarma Adi ko bhI spaSTa kiyA hai| karma meM AThoM karmoM ke AdhAra para spaSTIkaraNa kiyA hai / pA~ca indriyoM kI bAta ko bhI samajhAyA hai| / ukta sampUrNa spaSTIkaraNa se yaha acchItaraha samajhA jA sakatA hai ki ina gAthAoM ke AdhAra para 16-16 gAthAyeM kisaprakAra banAnA aura unakI vyAkhyA kaise karanA? 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga - 2, pRSTha 60.61 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 gAthA 32-33 prazna - TIkA meM yaha kahA gayA thA ki isaprakAra 16 - 16 sUtra banAkara vyAkhyA karanA cAhiye tathA aura bhI vicAra lenA cAhiye / isa aura bhI vicAra lene se kyA Azaya hai ? kyA 16 - 16 gAthAoM se adhika gAthAyeM banAI jA sakatI haiM ? yadi hA~ to kisaprakAra ? uttara - hAsyAdi nau nokaSAyoM ke AdhAra para bhI nau-nau gAthAyeM banAI jA sakatI haiM, ve isaprakAra hoMgI ( harigIta ) hAsya ko jo jIta jAne jJAnamaya nija-AtamA / jitahAsyajina unako kaheM paramArtha jJAyaka - AtamA // ratI ko jo jIta jAne jJAnamaya nija AtamA / jitaratIjina unako kaheM paramArtha jJAyaka - AtamA // arati ko jo jIta jAne jJAnamaya nija - AtamA | jita - aratijina unako kaheM paramArtha jJAyaka - AtamA // ukta gAthAyeM 32vIM gAthA kA rUpAntaraNa haiM / 33vIM gAthA kA rUpAntaraNa isaprakAra hogA -- ( harigIta ) saba hAsya kSaya ho jAya jaba jitarAga samyak zramaNa kA / taba kSINahAsyI jina kaheM paramArtha jJAyaka - AtamA // saba ratI kSaya ho jAya jaba jitaratI samyak zramaNa kI / taba kSINaratI jina kaheM paramArtha jJAyaka - AtamA // saba arati kSaya ho jAya jaba jita- arati samyak zramaNa kI / taba kSINa - arati jina kaheM paramArtha jJAyaka AtamA // jisaprakAra yahA~ hAsyAdi kaSAyoM ke AdhAra para ye tIna-tIna gAthAyeM banAI haiM, usIprakAra zeSa chaha-chaha bhI banA lenA cAhiye / inake atirikta aura bhI gAthAyeM banAI jA sakatI haiN| isaprakAra 26vIM gAthA meM AraMbha huA stuti kA prakaraNa nizcayavyavahAra stuti kI vistRta vyAkhyA ke uparAnta samApta hotA hai / ata: Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 306 AcArya amRtacandradeva isa prakaraNa ke upasaMhArarUpa meM do kalaza kAvya likhate haiM, jinameM sampUrNa vastu kA upasaMhAra karate hue niSkarSa prastuta karate haiN| ( zArdUlavikrIDita ) ekatvaM vyavahArato na tu punaH kAyAtmanonizcayAnuH stotraM vyavahArato'sti vapuSaH stutyA na tattattvataH / stotraM nizcayatazcito bhavati citstutyaiva saivaM bhave - naatstiirthkrstvottrblaadektvmaatmaaNgyoH||27|| - ( harigIta ) isa AtamA ara deha kA ekatva basa vyavahAra se| yaha zarIrAzrita stavana bhI isalie vyavahAra se| paramArtha se stavana hai cidbhAva kA hI anubhvn| paramArtha se to bhinna hI haiM deha ara caitanyaghana // 27 // zarIra aura AtmA ke vyavahAranaya se ekatva hai, kintu nizcayanaya se nhiiN| isalie zarIra ke stavana se AtmA kA stavana vyavahAra se hI kahalAtA hai, nizcayanaya se nhiiN| nizcayanaya se to cetana ke stavana se hI cetana kA stavana hotA hai| aura vaha cetana kA nizcaya stavana yahA~ jitendriya, jitamoha aura kSINamoha rUpa se jaisA kahA hai, vaisA hI hotA hai| isaprakAra ajJAnI ne tIrthaMkaroM ke vyavahAra stavana ke AdhAra para jo prazna khar3A kiyA thA; usakA nayavibhAga se isaprakAra uttara diyA hai; jisake bala se yaha siddha huA ki AtmA aura zarIra meM nizcaya se ekatva nahIM hai| isa kalaza kI bhAvAnuvAda kavivara banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra karate haiM - Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 kalaza 27 28 ( kavitta ) tana cetana vivahAra eka se, nihacai bhinna-bhinna haiM dor3a | tanakI thuti vivahAra jIvadhuti, niyatadRSTi mithyAdhuti soi // jina so jIva jIva so jinavara tana jina eka na mAnai koi / tA kAraNa tana kI saMstuti sauM jinavara kI saMstuti nahiM hoi // vyavahAranaya se jar3a zarIra aura cetana AtmA eka hI haiM; parantu nizcayanaya se donoM bhinna-bhinna hI haiM / isalie zarIra ke AdhAra para kI gaI stuti vyavahAra stuti hai; nizcayanaya kI dRSTi se vaha stuti mithyAstuti hai| jinadeva jIva haiM aura jIva hI jinadeva haiN| zarIra aura jinadeva ko koI bhI eka nahIM mAnatA hai / isakAraNa jinadeva ke zarIra ke guNoM ke AdhAra para kI gaI stuti jinadeva kI stuti nahIM ho sakatI hai / isa kalaza meM sampUrNa prakaraNa ke niSkarSa ko atyanta sIdhI aura sapATa bhASA meM prastuta kara diyA gayA hai ki nizcaya se AtmA aura zarIra kisI bhI rUpa meM eka nahIM haiM; bhinna-bhinna hI haiM / ataH isa kalaza ke sandarbha meM kucha bhI kahanA Avazyaka pratIta nahIM hotA / ( mAlinI ) iti paricitatatvairAtmakAyaikatAyAM / nayavibhajanayuktyA'tyantamucchAditAyAm // avatarati na bodho bodhamevAdya kasya / svarasarabhasakRSTaH prasphuTanneka eva // 28 // ( harigIta ) isa AtamA ara deha ke ekatva ko naya yukti se / nirmUla hI jaba kara diyA tattvajJa munivaradeva ne // yadi bhAvanA hai bhavya to phira kyoM nahIM saddbodha ho / bhAvollasita AtmArthiyoM ko niyama se saddbodha ho // 28 // jaba tattva se paricita munirAjoM ne AtmA aura zarIra ke ekatva ko isaprakAra nayavibhAga kI yukti dvArA jar3amUla se ukhAr3a pheMkA hai; taba Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana niMjarasa ke vega se AkRSTa hue prasphuTita kisa puruSa ko vaha jJAna tatkAla hI yathArthapane ko prApta na hogA ? 308 isa kalaza ke mAdhyama se AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki jaba sarvajJadeva naM. tattvamarmajJa AcAryoM ne jJAnI dharmAtmAjanoM ne nayavibhAga ke dvArA zarIra aura AtmA ke ekatva ko jar3amUla se hI ukhAr3a pheMkA hai, pUrItaraha nirasta kara diyA hai to phira aisA kauna vyakti hai ki jisakI samajha meM deha bhinna hai aura AtmA bhinna hai, yaha bAta nahIM Ave / tAtparya yaha hai ki jise nijarasa kA rasa hai, jo nijarasa ke vega se AkRSTa hai, prasphuTita hai, sphurAyamAna hai, utsAhita hai; use to yaha bAta avazya hI samajha meM A jAvegI / yaha kahakara AcAryadeva ne AtmarasikoM para aTUTa AsthA vyakta kI hai, sAtha hI yaha bhI kaha diyA hai ki jisakI samajha meM aba bhI na Ave to samajhanA cAhie ki vaha Atmarasika hI nahIM hai, Atmarasa use AkarSita hI nahIM karatA hai, AtmA kI prApti ke lie usakA vIrya ullasita hI nahIM hotA hai, sphurAyamAna hI nahIM hotA hai / yaha kahakara AcAryadeva isa prakaraNa ko yahI samApta karanA cAhate haiM; kyoMki isa kalaza ke bAda hI AcArya amRtacandradeva tatkAla likhate haiM ki " ityapratibuddhoktinirAsaH - isaprakAra apratibuddha ne 26vIM gAthA meM jo yukti rakhI thI, usakA nirAkaraNa kara diyaa|" isaprakAra hama dekhate haiM ki 26vIM gAthA se Arambha aura 33vIM gAthA para samApta isa prakaraNa meM nizcaya stuti aura vyavahAra stuti kA svarUpa to spaSTa huA hI hai; sAtha meM AtmA aura zarIra kI abhinnatA aura bhinnatA kA svarUpa bhI bhalI-bhA~ti spaSTa ho gayA hai / ukta prakaraNa kA gaharAI se maMthana karane para AtmA aura deha ke ekatva kA vyAmoha nizcita rUpa se TUTegA aura dehAdi parapadArthoM meM se apanApana TUTakara nija bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita hogA / * Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 34-35 AtmakhyAti TIkA meM 34vIM gAthA kI jitanI lambI utthAnikA likhI gaI hai, utanI lambI utthAnikA zAyada hI kisI anya gAthA kI likhI gaI hogii| vaha utthAnikA isaprakAra hai : isaprakAra yaha ajJAnIjIva anAdikAlIna moha kI saMtAna se nirUpita AtmA aura zarIra ke ekatva ke saMskAra se atyanta apratibuddha thA; aba vaha tattvajJAnarUpa jyoti ke pragaTa udaya hone se netra ke vikAra kI bhA~ti paTalarUpa AvaraNakarmoM ke bhalIbhA~ti ughar3a jAne se pratibuddha ho gayA aura apane Apako svayaM se hI sAkSAt dRSTA jAnakara, zraddhAnakara, usI kA AcaraNa karane kA icchuka hotA huA pUchatA hai ki isa AtmA ko anya dravyoM kA pratyAkhyAna kyA hai?" 66 isI prazna ke uttara meM AcAryadeva ye (34vIM aura 35vIM) gAthAyeM likhate haiM / ukta utthAnikA meM kahA gayA hai ki anAdi se to yaha AtmA zarIra aura AtmA ko eka hI mAna rahA thA, AtmA aura deha ke atyanta dRr3ha ekatva ke saMskAra se atyanta apratibuddha thA, ajJAnI thA; para aba isane tattvajJAna kI jyoti ke prabhAva se AvaraNa haTa jAne se apane jJAtAdRSTA svabhAva ko jAna liyA, pahicAna liyA hai; ataH aba use AcaraNa meM bhI utAranA cAhatA hai / isalie aba yaha anya dravyoM ke tyAga kA svarUpa jAnanA cAhatA hai, vidhi jAnanA cAhatA hai; isakAraNa atyanta vinayapUrvaka pUchatA hai ki he prabho ! pratyAkhyAna kA vAstavika svarUpa kyA hai, pratyAkhyAna kI vAstavika vidhi kyA hai ? yahA~ netra kA udAharaNa dekara bAta spaSTa kI gaI hai ki jisaprakAra vikRta A~khoM se raMga sahI dikhAI nahIM dete; para netravikAra dUra ho jAne Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 310 para sabakucha sApha-sApha dikhAI dene lagatA hai ; usIprakAra javataka AtmA apratibuddha thA, tabataka para meM apanatva bhAsita hotA thA, deha aura AtmA meM ekatva bhAsita hotA thA; para aba vaha pratibuddha ho gayA hai; ata: savakucha spaSTa ho gayA hai| isalie aba vaha para se chuTakArA pAnA cAhatA hai| yahI kAraNa hai ki vaha pratyAkhyAna ke, tyAga ke sahI svarUpa ke bAre meM jAnanA cAhatA hai| pratyAkhyAna kI, tyAga kI vidhi jAnanA cAhatA hai| __ aise ziSya kI jijJAsA zAnta karane ke lie AcAryadeva 34vIM va 35vIM gAthA meM pratyAkhyAna kA svarUpa aura vidhi sodAharaNa spaSTa karate haiM, jo isaprakAra hai : savve bhAve jamhA paccakkhAI pare tti nnaaduunnN| tamhA paccakkhANaM NANaM NiyamA muNedavvaM // 34 // jaha NAma kovi puriso paradavvamiNaM ti jANiduM cydi| taha savve parabhAve NAUNa vimuJcade NANI // 35 // ( harigIta ) parabhAva ko para jAnakara parityAga unakA jaba kreN| taba tyAga ho basa isalie hI jJAna pratyAkhyAna hai||34|| jisataraha koI puruSa para jAnakara para prityje| basa usataraha para jAnakara parabhAva jJAnI parityaje // 35 // jisakAraNa yaha AtmA apane AtmA se bhinna samasta parapadArthoM kA 've para haiM' - aisA jAnakara pratyAkhyAna karatA hai, tyAga karatA hai ; usI kAraNa pratyAkhyAna jJAna hI hai| - aisA niyama se jAnanA caahie| tAtparya yaha hai ki apane jJAna meM tyAgarUpa avasthA honA hI pratyAkhyAna hai, tyAga hai; anya kucha nhiiN| jisaprakAra loka meM koI puruSa paravastu ko 'yaha paravastu hai' - aisA jAnakara paravastu kA tyAga karatA hai; usIprakAra jJAnI puruSa samasta paradravyoM ke bhAvoM ko 'ye parabhAva haiM' -- aisA jAnakara chor3a dete haiN| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 gAthA 34-35 ina gAthAoM meM pratyAkhyAna kA vAstavika svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| pratyAkhyAna kA artha tyAga hotA hai| vAstavika tyAga to parapadArthoM ko 'para' jAnanA hI hai| jaba hamane yaha jAna liyA ki ye padArtha mujhase bhinna haiM, para haiM to unakA tyAga ho hI gayA; kyoMki tyAga karane ke lie yaha jAnane ke atirikta aura kyA karanA hai? prazna - kyA unheM chor3anA nahIM par3egA? / uttara -jaba unakA grahaNa hI nahIM huA hai to phira chor3ane kA prazna hI kahA~ khar3A hotA hai| unheM to mAtra apanA jAnA gayA thA, unakA grahaNa to saMbhava hI nahIM hai ; kyoMki AtmA meM eka 'tyAgopAdAnazUnyatva' nAma kI zakti hai; jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA para ke grahaNatyAga se zUnya hai| yaha zakti batAtI hai ki AtmA meM aisA koI svabhAva hI nahIM hai ki jisake kAraNa vaha parapadArthoM kA grahaNa aura tyAga kre| Ajataka isa AtmA ne kisI parapadArtha kA grahaNa kiyA hI nahIM hai to phira tyAga bhI kisakA kare ? isane to apane ajJAna se para ko mAtra apanA jAnA thA, mAnA thaa| isake isa jAnane-mAnane ke kAraNa yaha to ajJAnI ho gayA, mithyAdRSTi ho gayA; para koI padArtha isakA huA nahIM, ho sakatA nhiiN| ata: para ke tyAga kI koI samasyA nahIM hai; mAtra jina padArthoM ko ajJAna se apanA jAnA-mAnA hai; unheM apanA jAnanAmAnanA hI chor3anA hai, yahI para kA tyAga hai; isakAraNa pratyAkhyAna bhI jJAna hI hai, isase anya kucha nhiiN| para ko apanA jAnanA-mAnanA tyAganA hI saccA tyAga hai, pratyAkhyAna hai / yahI batAnA ina gAthAoM kA mUla pratipAdya hai| ina gAthAoM ke bhAva ko AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gAyA "yaha jJAtA-dRSTA bhagavAna AtmA anyadravyoM ke svabhAva se honevAle anya samasta parabhAvoM ko, apane svabhAvabhAva se vyApta na hone ke kAraNa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana pararUpa jAnakara tyAga detA hai; isalie yaha siddha huA ki jo pahale jAnatA hai, vahI bAda meM tyAga karatA hai; anya koI tyAga karanevAlA nahIM hai / isaprakAra AtmA meM nizcaya karake pratyAkhyAna ke samaya pratyAkhyAna karane yogya parabhAva kI upAdhimAtra se pravartamAna tyAga ke kartRttva kA nAma hone para bhI paramArtha se dekhA jAya to parabhAva ke tyAga ke kartRtva kA nAma apane ko nahIM hai; kyoMki svayaM to jJAnasvabhAva se cyuta nahIM huA hai / isalie pratyAkhyAna jJAna hI hai - aisA anubhava karanA cAhie / / - jisaprakAra koI puruSa dhobI ke ghara se bhramavaza dUsare kA vastra lAkara, use apanA samajhakara or3hakara so rahA hai aura apane Apa hI ajJAnI ho rahA hai; kintu jaba dUsarA vyakti usa vastra kA chora pakar3akara khIMcatA hai, use naMgA kara kahatA hai ki 'tU zIghra jAga, sAvadhAna ho, yaha merA vastra badale meM A gayA hai; ataH mujhe de de' kaha gaye isa vAkya ko sunatA huA vaha usa vastra kI sarvacinhoM se bhalI-bhAMti parIkSA karake 'avazya yaha vastra dUsare kA hI hai' * aisA jAnakara jJAnI hotA huA usa vastra ko zIghra hI tyAga detA hai / taba bArambAra - - 312 - isIprakAra AtmA bhI bhramavaza paradravya ke bhAvoM ko grahaNa karake, unheM apanA jAnakara, apanA mAnakara, apane meM ekarUpa karake so rahA hai aura apane Apa ajJAnI ho rahA hai| kintu jaba zrIguru parabhAva kA viveka karake, bhedajJAna karake; use eka AtmabhAvarUpa karate haiM aura kahate haiM ki 'tU zIghra jAga, sAvadhAna ho, yaha terA AtmA eka jJAnamAtra hI hai, anya saba paradravya ke bhAva haiM '; taba bArambAra kahe gaye isa Agama vAkya ko sunatA huA vaha samasta sva-para ke cinhoM se bhalI-bhAMti parIkSA karake, 'avazya ye bhAva parabhAva hI haiM, maiM to eka jJAnamAtra hI yaha jAnakara, jJAnI hotA huA sarva parabhAvoM ko tatkAla hI chor3a detA hai / " * Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 gAthA 34-35 yahA~ dhobI ke ghara se bhramavaza bhUla se lAye gaye vastra ko apanA mAnakara sonevAle puruSa aura use jagAkara vastusthiti kA jJAna karAnevAle puruSa kA udAharaNa dekara yaha samajhAyA gayA hai ki yaha AtmA anAdi se hI parapadArthoM ko apanA mAnakara svayaM ajJAnI ho rahA hai, kintu jaba sadguru samajhAte haiM ki he bhAI; ye parabhAva tere nahIM haiM, tU to inase bhinna jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA hai; taba sadguru ke bArambAra samajhAne se saceta huA yaha AtmA samasta parapadArthoM se ekatvabuddhi chor3a detA hai, apanApana tor3a detA hai, usase mu~ha mor3a letA hai aura apane meM apanApana jor3a letA hai / yaha sampUrNa kriyA-prakriyA jJAna meM hI sampanna hotI hai; kyoMki parapadArtha to apane kabhI hue hI nahIM hai, mAtra unheM apanA jAnA thA, aura aba unheM apanA jAnanA chor3a diyA hai| ataH sabakucha jJAna meM hI ghaTita huA hai| ata: jJAna hI pratyAkhyAna hai| isa bAta ko kavivara paNDita banArasIdAsajI isaprakAra vyakta karate haiM - ( savaiyA ikatIsA ) jaisaiM koU jana gayau dhobI kai sadana tina, pahiryo parAyau vastra merau mAni rahyau hai| dhanI dekhi kahyau bhaiyA yaha tau hamArau vastra, cIn, pahicAnata hI tyAgabhAva lahyau hai| taisaiM hI anAdi pudgala sauM saMyogI jIva, saMga ke mamatva sauM vibhAvatA maiM bahyau hai| bhedajJAna bhayau jaba Apau para jAnyau taba, nyArau parabhAva sauM svabhAva nija gahyau hai // 32 // jisaprakAra koI vyakti dhobI ke ghara se dUsare ke vastra ko le AyA aura use apanA mAnakara pahana liyaa| jaba usa vastra ke mAlika ne kahA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 samayasAra anuzIlana ki yaha vastra to merA hai| usake yaha kahane para cinhoM se pahicAnate hI usameM tyAga bhAva A jAtA hai / usIprakAra yaha AtmA anAdikAla se hI pudgala ke saMyoga meM hai aura use apanA mAnakara vibhAvabhAvoM meM baha rahA hai; kintu jaba bhedajJAna huA to apane aura parAye kI pahicAna ho gaI aura usI samaya parabhAva se nyArA ho gayA aura svabhAva meM A gyaa| ukta sampUrNa kathana meM eka bAta para vizeSa bala diyA jA rahA hai ki jisaprakAra yaha patA calate hI ki 'yaha vastra merA nahIM hai', tatkAla hI tyAgabhAva A jAtA hai; jAnane, pahicAnane aura tyAgabhAva Ane meM samayabheda nahIM hai, tInoM eka kAla meM hI hote haiM / isIprakAra parapadArthoM aura unake bhAvoM ko jaba pararUpa jAnate haiM to usI samaya unase apanApana TUTa jAtA hai aura unake tyAga kA bhAva A jAtA hai / yaha bAta alaga hai ki tatkAla usa vastra ko vaha vyakti chor3a na pAve; kyoMki jabataka dUsare vastra kI vyavasthA na ho jAve, tabataka lAja kI surakSA ke lie kadAcit use or3he rahanA par3e, to bhI usameM se apanApana TUTa jAtA hai, tyAgabhAva A jAtA hai / usIprakAra rAgAdi bhAvoM ko para jAna lene para bhI kucha kAlataka rAgAdibhAvoM kA saMyoga dekhA jA sakatA hai, para unase apanApana pUrI taraha TUTa jAtA hai / jaba apanApana chUTa gayA to eka dina ve bhI avazya chUTa jAveMge / hA~, eka bAta yaha bhI to hai ki unase apanApana TUTate hI anantAnubaMdhI saMbaMdhI rAga bhI niyama se chUTa jAtA hai; kyoMki mithyAtva ke sAtha anantAnubaMdhI kaSAya bhI jAtI hI hai / ata: yaha sunizcita hI hai ki zraddhA, jJAna aura cAritra kI zuddhi eka sAtha hI AraMbha hotI hai| inakI pUrNatA meM kAlabheda ho sakatA hai; para AraMbha meM, utpatti meM kalamaMda nahIM hotA / samyagdarzana caturthaguNasthAna meM hI pUrNa ho jAtA hai, kyoMki kinhIM - kinhIM ko kSAyika samyagdarzana cauthe guNasthAna meM hI ho jAtA hai| jJAna Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 bhI samyaka to cauthe guNasthAna meM ho jAtA hai, para usakI pUrNatA terahaveM guNasthAna meM hotI hai; kyoMki kSAyikajJAna kI prApti kevalajJAna kI prApti, sarvajJatA kI prApti terahaveM guNasthAna meM hotI hai| isIprakAra samyak cAritra kI pUrNatA bArahaveM guNasthAna meM hotI hai; kyoMki pUrNa vItarAgatA vahIM pragaTa hotI hai / cAritramAhanIya kA nAza dazaveM guNasthAna ke anta meM hotA hai aura usake bAda tatkAla vArahaveM guNasthAna meM kSAyikacAritra pragaTa ho jAtA hai / F isaprakAra samyagdarzana, jJAna aura cAritra inakI utpatti, inakA AraMbha to ekasAtha hotA hai; para pUrNatA meM kAlabheda par3atA hai| prazna - yahA~ to Apa kaha rahe haiM ki jAnane aura tyAgane meM kAlabheda nahIM hai aura AtmakhyAti meM kahA thA ki jo pahale jAnatA haiM, vahI bAda meM tyAga karatA hai| ina donoM kathanoM meM paraspara virodha kyoM hai ? gAthA 34.35 uttara - koI virodha nahIM hai; kyoMki jisa samaya para se bhinnatA kA jJAna hotA hai, usI samaya tyAgabhAva bhI A jAtA hai / yahA~ kAraNakArya saMbaMdha batAne ke lie hI aisA kahA hai ki jo pahale jAnatA hai, vahI bAda meM tyAga karatA hai / - - isIprakAra kA prazna uThAkara svAmIjI usakA samAdhAna isaprakAra karate haiM - "prazna jo pahale jAnatA hai, vahI bAda meM tyAga karatA hai; dUsarA koI tyAganevAlA nahIM hai / isakA kyA artha hai ? 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga - 2, uttara - jJAnasvabhAva meM vibhAva yA vikalpa vyApane yogya nahIM hai * aisA jAnanevAlA jJAtApuruSa vibhAvarUpa nahIM pariNamatA, taba use hI rAga ko tyAganevAlA kahA jAtA hai / " pRSTha 81 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 316 jAnanevAlA aisA jAnatA hai ki maiM to svabhAva se dekhane-jAnanevAlA huuN| puNya-pApa ke bhAva mere svabhAva nahIM hone se parabhAva haiM / ata: unheM jAnakara unakA tyAga karatA hai, arthAt vahA~ se haTakara svarUpa meM ThaharatA hai| isIkAraNa jo pahale jAnatA hai, vahIM pIche tyAga karatA hai - aisA kahA hai|" __ AtmakhyAti meM jahA~ yaha likhA hai ki jo pahale jAnatA hai, vahI bAda meM tyAga karatA hai; vahIM anta meM niSkarSa ke rUpa meM yaha bhI likhA hai ki jJAna hI pratyAkhyAna hai / jaba jJAna hI pratyAkhyAna hai to phira jJAna aura pratyAkhyAna meM, jAnane aura tyAgane meM kAlabheda kaise ho sakatA hai? ___ AtmakhyAti kI yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki parabhAva ke tyAga ke kartRtva kA nAma hone para bhI paramArtha se parabhAva ke tyAga ke kartRtva kA nAma bhI nahIM hai| vastuta: bAta yaha hai ki AtmA ne parabhAva ko jaba grahaNa hI nahIM kiyA hai, taba tyAga kI bAta bhI kaise ho sakatI hai? ajJAna se paravastu ko apanI jAnA thA, mAnA thA; isalie para ko nija jAnane-mAnane kA hI tyAga hotA hai / usameM bhI karanA kyA hai? mAtra yaha jAnanA hI to hai ki parabhAva mere nahIM hai| yaha jAnane kA nAma hI tyAga hai / isaprakAra jAnanA hI to tyAga ThaharA, jAnane ke atirikta aura kyA karanA hai, jise tyAga karanA kahA jAya? isa bAta ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ kahate haiM ki samyagdRSTi ke jo asthiratA kA rAgarUpa pariNamana hai ; usa rAgarUpa hokara rahane kA merA svarUpa nahIM hai - aisA jAnakara andara svarUpa meM sthira huA, taba svarUpa sthiratA ke kAla meM rAga kI utpatti hI nahIM huii| ata: rAga kA tyAga kiyA - aisA nAmamAtra kathana karane meM AtA hai| paramArtha se rAga ke tyAga kA kartA 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 81.-82 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 gAthA 34-35 AtmA nahIM hai arthAt para bhAva ke tyAga ke kartApane kA nAma bhI AtmA ke nahIM hai| paradravya ko pararUpa se jAnA to parabhAva kA grahaNa nahIM huA, vahI usakA tyAga hai / rAga kI ora upayoga ke jur3Ana se jo asthiratA thI; usa jJAnopayoga ke jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA meM sthira hone para asthiratA utpanna hI nahIM huI, basa ise hI pratyAkhyAna kahate haiN| isalie sthira huA jJAna hI pratyAkhyAna hai| jJAna ke sivAya dUsarA koI bhAva pratyAkhyAna nahIM hai| jJAyaka caitanyasUrya meM jJAna kA sthira ho jAnA hI pratyAkhyAna hai|" ___ AtmA ko jAnanA jJAna hai aura AtmA ko hI lagAtAra jAnate rahanA pratyAkhyAna hai, tyAga hai, dhyAna hai| pratyAkhyAna, tyAga aura dhyAna - ye sabhI cAritraguNa ke hI nirmala pariNamana haiM; jo jJAna kI sthiratArUpa hI haiM / ata: yaha ThIka hI kahA hai ki sthira huA jJAna hI pratyAkhyAna hai| jayacandajI chAbar3A 34vIM gAthA ke bhAvArtha meM likhate haiM - "AtmA ko parabhAva ke tyAga kA kartRtva hai, vaha nAmamAtra hI hai| vaha svayaM to jJAnasvabhAvI hai| paradravya ko para jAnA aura phira parabhAva kA grahaNa nahIM karanA hI tyAga hai| isaprakAra sthira huA jJAna hI pratyAkhyAna hai, jJAna ke atirikta dUsarA koI bhAva nahIM hai|" / AcArya jayasena to atyanta spaSTa zabdoM meM likhate haiM ki - "isalie nirvikalpa svasaMvedana jJAna hI niyama se pratyAkhyAna hai - aisA mAnanA cAhie, jAnanA cAhie, anubhava karanA caahie| isakA tAtparya yaha hai ki paramasamAdhikAla meM svasaMvedanajJAna ke bala se jo zuddhAtmA kA anubhava hotA hai, vaha svAnubhava hI nizcaya pratyAkhyAna hai|" 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 83 2. vahI, pRSTha 85 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 318 aba AcArya amRtacandradeva kalazakAvya ke rUpa meM kahate haiM ki dRSTAnta dvArA jo yaha bAta samajhAI gaI hai, usakA prabhAva kSINa hone ke pahale hI AtmAnubhava pragaTa ho jAtA hai, ho jAnA caahie| ugra puruSArtha se AtmAnubhava karane kI preraNA denevAlA vaha kalazakAvya isaprakAra ( mAlinI ) avatarita na yAvad vRttimatyantavegA dnvmprbhaavtyaagdRssttaantdRssttiH| jhaTiti sakalabhAvairanyadIyairvimuktA svayamiyamanubhUtistAvadAvirbabhUva // 29 / / ( harigIta ) parabhAva ke parityAga kI dRSTi purAnI na pdd'e| ara jabatalaka he Atman vRtti na ho atiblvtii|| vyatirikta jo parabhAva se vaha AtamA atizIghra hii| anubhUti meM utarA are caitanyamaya vaha svayaM hii||29|| jabataka vRtti atyanta vega se pravRtti ko prApta na ho, avatarita na ho aura parabhAva ke tyAga ke dRSTAnta kI dRSTi purAnI na par3e, phIkI na ho jAya; usake pahale hI sampUrNa anyabhAvoM se rahita AtmA kI yaha anubhUti tatkAla svayaM hI pragaTa ho gii| parabhAva kA tyAga kaise hotA hai, AtmAnubhUti pragaTa kaise hotI hai - isa bAta ko AcAryadeva ne dRSTAnta dekara bahuta hI acchI taraha samajhAyA hai| zrotAoM aura pAThakoM kI samajha meM bhI bAta A gaI hai, unake hRdaya meM AtmAnubhUti kI bhAvanA bhI jaga gaI hai; para yadi aise meM ugra puruSArtha nahIM huA to thor3e hI samaya meM vRtti meM malinatA ho sakatI hai, samajha bhI phIkI par3a sakatI hai| ata: yaha atyanta mahattvapUrNa kSaNa hai, mahAna avasara hai; ise cUkanA yogya nahIM hai| isalie yahA~ Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 kalaza 29 preraNA dI jA rahI hai ki jabataka vRtti malina nahIM ho jAtI aura samajha bhI phIkI nahIM ho jAtI, usake pUrva hI ugra puruSArtha karake AtmAnubhUti pragaTa kara lenA caahie| yahA~ bhASA to aisI hai ki jabataka vRtti malina na ho pAI aura parabhAva ke tyAga ke dRSTAnta kI dRSTi phIkI nahIM ho pAI; usake pahale parabhAva se bhinna AtmA kI anubhUti pragaTa ho gaI; para yaha kahakara AcAryadeva hameM ugra puruSArtha karane kI preraNA denA cAhate haiN| sAtha meM yaha bhI batAnA cAhate haiM ki AtmAnubhUti prApta karane ke pUrva kI bhUmikA isaprakAra kI hotI hai| sabhI AtmArthI bhAI-bahinoM ke sAtha lagabhaga pratidina hI aisA hotA hai ki jaba ve svAdhyAya karate haiM, pravacana sunate haiM to unake pariNAmoM meM nirmalatA AtI hai, vRtti meM nirmalatA AtI hai aura AtmA kI bAta bhI samajha meM AtI hai, citta meM baiThatI hai; para vahA~ se haTate hI vRtti malina ho jAtI hai, jJAnopayoga bhI anyatra bhaTakane lagatA hai| yahA~ AcAryadeva kahate haiM ki are bhAI ! aisA nahIM honA caahie| honA to aisA cAhie ki jabataka vRtti meM vega utpanna na ho, parabhAva ke tyAga kI bhAvanA phIkI na par3e; usake pahale hI AtmAnubhUti pragaTa ho jAnA caahie| isake lie hameM nirantara bhedajJAna kI bhAvanA ko bhAnA cAhie, nacAnA caahie| cintana kI nirantaratA meM se hI ruci kI tIvratA hogI, bhAvanA kA prabala vega sphurAyamAna hogA aura AtmAnubhUti kI bhUmikA taiyAra hogii| ___dharma kA Arambha bhI AtmAnubhUti se hI hotA hai aura pUrNatA bhI isI kI pUrNatA meN| isase pare dharma ko kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| AtmAnubhUti hI Atmadharma hai / sAdhaka ke lie ekamAtra yahI iSTa hai| ise prApta karanA hI sAdhaka kA mUla prayojana hai / - maiM kauna hU~, pRSTha 10 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 36 Natthi mama ko vi moho bujjhadi uvaoga eva ahmekko| taM mohaNimmamattaM samayassa viyANayA beMti // 36 // ( harigIta ) mohAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upyogmy| hai moha nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya // 36 // svapara aura siddhAnta ke jAnakAra AcAryadeva aisA kahate haiM ki 'moha merA kucha bhI nahIM hai, maiM to eka upayogamaya hI hU~' - aisA jo jAnatA hai, vaha moha se nirmama hai| ___ gAthA ke cauthe pada meM kahA hai ki samaya ko jAnanevAle aisA kahate haiN| 'samaya' zabda ke aneka artha hote haiN| samaya mAne AtmA, samaya mAne siddhAnta, samaya mAne zAstra/Agama, samaya mAne sva aura para ke bhedoM meM vibhAjita honevAle chahoM drvy| inake atirikta bhI aneka artha hote haiM / ata: jahA~ jaisA prakaraNa ho, vahA~ vaisA hI artha karanA ucita mAnA jAtA hai| cUMki yahA~ sva-para ke vibhAga kI bAta cala rahI hai, jinasiddhAnta kI bAta cala rahI hai; ata: yahA~ aisA artha kiyA gayA hai ki svapara aura siddhAnta ke jAnakAra AcAryadeva aisA kahate haiN| AcArya amRtacandra ne AtmakhyAti meM isa gAthA kI jo utthAnikA likhI, usameM likhA hai ki isa anubhUti se parabhAva kA bhedavijJAna kaise hotA hai - aisI AzaMkA karake pahale bhAvakabhAva se bhedajJAna karAte haiN| yaha to sarvavidita hI hai ki 31vIM gAthA meM jJeya-jJAyakasaMkara doSa ke parihAra kI bAta kI thI aura 32vIM gAthA meM bhAvya-bhAvakasaMkara doSa ke parihAra kii| aba yahA~ 36vIM gAthA meM pahale bhAvaka-bhAva se Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 gAthA 36 bhedavijJAna karAte haiM aura 37vIM gAthA meM jJeyabhAvoM se bhedavijJAna kraayeNge| isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue paMDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - "yaha mohakarma jar3a pudgala dravya hai; usakA udaya kaluSabhAvarUpa hai| vaha bhAva bhI mohakarma kA bhAva hone se pudgala kA hI vikAra hai| yaha bhAvaka kA bhAva jaba caitanya ke upayoga ke anubhava meM AtA hai; taba upayoga bhI vikArI hokara rAgAdirUpa malina dikhAI detA hai / jaba usakA bhedajJAna ho ki 'caitanya kI zakti kI vyakti to jJAnadarzanopayoga mAtra hai aura yaha kaluSatA rAga-dveSa-moharUpa hai; vaha dravyakarmarUpa jar3a pudgala dravya kI hai' - taba bhAvakabhAva jo dravyakarmarUpa moha kA bhAva hai, usase avazya bhedabhAva hotA hai aura AtmA avazya apane caitanya ke anubhavarUpa sthita hotA hai|" ukta bhAvArtha meM yaha bAta atyanta spaSTa hai ki jAnane-dekhanerUpa pariNamana to caitanyazakti kI vyaktatA hai aura rAga-dveSarUpa kaluSatA bhAvakabhAva hone se dravyakarmarUpa jar3a pudgaladravya kI hai| jaba yaha kaluSatA jJAna meM jJAta hotI hai to jJAna bhI malina dikhAI detA hai, para jJAna malina ho nahIM jaataa| yadi isa jJAna kI aura rAga kI bhinnatA jAna lI jAve to AtmA apane anubhava meM avazya sthita hotA hai| isa gAthA ke abhiprAya ko AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "nizcaya se phaladAna kI sAmarthya se pragaTa hokara bhAvakarUpa honevAle pudgaladravya se racita moha merA kucha bhI nahIM hai; kyoMki TaMkotkIrNa eka jJAyakasvabhAvabhAva kA paramArtha se para ke bhAva dvArA bhAyA jAnA (bhAvyarUpa karanA) azakya hai| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 322 dUsarI bAta yaha hai ki svayaM hI nirantara vizva ko prakAzita karane meM catura aura vikAsarUpa zAsvata pratApa saMpatti sahita vaha bhagavAna AtmA hI caitanyazaktimAtra svabhAvabhAva ke dvArA jAnatA hai ki 'paramArtha se maiM eka huuN|' yadyapi samasta dravyoM ke paraspara sAdhAraNa avagAha kA nivAraNa karanA azakya hone se merA AtmA aura jar3apadArtha zrIkhaNDa kI bhA~ti ekameka ho rahe haiM; tathApi zrIkhaNDa kI hI bhAMti spaSTa anubhava meM AnevAle svAdabheda ke kAraNa 'maiM moha ke prati nirmama hI hU~'; kyoMki sadA apane ekatva meM prApta hone se samaya jyoM kA tyoM hI sthita rahatA hai| isaprakAra bhAvaka-bhAva se bhedajJAna huaa|" __yahA~ zrIkhaNDa kA udAharaNa dekara samasta dravyoM kA paraspara eka kSetrAvagAha bhI samajhAyA aura paraspara kI bhinnatA bhI spaSTa kara dI gaI hai| zrIkhaNDa dahI aura cInI milAkara banAyA jAtA hai| zrIkhaNDa meM dahI aura cInI eka jaise hI dikhAI dete haiM; para cakhane para dahI kI khaTAsa aura cInI kI miThAsa alaga-alaga jAnane meM AtI hai; isase patA calatA hai ki mile hue dikhAI dene para bhI vastuta: ve mile hue nahIM haiM ; kyoMki yadi pUrNata: mila jAte, milakara eka ho jAte to unakA bhinna-bhinna svAda AnA saMbhava nahIM thaa| ___ isIprakAra jAnanevAlI jJAtRtA aura jAnane meM AnevAlA moha yadyapi ajJAnI ko abheda hI anubhava meM Ate haiM; tathApi svAdabheda ke kAraNa unakI bhinnatA jAnI jA sakatI hai| nirAkulasvAdavAlA jJAna aura AkulatAsvAdavAlA moha jJAna meM pRthak-pRthak hI bhAsita hote haiN| isase jJAnI AtmA nirNaya kara lete haiM ki 'AkulatAsvAdavAlA moha merA kucha bhI nahIM hai, maiM to nirAkulasvAdavAlA jJAna hI hU~ / ' - isI ko jJAnIjana moha se nirmamatA kahate haiN| isa gAthA kA spaSTIkaraNa karate hue svAmIjI kahate haiM - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32:3 gAthA 36 ___ "yahA~ kahate haiM ki pudgaladravya bhAvakarUpa hokara moha kI racanA karatA hai / yahA~ jo moha kI bAta hai, vaha cAritramoha kI apekSA se hai: samyagdarzana ke bAda kI bAta hai, mithyAtva kI bAta nahIM hai / para kI ora jhukanevAlA bhAva (rAga-dveSa) hI moha hai / vaha moha merA koI bhI saMbaMdhI nahIM hai| para kI ora sajaga rahane kA jo bhAva hai, vaha merA nahIM hai| parantu apane svabhAva kI ora sajaga rahane kA bhAva merA hai / bhAvakarUpa mohakarma aura usakI ora jhukanevAle bhAvoM ke sAtha merA koI bhI saMbaMdha nahIM hai; kyoMki eka caitanyadhAtu jJAyakasvabhAva kA paramArtha se parabhAvarUpa honA yA bhAvyarUpa honA azakya hai| jisaprakAra karma bhAvakarUpa hotA hai, taba moha hotA hai; usIprakAra maiM jJAnadarzana-upayogasvabhAvI tattva hU~, jisase merI paryAya meM jJAnadarzana zakti kI vyaktatA hotI hai / yaha vyaktatArUpa upayoga merI cIja hai; kintu moha merI cIja nahIM hai| karma ke nimitta se huA rAga-dveSa kA pariNAma jo upayoga meM jhalakatA hai, vaha maiM nahIM hU~; kyoMki eka TaMkotkIrNa jJAyaka- svabhAvabhAvarUpa zuddhacaitanya upayogasvabhAvI vastu kA vikArarUpa (bhAvyapane) honA azakya hai| ___ maiM to caitanyazakti svabhAvavAlA tattva hU~, isalie merA jo vikAsa hotA hai, vaha bhI jAnane-dekhane ke pariNAmarUpa se hI hotA hai / bhAvakarma ke nimitta se jo vikAra hotA hai, vaha bhI merA vikAsa nahIM hai| paryAya meM bhI vikAra na ho - aisA merA svarUpa hai| zaktirUpa se to AtmA jJAyaka hai hI, kintu usakI jo vyaktatA/pragaTatA hotI hai, vaha bhI jJAnadarzana upayogasvarUpa hI hotI hai|" AcArya jayasena kahate haiM ki eka vizeSa bAta yaha hai ki pUrva gAthA meM jisa sva-saMvedanajJAna ko pratyAkhyAna kahA thA, use hI yahA~ nirmamatva yA nirmohatva kahate haiN| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 107 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 108 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana jisaprakAra jitamoha aura kSINamoha meM moha pada ke sthAna para rAga, dveSa, krodha, mAna Adi pada rakhakara 16 - 16 gAthAyeM banAkara vyAkhyAna karane kI bAta kahI thI; usIprakAra yahA~ bhI 16 gAthAyeM banAkara vyAkhyAna karane kI bAta AcArya amRtacandra va jayasena donoM kahate haiM / ve gAthAyeM isaprakAra banAI jA sakatI haiM / C ( harigIta ) rAgAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upayogamaya / hai rAga nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya // dveSAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upayogamaya / hai dveSa nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya // krodhAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upayogamaya / hai krodha nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya // isIprakAra anya gAthAyeM bhI banA lenA cAhie / -- 324 inakI vyAkhyA bhI isaprakAra kI jA sakatI hai ki karma bhAvaka haiM aura rAga usakA bhAvya hai / vaha rAga maiM nahIM hU~; kyoMki maiM to eka jJAyakabhAva hU~ / yadyapi vaha rAga mere jJAna meM jJAta hone yogya hai; tathApi vaha rAga mere jJAna meM tadrUpa ho jAve aisA merA svabhAva nahIM hai isIprakAra dveSa, krodha, mAnAdi para bhI lagA lenA caahie| 1 prazna - yahA~ solaha gAthAyeM hI banAnI haiM yA aura bhI banAI jA sakatI haiM ? uttara - hA~, hA~; aura bhI banAI jA sakatI haiN| AcArya amRtacandra kA aisA hI Adeza hai / AcArya jayasena to yahA~ taka kahate haiM ki vibhAvabhAva asaMkhyAta lokapramANa hai, ataH asaMkhyAta gAthAyeM banAI jA sakatI haiM; para asaMkhyAta banAnA to sambhava nahIM hai / ataH jitanI ApakI sAmarthya hai, utanI to banAI hI jAnI cAhiye / prazna - do-cAra gAthAyeM banAkara batAiye na ? Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 kalaza 30 uttara -jisaprakAra pahale hAsyAdi nokaSAyoM ke AdhAra para gAthAyeM banAI thI; usIprakAra yahA~ bhI banAI jA sakatI haiN| ( harigIta ) hAsyAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upyogmy| hai hAsya nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne smy|| rati Adi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upyogmy| hai ratI nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne smy| arati Adi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upayogamaya / hai arati nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya / / zokAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upyogmy| hai zoka nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya // isIprakAra aura bhI banA lenA caahiye| aba isI bhAvanA ko puSTa karanevAlA kalazakAvya likhate haiM : ( svAgatA ) sarvataH svarasanirbharabhAvaM cetaye svayamahaM svmihaikm| nAsti nAsti mama kazcana mohaH zuddhacidghanamahonidhirasmi // 30 // ( harigIta ) saba ora se caitanyamaya nijabhAva se bharapUra huuN| maiM svayaM hI isa loka meM nijabhAva kA anubhava kruuN|| yaha moha merA kucha nahIM caitanya kA ghanapiNDa huuN| hU~ zuddha cidghana mahAnidhi maiM svayaM eka akhaNDa huuN||30|| isa loka meM maiM svayaM hI apane eka AtmasvarUpa kA anubhava karatA hU~, jo cAroM ora se apane caitanyarasa se bharapUra hai / yaha moha merA kucha bhI nahIM hai; kyoMki maiM to zuddha caitanya ke samUharUpa tejapuMja kA nidhAna huuN| isa chanda kA bhAvAnuvAda nATaka samayasAra meM isaprakAra kiyA gayA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 326 ( aDilla ) kahaiM vicacchana puruSa sadA maiM eka hauN| apane rasa sauM bharyo ApanI Teka hauN| mohakarma mama nAMhi nAMhi bhramakUpa hai| suddhacetanA sindhu hamArau rUpa hai|| 33 // jJAnI jIva kahate haiM ki maiM sadA eka hI hU~ aura apane atIndriya Ananda ke rasa se sarAvora hU~, mujhameM koI kamI nahIM hai| mohakarma aura usake udaya meM hone vAle bhAva kisI bhI rUpa meM mere nahIM hai, unheM apanA mAnanA bhrama ke kuyeM meM par3anA hai aura merA svarUpa zuddha jJAna-darzana cetanA kA sAgara hai| kalaza meM 'nAsti' zabda do bAra AyA hai| jaba koI zabda do bAra AtA hai to usakA artha mAtra do bAra hI nahIM hotA, aneka bAra hotA hai| jaise koI kahe ki 'tU bAra-bAra yahI bAta karatA hai ' to isakA artha do bAra nahIM hotA, apitu aneka bAra hotA hai| AcArya kahate haiM ki bhAI tuma bAraMbAra yaha vicAra karo ki moha merA kucha bhI nahIM hai| do bAra 'nAsti' zabda kA prayoga karake AcAryadeva isa bAta para vajana DAlanA cAhate haiM / ve yaha kahanA cAhate haiM ki cAhe ekabAra kaho yA hajArabAra kaho; bAta to yahI hai ki mohAdi vikArIbhAva aura parapadArtha mere kucha bhI nahIM haiN| __ prazna -gAthA aura kalaza meM to akele moha ke bAre meM hI kahA hai aura Apane usake sAtha parapadArtha bhI jor3a diye? uttara -are bhAI, AcAryadeva ne 'moha' pada badalakara usake sthAna para rAga Adi 16 pada jor3akara 16 gAthAyeM banAne kA Adeza diyA hai na / unameM karma, nokarma, mana, vacana, kAya aura pA~ca indriyA~ bhI A gaI haiM n| ye saba parapadArtha hI to haiM / ata: ye sabhI mere kucha bhI nahIM haiM, maiM to eka zuddhacidghana kI mahAnidhi hU~, jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva hU~, Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 kalaza 30 apane atIndriya Ananda ke rasa se bharA huA huuN| maiM to apane meM hI apanApana anubhava karatA hU~, ina mohAdi meM merA raMcamAtra bhI apanApana nahIM hai| kalaza meM to 'cidghana' zabda hI hai, para isakA vistAra isaprakAra kiyA jA sakatA hai ki maiM jJAnaghana hU~, darzanaghana hU~, AnaMdaghana hU~, zaktighana huuN| isIprakAra aura bhI aneka guNoM kA ghanapiNDa maiM hU~; kyoMki maiM to anantaguNoM kA ghanapiNDa hU~ aura mohAdi vikArIbhAva aura zarIrAdi parapadArtha mere meM raMcamAtra bhI nahIM haiN| - aisI bhAvanA tabataka bhAnA, jabataka ki isa cidghana AtmA kA anubhava na ho jAya, hamArA upayoga bhI cidghanamaya na ho jaay| bandhana kyA hai ? bandhana tabhI taka bandhana hai, jabataka bandhana kI anubhUti hai| yadyapi paryAya meM bandhana hai, tathApi AtmA to abandhasvabhAvI hI hai| anAdikAla se yaha ajJAnI prANI abandhasvabhAvI AtmA ko bhUlakara bandhana para kendrita ho rahA hai / vastuta: bandhana kI anubhUti hI bandhana hai| vAstava meM maiM ba~dhA hU~' - isa vikalpa se yaha jIva ba~dhA hai| ____ laukika bandhana se vikalpa kA bandhana adhika majabUta hai, vikalpa kA bandhana TUTa jAve tathA abandha kI anubhUti saghana ho jAve to bAhyabandhana bhI sahaja TUTa jAte haiN| __ bandhana ke vikalpa se, smaraNa se, manana se dInatA-hInatA kA vikAsa hotA hai| abandha kI anubhUti se, manana se, cintana se zaurya kA vikAsa hotA hai; puruSArtha sahaja jAgRta hotA hai| puruSArtha kI jAgRti meM bandhana kahA~ ? - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 57 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 37 Natthi mama dhammaAdI bujjhadi uvaoga eva ahmekko| taM dhammaNimmamattaM samayasya viyANayA beMti // 37 // ( harigIta ) dharmAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upyogmy| hai dharmanirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya // 37 // svapara aura siddhAnta ke jAnakAra AcAryadeva aisA kahate haiM ki ye dharma Adi dravya mere kucha bhI nahIM haiM; maiM to eka upayogamaya hI hU~;aisA jo jAnatA hai, vaha dharma Adi dravyoM se nirmama hai| __ 36vIM gAthA meM bhAvakabhAva se bhedajJAna kI bAta kI thii| aba isa 37vIM gAthA meM jJeyabhAva se bhedavijJAna karAte haiN| dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura apane AtmA ko chor3akara anya sabhI jIva, jinameM arahaMta, siddha Adi paMcaparameSThI bhI A jAte haiM, zeSa saMsArIjIva to haiM hI; - ye sabhI jJeya haiM / hamAre zarIra, mana, vANI bhI jJeya hI haiN| ina sabhI se merA bhagavAna AtmA bhinna hai, upayogamaya hai| vaha upayogamaya nijabhagavAna AtmA hI maiM hU~ aura dharmAdi padArtha mere kucha bhI nahIM haiN| yaha paramasatya bAta una logoM ne hI batAI hai, jo AtmA ke anubhavI haiM, siddhAnta ke pAragAmI, svamata aura paramata ke vizeSajJa haiM athavA sarvajJa paramAtmA haiN| isa gAthA ke bhAva ko AtmakhyAti meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - "nijarasa se pragaTa, anivArya vistAra aura samasta padArthoM ko grasita karane ke svabhAvavAlI, pracaNDa cinmAtra zakti ke dvArA kavalita (grAsIbhUta) kiye jAne se mAno atyanta antarmagna ho rahe hoM, jJAna meM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 pudgala aura anya jIva isaprakAra AtmA meM prakAzamAna ye tadAkAra hokara DUba rahe hoM dharma, adharma, AkAza, kAla, ye samasta paradravya mere kucha bhI nahIM haiM; kyoMki TaMkotkIrNa eka jJAyakasvabhAvatva se paramArthata: antaraMga tattva to maiM hU~ aura ve paradravya mere svabhAva se bhinna svabhAvavAle hone se paramArthata: bAhyatattvarUpatA ko chor3ane meM pUrNataH asamartha haiN| gAthA 37 - 66 -- dUsare caitanya meM svayaM hI nitya upayukta aura paramArtha se eka anAkula AtmA kA anubhava karatA huA bhagavAna AtmA hI jAnatA hai ki maiM pragaTa nizcaya se eka hI hU~; isalie jJeya - jJAyaka bhAvamAtra se utpanna paradravya ke sAtha paraspara mile hone para bhI, pragaTa svAda meM Ate hue svabhAva ke kAraNa dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura anya jIvoM ke prati maiM nirmama hU~; kyoMki sadA hI apane ekatva meM prApta hone se samaya jyoM kA tyoM hI sthita rahatA hai, apane svabhAva ko nahIM chor3atA / - isaprakAra jJeyabhAvoM se bhedajJAna huaa|" / AtmakhyAti ke bhAva ko spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM 'caitanya kI pariNati aisI prakAzamaya hai ki usakA phailAva vistAra kisI se rokA nahIM jA sakatA / samasta padArthoM ko grasane kA arthAt jAnane kA isakA svabhAva hai; cAhe vaha zarIra ho, bhagavAna ho, mUrti ho, guru ho, zAstra ho, sabhI jJeyoM ko apane svabhAva se hI jAnane kA usakA svabhAva hai / grasane kA svabhAva hai arthAt jJAna meM jAna lene kA svabhAva hai| jJAna kA svabhAva samasta padArthoM ko jAnane kA hai, tathApi jJAna kA pariNamana jJeya ke kAraNa nahIM hotA / - - jaise darpaNa meM paravastu kA jo pratibimba jJAta hotA hai, vaha paravastu nahIM; darpaNa meM vaha paravastu AI bhI nahIM hai / tathA darpaNa meM jo pratibimba par3A hai, vaha bhI para ke kAraNa nahIM, kintu darpaNa kI svacchatA ke kAraNa hai| paravastu mAno darpaNa meM A gaI ho - aisA mAlUma par3atA hai; tathApi Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana vaha darpaNa kI svacchatA kI hI dazA hai, vaha koI paravastu nahIM hai / tathA sAmane paravastu hai, usake kAraNa darpaNa kI svacchatA kI pariNati huI hai aisA bhI nahIM hai / -- usItaraha isa jJAnasvarUpa bhagavAna AtmA kA apanI dazA meM paravastu ko jAnane kA, grahaNa karane kA, grasane kA, praveza karane kA svabhAva hai / samasta padArthoM ko jAnane kA jJAna pariNati kA svabhAva hai| cAhe sarvajJa paramezvara ho, samavazaraNa ho yA mandira ho ina sabhI ko apane caitanya prakAza kI sAmarthya se jAnane kA svabhAva hai / aisI pracaNDa cinmAtrazakti se grAsIbhUta hone se mAno atyanta antarmagna ho rahe haiM * isaprakAra samasta padArtha AtmA meM prakAzamAna haiM / 330 -- I dharmAstikAya, adharmAstikAya padArtha haiM / ye jagata kI vastueM haiM / inheM kevalI bhagavAna ne pratyakSa dekhA jAnA hai| sarvajJa paramezvara ke sivAya inheM anya kisI ne pratyakSa nahIM dekhA / 1 samayasAra gAthA 320 meM to yahA~ taka AtA hai ki bhagavAna AtmA jJAnasvarUpa hai, vaha baMdha ko bhI jAnatA hai, mokSa ko bhI jAnatA hai, udaya ko bhI jAnatA hai, nirjarA ko bhI jAnatA hai; vaha to mAtra jAnatA hai / lo aba kyA bAkI rahA? svayaM jJAnasvabhAvI prabhu hai na? usake lie udaya bhI parajJeya, bandha bhI parajJeya, nirjarA bhI parajJeya aura karma kA chUTanA bhI parajJeya hai; isalie AtmA udaya, bandha, nirjarA va mokSa ko mAtra jAnatA hai, karatA nahIM / 2 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 118-119 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga- 2, pRSTha 121 anAdi se AtmA kA svabhAva svaparaprakAzaka kI sAmarthyavAlA hai | isakAraNa jo jJAna para ko prakAzita karatA hai, vaha para ke astitva ke Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 gAthA 37 kAraNa prakAzita nahIM krtaa| vAstava meM to parasaMbaMdhI apanA jo jJAna hai, use hI vaha prakAzita karatA hai| ____ bhAI! caitanya kI svaparaprakAzaka sAmarthya ko jisane jAnA nahIM, jisane anubhava meM usakI sattA ko svIkAra kiyA nahIM, use dharma bhI kahA~ se ho, kaise ho? prazna -yahA~ 'jJeyajJAyakabhAvamAtra se' - aisA jo kahA, usakA kyA tAtparya hai? uttara - tAtparya yaha hai ki 'maiM jJAyaka hU~ aura ye parajJeya haiM' - yaha to kahanemAtra kA saMbaMdha hai| aisA jJeya-jJAyaka saMbaMdha hone se paradravyoM kA jaisA svarUpa hai, vaisA jJAna hotA hai / parantu pragaTa svAda meM Ane para svabhAvabheda ke kAraNa 've mujhase bhinna haiM' - aisA jJAna bhI hotA hai| merI AtmA kA svAda atIndriya Ananda hai, jabaki dharmAstikAya Adi parajJeya mujhase bhinna haiN| ahAhA! bhagavAna ke dvArA dekhe-jAne gaye dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAza, kAla, anyajIva va karma Adi pudgaladravya - ye saba parajJeya haiM aura maiM to jJAnasvabhAva meM sthita jJAyaka atIndriya Ananda se bharA huA bhagavAna hU~ / " vastuta: bAta yaha hai ki AtmA svabhAva se hI sva-paraprakAzaka hai| ata: vaha svabhAva se hI sva ko bhI jAnatA hai aura para ko bhI jAnatA hai| vaha para ko para ke kAraNa nahIM jAnatA hai, apitu apane svabhAva ke kAraNa hI jAnatA hai| aisA hone para bhI jo para padArtha sahajabhAva se jJAna meM jJAta hote haiM, ajJAnI jIva unheM apanA mAna letA hai, unameM apanatva sthApita kara letA hai, unameM mamatva kara letA hai; vaha unase nirmamatva nahIM raha pAtA hai| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 121 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 123 3. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 125 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana kintu jJAnI dharmAtmA yaha acchI taraha jAnate haiM ki ye dharmAdidravyarUpa parapadArtha mere nahIM haiM; kyoMki ye mere svabhAva se bhinna haiN| maiM TaMkotkIrNa jJAyakasvabhAvI hU~, svayaM ke lie antaraMgatattva hU~ aura ye mujhase bhinna bahiraMgatattva haiM / AcAryadeva kahate haiM ki bhale hI ye jJAna meM tadAkAra hokara DUba rahe hoM, atyanta arntamagna ho rahe hoM, tathApi ye mere nahIM haiM / 332 dUsarI bAta yaha hai ki yadyapi sva aura para donoM ekasamaya hI jJAna meM jJAta ho rahe haiM; tathApi donoM kA svAda bhinna-bhinna hai / bhinna-bhinna svAda ke kAraNa maiM dharmAdi ajIvadravyoM evaM mere se bhinna jIva dravyoM ke prati pUrNata: nirmama hU~; kyoMki maiM ekatva ko prApta hone se sadA hI jyoM kA tyoM sthira rahatA huuN| apane svabhAva ko nahIM chor3atA / para meM se apanApana TUTanA, ekatva TUTanA aura apane meM apanApana AnA, ekatva AnA hI jJeyabhAva se bhedavijJAna honA hai / parapadArtha ke pAsa jAye binA aura parapadArtha bhI pAsa meM Aye binA hI jJAna kA svabhAva para ko jAnane kA hai / para isa jAnane kA para ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai; kyoMki para ko jAnanA bhI to AtmA kA svayaM kA hI svabhAva hai / prazna - yaha kyA bAta huI, jaba hamane para ko jAnA aura parapadArtha hamAre jAnane meM AyA to jJeya-jJAyaka saMbaMdha to ho hI gyaa| Apa isa jJeya - jJAyaka saMbaMdha se kyoM inkAra karate ho? uttara - bhAI, samajhane kI koziza karo! yadyapi ise jJeya - jJAyaka saMbaMdha kahA jAtA hai; para isameM saMbaMdha kI kyA bAta hai ? jJeya jJeya meM rahA, jJAna jJAna meM rahA; jJAna jJeya meM nahIM gayA aura jJeya jJAna meM nahIM AyA / jaba donoM pUrNa svataMtra hI rahe to phira kisa bAta kA saMbaMdha? kevalI bhagavAna kA lokAloka se kyA saMbaMdha hai? yahI na ki lokAloka kevalajJAna meM jhalakate haiM aura kevalajJAna lokAloka ko jAnatA hai; para itane mAtra se kevalI bhagavAna kisI ke saMbaMdhI to nahIM ho jAte; Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 kalaza 31 ve to jagata se pUrNata: asaMbaMdhita hI rahate haiM; unheM jagata se asaMyukta hI mAnA jAtA hai / kevalI ke samAna sabhI jJAnI jagata se asaMyukta hI haiM / yadyapi jJeya-jJAyaka saMbaMdha ko saMbaMdha kahA jAtA hai, para yaha koI saMbaMdha nahIM hai; kyoMki isameM koI bandhana nahIM hai| jJeya bhinna haiM aura jJAna bhinna haiM - yaha jAnanA hI jJeyabhAva se bhedavijJAna hai / basa yahI bhAva isa gAthA kA mUla pratipAdya hai| ___ aba 36vIM evaM 37vIM gAthA kI viSayavastu ko sameTate hue AcArya amRtacandradeva kalazarUpa kAvya likhate haiM, jo isaprakAra hai - ( mAlinI ) iti sati saha sarvairanyabhAvairviveke svayamayamupayogo bibhrdaatmaanmekm| prakaTitaparamArthairdarzanajJAnavRttaiH / / kRtapariNatirAtmArAma eva prvRttH||31|| ( harigIta ) basa isataraha saba anyabhAvoM se huI jaba bhinntaa| taba svayaM ko upayoga ne svayameva hI dhAraNa kiyaa| prakaTita huA paramArtha ara dRga jJAna vRta pariNata huaa| taba AtamA ke bAga meM Atama ramaNa karane lgaa||31 / / isaprakAra bhAvakabhAva aura jJeyabhAvoM se bhedajJAna hone para jaba sarva anya bhAvoM se bhinnatA bhAsita huI, viveka jAgRta huA; taba yaha upayoga svayaM hI eka apane AtmA ko hI dhAraNa karatA huA, darzana-jJAnacAritrarUpa se pariNata hotA huA, paramArtha ko prakaTa karatA huA apane AtmArAma meM hI pravRtti karatA hai, AtmArUpI bAga meM hI ramaNa karatA hai, anyatra nahIM bhttktaa| isa kalaza kA bhAva spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 334 "sarva paradravyoM se tathA unase utpanna hue bhAvoM se jaba bheda jAnA; tava upayoga ke ramaNa ke lie apanA AtmA hI rahA, anya ThikAnA nahIM rahA / isaprakAra darzana-jJAna-cAritra ke sAtha ekarUpa huA vaha AtmA meM hI ramaNa karatA hai - aisA jaannaa|" yahA~ AcArya amRtacandradeva yaha kahanA cAhate haiM ki jaba bhAvakabhAvoM aura jJeyapadArthoM se AtmA kI bhinnatA bhalI-bhA~ti bhAsita ho gaI; taba upayoga ko anyatra bhaTakane kA avakAza hI nahIM rhaa| isakAraNa upayoga apane Apa hI apane meM sthira ho gyaa| para-padArthoM se apanApana TUTa gayA, apane meM apanApana A gayA aura upayoga apane meM hI samA gyaa| isaprakAra nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa ho gayA, bhagavAna AtmA samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa pariNata ho gyaa| ___34 va 35vIM gAthA meM pratyAkhyAna (tyAga) kA svarUpa sohAdaraNa spaSTa kiyA thaa| usake bAda 36 va 37vIM gAthA meM bhAvakabhAvoM aura jJeyabhAvoM se bhinnatA kI bhAvanA ko bharapUra ncaayaa| pariNAmasvarUpa paramArtha pragaTa ho gayA, AtmA darzana-jJAna-cAritrarUpa pariNamita ho gayA; svayaM ko jAnakara, svayaM meM hI apanApana sthApita kara, svayaM meM hI samA gayA; AtmArAma meM hI pravRtta ho gyaa| - yaha bAta isa kalaza meM spaSTa kara dI gaI hai| __ aba AgAmI gAthA meM yaha spaSTa kareMge ki isaprakAra darzana-jJAnacAritra-rUpa pariNamita jJAnI dharmAtmA apane AtmA ke sandarbha meM kyA socatA hai, kyA vicAratA hai? ___ apane meM apanApana Ananda kA janaka hai, parAyoM meM apanApana ApadAoM kA ghara hai; yahI kAraNa hai ki apane apanApana hI sAkSAt dharma hai aura parAyoM meM apanApana mahA adharma hai| - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 46 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 38 aba yaha prazna upasthita hotA hai ki isaprakAra darzana-jJAnacAritrarUpa pariNata AtmA ko svarUpasaMcetana kaisA hotA hai? tAtparya yaha hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritra ko prApta AtmA, mokSamArga meM sthita AtmA svayaM ke sambandha meM kyA socatA hai, apane AtmA ke bAre meM kyA socatA hai; usakI cintana-prakriyA kaisI hotI hai? isI prazna ke uttara meM 38vIM gAthA kA janma huA hai, jo isaprakAra hai - ahamekko khalu suddho dasaNaNANamaio sdaaruuvii| Na vi asthi majjha kiMci vi aNNaM paramANumettaM pi||38|| ( harigIta ) maiM eka darzana-jJAnamaya nita zuddha hU~ rUpI nhiiN| ye anya saba paradravya kiMcit mAtra bhI mere nahIM // 38 // darzana-jJAna-cAritra pariNata AtmA yaha jAnatA hai ki nizcaya se maiM sadA hI eka hU~, zuddha hU~, darzana-jJAnamaya hU~, arUpI hU~ aura anya dravya kiMcitmAtra bhI mere nahIM haiM, paramANumAtra bhI mere nahIM haiN| jJAnI AtmA ke isaprakAra ke nirantara cintana se upazamita moha ke puna: utpanna hone ke avasara samApta ho jAte haiM / isa bAta ko jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM isaprakAra spaSTa karate haiM - __ "AtmA anAdikAla se moha ke udaya se ajJAnI thA, vaha zrIguruoM ke upadeza se aura svakAlalabdhi se jJAnI huA tathA apane svarUpa ko paramArtha se jAnA ki maiM eka hU~, zUddha hU~, arUpI hU~, darzana-jJAnamaya huuN| aisA jAnane se moha kA samUla nAza ho gayA, bhAvakabhAva aura jJeyabhAva Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 samayasAra anuzIlana se bhedajJAna huA, apanI svarUpasampadA anubhava meM AI; taba phira punaH moha kaise utpanna ho sakatA hai?" isa gAthA ke bhAva ko AtmakhyAti meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM - __ "jisaprakAra koI puruSa apanI muTThI meM rakhe sone ko bhUla gayA ho, para kisI ke dhyAna dilAne para yA svayaM smaraNa A jAne para use dekhe aura Anandita ho; usIprakAra (usI nyAya se) anAdi moharUpa ajJAna se unmattatA ke kAraNa jo AtmA atyanta apratibuddha thA, apane paramezvara AtmA ko bhUla gayA thA; virakta guru ke dvArA nirantara samajhAye jAne para, kisIprakAra samajhakara, sAvadhAna hokara; apane AtmA ko jAnakara, usakA zraddhAna kara aura usakA AcaraNa karake, usameM tanmaya hokara, jo samyakprakAra eka AtmArAma huA, darzana-jJAna-cAritrarUpa pariNamita huA; atIndriya Ananda ko prApta huA; vaha maiM aisA anubhava karatA hU~ ki - maiM caitanyamAtra jyotirUpa AtmA hU~ aura mere anubhava se hI pratyakSa jJAta hotA huuN| ___ maiM eka hU~; kyoMki cinmAtra AkAra ke kAraNa samasta kramarUpa aura akramarUpa se pravartamAna vyavahArika bhAvoM se bhedarUpa nahIM hotaa| ___ maiM zuddha hU~; kyoMki nara, nArakAdi jIva ke vizeSa aura ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha tathA mokSa svarUpa vyavahArika navatatvoM se TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAvarUpa bhAva ke dvArA atyanta bhinna huuN| ___ maiM darzana-jJAnamaya hU~; kyoMki cinmAtra hone se sAmAnya-vizeSa upayogAtmakatA kA ullaMghana nahIM krtaa| maiM paramArtha se sadA hI arUpI hU~; kyoMki sparza, rasa, gaMdha aura varNa jisake nimitta haiM - aise saMvedanarUpa pariNamita hone para bhI sparzAdirUpa svayaM pariNamita nahIM hotaa| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 * isaprakAra sabase bhinna nija svarUpa kA anubhava karatA huA maiM - pratApavanta hU~ / gAthA 38 isaprakAra pratApavanta vartate hue mujhameM merI vicitra svarUpasampadA ke dvArA yadyapi bAhya samasta paradravya sphurAyamAna haiM ; tathApi mujhe koI bhI paradravya paramANumAtra bhI mujharUpa bhAsate nahIM ki jo bhAvakarUpa aura jJeyarUpa se mere sAtha hokara mujhameM punaH moha utpanna kareM; kyoMki nijarasa se hI moha ko punaH aMkurita na ho - isaprakAra mUla se hI ukhAr3akara, nAza karake; mahAna jJAnaprakAza mujhe pragaTa huA hai / " yahA~ AcArya amRtacandradeva uttamapuruSa meM bAta karate haiM / so ThIka hI hai; kyoMki mUla gAthA meM bhI uttamapuruSa meM hI bAta kI gaI hai / 'isaprakAra sabase bhinna nijasvarUpa kA anubhava karatA huA maiM pratApavanta hU~ / nijarasa se hI moha ko mUla se ukhAr3akara mahAna jJAnaprakAza mujhe pragaTa huA hai / " vAkyoM kA prayoga to dekho, bhASA kA jora to dekho| kitane AtmavizvAsa se bhare hue vAkya haiM aura kitanI joradAra prastuti hai / ukta kathana meM prabala AtmavizvAsa bharA huA hai| jJAnI jAnatA hai ki ananta bAhya padArtha mere jJAna meM jhalakate haiM to isameM kyA hai? yaha to merI vicitra svarUpasampadA hai, isase mujhe koI bhaya nahIM hai, isase mujhe inkAra bhI nahIM; kyoMki yaha to mere svabhAva kI hI vicitratA hai; isameM kucha bhI aisA nahIM, jo mere lie ahitakArI ho / merI svarUpasampadA meM jhalakane vAle parapadArtha merA kucha bhI nahIM bigAr3ate / hA~, jaba maiM unameM apanApana karatA hU~, unheM apanA jAnatA hU~; tabhI moha utpanna hotA hai; parantu mujhe to jJAnaprakAza pragaTa ho gayA hai; ataH mujhameM jhalakate hue bhI ve padArtha mujhe mujharUpa bhAsita nahIM hote / ataH mujhameM moha bhI utpanna nahIM karate / - Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 338 parapadArthoM ko jAnane mAtra se unase moha utpanna nahIM hotA, moha to unheM apanA jAnane se; unheM apanA mAnane se, unameM jamane-ramane se utpanna hotA hai| kintu maiMne para meM, jJeyabhAvoM meM, bhAvakabhAvoM meM apanepana kI mAnyatA ko nijarasa ke bala se jar3amUla se ukhAr3a pheMkA hai aura mahAna jJAnaprakAza pragaTa kiyA hai / ata: isa jJAnaprakAza ke rahate mujhe moha ke punaH utpanna hone kI koI AzaMkA nahIM hai| isaprakAra maiM sabase bhinna nija svarUpa kA anubhava karatA huA pratApavanta huuN| "vicitrasvarUpasampadA" pada ko bAhya samasta padArthoM kA vizeSaNa bhI banAyA jA sakatA hai| aisA karane para yaha artha hogA ki samasta bAhya padArtha apanI vicitrasvarUpasampadA ke sAtha mere jJAnadarzana meM sphurAyamAna haiM; tathApi koI bhI paradravya paramANumAtra bhI mujha rUpa nahIM bhAsate ki jo bhAvakarUpa aura jJeyarUpa hokara mujhameM puna: moha utpanna kreN| isa artha meM bhI vahI bhAva pratiphalita hotA hai| bhale hI unakI svarUpa sampadA vicitra ho, aneka prakAra kI ho, adbhuta ho aura mujhe bhAsita bhI ho rahI ho; tathApi jaba ve padArtha mujhe mujharUpa bhAsita nahIM hote, 've mere haiM ' mujhe aisA nahIM lagatA; taba ve mujhameM moha utpanna kaise kara sakate haiM? / dUsarI bAta yaha hai ki unameM prameyatva nAma kA guNa hai, jinake kAraNa ve hamAre jJAna ke jJeya banate haiN| yaha unakI svarUpasampadA hai| ve apanI isa svarUpasaMpadA ke kAraNa hamAre jJAna kA jJeya banate haiM aura sabako jAnanA hamArI svarUpasaMpadA hai, jisake kAraNa hama unheM jAnate haiN| aisA hone para bhI ve hamAre nahIM haiM - isa mahAsatya kA jJAna hameM pragaTa huA hai; isakAraNa ve raMcamAtra bhI hameM hamAre bhAsita nahIM hote| yahI kAraNa hai ki aba hameM unake prati moha punaH aMkurita nahIM hogaa| svAmIjI isa bAta ko isaprakAra spaSTa karate haiM - Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 gAthA 38 "jagata ke samasta paradravya-pudgalAdi padArtha va rAgAdi Asrava apane svarUpa kI saMpadA se pragaTa haiM, parantu ye samasta paradravya-ananta pudgala rajakaNa, ananta AtmAeM va rAgAdi bhAva mujhe nijarUpa bhAsita nahIM hote| paramANu mAtra bhI paradravya arthAt pudgala kA eka rajakaNa yA rAga kA eka aMza bhI merA hai - aisA mujhe bhAsita nahIM hotaa|" ___ tAtparya yaha hai ki ve samasta paradravya apanI svarUpasaMpadA se zobhita haiM aura maiM apanI svarUpasaMpadA se zobhAyamAna huuN| mujhameM bhAsita hone para bhI nijarUpa bhAsita na hone se ve mujhameM moha utpanna karane meM samartha nahIM haiM; yahI kAraNa hai ki maiM una sabase bhinna nijasvarUpa kA anubhava karatA huA pratApavanta huuN| muTThI meM rakhe hue sone ko bhUla jAne aura kAraNa pAkara smaraNa Ane para prApta karane kA udAharaNa dekara AcAryadeva yaha samajhAnA cAhate haiM ki sonA hai to apane pAsa hI, apanI muTThI meM hI; use prApta karane ke lie kahIM jAnA nahIM hai, basa muTThI kholakara dekhanA hI hai, use prApta karane meM muTThI kholakara dekhane bhara kI dera hai / isIprakAra AtmA bhI hai to apane pAsa hI, pAsa hI kyA hama svayaM AtmA hI to haiM; ata: use jAnane ke lie, khojane ke lie kahIM jAnA nahIM hai; basa parapadArthoM para se dRSTi haTAkara nija ko nihAranA hI hai| virakta guru ke dvArA nirantara samajhAye jAne kA Azaya yaha nahIM hai ki guru ziSyoM ko nirantara samajhAte hI raheMge; kyoMki unheM apanA kAma bhI karanA hai, apane AtmA kA dhyAna bhI karanA hai ; ve niThalle nahIM haiM jo nirantara samajhAte hI rheNge| unhoMne ekabAra, dobAra, tIna-cArabAra acchI taraha samajhA diyA aura ziSya ke hRdaya meM bAta baiTha gaI, samajha meM A gaI aura AtmA ko prApta karane kI lagana laga gaI to phira ziSya usI bAta kA nirantara gholana karate haiM, cintana-manana karate haiM, paraspara 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha-144-45 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 340 carcA-vArtA karate haiM; usase unake jJAna meM nirmalatA bar3hatI hai, unakA jJAna Atmasammukha hotA hai aura unheM Atmopalabdhi ho jAtI hai| -isI kA nAma guru ke dvArA nirantara samajhAyA jAnA hai| guru ke samajhAne kI bAta to hai hI, para usase bhI Avazyaka unakI batAI bAta ko dhAraNA meM lene kI hai, cintana-manana karane kI hai, maMthana karake nirNaya para pahu~cane kI hai, ziSyoM ke AbhIkSNa jJAnopayoga kI hai, antaralaganI kI hai| guru to nimitta mAtra haiM, kArya to antara ke puruSArtha se hotA hai| isaprakAra ratnatrayarUpa pariNata jJAnI AtmA socatA hai ki maiM eka hU~, zuddha hU~, darzanajJAnamaya hU~, sadA hI arUpI. hU~ aura parapadArtha kiMcitmAtra bhI mere nahIM haiN| maiM to caitanyajyotirUpa AtmA hU~ aura AtmAnubhava se hI pratyakSa jJAta hotA huuN| yahA~ 'eka' kA artha karate hue kahA gayA hai ki cinmAtra AkAra ke kAraNa samasta kramarUpa aura akramarUpa se pravartamAna vyAvahArika bhAvoM se bhedarUpa nahIM hotA, isalie maiM eka huuN| ukta paMkti kA bhAva spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM - "narakagati, mokSagati ityAdi gatiyA~ krama se hotI haiM, eka ke bAda eka hotI haiM; isase unheM kramarUpa bhAva kahA gayA hai| tathA paryAya meM kaSAya, lezyA, jJAna kA ughAr3a vagairaha ekasAtha hote haiM, isakAraNa unheM yahA~ akramarUpa bhAva kahA gayA hai| yahA~ krama mAne paryAya aura akrama mAne guNa - aisA nahIM samajhanA; kintu eka ke bAda eka honevAlI gati ke bhAvoM ko kramarUpa va udaya ke rAgAdibhAva, lezyA ke bhAva va jJAna kI eka samaya kI paryAya ke bhAva ityAdi eka samaya hote haiM, unheM akramarUpa liyA hai| ye krama-akramarUpa pravartate hue vyAvahArikabhAvoM se bhedarUpa nahIM hone se maiM eka hU~; kyoMki maiM to abheda, akhaNDa, AnandakaMda prabhu, eka cinmAtra vastu huuN|" 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 139 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 gAthA 38 svAmIjI ne jo bhAva spaSTa kiyA hai, vaha to bar3hiyA hai hI; tathApi dUsare artha ke rUpa meM isaprakAra bhI samajha sakate haiN| caudaha guNasthAna aura caudaha mArgaNAyeM jIva ke vyAvahArikabhAva haiM; ata: nizcayanaya se cinmAtra AtmA meM unakA abhAva hai| caudaha guNasthAnoM aura caudaha mArgaNAsthAnoM meM vibhakta hone se AtmA ekarUpa nahIM rahatA, anekarUpa ho jAtA hai / yahI kAraNa hai ki caudaha guNasthAna aura caudaha mArgaNAe~ vyAvahArika bhAva haiN| caudaha guNasthAnoM meM se AtmA ke eka samaya meM eka hI guNasthAna hotA hai; ata: ve AtmA ke kramika bhAva haiM / parantu caudaha mArgaNAyeM pratyeka jIva meM ekasAtha hI hotI haiM; ataH ve jIva ke akramika bhAva haiN| kramika aura akramika - ina donoM bhAvoM se bhinna hone se bhagavAna AtmA eka hai| tAtparya yaha hai ki nizcayanaya kA viSayabhUta cinmAtra AtmA guNasthAnarUpa kramika bhAvoM se aura mArgaNAsthAnarUpa akramika bhAvoM se bhedA nahIM jAtA, bheda ko prApta nahIM hotA; ataH vaha eka hai| prazna -Apane kahA ki mArgaNAe~ pratyeka jIva ke ekasAtha caudaha hotI haiM / kRpayA isa bAta ko ghaTAkara batAiye, vizeSa spaSTa kiijie| uttara -hama gatimArgaNA kI apekSA manuSya haiM, indriyamArgaNA kI apekSA paMcendriya haiM, kAyamArgaNA kI apekSAM audArika, taijasa aura kArmANakAyavAle haiN| isIprakAra caudahoM mArgaNAe~ ghaTita kI jA sakatI haiN| guNasthAnoM kA eka samaya meM eka hI honA aura caudaha mArgaNAoM kA eka sAtha honA to karaNAnuyoga kA prasiddha siddhAnta hai| isameM zaMkA-AzaMkA ke lie koI sthAna nahIM hai| isa viSaya kI vizeSa jAnakArI ke lie gommaTasAra jIvakANDa kA adhyayana kiyA jAnA caahie| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 342 isaprakAra isa vyAkhyA ke anusAra cinmAtra AkAra ke kAraNa samasta kramarUpa aura akramarUpa se pravartamAna vyAvahArikabhAvoM se bhedarUpa nahIM hotA - isakAraNa eka hU~ kA Azaya yaha huA ki maiM guNasthAna aura mArgaNAsthAnarUpa vyAvahArikabhAvoM se bhedarUpa nahIM hotA; isakAraNa eka huuN| tAtparya yaha hai ki dRSTi kA viSayabhUta bhagavAna AtmA guNasthAnAtIta hai, mArgaNAsthAnAtIta hai| eka zabda kI vyAkhyA meM AcArya jayasena to mAtra itanA hI likhate "yadyapi vyavahAranaya se naranArakAdi aneka paryAyarUpa hU~, to bhI zuddha nizcayanaya se TaMkotkIrNa jJAyaka eka svabhAvavAlA hone se eka huuN|" prazna - zabdoM ke artha karane meM AcAryoM meM isaprakAra kI vibhinnatA kyoM pAI jAtI hai? kyA AcAryoM meM paraspara matabheda hai? uttara - aisI koI bAta nahIM hai| zabdoM ke aneka artha hote haiM, ho sakate haiM; ata: isaprakAra kI saMbhAvanAyeM rahatI hI haiN| isameM kucha bhI anucita nahIM hai / AcAryoM dvArA kiye gaye vibhinna artha jabataka eka hI prayojana ko puSTa karate hoM, tabataka to kucha socane kI bAta hI nahIM hai; yadi prayojana bhI alaga-alaga bhAsita ho to unakI apekSA ko samajhane kA prayAsa karanA caahie| zuddha zabda kA artha karate hue AcArya amRtacandra zuddhatA kA kAraNa vyAvahArika navatatvoM se bhinnatA ko batAte haiM / unake anusAra navatattvoM meM chupI huI Atmajyoti navatattvoM se bhinna hai; isalie zuddha hai / usakA navatattvarUpa honA hI azuddhatA hai aura navatattvoM se bhinnatA hI zuddhatA hai| ___AcArya jayasena navatattvoM se bhinnatA ko zuddhatA svIkAra karate hue bhI athavA ke rUpa meM rAgAdibhAva se bhinnatA kI bAta bhI karate haiN| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 gAthA 38 svAmIjI navatattvoM se bhinnatA ko spaSTaM karate hue kahate haiM " bhinnatA ke tIna prakAra haiM - 1. eka dravya dUsare dravya se atyanta bhinna hai / 2. puNya-pApa ke vikArI bhAvoM se bhagavAna AtmA bhinna hai / 3. nirmala paryAya se bhI bhagavAna AtmA bhinna hai / pahale prakAra meM svadravya - paradravya kI bhinnatA, dUsare prakAra meM vikArabhAva va svabhAva kI bhinnatA tathA tIsare prakAra meM dravya va nirmalaparyAya kI bhinnatA batAI hai| pudgalamaya zarIra vagairaha paradravya bhagavAna AtmA ko nahIM chUte, andara paryAya meM vartate hue vikArIbhAva bhI bhagavAna caitanyasvabhAva ko nahIM chUte; yaha to ThIka, kintu bhagavAna jJAyakasvabhAvI dhruva AtmA ke Azraya se pragaTa huI nirmalaparyAya bhI dravya kA sparza nahIM karatI / " " - ukta tInoM prakAroM meM apane AtmA se bhinna navatattva A jAte haiM / tAtparya yaha hai ki dRSTi ke viSayabhUta, dhyAna ke dhyeya, paramazuddhanaya ke viSayarUpa nija AtmA ko jinase bhinna jAnanA hai; navatattva meM ve sabhI padArtha A jAte haiM / isaprakAra ekatA meM guNasthAna aura mArgaNAsthAnoM se bhinnatA aura zuddhatA meM navatattvoM se bhinnatA kI bAta A gaI / prazna - 73vIM gAthA meM bhI bhagavAna AtmA ke svarUpa ko spaSTa karate hue eka, zuddha aura jJAna darzanamaya vizeSaNa Aye haiN| vahA~ ina zabdoM kA artha usaprakAra nahIM kiyA, jisaprakAra yahA~ kiyA jA rahA hai| vibhinna AcArya bhinna-bhinna artha kareM to kadAcit ThIka bhI mAnaleM; parantu jaba eka hI AcArya eka sthAna para eka zabda kA kucha artha kareM aura dUsare sthAna para kucha; to citta meM prazna khar3A hotA hI hai / 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 142 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana uttara - yadi Apake citta meM prazna khar3A hotA hai to koI cintA kI bAta nahIM hai / yaha to ApakI jAgarukatA kA pratIka hai ki Apa yaha dhyAna rakhate haiM ki yaha zabda vahA~ bhI AyA hai aura vahA~ isakA alaga artha kiyA gayA hai| 344 yadi eka hI AcArya ne eka hI zabda kA vibhinna sthAnoM para vibhinna artha kiyA hai to usake rahasya ko samajhane kA prayatna aura bhI adhika gaharAI se kiyA jAnA cAhie; kyoMki usameM unakA koI vizeSa Azaya ho sakatA hai / 38vIM gAthA meM vyAvahArika navatattvoM se bhinnatA ko zuddhatA kahA gayA hai aura 73vIM gAthA meM sakalakArakacakra kI prakriyA se pAra ko prApta nirmala anubhUtimAtra ko zuddhatA kA AdhAra banAyA hai / bAta ekadama spaSTa hai ki yahA~ para se bhinnatA batAne ke lie para se ekatva aura para ke prati honevAle mamatva kA niSedha hai aura karttA - karma adhikAra meM para ke kartRtva aura bhoktRtva kA niSedha hai| yahI kAraNa hai ki 38vIM gAthA meM vyAvahArika navatattvoM se bhinnatA ko zuddhatA kA AdhAra banAyA hai aura kartA-karma adhikAra kI gAthA hone se 73vIM gAthA meM kartA, karma Adi kArakacakra kI prakriyA se pAra ko prApta nirmala anubhUtimAtra ko zuddhatA kA AdhAra banAyA gayA hai| eka dravya ko dUsare dravya kA kahanA bhI vyavahAra hai aura eka dravya ko dUsare dravya kA kartA kahanA bhI vyavahAra hI hai / vyavahAra azuddhi hai aura nizcaya zuddhi / donoM hI sthAnoM meM vyAvahArika bhAvoM kA niSedha hai; ata: bAta to eka hI hai, parantu artha meM jo antara AyA hai, vaha to adhikAra parivartana ke kAraNa AyA hai / isIprakAra eka ke saMbaMdha meM bhI samajhanA caahie| jJAna-darzanamaya meM to koI antara hai hI nahIM / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 prazna -yaha to ThIka, para yahA~ vyAvahArika navatattvoM se jJAyakabhAva ko atyanta bhinna kahA hai; usameM jIvatattva kA spaSTIkaraNa karate hue nara-nArakAdi jIva ke vizeSa aisA kyoM kahA? gAthA 38 - uttara - yaha AtmA svayaM jIva tattva hai / ata: prazna upasthita hotA hai ki isase bhinna aisA kaunasA jIvatattva hai, jisase isa AtmArUpa jIvatattva ko bhinna jAnanA hai ? isa prazna ke samAdhAna meM kahA jA rahA hai ki yaha bhagavAna AtmA to nizcayajIva hai; ise vyavahArajIva se bhinna jAnanA hai aura vyavahArajIva nara-nArakAdi paryAyoM sahita jIva ko kahate haiM / ataH naranArakAdi paryAyoM vAle vyavahArajIva se tathA ajIvAdi padArthoM se bhinnatA ko zuddhatA kahA hai / prazna - vyavahArajIva meM apane AtmA se bhinna parajIvoM ke le leM to kyA dikkata hai? uttara - dikkata hai; kyoMki parajIva vyavahArajIva nahIM haiN| unheM to yahA~ apane cetanatva se bhinna hone se acetana mAnakara ajIva meM. liyA gayA hai; kyoMki jinameM apanI cetanA nahIM hai, apane jJAna - darzana nahIM haiM; ve saba apanI apekSA, apane lie ajIvavat hI haiM, ajIva hI haiM / adhyAtma meM isaprakAra kI apekSA pracalita hI hai / - 'maiM darzana - jJAnamaya hU~' isa tIsare vizeSaNa kA jo artha AcArya amRtacandra ne kiyA hai; use spaSTa karate hue svAmIjI likhate haiM -- - -- yaha samajhanA "cinmAtra kahane se 'maiM caitanyasvabhAvamAtra hU~' caahie| dayA, dAna, vratAdi ke vikalparUpa maiM nahIM hU~, alpajJatArUpa bhI maiM nahIM hU~ tathA 'maiM darzana jJAnavAlA hU~' * aisA bheda bhI maiM nahIM hU~ / maiM to cinmAtra hone se darzana jJAnamaya huuN| yahA~ caitanyasAmAnya darzana hai va caitanyavizeSa jJAna hai| caitanyasvabhAvI bhagavAna AtmA kA sAmAnya - Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana vizeSa upayogAtmakapane kA ullaMghana nahIM hone se maiM darzana - jJAnamaya hU~ / trikAlI vastupane aisA hU~ / ' "" tatvArthasUtra meM upayoga ko jIva kA lakSaNa kahA hai| vahA~ bhI upayoga ko jJAna - darzanarUpa hI kahA hai aura jJAnopayoga ke ATha tathA darzanopayoga ke cAra bheda batAye haiM / yahA~ upayoga ke vizeSa bhedoM ko na lekara sAmAnyarUpa se jJAnopayoga aura darzanopayoga ko liyA hai aura dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko sAmAnyajJAnamaya aura sAmAnyadarzanamaya kahA hai / 346 prazna - eka ora to Apa darzana ko sAmAnya aura jJAna ko vizeSa kahate haiM aura dUsarI ora yahA~ darzana aura jJAna - donoM ko hI sAmAnyarUpa se lene kI bAta kara rahe haiM ? uttara - jahA~ darzana ko sAmAnya aura jJAna ko vizeSa kahA jAtA hai, vahA~ unake svarUpa kI bAta hotI hai; kyoMki darzana nirAkAra - nirvikalpa hone se sAmAnya kahA jAtA hai aura jJAna sAkAra - savikalpa hone se vizeSa kahA jAtA hai aura jahA~ yaha kahA jAtA hai ki sAmAnya darzana - jJAna lenA, usakA tAtparya yaha hotA hai ki darzana- jJAna ke bhedaprabhedoM ko nahIM lenA, apitu sAmAnyarUpa se jJAna darzana ko hI lenA / " 'arUpI' vizeSaNa ke sAtha 'sadA' zabda bhI lagA hai; jisakA Azaya hai ki AtmA sadA hI arUpI hai| isa 'sadA' zabda ko antadIpaka mAnakara sabhI vizeSaNoM ke sAtha bhI lagAyA jA sakatA hai; jo isaprakAra hogA maiM (bhagavAna AtmA) sadA hI eka hU~, sadA hI zuddha hU~, sadA hI jJAna - darzanamaya hU~ aura sadA hI arUpI hU~ / - isa arUpI vizeSaNa meM vizeSa jAnane kI bAta yaha hai ki AtmA rUpa, rasa, gaMdha evaM sparza ko jAnatA hai, unake jAnanerUpa pariNamita hotA 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 143 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 -- hai; parantu unarUpa pariNamita nahIM hotA; isakAraNa arUpI hai| dhyAna - isameM rUpAdi ko jAnane kA niSedha nahIM kiyA, apitu unheM jAnane kI to sthApanA kI hai; niSedha to unarUpa pariNamita hone kA rahe kiyA hai| gAthA 38 -- isa bAta ko spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM "dekho! sparza, rasa Adi kA jo jJAna hotA hai, vaha mere svayaM se hotA hai, nimitta se nahIM hotA tathA sparzAdi nimitta kA astitva hai, isalie mujhe jJAna hotA hai - aisA bhI nahIM hai / tatsaMbaMdhI jJAnarUpa se pariNamane kI yogyatA mujhameM sahaja svabhAva se hI hai / sparza, rasa, gaMdha, varNa Adi ko jAnate hue bhI ve sparzAdi mujhameM Ate nahIM hai aura maiM bhI sparzAdirUpa se pariNamita nahIM hotaa| merA jJAna va sparzAdi bhinna-bhinna hI rahate haiN| aisA hone se maiM paramArtha se sadA hI arUpI hU~ / " isaprakAra jJAnI vicAratA hai ki maiM krama aura akramarUpa se pravartamAna vyavahArika bhAvoM se bhedarUpa nahIM hotA, isalie eka hU~; vyavahArika navatattvoM se bhinna hU~, isalie zuddha hU~; sAmAnya- vizeSa upayogAtmaka hone se jJAna-darzanamaya hU~ aura sparzAdika ko jAnate hue bhI unarUpa pariNamita nahIM hotA; isalie arUpI hU~ tathA koI bhI parapadArtha kiMcitmAtra bhI mere nahIM haiN| isaprakAra sabhI parapadArthoM se bhinna nijasvarUpa kA anubhava karatA huA maiM pratApavanta vartatA hU~ / AcAryadeva svayaM to jJAnasAgara AtmA meM DubakI lagA hI rahe haiM / aba AgAmI kalaza ke mAdhyama se sampUrNa jagata ko bhI AmaMtraNa de rahe haiM, preraNA de rahe haiM ki he jagata ke jIvo! tuma bhI isa jJAnasAgara 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga- 2, pRSTha 143 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 348 meM DubakI lagAvo aura atIndriya-Ananda ko prApta kara anantasukhI ho jaavo| ( vasantatilakA ) manjantu nirbharamamI samameva lokaa| Alokamucchalati zAntarase samastAH / / AplAvya vibhramatiraskaraNI bhrenn| pronmagna eSa bhagavAnavabodhasindhuH / / 32 / / ( harigIta ) sukha zAntarasa se labAlaba yaha jJAnasAgara aatmaa| vibharama kI cAdara haTA sarvAMga paragaTa aatmaa| he bhavyajana ! isa loka ke saba eka sAtha nhaaiye| ara ise hI apanAiye isameM magana ho jAiye // 32 // yaha jJAnasamudra bhagavAna AtmA vibhramarUpI Ar3I cAdara ko samUlatayA Dubokara, dUrakara, haTAkara svayaM sarvAMga pragaTa huA hai, pUrNatayA pragaTa ho gayA hai| ataH aba he loka ke samasta logoM! lokaparyanta uchalate hue usake zAntarasa meM saba ekasAtha hI magna ho jaavo| ukta chanda kA bhAva spaSTa karate hue bhAvArtha meM paMDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - "jaise samudra ke Ar3e kucha A jAve to jala dikhAI nahIM detA aura jaba vaha Ar3a dUra ho jAtI hai, taba jala pragaTa hotA hai / vaha pragaTa honepara logoM ko preraNA yogya hotA hai ki 'isa jala meM sabhI loga snAna kro|' isIprakAra yaha AtmA vibhrama se AcchAdita thA, taba usakA svarUpa dikhAI nahIM detA thA; aba vibhrama dUra ho jAne se yathAsvarUpa (jyoM kA tyoM) pragaTa ho gyaa| isalie aba usake vItarAga-vijJAnarUpa zAntarasa meM eka hI sAtha sarva loka magna hoo - isaprakAra AcAryadeva ne preraNA kI hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 kalaza 32 athavA isakA artha yaha bhI hai ki jaba AtmA kA ajJAna dUra hotA hai, taba kevalajJAna pragaTa hotA hai aura kevalajJAna pragaTa honepara samasta loka meM rahanevAle padArtha eka hI samaya jJAna meM jhalakate haiM; use samasta loka dekho / " svAmIjI isa kalaza kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM " jaise apane sAmane bar3A bhArI samudra ho, kintu A~kha va samudra ke bIca cAra hAtha kI cAdara ho to samudra dikhAI nahIM detA / usIprakAra rAga va puNyAdibhAva mere haiM, inameM hI merA astitva hai; jabataka aisI mithyAtvarUpI cAdara kI Ar3a hai, tabataka jJAnasamudra bhagavAna AtmA dikhAI nahIM detaa| caitanyasvarUpa se viparIta rAga, vaha merA va eka samaya kI paryAya vaha maiM abataka aisI jo paryAyabuddhi thI, vahI vibhrama thA / jaba bhedajJAna se usa vibhrama kI cAdara ko dUra kara diyA, haTA diyA, vibhrama kA nAza kara diyA; taba bhagavAna AtmA svayaM sarvAMga pragaTa ho gayA / - vastu to dhruva hai / dhruva pragaTa nahIM hotA, vaha to pragaTa hI hai / dhruva para dRSTi jAte hI mithyAtva dazA kA nAza huA aura jaisA isakA zuddhasvarUpa hai, vaisA paryAya meM pragaTa huA arthAt zAnti va atIndriya Ananda kI nirmala dazA pragaTa huI / andara pUrNAnanda kA nAtha caitanyabhagavAna jJAna va Ananda se bharA huA hai, usakI dRSTi hone para samyagdarzana - jJAna - cAritra kI paryAya pragaTa pariNamita huI / ' AcAryadeva ne sabako cUla kA nyotA (AmaMtraNa) diyA hai| ve kahate haiM ki yaha caitanyasindhu pragaTa huA hai; isalie samasta loka arthAt sabhI jIva usa AnandasAgara meM nimagna ho jAvo / tuma atIndriya Anandagarbhita zAnta rasa meM arthAt vItarAga rasa meM eka hI sAtha atyanta magna ho jaavo| aise magna hovo ki phira kabhI isa Ananda se bAhara nikalanA hove hI nahIM / 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga- 2, pRSTha 148 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana - dekho to sahI, kaisI acUka rAmabANa vANI hai| nahIM pA sakoge yA thor3I sI hI prApta kara sakoge * aisI nirAzAjanaka bAta nahIM kI / AcAryadeva ne svayaM Anandarasa prApta kara liyA hai; ataH ve cAhate haiM ki sabhI jIva isa atIndriya Anandarasa ko prApta kareM / " paNDita rAjamalajI kalaza TIkA meM isa kalaza kA artha karate hue 'sindhu' zabda kA artha pAtra (abhinetA) karate haiM / isa kalaza kA artha nATaka ke rUpaka ke rUpa meM karate hue ve kahate haiM ki jisaprakAra akhAr3e (nATaka-nATyazAlA - raMgamaMca) meM pAtra (abhinetA) nAcatA hai; usIprakAra yahA~ bhI AtmA kA zuddhasvarUpa pragaTa hotA hai| bhAvArtha isaprakAra hai ki akhAr3e meM prathama hI antarjavanikA kapar3e kI hotI hai / use dUra kara zuddhAMga nAcatA hai / yahA~ bhI anAdikAla se mithyAtva pariNati hai; usake chUTane para zuddhasvarUpa pariNamatA hai| jisaprakAra akhAr3e meM jo zuddhAMga dikhatA hai; vahA~ jitane bhI dekhanevAle haiM; ve saba eka hI sAtha magna hokara dekhate haiM; usIprakAra jIva kA zuddhasvarUpa sabhI jIvoM dvArA anubhava karane yogya hai / paNDita rAjamalajI ke ukta artha ko kavivara paNDita banArasIdAsajI ne kAvya ke rUpa meM isaprakAra prastuta kiyA hai ( savaiyA ikatIsA ) jaisaiM koU pAtura banAya vastra Abharana, Avati akhAre nisi Ar3au paTa karikaiM / duhU~ ora dIvaTi saMvAri paTa dUri kIjai, sakala sabhA ke loga dekheM dRSTi dharikai // taisaiM gyAna sAgara mithyAti granthi bhedi kari, umagyo pragaTa rahyau tihU~ loka bharikaiM / aisau upadesa suni cAhie jagatajIva, 350 suddhatA saMbhArai jagajAlasauM nisarikai // 35 // 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 148- 149 -- Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 kalaza 32 jisaprakAra naTI (pAtura) rAtri meM vastrAbhUSaNoM se sajakara nATyazAlA meM parade kI oTa meM khar3I ho jAtI hai to kisI ko bhI dikhAI nahIM detI; kintu jaba donoM ora ke zamAdAna (dIpaka) ThIka karake pardA haTAyA jAtA hai to sampUrNa sabhA ke logoM ko sApha-sApha dikhAI detI hai| usIprakAra jJAna kA samudra AtmA jo mithyAtva ke parade meM DhaMka rahA thA, vaha pragaTa hokara tIna loka ko jAnatA-dekhatA hai, trailokya kA jJAyaka hotA hai| zrIguru kahate haiM ki he jagavAsI jIvo! aisA upadeza sunakara tumheM jagata ke jAla se nikalakara apanI zuddhAtmA saMbhAlanA caahie| isaprakAra paNDita jayacandajI chAbar3A ke bhAvArtha, pANDe rAjamalajI kI kalaza TIkA evaM banArasIdAsajI ke nATaka samayasAra ke ukta chanda kA maMthana karane para 32veM kalaza ke do artha spaSTa hote haiM / ve donoM artha sIdhI, sarala aura sapATa bhASA meM isaprakAra hoMge :__ (1) yaha jJAnasamudra bhagavAna AtmA vibhramarUpI parade ko haTAkara sarvAMga pragaTa ho gayA hai| ata: he jagata ke jIvoM! lokaparyanta uchalate hue isa jJAnasAgara ke zAnta rasa meM saba eka sAtha hI DubakI lagAvo, magna ho jaavo| (2) jisaprakAra nATaka ke raMgamaMca para nAcane ke lie taiyAra susajjita abhinetA khar3A ho, nAca rahA ho; para aMdhakAra aura parade kI oTa hone se sabhAjanoM ko kucha bhI dikhAI nahIM detA; kintu paryApta prakAza hone aura paradA haTa jAne para sabhI ko sabakucha dikhAI dene lagatA hai| usIprakAra jJAnasAgara bhagavAna AtmA mithyAtva ke aMdhakAra aura vibhrama ke parade meM chupA huA hai| mithyAtva kA aMdhakAra aura vibhrama kA paradA haTane para sabakucha sApha ho jAtA hai, sApha-sApha dikhAI dene lagatA hai| ata: jagata ke samasta jIvoM ko cAhie ki ve mithyAtva kA aMdhakAra dUra kara vibhrama kI cAdara ko haTAkara bhagavAna Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 352 AtmA ke darzana kareM, usake jJAnasAgara meM DubakI lagAveM, usake Anandarasa meM magna ho jaaveN| eka tIsarA artha yaha bhI ho sakatA hai ki bhagavAna ke kevalajJAna meM samasta padArtha jhalakate haiM / ata: he jagata ke prANiyoM, tuma use dekho; arthAt kevalajJAna kI zraddhA karo aura usake mAdhyama se apane AtmA aura jagata ke svarUpa ko jaano| __ jo bhI ho, pUrvaraMga prakaraNa kA antima kalaza hone se isa kalaza meM AcArya amRtacandradeva ne apane ziSyoM ko, pAThakoM ko jJAna aura Ananda se labAlaba bhare hue isa bhagavAna AtmA ko dekhane-jAnane aura isI meM jamane-ramane kA Adeza diyA hai, upadeza diyA hai, AzIrvAda diyA hai, AmaMtraNa diyA hai, preraNA dI hai; vaha saba kucha diyA hai, jo unake pAsa apane ziSyoM ko, pAThakoM ko dene ke lie thaa| ____ AcArya amRtacandra ukta 38 gAthAoM ke prakaraNa ko pUrvaraMga kahate haiN| isake Age 39vIM gAthA se 68vIM gAthA taka ke prakaraNa kA nAma ve jIvAjIvAdhikAra rakhate haiN| isa taraha unake anusAra yahA~ pUrvaraMga samApta hotA hai| _AcArya jayasena AraMbha kI 14 gAthAoM ko pIThikA kahate haiM / una 14 gAthAoM meM amRtacandra kI TIkA kI 12 gAthAyeM hI AtI haiN| usake bAda kI gAthA jo AtmakhyAti kI 13vIM gAthA hai aura tAtparyavRtti kI 15vIM gAthA hai - usameM nau tattvoM ke nAma Ate haiN| ataH usake bAda kI gAthA se AcArya jayasena jIvAdhikAra mAnate haiM; jo yahA~ taka calatA hai| isake bAda ke prakaraNa ko ve ajIvAdhikAra kahate haiM; jo kartAkarma adhikAra ke AraMbha hone taka calatA hai| ___ AcArya jayasena ne nau tattvoM ke nAma vAlI gAthA ko na to pIThikA meM hI rakhA hai aura na jIvAdhikAra meM hii| aisA kyoM kiyA gayA - isake bAre meM kucha bhI kahanA saMbhava nahIM hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 hai? yadyapi kavivara paNDita banArasIdAsajI ne AcArya amRtacandrakRta AtmakhyAti TIkA meM samAgata kalazoM aura unakI rAjamalIya bAlabodhanI TIkA ko AdhAra banAkara samayasAra nATaka kI racanA kI tathApi adhikAroM ke vibhAjana meM unhoMne AcArya jayasena kA ye do anukaraNa kiyA hai| jIvAdhikAra aura ajIvAdhikAra adhikAra alaga-alaga rakhe haiM, jabaki AcArya amRtacandra ne jIvAjIvAdhikAra aisA eka adhikAra hI rakhA hai| samayasAra nATaka ke nimnAMkita dohe se yaha bAta spaSTa hotI hai ( dohA ) " jIvatatva adhikAra yaha kahyau pragaTa samujhAya / aba adhikAra ajIva kau sunahu catura cita lAya // " adhikAroM ke nAmakaraNa ke sandarbha meM eka bAta vicAraNIya hai ki AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM adhikAroM ke lie 'aMka' zabda kA upayoga karate haiM / yadyapi AtmakhyAti kI prakAzita pratiyoM meM aMkoM ke AraMbhika zIrSakoM meM adhikAra zabda kA prayoga kiyA hai; tathApi amRtacandra ko adhikAra zabda iSTa pratIta nahIM hotA; kyoMki ve ise nATaka ke rUpa meM prastuta karate haiM aura nATakoM meM aMka huA karate haiM, adhikAra nhiiN| AtmakhyAti ke aMkoM kI samApti para jo paMktiyA~ upalabdha hotI haiM, unameM aMka zabda kA spaSTa ullekha hai / jaise - kalaza 32 1. samayasAra nATaka : ajIvadvAra, chanda 1 -- - - "samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau jIvAjIvaprarUpakaH prathamo'GkaH / samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau kartRkarmaprarUpakaH dvitIyo'GkaH // " AtmakhyAti kI prakAzita pratiyoM meM adhikAra likhane kI paramparA kaba se aura kyoM cala par3I, kaise cala par3I yaha eka zodha kA viSaya hai / - Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 354 AcArya jayasena apanI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM yadyapi 'adhikAra' zabda kA prayoga karate haiM tathApi sAtha meM 'raMga' zabda kA prayoga bhI karate haiN| jaisA ki nimnAMkita kathana se spaSTa hai - "jIvAdhikAraH smaaptH| iti prthmrNgH|" eka bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki 'iti prathamaraMgaH' yaha vAkya mAtra prathamAdhikAra ke anta meM hI prApta hotA hai, Age ke adhikAroM meM nhiiN| ata: yahI pratIta hotA hai ki jayasena ko mUlata: adhikAra zabda hI iSTa hai| kavivara banArasIdAsa kRta nATaka samayasAra meM 'dvAra' aura 'adhikAra' - ina donoM zabdoM kA khulakara prayoga kiyA gayA hai / yahA~ taka ki adhyAya ke AraMbhika zIrSakoM meM bhI kahIM 'dvAra' aura kahIM 'adhikAra' zabda kA prayoga hai| jaise - jIvadvAra, ajIvadvAra, kartAkarma-kriyAdvAra, puNya-pApa ektvdvaar| para Age Asrava adhikAra, guNasthAnAdhikAra zabda ke prayoga bhI haiM / prakAzita pratiyoM meM yaha saba asAvadhAnI se ho gayA ho - yadi yaha bhI mAna leM, to bhI chandoM meM bhI isaprakAra ke duhare prayoga milate haiN| Upara diye gaye dohe meM spaSTarUpa se adhikAra zabda kA prayoga kiyA gayA hai| aura bhI aneka kathana isaprakAra ke upalabdha haiN| jaise - ( dohA ) "yaha ajIva adhikAra ko pragaTa bakhAnau mrm| aba sunu jIva-ajIva ke karatA kiriyA karma // 1 karatA kiriyA karama kau pragaTa bakhAnyau muul| aba baranauM adhikAra yaha pApa punna samatUla // 2 1. samayasAra nATaka : kartA-karma-kriyAdvAra-chanda-1 2. samayasAra nATaka : puNya-pApa ekatvadvAra-chanda-1 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 kalaza 32 pApa punna kI ekatA varanI agama anRp| aba Asrava adhikAra kachu kahauM adhyAtama rUpa // " lagabhaga sabhI adhikAroM ke AraMbhika chandoM meM isaprakAra kA prayoga pAyA jAtA hai| lekina grantha ke AraMbha meM jahA~ bAraha adhikAroM ke nAma ginAye gaye haiM; vahA~ dvAra zabda kA prayoga hai; jo isaprakAra hai - ( savaiyA ikatIsA ) jIva nirajIva karatA-karama punna-pApa / Asrava saMvara nirajarA baMdha moSa hai| saravavisuddhi syAdvAda saadhy-saadhk| duvAdasa duvAra dhare sasAra koSa hai // 2 grantha ke anta meM bhI isIprakAra kA ullekha hai: ( dohA ) nAma sAdhya-sAdhaka kahyau, dvAra dvAdasama tthiik| samayasAra nATaka sakala, pUrana bhayo sttiik|| yadi yaha mAna leM ki chandoM meM chandAnurodha se yathAvakAza dvAra aura adhikAra zabdoM kA prayoga kiyA gayA hogA; parantu isase yaha to pratIta hotA hI hai ki unheM donoM hI zabda abhISTa haiM, kisI se bhI paraheja nahIM hai; tathApi prakAzakoM dvArA yaha dhyAna to rakhA hI jAnA cAhie thA ki kama se kama zIrSakoM meM ekarUpatA rahe / donoM meM se jo bhI zIrSaka unheM acche lageM, rakheM; para ekarUpatA honA caahie| lagatA hai, isa ora unakA dhyAna hI nahIM jA pAyA hai| ukta maMthana ke uparAnta hama isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki hama isa samayasAra anuzIlana meM adhyAyoM ke vibhAjana ko adhikAra zabda se 3. samayasAra nATaka : Asrava adhikAra, chanda-1 4. samayasAra nATaka : utthAnikA- chanda-51 5. samayasAra nATaka : sAdhya-sAdhaka dvAra, chanda-53 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 356 hI sambodhita kareMge; kyoMki eka to yaha zabda aba pUrI taraha pracalana meM A gayA hai, dRsara yaha anuzIlana akelI AtmakhyAti ke AdhAra para hI nahIM ho rahA hai / yadyapi isakA mUla AdhAra AtmakhyAti hI hai, tathApi anya AdhAroM kA bhI bharapUra upayoga ho rahA hai| ataH hameM adhikAra zabda kA prayoga hI upayukta laga rahA hai| __ AcArya amRtacandra ke anusAra yaha grantha nATaka hai aura yahA~ pUrvaraMga samApta huA hai / ata: pUrvaraMga evaM grantha kI nATakIyatA ko spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - "yahA~ TIkAkAra kA yaha Azaya hai ki isa grantha ko alaMkAra se nATaka rUpa meM varNana kiyA hai| nATaka meM pahale raMgabhUmi racI jAtI hai| vahA~ dekhanevAle, nAyaka tathA sabhA hotI hai aura nRtya (nATya, nATaka) karanevAle hote haiM, jo vividhaprakAra ke svAMga rakhate haiM tathA zrRMgArAdika ATha rasoM kA rUpa dikhalAte haiM / vahA~ zrRMgAra, hAsya, raudra, karuNa, vIra, bhayAnaka, vIbhatsa aura adbhuta- ye ATha rasa laukika rasa haiM; nATaka meM inhIM kA adhikAra hai| navA~ zAntarasa hai, jo ki alaukika hai; nRtya meM usakA adhikAra nahIM hai| ina rasoM ke sthAyIbhAva, sAtvikabhAva, anubhAvIbhAva, vyabhicArIbhAva aura unakI dRSTi Adi kA varNana rasagranthoM meM hai, vahA~ se jAna lenaa| sAmAnyatayA rasa kA yaha svarUpa hai ki jJAna meM jJeya AyA, usameM jJAna tadAkAra huA, usameM puruSa kA bhAva lIna ho jAye aura anya jJeya kI icchA nahIM rahe, so rasa hai| una ATha rasoM kA rUpa nRtya meM nRtyakAra batalAte haiM aura unakA varNana karate hue kavIzvara jaba anyarasa ko anyarasa ke samAna bhI varNana karate haiM, taba anyarasa kA anyarasa aMgabhUta hone se anyabhAva rasoM kA aMga hone se, rasavat Adi alaMkAra se use nRtyarUpa meM varNana kiyA jAtA hai| yahA~ pahale raMgabhUmisthala khaa| vahA~ dekhanevAle to samyagdRSTi puruSa Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 gAthA 38 haiM aura anya mithyAdRSTi puruSoM kI sabhA hai, unako nRtya dikhalAte haiN| nRtya karanevAle jIva-ajIva padArtha haiM aura donoM kA ekapanA, kartAkarmapanA Adi unake svAMga haiN| unameM ve paraspara anekarUpa hote haiM, ATa rasarUpa hokara pariNamana karate haiM; so vaha nRtya hai| vahA~ samyagdRSTi darzaka jIva-ajIva ke bhinna svarUpa ko jAnatA hai; vaha to ina saba svAMgoM ko karmakRta jAnakara zAntarasa meM hI magna hai aura mithyAdRSTi jIva-ajIva meM bheda nahIM jAnate, isalie ve ina svAMgoM ko hI yathArtha jAnakara usameM lIna ho jAte haiM / unheM samyagdRSTi yathArthasvarUpa batalAkara, unakA bhrama miTAkara, unheM zAntarasa meM lIna karake samyagdRSTi banAtA hai| usakI sUcanArUpa meM raMgabhUmi ke anta meM AcArya ne 'majjaMtu ... ityAdi' - isa zloka kI racanA kI hai, vaha aba jIva-ajIva ke svAMga kA varNana kareMge, isakA sUcaka hai; aisA Azaya pragaTa hotA hai| isaprakAra yahA~ taka raMgabhUmi kA varNana kiyA hai|" AcArya kundakunda ke samayasAra meM AcArya amRtacandra ne nATakIya tattva dekhe| isakAraNa unhoMne AtmakhyAti TIkA meM use nATaka ke rUpa meM prastuta kiyaa| unake isa nATakIya prastutIkaraNa ko AcArya jayasena ne bhI svIkAra kiyaa| paNDita rAjamalajI ne to apanI kalaza TIkA meM ise aura bhI adhika ujAgara kiyaa| unhIM se preraNA pAkara kavivara banArasIdAsajI ne samayasAra kI viSayavastu ke AdhAra para racita apane grantha kA nAma hI samayasAra nATaka rakhA hai / paNDita jayacandajI chAbar3A ne bhI use ubhArA hai| ukta sampUrNa vivecana meM jo nATyazAstroM kI paramparAgata paddhati kA anusaraNa kiyA gayA hai ; vaha tatkAlIna hone se Aja ke saMdarbha meM purAnI par3a gaI hai; ata: Aja ke logoM ko sahaja pakar3a meM nahIM aatii| samayasAra aura AtmakhyAti kI nATakIyatA ko samajhane ke lie hameM Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 samayasAra anuzIlana prAcIna nATaka paddhati kA thor3A-bahuta paricaya avazya honA caahie| adhyAtma kA adhikAra hone se hama yahA~ usake vistAra meM jAnA ucita nahIM samajhate haiM / ata: jinheM vizeSa jijJAsA ho, unheM tatsaMbaMdhI sAhitya ke adhyayana se apanI jijJAsA zAnta karanA caahie| isaprakAra yaha pUrvaraMga samApta hotA hai aura aba jIvAjIvAdhikAra AraMbha hogaa| AtmAnubhUti kyA hai? AtmA kA dhyAna karane ke lie use jAnanA Avazyaka hai| isIprakAra apane AtmA ke darzana ke lie bhI AtmA kA jAnanA Avazyaka hai| isaprakAra AtmadhyAna rUpa cAritra ke lie tathA AtmadarzanarUpa samyagdarzana ke lie AtmA kA jAnanA jarUrI hai tathA AtmajJAna rUpa samyagjJAna ke lie to AtmA kA jAnanA Avazyaka hai hii| antataH yahI niSkarSa nikalA ki dharma kI sAdhanA ke lie ekamAtra nija bhagavAna AtmA kA jAnanA hI sArthaka hai| sunakara nahIM, par3hakara nahIM; AtmA ko pratyakSa anubhUtipUrvaka sAkSAt jAnanA hI AtmajJAna hai aura isIprakAra jAnate rahanA hI AtmadhyAna hai| isaprakAra kA AtmajJAna samyagjJAna hai aura isIprakAra kA AtmadhyAna samyakcAritra hai / jaba aisA AtmajJAna aura AtmadhyAna hotA hai to usIsamaya AtmapratIti bhI sahaja ho jAtI hai, AtmA meM apanApana bhI sahaja A jAtA hai, atIndriya Ananda kA vedana bhI usIsamaya hotA hai; sabakucha ekasAtha hI utpanna hotA hai aura sabakA milAkara ekanAma AtmAnubhUti hai| - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 221 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAdhikAra isa adhikAra kI viSayavastu spaSTa karate hue kalaza TIkAkAra pANDe rAjamalajI likhate haiM - "abataka vidhirUpa se zuddhAGga tattvarUpa jIva kA nirUpaNa kiyA, aba Age usI jIva kA pratiSedharUpa nirUpaNa karate haiM / usakA vivaraNa - jIva zuddha hai, TaMkotkIrNa hai, cidrUpa hai - aisA kahanA vidhi kahI jAtI hai| jIva kA svarUpa guNasthAna nahIM hai, karma-nokarma jIva ke nahIM haiM, bhAvakarma jIva kA nahIM hai; - aisA kahanA pratiSedha kahalAtA hai|" __ukta kathana se spaSTa hai ki isa adhikAra meM yaha spaSTa karanevAle haiM ki ajJAnI jIva apane ajJAna ke kAraNa kina-kina padArthoM ko jIva mAnate A rahe haiM aura ve vAstavika jIva kyoM nahIM haiM? prazna -pUrvaraMga meM sabhI kathana vidhiparaka hI hoM - aisI bAta to nahIM haiM ; kyoMki usameM bhI aneka bAteM pratiSedharUpa haiM / jaise - AtmA pramatta nahIM haiM, apramatta bhI nahIM hai, eka jJAyakabhAvarUpa hI hai / tathA isa jIvAjIvAdhikAra meM bhI kucha kathana vidhiparaka pAye jAte haiM / jaise - AtmA cetanAguNavAlA hai| ataH yaha kaise kahA jA sakatA hai ki pUrvaraMga meM sabhI kathana vidhiparaka haiM aura jIvAjIvAdhikAra meM pratiSedhaparaka? uttara ---are, bhAI! yaha kathana mukhyatA kI apekSA hai / pUrvaraMga meM mukhyarUpa se vidhiparaka kathana hai aura jIvAjIvAdhikAra meM mukhyarUpa se niSedhaparaka kathana hai| ukta kathana kA yahI Azaya samajhanA caahie| 1. samayasAra kalaza, kalaza 33veM kI TIkA Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 samayasAra anuzIlana __yaha to spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki samayasAra ko yahA~ nATaka ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai / ata: adhikAra ke AraMbha meM hI AcArya amRtacandra likhate haiM ki 'aba jIva aura ajIva - ye donoM dravya eka hokara raMgabhUmi meM praveza karate haiN|' yadyapi jIva aura ajIva haiM to bhinna-bhinna hI, tathApi ve anAdi se eka sAtha haiM, ekakSetrAvagAhI haiM ; ata: ajJAnIjanoM ko eka hI lagate haiM / isa bAta ko hI yahA~ nATaka ke rUpa meM - isa rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai ki mAnoM ve donoM eka hone kA svAMga banAkara raMgamaMca (sTeja) para Aye haiN| isa adhikAra meM mUla gAthAe~ AraMbha karane ke pUrva AtmakhyAtikAra AcArya amRtacandra maMgalAcaraNa ke rUpa meM eka chanda likhate haiM; jisameM ve usa jJAna kI mahimA gAte haiM; jo jJAna jIva aura ajIva ke isa bheda ko jAna letA hai| ukta bAta ko spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A maMgalAcaraNa ke chanda ke bhAvArtha meM likhate haiM - "yaha jJAna kI mahimA khii| jIva-ajIva eka hokara raMgabhUmi meM praveza karate haiM, unheM yaha jJAna hI bhinna jAnatA hai| jaise nRtya meM koI svAMga dharakara Aye aura use jo yathArtharUpa meM jAna le, pahicAna le to vaha svAMgakartA use namaskAra karake apane rUpa ko jaisA kA taisA hI kara letA hai ; usIprakAra yahA~ smjhnaa| aisA jJAna samyagdRSTi puruSoM ko hotA hai, mithyAdRSTi isa bheda ko nahIM jaante|" maMgalAcaraNa kA vaha chanda isaprakAra hai : ( zArdUlavikrIr3ita ) jIvAjIvavivekapuSkaladRzA prtyaayytpaarssdaan| AsaMsAranibaddhabaMdhana vidhidhvaMsAdvizuddhaM sphuttt|| AtmArAmamanantadhAma mahasAdhyakSeNa nityoditaM / dhIrodAttamanAkulaM vilasati jJAnaM mnohlaadyt||33|| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 kalaza 33 ( savaiyA ikatIsA ) jIva aura ajIva ke viveka se hai puSTa jo, __ aisI dRSTi dvArA isa nATaka ko dekhtaa| anya jo sabhAsada haiM unheM bhI dikhAtA aura, duSTa aSTa karmoM ke baMdhana ko todd'taa| jAne lokAloka ko pai nija meM magana rahe, vikasita zuddha nitya nija avloktaa| aiso jJAnavIra dhIra maMga bhare mana meM, svayaM hI udAtta aura anAkula suzobhatA / / 33 / / isa nATaka ke raMgamaMca para udita yaha jJAna mana ko AnaMdita karatA huA suzobhita ho rahA hai| yaha jJAna jIva aura ajIva ke bIca bhedavijJAna karAnevAlI ujjvala nirdoSa dRSTi se jIva aura ajIva kI bhinnatA ko svayaM bhI bhalI-bhA~ti jAnatA hai aura isa nATaka ko dekhanevAle sabhAsadoM ko bhI dikhAtA hai, unheM inakI bhinnatA kI pratIti utpanna karAtA hai| ___ anAdi saMsAra se dRr3ha baMdhana meM baMdhe hue jJAnAvaraNAdi karmoM kA nAza karake jo vizuddha huA hai, sphuTa huA hai, kalI ke samAna vikasita huA hai aura jo sadA apane AtmArUpI bAga meM, vana meM hI ramaNa karatA hai; yamapi usameM ananta jJeyoM ke AkAra jhalakate haiM, tathApi jo unameM nahIM ramatA, apane svarUpa meM hI ramatA hai, usa jJAna kA prakAza ananta hai aura vaha pratyakSa teja se nitya udayarUpa hai| vaha jJAna dhIra hai, udAtta hai, dhIrodAtta hai, anAkula hai aura mana ko AnaMdita karatA huA suzobhita hai, vilAsa kara rahA hai| - isa nATaka samayasAra kA khalanAyaka moha hai, mithyAtva hai, ajJAna hai aura usa moha ko, mithyAtva ko, ajJAna ko nAza karanevAlA jJAna, samyagjJAna, kevalajJAna dhIrodAtta nAyaka hai; jo nitya udayarUpa hai aura Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 samayasAra anuzIlana anAkula hai| yahI kAraNa hai ki isa maMgalAcaraNa ke chanda meM use hI smaraNa kiyA gayA hai| prazna -Apane kahA ki jJAna dhIrodAtta nAyaka hai| yaha dhIrodAtta nAyaka kyA hotA hai, kaisA hotA hai? nAyaka kitane prakAra ke hote haiM aura kauna-kauna se? uttara - bhAI, yaha saba kAvyazAstra kA viSaya hai| ina bAtoM ko vistAra se jAnane ke lie kAvyazAstrIya granthoM kA adhyayana karanA caahie| prazna -yaha to ThIka, para pratyeka AtmArthI to kAvyazAstra kA adhyayana kara nahIM sakatA hai| ata: saMkSepa meM yahA~ bhI samajhAiye na, jisase hama samayasAra kI nATakIyatA ko bhI thor3I-bahuta samajha skeN| uttara - kAvyazAstra ke pratiSThita AcArya vizvanAtha ke prasiddha grantharAja sAhityadarpaNa meM nAyaka ke svarUpa va bhedoM ko isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "tyAgI kRtI kulInaH suzrIko ruupyauvnotsaahii| dakSo'nuraktalokastejo vaidagdhyazIlavAna netaa|| dhIrodAtto dhIroddhatastathA dhIralalitazca / dhIraprazAnta ityayamuktaH prthmshcturbhedH|| avikatthanaH kSamAvAnatigambhIro mhaasttvH| stheyAnigUDhamAno dhIrodAtto dRr3havrataH kthitH|| mAyAparaH pracaNDazcapalo'haMkAradarpabhUyiSThaH / AtmazlAghAnirato dhIredhIroddhataH kthitH|| nizcinto mRduranizaM kalAparo dhIralalitaH syAt / sAmAnyaguNairbhUyAndvijAdiko dhIrazAntaH syaat|| 1. mahAkavi vizvanAtha : sAhityadarpaNa, tRtIya pariccheda, zloka - 30 se 34 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 kalaza 33 ___ tyAgI, kRtajJa, kulIna. lakSmIvAna, logoM ke anurAga kA pAtra; rUpa, yauvana aura utsAha se yukta; tejasvI, catura aura zIlavAna puruSa kAvyoM aura nATakoM kA nAyaka hotA hai| dhIrodAtta, dhIroddhata, dhIralalita aura dhIraprazAnta - ye nAyaka ke prathama cAra bheda haiN| kSamAzIla, atigaMbhIra svabhAvavAlA, apanI prazaMsA nahIM karanevAlA, mahAsattva arthAt harSa-zokAdi se apane svabhAva ko nahIM badalanevAlA, sthiraprakRti, vinaya se yukta gauravavAna, dRDhavratI, apanI bAta kA pakkA aura Ana-vAnavAlA puruSa dhIrodAtta nAyaka kahalAtA hai| jaise ki zrIrAma, yudhiSThira aadi| ___ mAyAvI, pracaNDa, capala, ghamaNDI, zUra, apanI prazaMsA ke pula bAMdhanevAlA puruSa dhIroddhatta nAyaka kahalAtA hai| jaise - rAvaNa, bhImasena aadi| nizcita, atikomalasvabhAvavAlA, sadA nRtya-gItAdi kalAoM meM lIna puruSa dhIralalita nAyaka kahalAtA hai| jaise - ratnAvalI nATikA meM vatsarAja aadi| tyAgI, kRtajJa, kulIna, sampanna logoM se sammAnya, tejasvI, catura aura zIlavAna saMskAroM se sampanna dvijAdika puruSa dhIraprazAnta nAyaka kahe jAte haiN| jaise - bhagavAna mahAvIra, buddha aadi|" isIprakAra ke bhAva mahAkavi dhananjaya viracita dazarUpaka ke dvitIya prakAza meM bhI prApta hote haiM / nAyaka ke ukta prakAroM meM dhIrodAtta nAyaka hI sarvazreSTha nAyaka hotA hai / yadyapi dhIraprazAnta bhI acchA hI hotA hai; para usakI prazAntatA use saMgharSa meM pravRtta nahIM hone detii| jaba kisI saMgharSa meM vijaya prApta karanA ho to vahA~ dhIrodAttatA hI balavatI siddha hotI hai| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 364 dhIra vizeSaNa to cAroM prakAra ke nAyakoM meM sabhI meM pAyA jAtA hai| isakA tAtparya yaha hai ki dhIratA ke binA to nAyakapanA saMbhava hI nahIM hai| dhairya to atyanta Avazyaka hai; para jisameM dhairya ke sAtha-sAtha udAttatA bhI ho, udAratA bhI ho; to phira usakA kahanA hI kyA ? yahA~ jisa jJAna kA smaraNa kiyA gayA hai, vaha jJAna isIprakAra kA dhIrodAtta nAyaka hai, vaha dhairya kA dhanI to hai hI aura udAra bhI hai ; kyoMki ananta jJeyoM ko jAnane kI udAratA aura dhairya usameM hai; para vaha unameM apanApana sthApita nahIM karatA, unakA svAmI nahIM bntaa| jisaprakAra koI rAjA zatru ke AkramaNa ko dhairya se jhele aura use parAjita karake bhI usakA rAjya udAratApUrvaka use hI lauTA de, use mitra banA le to vaha dhIratA aura udAratA donoM kA hI paricaya detA hai| aisA nAyaka dhIrodAtta kahalAtA hai / jJAna anaMta jJeyoM ko bar3e dhairya se dekhatA-jAnatA hai; para unameM jamatA-ramatA nahIM, unakA svAmI nahIM banatA, unheM apanI sampatti nahIM maantaa| yaha usakI udAratA hai| ananta jJeyoM ko jAnane para bhI use koI AkulatA nahIM hotii| ataH vaha anAkula bhI hai / vaha to sadA hI apane AtmArUpI bAga meM hI ramaNa karatA rahatA hai; kyoMki usane apanI vIratA se dhIratA se sabhI zatruoM ko parAjita kara unheM bhI anukUla banA liyA hai| ataH aba use AkulatA kA koI kAraNa zeSa nahIM rahA hai| __ jo AkramaNa karane meM sakSama hotA hai, use vIra kahate haiM aura jo AkramaNa jhelane meM samartha hotA hai, use dhIra kahate haiM / AkramaNa karane se adhika AvazyakatA AkramaNa jhelane kI hai; kyoMki yadi AkramaNa ko jhelane kI kSamatA na ho to AkramaNa karane kA avasara hI prApta na ho skegaa| ataH pratyeka nAyaka vIra to hotA hI hai, usakA dhIra honA bhI atyanta Avazyaka hai / jisameM dhIratA nahIM hogI, vaha anAkula nahIM raha sktaa| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 kalaza 33 vIratA aura dhIratA ke sAtha jaba udAratA bhI hotI hai to phira sone meM sugaMdhI jaisI bAta ho jAtI hai / isa samayasAra nATaka kA nAyaka jJAna dhIra hai, vIra hai, anAkula hai aura udAra bhI hai; ataH sarvazreSTha hai, dhIrodAtta hai / na kevala isI adhikAra meM, apitu pratyeka adhikAra ke Arambha meM AtmakhyAtikAra amRtacandra ne dhIra-vIra jJAna kI mahimA gA kara hI maMgalAcaraNa kiyA hai / antara mAtra itanA hI hogA ki yahA~ jIvAjIvAdhikAra hone se jIva aura ajIva meM bheda batAnevAle jJAna ko smaraNa kiyA gayA hai to anya adhikAroM meM tatsaMbaMdhI ajJAna kA nAza karanevAle jJAna ko smaraNa kiyA jAyagA / jJAna to vahI hai, mAtra vizeSaNoM kA antara par3egA / 1 kavivara paMDita banArasIdAsajI samayasAra nATaka meM maMgalacAraNa ke rUpa isa chanda kA bhAvAnuvAda isaprakAra karate haiM ( savaiyA ikatIsA ) -- "parama pratIti upajAya ganadhara kI sI, aMtara - anAdi kI vibhAvatA vidArI hai / bhedagyAna dRSTi sauM viveka kI sakati sAdhi, cetana-acetana kI dasA niravArI hai // karama kau nAsa kari anubhau abhyAsa dhari, hiya maiM harakhi nija suddhatA saMbhArI hai| antarAya nAsa bhayo suddha parakAsa bhayo, gyAna kau vilAsa tAkauM vaMdanA hamArI hai // jisa jJAna ke vilAsa ne, ullAsa ne, pariNamana ne; gaNadharadeva ke samAna utkRSTa zraddhAna utpanna karake anAdikAlIna Antarika vibhAvabhAva ko vidIrNa kiyA hai, mithyAtva kA nAza kiyA hai; bhedajJAna kI dRSTi se viveka kI zakti ko sAdhakara cetana aura acetana meM huI anAdikAlIna Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 366 ekatva kI dazA kA nivAraNa kiyA hai, unheM bhinna-bhinna jAnA hai; usake bAda anubhava ke abhyAsa dvArA karmoM kA nAza karake harSita hRdaya se apanI zuddhatA kI saMbhAla kI hai; jisase antarAyakarma kA nAza huA, zuddha AtmA kA prakAza huA arthAt kevalajJAna huA, atIndriya Ananda kA vilAsa huA; jJAna ke usa vilAsa ko, jJAna ke usa ullAsa ko, ullasita pariNamana ko merA bArambAra namaskAra ho|" isaprakAra jJAna ko namaskAra kara, smaraNa kara aba jIva aura ajIva kisaprakAra eka hokara raMgabhUmi meM praveza karate haiM - isa bAta ko gAthAoM dvArA spaSTa karate haiM / tAtparya yaha hai ki ajJAnI jIva kisaprakAra AtmA ke vAstavika svarUpa ko na jAnakara parapudgala ko hI AtmA mAna lete haiM - yaha bAta pA~ca gAthAoM dvArA batA rahe haiN| jJAna kA kamAla jJAna sarvasamAdhAna kAraka hai, usakA sarvatra hI abAdha praveza hai| vastuvijJAna kA aisA kauna-sA kSetra hai, jahA~ jJAna kA praveza na ho? ____ Aja jagata meM jo bhI vaijJAnika camatkAra dikhAI dete haiM, ve saba jJAna ke hI kamAla haiN| yadi yahI jJAna nija bhagavAna AtmA meM samarpita ho jAve, usakI hI zodha-khoja meM laga jAve to isase bhI adhika camatkRta kregaa| jar3apadArthoM meM lage isa paronmukhI jJAna ne dainika-jIvana ke lie suvidhAyeM to bharapUra juTA dI, para vaha sukha aura zAnti nahIM juTA skaa| yadi hameM saccA sukha aura zAnti prApta karanI hai to jar3apadArthoM kI zodha-khoja meM saMlagna apane isa jJAna ko vahA~ se haTAkara nija bhagavAna AtmA kI zodha-khoja meM lagAnA hogaa| - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 63 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 39 se 43 appANamayANaMtA mUDhA du parappavAdiNo keI / jIvaM ajjhavasANaM kammaM ca tahA parUveMti // 39 // avare ajjhavasANesu tivvamaMdANubhAgagaM jIvaM / maNNaMti tahA avare NokammaM cAvi jIvo tti // 40 // kammassudayaM jIvaM avare kammANubhAgamicchaMti / tivvattaNamaMdattaNaguNehiM jo so havadi jIvo // 41 // jIvo kammaM uhayaM doNNi vi khalu kei jIvamicchaMti / avare saMjogeNa du kammANaM jIvamicchaMti // 42 // evaMvihA bahuvihA paramappANaM vadaMti te Na paramaTTavAdI NicchayavAdIhiM dummehA / NiddiTThA // 43 // ( harigIta ) parAtmavAdI mUr3hajana nija AtamA jAne nahIM / adhyavasAna ko Atama kaheM yA karma ko Atama kaheM // 39 // adhyavasAnagata jo tIvratA yA maMdatA vaha jIva hai para anya koI yaha kahe nokarma hI manda athavA tIvratama jo vaha jIva hai yA karma kA drava karma kA ara jIva kA athavA kahe koi karama kA saMyoga hI basa isataraha durbuddhijana paravastu ko paramArthavAdI ve nahIM paramArthavAdI yaha Atama basa jIva hai // 40 // karma kA anubhAga hai| jo udaya hai vaha jIva hai // 41 // sammilana hI basa jIva hai / basa jIva hai // 42 // kaheM / kaheM // 43 // AtmA ko nahIM jAnanevAle para ko hI AtmA mAnanevAle kaI mUr3ha loga to adhyavasAna ko aura karma ko jIva kahate haiM / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana anya koI loga tIvra - manda anubhAgagata adhyavasAnoM ko jIva mAnate haiM; dUsare koI nokarma ko jIva mAnate haiM / anya koI karma ke udaya ko jIva mAnate haiM aura koI tIvramaMdatArUpa guNoM se bheda ko prApta karma ke anubhAga ko jIva icchate haiM, mAnate haiM / anya koI jIva aura karma donoM ke mile rUpa ko jIva mAnate haiM aura koI anya karma ke saMyoga ko hI jIva mAnate haiN| 368 - - isaprakAra ke tathA anya bhI aneka prakAra ke durbuddhi, mithyAdRSTi jIva para ko AtmA kahate haiM / ve sabhI paramArthavAdI, satyArthavAdI, satya bolanevAle nahIM haiM aisA nizcayavAdiyoM ne satyArthavAdiyoM ne, satya bolanevAloM ne kahA hai / tAtparya yaha hai ki adhyavasAna, karma ( bhAvakarma), adhyavasAnasaMtati, zarIra, zubhAzubhabhAva, sukha-duHkhAdi karmavipAka, Atmakarmobhaya aura karmasaMyoga ko jIva kahanevAle paramArthavAdI nahIM hai; kyoMki inameM se koI bhI jIva nahIM haiN| -- ukta gAthAoM ke bhAva ko paMDita jayacaMdajI chAbar3A bhAvArtha meM isaprakAra spaSTa kahate haiM " jIva- ajIva donoM anAdikAla se eka kSetrAvagAhasaMyogarUpa se mile hue haiM aura anAdikAla se hI pudgala ke saMyoga se jIva kI aneka vikArasahita avasthAyeM ho rahI haiM / paramArthadRSTi se dekhane para, jIva to apane caitanyatva Adi bhAvoM ko nahIM chor3atA aura pudgala apane mUrtika jar3atva Adi ko nahIM chor3atA / parantu jo paramArtha ko nahIM jAnate, ve saMyoga se huye bhAvoM ko hI jIva kahate haiM, kyoMki pudgala se bhinna paramArtha se jIva kA svarUpa sarvajJa ko dikhAI detA hai tathA sarvajJa kI paramparA ke Agama se jAnA jA sakatA hai / isaliye jinake mata meM sarvajJa nahIM hai, ve apanI buddhi se aneka kalpanAyeM karake kahate haiM / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 gAthA 39-43 unameM se vedAntI, mImAMsaka, sAMkhya, yoga, bauddha, naiyAyika, vaizeSika, cArvAka Adi matoM ke Azaya lekara ATha prakAra to pragaTa kahe haiM aura anya bhI apanI-apanI buddhi se aneka kalpanAyeM karake aneka prakAra se kahate haiM to unheM kahAM taka kahA jAye?" ___ bhAratavarSa meM mukhyarUpa se nau darzana prasiddha haiM, unameM ATha darzana to ve hI haiM, jinakI carcA jayacaMdajI ne bhAvArtha meM kI hai aura nauvA~ darzana jainadarzana hai / ukta ATha darzanoM meM jo jIva kA svarUpa batAyA gayA hai, vaha ThIka nahIM hai - yahI bAta spaSTa karane kA prayAsa ukta gAthAoM meM kiyA gayA hai| __yadi aisA hai to phira jIva kA vAstavika svarUpa kyA hai athavA jainadarzana meM jIva kA vAstavika svarUpa kaisA batAyA gayA hai? - yaha bAta AgAmI gAthAoM meM yathAvasara spaSTa kreNge| jina ATha prakAra kI mAnyatAoM kA ullekha ukta gAthAoM meM kiyA gayA hai.; unameM se kauna-sI mAnyatA kisa mata kI hai athavA kisa mata ke anukUla hai, najadIka hai; isa bAta ko sahajAnandajI (manoharalAlajI) varNI apanI saptadazAMgI TIkA kI isI gAthA ke tathyaprakAza zIrSaka meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "(1) vedAntAdisammata jaisA naisargika rAga-dveSa kaluSita adhyavasAna jIva nahIM hai| (2) mImAMsakAdisammata jaisA saMsaraNakriyAvilasita karma jIva nahIM hai| (3) sAMkhyAdisammata jaisA adhyavasAnasaMtAna jIva nahIM hai| (4) vaizeSikAdisammata jaisA navIna-navIna dazA meM pravartamAna zarIra hI jIva ho - aisA nahIM hai| (5) bauddhAdisammata jaisA kSaNika zubha-azubhabhAva hI jIva ho - aisA nahIM hai| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana (6) yogAdisammata jaisA sukha-dukha mAtra hI jIva ho nahIM hai| (7) naiyAyikAdisammata jaisA Atmakarmobhaya jIva ho nahIM hai| (8) cArvAkAdisammata jaisA karmAdi ke saMyogamAtra jIva ho aisA nahIM hai / " -- 370 -- aisA aisA - jayacaMdajI ke bhAvArtha evaM varNIjI ke tathyaprakAza meM jina ATha matoM kA ullekha hai; unakA spaSTa ullekha na to mUla gAthAoM meM hai aura na AcArya amRtacandra kI AtmakhyAti TIkA meM hI hai| AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti meM bhI mAtra cArvAka kA ullekha hai, anya kisI kA ullekha nahIM hai / ukta bAta kI ora dhyAna dilAne kA Azaya yaha kadApi nahIM hai ki ukta bAta meM dama nahIM hai; kyoMki matArtha kI dRSTi se artha karane para ukta artha pratiphalita hote hI haiM aura artha karane kI pA~ca vidhiyoM meM eka matArtha bhI hai / isa bAta kI ora dhyAna dilAne kA mUla prayojana to mAtra yaha hai ki hama jainoM meM bhI ukta prakAra kI mAnyatAoM kI ora jhukAvavAle loga pAye jAte haiM / isaprakAra ke ziSyoM ko samajhAne ke lie hI AcAryadeva ne ye gAthAeM likhI haiM / ataH yadi hamAre abhiprAya meM bhI isaprakAra kI koI mAnyatA chupI ho to hameM bhI ina gAthAoM ke mAdhyama se usakA parimArjana kara lenA caahie| ye bAteM to anya mata ke khaNDana ke lie haiM - aisA socakara inakI upekSA karanA ucita nahIM hai / prazna - Apane kahA ki artha karane kI pA~ca vidhiyA~ haiM / ve kaunakauna-sI haiM ? unako bhI saMkSepa meM samajhAiye na ? inakI carcA kahIM Agama meM bhI AtI hai kyA? Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 uttara - zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha, bhAvArtha - ye artha karane kI pA~ca vidhiyA~ haiM / inameM zabdoM kA vyutpattiparaka artha karanA zabdArtha hai, yaha kisa naya kA kathana hai yaha spaSTa karanA nayArtha hai, yaha kathana kisa mata ko lakSya meM rakhakara kiyA gayA hai yaha matArtha hai, yaha kathana AgamAnukUla hai, Agama ke isa kathana se siddha hai aisA pratipAdana karanA AgamArtha hai aura kathana kA tAtparya spaSTa karanA bhAvArtha hai / - gAthA 39-43 -- paramAtmaprakAza kI bRhmadevakRta saMskRtavRtti meM maMgalAcaraNa kI pahalI gAthA kA artha pA~coM vidhiyoM se karane ke uparAnta anta meM jo niSkarSa prastuta kiyA gayA hai, usase inakA Azaya spaSTa ho jAtA hai / vaha niSkarSa mUlataH isaprakAra hai " evaM padakhaNDanArUpeNa zabdArthaH nayavibhAgakathanarUpeNa nayArthI bhaNitaH bauddhAdimatasvarUpakathanaprastAve matArtho'pi nirUpitaH, evaM guNaviziSTAH siddhA muktAH santItyAgamArthaH prasiddhaH atra nityaniraMjana jJAnamayarUpaM paramAtmadravyaguNAdeyamiti bhAvArtha: / anena prakAreNa zabdanayamatAgamabhAvArtho vyAkhyAnakAle yathAsaMbhavaM sarvatra jJAtavyaH iti / isaprakAra padakhaNDanArUpa zabdArtha kahA aura nayavibhAgarUpa nayArtha bhI kahA tathA bauddha, naiyAyika, sAMkhyAdi mata ke kathana karane se matArtha kahA; isaprakAra anantaguNAtmaka siddha parameSThI saMsAra se mukta hue haiM yaha siddhAnta kA artha prasiddha hI hai, yahI AgamArtha hai; aura nitya, niraMjana, jJAnamayI paramAtmadravya upAdeya hai yaha bhAvArtha hai / -- - - vyAkhyAna ke avasara para yathAsaMbhava sarvatra hI isIprakAra zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aura bhAvArtha jAna lenA caahie|" isIprakAra kA bhAva paMcAstikAya ke maMgalAcaraNa kI pahalI gAthA kI tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena ne bhI vyakta kiyA hai| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 samayasAra anuzIlana samayasAra kI ina 39 se 43 taka kI gAthAoM kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - ___ "isa loka meM AtmA kA asAdhAraNa lakSaNa na jAnane ke kAraNa napuMsakatA se, puruSArthahInatA se atyanta vimUr3ha hote hue, tAtvika AtmA ko na jAnanevAle bahuta se ajJAnIjana aneka prakAra se para ko hI AtmA kahate haiM, bakate haiN| unameM kucha mukhya isaprakAra haiM - (1) koI to aisA kahate haiM ki naisargika (svayaM se hI utpanna hue - svAbhAvika) rAga-dveSa dvArA malina adhyavasAna (mithyA-abhiprAya sahita vibhAva pariNAma) hI jIva hai; kyoMki jisaprakAra kAlepana se bhinna koI koyalA dikhAI nahIM detA, usIprakAra adhyavasAna se bhinna anya koI AtmA dikhAI nahIM detaa| (2) koI kahate haiM ki anAdi jisakA pUrva avayava hai aura ananta jisakA bhaviSya kA avayava hai - aisI eka saMsaraNa (bhramaNa) rUpa jo kriyA hai, usa rUpa se krIr3A karatA huA karma hI jIva hai; kyoMki karma se bhinna anya koI jIva dikhAI nahIM detaa| ___ (3) koI kahate haiM ki tIvra-maMda anubhava se bhedarUpa hote hue, duranta (jisakA anta dUra hai - aise) rAgarUpa rasa se bhare hue adhyavasAnoM kI saMtati hI jIva hai; kyoMki usase bhinna anya koI jIva dikhAI nahIM detaa| (4) koI kahatA hai ki naI evaM purAnI avasthA Adi bhAva se pravartamAna nokarma (zarIra) hI jIva hai; kyoMki zarIra se anya alaga koI jIva dikhAI nahIM detaa| (5) koI kahate haiM ki samasta jagata ko puNya-pAparUpa se vyApta karatA huA karma kA vipAka hI jIva hai; kyoMki zubhAzubha bhAva se anya alaga koI jIva dikhAI nahIM detaa| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 gAthA 39-43 (6) koI kahate haiM ki sAtA-asAtArUpa se vyApta samasta tIvramaMdatvaguNoM se bhedarUpa hone vAlA karma kA anubhava hI jIva hai; kyoMki sukha-duHkha se anya alaga koI jIva dikhAI nahIM detaa| (7) koI kahate haiM ki zrIkhaNDa kI bhA~ti ubhayarUpa mile hue AtmA aura karma - donoM hI milakara jIva hai; kyoMki sampUrNata: karmoM se bhinna koI jIva dikhAI nahIM detaa| (8) koI kahate haiM ki arthakriyA (prayojanabhUta kriyA) meM samartha karmasaMyoga hI jIva hai; kyoMki jisaprakAra ATha lakar3iyoM ke saMyoga se bhinna alaga koI palaMga dikhAI nahIM detA; usIprakAra karmoM ke saMyoga se bhinna alaga koI jIva dikhAI nahIM detaa| - isaprakAra ATha prakAra to yahA~ kahe hI haiM; parantu para ko AtmA mAnanevAle durbuddhi mAtra itane hI nahIM haiM; aura bhI aneka prakAra ke durbuddhi jagata meM haiM, jo para ko hI AtmA mAnate haiM; kintu ve saba paramArthavAdI nahIM haiM, satyArthavAdI nahIM haiM, satya bolanevAle nahIM haiM - aisA paramArthavAdI kahate haiM, nizcayanaya ke jAnakara kahate haiM, sarvajJa paramAtmA kahate haiN|" ___ ukta kathana meM jina ATha prakAra ke padArthoM yA bhAvoM ko jIva kahA gayA hai; unheM jIva mAnane meM eka hI tarka diyA gayA hai ki unase bhinna anya koI jIva unheM dikhAI nahIM detA; aura yaha tarka bhI unake svayaM ke anubhava ke AdhAra para hI pratiSThita hai| ___ AgAmI gAthA meM unakI isa mAnyatA para satarka vicAra kiyA jaayegaa| upadeza koI davA to hai nahIM, jo vyaktigata dI jaave| ___ - satya ko khoja, pRSTha 39 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 44 39 se 43vIM gAthA taka jina ATha prakAra ke mithyAvAdiyoM kI carcA kI gaI hai, ve satyArthavAdI kyoM nahIM haiM; unake dvArA mAnA gayA AtmA kA svarUpa saccA kyoM nahIM hai ? isa prazna ke uttara meM 44vIM gAthA kA janma huA hai; kyoMki ukta gAthAoM meM parAtmavAdiyoM kI mAnyatA para to prakAza DAlA gayA hai aura yaha bhI kahA gayA hai ki ve satyArthavAdI nahIM haiM, para yaha nahIM batAyA gayA hai ki ve satyArthavAdI kyoM nahIM haiM ? ataH yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai / isI prazna kA samAdhAna yaha 44vIM gAthA karatI hai, jo isaprakAra haiede savve bhAvA poggaladavvapariNAmaNippaNNA / kevalijiNehiM bhaNiyA kaha te jIvo tti vuccati // ( harigIta ) ye bhAva saba pudgala darava pariNAma se niSpanna haiM / yaha kahA hai jinadeva ne 'ye jIva haiM' kaise kaheM? pUrvakathita adhyavasAna Adi sabhI bhAva pudgaladravya ke pariNAma se utpanna hue haiM aisA kevalI bhagavAna ne kahA hai; ata: unheM jIva kaise kahA jA sakatA hai? - ukta gAthA meM sarvajJa paramAtmA kI duhAI dekara yaha bAta kahI gaI hai ki jinheM sarvajJa bhagavAna aura unakA Agama paudgalika kahatA hai; ataH unheM jIva kaise mAnA jA sakatA hai ? gAthA meM to mAtra sarvajJa kathita Agama kI bAta kahI hai, para AcArya amRtacandra Agama ke sAtha yukti aura anubhava kI bAta bhI karate haiM / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 gAthA 44 ve kahate haiM ki inheM jIva mAnanA na kevala Agama se hI bAdhita hai, apitu yukti aura anubhava se bhI yaha bAta siddha hotI hai ki ukta AThoM prakAra kI mAnyatAyeM asatya haiM / ve apanI bAta ko vistAra se spaSTa karate haiM; jo isaprakAra hai "vizva ke samasta padArthoM ko sAkSAt dekhanevAle vItarAgI sarvajJa arihaMta paramAtmA dvArA ye samasta adhyavasAnAdibhAva pudgaladravya ke pariNAmamaya kahe gaye haiM / ataH ve caitanyasvabhAvamaya jIvadravya hone meM samartha nahIM haiN| cU~ki jIvadravya ko caitanyasvabhAva se zUnya pudgaladravya se bhinna kahA gayA hai; isalie jo ina adhyavasAnAdi ko jIva kahate haiM; ve vastutaH paramArthavAdI nahIM haiM; kyoMki unakA pakSa Agama, yukti aura svAnubhava se bAdhita hai / ? 've jIva nahIM haiM * aisA jo sarvajJa kA vacana, vaha to Agama hai aura yaha (nimnAMkita ) svAnubhavagarbhita yukti hai / - (1) naisargika (svayaM se hI utpanna hue - svAbhAvika ) rAga-dveSa se malina adhyavasAna jIva nahIM haiM; kyoMki jisaprakAra kAlepana se bhinna suvarNa sabhI ko dikhAI detA hai; usIprakAra adhyavasAna se bhinna anya citsvabhAvarUpa jIva bhedajJAniyoM dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiM / (2) anAdi jisakA pUrva avayava hai aura ananta jisakA bhaviSya kA avayava hai - aisI eka saMsaraNarUpa kriyA ke rUpa meM krIr3A karatA huA karma bhI jIva nahIM hai; kyoMki karma se bhinna anya caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedajJAniyoM ke dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiM / (3) tIvra - maMda anubhava se bhedarUpa hote hue, duranta rAgarUpa rasa se bhare hue adhyavasAnoM kI saMtati bhI jIva nahIM hai; kyoMki usa saMtati Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana se anya pRthak caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedajJAniyoM dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiM / 376 (4) naI purAnI avasthAdika ke bheda se pravartamAna nokarma jIva nahIM hai; kyoMki zarIra se anya pRthak caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedajJAniyoM ke dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiN| (5) samasta jagata ko puNya-pAparUpa se vyApta karatA huA karmavipAka bhI jIva nahIM hai; kyoMki zubhAzubhabhAva se anya pRthak caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedajJAniyoM ke dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiM / (6) sAtA-asAtArUpa se vyApta samasta tIvratA - maMdatArUpa guNoM ke dvArA bhedarUpa honevAlA karma kA anubhava bhI jIva nahIM hai; kyoMki sukhaduHkha se bhinna anya caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedajJAniyoM ke dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiM / (7) zrIkhaNDa kI bhA~ti ubhayAtmakarUpa se mile hue AtmA aura karma donoM milakara bhI jIva nahIM hai; kyoMki sampUrNa karmoM se bhinna anya caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedajJAniyoM ke dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiM / - (8) arthakriyA meM samartha karma kA saMyoga bhI jIva nahIM hai; kyoMki ATha lakar3iyoM ke saMyoga se bane palaMga se bhinna palaMga para sonevAle puruSa kI bhA~ti, karmasaMyoga se bhinna anya caitanyasvabhAvI jIva bhedajJAniyoM ke dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiM / " * isaprakAra ATha prakAra kI galata mAnyatAoM ke nirAkaraNa kI bAta - to yahA~ svAnubhavagarbhita yukti se kahI hai| isIprakAra kI anya koI Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 gAthA 44 mAnyatAyeM hoM to unakA bhI nirAkaraNa isIprakAra kiyA jA sakatA hai aura kiyA jAnA caahie| tAtparya yaha hai ki sarva parabhAvoM se bhinna caitanyasvabhAvI jIva bhedajJAniyoM ke anubhavagocara hai, ata: ajJAniyoM dvArA kalpita mAnyatAyeM ThIka nahIM haiN| prazna -Apane to kahA thA ki yaha svAnubhavagarbhita yukti hai; para yahA~ to Apane ATha yuktiyA~ de ddaalii| yadi ATha yuktiyA~ hI denI thIM to eka vacana kA prayoga kyoM kiyA? bahuvacana kA prayoga karanA cAhie thA, aisA likhanA cAhie thA ki ye svAnubhavagarbhita yuktiyA~ haiN| uttara -are, bhAI ! yukti to eka hI dI hai; para usase ATha prakAra kI ulTI mAnyatAoM kA nirAkaraNa kiyA jAne se use hI ATha bAra denA par3A hai| AThoM ko ekasAtha milAkara bAta karane para ekabAra kahane se bhI kAma cala sakatA thaa| prazna -yadi aisA hai to aisA hI kyoM nahIM kiyA? uttaraM --aisA karane para lambA vAkya ho jAne se samajhane meM kaThinAI hotI hai| saralatA se samajha meM A jAve; isalie itanA vistAra kiyA hai, punarAvRtti kI hai, eka hI bAta ko ATha bAra duharAyA hai| prazna -yadi punarAvRtti nahIM karate to vAkya kaisA banatA? banAkara batAiye na? uttara - hA~, hA~; kyoM nahIM, batAte haiN| svayaM utpanna hue rAga-dveSarUpa adhyavasAna jIva nahIM haiM, anAdianaMta saMsaraNarUpa kriyA meM krIr3A karatA huA karma jIva nahIM hai, rAgarasa se bhare hue adhyavasAnoM kI saMtati jIva nahIM hai, nokarmarUpa zarIra jIva nahIM hai, zubhAzubhabhAvarUpa karmavipAka jIva nahIM hai, tIvratA-maMdatA aura sukha-duHkharUpa karma kA anubhava jIva nahIM hai, AtmA aura karma kI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 samayasAra anuzIlana milAvaTa jIva nahIM hai aura arthakriyA karane meM samartha karma kA saMyoga bhI jIva nahIM hai; kyoMki ina sabase bhinna anya caitanyasvabhAvarUpa jIva bhedajJAniyoM dvArA svayaM upalabhyamAna hai arthAt ve svayaM usakA pratyakSa anubhava karate haiN| prazna -eka hI yukti se AThoM prakAra kI galata mAnyatAoM kA nirAkaraNa kaise ho gayA? uttara -kyoMki sabhI logoM ne apanI bAta siddha karane ke lie Akhira eka hI yukti to dI thI ki adhyavasAna hI jIva hai, kyoMki adhyavasAna se bhinna koI anya jIva dikhAI nahIM detA; karma hI jIva hai, kyoMki karma se bhinna koI anya jIva dikhAI nahIM detA; nokarma (zarIra) hI jIva hai, kyoMki zarIra se bhinna koI anya jIva dikhAI nahIM detaa| isIprakAra AThoM para ghaTita karake dekha sakate haiM / dikhAI nahIM dene' kI eka hI yukti sabhI ne dI to 'bhedajJAniyoM ko pratyakSa anubhava meM AtA hai, dikhAI detA hai' - isa eka hI yukti se sabhI dharAzAyI ho gye| sIdhI-saccI bAta yaha hai ki ina samasta parapadArthoM se bhinna bhagavAna AtmA bhedajJAniyoM ke anubhava meM AtA hai aura sarvajJa bhagavAna kI vANI meM bhI AyA hai| ataH sarvaprakAra ke vivAdoM se pare hokara usakA sahI svarUpa samajhakara usI kA anubhava karane kA prayAsa kiyA jAnA caahie| prazna -'ATha prakAra ke bhAva jIva nahIM haiM' - yaha siddha karane ke lie Apane bhI svAnubhavagarbhita yukti dI hai aura unhoMne bhI una bhAvoM ko jIva siddha karane meM svAnubhavagarbhita yukti dI hai| donoM meM aisA kyA antara hai ki ApakI svAnubhavagarbhita yukti to svIkAra kI jAve aura unakI nahIM? Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 gAthA 44 uttara -are, bhAI! AcAryadeva ne to bhedajJAniyoM ke anubhava ko AdhAra banAyA hai aura sAtha meM sarvajJabhagavAna kI bhI sAkSI dI hai, Agama ko AdhAra banAyA hai| kyA ajJAniyoM ke anubhava aura bhedajJAniyoM ke anubhava ko eka zreNI meM rakhA jA sakatA hai? isIprakAra kyA sarvajJakathita Agama kI upekSA kI jA sakatI hai ? _ dUsarI bAta yaha hai ki 'dikhAI nahIM denevAlI' yukti se 'dikhAI denevAlI' yukti adhika pravala hotI hai; kyoMki aisA to saMbhava hai ki koI vastu ho aura vaha hameM dikhAI na de, para aisA saMbhava nahIM hotA ki koI vastu na ho aura vaha dikhAI de jaave| ___ ata: aba to Apako hI nirNaya karanA hai ki sarvajJa kI vANIrUpa Agama aura bhedajJAniyoM ke anubhava ko pramANa mAnanA ki anya ajJAniyoM ke anubhava ko pramANa maannaa| prazna - ye ATha prakAra kI mAnyatAyeM to anya matavAloM kI haiN| ve loga na Apake sarvajJakathita Agama ko hI mAnate haiM aura na Apake dvArA mAne gaye bhedajJAniyoM ke anubhava ko hI svIkAra karate haiN| ata: unake sAmane apane Agama aura bhedajJAniyoM ke anubhava kI duhAI dene se kyA lAbha hai? uttara - are, bhAI! yaha bAta to hama pahale hI spaSTa kara cuke haiM ki matArtha kI dRSTi se bhale hI isa kathana se anyamatakalpita mAnyatAoM kA khaNDana ho jAtA hai; para AcAryadeva ne yaha kathana kisI anya mata ke khaNDana ke lie nahIM kiyA hai ; unakA mUla uddezya to apane ziSyoM meM pAI jAne vAlI isaprakAra kI bhUloM kA parimArjana karanA hI rahA hai| yahI kAraNa hai ki ve sarvajJakathita Agama aura bhedajJAniyoM ke anubhava se garbhita yukti kA sahArA lete haiM; kyoMki ve jAnate haiM ki ye ziSyagaNa sarvajJakathita Agama ko bhI pramANa mAnate haiM aura inheM Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 380 bhedajJAniyoM ke anubhava para bhI pUrA bharosA hai| unake isa pratipAdana kI vidhi se hI yaha spaSTa hai ki ve isa kathana ke mAdhyama se apane ziSyoM ko hI sudhAranA cAhate haiM, anyamatavAloM ko nhiiN| / ata: anya vikalpoM se virAma lekara sarvajJakathita aura bhedajJAniyoM dvArA anubhUta AtmA ko jAnakara AtmakalyANa meM pravRtta honA caahie| ukta ATha prakAra kI mAnyatAoM meM jinheM jIva mAnA jAtA hai, unameM mukhyarUpa se dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma hI Ate haiM; kyoMki ina tInoM meM pudgalamaya zarIra, paudgalika karma aura unake udaya meM honevAle sabhI audayikabhAva - zubhAzubhabhAva, sAMsArika sukha-duHkha, jIva aura karma kA saMyoga Adi sabhI A jAte haiN| yadyapi ina sabhI ko paramAgamarUpa adhyAtma meM pudgala hI. kahA hai; tathApi ajJAnIjana inameM se hI kisI na kisI ko jIva mAna lete haiM; kyoMki inase bhinna koI jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA unheM dikhAI nahIM detA aura na ve use sarvajJakathita Agama ke AdhAra para hI svIkAra kara pAte haiN| yahI kAraNa hai ki isa 44vIM gAthA meM unheM sarvajJakathita Agama aura bhedajJAniyoM ke svAnubhava se garbhita prabalayukti ke mAdhyama se samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai| pudgala se bhinna AtmA kI upalabdhi ke prati vivAda karanevAloM, virodha karanevAloM, pudgala ko hI AtmA mAnanevAloM ko sarvajJavacanarUpa Agama aura svAnubhavagarbhita yuktiyoM se samajhAkara aba samatAbhAva se miThAsapUrvaka samajhAte hue AcArya amRtacandra AgAmI kalaza meM kahate haiM ki aba isa tarka-vitarka ke jAla se virAma lekara, isa akArya kolAhala se virAma lekara chahamAha taka pudgala se bhinna nija bhagavAna AtmA ko prApta karane kA udyama karo to tumheM bhagavAna AtmA kI prApti avazya hogii| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 kalaza 34 AtmAnubhava kI preraNA denevAlA vaha kalaza mUlata: isaprakAra hai ( mAlinI ) virama kimapareNAkArya kolAhalena svayamapi nibhRtaH san pazya SaNmAsamekam / hRdayasarasi puMsaH pudgalAdbhinnadhAmno nanu kimanupalabdhirbhAti kiMcopalabdhiH // 34 // ( harigIta ) he bhavyajana ! kyA lAbha hai isa vyartha ke bakavAda se / aba to ruko nija ko lakho adhyAtma ke abhyAsa se // yadi anavarata chahamAsa ho nija AtamA kI sAdhanA / to AtamA kI prApti ho sandeha isameM raMca nA // 34 // he bhavya ! he bhAI !! anya vyartha ke kolAhala karane se kyA lAbha hai ? ata: he bhAI! tU isa akArya kolAhala se virAma le, ise banda karade aura jagata se nivRtta hokara eka caitanyamAtra vastu ko nizcala hokara dekha / aisA chahamAsa taka karake to dekha / tujhe apane hI hRdaya sarovara meM pudgala se bhinna tejavaMta prakAzapuMja bhagavAna AtmA kI prApti hotI hai yA nahIM? tAtparya yaha hai ki aisA karane se tujhe bhagavAna AtmA kI prApti avazya hogI / 1 - samayasAra nATaka meM kavivara paNDita banArasIdAsajI ne ukta chanda ke bhAva ko bar3e hI mArmika evaM preraNAspada zabdoM meM prastuta kiyA hai, jo isaprakAra hai -- ( savaiyA ikatIsA ) " 'bhaiyA jagavAsI tU udAsI hvaikaiM jagata sauM, eka cha mahInA upadeza merau mAnu re / aura saMkalapa vikalapa ke vikAra taji, baiThikaiM ekanta mana eka Thauru Anu re // terau ghaTa sara tAmaiM tU hI hai kamala tAkau, tU hI madhukara hvai suvAsa pahicAnu re / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana prApati na vai hai kachu aisau tU vicAratu hai, sahI hvai hai prApati sarUpa yauM hI jAnu re / ' he jagata ke vAsI bhAiyo! merA yaha eka upadeza tuma avazya hI svIkAra karalo ki tuma jagata se udAsa hokara eka chaha mahine taka aura sabhI prakAra ke saMkalpa - vikalpa chor3akara, saMkalpa-vikalpa ke vikAroM ko chor3akara, ekAnta meM baiThakara apane mana ko eka AtmA meM lagA do / mAno tumhArA yaha zarIra hI tAlAba hai, zarIrarUpI tAlAba meM tuma svayaM kamala ke sthAna para ho aura aba tuma hI madhukara ( bhauMrA ) banakara, usa kamala kI sugaMdha ko pahicAna lo / 382 yadi tuma aisA socate ho ki isaprakAra karane para bhI AtmA kI prApti nahIM hogI to tumhArA yaha vicAranA sahI nahIM hai; kyoMki vastu kA svarUpa hI aisA hai / ata: aisA udyama karane para tujhe AtmA kI prApti avazya hI hogI / " AcArya amRtacandra evaM kavivara banArasIdAsajI kI bAta ko aura adhika bala pradAna karate hue paNDita jayacaMdajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - "yadi apane svarUpa kA abhyAsa kare to usakI prApti avazya hotI hai; yadi paravastu ho to usakI to prApti nahIM hotii| apanA svarUpa to vidyamAna hai, kintu use bhUla rahA hai; yadi sAvadhAna hokara dekhe to vaha apane nikaTa hI hai| - yahA~ chahamAsa ke abhyAsa kI bAta kahI hai isakA artha yaha nahIM samajhanA cAhie ki itanA hI samaya lgegaa| usakI prApti to antarmuhUrta mAtra meM hI ho sakatI hai, parantu yadi ziSya ko bahuta kaThina mAlUma hotA ho to usakA niSedha kiyA hai| 1. samayasAra nATaka, ajIvadvAra, chanda 3 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 kalaza 34 yadi samajhane meM adhika kAla lage to chahamAsa se adhika nahIM lgegaa| isalie yahA~ yaha upadeza diyA hai ki anya niSprayojana kolAhala kA tyAga karake isameM laga jAne se zIghra hI svarUpa kI prApti ho jAvegI - aisA upadeza hai|" 'abhyAsa' zabda kA bhAva spaSTa karate hue svAmIjI likhate haiM - "caitanyasvarUpa bhagavAna AtmA kA abhyAsa kare to usakI prApti avazya hotI hai| antarmukha hone kA puruSArtha kare aura prApti na ho - aisA tInakAla meM bhI nahIM ho sktaa| yahA~ abhyAsa kA artha akelA zAstroM ko par3hanA va sunanA mAtra nahIM hai; kintu abhyAsa arthAt nija zuddha caitanya meM ekAgratA karane ke puruSArtha kI bAta hai| bhAI! tU apanI zraddhA meM to le ki vastu aisI hI hai| zraddhA meM dUsarA kucha legA to AtmA hAtha nahIM AyegA, puruSArtha andara kI ora nahIM ddhlegaa| __ jisane rAga kI ruci chor3I aura svabhAva kI ruci kI, use svabhAva kI prApti na ho - aisA hotA hI nahIM hai| jo svarUpa prApta na huA ho to yaha samajhanA cAhie ki abhI svabhAva kI tarapha ke puruSArtha meM kucha kamI hai, truTi hai| ___ hA~, paravastu ke prayatna meM - puruSArtha meM paravastu kI prApti na ho to koI Azcarya nahIM, kyoMki para meM to puruSArtha calatA hI nahIM hai; parantu svarUpa meM puruSArthapUrvaka anubhava kA abhyAsa kare to usakI prApti avazya hotI hI hai| AtmA meM vIrya nAma kA guNa hai, usakA kArya svarUpa kI hI racanA karanA hai| isakAraNa aMtarmukha hokara AtmA meM puruSArtha karane para svarUpa kI racanA nirmala hotI hI hai, isameM kiMcit bhI sandeha nahIM krnaa| bhagavAna! tU hai ki nahIM? yadi hai to 'hai' kI prApti kyoM nahIM hogI? parantu bhAI! maiM hU~' aise apane astitva ko abataka anaMtakAla meM svIkAra hI nahIM kiyA; eka samaya kI paryAya va rAga kI svIkRti meM hI anaMtakAla calA gayA hai, parantu andara Atmavastu caitanyaghana mahAprabhu jo eka samaya Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 samayasAra anuzIlana kI paryAyamAtra nahIM hai tathA jo paryAya meM jJAta hue binA bhI nahIM rahatA - aise zuddhAtmA ko tUne pUrva meM kabhI jAnA nahIM, pahicAnA nahIM aura usake astitva ko svIkAra kiyA nahIM; isalie kaThina lagatA hai|" vastuta: nija AtmA kI prApti utanI kaThina hai nahIM, jitanI samajha lI gaI hai; kyoMki vaha bhagavAna AtmA tU svayaM hI hai aura use jAnanA bhI svayaM ko hI hai / ata: yaha kriyA pUrNataH svAdhIna hai, isameM raMcamAtra bhI parAdhInatA nahIM hai| yadi Apako eka kapa cAya pInA ho to usameM anaMta parAdhInatA hai; kyoMki eka kapa cAya banAne ke lie cAya kI pattI cAhie, dUdha cAhie, cInI cAhie, pAnI cAhie, tapelI cAhie, Dhakkana cAhie, agni cAhie, IMdhana cAhie, jalAne ke lie mAcisa cAhie, calanI cAhie, kapa-basI cAhie; na mAlUma kyA-kyA caahie| itanI saba sAmagrI juTa jAya, taba kahIM jAkara eka kapa cAya pIne ko milegI; para AtmA ko jAnane ke lie parapadArthoM kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki svayaM ko, svayaM ke dvArA svayaM hI jAnanA hai| jJAnajJAtA-jJeya - saba tU svayaM hI hai; ata: para kI ora jhAMkane kI bhI AvazyakatA nahIM hai| ataH yahA~ yaha kahA gayA hai ki isa akArya kolAhala se virAma lekara chahamAsa taka ekAgracitta hokara lagAtAra dehadevala meM virAjamAna, parantu deha se bhinna nija bhagavAna AtmA ko jAnane-pahicAnane aura usI kA anubhava karane kA prayAsa kara / aisA karane para tujhe AtmA kI prApti avazya hogI; kyoMki AtmA kI prApti kA svarUpa aisA hI hai, vidhi aisI hI hai, prakriyA aisI hI hai| __ akAryakolAhala mAne vyartha kA hallA-gullA, vyartha kA bkvaad| jisa vacanAlApa se, tarka-vitarka se koI lAbha na ho, apane mUla 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 196 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 kalaza 34 prayojana kI siddhi na ho; usa vacanAlApa ko, tarka-vitarka ko akAryakolAhala kahate haiN| yahA~ AtmA saMbaMdhI carcA ko bhI akAryakolAhala kahakara niSedha kiyA gayA hai; kyoMki bhagavAna AtmA kI prApti to pratyakSAnubhava se hI hotI hai| dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki yahA~ AtmA saMbaMdhI vyartha ke tarka-vitarka kA hI niSedha kiyA hai; anAvazyaka bauddhikavyAyAma kA hI niSedha kiyA hai; dezanAlabdhi aura prAyogyalabdhi meM honevAle tattvamaMthana, carcA-vArtA kA niSedha nahIM samajhanA; kyoMki yadi AtmA saMbaMdhI carcAvArtA evaM tattvavicAra nahIM karaMgA, Agama aura yuktiyoM se tattvanirNaya nahIM karegA, to phira chaha mAha taka Akhira karegA kyA? dekho bhAI, chaha mahIne taka abhyAsa karane kI jo bAta hai, vaha nirvikalpa AtmasanmukhatA kI to ho hI nahIM sakatI; kyoMki nirvikalpa AtmasanmukhatA to yadi eka antarmuhUrta bhI rahe to kevalajJAna ho jaaygaa| yadi yaha nahIM to phira chaha mahIne taka kyA abhyAsa karanA? yahI na ki AtmA ke lakSya se vA~canA, pRcchanA, anuprekSA, pATha aura paThana-pAThana karanA hai aura sAtha hI yathAsAdhya Atmasanmukha hone kA sahaja puruSArtha karanA hai| jinavANI ke pratyeka kathana kA artha 'kahA~ kyA saMbhava hai' - ke AdhAra para khUba soca-vicAra kara karanA caahie| sabhI prakAra ke saMkalpa-vikalpoM kA niSedha aura vaha bhI chaha mahIne taka - yaha saba kaise saMbhava hai? jaisA ki Upara kahA gayA hai ki saMkalpa-vikalpoM kA pUrNata: abhAva yadi antarmuhUrta taka bhI ho jAve to kevalajJAna ho jAtA hai aura yahA~ chaha mahIne taka karane ko kaha rahe haiN| isakA tAtparya yahI hai ki yahA~ vyartha ke saMkalpa-vikalpoM meM vAda-vivAdoM meM ulajhane kA hI niSedha hai; vikalpAtmaka tattvamaMthana kA nahIM, ati-Avazyaka tattvacarcA kA bhI nhiiN| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 45 "adhyavasAnAdi bhAva jIva nahIM haiM, inase bhinna caitanyasvabhAvI bhagavAna AtmA hI jIva hai'' -- bAra-bAra Apa aisA kahate haiM; parantu ye adhyavasAnAdibhAva bhI to kathaMcit caitanya ke sAtha sambandha rakhane vAle pratibhAsita hote haiN| ye bhAva jar3a meM hote bhI dikhAI nahIM dete; to bhI Apa unheM jar3a kahate haiM, pudgala kahate haiM; - isakA kyA kAraNa hai? isa prazna ke uttara meM hI isa 45vIM gAthA kA udbhava huA hai, jo isaprakAra hai - aTThavihaM pi ya kammaM savvaM poggalamayaM jiNA beNti| jassa phalaM taM vuccadi dukkhaM ti vipccmaannss|| 45 // ( harigIta ) aSTavidha saba karma pudgalamaya kahe jinadeva ne| saba karma kA pariNAma dukhamaya yaha kahA jinadeva ne / / 45 / / jinendra bhagavAna kahate haiM ki AThoM prakAra ke sabhI karma pudgalamaya haiM aura unake pakane para udaya meM AnevAle karmoM kA phala duHkha kahA gayA hai| ukta gAthA kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "adhyavasAnAdi samasta bhAvoM ko utpanna karanevAle jo AThoM prakAra ke jJAnAvaraNAdi karma haiM; ve sabhI pudgalamaya haiM - aisA sarvajJa kA vacana hai| vipAka kI maryAdA ko prApta karma ke phalarUpa jIva kI jo bhI vikArI avasthA hotI hai, vaha anAkulatA lakSaNavAle sukhasvabhAva se Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 viparIta hone se duHkha hI hai / AkulatA lakSaNavAle hone se sabhI adhyavasAnAdibhAva usI duHkha meM samAhita ho jAte haiM / isaprakAra sabhI adhyavasAnoM ko eka duHkha nAma se bhI abhihita kiyA jA sakatA hai / yadyapi ina adhyavasAnoM kA caitanya ke sAtha anvaya hone kA bhrama utpanna hotA hai; tathApi ye haiM to pudgalasvabhAvI hI / " gAthA 45 AcArya jayasena bhI likhate haiM ki zuddhanizcayanaya se ye adhyavasAnAdibhAva paudgalika haiM / paNDita jayacandajI chAbar3A inakI paudgalikatA sarala-subodha zabdoM meM isaprakAra vyakta karate haiM - " jaba karmodaya AtA hai, taba yaha AtmA duHkharUpa pariNamita hotA hai aura duHkharUpa bhAva adhyavasAna haiM / isalie duHkharUpa bhAvoM meM cetanatA kA bhrama utpanna hotA hai / paramArtha se duHkharUpa bhAva cetana nahIM haiM, karmajanya haiM; isalie jar3a haiM / " isaprakAra yaha sunizcita huA ki ajJAnIjana jina adhyavasAnAdibhAvoM ko jIva mAnate haiM; ve vastuta: jar3a haiM, nizcaya se paudgalika haiM; unheM kisI bhI sthiti meM jIva nahIM mAnA jA sakatA / - mArgadarzana kI upayogitA jJAnI guruoM ke saMrakSaNa aura mArgadarzana meM hI AtmA kI khoja kA puruSArtha prAraMbha hotA hai| yadi guruoM kA saMrakSaNa na mile to yaha AtmA kuguruoM ke cakkara meM phaMsakara jIvana barbAda kara sakatA hai| tathA yadi guruoM kA sahI dizA-nirdeza na mile to aprayojanabhUta bAtoM meM hI jIvana barbAda ho jAtA hai / ata: Atmopalabdhi meM guruoM ke saMrakSaNa evaM mArgadarzana kA bhI mahattvapUrNa sthAna hai / AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 167 - Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 46 aba yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki jaba adhyavasAnAdibhAva paudgalika haiM, pudgala svabhAvI haiM to phira jinAgama meM hI inheM jIvarUpa kyoM kahA gayA hai? Agama meM aneka sthAnoM para inheM jIva kahA hai| isaprakAra eka hI Agama meM inheM kahIM jIvarUpa aura kahIM pudgalarUpa kyoM kahA hai? isa samasyA ke samAdhAna ke lie hI 46vIM gAthA racI gaI hai, jisameM isa samasyA kA samAdhAna sayukti prastuta kiyA gayA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai - vavahArassa darIsaNamuvaeso vaNNido jiNavarehiM / jIvA ede savve ajjhavasANAdao bhaavaa||46|| ( harigIta ) ye bhAva saba haiM jIva ke jo yaha kahA jinadeva ne| vyavahAranaya kA pakSa yaha prastuta kiyA jinadeva ne // 46 // 'ye saba adhyavasAnAdibhAva jIva haiM' - isaprakAra jo jinendradeva ne upadeza diyA hai, vaha vyavahAranaya dikhAyA hai| ukta gAthA kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "ye saba adhyavasAnAdibhAva jIva haiM - bhagavAna sarvajJadeva ne yaha kahakara abhUtArtha hone para bhI vyavahAranaya ko bhI batAyA hai; kyoMki mlecchoM ke lie mlecchabhASA ke samAna vyavahAranaya bhI vyavahArIjanoM ke lie paramArtha kA pratipAdaka hai, paramArtha ko batAnevAlA hai| ____ aparamArthabhUta hone para bhI dharmatIrtha kI pravRtti ke lie vyavahAranaya kA dikhAyA jAnA bhI nyAyasaMgata hI hai| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389 gAthA 46 vyavahAranaya ke nahIM batAye jAne para aura paramArtha se jIva ko zarIra se bhinna batAye jAne para, jisaprakAra bhasma ko masala dene para bhI hiMsA nahIM hotI; usIprakAra trasa - sthAvara jIvoM ko nizaMkatayA masala dene para bhI, kucala dene para bhI hiMsA kA abhAva ThaharegA aura isIkAraNa baMdha kA bhI abhAva siddha hogA / dUsarI bAta yaha hai ki paramArtha se jIva ko rAga-dveSa- moha se bhinna batAye jAne para 'rAgI-dveSI-mohI jIva karma se baMdhatA hai, ataH use chur3AnA' isaprakAra ke mokSa ke upAya ke grahaNa kA abhAva ho jAne se mokSa kA bhI abhAva ho jAvegA / -- isaprakAra yadi vyavahAranaya nahIM batAyA jAya to baMdha aura mokSa donoM kA abhAva ThaharatA hai / " - AtmakhyAti meM pratipAdita ukta viSayavastu ko sarasa- subodha bhASA meM spaSTa karate hae bhAvArtha meM paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM " paramArthanaya to jIva ko zarIra tathA rAga-dveSa- moha se bhinna kahatA hai / yadi isI kA ekAnta grahaNa kiyA jAye to zarIra tathA rAga-dveSamoha pudgalamaya siddha hoMge to phira pudgala kA ghAta karane se hiMsA nahIM hogI tathA rAga-dveSa- moha se bandha nahIM hogaa| isaprakAra paramArtha se jo saMsAra - mokSa donoM kA abhAva kahA hai, ekAnta se yaha hI ThaharegA; kintu aisA ekAntarUpa vastu kA svarUpa nahIM hai / avastu kA zraddhAna- jJAnaAcaraNa avasturUpa hI hai, isalie vyavahAranaya kA upadeza nyAyaprApta hai| isaprakAra syAdvAda se donoM nayoM kA virodha miTAkara zraddhAna karanA so samyaktva hai / " gAthA, AtmakhyAti aura jayacandajI ke bhAvArtha sabhI meM adhyavasAnAdibhAvoM ko vyavahAra se jIva kahane kI AvazyakatA aura upayogitA para jo bhI prakAza DAlA gayA hai; usameM do bAteM spaSTa hotI haiM -- Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 - samayasAra anuzIlana (1) yadi nokarmarUpa zarIra ko vyavahAra se bhI jIva nahIM mAnA gayA to trasa va sthAvara jIvoM ke ghAta meM hiMsA siddha nahIM hogii| tAtparya yaha hai ki dravyahiMsA hiMsA hI nahIM rhegii| aisI sthiti meM jisaprakAra nirjIva bhasma ke masala dene meM koI doSa nahIM hai, bandha nahIM hotA; usIprakAra trasa aura sthAvara jIvoM ke masala dene meM, ghAta kara dene meM bhI koI doSa nahIM hogA; bandha nahIM hogaa| isaprakAra deha ko jIva kahanevAle asadbhUtavyavahAranaya kI sarvathA asvIkRti meM baMdha kA sadbhAva siddha nahIM hogaa| (2) yadi rAga-dveSa-moharUpa bhAvakarma yA adhyavasAna ko vyavahAra se bhI jIva nahIM mAnA gayA to inase mukta hone kA nAma hI mokSa hone se mokSa kA bhI abhAva siddha hogaa| isaprakAra rAgAdi ko jIva kahane vAle sadbhUtavyavahAranaya kI asvIkRti meM mokSa kA sadbhAva siddha nahIM hogaa| ata: bandha aura mokSa kI siddhi ke lie sadbhUta aura asadbhUta - donoM vyavahAranayoM kA upadeza nyAyaprApta hai| isI gAthA kI AtmakhyAti TIkA meM vyavahAranaya mlecchabhASA ke samAna paramArtha kA pratipAdaka hai - yaha AyA hai, parantu isake viSaya meM vizeSa spaSTIkaraNa kI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki isa prakaraNa para AThavIM se bArahavIM gAthA taka ke anuzIlana meM paryApta prakAza DAlA jA cukA hai| cAroM prakAra ke vyavahAranayoM kI kyA upayogitA hai aura unakI asvIkRti meM kyA-kyA ApattiyA~ AtI haiM - yadi isa bAta kI vizeSa jijJAsA ho to lekhaka kI anya kRti 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' ke vyavahAranaya : kucha praznottara' nAmaka prakaraNa meM dUsare prazna se chaThaveM prazna taka ke prakaraNa kA gaharAI se adhyayana kiyA jAnA caahie| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 gAthA 46 prazna -adhyavasAnoM meM to rAga-dveSa-mohAdi hI Ate haiN| Apa yahA~ yaha kaise kaha rahe haiM ki nokarmarUpa zarIra ko yadi jIvaM nahIM mAnA to bandha kA abhAva tthhregaa| uttara - yahA~ akele adhyavasAnoM kI bAta nahIM hai, apitu adhyavasAnAdi bhAvoM kI bAta hai| 'Adi' zabda meM 39 se 43vIM gAthAoM meM kahe gaye ATha prakAra ke sabhI bhAva A jAte haiN| unameM nokarmarUpa zarIra kI bhI bAta AI hai| ata: yahA~ zarIra ko jIva nahIM mAnane kI bAta karanA kisI bhI prakAra anucita nahIM hai| isaprakAra isa gAthA meM adhyavasAnAdi bhAvoM ko vyavahAra se jIva kahane kI upayogitA siddha kara dI gaI hai| "NaviehiM jaM NavijaI jhAijai jhAiehiM annvryN| .thutvaMtehiM thuNijjai dehatthaM kiM pi taM muNaha / / - aSTa pAhuDa : mokSapAhuDa, gAthA 103 he bhavyajIvo! jinako sArI duniyA namaskAra karatI hai, ve bhI jinako namaskAra kareM; jinakI sArI duniyA stuti karatI hai, ve bhI jinakI stuti kareM evaM jinakA sArI duniyA dhyAna karatI hai, ve bhI jinakA dhyAna kareM;- aise isa dehadevala meM virAjamAna bhagavAna AtmA ko jaano|" vaMdanIya puruSoM dvArA bhI vaMdanIya, stuti yogya puruSoM dvArA bhI stutya evaM jagata ke yogyapuruSoM dvArA bhI dhyeya puruSoM kA bhI dhyeya yaha bhagavAna AtmA hI zaraNa meM jAne yogya hai - yaha jAnakara hI AtmA kI zaraNa meM jAne kI bAta kahI gaI hai| paMcaparameSThI bhagavantoM ne bhI jisakI zaraNa ko grahaNa kara rakhA hai aura ratnatraya dharma bhI jisakI zaraNa kA hI pariNAma hai ; usa bhagavAna AtmA ko hI jAnane kI preraNA dI gaI hai isa gAthA meM / use hI jAnane-pahicAnane kA Adeza diyA hai AcArya bhagavanta ne aura usI meM jama jAne, rama jAne kA upadeza AtA hai tIrthaMkaroM kI divyadhvani meN| - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 199 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 47-48 AcAryadeva ne 46vIM gAthA meM adhyavasAnAdi bhAvoM ko jIva kahane kI upayogitA batAkara ziSyoM ko santuSTa to kara diyA, para aba ziSya yaha jAnanA cAhate haiM ki vaha kauna-sA vyavahAra hai, kisaprakAra kA vyavahAra hai ki jisakA yahA~ dikhAyA jAnA itanA Avazyaka thA ? ziSya kisI sarala - subodha udAharaNa ke mAdhyama se yaha bAta jAnanA cAhate haiM / aisA vicAra kara isa bAta ko AcAryadeva nimnAMkita gAthAoM dvArA sodAharaNa samajhAte haiM - rAyA hu Niggado ttiya eso balasamudayassa Adeso / vavahAreNa du uccadi tatthekko Niggado rAyA // 47 // emeva ya vavahAro ajjhavasANAdi aNNabhAvANaM / jIvo tti kado sutte tatthekko Nicchido jIvo // 48 // ( harigIta ) senA sahita narapatI nikale nRpa calA jyoM jana kaheM / yaha kathana hai vyavahAra kA para nRpati unameM eka hai // 47 // basa usa taraha hI sUtra meM vyavahAra se ina sabhI ko / jIva kahate kintu inameM jIva to basa eka hai // 48 // senA sahita rAjA ke nikalane para jo yaha kahA jAtA hai ki 'yaha rAjA nikalA' vaha vyavahAra se hI kahA jAtA hai; kyoMki usa senA meM vastutaH rAjA to eka hI hotA hai| usIprakAra adhyavasAnAdi anya bhAvoM ko 'ye jIva haiM ' isaprakAra jo sUtra (Agama) meM kahA gayA hai, to vyavahAra se hI kahA gayA hai / yadi nizcaya se vicAra kiyA jAya to usameM jIva to eka hI hai / - Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 gAthA 47-48 ukta gAthAoM kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jisaprakAra 'yaha rAjA pA~ca yojana ke vistAra meM nikala rahA hai' - yaha kahanA vyavahArIjanoM kA senA samudAya meM rAjA kaha dene kA vyavahAra hai; kyoMki eka rAjA kA pA~ca yojana meM phailanA azakya hai| ata: paramArtha se rAjA to eka hI hai, senA rAjA nahIM hai| isIprakAra yaha jIva samagra rAgagrAma meM vyApta hokara pravRtta ho rahA hai' - yaha kahanA vyavahArIjanoM kA adhyavasAnAdi bhAvoM meM jIva kahane kA vyavahAra hai; kyoMki eka jIva kA samagra rAgagrAma meM vyApta honA azakya hai| ata: paramArtha se jIva to eka hI hai, adhyavasAnAdi bhAva jIva nahIM hai|" 46vIM gAthA meM vyavahAranaya kI upayogitA batAI gaI hai aura 47vIM va 48vIM gAthA meM adhyavasAnAdi bhAvoM ko jIva kahane ke sandarbha meM vyavahAranaya kI pravRtti kisaprakAra hotI hai - yaha bAta senAsahita rAjA ke gamana kA udAharaNa dekara samajhAI gaI hai| adhyavasAnAdi bhAvoM ko jinAgama meM jIva kahA hai aura yahA~ unheM pudgala kahA jA rahA hai - isakA kyA kAraNa hai? - isa prazna ke uttara meM AcAryadeva ne kahA thA ki adhyavasAnAdi bhAvoM ko pudgala kahanA paramArtha kathana hai aura unheM jIva kahanA yA jIva kA kahanA vyavahAra kathana hai| ukta sandarbha meM ziSya kA kahanA yaha hai ki vyavahAra to aneka prakAra kA hotA hai - sadbhuta, asadbhUta, upacarita, anupcrit| ghI kA saMyoga dekhakara miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A kahanA bhI vyavahAra hai aura AtmA meM jJAna hai, darzana hai, cAritra hai - yaha kahanA bhI vyavahAra hai| adhyavasAnAdi bhAvoM ko jIva kA kahanA inameM se kauna-sA vyavahAra hai, kisaprakAra kA vyavahAra hai? Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 394 isa prazna kA uttara AcAryadeva nayoM kA nAma batAkara nahIM dete haiM, apitu udAharaNa dekara hI ve apanI bAta ko spaSTa karate haiM / yahA~ hI nahIM, AcArya kundakundadeva kI sarvatra yahI zailI rahI hai, ve sabhI jagaha isIprakAra udAharaNa dekara hI samajhAte haiM / isa samayasAra meM bhI anekoM sthala aise haiM, jahA~ unhoMne isIprakAra ke udAharaNoM se apanI bAta spaSTa kI hai| ve aisA bhI kaha sakate the ki yaha kathana upacarita-asadbhUta vyavahAranaya kA yA upacarita sadbhUta vyavahAranaya kA hai; parantu aisA na kahakara ve senA sahita rAjA ke nikalane kA udAharaNa dekara samajhAte haiM ki adhyavasAnAdi bhAvoM ko jIva kahanA usIprakAra kA vyavahAra hai ki jisaprakAra senAsahita rAjA ke nikalane para yaha kahA jAtA hai ki rAjA nikala rahA hai athavA rAjA pA~ca yojana ke vistAra meM nikala rahA hai| prazna -AcAryadeva aisA kyoM karate haiM? sIdhA-saccA rAstA to yahI thA ki ve vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM meM se vyavahAranaya ke usa bheda kA nAma batA dete, jisa bheda kA viSaya isaprakAra ke kathana banate haiN| uttara - are, bhAI! AcArya bhagavAna kI karuNA apAra hai| ve acchI taraha jAnate the ki unake sabhI pAThaka yA zrotA nayoM ke vizeSajJa nahIM haiM, jo naya kA nAma mAtra batA dene se hI samajha jAyeMge; sAmAnya zrotAoM ko udAharaNa dekara samajhAnA hI zreyaskara rahatA hai| yahI kAraNa hai ki AcAryadeva sarvatra udAharaNa dekara hI apanI bAta spaSTa karate haiN| prazna - yaha to ThIka hai, acchI bAta hai; para sAtha meM naya kA nAma bhI batA dete to nayoM ke jAnakAroM ko bhI suvidhA ho jaatii| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 gAthA 47-48 uttara - kyA bAta karate ho? nayoM ke jAnakAroM ko itanI choTI bAta batAne kI AvazyakatA nahIM rahatI / ve to nayoM kA nAma binA batAye hI yaha jAna lete haiM ki yaha kisa naya kA kathana hai / yahA~ yaha jijJAsA to sAdhAraNa pAThakoM kI hI hai ki vaha kaunasA vyavahAra haiM, kisaprakAra kA vyavahAra hai ? yahI kAraNa hai ki AcAryadeva udAharaNa dekara samajhA rahe haiM / yaha bAta bhI to hai ki vizeSajJoM ko udAharaNoM kI AvazyakatA nahIM hotI / udAharaNoM se sAdhAraNa jijJAsu hI samajhate haiM, samajhAye jAte haiM / yahI kAraNa hai ki jainadarzana ne anumAna ke aMgoM meM udAharaNa ko sthAna nahIM diyA hai / AcArya mANikyanaMdI parIkSAmukha sUtra meM likhate haiM "etad dvayamevAnumAnAMgaM nodAharaNam do aMga hI anumAna ke haiM, udAharaNa nahIM / " jaba AcAryadeva sAmAnya ziSyoM ko samajhAnA cAhate haiM, tabhI udAharaNoM kA upayoga karate haiM / cUMki yahA~ unhoMne udAharaNa ke mAdhyama se hI samajhAyA hai; ata: yahA~ unakI dRSTi meM mukhyarUpa se ve hI ziSya haiM, jinheM udAharaNa se samajhAne kI AvazyakatA hotI hai / - -- pakSa aura hetu ye - dUsare senA sahita rAjA kA udAharaNa dekara ve ukta kathana ke vajana ko spaSTa karanA cAhate haiM / mUla rAjA ko rAjA kahane aura senA sahita rAjA ko rAjA kahane meM satyArthatA aura asatyArthatA ke vajana kA jitanA antara hai, utanA hI antara jJAyakabhAva ko jIva kahane aura adhyavasAnAdi bhAvoM sahita jIva ko jIva kahane meM hai / isaprakAra 46vIM gAthA meM adhyavasAnAdi bhAvoM ko jIva kahane kI upayogitA batAne se pAThakoM kI dRSTi meM isa naya kA jo anapekSita vajana bar3ha gayA thA, isa udAharaNa se usa vajana ko saMtulita kiyA gayA hai / 1. parIkSAmukha tRtIya pariccheda, sUtra 33 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 396 jisa naya ke kathana kA jitanA vajana hotA hai, usakI apekSA samajhakara hamArI dRSTi meM usa naya kA ThIka utanA hI vajana AnA cAhie, tabhI hamArI dRSTi nirmala hogI; samajha vyavasthita hogI, sahI hogii| prazna - yaha vajana kyA hai? kyA nayoM meM bhI vajana hotA hai? uttara -hotA hai, kyoM nahIM hotA? jaba hamArI bAta meM vajana hotA hai to nayoM kA kathana bhI to bAta hI hai, usameM vajana kyoM nahIM hogA? ___ jaba vaktA kI prAmANikatA ke AdhAra para unakI bAta meM vajana hotA hai, choTe-bar3e vaktA kI bAta meM vajana kA antara hotA hai to nayoM kI bAta meM bhI vajana kA antara kyoM nahIM hogA? yadi vajana kI bAta ko vizeSa samajhanA hai to paramabhAvaprakAzaka nayacakra ke pRSTha 122 se 125 taka dekhanA caahie| - isaprakAra ukta sampUrNa prakaraNa se eka bAta siddha ho gaI ki jinheM vyavahAra se jIva kahA gayA hai, ve adhyavasAnAdi ATha prakAra ke bhAva paramArthajIva nahIM hai| ___ aba sahaja hI prazna uThatA hai ki yadi adhyavasAnAdi bhAva paramArthajIva nahIM hai to phira paramArthajIva kyA hai? isa prazna kA uttara agalI gAthA meM diyA jaaegaa| ina dehAdiparapadArthoM se bhinna nija bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita honA hI eka abhUtapUrva adbhuta krAnti hai, dharma kA Arambha hai, samyagdarzana hai, samyagjJAna hai, samyakcAritra hai, sAkSAt mokSa kA mArga hai, bhagavAna banane, samasta du:khoM ko dUra karane aura ananta atIndriya Ananda prApta karane kA ekamAtra upAya hai / - AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 51 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 49 'yadyapi adhyavasAnAdi bhAvoM ko jinAgama meM bhI vibhinna apekSAoM se jIva kahA gayA hai; tathApi ve pAramArthika jIva nahIM hai' - yaha bAta jIvAjIvAdhikAra ke Arambha se hI kahate A rahe haiN| ata: aba ziSya pUchatA hai ki yadi adhyavasAnAdi bhAva jIva nahIM haiM to phira eka, TaMkotkIrNa, paramArthasvarUpa jIva kaisA hai, usakA svarUpa kyA hai? isI prazna kA uttara 49vIM gAthA meM diyA gayA hai, jo isaprakAra hai arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasadaM / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNidiTThasaMThANaM / / 49 // ( harigIta ) caitanya guNamaya AtamA avyakta arasa arUpa hai| jAno aliMgagrahaNa ise yaha anirdiSTa azabda hai / / 49 / / he bhavya ! tuma jIva ko arasa, arUpa, agaMdha, avyakta, azabda, anirdiSTasaMsthAna, aliMgagrahaNa aura cetanAguNavAlA jaano| yaha gAthA bhagavAna AtmA kA pAramArthika svarUpa batAnevAlI hone se samayasAra kI sarvAdhika mahattvapUrNa gAthAoM meM se eka gAthA hai / yaha gAthA na kevala samayasAra meM hI hai, apitu AcArya kundakunda kRta pA~coM hI paramAgamoM meM pAI jAtI hai| pravacanasAra meM 172vIM, niyamasAra meM 46vIM, paMcAstikAya meM 127vIM evaM aSTapAhuDa ke bhAvapAhuDa meM 64vIM gAthA hai aura samayasAra meM yaha 49vIM gAthA hai hii| __AcArya kundakunda ke granthoM ke atirikta anya granthoM meM bhI yaha gAthA pAI jAtI hai| dhavala ke tIsare bhAga meM bhI yaha gAthA hai aura padmanandI paMcaviMzatikA evaM dravyasaMgrahAdi meM yaha gAthA ucUta kI gaI hai| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 398 isaprakAra AtmA kA svarUpa pratipAdana karanevAlI yaha gAthA jinAgama kI sarvAdhika lokapriya gAthA hai| isa gAthA meM arasa, arUpa Adi ATha vizeSaNoM ke mAdhyama se dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA kA svarUpa samajhAyA gayA hai| yaha to sarvavidita hI hai ki AcArya amRtacandra ne samayasAra para AtmakhyAti, pravacanasAra para tattvapradIpikA evaM paMcAstikAya para samayavyAkhyA nAmaka TIkAe~ likhI haiN| unhoMne apanI tInoM TIkAoM meM isa gAthA kA alaga-alaga prakAra se artha kiyA hai, jo apane-Apa meM adbhuta hai; mUlata: paThanIya hai, gaharAI se adhyayana karane yogya hai, mananIya hai| AtmakhyAti meM AcArya amRtacandra ne bhagavAna AtmA ke ina vizeSaNoM ke eka-eka ke aneka-aneka artha kie haiM / arasa, arUpa, agaMdha, azabda aura avyakta vizeSaNa ke chaha-chaha artha kiye haiM tathA anirdiSTasaMsthAna ke cAra artha kie haiN| pudgala ke cAra guNoM meM rasa, rUpa aura gaMdha - ye tIna guNoM ke abhAvarUpa arasa, arUpa, agaMdha vizeSaNa to mUla gAthA meM hai; para pudgala ke sparza guNa kA niSedha karanevAlA asparza vizeSaNa nahIM hai| ata: pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM to AcArya amRtacandra ne avyakta vizeSaNa kA hI artha asparza kiyA hai aura ve AcArya amRtacandra hI yahA~ avyakta ke usase bhinna cAra artha karate haiM aura asparza vizeSaNa ko gAthA meM chandAnurodhavaza anukta mAnakara vaise hI Upara se le lete haiM aura arasa, arUpa, agaMdha ke samAna usake bhI chaha artha karate haiN| isaprakAra isa AtmakhyAti meM bhagavAna AtmA ke ATha vizeSaNoM ke sthAna para nau vizeSaNa ho gaye haiM aura arasa ke chaha, arUpa ke chaha, agaMdha ke chaha, asparza ke chaha, azabda ke chaha, avyakta ke chaha, Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 anirdiSTa ke cAra, aliMgagrahaNa aura cetanAguNavAlA kA eka-eka - isaprakAra kula milAkara byAlIsa vizeSaNa ho jAte haiM; jo sabhI trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke svarUpa ko hI gaharAI se spaSTa karate haiM / gAthA 49 pravacanasAra kI tattvapradIpikA meM aliMgagrahaNa ko chor3akara zeSa sabhI vizeSaNoM kA eka-eka artha hI kiyA hai; parantu aliMgagrahaNa ke sAmAnyArtha ke atirikta bIsa artha alaga se kiye haiM, jo apane-Apa meM adbhuta haiM, gaharAI se samajhane yogya haiM, maMthana karane yogya haiN| yadi unake sambandha meM gaharI jijJAsA ho to AdhyAtmikasatpuruSa zrIkAnajIsvAmI ke tatsaMbaMdhI pravacanoM kA gaharAI se adhyayana karanA caahie| ve pravacana 'aliMgagrahaNa' nAma se pustakAkAra bhI prakAzita hue haiN| unake sambandha meM abhI yahA~ vistRta prakAza nahIM DAlA jAyegA; kyoMki jaba pravacanasAra kA anuzIlana kareMge, taba hI una para prakAza DAlanA ucita pratIta hotA hai / yahA~ to AtmakhyAti meM samAgata arthoM kA anuzIlana hI apekSita hai| AtmakhyAti meM isa gAthA kA jo bhAva spaSTa kiyA gayA hai, vaha isaprakAra hai - " (1) pudgaladravya se bhinna hone ke kAraNa jIva meM rasaguNa nahIM hai; ataH jIva arasa hai / (2) pudgaladravya ke guNoM se bhinna hone ke kAraNa jIva svayaM bhI rasaguNa nahIM hai; ataH jIva arasa hai / (3) paramArtha se jIva pudgaladravya kA svAmI bhI nahIM hai, isalie vaha dravyendriya ke mAdhyama se rasa nahIM cakhatA; ataH arasa hai / 1. aliMgagrahaNa : prakAzaka - bra. dulIcaMda jaina graMthamAlA sonagar3ha (saurASTra ) Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 400 (4) svabhAvadRSTi se jIva kSAyopazamikabhAvarUpa bhI nahIM hai, isalie vaha bhAvendriya ke mAdhyama se bhI rasa nahIM cakhatA; ataH arasa hai| (5) samasta viSayoM ke vizeSoM meM sAdhAraNa aise eka hI saMvedana pariNAmarUpa jIva kA svabhAva hone se, vaha kevala eka rasavedanA pariNAma ko pAkara rasa nahIM cakhatA; ata: arasa hai| (6) samasta jJeyoM kA jJAna hone para bhI sakala jJeya-jJAyaka ke tAdAtmya kA niSedha hone se rasa ke jJAnarUpa meM pariNamita hone para bhI svayaM rasarUpa pariNamita nahIM hotA; ata: arasa hai| - isaprakAra chaha prakAra ke rasa ke niSedha se AtmA arasa hai| (1) pudgaladravya se bhinna hone ke kAraNa jIva meM rUpaguNa nahIM hai; ata: jIva arUpa hai| (2) pudgaladravya ke guNoM se bhinna hone ke kAraNa jIva svayaM bhI rUpaguNa nahIM hai; ata: jIva arUpa hai| (3) paramArtha se jIva pudgaladravya kA svAmI bhI nahIM hai, isalie vaha dravyendriya ke mAdhyama se rUpa nahIM dekhatA; ataH arUpa hai| (4) svabhAvadRSTi se jIva kSAyopazamikabhAvarUpa bhI nahIM hai, isalie vaha bhAvendriya ke mAdhyama se bhI rUpa nahIM dekhatA, ata: arUpa hai| (5) samasta viSayoM ke vizeSoM meM sAdhAraNa aise eka hI saMvedana pariNAmarUpa jIva kA svabhAva hone se, vaha kevala rUpavedanA pariNAma ko pAkara rUpa nahIM dekhatA; ata: arUpa hai| (6) samasta jJeyoM kA jJAna hone para bhI sakala jJeya-jJAyaka ke tAdAtmya kA niSedha hone se rUpa ke jJAnarUpa meM pariNamita hone para bhI svayaM rUparUpa pariNamita nahIM hotA; ata: arUpa hai| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 gAthA 49 - isaprakAra chaha prakAra se rUpa ke niSedha se AtmA arUpa hai / (1) pudgaladravya se bhinna hone ke kAraNa jIva meM gaMdhaguNa nahIM hai; ataH jIva agaMdha hai| (2) pudagaladravya ke guNoM se bhinna hone ke kAraNa jIva svayaM bhI gaMdhaguNa nahIM hai; ata: jIva agaMdha hai| (3) paramArtha se jIva pudgaladravya kA svAmI bhI nahIM hai, isalie vaha dravyendriya ke mAdhyama se gaMdha nahIM sUMghatA; ata: agaMdha hai| (4) svabhAvadRSTi se jIva kSAyopazamikabhAvarUpa bhI nahIM hai, isalie vaha bhAvendriya ke mAdhyama se bhI gaMdha nahIM sUMghatA; ata: agaMdha hai| (5) samasta viSayoM ke vizeSoM meM sAdhAraNa aise eka hI saMvedana pariNAmarUpa jIva kA svabhAva hone se, vaha kevala eka gaMdhavedanA pariNAma ko pAkara gaMdha nahIM sUMghatA; ata: agaMdha hai| (6) samasta jJeyoM kA jJAna hone para bhI sakala jJeya-jJAyaka ke tAdAtmya kA niSedha hone se gaMdha ke jJAnarUpa meM pariNamita hone para bhI svayaM gaMdharUpa pariNamita nahIM hotA; ataH agaMdha hai| - isaprakAra chaha prakAra se gaMdha ke niSedha se AtmA agaMdha hai| (1) pudgaladravya se bhinna hone ke kAraNa jIva meM sparzaguNa nahIM hai; ata: jIva asparza hai| (2) pudgaladravya ke guNoM se bhinna hone ke kAraNa jIva svayaM bhI sparzaguNa nahIM hai; ata: jIva asparza hai| (3) paramArtha se jIva pudgaladravya kA svAmI bhI nahIM hai, isalie vaha dravyendriya ke mAdhyama se sparza ko nahIM sparzatA; ata: asparza hai| (4) svabhAvadRSTi se jIva kSAyopazamikabhAvarUpa bhI nahIM hai, isalie vaha bhAvendriya ke mAdhyama se bhI sparza ko nahIM sparzatA; ata: asparza hai| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 samayasAra anuzIlana (5) samasta viSayoM ke vizeSoM meM sAdhAraNa aise eka hI saMvedana pariNAmarUpa jIva kA svabhAva hone se, vaha kevala eka sparzavedanA pariNAma ko pAkara sparza ko nahIM sparzatA; ata: asparza hai| (6) samasta jJeyoM kA jJAna hone para bhI sakala jJeya-jJAyaka ke tAdAtmya kA niSedha hone se sparza ke jJAnarUpa meM pariNamita hone para bhI svayaM sparzarUpa pariNamita nahIM hotA; ata: asparza hai| - isaprakAra chaha prakAra se sparza ke niSedha se AtmA asparza hai| (1) pudgaladravya se bhinna hone ke kAraNa jIva meM zabdaparyAya nahIM hai; ata: jIva azabda hai| (2) pudgaladravya kI paryAyoM se bhI bhinna hone ke kAraNa jIva svayaM bhI zabdaparyAya nahIM hai; ata: jIva azabda hai| (3) paramArtha se jIva pudgaladravya kA svAmI bhI nahIM hai, isalie vaha dravyendriya ke mAdhyama se zabda nahIM sunatA; ata: azabda hai| (4) svabhAvadRSTi se jIva kSAyopazamikabhAvarUpa bhI nahIM hai, isalie vaha bhAvendriya ke mAdhyama se bhI zabda nahIM sunatA; ata: azabda hai| (5) samasta viSayoM ke vizeSoM meM sAdhAraNa aise eka hI saMvedana pariNAmarUpa jIva kA svabhAva hone se, vaha kevala eka zabda saMvedanA pariNAma ko pAkara zabda nahIM sunatA; ata: azabda hai| (6) samasta jJeyoM kA jJAna hone para bhI sakala jJeya-jJAyaka ke tAdAtmya kA niSedha hone se zabda ke jJAnarUpa meM pariNamita hone para bhI svayaM zabdarUpa pariNamita nahIM hotA; ataH azabda hai| - isaprakAra chaha prakAra se zabdaparyAya ke niSedha se AtmA azabda (1) pudgaladravya se racita zarIra ke saMsthAna (AkAra) se jIva ko saMsthAnavAlA nahIM kahA jA sakatA; ata: jIva anirdiSTasaMsthAna hai| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 gAthA 49 (2) apane niyatasvabhAva se aniyatasaMsthAnavAle ananta zarIroM meM rahatA hai; ata: jIva anirdiSTasaMsthAna hai| (3) saMsthAna nAmaka nAmakarma kA vipAka (phala) pudgaloM meM hI kahA jAtA hai, jIva meM nahIM; ata: jIva anirdiSTasaMsthAna hai| (4) bhinna-bhinna saMsthAnarUpa se pariNamita samasta vastuoM ke svarUpa ke sAtha svAbhAvika saMvedana zakti se saMbaMdhita hone para bhI jIva samasta loka ke milApa se rahita hai; ata: jIva anirdiSTasaMsthAna hai| - isaprakAra cAra prakAra se saMsthAna ke niSedha se athavA saMsthAna ke kathana ke niSedha se bhagavAna AtmA anirdiSTasaMsthAna hai| (1) SaDdravyAtmaka loka jJeya hai, ata: vyakta hai aura jIva usase bhinna hai; ataH avyakta hai| (2) kaSAyacakrarUpa bhAvakabhAva vyakta hai aura jIva usase bhinna hai; ata: avyakta hai| (3) citsAmAnya meM caitanya kI samasta vyaktiyA~ nimagna hone se jIva avyakta hai| (4) kSaNika vyaktimAtra nahIM hone se jIva avyakta hai| (5) vyaktatA aura avyaktatA ekameka mizritarUpa se pratibhAsita hone para bhI vaha kevala vyaktatA ko sparza nahIM karatA; ata: jIva avyakta hai| (6) svayaM apane se hI bAhyAbhyantara spaSTa anubhava meM Ane para bhI vyaktatA ke prati udAsIna rUpa se prakAzamAna hai; ata: jIva avyakta hai| - isaprakAra chaha prakAra se vyaktatA ke niSedha se bhagavAna AtmA avyakta hai / - isaprakAra jIva meM rasa, rUpa, gaMdha, sparza, zabda, saMsthAna aura vyaktatA kA abhAva hone para bhI vaha svasaMvedana jJAna ke bala se svayaM Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana sadA pratyakSa hone se akele anumAna se hI nahIM jAnA jAtA; aliMgagrahaNa hai| ataH 404 jIva jisane apanA sarvasva bhedajJAniyoM ko sauMpa diyA hai; jo samasta lokAloka ko grAsIbhUta karake atyanta tRpti se maMthara ho gayA hai, upazAnta ho gayA hai, atyanta svarUpa saukhya se tRpta hone ke kAraNa bAhara nikalane ko anudyamI ho gayA hai; ata: kabhI bhI kiMcitmAtra bhI calAyamAna nahIM hotA aura jIva se bhinna anyadravyoM meM nahIM pAye jAne ke kAraNa svabhAvabhUta hai aisA cetanAguNa samasta vivAdoM ko nAza karanevAlA hai / sadA apane anubhava meM AnevAle aise isa cetanAguNa ke dvArA jIva sadA prakAzamAna hai; ataH jIva cetanAguNavAlA hai| - isaprakAra ina nau vizeSaNoM se yukta, caitanyarUpa, nirmala prakAzavAlA, eka bhagavAna AtmA paramArthasvarUpa jIva hai, jo isaloka meM bhinnajyotisvarUpa TaMkotkIrNa virAjamAna hai / " rasa, rUpa, gaMdha aura sparza ye cAra pudgala ke guNa haiM aura zabda pudgala kI paryAya hai / ye pA~coM pA~ca indriyoM ke viSaya haiM / yahA~ ina pA~coM ke niSedharUpa pA~ca vizeSaNa AraMbha meM hI lie gaye haiN| isase yaha saMketa milatA hai ki AcAryadeva yaha kahanA cAhate haiM ki paramArtha jIva indriyoM kA viSaya nahIM hai, ataH indriyoM ke mAdhyama se nahIM jAnA jA sktaa| vizeSakara 'azabda' vizeSaNa se yaha saMketa milatA hai; kyoMki pudgala ke cAra guNoM kI bAta to ThIka, parantu paryAya meM pudgala kI 'zabda' paryAya ko hI kyoM liyA gayA; rUpa, rasa Adi guNoM kI paryAyoM ko bhI liyA jA sakatA thA / karNa indriya kA viSaya hone se hI zabda ko liyA gayA hai; kyoMki cAra indriyoM ke viSaya to sparza, rasa, gaMdha aura rUpa ke rUpa meM A hI gaye the; karNa indriya kA viSaya hI zeSa rahA thA, jo zabda ko lene se A gyaa| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 gAthA 49 AtmakhyAti TIkA meM arasa Adi pA~ca vizeSaNoM ke chaha-chaha artha kiye gaye haiM; jo lagabhaga sabhI ke eka se hI haiM / arasa, arUpa, agaMdha aura asparza ke artha to ekadama eka se hI haiM, azabda meM thor3A-sA antara par3atA hai| ata: yahA~ arasa, arUpa, agaMdha aura asparza - ina cAra vizeSaNoM ke vibhinna arthoM para eka sAtha hI vicAra kiyA jA rahA hai| arasAdi cAra vizeSaNoM ke prathama artha meM yaha kahA gayA hai ki pudgaladravya se bhinna hone ke kAraNa, AtmA meM pudgala ke rasa, rUpa, gaMdha aura sparza guNa bhI nahIM hai; ata: AtmA arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai aura asparza hai| dUsare artha meM yaha kahA gayA hai ki pudgaladravya ke guNoM se bhI bhinna hone ke kAraNa AtmA svayaM bhI rasaguNa nahIM hai, rUpaguNa nahIM hai, gaMdhaguNa nahIM hai aura sparzaguNa nahIM hai; ata: AtmA arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai aura asparza hai| ___ pahale artha meM AtmA ko pudgaladravya se bhinna batAyA gayA hai aura dUsare artha meM usake rUpa, rasa Adi guNoM se bhinna batAyA gayA hai| aba tIsare artha meM pudgaladravya kI dravya-indriyarUpa paryAya se bhinnatA kI bAta karate hue pudgala ke svAmitva kA niSedha karate haiN| pahale aura dUsare artha meM pudgala se ekatva kA niSedha kiyA thA aura aba tIsare artha meM pudgala ke svAmitva kA niSedha karate haiM; kyoMki para pudgala meM mamatvabuddhi bhI ekatvabuddhi ke samAna hI mithyAtva hai| yahI kAraNa hai ki isa tIsare artha meM kahate haiM ki paramArtha se AtmA pudgaladravya kA svAmI bhI nahIM hai, isalie vaha dravyendriya ke mAdhyama se rasa ko nahIM cakhatA, rUpa ko nahIM dekhatA, gaMdha ko nahIM DhUMghatA aura sparza ko nahIM chUtA; ata: vaha arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai aura asparza hai| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 406 yaha to pahale spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki ekatvabuddhi ko ahaMbuddhi aura svAmitvabuddhi ko mamatvabuddhi bhI kahate haiM tathA pUrvaraMga aura jIvAjIvAdhikAra kA mukhya prayojana pudgalamaya zarIrAdi parapadArthoM se ekatva aura mamat' jur3AnA rahA hai; kyoMki para kA kartRtva aura bhoktRtva to Age calakara kartAkarma-adhikAra meM chudd'aayeNge| ukta tIna arthoM meM mukhyarUpa se pA~ca dravyendriyarUpa zarIra se athavA pudgala ke dravya, guNa va paryAya se ekatva-mamatva chur3AyA gayA hai| ___ aba cauthe artha meM bhagavAna AtmA ko kSayopazamabhAvarUpa bhAvendriya se bhI bhinna batAnA cAhate haiM / ata: kahate haiM ki svabhAvadRSTi se dekhA jAya to bhagavAna AtmA kSAyopazamikabhAvarUpa bhI nahIM hai ; isalie vaha bhAvendriya ke mAdhyama se bhI rasa ko nahIM cakhatA, rUpa ko nahIM dekhatA, gaMdha ko nahIM sUMghatA aura sparza ko nahIM chUtA; ata: arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai aura asparza hai| isa cauthe artha meM kSayopazamabhAvarUpa bhAvendriyoM se bhI ekatvamamatva chur3AnA cAhate haiM; kyoMki inake bhI kartRtva aura bhoktRtva ko kartAkarma-adhikAra meM hI chudd'aayeNge| yaha cauthA artha tIna arthoM se adhika sUkSma hai; kyoMki isameM apanI hI vikArI paryAyoM ko rasAdirUpa kahakara unase bhinnatA batAI gaI hai| isa artha ke sambandha meM svAmIjI kahate haiM - "yaha caturtha bola tIsare bola se adhika sUkSma hai| apane svabhAva kI dRSTi se arthAt trikAlI zuddha jJAyakabhAva kI dRSTi se dekheM to AtmA meM kSayopazamabhAva kA bhI abhAva hai| __ rasa ko jAnane kA vartamAna jJAna kA vikAsa, rasa ko jAnane kI vartamAna jJAnazakti, rasa ko jAnane meM aTakanevAlA jJAna, eka rasa meM 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 225 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 gAthA 49 pravRtta honevAlA jJAna - ye saba kSAyopazamikabhAva haiM; inakA bhI paramArthadRSTi se AtmA meM abhAva hai; kyoMki AtmA kA svarUpa paripUrNa jJAna hai| isa svabhAva kI dRSTi se dekhA jAya to alpajJAna kA isameM abhAva hai| caitanya AtmA pUrNajJAna kI mUrti hai, ata: apUrNajJAna bhI usakA nahIM hai|" pA~caveM artha ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "AtmA akhaNDa jJAyakabhAvarUpa vastu hai, vaha pA~coM indriyoM ke viSayoM ko akhaNDarUpa se jAnanevAlA hai; mAtra eka indriya ke viSaya kA vedana karanA athavA use jAnanA AtmA kA svabhAva nahIM hai / pA~coM indriyoM ke jJAna kA saMvedana ekasAtha AtmA ko ho'- yaha AtmA kA svabhAva hai| isa kAraNa vaha eka rasavedanA pariNAma ko pAkara arthAt mAtra eka rasa ke hI jJAna ko prApta karake rasa ko nahIM cakhatA, ata: AtmA arasa hai|" __isa pA~caveM artha meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki AtmA akele rasa ko yA akele rUpa ko yA akelI gaMdha ko yA akele sparza ko hI nahIM jAnatA hai; vaha to sabako jAnatA hai, sabhI ko jAnanA usakA svabhAva hai| pA~coM indriyoM ke viSayoM ko jAnanA usakA svabhAva hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ kahA gayA hai ki samasta viSayoM ke vizeSoM meM sAdhAraNa aise eka hI saMvedanapariNAmarUpa jIva kA svabhAva hone se, vaha kevala eka rasavedanA pariNAma ko pAkara rasa nahIM cakhatA, kevala rUpavedanA pariNAma ko pAkara rUpa nahIM dekhatA, kevala gaMdhavedanA pariNAma ko pAkara gaMdha nahIM sUMghatA aura kevala sparzavedanA pariNAma ko pAkara sparza ko nahIM chUtA; ata: arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai aura asparza hai| 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 225 3. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 225-26 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 408 isIprakAra chaThaveM artha meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi AtmA ko samasta jJeyoM kA jJAna hotA hai; tathApi jJeya-jJAyaka ke tAdAtmya kA niSedha hone se rasa ke jJAnarUpa pariNamita hone para bhI svayaM rasarUpa pariNamita nahIM hotA, rUpa ke jJAnarUpa pariNamita hone para bhI svayaM rUparUpa pariNamita nahIM hotA, gaMdha ke jJAnarUpa pariNamita hone para bhI svayaM gaMdharUpa pariNamita nahIM hotA aura sparza ke jJAnarUpa pariNamitaM hone para bhI svayaM sparzarUpa pariNamita nahIM hotA; ata: arasa hai, arUpa hai, agaMdha hai aura asparza hai| chaThaveM artha ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "dekho, sampUrNa vizva jJeya hai aura bhagavAna AtmA jJAyaka hai| sabhI jJeyoM ko jAnane kI bhagavAna AtmA kI sAmarthya hai| isalie jJeya-jJAyaka saMbaMdha kA vyavahAra hone para bhI jJeya-jJAyaka ke tAdAtmya arthAt ekatva kA niSedha to hai hii| jJeya ko jAnate hue bhI jJAyaka jJeyarUpa nahIM hotaa| rasa to jJeya hai aura AtmA use jAnanevAlA jJAyaka hai| rasarUpa jJeya ko jAnate hue bhI AtmA kA jJAna jJeyarUpa yA rasarUpa nahIM hotaa| jJAna jJAnarUpa rahatA hai aura rasa rasarUpa rahatA hai| rasa kA jJAna jJAna kA hI pariNamana hai; vaha jJAna ke hI kAraNa hai, rasa ke kAraNa nhiiN|" ___ pA~cavA~ aura chaThavA~ - ye donoM artha rasa, rUpa Adi ko jAnane saMbaMdhI haiN| pA~caveM artha meM yaha kahA gayA hai ki akele rasa ko nahIM jAnatA, apitu sabhI ko jAnatA hai, ata: arasa hai; akele rUpa ko nahIM jAnatA, apitu sabhI ko jAnatA hai, ata: arUpa hai; akelI gaMdha ko nahIM jAnatA, apitu sabhI ko jAnatA hai, ata: agaMdha hai aura akele sparza ko nahIM jAnatA, apitu sabhI ko jAnatA hai, ata: asparza hai| chaThaveM artha meM kahA gayA hai ki bhagavAna AtmA rasa, rUpa, gaMdha aura sparza ko jAnatA to hai, unake jJAnarUpa to pariNamita hotA hai; parantu 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 226 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 gAthA 49 unarUpa pariNamita nahIM hotaa| isakAraNa vaha arasa, arUpa, agaMdha aura asparza hai| isaprakAra ina chaha arthoM meM Arambha ke do artha pudgaladravya aura usake rasa, rUpa, gaMdha aura sparza guNoM se AtmA ke bhinna hone rUpa haiM: bIca ke do artha rasa, rUpa, gaMdha aura sparza ko dravyendriyoM aura bhAvendriyoM ke mAdhyama se nahIM jAnane saMbaMdhI hai aura anta ke do artha jAnanerUpa to haiM, para unameM se pahalA akele ko na jAnakara sabhI ko jAnanerUpa hai aura dUsarA jAnanerUpa pariNamita hone para bhI unarUpa pariNamita nahIM honerUpa hai| niSkarSa meM kahA jA sakatA hai ki ina chaha arthoM meM AtmA kA pudgala ke rasAdi guNoM ke sAtha sabhI prakAra ke saMbaMdhoM kA bar3I hI nirdayatA se niSedha kara diyA gayA hai; mAtra eka jJeya-jJAyaka saMbaMdha ko svIkAra kiyA gayA hai, vaha bhI isa zarta ke sAtha ki vaha kisI eka ke sAtha hI jJeya-jJAyaka rUpa se saMbaMdhita nahIM hai, apitu samAnarUpa se sabhI ko jAnatA hai; jAnatA to hai, jAnanerUpa pariNamita to hotA hai; para rasAdirUpa pariNamita kabhI bhI nahIM hotaa| prazna - arasa, arUpa, agaMdha aura asparza kA sIdhA-saccA artha yaha hai ki AtmA meM khaTTA, mIThA, caraparA, kaSAyalA aura kar3avA - ye pA~ca rasa nahIM haiM, ata: arasa hai; kAlA, pIlA, harA, lAla aura sapheda - ye pA~ca raMga nahIM haiM, ata: arUpa hai; sugaMdha aura durgandha - ye do gaMdha nahIM haiM, ata: agaMdha hai aura rUkhA, cikanA, kar3A, narma, ThaMDhA, garma, halkA aura bhArI - se ATha sparza nahIM haiM, ata: asparza hai| yahA~ yaha artha to nahIM kiyA aura na mAlUma kahA~-kahA~ se kaisekaise artha nikAle haiM ? mAna lo ki jo artha nikAle haiM, ve bhI ThIka haiM; para sAtha meM yaha artha bhI to karanA cAhie thA? Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 410 uttara - are bhAI! itanA uttejita kyoM hote ho? yaha artha bhI kreNge| jarA dhairya rakho, AgAmI gAthAoM meM yahI artha kiyA gayA hai| AgAmI pA~ca gAthAoM meM isI bAta ko vistAra se kahA gayA hai; vahA~ bhI AtmA ko rasa, rUpa, gaMdha aura sparza se rahita batAyA hai| Apane prazna meM jaisA sarala-sahaja artha batAyA, vaisA hI artha vahA~ diyA gayA hai| use bhI yahA~ hI de dete to phira vahA~ kyA karate? yahA~ jo gaMbhIra artha kiye haiM, ve bhedajJAna kI vizeSa siddhi ke lie hI kie gae haiM; kyoMki yaha ajJAnI jIva aisA jAnakara bhI ki AtmA meM rasAdi nahIM haiM; unase kisI na kisI prakAra apanatva, ekatva, mamatva sthApita kara letA hai aura kucha nahIM to sAmAnya jJeya-jJAyaka saMbaMdha ke AdhAra para hI unheM apanA jAnane-mAnane lagatA hai| ata: yahA~ una sabhI saMbhAvanAoM ko sayukti nakArA gayA hai| ataH ina gaMbhIra arthoM ko par3hakara aruci se nAka-bhoM nahIM sikor3anA cAhie, apitu unheM gaharAI se samajhakara apane AtmA kA sahI svarUpa jAnakara, usameM hI ekatva-mamatva sthApita karane kA prayAsa karanA caahie| aba azabda ke chaha arthoM para vicAra karate haiM / azabda ke chaha artha bhI rUpAdi ke chaha arthoM ke samAna hI karanA hai; parantu itanA antara to avazya hogA ki jahA~ rUpAdi guNa hone se unake sAtha guNa zabda kA prayoga kiyA gayA thA, zabda ke paryAya hone se yahA~ paryAya zabda kA upayoga hogaa| __ azabda vizeSaNa ke prathama artha meM yaha kahA gayA hai ki pudgaladravya se bhinna hone ke kAraNa AtmA meM pudgala kI bhASAvargaNA kI paryAyarUpa zabda bhI nahIM hai; ataH AtmA azabda hai| dUsare artha meM yaha kahA gayA hai ki pudgaladravya kI paryAyoM se bhinna hone ke kAraNa AtmA svayaM bhI zabdaparyAya nahIM hai; ata: azabda hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 gAthA 49 tIsare artha meM kahate haiM ki paramArtha se AtmA pudgaladravya kA svAmI bhI nahIM hai; isalie vaha dravyendriya ke mAdhyama se bhI zabda ko nahIM sunatA; ata: azabda hai| ___ cauthe artha meM kahate haiM ki svabhAvadRSTi se dekhA jAya to bhagavAna AtmA kSAyopazamikabhAvarUpa bhI nahIM hai, isakAraNa vaha bhAvendriya ke mAdhyama se bhI zabda nahIM sunatA; ataH azabda hai| ___ pA~caveM artha meM yaha kahA gayA hai ki AtmA akele zabda ko nahIM jAnatA; kyoMki usakA svabhAva to sabhI ko jAnanA hai, pA~coM indriyoM ke viSayoM ko jAnanA hai| ataH vaha kevala zabdavedanA pariNAma ko pAkara zabda nahIM sunatA; ataH azabda hai| chaThaveM artha meM kahA gayA hai ki bhagavAna AtmA zabdoM ko jAnatA to hai, unake jJAnarUpa to pariNamita hotA hai, para zabdarUpa pariNamita nahIM hotA; ataH azabda hai| isaprakAra ye chaha azabda vizeSaNa ke artha haiM / isake sandarbha meM bhI ve sabhI bAteM lagA lenI cAhie, jo arasa, arUpa, agaMdha aura asparza ke bAre meM kahI gaI haiN| aba anirdiSTasaMsthAna vizeSaNa para vicAra karate haiN| nirdiSTa mAne kahA jAnA aura saMsthAna mAne aakaar| jisake AkAra ke bAre meM kucha bhI kahA jAnA saMbhava nahIM ho, use anirdiSTasaMsthAna kahate haiN| ___ yaha asaMkhyAtapradezI bhagavAna AtmA saMsArAvasthA meM jisa zarIra meM rahatA hai, usI ke AkAra meM pariNamita ho jAtA hai| AtmA kA koI AkAra to sunizcata hai nahIM, isakAraNa usake AkAra ke bAre meM yahI kahA gayA hai ki vaha nizcaya se asaMkhyAtapradezI hai aura vyavahAra se svadehapramANa hai| ata: nizcaya se usake AkAra ke bAre meM kucha bhI kahanA saMbhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki use yahA~ anirdiSTasaMsthAna kahA gayA hai| 2 hA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 412 jisaprakAra hAtha kI pA~ca aMguliyoM meM cAra ke nAma to apane AkAra-prakAra, sthiratA aura kArya ke kAraNa sunizcita haiM, para eka aMgulI meM koI vizeSa vizeSatA na hone se usakA sArthaka nAma rakhanA saMbhava nahIM huA to use anAmikA nAma se hI pukArane lge| anAmikA mAne binA nAma kii| vinA nAma kI - yaha bhI eka nAma ho gyaa| ___ aMgUThe ko baliSTha hone se aMguSTha kahate haiM, usake pAsa kI aMgulI ko dhamakI dene ke kAma meM Ane se tarjanI kahate haiM, bIca kI aMgulI ko bIca meM hone se madhyamA kahate haiM aura antima aMgulI sabase choTI hone se kaniSThA kahI jAtI hai; para kaniSThA ke pAsa kI aMgulI ko kyA kaheM? kucha samajha meM nahIM AyA to use anAmikA hI kahane lge| isIprakAra jisake maulika AkAra ke bAre meM kucha kahanA saMbhava na ho, use anirdiSTasaMsthAna kahate haiM / AtmA ke pAramArthika AkAra ke bAre meM kucha kahanA saMbhava nahIM hai / ataH use yahA~ anirdiSTasaMsthAna kahA gayA hai| anirdiSTasaMsthAna ke jo cAra artha AcArya amRtacandra ne kie haiM, unase bhI ukta tathya kI puSTi hotI hai| pahale hI artha meM ve sAphasApha likhate haiM ki pudgaladravya se racita zarIra ke saMsthAna ke kAraNa jIva ko saMsthAnavAlA nahIM kahA jA sakatA; isakAraNa jIva anirdiSTasaMsthAna hai| ananta zarIroM ke ananta saMsthAna (AkAra) hote haiN| eka-eka zarIra bhI aneka AkAroM meM parivartita hotA rahatA hai| ata: unake AdhAra para AtmA ke sunizcita AkAra ko kahanA saMbhava nahIM hai| deha ke aniyata saMsthAnoM ke AdhAra para asaMkhyAtapradezI niyata saMsthAnavAle AtmA ke saMsthAna (AkAra) ko kahanA saMbhava nahIM hai| ataH AtmA ko anirdiSTasaMsthAna kahA gayA hai| - yaha anirdiSTasaMsthAna kA AcArya amRtacandrakRta dUsarA artha hai| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 gAthA 49 isake sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - "bhagavAna AtmA nitya asaMkhyAtapradezI hai - aisA usakA niyatasvabhAva hai| zarIra ke bhinna-bhinna AkAra arthAt ekendriya, doindriya, tIna-indriya, cAra-indriya, pA~ca-indriya Adi ke AkAra aniyata haiN| aise aniyata-AkAroMvAle ananta zarIroM meM AtmA rahatA hai; isalie yaha niyatasaMsthAnavAlA nahIM kahA jA sakatA, ata: anirdiSTasaMsthAna hai|" tIsare artha meM yaha batAyA gayA hai ki saMsthAna nAmaka nAmakarma kA vipAka (phala) to pudgaloM meM hI hotA hai, zarIra meM hI hotA hai| ata: usake kAraNa bhI AtmA ko kisI AkAravAlA nahIM kahA jA sakatA; ata: AtmA anirdiSTasaMsthAna hai| cauthe artha meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki loka meM vibhinna AkAroMvAlI anekAneka vastueM haiM / yadyapi yaha bhagavAna AtmA unheM jAnatA hai; para unase isakA koI milApa nahIM hai; ataH yaha anirdiSTasaMsthAna hai| isake bAre meM svAmIjI kahate haiM - "dAla-bhAta-roTI, zarIra, makAna Adi aneka AkAravAlI vastuoM ko jAnate hue bhI AtmA unake AkArarUpa nahIM hotA, unake AkArarUpa nahIM pariNamatA hai| para ke AkArarUpa nahIM pariNamita hone se hI AtmA saMsthAnarahita hai arthAt anirdiSTasaMsthAna hai|" ukta cAra apekSAoM se bhagavAna AtmA ko anirdiSTasaMsthAna kahA gayA hai| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 230 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 230 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 samayasAra anuzIlana prazna - zAstroM meM samacaturastra Adi chaha saMsthAnoM kI carcA hai| ve chaha saMsthAna AtmA meM nahIM haiM, isalie jIva anirdiSTasaMsthAna hai; AcArya amRtacandra ne aisA artha kyoM nahIM kiyA? uttara - aisA artha Age 50vIM gAthA meM kiyA gayA hai| prazna -vahA~ hI kyoM kiyA; yahA~ kyoM nahIM kiyA? uttara -kyoMki vahA~ yaha kahA gayA hai ki AtmA meM saMsthAna nahIM hai; ata: vahA~ AtmA meM samacaturasra Adi chaha saMsthAnoM kA niSedha kiyA gayA hai| vahA~ asaMsthAna kI bAta hai aura yahA~ anirdiSTasaMsthAna kI bAta hai| vahA~ saMsthAnoM ke niSedha.kI bAta hai aura yahA~ saMsthAna ke bAre meM kahe jAne ke niSedha kI bAta hai| - isa antara ko hameM samajhanA caahie| prazna - AcArya jayasena ne to isI gAthA meM 'samacaturasrAdiSaTsaMsthAnarahitaM' - aisA artha kiyA hai| uttara -kiyA hai to acchA hI kiyA hai; para unhoMne AgAmI 50vIM gAthA meM asaMsthAna kA bhI yahI artha kiyA hai| jayasena ne asaMsthAna aura anirdiSTasaMsthAna donoM kA eka hI artha kiyA hai aura amRtacandra ne donoM ke alaga-alaga artha kie haiN| prazna -Apa donoM meM se kisa artha ko pramANa mAnate haiM? uttara -hama donoM hI arthoM ko pramANa mAnate haiM; kyoMki donoM hI arthoM ke prayojana meM koI antara nahIM hai| prazna -phira bhI Apa donoM meM acchA artha kise samajhate haiM? uttara -AcAryoM kI vANI meM acche-bure kA bheda hameM bhAsita nahIM hotaa| hamArA kAma to donoM ke hI kathanoM se AcArya kundakunda kI vANI ke marma ko samajhanA-samajhAnA hai| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 gAthA 49 prazna -Apa isa prazna kA uttara nahIM denA cAhate; ata: caturAI se TAla rahe haiM? uttara -are bhAI ! isameM caturAI kI kyA bAta hai ? hama bhAvaliMgI saMtoM meM aisA bheda kaise kara sakate haiM? hamArA kAma to itanA hI hai ki vibhinna vizeSaNoM ke jo vibhinna artha prApta hote haiM; unheM pAThakoM ke sAmane prastuta kara deN| jabataka unameM koI aisA antara na ho ki jisase saiddhAntika matabheda khar3A hotA ho, tabataka unako sandarbha meM kucha bhI TippaNI karanA anAvazyaka hI nahIM; anargala ceSTA hai| ___ aba avyakta vizeSaNa ke sambandha meM vicAra karate haiN| AtmakhyAti meM avyakta vizeSaNa ke bhI chaha artha kie gaye haiN| __ pahale artha meM jJeyabhAvoM se evaM dUsare artha meM bhAvakabhAvoM se bhinnatA batAI gaI hai| ata: kahA gayA hai ki chahadravyamayI loka vyakta hai, kaSAyacakrarUpa bhAvakabhAva vyakta hai aura unase bhinna hone ke kAraNa bhagavAna AtmA avyakta hai / yahA~ jJeyabhAvoM aura bhAvakabhAvoM ko vyakta kahakara, unase bhinna hone ke kAraNa AtmA ko avyakta kahA gayA hai| jJeya padArthoM aura rAgAdi bhAvakabhAvoM se bhinnatA kI bAta vigata gAthAoM meM vistAra se spaSTa ho cukI haiM / ataH aba yahA~ isa sambandha meM kucha bhI kahane kI AvazyakatA nahIM hai| __ avyakta ke tIsare artha ke sandarbha meM svAmIjI ke vicAra draSTavya haiM, jo isaprakAra haiM - ___ "citsAmAnya meM caitanya kI samasta paryAyeM nimagna haiN| jo paryAyeM bhaviSya meM honevAlI haiM aura jo paryAyeM bhUtakAla meM ho gaI haiM; ve sabhI paryAyeM caitanya sAmAnya meM antarlIna haiN| vartamAna paryAya caitanya meM lIna nahIM hai| yadi vartamAna paryAya bhI usameM nimagna ho to jAnane kA kAma kauna karegA? vartamAna paryAya ke alAvA bhUta-bhaviSya kI samasta paryAyeM caitanya meM antarlIna haiM; isalie gAthA meM 'jANa' zabda kA prayoga kiyA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 416 gayA hai| tAtparya yaha hai ki jAnanevAlI vartamAna paryAya to citsAmAnya se bAhara hI rahI aura isI vartamAna vyakta paryAya meM avyakta jJAyaka vastu ko jAna - aisA AcAryadeva kahate haiN| jisaprakAra pAnI kI taraMga pAnI meM samA jAtI hai; usIprakAra vyakta honevAlI paryAya dravyarUpa hI ho jAtI hai| isItaraha jaba nirmalaparyAya pragaTa hotI hai| taba kSayopazama, kSAyika yA upazamabhAvarUpa hotI hai; parantu jaba andara dravya meM hI vyaya hokara samA jAtI hai, taba vaha pAriNAmikabhAvarUpa hI ho jAtI hai, arthAt udaya, upazama, kSaya yA kSayopazamabhAvarUpa nahIM rhtii|" prazna -svAmIjI ne spaSTIkaraNa to bahuta acchA kiyA hai, parantu AcArya amRtacandra ne to likhA hai ki citsAmAnya meM caitanya kI samasta vyaktiyA~ nimagna hone se jIva avyakta hai aura svAmIjI ne bhUta-bhaviSya kI paryAyoM ko to nimagna mAnA, parantu vartamAna vyakta paryAya ko alaga rakha liyA - aisA kyoM kiyA? uttara - avyakta vizeSaNa meM vyakta paryAya ko kaise zAmila kiyA jA sakatA hai? bhUta va bhaviSya kI paryAyeM bhI paryAyarUpa meM zAmila nahIM kI gaI haiM, apitu pAriNAmikabhAva ke rUpa meM zAmila kI haiM; kyoMki dRSTi ke viSayabhUta trikAlI dhruva AtmA meM kSAyika, kSAyopazamika, aupazamika aura audayika bhAvoM ko to zAmila kiyA hI nahIM jA sktaa| AtmA ko jAnanevAlI vartamAna paryAya kSAyopazamikabhAvarUpa hai| ata: use dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM zAmila karane kA prazna hI upasthita nahIM hotaa| prazna - tIna kAloM meM bhUta aura bhaviSya kI paryAyeM to pAriNAmikabhAvarUpa se zAmila ho gaI aura vartamAna paryAya alaga raha gaI to phira AtmA trikAlI kaise rahA? 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 234-35 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 gAthA 49 uttara -are, bhAI ! pAriNAmikabhAva paryAyarUpa nahIM hai, dravyarUpa hai; ata: vaha sadA trikAlI hI hotA hai| bhUta- bhaviSya kI paryAyeM pAriNAmikabhAvarUpa ho gaIM kA artha hI yaha hai ki ve dravyarUpa ho giiN| paryAyeM dravya meM se hI pragaTa hotI haiM aura dravya meM hI samA jAtI haiM / ata: dRSTi kA viSaya to dravya hI rhaa| isI kAraNa isa dRSTi ko dravyadRSTi bhI kahate haiN| prazna -Apa kucha bhI kaho, parantu jaba vartamAna paryAya alaga raha gaI to phira dravya trikAlI kaise rahA? akhaNDita kaise rahA? - yaha samajha meM nahIM aataa| uttara -hama kucha bhI kyoM kaheM? hama to vahI kaheMge, jo vastu kA svarUpa hai, AgamAnukUla hai, tarka kI kasauTI para kharA utaratA hai| vartamAna ke do rUpa haiM - eka vyakta paryAyarUpa aura dUsarA trikAlI kA vaha avyaktarUpa, jo bhUta-bhaviSya ke bIca kI kar3I hai evaM bhUta aura bhaviSya ko akhaNDa rakhatA hai; bhUta, vartamAna aura bhaviSya - tInoM kAloM meM akhaNDa rahatA hai aura jise kAla kI akhaNtA kahA jAtA hai, nityatA kahA jAtA hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki 'hai' kriyA kA prayoga vartamAna ke artha meM bhI hotA hai aura trikAla ke artha meM bhI hotA hai| jaise - 'AtmA nitya hai' - isa vAkya meM 'hai' kriyA kA prayoga trikAlI ke artha meM huA hai| yaha bAta sAtavIM gAthA ke anuzIlana meM vistAra se samajhAI jA cukI hai / Apa usakA eka bAra gaharAI se adhyayana kareM to saba samajha meM A jaaygaa| __ are bhAI! Apa eka ora bhUta-bhaviSya kI paryAyoM ko dravya meM pAriNAmikabhAvarUpa se antarmagna mAna rahe haiM aura dUsarI ora unheM kAla se khaNDita bhI kara rahe haiN| Apa yaha kyoM bhUla jAte haiM ki pAriNAmikabhAva dravya-kSetra-kAla-bhAva sabhI ora se akhaNDita hI Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 418 hotA hai aura yahA~ bhI vaha akhaNDita hI hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ citsAmAnya meM caitanya kI samasta vyaktiyA~ nimagna hone se jIva ko avyakta kahA gayA hai| __cauthe artha meM kahA gayA hai ki bhagavAna AtmA kSaNika vyaktimAtra nahIM hai; ata: avyakta hai / isakA bhAva spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM - "tIsare bola meM sarva vyaktiyoM kI sAmAnya bAta kahI thI, parantu yahA~ cauthe bola meM kSaNikavyakti arthAt eka samaya kI mAtra vartamAna paryAya kI bAta kI gaI hai| AtmA kSaNika vyaktimAtra nahIM hai; ata: avyakta hai| eka samaya kI paryAya vyakta hai, vaha kSaNika hai| jaba AtmA zuddha caitanya sAmAnya trikAla hai to kSaNika vyaktimAtra pragaTa paryAya ke barAbara kaise ho sakatA hai ? ...... isa bola kA tAtparya yaha hai ki paryAya eka samaya mAtra kA sat hone se dRSTi karane yogya aura Azraya karane yogya nahIM hai| ata: anaMtakAla meM jisakA Azraya nahIM kiyA hai - aise eka zuddha trikAlI avyakta AtmasvabhAva kA Azraya karanA yogya hai|" isa cauthe artha se bhI usa AzaMkA kA nirAkaraNa hotA hai ki jo tIsare artha ke samajhane se ho sakatI hai| citsAmAnya meM caitanya kI samasta vyaktiyoM ke antargabhita hone se yaha AzaMkA utpanna hotI hai ki java sabhI vyaktiyA~ trikAlIdhruvarUpa jJeya meM hI zAmila ho gaIM to aba use jAnane kA kArya kauna karegA? - isa cauthe artha meM kSaNika vyakti ko alaga rakhakara avyakta ko jAnane kI samasyA kA samAdhAna kara diyA gayA hai| arasAdi vizeSaNoM ke samAna avyakta vizeSaNa kA bhI pA~cavA~chaThavA~ artha jAnane sambandhI hai / inameM vyaktatA aura avyaktatA - donoM 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTa 235 ------ -- - ------ Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 gAthA 49 ko jAnane kI bAta hone para bhI pA~caveM artha meM to yaha batAyA gayA hai ki vaha akelI vyaktatA ko nahIM jAnatA; donoM ko hI mizritarUpa se jAnatA hai; ata: avyakta hai aura chaThaveM artha meM yaha batAyA gayA hai ki jAnate hue bhI vaha vyaktatA ke prati udAsIna rahatA hai; ata: avyakta hai| AcArya jayasena avyakta kA artha manogata kAma-krodhAdi vikalpoM se rahita hone se avyakta hai, sUkSma hai - aisA karate haiN| ___ aba aliMgagrahaNa vizeSaNa kA artha karate haiN| pravacanasAra meM to aliMgagrahaNa ke bIsa artha kie haiM; para yahA~ to mAtra yahI kahA hai ki vaha svasaMvedana jJAna ke bala se pratyakSAnubhUti kA viSaya banatA hai; ataH use akele anumAna kA viSaya nahIM mAnA jA sakatA hai; ataH aliMgagrahaNa hai| ___ AtmA anubhava meM pratyakSa jJAta hotA hai - isa bAta ko spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM - ___ "Ananda ke vedana kI apekSA se yahA~ pratyakSa kahA hai| atIndriya Ananda ko AtmA sIdhe vedana karatA hai; ata: usake jora meM pratyakSa kahA gayA hai| AtmA ke Ananda ke svAda meM zrutajJAnI aura kevalajJAnI meM antara nahIM hai / AtmA ke guNa aura usake AkAra, kevalajJAnI ko jisaprakAra pratyakSa dikhAI dete haiM, usaprakAra zrutajJAnI ke pratyakSa nahIM hote; parantu svAnubhUti meM Ananda kA vedana to zrutajJAnI ko bhI pratyakSa hI hai| jisaprakAra andhA puruSa zakkara khAve yA dekhanevAlA puruSa zakkara khAve; to isase usake miThAsa ke vedana meM koI antara nahIM hai| aMdhA puruSa zakkara ko pratyakSa nahIM dekhatA, parantu use zakkara kI miThAsa ke svAda meM koI kamI nahIM hai; usIprakAra AtmA ke Ananda ke vedana meM to zrutajJAnI aura kevalajJAnI meM koI antara nahIM hai|" 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 239 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 240 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 420 yahA~ aliMgagrahaNa kA artha zabdArtha ke rUpa meM aisA samajhanA ki liMga mAne anumAna, grahaNa mAne jAnanA aura a mAne nhiiN| tAtparya aisA hai ki bhagavAna AtmA pratyakSAnubhUti kA viSaya hone se akele anumAna se hI nahIM jAnA jAtA; ata: aliMgagrahaNa hai| __ arasa, arUpa, agaMdha, asparza, azabda, avyakta, anirdiSTasaMsthAna aura aliMgagrahaNa - ye ATha vizeSaNa to niSedhaparaka haiM; parantu cetanAguNavAlA - yaha nauvA~ vizeSaNa vidhiparaka hai| cetanAguNa AtmA kA mUlasvabhAva hai| ata: AcArya amRtacandra ne AtmakhyAti meM isakI mahimA batAnevAle aneka vizeSaNa lagAye haiM; jo AtmakhyAti ke artha meM diye hI jA cuke haiN| ata: unake bAre meM kucha vizeSa likhane kI AvazyakatA nahIM hai| hA~, eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki cetanAguNa AtmA kA asAdhAraNa svabhAva hone se vaha samasta vivAdoM kA nAza karanevAlA hai| 39 se 43vIM gAthA taka jo ATha prakAra se mithyAvAdiyoM kI carcA kI gaI hai aura unake dvArA kathita AtmA ke svarUpa kI asatyArthatA 44vIM gAthA meM batAI gaI hai aura aba yahA~ AtmA ko cetanAguNavAlA kahakara saba vivAdoM ko nirasta kara diyA hai| ___TIkA ke anta meM kahA gayA hai ki ina arasAdi nau vizeSaNoM se yukta, caitanyasvarUpa, nirmala prakAzavAlA, "eka bhagavAna AtmA hI paramArthasvarUpa jIva hai, jo isa loka meM para se bhinna jyotisvarUpa TaMkotkIrNa virAjamAna hai| - isaprakAra 49vIM gAthA samApta huii| aba 49vIM gAthA meM kahe gaye bhagavAna AtmA ke anubhava kI preraNA dete hue AcArya amRtacandra kalazarUpa kAvya likhate haiM, jo isaprakAra Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 kalaza 35 ( mAlinI ) sakalamapi vihAyAlAya cicchaktiriktaM sphuTataramavagAhya svaM ca cicchaktimAtram / imamupari caraMtaM cAru vizvasya sAkSAt kalayatu paramAtmAtmAnamAtmanyanaMtam // 35 // ( harigIta ) caitanyazakti se rahita parabhAva saba parihAra kr| caitanyazakti se sahita nijabhAva nita avagAha kr|| hai zreSThatama jo vizva meM sundara sahaja shuddhaatmaa| aba usI kA anubhava karo tuma svayaM he bhvyaatmaa|| 35 // he bhavyAtmAo! caitanyazakti se rahita anya samasta bhAvoM ko chor3akara aura apane caitanyazaktimAtra bhAva ko pragaTarUpa se avagAhana karake loka ke samasta sundaratama padArthoM ke Upara tairanevAle arthAt para se pRthak evaM sarvazreSTha isa ekamAtra avinAzI AtmA ko apane AtmA meM hI dekho, apane-Apa meM hI sAkSAtkAra karo, sAkSAt anubhava kro| 49vIM gAthA meM AtmA ke arasAdi vizeSaNoM meM antima vizeSaNa ke rUpa meM cetanAguNa vizeSaNa AyA hai aura use samasta vivAdoM ko nAza karanevAlA batAyA gayA hai| vaha cetanAguNa bhagavAna AtmA kA asAdhAraNa svabhAva hone se AtmA kI pahicAna kA cinha hai, lakSaNa hai| isIkAraNa vaha samasta vivAdoM kA nAza karanevAlA bhI hai| usake sAtha avinAbhAvIrUpa se rahanevAle anantaguNa bhI abhedarUpa se usameM samAhita haiN| use yahA~ citzaktimAtra nAma se kahA gayA hai, use jJAnamAtra nAma se bhI kahA jAtA hai| ___ varNAdi se lekara guNasthAnaparyanta jitane bhI bhAva haiM, jinheM AgAmI gAthAoM meM spaSTarUpa se paudgalika ghoSita karanevAle haiM; ve sabhI bhAva usa citzaktimAtra AtmA se bhinna haiM / una sabhI bhAvoM se apane upayoga Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 422 ko haTAkara, anantaguNoM ke akhaNDapiNDa citzaktimAtra avinAzI eka usI bhagavAna AtmA kA anubhava karane kI preraNA isa kalaza meM dI gaI hai| aba AgAmI gAthAoM kI utthAnikA svarUpa kalaza likhate haiM - ( anuSTabh ) citchaktivyAptasarvasvasAro jIva iyaanym| ato'tiriktAH sarve'pi bhAvAH paudgalikA amii||36|| ( dohA ) cit zakti sarvasva jina kevala ve haiM jIva / unheM chor3akara aura saba pudgalamayI ajIva / / 36 // jisakA sarvasva, jisakA sAra caitanyazakti se vyApta hai; vaha jIva mAtra itanA hI hai; kyoMki isa caitanyazakti se zUnya jo bhI anyabhAva haiM, ve sabhI paudgalika haiM, pudgalajanya haiM, pudgalamaya haiM, pudgala hI haiN| isa chanda kA bhAva atyanta spaSTa hai / ata: isake sandarbha meM kucha bhI likhane kI AvazyakatA nahIM hai| isa chanda kA bhAva nATaka samayasAra meM isaprakAra vyakta kiyA hai - "cetanabaMta anaMta guna sahita su Atama raam| yAteM anamila aura saba pudgala ke prinnaam||" bhagavAna AtmA anaMta guNa sampanna caitanyamUrti hai| caitanatA se mela na rakhanevAle 29 prakAra ke jo bhI bhAva haiM; ve saba pudgala ke pariNamana haiN| yadi hama bhagavAna AtmA ko na samajha sake, isakA anubhava na kara sake to sabakucha samajhakara bhI nAsamajha hI hai, sabakucha par3hakara bhI apar3ha haiM, sabakucha anubhava karake bhI anubhavahIna hI haiM, sabakucha pAkara bhI abhI kucha bhI nahIM pAyA hai - yahI smjhnaa| - gAgara meM sAgara, pRSTha 45 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 50 se 55 jIva to caitanyazaktimAtra hI hai, cit zakti hI jIva kA sarvasva hai, sabakucha hai| cit zakti ke atirikta jo bhI bhAva haiM; ve sabhI paudgalika haiM, pudgaladravya ke pariNAma haiM - yaha bhAva hai 36veM kalaza kA aura yahI bhAva AgAmI gAthAoM meM bhI vyakta kiyA gayA hai| ve gAthAeM mUlata: isaprakAra haiM - jIvassa Natthi vaNNo Na vi gaMdho Na vi raso Na vi ya phaaso| Na vi rUvaM Na sarIraM Na vi saMThANaM Na saMhaNaNaM // 50 // jIvassa Natthi rAgo Na vi doso va vijade moho| No paccayA Na kammaM NokammaM cAvi se Natthi / / 51 / / jIvassa Natthi vaggo Na vaggaNA Neva phaDDhayA keii| No ajjhappaTThANA va ya aNubhAgaThANANi / / 52 / / jIvassa patthi ke I joyaTThANA Na baMdhaThANA vaa| Neva ya udayaTThANA Na maggaNaTThANayA keii||53|| No ThidibaMdhaTThANA jIvassa Na saMkilesaThANA vaa| Neva visohiTThANA No saMjamaladdhiThANA vaa||54|| Neva ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya asthi jiivss| jeNa du ede savve poggaladavvassa pariNAmA // 55 // ( harigIta ) zudha jIva ke rasa gaMdha nA ara varNa nA sparza naa| yaha deha nA jar3arUpa nA saMsthAna nA saMhanana nA / / 50 // nA rAga hai nA dveSa hai nA moha hai isa jIva ke| pratyaya nahIM hai karma nA nokarma nA isa jIva ke // 51 // nA varga hai nA vargaNA ara koI spardhaka nhiiN| ara nahIM haiM anubhAga ke adhyAtma ke sthAna bhii||52|| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 424 yoga ke sthAna nahiM ara baMdha ke sthAna naa| udaya ke sthAna nahiM ara mArgaNAsthAna naa||53 / / thiti baMdha ke sthAna nahiM saMkleza ke sthAna naa| saMyamalabdhi ke sthAna nA suvizuddhi ke sthAna nA // 54 // jIva ke sthAna nahiM guNathAna ke sthAna naa| kyoMki ye saba bhAva pudgala dravya ke pariNAma haiM / / 55 // jIva ke varNa nahIM hai, gaMdha bhI nahIM hai, rasa aura sparza bhI nahIM hai; rUpa bhI nahIM hai, zarIra bhI nahIM hai, saMsthAna aura saMhanana bhI nahIM hai| jIva ke rAga nahIM hai, dveSa nahIM hai aura moha bhI vidyamAna nahIM hai; pratyaya nahIM hai, karma bhI nahIM hai aura nokarma bhI nahIM hai| jIva ke varga nahIM hai, vargaNA nahIM hai aura koI spardhaka bhI nahIM hai; adhyAtmasthAna aura anubhAgasthAna bhI nahIM hai| jIva ke koI yogasthAna nahIM hai, baMdhasthAna nahIM hai, udayasthAna nahIM hai aura koI mArgaNAsthAna bhI nahIM hai| jIva ke sthitibaMdhasthAna nahIM hai, saMklezasthAna bhI nahIM hai, vizuddhisthAna bhI nahIM hai aura saMyamalabdhisthAna bhI nahIM hai| jIva ke jIvasthAna nahIM hai aura guNasthAna bhI nahIM hai; kyoMki ye sabhI pudgaladravya ke pariNAma haiN| ukta gAthAoM kI TIkA likhate hue AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM ukta 29 prakAroM ke bhAvoM ke bheda-prabheda ginAte hue bhagavAna AtmA meM unake hone kA niSedha karate haiM / jahA~ AvazyakatA samajhate haiM ; vahA~ unakA svarUpa bhI saMkSepa meM spaSTa karate jAte haiN| sabhI bhAvoM ke niSedha meM ve eka hI tarka dete haiM, eka hI yukti prastuta karate haiM ki ye pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiM, anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA se bhitra haiN| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 gAthA 50-.55 ina gAthAoM para likhI gaI AtmakhyAti TIkA kA saMkSipta sAra isaprakAra hai - "(1) kAlA, harA, pIlA, lAla aura sapheda - ye pA~ca prakAra ke varNa jIva nahIM haiM ; kyoMki ye pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (2) sugaMdha aura durgaMdha - ye do prakAra kI gaMdha jIva nahIM hai; kyoMki ye pudgaladravya kA pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (3) kaDuvA, kaSAyalA, caraparA, khaTTA aura mIThA - ye pA~ca prakAra ke rasa jIva nahIM haiM; kyoMki ye pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (4) cikanA, rUkhA, ThaNDA, garma, halkA, bhArI, komala aura kaThora - ye ATha prakAra ke sparza jIva nahIM haiM; kyoMki ye pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (5) sparzAdi cAroM bhAvarUpa sAmAnya pariNAma mAtra rUpa bhI jIva nahIM hai, kyoMki yaha rUpa pudgaladravya kA pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna hai| (6) audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa aura kArmANa - ye pA~ca prakAra ke zarIra bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ye pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (7) samacaturastra, nyagrodhaparimaMDala, svAti, kubjaka, vAmana aura huMDaka - ye chaha prakAra ke saMsthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ye pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (8) vajravRSabhanArAca, vajranArAca, nArAca, arddhanArAca, kIlikA aura asaMprAptAsRpATikA - ye chaha prakAra ke saMhanana bhI jIva nahIM Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 426 hai; kyoMki ye sabhI pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (9) prItirUpa rAga bhI jIva nahIM hai, kyoMki vaha pudgaladravya kA pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna hai| (10) aprItirUpa dveSa bhI jIva nahIM hai; kyoMki vaha pudgaladravya kA pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna hai| (11) yathArthatattva kI apratipattirUpa (mithyAtvarUpa) moha bhI jIva nahIM hai; kyoMki vaha pudgaladravya kA pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna hai| (12) mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga jisake lakSaNa haiM - aise pratyaya (Asrava) bhI jIva nahIM haiM ; kyoMki ye pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (13) jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya - ye AThoM karma jIva nahIM haiM; kyoMki ye pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (14) chaha paryAptiyoM aura tIna zarIroM ke yogya pudgalaskaMdharUpa nokarma bhI jIva nahIM hai; kyoMki vaha pudgaladravya kA pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna hai| (15) karma ke rasa kI zaktiyoM arthAt avibhAgapraticchedoM kA samUharUpa varga bhI jIva nahIM hai| kyoMki vaha pudgaladravya kA pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna hai| (16) vargoM ke samUharUpa vargaNA bhI jIva nahIM hai; kyoMki vargaNA bhI pudgaladravya kA pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna hai| (17) manda-tIvra rasavAle karmasamUha ke viziSTa nyAsa (jamAva) rUpa arthAt vargaNA ke samUha rUpa spardhaka bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve bhI pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (18) sva-para ke ekatva ke adhyAsa hone para, vizuddha caitanyapariNAma se bhinnarUpa hai lakSaNa jinakA, aise adhyAtmasthAna bhI Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 gAthA 50-55 jIva nahIM haiM ; kyoMki ve bhI pudgala ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (19) bhinna-bhinna prakRtiyoM ke rasa ke pariNAma haiM lakSaNa jinake, ve anubhAgasthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve bhI pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| __(20) kAya, vacana aura manovargaNA ke kampanarUpa yogasthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (21) bhinna-bhinna prakRtiyoM ke pariNAma lakSaNavAle baMdhasthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve bhI pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (22) apane phala ko utpanna karane meM samartha karma-avasthArUpa udayasthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve bhI pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (23) gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJA aura AhAra - ye caudaha mArgaNAsthAna bhI jIva nahIM hai; kyoMki ve pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (24) bhinna-bhinna prakRtiyoM kA sunizcita kAla taka sAtha rahanA hai lakSaNa jinakA - aise sthitibaMdhasthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| ____ (25) kaSAyoM ke vipAka kA udreka hai lakSaNa jinakA - aise saMklezasthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve bhI pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (26) kaSAyoM ke vipAka ke anudreka lakSaNavAle vizuddhisthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 428 (27) cAritramoha ke vipAka kI kramazaH nivRtti lakSaNavAle saMyamalabdhisthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| (28) paryApta aura aparyApta - aise bAdara-sUkSma ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, saMjJI-asaMjJI paMcendriya lakSaNavAle jIvasthAna bhI jIva nahIM haiM ; kyoMki ve pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| __(29) mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, asaMyata-samyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa - upazamaka tathA kSapaka, anivRttibAdarasAMparAya - upazamaka tathA kSapaka, sUkSmasAMparAya - upazamaka tathA kSapaka, upazAntakaSAya, kSINakaSAya, sayogakevalI aura ayogakevalI bhedavAle guNasthAna bhI jIva nahIM haiM; kyoMki ve pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiN| isaprakAra ye 29 prakAra ke bhAva sabhI pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se jIva nahIM haiN|" AcArya amRtacandra kI ukta TIkA meM 've pudgaladravya ke pariNAmamaya hone se apanI anubhUti se bhinna haiM' - yaha vAkya 29 bAra duharAyA gayA hai / yaha hetu vAkya hai, jo ukta bhAvoM meM jIvatva ke niSedha karane ke lie likhA gayA hai| __ vaise sampUrNa TIkA atyanta spaSTa hai, sulabha hai; ataH isake bindu aise haiM, jinakA spaSTIkaraNa apekSita hai| ___ (ka) yadyapi rUpa aura varNa - ye donoM zabda paryAyavAcI zabdoM ke rUpa meM prayukta hote haiM; para yahA~ pA~ca prakAra ke raMgoM ko varNa kahA gayA hai aura varNa, rasa, gaMdha aura sparza.- ina cAroM ke mile hue rUpa ko rUpa kahA gayA hai| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 kalaza 37 29 boloM meM pahalA bola varNa kA hai aura pA~cavA~ bola rUpa kA hai| ina donoM ko dhyAna se dekhane para yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| (kha) adhyAtma' zabda AtmajJAna ke artha meM prayukta hotA hai / adhi mAne jAnanA aura Atma mAne AtmA ko| isaprakAra AtmA ko jAnanA adhyAtma hai, ata: AtmajJAna hI adhyAtma hai; para yahA~ sva aura para meM ekatva ke adhyAsa ko adhyAtmasthAna kahA gayA hai aura use vizuddha caitanyapariNAma se bhinna batAyA gayA hai| yaha bAta Apa 18veM bola ke prakaraNa meM dekha sakate haiN| ina 29 prakAra ke bhAvoM kA vizeSa svarUpa gommaTasArAdi granthoM meM vistAra se spaSTa kiyA gayA hai / ata: inakA svarUpa vistAra se jAnane ke lie gommaTasArAdi granthoM kA adhyayana karanA caahie| inakA vizeSa svarUpa spaSTa karanA yahA~ abhISTa nahIM; kyoMki yahA~ to mAtra itanA batAnA hI abhISTa hai ki ye sabhI bhAva dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM nahIM haiN| ina gAthAoM kI TIkA samApta karate hue upasaMhAra ke rUpa meM AcArya amRtacandra kalazarUpa kAvya likhate haiM, jo isaprakAra hai - ( zAlinI ) varNAdyA vA rAgamohAdayo vA bhinnA bhAvAH sarva evAsya puNsH| tenaivAntastattvataH pazyato'mI no dRSTAH syurdRSTamekaM paraM syAt // 37 // . ( dohA ) varNAdika rAgAdi saba haiM Atama se bhinna / antardRSTi dekhiye dikhe eka caitanya // 37 // varNAdika va rAga-dveSa-mohAdika sabhI 29 prakAra ke bhAva isa bhagavAna AtmA se bhinna hI haiM / isalie antardRSTi se dekhane para bhagavAna AtmA meM ye sabhI bhAva dikhAI nahIM dete; kintu ina sabase bhinna evaM sarvopari bhagavAna AtmA hI ekamAtra dikhAI detA hai| 1. chahaDhAlA, chaThavIM DhAla, chanda ATha kA pUrvArddha Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 430 isa chanda kA padyAnuvAda nATaka samayasAra meM isaprakAra diyA gayA (dohA) varanAdika rAgAdi yaha rUpa hamArau naahiN| eka brahma nahiM dUsaro dIsai anubhava mAMhi // varNAdi evaM rAgAdirUpa sabhI 29 prakAra ke bhAva hamArA svarUpa nahIM hai, brahmasvarUpa bhagavAna AtmA inase bhinna hI hai| yahI kAraNa hai ki anubhava meM ina sabhI bhAvoM se bhinna eka bhagavAna AtmA hI dikhAI detA hai| ___ yadyapi yahA~ varNAdi se lekara guNasthAnaparyanta sabhI 29 prakAra ke bhAvoM ko paudgalika kahA gayA hai; tathApi unheM spaSTarUpa se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai / eka to ve, jo spaSTarUpa se pudgala haiM aura jinameM varNa, rasa, gaMdha aura sparza pAye jAte haiM tathA dUsare ve aupAdhikabhAva, jo pudgalakarma ke udaya se AtmA meM utpanna hote haiN| isa 37veM kalaza meM una 29 prakAra ke paudgalikabhAvoM ko varNAdi aura rAgAdi kahakara isIprakAra ke do bhedoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| isI kalaza kI chAyA chahaDhAlA kI nimnAMkita paMktiyoM meM jhalakatI hai - jina paramapainI subudhi chainI DAra antara bhediyaa| varNAdi aru rAgAdi se nijabhAva ko nyArA kiyaa| yahA~ varNAdi meM parabhAva aura rAgAdi meM vikArIbhAva lie gaye haiN| vikArIbhAvoM ko vibhAvabhAva bhI kahate haiM / isaprakAra yahA~ parabhAva aura vibhAva bhAvoM se bhinna nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA kI bAta kahI gaI hai| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 56-57 "varNAdi se lekara guNasthAna paryanta jo 29 prakAra ke bhAva kahe haiM, ve jIva nahIM haiM''- aisA Apa bAra-bAra kaha rahe haiM; parantu siddhAntagranthoM meM to inheM bhI jIva ke batAyA gayA hai| tatvArthasUtra ke dUsare adhyAya ke pahale sUtra meM audayikAdi bhAvoM ko jIva kA svatattva kahA hai| ziSya kI isa ulajhana ko miTAne ke lie AgAmI gAthAoM meM yaha spaSTa kara rahe haiM ki unheM vyavahAra se jIva ke kahA hai, para ve nizcaya se jIva ke nahIM haiM; kyoMki unameM jIva kA asAdhAraNa lakSaNa upayoga nahIM pAyA jaataa| ve gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM - vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vnnnnmaadiiyaa| guNaThANaMtA bhAvA Na du keI nnicchynnyss||56|| edehi ya sambandho jaheva khIrodayaM munnedvyo| Na ya huMti tassa tANi du uvaogaguNAdhigo jmhaa||57|| ( harigIta ) varNAdi ko vyavahAra se hI kahA jAtA jIva ke| paramArtha se ye bhAva bhI hote nahIM haiM jIva ke // 56 // dha-pAnI kI taraha sambandha inakA jaannaa| upayogamaya isa jIva ke paramArtha se ye haiM nhiiN|| 57 // ye varNAdi se lekara guNasthAna paryanta jo bhAva kahe haiM, ve vyavahAranaya se to jIva ke haiM; kintu nizcayanaya se unameM se koI bhI jIva ke nahIM haiN| yadyapi ina varNAdika bhAvoM ke sAtha jIva kA dRdha aura pAnI kI taraha ekakSetrAvagAharUpa saMyoga saMbaMdha hai; tathApi ve jIva ke nahIM haiM; Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 samayasAra anuzIlana kyoMki jIva unase upayoga guNa se adhika hai / - aisA jAnanA caahie| ukta gAthAoM kA bhAva spaSTa karate hue AcArya amRtacandra likhate "sapheda ruI se bane hue evaM kusumbI (lAla) raMga se raMge hue vastra ke lAla raMgarUpa aupAdhika bhAvoM kI bhA~ti pudgala ke saMyogavaza anAdikAla se jisakI baMdhaparyAya prasiddha hai - aise jIva ke aupAdhika bhAvoM kA avalambana lekara pravartita hotA huA vyavahAranaya paryAyAzrita hone se dUsare ke bhAva ko dUsare kA kahatA hai aura nizcayanaya dravyAzrita hone se kevala eka jIva ke svAbhAvika bhAvoM kA avalambana lekara pravartita hotA huA dUsare ke bhAva ko kiMcit mAtra bhI dUsare kA nahIM kahatA arthAt dUsare ke bhAva ko dUsare kA kahane kA niSedha karatA hai| isalie varNa se lekara guNasthAna paryanta jo 29 prakAra ke bhAva haiM, ve vyavahAranaya se jIva ke haiM aura nizcayanaya se jIva ke nahIM haiM - aisA kathana yogya hai| __ jisaprakAra jalamizrita dUdha kA jala ke sAtha paraspara avagAharUpa saMbaMdha hone para bhI svalakSaNabhUta dugdhatvaguNa ke dvArA vyApta hone se dUdha jala se bhinna pratIta hotA hai| isalie agni kA uSNatA ke sAtha jisaprakAra kA tAdAtmyarUpa saMbaMdha hai, jala ke sAtha dUdha kA usaprakAra kA saMbaMdha na hone se nizcaya se jala dUdha kA nahIM hai| isIprakAra varNAdirUpa pudgaladravya ke pariNAmoM ke sAtha mizrita isa . AtmA kA pudgala dravya ke sAtha paraspara avagAharUpa saMbaMdha hone para bhI svalakSaNabhUta upayoga guNa ke dvArA vyApta hone se AtmA sarva dravyoM se bhinna pratIta hotA hai ; isalie agni kA uSNatA ke sAtha jisaprakAra Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 gAthA 56-57 kA tAdAtmyarUpa saMbaMdha hai, varNAdika ke sAtha AtmA kA usaprakAra kA saMbaMdha nahIM hai| isalie varNAdirUpa pudgala ke pariNAma nizcaya se AtmA ke nahIM haiN|" AtmakhyAti ke ukta kathana meM vyavahAranaya ko paryAyAzrita aura nizcayanaya ko dravyAzrita batAyA gayA hai aura sAtha meM yaha bhI kahA gayA hai ki paryAyAzrita hone se vyavahAranaya eka dravya ke bhAva ko dUsare dravya kA kahatA hai tathA nizcayanaya eka dravya ke bhAva ko dUsare kA nahIM kahatA, apitu eka dravya ke bhAva ko dUsare dravya kA kahane kA niSedha karatA hai, vaha to kevala svAbhAvika bhAvoM kA Alambana lekara hI pravartita hotA hai| ukta niyama ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA gayA hai ki varNa se lekara guNasthAnaparyanta ke sabhI bhAva vyavahAra se jIva ke haiM aura nizcaya se jIva ke nhiiN| aba prazna yaha zeSa raha jAtA hai ki varNAdibhAva nizcaya se jIva ke kyoM nahIM haiM? isake samAdhAna ke lie dUdha aura pAnI tathA agni aura uSNatA kA udAharaNa dekara yaha spaSTa kiyA hai ki jisaprakAra dUdha aura jala kA ekakSetrAvagAharUpa saMyoga saMbaMdha hai, usIprakAra kA AtmA kA varNAdi ke sAtha ekakSetrAvagAharUpa saMyoga saMbaMdha to hai aura isIkAraNa unheM vyavahAra se jIva kA kahA jAtA hai; kintu jIva aura varNAdi kA agni aura uSNatA ke samAna tAdAtmyasaMbaMdha nahIM hai; ata: unheM nizcayanaya se jIva kA nahIM kahA jA sakatA; kyoMki jIva kA tAdAtmya saMbaMdha to apane jJAna-darzanarUpa upayoga guNa se hai| isalie jIva apane upayoga guNa ke kAraNa varNAdibhAvoM se bhinna hI bhAsita hotA hai aura yahI paramArtha hai| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 samayasAra anuzIlana ukta sampUrNa kathana meM sabase adhika khaTakanevAlI bAta yaha lagatI hai ki yahA~ varNAdi ke samAna rAgAdi kA bhI, yahA~ taka ki guNasthAnoM kA bhI AtmA ke sAtha dUdha aura jala ke samAna saMyoga saMbaMdha batAyA gayA hai aura unheM vyavahAra kahakara, varNAdi ke samAna hI paradravya meM DAla diyA hai| __ paradravya ke sAtha saMbaMdha batAnevAle naya ko nayacakrAdi granthoM meM to asadbhUtavyavahAranaya kahA gayA hai| to kyA AcAryadeva rAgAdibhAvoM evaM guNasthAna Adi ko bhI asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya batAnA cAhate haiN| samajha meM nahIM AtA yahA~ aisA kyoM kiyA gayA hai, jabaki anya granthoM meM, aura isI grantha meM bhI anyatra rAgAdibhAvoM ko nizcaya se AtmA kA kahA gayA hai| AtmArthI mumukSu bhAiyoM ke isa asamaMjasa ko AcArya jayasena ne gaharAI se anubhava kiyA thaa| yahI kAraNa hai ki ve ina gAthAoM kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM svayaM isaprakAra kI zaMkA upasthita kara usakA samAdhAna karate haiM; jo isaprakAra hai - "nanu varNAdayo bahiraMGgAstatra vyavahAreNa kSIranIravat saMzleSasaMbaMdhoM bhavatu na cAbhyaMtarANAM rAgAdInAM tatrAzuddhanizcayena bhvitvymiti| naivaM, dravyakarmabaMdhApekSayA yo'sau asadbhUtavyavahArastadapekSayA tAratamyajJApanArtha rAgAdInAmazuddhanizcayo bhnnyte| vastutastu zuddhanizcayApekSayA punarazuddhanizcayo'pi vyavahAra eveti bhAvArthaH / zaMkA - varNAdi to bahiraMga haiM; ata: unake sAtha AtmA kA dUdha aura pAnI kI taraha saMzleSa saMbaMdha bhale hI ho; kintu jo antaraMga hai, aise rAgAdi ke sAtha to AtmA kA saMzleSa saMbaMdha nahIM hai, kSaNika tAdAtmya hai; ata: yahA~ to azuddhanizcayanaya kahanA cAhie; vyavahAra kyoM kahA jA rahA hai? Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 samAdhAna - aisA nahIM hai; kyoMki dravyakarma kA jIva ke sAtha jo saMbaMdha hai, vaha asadbhUtavyavahAranaya se hai| usakI apekSA tAratamya dikhAne ke lie, usase bhinna dikhAne ke lie rAgAdibhAvoM ko azuddhanizcayanaya meM liyA hai; parantu vAstava meM to zuddhanizcayanaya kI apekSA azuddhanizcayanaya bhI vyavahAra hI hai / - ukta kathana kA yahI bhAva hai, bhAvArtha hai|" ukta sampUrNa sthiti ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ do prakAra ke sambandha kI bAta kI hai - (1) avagAha saMbaMdha aura (2) tAdAtmya saMbaMdha / bhagavAna AtmA kA rAgAdi ke sAtha avagAha saMbaMdha hai arthAt AtmA kA jaisA jJAnaguNa ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha hai, vaisA rAgAdi ke sAtha saMbaMdha nahIM hai| dUsare prakAra se kaheM to AtmA kI rAgAdi ke sAtha ekarUpatA nahIM hai; arthAt donoM ke bIca sA~dha hai, sandhi hai, darAra hai| isakAraNa jJAna kI paryAya ko svabhAva meM jhukAne para donoM jude par3a jAte haiN| __yaha jo vyavahAraratnatraya kA rAga hai, isake sAtha AtmA kA avagAha saMbaMdha hai, tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai| isakAraNa svalakSaNabhUta jJAnaguNa se dekhane para AtmA varNAdi aura vyavahAraratnatraya ke rAga se adhika arthAt bhinna jJAta hotA hai / paryAya jaba svabhAva kI ora DhalatI hai, taba svabhAva kA guNasthAna Adi bhedoM se bhinnapanA bhAsita hotA hai / isaprakAra rAgAdi ke sAtha AtmA kA tAdAtmyapanA nahIM hone se nizcaya se sarva rAgAdi pudgala ke pariNAma haiM, AtmA ke pariNAma nhiiN|2 jisataraha dRSTAnta meM 'svalakSaNabhUta dugdhatva guNa' liyA thA; usItaraha siddhAnta meM svalakSaNabhUta upayoga guNa' liyA hai / AtmA aura 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 306-307 2. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 306 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 436 puNya-- pApa, guNasthAna Adi bhAva eka avagAhanA meM vyApta hote hue bhI svalakSaNabhUta upayoga guNa se dekhane para arthAt pariNati ke antaraMga meM Dhalane para ve AtmA se bhinna jJAta hote haiM / isakAraNa ye sabhI anyabhAva paryAya meM hote hue bhI dravya meM nahIM haiM - aisA kahate haiN| isaprakAra AtmA sarva dravyoM aura sarva bhAvoM se adhikapanebhinnarUpa se pratIta hotA hai| isaprakAra ina do gAthAoM meM yahI spaSTa kiyA gayA hai ki ye 29 prakAra ke bhAva vyavahAra se jIva ke haiM aura nizcaya se jIva ke nhiiN| . 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 305 vizvavikhyAta samasta darzanoM meM jainadarzana hI eka aisA darzana hai, jo nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA ko dharma kahatA hai; svayaM ke darzana ko samyagdarzana, svayaM ke jJAna ko samyagjJAna aura svayaM ke dhyAna ko samyak cAritra kahakara ina samyagdarzana-jJAna-cAritra ko hI vAstavika dharma ghoSita karatA hai| Izvara kI gulAmI se bhI mukta karanevAlA ananta svataMtratA kA udghoSaka yaha darzana pratyeka AtmA ko sarvaprabhutAsampanna paramAtmA ghoSita karatA hai aura usa paramAtmA ko prApta karane kA upAya bhI svAvalambana ko hI batAtA hai| __yadyapi pratyeka AtmA svabhAva se svayaM paramAtmA hI hai; tathApi vaha apane paramAtmasvabhAva ko bhUlakara svayaM pAmara bana rahA hai| paryAyagata pAmaratA ko samApta kara svabhAvagata prabhutA ko paryAya meM pragaTa karane kA ekamAtra upAya paryAya meM svabhAvagata prabhutA kI svIkRti hI hai, anubhUti hI hai| - bArahabhAvanA : eka anuzIlana, pR. 173 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 58-59-60 jaba yaha kahA jAtA hai ki ye bhAva vyavahAra se jIva ke haiM aura nizcaya se jIva ke nahIM; taba yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai ki phira to vyavahAranaya nizcayanaya kA virodhI hI huA, use avirodhaka kaise kahA jA sakatA hai? isI prazna kA uttara AgAmI tIna gAthAoM meM diyA gayA hai, jo isaprakAra hai - paMthe mussaMtaM passidUNa logA bhaNaMti vvhaarii| mussadi eso paMtho Na ya paMtho mussade koii||58|| taha jIve kammANaM NokammANaM ca passiduM vnnnnN| jIvasya esa vaNNo jiNehiM vavahArado utto||59|| gaMdharasaphAsarUvA deho saMThANamAiyA je y| / savve vavahArassa ya NicchayadaNhU vvdisNti||60|| (harigIta ) pathika luTate dekhakara patha luTa rahA jaga-jana kheN| para patha to luTatA hai nahIM basa pathika hI luTate raheM / / 58 // usa hI taraha raMga dekhakara jar3a karma ara nokarma kaa| jinavara kaheM vyavahAra se yaha varNa hai isa jIva kaa|| 59 // isa hI taraha rasa gaMdha tana saMsthAna Adika jIva ke| vyavahAra se haiM - kaheM ve jo jAnate paramArtha ko||60|| jisaprakAra mArga meM jAte hue vyakti ko luTatA huA dekhakara vyavahArIjana aisA kahate haiM ki yaha mArga luTatA hai; kintu paramArtha se vicAra kiyA jAya to koI mArga to luTatA nahIM hai, apitu mArga meM calatA huA pathika hI luTatA hai| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 438 isIprakAra jIva meM karmoM aura nokarmoM kA varNa dekhakara jinendra bhagavAna vyavahAra se aisA kahate haiM ki yaha varNa jIva kA hai| jisaprakAra varNa ke bAre meM kahA gayA hai ; usIprakAra gaMdha, rasa, sparza, rUpa, deha, saMsthAna Adi ke bAre meM bhI samajhanA cAhie ki ye saba bhAva bhI vyavahAra se hI jIva ke haiM - aisA nizcayanaya ke dekhanevAle yA nizcayanaya ke jAnakAra kahate haiN| AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM - "jisaprakAra mArga meM jAte hue kisI saMgha ko luTatA dekhakara, mArga meM saMgha kI sthiti hone se, usakA upacAra karake vyavahArIjana yadyapi aisA kahate haiM ki yaha mArga luTatA hai; tathApi nizcaya se dekhA jAye to AkAza ke amuka bhAgasvarUpa mArga kabhI bhI nahIM luTatA; kyoMki usakA luTanA saMbhava hI nahIM hai| isIprakAra jIva meM baMdhaparyAyarUpa se avasthita karma aura nokarma kA varNa dekhakara, karma aura nokarma kI jIva meM sthiti hone se usakA upacAra karake yadyapi arihaMtadeva bhI vyavahAra se aisA kahate haiM ki jIva kA yaha varNa hai; tathApi upayoga guNa dvArA anya dravyoM se adhika hone se, bhinna hone se amUrtasvabhAvI jIva kA nizcaya se koI bhI varNa nahIM hai, raMga nahIM hai| jisaprakAra varNa ke bAre meM, raMga ke bAre meM samajhA hai; usIprakAra gaMdha, rasa, sparza, rUpa, zarIra, saMsthAna, saMhanana, rAga, dveSa, moha, pratyaya, karma, nokarma, varga, vargaNA, spardhaka, adhyAtmasthAna, anubhAgasthAna, yogasthAna, baMdhasthAna, udayasthAna, mArgaNAsthAna, sthitibaMdhasthAna, saMklezasthAna, vizuddhisthAna, saMyamalabdhisthAna, jIvasthAna aura guNasthAna ke bAre meM bhI samajha lenA cAhie; kyoMki ina sabhI ko arihaMta bhagavAna vyavahAra se jIva ke kahate haiM ; tathApi upayoga guNa dvArA Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 gAthA 58.-60 anya dravyoM se adhika hone se, bhinna hone se ina bhAvoM meM se koI bhI nizcaya se jIva kA nahIM hai ; kyoMki inakA jIva ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai|" dekho, gAthA meM to aisA kahA thA ki nizcayanaya ke jAnakAra aisA kahate haiM; para AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM likhate haiM ki arihaMta bhagavAna aisA kahate haiN| are bhAI ! yaha arihaMta bhagavAna kI kahI huI bAta hai| arihaMta bhagavAna bhI ina 29 prakAra ke bhAvoM ko vyavahAra se AtmA ke batAte haiM, parantu sAtha meM yaha bhI kahate haiM ki ye nizcayanaya se AtmA meM nahIM haiN| nizcaya aura vyavahAra - donoM nayoM kI bAta arihaMtabhagavAna kI vANI meM AI hai, unakI vANI bhI syAdvAdamayI hai n| ata: usameM bhI donoM nayoM kI bAta AtI hai| isalie donoM nayoM ke kathana kA bhAva samajhakara, unake prayojana ko jAnakara apane hita meM laganA caahie| dekho, AcAryadeva ne kitanA acchA udAharaNa dekara bAta spaSTa kI hai| AcAryadeva kahate haiM ki mArga thor3e hI luTatA hai, luTatA to saMgha hai; para saMgha ko luTatA dekhakara vyavahAra se kaha diyA jAtA hai ki mArga luTatA hai| mArga luTatA hai - aisA kahane para bhI rAhagIra yahI samajhate haiM ki rAha (mArga) nahIM, rAhagIra (pathika) hI luTate haiM aura phira ve usa rAha (mArga) se nahIM jAte / isaprakAra vyavahAra kathana se bhI unakA prayojana siddha ho jAtA hai, ve luTane se baca jAte haiM / isaprakAra vyavahAra bhI apane prayojana ko siddha karanevAlA hai / para vyavahAra ke isa kathana ko sunakara koI use hI paramArtha mAna le aura yahI samajhale ki luTatA to mArga hai, hameM kyA Dara hai| - aisA vicAra kara nizaMkabhAva se usa mArga meM vicaraNa kare to luTegA hii| isIprakAra vizeSa prayojana kI siddhi ke lie vyavahAra se varNAdi ko jIva kahA hai aura vaha apane prayojana kI siddhi karane meM pUrNa saphala Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 samayasAra anuzIlana bhI hai; para koI nAsamajha 'yaha to arihaMta bhagavAna ke vacana haiM ' - aisA mAnakara jIva ko paramArtha se bhI varNAdivAlA mAna le to hAni hI utthaayegaa| vyavahAra kI jo sthiti hai, jo upayogitA hai, jo prayojana hai; use bhalIbhA~ti samajhakara Atmahita meM usakA bhI upayoga karanA cAhie; use sarvathA satyArtha yA sarvathA asatyArtha mAnakara digbhramita nahIM honA caahie| __isI bAta ko dhyAna meM rakhakara paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - "ye varNa se lekara guNasthAnaparyaMta bhAva siddhAnta meM jIva ke kahe haiM - ve vyavahAranaya se kahe haiM, nizcayanaya se ve jIva ke nahIM haiM; kyoMki jIva to paramArtha se upayogasvarUpa hai| yahA~ aisA jAnanA ki pahale vyavahAranaya ko asatyArtha kahA thA, so vahA~ aisA na samajhanA ki vaha sarvathA asatyArtha hai; kintu kathaMcit asatyArtha jAnanA; kyoMki jaba eka dravya ko (paradravya se) bhinna, paryAyoM se abhedarUpa, usake asAdhAraNaguNa mAtra ko pradhAna karake kahA jAtA hai; taba paraspara dravyoM kA nimitta-naimittika bhAva tathA nimitta se honevAlI paryAyeM - ve saba gauNa ho jAte haiM / ve eka abhedadravya kI dRSTi meM pratibhAsita nahIM hote, isaliye ve saba usa dravya meM nahIM haiM; isaprakAra kathaMcit niSedha kiyA jAtA hai / yadi una bhAvoM ko usa dravya ke kahA jAye to vaha vyavahAranaya se kahA jA sakatA hai - aisA nayavibhAga hai| ___ yahA~ zuddhanaya kI dRSTi se kathana hai, isaliye aisA siddha kiyA hai ki jo ye samasta bhAva siddhAnta meM jIva ke kahe gaye haiM, so vyavahAra se kahe gaye haiN| yadi nimitta-naimittika bhAva kI dRSTi se dekhA jAye to vaha vyavahAra kathaMcit satyArtha bhI kahA jA sakatA hai| yadi sarvathA asatyArtha hI kahA jAye to sarva vyavahAra kA lopa ho jAyegA / isaliye Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 gAthA 58-60 jinendradeva kA upadeza syAdvAdarUpa samajhanA hI samyakjJAna hai aura sarvathA-ekAnta, vaha mithyAtva hai|" paNDita jayacandajI chAbar3A ke bhAvArtha ke bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiN| "jaba jIva ko siddha karanA ho to usakA asAdhAraNa lakSaNa trikAlI upayogasvarUpa jJAnaguNa ko mukhya karake kathana kiyA jAtA hai| usasamaya paraspara dravyoM kA nimitta-naimittika bhAva tathA nimitta se honevAlI sarva paryAyeM gauNa ho jAtI haiN| paryAyoM kA abhAva nahIM hotA, balki gauNa hotI haiN| abheda vastu kI dRSTi meM, eka samaya kI paryAya yA bheda dikhAI nahIM dete| pahale sAtavIM gAthA meM vizeSa spaSTIkaraNa A cukA hai ki abheda meM bheda dikhAI nahIM dete| yadi bheda dekhane lage to abheda para dRSTi nahIM rhtii| ata: abhedavastu kI dRSTi se vastu meM bheda nahIM hai - aisA kahA hai| ___ saMsAraparyAya kI dRSTi se dekhane para saMsAra hai, udayabhAva hai| saMsAra nahIM hai - aisA jo kahA hai, vaha to trikAlI dhruvadravya kI apekSA se kahA hai / trikAlI svabhAva ko abhedadRSTi se dekhane para arthAt vartamAna paryAya ko abheda kI ora DhAlane para, abheda meM bheda dikhAI nahIM detaa| isakAraNa trikAlI dravya meM jIva ke bheda nahIM hai - aisA kahA hai; parantu paryAya meM hai - isakAraNa kathaMcit (vyavahAra seM) sat hai / tatvArthasUtra meM bhI udayabhAva ko jIvatatva kahA hai| paryAyanaya se rAga, puNya Adi ko jIvatattva kahate haiM; parantu trikAlI dravya kI dRSTi meM paryAya gauNa ho jAtI hai| yadi koI kahe ki saMsAra hai hI nahIM, paryAya meM azuddhatA hai hI nahIM, to bhrAnti hai| prazna -'brahma satyaM jaganmithyA' - aisA kisa apekSA se hai? uttara - paryAya ko gauNa karake abheda meM dRSTi karane para ve bheda, abheda __ meM dikhAI nahIM dete - isa apekSA se 'brahma satyaM jaganmithyA' kaho to Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 samayasAra anuzIlana koI Apatti nahIM hai| yadi paryAya, paryAya kI apekSA se bhI na ho to saMsAra hI nahIM rahegA aura jaba saMsAra kI hI siddhi nahIM hogI to saMsArapUrvaka jo mokSa hotA hai, usakA bhI abhAva siddha hogaa| isaprakAra kisI bhI paryAya kI siddhi nahIM hogI, vastu-vyavasthA hI nahIM banegI / paramAtmaprakAza ke 43 va 68veM dohe meM AtA hai ki jIva ke bandhamokSa nahIM hai tathA jIva ke utpAda-vyaya nahIM hai / vahA~ dohA 43 kI TIkA meM likhA hai ki yadyapi paryAyArthikanaya se utpAda - vyayasahita hai; tathApi dravyArthikanaya se utpAda - vyayarahita hai, sadA dhruva hI hai / vahI paramAtmA nirvikalpasamAdhi ke bala se tIrthaMkaradevoM ne deha meM bhI dekha liyA hai| dekho ! vyavahAranaya se jIva utpAda - vyayasahita hai / vartamAna paryAya kI dRSTi se dekheM to utpAda - vyaya hai, saMsAra hai, udayabhAva hai; parantu dravyArthikanaya se dekheM to vastu meM utpAda - vyaya nahIM hai| trikAlIdhruva dravyasvabhAva meM utpAda - vyaya nahIM hai, kintu vartamAna paryAya meM bhI koI utpAda - vyaya kA niSedha karane lage to yaha ThIka nahIM hai / dohA 68 kI TIkA meM likhA hai ki ' yadyapi yaha AtmA zuddhAtmAnubhUti ke abhAva hone para zubha-azubha upayogarUpa pariNamana karake zubha-azubha karmabandha ko karatA hai aura zuddhAtmAnubhUti ke pragaTa hone para zuddhopayoga se parimita hokara karmabandha kA abhAva karake mokSadazA ko pragaTa karatA . hai, tathApi zuddhapAriNAmika paramabhAvagrAhaka - zuddhadravyArthikanaya se na bandha kA kartA hai aura na mokSa kA kartA hai / ' taba ziSya ne prazna kiyA ki 'he prabho ! zuddhadravyArthikasvarUpa zuddhanizcayanaya se mokSa kA bhI kartA nahIM hai to kyA isa kathana se aisA samajheM ki zuddhanaya se mokSa hI nahIM hai aura jaba mokSa hI nahIM hai to usake liye prayatna karanA bhI nirarthaka hI hai ?' Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 gAthA 58 -60 ziSya kA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM - 'mokSa bandhapUrvaka hotA hai aura bandha zuddhanizcayanaya se hotA hI nahIM hai, isakAraNa bandha ke abhAvarUpa mokSa bhI zuddhanizcayanaya se nahIM hai / yadi zuddhanizcayanaya se bandha ho to sadaiva bandha hI rahe, kabhI bandha kA abhAva nahIM ho|' dekho, vyavahAranaya se - azuddhanaya se paryAya meM bandha hai aura bandha ke abhAvapUrvaka mokSa kA mArga tathA mokSa bhI hai, kintu yaha saba vyavahAranaya se hai; nizcayanaya se bandha yA mokSa nahIM hai tathA bandha va mokSa ke kAraNa bhI nahIM haiN| ahA! jainadarzana bahuta sUkSma hai| paryAya meM bandha hai tathA bandha ke nAza kA upAya bhI hai; parantu vaha saba vyavahAra hai, mokSamArga kI paryAya bhI vyavahAra hai| vyavahAraratnatraya ke zubhabhAvarUpa vikalpa ko upacAra se vyavahAra-mokSamArga kahA jAtA hai, usa zubhabhAvarUpa vyavahAraratnatraya kI yahA~ bAta nahIM hai, balki nirmala AnandasvarUpa bhagavAna AtmA kI pariNati meM jo zuddharatnatrayarUpa mokSamArga kI dazA hotI hai, vaha bhI paryAya hone se vyavahAra hI hai| ___ 'vyavahAra se bandha hai tathA vyavahAra se hI mokSa va mokSamArga hotA hai' - yahI bAta Age dohA 68 kI TIkA meM dRSTAnta dekara samajhAI hai - ___ koI eka puruSa jela meM sAMkala se baMdhA hai aura koI dUsarA puruSa bandharahita hai, kabhI jela gayA hI nahIM; unameM se jo pahale baMdhA thA, usakA mukta kahanA to ucita lagatA hai; kintu jo baMdhA hI nahIM thA, kabhI jela gayA hI nahIM thA, usase kahA jAya ki Apa jela se kaba chUTa gaye? to aisA kahanA kyA ucita hai? kyA vaha isa bAta ko sunakara krodha nahIM karegA ki maiM jela gayA hI kaba, jo chUTane kI pUchate ho? bandhapUrvaka mokSa to ThIka hai, para jaba bandha hI nahIM, to mokSa kahanA kaise ThIka hogA? Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 samayasAra anuzIlana isIprakAra yaha jIva zuddhanizcayanaya se baMdhA hI nahIM hai, ata: mukta kahanA bhI ThIka nahIM hai| ata: bandha bhI vyavahAra se va mokSa bhI vyavahAra se hI hai| zuddhanizcayanaya se na bandha hai, na mokSa hai| azuddhanizcayanaya se baMdha hai, isalie bandha ke nAza kA yatna bhI avazya karanA caahie| isaliye paryAya meM bandha va bandha ke nAza kA upAya tathA mokSa va mokSamArga - ye saba vyavahAranaya se haiM, parantu trikAlI dravyasvabhAva meM ye nahIM haiN| isaprakAra apekSA se yathArtha samajhanA caahie| ___ isa kathana se aisA nahIM samajhanA ki vyavahAra kI sattA hai, isaliye vaha nizcaya kA kAraNa bhI hai arthAt aisA nahIM mAna lenA ki bandhamArga kI paryAya mokSamArga ko pragaTa karatI hai / yahA~ yaha siddha nahIM karanA hai ki 'vyavahAra nizcaya kA kAraNa hai ' balki yahA~ to yaha siddha kiyA hai ki 'vyavahAra hai arthAt paryAya hai'| jisataraha bandha kI paryAya hai; usItaraha mokSa va mokSamArga kI paryAya bhI hai| ___ yahA~ kahate haiM ki pahale jo vyavahAranaya ko asatyArtha kahA hai, usakA artha yaha hai ki paryAya, saMsAra yA mokSa - dravya svabhAva meM nahIM hai| dravya kI apekSA se vyavahAranaya ko asatya kahA hai| isakAraNa se vaha sarvathA hai hI nahIM, aisA mahIM samajhanA / vartamAna paryAya kI apekSA se to vaha vyavahAranaya hai, isakAraNa yaha kathaMcit satyArtha hai| saMsAra hai, udayabhAva hai; isaprakAra jo bhAva 29 bola dvArA kahe haiM, ve sabhI paryAya kI apekSA haiM / eka samaya ke sambandhavAlI paryAya astirUpa se hai, parantu Anandakanda nityAnanda dhruva prabhu jo anAdi-ananta caitanyapravAharUpa hai; usakI dRSTi meM bheda pratibhAsita nahIM hote, isakAraNa ve bheda dravya meM nahIM haiM - isaprakAra kathaMcit niSedha kiye gaye haiN| yadi una paryAya ke bhedarUpa bhAvoM ko dravya ke kahanA cAheM to vyavahAranaya se kaha sakate haiM; para nizcaya se ve dravya meM nahIM haiM / aisA nizcaya-vyavahAra kA kathana yathArtha samajhanA caahie| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 prazna - vyavahAra satya hai yA nahIM? yadi vyavahAra satya hai to vyavahAra-mokSamArga satya hai yA nahIM? aura yadi vyavahAra-mokSamArga satya hai to vaha nizcaya-mokSamArga kA kAraNa hai yA nahIM? uttara -bhAI ! paryAya meM jo ekasamaya mAtra kA bandha hai, vaha satya hai| jo paramasvabhAvabhAvarUpa vastu hai, usakI eka samaya kI dazA meM ye saba bheda haiM, isalie haiM' - aisA kahA hai; parantu ye bheda trikAlI dhruva kI dRSTi meM nahIM Ate, isakAraNa dravyadRSTi karAne ke lie ve nahIM haiM' - isaprakAra unakA niSedha kiyA hai| ve trikAlI satya nahIM haiM; tathApi vyavahAranaya se ve satya haiM; kyoMki unakA vartamAna paryAya meM astitva hai| bhAI! yadi vyavahAranaya hai to usakA viSaya bhI hai| isIkAraNa to kahA hai ki vyavahAra ko bhI chor3anA nahIM arthAt vyavahAranaya nahIM hai - aisA nahIM mAna lenaa| ___ yadi vyavahAra ko nahIM mAneMge to cauthA, pA~cavA~ Adi guNasthAna hI nahIM baneMge, kintu isakA yaha artha bhI nahIM hai ki vyavahAra se nizcaya hotA hai / isa vyavahAra ke kAraNa (vyavahAra ke Azraya se) tIrtha arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra hotA hai - aisA nahIM hai| yahA~ kahate haiM ki ye bhedarUpa bhAva trikAlI dhruvadravya meM nahIM haiM - yaha nizcaya hai; parantu usakI ekasamaya kI paryAya meM hai, isakAraNa dravya meM haiM, - aisA kahA jAe to vyavahAra se kaha sakate haiN| bhAI! aisA hI nayavibhAga hai|" isaprakAra AcArya amRtacandra kI TIkA, paNDita jayacaMdajI chAbar3A ke bhAvArtha aura svAmIjI ke spaSTIkaraNa se yaha bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki vyavahAranaya nizcayanaya kA virodhI nahIM hai; apitu avirodhaka hI hai| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 314 se 317 taka Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 61-64 "varNAdi bhAvoM kA jIva ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha na hone se ve nizcaya se jIva nahIM haiM' abataka pUrA vajana dekara isa bAta ko kahate A rahe haiM; ataH ziSya kA prazna yaha hai ki varNAdibhAvoM kA jIva ke sAtha tAdAtmya saMbaMdha kyoM nahIM hai ? ziSya kI isa AzaMkA kA samAdhAna AgAmI cAra gAthAoM meM aneka yuktiyoM se kiyA jA rahA hai / tattha bhave jIvANaM saMsAratthANa hoMti vaNNAdI / saMsArapamukkANaM Natthi hu vaNNAdao keI // 61 // jIvo ceva hi de savve bhAva tti maNNase jadi hi / jIvassAjIvassa ya Natthi viseso du de koI // 62 // aha saMsAratthANaM jIvANaM tujjha hoMti vaNNAdI / tamhA saMsAratthA jIvA rUvittamAvaNNA // 63 // evaM poggaladavvaM jIvo tahalakkhaNeNa mUDhamadI / NivvANamuvagado vi ya jIvattaM poggalo patto // 64 // ( harigIta ) jo jIva haiM saMsAra meM varNAdi unake hI khe| jo mukta haiM saMsAra se varNAdi unake haiM nahIM // 61 // varNAdimaya hI jIva haiM tuma yadI mAno isataraha / taba jIva aura ajIva meM antara karoge kisataraha ? / / 62 / / mAno unheM varNAdimaya jo jIva haiM saMsAra meM / taba jIva saMsArI sabhI varNAdimaya ho jAyeMge // 63 // yadi lakSaNoM kI ekatA se jIva hoM pudgala sabhI / basa isataraha to siddha hoMge siddha bhI pudgalamayI // 64 // Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 gAthA 61 64 varNAdibhAva saMsArI jIvoM ke hI hote haiM, mukta jIvoM ke nhiiN| yadi tuma aisA mAnoge ki ye varNAdibhAva jIva hI haiM to tumhAre mata meM jIva aura ajIva kA koI antara hI na rhegaa| yadi tuma aisA mAno ki saMsArI jIva ke hI varNAdika hote haiM; isakAraNa saMsArI jIva to rUpI ho hI gye| kintu rUpitva lakSaNa to pudgaladravya kA hai| ataH he mUr3hamati pudgaladravya hI jIva khlaayaa| akele saMsArAvasthA meM hI nahIM, apitu nirvANa prApta hone para bhI pudgala hI jIvatva ko prApta huaa| ukta yuktiyoM se AcAryadeva yaha batAnA cAhate haiM ki varNAdi kA jIva ke sAtha tAdAtmya nahIM hai; isalie ve nizcaya se jIva nahIM ho skte| ___ jayacandajI chAbar3A ne ukta gAthAoM ke bhAvArtha meM gAthAoM ke bhAva ko atyanta sarala bhASA meM prastuta kara diyA hai / ata: sarvaprathama usakA avalokana kara lenA hI upayukta hai; jo isaprakAra hai - __ "dravya kI sarva avasthAoM meM dravya ke jo bhAva vyApta hote haiM, una bhAvoM ke sAtha dravya kA tAdAtmyasambandha kahalAtA hai| pudgala kI sarva avasthAoM meM (pudgala meM) varNAdi bhAva vyApta haiM, isaliye varNAdibhAvoM ke sAtha pudgala kA tAdAtmyasambandha hai / saMsArAvasthA meM jIva meM varNAdi bhAva kisIprakAra se kahe bhI jA sakate haiM, kintu mokSa-avasthA meM to jIva meM varNAdi bhAva sarvathA nahIM haiM; isaliye jIva kA varNAdi bhAvoM ke sAtha tAdAtmyasambandha nahIM hai, yaha bAta nyAyaprApta hai| ___ jisaprakAra varNAdikabhAva pudgaladravya ke sAtha tAdAtmyasvarUpa haiM; usIprakAra jIva ke sAtha tAdAtmyasvarUpa hoM to jIva-pudgala meM koI bhI bheda na rahe aura aisA hone se jIva kA hI abhAva ho jAye - yaha mahAdoSa AtA hai| yadi aisA mAnA jAya ki saMsAra-avasthA meM jIva kA varNAdi ke sAtha tAdAtmyasambandha hai to jIva mUrtika huA; aura mUrtikatva to pudgaladravya kA lakSaNa hai; isaliye pudgaladravya hI jIvadravya siddha huA, usake Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 448 atirikta koI caitanyarUpa jIvadravya nahIM rhaa| aura mokSa hone para bhI una pudgaloM kA hI mokSa huA; isaliye mokSa meM bhI pudgala hI jIva Thahare, anya koI caitanyarUpa jIva nahIM rhaa| isaprakAra saMsAra tathA mokSa meM pudgala se bhinna aisA koI caitanyarUpa jIvadravya na rahane se jIva kA hI abhAva ho gyaa| isaliye mAtra saMsAra-avasthA meM hI varNAdi bhAva jIva ke haiM - aisA mAnane se bhI jIva kA abhAva hI hotA hai|" jayacandajI chAbar3A ke ukta bhAvArtha meM AtmakhyAti aura tAtparyavRtti TIkA kA pUrA bhAva A gayA hai| aba jo thor3I-bahuta aspaSTatA raha jAtI hai, vaha svAmIjI ke nimnAMkita kathana se spaSTa ho jAtI hai - "jo nizcaya se sabhI avasthAoM meM svarUpapane se vyApta ho tathA usa svarUpapane kI vyApti se rahita nahIM ho, unakA tAdAtmyalakSaNa saMbaMdha hotA hai| jisaprakAra jJAna ke sAtha AtmA kA tAdAtmyalakSaNasaMbaMdha hai; kyoMki AtmA kI sarva avasthAoM meM vaha jJAna svarUpapane vyApta rahatA hai aura AtmA kabhI bhI jJAnasvarUpapane kI vyApti se rahita nahIM hotaa| rAgAdirUpa udayabhAva ke sAtha AtmA kA tAdAtmyalakSaNa saMbaMdha nahIM hai; kyoMki AtmA sarva avasthAoM meM udayabhAva ke sAtha vyApta nahIM rhtaa| saMsAra avasthA meM to udayabhAva hai, parantu mokSa avasthA meM nahIM hai|' pudgala kI sabhI avasthAoM meM ve varNAdibhAva vyApta rahate haiM tathA pudgala una varNAdi kI vyApti se kabhI bhI rahita nahIM hotA; isalie varNAdibhAvoM kA pudgala ke sAtha tAdAtmyasaMbaMdha hai, kintu AtmA ke sAtha nahIM hai| . ve varNAdi va rAgAdi AtmA ke sAtha saMsAra-avasthA meM kathaMcit vyApta rahate haiM; tathApi mokSa avasthA meM unakI vyApti bilkula nahIM hai| isalie unakA jIva ke sAtha tAdAtmyalakSaNasaMbaMdha nahIM hai| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 323 2. vahI, pRSTha 324 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 gAthA 61-64 varNa se lekara guNasthAna taka ke sabhI bhAvoM kA jisaprakAra pudgala ke sAtha tAdAtmya-saMbaMdha hai, usIprakAra jIva ke sAtha bhI tAdAtmyapanA ho to jIva va pudgala meM koI bheda nahIM rahegA aura aisA hone para jIva kA hI abhAva tthhregaa| jisakA abhiprAya yA zraddhAna aisA hai ki bhale hI mokSa-avasthA meM rAgAdi kA jIva ke sAtha tAdAtmyasaMbaMdha na ho; parantu saMsAra avasthA meM to jIva kA rAgAdibhAvoM ke sAtha saMbaMdha hai| unase kahate haiM ki he bhAI! yadi saMsArAvasthA meM bhI jJAna kA varNAdi bhAvoM ke sAtha saMbaMdha ho to saMsArAvasthA ke kAla meM tere mata ke anusAra jIva avazya hI rUpitva ko prApta hogaa| ..... ___ yahA~ aisA kahate haiM ki saMsArAvasthA meM bhI rAgAdibhAva AtmA ke nahIM haiN| saMsAra-avasthA meM jIva kA raMga, rAga va bhedabhAvoM ke sAtha tAdAtmyasaMbaMdha nahIM hai; tathApi yadi terA abhiprAya aisA hI ho ki . jJAnAnandasvabhAvI jIva ke saMsArAvasthA meM raMga, rAga va bheda ke bhAvoM se tAdAtmya hai to AtmA avazya hI rUpIpane ko prApta hogaa| bhAI! raMga-rAga-bheda se to pudgala ko hI tanmayapanA hai| yadi saMsAra-avasthA meM AtmA ko isase tanmayapanA mAneMge to AtmA rUpIpudgala hI ho jAyegA, phira saMsAra-avasthA se palaTakara jaba mokSa hogA to kisakA mokSa hogA? pudgala kA hI mokSa hogA arthAt mokSa meM pudgala hI rahegA, jIva nahIM rhegaa| eka avasthA meM yadi raMga-rAgabheda jIva se tanmaya hoM to dUsarI avasthA meM bhI ve jIva se tanmaya arthAt ekameka hI rheNge| ataH jaba saMsAra-avasthA meM jIva pudgala se tanmaya hai to mokSa-avasthA meM bhI pudgala se tanmaya hI rahegA arthAt pudgala kA hI mokSa hogaa| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 333 2. vahI, pRSTha 336 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 samayasAra anuzIlana aho ! digambara santoM ne gajaba vastusvarUpa batAyA hai|" ukta sampUrNa kathana se yahI spaSTa hotA hai ki jIva kA varNAdi 29 prakAra ke bhAvoM ke sAtha na mokSa avasthA meM tAdAtmyasaMbaMdha hai aura na saMsArAvasthA meM / ata: ye sabhI pudgalarUpa bhAva nizcaya se jIva se bhinna hI haiN| dhyAna rahe - yahA~ jisa jIva kI bAta cala rahI hai, vaha jIva paramArtha jIva hai, dRSTi kA viSayabhUta jIva hai, dhyAna kA dhyeya aura paramazuddhanizcayanayarUpa jJAna kA jJeyarUpa jIva hai, paramapAriNAmikabhAvarUpa jIva hai| isa jIva ke Azraya se hI samyagdarzana, jJAna, cAritra kI prApti hotI hai| apane isa jIva meM apanApana sthApita karane kA nAma hI samyagdarzana hai, ise nija jAnane kA nAma hI samyagjJAna hai aura isameM hI jamane-ramane kA nAma samyakcAritra hai| yahI jinAgama kA sarvasva hai, paramAgama kA sarvasva hai| ____ are bhAI, adhika kyA kaheM? AtmArthI ke lie to yahI saba kucha hai; jo kucha hai, so yahI hai| yahI ekamAtra dharma kA AdhAra hai / ataH ise jAnanA hI jAnanA hai aura saba to basa yoM hI hai, bhAra jhokanA hI hai| ataH AtmArthiyoM ko ise jAnane meM hI jIvana lagA denA cAhie, isakA anubhava karane meM hI sampUrNata: samarpita ho jAnA cAhie; vyartha ke vivAdoM se upayoga ko haTAkara isameM samarpita ho jAnA hI upayoga kA sadupayoga hai, mAnavajIvana kI sArthakatA hai| yahI kAraNa hai AcAryadeva yahA~ usake svarUpa ko spaSTa karane ke lie pUrI zakti lagA rahe haiM, itanA vistAra kara rahe haiN| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 340 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 65-66 "ye 29 prakAra ke bhAva jIva nahIM haiM" - yaha siddha karane ke uparAnta aba AcAryadeva isa viSaya ke upasaMhAra kI ora bar3hate hue kahate haiM - ekkaM ca doNNi tiNNi ya cattAri ya paMca indiyA jiivaa| bAdarapajjattidarA payaDIo NAmakammassa // 65 // edAhi ya NivvattA jIvaTThANAu karaNabhUdAhiM / payaDIhiM puggalamaihiM tAhiM kahaM bhaNNade jiivo||66 / / ( harigIta ) ekendriyAdika prakRti haiM jo nAma nAmaka karma kii| paryAptaketara Adi evaM sUkSma-vAdara Adi saba // 65 // inakI apekSA kahe jAte jIva ke sthAna jo| kaise kaheM - 've jIva haiM' - jaba prakRtiyA~ pudglmyii||66 / / eka-indriya, do-indriya, tIna-indriya, cAra-indriya, pAMca-indriya, bAdara, sUkSma, paryApta aura aparyApta - ye nAmakarma kI prakRtiyA~ haiN| ina pudgalamayI nAmakarma kI prakRtiyoM se karaNarUpa hokara racita jIvasthAnoM ko jIva kaise kahA jA sakatA hai? ___ AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ukta gAthAoM kI utthAnikA meM hI likhate haiM ki zuddha nizcayanaya se jaba ye caudaha jIvasthAna (jIvasamAsa) bhI jIva kA svarUpa nahIM hai to phira dehagata varNAdika jIva kA svarUpa kaise ho sakate haiM? . yadyapi gAthA meM akele jIvasthAna kI bAta kahI hai, tathApi gAthA kA tAtparya yahI hai ki nAmakarma ke udaya se honevAle varNAdika sabhI Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 452 bhAva jIva nahIM haiM / isI bAta ko AcArya jayasena ne utthAnikA meM spaSTa kiyA hai| AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM ina gAthAoM ke bhAva ko sodAharaNa isaprakAra spaSTa karate haiM - ___ "nizcayanaya se karma aura karaNa kI abhinnatA hone se jo bhAva jisase kiyA jAtA hai, vaha vahI hotA hai| isa niyama ke anusAra jisaprakAra sone kA patra (varka) sone se nirmita hone se sonA hI hai, anya kucha nahIM; usIprakAra vAdara, sUkSma, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, paryApta, aparyApta nAmaka pudgalamayI nAmakarma kI prakRtiyoM ke kiye jAne se pudgala hI haiM, jIva nhiiN| nAmakarma kI prakRtiyoM kI pudgalamayatA to Agama meM prasiddha hI hai aura anumAna se bhI jAnI jA sakatI hai| kyoMki pratyakSa dikhAI dene vAle zarIrAdi mUrtikabhAva karmaprakRtiyoM ke kArya haiM; isalie karma prakRtiyA~ pudgalamaya haiN| - aisA anumAna kiyA jA sakatA hai| jisaprakAra yahA~ jIvasthAnoM ko paudgalika siddha kiyA hai, usIprakAra gaMdha, rasa, sparza, rUpa, zarIra, saMsthAna aura saMhanana bhI pudgala se abhinna haiM / ata: mAtra jIvasthAnoM ko hI pudgala kahe jAne para bhI ina sabhI ko pudgalamaya kahA gayA samajha lenA caahie| ata: yaha nizcaya siddhAnta hai, aTala siddhAnta hai ki varNAdika jIva nahIM haiN|" dhyAna rahe 29 bhAvoM meM se yahA~ ve hI bhAva lie haiM, jo nAmakarma ke udaya se hote haiM; kyoMki mohakarma ke udaya se honevAle bhAvoM ko 68vIM gAthA meM leNge| AcArya amRtacandra ne jo bAta TIkA meM spaSTa kI hai, usI ko ve isI TIkA meM samAgata do kalazoM meM isaprakAra vyakta karate haiM - Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 kalaza 38.39 ( upajAti ) nirvaya'te yena yadatra kiMcit tadeva tatsyAnna kathaMcanAnyat / rukmeNa nivRttamihAsikozaM pazyati rukmaM na kthNcnaasim|| 38 // varNAdisAmagryamidaM vidaMtu nirmANamekasya hi pudglsy| tato'stvidaM pudgala eva nAtmA yataH sa vijnyaanghnstto'nyH||39 / / ( dohA ) jisa vastu se jo bane, vaha ho vahI na any| svarNamyAna to svarNa hai, asi hai usase any||38|| varNAdika jo bhAva haiM, ve saba pudgljny| eka zuddha vijJAnaghana Atama inase bhinna // 39 // jisa vastu se jo bhAva banatA hai, vaha bhAva vaha vastu hI hai; kisI bhI prakAra anya vastu nahIM hai| kyoMki svarNa nirmita myAna ko loga svarNa ke rUpa meM hI dekhate haiM, talavAra ke rUpa meM nhiiN| ____ ataH he jJAnIjano! ina varNAdika se lekara guNasthAna paryanta bhAvoM ko eka pudgala kI hI racanA jAno, pudgala hI jAno; ye bhAva pudgala hI hoM, AtmA na hoM; kyoMki AtmA to vijJAnaghana hai, jJAna kA puMja hai; isalie ina bhAvoM se bhinna hai| ___TIkA aura kalaza meM eka-sA bhAva hone para bhI udAharaNa meM thor3AsA antara hai| TIkA meM svarNapatra liyA hai jabaki kalaza meM svarNa kI myAna lI hai| isIprakAra TIkA meM sone ke lie 'kanaka' zabda kA upayoga kiyA gayA hai aura kalaza meM 'rukma' zabda kA prayoga hai| ___ 'rukma' zabda kA artha paramAdhyAtmataraMgiNI meM AcArya zubhacandra ne, samayasAra vacanikA meM jayacandajI ne, saptadazAMgITIkA meM sahajAnandajI varNI ne evaM adhyAtma-amRta kalaza meM paNDita jaganmohanalAlajI ne svarNa hI kiyA hai; kintu pANDe rAjamalajI ne kalaza TIkA meM rukma zabda kA artha cA~dI kiyA hai| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 454 pANDe rAjamalajI kI kalazaTIkA ke AdhAra para nirmita hone para bhI kavivara paNDita banArasIdAsajI kanaka (svarNa) zabda kA hI prayoga karate haiM, cA~dI kA nahIM; jo isaprakAra hai| (dohA ) "khAMDo kahiye kanaka ko kanaka-myAna sNyog| nyArau nirakhata myAna sauM loha kahe saba log| varanAdi pudgala dasA dharai jIva bhuruup| vastu vicArata karamasauM bhinna eka cidruup|| jisaprakAra sone kI myAna meM rakhI huI talavAra ko yadyapi sabhI loga sone kI talavAra kahate haiM; parantu myAna se nyArI dekhane para sabhI loga use loha kI hI kahate haiN| __ usIprakAra yadyapi paudgalika varNAdika ke saMyoga se jIva aneka rUpa dhAraNa karatA hai, tathApi vastusvarUpa kA vicAra karane para bhagavAna AtmA to karmoM se bhinna eka caitanyasvarUpa tatva hI hai|" _ 'rukma' zabda kA artha cA~dI karo yA sonA, usase mUla pratipAdya meM to koI antara nahIM AtA hai; kyoMki ise to dRSTAnta ke rUpa meM rakhA gayA hai, dRSTAnta meM to koI antara hai hI nhiiN| AcArya jayasena ne svarNapatra aura sone kI myAna ke sandarbha meM AcArya amRtacandra kI TIkA kA anukaraNa na karake TIkA meM hI samAgata kalaza kA anukaraNa kiyA hai| tAtparya yaha haiM ki unhoMne udAharaNa ke rUpa meM svarNapatra na lekara svarNa kA asikoza (myAna) liyA hai| udAharaNa kucha bhI diye gaye hoM, para ina gAthAoM meM mUla bAta to yahI kahI gaI hai ki varNa, rasa, gaMdha, sparza, rUpa, zarIra, saMsthAna, saMhanana aura jIvasthAna nizcaya se jIva nahIM haiM, ajIva hI haiM, pudgala hI haiN| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 67 mUla bAta to yaha hai ki nAmakarma ke udaya se honevAle varNAdibhAva nizcaya se jIva nahIM; unheM jo jIva kahA jAtA hai, vaha mAtra vyavahArakathana hI hai / isI bAta ko aba isa 67vIM gAthA meM kaha rahe haiM / pajjattApajjattA je suhumA bAdarA ya je ceva / dehassa jIvasaNNA sutte vavahArado uttA // 67 // ( harigIta ) paryAptaketara Adi evaM sUkSma vAdara Adi saba / jar3a deha kI hai jIva saMjJA sUtra meM vyavahAra se // 67 // zAstroM meM deha ke paryAptaka, aparyAptaka, sUkSma, vAdara Adi jitane bhI nAma jIvarUpa meM diye gaye haiM; ve sabhI vyavahAranaya se hI diye gaye haiM / yadyapi yaha bhagavAna AtmA jJAna kA ghanapiNDa aura Ananda kA rasakaMda hai, jJAnAnandasvabhAvI hai; tathApi zAstroM meM bhI isa AtmA ko paryAptakajIva, aparyAptakajIva, sUkSmajIva, vAdarajIva, ekendriyajIva, dvIndriyajIva, saMjJIjIva, asaMjJIjIva Adi nAmoM se abhihita kiyA jAtA hai| zAstroM kA yaha kathana paramArthakathana nahIM hai, mAtra vyavahArakathana hI hai / isa kathana ko paramArthakathana ke samAna satyArtha mAnakara inheM satyArtha jIva nahIM mAna liyA jAya isa gAthA meM isI tathya kI ora dhyAna AkarSita kara vizeSa sAvadhAna kiyA gayA hai / -- AcArya amRtacandra ne AtmakhyAti aura kalaza donoM meM hI ghI ke ghar3e kA udAharaNa dekara bAta spaSTa kI hai; jo isaprakAra hai -- Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anazIlana 456 "bAdara, sUkSma, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, paryApta, aparyApta - ina zArIrika saMjJAoM ko sUtra meM jo jIva saMjJA ke rUpa meM kahA gayA hai, vaha para kI prasiddhi ke kAraNa ghI ke ghar3e kI bhA~ti vyavahAra hai aura vaha aprayojanArtha hai| jisaprakAra kisI puruSa ke janma se hI mAtra ghI kA ghar3A hI prasiddha ho, usase bhinna anya ghar3e ko vaha jAnatA hI na ho; aise puruSa ko samajhAne ke lie 'jo yaha ghI kA ghar3A hai, so miTTImaya hai, ghImaya nahIM' - isaprakAra ghar3e meM ghI ke ghar3e kA vyavahAra kiyA jAtA hai; kyoMki usa puruSa ko ghI kA ghar3A hI prasiddha hai| isIprakAra isa ajJAnI loka ko anAdi saMsAra se eka azuddhajIva hI prasiddha hai, vaha zuddha jIva ko jAnatA hI nahIM hai; use samajhAne ke lie 'jo yaha varNAdimAna jIva hai, vaha jJAnamaya hai, varNAdimaya nahIM' - isaprakAra jIva meM varNAdimayapane kA vyavahAra kiyA gayA hai; kyoMki ajJAnI loka ko varNAdimAna jIva hI prasiddha hai|" TIkA meM samAgata kalaza isaprakAra hai - ( anuSTabh ) "ghRtakumbhAbhidhAne'pi kumbho ghRtamayo na cet| jIvo varNAdimajjIvajalpane'pi na tnmyH||40|| ( dohA ) kahane se ghI kA ghar3A, ghar3A na dhImaya hoy| kahane se varNAdimaya jIvana tanmaya hoy||40|| jisaprakAra 'ghI kA ghar3A' kahe jAne para bhI ghar3A ghImaya nahIM ho jAtA; usIprakAra varNAdimAna jIva' kahe jAne para bhI jIva varNAdimaya nahIM ho jaataa| samayasAra nATaka meM isa kalaza kA bhAvAnuvAda isaprakAra kiyA gayA hai - Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 gAthA 67 "jyauM ghaTa kahiye ghIva ko ghaTa kau rUpa na ghIva / tyauM varanAdika nAma sauM jar3atA lahai na jiiv||" yadyapi 'ghI kA ghar3A' kahA jAtA hai; tathApi ghaTa ghIrUpa kabhI nahIM hotA; isIprakAra jIva varNAdivAlA kahA jAtA hai; tathApi vaha jar3a nahIM ho jaataa| __ purAne jamAne meM ghI bhI miTTI ke ghar3oM meM hI rakhA jAtA thaa| isake lie ghar3e ko vizeSa rUpa se taiyAra kiyA jAtA thaa| miTTI kA hone se vaha svayaM bahuta ghI sokha letA thaa| ata: kImatI bhI ho jAtA thaa| usameM pahale kucha dina pAnI bharA jAtA thaa| usake bAda chAcha bharI jAtI thI, jisase vaha chAcha kI cikanAI sokha le| usake bAda ghI rakhane ke kAma liyA jAtA thaa| aise ghar3e pIr3I-darapIr3I calate the aura unheM ghara meM ghI kA ghar3A ke nAma se hI abhihita kiyA jAtA thaa| ata: bahuta se loga use janma se ghI ke ghar3e ke rUpa meM hI jAnate the, ghI ke ghar3e ke nAma se hI jAnate the| yahA~ isIprakAra kA ghar3A aura use janma se hI ghI ke ghar3e ke rUpa meM jAnanevAle vyakti ko udAharaNa ke rUpa meM liyA gayA hai| ___yadi koI aisA vyakti yaha mAnale ki jise ghI kA ghar3A kahA jAtA hai, vaha ghI se hI banA hogA, ghImaya hogA; to use samajhAte haiM ki jo yaha ghI kA ghar3A hai vaha ghI se nahIM banA hai, ghImaye nahIM hai; apitu miTTI se hI banA hai, miTTImaya hI hai| ___ isIprakAra isa ajJAnI loka ko anAdikAla se eka azuddhajIva hI prasiddha hai, varNAdimaya jIva hI prasiddha hai; rAgAdimaya jIva hI prasiddha hai; vaha zuddhajIva ko jAnatA hI nahIM hai, varNAdirahita jIva ko jAnatA hI nahIM hai ; rAgAdirahita jIva ko jAnatA hI nahIM hai; ata: use samajhAte hue kahate haiM ki jo yaha varNAdimAna jIva hai, vaha varNAdimaya nahIM hai, apitu jJAnamaya hI hai; jo yaha rAgAdimAna jIva hai, vaha rAgAdimaya nahIM, jJAnamaya hI hai| Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 samayasAra anuzIlana 'jo yaha varNAdimAna jIva hai' - aisA kahakara vyavahAra kI sthApanA kI hai, vyavahAra kA jJAna karAyA hai; aura vaha varNAdimaya nahIM, jJAnamaya hai' - aisA kahakara vyavahAra kA niSedha kiyA, nizcaya kI sthApanA kI hai| ___ varNa ke sAtha lage Adi zabda se 29 bhAvoM meM varNa ko chor3akara zeSa 28 bhAva bhI le lenA cAhie aura ukta kathana varNa ke samAna hI una para bhI ghaTita karanA caahie| prazna -kisaprakAra ghaTita kareM; kucha ghaTAkara batAiye na? uttara -jo yaha rasavAlA jIva hai, vaha rasamaya nahIM, jJAnamaya hai; jo yaha rAgavAlA jIva hai, vaha rAgamaya nahIM, jJAnamaya hai; jo guNasthAnavAlA jIva hai, vaha guNasthAnamaya nahIM, jJAnamaya hai; jo jIvasthAnavAlA, jIva hai, vaha jIvasthAnamaya nahIM, jJAnamaya hai| - isIprakAra sabhI 29 bhAvoM para ghaTita karanA caahie| inake prabhedoM para bhI isIprakAra ghaTita karanA caahie| isa 67vIM gAthA meM jIvasthAna ke prabhedoM para isa bAta ko hI ghaTita kiyA gayA hai; kyoMki sUkSma, vAdara, paryAptaka, aparyAptaka bheda jIvasthAna arthAt jIvasamAsa ke hI haiN| prazna -ise caudaha jIva sthAnoM para kisaprakAra ghaTita kareM? uttara -ise 14 jIvasamAsoM yA jIvasthAnoM para isaprakAra ghaTita karanA cAhie - jo yaha vAdarekendriya paryAptaka jIva hai, vaha vAdarekendriya paryAptakamaya nahIM hai, jJAnamaya hai; jo yaha sUkSmekendriya paryAptaka jIva hai, vaha sUkSmekendriya paryAptakamaya nahIM hai, jJAnamaya hai; jo dvIndriyaparyAptaka jIva hai, vaha dvIndriya paryAptakamaya nahIM; jJAnamaya hai| isIprakAra 14 bhaMga banAne caahie| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 gAthA 67 isIprakAra guNasthAnoM para bhI ghaTita karanA caahie| jaise - jo yaha mithyAtva guNasthAnavAlA jIva hai, vaha mithyAtvaguNasthAnamaya nahIM hai, jJAnamaya hai| isaprakAra 14 bhaMga guNasthAna ke bhI bana jaaveNge| caudaha mArgaNAoM para ghaTita karane para aura bhI adhika vistAra ho jAyegA; kyoMki jaba gatimArgaNA para ghaTita kareMge to usake bhedoM para bhI ghaTita karanA hogaa| jaise - jo devajIva hai, vaha devagatimaya nahIM hai, jJAnamaya hai; yaha manuSyajIva hai, vaha manuSyagatimaya nahIM hai, jJAnamaya hai| isIprakAra anya mArgaNAoM para bhI ghaTita hogA / isIprakAra 29 boloM ke sabhI bheda-prabhedoM para ghaTita karake samajhanA caahie| una bheda-prabhedoM para vizeSarUpa se dhyAna denA cAhie ki jinameM hamAre sahaja hI ekatva ke vikalpa calate haiN| yahA~ vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki isa gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra ne vyavahAra ko aprayojanArtha kahA hai| jayacandajI chAbar3A Adi lagabhaga sabhI ne isakA artha aprayojanabhUta hI kiyA hai| svAmIjI ne isapara vistAra se prakAza DAlA hai, jo isaprakAra hai - "ghI ke ghar3e kI bhA~ti vyavahAra se samajhAyA hai, parantu yaha vyavahAra aprayojanabhUta hai| 'rAga AtmA hai' - yaha kahanA aprayojanabhUta hai, kyoMki isase koI prayojana siddha nahIM hotaa| isIprakAra guNasthAna, jIvasthAna, mArgaNAsthAna Adi meM AtmA tanmaya nahIM hai, isalie usako jIva kA kahanA aprayojanArtha hai, asatyArtha hai; kyoMki isase koI prayojana siddha nahIM hotaa| __kalazaTIkA meM 39veM kalaza meM kahA hai ki 'koI AzaMkA karatA hai ki kahane meM to aisA hI kahA jAtA hai - ekendriyajIva, dvIndriyajIva ityAdi; devajIva, manuSyajIva ityAdi; rAgIjIva, dveSIjIva ityaadi| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 460 uttara isaprakAra hai ki kahane meM to vyavahAra se aisA hI kahA jAtA hai, kintu nizcaya se aisA kahanA jhUThA hai| ___ tathA kalazaTIkA meM hI 40veM kalaza meM bhI yahI dRr3ha kiyA hai ki Agama meM guNasthAnoM kA svarUpa kahA hai, vahA~ devajIva, manuSyajIva, rAgIjIva, dveSajIva ityAdi bahuta prakAra se kahA hai, so yaha saba hI kathana vyavahAramAtra se hai, dravyasvarUpa dekhane para aisA kahanA jhUThA hai| prazna -pravacanasAra kI gAthA 189 meM aisA AtA hai ki nizcaya se AtmA zubhAzubhabhAvoM kA, puNya-pApa ke bhAvoM kA kartA aura bhoktA hai tathA pravacanasAra gAthA 8 meM aisA kahA hai ki zubha, azubha yA zuddharUpa se pariNata jIva unhIM se tanmaya hai? ina kathanoM kA kyA abhiprAya hai? uttara -bhAI! vahA~ to paryAya zubhAzubhabhAvoM se ekarUpa hai, mAtra itanA batAnA hai| isalie trikAlI dravya zubhAzubhabhAvoM meM tanmaya nahIM ho gayA hai| pravacanasAra ke usa prakaraNa meM vartamAna paryAya ke barAbara hI vastu kI sthiti siddha kI hai| yahA~ to akele trikAlI dravya kI siddhi karanA hai| trikAlI Atmadravya to zuddha vijJAnaghana bhagavAna hI hai, vaha kabhI zubhAzubhabhAvarUpa huA hI nahIM hai / samayasAra kI 6vIM gAthA meM bhI AtA hai ki jJAyakasvabhAvI bhagavAna AtmA kabhI bhI zubhAzubhabhAvarUpa nahIM huA hai, tathApi 'zubhAzubharUpa huA hai' - aisA kahanA vyavahAra hai| yadi bhagavAna AtmA zubhAzubhabhAva ke svabhAvarUpa se pariNamita ho jAya to vaha jar3a-acetana ho jAya / bhAI! bhakti va mahAvratAdi ke jo zubhabhAva haiM, ve jaDa-acetana haiM; kyoMki inameM caitanya kI kiraNa nahIM hai| vahA~ pravacanasAra meM paryAya kI apekSA se AtmA zubhAzubhabhAva se tanmaya hai - aisA kahA hai, parantu yahA~ dravya kI apekSA se kathana hai| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 362-363 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 dravya kI apekSA se AtmA zubhAzubhabhAva se tanmaya nahIM hai - aisA siddha kiyA hai| pravacanasAra kI 189vIM gAthA meM jo aisA kahA hai ki nizcaya se AtmA rAga kA kartA va bhoktA hai; vahA~ yaha abhiprAya hai ki rAga AtmA kI pariNati hai, AtmA svataH rAga kA kartA hai tathA svata: bhoktA hai| para kI pariNati ko jIva kI kahanA vyavahAranaya hai tathA jIva kI pariNati ko jIva kI kahanA nizcayanaya hai isa apekSA se AtmA rAga kA kartA hai aisA ukta kathana kA artha hai / prazna - phira jIva rAga kA kartA hai yA nahIM kyA hai ? - - gAthA 67 - donoM meM satya - uttara * apekSA se donoM hI bAteM satya haiM / pravacanasAra ke jJeyatattva prajJApana meM vastu kI paryAya siddha kI hai, jabaki yahA~ dravya siddha karanA hai / dravyadRSTi se dekhane para vastu jo jJAyakamAtra hai, usameM rAga hai hI nahIM 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 363-364 2 . vahI, pRSTha 368 pravacanasAra meM paryAya ke pariNamana kI bAta hai aura yahA~ dravyasvabhAva kI bAta hai / donoM kI apekSA judI - judI hai| pravacanasAra meM yaha batAne kA prayojana hai ki rAga paryAya meM hotA hai, vaha kahIM anyatra yA adhara meM (AkAza meM) nahIM hotA; apanI hI paryAya meM hotA hai / tathA yahA~ zuddhasvarUpa kA jJAna karAnA hai, jIva ko ajIva se bhinna batAnA hai / pravacanasAra kI gAthA 189 meM aisA AtA hai ki zuddhanaya se AtmA vikAra kA kartA svata: hai / paMcAstikAya kI gAthA 62 meM bhI kahA hai ki AtmA kI vikArI paryAya kA pariNamana apane SaTkArakoM se svata: hai tathA anya kArakoM se nirapekSa hai / arthAt jIva kI paryAya meM jo vikAra kA pariNamana hotA hai, use karma ke udaya kI apekSA nahIM Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 462 hai| parantu yahA~ apekSA bhinna hai| yahA~ to yaha kahate haiM ki paryAya meM jo vikAra hotA hai, vaha svabhAva meM nahIM hai| ata: paryAya ke vikAra aura jar3akarma - donoM ko eka mAnakara vikAra karmaprakRti ke udayapUrvaka hotA hai - aisA kahA hai| prakRti jar3a/acetana hai, isakAraNa vikAra bhI acetana hai - aisA kahA hai|" prazna -Apa vyavahAra ko aprayojanabhUta kahate haiM, yaha to ThIka nahIM hai? uttara - are bhAI! hama kahate haiM ki AcAryadeva kaha rahe haiN| AtmakhyAti meM mUla meM hI 'aprayojanArtha' zabda par3A hai| prazna - to kyA vaha sarvathA aprayojanabhUta hai? uttara -kauna kahatA hai ki sarvathA aprayojanabhUta hai| para yahA~ nizcayanaya ke viSayabhUta zuddhAtmadravya ke nirUpaNa ke prakaraNa meM aprayojanabhUta hai, abhUtArtha hai, asatyArtha hai| yahI Azaya AcArya amRtacandra. kA hai aura isIprakAra kA spaSTIkaraNa lagabhaga sabhI ne kiyA hai| svAmIjI ne bhI isIprakAra kA spaSTIkaraNa kiyA hai| prazna -naJ samAsa kA prayoga ISad artha meM bhI to hotA hai| AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM prathama adhyAya ke 14veM sUtra kI vyAkhyA meM anudarAkanyA kA udAharaNa dekara bAta spaSTa kI hai| anudarAkanyA kA artha hotA hai binA peTa kI kanyA, para binA peTa kI kanyA honA saMbhava nahIM hai / jo artha saMbhava ho, vahI karanA caahie| ataH yahA~ peTa kI sthUlatA kA abhAva hI abhISTa hai, peTa kA abhAva nhiiN| isIprakAra yahA~ bhI naJ samAsa kA prayoga hone se mUlabhUta prayojana kI siddhi karanevAlA nahIM hai - yaha artha bhI kiyA jA sakatA hai| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 373 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 uttara -hA~, kiyA jA sakatA hai; kyoMki mukhya prayojana kI siddhi karanevAlA na hone se hI yahA~ vyavahAra ko aprayojanArtha kahA hai| sAtha meM yaha bhI kahA hai ki vaha vyavahAra paraprasiddhi kA hI kAraNa hai / nimitta kA jJAna karAnevAlA hone se, saMyoga kA jJAna karAnevAlA hone se use paraprasiddhi kA kAraNa kahA hai aura asaMyogI Atmatattva ke jJAna karAne meM asamartha hone se aprayojanabhUta kahA hai| prazna - una donoM arthoM meM kauna-sA artha uttama hai? uttara -donoM hI uttama haiM; kyoMki donoM meM koI antara hI nahIM hai| donoM arthoM meM Akhira eka hI bAta to spaSTa kI hai ki saMyoga kA jJAna karAnevAlA vyavahAra, AtmA ko varNAdi aura rAgAdimAna kahanevAlA vyavahAra varNAdi aura rAgAdi se rahita asaMyogI Atmatattva kA jJAna karAne meM aprayojanabhUta hai, paratattva kI prasiddhi karanevAlA vyavahAra nijAtmatattva kI prasiddhi, anubhUti karAne meM asamartha hai; ataH aprayojanArtha hai| isaprakAra isa gAthA meM yaha batAyA ki varNAdibhAva jIva nahIM haiM aura AgAmI gAthA meM yaha spaSTa kareMge ki rAgAdibhAva bhI jIva nahIM haiN| athavA isa gAthA meM yaha batAyA ki jIvasthAna jIva nahIM hai aura AgAmI gAthA meM yaha batAyeMge ki guNasthAna bhI jIva nahIM haiN| . jainiyoM ke bhagavAna viSaya-kaSAya aura usakI poSaka sAmagrI to dete hI nahIM, ve to alaukika sukha aura zAnti bhI nahIM dete; mAtra saccI sukha-zAnti prApta karane kA upAya batA dete haiN| yaha bhI eka adbhuta bAta hai ki jainiyoM ke bhagavAna bhagavAna banane kA upAya batAte haiN| jagata meM aisA koI anya darzana ho to batAo ki jisameM bhagavAna apane anuyAyiyoM ko svayaM ke samAna hI bhagavAna banane kA mArga batAte hoN| bhagavAna meM lIna ho jAne kI bAta, unakI kRpA prApta karane kI bAta to sabhI karate haiM, para tuma svabhAva se to svayaM bhagavAna ho hI aura paryAya meM bhI bhagavAna bana sakate ho- yaha bAta mAtra jainiyoM ke bhagavAna hI kahate haiM; sAtha meM ve bhagavAna banane kI vidhi bhI batAte haiN| -AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 217 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra gAthA 68 mohaNakammassudayA du vaNiyA je ime gunntttthaannaa| te kaha havaMti jIvA je NiccamacedaNA uttaa|| 68 // ( harigIta ) mohana-karama ke udaya se guNasthAna jo jinavara kahe / ve jIva kaise ho sakeM jo nita acetana hI kahe // 68 // mohakarma ke udaya se honevAle guNasthAna sadA hI acetana haiM - aisA jinendradeva ne kahA hai; ata: ve jIva kaise ho sakate haiM? yadyapi 65, 66 evaM 67vIM gAthAoM meM yaha kahA gayA thA ki jIvasthAna jIva nahIM hai aura isa 68vIM gAthA meM yaha kahA jA rahA hai ki guNasthAna jIva nahIM haiM; tathApi AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM 65 va66vIM gAthA kI utthAnikA meM likhate haiM ki varNAdikabhAva jIva nahIM haiM aura 68vIM gAthA kI utthAnikA meM likhate haiM ki rAgAdibhAva jIva nahIM haiN| ___ AcArya amRtacandra varNa ke sAtha lage Adi zabda meM nAmakarma ke udaya se honevAle jIvasthAna, rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zarIra, saMsthAna aura saMhanana ko lete haiM aura rAgAdi meM lage hue Adi zabda meM mohakarma ke udaya meM honevAle dveSa, moha, pratyaya, karma, nokarma, varga, vargaNA, spardhaka, adhyAtmasthAna, anubhAgasthAna, yogasthAna, baMdhasthAna, udayasthAna, mArgaNAsthAna, sthitibaMdhasthAna, saMklezasthAna, vizuddhisthAna, saMyamalabdhisthAna aura guNasthAnoM ke lete haiN| ve jIvasthAna ko varNAdi ke pratinidhi aura guNasthAna ko rAgAdi ke pratinidhi ke rUpa meM grahaNa karate haiN| isaprakAra ve varNAdi va rAgAdi meM athavA jIvasthAna aura guNasthAnoM meM milAkara pUrvokta sabhI 29 bhAvoM ko samAhita kara lete haiN| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 gAthA 68 ye 29 prakAra ke bhAva nizcaya se jIva nahIM haiN| yadi inheM Agama yA paramAgama meM kahIM jIva kahA hai to vaha ghI ke ghar3e kI bhA~ti vyavahArakathana hai| yaha bAta 67vIM gAthA meM spaSTa kI gaI hai| ___ AtmakhyAti meM 68vIM gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa kiyA gayA "jisaprakAra jaupUrvaka jau hI hote haiM; usIprakAra pudgala pudgalapUrvaka hI hote haiM, acetana acetanapUrvaka hI hote haiN| - isa niyama ke anusAra mithyAdRSTi Adi guNasthAna paudgalika acetana mohakarma kI prakRti ke udayapUrvaka hone se sadA pudgala hI haiM, acetana hI haiM; cetana nahIM haiM, jIva nahIM haiN| guNasthAnoM kA nitya-acetanatva Agama se siddha hai aura ve guNasthAna bhedajJAniyoM ko caitanyasvabhAvI AtmA se sadA hI bhinna upalabdha haiM; isalie bhI unakA sadA acetanatva siddha hotA hai| isIprakAra rAga, dveSa, moha, pratyaya, karma, nokarma, varga, vargaNA, spardhaka, adhyAtmasthAna, anubhAgasthAna, yogasthAna, baMdhasthAna, udayasthAna, mArgaNAsthAna, sthitibaMdhasthAna, saMklezasthAna, vizuddhisthAna aura saMyamalabdhisthAna bhI pudgalakarmapUrvaka hote hone se, isakAraNa sadA hI acetana hone se pudgala hI haiM, jIva nhiiN| aisA svataH siddha ho gyaa| isase yaha siddha huA ki rAgAdibhAva jIva nahIM haiN|" isI bAta ko jayacaMdajI chAvar3A ne bhAvArtha meM sarala-subodha bhASA meM isaprakAra vyakta kiyA hai - "zuddhadravyArthikanaya kI dRSTi meM caitanya abheda hai aura usake pariNAma bhI svAbhAvika jJAna-darzana haiN| paranimitta se honevAle caitanya ke vikAra, yadyapi caitanya jaise dikhAI dete haiM; tathApi caitanya kI sarva avasthAoM meM vyApaka na hone se caitanya zUnya haiM, jar3a haiM aura Agama Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana meM bhI unheM acetana kahA hai| bhedajJAnI bhI unheM caitanya se bhinnarUpa anubhava karate haiM; isalie bhI ve acetana haiM, cetana nhiiN| prazna - yadi ve cetana nahIM haiM to kyA haiM - pudgala yA kucha aura ? uttara - ve pudgalakarmapUrvaka hote haiM, isalie nizcaya se pudgala hI hai; kyoMki kAraNa jaisA hI kArya hotA hai| 466 isaprakAra yaha siddha huA ki pudgalakarma ke udaya ke nimitta se honevAle caitanya ke vikAra bhI jIva nahIM, pudgala haiM / " ukta sampUrNa kathana para dhyAna dene se yaha bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki yahA~ puNya-pAparUpa sabhI zubhAzubha bhAvoM ko AtmA se bhinna acetana kahA jA rahA hai, jar3a kahA jA rahA hai, pudgala kahA jA rahA hai / are bhAI ! inase dharma kaise ho sakatA hai ? jaba vizuddhisthAna, saMyamalabdhisthAna bhI jar3a haiM; to phira kauna-sA zubhabhAva zeSa rahA, jise dharma kahA jAya ? cetana kA dharma to cetana ke Azraya se hotA hai / jaba ye cetana hI nahIM, jIva hI nahIM; to inake Azraya dharma bhI kaise ho sakatA hai ? yahA~ eka prazna upasthita ho sakatA hai ki Apa eka ora to rAgAdibhAvoM ko pudgala kI racanA kahate haiM aura dUsarI ora jIva kI vikArI paryAya batAte haiM isase bhrama utpanna hotA hai / - are bhAI ! vibhinna sthAnoM para vibhinna apekSAoM se kathana hotA hai / jabataka hama una apekSAoM ko acchI taraha nahIM samajheMge, tabataka bhramita hI hote raheMge / -- AdhyAtmika satpuruSa zrIkAnajIsvAmI ina apekSAoM ko isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ kahate haiM ki ye varNAdi sabhI bhAva pudgala ke hI haiM, inheM pudgala kI hI racanA jAno! yaha kathana kisa apekSA se kiyA hai ? Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 gAthA 68 aisA prazna hone para AcArya uttara dete haiM ki rAga kI racanA to paryAya meM apane viparIta puruSArtha se hotI hai; isalie rAga kA pariNamana svayaM jIva kA hai, usameM karma nimitta hai| karma nimitta hai avazya, kintu nimitta se rAga nahIM huA - yaha bhI eka siddhAnta hai; kintu yahA~ dUsara siddhAnta kI apekSA se kahA hai ki rAga kA kartA AtmA nahIM hai / AtmA meM akartA nAma kA eka guNa hai, isakAraNa rAga karane kA usakA svabhAva hI nahIM hai; isalie rAga kI racanA pudgala dravya se hotI hai - aisA kahA hai| pudgala kAraNa hai tathA rAga usakA kArya hai; kyoMki ve donoM abhinna haiN| yahA~ vastu ke svabhAva arthAt cidAnandasvarUpa bhagavAna AtmA kI dRSTi karAnA hai| yahA~ jIva use kahA hai ki jo akhaNDa abheda ekarUpa caitanyaghanasvarUpa hai / isa caitanyaghanasvarUpa AtmA kI dRSTi karane se hI samyagdarzana arthAt dharma kA prathama sopAna pragaTa hotA hai / aise zuddha jIva kI dRSTi karAne ke lie yahA~ raMga, rAga va bheda ke bhAvoM ko pudgala kI hI racanA hai - aisA kahA hai| ___ yahA~ to Atmadravya kA pUrNasvabhAva batAnA hai; parantu jaba paryAya kI bAta ho, taba paryAya meM jIva svayaM rAga karatA hai aura pudgala to isameM nimittamAtra hai - aisA kahane meM AtA hai| nimitta se rAga hotA hai - aisA nahIM hai| vikAra ke pariNamana meM parakAraka kI bhI apekSA nahIM hai| isaprakAra paMcAstikAya meM paryAya kI asti siddha kI hai tathA jaba rAga hotA hai, taba nimitta bhI hotA hI hai - aisA pramANajJAna karAne ke lie rAga svayaM se hotA hai - aisA nizcaya kA jJAna rakhakara 'rAga nimitta se huA hai' - aisA nimitta kA jJAna karAyA jAtA hai| nizcaya ko ur3Akara nimitta kA jJAna nahIM karAyA jaataa| bhAI! yahA~ to pramANa va vyavahAra - donoM ko gauNa kiyA hai| bhagavAna AtmA caitanyasUrya hai, 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 358 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 468 isa caitanyasUrya kA prakAza caitanyamaya hI hotA hai, isameM rAga kA andhakAra kahA~ se ho? yaha to acetana-pudgala kA hI kArya hai| prazna - rAga va dveSa ke pariNAmoM ko pudgala kA kyoM kahA? uttara -eka to ve pariNAma nikala jAte haiM aura dUsare ve jIva ke svabhAvamaya nahIM haiM, isalie unheM pudgala kA kahA hai| ekasamaya kI paryAya meM jo rAgAdi va bhedAdibhAva hote haiM; ve pudgala ke hI kArya haiM, kyoMki ve caitanyasvarUpa vastu meM nahIM haiN| vastu to trikAlI zuddha caitanyaghana saccidAnandasvarUpa bhagavAna hai| vaha vikAra va bheda kA kAraNa kaise ho sakatI hai? isakAraNa nimitta ke AdhIna hue rAga va bhedAdibhAva pudgala kI hI racanA hai - aisA jAno! aisA hI anubhava kro|" __ aba yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki jaba ye bhAva jIva nahIM haiM to jIva kyA hai, jIva kaisA hai, jIva kauna hai? - isI prazna ke uttara meM AgAmI kalaza likhA gayA hai; jo isaprakAra hai - ( anuSTubh ) anAdyanaMtamacalaM svasaMvedyamidaM sphuttm| jIvaH svayaM tu caitnymuccaishckckaayte|| 41 // (dohA) svAnubhUti meM jo pragaTa, acala anAdi annt| svayaM jIva caitanyamaya, jagamagAta atynt|| jo anAdi hai, ananta hai, acala hai, svasaMvedya hai, pragaTa hai, caitanyasvarUpa hai aura atyanta prakAzamAna hai, vahI jIva hai| 1. pravacanaratnAkara (hindI) bhAga-2, pRSTha 358-359 2. vahI, pRSTha 360 3. vahI, pRSTha 360 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469 kalaza 41 isa kalaza kA padyAnuvAda samayasAra nATaka meM isaprakAra diyA gayA hai - ( dohA ) nirAbAdha cetana alakha jAne sahaja svkiiv| acala anAdi anaMta nita pragaTa jagata meM jIva / / indriyoM se dikhAI nahIM dene vAlA yaha alakha cetana AtmA nirAbAdha hai, acala hai, anAdi hai, anaMta hai, nitya hai aura sahajabhAva se svayaM se hI jAnane yogya hai - yaha bAta jagata prasiddha hI hai| uparyukta 29 bhAvoM se rahita yaha bhagavAna AtmA anAdi hai, ananta hai, acala hai / na to kabhI isakA AraMbha huA hai aura na kabhI anta hI honevAlA hai| yaha janma-maraNa se rahita hai, kyoMki loka meM janma Adi kA aura maraNa anta kA sUcaka hai| jaba yaha AtmA anAdiananta hai to isake janma-maraNa kaise ho sakate haiM? ise kisI ne banAyA bhI nahIM hai aura na isakA koI nAza hI kara sakatA hai; kyoMki yaha anAdi-ananta-acala tattva hai| ___ apane svabhAva meM aTalarUpa se sthita hone se yaha acala hai| kisI bhI sthiti meM yaha apane jJAnAnandasvabhAva se calAyamAna nahIM hotaa| ataH apane meM pUrNa surakSita hai| ise apanI surakSA ke lie kisI para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| isakA nirmANakartA, vinAzakartA aura rakSaNakartA koI nahIM hai; kyoMki yaha svayaM anAdi-ananta aura acalatattva hai| yaha jJAnadarzanasvabhAvI hone se caitanya hai; apane caitanyasvabhAva se sadA pragaTa hai aura yaha svayaM jagamagAtI huI jalahalajyoti hai, prakAzamAna jyoti hai| yaha koI chupA huA padArtha nahIM hai, apitu yaha prakAzamAna jalahalajyoti, sUrya ke samAna svayaM prakAzita ho rahI hai aura jagata ko prakAzita karane meM bhI pUrNa samartha hai| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana aisA yaha jJAna - darzanasvabhAvI anAdi - ananta acala Atmatattva svasaMvedya hai, svAnubhUti se jAnA jA sakatA hai| 'nahIM jAnA jA sakatA' / aisA bhI nahIM hai aura varNAdi va rAgAdi se jAnA jAve aisA bhI nahIM hai, vrata - zIla- saMyama se jAnA jAve aisA bhI nahIM hai / yaha - -- ekamAtra svAnubhUti se hI jAnA jA sakatA hai| kahA bhI hai ki " AtmAnubhUti se prApta tattva maiM jJAnAnaMdasvabhAvI 470 aisA yaha bhagavAna AtmA maiM hI hU~ / isameM hI apanApana samyagdarzana hai, ise hI nijarUpa meM jAnanA samyagjJAna hai aura isameM hI jamanA - ramanA samyakcAritra hai / yahI dharma hai, mukti kA mArga hai, sanmArga hai, sukhI hone kA upAya hai / aba AgAmI kalaza meM yaha spaSTa karate haiM ki jIva kA lakSaNa cetanatva hI kyoM hai / ( zArdUlavikrIDita ) varNAdyaiH sahitastathA virahito dvedhAstyajIvo yato / nAmUrtattvamupAsya pazyati jagajjIvasya tattvaM tataH // ityAlocya vivecakaiH samucitaM nAvyApyativyApi vA / vyaktaM vyaMjita jIvatattvamacalaM caitanyamAlaMbyatAm // 42 // ( savaiyA ikatIsA ) mUrtika amUrtika ajIva dravya do prakAra, isalie amUrtika lakSaNa na bana sake / socakara vicArakara bhalIbhAMti jJAniyoM ne, kahA vaha nirdoSa lakSaNa jo bana sake // ativyApti avyApti doSoM se virahita, caitanyamaya upayoga lakSaNa hai jIva kA / ataH avalamba lo avilamba isakA hI, kyoMki yaha bhAva hI hai jIvana isa jIva kA // 42 // Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 kalaza 42 isaprakAra varNAdi sahita mUrtika aura varNAdi rahita amUrtika ajIva do prakAra kA hai| isalie amUrtatva ke AdhAra para arthAt amUrtatva ko jIva kA lakSaNa mAnakara jIva ke svarUpa ko yathArtha nahIM jAnA jA sktaa| ataH vastusvarUpa ke vivecaka bhedajJAniyoM ne acchI taraha parIkSA karake, avyApti aura ativyApti doSoM se rahita jIva kA lakSaNa cetanatva ko kahA hai| vaha cetanatva lakSaNa svayaM pragaTa hai aura jIva ke yathArtha svarUpa ko pragaTa karane meM pUrNa samartha hai / ata: he jagata ke jIvo! isa acala eka caitanyalakSaNa kA hI avalambana karo / upayoga lakSaNa ko AtmA kA nirdoSa lakSaNa siddha karane vAle isa chanda kA bhAvAnuvAda kavivara banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra karate haiM * - ( savaiyA ikatIsA ) rUpa- rasavaMta mUratIka eka pudagala, rUpa binu auru yauM ajIva darva dudhA hai| cAri haiM amUratIka jIva bhI amUratIka, yAhI taiM amUratIka - vastu dhyAna mudhA hai / aura sauM na kabahUM pragaTa Apa ApuhI sauM, aisau thira cetana - subhAu suddha sudhA hai / cetana ko anubhau arAdheM jaga teI jIva, jinhakauM akhaMDa rasa cAkhive kI chudhA hai // 11 // rUparasavAlA pudgala ekamAtra hI mUrtika hai aura zeSa sabhI pA~ca dravya arUpI amUrtika haiM / isaprakAra ajIva dravya mUrtika aura amUrtika ke bheda se do prakAra kA hai| ajIva dravyoM meM bhI pudgala ko chor3akara cAra dravya amUrtika haiM aura jIva bhI amUrtika hai| isakAraNa amUrtika padArtha dhyAna ke dhyeya nahIM bana sakate / apane meM sthira cetanasvabhAvarUpI amRta apane Apa se hI pragaTa hai / ataH jinakoM AtmA ke akhaNDa atIndriya rasa cakhane kI bhUkha ho; ve cetana AtmA kA anubhava kareM, AtmA kI ArAdhanA kareM / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 472 yadyapi bhagavAna AtmA amUrtika mahApadArtha hai, tathApi amUrtatva ko bhagavAna AtmA kI pahicAna kA cinha nahIM mAnA jA sakatA hai, use AtmA kA lakSaNa nahIM banAyA jA sakatA hai; kyoMki lakSaNa vaha hotA hai, jisameM avyApta, ativyApta aura asaMbhava doSa na ho| jisa lakSaNa kI upasthiti lakSya meM saMbhava hI na ho, usa lakSaNa ko asaMbhava doSa se yukta lakSaNa kahate haiM athavA asaMbhava doSa se yukta lakSaNAbhAsa kahate haiN| jo lakSaNa pUre lakSya meM vyApta na ho, use avyApta lakSaNAbhAsa kahate haiM aura jo lakSaNa alakSya meM bhI pAyA jAya, use ativyApta lakSaNAbhAsa kahate haiM / sahI lakSaNa to vahI hotA hai, jo pUre lakSya meM prApta ho aura alakSya meM prApta na ho tathA lakSya meM jisakI upasthiti asaMbhava na ho| ukta kasauTI ke AdhAra para aba amUrtatva lakSaNa kI nirdoSatA para vicAra karate haiN| dravya chaha prakAra ke hote haiM - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / inameM jIva ko chor3akara zeSa pA~ca dravya ajIvadravya kahe jAte haiM / ina chahoM dravyoM meM akelA eka pudgala hI mUrtika hai, zeSa pA~ca dravya amUrtika haiM / yadi jIva kA lakSaNa amUrtika mAnA jAya to asaMbhava doSa to nahIM hogA; kyoMki jIva amUrtika hai; kintu avyApta aura ativyApta doSa avazya hoNge| yaha amUrtatva lakSaNa jIva ke alAvA AkAza, kAla, dharma aura adharma - ina cAra ajIva dravyoM meM bhI pAyA jAtA hai| ata: alakSya meM calA jAne se yaha ativyApta doSa se dUSita hai| __ jIva do prakAra ke haiM - saMsArI aura mukt| yaha amUrtatva lakSaNa siddhoM meM to pAyA jAtA hai; kyoMki be kisI bhI naya se mUrtika nahIM haiM; parantu saMsArI jIva yadyapi nizcaya se amUrtika haiM, tathApi vyavahAranaya se jinAgama meM unheM mUrtika bhI kahA gayA hai; ata: yaha Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 kalaza 42 lakSaNa avyApta doSa se dUSita hai; kyoMki yaha lakSaNa saMsArI jIvoM meM vyApta nahIM rhaa| isaprakAra yaha amUrtatva lakSaNa jIva kA nirdoSa lakSaNa nahIM bana sakatA hai; parantu jJAnadarzanamaya caitanya-upayoga hI jIva kA aisA lakSaNa hai jo saMsArI aura mukta sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai aura jIva ke atirikta kisI bhI ajIva dravya meM nahIM pAyA jAtA; ata: na isameM avyApta doSa hai aura na ativyApta tathA asaMbhava doSa to hai hI nhiiN| ata: yaha lakSaNa sarvathA nirdoSa lakSaNa hai| ___ ata: yadi hameM nija bhagavAna AtmA ko jAnanA hai, pahicAnanA hai, pAnA hai, apanAnA hai; to isa eka caitanya lakSaNa kA hI avalambana karanA hogaa| vizeSa jAnane kI bAta yaha hai ki yahA~ varNAdi meM sabhI 29 prakAra ke bhAva A jAte haiM / ata: na kevala rUpa, rasa Adi hI mUrtika haiM; apitu rAga-dveSa Adi vikArI bhAva bhI mUrtika hI haiN| adhika kyA kaheM; kyoMki 29 bhAvoM meM saMyamalabdhisthAna jaise bhAva bhI Ate haiM, jinheM yahA~ paudgalika kahakara mUrtika kahA gayA hai| ata: ye sabhI bhAva jIva ke lakSaNa nahIM bana sakate, jIva kI pahicAna ke cinha nahIM bana skte| jIva kI pahicAna kA asalI cinha to upayoga hI hai, jJAnadarzanamaya upayoga hI hai| ata: AcAryadeva Adeza dete haiM, upadeza dete haiM, Agraha karate haiM, anurodha karate haiM ki he jagata ke jIvo! tuma eka isa caitanya lakSaNa kA hI avalambana lo, Azraya karo; kyoMki isa caitanya lakSaNa se hI bhagavAna AtmA kI pahicAna hogii| yaha caitanya lakSaNa svayaM pragaTa hai aura trikAlIdhruva bhagavAna AtmA ko pragaTa karane meM pUrNa samartha hai tathA acala hai; isakAraNa kabhI calAyamAna nahIM hotaa| adhika kyA kaheM - yaha caitanyalakSaNa jIva kA jIvana hI hai| ata: isa lakSaNa ke AdhAra para hI AtmA kI pahicAna Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana ho sakatI hai, sAdhanA aura ArAdhanA ho sakatI hai; kyoMki AtmA to svalakSaNa se svayaM pragaTa hI hai / aba AcAryadeva AgAmI kalaza meM Azcarya vyakta karate hue kahate haiM ki jaba bAta itanI spaSTa hai arthAt jIva svalakSaNa se pragaTa hI hai to phira ajJAniyoM kI samajha meM kyoM nahIM AtA ? ( vasaMtatilakA ) jIvAdajIvamiti lakSaNato vibhinnaM, jJAnIjano'nubhavati svayamullasaMtam / ajJAnino niravadhi pravijRmbhito'yaM, 474 mohastu tatkathamaho bata nAnaTIti // 43 // ( harigIta ) nija lakSaNoM kI bhinnatA se jIva aura ajIva ko / jaba svayaM se hI jJAnijana bhina-bhinna hI haiM jAnate // jaga meM par3e ajJAniyoM kA amaryAdita moha yaha / are taba bhI nAcatA kyoM kheda hai Azcarya hai // 43 // AcAryadeva kheda aura Azcarya vyakta karate hue kaha rahe haiM ki jaba jIva aura ajIva apane sunizcita lakSaNoM se svayaM hI ullasita hote hue bhinna-bhinna prakAzamAna haiM aura jJAnIjana unheM bhinna-bhinna jAnate haiM, pahicAnate haiM, anubhava karate haiM; taba bhI ajJAniyoM meM para meM ekatva kA anAdi - amaryAdita yaha vyAmoha na jAne kyoM vyApatA hai, yaha moha na jAne kyoM nAcatA hai ? yaha bahuta hI Azcarya aura kheda kI bAta hai / yaha to ajJAna kI hI mahimA hai, para meM ekatva ke moha kI hI mahimA hai, mithyAtva kI hI mahimA hai ki itanI sthUla bAta bhI ajJAnI kI samajha meM nahIM aatii| - isa kalaza kA bhAvAnuvAda kavivara banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM isaprakAra kiyA gayA hai - - Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 kalaza 43-44 ( savaiyA teIsA ) cetana jIva ajIva acetana, lacchana-bheda ubhai pada nyAre / samyakdRSTi-udota vicacchana, bhinna lakhai lakhimaiM niravAre / je jagamAMhi anAdi akhaMDita, moha mahAmada ke mtvaare| te jar3a cetana eka kahaiM, tinhakI phiri Teka Tarai nahi ttaare|| jIva cetana hai aura ajIva acetana hai - isaprakAra donoM meM lakSaNa bheda hone se donoM nyAre-nyAre haiM / samyagdRSTi vicakSaNa puruSa haiM; ataH ve inheM bhinna-bhinna jAnakara svayaM ko para se judA kara lete haiN| kintu jo loga isa jagata meM anAdikAlIna akhaNDita mithyAtva ke mada se pAgala jaise ho rahe haiM, ve jar3a aura cetana ko eka kahate haiM, eka mAnate haiM; unakI Teka TAle nahIM ttltii| tAtparya yaha hai ki ve para meM ekatvabuddhi ko chor3a hI nahIM paate| ___ isa kalaza meM Azcarya aura kheda vyakta karane ke uparAnta agale kalaza kI bhUmikA bAMdhate hue AcArya gadya meM likhate haiM ki yadi moha nAcatA hai to nAce, isase hameM kyA prayojana hai; kyoMki yaha sampUrNa nRtya Akhira hai to pudgala kA hii| yaha nAcanevAlA moha bhI to pudgala hI hai| ( vasaMtatilakA) asminnanAdini mahatyavivekanATye, varNAdimAnnaTati pudgala eva naanyH| rAgAdi pudgalavikAraviruddhazuddhacaitanyadhAtumayamUrtirayaM ca jIvaH / / 44 // ( harigIta ) are kAla anAdi se aviveka ke isa nRtya meM / basa eka pudgala nAcatA cetana nahIM isa kRtya meN| yaha jIva to pudgalamayI rAgAdi se bhI bhinna hai| Anandamaya cidbhAva to dRga-jJAnamaya caitanya hai // 44 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 samayasAra anuzIlana isa anAdikAlIna mahA-aviveka ke nATaka meM varNAdimAna pudgala hI nAcatA hai, anya koI nahIM; kyoMki yaha jIva to rAgAdika pudgala vikAroM se vilakSaNa zuddha caitanyadhAtumaya mUrti hai| isa kalaza kA bhAvAnuvAda kavivara banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM isaprakAra kiyA hai - ( savaiyA teIsA ) yA ghaTa maiM bhramarUpa anAdi, visAla mahA aviveka akhaarau| tAmahi aura svarUpa na dIsata, puggala nRtya karai ati bhaarau|| pherata bhekha dikhAvata kautuka, sauMji liyeM varanAdi psaarau| moha sauM bhinna judau jar3a sauM, cinamUrati nATaka dekhnhaarau| isa hRdayarUpI loka meM anAdikAla se bhramarUpa aviveka kI eka vizAla nATyazAlA hai| usa nATyazAlA meM AtmA kA zuddhasvarUpa to dikhAI nahIM detA; ekamAtra pudagala hI bar3A bhArI nRtya kara rahA hai| vaha aneka bheSa badalatA hai, aneka prakAra ke kautuka dikhAtA hai / yaha saba pudagala ke varNAdi guNoM kA hI vistAra hai| tAtparya yaha hai ki jo bhI hameM ina carmacakSuoM se dikhAI de rahA hai, vaha saba pudgala kA hI vistAra hai, kArya hai, pariNamana hai, khela hai| __ pudgalAdi jar3a padArthoM aura moha-rAga-dveSa Adi bhAvoM se bhinna cinmUrti bhagavAna AtmA to ukta nATaka kA darzakamAtra hai, dekhane-jAnane vAlA hI hai, karane-dharane vAlA nhiiN| _43veM kalaza meM kahA thA ki ajJAnI moha meM nAcatA hai, athavA moha nAcatA hai aura isa kalaza meM kaha rahe haiM ki pudgala nAcatA hai aura caitanya mUrti AtmA arthAt jJAnI to usa nRtya ko mAtra dekhate-jAnate hI hai| varNAdika se lekara guNasthAnaparyanta 29 prakAra ke jo paudgalika bhAva haiM; unheM jIva mAnanA hI moha meM nAcanA hai| dRSTi kA viSayabhUta Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 kalaza 44 evaM dhyAna kA dhyeya bhagavAna AtmA to zuddha caitanyamAtra hai, eka hai, abheda hai; ina 29 prakAra ke bhAvarUpa vaha nahIM hai| ye 29 prakAra ke bhAva to pudgala hI haiM, inameM to eka pudgala hI nAcatA hai; jIva nhiiN| ajJAnI yaha nahIM samajhatA; ata: inameM apanApana sthApita karatA hai| usakA yaha apanApana sthApita karanA hI moha meM nAcanA hai| yadyapi ina 29 prakAra ke bhAvarUpa honA pudgala kA hI pariNamana hai ; tathApi ajJAnI ise apanA pariNamana mAnatA hai; ata: usakI citta kI bhUmi meM inake prati apanatva kA vyAmoha nAcatA hai| ____ ata: AcAryadeva kahate haiM ki yadi ajJAnI kA vyAmoha nAcatA hai to nAce, hama kyA kareM? hama to apane meM jAte haiN| are bhAI! yaha to pudgala kA nRtya hai, ajJAna kA nRtya hai; isameM merA kucha bhI nahIM hai; kyoMki maiM to jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva hU~ aura merA pariNamana to jJAnadarzana-upayogamaya hai; iMna 29 bhAvoM rUpa nahIM hai| ___ maiM ina 29 prakAra ke bhAvoM se pakar3ane meM AnevAlA nahIM hU~, pahicAnane meM AnevAlA nahIM hU~; maiM to apane caitanyalakSaNa se hI lakSita honevAlA padArtha huuN| maiM apane caitanya lakSaNa se hI pahicAnA jAU~gA aura merA caitanya kA pariNamana hI pahicAnane kA kArya kregaa| na to maiM rAgAdibhAvoM se pahicAnA jAU~gA aura na rAgAdibhAva pahicAnane kA kAma hI kareMge; kyoMki ye mere haiM hI nahIM, ye mujhameM haiM hI nahIM; ye to mujhase bhinna padArtha haiM, pudgala haiM, acetana haiM, jar3a haiM / paNDita jayacandajI chAbar3A isa bAta ko bhAvArtha meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "rAgAdi cidvikAra ko dekhakara aisA bhrama nahIM karanA ki ye bhI caitanya hI haiM; kyoMki yadi ye caitanya kI sarva avasthAoM meM vyApta hoM to caitanya ke khlaayeN| rAgAdi vikAra sarva avasthAoM meM vyApta nahIM hote, mokSa avasthA meM unakA abhAva hai aura unakA anubhava bhI Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana AkulatAmaya duHkharUpa hai / isalie ve cetana nahIM, jar3a haiN| caitanya kA anubhava nirAkula hai, vahI jIva kA svabhAva hai aisA jAnanA / " rAgAdibhAva caitanya se bhinna haiM; kyoMki ve caitanya kI sarva avasthAoM meM vyApta nahIM hote / ata: unake mAdhyama se bhagavAna AtmA ko kaise jAnA jA sakatA hai ? are bhAI ! unase to bhinnatA karanI hai| jinase bhinnatA karanI hai, unase hI AtmA ko pahicAnane kI bAta karanA kahA~ kI samajhadArI haiM ? unase to bhedajJAna kI bhAvanA ko nacAnA hai; kyoMki isa bhedajJAna kI bhAvanA ko anavarata rUpa se nacAne se hI Age kA mArga nikalatA hai; bhedajJAna kI tIvra bhAvanA meM se hI abheda AtmA ke anubhava kA mArga prazasta hotA hai | - 478 ata: AgAmI kalaza meM AcAryadeva kahate haiM ki isataraha bhedajJAna kI bhAvanA ko dhArAvAhI rUpa se nacAte - nacAte jIva aura ajIva kA prakaTa vighaTana huA nahIM ki bhagavAna AtmA anubhava meM prakAzita ho uThA, anubhava meM pratiSThita ho gayA / ( mandAkrAntA ) itthaM jJAnakrakacakalanApATanaM nATayitvA, jIvAjIvau sphuTabighaTanaM naiva yAvatprayAtaH / vizvaM vyApya prasabhavikasadvyaktacinmAtrazaktyA, jJAtRdravyaM svayamatirasAttAvaduccaizcakAze // 45 // ( harigIta ) jaba isataraha dhArApravAhI jJAna kA ArA claa| taba jIva aura ajIva meM ativikaTa vighaTana ho calA // aba jabatalaka hoM bhinna jIva ajIva usake pUrva hI / yaha jJAna kA ghanapiNDa nija jJAyaka prakAzita ho uThA // 45 // isaprakAra jJAnarUpI karavata (ArA) ke nirantara calAye jAne para jabataka jIva aura ajIva donoM hI prakaTarUpa se alaga-alaga nahIM Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 kalaza 45 ho pAye ki yaha jJAyakabhAvarUpa bhagavAna AtmA atyanta vikasita apanI caitanyazakti se vizvavyApI hotA huA ativega se apane Apa hI prakaTa prakAzita ho utthaa| isa kalaza ke Azaya ko spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - "isa kalaza kA Azaya do prakAra kA hai - (1) uparyukta jJAna kA abhyAsa karate-karate jahA~ jIva aura ajIva - donoM spaSTa bhinna samajha meM Aye ki tatkAla hI AtmA kA nirvikalpa anubhava huA, samyagdarzana huaa| - eka Azaya to isaprakAra hai| (2) dUsarA Azaya isaprakAra hai ki jIva-ajIva kA anAdikAlIna saMyoga pUrNata: alaga-alaga hone se pUrva arthAt jIva kA mokSa hone ke pUrva, bhedajJAna ke bhAte-bhAte amukadazA hone para nirvikalpa dhArA jagI, jisameM kevala AtmA kA anubhava rahA aura vaha zreNI atyanta vega se Age bar3hate-bar3hate kevalajJAna pragaTa huA aura phira aghAtikarmoM kA nAza hone para jIvadravya ajIva se pUrNataH bhinna huaa| jIva aura ajIva ke bhinna hone kI yahI rIti hai|" jJAyakabhAva prakAzita ho uThA kA eka to yaha artha hai ki AtmajJAna ho gayA, AtmAnubhUti ho gaI, samyagdarzana aura samyagjJAna ho gayA tathA dUsarA artha yaha hai ki kevalajJAna ho gyaa| pahale artha meM mithyAjJAna ke abhAva kI bAta hai aura dUsare artha meM alpajJAna ke abhAva kI bAta hai; pahale artha meM samyagjJAnI hone kI bAta hai aura dUsare artha meM kevalajJAnI hone kI bAta hai| ___ pahale artha meM yaha spaSTa hotA hai ki jJAyakabhAva hamAre jJAna kA jJeya bana gayA aura dUsare artha meM yaha spaSTa hai ki sarvajJasvabhAvI jJAyakabhAva kA sarvajJasvabhAva paryAya meM pragaTa ho gayA, sarvajJatA pragaTa ho gii| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 samayasAra anuzIlana donoM arthoM meM se jo bhI artha kiyA jAyagA, chanda meM samAgata sampUrNa vizeSaNoM ko usI artha ke anurUpa samAyojita kiyA jAyagA / pahale artha meM darzanamoha ke nAza ke lie karaNalabdhi meM honevAle tIna karaNoM kI bAta hai aura dUsare artha meM cAritramoha ke nAza ke lie kSapaka zreNI meM honevAle tIna karaNoM kI bAta hai| pahale artha meM darzanamoha ke abhAvapUrvaka mokSamArga AraMbha karane kI bAta hai aura dUsare artha meM cAritramoha ke nAzapUrvaka pUrNata: nirmoha hone kI bAta hai, mokSamArga kI pUrNatA prApta karane kI bAta hai / pahale artha meM mokSamahala kI prathama sIr3hI para kadama rakhane kI bAta hai aura dUsare artha meM mokSamahala meM praveza karane kI bAta hai / kavivara banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isa kalaza kA bhAvAnuvAda karate samaya donoM hI arthoM ko sameTa lete haiM / unakA vaha bhAvAnuvAda isaprakAra hai - ( savaiyA ikatIsA ) jaisaiM karavata eka kATha bIca khaMDa karai, jaisaiM rAjahaMsa niravArai dUdha jala kauM / taisaiM bhedagyAna nija bhedaka-sakati setI, bhinna-bhinna karai cidAnaMda pudagala kauM / avadhi kauM dhAvai manaparyo kI avasthA pAvai, umagi kaiM Avai paramAvadhi ke thala kauM / yAhI bhAMti pUrana sarUpa ko udota dherai, karai pratibiMbita padAratha sakala kauM // 14 // jisaprakAra karavata (ArA) eka kASTha meM do khaNDa kara detA hai aura jisaprakAra rAjahaMsa dUdha aura pAnI ko alaga-alaga kara detA hai; usIprakAra AtmA bhedavijJAna kI bhedaka zakti se cidAnanda AtmA aura pudgala ko alaga-alaga kara detA hai, alaga-alaga jAna letA hai / pudgala se bhinna AtmA ko jAnakara usameM hI apanApana kara, usameM hI Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 kalaza 45 jamakara, ramakara samyagjJAnI hokara avadhijJAna prApta kara letA hai, manaH paryAyajJAna ko pA letA hai aura umaMga ke sAtha paramAvadhi kI bhUmi ko prApta kara letA hai| isIprakAra vastuoM ko pUrNa rUpa se jAnate hue kevalajJAna ko prAptakara sampUrNa padArthoM ko svayaM meM prativimbita kara letA hai| astu jo bhI ho . . . donoM hI arthoM meM bhedajJAna kI anavarata prabala bhAvanA ke vega kI bAta hai| ata: pratyeka AtmA ko ekakSetrAvagAhI jIva aura ajIva ke bIca jJAnarUpI karavata ko, Are ko prabala vega se nirantara calAnA cAhie, bhedajJAna kI bhAvanA anavarata bhAnA caahie| bhedajJAna kI bhAvanA AraMbha se aMtataka bhAne yogya hai| isIlie to kahA hai - ( anuSTabh ) bhaavyebhedvijnyaanmidmcchinndhaaryaa| tAvadyAvatparAcyutvA jJAnaM jJAne pratiSThate // (dohA) bhedajJAna bhAvo bhavika nita hI avirala dhaar| jJAna jJAna meM hI jameM parabhAvoM se pAra / / bhedajJAna kI bhAvanA akhaNDa-pravAha se tabataka nirantara bhAnI cAhie ki jabataka jJAna parabhAvoM se chUTakara jJAna (AtmA) meM hI pratiSThita na ho jaave| banArasIdAsa ne isa chanda kA bhAvAnuvAda isaprakAra kiyA hai - "bhedagyAna tabalauM bhalau jaba lauM mukati na hoi| __paramajyoti paragaTa jahAM tahAM na vikalapa koi||2 bhedavijJAna tabataka ThIka hai ki jabataka mukti kI prApti nahIM ho jaatii| jaba paramajyoti pUrNataH pragaTa ho gaI, taba to phira kisI bhI prakAra ke vikalpa zeSa nahIM rhte| 1. samayasAra kalaza - 130 2. samayasAra nATaka, saMvara dvAra, chandaH- 7 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana ukta chanda meM bhedajJAna kI upayogitA jabataka mukti prApta na ho, tabataka batAI gaI hai / tAtparya yaha hai ki jJAnI - ajJAnI sabhI ko bhedajJAna kI bhAvanA bhAnI cAhie / mithyAtva kI bhUmikA meM darzanamoha ke abhAva ke lie aura samyagdarzana hone ke bAda cAritramoha ke abhAva ke lie yaha bhAvanA bhAI jAnI caahie| paramajyoti pragaTa ho jAne para, kevalajJAna ho jAne para to koI vikalpa zeSa rahatA hI nahIM hai / ataH vahA~ isa bhedajJAna kI bhAvanA kI AvazyakatA bhI nahIM rahatI hai; vikalpAtmaka bhAvanA kI AvazyakatA nahIM rahatI hai, kyoMki vahA~ to bhedajJAna kA phala sampUrNataH pragaTa ho gayA hai| isaprakAra isa jIvAjIvAdhikAra kA samApana karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM ki isaprakAra jIva aura ajIva alaga-alaga hokara raMgabhUmi meM se bAhara nikala gaye / 482 AcArya amRtacandra ke samApana vAkya kA bhAva spaSTa karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - 44 jIvAjIvAdhikAra meM pahale raMgabhUmisthala kahakara, usake bAda TIkAkAra AcArya ne aisA kahA ki nRtya ke akhAr3e meM jIva- ajIva donoM eka hokara praveza karate haiM aura donoM ne ekatva kA svAMga racA hai / vahA~ bhedajJAnI samyagdRSTi puruSa ne donoM ko pRthak jAnA; isalie svAMga pUrA huA aura donoM alaga-alaga hokara akhAr3e se bAhara nikala gaye / - isaprakAra alaMkArapUrvaka varNana kiyA / " veza badalane kI saphalatA tabhI taka hai; jabataka kI koI vAstavikatA na jAna le / veza badalakara kAma karanevAle tabhI taka apanA kAma saphalatApUrvaka karate rahate haiM; jabataka ki ve pahicAne nahIM jAte / pahicAne jAne para ve apanI bhalAI bhAga jAne meM hI samajhate haiN| loka kI isa sthiti ko nATaka meM bhI svIkAra kiyA jAtA hai / abhinetA to vahI catura hai, jisake vAstavika rUpa ko loga jAna hI Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 na pAveM / paricita loga bhI tabhI jAna sakeM ki jaba unheM batAyA jAya ki amuka vyakti kA abhinaya amuka vyakti kara rahA thA / nATakIya rUpa meM yahA~ ghaTAyA isI bAta ko alaMkArika bhASA meM I gayA hai / jIvAjIvAdhikAra ke AraMbha meM jIva aura ajIva ne eka hokara praveza kiyA thA, ekatva kA svAMga racA thA, veza banAyA thA; kintu jaba ve bhedajJAnI samyagdRSTi puruSa dvArA pahicAna lie gaye to donoM alagaalaga hokara bhAga gaye, raMgamaMca para se cale gaye / isaprakAra yaha jIvAjIvAdhikAra samApta hotA hai / isake samApana para paNDita jayacandajI chAbar3A ne eka chanda likhA hai, jo isaprakAra hai ( savaiyA teIsA ) mile jIva- ajIva anAdi saMyoga milai lakhi mUDha na Atama pAvaiM / samyak bhedavijJAna bhaye budha bhinna gahe nijabhAva sudAvaiM // zrIgurU ke upadeza sunai ru bhale dina pAya ajJAna gamAvaiM / te jagamAhiM mahanta kahAya basaiM ziva jAya sukhI nita thAvaiM // jIva aura ajIva ko anAdikAla se hI eka kSetrAvagAharUpa se hue dekhakara ajJAnI jIva apane AtmA ko pahicAna nahIM pAte haiM / kintu ve hI ajJAnI jIva jaba zrIgurU kA upadeza zravaNa kara, acche dina A jAne para arthAt kAlalabdhi A jAne para apane ajJAna ko miTAkara bhedavijJAna hone para apane AtmA ko prApta kara lete haiM to jJAnI ho jAteM haiM / aise hI jIva jagata meM mahAna kahalAte haiM aura yathAsamaya mokSa ko prApta kara sadA ke lie sukhI ho jAte haiM / - isaprakAra hama dekhate haiM ki isa jIvAjIvAdhikAra meM para se ekatva aura mamatva kA niSedha kara apane trikAlIdhruva bhagavAna AtmA meM ekatva-mamatva sthApita karane kI preraNA dI gaI hai; kyoMki nija bhagavAna AtmA meM ekatva-mamatva kA nAma hI samyagdarzana hai, samyagjJAna hai aura samyak cAritra hai, saccA mukti kA mArga hai / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra padyAnuvAda raMgabhUmi evaM jIva-ajIva adhikAra dhruva acala anupama siddha kI kara vaMdanA maiM sv-prhit| yaha samayaprAbhRta kaha rahA zrutakevalI dvArA kthit||1|| sadjJAnadarzanacarita pariNata jIva hI haiM svasamaya / jo karma pudgala ke pradezoM meM raheM ve parasamaya / / 2 / / ekatvanizcayagata samaya sarvatra sundara loka meN| visaMvAda hai para baMdha kI yaha kathA hI ekatva meM // 3 // sabakI sunI anubhUta paricita bhoga baMdhana kI kthaa| para se pRthak ekatva kI upalabdhi kevala sulabha naa||4|| nija vibhava se ekatva hI dikhalA rahA karanA manana / para nahIM karanA chalagrahaNa yadi ho kahIM kucha skhln||5|| na apramatta hai na pramatta hai basa eka jJAyakabhAva hai| isa bhA~ti kahate zuddha para jo jJAta vaha to vahI hai||6|| dRga jJAna cArita jIva ke haiM - yaha kahA vyavahAra se| nA jJAna darzana caraNa jJAyaka zuddha hai paramArtha se // 7 // anArya bhASA ke binA samajhA sake na anArya ko| basa tyoMhi samajhA sake nA vyavahAra bina paramArtha ko||8|| zrutajJAna se jo jAnate haiM zuddha kevala aatmaa| zrutakevalI unako kaheM RSigaNa prakAzaka loka ke // 9 // jo sarvazruta ko jAnate unako kaheM shrutkevlii| saba jJAna hI hai AtamA basa isalie zrutakevalI // 10 // zuddhanaya bhUtArtha hai abhUtArtha hai vyavahAranaya / bhUtArtha kI hI zaraNa gaha yaha AtamA samyak lahe / / 11 / / paramabhAva ko jo prApta haiM ve zuddhanaya jJAtavya haiN| jo raheM aparamabhAva meM vyavahAra se upadiSTa haiM / / 12 / / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 gAthA padyAnuvAda cidacidAsrava pApa-puNya ziva baMdha saMvara nirjraa| tattvArtha ye bhUtArtha se jAne hue samyaktva haiM / / 13 / / abaddhapuTTha ananya niyata avizeSa jAne Atma ko| saMyoga virahita bhI kahe jo zuddhanaya usako kheN||14|| abaddhapuTTha ananya aru avizeSa jAne Atma ko| apadeza evaM zAnta vaha sampUrNa jinazAsana lahe / / 15 / / cAritra darzana jJAna ko saba sAdhujana seveM sadA / ye tIna hI haiM AtamA basa kahe nizcayanaya sdaa||16|| 'yaha nRpati hai' - yaha jAnakara athArthijana zraddhA kreN| anucaraNa usakA hI kareM ati prIti se sevA kreN||17|| yadi mokSa kI hai kAmanA to jIvanRpa ko jaanie| ati prIti se anucaraNa karie prIti se phicaanie||18|| maiM karma hU~ nokarma hU~ yA haiM hamAre ye sbhii| yaha mAnyatA jabataka rahe ajJAni haiM tabataka sbhii||19|| sacitta aura acitta evaM mizra saba para dravya ye| haiM mere ye maiM inakA hU~ ye maiM hU~ yA maiM hU~ ve hii||20|| hama the sabhI ke yA hamAre the sabhI gata kAla meN| hama hoMyage unake hamAre ve anAgata kAla meM // 21 / / aisI asaMbhava kalpanAe~ mUDhajana nita hI kreN| bhUtArtha jAnanahAra jana aise vikalpa nahIM kareM / / 22 / / ajJAna-mohita-matI bahuvidha bhAva se saMyukta jiy| abaddha evaM baddha pudgala dravya ko apanA kaheM / / 23 / / sarvajJa ne dekhA sadA upayoga lakSaNa jIva yaha / pudgalamayI ho kisataraha kisataraha tU apanA kahe ? // 24 / / jIvamaya pudgala tathA pudgalamayI ho jIva jaba / ye mere pudgala dravya haiM - yaha kahA jA sakatA hai taba / / 25 / / yadi deha nA ho jIva to tIrthaMkaroM kA stavana / saba asat hogA isalie basa deha hI hai aatmaa||26|| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 samayasAra anuzIlana 'deha-cetana eka haiM' - yaha vacana hai vyavahAra kaa| 'ye eka ho sakate nahIM' - yaha kathana hai paramArtha kaa||27|| isa AtamA se bhinna pudgala racita tana kA stvn| kara mAnanA ki ho gayA hai kevalI kA stavana / / 28 / / paramArtha se satyArtha nA vaha kevalI kA stvn| kevali-guNoM kA stavana hI kevalI kA stavana / / 29 / / varNana nahIM hai nagarapati kA nagara-varNana jistrh| kevalI-vaMdana nahIM hai deha vaMdana usataraha // 30 // jo indriyoM ko jIta jAne jJAnamaya nija aatmaa| ve haiM jitendriya jina kaheM paramArtha sAdhaka aatmaa||31|| moha ko jo jIta jAne jJAnamaya nija aatmaa| jitamoha jina unako kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa||32|| saba moha kSaya ho jAya jaba jitamoha samyakramaNa kaa| taba kSINamohI jina kaheM paramArtha jJAyaka aatmaa||33|| parabhAva ko para jAnakara parityAga unakA jaba kre| taba tyAga ho basa isalie hI jJAna pratyAkhyAna hai||34|| jisataraha koI puruSa para ko jAnakara para prityje| basa usataraha para jAnakara parabhAva jJAnI parityaje // 35 // mohAdi mere kucha nahIM maiM eka hU~ upayogamaya / hai moha-nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya // 36 / / dharmAdika mere kucha nahIM maiM eka hU~ upyogmy| hai dharma-nirmamatA yahI ve kaheM jo jAne samaya // 37 / / maiM eka darzana-jJAnamaya nita zuddha hU~ rUpI nhiiN| ye anya saba paradravya kiMcit mAtra bhI mere nhiiN||38|| parAtmavAdI mUDhajana nija AtamA jAne nhiiN| adhyavasAna ko Atama kaheM yA karma ko Atama kheN||39|| adhyavasAnagata jo tIvratA yA maMdatA vaha jIva hai| para anya koI yaha kahe nokarma hI basa jIva hai / / 40 / / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 . gAthA padyAnuvAda manda athavA tIvratama jo karma kA anubhAga hai| vaha jIva hai yA karma kA jo udaya hai vaha jIva hai||41|| drava karma kA ara jIva kA sammilana hI basa jIva hai| athavA kahe koi karama kA saMyoga hI basa jIva hai||42|| basa isataraha durbuddhijana paravastu ko Atama kheN| paramArthavAdI ve nahIM paramArthavAdI yaha kheN||43|| ye bhAva saba pudgala darava pariNAma se niSpanna haiN| yaha kahA hai jinadeva ne 'ye jIva haiM' - kaise kheN||44|| aSTavidha saba karma pudgalamaya kahe jinadeva ne| saba karma kA pariNAma duHkhamaya yaha kahA jinadeva ne||45|| ye bhAva saba haiM jIva ke jo yaha kahA jinadeva ne| vyavahAranaya kA pakSa yaha prastuta kiyA jinadeva ne // 46 // senA sahita narapatI nikale nRpa calA jyoM jana kheN| yaha kathana hai vyavahAra kA para nRpati unameM eka hai||47|| basa usataraha hI sUtra meM vyavahAra se ina sabhI ko| jIva kahate kintu inameM jIva to basa eka hai|||48|| caitanya guNamaya AtamA avyakta arasa arUpa hai| jAno aliMgagrahaNa ise yaha anirdiSTa azabda hai||49|| zudha jIva ke rasa gaMdha nA ara varNa nA sparza naa| yaha deha nA jar3arUpa nA saMsthAna nA saMhanana naa||50|| nA rAga hai nA dveSa hai nA moha hai isa jIva ke| pratyaya nahIM hai karma nA nokarma nA isa jIva ke // 51 / / nA varga hai nA vargaNA ara koI spardhaka nhiiN| ara nahIM haiM anubhAga ke adhyAtma ke sthAna bhii||52|| yoga ke sthAna nahiM ara baMdha ke sthAna naa| udaya ke sthAna nahiM ara mArgaNA sthAna naa||53|| thiti baMdha ke sthAna nahiM saMkleza ke sthAna naa| saMyamalabdhi ke sthAna nA suvizuddhi ke sthAna naa||54|| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraanuzIlana 488 jIva ke sthAna nahiM guNathAna ke sthAna naa| kyoMki ye saba bhAva pudgala dravya ke pariNAma haiN|55|| varNAdi ko vyavahAra se hI kahA jAtA jIva ke / paramArtha se ye bhAva bhI hote nahIM haiM jIva ke // 56 / / dUdha-pAnI kI taraha sambandha inakA jaannaa| upayogamaya isa jIva ke paramArtha se ye haiM nhiiN||57|| pathika luTate dekhakara patha luTa rahA jaga-jana kheN| para patha to luTatA hai nahIM basa pathika hI luTate rheN|58|| usa hI taraha raMga dekhakara jar3akarma ara nokarma kaa| jinavara kaheM vyavahAra se yaha varNa hai isa jIva kaa||59|| isa hI taraha rasa gaMdha tana saMsthAna Adika jIva ke| vyavahAra se haiM - kaheM ve jo jAnate paramArtha ko||60|| jo jIva haiM saMsAra meM varNAdi unake hI kheN| jo mukta haiM saMsAra se varNAdi unake haiM nhiiN||61|| varNAdimaya hI jIva haiM tuma yadI mAno istrh| taba jIva aura ajIva meM antara karoge kistrh?||62|| mAno unheM varNAdimaya jo jIva haiM saMsAra meN| taba jIva saMsArI sabhI varNAdimaya ho jaayeNge||63|| yadi lakSaNoM kI ekatA se jIva hoM pudgala sbhii| basa isataraha to siddha hoMge siddha bhI pudglmyii||64|| ekendriyAdika prakRti haiM jo nAma nAmaka karma kii| paryAptaketara Adi evaM sUkSma-vAdara Adi saba // 65 / / inakI apekSA kahe jAte jIva ke sthAna jo| kaise kaheM - 've jIva haiM' - jaba prakRtiyA~ pudglmyii||66|| paryAptaketara Adi evaM sUkSma vAdara Adi saba / jar3a deha kI hai jIva saMjJA sUtra meM vyavahAra se // 67 / / mohana-karama ke udaya se guNathAna jo jinavara khe| ve jIva kaise ho sakeM jo nita acetana hI kheN||68|| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kalaza padyAnuvAda raMgabhUmi evaM jIva-ajIva adhikAra (dohA) nija anubhUti se pragaTa, citsvabhAva cidruup| sakalajJeya jJAyaka namauM, samayasAra sadrUpa // 1 // (soraThA) dekhe para se bhinna, agaNita guNamaya aatmaa| anekAntamayamUrti, sadA prakAzita hI rahe / / 2 / (rolA) yadyapi maiM to zuddhamAtra caitanyamUrti huuN| phira bhI pariNati malina huI hai mohodaya se| paramavizuddhi ko pAve vaha pariNati merii| samayasAra kI AtmakhyAti nAmaka vyAkhyA se // 3 // ubhayanayoM meM jo virodha hai usake nAzaka / syAdvAdamaya jinavacanoM meM jo ramate haiN| moha vamana kara anaya-akhaNDita prmjyotimy| svayaM zIghra hI samayasAra meM ve ramate haiM / / 4 / / jyoM durbala ko lAThI hai hastAvalamba tyoN| upayogI vyavahAra sabhI ko aparamapada meN| para upayogI nahIM raMca bhI una logoM ko| jo ramate haiM parama-artha cinmaya cidghana meN||5|| (harigIta) niyata hai jo svayaM ke ekatva meM naya zuddha se| vaha jJAna kA ghanapiNDa pUraNa pRthak hai paradravya se| navatattva kI saMtati taja basa eka yaha apnaaiye| isa AtamA kA darza darzana AtamA hI caahie||6|| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 samayasAra anuzIlana (dohA) zuddhanayAzrita AtamA, pragaTe jyotisvruup| navatattvoM meM vyApta para, taje na ekasvarUpa / / 7 / / (rolA) zuddha kanaka jyoM chupA huA hai bAnabheda meN| navatattvoM meM chupI huI tyoM Atmajyoti hai| ekarUpa udyotamAna para se vivikta vh| are bhavyajana ! pada-pada para tuma usako jaanoN||8|| nikSepoM ke cakra vilaya naya nahIM jnmte| ara pramANa ke bhAva asta ho jAte bhaaii|| adhika kaheM kyA dvaitabhAva bhI bhAsita nA ho| zuddha AtamA kA anubhava hone para bhAI / / 9 / / (harigIta) parabhAva se jo bhinna hai ara Adi-anta vimukta hai| saMkalpa aura vikalpa ke jaMjAla se bhI mukta hai|| jo eka hai paripUrNa hai - aise nijAtmasvabhAva ko| karake prakAzita pragaTa hotA hai yahA~ yaha zuddhanaya / / 10 / / pAveM na jisameM pratiSThA basa tairate haiM bAhya meN| ye baddhaspRSTAdi saba jisake na antarabhAva meN| jo hai prakAzita caturdika usa eka AtmasvabhAva kaa| he jagatajana! tuma nitya hI nirmoha ho anubhava kro||11|| (rolA) apane bala se moha nAzakara bhUta bhvissyt| vartamAna ke karmabaMdha se bhinna lakhe budha / / to nija anubhavagamya AtamA sadA viraajit| virahita karmakalaMkapaMka se deva zAzvata // 12 // Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 kalaza padyAnuvAda zuddhanayAtama Atama kI anubhUti kahI jo| vaha hI hai jJAnAnubhUti tuma yahI jaankr| Atama meM Atama ko nizcala thApita krke| sarva ora se eka jJAnaghana Atama nirkho||13|| khArepana se bharI huI jyoM namaka DalI hai| jJAnabhAva se bharA huA tyoM nija Atama hai| antara-bAhara pragaTa tejamaya sahaja anaakul| jo akhaNDa cinmaya cidghana vaha hameM prApta ho||14|| (harigIta ) hai kAmanA yadi siddhi kI nA citta ko bhrmaaiye| yaha jJAna kA ghanapiNDa cinmaya AtamA apnaaiye| basa sAdhya-sAdhaka bhAva se isa eka ko hI dhyaaiye| ara Apa bhI paryAya meM paramAtamA bana jAiye // 15 / / mecaka kahA hai AtamA dRga jJAna ara AcaraNa se| yaha eka nija paramAtamA basa hai amecaka svayaM se| paramANa se mecaka-amecaka eka hI kSaNa meM ahaa| yaha alaukika marmabhedI vAkya jinavara ne khaa||16|| AtamA hai eka yadyapi kintu nayavyavahAra se| trairUpatA dhAraNa kare sadjJAnadarzanacaraNa se / / basa isalie mecaka kahA hai AtamA jinamArga meN| ara ise jAne bina jagatajana nA lageM sanmArga meN||17|| AtamA mecaka kahA hai yadyapi vyavahAra se / kintu vaha mecaka nahIM hai amecaka paramArtha se|| hai pragaTa jJAyaka jyotimaya vaha eka hai bhUtArtha se| hai zuddha ekAkAra para se bhinna hai paramArtha se / / 18 / / mecaka amecaka AtamA ke cintavana se lAbha kyaa| basa karo aba to ina vikalpoM se tumheM hai sAdhya kyaa| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra anuzIlana 492 ho sAdhyasiddhi eka basa sadjJAnadarzanacaraNa se| patha anya koI hai nahIM jisase bace saMsaraNa se||19|| trairUpatA ko prApta hai para nA taje ekatva ko| yaha zuddha nirmala Atmajyoti prApta hai jo svayaM ko| anubhava kareM hama satata hIcaitanyamaya usa jyoti kaa| kyoMki usake binA jaga meM sAdhya kI ho siddhi naa||20|| (rolA) jaise bhI ho svata: anya ke upadezoM se| bhedajJAnamUlaka avicala anubhUti huI ho| jJeyoM ke agaNita pratibimboM se ve jnyaanii| are nirantara darpaNavat rahate avikaarii||21|| (harigIta) Ajanma ke isa moha ko he jagatajana tuma chor3a do| ara rasikajana ko joruce usa jJAna ke rasa kockho| tAdAtmya para ke sAtha jinakA kabhI bhI hotA nhiiN| ara svayaM kA hI svayaM se anyatva bhI hotA nhiiN||22|| nijatattva kA kautUhalI ara par3ausI bana deha kaa| he Atman ! jaise bane anubhava karo nijatattva kaa| jababhinnapara se suzobhita lakha svayaMko taba zIghra hii| tuma chor3a doge deha se ekatva ke isa moha ko||23|| lokamAnasa rUpa se raviteja apane teja se| jo hareM nirmala kareM dazadiza kAntimaya tanateja se|| jo divyadhvani se bhavyajana ke kAna meM amRta bhreN| una sahasa aTha lakSaNa sahita jina-sUri ko vaMdana kreN||24|| prAkAra se kavalita kiyA jisa nagarane AkAza ko| ara gola gaharI khAI se hai pI liyA pAtAla ko|| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 kalaza padyAnuvAda saba bhUmitala ko grasa liyA upavanoM ke saundarya se| adbhut anUpama alaga hI hai vaha nagara saMsAra se||25|| gaMbhIra sAgara ke samAna mahAna mAnasa maMga haiN| nitya nirmala nirvikArI suvyavasthita aMga haiN| sahaja hI adbhut anUpama apUrava lAvaNya hai| kSobha virahita ara acala jayavaMta jinavara aMga hai||26|| isa AtamA ara deha kA ekatva basa vyavahAra se| yaha zarIrAzrita stavana bhI isalie vyavahAra se|| paramArtha se stavana hai cidbhAva kA hI anubhvn| paramArtha se to bhinna hI haiM deha ara caitanyaghana // 27 // isa AtamA ara deha ke ekatva ko naya yukti se| nirmUla hI jaba kara diyA tattvajJa munivaradeva ne| yadibhAvanA hai bhavya to phira kyoM nahIM sadbodha ho| bhAvollasita AtmArthiyoM ko niyama se sadbodha ho||28|| parabhAva ke parityAga kI dRSTi purAnI na pdd'e| ara jabatalaka he Atman vRtti na ho atiblvtii|| vyatirikta jo parabhAva se vaha AtamAatizIghra hii| anubhUti meM utarA are caitanyamaya vaha svayaM hI // 29 // saba ora se caitanyamaya nijabhAva se bharapUra huuN| maiM svayaM hI isa loka meM nijabhAva kA anubhava kruuN|| yaha moha merA kucha nahIM caitanya kA ghanapiNDa huuN| hU~ zuddha cidghana mahAnidhi maiM svayaM eka akhaNDa huuN||30|| basa isataraha saba anyabhAvoM se huI jaba bhinntaa| taba svayaM ko upayoga ne svayameva hI dhAraNa kiyaa| prakaTita huA paramArthaara dRgajJAnavRta pariNata huaa| taba AtamA ke bAga meM Atama ramaNa karane lgaa||31|| sukha zAntarasa se labAlaba yaha jJAnasAgara aatmaa| vibharama kI cAdara haTA sarvAMga paragaTa aatmaa| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 samayasAra anuzIlana he bhavyajana ! isa loka ke saba ekasAtha nhaaiye| ara ise hI apanAiye isameM magana ho jAiye / / 32 / / (savaiyA ikatIsA) jIva aura ajIva ke viveka se hai puSTa jo, aisI dRSTi dvArA isa nATaka ko dekhtaa| anya jo sabhAsada haiM unheM bhI dikhAtA aura, duSTa aSTa karmoM ke baMdhana ko todd'taa|| jAne lokAloka ko pai nija meM magana rahe, vikasita zuddha nitya nija avloktaa| aiso jJAnavIra dhIra maMga bhare mana meM, svayaM hI udAtta aura anAkula suzobhatA / / 33 / / (harigIta) he bhavyajana! kyA lAbha hai isa vyartha ke bakavAda se| aba toruko nija ko lakhoadhyAtmake abhyAsa se| yadi anavarata chahamAsa ho nija AtamA kI saadhnaa| to AtamA kI prApti ho sandeha isameM raMca naa||34|| caitanyazakti se rahita parabhAva saba parihAra kr| caitanyazakti se sahita nijabhAva nita avagAha kr|| hai zreSThatama jo vizva meM sundara sahaja shuddhaatmaa| aba usI kA anubhava karo tuma svayaM he bhvyaatmaa||35|| (dohA) cit zakti sarvasva jina kevala ve haiM jiiv| unheM chor3akara aura saba pudgalamayI ajIva // 36 / / varNAdika rAgAdi saba haiM Atama se bhinna / antardRSTi dekhiye dikhe eka caitanya // 37 / / jisa vastu se jo bane, vaha ho vahI na any| svarNamyAna to svarNa hai, asi hai usase anya / / 38 / / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 kalaza padyAnuvAda varNAdika jo bhAva haiM, ve saba pudgala jny| eka zuddha vijJAnaghana Atama inase bhinna / / 39 / / kahane se ghI kA ghar3A, ghar3A na ghImaya hoy| kahane se varNAdimaya jIva na tanmaya hoya // 40 // svAnubhUti meM jo pragaTa, acala anAdi ananta / svayaM jIva caitanyamaya, jagamagAta atyanta // 41 // (savaiyA ikatIsA) mUrtika amUrtika ajIva dravya do prakAra, isalie amUrtika lakSaNa na bana sake / socakara vicArakara bhalIbhAMti jJAniyoM ne, kahA vaha nirdoSa lakSaNa jo bana ske| ativyApti avyApti doSoM se virahita, caitanyamaya upayoga lakSaNa hai jIva kaa| ataH avalamba lo avilamba isakA hI, kyoMki yaha bhAva hI hai jIvana isa jIva kaa||42|| (harigIta ) nija lakSaNoM kI bhinnatA se jIva aura ajIva ko| jaba svayaM se hI jJAnijana bhinna-bhinna hI haiM jaante|| jaga meM par3e ajJAniyoM kA amaryAdita moha yh| are taba bhI nAcatA kyoM kheda hai Azcarya hai / / 43 / / are kAla anAdi se aviveka ke isa nRtya meN| basa eka pudgala nAcatA cetana nahIM isa kRtya meN| yaha jIva to pudgalamayI rAgAdi se bhI bhinna hai| Anandamaya cidbhAva to dRgajJAnamaya caitanya hai||44|| jaba isataraha dhArApravAhI jJAna kA ArA claa| taba jIva aura ajIva meM ativikaTa vighttnhoclaa| aba jabatalaka hoM bhinna jIva-ajIva usake pUrva hii| yaha jJAna kA ghanapiNDa nija jJAyaka prakAzita ho utthaa||45|| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0 0 0 0 15.00 0 0 0 0 0 0 0 0 lekhaka ke mahattvapUrNa prakAzana 01. paNDita ToDaramala vyaktitva aura kartattva 20.00 02. samayasAra anuzIlana bhAga - 1 (gAthA 1 se 68 taka) 20.00 03. samayasAra anuzIlana bhAga - 2 (gAthA 69 se 163 taka) 20.00 04. samayasAra anuzIlana bhAga - 3 (gAthA 164 se 256 taka) 20.00 05. samayasAra anuzIlana bhAga - 4 (gAthA 257 se 371 taka) 20.00 06. samayasAra anuzIlana bhAga - 5 (gAthA 372 se 415 taka) 25.00 07. paramabhAvaprakAzaka nayacakra 20.00 08. bikhare motI 16.0 09. satya kI khoja 10. AtmA hI hai zaraNa 11. cintana kI gaharAIyA~ 20.00 12. sUkti sudhA 18.00 13. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 15.00 14. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 12.00 15. dharma ke dazalakSaNa 16.00 16. dRSTi kA viSaya 10.00 17. kramabaddhaparyAya 8.00 18. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 8.00 19. gAgara meM sAgara 7.00 20. Apa kucha bhI kaho 6.00 6.00 22. AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama 23. yugapuruSa kAnajIsvAmI 24. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 5.00 25. maiM kauna haiM ? 4.00 26. nimittopAdAna 3.50 27. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 3.00 28. maiM svayaM bhagavAna hU~ 29. rIti-nIti 3.00 30. zAkAhAra 2.50 31. tIrthakara bhagavAna mahAvIra 2.50 32. caitanya camatkAra, 33. gommeTazvara bAhubalI, 34. vItasagI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra, 35. bAraha bhAvanA, 36. kundakunda zataka, 37. zuddhAtma zataka, 38. samayasAra padyAnuvAda, 39. yogasAra padyAnuvAda 40. anekAnta aura syAdvAda, 41. zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara, 42. sAra samayasAra, 43. bAlabodha pAThamAlA bhAga -2, 44. bAlabodha pAThamAlA bhAga - 3, 45. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga - 1,46. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 2,47. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga - 3,48. tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1-, 49. tattvajJAna pAThamAlA bhAga - 2,50. golI kA jabAba gAlI se bhI nahIM, 51. samayasAra kalaza padyAnuvAda, 52. aSTapAhur3a padyAnuvAda 53. bindu meM sindhu| 0 0 0 0 0 0 0 0