Book Title: Naychakko
Author(s): Mailldhaval, Kailashchandra Shastri
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001623/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAilladhavala-viracita Nayacakko [nayacakra] sampAdana-anuvAda siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI Education International For Private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nayacakko (nayacakra) jainadharma ko sampUrNa rUpa se samajhane ke lie naya evaM pramANa kA jJAna honA anivArya hai| ye donoM hI vastu-svarUpa kA nizcaya karAne ke lie mukhya sAdhana haiN| anekAnta kA mUla hI naya hai| AcArya kundakunda, AcArya samantabhadra ke atirikta anya prAcIna AcAryoM ne bhI prAkRta bhASA meM naya viSaya ko lekara grantha-racanAe~ kI haiM- isakA saMketa 'Nayacakko' ( nayacakra) meM milatA hai| prastuta grantha 'Nayacakko' AcArya mAilladhavala kI eka zreSTha evaM ati mahattvapUrNa racanA hai| yaha kRti yadyapi AcArya devasena ke nayacakra se bhI prabhAvita hai, phira bhI yaha eka prAmANika tathA vizada racanA hone ke kAraNa isakI apanI upayogitA hai| isakA adhyayana kara lene para sampUrNa naya kA viSaya spaSTa ho jAtA hai| nayacakra kI carcA meM dravya aura paryAya ke atirikta Agama-adhyAtma kI kathana-paddhati meM bheda hone ke kAraNa unake bheda-prabhedoM kA jJAna karAyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki dravyasvabhAvaprakAzaka ko jina bAraha adhikAroM meM vibhakta kiyA gayA hai, unameM se naya eka hai| ataH prastuta grantha meM dravya, guNa tathA paryAya ko samajhAne ke lie vistAra se nayoM kA varNana kiyA gayA hai jo atyanta mahattvapUrNa hai| jainadarzana meM varNita vastu-svarUpa ko samajhane ke lie yaha eka anivArya grantha hai / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtidevI jaina granthamAlA : prAkRta granthAMka-12 zrImAilladhavala-viracita Nayacakko [ nayacakra] sampAdana-anuvAda siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI GO SEALLRODU CODAli bhAratIya jJAnapITha dvitIya saMskaraNa, 1666 - mUlya 100.00 rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha (sthApanA : phAlguna kRSNa 6 vIra ni. saM. 2470; vikrama saM. 2000, 18 pharavarI 1644) sva0 puNyazlokA mAtA mUrtidevI kI pavitra smRti meM sva0 sAhU zAntiprasAda jaina dvArA saMsthApita evaM unakI dharmapatnI sva0 zrImatI ramA jaina dvArA saMpoSita mUrtidevI jaina granthamAlA isa granthamAlA ke antargata prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi vividha-viSayaka jaina-sAhitya kA anusandhAnapUrNa sampAdana tathA unakA mUla aura yathAsambhava anuvAda Adi ke sAtha prakAzana ho rahA hai| jaina-bhaNDAroM kI sUciyA~, zilAlekha-saMgraha, kalA evaM sthApatya para viziSTa vidvAnoM ke adhyayana-grantha aura lokahitakArI jaina-sAhitya grantha bhI isI granthamAlA meM prakAzita ho rahe haiN| granthamAlA sampAdaka : (prathama saMskaraNa) pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya prakAzaka bhAratIya jJAnapITha 18, iMsTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110003 mudraka : nAgarI priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-110032 (c) bhAratIya jJAnapITha dvArA sarvAdhikAra surakSita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Moortidevi Jain Granthamala : Prakrit Series No. 12 NAYACAKKO [NAYACAKRA] of SRI MAILLA-DHAVALA Edited and translated by Siddhantacharya Pt. Kailash Chandra Shastri 26 BHARATIYA JNANPITH Second Edition, 1999 Price Rs. 100.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHARATIYA JNANPITH (Founded on Phalguna Krishna 9; Vira N. Sam. 2470; Vikrama Sam. 2000; 18th Feb. 1944) MOORTIDEVI JAINA GRANTHAMALA FOUNDED BY Late Sahu Shanti Prasad Jain In Memory of his late Mother Smt. Moortidevi and promoted by his benevolent wife late Smt. Rama Jain In this Granthamala critically edited Jain agamic, philosophical, puranic, literary, historical and other original texts in Prakrit, Sanskrit, Apabhramsha, Hindi, Kannada, Tamil etc., are being published in original form with their translations in modern languages. Also being published are catalogues of Jain bhandaras, inscriptions, studies on art and architecture by competent scholars and also popular Jain literature. General Editors : (First Edition) Prof. Mahendra Kumar Jain, Nayayacharya Published by Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi-110 003 Printed at : Nagri Printers, Naveen Shahdara, Delhi-110 032 (c) All Rights Reserved by Bharatiya Jnanpith. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GENERAL EDITORIAL Reality is a multifaced complexity, viewed in itself and with reference to time and place. Human understanding has its limitations, and its comprehension pertains only to its point of view. And human speech is not capable of putting in words, at a stretch, all that the mind might have grasped. These concepts lie at the basis of certain Jaina doctrines in the field of Pramana-Sastra or Nyaya-Sastra, namely, Anekanta-vada, Naya-vada and Syadvada. These are no more weapons of disputants but are really effective instruments of valid knowledge and its exposition within the abilities of a man. Reality is endowed with a substratum which not only persists through time and space, but is also invested with modes which appear and disappear under varying conditions. Such a reality can be understood properly and thoroughly from different points of view ( Naya ). Apart from the metaphysical importance of the Anekanta-vada, it has a psychological effect that one is made to realize that other man's point of view deserves consideration as much as one's own. In short, it breeds a tolerant outlook in a co-operative effort in securing more knowledge. Naturally the Jaina philosophers, though often misunderstood, have taken great pains to explain these instruments of knowledge. They have used them for the study of both of the fundamental principles, namely, Jiva and Ajiva and even for reconciling apparent conflicts in view-points. Substance (Dravya ) is endowed with quality (Guna) and modes (Paryaya ), and is subjected to origination ( Utpada ), destruction (Vyaya) and permanence ( Dhrauvya ). Such a substance can be understood only by adopting various points of view and described in statements of relative validity. Eminent authors like Samantabhadra, Siddhasena, Akalanka, Haribhadra, Vidyananda, Hemacandra and others have contributed richly to the study of Anekanta-vada, etc. in the light of contemporary thought patterns propounded in different religions and philosophical schools. Most of their works are in Sanskrit and very few of them (like the Syadvada-manjari ) have been presented in authentic translations into English. Many expositions of their contents are available in Hindi today. According to the Tattvartha-Sutra, Pramana and Naya are the means of knowledge; and on this Sutra commentators have elaborated their theories in the light of their inherited information and contemporary controversies. Quotations in earlier works point to the existence of ancient literature on these topics; and even a text "Nayacakra", by name, appears to have existed (from the references to it by Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAYACAKRA Akalanka, Vadiraja and Vidyananda ), though it is difficult to say anything about its contents. There was a Nayacakra of Mallavadi, but what has come down to us is a learned commentary of Simhasuri-gaai Ksamasramana on the basis of which Muni Sri Jambuvijayaji has reconstructed the basic text with remarkable perseverance and ingenuity. The first volume is already published from Bhavanagar (Sri Jaina Atmananda Sabha, Bhavnagar 1966. As to earlier editions see G. O. S., No. 116, only Four Aras, Baroda 1952, ed. by Muni Chaturavijaya and Pt. L. B. Gandhi; also Sri Vijayalabdhisuri's ed., Chani; Pt. I, 1948; Pt. II, 1951; Pt. III, 1956 and Pt. IV, 1960). The title of the work is Dvadasaranayacakra and deals with twelve-fold Naya, six referring to Dravyarthika and six to Paryayarthika. This is a novel approach, rather unique in Jaina literature. Some indication of it, as Pt. Kailashchandra has suggested, is seen in one of the verses (No. 118 ) of the Svayambhu-Stotra of Samantabhadra. Mallavadi is assigned to c. the first half of the sixth century of the Vikrama Era; according to some, he is to be assigned to the fifth century of the Vikrama Era. Any way he should be later than Siddhasena Divakara. It is not unlikely that Akalanka and others were aware of this Nayacakra. Among the later works dealing with Nayas, the following deserve special attention; and a good deal of information about them is presented and discussed by Pt. Kailashchandraji in his Hindi Introduction. 1) The Nayacakra of Devasena in 87 gathas. If he is identical with the author of the Darsanasara composed in A. D. 933 at Dhara, this Naya cakra is to be assigned to the middle of the tenth century. 2 ) Devasena has composed the Alapapaddhati in Sanskrit on his own Nayacakra to supplement the latter with the discussion about Dravya, Guna and Paryaya. The above two works together have something unique in their contents and exposition, especially in the sub-divisions of Naya. The Dravyanuyoga-tarkana has many common passages with the Alapapaddhati. 3) Then there is the Dravya-svabhava-prakasaka Nayacakra. Unlike the Nayacakra of Devasena, it is not confined only to the discussion of Naya, but includes as well topics covered in the Alapapaddhati. That is why the simple title Nayacakra is qualified by Dravya-svabhava-prakasaka. The name of the author is Mailla-dhavala (-deva ). He is not known to us from any other source, nor has any other work of his come down to us so far. In the concluding gathas, which are not well preserved and are open to different interpretations, salutation is offered to Devasena who is called Guru. He could not have been the direct pupil of Devasena, the author of Darsanasara. It is not unlikely that he feels like calling Devasena his Guru, because the latter's Nayacakra has been his main source and guide in composing his own work; it has come down to him like a boat to take him through the stream of Nayas. He has incorporated almost all the gathas from it (nearly 78 out of 87). It seems that Mailla-dhavala first composed this work in Dohas (possibly in Apabhramsa ) but one Subhankara laughed at it saying that Doha was not suitable and that it should be put in Gathas. So he complied with his request and here is his composition. Or it may be that he had Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GENERAL EDITORIAL an earlier work in Dohas before him, and he put it into Gathas as the editor wants to suggest. As to the age of Mailla-dhavala, he is definitely later than Devasena (c. 933 A. D. ). Pt. Kailashchandraji has shown how his work contains quotations from the Dravya-sangraha and from the Ekatva-saptati of Padmanandi ( c. 1136 A. D. ) and how he is quoted by Asadhara ( known dates, A. D. 1228-43). So Mailla-dhavala may be tentatively put between c. 1136 and 1243 A. D. Mailla-dhavala has enriched the Nayacakra by adding topics from the works of Kundakunda : that is how and why he qualifies his Nayacakra with the phrase Dravya-svabhava-prakasaka. Mailla-dhavala has divided his work, consisting of 425 (in the earlier edition, 423 ) Gathas, into twelve chapters which deal respectively with Guna, Paryaya, Dravya, Five Astikayas, Seven Tattvas, Nine Padarthas, Pramana, Naya, Niksepa, Samyag darsana, Samyag-jnana Samyak-caritra. These topics clearly indicate that the author has begun with Nyaya topics but has veritably covered almost every aspect of Jainism incorporating the material from Kundakunda's works. Even in choosing Prakrit ( Sauraseni ) for his composition he is following in the footsteps of great Acaryas like Kundakunda, Nemicandra and Devasena. His outlook is comprehensive; and he has made his exposition authoritative hy quoting from standard authors of yore. 4-5 ) There are available two other Nayacakra texts in Sanskrit. The first is an admixture of verse and prose. The second is also in Sanskrit verses, composed more or less following ! avirodhena ) the Gathas [ of Devasena ). But this is not just a Sanskrit rendering but contains useful matter from the Samayasara ( of Kundakunda and Amstacandra's exposition of the same ). The author of both these works is Bhattaraka Devasena. The second Nayacakra is composed by him for enlightening one Vyoma-pandita and is qualified by adjective Sruta-bhavana-dipa. No definite date can be assigned to him. It is quite likely that this Bhattaraka Devasena, who also expounds the topics of the Samayasara, etc. in his work, imitated Mailla-dhavala in qualifying his work as Sruta-bhavana-dipa. Though these texts were published many years back (in the Manikchandra D. J. Granthamala, 16, Bombay 1920 ), sufficient attention was not given to their study and translation. So the authorities of the Bharatiya Jnanapitha felt that a good edition of them ( based on some fresh material) with exhaustive translation and exposition in Hindi was an urgent need. These texts are difficult in some contexts and baffle one's understanding. Pt. Kailashchandra Shastri is known for his traditional scholarship and balanced outlook. He is one of those few scholars who are at home both in Siddhanta as well as Nyaya. He is gifted with lucidity of exposition in a catching style howsoever obstruse the subject might be. It is extremely good of him that he edited these works along with his studied exposition of their contents for the Murtidevi Granthamala. His introduction puts together useful information about the authors and gives an outline of the contents. His foot-notes have a special value, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 because they give parallel passages from other works. Besides the Dravya-svabhavaprakasaka, the Alapa-paddhati and Naya-vivarana (extracted from the Tattvarthasloka-varttika of Vidyananda) are also added along with Hindi translation, in this edition. All this material has enriched this volume as a source book on Nayas, etc. We are very thankful to Pt. Kailashchandraji for his learned labours on this work. NAYACAKRA Words are inadequate to express our sense of gratitude to Shri Sahu Shantiprasadaji and Shrimati Ramaji Jain for their patronage extended to such publications. Indologists have unreserved praise for their generosity in bringing out many a publication in Sanskrit, Prakrit, Kannada and Tamil, and thus enhancing the prestige of ancient Indian literature. Our thanks are due to Shri L. C. Jain'who is helping us in various ways in the publication of the Murtidevi Granthamala. Manasa Gangotri Mysore 1-9-71 H. L. Jain A. N. Upadhye Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda (prathama saMskaraNa, 1671 se) dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, devasena ke nayacakra aura AlApapaddhati ke sAtha 'nayacakrAdisaMgraha' ke nAma se Aja se AdhI zatAbdI pahale seTha mANikacandra granthamAlA, bambaI se prakAzita huA thaa| kucha varSa pUrva jaba samAja meM nayoM kI carcA ne jora pakar3A to merA vicAra use hindI meM anUdita karane kA huA, kyoMki nayoM ke sambandha meM svatantra rUpa se likhita ye hI tIna racanAe~ merI dRSTi meM thiiN| taba maiMne unakI hastalikhita pratiyoM kI khoja kii| hastalikhita pratiyoM ke lie jayapura (rAjasthAna) ke zAstrabhaNDAra jaise samartha zAstra bhaNDAra di. jaina paramparA meM virala haiN| sva. paM. cainasukhadAsajI kI preraNA se zrI di. jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI ke mantrI sva. seTha rAmacandra khindUkA Adi sajjanoM kA dhyAna rAjasthAna ke jaina- bhaNDAroM kI surakSA kI ora gayA aura DaoN. kastUracandra kAsalIvAla ne samasta bhaNDAroM kI sUcI- nirmANa ke sAtha hI hastalikhita pratiyoM ke saMrakSaNa, Akalana aura saMgraha kA kArya kara ddaalaa| san 63 meM khAniyA meM carcA kA Ayojana huaa| usameM maiM bhI gayA thA / usI samaya mahAvIra bhavana meM nayacakra kI pratiyoM kI khoja kii| devasena ke nayacakra kI to koI prati nahIM milI, kintu mAilladhavala ke dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra kI 'nayacakra' ke nAma se aneka pratiyA~ prApta huiiN| 'AlApapaddhati' kI bhI aneka pratiyA~ miliiN| vahIM se prati prApta karake maiMne anuvAda kA kArya prArambha kiyaa| merI icchA thI ki tInoM kA anuvAda karU~ / kintu jaba maiMne devasena ke nayacakra kA milAna mAilladhavala ke nayacakra se kiyA, to jJAta huA ki mAilladhavala ne apane guru devasena ke nayacakra kI AdhI se adhika gAthAoM ko binA kisI nirdeza ke AtmasAt kara liyA hai| taba maiMne devasena ke nayacakra ke anuvAda kA vicAra tyAga diyA aura mAilladhavala ke nayacakra kA hI anuvAda kiyaa| isakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huA thaa| phalataH anuvAda meM kucha kaThinAI to huI hii| do gAthAoM ke anuvAda ko chor3a denA bhI par3A, kyoMki unakA sArasya hRdayaMgama nahIM kara sakA aura jyoM-tyoM karake arthapUrti karanA mujhe rucA nahIM / gurujanoM aura sahayogiyoM se bhI parAmarza kiyA, kintu merA mana nahIM bhraa| ataH unheM yoM hI chor3a diyA / vizeSajJAnI unakA artha kara lene kI kRpA kreN| yadi ve mujhe bhI sUcita kareMge to maiM unakA anugRhIta hU~gA / apane anuvAda ke sambandha meM maiM svayaM kyA kahU~? usake acche-bure ke nirNAyaka to pAThaka hI ho sakate haiN| maiMne apane jJAna ke anusAra zAstrIya maryAdA ko rakhate hue pratyeka gAthA ke abhiprAya ko vizeSArtha ke rUpa meM spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| pramAda yA ajJAna se huI bhUloM ko pAThaka sudhAra kara pddh'eN| kintu nayoM ke sambandha meM svapakSAbhiniveza ke kAraNa bar3I matabhrAntiyA~ haiM / vaise AcArya kundakunda aura AcArya amRtacandra vyavahAranaya ko abhUtArtha aura heya kahate haiM, kintu Aja ke kucha vidvAn use svIkAra nahIM krte| eka vidvAn anuvAdaka ne AlApapaddhati ke apane anuvAda meM upacarita asadbhUta vyavahAranaya ke viSaya ko bhI yathArtha kahA hai| jo vyavahAranaya kA hI nahIM, kintu upacarita aura asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hai, vaha kaise yathArtha ho sakatA hai? kyoMki ghI ke sambandha se miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A kahanA yathArtha nahIM hai, aupacArika hai / ataH hamArA mUlAnugAmI anuvAda bhI aise mahAzayoM ko arucikara ho sakatA hai, usake lie hama vivaza haiM / hameM siddhAnta kA hanana abhISTa nahIM hai / siddhAnta pakSa ke sAmane svapakSa kA hamArI dRSTi meM koI mUlya nahIM hai / svamatAbhiniveza kI puSTi ke lie zAstra ke artha kA anartha karanA yA usakA apalApa karanA mahAn pApa hai| usase bacane meM hI hita hai, aisI hamArI zraddhA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nayacakra pariziSTa meM hamane AlApapaddhati bhI anuvAda ke sAtha de dI hai tathA vidyAnanda ke tattvArthazlokavArtika ke chaThe aura antima sUtra meM jo nayoM kA vivecana hai, jise kisI ne nayavivaraNa ke nAma se saMkalita kiyA thA, use bhI hindI anuvAda ke sAtha de diyA hai| isa taraha nayasambandhI vaha saba sAmagrI eka sAtha sulabha kara dI gayI hai| anta meM hama una sabhI mahAnubhAvoM ke prati apanA AbhAra prakaTa karate haiM, jinase hameM isa kArya meM sahayoga milA hai| zrI di. jaina prati. mahAvIrajI ke mahAvIra bhavana ke saMcAlakagaNa, tathA vyavasthApaka DaoN. kastUracanda kAsalIvAla, ai.pa.sa. bhavana vyAvara ke vyavasthApaka paM. hIrAlAla siddhAntazAstrI, jaina siddhAnta bhavana ArA ke prabandhaka tathA kAraMjA se prati bhejanevAle paM. bra. mANikacandra cavare, ina sabhI ke hama AbhArI haiN| bhAratIya jJAnapITha ke mantrI zrI lakSmIcandrajI aura granthamAlA sampAdaka DaoN. e.ena. upAdhye ke bhI hama AbhArI haiN| DaoN. upAdhye prUphoM ko bar3I sAvadhAnI se dekhate haiM aura azuddhiyoM para gaharI dRSTi rakhate haiN| DaoN. gokulacandrajI to isa saba kArya ke mAdhyama hI haiN| zrutapaMcamI, vI.ni.saM. 2467 zrI syAdvAda mahAvidyAlaya bhadainI, vArANasI -kailAzacandra zAstrI . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jisase vastutattva kA nirNaya kiyA jAtA hai-use samyakrUpa se jAnA jAtA hai, use pramANa kahate haiN| pramANa ke viSaya ko prameya kahate haiN| prameya kI vyavasthA pramANAdhIna hai, isI se sabhI dArzanika pramANa ko mAnya karate haiN| pratyeka darzana meM pramANazAstra kI sthiti mahattvapUrNa mAnI jAtI hai| pramANazAstra ko nyAyazAstra bhI kahate haiN| pramANa svarUpa, bheda, viSaya, phala Adi usake mukhya carcanIya viSaya haiN| jainadarzana meM bhI pramANazAstra kA apanA viziSTa sthAna hai aura akalaMkadeva ko usakA pratiSThAtA mAnA jAtA hai (dekho-'jainoM kI pramANamImAMsApaddhati kA vikAsakrama' zIrSaka paM. sukhalAlajI kA lekha, anekAnta varSa 1, pR. 263) / kintu jainadarzana anekAntavAdI darzana hai| vaha eka hI vastu meM paraspara meM viruddha pratIta honevAle astitva-nAstitva, ekatva-anekatva, nityatva-anityatva Adi dharmoM kI sattA svIkAra karatA hai| jo vastu eka dRSTi se astisvarUpa, ekasvarUpa aura nityasvarUpa hai vahI vastu dUsarI dRSTi se nAstisvarUpa, anekAntasvarUpa aura anityasvarUpa bhI hai| jaise eka hI vyakti eka hI samaya meM pitA bhI hai, putra bhI hai, bhAI bhI hai, bhatIjA bhI hai, mAmA bhI hai, bhAnajA bhI hai, zvasura bhI hai, jAmAtA bhI hai| apane putra kI apekSA pitA hai aura apa pitA kI apekSA putra hai| apane bhAI kI apekSA bhAI hai aura apane pitA ke bhAI kI apekSA bhatIjA hai| apane bhAnajA kI apekSA mAmA hai aura apane mAmA kI apekSA bhAnajA hai| apane jAmAtA kI apekSA zvasura hai aura apane zvasura kI apekSA jAmAtA hai| isa taraha ye saba virodhI pratIta honevAle sambandha eka hI vyakti meM sambandhI-bheda se rahate haiN| isI taraha vastudharmoM kI bhI vyavasthA hai| na koI vastu sarvathA sat hai aura na sarvathA asat hai, na sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya, na sarvathA eka hI hai aura na sarvathA anek| kintu sat bhI hai, asat bhI hai, nitya bhI hai, anitya bhI hai, eka bhI hai, aneka bhI hai| isa taraha kI anekAntAtmaka yA aneka dharmAtmaka vastu pramANa kA viSaya hai| ___ vastu ke aneka dharmAtmaka hone para bhI jJAtA kisI eka dharma kI mukhyatA se hI vastu ko grahaNa karatA hai| jaise vyakti meM aneka sambandhoM ke hote hue bhI pratyeka sambandhI apanI dRSTi se hI use pukAratA hai| usakA pitA use putra kahakara pukAratA hai, to usakA putra use pitA kahakara pukAratA hai| kintu vyakti na kevala pitA hI hai aura na kevala putra hI hai| yadi vaha kevala pitA hI ho, to apane putra kI taraha apane pitA kA bhI pitA khlaaegaa| yA yadi vaha kevala patra hI ho, to apane pitA kI taraha apane putra kA bhI putra khlaaegaa| yahI sthiti vastu ke viSaya meM bhI jAnanI caahie| vastu kA vastutva do bAtoM para kAyama hai| pratyeka vastu apane svarUpa ko apanAye hue hai aura apane se bhinna ananta vastuoM ke svarUpa ko nahIM apanAye hue hai| tabhI usakA vastutva kAyama hai| yadi aisA nahIM mAnA jAegA to vaha vastu nahIM rhegii| jaise yadi ghaTa apane svarUpa ko na apanAye, to vaha gadhe ke sIMga kI taraha avastu khlaaegaa| apane svarUpa ko apanAkara bhI yadi vaha apane se bhinna paTa Adi vastuoM ke svarUpa ko bhI apanAye, to ghaTa-paTa meM koI bheda nahIM rhegaa| ataH ghaTa ghaTa hI hai aura ghaTa paTa nahIM hai, ina do bAtoM para hI ghaTa kA astitva banatA hai| ise hI kahate haiM ghaTa hai bhI aura nahIM bhI hai| apane svarUpa se hai aura apane se bhinna svarUpa se nahIM hai| isI taraha ghaTa nitya bhI hai aura anitya bhI hai| miTTI se ghaTa banA hai| ghaTa phUTane para bhI miTTI to rahegI hii| ataH apane mUla kAraNa miTTI dravya ke nitya hone se ghaTa nitya hai aura ghaTa paryAya to nitya nahIM hai, ghaTa ke phUTate hI vaha miTa jAtI hai; ataH ghaTa paryAya kI apekSA anitya hai| isI taraha pratyeka vastu dravyarUpa se nitya hai aura paryAyarUpa se anitya hai| isa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nayacakra asti-nAstirUpa aura nitya-anityarUpa vastu ko jJAtA kisI eka dharma kI mukhyatA se grahaNa karatA hai| jJAtA kI isa dRSTi yA abhiprAya ko hI naya kahate haiN| naya naya pramANa kA hI bheda hai| phira bhI use pramANa se bhinna mAnA gayA hai, kyoMki vaha pramANa se gRhIta ekadeza ko grahaNa karatA hai| jaise samudra kA aMza na to samudra hI hai aura na asamudra hI hai; kintu usakA eka aMza hai, usI taraha pramANa kA aMza naya na pramANa hai aura na apramANa hI hai| kahA hai nAnAsvabhAvebhyo vyAvRtya ekasmin svabhAve vastu nayatIti nayaH / -jo vastu ko nAnA svabhAvoM se haTAkara eka svabhAva meM sthApita karatA hai, use naya kahate haiN| arthAt aneka guNaparyAyAtmaka dravya ko eka dharma kI mukhyatA se nizcaya karAnevAlA naya hai| naya kI upayogitA anya sabhI darzana ekAntavAdI haiN| ve vastu ko eka dharmAtmaka hI mAnate haiM, viruddha ubhayadharmAtmaka nahIM maante| isIlie unameM pramANa ke sivAya aMzagrAhI rUpa se naya kI koI carcA hI nahIM hai, kintu anekAntavAdI jainadarzana kA kAma naya ke binA cala nahIM sakatA, kyoMki anekAnta kA mUla naya hai 'NayamUlo aNeyaMto' / naya kA viSaya ekAnta hai| isalie naya ko ekAnta bhI kahate haiN| aura ekAntoM ke samUha kA nAma anekAnta hai| ataH ekAnta ke binA anekAnta sambhava nahIM hai| ataH jo vastu pramANa kI dRSTi meM anekAntarUpa hai, vahI vastu naya kI dRSTi meM ekAntasvarUpa hai| yadi ekAnta na ho, to jaise eka ke binA aneka nahIM, vaise hI ekAnta ke binA anekAnta nhiiN| ataH jaba sabhI anekAntarUpa haiM, to anekAnta ekAntarUpa kaise ho sakatA hai? anekAnta meM anekAnta ko ghaTita karate hue samantabhadra ne kahA hai anekAnto'pyanekAntaH prmaannnysaadhnH| anekAntaH pramANAte tadekAnto'rpitAnnayAt // -bR. svayaMbhU., zloka 103 -pramANa aura naya ke dvArA anekAnta bhI anekAntarUpa hai| pramANa kI apekSA anekAnta hai aura vivakSita naya kI apekSA ekAnta hai| ataH naya ke binA anekAnta sambhava nahIM hai| dasare. vasta dravyaparyAyAtmaka hai| usake dravyAMza ko jAnanevAlA dravyArthikanaya hai aura paryAyAMza ko jAnanevAlA paryAyArthikanaya hai| isa taraha mUlanaya do hI haiN| inheM hI adhyAtma meM nizcayanaya aura vyavahAranaya kahate haiN| nizcayanaya svAzrita hotA hai| vaha vastu ke svAbhAvika rUpa ko grahaNa karatA hai| isI se use satyArtha kahate haiN| vyavahAranaya parAzrita hotA hai| para ke Azraya se honevAle aupAdhika bhAvoM ko vasturUpa se grahaNa karatA hai| yataH aupAdhikabhAva Agantuka hone se zAzvata nahIM hai, isIlie vyavahAranaya ko asatyArtha kahA jAtA hai| saMsArI jIva kI saMsAra-dazA vyavahAranaya kA viSaya hai| aura saMsAra-dazA meM bhI jIva ke zAzvata svabhAva ko grahaNa karanevAlA nizcayanaya hai| usake avalambana ke binA saMsArI jIva ko apane yathArtha svarUpa kI pratIti nahIM ho sktii| AcArya amRtacandra ne apane 'puruSArthasiddhayupAya' ke prArambha meM likhA hai ki vyavahAra aura nizcaya ke jJAtA hI mukhya kathana aura upacAra kathana ke dvArA ziSyoM ke durnivAra ajJAna bhAva ko dUra karane meM samartha hone se jagat meM dharmatIrtha kA pravartana karate haiN| isakA abhiprAya yaha hai ki upadezadAtA ko vyavahAra aura nizcaya kA jJAtA avazya honA caahie| jIvoM kA anAdi ajJAna mukhya kathana aura upacAra kathana ke dvArA hI dUra ho sakatA hai| mukhya kathana nizcayanaya ke adhIna hai, 'kyoMki nizcayanaya svAzrita hai arthAt dravya ke astitva meM jo bhAva rahate haiM, usa dravya meM unhIM bhAvoM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kA sthApana karanA, aNumAtra bhI anya kalpanA na karanA svAzrita hai| use hI mukhya kathana kahate haiN| usake jJAna se zarIra Adi paradravya meM ekatvazraddhAnarUpa ajJAna bhAvanA kA abhAva hokara bhedavijJAna hotA hai tathA samasta paradravyoM se bhinna apane zuddha caitanya svarUpa kA anubhava hotA hai| tathA parAzrita kathana ko vyavahAra kahate haiN| kiMcit mAtra kAraNa pAkara anyadravya ke bhAva ko anyadravya meM Aropita karanA parAzrita kahalAtA hai| parAzrita kathana ko upacAra kathana yA gauNa kathana kahate haiN| isake jAnane se zarIra Adi ke sAtha sambandharUpa saMsAra-dazA kA jJAna hotA hai| usakA jJAna hone se saMsAra ke kAraNa Asrava aura bandha ko tyAga kara mukti ke kAraNa saMvara aura nirjarA meM pravRtti karatA hai| ajJAnI inako jAne binA hI zuddhopayogI honA cAhatA hai| ataH vaha vyavahAra ko chor3a baiThatA hai aura isa taraha pApAcaraNa meM par3akara narakAdi meM duHkha uThAtA hai| ataH vyavahAra kathana ko bhI jAnanA Avazyaka hai| isa taraha donoM nayoM kA jJAna honA Avazyaka hai| siddhAnta meM tathA adhyAtma meM praveza ke lie nayajJAna bahuta Avazyaka hai, kyoMki donoM naya do A~kheM haiN| aura donoM A~khoM se dekhane para hI sarvAvalokana hotA hai| eka A~kha se dekhane para kevala avalokana hotA hai| isI se devasena ne nayacakra (gA. 10) meM kahA hai-jo nayarUpI dRSTi se vihIna haiM, unheM vastu ke svarUpa kA bodha nahIM ho sktaa| aura vastu ke svarUpa ko jAne binA samyagdarzana kaise ho sakatA hai? nayaviSayaka sAhitya yoM to jaina paramparA meM naya kI carcA sAdhAraNatayA pAyI hI jAtI hai| kintu aisA pratIta hotA hai ki 'tattvArthasUtra' ke prArambha meM 'pramANanayairadhigamaH' sUtra kI racanA ke pazcAt hI jaina paramparA meM pramANa aura naya kI vizeSa rUpa se carcA kA avatAra huA hai| 'tattvArthasUtra' meM nayoM ke kevala sAta bheda ginAye haiN| usameM dravyArthika yA paryAyArthika bheda nahIM haiN| hA~, 'tattvArthasUtra' ke vyAkhyAgrantha 'umAsvAtibhASya' aura 'sarvArthasiddhi' meM unakI carcA hai tathA naya aura usake bhedoM ke lakSaNa diye haiN| AcArya kundakunda ne dravyArthika aura paryAyArthika tathA nizcaya aura vyavahAranaya se vastusvarUpa kA vivecana avazya kiyA hai, kintu unake svarUpa ke sambandha meM vizeSa kucha nahIM kahA hai| hA~, vyavahAranaya ko abhUtArtha aura nizcayanaya ko bhUtArtha avazya kahA hai| (dekho, samayasAra gA. 11) / AcArya samantabhadra ne apane 'AptamImAMsA' tathA 'svayaMbhUstotra' meM naya kI carcA kI hai tathA naya ke sAtha upanaya kA bhI nirdeza kiyA hai (A.mI. 107) / tathA sApekSa nayoM ko samyak aura nirapekSa nayoM ko mithyA kahA hai (108) / kintu naya aura upanaya ke bhedoM kI carcA nahIM kI hai| AcArya siddhasena ne apane 'sanmatisUtra' meM nayoM kA kramabaddha kathana kiyA hai aura dravyArthika tathA paryAyArthika ko mUla naya batalAkara zeSa ko unhIM donoM kA bheda batalAyA hai tathA donoM nayoM kI maryAdA bhI batalAyI hai, unake bhedoM kA bhI kathana kiyA hai; kintu naigamanaya ko mAnya nahIM kiyaa| isI se ve SaDUnayavAdI kahalAte haiN| unhoMne kahA hai-jitane vacana ke mArga haiM, utane hI nayavAda haiM aura jitane nayavAda haiM, utane hI parasamaya haiM (3 / 47) / vibhinna darzanoM kA nayoM meM samanvaya karate hue kahA hai-sAMkhyadarzana dravyAstika kA vaktavya hai, bauddhadarzana parizuddha paryAyanaya kA vikalpa hai| yadyapi vaizeSikadarzana meM donoM nayoM se prarUpaNA hai, phira bhI vaha mithyA hai; kyoMki donoM naya paraspara meM nirapekSa haiM (3 / 48-46) / isa taraha unhoMne bhI nirapekSa nayoM ko mithyA kahA hai| siddhasena ke pazcAt jaina pramANavyavasthA ke vyavasthApaka akalaMkadeva ne laghIyastraya prakaraNa meM naya praveza targata tathA siddhivinizcaya ke antargata arthanayasiddhi aura zabdanayasiddhi nAmaka prakaraNoM meM nayoM ke sAta bhedoM ke sAtha unake AbhAsoM naigamAbhAsa Adi kA vivecana karate hue itara darzanoM kA samAveza kiyA hai| AcArya akalaMkadeva ne apane nyAyavinizcaya ke anta meM likhA hai iSTaM tattvamapekSAto nayAnAM nayacakrataH // 31 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra arthAt nayoM kA kathana nayacakra se jaannaa| AcArya vAdirAja ne apane 'nyAyavinizcayavivaraNa' meM isa kArikAMza kA vyAkhyAna karate hue likhA hai-'nayacakrataH tannAmadheyacirantanazAstrAt' / arthAt nayacakra nAmaka prAcIna zAstra se jAnanA caahie| A. akalaMkadeva ne apanI 'aSTazatI' meM pramANa, naya aura durnaya kA svarUpa batalAnevAlA eka zloka uddhRta kiyA hai| yaha zloka 'AptamImAMsA' zlo. 106 meM pratipAdita lakSaNa ke AdhAra para uddhRta kiyA gayA hai| tathA coktam arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM, tdNshdhiiH| nayo dharmAntarApekSo durnayastannirAkRtiH // -anekAtmaka artha ke jJAna ko pramANa kahate haiN| usake eka aMza ke dharmAntarasApekSa jJAna ko naya kahate haiN| aura dharmAntara kA nirAkaraNa karanevAlA eka aMza kA jJAna durnaya hai| eka hI zloka dvArA bar3e sarala aura saMkSipta zabdoM meM pramANAdi kA svarUpa batalAnevAlA yaha zloka kisa grantha kA hai, yaha ajJAta hai| kintu akalaMkadeva ke dvArA uddhRta hone se usakI prAcInatA to spaSTa hI hai| usakI mahattA bhI spaSTa hai| avazya hI yaha kisI prAcIna AcArya kI kRti hai, aura jisa kRti kA yaha aMza hai vaha avazya hI mahattvapUrNa honI caahie| isI taraha akalaMkadeva se lagabhaga do zatAbdI pUrva AcArya pUjyapAda ne apanI sarvArthasiddhi' (16) meM eka vAkya uddhRta kiyA hai-'sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nyaadhiinH|' yaha vAkya bhI mahattvapUrNa hai aura prAcInatara bhI hai| isase patA calatA hai ki pramANa aura naya kI carcA hI prAcIna nahIM hai, kintu usa para grantha-racanA bhI prAcIna samaya se hotI AyI hai| akalaMkadeva ke pazcAt AcArya vidyAnanda ne apane 'zlokavArtika' meM prathama adhyAya ke chaThe tathA antima sUtra kI apanI TIkA meM naya sAmAnya tathA usake bhedoM kA acchA vivecana kiyA hai jo unase pUrva kI racanAoM meM upalabdha nahIM hotaa| usake anta meM vidyAnanda ne bhI nayoM ke vizeSa kathana ke lie 'nayacakra' se vicAra karane kI preraNA kI hai| yathA saMkSepeNa nayAstAvad vyAkhyAtAH suutrsuucitaaH| tadvizeSAH prapaJcena saMcintyA nayacakrataH // 102 // 'nayacakra' nAmaka grantha san 1620 meM mANikacandra di. jaina granthamAlA, bambaI se usake solahaveM puSpa ke rUpa meM 'nayacakrAdisaMgraha' nAmaka eka saMgrahagrantha prakAzita huA thaa| usake prArambha meM devasena kRta laghunayacakra hai aura usake bAda jo grantha hai usakI utthAnikA meM usakA nAma 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' diyA hai| sva. premIjI ne apane 'devasena kA nayacakra' zIrSaka nibandha meM isakA ullekha 'bRhannayacakra' nAma se kiyA hai kyoMki jahA~ pahale meM kevala 87 gAthAe~ haiM vahA~ dUsare meM cAra sau se bhI adhika gAthAe~ haiN| premIjI ne apane lekha meM isa AzaMkA ko uThAyA hai ki kyA vidyAnanda ke dvArA ullikhita nayacakra yahI hai? premIjI ko sambhavatayA usa samaya yaha jJAta nahIM ho sakA thA ki vidyAnanda se bhI pahale akalaMkadeva ne nayacakra kA nirdeza kiyA hai| yataH ukta nayacakra vikrama kI dasavIM zatAbdI ke lagabhaga tathA usake bAda meM race gaye haiN| ataH vidyAnanda hI nahIM, akalaMkadeva ke bhI dvArA smRta nayacakra nAmaka grantha koI anya hI honA caahie| digambara paramparA meM to 'nayacakra' nAma ke kisI anya prAcIna grantha kA ullekha nahIM miltaa| hA~, zvetAmbara paramparA meM AcArya mallavAdI racita 'nayacakra' nAmaka grantha hai| usa grantha para siMhasarigaNi kSamAzramaNa kI ati pANDityapUrNa vistRta TIkA upalabdha hai| usI para se mUla grantha kA uddhAra karake TIkA ke sAtha muni zrI jambUvijaya ne bar3e parizrama se usakA sampAdana kiyA hai aura usakA prathama bhAga zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara se prakAzita ho cukA hai| kintu usakI paddhati bhinna hai| grantha kA nAma hai-'dvAdazAra nayacakra' / jaise gAr3I ke cakkA meM ara hote haiM, vaise hI usameM bAraha ara haiM-1. vidhi, 2. vidhividhi, 3. vidhiubhaya, 4. vidhiniyama, 5. ubhaya, 6. ubhayavidhi, 7. ubhayaubhaya, 8. ubhayaniyama, 6. niyama, 10. niyamavidhiH, 11. niyamobhaya aura 12. niymniym| inameM se prathama - Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 15 chaha dravyArthika ke bheda haiM aura zeSa chaha paryAyArthika ke bheda haiN| inameM se prathama vidhinaya kA vyavahAranaya meM, dUsare, tIsare aura caturtha kA saMgrahanaya meM, pA~caveM aura chaThe kA naigamananya meM, sAtaveM kA RjusUtranaya meM, AThaveM aura naveM kA zabdanaya meM, dasaveM kA samabhirUr3ha meM aura gyArahaveM-bArahaveM kA evambhUtanaya meM antarbhAva kiyA gayA hai| isa prakAra kI zailI zvetAmbara-paramparA meM bhI anyatra nahIM hai, 'nayacakra' meM hI hai| isa zailI kA kucha AbhAsa AcArya samantabhadra ke nIce likhe padya meM milatA hai vidheya vAryaM cAnubhayamubhayaM mizramapi tad vizeSaiH pratyeka niymvissyaishcaaprimitaiH| sadAnyonyApekSaiH sakalabhuvanajyeSThaguruNA tvayA gItaM tattvaM bahunayavivakSetaravazAt // -bR. svayabhU. 118 nayacakra meM pUrva-pUrva nayoM ke mata kA khaNDana aura apane-apane mata kA poSaNa karane ke lie sabhI nayavAdoM ko upasthita kiyA gayA hai| aura isa taraha vidhi Adi nayoM ke nirUpaNa ke bahAne se apane samayavartI mukhya dArzanikoM ke mata kA cintana kiyA gayA hai tathA ekAntavAda ko tyAga kara syAdvAda kA hI Azraya lene kA vidhAna kiyA gayA hai| usakA prathama gAthAsUtra hai 'vidhiniymbhnggvRttivytirikttvaadnrthkvcovt| jainAdanyacchAsanamanRttaM bhavatIti vaidhrmym|' arthAt jaina zAsana se bhinna anyazAsana utpAda (vidhi), vyaya (bhaMga) aura dhrauvya (niyama) se rahita hone se anarthaka vacanoM ke tulya haiN| isake racayitA kA nAma mallavAdI hai| zvetAmbara granthoM ke ullekhoM ke anusAra unakA samaya vIra ni.saM. .saM. 414 mAnA jAtA hai, kintu sanmati ke kartA siddhasena kA samaya paM. sukhalAlajI ne vikrama kI pA~cavIM zatAbdI nirdhArita kiyA hai aura mallavAdI ne siddhasena ke sanmati para TIkA likhI thI; isakA nirdeza AcArya haribhadra ne kiyA hai| aura jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne apane vizeSAvazyaka bhASya meM siddhasena aura mallavAdI ke upayogAbheda kI carcA vistAra se kI hai tathA ukta grantha vi.saM. 666 meM valabhI meM samApta huA thaa| ataH paM. sukhalAla jI ne mallavAdI ko vikrama kI chaThI zatAbdI ke pUrvArdha meM mAnA hai| ataH akalaMkadeva ke dvArA unake 'nayacakra' kA ullekha kiyA jAnA sambhava hai, kyoMki vikrama saMvat 700 meM akalaMka kA bauddhoM ke sAtha zAstrArtha hone kA ullekha milatA hai| purAtana kAla meM usake sivAya 'nayacakra' nAma kA koI anya grantha nahIM milatA aura uttara kAla meM jo nayacakra milate haiM, unakA ullekha akalaMka aura vidyAnanda ke dvArA kiyA jAnA sambhava nahIM hai| devasena kA nayacakra aura AlApapaddhati devasena ke 'nayacakra' meM kevala 87 gAthAe~ haiN| devasena ne apanA 'darzanasAra' dhArA meM nivAsa karate hue vi.saM. 660 meM racakara samApta kiyA thaa| ataH yadi vahI devasena 'nayacakra' ke kartA haiM to 'nayacakra' vikrama kI dasavIM zatAbdI ke anta meM racA gayA hai| apane 'nayacakra' para unhoMne 'AlApapaddhati' kI bhI racanA kI hai| donoM kA viSaya samAna hai| 'nayacakra' prAkRta gAthAoM meM nibaddha hai aura 'AlApapaddhati' saMskRta gadya meM nibaddha hai| usake prArambha meM likhA hai 'AlApapaddhatirvacanaracanAnukrameNa nayacakrasyopari ucyte'| phira prazna kiyA gayA hai ki usakI kyA AvazyakatA hai? arthAt 'nayacakra' kI racanA karane ke bAda 'AlApapaddhati' kI racanA kisa prayojana se kI 1. bhAratIya vidyA bhA., 3, aMka 5 meM 'zrI siddhasena divAkaranAM samayanI prazna' lekh| 2. "vikramArka zakAbdIya sata sapta pramAjuSi / kAle kalaMkayatino bauddhairvAdo mahAnabhUt' / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nayacakra jAtI hai? to uttara diyA gayA hai-dravya lakSaNa kI siddhi ke lie aura svabhAva kI siddhi ke lie| ina donoM kAhI kathana nayacakra meM nahIM hai| ataH 'AlApapaddhati' ke prArambha meM dravya, guNa, paryAya aura svabhAva kA kathana karake 'nayacakra' meM pratipAdita naya aura upanaya ke bhedoM kA bhI kathana kiyA gayA hai / upalabdha sAhitya meM kevala naya ko lekara race jAnevAle grantha devasenakRta 'nayacakra' aura 'AlApapaddhati' hI haiN| inake sivAya isa taraha ke kisI anya grantha ke isase pUrva race jAne kA koI bhI ullekha digambara - paramparA meM hamAre dekhane meM nahIM AyA / inake pazcAt hI 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' racA gayA hai, jisake viSaya meM Age prakAza DAlA jaaegaa| aba prazna yaha hotA hai ki kyA devasena ne apane isa grantha kA nAma 'nayacakra' mallavAdI praNIta 'nayacakra' nAma kI anukRti para rakhA hai ? kintu devasena ke 'nayacakra' ko dekhakara to aisA pratIta nahIM hotA / hA~, A. akalaMka aura A. vidyAnanda ke dvArA ullikhita 'nayacakra' nAma kI anukRti sambhava hai| akalaMkadeva aura vidyAnanda ke sivAya anya kisI digambara AcArya ne to 'nayacakra' kA nirdeza nahIM kiyA / A. amRtacandra ne apane 'puruSArthasiddhiyupAya' ke prArambha meM 'nayacakra' zabda kA prayoga karake use atyanta tIkSNa dhAravAlA batalAyA hai / ataH yahA~ naya ke sAtha cakra zabda astraparaka prayukta huA hai| mallavAdI ne cakke ke artha meM cakra zabda kA prayoga kiyA hai| isI se jaise gAr3I ke cakke meM ara (DaNDe ) rahate haiM, vaise hI unake 'nayacakra' meM bAraha ara haiM / ataH A. amRtacanda ke dvArA prayukta 'nayacakra' bhI usakA pratirUpa nahIM hai| taba dUsarA prazna hotA hai ki devasena ne apane 'nayacakra' meM naya ke jina bheda-prabhedoM kA kathana kiyA hai, unakA AdhAra kyA hai ? 'nayacakra' pratipAdita bhedoM kA AdhAra naya ke do mUla bheda dravyArthika aura paryAyArthika tathA unake bheda sAta naya haiM jo akhaNDa jaina- paramparA kI dena haiM - isameM koI matabheda nahIM hai| hA~, siddhasena SaDnayavAdI haiM, naigama ko ve pRthaknaya svIkAra nahIM karate; kintu yaha unakI vyaktigata mAnyatA hai / jaina paramparA sAta nayoM ko hI svIkAra karatI hai / A. samantabhadra ne apane 'AptamImAMsA' (kA. 107) grantha meM 'naya' ke sAtha 'upanaya' zabda kA bhI prayoga kiyA hai| A. akalaMkadeva ne apanI 'aSTazatI' meM 'saMgrahAdirnayaH tacchAkhAprazAkhAtmopanayaH' likhA hai- arthAt saMgraha Adi naya haiM aura usakI zAkhA prazAkhAe~ upanaya haiN| isase pUrva kI kArikA 104 kI 'aSTazatI' meM unhoMne likhA hai 'dravyArthika- paryAyArthika-pravibhAgavazAnnaigamAdayaH / zabdArthanayA bahuvikalpA mUlanayadvayazuddhyazuddhibhyAm // ' isa aSTazatI kI vyAkhyA 'aSTasahasrI' meM A. vidyAnanda ne isake sAtha ' zAstrAntare proktA iti sambandhaH' itanA sambandha vAkya jor3A hai| AcArya vidyAnanda ne isakA artha karate hue naigamanaya ke to aneka bheda kiye haiM aura anta meM likhA hai 'iti mUlanayadvayazuddhyazuddhibhyAM bahuvikalpA nayA nayacakrataH pratipattavyAH / ' isa prakAra do mUlanayoM kI zuddhi aura azuddhi se nayoM ke bahuta bheda nayacakra se jAnanA caahie| ina bhedoM meM devasena ke dvArA pratipAdita bheda nahIM haiN| devasena ne dravyArthika ke dasa bheda, paryAyArthika ke chaha bhedoM ke sivAya sadbhUta, asadbhUta aura upacarita ke krama se do, tIna aura tIna bheda bhI ginAye haiN| ye saba bheda isase pUrva ke sAhitya meM dekhane ko nahIM milte| bhaTTAraka devasenakRta anya nayacakra san 1646 meM paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, zolApura ne bhI AcArya devasena kRta eka 'nayacakra' prakAzita kiyA thaa| isakA sampAdana kumAra zramaNa kSullaka siddhasAgara ne kiyA hai| isa saMskaraNa meM do 'nayacakra' mudrita haiN| prathama ke Upara chapA hai - devasena bhaTTAraka viracita nayacakra / maMgalAcaraNa isa prakAra hai Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrIvarddhamAnamAnamya jitaghAticatuSTayam / vakSye'haM nayavistAramAgamajJAnasiddhaye // Age naya kI lakSaNaparaka vyutpatti dekara usake samarthana meM eka gAthA udghRta kI hai jo vIrasena svAmI kI dhavalA TIkA ke prArambha bhI udghRta hai nAnAsvabhAvebhyo vyAvRtya ekasmin svabhAve vastu nayatIti nayaH / uktaM ca- Nayaditti Nao bhaNido bahUhiM guNapajjaehiM jaM davvaM / pariNAmakhetakAlaMtaresu aviNaTThasabbhAvaM // Age 'nayacakra' ke anusAra gadya aura zlokoM meM naya ke bheda-prabheda saMskRta meM diye gaye haiM, bIca-bIca meM 'uktaM ca' karake nayoM ke lakSaNa bhI zloka rUpa meM uddhRta haiM; kintu ve uddhRta zloka kisa grantha se liye gaye haiM, yaha jJAta nahIM ho sakA / isake pazcAt isI saMskaraNa meM dUsarA 'nayacakra' mudrita hai / yaha prathama se bar3A hai| isakA maMgalazloka isa prakAra hai zrIvardhamAnArkamAnamya mohadhvAntaprabhedinam / gAthArthasyAvirodhena nayacakraM mayocyate // isameM gAthA ke artha ke aviruddha nayacakra ko kahane kI pratijJA kI gayI hai / yahA~ gAthA se Azaya devasena kRta 'nayacakra' kI gAthAoM se hai / unako hI yahA~ saMskRta zlokoM meM baddha kiyA gayA hai| yathA 17 daTThUNa paDibiMbaM bhavadi hu taM ceva esa pajjAo / sajjAi asabbhUo uvayario NiyayajAti pajjAo // pratibimbaM samAlokya yasya citrAdiSu sthitam / tadeva tacca yo brUyAt sadbhUto hyudAhRtaH // yaM jIvamajIvaM taM piya gANaM khu tassa visayAdo / jo bhai erisatthaM vavahAro so asambhUdo // jIvAjIvamapi jJeyaM jJAnajJAnasya gocarAt / ucyate yena loke'smin so'sadbhUto nigadyate // isa taraha yadyapi 'nayacakra' kI gAthAoM ko zlokabaddha karake yaha 'nayacakra' racA gayA hai, tathApi yaha kevala usakA anuvAda hI nahIM hai| isameM aisA bhI upayogI viSaya hai jo devasena ke gAthA 'nayacakra' meM nahIM hai / ukta maMgala zloka ke pazcAt hI usameM eka zloka isa prakAra hai jinapatimatamahyAM ratnazailAdapApA diha hi samayasArAd buddhabuddhyA gRhItvA / prahataghanavimohaM supramANAdi ratnaM zrutabhuvanasudIpaM viddhi tadvyApanIyam // arthAt jinapatimata (jainamata) eka pRthvI hai / usameM 'samayasAra' nAmaka ratnoM kA pahAr3a hai| usase ratna lekara isa zrutabhuvanadIpa nayacakra kI racanA kI gayI hai| phalataH prArambha meM 'samayasAra' kI mUlabhUta tIna gAthAoM ko uddhRta karake granthakAra ne saMskRta gadya meM unakI vyAkhyA karate hue vyavahAranaya kI abhUtArthatA aura nizcayanaya kI bhUtArthatA para acchA prakAza DAlA hai| isameM tIna adhyAya haiM / adhyAyoM kI antima puSpikA meM likhA hai 'iti devasenabhaTTArakaviracite vyomapaNDitapratibodhake zrutabhuvanadIpe nayacakre'... Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra 'arthAta isake rayacitA bhaTTAraka devasena haiN| vyoma paNDita ke pratibodha ke lie isakI racanA kI gayI hai aura isakA nAma zrutabhuvanadIpa nayacakra hai|' una devasena se bhinnatA batalAne ke lie bhaTTAraka pada samAviSTa kiyA gayA hai aura unake nayacakra se bhinnatA batalAne ke lie zrutabhuvanadIpa nayacakra nAma rakhA gayA hai| bhaTTAraka sampradAya meM devasena nAma ke tIna nAma milate haiN| do devasena to kASThAsaMgha mAthura gaccha meM hue haiN| inameM se prathama to prathama amitagati ke guru the| ve to isa zrutabhuvana dIpa ke racayitA nahIM ho sakate; kyoMki isakI racanA devasena ke gAthAbaddha nayacakra ke pazcAt hI huI hai| isa saMgha meM dUsare devasena uddharasena ke ziSya haiN| yaha vikrama kI terahavIM-caudahavIM zatAbdI ke lagabhaga hue haiN| tIsare devasena lATavAgar3a gaccha meM hue haiN| vaha kulabhUSaNa ke guru the| hama nahIM kaha sakate ki kisa devasena bhaTTAraka ne 'zrutabhuvanadIpa' racA hai? grantha ke avalokana se jJAta hotA hai ki vaha apane viSaya ke acche vidvAna aura sulekhaka the| dravyasvabhAva-prakAzaka nayacakra nAma-prastuta grantha kA nAma 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' hai| usakI prArambhika utthAnikA meM granthakAra ne isa nAma kI ghoSaNA kI hai| dravyasvabhAvaprakAzaka vizeSaNa devasena ke 'nayacakra' se bhinnatA kA sUcana karane ke lie lagAyA gayA hai| isake sAtha hI isameM devasena ke 'nayacakra' kI taraha kevala nayoM kA hI vivecana nahIM hai, kintu AlApapaddhati kI taraha dravya, guNa, svabhAva vagairaha kA bhI kathana hai| ataH isakA yaha nAma sArthaka hai| granthakartA-isake racayitA kA nAma mAilladhavala hai| grantha ke anta meM Agata prazasti gAthA meM pratibheda se nAma bheda bhI milatA hai| inhoMne anya bhI koI grantha racA thA yA nahIM, yaha jJAta nahIM hotaa| anyatra isa nAma ke kisI granthakAra kA bhI ullekha nahIM miltaa| sambhava hai, yahI inakI ekamAtra kRti ho| racanAkAla-yaha grantha kaba aura kahA~ racA gayA yaha bhI jJAta nahIM hotA, kintu prazasti ke ullekha se tathA grantha ke antaHparIkSaNa se yaha spaSTa hai ki devasena ke 'nayacakra' ke pazcAt hI isakI racanA huI hai| ataH yaha vikrama kI dasavIM zatAbdI bItane para kisI samaya racA gayA hai| tathA paM. AzAdhara ne 'iSTopadeza' ke 22veM zloka ke antargata apanI TIkA meM eka gAthA uddhata kI hai jo dravya0 nayacakra kI tIna sau unacAsavIM gAthA hai| paM. AzAdhara kA sunizcita samaya vikrama kI terahavIM zatAbdI hai| unhoMne apane 'anagAradharmAmRta' kI TIkA vi.saM. 1300 meM samApta kI thii| ataH vikrama saMvata 1000 se 1300 ke madhya meM kisI samaya mAilladhavala ne apanA 'nayacakra' racA hai| usameM aneka gAthAe~ tathA zloka bhI uddhRta haiM, kintu unake sthaloM kA patA jJAta nahIM hotA ki unheM kahA~ se uddhRta kiyA gayA hai? 'aNugurudehapamANo' Adi eka gAthA 'dravyasaMgraha' se uddhRta hai| yaha gAthA devasena ke 'nayacakra' meM bhI pAyI jAtI hai| isakI sthiti kA ThIka paricaya to devasena ke nayacakra kI hastalikhita pratiyoM ke nirIkSaNa se hI sambhava hai| kintu mAilladhavala kA 'nayacakra' avazya hI dravyasaMgraha ke pazcAt racA gayA honA cAhie, kyoMki dravyasaMgraha kI racanA vikrama kI dasavIM-gyArahavIM zatAbdI meM huI hai| isa nayacakra ke anta meM AcArya padmanandi kI ekatva saptati se bhI do zloka uddhRta kiye gaye haiM jo usake 14-15 nambara ke padya haiN| yaha ekatva saptati 'padmanandi paMcaviMzatikA' ke antargata hai| usakA eka padya isa prakAra hai-- 'nizcayo darzanaM paMsi bodhastad bodha issyte| sthitiratraiva cAritramiti yogazivAzrayaH // ' isa padya ko AcArya padmaprabha ne 'niyamasAra' kI TIkA meM tathA jayasena ne 'paMcAstikAya' kI TIkA meM uddhRta kiyA hai| ataH AcArya padmanandi ina donoM granthakAroM se pahale hue haiN| sAtha hI padmanandi kI racanA para 1. 'gahiyaM taM suaNANA pacchA saMveyaNeNa bhaavijjaa| jo Na hu suyamavalaMvai so mujjhaI appasabbhAve // ' 2. dekho, 'kucha AcAryoM ke kAlakrama para vicAra' zIrSaka hamArA lekha, jaina sandeza zodhAMka 7 meN| . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 16 amitagati kA prabhAva hai, ataH vaha amitagati ke pazcAt hue haiN| amitagati ne apane subhASita ratnasandoha, dharmaparIkSA aura paMcasaMgraha meM unakI samApti kA kAla krama se vi.saM. 1050, 1070 aura 1073 diyA hai| ataH padmanandi vikrama kI gyArahavIM zatI ke uttarArdha meM yA usake pazcAt kisI samaya hue haiN| ekatva saptapti para eka kannar3a TIkA bhI upalabdha hai| yaha kannar3a TIkA' vi.saM. 1163 ke lagabhaga racI gayI thii| isa TIkA ke kartA kA nAma bhI padmanandi hai| yadi donoM padmanandi eka hI vyakti haiM to unakA nizcita samaya 1163 jAnanA cAhie; anyathA ve 1073 aura 1163 ke madhya kisI samaya hue haiN| ataH mAilladhavala kA samaya vikrama kI bArahavIM zatAbdI kA uttarArdha aura terahavIM kA pUrvArdha jAnanA caahie| gurudevasena 'dravya-svabhAvaprakAzaka nayacakra' ke anta meM mAilladhavala ne 'nayacakra' ke kartA devasena guru ko namaskAra kiyA hai aura unheM syAt zabda se yukta sunaya ke dvArA durnayarUpI daitya ke zarIra kA vidAraNa karane meM zreSTha vIra kahA hai| yathA siya saddasuNaya dunnnnydnnudeh-vidaarnnekkvrviirN| taM devaseNadevaM Nayacakkakara guruM Namaha // 423 // isase pUrva kI do gAthAoM meM nayacakra ko namaskAra karate hue use zrutakevalI kathita Adi kahA hai| isa taraha ina tIna gAthAoM kI krama saMkhyA 421, 422, 423 hai| inase pUrva kI gAthA meM kahA hai suNiUNa dohasatyaM sigghaM hasiUNa suhaMkaro bhnni| ettha Na sohai attho gAhAbaMdheNa taM bhaNai // 16 // -dohAzAstra ko sunate hI ha~sakara zubhaMkara bolA-isa rUpa meM yaha grantha zobhA nahIM detA, gAthAoM meM isakI racanA kro| isake pazcAt gAthA 421-423 meM nayacakra aura usake kartA devasena ko namaskAra karake punaH likhA hai davvasahAvapayAsaM dohayabaMdheNa Asi jaM diTTha / taM gAhAbaMdheNa raiyaM mAilladhavaleNa // 424 // -jo 'dravyasvabhAvaprakAza' dohoM meM racA huA dekhA gayA, use mAilladhavala ne gAthAbaddha kara racA hai| gAthA 416 aura 424 saMbaddha haiN| unake madhya meM Agata tIna gAthAe~ unameM visaMgati paidA karatI haiN| unheM gAthA 424 ke bAda honA cAhie thA, kintu prApta hastalikhita pratiyoM meM yahI krama pAyA jAtA hai| aba prazna hotA hai ki dohAzAstra kisakA racA huA thA? kyA mAilladhavala ne use racA thA? gAthA 424 se yaha spaSTa ho jAtA hai ki 'dravyasvabhAva prakAza' nAma kA koI dohAbaddha grantha thA, use mAilladhavala ne gAthAbaddha kiyA hai| aura dohAbaddha 'dravyasvabhAva prakAza' aura devasena ke 'nayacakra' ko AtmasAt karake prakRta grantha ko 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' nAma diyA hai| isakI Arambhika utthAnikA meM bhI granthakartA ne apane ko gAthAkartA hI kahA hai; granthakartA nahIM khaa| yaha dohAbaddha dravyasvabhAva prakAza kisane kaba racA thA, isakA koI saMketa kahIM se nahIM miltaa| isa nAma ke dohAbaddha grantha kA nirdeza bhI anyatra se nahIM miltaa| aisA pratIta hotA hai ki mAilladhavala ne use AtmasAt kara liyA hai| prastuta grantha meM 424 ke pazcAt eka gAthA aura AtI hai jo antima hai; kintu usa gAthA ke do rUpa milate haiM, phira bhI gAthA kA pUrvArdha azaddha hone se spaSTa nahIM hotaa| gAthA ke uttarArdha ke do pATha pAye jAte haiN| eka pATha meM kahA hai ki devasena yogI ke prasAda se nayacakra 1. dekho, jIvarAja granthamAlA zolApura se prakAzita padma. paMcaviM. kI prastAvanA, pR. 35 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nayacakra prApta huaa| dUsare pATha meM kahA hai ki devasena ne punaH nayacakra rcaa| gAthA ke pUrvArdha meM dusamIra se prerita pota upamA dI hai| aura usa para se yaha abhiprAya liyA jAtA hai ki nayacakra naSTa ho gayA thA, usakA punaruddhAra devasena ne kiyaa| kintu devasena ne apane nayacakra meM aisI koI bAta nahIM kahI hai| taba mAilladhavala ne kisa AdhAra se aisA kahA, yaha jJAta nahIM hotaa|| kucha pratiyoM meM 'mAhilladeveNa' pATha bhI milatA hai| aura eka prati meM usa para 'devasenaziSyeNa' aisI TippaNI hai| ataH devasena mAilladhavala ke guru haiM aura yadi antima gAthA kA uttarArdha-'tesiM pAya pasAe uvaladdhaM samaggatacceNa' ThIka hai, to devasena ke sAkSAt ziSya ho sakate haiN| kintu aisI sthiti meM 'darzanasAra' ke kartA devasena 'nayacakra' ke kartA nahIM ho sakate, kyoMki 'darzanasAra' vi.saM. 960 meM racA gayA hai aura mAilladhavala, 'padmanandi paMcaviMzatikA' ke kartA ke bAda ke haiN| donoM ke madhya meM lagabhaga do zatAbdI kA antarAla hai| ataH devasena ke nAma se racita granthoM kI Antarika chAnabIna ke AdhAra para yaha khoja Avazyaka hai ki unake kartA bhinna-bhinna haiM yA eka haiN| hameM to saba eka hI devasena kI kRti pratIta nahIM hotI haiN| prastuta grantha kA paricaya yaha hama dekha cuke haiM ki mAilladhavala ne dohAbaddha 'dravyasvabhAva prakAza' ko gAthAbaddha kiyA hai tathA devasena ke 'nayacakra' ko AtmasAt kiyA hai| dohAbaddha 'dravyasvabhAva prakAza' upalabdha nahIM hai| ataH nahIM kaha sakate ki prastuta grantha pUrNa rUpa se usakA RNI hai yA AMzika rUpa meM, devasena kA 'nayacakra' hamAre sAmane hai| usakI 87 gAthAoM meM se Adhe se adhika gAthAe~ jyoM kI tyoM isa grantha meM sammilita kara lI gayI haiN| maMgalagAthA ko bhI nahIM chor3A hai| phira bhI grantha meM Agata kucha viSaya aise avazya hone cAhie jo granthakAra kI dena kahe jA sakate haiN| kyoMki usane grantha ke Adya utthAna vAkya meM yaha ghoSaNA kI hai ki kundakundAcArya kRta zAstroM se sArabhUta artha ko lekara isa grantha kI racanA kruuNgaa| aisA pratIta hotA hai ki kundakunda ke granthoM para jaba AcArya amRtacandra kI TIkAoM ne adhyAtma kI triveNI pravAhita kara dI, to usameM avagAhana karake apanA aura dUsaroM kA tApa miTAne ke lie aneka granthakAra utsuka ho utthe| AcArya kundakunda ke adhyAtma ne AcArya pUjyapAda kA dhyAna AkRSTa kiyA thA aura unhoMne 'samAdhitantra' aura 'iSTopadeza' jaise sundara manohArI prakaraNa grantha race the| kintu usa samaya se bhArata ke dArzanika kSetra meM honevAlI uthala-puthala ne jaina dArzanikoM kA bhI dhyAna apanI ora AkRSTa kara liyA thaa| phalataH jaina darzana ke bar3e-bar3e grantha race gye| gupta rAjAoM kA kAla bhAratIya darzanoM kI bhI samRddhi kA kAla thaa| isa kAla meM sabhI kSetroM meM prakhyAta dArzanika hue aura unhoMne apanI amUlya racanAoM se bhAratIya sAhitya ke bhaNDAra ko samRddha kiyaa| dasavIM zatI meM amRtacandra kI TIkAoM kI racanA hone para rAmasena ne tattvAnuzAsana, nemicandra ne dravyasaMgraha, amitagati prathama ne yogasAraprAbhRta, brahmadeva ne dravyasaMgraha aura paramAtmaprakAza kI TIkA, jayasena aura padmaprabhamaladhArIdeva ne apanI TIkAe~ tathA padmanandi ne 'padmanandi paMcaviMzati' kI racanA kii| isake pazcAt hI mAilladhavala ne bhI prastuta grantha racA aura usameM nayoM ke vivecana ke sAtha adhyAtma kA bhI vivecana kiyaa| unhoMne apane dravyasvabhAvaprakAzaka ko bAraha adhikAroM meM vibhakta kiyA hai-1. guNa, 2. paryAya, 3. dravya, 4. paMcAstikAya, 5. sAtatattva, 6. nau padArtha, 7. pramANa, 8. naya, 6. nikSepa, 10. samyagdarzana, 11. samyagjJAna, aura 12 smykcaaritr| ina bAraha adhikAroM meM prAyaH sabhI una Avazyaka viSayoM kA samAveza ho jAtA hai, jinakA jJAna Avazyaka hai| guNa, paryAya, dravya tathA pramANanaya kI carcA meM devasena ke dvArA AlApapaddhati meM carcita saba viSaya A jAte haiM aura pAThaka ko dravya ke svarUpa ke sAtha guNa, paryAya aura svabhAvoM kA samyagjJAna ho jAtA hai| isI taraha naya kI carcA meM dravyArthika, paryAyArthika nayoM ke Agamika tathA adhyAtmaparaka bheda-prabhedoM kA jJAna ho jAtA hai| sAtha hI ekAntavAda meM doSa batalAkara anekAntavAda kI sthApanA bhI kI gayI hai| yaha saba mukhya pratipAdya viSaya hone se grantha kA lagabhaga tIna cauthAI bhAga rokatA hai| zeSa bhAga meM samyagdarzana, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 samyagjJAna aura samyakcAritra ke vyavahAra aura nizcaya svarUpoM kA kathana prAyaH 'paMcAstikAya' ke Azraya se kiyA gayA hai| ina prakaraNoM meM kucha aisI bAteM bhI AyI haiM jo vartamAna carcAoM kI dRSTi se ullekhanIya haiN| vItarAga bhAva se hI unakA adhyayana karanA lAbhadAyaka ho sakatA hai| Age unake sambandha meM likhA jaaegaa| isa taraha yaha eka aisA grantha hai jisameM svAdhyAyopayogI prAyaH saba viSaya samAviSTa haiN| isase pUrva ke jina granthoM meM dravya, guNa, paryAya tathA nayoM kI carcA hai, usameM saptatattva tathA ratnatraya kI carcA nahIM hai aura saptatattva tathA ratnatraya kI carcA hai, to nayoM kI vistRta carcA nahIM hai| ataH anya granthoM ke hote hue bhI isa grantha kI upayogitA nirvivAda hai / aura ise racakara granthakAra ne kamI kI pUrti hI kI hai / grantha meM carcita viSaya 1. dravya, guNa, paryAya upalabdha jaina sAhitya meM dravya, guNa aura paryAya kA tarkapUrNa varNana AcArya kundakunda ke 'pravacanasAra' aura 'paMcAstikAya' meM milatA hai| unake pazcAt jo kucha isa viSaya meM kahA gayA hai, vaha prAyaH usI kA vistAra hai / 'pravacanasAra' meM kahA hai davvANi guNA tesiM pajjAyA aTThasaNNayA bhaNidA / tesu guNapajjANaM appA davva tti uvadeso // 87 // - saba dravya, unake guNa aura paryAya ina sabakI artha saMjJA hai / arthAt artha zabda se ina sabakA grahaNa hotA hai| unameM se guNa, paryAyoM kI AtmA dravya hai, aisA jinopadeza hai / Age kahA hai attho khalu davvamao davvANi guNappagANi bhaNidANi / puNo jjAyA pajjayamUDhA hi parasamayA // artha dravyamaya hai aura dravya guNamaya hai / unameM paryAya hotI haiM / yahA~ artha dravyamaya aura dravyoM ko guNamaya kahane se unake abheda yA aikya ko sUcita kiyA hai| anya dArzanika dravya aura guNa ko pRthak padArtha mAnate haiM aura unakA sambandha mAnate haiM / jaise dravya svayaM sat nahIM hai, kintu sattA ke sambandha se sat hai / kintu jainoM kA kahanA hai ki yadi dravya svarUpa se sat nahIM hai, to yA to vaha asat hai yA sattA se bhinna hai / yadi vaha asat hai, to usakA abhAva ho jaaegaa| yadi vaha sattA se pRthak hai, to sattA ke binA bhI rahane se sattA kA hI abhAva kara degA / isalie dravya svayaM sat hai; kyoMki bhAva (sattA) aura bhAvavAn (dravya) meM abheda hote hue bhI anyapanA hai| jainadarzana ke anusAra jinake pradeza bhinna hote haiM, ve hI vastutaH bhinna hote haiM / kintu sattA aura dravya ke pradeza bhinna nahIM haiN| guNa aura guNI meM pradeza bheda nahIM hai / jaise zuklaguNa ke aura vastra ke pradeza bhinna nahIM haiM, vaise hI jo pradeza sattAguNa ke haiM vahI pradeza dravya ke haiM / ataH donoM meM pradezabheda to nahIM hai, phira bhI anyatva hai| anyatva kA lakSaNa hai-atadbhAva arthAt tadbhAva kA abhAva / guNa aura guNI meM tadbhAva kA abhAva hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- zuklaguNa kevala eka cakSu indriya kA hI viSaya hai; zeSa saba indriyoM kA viSaya nahIM hai, kintu vastra saba indriyoM kA viSaya hai / ataH donoM meM tadbhAva kA abhAva hai; kyoMki eka indriya kA viSaya zuklaguNa saba indriyoM ke viSaya vastrarUpa nahIM ho sakatA aura saba indriyoM kA viSaya vastra eka indriya ke viSaya zuklaguNarUpa nahIM ho sktaa| isI taraha sattA kisI AdhAra se rahatI hai, nirguNa hotI hai, eka guNarUpa hotI hai, vizeSaNarUpa vidhAyaka aura vRttisvarUpa hotI hai aura dravya kisI ke Azraya ke binA rahatA hai, guNavAlA aura aneka guNoM kA samudAyarUpa tathA vizeSya, vidhIyamAna aura vRttimAn hotA hai / ataH ukta svarUpA sattA ukta svarUpa dravya nahIM hai aura dravya ukta sattArUpa nahIM hai / isalie una donoM meM tadbhAva kA abhAva hai| isI se sattA aura dravya meM kathaMcit abheda hone para bhI sarvathA abheda nahIM samajha lenA cAhie; kyoMki ekatva kA lakSaNa tadbhAva hai / jo tadrUpa nahIM hai, vaha eka kaise ho sakatA hai ? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra isako spaSTa karane ke lie eka dUsarA udAharaNa AcArya amRtacandra ne (pra.va.sA.gAthA 107 kI TIkA meM) diyA hai jaise eka motI kI mAlA kA vizleSaNa hAra, dhAgA aura motI tIna rUpa meM kiyA jAtA hai, vaise hI eka dravya kA vizleSaNa dravya, guNa aura paryAya ke rUpa meM kiyA jAtA hai| jaise eka motI kI mAlA ko zuklaguNa, zuklahAra, zukladhAgA, zuklamotI tIna rUpa meM vistArita kiyA jAtA hai, vaise hI eka dravya kA sattAguNa satadravya, satguNa, satparyAya tIna rUpa se vistArita kiyA jAtA hai| jaise eka motI kI mAlA meM jo zuklaguNa hai vaha na hAra hai, na dhAgA hai aura na motI hai tathA jo hAra, dhAgA aura motI hai, vaha zuklaguNa nahIM hai| isa prakAra inakA jo paraspara meM abhAva hai, vahI tadabhAvarUpa atabhAva hai jo anyatva kA kAraNa hai| isI prakAra eka dravya meM jo sattAguNa hai, vaha dravya nahIM hai; na vaha anya guNa hai aura na paryAya hai| tathA jo dravya anya guNa aura paryAya hai, vaha sattAguNa nahIM hai| isa taraha inakA jo paraspara meM abhAva hai, vahI tadbhAvarUpa atadbhAva hai jo anyapane kA kAraNa hai| sArAMza yaha hai ki eka dravya meM jo dravya hai vaha guNa nahIM hai, jo guNa hai vaha dravya nahIM hai| isa prakAra dravya kA guNa rUpa se na honA aura guNa kA dravya rUpa se na honA atadbhAva hai| isase unameM anyatvarUpa vyavahAra hotA hai| parantu dravya kA abhAva guNa hai aura guNa kA abhAva dravya hai, isa prakAra ke abhAva kA nAma atadbhAva nahIM hai| yadi aisA mAnA jAegA, to eka dravya aneka ho jAegA yA donoM kA hI abhAva hogA yA bauddha sammata apohavAda kA prasaMga upasthita hogaa| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai jaise cetana dravya kA abhAva acetana dravya hai aura acetana dravya kA abhAva cetana dravya hai, isa prakAra unameM anekatA hai| usI prakAra dravya kA abhAva guNa aura guNa kA abhAva dravya mAnane se dravya meM bhI anekatA kA prasaMga upasthita hogA arthAt jaise cetana aura acetana do svatantra dravya haiM, vaise hI dravya aura guNa bhI svatantra ho jaaeNge| dUsare doSa kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jaise suvarNa kA abhAva hone para suvarNatva kA abhAva ho jAtA hai aura suvarNatva kA abhAva hone para suvarNa kA abhAva ho jAtA hai, usI prakAra dravya kA abhAva hone para guNa kA bhI abhAva ho jAegA aura guNa kA abhAva hone para dravya kA bhI abhAva ho jAegA; isa taraha donoM kA hI abhAva ho jaaegaa| tIsare doSa kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-bauddha matAnusAra paTAbhAva mAtra hI ghaTa hai aura ghaTAbhAva mAtra hI paTa hai-isa prakAra donoM apoharUpa haiM; vastusat nahIM haiN| vaise hI dravyAbhAva mAtra guNa aura guNAbhAva mAtra dravya hogaa| ataH atadbhAva kA ukta lakSaNa hI mAnya hai| isa taraha dravya kA lakSaNa sattA hai| sattA guNa hai aura dravya guNI hai| tathA guNa aura guNI meM abheda hai| jaise suvarNa se usakA guNa pIlApanA aura kuNDalAdi paryAya bhinna nahIM hai, vaise hI dravya se bhinna guNa aura paryAya nahIM hai| isI se jo guNa aura paryAyavAlA hai vaha dravya hai; aisA bhI dravya kA lakSaNa kahA hai| jaise pudgala dravya ke binA rUpa, rasa Adi guNa nahIM hote aura rUpa, rasa Adi guNoM ke binA pudgala dravya nahIM hotaa| isI taraha dravya ke binA guNa nahIM hote aura guNa ke binA dravya nahIM hotaa| ataH dravya aura guNa meM kathaMcit bheda hone para bhI donoM kA eka hI astitva hone se vasturUpa se abheda hai| isI taraha jaise dUdha, dahI, ghI, makkhana Adi se rahita gorasa nahIM hotA, vaise hI paryAya se rahita dravya nahIM hotaa| aura jaise gorasa ke binA dUdha, dahI, ghI, makkhana Adi nahIM hote, vaise hI dravya ke binA paryAya nahIM hotii| ataH dravya aura paryAya meM kathaMcita bheda hone para bhI donoM kA astitva eka hone se vasturUpa se donoM abhinna haiN| yahI bAta AcArya samantabhadra ne kahI hai dravyaparyAyayoraikyaM tyorvytirektH| pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // 71 // saMjJA saMkhyAvizeSAcca svlkssnnvishesstH| prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // 72 // dravya aura paryAya eka hI vastu rUpa hai, pratibhAsa bheda hone para bhI vaha abheda hone se hai| jo pratibhAsa bheda hone para bhI abhinna hotI hai, vaha eka hI vastu hai; jaise rUpAdi drvy| tathA donoM kA svabhAva, pariNAma, saMjJA, saMkhyA aura prayojana Adi bhinna hone se donoM meM kathaMcit bheda hai; sarvathA nhiiN| yathA-dravya anAdi, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 ananta tathA eka hotA hai, paryAya sAdi sAnta tathA aneka hotI hai| dravya zaktimAn hai, paryAya usakI zaktiyA~ haiN| dravya kI dravya saMjJA hai, paryAya kI paryAya saMjJA hai| dravya kI eka saMkhyA hai, paryAya kI aneka saMkhyA hai| dravya trikAlavartI hotA hai, paryAya vartamAnakAla kI hotI hai| isI se donoM ke lakSaNa bhI bhinna haiN| dravya kA lakSaNa hai'- gunnpryaayvaalaa| paryAya kA lakSaNa hai-'tadbhAva' / usa-usa viziSTa rUpa se hone ko tadbhAva kahate haiM, usI kA nAma paryAya hai| isa taraha dravya aura paryAya meM kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda hai| dravya ke tIna lakSaNa kundakundAcArya ne kahe haiM aura tIna hI lakSaNa sUtrakAra ne kahe haiN| yathA davvaM sallakkhaNiyaM uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU // 10 // -paMcAsti0 sadravyalakSaNam / utpAdavyayadhrauvyayuktaM st| guNaparyayavad drvym| -tattvArtha0 a.5 dravya kA lakSaNa sat hai tathA utpAda, vyaya aura dhrauvya se jo yukta hai, vaha dravya hai aura guNaparyAya kA jo Azraya hai vaha dravya hai| sUtrakAra ne isameM itanA parivartana kara diyA ki jo sat hai vaha dravya aura jo utpAda, vyaya, dhrauvya se yukta hai vaha sat hai| isa taraha prakArAntara se dravya hI sat hai aura vahI utpAda, vyaya, dhrauvya se yukta hai| vastutaH ye tInoM hI lakSaNa vibhinna rUpa se dravya kI vizeSatAoM ko batalAte haiN| sat kahane se utpAda, vyaya, dhrauvya aura guNaparyAya niyama se gRhIta hote haiN| utpAda, vyaya, dhrauvya yukta kahane se sat aura guNaparyAyavatva gRhIta hote haiM tathA 'guNaparyAyavat' kahane se utpAda, vyaya, dhrauvya aura sat gRhIta hote haiN| isa taraha ye tInoM hI lakSaNa paraspara meM avinAbhAvI haiN| kyoMki jo sat hai, vaha kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya hone se utpAda, vyaya, dhrauvyAtmaka hai| eka dravya meM krama se honevAlI paryAyoM kI paramparA meM pUrva paryAya ke vinAza ko vyaya kahate haiM, uttara paryAya kI utpatti ko utpAda kahate haiM aura pUrva paryAya kA vinAza tathA uttara paryAya kA utpAda hone para bhI apanI jAti ko na chor3ane kA nAma dhrauvya hai| guNa dhruva hote haiM, paryAya utpAda vinAzazIla hotI haiN| ataH utpAda, vyaya, dhrauvya yukta se guNaparyAyavatva siddha hotA hai| isa taraha utpAda, vyaya, dhrauvya, nityAnityasvarUpa paramArtha sat ko kahate haiM aura guNaparyAya ko bhI kahate haiN| kyoMki guNaparyAya ke binA utpAda, vinAza, dhrauvya sambhava nahIM hai| isI taraha guNa anvayI hote haiN| pratyeka avasthA meM ve dravya ke sAtha anusyUta rahate haiN| paryAya vyatirekI hotI haiM jo prati samaya parivartanazIla hotI haiN| ataH guNaparyAya utpAda, vinAza aura dhauvya kA sUcana karate haiM tathA nityAnityasvabhAva paramArtha sat kA avabodha karAte haiN| Age paraspara meM vyaMjaka ina tInoM lakSaNoM ke sambandha meM zAstrIya dRSTi se aura bhI prakAza DAlA jAtA hai| sattA yA astitva dravya kA svabhAva hai| vaha anya sAdhanoM se nirapekSa hone se anAdi-ananta hai| usakA koI kAraNa nahIM hai, sadA eka rUpa se pariNata hone se vaibhAvikabhAva rUpa nahIM hai| dravya bhAvavAn hai aura astitva usakA bhAva hai| isa apekSA se dravya aura astitva meM bheda hone para bhI pradeza-bheda na hone se dravya ke sAtha usakA ekatva hai, ataH vaha dravya kA svabhAva hI hai| vaha astitva jaise bhinna-bhinna dravyoM meM bhinna-bhinna hotA hai, usa taraha dravya, guNa, paryAyoM kA astitva bhinna-bhinna nahIM hai| una sabakA astitva eka hI hai| eka dravya se dUsarA dravya nahIM bntaa| sabhI dravya svabhAvasiddha haiN| aura cU~ki ve anAdi-ananta haiM, ataH svabhAvasiddha haiN| kyoMki jo anAdi-ananta hotA hai, usakI utpatti ke lie sAdhanoM kI AvazyakatA nahIM hotii| usakA mUla sAdhana to usakA guNaparyAyAtmaka svabhAva hI hai, use liye hue vaha svayaMsiddha hI hai| jo dravyoM se utpanna hotA hai, vaha dravyAntara nahIM hai; kintu paryAya hai, kyoMki vaha anitya hotI hai; jaise do paramANuoM 1. guNaparyayavad drvym|-t.suu. 5 / 2. tadbhAvaH prinnaamH|-t.suu. 2 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nayacakra ke mela se vyaNuka banatA hai yA jaise manuSyAdi paryAya hai| dravya to trikAlasthAyI hotA hai, vaha paryAya kI taraha utpanna aura naSTa nahIM hotaa| isa prakAra jaise dravya svabhAva se hI siddha hai, usI prakAra vaha sat bhI svabhAva se hI siddha hai| kyoMki vaha sattAtmaka apane svabhAva se banA huA hai| sattA dravya se bhinna nahIM hai ki usake samavAya se dravya sat ho| sat aura sattA ye donoM pRthak siddha na hone se bhinna-bhinna nahIM haiM, kyoMki daNDa aura devadatta kI taraha donoM alaga-alaga dRSTigocara nahIM hote| isake sambandha meM pahale likha Aye haiM ki guNa aura guNI meM anyapanA hai; pRthakUpanA nahIM hai| tathA dravya sadA apane svabhAva meM sthira rahatA hai, isalie vaha sat hai| vaha svabhAva hai-dhrauvya, utpAda aura vyaya kA ekatArUpa prinnaam| utpAda vyaya ke binA nahIM hotA, vyaya utpAda ke binA nahIM hotA, utpAda aura vyaya dhrauvya ke binA nahIM hote aura dhrauvya, utpAda vyaya ke binA nahIM hotaa| tathA jo utpAda hai, vahI vyaya hai, jo vyaya hai vahI utpAda hai, jo utpAda aura vyaya hai vahI dhrauvya hai| jo dhrauvya hai vahI utpAda aura vyaya hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai jo ghar3e kA utpAda hai vahI miTTI ke piNDa kA vinAza hai, kyoMki bhAva bhAvAntara ke abhAvarUpa se dRSTigocara hotA hai| tathA jo miTTI ke piNDa kA vinAza hai, vahI ghar3e kA utpAda hai; kyoMki abhAva bhAvAntara ke bhAvarUpa se dRSTigocara hotA hai| aura jo ghar3e kA utpAda aura piNDa kA vyaya hai, vahI miTTI kI sthiti hai| kyoMki vyatireka dvArA hI anvaya kA prakAzana hotA hai| jo miTTI kI sthiti hai, vahI ghar3e kA utpAda aura miTTI ke piNDa kA vinAza hai; kyoMki vyatireka anvaya kA atikramaNa nahIM krtaa| yadi aisA nahIM mAneMge, to utpAda anya hai, vyaya anya hai aura dhrauvya anya hai, aisA mAnanA hogaa| aisA hone para ghaTa utpanna nahIM hogA, kyoMki miTTI ke piNDa ke vinAza ke sAtha hI ghaTa utpanna hotA hai; vahI ghaTa kI utpatti kA kAraNa hai| usake abhAva meM ghaTa kaise utpanna ho sakatA hai? yadi hogA to asat kI utpatti mAnanI hogii| isa taraha jaise ghaTa kI utpatti nahIM hogI, vaise hI samasta padArthoM kI utpatti nahIM hogI aura yadi asata kI bhI utpatti hogI, jo gadhe ke sIMga bhI utpanna ho jaaeNge| isI taraha utpAda aura dhrauvya ke binA kevala vyaya mAnane para miTTI ke piNDa kA vyaya hI nahIM hogaa| kyoMki miTTI kA piNDa naSTa hone ke sAtha hI ghaTa utpanna hotA hai| Apa use vinAza se bhinna mAnate haiM, to piNDa kA vinAza kaise hogA aura yadi hogA, to sat kA hI uccheda ho jaaegaa| aura aisA hone para caitanya Adi kA bhI sarvathA vinAza ho jaaegaa| tathA utpAda, vyaya ke binA kevala dhrauvya mAnane se yA to miTTI dhruva nahIM hogI yA kSaNika hI nitya ho jaaegaa| ataH utpAda, vyaya, dhrauvya kA paraspara meM avinAbhAva hai aura isalie dravya utpAda, vyaya, dhrauvyAtmaka hai| kintu dravya kA utpAda, vyaya Adi nahIM hotA, paryAyoM kA hotA hai aura paryAe~ dravya kI haiM, isalie yaha saba dravya ke hI kahe jAte haiN| Azaya yaha hai ki jaise skandha, mUla, zAkhA ye saba vRkSAzrita haiM, vRkSa se bhinna padArtharUpa nahIM haiM, usI prakAra pAe~ dravyAzrita hI haiM; dravya se bhinna padArtharUpa nahIM haiN| tathA paryAe~ utpAda, vyaya, dhrauvya rUpa haiM; kyoMki utpAda, vyaya, dhrauvya aMzoM ke dharma haiM; aMzI ke nhiiN| jaise bIja, aMkura aura vRkSatva ye vRkSa ke aMza haiN| bIja kA nAza, aMkura kA utpAda aura vRkSatva kA dhrauvya tInoM eka sAtha hote haiM, ataH nAza bIja para Azrita hai; utpAda aMkura para, dhrauvya vRkSatva pr| nAza, utpAda, dhrauvya bIja, aMkura aura vRkSatva se bhinna padArtha nahIM haiN| isI taraha bIja, aMkura aura vRkSatva bhI vRkSa se bhinna padArtha nahIM haiN| ye saba vRkSa hI haiN| usI prakAra naSTa hotA huA bhAva, utpanna hotA huA bhAva aura dhrauvya bhAva saba dravya ke aMza haiN| tathA nAza, utpAda, dhrauvya una bhAvoM se bhinna padArtharUpa nahIM haiN| aura ve bhAva bhI dravya se bhinna padArtha nahIM haiN| ataH saba eka dravya hI haiN| kintu yadi utpAda, vyaya, dhrauvya aMzoM ko na mAnakara dravya ko hI mAnA jAya, to saba gar3abar3a ho jaaegaa| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-yadi dravya kA hI vyaya mAnA jAya, to saba dravyoM kA eka hI kSaNa meM vinAza ho jAne se jagat dravya zUnya ho jaaegaa| yadi dravya kA hI utpAda mAnA jAya, to dravya meM prati samaya utpAda hone se pratyeka utpAda eka alaga dravya ho jAegA aura isa taraha dravya ananta ho jaaeNge| yadi dravya kA hI dhrauvya mAnA jAegA, to krama se honevAle bhAvoM kA abhAva hone se dravya kA hI abhAva ho jaaegaa| isalie Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 prastAvanA utpAda, vyaya, dhrauvya paryAya ke hote haiM aura paryAya dravya kI hotI haiM, ataH ye saba eka hI dravya haiM - aisA samajhanA cAhie / zaMkA- jisa kSaNa meM vastu kA utpAda hotA hai, usa kSaNa meM utpAda hI hotA hai; vinAza aura dhauvya nahIM / jisa kSaNa meM vastu dhruva hotI hai, usa kSaNa meM vinAza aura utpAda nhiiN| jisa kSaNa meM vastu kA vyaya hotA hai, usa kSaNa meM vyaya hI hai; utpAda aura dhauvya nahIM / isa prakAra ina tInoM meM kSaNa-bheda avazya hai / samAdhAna - yaha sambhava hotA, yadi dravya kA hI utpAda, dravya kA hI vinAza aura dravya kA hI dhauvya mAnA jAtA / kintu aisA nahIM mAnA gayA hai| paryAyoM ke hI utpAda Adi hote haiM, taba kSaNa-bheda kA prazna hI nahIM rahatA / jaise jisa kSaNa meM ghaTa kA utpAda hotA hai, usI kSaNa miTTI kI piNDa paryAya naSTa hotI hai aura miTTIpanA dhruva rahatA hai / isI taraha sarvatra jo uttara paryAya kA janma-kSaNa hai, vahI pUrva paryAya kA nAza kSaNa hai aura vahI donoM avasthA meM rahanevAle dravyatva kA sthiti-kSaNa hai / isa taraha dravya kI anya paryAya utpanna hotI hai, koI anya paryAya naSTa hotI hai; kintu dravya na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai / jaise eka jIva manuSya paryAya ko chor3akara deva paryAya meM utpanna hotA hai aura phira deva paryAya ko bhI chor3akara anya paryAya meM utpanna hotA hai, to kyA vaha jIvapane ko chor3a detA hai? yadi nahIM chor3atA, to vaha vahI rahA / kintu paryAya to apane hI kAla meM rahatI hai| usase anya kAla meM usakA abhAva ho jAtA hai / manuSya paryAya deva paryAya meM nahIM hai aura deva paryAya manuSya paryAya meM nahIM hai arthAt bhinna-bhinna haiM, isalie unakA kartA jIva dravya bhI paryAya kI apekSA se anya hai / sarvathA eka hI nahIM hai / isa taraha vastu dravya-paryAyAtmaka yA sAmAnya vizeSAtmaka hai| usa vastu ke sAmAnya aura vizeSa svarUpoM ko jAnane ke lie do A~kheM haiM - eka dravyArthika aura dUsarI paryAyArthika / unameM se paryAyArthika cakSu ko sarvathA banda karake jaba mAtra khulI huI dravyArthika cakSu ke dvArA dekhate haiM, to nAraka Adi paryAyoM meM rahanevAle eka jIvatva sAmAnya ko dekhanevAle aura vizeSoM ko na dekhanevAloM ko 'vaha saba jIva dravya hai' aisA bhAsita hotA hai, aura jaba dravyArthika cakSu ko sarvathA banda karake kevala khulI huI paryAyArthika cakSu ke dvArA dekhate haiM, to jIva dravya meM rahanevAle nAraka Adi paryAya svarUpa vizeSoM ko dekhanevAle aura sAmAnya ko na dekhanevAle jIvoM ko vaha jIvadravya anya- anya bhAsita hotA hai| kyoMki dravya una-una vizeSoM ke samaya tanmaya hone se una una vizeSoM se ananya (abhinna) hai| aura jaba una dravyArthika aura paryAyArthika donoM A~khoM ko eka sAtha kholakara unake dvArA dekhA jAtA hai, to nAraka Adi paryAyoM meM rahanevAlA jIvasAmAnya aura jIvasAmAnya meM rahanevAle nAraka Adi paryAyarUpa vizeSa eka hI sAtha dikhAI dete haiM / isa taraha padArtha dravyasvarUpa hai aura dravya guNoM kA samudAya rUpa hai; tathA paryAya dravyarUpa bhI aura guNa-rUpa bhI hai| AcArya amRtacandra ne 'pravacanasAra' gAthA 63 kI TIkA meM kahA hai-aneka dravyoM meM ekatA kA bodha karAnevAlI paryAya dravyaparyAya hai| usake do prakAra haiM- samAna jAtIya aura asamAna jAtIya / aneka pudgala paramANuoM ke mela se bane ghaTa-paTa Adi samAna jAtIya dravyaparyAya hai / aura jIva tathA pudgala ke mela se banI deva, manuSya Adi paryAya asamAna jAtIya dravya paryAya hai| guNa paryAya ke bhI do bheda haiM- svabhAvaguNa paryAya aura vibhAvaguNaparyAya / pratyeka dravya meM apane-apane aguru laghu guNa dvArA prati samaya honevAlI SaTsthAna patita hAnivRddhi rUpa anekatA kI anubhUti svabhAvaparyAya hai| pudgala ke rUpAdi aura jIva ke jJAnAdi guNoM meM sva aura para kAraNoM se pUrvottara avasthA meM honevAle tAratamya ( hInAdhikatA ) se jo aneka avasthAe~ hotI haiM, vaha vibhAvaguNaparyAya hai| AcArya kundakunda ne 'niyamasAra' gAthA 14 meM paryAya ke do bheda kiye haiM- sva-para sApekSa aura nirapekSa / isakI TIkA meM padmaprabha maladhArI ne ise zuddha aura azuddha paryAya kI sUcanA kahA hai arthAt nirapekSa paryAya zuddha paryAya hai| use unhoMne svabhAvaparyAya kahA hai T 'atra svabhAvaparyAyaH SaDdravyasAdhAraNaH arthaparyAyaH avAGmanasagocaraH atisUkSmaH AgamaprAmANyAdabhyupagamyo'pi ca SaDhAnivRddhivikalpayuktaH / anantabhAgavRddhiH, asaMkhyAta bhAgavRddhiH, saMkhyAta bhAgavRddhiH, saMkhyAtaguNavRddhiH, , asaMkhyAtaguNavRddhiH, anantaguNavRddhiH tathA hAnizca nIyate / azuddhaparyAyo naranArakAdivyajaMnaparyAya - / ' Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra svabhAvaparyAya chahoM dravyoM meM sAdhAraNa hai arthAt sabhI dravyoM meM hotI hai| usI ko arthaparyAya kahate haiM, vaha vacana aura mana ke agocara hai, ati sUkSma hai, Agama pramANa se svIkAra karane ke yogya hai tathA chaha hAni-vRddhi ke bhedoM se sahita hai| ve chaha hAnivRddhi isa prakAra haiM-anantabhAgavRddhi, asaMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi / isI prakAra chaha hAniyA~ bhI haiN| 'niyamasAra' gAthA 15 kI TIkA meM maladhArIjI ne svabhAvaparyAya ke bhI do bheda kiye haiM-kAraNazuddhaparyAya aura kaaryshuddhpryaay| sahaja zuddha nizcayanaya se anAdi, ananta, amUrta, atIndriya svabhAva, zuddha svAbhAvika jJAna, svAbhAvika darzana, svAbhAvika cAritra, svAbhAvika vItarAga sukharUpa, svAbhAvika anantacatuSTaya ke sAtha jo paMcama pAriNAmika bhAva kI pariNati hai, vaha kAraNazuddhaparyAya hai| aura sAdi, ananta, amUrta, atIndriya svabhAva kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha aura kevalavIryayukta anantacatuSTaya ke sAtha jo paramotkRSTa kSAyika bhAva kI zuddha pariNati hai, vaha kAryazuddhaparyAya hai| sAra yaha hai ki AtmA meM sadA kAla vartamAna svAbhAvika anantacatuSTayayukta kAraNazuddhaparyAya meM se kevalajJAnAdi anantacatuSTayayukta kAryazuddhaparyAya prakaTa hotI hai| vyaMjanaparyAya sthala hotI hai, vacanagocara aura cakSagocara hotI hai tathA cirakAla taka rahatI hai| yaha bhI svabhAva aura vibhAva ke bheda se do prakAra kI hai| jIva kI manuSya nArakI Adi paryAya vibhAvavyaMjanaparyAya hai aura siddhaparyAya svabhAvavyaMjana paryAya hai| pudgala kI vyaNuka Adi rUpa paryAya vibhAvavyaMjanaparyAya hai| jaise paryAya svabhAva aura vibhAvarUpa hotI hai, vaise hI guNa bhI svabhAva aura vibhAvarUpa hote haiN| jaise jIva ke kevalajJAna Adi svabhAvaguNa haiM aura matijJAnAdi vibhAvaguNa haiN| zuddha paramANu meM jo rUpAdi hote haiM ve svabhAvaguNa haiM, TyaNuka Adi skandhoM meM jo rUpAdi haiM ve vibhAvaguNa haiN| ye jIva aura pudgaladravya ke vizeSa guNa haiN| astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyavatva, sarvagatatva, sapradezatva, apradezatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, niSkriyatva, acetanatva, kartRtva, akartRtva, bhoktRtva, abhoktRtva, aguru-laghutva Adi sAmAnya guNa haiN| yathAyogya ye saba dravyoM meM pAye jAte haiN| dharmadravya kA vizeSa guNa gatihetutA hai, adharmadravya kA vizeSa guNa sthitihetutA, AkAza kA vizeSa guNa avagAhahetutA aura kAladravya kA vizeSa guNa vartanAhetutA hai| ina dravyoM meM jIva aura pudgala dravyoM kA pariNamana svabhAvarUpa bhI hotA hai aura vibhAvarUpa bhI hotA hai| zeSa cAra dravyoM meM vibhAvavyaMjanaparyAya nahIM hotI, isalie ve mukhya rUpa se apariNAmI kahe jAte haiM; vaise svAbhAvika pariNamana to unameM bhI hotA hai| jIvadravya ke sivAya zeSa pA~coM dravya ajIva haiN| sparza, rasa, gandha, varNa jisameM pAye jAe~ use mUrtika kahate haiN| isI se pudgaladravya mUrtika hai, jIvadravya anupacarita asadbhUta vyavahAranaya se mUrta hone para bhI zuddha nizcayanaya se amUrta haiN| zeSa dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya amUrtika hI haiN| isa prakAra dravya, guNa, paryAya kI carcA kundakunda svAmI Adi AcAryoM ne kI hai| usI ko AdhAra banAkara prakRta grantha meM carcA kI gayI hai| 2. paMcAstikAya chaha dravyoM meM se kAla dravya ko pRthak kara dene se zeSa pA~coM ko paMcAstikAya kahate haiN| aura unameM kAla ko sammilita kara dene se chaha dravya kahe jAte haiM, kAla dravya hai; kintu astikAya nahIM hai| astikAya zabda asti aura kAya do zabdoM ke mela se banA hai| 'asti' kA artha hai-'sat' arthAt ye sabhI dravya sat haiN| tathA kAya kA artha hai-shriir| jaise zarIra bahuta se pudgala paramANuoM kA samUha hotA hai, vaise hI ye dravya bhI bahuta se pradezavAle haiM, ataH inheM 'kAya' zabda se kahA hai| yahI bAta 'dravyasaMgraha' meM kahI hai saMti jado teNede atthitti bhaNaMti jiNavarA jmhaa| kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya asthikAyA ya // - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA cU~ki ye dravya haiN| isalie jinendradeva ne inheM asti kahA hai aura zarIra kI taraha bahuta pradezavAle isalie 'kAya' kahA hai| asti aura kAya hone se ye astikAya haiN| AcArya kandakanda ne 'paMcAstikAya' grantha meM likhA hai jIvA puggalakAyA dhammAdhammA taheva aayaa| atthi tamhi ya NiyadA aNaNNamaiyA aNumahaMtA // 4 // jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza ye pA~coM utpAda, vyaya, dhrauvya yukta hone se 'sat' haiN| inakA astitva sunizcita hai| tathA jaise ghaTa se rUpa abhinna hai, vaise hI ye sattA se abhinna haiM arthAt svayaM satsvarUpa haiN| tathA 'aNu' zabda se yahA~ 'pradeza' liye gaye haiN| mUrta aura amUrta dravyoM ke nirvibhAgI aMza ko pradeza kahate haiN| pradeza kI mApa aNu se kI jAtI hai| pudgala kA eka paramANu jitane AkAza ko rokatA hai, utane kA nAma pradeza hai| ye pA~coM dravya aNumahaMtA-pradeza pracayarUpa haiN| Azaya yaha hai ki jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza dravya avayavI haiM, kyoMki inake pradeza nAmaka avayava haiN| una avayavoM se unakA abheda hai, ataH ye pA~coM dravya kAya haiN| zaMkA-pudgala kA paramANu to eka pradezI hai, vaha kAya kaise hai? samAdhAna-yadyapi paramANu niravayava hai, tathApi usameM sAvayavatva zakti hai| snigdha, rUkSatva guNa ke kAraNa eka paramANu dUsare paramANuoM se sambaddha hokara bahupradezI ho jAtA hai, isalie use upacAra se kAya kahA hai| kintu kAladravya bhI yadyapi aNurUpa hai; kintu amUrtika hone se usameM snigdha-rUkSatva gaNa nahIM hai| isalie eka kAlANu kA dUsare kAlANu ke sAtha bandha nahIM hotaa| ataH kAladravya upacAra se bhI kAya nahIM hai| zAyada kahA jAya ki pudgala ke sivAya zeSa cAroM dravya bhI amUrtika hone se akhaNDa haiN| unameM yaha vibhAga sambhava nahIM hai, taba unheM sAvayava kaise mAnA jA sakatA hai? aisI zaMkA nahIM karanI caahie| kyoMki akhaNDa AkAza meM bhI yaha ghaTAkAza hai aura yaha paTAkAza hai, aisI vibhAga-kalpanA dekhI jAtI hai| yadi usameM na kI jAya. to jisa AkAza meM vArANasI basI hai aura jisameM kalakattA basA hai, ve donoM eka ho jaaeNge| kintu ise koI bhI svIkAra nahIM kregaa| ataH kAlANu ke sivAya anya sabhI dravya kAya yA sAvayava haiN| ina hI paMcAstikAyoM se tInoM loka bane hue haiN| ye hI mUla padArtha haiM, ina hI ke utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa bhAvoM tathA guNaparyAyoM se tInoM loka nirmita haiN| dharma, adharma aura AkAza dravya sarvalokavyApI haiN| ye hI Urdhvaloka, adholoka aura madhyaloka rUpa se pariNamita haiN| ataH unakA kAyapanA yA sAvayavapanA anumAna se bhI siddha hotA hai| eka jIvadravya apane zarIra ke barAbara hai| yadyapi pradezoM kI apekSA vaha bhI lokAkAza ke barAbara hai, kyoMki jaba kevalI avasthA meM jIva lokapUraNa samudghAta karatA hai, to vaha sarvalokavyApI ho jAtA hai| ataH jIva bhI sAvayava hai| pudgala kA paramANu yadyapi ekapradezI hai; kintu mahAskandha tInoM lokoM meM vyApta hai, ataH usameM bhI usa prakAra kI zakti hone se pudgala dravya bhI sAvayava hai| eka kAladravya hI niravayava hai| zAyada kahA jAya ki yadi ve dravya sAvayava haiM, to avayavoM kA vizaraNa hone para inakA vinAza ho jaaegaa| kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai| jinake avayava kAraNapUrvaka hote haiM, unake avayavoM kA vizaraNa hotA hai; jaise tantuoM ke mela se banA vastra tantuoM ke alaga-alaga hone para naSTa ho jAtA hai| isa taraha dharmAdi dravyoM ke pradeza anya dravyoM ke mela se bane hue nahIM haiN| jaise ghaTa kA dravya rUpa se vibhAga ho jAtA hai, vaha phUTakara kapAlarUpa ho jAtA hai, vaisA vibhAga ina dravyoM meM nahIM hotaa| isa dRSTi se ve niravayava haiN| ataeva nitya 3. sAta tattva-nava padArtha jIvadravya-ukta chaha dravyoM aura pA~ca astikAyoM meM eka jIvadravya hI cetana hai; zeSa saba dravya acetana haiN| una acetana dravyoM meM bhI eka padgaladravya hI aisA hai jo saMsAradazA meM jIva se sambaddha hokara jIva ke vikAra meM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nayacakra nimitta hotA hai; zeSa cAra dravya to inhIM do dravyoM kI gati Adi meM sahAyaka mAtra hote haiN| ataH yaha saMsAra mukhyarUpa se do hI dravyoM ke mela kA pariNAma hai| isalie yahA~ inhIM ke sambandha meM vizeSa kathana kiyA jAtA hai| AcArya kundakunda ne 'pravacanasAra' meM jIva kA svarUpa isa prakAra kahA hai arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsdN| jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiddiTTha saMThANaM // 172 // jIva meM na rasa hai, na rUpa hai, na gandha hai, na sparza hai, na vaha zabdaparyAya rUpa hai| isI se indriyoM ke dvArA usakA grahaNa (jJAna) nahIM hotaa| usakA guNa cetanA hai tathA usakA koI AkAra bhI nahIM hai| isameM jIva dravya ko anya saba dravyoM se bhinna svatantra dravya batalAyA hai| cU~ki indriyA~ usI vastu ko jAnatI-dekhatI haiM, jinameM rUpa, rasa, gandha aura sparza hote haiM yA jo zabdarUpa hotI haiN| jIva meM inameM se koI bhI nahIM hai, ataH vaha indriyoM se agamya hai tathA pudgala se bhinna hai; kyoMki rUpa, rasa vagairaha pudgala ke hI vizeSa guNa haiN| jIvadravya kA vizeSa guNa to ekamAtra cetanA hai| isI se vaha anya cAra dravyoM se bhI bhinna hai| dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya meM bhI na rUpa hai, na rasa hai, na gandha hai, na sparza hai| isI se ve bhI pudgala se bhinna dravya haiM; kintu ve saba acetana haiM, ataH jIva unase bhI bhinna hai| isa taraha caitanya guNavAlA jIvadravya saMsArI aura mukta dazA ke kAraNa do rUpa hai| usakI prArambhika avasthA saMsArI hai aura usase chUTane para vahI jIva mukta kahAtA hai| jitane bhI mukta jIva haiM, ve saba pahale saMsArI the| saMsAra dazA se chUTane para hI mukta hue haiN| yadyapi jaise saMsAra anAdi hai, vaise mokSa bhI anAdi hai| kintu aisA koI mukta jIva nahIM hai jo saMsAra avasthA meM na rahakara anAdimukta ho| ataH jIvadravya ko samajhane ke lie usakI donoM avasthAoM kA jAnanA Avazyaka hai| ataH usI kA kathana kiyA jAtA hai| AcArya kundakunda ne 'paMcAstikAya' meM saMsArI jIva kA svarUpa isa prakAra kahA hai jIvo iti havadi cedA uvaogavisesido pahU kttaa| bhottA ya dehametto Na hi mutto kammasaMjutto // 27 // AcArya amRtacandra ne nizcayanaya aura vyavahAranaya se isakA vyAkhyAna isa prakAra kiyA hai-- AtmA nizcayanaya se bhAvaprANoM ko aura vyavahAranaya se dravyaprANoM ko dhAraNa karatA hai, isalie jIva hai| (saMsArI jIva donoM prakAra ke prANoM ko sadAkAla dhAraNa karatA hai, kintu mukta jIva ke kevala bhAvaprANa hI hote haiN|) nizcaya se jIva citsvarUpa hai aura vyavahAra se caitanya zakti se yukta hai, ataH cetayitA hai| nizcaya se abhinna aura vyavahAra se bhinna jJAnadarzanarUpa upayoga se viziSTa hai| nizcaya se bhAvakoM ke aura vyavahAra se dravyakarmoM ke Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa karane meM vaha svayaM samartha hai, isalie prabhu hai| nizcaya se paudgalika karma ke nimitta se honevAle AtmapariNAmoM kA aura vyavahAra se AtmapariNAmoM ke nimitta se honevAle paudgalika karmoM kA kartA hone se kartA hai| nizcaya se zubha aura azubha karma ke nimitta se honevAle sukha-duHkha rUpa pariNAmoM kA aura vyavahAra se zubhAzubha karmoM se prApta iSTa-aniSTa viSayoM kA bhoktA hone se bhoktA hai| yadyapi nizcaya se jIva lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezI hai, phira bhI viziSTa avagAharUpa pariNAma kI zaktivAlA hone se nAma karma se racita choTe yA bar3e zarIra meM rahane se vyavahAra se zarIra ke barAbara hai| karmoM ke sAtha ekatva pariNAma ke kAraNa vyavahAra se jIva yadyapi mUrtika hai, tathApi nizcaya se arUpI svabhAvavAlA hone se amUrta hai| nizcaya se saMsArI jIva nimittabhUta pudgala karmoM ke anurUpa naimittika AtmapariNAmoM ke (bhAva-karmoM ke sAtha aura vyavahAra se nimittabhUta AtmapariNAmoM ke anurUpa naimittika pudgala karmoM ke (dravya karmoM ke sAtha saMyukta hone se karmasaMyukta hai| yaha saMsArI jIva kA sopAdhi (parasApekSa) aura nirupAdhi svarUpa hai| saMsArI jIva anAdikAla se karmabaddha hai| isa loka meM karmarUpa hone ke yogya paudgalika karmavargaNA sarvatra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 26 vidyamAna hai| jahA~ jIva rahatA hai, vahA~ bhI pahale se hI binA bulAye vartamAna hai / aisI sthiti meM saMsArI jIva apane caitanya svabhAva ko apanAye hue hI anAdi bandhana se baddha hone se moha, rAga, dveSa rUpa azuddhabhAva karatA hai / jaba jahA~ vaha moharUpa, rAgarUpa yA dveSarUpa bhAva karatA hai, vahA~ usI samaya jIva ke una bhAvoM kA nimitta pAkara pudgala svabhAva se hI jIva kI ora AkRSTa hote haiM aura jIva ke pradezoM meM paraspara avagAha rUpa se praviSTa hokara dUdha-pAnI kI taraha milakara jIva se bandha ko prApta ho jAte haiN| jaise loka meM sUrya kI kiraNoM kA nimitta pAkara sandhyA, indradhanuSa Adi rUpa se pudgaloM kA pariNamana binA kisI anya kartA ke svayaM hotA dekhA jAtA hai, vaise hI apane yogya jIva pariNAmoM kA nimitta pAkara karma bhI binA kisI anya kartA ke jJAnAvaraNa Adi rUpa se svayaM pariNamate haiN| isa taraha yadyapi jIva aura ajIva (pudgala) do mUla padArtha haiN| donoM kA astitva pRthak-pRthak hone ke sAtha donoM ke svabhAva bhI bhinna haiM / phira bhI jIva aura pudgala kA anAdi saMyoga hone se sAta anya padArthoM kI sRSTi hotI hai| jIva ke zubha pariNAma bhAvapuNya haiM aura bhAvapuNya ke nimitta se honevAlA paudgalika karmoM kA zubha prakRtirUpa pariNAma dravyapuNya hai / isI taraha jIva ke azubha pariNAma bhAva pApa hai / usakA nimitta pAkara honevAlA paudgalika karmoM kA azubha prakRti rUpa pariNAma dravyapApa hai / jIva ke moha - rAga-dveSarUpa pariNAma bhAvAsrava hai aura usakA nimitta pAkara yoga dvArA AnevAle pudgaloM kA karmarUpa pariNAma dravyAsrava hai| moha-rAga-dveSa dvArA jIva ke snigdha hue pariNAma bhAvabandha haiM aura isa bhAvabandha ke nimitta se karmarUpa pariNata hue pudgaloM kA jIva ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa viziSTa sambandha dravyabandha hai / jIva ke moha-rAga-dveSarUpa pariNAmoM kA nirodha bhAvasaMvara hai aura usake nimitta se yoga dvArA Ate hue pudgaloM kA karmarUpa pariNAma kA rukanA dravyasaMvara hai| karma kI zakti ko naSTa karane meM samartha jIva kA zuddhopayoga bhAva nirjarA hai aura usake nimitta se nIrasa hue baddhakarma pudgaloM kA ekadeza kSaya dravyanirjarA hai / aura jIva kA zuddhAtmopalabdhi rUpa jo pariNAma karmoM kA nirmUlana karane meM samartha hai, vaha bhAvamokSa hai aura bhAvamokSa ke nimitta se jIva ke sAtha karmapudgaloM kA atyanta vizleSa dravyamokSa hai| ye nava padArtha haiN| inameM se bhAva puNya, bhAva pApa bhAvAsrava, bhAvabandha, bhAvasaMvara, bhAvanirjarA, bhAvamokSa jIvarUpa haiM aura dravyapuNya, dravyapApa, dravyAsrava, dravyabandha, dravyasaMvara, dravyanirjarA, dravyamokSa ye ajIvarUpa haiN| inameM puNya-pApa ko kama kara dene se sAta tattva kahe jAte haiN| Upara bhAva ko karma meM aura karma ko bhAva meM nimitta kahA hai| isa nimitta naimittika bhAva ko lekara dravya aura bhAva meM kArya-kAraNa bhAva kahA jAtA hai| isakA vizleSaNa paMcAstikAya (gA. 60 Adi) meM tathA usakI TIkA meM kiyA hai| AcArya amRtacandra ne kahA hai- vyavahAra se nimittamAtra hone se jIva ke bhAva kA karma kartA hai aura karma kA bhI jIva kA bhAva kartA hai, kintu nizcaya se na to jIva ke bhAvoM kA karma kartA hai aura na karma kA kartA jIva kA bhAva hai; kintu binA kartA ke bhI bhAva aura karma nahIM ho skte| ataH nizcaya se jIva ke pariNAmoM kA jIva kartA hai aura karma ke pariNAmoM kA karma kartA hai| | dUsarI jJAtavya bAta yaha hai ki Upara do dravyoM ke saMyoga kA pariNAma sAta padArtha kahe haiM, ve bhUtArthanaya se haiM yA abhUtArthanaya se haiM? samayasAra gA. 13 kI TIkA meM AcArya amRtacandra ne kahA hai ki dharmatIrtha kI pravRtti ke lie abhUtArthanaya se inakA kathana kiyA gayA hai| bAhya dRSTi se jIva aura pudgala kI anAdibandha paryAya ko lekara yadi ekatva kA anubhava kiyA jAya to ve navatattva bhUtArtha haiM aura eka jIvadravya ke svabhAva ko lekara anubhavana karane para ye abhUtArtha haiN| kyoMki bhUtArthanaya se ina nau tattvoM meM eka jIva hI prakAzamAna hai; jIva ke svarUpa meM ye nahIM haiN| tathA antardRSTi se dekhane para jJAyakabhAva jIva hai aura jIva ke vikAra kA kAraNa ajIva hai / puNya-pApa Adi akele jIva ke vikAra nahIM haiM, kintu ajIva ke vikAra se jIva ke vikAra ke kAraNa haiM / ataH jIva ke svabhAva ko alaga karake sva aura para ke nimitta se honevAlI eka dravyaparyAyarUpa se anubhavana karane para to bhUtArtha haiM, kintu sadA askhalita eka jIvadravya ke svabhAva kA anubhavana karane para asatyArtha haiM / sArAMza yaha hai ki jaba taka ukta rUpa se jIvatattva kA bhAna nahIM hotA, taba taka vyavahAra dRSTi se jIva aura pudgala kI bandhaparyAyarUpa dRSTi se ye navatattva pRthak-pRthak dIkhate haiN| jaba zuddhanaya se jIvatattva aura pudgala-tattva kA svarUpa pRthak-pRthak anubhava meM AtA hai, taba ye kucha bhI vastu nahIM dIkhate / nimitta-naimittikabhAva ye the / jaba nimitta naimittikabhAva miTa gayA, taba jIva aura pudgala ke pRthak-pRthak hone se dUsarA koI padArtha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nayacakra nahIM rhtaa| vastu to dravya hai dravya ke nija bhAva dravya meM hI rahate haiN| naimittika bhAva to naimittika hI hai, unakA to abhAva hotA hI hai| nizcayanaya aura vyavahAranaya naya ke mUla bheda nizcapanaya aura vyavahAranaya haiN| AcArya kundakunda ne kahA hai vavahAro'bhUdatyo bhUdatyo desido hu suddhnno| suddhaNayamassido khalu sammAiTThI havadi jIvo // 11 // -samayasAra isakI vyAkhyA karate hue AcArya amRtacandra ne kahA hai-saba hI vyavahAranaya abhUtArtha hone se abhUtArtha ko prakaTa karatA hai| eka zuddhanaya hI bhUtArtha hone se bhUtArtha-satyArtha kA kathana karatA hai| jaise bahuta adhika kIcar3a ke milane se jisakI svAbhAvika svacchatA lupta jaisI ho gayI hai, aise jala ko dekhanevAle avivekI puruSa jala aura kIcar3a kA bheda na karake usa maile jala kA hI pAna karate haiN| kintu kucha vivekI puruSa usa pAnI meM apane hAtha se nirmalI kA cUrNa DAlakara jala aura kIcar3a ko bhinna karake apane puruSArtha se jala kI svacchatA ko prakaTa karake svaccha jala kA hI pAna karate haiN| usI taraha prabala karma ke saMyoga se jisakA eka svAbhAvika jJAyaka bhAva lupta jaisA ho gayA hai, aisI AtmA kA anubhava karanevAle puruSa AtmA aura karmajanya bhAvoM meM bheda na karake vyavahAra se vimohita hokara aneka rUpa AtmA kA anubhavana karate haiN| kintu bhUtArthadarzI mahAtmA apanI buddhi se prayukta zuddhanaya ke anusAra honevAle jJAna mAtra se AtmA aura karma meM viveka karake, apane puruSArtha se prakaTa kiye gaye svAbhAvika eka jJAyaka svabhAva hone se jisameM eka jJAyaka bhAva prakAzamAna hai, aisI zuddha AtmA kA anubhava karate haiN| isalie jo bhUtArtha zuddhanaya kA Azraya lete haiM, ve samyak draSTA hone se samyagdRSTi hote haiM; dUsare loga nhiiN| yaha zuddhanaya nirmalI ke tulya hai| ataH jo karma se bhinna AtmA kA darzana karanA cAhate haiM, unheM vyavahAranaya kA anusaraNa nahIM karanA caahie| Azaya yaha hai ki bhUtArtha kahate haiM-satyArtha ko| bhUta arthAt padArtha meM rahanevAlA 'artha' arthAt bhAva, use jo prakAzita karatA hai vaha bhUtArtha hai, satyavAdI hai| bhUtArthanaya hI hameM yaha batalAtA hai ki jIva aura karma kA anAdi kAla se ekakSetrAvagAha rUpa sambandha hai| donoM eka jaise dIkhate haiM, phira bhI nizcayanaya Atmadravya ko zarIrAdi paradravyoM se bhinna hI prakaTa karatA hai| vaha bhinnatA muktidazA meM vyakta hotI hai, isalie nizcayanaya satyArtha hai| tathA abhUtArtha kahate haiM asatyArtha ko| abhUtArtha arthAt jo padArtha meM nahIM hotA, aisA artha arthAt bhaav| use jo kahe use abhUtArtha kahate haiN| jaise jIva aura pudgala kI sattA bhinna hai, svabhAva bhinna hai, pradeza bhinna hai| phira bhI eka kSetrAvagAha rUpa sambandha hone se AtmA aura zarIra Adi paradravya ko eka kahA jAtA hai| ataH vyavahAranaya asatyArtha hai| kintu taba kyA vyavahAranaya kisI bhI dazA meM kisI ke lie bhI upayogI nahIM hai? aisI bAta nahIM hai, vyavahAranaya bhI kisI-kisI ko kisI kAla meM prayojanIya hai, sarvathA niSedha karane yogya nahIM hai suddho suddhAdeso NAyavvo prmbhaavdrisiihiN| vavahAradesidA puNa je du aparame ThidA bhAve // 12 // -samayasAra isa gAthA ke bhAvArtha meM paM. jayacandajI ne likhA hai-loka meM sone ke solaha tAva prasiddha haiN| unameM pandraha tAva taka para saMyoga kI kAlimA rahatI hai, taba taka use azuddha kahate haiN| aura phira tAva dete-dete jaba antima tAva utaratA hai, taba solaha tAvavAlA zuddha sonA kahalAtA hai| jina jIvoM ko solahavAna sone kA jJAna, zraddhAna tathA prApti ho cukI hai, unako pandrahavAna taka kA sonA prayojanIya nahIM hai| kintu jinako solahavAna ke svarNa kI prApti jaba taka nahIM huI hai, taba taka pandrahavAna taka bhI prayojanIya hai| usI taraha jIva padArtha pudgala ke saMyoga se azuddha anekarUpa ho rahA hai| usakA saba paradravyoM se bhinna eka jJAyakatA mAtra kA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 31 jJAna, zraddhAna tathA AcaraNarUpa prApti jinheM ho gayI hai, unheM to pudgalasaMyogajanita anekarUpatA ko kahanevAlA vyavahAranaya kucha prayojanIya nahIM hai| kintu jaba taka prApti nahIM huI hai, taba taka yathA padavI prayojanIya hai| arthAt jaba taka yathArtha jJAna, zraddhAna kI prApti rUpa samyagdarzana kI prApti na huI ho, taba taka yathArtha upadezadAtA jina-vacanoM kA sunanA, dhAraNa karanA tathA jina-vacana ke pravaktA jina-guru kI bhakti, jinabimba kA darzana ityAdi vyavahAramArga meM pravRtta honA prayojanIya hai| aura jinako zraddhAna, jJAna to huA, para sAkSAt prApti nahIM huI, taba taka pUrva kathita kArya para dravya kA Alambana chor3ane rUpa aNuvrata aura mahAvrata kA grahaNa, samiti, gupti, paMca parameSThI kA dhyAna Adi karanA tathA vaisA karanevAloM kI saMgati karanA aura vizeSa jAnane ke lie zAstroM kA abhyAsa karanA Adi vyavahAra mArga meM svayaM pravRtta honA, dUsaroM ko pravRtta karAnA ityAdi vyavahAranaya kA upadeza prayojanIya hai| vyavahAranaya ko kathaMcit asatyArtha kahA hai| yadi use sarvathA asatyArtha jAnakara chor3a de, to zubhopayoga rUpa vyavahAra to chUTa jAe aura zuddhopayoga kI sAkSAt prApti na hone se azubhopayoga meM hI svecchAcAra rUpa pravRtti karane se narakAdi gatirUpa saMsAra meM hI bhramaNa karanA pdd'egaa| isalie sAkSAt zuddhanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA kI prApti jaba taka na ho, taba taka vyavahAra bhI prayojanIya hai| AcArya amRtacandra ne apane 'puruSArthasiddhyupAya' ke prArambha meM kahA hai ki jo vyavahAra aura nizcaya donoM ko jAnakara tAttvika rUpa se madhyastha rahatA hai, vahI upadeza kA sampUrNa phala prApta karatA hai| kyoMki 'samayasAra' ko nayapakSAtIta kahA hai| jaba samayasAra nayapakSAtIta hai, to nayoM kI kyA AvazyakatA hai? aisA prazna ho sakatA hai| isakA uttara yaha hai ki nayoM ko apanAye binA nayapakSAtIta honA sambhava nahIM hai| isIlie nayoM kA parijJAna Avazyaka hai| vyavahAranaya kA vyutpattisiddha artha hai "bhedopacArAbhyAM vastu vyavaharatIti vyvhaarH|' jo bheda aura upacAra se vastu kA vyavahAra karatA hai, vaha vyavahAranaya hai| usake tIna bheda haiM-sadbhUta, asadbhUta aura upcrit| sadbhUta vyavahAnaya bheda kA utpAdaka hai, akhaNDa vastu meM bheda-kalpanA karatA hai; jaise jIva ke jJAnAdi guNa haiN| asadbhUta vyavahAranaya upacAra kA utpAdaka hai; jaise miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A kahanA hai| aura upacarita vyavahAranaya yA upacaritAsadbhUta vyavahAranaya upacAra meM bhI upacAra kA utpAdaka hai; jaise mahala, makAna mere haiN| yaha bheda aura upacAra rUpa artha aparamArtha hai, asatyArtha hai| abheda aura anupacAra rUpa artha hI paramArtha hai, satyArtha hai| nizcayanaya abheda aura anupacAra rUpa artha kA nizcaya karatA hai| isa taraha nizcayanaya se vastu eka akhaNDa rUpa hai| phira bhI zuddha vastu vyavahAranaya ke vikalpoM se usI taraha AcchAdita hai; jaise sUrya kA bimba ketu se AcchAdita hotA hai| aisI sthiti meM yaha prazna hotA hai ki phira vyavahAra kyoM Avazyaka hai? asat kalpanAoM kI nivRtti ke lie aura ratnatraya kI siddhi ke lie vyavahAra Avazyaka hai| ratnatraya se hI paramArtha kI siddhi hotI hai| prazna ho sakatA hai ki paramArtha to svabhAvasiddha hai| ratnatraya se usakI siddhi kaise hotI hai? yadi ratnatraya se paramArtha ko sarvathA bhinna mAnA jAe, to nizcaya kA abhAva ho jAe, aura yadi sarvathA abhinna mAnA jAe, to bheda-vyavahAra kA abhAva ho jAe; isalie kathaMcit bheda se hI usakI siddhi hotI hai| isa taraha jaba taka vyavahAra aura nizcaya se tattva kI anubhUti hai, taba taka vaha parokSAnubhUti hI hai; kyoMki naya zrutajJAna ke vikalpa haiM aura zrutajJAna parokSa hai| isalie pratyakSa anubhUti nayapakSAtIta hai| isa para punaH prazna hotA hai-taba to ye donoM hI naya samAna hone se donoM hI pUjya haiM? kintu aisI bAta nahIM hai| vyavahAranaya yadi pUjya hai, to nizcayanaya pUjyatama hai| zaMkA-pramANa to vyavahAra aura nizcaya donoM ko hI grahaNa karatA hai, ataH usakA viSaya adhika hone se vaha pUjyatama kyoM nahIM hai? uttara-nahIM, kyoMki vaha AtmA ko nayapakSAtIta karane meM asamartha hai| isakA khulAsA isa prakAra hai yadyapi pramANa nizcaya ke bhI viSaya ko grahaNa karatA hai, kintu vaha vyavahAranaya ke viSaya kA vyavaccheda nahIM karatA aura jaba taka vaha aisA nahIM karatA taba taka vyavahAra rUpa kriyA ko roka nahIM sktaa| isIlie pramANa AtmA ko jJAnAnubhUti meM sthApita karane meM asamartha hai| kintu nizcayanaya ekatva ko lAkara AtmA ko Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nayacakra jJAnacetanA meM sthApita karake vItarAga banAkara svayaM calA jAtA hai aura isa taraha AtmA ko nayapakSAtikrAnta kara detA hai, isalie vahI pUjyatama hai| isIlie nizcayanaya paramArtha kA pratipAdaka hone se bhUtArtha hai| usI kA avalambana karane se AtmA samyagdRSTi hotA hai| 'pravacanasAra' gA. 186 kI TIkA meM amRtacandrajI ne kahA hai rAgapariNAma hI AtmA kA karma hai, vahI puNya-pApa rUpa hai| rAgapariNAma kA hI AtmA kartA hai, usI kA grahaNa karanevAlA aura usI kA tyAga karanevAlA hai| yaha zuddha dravya kA kathana karanevAlA nizcayanaya hai| aura pudgalapariNAma AtmA kA karma hai vahI puNya-pApa rUpa hai| pudgalapariNAma kA AtmA kartA hai, usI kA grahaNa karanevAlA aura tyAganevAlA hai| yaha azuddha dravya kA nirUpaNa karanevAlA vyavahAranaya hai| ye donoM hI naya haiM, kyoMki zuddhatA aura azuddhatA donoM rUpa se dravya kI pratIti hotI hai| kintu yahA~ nizcayanaya sAdhakatama hone se grahaNa kiyA gayA hai; kyoMki sAdhya zuddha AtmA hai| ataH dravya kI zuddhatA kA prakAzaka hone se nizcayanaya hI sAdhakatama hai| azuddhatA kA prakAzaka vyavahAranaya sAdhakatama nahIM hai| kyoMki azuddhanaya ke avalambana se azuddha AtmA kI prApti hotI hai aura zuddhanaya ke avalambana se zuddha AtmA kI prApti hotI hai| vyavahAra aura nizcayaratnatraya 'tattvArthasUtra' Adi Agamika siddhAnta granthoM meM mokSamArga rUpa se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA kathana hai| inheM hI ratnatraya kahate haiN| kintu AcArya kundakunda se lekara adhyAtma granthoM meM vyavahAra mokSamArga aura nizcaya mokSamArga ke sAtha vyavahAra ratnatraya aura nizcaya ratnatraya kA bhI kathana hai| dUsare zabdoM meM vyavahAra samyagdarzana, vyavahAra samyagjJAna aura vyavahAra cAritra-ye vyavahAra mokSamArga haiM aura nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritra-ye nizcaya mokSamArga haiN| 'tattvArthasUtra' meM kevala samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko mokSamArga kahA hai| taba kyA siddhAnta meM mokSa kA eka mArga hai| aura adhyAtma meM mokSa ke do mArga haiM? aisA nahIM hai| siddhAnta ho yA adhyAtma, donoM meM mokSa kA eka hI mArga hai| AcArya amRtacandra ne kahA hai eko mokSapatho ya eSa niyato dRgjJaptivRttAtmakastatraiva sthitimeti yastamanizaM dhyAyecca taM cetasi / tasminneva nirantaraM viharati dravyAntarANyaspRzana so'vazyaM samayasya sAramacirAnnityodayaM vindati // -samayasArakalaza, zlo. 240 'darzana-jJAna-cAritra rUpa yahI eka mokSamArga hai| jo puruSa usI meM sthita rahatA hai, usI kA nirantara dhyAna karatA hai, usI meM niraMtara vihAra karatA hai, anya dravyoM kA sparza bhI nahIM karatA, vaha avazya hI nitya udita rahanevAle samayasAra ko zIghra hI prApta karatA hai|' adhyAtmI amRtacandra ne siddhAnta ke hI anurUpa kathana kiyA hai| usase bhinna nahIM kiyaa| antara kevala yaha hai ki siddhAnta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko mokSamArga kahakara zAnta ho jAtA hai| taba adhyAtma Age bar3hakara spaSTa karatA hai ki samyagdarzana Adi AtmA ke hI guNa haiN| unakI AtmA se koI pRthak svatantra sattA nahIM hai| AtmA aise anantaguNoM kA akhaNDa piNDa hai| usameM kisI bhI guNa kA koI pRthak dravya, kSetra, kAla, bhAva nahIM hai| AtmA kA kucha aMza darzanarUpa, kucha aMza jJAnarUpa, kucha aMza cAritrarUpa ho-aisA bhI nahIM hai| pUrNa AtmA darzanarUpa, pUrNa AtmA jJAnarUpa aura pUrNa AtmA cAritrarUpa hai| jo kucha bheda hai vaha vyavahAra se hI hai; paramArtha se nhiiN| isI se 'samayasAra' ke prArambha meM hI AcArya kundakunda ne kahA hai vavahAreNuvadissai NANissa caritta daMsaNaM nnaannN| Na vi NANaM Na caritaM Na daMsaNaM jANago suddho // 7 // www.jainelibrary:org Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA isakI TIkA meM amRtacandrajI ne kahA hai AtmA meM darzana, jJAna, cAritra hI nahIM haiM / kintu ananta dharmavAlI eka vastu ko na jAnanevAle ziSya ko usakA jJAna karAne ke lie AcAryagaNa, yadyapi dharma aura dharmI meM svabhAva se abheda hai, phira bhI nAmAdi kathana se bheda utpanna karake vyavahAra se hI aisA kahate haiM ki AtmA ke darzana, jJAna, cAritra hai / paramArtha se to ananta dharmoM ko abheda rUpa se piye hue eka dravya hai / ataH usameM bheda nahIM hai| ataH jahA~ bheda-dRSTi yA vyavahAra naya se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko mokSamArga kahA hai, vahA~ paramArtha yA nizcaya dRSTi se samyagdarzanAdimaya AtmA ko mokSamArga kahA hai| yathA sammadaMsaNa NANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM jANe / vavahArA Nicchayado tattiyamaio Nio appA // 36 // isalie darzana, jJAna aura cAritra kI upAsanA vastutaH AtmA kI hI upAsanA hai| usa upAsanA kA lakSya vahI hai, anya dravya nahIM / yahI AcArya amRtacandra ne kahA hai darzanajJAnacAritratrayAtmA tattvamAtmanaH / eka eva sadA sevyo mokSamArgo mumukSuNA // 236 // -samayasArakalaza yataH AtmA kA svarUpa darzanajJAnacAritra rUpa hai ataH mumukSu ko usa eka mokSamArga kA hI sevana karanA caahie| ataH vyavahAra mokSamArga bheda ratnatraya svarUpa hai aura nizcaya mokSamArga abheda ratnatraya svarUpa hai| prathama sAdhana hai dUsarA sAdhya hai; kintu vastutaH sAdhya aura sAdhana do nahIM haiM, balki eka hI sAdhya aura sAdhana ke bheda se do rUpa ho rahA hai| vahI upAsanIya hai; yathA eSa jJAnaghano nityamAtmA siddhamabhIpsubhiH / sAdhyasAdhakabhedena dvidhaikaH samupAsyatAm // 15 // - dravyasaMgraha 33 -samayasArakalaza 'samayasAra' gA. 16 kI TIkA meM amRtacandrajI ne kahA hai jisa bhAva se AtmA sAdhya aura sAdhana hai, usI bhAva se usakI nitya upAsanA karanA caahie| vyavahAra se aisA kahA jAtA hai ki sAdhu ko nitya darzana, jJAna, cAritra kI upAsanA karanI caahie| kintu tInoM hI paramArtha se eka AtmarUpa hI haiM; anya vasturUpa nahIM haiM / jaise devadatta nAma ke kisI vyakti ke jJAna, zraddhAna aura anucaraNa devadatta rUpa hI haiM; kyoMki ve devadatta ke svabhAva kA ullaMghana nahIM karate haiM / ataH ve anya vastu rUpa nahIM haiM, usI taraha AtmA meM bhI AtmA kA jJAna, zraddhAna aura anucaraNa AtmA ke svabhAva kA ullaMghana na karane ke kAraNa AtmarUpa hI haiM; anya nahIM haiN| ataH eka AtmA hI upAsanIya hai, yaha svayaM spaSTa ho jAtA hai| isalie nizcaya se AtmA kA vinizcaya - zraddhAna nizcaya samyagdarzana hai| AtmA kA jJAna nizcaya samyagjJAna hai aura AtmA meM sthiti nizcaya cAritra hai / yahI bAta 'puruSArthasiddhayupAya' meM amRtacandrajI ne tathA 'padmanandi paMcaviMzati' meM AcArya padmanandi ne kahI hai darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kathametebhyo bhavati bandhaH // - puruSArtha. 216 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nayacakra darzanaM nizcayaH puMsi bodhastadbodha issyte| sthitistatraiva cAritramiti yogaH zivAzrayaH // -padma. paMca. 4 / 14 donoM AcAryoM ne yadyapi samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke ina lakSaNoM ko kahate hue unake sAtha nizcaya pada nahIM lagAyA hai, phira bhI cU~ki svAzrita AtmAzrita kathana ko nizcaya kahate haiN| ataH ye lakSaNa nizcayaratnatraya ke hI jAnanA; kyoMki anya zAstroM meM bhI inake lakSaNa kahe gaye haiN| ve inase bhinna pratIta hote haiM, kyoMki unameM kevala AtmA ke hI zraddhAnAdi kI bAta nahIM hai, kintu AtmA ke zraddhAnAdi meM upayogI pratIta honevAle deva-zAstra-guru aura sAta tattvoM ke zraddhAnAdi ko samyagdarzana Adi kahA hai| ataH anya vastuparaka yA bhedabuddhiparaka hone se unheM vyavahAra samyagdarzana, vyavahAra samyagjJAna aura vyavahAra samyakcAritra nAma diyA gayA hai| isa taraha nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga kI taraha ratnatraya ke bhI do prakAra ho gaye haiM-nizcayaratnatraya aura vyvhaarrtntry| jaise vyavahAra mokSamArga aura nizcaya mokSamArga meM sAdhyasAdhana bhAva hai, vaise hI nizcayaratnatraya aura vyavahAraratnatraya meM bhI sAdhya-sAdhana bhAva hai| yaha kahane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki vyavahAraratnatraya hI vyavahAra mokSamArga hai aura nizcayaratnatraya nizcaya mokSamArga hai| mokSa kA mArga to ratnatraya hI hai, usI kA nirUpaNa do nayoM se kiyA jAtA hai| nizcayanaya zuddha dravya ke Azrita hai, usameM sAdhya aura sAdhana kA bheda nahIM hai| vyavahAranaya sva aura para ke nimitta se honevAlI paryAya ke Azrita hai| usameM sAdhya aura sAdhana kA bheda hai| amRtacandrajI ne 'paMcAstikAya' kI TIkA ke anta meM kahA hai ki jina jIvoM kI buddhi anAdi kAla se bheda-bhAvanA kI vAsanA meM DUbI huI hai, aise prAthamika jana vyavahAranaya se bhinna sAdhya-sAdhanabhAva kA avalambana karake sukhapUrvaka bhavasAgara ko pAra karate haiN| sabase prathama ve yaha viveka karate haiM ki yaha zraddhA karane ke yogya hai aura yaha zraddhA karane ke ayogya hai, yaha zraddhAna karanevAlA hai aura yaha zraddhAna hai| isI taraha yaha jAnane ke yogya hai aura yaha jAnane ke ayogya hai, yaha jJAtA (jAnanevAlA) hai aura yaha jJAna hai| yaha AcaraNa karane yogya hai aura yaha AcaraNa nahIM karane yogya hai, yaha AcaraNa karanevAlA hai aura yaha AcaraNa hai| isa prakAra sarvaprathama zraddheya, azraddheya, zraddhAtA aura zraddhAna ko jJeya, ajJeya, jJAtA aura jJAna ko, AcaraNIya, anAcaraNIya, AcaritA aura AcaraNa ko samajha lenA Avazyaka hai| jaba taka inheM nahIM samajhatA, taba taka vyavahAra mokSamArga ke bhI pAlana karane kA adhikArI nahIM hotaa| aura jaba vyavahAra mokSamArga kA hI adhikArI nahIM hotA, taba nizcaya mokSamArga kI to kathA hI vyartha hai? vyavahAra mokSamArga rUpa vyavahAra samyagdarzana, vyavahAra samyagjJAna aura vyavahAra samyakcAritra kA viSaya AtmA se bhinna hai| vyavahAra samyagdarzana kA viSaya sAta tattva, nau padArtha tathA usake pravaktA devaguru vagairaha haiN| vyavahAra samyagjJAna kA viSaya zAstra hai aura vyavahAracAritra kA viSaya zrAvaka aura muni kA Agamokta AcAra hai| kintu ina saba sAdhanoM kA lakSya AtmA hI hai, usI kI yathArtha zraddhA, yathArtha jJAna aura usI meM sthiti ke lie vyavahAra mokSamArga ko apanAyA jAtA hai| yadi usakA lakSya saMsAra hai, to vaha vyavahAra mokSamArga bhI nahIM hai| 'paMcAstikAya' meM AcArya kundakunda ne vyavahAraratnatraya kA svarUpa isa prakAra kahA hai sammattaM saddahaNaM bhAvANaM tesimadhigamo NANaM / cAritaM samabhAvo visayesu virUDhamaggANaM // 107 // AcArya amRtacandra ne isakI vyAkhyA karate hue likhA hai- kAladravya sahita pA~ca astikAya aura nau padArtha bhAva haiN| mithyAdarzana ke udaya se inakA jo azraddhAna hai, usake abhAvapUrvaka jo zraddhAnarUpa bhAva hai vaha samyagdarzana hai| yaha samyagdarzana zuddha caitanya rUpa Atmatattva ke nizcaya kA bIja hai arthAt isI vyavahAra samyagdarzana meM se zuddha caitanyarUpa Atmatattva ke nizcaya kA aMkura prasphuTita hotA hai| jaise nAva meM yAtrA karane para vRkSAdi calate hue pratIta hote haiM, vaise hI mithyAtva ke udaya se ukta padArtha viparIta pratIta hote haiN| mithyAtva kA udaya haTa jAne para ukta padArthoM kA yathArtha bodha honA samyagjJAna hai| yaha samyagjJAna kucha aMzoM meM .. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 prastAvanA jJAnacetanA pradhAna Atmatattva kI upalabdhi kA bIja hai / samyagdarzana aura samyagjJAna ke sadbhAva ke kAraNa samasta amArgoM se chUTakara jo svatattva meM vizeSarUpa se ArUr3ha hue haiM, unheM indriya aura mana ke viSayabhUta padArthoM meM rAga-dveSapUrvaka vikAra kA abhAva hone se jo nirvikAra jJAnasvabhAva samabhAva hotA hai, vaha samyakcAritra hai / yaha samyakcAritra vartamAna meM aura AgAmI kAla meM bhI sundara hotA hai tathA apunarjanma ke mahAn sukha kA bIja hai arthAt isI meM se mokSasukha kA udgama hotA hai / jaina adhyAtma ke mUrdhanyamaNi AcArya amRtacandra ke vacanoM se sacce vyavahAra kI upayogitA tathA nizcaya aura vyavahAra meM sAdhya - sAdhana bhAva spaSTa ho jAtA hai / AcAryajI ne nizcaya aura vyavahAra meM sAdhya-sAdhana bhAva ghaTita karate hue do dRSTAnta diye haiM / jaise dhobI malina vastra ko patthara para pachAr3akara nirmala jala se dhokara ujalA karatA hai yA jaise svarNapASANa agni ke saMyoga se svarNarUpa pariNata hotA vaise hI vyavahArI bhI tapasyA Adi ke dvArA AtmA kI zuddhi karatA hai / isameM vyavahAra meM to yahI kahA jAtA hai ki sAbuna jala ke yoga se vastra ujalA huA yA agni ke yoga se svarNapASANa svarNa huA, kintu yathArtha meM ujalApanA vastra meM hI thA, usI meM se prakaTa huA / svarNapASANa meM se svarNa hI svarNarUpa pariNata huA pASANa nahIM, phira bhI svarNapASANa ko svarNa kA sAdhana kahA jAtA hai; usI taraha samyagdarzanAdi se AtmA kI tarapha jIva kA jo upayoga hai, vahI usakI prApti meM hetu hai / ise Age spaSTa kiyA jAtA hai vyavahAra samyagdarzana aura nizcaya samyagdarzana siddhAnta granthoM meM samyagdarzana ke do bheda milate haiM-sarAga samyagdarzana aura vItarAga samyagdarzana / tathA adhyAtma granthoM meM vyavahAra samyagdarzana aura nizcaya samyagdarzana bheda milate haiN| inakI saMgati yaha baiThAyI gayI hai ki jise siddhAnta meM sarAga samyagdarzana kahA hai, vahI adhyAtma meM vyavahAra samyagdarzana hai aura jise siddhAnta meM vItarAga samyagdarzana kahA hai, vahI adhyAtma meM nizcaya samyagdarzana hai| asala meM rAga kA hI nAma vyavahAra hai aura vItarAga kA nAma nizcaya hai / sarAga yA vyavahAra samyagdarzana pA~ca labdhipUrvaka mithyAtva Adi sAta karmaprakRtiyoM ke upazamAdi se hotA hai| jayasenajI ne kahA hai- 'yadA'yaM jIva AgamabhASaNa kAlAdilabdhirUpamadhyAtmabhASayA zuddhAtmAbhimukhapariNAmarUpaM svasaMvedanajJAnaM labhate tadA prathamatastAvad - mithyAtvAdi saptaprakRtInAmupazamena kSayopazamena ca sarAgasamyagddaSTirbhUtvA paMcamarameSThibhaktyAdirUpeNa parAzritadharmyadhyAnabahiraMgasahakAritvenAnanta - jJAnAdi-svarUpo'hamityAdi bhAvanAsvarUpamAtmAzritaM dharmyadhyAnaM prApya AgamakathitakrameNAsaMyatasamyagdRSTyAdi-guNasthAnacatuSTayamadhye kvApi guNasthAne darzanamohakSayeNa kSAyikasamyaktvaM kRtvA tadanantaramapUrvAdiguNasthAneSu prakRtipuruSanirmala vivekajyotirUpaprathamazukladhyAnamanubhUya rAgadveSarUpacAritramohodayAbhAvena nirvikAra-zuddhAtmAnubhUtirUpaM cAritramohavidhvaMsanasamarthaM vItarAgacAritraM prApya mohakSapaNaM kRtvA ... / - paJcAsti. TI. gA. 150-151 'jaba yaha jIva Agama kI bhASA meM kAlAdilabdhirUpa aura adhyAtma kI bhASA meM zuddhAtmA ke abhimukha pariNAmarUpa svasaMvedanajJAna ko prApta karatA hai, taba prathama hI midhyAtva Adi sAta prakRtiyoM ke upazama aura kSayopazama se sarAgasamyagdRSTi hokara paMcaparameSThI kI bhakti Adi rUpa se parAzrita dharmyadhyAna ko bahiraMga sahAyaka banAkara 'maiM anantajJAnAdi svarUpa hU~' ityAdi bhAvanA rUpa AtmAzrita dharmyadhyAna ko karatA hai aura taba Agama kahe hue krama ke anusAra asaMyata samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM se kisI bhI guNasthAna meM darzanamoha kA kSaya karake kSAyikasamyaktva ko prApta karatA hai| usake pazcAt apUrvakaraNa Adi guNasthAnoM meM nirmala bhedajJAnarUpa prathama zukladhyAna ko karake rAgadveSa rUpa cAritramoha ke udaya kA abhAva hone se cAritra - moha ke vidhvaMsa karane meM samartha nirvikAra zuddhAtmAnubhUti rUpa vItarAgacAritra ko prApta karake moha kA kSaya karatA hai / ' ukta kathana ke anusAra jinheM Agama meM pA~ca labdhi kahA hai, adhyAtma meM use svasaMvedana jJAna kahate haiM jo zuddhAtmA ke abhimukha pariNAmarUpa hai / isI se isa svasaMvedana jJAna ko vItarAga bhI kahA hai / yahI zuddhAtmA ke abhimukha pariNAmarUpa svasaMvedana Age bar3hane para zuddhAtmAnubhUtirUpa svasaMvedana ho jAtA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nayacakra hai / ataH sarAgasamyagdRSTi yA vyavahAra samyagdRSTi kA pariNAma zuddhAtmAbhimukha hotA hai, tabhI to vaha nizcaya samyaktva ke rUpa meM pariNata hotA hai aura isI se kahIM-kahIM sarAgasamyaktva ko bhI nizcaya samyaktva kahA hai| 'paramAtmaprakAza' (2 / 17 ) kI TIkA meM TIkAkAra brahmadeva ne jisa prazna kA samAdhAna kiyA hai, usakA hindI anuvAda kiyA jAtA hai| prabhAkara bhaTTa prazna karatA hai prazna- nija zuddhAtmA hI upAdeya hai; isa prakAra kA rucirUpa nizcaya samyaktva hotA hai - aisA Apane pahale aneka bAra vyAkhyAna kiyA hai| yahA~ nizcaya samyaktva ko vItarAgacAritra kA avinAbhAvI kahA to yaha pUrvApara virodha kyoM ? uttara- nija zuddhAtmA hI upAdeya hai, isa prakAra kA rucirUpa nizcaya samyaktva gRhastha avasthA meM tIrthaMkaradeva, bharata, sagara, rAma, pANDava Adi ke vartamAna thA, kintu unake vItarAgacAritra nahIM thA; yaha paraspara virodha hai / yadi unake vItarAgacAritra hotA to ve asaMyamI kyoM hote ? yaha pUrvapakSa hai| isakA parihAra isa prakAra hai - unake zuddhAtmA upAdeya hai; isa prakAra bhAvanArUpa nizcaya samyaktva to hai, kintu cAritramoha ke udaya se sthiratA nahIM thI / vratAdi nahIM hone se ve asaMyata kahe jAte haiN| zuddha AtmabhAvanA se Digakara bharata Adi nirdoSa paramAtmA arhanta - siddhoM kA guNastavarUpa yA vastustavarUpa stavanAdi karate haiM, unake carita, purANa Adi sunate haiN| unake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya, sAdhuoM kA viSayakaSAyarUpa khoTe dhyAna se bacane ke lie aura saMsAra kI sthiti ke cheda ke lie pUjA-dAna Adi karate haiM, isalie zubharAga ke yoga se ve sarAgasamyagdRSTi hote haiN| unake samyaktva ko jo nizcaya samyaktva kahA gayA hai, vaha vItarAgacAritra ke avinAbhAvI nizcaya samyaktva kA paramparA se sAdhaka hone se kahA hai| vAsvata meM to vaha samyaktva sarAgasamyaktva nAmaka vyavahAra samyaktva hI hai / isa taraha dRSTi-bheda se vyavahAra samyaktva ko bhI nizcaya samyaktva kahA gayA hai| caturtha guNasthAnavartI sarAga samyaktva meM zuddhAtma bhAvanA hotI hai, tabhI to vaha nizcaya samyaktva ke rUpa meM prakaTa hotI hai| usake binA to samyaktva hotA hI nahIM hai / 'bRhadravyasaMgraha' gAthA 45 kI TIkA meM brahmadeva ne likhA hai 'mithyAtvAdisaptaprakRtyupazamakSayopazamakSaye sati, adhyAtmabhASayA nijazuddhAtmAbhimukhapariNAme sati zuddhAtmabhAvanotpannanirvikAravAstavasukhamupAdeyaM kRtvA saMsArazarIrabhogeSu yo'sau heyabuddhiH samyagdarzanazuddhaH sa caturthaguNasthAnavartI vratarahito dArzaniko bhaNyate / ' - mithyAtva Adi sAta prakRtiyoM ke upazama, kSayopazama yA kSaya hone para athavA adhyAtma bhASA ke anusAra nija zuddha AtmA ke abhimukha pariNAma hone para, zuddha AtmabhAvanA se utpanna nirvikAra, yathArtha sukharUpI amRta ko upAdeya mAnakara saMsAra zarIra bhogoM meM jo heyabuddhi hai, vaha samyagdarzana se zuddha vratarahita caturtha guNasthAnavartI dArzanika hai| 'samayasAra' gA. 130 - 131 kI TIkA meM jayasenAcArya ne bhI aisA hI kahA hai 'caturthaguNasthAnayogyAM zuddhAtmabhAvanAmaparityajanniratnaraM dharmadhyAnena devaloke kAlaM gamayitvA...' caturtha guNasthAna ke yogya zuddhAtmabhAvanA ko na tyAgate hue nirantara dharmadhyAnapUrvaka devaloka meM kAla bitAkara ...Adi / 'gommaTasAra' jIvakANDa meM asaMyata samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna kA svarUpa batalAte hue kahA hai ki jo na to indriyoM se virata hai aura na trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA se virata hai, kevala jinendra ke dvArA kahe hue tattvoM kA zraddhAna karatA hai, vaha asaMyata samyagdRSTi hai / isako kucha vidvAn bhI bahuta halake rUpa meM lete haiM / kintu jinokta tattvoM ke zraddhAna meM hI samyaktva kA sAra samAyA huA hai; jaisA ki Upara caturtha guNasthAna kA svarUpa batalAte hue kahA gayA hai| 'paramAtmaprakAza' meM dharma kI vyutpatti karate hue kahA hai bhAu visuddha appaNau dhammu bhaNeviNu lehu / caugai dukkhahaM jo dharai jIva paDaMtahu ehu // 2, 68 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 37 isameM kahA hai ki caturgatirUpa saMsAra ke duHkhoM meM par3e hue jIva ko jo mokSapada meM dhAraNa karatA hai, vaha dharma hai| vaha hai- AtmA kA vizuddha pariNAma / vizuddha kA matalaba hai- mithyAtva rAgAdi se rahita / TIkAkAra ne isakI vyAkhyA karate hue kahA hai ki isa dharma naya vibhAga se sabhI dharma ke lakSaNoM kA antarbhAva ho jAtA hai / jaise ahiMsA ko dharma kahA hai, vaha bhI jIva ke zuddha bhAvoM ke binA sambhava nahIM hai / sAgAra - anagAra rUpa dharma yA uttamakSamAdi rUpa dasa dharma bhI jIva ke zuddha bhAva kI hI apekSA karate haiN| svAmI samantabhadra ne jo 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' meM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ko dharma kahA hai, vaha zuddha bhAva ko lekara hI hai| kundakunda svAmI ne 'pravacanasAra' meM jo rAga-dveSa- moha rahita pariNAma ko dharma kahA hai, vaha bhI jIva kA zuddha svabhAva hI hai| 'svAmikArtikeyAnuprekSA' meM jo vastusvabhAva ko dharma kahA hai, vaha bhI vahI hai / ataH zuddha pariNAma hI kartavya hai, aisI jisakI antaraMga zraddhA hai, vahI vAstava meM jinokta tattva kA zraddhAnI hai aura vahI samyagdRSTi hai / mithyAtva aura anantAnubandhI kaSAyajanya rAga ke haTe vinA AtmA ke pariNAmoM meM vizuddhatA kA sUtrapAta nahIM hotA / aura usake binA vrata, tapa, saMyama vyartha hotA hai| aisA sabhI zAstroM meM kahA hai| kintu Aja ke samaya meM loka meM bar3hate hue asaMyama ko dekhakara saMyama ke premI saMyama para jora dete haiM jo ucita hai, kintu usake sAtha meM jainadharma kA mUla jo samyaktva hai use bhulAnA nahIM cAhie aura na usakA mahattva kama karanA cAhie / samyaktva ke mAhAtmya se jaina - sAhitya bharA huA hai| uttarakAla ke vidvAn bhI use muktakaNTha se svIkAra karate the| paM. jayacandajI ne 'samayasAra' TIkA ke bhAvArtha meM likhA hai 'siddhAnta meM mithyAtva ko hI pApa kahA hai| jahA~ taka mithyAtva rahatA hai, vahA~ taka zubha-azubha sabhI kriyAoM ko adhyAtma meM paramArtha se pApa hI kahA hai aura vyavahAranaya kI pradhAnatA meM vyavahArI jIvoM ko azubha chur3Akara zubha meM lagAne ko kisI taraha puNya bhI kahA hai / syAdvAda mata meM koI virodha nahIM hai / zaMkA- paradravya se jaba taka rAga rahe, taba taka mithyAdRSTi kahA hai| isako hama nahIM samajhe, kyoMki avirata samyagdRSTi Adi ke cAritramoha ke udaya se rAgAdibhAva hote haiN| usake samyaktva kaise kahA hai? samAdhAna - yahA~ mithyAtvasahita anantAnubandhI kA rAga pradhAna karake kahA hai, kyoMki apane aura para ke jJAna- zraddhAna ke vinA paradravya meM tathA usake nimitta se hue bhAvoM meM Atmabuddhi ho tathA prIti- aprIti ho to samajhanA ki isake bheda - jJAna nahIM huA / munipada lekara vrata, samiti bhI pAlatA hai, vahA~ jIvoM kI rakSA tathA zarIra sambandhI yatna se pravartanA, apane zubhabhAva honA, ityAdi paradravya sambandhI bhAvoM se apanA mokSa honA mAne aura para- jIvoM kA ghAta honA, ayatnAcAra rUpa pravartanA, apanA azubha bhAva honA Adi paradravyoM kI kriyA se hI apane meM bandha mAne, to jAnanA ki isake apanA aura para kA jJAna nahIM huA; kyoMki bandha - mokSa to apane bhAvoM se thA / paradravya to nimittamAtra thA, usameM viparIta mAnA, isa taraha jaba taka para dravya se hI bhalA-burA mAna rAgadveSa karatA hai, taba taka samyagdRSTi nahIM hai|' Age gA. 201-202 ke bhAvArtha meM likhA hai 'yahA~ ajJAnamaya kahane se mithyAtva anantAnubandhI se hue rAgAdi samajhanA / mithyAtva ke binA cAritramoha ke udaya kA rAga nahIM lenA, kyoMki avirata samyagdRSTi Adi ke cAritramoha sambandhI rAga hai; kintu vaha jJAna sahita hai / usako roga ke samAna jAnatA hai / usa rAga ke sAtha rAga nahIM hai, karmodaya se jo rAga hai use meTanA cAhatA hai / zubharAga hotA hai, parantu usa zubharAga ko acchA samajha lezamAtra bhI usa rAga se rAga kare to sarvazAstra bhI par3ha liye hoM, muni bhI ho, vyavahAracAritra bhI pAle to bhI aisA samajhanA ki usane apanI AtmA kA paramArthasvarUpa nahIM jAnA, karmodayajanita bhAva ko hI acchA samajhA hai| usI se apanA mokSa mAnatA hai| aisA mAnane se ajJAnI hai| apane aura para ke paramArtharUpa ko nahIM jAnA, to jIva ajIva padArtha kA bhI paramArtharUpa nahIM jaanaa| aura jaba jIva- ajIva ko hI nahIM jAnA, taba samyagdRSTi kaise huA ? jinokta tattva ke zraddhAna se yahI abhiprAya hai / ataH yaha saba sarAgasamyagdRSTi kI bAta hai / usako bhI abandhaka kahA hai, kyoMki mithyAdRSTi kI apekSA usake 43 karmaprakRtiyoM kA bandha nahIM hotA / zeSa 77 karmaprakRtiyoM kA bhI sthiti - anubhAgabandha alpa hotA hai, phira bhI vaha saMsAra kI sthiti kA chedaka hai, isalie use abandhaka kahA hai| jaba vaha Age paMcamaguNasthAna aura SaSThaguNasthAnavartI hotA hai taba to bandha meM aura bhI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. nayacakra adhika hAni hotI hai| sAtha hI Agama meM aise dasa sthAna batalAye haiM jinameM uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| unameM sabase prathama sthAna samyagdRSTi kA hai| usake pratisamaya asaMkhyAtaguNI nirjarA barAbara hotI hai| isIlie 'puruSArthasiddhyupAya' meM kahA hai tatrAdau samyaktvaM samupAzrayaNIyamakhilayalena / tasmin satyeva yato bhavati jJAnaM cAritraM ca // 21 // usa ratnatraya meM se sarvaprathama saba prakAra ke prayatnoM ke dvArA samyadarzana kI samyak upAsanA karanA cAhie, kyoMki usake hone para hI samyagjJAna aura samyakcAritra hotA hai / cAritra aba hama cAritra kI ora Ate haiN| jaise samyagdarzana ke do prakAra haiM, vaise hI cAritra ke bhI do prakAra haiM / granthakAra ne donoM kA svarUpa batalAte hue likhA hai asuheNa rAyarahio vayAirAgeNa jo hu saMjutto / so iha bhaNiya sarAo mukko donhaM pi khalu iyaro // 331 // - jo azubha ke rAga se rahita hai aura vrata Adi ke rAga se saMyukta hai, use yahA~ sarAga kahA hai aura jo zubha tathA azubha donoM hI rAgoM se mukta hai vaha vItarAga hai / vItarAgacAritra hI upAdeya hai aura sarAgacAritra heya hai, kyoMki zuddhopayogarUpa vItarAgacAritra se mokSasukha prApta hotA hai aura zubhopayogarUpa sarAgacAritra se svargasukha prApta hotA hai| phira bhI zubhopayogarUpa sarAgacAritra ko apanAye binA vItarAgacAritra kI prApti sambhava nahIM hai / isalie azubhopayoga bacane ke lie zubhopayoga ko apanAne kA vidhAna jinAgama meM hai / isI se zubhopayoga rUpa sarAgacAritra ko paramparA se mokSa kA bhI kAraNa kahA hai / kintu vaha sarAgacAritra nizcayamokSamArga se nirapekSa nahIM honA cAhie / vizuddhajJAnadarzana svabhAva zuddha Atmatattva kA samyak zraddhAna, jJAna aura anuSThAnarUpa nizcayamokSamArga hai| jo isa nizcayamokSamArga ko bhUlakara kevala zubhAnuSThAnarUpa vyavahAramokSamArga ko hI apanAte haiM, ve bhale hI svarga meM cale jAe~, kintu unakA saMsAra- paribhramaNa nahIM chUTatA / hA~, jo zuddhAnubhUtirUpa nizcayamokSamArga ko mAnate haiM, kintu nizcayamokSamArga ke anuSThAna kI zakti na hone se nizcaya ke sAdhaka zubhAnuSThAna ko karate haiM, ve sarAsamyagdRSTi paramparA se mokSa ko prApta karate haiM / aura jo kevala nizcayanaya kA avalambana lekara bhI rAgAdi vikalpa se rahita paramasamAdhi rUpa zuddha AtmA ko prApta karane meM asamartha hote hue bhI muniyoM ke SaDAvazyaka Adi rUpa AcaraNa kI aura zrAvakoM ke dAnapUjA Adi rUpa AcaraNa kI nindA karate haiM, ve donoM prakAra ke cAritroM se bhraSTa hokara pApa kA hI bandha karate haiM / zubhapayoga meM bhI dharma kA aMza rahatA hai| AcArya 'kundakunda ne 'pravacanasAra' meM kahA hai dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhasaMpayogajudo / pAvadi NivvANasuhaM suhovajutto va saggasuhaM // 11 // dharma se pariNata AtmA yadi zuddhopayoga se yukta hotA hai, to mokSasukha ko pAtA hai, aura yadi zubhopayoga se yukta hotA hai to svargasukha ko pAtA hai / isa gAthA meM jahA~ zuddhopayogI ko dharmapariNata AtmA kahA hai, vahA~ zubhopayogI ko bhI dharmapariNata AtmA kahA hai| isakI TIkA meM AcArya amRtacandra ne bhI donoM ko hI dharmapariNata svabhAva kahA hai| kintu zuddhopayogI ke cAritra ko apanA kArya karane meM samartha kahA hai aura zubhopayogI ke cAritra ko apanA kArya karane meM asamartha tathA kathaMcit viruddha kAryakArI kahA hai| ataH jaise azubhopayoga sarvathA heya hai; vaise zubhopayoga sarvathA heya nahIM hai, kintu sarvathA upAdeya bhI nahIM hai| yadi zubhopayoga sarvathA heya hotA, to AcArya amRtacandra zrAvakAcAra kI racanA na karate aura na use 'puruSArthasiddhayupAya' nAma dete| zrAvaka kA AcAra bhI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 36 puruSArtha kI-mokSa kI siddhi kA upAya hai; anyathA dharma ke zrAvakadharma aura munidharma do bheda nahIM hote| isameM sandeha nahIM ki dharma nivRttirUpa hI hai; pravRttirUpa nahIM hai| kyoMki kahA hai 'rAgadveSau pravRttiH syaannivRttistnnissedhnm| tau ca bAhyArthasaMbaddhau tasmAttAn suparityajet // -AtmAnuzAsana 237 rAga aura dveSa pravRtti hai aura rAgadveSa kA niSedha nivRtti hai| ve rAgadveSa bAhya padArthoM se sambaddha haiN| ataH bAhya padArthoM ko chor3anA caahie| pravRtti kA matalaba hI rAgadveSa hai| jo vyakti jitanA hI rAgI-dveSI hotA hai, utanA hI pravRttizIla hai| rAga aura dveSa kA AdhAra bAhya padArtha hote haiN| ataH rAgadveSa ko kama karane ke lie bAhya padArthoM kA tyAga Avazyaka hai| zrAvaka ke AcAra meM isI se bAhya padArthoM ke tyAga kI mukhyatA hai| samasta vratAcaraNa tyAgarUpa hI hotA hai| yaha satya hai ki cAritra nAma svarUpa meM caraNa (lInatA) kA hai aura vahI vastutaH dharma hai| usI svarUpa meM caraNarUpa cAritra ke lie hI vratAcaraNa bhI kiyA jAtA hai| yaha bhI kaha sakate haiM ki bAhya vastuoM ke tyAga ke sAtha jitane aMza meM AtmatallInatA hai, utane hI aMza meM dharma hai aura yadi vaha nahIM hai to kore bAhya tyAga meM dharma nahIM hai| zrAvaka kI jo gyAraha pratimAe~ batalAyI gayI haiM, unake Antarika aura bAhyarUpa kA citraNa karate hae paM. AzAdharajI ne kahA hai rAgAdikSayatAratamyavikasacchuddhAtmasaMvitsukhasvAdAtmasvabahirbahistrasavadhAyahovyapohAtmasu / sadudaka darzanikAdidezaviratisthAneSa caikAdazasvekaM yaH zrayate yativrataratastaM zraddadhe zrAvakaM // -sAgAra dharmAmRta, 10.16 arthAta ina gyAraha pratimAoM ke abhyantara meM rAgAdi ke kSaya kI hInAdhikatA se prakaTa hae zaddha AtmA ke saMvedanajanya sukha kA svAda rahatA hai aura bAhara meM trasahiMsA Adi kA tyAga rahatA hai| yadi bAhya AcaraNa to ho aura abhyantara meM Atmika sukha kA AbhAsa bhI na ho to aise vrata vastutaH vrata nahIM haiN| ataH nizcaya ke sAtha vyavahAra aparihArya hai| antastala meM bhAvanA hone para bAhya vyavahAra meM vaha avatarita hue binA nahIM raha sktii| astu, granthakAra mAilladhavala ne sarAgacAritra kA varNana karate hue AcArya kundakunda ke 'pravacanasAra' ke cAritrAdhikAra kA anusaraNa kiyA hai aura kevala muni sambandhI hI sarAgacAritra kA varNana kiyA hai| unhoMne gAthA 336 meM likha bhI diyA hai ki dIkSAgrahaNa ke anukrama se sarAgacAritra ke kathana kA vistAra 'pravacanasAra' meM dekhanA caahie| yahA~ usI kA lezamAtra kathana kiyA hai|| Age unhoMne kahA hai ki zubhopayoga se duHkha kA pratikAra to hotA hai, kintu sukha kI prApti nahIM hotii| kintu mithyA ratnatraya ko chor3akara jo samyak ratnatraya ko dhAraNa karake zubha karma karatA hai, usakA paramparA se mokSa hotA hai // 340-41 // Age punaH kahA hai ki vyavahAra se bandha hotA hai aura svabhAva meM lIna hone se mokSa hotA hai| ataH svabhAva kI ArAdhanA ke samaya vyavahAra ko gauNa karanA caahie| AcArya kundakunda ne 'pravacanasAra' gAthA 8 meM kahA hai-jisa samaya dravya jisa rUpa se pariNata hotA hai, usa samaya vaha usI svabhAvamaya hotA hai| ataH dharmarUpa se pariNata yaha AtmA hI dharma hai| isa prakAra nijazuddhAtmapariNati hI nizcayadharma hai aura paMcaparameSThI Adi kI bhakti rUpa pariNAma vyavahAra dharma hai| isa taraha ina donoM dharmoM se pariNata AtmA hI dharma hai| upAdAna kAraNa ke samAna hI kArya hotA hai| dharma kA upAdAna Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 nayacakra kAraNa AtmA hI hai, kyoMki vahI dharmarUpa pariNata hotA hai| vaha upAdAna kAraNa zuddha aura azuddha ke bheda se do prakAra hai| rAgAdivikalpa se rahita svasaMvedana jJAna, jise Agama meM zukladhyAna kahA hai, kevalajJAna kI utpatti meM zuddha upAdAna kAraNa hai| usakI prApti ke lie zuddha upAdAna kI AvazyakatA hai| usI ke lie cAritra kI AvazyakatA hai| usake binA upAdAna zuddha nahIM ho sktaa| ataH cAritra ko bhI prayatnapUrvaka dhAraNa karanA caahie| cAritra ke sambandha meM jaba vicAra kiyA jAtA hai, to vratoM kA prasaMga anAyAsa A jAtA hai| pA~ca mahAvrata prasiddha haiN| 'tattvArthasUtra' ke sAtaveM adhyAya ke prArambha meM hI hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha ke tyAga ko vrata kahA hai| usa sUtra kI 'sarvArthasiddhi' nAmaka TIkA meM pUjyapAda svAmI ne yaha prazna uThAyA hai ki vrata ko Asrava kA hetu kyoM kahA, kyoMki usakA antarbhAva to gupti, samiti Adi saMvara ke hetuoM meM kiyA gayA hai| dasa dharmoM meM se saMyama dharma meM vrata A jAte haiN| isakA samAdhAna karate hue kahA hai ki saMvara to nivRttirUpa hai, kintu vrata pravRttirUpa haiM-hiMsA, jhUTha, corI Adi ko tyAgakara ahiMsA meM, satya vacana meM tathA dI huI vastu ke grahaNa meM pravRtti hotI hai| isIlie 'dravyasaMgraha' gAthA 57 kI TIkA meM brahmadeva jI ne unheM ekadezavrata kahA hai| aura pUjyapAda svAmI ne avratoM kI taraha mumukSu ke lie vratoM ko bhI tyAjya batalAyA hai| 'samAdhitantra' meM unhoMne likhA hai apuNyamavrataiH puNyaM vrtairmokssstyorvyyH| avratAnIva mokSArthI vratAnyapi parityajet // 53 // avrata-hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha se apuNya kA (pApa kA) bandha hotA hai aura vratoM se puNya kA bandha hotA hai| kintu mokSa to puNya aura pApa donoM ke hI nAza kA nAma hai| ataH mokSa ke icchuka ko avratoM kI taraha vratoM ko bhI chor3anA caahie| Age unake tyAga kA krama bhI batalAyA hai avratAni parityajya vrateSa prinisstthitH| tyajettAnyapi saMprApya paramaM paramAtmanaH // 4 // avratoM ko chor3akara vratoM meM niSThAvAna rhe| punaH AtmA ke parama pada ko prApta karake vratoM ko bhI chor3a deve| (yaha kathana nizcayavrata kI apekSA hai-sampAdaka) isakI carcA karate hue brahmadevajI ne likhA hai ki vyavahAra rUpa jo ekadeza vrata hai, vahI tyAjya hai| samasta zubhAzubha se nivRtti rUpa nizcayavrata to nirvikalpa samAdhikAla meM bhI rahate hI haiN| vAstava meM to usa avasthA ttirUpa vikalpa kA svayaM hI avakAza nahIM rhtaa| isa taraha jahA~ usa avasthA taka pahu~cane ke lie vrata grAhya hai, vahIM usa avasthA meM pahu~cane para svayaM hI chUTa jAte haiM, unheM chor3anA nahIM pdd'taa| kintu puNyabandha ke bhaya se vrata dhAraNa na karane para vaha avasthA prApta nahIM ho sktii| yahI AcArya amRtacandrajI ke dvArA ghoSita jainI nIti hai ki eka samaya eka hAtha se jise grahaNa kiyA jAtA hai, dUsare samaya meM dUsare hAtha se use chor3a bhI diyA jAtA hai| tyAga aura grahaNa, grahaNa aura tyAga kI isa mathAnI ke dvArA AtmA kA mathana karane para vaha tattva niSpanna hotA hai jise paramapada kahate haiN| vahI kArya samayasAra hai| gAthA 366 meM granthakAra ne kahA hai-eka hI upAdAna kArya bhI hai, kAraNa bhI hai| kArya ko utpanna karane se kAraNa hai aura svayaM utpanna hone se kArya hai| siddha paramAtmA kArya-samayasAra hai| aura zuddhAtmA ke zraddhAna-jJAna-AcaraNa se viziSTa AtmA kAraNa-samayasAra hai| jo AtmA kAraNa-samayasAra rUpa hai, vahI AtmA uttara kAla meM siddha paramAtmA banatA hai| ataH vaha svayaM hI kArya hai aura svayaM hI apanA kAraNa hai-mumukSu ko yaha tattva sadA lakSya meM rakhanA caahie| 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' ke racayitA ne ina sabhI bAtoM para pUrvAcAryoM kA anusaraNa karate hue samyak prakAza DAlA hai| usakA svAdhyAyapUrvaka cintana aura manana karanA caahie| nayavivakSA ko samyak rIti se hRdayaMgama karake zAstroM meM kahA~, kauna kathana kisa dRSTi se kiyA gayA hai, isa bAta ko samajha lene se kisI taraha kA visaMvAda nahIM ho sktaa| zAstrakAroM ne visaMvAda ke lie kucha bhI to nahIM chor3A hai| saba kathana ekadama spaSTa kiyA hai| astu, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 anta meM grantha ke sampAdana meM prayukta pratiyoM kA paricaya dekara isa prakaraNa ko samApta kreNge| sampAdana meM prayukta pratiyoM kA paricaya prakRta 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' kI hastalikhita kucha pratiyA~ hameM sampAdanArtha jayapura, kAraMjA tathA ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, vyAvara se prApta huI thiiN| unhIM ke AdhAra para prakRta grantha kA sampAdana tathA saMzodhana kiyA gayA hai| isI taraha grantha ke anta meM pariziSTi rUpa meM dI gayI AlApapaddhati kA bhI sampAdana jayapura se prApta pratiyoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| nIce una sabakA paricaya diyA jAtA hai 1 a. prti| Amera zAstrabhaNDAra jayapura (rAjasthAna) naM. 556, patra saMkhyA 34, lipi sundara aura shuddh| pratyeka patra meM 6 paMkti aura pratyeka paMkti meM 34 akssr| saMvat 1764 Asauja mAsa kRSNapakSa dazamI tithi guruvAra ko likhakara pUrNa huii| lipikartA haiM jinadAsa vilAlA vAsI lavAyaNa kaa| 2 A. prti| Amera zAstra bhaNDAra jayapura (rAjasthAna) naM. 554 / patra saMkhyA 53 / pratyeka patra meM 6 paMkti aura pratyeka paMkti meM 33 yA 34 akssr| yatra tatra saMskRta meM TippaNa bhI haiN| akSara sundara haiM kintu prAcIna hone se sumaila ho gaye haiN| kucha jIrNa bhI ho cale haiN| anta meM pradAtA kI prazasti hai| saM. 1502 varSe vasAkha vadI 2 zrImUlasaMghe sarasvatIgacche nandisaMghe balAtkAragaNe zrI padmanandidevAH tatpaTTe zrI zubhacaMdradevAH tatpaTTe zrIjinacaMdradevAH padmanaMdiziSya zrImadanakIrtidevAH tasya ziSyA brahma narasiMgha bagheravAlAnvaya jaDiyA gotre saM. sIhabhAryA nayalu tayo putra SyegharaSyA sITAtmA kAlhA vAlhAM....vAlhAputrI....samyaktva shiilaabhrnn...| idaM nayacakra brahma narasiMha liSyApitaM krmkssynimittN| jJAnavAn jJAnadAnena nirbhyo'bhydaantH| annadAnAt sukhI nityaM nirvyAdhI bheSajaM bhvet|| ka. prti| ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, vyaavr| patra saMkhyA 23 / pratyeka patra meM 6 paMkti, pratyeka paMkti meM 45-46 akssr| gAthAoM kI utthAnikAe~ Upara-nIce hAsiyoM meM likhI haiN| prAyaH zuddha hai| anta meM lekhaka prazasti hai iti nayacakra smaapt| saMvat 1886 kArtikamAse kRSNapakSe dutiyAyAM maMgalavAsare liSataM mahAtmA rAdhAkRSNa savAI jayanagaramadhye vAsI kRSNagaDha kaa| shriiklyaannrstu| kha. prati-ai.pa.sa. vyaavr| patra saM. 46, pratyeka patra meM paMkti 6, pratyeka paMkti meM akSara adhika 43, kama 38 / iti nayacakra samAptaM likhApitaM brahmadevapaThanArtha / ja. prti| kAraMjA a. naM. 356 / patra saM. 25 / / pratyeka patra meM paMkti 12 yA 13 / pratyeka paMkti meM 35 se 40 taka akssr| prati prAyaH zuddha hai| yatra-tatra TippaNa aura pAThabheda bhI aMkita haiN| grantha samApta hone ke bAda do patra aura haiM jinameM 'nayacakra' kI kucha gAthAe~ likhakara unakA bhASA artha diyA hai| 'nayacakra' ke anta meM pariziSTarUpa se AlApapaddhati bhI dI gayI hai| usake sampAdana ke lie hameM eka prati kAraMjA se, eka prati jaina siddhAnta bhavana ArA se aura 4 pratiyA~ di. jaina ati. zrI mahAvIrajI jayapura se prApta huI thIM, unakA bhI paricaya nIce diyA jAtA hai| ka. prti| zrI Amera zAstra bhaNDAra jypur| naM. 107 / patra 8, pratyeka meM paMkti 12 / pratyeka paMkti meM 40 akssr| lipi spaSTa aura prAyaH zuddha hai| saMvat 1772 mArgazIrSa vadI par3avA ko pATilapura meM dayArAma ne likhI hai| kha. prti| Amera zAstrabhaNDAra jypur| patra 20, pratyeka meM 5 paMkti, pratyeka paMkti meM 34 akSara / ka prati se isakA patra lambA aura caur3A bhI hai kintu eka paMkti se dUsarI paMkti ke madhya meM antarAla vizeSa diyA hai| akSara bar3e aura sundara haiN| prAyaH ka prati ke anukUla hI hai| saM. 1775 meM likhI gayI hai| A. prti| Amera zA. jypur| naM. 105 / patra 14, pratyeka patra meM 7 paMkti aura pratyeka paMkti meM 33 se 37 taka akssr| prArambha ke tIna patroM ke hAziye para TippaNa bhare hue haiN| zeSa meM bhI kahIM-kahIM hInAdhika Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 nayacakra TippaNa diye haiN| zuddha aura sundara lekha hai / lekhaka prazasti iti zrIsukhabodhArthamAlApapaddhati zrIdevasena paMDita viracitA parisamAptA / saMvatsare lokanayamunIndumite 1763 caitramAse kRSNapakSe caturthyAM tithau indraprasthanagare nagare cite zrI mUlasaMghe bhaTTAraka zrI surendrakIrtistatpaTodayAdridinamaNinibhasya svapaMDAtarItaritAgamAmbhodherbhaTTArakaziroratnasya bhaTTArakajI zrI zrI zrI zrI 108 zrImajjagatkIrtitacchiSyavidvanmaNDalImaNDitapaNDitajizchrIrSAvasIjitatchAtrasudhI lUNakaraNenedaM likhitaM svapaThanArtham / a. prati Amera, jayapura / patra saM. 11 / pratyeka patra meM paMkti 6, pratyeka paMkti meM 34 akSara / isake bhI prArambha ke do patroM para cAroM ora hAziyoM meM TippaNa bhare haiN| saM. 1764 meM vasavA nagara meM paM. goradhana ne likhI hai / ga. prati / jaina siddhAntabhavana aaraa| naM. 38 / 3 / yaha kha prati ke vaMza kI pratIta hotI hai| "likhataM pUrvadesa ArA nagara zrI pArzvanAtha jinamandiramadhye kASThAsaMghe mAthuragacche puSkaragaNe lohAcAryAmnAye zrI 108 bhaTTArakottama bhaTTArakarajI zrI lalitakIrti tatpaTTe mArdavaparanAmI zrI 108 rAjendrakIrti tacchiSya bhaTTAraka munIndrakIrti dillI siMhAsanAdhIzvara ne liSI saMvat 1646 kA mitI bhAdravadI 6 vAra ravikU pUrA kiyaa| vikTUriyA a~garez2a vahAdura rAja ke vikheN| zubhaM bhUyAt kalyANamastu / " Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 27 jinoM aura siddhoMko namaskAra lakSaNoMkA parasparameM avinAbhAva saba dravyoMke sadbhAvako kahanekI pratijJA utpAda, vyaya, dhrauvyako nirapekSa mAnane meM doSa svabhAva aura tatsaMyukta dravyoMko pramANa aura naya- nizcayanayase utpAda vinAza nahIM ke dvArA jAnanekA nirdeza dravya guNa paryAyoMmeM abheda svabhAvake nAmAntara dravyakA svarUpa svabhAva aura svabhAvavAnmeM vyApti satake vinAza aura asatakI utpattimeM doSa saba dravya eka kSetrAvagAharUpase sthita hote hae bauddhake kSaNikavAdameM dUSaNa bhI anyarUpa nahIM hote nityapakSameM dUSaNa granthake bAraha adhikAroMkA nirdeza 5 bhedapakSameM dUSaNa ekAntake vinAzake lie dravya, guNa, paryAyako abhedapakSameM dUSaNa jAnanA Avazyaka 5 zUnyavAdameM dUSaNa guNakA svarUpa aura bheda 6 sarvagatavAdameM dUSaNa dasa sAmAnya guNoMke nAma 6 brahmavAdameM dUSaNa solaha vizeSaguNoMke nAma yadi sabhI pakSa sadoSa haiM to vAstavika kyA hai ? 28 jJAnAdi vizeSaguNoMke bheda 8 ekAntapakSameM doSa dekara janmAndhoMke dvArA hAthI pratyeka dravyake sAmAnya-vizeSaguNa darzanake udAharaNase svamata samarthana . 29 cetanA Adi guNoMmeM punarukta doSakA parihAra sAmAnya svabhAvoMke nAma paryAyakA lakSaNa aura bheda vizeSa svabhAvoMke nAma jovAdi dravyoMkI paryAya 11 chaha gAthAoMse sAmAnya svabhAvoMkA svarUpa kathana 32 paryAyake cAra bheda svabhAva sArthaka aura nirarthaka kaise dravya svabhAvaparyAya gaNa aura paryAyoMko svabhAvapanA guNa svabhAvaparyAya pratyeka dravyameM svabhAvakI saMkhyA jIvadravyakI vibhAvaparyAya svabhAva aura svabhAvavAnkA svarUpa jIvako vibhAva guNaparyAya syAt zabdakA prayoga na karane meM doSa jIvadravyakI svabhAvaparyAya 13 karmajanya, kSAyika aura svAbhAvika bhAvoMkI jIvako svabhAva guNaparyAya saMkhyA va svarUpa pudgaloMke bandhakA kathana svabhAvoMmeM heya aura upAdeyapanA pudgaladravyako svabhAvaparyAya jIva aura pudgalameM vibhAvapariNatikA kAraNa 44 pudgaladravyake guNoMkI svabhAvaparyAya vibhAvakA svarUpa, kAraNa aura phala pudgaladravyakI vibhAvaparyAya jIvako vibhAvapariNati pudgalake guNoMkI vibhAvaparyAya karma prakRtiyoMke bheda aura bandhake kAraNa dharmAdi dravyoMkI svabhAvaparyAya 17 bhAva aura dravyameM kArya-kAraNapanA vyutpattipUrvaka dravyake tIna lakSaNa mUlaprakRtiyoMke nAma 41 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 nayacakra 58 63 uttara prakRtiyoMkI saMkhyA 48 paMcAstikAyakA kathana zubha-azubha prakRtiyAM sukha-duHkhameM hetu 52 tattvoMke bheda cAroM gatiyoMmeM AyukA pramANa Asravake bhedoMkA kathana jIvoMko pAMca avasthAe~ bandhake bheda aura unakA kAraNa vibhAva aura svabhAvakA phala saMvarakA svarUpa anekAnta dRSTikA phala nirjarAkA svarUpa aura bheda dravyoMke vizeSa kathanakI pratijJA 58 mokSakA svarUpa aura bheda AkAzadravyakA vizeSa lakSaNa aura bheda nau padArthoM ke svAmitvakA kathana loka aura alokakA lakSaNa 59 sAta tattvoMke svAmI lokakA svarUpa aura pudgalake sAtha usakA sambandha59 bhagavAn mahAvIrako namaskAra karake pramANa pudgaladravyakA svarUpa aura prayojana aura nayakA kathana karanekI pratijJA tathA pudgalakA jIvake sAtha sambandha usakI AvazyakatA jIvake bheda pramANakA svarUpa, bheda aura prayojana jIvakA svarUpa pAMca jJAnoMkA kathana prabhutvaguNakA samarthana pramANa, naya aura nikSepameM antara jIvake abhAvakA niSedha karaneke lie jIva nayakA svarUpa aura prayojana zabdakI nirukti 64 ekAntase vastukI siddhi nahIM jIvameM bhAvAbhAvako batalAnevAle prakArake cAra svArthasiddhikA mArga aura kumArga bheda ekAnta aura anekAntakA svarUpa caitanyake bheda aura usake svAmI 69 tathA donoMke samyak aura mithyAbheda jIvake upayogakA kathana 71 nayadRSTise rahita manuSya andhe jIva kathaMcit amUrtika nayake mUlabheda 104 jIva amUrta hote hue bhI kathaMcit mUrtika sAta naya aura tIna upanaya 105 jIvakA AkAra deha pramANa 72 tIna upanayoMke nAma aura bheda zarIrake bheda nayoMkA viSaya jIvake bhoktRtvakA kathana karmopAdhi nirapekSa zuddhadrazyArthika 106 karma kathaMcit sAdi hai sattAgrAhaka zuddha dravyArthika naya 107 bandha sAnta aura ananta bhedavikalpanirapekSa , 107 pudgala skandhoMkA karmarUpa pariNamana karmopAdhisApekSa azuddha dravyAthika bandha aura mokSameM mukhya aura gauNa nimitta 77 utpAda vyayasApekSa 107 bIjAMkura nyAyase karma aura usake phalakA kathana 78 / bhedakalpanAsApekSa 108 dharmadravya, adharmadravya aura paramArtha tathA vyavahAra- anvaya dravyAthika 108 kAlakA kathana svadravyAdigrAhaka aura paradravyAdigrAhaka paramArthakAlakA svarUpa aura prayojana dravyAthikanaya 108 vyavahArakAlakA svarUpa paramabhAvagrAhI dravyAthikanaya samaya aura pradezakA svarUpa anAdi nitya paryAyAthika loka kArya, dravya kAraNa sAdinitya paryAyArthika 110 jIva aura pudgalako paryAyeM tathA unakA anitya zuddha paryAyArthika 110 adhiSThAna 83 anitya azuddha paryAyAthika asanAlIkI UMcAI aura lokakA svarUpa 83 karmopAdhi nirapekSa anitya zaddha paryAyAthika. 111 103 103 75 107 109 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 153 viSaya-sUcI karmopAdhi sApekSa anitya azaddha paryAyAthika 111 nikSepAdike jAnanekA prayojana 139 bhAvi naigamanaya 111 vyavahAra aura paramArthase ratnatraya hI mokSamArga, bhUta naigamanaya 112 zubha-azubha bhAva nahIM 140 vartamAna naigamanaya 112 vyavahAramArgameM vivAda karanevAloMkA saMgrahanaya 112 nirAkaraNa 142-144 vyavahAranayakA lakSaNa aura bheda 113 vyavahAra nizcayakA sAdhaka 145 RjusUtranayakA svarUpa aura bheda 113 yuktike dvArA samarthana 146 zabdanayakA lakSaNa 114 vyavahArI jIvako kartatvakA prasaMga Anese muktisamabhirUDhanayakA lakSaNa 114 kI prApti kaise? isa AzaMkAkA parihAra 147 evaMbhUtanayakA svarUpa 115 zubha azubha karmokA tathA saMsArakA kAraNa 148 naigamAdinayoMmeM dravyAthika aura paryAyAthika tathA mohanIyakarmake bheda aura unakA kArya 149 zabdanaya aura arthanayakA bheda pratyaya aura unake bheda 150 zuddhasadbhUta vyavahAranayakA svarUpa midhyAdaSTi aura ajJAnakA svarUpa 151 asadbhUta vyavahAranayakA lakSaNa aura bheda 117 aviratike bheda 152 tathA bhedoMkA svarUpa 117-119 kaSAya aura yogake bheda 153 vyavahAra aura nizcayase bandha aura mokSake zubha-azubha rAga, mohake kArya 121-123 zubharAga 154 upacaritAsadbhUta vyavahAranayake bhedoMkA zubha-azubha bhAvakA hetu tathA unase bandha 154 udAharaNapUrvaka spaSTIkaraNa 124 karmake kAraNoMko haTAnekA upadeza 155 vastuke svabhAvoMmeM astitvasvabhAva ho pradhAna, samyaktvakI utpattimeM abhyantara hetu 156 vahI pramANa aura nayakA viSaya 125 samyaktvako utpatti meM bAhya hetu 157 yuktiyukta artha hI samyaktvakA kAraNa 126 mohakA kSaya kauna karatA hai 157 sApekSa samyak nirapekSa mithyA samyagdarzanake bheda aura svarUpa 158 sApekSatA aura nirapekSatAkA spaSTIkaraNa 127 nayA nayadRSTise samyaktvake tIna prakAra 158 syAdvAdakA svarUpa vyavahAra ratnatraya 159 pramANa saptabhaMgI aura naya saptabhaMgI 128 vyavahAra ratnatrayake grahaNakA upAya durnayabhaMgI nizcaya ratnatrayakA svarUpa 159 saptabhaMgImeM bhaMga racanAkA upAya 130 samyagjJAnakA svarUpa 662-163 sApekSatA sAdhaka sambandha aura yuktikA svarUpa 131 vyavahArake dvArA nizcayarUpa sAdhyakA sAdhanakrama 164 tattvameM heya aura upAdeyakA vicAra 132 cAritrakA svAmI 164 vyavahAranaya aura nizcayanayakA sAmAnya lakSaNa 132 sarAga zramaNa aura vItarAga zramaNa 165 viSayIkI pradhAnatAse viSayako dhyeyapanA 133 zraddhAnAdi karate hue bhI mithyAdRSTi 166 yukti aura anubhavakA kAla sarAga cAritrakA svarUpa aura bheda 167 kathaMcit ekAnta meM ho tattvakA nirNaya sAdhuke 28 mUlaguNa 167 nikSepakA svarUpa aura bheda 136 sAdhuke uttaraguNa 168 nAmanikSepakA udAharaNa 137 samAna AcAravAleke sAtha hI sAmAcArI 170 sthApanA nikSepakA udAharaNa 137 vistArase jAnaneke lie pravacanasAra dekhanekA dravyanikSepa bheda-prabheda Agraha 171 bhAvanikSepakA udAharaNa 138 zubhopayogase duHkhakA pratIkAra kintu sukhakI nikSepoMmeM nayayojanA prApti nahIM 172 l ~ 127 ~ 159 s ~ 137 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 nayacakra 206 vyavahAraratnatrayase paramparA mokSa 172 AtmadhyAnase utpanna huI bhedabhAvanA vyavahArase bandha, ataH usakI gauNatA 173 karmajanya jJAna jJAyakabhAva nahIM hai 199 vItarAgacAritrake abhAvameM sarAgacAritrakI dhyAnapratyayoMmeM sukhapratyayakA svarUpa 199 gauNatA kaise? 174 sukhake cAra bheda 199 zuddhacAritrake dvArA zubhakA nAza 175 AtmasvarUpake avalokanakI preraNA 200 samayasArameM pratipAdita vItarAgacAritra vAle AtmAmeM AcaraNa karanekA upAya 200 sAdhukI AlocanA Adi viSakumbha 176 sarAgacAritra jArapa sarAgacAritra aura vItarAgacAritrameM kathaMcita zubha-azubha karmoMke saMvarake kAraNa 176 avinAbhAva 201 dhyeya AtmAke grahaNakA upAya 177 cAritrakA phala aura usakI vRddhi kI bhAvanA 203 saMvedanake dvArA AtmadhyAnakA upadeza 178 vibhAvarUpa svabhAvake abhAvakI bhAvanA 203 saMvittikA svarUpa svAmI aura bheda 179 sAmAnya guNakI pradhAnatAse bhAvanA 203 saMvittiko sAmagrI 18. vipakSI dravyake svabhAvake abhAva rUpase bhAvanA 204 dhyAtA aura dhyeyakA sambandha tathA dhyeyake nAma 18. vizeSagaNoMkI pradhAnatAse bhAvanA 204 parama nija tattva 181 sAmAnya meM vizeSoMkI utpatti aura vinAzake kAryasamayasAra aura kAraNasamayasAra 182 sambandhameM dRSTAnta 204 kAraNasamaya dhyAnake yogya 183 paramArthajJAnarUpa pariNatikA phala 205 kAraNasamayase kAryasamayakI siddhikA samarthana 183 nayacakrakI racanAmeM hetu 205 eka hI upAdAna kArya aura kAraNa kaise 184 prakRtanayacakra granthakI upayogitA 206 azuddha saMvedanase bandha, zuddha saMvedanase mokSa 184 usakI racanA kaise huI svasaMvedanajJAna hI kAraNasamayasArarUpa nayacakrake kartA devasenaguruko namaskAra 207 pariNAmatA hai 187 dohoMmeM nibaddha dravyasvabhAvaprakAzako mAillaaudayika Adi pAMca bhAvoMke bheda 187 dhavalane gAthAbaddha kiyA 207 audayika bhAvake ikkIsa aura aupazamikabhAvake pariziSTa 1 do bheda 188 kSAyopazamika bhAvake aThAraha bheda 188 AlApapaddhatikI viSayasUcI 209-228 kSAyikabhAvake nau bheda 188 vIrabhagavAnko namaskAra karake guNa, svabhAva nijaparamabhAvake zraddhAnAdike binA mUr3ha tathA paryAyoMkA kathana karanekI pratijJA 209 ajJAnI 189 alApapaddhati zabdakA artha pAriNAmikabhAva hI dhyeya hai usakI racanAkA uddezya jIvakA bhAva hI saMsAra aura mokSakA hetu 191 dravyake bheda aura dravyakA lakSaNa 209 abheda aura anupacarita svarUpa hI nizcaya dravyoMke dasa sAmAnyaguNa 210 nizcaya aura vyavahArase jJAnakA viSaya 192 dravyoMke solaha vizeSaguNa 210 nizcayaSTise mokSakI prApti vyavahArake anasaraNa- paryAyakA svarUpa tathA bheda 211 se bandha 193 svabhAvaparyAyakA svarUpa 211 nizcayakA lepa vyavahAra 194 chaha vRddhiyAM, chaha hAniyA~ 211 nizcayakI ArAdhanAkA phala aura sAmagrI 194 vibhAvaparyAyake bheda 212 jJAnakI mahattAkA kathana 195 vibhAvadravyavyaMjanaparyAya yogIkA svarUpa 196 vibhAvaguNa vyaMjanaparyAya 212 AtmadhyAnakI Antarika sAmagrI 196 svabhAvadravya vyaMjanaparyAya 212 lakSaNase AtmAko grahaNa karane kA upAya 197 svabhAvaguNa vyaMjanaparyAya 212 209 19. 209 212 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 47 226 227 215 dravyoMke gyAraha sAmAnyasvabhAva 213 guNa aura svabhAvameM antara 220 dravyoMke dasa vizeSa svabhAva 213 vizeSa svabhAvoMko vyutpatti 221 jIva aura pudgalake ikkIsa svabhAva 213 durnayakA viSaya mithyA kyoM ? 221 kAlake pandraha svabhAva 213 sarvathA zabdake artha 222 zeSa dravyoMke solaha svabhAva 213 sarvathA ekAntavAdameM doSa 222 pramANakA svarUpa tathA bheda 213 svabhAvoMmeM nayayojanA 223-224 nayake bheda 214 pramANakA svarUpa tathA bheda 225 upanayakA svarUpa tathA bheda 214 nayakA svarUpa tathA vyutpatti 225 dravyAthikake dasa bheda 214 nikSepako vyutpatti tathA bheda 225 karmopAdhi nirapekSa zuddhadravyAthika 214 dravyAthikakI vyutpatti 226 sattAgrAhaka zuddha dravyArthika 215 paryAyAthikakI vyutpatti 226 bhedakalpanA nirapekSa zuddhadravyArthika naigama Adiko vyutpatti karmopAdhi sApekSa azuddhadravyAyika 215 nizcaya aura vyavahArako vyutpatti 227 utpAdavyaya sApekSa azuddhadravyArthika 215 sadbhUtavyavahArakA svarUpa 227 bhedakalpanA sApekSa azaddhadravyAthika 215 upacaritAsadbhUtavyavahArakI vyutpatti anvaya dravyAthika sadbhUtavyavahArakA artha 227 svadravyAdi grAhaka dravyAthika asadbhUta vyavahArake arthake nau prakAra 227 paradravyAdi grAhaka dravyAthika 215 upacaritAsadbhUta vyavahAranayakA artha 227 paramabhAva grAhaka dravyAthika 215 adhyAtma bhASAke dvArA nayoMkA kathana 228 paryAyAthikake chaha bheda 215 nizcayakA svarUpa aura bheda 228 anAdi nitya paryAyAthika 215 vyavahArake bheda aura unakA svarUpa 228 sAdi nitya paryAyAthika pariziSTa 2 utpAdavyayagrAhaka 215. anitya zuddhaparyAyAthika 215 nayavivaraNakI viSaya sUcI 229-268 sattAsApekSa anitya azuddha paryAyAthika 215 nayase pramANa pUjya kyoM ? 229 karmopAdhinirapekSa anitya zuddha paryAyAthika 215 naya pramANa nahIM, udAharaNa pUrvaka kathana karmopAdhisApekSa anitya azuddha paryAyAthika tathA usameM zaMkAoMkA parihAra 230-231 naigamanayake tIna bheda naya pramANakA ekadeza 231 saMgrahanayake do bheda 216 naya pramANase pUjya kyoM nahIM, isa AzaMkAkA vyavahAranayake do bheda 216 parihAra 232 RjusUtranayake do bheda 216 nayakI pravRtti matijJAna, avadhi aura manaHparyayase zabdanaya, samabhirUDhanaya, evaM bhUtanaya 217 jJAta padArthake ekadeza meM nahIM hotI 233 sadbhUtavyavahAranayake do bheda nayakA mUla kevalajJAna bhI nahIM 233 zuddhasadbhUtavyavahAra 217 ataH naya zrutajJAnake bheda haiN| 233 azuddhasadbhUtavyavahAra sAmAnya se naya eka. vizeSase do. vistArase asadbhUtavyavahAranayake tIna bheda 218 sAta 234 upacarita asadbhUtavyavahAranayake tIna bheda 218 atyanta vistArase saMkhyAta pratyeka guNakI vyutpatti 218-219 nayakI vyutpatti 236 paryAyako vyutpatti 220 guNArthika nAmakA tIsarA naya nahIM hai 236 svabhAvoMkI vyutpatti 220 do hI mUla naya prastA0.7 235 237 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 naigama nayakA svarUpa naigama nayake viSayameM AzaMkA aura usakA parihAra naigamanaya aura pramANameM antara naigamanayakA antarbhAva saMgraha aura vyavahAra meM nahIM arthaparyAya naigamakA svarUpa arthaparyAya naigamAbhAsakA udAharaNa vyaMjana paryAya naigamanayakA svarUpa vyaMjanaparyAya naigamAbhAsakA svarUpa arthavyaMjana paryAya naigamakA svarUpa arthavyaMjana paryAya naigamAbhAsakA svarUpa zuddhadravya naigamakA svarUpa azuddhadravya naigamakA svarUpa azuddhadravya naigamAbhAsakA svarUpa zuddhadravyArtha paryAya naigamakA udAharaNa zuddhadravyArtha paryAya naigamAbhAsakA svarUpa azuddhadravyArtha paryAya naigamakA svarUpa azuddhadravyArtha paryAya naigamAbhAsakA svarUpa zuddhadravyavyaMjana paryAya naigamanayakA udAharaNa azuddhadravyavyaMjana paryAya naigamanayakA svarUpa saMgrahana kA svarUpa saMgraha ke do bheda parasaMgraha nayAbhAsakA svarUpa apara saMgrahanayakA svarUpa saMgrahAbhAsakA svarUpa nayacakra 238 RjusUtra AdimeM bhI nahIM ataH naya sAta hI haiM kinhIM AcAryoMne naigamake tIna bheda karake nau naya bhI kahe haiM 241 paryAya naigamake tIna bheda, dravya naigamake do bheda, dravyaparyAya naigamake cAra bheda 239 240 240 241 241 241 241 242 242 242 242 243 243 243 243 244 244 244 244 244 245 245 246 246 247 247 vyavahAranayakA kathana vyavahArAbhAsakA svarUpa RjusUtranayakA svarUpa RjusUtranayAbhAsakA svarUpa zabdanayakA svarUpa samabhirUDhanayakA svarUpa evaMbhUtanakA svarUpa sApekSanaya samyak, nirapekSa mithyA sAtanayoM kA arthanaya aura zabdanaya meM vibhAjana sAtanayoM meM alpaviSaya aura bahuviSayavAle naya saMgranayase naigamakA viSaya bahuta hai saMgranayase vyavahArakA viSaya alpa vyavahAranayase RjusUtrakA viSaya alpa RjusUtranayase zabdanayakA viSaya alpa zabdanaya se samabhirUr3hanayakA viSaya alpa samabhirUdanayase evaMbhUtanayakA viSaya alpa naya vAkyakI pravRtti pratyeka nayake bheda meM saptabhaMgIkA avataraNa saptabhaMgIkA kathana anekAnta meM anekAnta pariziSTa 3 dra0 sva0 nayacakrameM uddhRta padyAnukramaNI pariziSTa 4 257 258 265 avaktavyabhaMga kI siddhi 266 nayoMke tIna bheda - zabdanaya, arthanaya aura jJAnanaya 267 vastu meM nayoMkI pravRttikA prakAra 267 nayacarcAkA upasaMhAra 268 nayacakragAthAnukramaNI pariziSTa 5 nayavivaraNa zlokAnukramaNI 247 248 248 249 250 252 253 254 254 254 254 255 255 259 255 256 256 269 270-74 275-76 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI-mAillaghavala-kRta dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra zrIkundakundAcAryakRtazAstrAt sArArtha parigRhya svaparopakArAya dravyasvabhAvaprakAzakaM nayacakraM mokSamArga kurvan gAyokartA nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM ziSTAcArapratipAlanaM puNyAvAptiAstikatAparihAraH phaLamabhilaSan zAstrAdau iSTadevatAvizeSaM namaskurvannAha 'davvA' iti / davA vissasahAvA logAgAse susaMThiyA jehiM / diTThA tiyAlavisayA vaMdehaM te jiNe siddhe // 1 // zrIkundakundAcAryakRta zAstrase sArabhUta arthako grahaNa karake. apane aura dUsaroMke upakArake lie, dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra nAmaka grantha ke, jo ki mokSakA mArga hai. racayitA zAstrakI nirvighnarUpase samApti. ziSToM ke AcArakA pAlana, puNyakI prApti aura nAstikatAkA parihAra rUpa phalakI icchAse zAstrake prArambhameM iSTa devatA vizeSako namaskAra karate hue gAthA kahate haiM lokAkAzameM samyak rUpase sthita vizvasvarUpa trikAlavartI dravyoMko jinhoMne dekhA una jinoM aura siddhoMko maiM namaskAra karatA hUM / / 1 / / vizeSArtha-isa granthakA nAma dravyasvabhAvaprakAzaka hai ,kyoMki isameM dravyoMke svabhAvapara prakAza DAlA gayA hai| aura dravyoM ke svabhAvakA ThIka-ThIka parijJAna nayoMkA samyaka parijJAna hue binA nahIM ho sktaa| isIse AcArya devasenane apane naya cakrake prArambhameM kahA hai ki jaise dharmahIna manuSya sukha cAhatA hai yA pyAsA manuSya pAnI ke binA pyAsa bujhAnA cAhatA hai vaise hI mUr3ha manuSya nayoM ke jJAnake binA dravyoMkA jJAna karanA cAhatA hai| ataH jaise dharmake binA sukha nahIM ho sakatA aura pAnIke binA pyAsa nahIM bujha sakatI vaise ho nayoMke jJAnake binA dravyoMke svarUpakA vodha nahIM ho sktaa| tathA dravyoMke svarUpakA yathArtha jJAna hue binA samyagdRSTi nahIM ho sktaa| isIse granthakArane isa granthako mokSakA mArga kahA hai| samyagdarzanake binA mokSamArga nahIM aura vastu svarUpakI upalabdhike binA samyagdarzana nahIM tathA nayoMke jJAnake binA vastu svarUpakI upalabdhi nhiiN| isIlie isa granthake racayitAne AcArya kundakundakai granthoMmeM varNita dravyasvabhAvako aura AcArya devasenake nayacakrako grahaNa karake isa grantha kI racanA kI hai| jaise dravyoM ke svabhAvako samajhane ke lie kundakundAcAryake grantha anamola hai vaise hI nayoMke svarUpako samajhaneke lie devasenAcAryakA nayacakra anamola hai / isIse vaha prAyaH pUrA isa granthameM jyoMkA tyoM samAviSTa kara liyA gayA hai| isa granthako prArambha karate hue granthakAra apane iSTa devatAkA stavana karanese pUrva usake cAra uddezya batalAte hai| unameM se mukhya uddezya hai zAstra binA kisI vighnake pUrNa ho-usakI pUrti meM koI vighnabAdhA upasthita na ho| anya uddezya hai 1. zAstrANAM mu0 / 2. granthakartA a0 kha0 ja0ma0 / 3. tayA kha0 mu0 ja0 / 4. -lana a0 ka0 kha0 / 5. nAstikatAparihAra a. ka. khaH / 'ziSTAcAraparipAlanArthama, nAstikatAparihArArtham, nirvighnataH zAstraparisamAptyarthaM ca parameSThigaNastotramityanye |'-aa0 50 pR0 11 / ta. zlo0 vA. pR0 , 2 / 'nAstikyaparihArastu ziSTAcAraprapAlanama / puNyAvAptizca nirvighnaM zAstrAdau tena saMstutiH / / paMcAsti. jayasena TIkA, pR0 5 : 'nAstikatvaparIhAra: zAstrAdAvAptasaMstavAt // ' anagAradharmA0 TI0, pR0 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [gA02 iSTa devatAvizeSaM namaskRtya vyAkhyeyapratijJAnirdezArthamAha 'jaM jaha' iti jaM jaha' jiNehi dilai jaMha dilR svvdvvsmbhaavN| puvvAvaraaviruddhaM taM taha saMkhevado vocchaM // 2 // svabhAvasvabhAvinorekaravaM nirNItyupAyaM cAha-'jIva' iti jIvA puggalakAlo dhammAdhammA taheva aayaasN| NiyaNiyasahAvajuttA vaTThavvA NayapamANaNayarNehiM // 3 // ziSTAcArakA paripAlana, puNyakI prApti aura nAstikatAkA parihAra / AcArya vidyAnandane apane tattvArthazlokavArtika tathA AptaparIkSAke prArambhameM maMgala karaneke ina uddezyoMpara gambhIratAse prakAza DAlA hai| unakA kahanA hai ki ziSTAcAra paripAlana, nAstikatAkA parihAra aura nirvighnarUpase zAstrakI samApti Adi to tapazcaraNa Adi anya karmoMse bhI ho sakatI hai| ataH inhIM ke uddezyase granthake prArambhameM maMgalastava karanA Avazyaka nahIM hai / kintu jinake dvArA zAstrako paramparA pravAhita huI hai tathA jinake dvArA zAstroMmeM varNita arthakA bodha hameM prApta huA hai, una parameSThiyoMkA stavana karanA hamArA kartavya hai kyoki sajjana kiye hue . upakArako nahIM bhUlate / yadi granthakArako guruparamparAse jJAna prApta na huA hotA, to vaha kaise zAstrako racanA kara sakate the1 isIse isa granthake racayitAne bhI apane granthake AdimeM una jinoM aura siddhoMko namaskAra kiyA hai, jinhoMne trikAlavartI saba dravyoMke svarUpako yathAvasthita rUpase jAnA hai / isase jahA~ unake prati apanI kRtajJatAkA jJApana hotA hai, vahA~ anyakI prAmANikatAkA bhI samarthana hotA hai ki isa granthameM jo dravyoMke svarUpakA varNana hai,vaha maiMne apanI buddhise kalpita nahIM kiyA hai, kintu trikAla aura trilokavartI saba dravyoMke svarUpako jinendra deva aura siddhaparameSThIne dekhA hai| unhIMko ziSyaparamparAse mujhe bhI prApta hai| isIse maiM unheM namaskAra karatA huuN| jinoMse siddha bar3e hote haiM kyoMki jina arahanta to cAra karmoMse mukta hone para bhI abhI pUrNa mukta nahIM hue haiM aura siddha to eka dama niSkalaMka hai| kintu hameM to jJAnako prApti arahantoMke dvArA hI hotI hai| unhIMkI divyadhvaniko smRtimeM rakhakara gaNadhara dvAdazAMgakI racanA karate hai aura phira ziSyaparamparAse vahI jJAna hameM prApta hotA hai| ata: upakArI honese arahantakA prathama smaraNa kiyA jAtA hai; jaisA NamokAra maMtrameM bhI dekhA jAtA hai / usIkA anusaraNa isa granthake racayitAne bhI kiyA hai / ___ iSTa devatA vizeSako namaskAra karake pUrva meM jo kathana karanekI pratijJA kI hai, usake nirdezake lie granthakAra 'jaM jaha' Adi gAthA kahate haiM jinendradevane jo saba dravyoMkA sadbhAva jaisA dekhA aura pUrvAparavirodha rahita jaisA kahA hai vaisA hI maiM saMkSepase kahU~gA / / 2 // Age svabhAva aura svabhAvavAnmeM ekatvako tathA usake nirNaya karaneke upAyako batalAte haiM apane-apane svabhAvase yukta jIva pudgala, kAla, dharmadravya, adharmadravya tathA AkAzako naya aura pramANarUpI A~khoMse dekhanA cAhie / / 3 / / vizeSArtha-granthakArane dravyoMke svarUpa yA svabhAvako kahanekI pratijJA kI hai| ataH vaha sabase prathama dravyoMke nAma batalAte haiM ki mUla dravya chaha haiM--jIva, pudgala, dharmadravya, adharmadravya, AkAza aura kAla / ye sarvadA chaha hI haiM aura chaha hI raheMge / inameM se jIva dravya to ananta haiM, pudgala dravya jIvoMse bhI ananta haiM kyoMki eka eka jIvake bhogameM ananta pudgala karma, zarIra Adi rUpase saMlagna haiN| kAla dravya asaMkhyAta hai zeSa tIna dravya eka-eka hai| ina dravyoMkA apanA-apanA svabhAva judA-judA hai / aura vaha svabhAva unase bhinna nahIM haiN| ve saba dravya apane-apane svabhAva rUpa hI haiN| jaise agnikA svabhAva uSNatA agnise bhinna nahIM hai, pane-apane svabhAvavAnase abhinna hote haiN| kintu sarvathA abhinna nahIM hote| yadi 1. jaM jaM ji-mu0 / 2. saha kha0 / 3. -tyupAyAntaraM ja0 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra svamAvasya nAmAntaraM brUta 'ta' ityAdi taccaM taha paramaTuM davvasahAvaM taheva paramaparaM / dheyaM suddhaM paramaM eyaTThA huti abhihANA // 4 // svabhAvasvabhAvinoAptiM darzayati edehi tivihalogaM NippaNNaM khalu NaheNa tamaloyaM / teNede paramaTThA bhaNiyA sabbhAvadarasIhi // 5 // te puNa kAraNabhUdA loyaM kajjaM viyANa nnicchydo| aNNo ko vi Na bhaNio tersi iha kAraNaM kajja // 6 // svabhAva-svabhAvavAnmeM sarvathA abheda ho to 'svabhAva-svabhAvavAn kA bheda vyavahAra bhI nahIM bana sktaa| kintu svabhAva aura svabhAvavAnke pradeza jude-jade nahIM hote| yadi kalpanAke dvArA svabhAvavAna meM se usake svabhAvako alaga kara liyA jA sake to svabhAvavAna nAmakI koI vastu zeSa nahIM bcegii| jaise agni meM se yadi uSNako alaga kiyA jA sake to agnikA koI astitva zeSa nahIM raha sktaa| ataH saba dravya apane svataHsiddha svabhAvako liye hue sadA tanmaya ho rahate haiN| na to svabhAvase bhinna koI svabhAvavAnakI svatantra sattA hai aura na svabhAvavAnse bhinna svabhAvako koI svatantra sattA hai| ata: vAstavameM ve do nahIM haiN| kintu tAdAtmya rUpa eka hI vastu hai| isIkA kathana AcArya samantabhadrane AptamImAMsA"kArikA 71-72 meM kiyA hai ki dravya aura paryAyameM aikya hai kyoMki ve bhinna-bhinna nahIM hai phira bhI,donoMke svarUpa, nAma, saMkhyA aura prayojana Adi bhinna honese bhinnatA bhI hai kintu sarvathA bhinna nahIM haiN| Age svabhAvake nAmAntara kahate haiMtattva, paramArtha, dravyasvabhAva, para-apara dhyeya, zuddha, parama, ye saba ekArthavAcI haiM // 4 // vizeSArtha-granthakArane svabhAvake prasaMgase ukta zabdoMko dravyasvabhAvakA vAcaka kahA hai| inameMse tattva aura paramArtha to spaSTa hI haiN| pUjyapAda svAmIne apane "samAdhitantra" zloka 30 meM 'tattatvaM paramAtmanaH' kahA hai| yahA~ tattvakA artha svarUpa hI hai| isI taraha paramArthakA artha bhI yathArtha svarUpa hotA hai| dhyAna bhI usIkA kiyA jAtA hai, isalie use dhyeya zabdase bhI kahA hai| vaha dhyeya para aura aparake bhedase do prakArakA hotA hai / kyoMki dhyAna paramAtmAkA bhI kiyA jAtA hai aura svayaM apane meM bhI tanmaya huA jAtA hai| donoM meM dhyeya para aura svakA svarUpa hI hai ataH para dhyeya aura apara dhyeyako bhI dravyasvabhAvakA vAcaka kahA hai| tathA dravyasvabhAva to zuddha hotA hI hai, isalie use zuddha zabdase bhI kahA hai| isa taraha ukta saba zabda dravyasvabhAvake vAcaka haiN| Age svabhAva aura svabhAvavAnkI vyApti disalAte haiM inhIM chahoM dravyoMse tInoM loka bane hue haiN| tathA AkAza dravyase aloka banA huA hai| isIse sarvadarzI jinendradevane inheM parama artha kahA hai| ve saba dravya kAraNarUpa haiM aura loka unakA kArya hai| nizcaya nayase na to unakA koI anya kAraNa hI hai aura na kArya hI hai / / 5-6 / / vizeSArtha"trilokasAraike prArambhameM likhA hai ki yaha AkAza saba orase ananta hai| usa ananta AkAzake madhya meM loka hai| vaha loka akRtrima hai use kisIne kisI samaya banAyA nahIM hai| isIlie na usakI Adi hai aura na anta hai| vaha anAdi-ananta hai| svabhAva se hI banA huA hai| jitane AkAzameM dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya, kAladravya tathA jIvoM aura pudagaloMkA AvAgamana hotA hai, utanA lokAkAza hai:zeSa saba alokAkAza hai| isIse chahoM dravyoMko lokakA kAraNa aura lokako unakA kArya kahA hai| 1. 'samavAo paMcaNhaM samautti jiNattamehi paNNattaM / so ceva havadi loo tatto amio aloo khaM // 3 // ' -paJcAsti / NippaNaM jehi tahalakkaM'-paJcAsti0, gA0 5 / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [gA07 ekakSetranivAsitvena saMkarAdidoSaparihAramAha 'avaropparaM vimissA taha aNNoNNAvagAsadA NiccaM / saMtA vi eyakhette Na parasahAve hi gacchaMti // 7 // iti pIThikAnirdezaH / kintu vAstavameM na ve kisI ke kAraNa haiM aura na koI unakA kArya hai| jo kisIko utpanna karatA hai vaha usakA kAraNa hotA hai aura jo utpanna hotA hai , vaha usakA kArya hotA hai| kintu na to yaha loka una dravyoMkA kArya hai aura na ve dravya usake kAraNa hai| yaha to anAdikAlase aisA hI calA AtA hai| phira bhI, cUMki saba dravyoMke samavAya se loka banA huA hai ,isalie kArya-kAraNakA vyavahAra kara liyA jAtA hai| jaise tattvArthasa / saba dravyoMkA avagAha lokAkAzameM batalAyA hai| kintu yaha kathana bhI vyavahAra dRSTise hI kiyA gayA hai nizcaya dRSTise to koI kisIke AdhAra nahIM hai| saba dravya apane hI AdhAra hai, usI taraha kAryakAraNa bhAvake sambandhameM bhI jAnanA cAhie / Age kahate haiM ki eka kSetrameM rahate hue bhI ve dravya apane-apane svabhAvako nahIM chor3ate ve saba dravya paraspara meM mile-jule hue haiM aura eka-dusareko avakAza diye hue haiN| tathA sadA eka kSetrameM rahate haiM, phira bhI apane-apane svabhAvako choDakara anya svabhAvarUpa nahIM hote // 7 // vizeSArtha-Upara kahA hai ki inhIM saba dravyoMse tInoM loka bane hai| arthAt ye chahoM dravya lokameM rahate haiN| yA yaha bhI kaha sakate haiM ki jitane AkAzameM saba dravya pAye jAyeM, use lokAkAza kahate haiM / AkAza to sarvavyApaka hai| lokAkAzameM to sarvatra hai hI, usase bAhara bhI sarvatra hai| kintu zeSa pA~ca dravya lokAkAzameM hI haiM, bAhara nahIM haiN| unameM se bhI dharmadravya aura adharmadravya samasta lokameM vyApta haiM / arthAt lokameM jahA~ AkAza hai. vahIM ye donoM dravya bhI haiN| kAladravya bhI lokAkAzake pratyeka pradezapara eka-eka kAlANuke rUpameM sthita hai| isa tarahase vaha bhI samasta lokameM vyApta hai / jIva to apane-apane zarIrake pramANa honese yadyapi zarIravyApI hai,phira bhI eka aisI bhI sthiti AtI hai jaba kucha kSaNake lie vaha bhI phailakara samasta lokameM vyApta ho jAtA hai| aura pudgala paramANu to isa lokameM sarvatra bhare hue haiN| isa taraha lokameM chahoM dravya yadyapi parasparameM rilemile-se rahate haiM, phira bhI apane-apane svabhAvako chor3akara anya dravyarUpa nahIM ho jAte / na dharmadravya adharma Adi anya dravya rUpa hotA hai aura na anya koI dravya dharmAdi dravyarUpa hotA hai| jIva aura padagaladravya to saMsArI jIva aura karmake rUpa meM anAdikAlase dUdha-pAnI kI taraha mile hue hai.phira bhI na jIvadravya pudgaladravyarUpa pariNamana karatA hai aura na pudgaladravya jIvadravyarUpa pariNamana karatA hai / jo cetana hai vaha cetana hI rahatA hai, jo acetana hai vaha acetana hI rahatA hai / acetanoMmeM bhI jo mUrtika dravya hai vaha mUrtika hI rahatA hai , jo amUrtika hai vaha amUrtika hI rahatA hai| isa taraha jisa-jisa dravyakA jo svabhAva hai, anya dravyake saMyogase usa svabhAvameM anya dravyarUpa parivartana nahIM hotA / saba dravya apaneapane svarUpameM hI sthira rahate haiN| pIThikA samApta 1. 'aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogAsamaNNamaNNassa / melaMtA viya NiccaM sagaMsabhAvaM Na vijahaMti ||pnycaasti0 gA0 7 / . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10 ] nayacakra atha tasyApi vizeSa vyAkhyAnArthamadhikArArambhaH- guNapajjAyA daviyaM kAyA paMcatthi satta taccANi / to vi va patthA pamANa Naya taha ya NikkhevaM // 8 // daMsaNaNANacarite kamaso uvayArabhedaidarehiM / davvasahAvayAse' ahiyArA bArasaviyappA // 9 // sUtranirdezaH / tatrAdhikAratrayANAM prayojanaM nirdizati' - 'NAyavvaM' iti - yavaM daviyANaM lakkhaNasaMsiddhiheu guNaNiyaraM / taha pajjAya sahAvaM eyaMtaviNAsaNaTThA vi // 10 // Age ukta pITikA nirdezakA vizeSa vyAkhyAna karaneke lie adhikAroMkA nirdeza karate haiMpaJcAstidravyasvabhAvaprakAza nAmaka isa grantha meM bAraha adhikAra haiM-guNa, paryAya, dravya, koya, sAta tattva, nau padArtha, pramANa, naya, nikSepa aura upacAra tathA nizcayake bheda se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra // 8-9 // 5 inako vizeSArtha - isa dravyasvabhAvaprakAza nAmaka grantha meM granthakArane ukta bAraha adhikAroMke dvArA varNana karanekA nirdeza kiyA hai / jaisA jaisA adhikArakA nAma hai, usIke anurUpa usameM kathana kiyA gayA hai| ina bAraha adhikAroMmeM eka tarahase dravyAnuyogakI pUrI kathanI samAviSTa ho jAtI hai| balki yaha kahanA cAhie ki jaina tattvajJAnakI prAyaH sabhI Avazyaka jAnakArI A jAtI hai / jaina siddhAnta meM chaha dravya, pA~ca astikAya, sAta tattva, aura nau padArtha | guNa aura paryAyoMke AdhArako dravya kahate haiM / isa taraha guNa, paryAya, dravya, pA~ca astikAya, nau padArtha, sAta tattva inameM saba jJeya samAviSTa ho jAtA hai / pramANa, naya aura nikSepa ye jJeya ko samyak rIti se samajhane ke -- jAnane ke mukhya sAdhana haiM / isIse kahA hai- 'pramANa, naya aura nikSepake dvArA jo padArthoMko samyak rItise nahIM jAnatA, use yukta bAta ayukta pratIta hotI hai aura ayukta bAta yukta pratIta hotI haiM / ataH jinAgamameM inakA bar3A mahattva hai / samajhe binA dravya ke svabhAvako bhI samyak rIti se nahIM samajhA jA sakatA hai / aura samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyak cAritra to mokSakA mArga haiM | inakA kathana bhI jinAgamameM do dRSTiyoMse kiyA gayA hai| unameM se eka dRSTikA nAma vyavahAra dRSTi hai, usake lie hI granthakArane upacAra zabdakA prayoga kiyA hai| dUsarI dRSTi nizcayadRSTi hai, use paramArtha bhI kahate haiN| pramANa, naya, nikSepake dvArA dravyAdikA svabhAva jAnakara bhI yadi samyagdarzana Adike svarUpako samyak rItise nahIM samajhA, to usa jAnanekA koI yathArtha lAbha nahIM huA / kyoMki dravyasvabhAvako jAnakara yadi usa svabhAva meM AyI huI vikRtiko dUra karanekA prayatna nahIM kiyA arthAt apane svabhAvako jAnakara bhI yadi vibhAva meM hI magna rahA, to svabhAvako jAnanese kyA lAbha huA ! ataH AtmasvarUpakI zraddhA usakA samyagjJAna aura usameM samyak AcaraNa bhI to honA cAhie / isIlie isa " dravyasvabhAvaprakAza " nAmaka granthameM unakA bhI kathana karanekA nirdeza una bAraha adhikAroMmeM kiyA haiM jo sarvathA ucita hai / ukta adhikAroMkA kramase kathana karanese pUrva granthakAra Adike tIna adhikAroMkA prayojana batalAte haiM- ekAntakA vinAza karaneke lie dravyoMkA lakSaNa, unakI samyak siddhimeM kAraNabhUta guNoMkA samudAya tathA paryAyakA svabhAva bhI jAnanA cAhie / / 10 / / vizeSArtha - vAraha adhikAroMmeM granthakArane sabase prathama guNa paryAya aura dravya adhikAra ko rakhA hai / inako prathama rakhanekA prayojana batalAte hue granthakAra kahate haiM ki jaba taka dravyake lakSaNakA aura jina guNoMke samudAyase vaha dravya banA huA hai, una guNoMkA aura paryAyoMke svarUpakA bodha nahIM hogA, taba taka 1. payAso ka0 kha0 ja0 / 2. darzayati ka0 kha0 ja0 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 dravyasvabhAvaprakAzaka guNasya svarUpaM bhedaM ca nirUpayati davvANaM sahabhUdA sAmaNNavisesado guNA' NeyA / savveMsa sAmaNNA daha bhaNiyA solasa visesA // 11 // dazasAmAnyaguNAnAM nAmAni Aha-- atthittaM vatthuttaM davvatta pameyatta agurulahUgattaM / desatta cedaNidaraM muttamamuttaM viyAha // 12 // ekAntavAdakA bhI vinAza nahIM ho sakatA / dravyakA yathArtha svarUpa na jAnaneke kAraNa hI koI use nitya hI kahatA hai, to kaI use anitya hI kahatA hai| koI sarvathA eka hI mAnatA hai, to koI sarvathA aneka hI mAnatA hai / koI dravyase guNakI sattA sarvathA bhinna hI mAnatA hai, to koI sarvathA abhinna hI mAnatA hai / isa taraha dravyake svarUpake viSayameM nAnA ekAntavAda phaile hue haiM / jaba taka dravyakA yathArtha svarUpa nahIM jAnA jAtA, taba taka ekAntavAda naSTa nahIM ho sakate / aura ekAntavAdoMke naSTa hue binA durAgrahoMse mukti nahIM mila sakatI, aura durAgrahoMse chUTe binA samyaktvakI prApti nahIM ho sktii| isalie sabase prathama dravya, guNa aura paryAyakA svarUpa jAnanA Avazyaka haiM / [ gA0 11 sabase prathama guNakA svarUpa aura bheda batalAte haiM jo dravya sahabhAvI hoM unheM guNa kahate haiM / ve guNa do prakAra ke hote haiM - eka sAmAnya guNa aura eka vizeSa guNa / jo saba dravyoM meM pAye jAyeM, aise sAmAnya guNa dasa kahe haiM aura vizeSa guNa solaha kahe haiM / / 11 / / ko vizeSArtha - guNa dravyase bhinna nahIM haiM, kyoMki na guNase dravyakA astitva bhinna hai aura na dravyase guNakA astitva bhinna hai ataH donoM meM ekadravyapanA hai / isI taraha dravya aura guNake pradeza bhinna nahIM haiM, ataH donoMmeM eka kSetrapanA hai / donoM sadA sahabhAvI haiM isalie donoM meM eka kAlapanA hai / aura donoMkA eka svabhAva honese donoMmeM bhAvakI apekSA bhI ekatva hai / guNoMke samudAyako dravya kahate haiM / ataH guNa dravyake sahabhAvI hote haiM aura paryAya kramabhAvI hotI haiM / eka dravyake saba guNa eka sAtha rahate haiM kintu paryAya ekake bAda eka kramase hotI hai / yahI donoMmeM antara 1 do prakAra ke hote haiM / jo guNa saba dravyoMmeM pAye jAyeM unheM sAmAnya guNa kahate haiM ve dasa haiM / jo pratyeka dravyake viziSTa guNa hote haiM unheM vizeSa guNa kahate haiM ve 16 haiM / prathama, dasa sAmAnya guNoMke nAma batalAte haiM astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva, pradezavattva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva ye dasa sAmAnya guNa jAno // 12 // vizeSArtha - akalaMkadevane apane "tasvArthavArtikamaiM (27) pAriNAmika bhAvoMkA kathana karate hue astitva, anyatva, kartRtva, bhoktRtva, paryAyavattva, asarvagatatva, anAdisantatibandhanabaddhatva, pradezavattva, arUpatva, nityatva Adiko pAriNAmika bhAva batalAyA hai aura yaha bhI likhA hai ki ye jIvake sivAya anya dravyoM meM bhI pAye jAte haiM / ataH ye sAdhAraNa yA sAmAnya haiM / jaise astitva sabhI dravyoMmeM pAyA jAtA hai / eka dravya 1. 'anvayino guNA vyatirekiNaH paryAyAH / - sarvArthasi0 / 'guNaparyAyavad dravyaM te sahakramavRttayaH / vijJAnavyaktizaktyAdyAH bhedAbhedau rasAdivat // 115 // ' - 'sahavRttayo guNAH kramavRttayaH paryAyAH / nyAyavini0, mA0 1 / 'guNAH sahabhAvino jIvasya jJAnAdayaH / - siddhivi0 TI0, pR0 213 / 'guNA vistAravizeSAH te dvividhAH sAmAnyavizeSAtmakatvAt / pravacanasA0 gA0 2|3| TI0 Atma0 / 2. viyAhi a0 ka0 / 'astitvAnyatva-kartRtva-bhoktRtva-paryAyavatvA sarvagatatvAnAdisaMtatibandhanabaddhatvapradezavattvArUpatva-nityatvAdisamuccayArthazcazabdaH / tavA0 vA0, 2|7|12| 'tatrAstitvaM nAstitvamekatva - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -13] SoDaza vizeSaguNAnAM nAmAnyAha- nayacakra daMsaNa suha satti rUvarasa gaMdha phAsa gamaNaThidI / gAhaNamuttamamuttaM khu cedaNidaraM ca // 13 // dUsare dravyase bhinna hai, ataH anyatva bhI saba dravyoMmeM pAyA jAtA hai / sabhI dravya apanI-apanI kriyAko karane meM svatantra haiM, ataH kartRtva bhI sAdhAraNa hai / eka viziSTa zaktivAle dravyake dvArA dUsare dravyakI sAmarthyako grahaNa karanA bhoktRtva hai; jaise AtmA AhArAdi dravyakI zaktiko khIMcane ke kAraNa bhoktA kahA jAtA 1 bhoktRtva bhI sAdhAraNa hai, viSadravya apanI zaktise sabako viSarUpa kara detA hai| namakake Dhera meM jo gira jAtA hai saba namaka ho jAtA | paryAyavattva bhI sAdhAraNa hai, kyoMki sabhI dravya paryAyavAle haiM / AkAzake sivAya sabhI dravyoM meM asarvagatatva pAyA jAtA hai, ataH vaha bhI sAdhAraNa hai| sabhI dravya apanI-apanI anAdi santAna baddha haiM, ataH vaha bhI sAdhAraNa hai| sabhI dravya apane niyata pradezavAle haiM, ataH pradezavattva bhI sAdhAraNa hai| arUpatva bhI pudgala ke sivAya zeSa saba dravyoMmeM pAyA jAtA hai / dravyadRSTise sabhI nitya haiM, isalie nityatva bhI sAdhAraNa hai / isa prakAra akalaMkadevane ye sAdhAraNa pAriNAmika bhAva batalAye haiM / magara guNameM aura svabhAva meM antara hai / guNa to svabhAvarUpa hote haiM; kintu sabhI svabhAva guNarUpa nahIM hote haiM / isalie sAmAnya guNoMkI gaNanA meM sabakA grahaNa nahIM kiyA hai| AcArya amRtacandrane pravacanasAra gAthA 2 / 3 kI vyAkhyAmeM sAmAnya guNa isa prakAra batalAye haiM- astitva, nAstitva, ekaitva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradezatva, apradezatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, cetanatva, acetanatva, kartRtva, akartRtva, bhoktRtva, abhoktRtva aura agurulaghutva / inameM bhI guNa aura svabhAvakA bheda nahIM kiyA gayA hai / AlApapaddhati kartA devasenane guNoM aura svabhAvoMko alaga-alaga ginAyA hai / dravyasvabhAvaprakAzake racayitAne bhI unhIMkA anusaraNa kiyA hai| ukta dasa guNoMmeM antake cAra guNoMko vizeSa guNoMmeM bhI ginAyA hai / aura aisA karanekA kAraNa bhI granthakArane Age svayaM spaSTa kiyA hai / amRtacandrajIne bhI mUrtatva, amUrtava aura cetanatva, acetanatvako sAdhAraNa guNoMmeM ginAyA hai / inameM se amUrtatva tathA acetanatva to sAdhAraNa haiN| hI, kintu cetanatva aura mUrtatva to vizeSa guNa haiM / vastutva aura prameyatvakA amRtacandrajIne nAmollekha nahIM kiyA hai / jisa zaktike nimittase dravya kAyama hai aura usakA kabhI nAza nahIM hotA, use astitva guNa kahate haiM / jisa zakti nimittase dravyameM arthakriyA hotI hai, use vastutvaguNa kahate haiM / jisa zaktike nimittase dravyameM sadA utpAda-vyaya hotA rahatA hai, use dravyatva kahate haiM / jisa zaktike nimittase dravya kisI-na-kisIke jJAnakA viSaya hotA hai, use prameyatvaguNa kahate haiM / jisa zaktike nimittase eka dravya dUsare dravyarUpa pariNamana nahIM karatA aura na eka guNa dUsare guNarUpa pariNamana karatA hai tathA eka dravyake guNa jude-jude nahIM hote, use agurulaghutraguNa kahate haiM / jisa zaktike nimittase dravyakA kucha-na-kucha AkAra hotA hai, use pradezavatva guNa kahate haiM / jisa zaktike nimitta se jAnanA - dekhanApanA ho, use cetanatvaguNa aura jisa zaktike nimittase jar3apanA ho use acetanatva guNa kahate haiN| jisa zaktike nimittase rUpAdise yukta ho, use mUrtatvaguNa aura na ho use amUrtatva guNa kahate haiM / Age solaha vizeSa guNoMke nAma batalAte haiM jJAna, darzana, sukha, vorya, rUpa, rasa, gandha, sparza, gamanahetutva, sthitihetutva, vartanAhetutva, avagAhana hetutva, mUrtatva, amUrtatva, cetanatva, acetanatva ye dravyoMke vizeSa guNa haiM // 13 // manyatvaM dravyatvaM paryAyatvaM sarvagatatvamasarvagatatvaM sapradezatvamapradezatvaM mUrtatvamamUrtatvaM sakriyatvamakriyatvaM cetanatvamacetanatvaM kartRtvamakartRtvaM bhoktRtvamabhoktRtvamagurulaghutvaM cenyAdayaH sAmAnyaguNAH / - prava0 sA0, 213 Atma0 TI0 | 'astitvaM vastutvaM dravyatvaM prameyatvaM agurulaghutvaM pradezatvaM cetanatvamacetanatvaM mUrtatvamamUrtitvaM dravyANAM daza sAmAnyaguNAH / --AlApa0 / 1. 'vaNNa rasa gaMdha phAsA vijjate poggalassa suhumAdo / puDhavIpariyaMtassa ya saddo so poglocitte AgA 7 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [gA014 jJAnAdivizeSaguNAnAM saMbhavadbhedAnAha aTTha cadu NANadaMsaNabheyA sattisuhassa iha do do| vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTha NAyavvA // 14 // SaDdavyeSu pratyeka saMbhavatsAmAnyavizeSaguNAnprarUpayati---- eNkkaeNkke aTThA sAmaNNA huti savvadadhvANaM / chajjIvapoggalANaM iyarANaM vi sesa titibheyA // 15 // Age ina vizeSa guNoMke avAntara bheda batalAte haiM jJAnaguNake ATha bheda haiM, darzanaguNake cAra bheda haiN| vIrya aura sukhake do-do bheda haiN| rUpa yA varNake pAMca bheda haiM, rasake bhI pA~ca bheda haiM, gandhake do bheda haiM aura sparzake ATha bheda jAnane cAhie // 14 // vizeSArtha-jJAna guNake ATha bheda hai-~-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna / jo jJAna pA~ca indriya aura manase utpanna hotA hai, vaha matijJAna hai| matijJAnase jAne hue padArthakA avalambana lekara jo vizeSa jJAna hotA hai ,vaha zrutajJAna hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdAko liye hue mUrta padArthako pratyakSa jAnanevAle jJAnako avadhijJAna kahate haiM.. arthake nimittase honevAlI manakI paryAyoMke jJAnako manaHparyaya jJAna kahate haiN| aura indriya, prakAza, mana AdikI sahAyatAke binA saba dravyoMkI saba paryAyoMko pratyakSa jAnanevAle jJAnako kevalajJAna kahate haiM / darzanake cAra bheda haiM--cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / cakSujanya matijJAnase pahale honevAle darzanako cakSudarzana kahate hai| cakSuke sivAya anya indriyoMse honevAle jJAnake pahale honevAle darzanako acakSadarzana kahate haiN| avadhijJAnase pahale honevAle darzanako avadhidarzana kahate haiM tathA kevalajJAnake sAtha honevAle darzanako kevaladarzana kahate haiN| zakti yA vIryake do bheda hai-kSAyika vIrya aura kSAyopazamikavIrya / jo vIryAntarAyake kSayase prakaTa hotA hai. vaha kSAyikavIrya hai aura jo vIryAntarAyake kSayopazamase prakaTa hotA hai, vaha kSAyopazamika vIrya hai| isI taraha sUkhake bhI do bheda hai-eka indriyajanya sukha aura dUsarA atIndriya sukh| vaNaM ya hai-zukla, kRSNa, nIla, lAla aura hraa| rasake bhI pA~ca bheda hai-carparA, kaTuka, kasailA, khaTTA, mIThA / gandhake do bheda hai-sugandha aura durgandha / sparzake ATha bheda hai-kaTora, komala, bhArI, halkA, cikanA, rUkhA, zIta aura uSNa / ye vizeSa guNoMke bheda haiN| Age chahoM dravyoMmeM pAye jAnevAle sAmAnya aura vizeSa guNoMko batalAte haiM saba dravyoM meM se pratyeka dravyameM ATha-ATha sAmAnya guNa hote haiM tathA vizeSa guNoMmeM-se jIva aura pudgala dravyameM chaha-chaha aura zeSa dravyoMmeM tIna-tIna vizeSa guNa hote haiM // 15 // vizeSArtha-pratyeka dravyameM ATha-ATha sAmAnya guNa hote haiM / saba sAmAnya guNa Upara dasa batalAye haiN| unameM se jIva dravyameM acetanatva aura mUrtatva guNa nahIM hai / pudgaladravyameM cetanatva aura amUrtatva nahIM hai| dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravyameM cetanatva aura mUrtatva nahIM hai| isa taraha do-do guNa kama honese pratyeka dravyameM ATha-ATha sAmAnya guNa hote haiN| vizeSa guNa solaha batalAye haiN| unameM se jIvadravyameM jJAna, darzana, sukha, vIrya, cetanatva aura amUrtatva ye chaha vizeSa guNa haiM / pudgaladravyameM rUpa, rasa, gandha, sparza, sassavagAho dhammadavvassa gamaNahetuttaM / dhammedaradavvassa du guNo puNo ThANakAraNadA // kAlassa baTTaNA se gaNovaogo tti appaNo bhnnido| NeyA saMkhevAdo gaNA hi muttipahINANaM // ' pravaca. gA0 2, 40-42 / 'avagAhahetutvaM gatinimittatA sthitikAraNatvaM vartanAyatanatvaM rUpAdimattA cetanatvamityAdayo vizeSaguNAH / -pravaca0 213 TI0 aatm0| 'jJAnadarzanasukhavIryANi sparzarasagandhavarNAH, gatihetutvaM, sthitihetutvamavagAhanAhetutvaM vartanAhetutvaM cetanatvamacetanatvaM mUrtatvamamUrtatvaM dravyANAM SoDaza vizeSaguNAH |'-aalaap0 / 1. 'pratyeka jIvapudgalayoH SaT / itareSAM pratyekaM trayo guNA:'-- aalaap.| -tiyabhayo a. ka0 / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -17] nayacakra cetanAdiguNAnAM punaruktadoSaparihAramAha cedaNamacedaNA taha muttamamuttAvi carima je bhnniyaa| sAmaNNaM sajAINaM te vi visesA vijAINaM // 16 // iti gunnaadhikaarH| atha paryAyasya lakSaNaM bhedaM ca darzayati sAmaNNavisesA vi ya je thakkA eyadaviyamAsaeNjja / pariNAma aha viyAraM tANaM taM pajjayaM duvihaM // 17 // mUrtatva aura acetanatva ye chaha vizeSa guNa haiN| dharmadravyameM gatihetutva, amUrtatva aura acetanatva ye tIna vizeSa guNa hai / adharmadravyameM sthitihetutva, amUrtatva aura acetanatva ye tIna vizeSa guNa haiN| AkAza dravyameM avagAhahetutva, amUrtatva, acetanatva ye tIna vizeSa guNa haiN| kAladravyameM vartanAhetutva, amUrtatva, acetanatva ye tIna vizeSa guNa haiN| cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva ina guNoMko sAmAnya guNoMmeM bhI ginAyA hai aura vizeSa guNoMmeM bhI ginAyA hai / isakA kAraNa Age granthakAra svayaM batalAte hai_____ antameM jo cetana, acetana, mUrtatva aura amUrtatva guNa kahe haiM, ve sajAtiko apekSA sAmAnya guNa haiM aura vijAtiko apekSA vizeSa guNa haiM / / 16 / / arthAt cetanatva guNa jIvameM hI pAyA jAtA hai,kintu jIvadravya to ananta haiM aura una sabhImeM cetanatva guNa pAyA jAtA hai;isa apekSAse vaha sAmAnya guNa hai | kintu acetana dravyoMkI apekSA vahI vizeSa guNa hai / acetanatva guNa pAMcoM acetana dravyoMmeM pAyA jAtA hai, isalie vaha sAmAnya guNa hai| kintu cetana jIvameM na pAyA jAnese vahI vizeSa guNa ho jAtA hai| mUrtatva guNa kevala pudgaladravyoMmeM hI pAyA jAtA hai aura pudgaladravya to jIvoMse bhI anantaguNe haiM / isa apekSA vaha sAmAnya guNa hai; kintu amUrta dravyoMmeM na pAyA jAnese vahI vizeSa guNa ho jAtA hai| amUrtatva guNa pudgalake sivAya zeSa sabhI dravyoMmeM pAyA jAtA hai, ataH vaha sAmAnya guNa hai / kintu pudgaladravyameM na pAyA jAnese vahI vizeSa guNa hai / isalie ina cAra guNoMkI gaNanA sAmAnya aura vizeSa guNoMmeM kI gayI hai| guNAdhikAra samApta hotA hai| Age paryAyake lakSaNa aura bheda batalAte haiM pratyeka dravyameM jo sAmAnya aura vizeSa guNa vartamAna haiM, unake pariNamana yA vikArako paryAya kahate haiM / vaha paryAya do prakArako hai // 17 // vizeSArtha-kundakundasvAmIne pravacanasArake jJeyAdhikArako prArambha karate hue kahA hai ki jitane jJeya padArtha haiM, ve saba dravyarUpa haiM aura dravya guNamaya haiM tathA unameM paryAya hotI hai / dravyake do lakSaNa jinAgamameM kahe haiM jo guNa paryAyavAlA hai vaha dravya hai aura jo utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa hai,vaha dravya hai| ina donoM 1. sAmAnyaguNeSu vizeSaguNeSu ca pAThAt paunaruktyam / 2. 'antasthAzcatvAro guNAH svajAtyapekSayA sAmAnyagaNAH, vijAtyapekSayA ta eva vizeSaguNAH / aalaap| 3. lakSaNabhedI a. k0| 4. daviya eyamA-a. ka0 j0m0| 5. uktaM ca..."dabvaviyAro ya pajjao bhaNido,'-sarvArthasi0, 5138 / 'guNavikArA pryaayaaH-aalaap| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 17 lakSaNoMmeM kevala dRSTibheda hai, abhiprAyameM bheda nahIM hai| guNa dravyameM sadA vidyamAna rahate haiM,ataH jaba hama kahate haiM ki dravya guNamaya hai to usakA artha hotA hai ki vaha dhrauvyamaya hai| aura paryAya eka utpanna hotI hai to eka naSTa hotI hai, ataH paryAya utpAdavinAzazIla hai| isalie jaba hama kahate haiM ki dravya paryAyavAlA hai to usakA matalaba hotA hai vaha utpAdavinAzazIla hai| ataH dravyako cAhe guNaparyAyavAlA kaho,cAhe utpAdavyaya-dhrauvyamaya kaho, donoMkA eka hI abhiprAya hotA hai| yaha Upara kahA hai ki dravya guNamaya hai| ataH jaba dravya guNamaya hai aura dravya tathA guNako pRthak sattA nahIM hai to dravya meM pariNamana honese guNoMmeM bhI pariNamana honA svAbhAvika hai aura guNoMmeM pariNamana honese dravyameM bhI pariNamana honA svAbhAvika hai| isIse jinAgamameM dravyake vikArako bhI paryAya kahA hai aura guNoMke vikArako bhI paryAya kahA hai| ataH paryAyake bhI do bheda ho gaye hai-dravyaparyAya aura guNaparyAya / aneka dravyoMmeM aikyakA bodha karAnevAlI paryAyako dravyaparyAya kahate haiN| usake bhI do prakAra haiM-sajAtIya aura vijAtIya / jaise aneka pudgaloMke melase jo ghaTa,paTa Adi skandha banate haiM vaha samAnajAtIya dravyaparyAya haiM aura jIva tathA padagalake melase jo manuSya, paza Adi paryAya banatI hai vaha asamAnajAtIya dravyaparyAya hai| gaNaparyAyake bhI do bheda haiM-svabhAvaparyAya aura vibhaavpryaay| inakA kathana Age svayaM granthakArane kiyA hai| yahA~ samajhanekI bAta yaha hai ki eka dravyase dUsarA dravya nahIM bntaa| sabhI dravya svabhAva siddha haiM, kyoMki ve anAdi,ananta haiN| jo sAdi sAnta hotA hai use apanI utpattike lie anya sAdhanoMkI apekSA karanA par3atI hai| kintu dravyakA mUla sAdhana guNaparyAyAtmaka apanA svabhAva hai aura vaha svataH siddha hai. use banAneke lie kisI anya sAdhanakI apekSA nahIM hai / dravyoMse jo kucha banatA hai vaha anya dravya nahIM hai, kintu paryAya hai| jaise ghaTa-paTa yA manuSya Adi / vaha saba anitya hotI haiN| dravya to trikAlavartI hotA hai usakA kabhI vinAza nahIM hotA / vaha sadA apane svabhAvameM sthita rahatA hai| usakA svabhAva hai- utpAda-vyaya-dhrauvyakI ekatA rUpa pariNAma / utpAda, vyaya aura dhrauvyakA parasparameM avinAbhAva hai| utpAda vyayake binA nahIM hotA, vyaya utpAdake binA nahIM hotA, utpAda, vyaya dhrauvyake binA nahIM hote aura dhrauvya utpAda-vyayake binA nahIM hotaa| ataH jo utpatti hai vahI vinAza hai, jo vinAza hai vahI utpatti hai, jo utpatti-vinAza hai vahI dhrauvya hai aura jo dhrauvya hai vahI utpatti vinAza hai| jaise-jo ghaTakI utpatti hai vahI miTTIke piNDakA vinAza hai, jo miTTIke piNDakA vinAza hai vahI ghaTakA utpAda hai / aura jo ghaTakI utpatti tathA miTTIke piNDakA vinAza hai vahI miTTIkA dhrauvya hai| aura jo miTTIkA dhrauvya hai vahI ghaTakA utpAda aura piNDAkArakA vinAza hai| yadi aisA nahIM mAneMge, to utpAda, vyaya, dhrauvya saba alaga-alaga ho jaayeNge| aura aisA hone para yadi hama piNDAkArakA vinAza hue binA kevala ghaTako utpanna karanA cAheMge to ghaTa paidA nahIM ho sakegA, yA phira asatkI utpatti mAnanI pdd'egii| aura jaise ghaTa utpanna nahIM hogA, vaise hI sabhI padArtha utpanna nahIM hoNge| yadi asatakI utpatti mAnoge to gadheke sIMga jaisI asambhava vastue~ bhI paidA ho jaayeNgii| isI taraha kevala vinAza mAnane para miTTIke piNDAkArakA vinAza nahIM hogA yadi vinAza hogA to satkA sarvathA vinAza ho jaayegaa| kyoMki ghaTake bananese miTTIke piNDakA vinAza hotA hai aura miTTIke piNDakA vinAza honese ghaTa maTTI donoM avasthAoMmeM vartamAna rahatI hai| isa taraha tInoM parasparameM avinAbhAvI haiM kintu Apa to aisA na mAnakara tInoMmeM-se kevala ekako mAnate haiN| magara zeSa doke binA eka bhI nahIM banatA ataH jainadarzanameM dravyako utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa mAnA hai| ye utpAda-vyaya-dhrauvya paryAyake hote haiM aura paryAya dravyakI hotI haiM, ataH unheM dravyakA kahA jAtA hai| yadi dravyakA hI utpAda, dravyakA hI vyaya aura dravyakA hI dhrauvya mAnA jAye to saba gar3abar3A jaayegaa| miTTI hI utpanna ho, miTTI hI naSTa ho aura miTTI hI dhruva rahe; sambhava hai| hA~, miTTIkI piNDaparyAya naSTa hotI hai, ghaTaparyAya utpanna hotI hai, miTTIpanA sthira rahatA hai| ata: utpAda, vyaya, dhrauvya paryAyameM hote haiM aura paryAya dravyameM hotI haiM, isalie ye tInoM milakara eka dravya kahe jAte haiN| isa taraha dravya paryAyavAlA hai| jaise dravyake binA paryAya nahIM, vaise hI paryAyake binA dravya nhiiN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -19] nayacakra paryAyadvaividhyaM nidarzya jIvAdidravyeSu kaska: paryAyo bhavatItyAha 'sambhAvaM khu vihAvaM davvANaM pajjayaM jinnuddittuN| savesiM ca sahAvaM vibhAvaM jIvapoggalANaM ca // 18 // dravyaguNayoH svabhAvavibhAvApekSayA paryAyANAM cAturvidhyaM nirUpayati davvaguNANa sahAvaM pajjAyaM taha vihAvado NeyaM / jIve je vi sahAvA te vi vihAvA hu kammakadA // 19 // Age paryAyake do bhedoMko batalAkara jIvAdi dravyoMmeM kauna-kauna paryAya hotI hai-yaha kahate haiM jinendradevane dravyoMkI paryAya svabhAva aura vibhAva rUpa kahI hai / saba dravyoMmeM svabhAva paryAya hotI hai| kevala jIva aura pudgala dravyameM vibhAva paryAya hotI hai|| 18 // vizeSArtha-vastumeM honevAle pariNamana yA parivartanako paryAya kahate haiM / jahA~ vastu nitya hai vahA~ vaha parivartanazIla bhI hai,yaha Upara batalA Aye haiM / ataH na to dravyake binA paryAya hotI hai aura na paryAyake binA dravya hotA hai| vaha paryAya do prakArakI hotI hai-svabhAvaparyAya aura vibhaavpryaay| kundakunda svAmIne bhI paryAyake do bheda kiye haiM-eka sva-parasApekSa aura eka nirapekSa / sva-para sApekSa paryAyakA hI dUsarA nAma vibhAva paryAya hai aura nirapekSa paryAyakA dUsarA nAma svabhAva paryAya hai| ina do prakArako paryAyoMmeM-se svabhAva paryAya to sabhI dravyoMmeM hotI haiN| kintu vibhAva paryAya jIva aura pudgaladravyameM hI hotI haiM / ina donoM dravyoMmeM eka vaibhAvikI zakti hotI hai| usake kAraNa dUsare dravyakA sambandha hone para ina donoM dravyoMkI vibhAva pariNati hotI hai| jaise-jIvakA pudgala karmoM ke sAtha sambandha hone para donoMkI vibhAva pariNati hotI hai ataH jIvakI nara-nAraka Adi paryAya vibhAvaparyAya hai aura pudgala paramANuoMkI karmarUpa paryAya bhI vibhAva paryAya hai| isa taraha vibhAva paryAya do hI dRvyoMmeM hotI hai| zeSa dravyoMmeM nhiiN| __ Age dravya aura guNoMmeM svabhAva aura vibhAvakI apekSAse paryAyoMke cAra bheda batalAte haiM dravya aura guNoMmeM svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya jAnanI caahie| jIvameM jo svabhAva haiM,karmakRta hone se ve bhI vibhAva ho jAte haiM // 19 // vizeSArtha-dravya guNAtmaka hai,aisA kundakundAcAryane pravacanasAra (gA0 93) meM kahA hai| arthAt una guNoMkA AtmA hI dravya hai [dravyase guNoMkI sattA judI nahIM hai / vyavahArameM aisA kahA jAtA hai ki dravyameM guNa rahate haiM / kintu yathArtha meM dravya guNoMse tanmaya hai / guNoMse dravyako sattA yA dravyase guNoMkI sattA pRthak nahIM hai| ataH gaNAtmaka dravyameM honevAlI paryAya dravyaparyAya aura gaNaparyAyake bhedase do pra hai| tathA dravyaparyAya svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAyake bhedase do prakArakI hai| isI taraha guNaparyAya bhI svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAyake bhedase do prakArako hai| yaha pahale kaha Aye haiM jo paryAya svapara sApekSa hotI hai use vibhAvaparyAya kahate haiM aura vibhAvaparyAya kevala jIvadravya aura padagaladravyameM hI hotI hai| inhIM donoM dravyoMke melase yaha saMsArakI paripATI cala rahI hai| paramANu pudgala dravyakI svabhAvaparyAya hai| aura do yA tIna Adi paramANuoMke saMyogase utpanna dvaghaNuka, vyaNuka Adi pudgala dravyakI vibhAvaparyAya haiN| isI taraha muktAvasthA jIvakI svabhAvaparyAya hai aura jIva tathA pudgalake saMyogase utpanna huI deva, manuSya Adi paryAya jIvakI vibhAvaparyAya hai / isI taraha guNoMmeM bhI samajha lenA caahie| samasta dravyoMmeM rahanevAle apane-apane agurulaghu guNa dvArA prati samaya honevAlI chaha prakArako hAnivRddhi rUpa paryAya svabhAva guNaparyAya hai| tathA pudgalaskandhake rUpAdi guNa aura jIvake jJAnAdi guNa jo pudgala ke saMyogase hInAdhika rUpa 1. 'pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho,'-niyama. gA0 14 / 2. jIve jIvasa-a.mu. ka0 kha0 ja0 / 'NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vihAvamidi bhaNidA // kammopAdhi vivajjiya pajjAyA te sahAvamidi bhaNidA // niyama. gA. 15 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA020 uktaMca poggaladave jo puNa vibhAo kAlaperio hodi / so Niddhalukkhasahido baMdho khalu hoi tasseva // dravyasvabhAvaparyAyAnsaMdarzayati davvANaM khupaesA je je sasahAvasaMThiyA loe| te te puNa pajjAyA jANa tumaM daviNasambhAvaM // 20 // guNasvabhAvaparyAyAnsaMdarzayati aguru lahugANaMtA samayaM samayaM samunbhavA je vi| davvANaM te bhaNiyA 'sahAvaguNapajjayA jANa // 21 // jIvadravyavibhAvaparyAyAnirdizati jaM cadugadidehINaM dehAyAraM pdesprinnaam| aha viggahagaijIve taM dadhvavihAvapajjAyaM // 22 // pariNamana karate haiM vaha vibhAva guNaparyAya hai / jaise jIvadravyameM jJAnaguNakI kevala jJAnaparyAya svabhAva paryAya hai, kintu saMsAradazAmeM usa jJAnaguNakA jo matijJAnAdi rUpa pariNamana karmoM ke saMyogavaza ho rahA hai vaha vibhAvaparyAya hai| ataH jIvake jo svabhAva haiM karmoke saMyogavaza ve vibhAva rUpa ho jAte haiN| kahA bhI hai pudagala dravyameM kAlake dvArA prerita jo vibhAvarUpa pariNamana hotA hai vaha snigdha aura rUkSa guNa sahita hotA hai / isIse usakA bandha hotA hai / arthAt pudgala dravyake snigdha aura rUkSaguNameM pariNamana honese eka paramANukA dUsare paramANuke sAtha bandha hotA hai / yahI usakA vibhAva pariNamana hai| Age dravya svabhAva paryAya ko kahate hai lokameM dravyoMke jo jo pradeza svasvabhAva rUpase sthita haiM unheM dravyoMkI svabhAva paryAya jAno // 20 // vizeSArtha-dharma dravya, adharma dravya, AkAza dravya aura kAla dravya niSkriya haiN| dharma dravya aura adharma dravya ke pradeza samasta lokAkAzameM vyApta haiN| AkAza samasta loka-alokameM vyApta hai| kAla dravyake aNa lokAkAzake pratyeka pradezapara eka-eka sthita haiN| dharmadravya, adharmadravya aura eka jIvake asaMkhyAta,asaMkhyAta pradeza haiM / AkAzake ananta pradeza hai / kAlakA pratyeka aNu ekapradezI hai / pudgala dravyakA paramANu bhI ekapradezI hai / ina dravyoMko yaha sthiti inakI svabhAva dravyaparyAya hai,kyoMki yaha paranirapekSa hai| guNa svabhAva paryAyoMko batalAte haiM dravyoMke ananta agurulaghu guNa jo prati samaya hAni-vRddhi rUpa pariNamana karate haiM use svabhAva guNaparyAya jAno // 21 / / vizeSArtha-AgamameM dravyoMmeM ananta aguru laghu guNa mAne gaye haiN| ve aguru laghu guNake prati samaya. chaha hAnivRddhiyA~ rUpa pariNamana karate rahate haiM / yahI svabhAva guNaparyAya hai / kyoMki yaha paranirapekSa hai| jIva dravyakI vibhAva paryAyoM ko batalAte haiM cAroM gatike prANiyoMke tathA vigraha gativAle jIvake AtmapradezoMkA pariNAma jo zarIrAkAra hai vaha jIva dravyakI vibhAvaparyAya hai // 22 // vizeSArtha-paranimittase honevAlI paryAyako vibhAvaparyAya kahate haiM / saMsArI jIvake AtmapradezoMkA kAra hotA hai jo usake zarIrakA AkAra hotA hai aura zarIra karmake nimittase prApta hotA hai| ataH 1. 'tatra svabhAvaparyAyo nAma samastadravyANAmAtmIyAtmIyAgurulaghuguNadvAreNa pratisamayasamudIyamAnaSaTsthAnapatitavRddhihAninAnAtvAnubhUtiH |'-prvcnsaar TIkA amRtacandra, gA0 93 / 2. parimANaM mu0 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -25 ] nayacakra jIvaguNavimAvaparyAyAcidarzayati madisudaohImaNapajjayaM ca aNNANa tiNi je bhnniyaa| evaM jIvassa ime vihAvaguNapajjayA savve // 23 // jIvadravyasvabhAvaparyAyAnpradarzayati dehAyArapaesA je thakkA uhayakammaNimmukkA' / jIvassa NiccalA khalu te suddhA davvapajjAyA // 24 // jIvaguNasvabhAvaparyAyAgnidarzayati 2NANaM daMsaNa suha vIriyaM ca jaM uhayakammaparihINaM / taM suddhaM jANa tumaM jIve guNapajjayaM savvaM // 25 // jIvake pradezoMkA zarIra parimANa honA vibhAva dravyaparyAya hai| kintu jaba jIva pUrva zarIrako chor3akara nayA zarIra dhAraNa karaneke lie mor3e pUrvaka gamana karatA hai taba yadyapi usake zarIra nahIM hotA, phira bhI usakI AtmAke pradezoMkA vahI AkAra banA rahatA hai jisa zarIrako chor3akara vaha AyA hai| ataH usakI yaha pariNati bhI vibhAva dravya paryAya hai| jIvakI vibhAva guNaparyAyoMko batalAte haiM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura tIna ajJAna-kumatijJAna, kuzrutajJAna, kuavadhijJAna ye saba jIvako vibhAva guNaparyAya haiM / / 23 / / vizeSArtha-jIvakA svAbhAvika guNa jJAna hai jo muktAvasthAmeM kevalajJAnake rUpameM prakaTa hokara saba dravyoMkI saba paryAyoMko jAnatA hai| kintu vahI jJAnaguNa saMsAra avasthAmeM vikRta hokara matijJAnAdi rUpase pariNamana karatA hai,ataH jJAnaguNakI yaha vikArayukta paryAya vibhAvaparyAya kahalAtI haiM aura kevalajJAnarUpa avasthA usakI svabhAva paryAya hai| jIva drabyakI svabhAva paryAyoMko kahate haiM jIvake dravya bhAvakarmoMse mukta hue jo pradeza zarIrAkAra rUpase sthita hokara nizcala haiM ve zuddha dravyaparyAya haiM // 24 // vizeSArtha-dravyako zuddha paryAyako hI svabhAva paryAya kahate haiN| jIvadravyake pradeza zarIrAkAra hote haiM / mukta ho jAnepara bhI ve pradeza kiMcit nyUna zarIrAkAra hI rahate haiN| phira unameM koI halana-calana nahIM hotA aura na anyAkAra rUpase pariNamana hotA hai| basa, unakI yaha avasthA hI jIva dravyakI svabhAva paryAya hai, kyoMki usake hone meM aba koI paranimitta nahIM hai / yadyapi jisa zarIrako chor3akara jIva mukta hotA hai vaha zarIra karmoMke nimittase hotA hai aura usa zarIrake kAraNa hI mukta honepara bhI usake Atmapradeza tadAkAra rahate haiM, kintu mukta honepara jo usake pradezoMkI pUrva zarIrAkAra sthiti rahatI hai usameM aba kisI karmakA nimitta zeSa nahIM hai, ataH vahI usakI svAbhAvika avasthA mAnI jAtI hai / Age jIvako svabhAva guNaparyAyoMko kahate haiM jIvameM jo dravyakarma aura bhAvakamase rahita jJAna,darzana,sukha aura vIryaguNa hote hai unheM tuma jIvakI zuddha guNaparyAya jAnI // 25 // 1. kammavimukkA A0 / 2. 'svabhAvaparyAyastAvat dviprakAreNocyate kAraNazuddhaparyAyaH kAryazuddhaparyAyazceti / iha hi sahajazuddhanizcayena anAdya nidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmakazuddhAntastattvasvarUpasvabhAvAnantacatuSTayasvarUpeNa sahAzcitapaJcamabhAvapariNatireva kAraNazuddhaparyAya ityathaH / sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasadbhUtavyavahAreNa kevalajJAna-kevaladarzana-kevalasukha-kevalazaktiyuktaphalarUpAnantacatuSTayena sAddha paramotkRSTakSAyikabhAvasya zuddhapariNatireva kAryazuddhaparyAyazca |'-niymsaarttiikaa, gaa015| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dravyasvabhAvaprakAzaka saMprati svabhAvavibhAvaparyAyaprakaraNe kiMcitpaudgalikapariNAmaM snigdharUkSatvAdibandhamAha'mutte pariNAmAdo pariNAmo NiddharukkhaguNarUvo / uttaramegAdI vaDDhadi avarAdu ukkassaM // 26 // pudgalAnAM parasparaM bandhakasvarUpamAha NidvAdo NidveNa taheva rukkheNa sarisa visame vA / jhadi doguNaahio paramANu jahaNNaguNarahio // 27 // vizeSArtha - guNoMkI zuddha avasthA ko svabhAva guNaparyAya kahate haiM, kyoMki vaha paranimittake binA svataH hotI | jaise mukta jIvake jJAna, darzana, sukha aura vIryaguNa usakI svabhAva guNaparyAya haiM / niyamasAra ( gA0 15 ) kI TIkAmeM padmaprabhamaladhAridevane svabhAva paryAyake do bheda kiye haiM- kAraNa zuddhaparyAya aura kArya zuddhaparyAya / sahaja zuddha niyamase anAdi ananta, amUrta, atIndriya svabhAvavAle aura zuddha aise sahajajJAna, sahaja darzana, sahajacAritra, sahaja parama vItarAga sukhAtmaka zuddha antastattva svarUpa jo svabhAva ananta catuSTaya svarUpa hai, usake sAtha tanmayarUpase rahanevAlI jo paMcama pAriNAmika bhAvarUpa pariNati hai vaha kAraNa zuddha paryAya / aura sAdi ananta, amUrta, atIndriya svabhAvavAle, zuddha sadbhUta vyavahAranayase kevalajJAna, kevala darzana, kevala sukha, kevala zaktiyukta phalarUpa ananta catuSTayake sAtha jo paramotkRSTa kSAyikabhAvakI zuddhapariNati hai vahI kAryazuddha paryAya hai / arthAt sahaja jJAnAdi svabhAva ananta catuSTaya yukta kAraNazuddha paryAya se kevala* jJAnAdi anantacatuSTayayukta kAryazuddhaparyAya prakaTa hotI hai, isalie parama pAriNAmikabhAva pariNati kAraNazuddha paryAya hai aura zuddha kSAyika bhAva pariNati kArya zuddha paryAya hai / Age svabhAva, vibhAva paryAyake isa prakaraNameM pudgala meM snigdhatA rUkSatA Adike dvArA honevAle bandharUpa pariNAmakA kathana karate haiM- [ gA0 26 pudgaladravya meM pariNamanake kAraNa ekase lekara eka-eka bar3hate hue jaghanyase utkRSTa paryanta snigdha aura rUkSa guNa rUpa pariNAma hotA hai // 26 // vizeSArtha - vibhAva paryAyakA kathana karate hue granthakAra pudgaladravyameM vibhAva rUpa pariNamana kisa prakAra hotA hai, yaha batalAte hue kahate haiM ki pariNamana to vastukA svarUpa hai, ataH pudgaladravyameM bhI pariNamana hotA hai / usa pariNamana ke kAraNa pudgala paramANumeM pAye jAnevAle snigdha aura rUkSaguNake avibhAgI praticchedoM meM ekase lekara eka-eka bar3hate-bar3hate ananta avibhAgI praticcheda taka vRddhi hotI hai / paramANu meM jaghanyase lekara utkRSTa paryanta snigdharUkSa guNake avibhAgI praticcheda sadA ghaTate-bar3hate rahate haiM / yadyapi paramANu aneka guNa rahate haiM, kintu bandha meM kAraNa snigdha aura rUkSaguNa hI haiM / inhIM do guNoMke kAraNa eka paramANukA dUsare paramANuke sAtha bandha hotA hai| yadi donoM paramANuoMke guNoMkA anupAta vandhayogya hotA hai to bandha hotA hai, anyathA nahIM hotA / jisa paramANumeM snigdha yA rUkSaguNakA bhAga jaghanya hotA hai usakA bandha nahIM hotA / kintu jaghanyase utkRSTakI ora vRddhi ho jAnepara vaha paramANu bandha yogya ho jAtA hai / pudgaloM ke paraspara meM bandhakA svarUpa kahate haiM snigdhakA snigdhake sAtha tathA rUkSake sAtha bandha hotA hai eka se dUsare meM do guNa adhika honepara hI bandha nahIM hotA // 27 // hotA hai, kintu sama ho yA viSama ho aura jaghanya guNavAle paramANukA bandha / 1. mutto a0 ka0 / 2. vaDDhipravarA - ja0-di jahaNNAdu a0 ka0 kha0 / 'eguttaramegAdI aNussa viddhattaNaM ca lukkhattaM / pariNAmAdo bhaNidaM jAva anaMtattamaNubhavadi / pravacana0 gA0 164 / 3. 'NiddhA vA lukkhA vA aNupariNAmA samA va visamA vA / samado durAdhigA jadi bajjhati hi AdiparihINA // ' -pravacana0 gA0 165 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -29] nayacakra tathA sati 'saMkhA saMkhANaMtA bAdarasuhamA ya huti te khNdhaa| pariNavidA bahabheyA puDhavIAdIhi NAyavvA // 28 // pudgaladravyasvabhAvaparyAyAn prarUpayati jo khalu aNAiNihaNo kAraNarUvo ha kajjarUvo vaa| paramANupoggalANaM so davvasahAvapajjAo // 29 // vizeSArtha-yadi jaghanyaguNa eka mAnA jAye to kahanA hogA ki eka guNavAle paramANukA kisI anya paramANuke sAtha bandha nahIM hotaa| do guNavAlekA bandha hotA hai, kintu ekase dUsare meM do guNa adhika honA caahie| jaise do guNavAle paramANukA cAra guNavAle paramANuke sAtha hI bandha hotA hai, tIna-pA~ca, sAta Adi guNavAleke sAtha nhiiN| isI taraha tIna guNavAle paramANukA pA~ca guNavAle paramANuke sAtha hI bandha hotA hai, pA~case kama yA adhika guNavAleke sAtha bandha nahIM hotA / yaha bandha snigdhakA snigdhake sAtha, snigdhakA rUkSake sAtha, rUkSakA rUkSake sAtha aura rUkSakA snigdhake sAtha hotA hai| yahA~ samase matalaba docAra, cAra-chaha Adi samasaMkhyAvAlese hai aura viSamase matalaba tIna-pAMca, pA~ca-sAta Adi viSama saMkhyAvAle se hai arthAt doko Adi lekara yA tInako Adi lekara do adhika guNa honese bandha hotA hai| isa taraha do guNavAlekA cAra guNavAleke sAtha, cAra guNavAlekA chaha guNavAleke sAtha, tIna guNavAlekA pA~ca guNavAleke sAtha, pA~ca guNavAlekA sAta guNavAleke sAtha bandha jAnanA cAhie / aisA hone para saMkhyAta pradezI,asaMkhyAta pradezI aura anantapradezI bAdara aura sUkSma skandha banate haiN| ve pRthivI Adi rUpase pariNata skandha aneka prakArake jAnane cAhie // 28 // vizeSArtha-snigdha aura rUkSa guNake nimittase saMkhyAta-asaMkhyAta aura ananta paramANuoMkA bandha honepara saMkhyAta pradezI, asaMkhyAta pradezI aura ananta pradezI pudgala skandha banate haiN| unameMse bAdara-sthUla bhI hote haiM aura sUkSma bhI hote haiM / pRthivI, jala, Aga aura vAyu unhIM pudgala skandhoMke bheda haiN| kucha dArzanika ina cAroMko jude-jude dravya mAnakara unake paramANuoMko bhI bhinna-bhinna jAtike mAnate haiN| unake bhatase pRthivI jAtike paramANu jude haiM; unameM rUpa, rasa, gandha, sparza cAroM guNa hote haiM / jalake paramANuoMmeM gandhako chor3akara tIna hI guNa hote haiM / Agake paramANuoMmeM rUpa aura sparza guNa hI hotA hai tathA vAyuke paramANuoMmeM kevala sparza guNa hI hotA hai, kintu jaina siddhAnta aisA nahIM maantaa| usake matAnusAra sabhI paramANuoMmeM cAroM guNa hote haiM, kintu pariNamanavaza kisImeM koI guNa vyakta hotA hai aura kisI meM koI guNa avyakta hotA hai| ina cAroM guNoMmeM paraspara sahabhAva hai / jahA~ eka hogA vahA~ zeSa bhI avazya rheNge| tathA eka jAtike paramANuoMse dUsarI jAtikI vastu utpanna hotI huI dekhI jAtI hai| jala kI bUMda sIpa meM par3akara motI bana jAtI hai| motIko pArthiva mAnA jAtA hai| lakar3I pArthiva hai,vaha AgarUpa pariNata hotI hai / ataH pRthivI Adi paudgalika paramANuoMke bandhase banate haiN| ye saba pudgala skandhoMke hI bheda haiN| Age pudgala dravyakI svabhAva paryAyoMko kahate haiM jo anAdi nidhana kAraNarUpa athavA kAryarUpa paramANu hai, vaha pudgaloMkI svabhAvaparyAya hai // 29 // vizeSArtha-pudgalakA eka zuddha paramANu usakI svabhAva paryAya hai| kyoMki paramANu rUpa avasthA para nirapekSa hai| paramANu to anAdinidhana hai / vaha kAraNarUpa bhI hai aura kAryarUpa bhI hai| paramANuoMke 1. 'bAdarasuhumagadANaM khaMdhANaM puggalo tti vvhaaro| te hoMti chappayArA telokkaM jehiM NippaNNaM // 76 / / pnycaasti| 2. 'dhAucaukkassa puNo jaM heU kAraNaM ti taM nneo| khaMdhANaM avasANo NAdabbo kajjaparamANa ||25||-niymsaa| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dravyasvabhAvaprakAzaka SudgalaguNasvabhAva paryAyAn nidarzayati- rUvarasagaMdhaphAsA je thakkA tesu aNuyadavvesu / te caiva paggalANaM sahAvaguNapajjayA NeyA // 30 // pudgala dravyavibhAvaparyAyAnnirUpayati 'puDhavI jalaM ca chAyA cauridiyavisayakammaparamANU / aithUlathUlathUlA suhamaM suhamaM ca aisahamaM // 31 // sambandhase hI skandhoM kI utpatti hotI hai, ataH paramANu kAraNa hai / tathA skandhoMke TUTanese paramANu apane paramANu rUpako prApta karatA hai, ata: paramANu kArya bhI hai / pudgaladravyake guNoMkI svabhAva paryAya batalAte haiM [ gA0 30 una aNurUpa pudgaladravyoMmeM jo rUpa, rasa, gandha aura spazaM guNa pAye jAte haiM ve hI pudgaladravyoMkI svabhAva guNaparyAya haiM / arthAt paramANu pudgaladravyakI svabhAvaparyAya hai aura paramANumeM pAye jAnevAle guNoMkI avasthA pudgala dravyake guNoMkI svabhAva paryAya hai ||30|| pudgala dravyakI vibhAva paryAyoMko kahate haiM pRthvI, jala, chAyA, cakSuke sivAya zeSa cAra indriyoMkA viSaya, karmavargaNA ke yogya skandha aura karmavAke ayogya skandha, ye pudgalakI vibhAva paryAyeM haiM / inheM kramase atisthUla, sthUla, sthUlasUkSma, sUkSma aura atisUkSma kahate haiM // 31 // S 1 vizeSArtha - niyamasAra ( gA0 21 - 24 ) meM skandhake chaha bheda kiye haiM-- atisthUla sthUla, sthUla, sthUlasUkSma, sUkSmasthUla, sUkSma aura atisUkSma / jo skandha chedA bhedA jA sake aura anyatra le jAyA jA sake use atisthUlasthUla yA bAdarabAdara kahate haiM; jaise pRthivI, parvata vgairh| jise chedA bhedA to na jA sake, kintu anyatra le jAyA jA sake use sthUla yA bAdara kahate haiM jaise ghI, tela, pAnI vgairh| jise na chedA bhedA jA sake aura na anyatra le jAyA jA sake use sthUlasUkSma kahate haiM, jaise chAyA, dhUpa vagairaha / jo skandha netra ke sivAya zeSa cAra indriyoMkA viSaya ho use sUkSmasthUla kahate haiM / jo skandha karmavargaNAke yogya hotA hai use sUkSma kahate haiM / aura jo skandha karma vargaNAke ayogya hote haiM unheM atisUkSma kahate haiM / nayacakra ke kartAne karmake bAda paramANuko rakhA hai, kintu paramANu to pudgala dravyakI svabhAvaparyAya hai / vibhAvaparyAya nahIM hai / vibhAvaryAya to kevala pudgalaskandha haiM / 'gommaTTasAra 'jIvakANDameM bhI 'kammaparamANu' pATha hai / kintu usameM pudgala dravya ke chaha bheda ginAye haiM, unameM eka paramANu bhI hai aura vaha atisUkSma hai / to pudgala dravyake chaha bhedoMmeM to paramANukI gaNanA ho sakatI hai, kintu pudgaladravyakI vibhAva paryAyoMmeM paramANukI gaNanA nahIM ho sakatI / aisI sthiti meM karmaparamANuko eka liyA jA sakatA hai- karma paramANu arthAt karmaskandha / aura AgekI gAthAmeM jo dvayaNuka Adiko pudgalakI vibhAvaparyAya kahA hai use atisUkSma bhedake antargata lenA cAhie / 'niyamasAra meM aisA hI kathana hai / 1. 'aithUlathUlathUlaM thUlasuhumaM ca suhuma thUlaM ca / suhumaM aisuhumaM idi dharAdiyaM hodi chanbheyaM // 21 // bhUpavvadamAdIyA bhaNidA aithUlathUlamidi khaMdhA / thUlA idi viSNeyA sappIjalatelamAdIyA // 22 // chAyAtavamAdIyA ledarakhaMdhamidi viyANAhi / suhumathUledi bhaNiyA khaMdhA caurakkhavisayA ya // 23 // suhumA havaMti khaMdhA pAoggA kammavaggaNassa puNo / tavvivarIyA khaMdhA aisuhumA idi parUveMdi // 24 // ' - niyamasAra | 'puDhavI jalaM ca chAyA cauridiyavisayakammaparamANU / chavvihabheyaM bhaNiyaM poggaladavvaM jiNavarehiM // 601 // 'go0 jIvakANDa | Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -35 ] nayacakra je saMkhAI khaMdhA pariNamiyA duaNuA dikhaMdheha | te ci davvabihAvA jANa tumaM poMggalANaM ca // 32 // pudgalaguNavibhAva paryAyAndarzayati vAiyA ya uttA je diTThA duaNuAikhaMdhammi / puggalANa bhaNiyA bihAva guNavajjayA savve // 33 // dharmAdharmAkAzakAnAM svabhAvadravyaguNaparyayAnAha - gadiThidigrAhaNavaTTaNa dhammAdhammesu gamaNakAlesu / guNasanbhAvopajjaya daviyasahAvo du puvvutto // 34 // atha vyutpattipUrvakatvena lakSaNantrayaM dravyasyAha devadi vissadi davidaM jaM sababhAvehi vivihapajjAe / ha 'jIvo poMgala ghamsAdhammaM ca kAlaM ca // 35 // taM jo saMkhyAta pradezI Adi skandha dvayaNuka Adi skandha rUpase pariNamita hote haiM unheM bhI tuma pudgala dravyoMkI vibhAva paryAya jAno // 32 // | 17 pudgala dravyoMke guNoMkI vibhAvaparyAyoM ko kahate haiM dvaNuka Adi skandhoM meM jo rUpAdi guNa dekhe jAte haiM ve saba pudgaloM ko vibhAvaguNaparyAya jAnanA cAhie // 33 // vizeSArtha - jaise paramANu pudgaladravyakI zuddha paryAya hai aura paramANumeM pAye jAnevAle guNa usakI svabhAva guNaparyAya hai; vaise hI do Adi paramANuoM ke melase jo skandha banate haiM ve pudgaloMkI vibhAva dravyaparyAya haiM aura unameM pAye jAnevAle guNa vibhAvaguNaparyAya haiM / jaba dravyakA vaibhAvika pariNamana hogA to usa dravya guNoM meM bhI vaibhAvika pariNamana hogA hI / dravyakA to vibhAvarUpa pariNamana ho aura guNoMkA na ho yaha to sambhava nahIM hai, kyoMki guNoMke samudAyako hI to dravya kahate haiM / Age dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya ke svabhAvadravya - paryAya aura svabhAvaguNaparyAyoMko kahate haiM dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravyameM kramase gatirUpa, sthitirUpa, avagAhanarUpa aura vartanArUpa jo guNa pAye jAte haiM vaha unakI svabhAvaguNaparyAya hai / aura ina dravyoMkA svabhAva to pUrvokta hai ||34|| vizeSArtha-ye cAroM dravya kisI anya dravyake sAtha milakara vibhAvarUpa pariNamana nahIM karate / sarvadA apanI svAbhAvika dazA meM hI rahate haiM / ataH inameM svabhAvadravyaparyAya hI hotI hai / inakA svabhAva pahale kaha Aye haiM ki dharmadravya jIva aura pudgaloM kI gatimeM nimitta hotA hai, adhamaMdravya unakI sthiti meM nimitta hotA hai / AkAzadravya saba dravyoMke avagAhana meM nimitta hotA hai aura kAladravya vartanAmeM nimitta hai / ina dravyoMmeM pAye jAnevAle ina guNoMkI jo avasthA hai vahI unakI svabhAva guNaparyAya hai / isa prakAra paryAyAdhikAra samApta huA / Age vyutpattipUrvaka dravyake tIna lakSaNa kahate haiM- jo guNoM aura paryAyoM dvArA prApta kiyA jAtA hai, prApta kiyA jAyegA aura prApta kiyA gayA hai vaha dravya hai / athavA jo apane guNoM aura paryAyoMko prApta karatA hai, prApta karegA aura prApta kara cukA hai vaha dravya hai / vaha dravya chaha prakArakA hai- AkAza, jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ||35|| 1. 'daviyadi gacchadi tAi tAi sabbhAvapajjayAI jaM / daviyaM taM bhaNNaMte aNaNNabhUdaM tu sattAdo ||9|| - paJcAsti0 / 'yathAsya paryAyaidrayante dravanti vA tAni dravyANi / sarvArtha0 5 / 2 / 3 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [gA036 'tikkAle jaM sattaM vaTTadi uppAdavayadhuvatahi / guNapajjAyasahAvaM aNAisiddhaM khu taM have davvaM // 36 // lakSaNAnAM parasparamavinAbhAvitvaM bhedAbhedaM cAhuH jamhA eNkkasahAvaM tamhA tattidayadosahAvaM khu| jamhA tidayasahAvaM tamhA doeNkkasambhAvaM // 37 // dosabbhAva jamhA tamhA tiNNaka hoi smbhaavN| davvatthieNa eNkkaM bhiNNaM vavahArado tidayaM // 38 // vizeSArtha-dravya zabda 'dru' dhAtuse banA hai| usakA artha jAnA yA prApta karanA hai| jo guNaparyAya ko prApta karatA hai yA guNaparyAyoMke dvArA prApta kiyA jAtA hai vaha dravya hai| yaha dravya zabdakI vyutpattiko lekara usakA lakSaNa kiyA gayA hai / cU~ki dravya to anAdi ananta hai, na usakA Adi hai aura na anta hai, sadAse hai aura sadA rahegA, isalie usakI vyutpatti bhI tInoM kAloMkI apekSA kI gayI hai| jo guNaparyAyoMko prApta karatA hai vaha dravya hai,yaha vartamAnako apekSAko lekara hai| jo guNaparyAyoMko prApta karegA,yaha bhaviSya kI apekSAse vyutpatti hai| aura jo guNaparyAyoMko prApta kara cukA hai, yaha bhUtakAlakI apekSAse hai / isa taraha dravya trikAlavartI hai| usakA pravAha sadA calatA hai,eka paryAya jAtI hai to dUsarI paryAya AtI hai / isa taraha paryAya utpanna hotI aura naSTa hotI rahatI haiN| kintu dravya na to naSTa hotA hai aura na utpanna hotA hai / yahI bAta Age kheNge| dravyake zeSa do lakSaNoMko kahate haiM 'tInoM kAloMmeM jo utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpase sat rahatA hai athavA jo guNaparyAyasvabhAvavAlA hai vaha dravya hai,vaha dravya anAdisiddha hai // 36 // ' vizeSArtha-UparakA lakSaNa dravya zabdakI vyutpattiko lekara kiyA gayA hai / ye donoM lakSaNa dravyake svarUpako batalAte haiN| jo sadA utpAda,vyaya aura dhrauvyase yukta hotA hai vaha dravya hai| cetana yA acetana dravyameM apanI jAti ko na chor3ate hue jo paryAyAntarakI utpatti hotI hai vaha utpAda hai ; jaise miTTI ke piNDameM ghaTaparyAya / isI taraha pUrvaparyAyake vinAzako vyaya kahate haiM ; jaise ghar3ekI utpatti honepara miTTIke piNDAkArakA nAza ho jAtA hai| anAdi pAriNAmika svabhAvase na utpAda hotA hai aura na vyaya hotA hai, dravya dhruva rahatA hai jaise piNDa aura ghaTa donoM avasthAoMmeM miTTIpanA dhruva hai / athavA jaise malina hue vastrako dhonepara nirmala avasthA rUpase usakI utpatti hotI hai, malina avasthArUpase vyaya hotA hai aura usakA vastratva kAyama rahatA hai| isI taraha pratyeka dravya pratisamaya uttara avasthAse utpanna hotA hai, pUrva avasthAse vyaya hotA hai aura dravyatva avasthAse dhruva rahatA hai| isa taraha jisameM pratisamaya utpAda,vyaya aura dhrauvya vartamAna haiM vaha dravya hai / tathA jo guNa aura paryAyavAlA hai vaha dravya hai / guNa aura paryAyoMkA kathana kara Aye haiN| aba lakSaNoMkA parasparameM avinAbhAva aura bhedAbheda batalAte haiM cU~ki dravya eka svabhAvavAlA hai, isalie tIsare aura dUsare svabhAvavAlA hai, yataH tIsare svabhAvavAlA hai isalie do aura eka svabhAvavAlA hai| yataH do svabhAvavAlA hai isalie tIna aura eka svabhAvavAlA hai| dravyArthika nayase dravya eka rUpa hai, vyavahAranayase bhinna tIna rUpa hai / / 37-38 // vizeSArtha-Upara tIna prakArase dravyakA lakSaNa kahA hai / sattAse abhinna honeke kAraNa dravyakA lakSaNa kevala 'sat' hI hai / kintu dravya to anekAntAtmaka hai / ataH anekAntAtmaka dravyakA svarUpa kevala sanmAtra hI 1. 'davvaM sallakSaNayaM uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU ||10||-pnycaasti| 'apariccatta sahAveNuppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / guNavaM ca sapajjAyaM jaM taM davvaMti vuccaMti ||95||'-prvcnH / 'sadravyalakSaNaM // 29 / / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / / 30 // guNaparyayavad dravyam ||38||"-tttvaarthsuutr a0 5 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -38] nayacakra nahIM ho sktaa| isalie utpAda, vyaya, dhrauvyakA lakSaNa hai| anAdi pravAharUpa akhaNDa dravyakI paramparAmeM pUrvaparyAyakA vinAza vyaya hai, uttara paryAyakA prAdurbhAva utpAda hai / aura pUrvaparyAyakA vinAza tathA uttara paryAyakA utpAda honepara bhI apanI jAtiko na chor3anA dhrauvya hai| ye utpAda,vyaya,dhrauvya sAmAnya kathanakI apekSA dravyase abhinna haiM aura vizeSa kathanakI apekSA dravyase bhinna haiM, tInoM eka sAtha hote haiM aura dravyake svabhAvarUpa honese ve usake lakSaNa haiM, dravyakA tIsarA lakSaNa guNa aura paryAya hai| anekAntAtmaka vastumeM pAye jAnevAle anvayI vizeSoMko guNa kahate haiM aura vyatirekI vizeSoMko paryAya kahate haiM / anvayakA matalaba hai-ekarUpatA yA sadRzatA / guNoMmeM sarvadA ekarUpatA rahatI hai parivartana honepara bhI anyarUpatA nahIM hotI, isalie unheM anvayI kahate haiM / kintu paryAya to kSaNa-kSaNameM anyarUpa hotI rahatI haiM. isalie vyatirekI kahate haiN| inameM-se gaNa to dravya meM eka sAtha rahate haiM aura paryAya kramase rahatI haiN| ye guNa paryAya bhI dravyase kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna hote haiM, ye bhI dravyake svabhAvabhUta hai isalie dravyakA lakSaNa hai| dravyake ina tIna lakSaNoMmeM-se ekakA kathana karanepara bAkIke do anAyAsa A jAte haiN| yadi dravya sat hai to vaha utpAda vyaya dhrauvyavAlA aura guNaparyAyavAlA hogA hii| yadi vaha utpAda,vyaya,dhrauvyavAlA hai to vaha sat aura guNaparyAyavAlA hogA hii| yadi vaha guNaparyAyavAlA hai to vaha sata aura utpAda vyaya dhrauvyavAlA hogaa| sata nityAnitya svabhAvavAlA honese dhrauvya ko aura utpAda vyayarUpatAko prakaTa karatA hai| tathA dhrauvyAtmaka guNoMke sAtha aura utpAda vyayAtmaka paryAyoMke sAtha ekatAko batalAtA hai| isI taraha utpAda,vyaya,dhrauvya nityAnityasvarUpa pAramArthika satko batalAte haiM aura apane svarUpakI prAptike kAraNabhUta guNa paryAyoMko prakaTa karate haiN| kyoMki guNoMke honese hI dravyameM dhrauvya hotA hai / aura paryAyoM ke honese utpAda vyaya hotA hai| yadi dravyameM guNaparyAya na hoM,to utpAda vyaya, dhrauvya bhI nahIM ho sakate / ataH dravya utpAda,vyaya, dhrauvyavAlA hai,aisA kahanese dravya guNaparyAyavAlA bhI siddha ho jAtA hai| aura dravya guNaparyAyavAlA hai, aisA kahanese dravya utpAdavyaya-dhrauvyavAlA hai,aisA sUcita hotA hai tathA nityAnityasvabhAva paramArtha sat hai yaha bhI sUcita hotA hai| isa taraha dravyake tInoM lakSaNa parasparameM avinAbhAvI hai-jahA~ eka ho vahA~ zeSa donoM niyamase hote haiN| isI taraha dravya aura guNa-paryAya tathA utpAda-vyaya-dhrauvya bho parasparameM avinAbhAvI haiN| jo guga aura paryAyoM ko prApta karatA hai use dravya kahate haiM, ataH jo eka dravya svabhAva hai vaha guNaparyAya svabhAva bhI hai aura jo guNaparyAya svabhAva hai, vaha dravya svabhAva bhI hai| kyoMki dravya ke binA guNaparyAya nahIM ho sakate aura guNaparyAya ke binA dravya nahIM ho sktaa| isI taraha dravya aura guNake binA paryAya nahIM hotI aura paryAyoMke binA dravya aura guNa nahIM hote| ataH jo dravya-guNasvabhAva hai vaha paryAya svabhAva bhI hai aura jo paryAyasvabhAva hai vaha dravya guNasvabhAva bhI hai| isI taraha utpAda vyayake binA nahIM hotA, vyaya utpAdake binA nahIM hotA, utpAda aura vyaya dhrovyake binA nahIM hote aura dhrauvya utpAda tathA vyayake binA nahIM hotaa| tathA jo utpAda hai,vahI vyaya hai, jo vyaya hai vahI utpAda hai, jo utpAda aura vyaya hai vahI dhrauvya hai| aura jo dhrauvya hai vahI utpAda aura vyaya hai| isakA spaSTa isa prakAra hai-jo ghar3ekA utpAda hai vahI miTToke piNDakA vyaya hai| kyoMki bhAva anyabhAvake abhAvarUpa svabhAvavAlA hai / jo miTTIke piNDakA vyaya hai vahI ghar3ekA utpAda hai, kyoMki abhAva bhAvAntara bhAva svabhAva hotA hai| jo ghar3ekA utpAda aura piNDakA vyaya hai vahI miTTIkI sthiti (dhrauvya ) hai| aura jo miTrIkI sthiti hai vahI ghar3ekA utpAda aura piNDakA vyaya hai| yadi aisA na mAnA jAye aura utpAdako anya, vyayako anya aura dhrauvyako anya mAnA jAye to aneka doSa upasthita hoMge jo isa prakAra haiM - yadi vyaya aura dhrauvya ke binA kevala ghaTakA utpAda mAnA jAyegA, ghaTake utpatti-kAraNakA abhAva honese yA to ghaTa utpanna hI nahIM hogA, kyoMki miTTIkI sthiti aura usakI piNDaparyAyake nAzake binA ghaTa utpanna nahIM ho sakatA aura ye donoM bAteM Apa mAnate nhiiN| aisI sthiti meM bhI yadi ghaTakI utpatti mAnI jAtI hai to asatakI hI utpatti hogii| yadi asatakI bhI utpatti mAnI jAyegI to AkAzapuSSa, gadheke sIMga jaisI asambhava vastuoMkI bhI utpatti mAnanI hogii| tathA utpAda aura dhrauvyake binA kevala vyayako mAnanepara vyayake kAraNakA abhAva Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvanAvaprakAzaka [gA0 39nirapekSa kAntalakSaNaM nirAkRtya tasyaivaM doSaM darzayati jattha Na aviNAbhAvo tiNhaM dosANa saMbhavo tattha / aha uvayArA taM iha kaha uvayArA have nniymo||39|| honese miTTIke piNDakA vyaya ( vinAza ) hI nahIM hogA yA phira satkA hI mUloccheda ho jaayegaa| kyoMki miTTIke sthira rahate hue usakI piNDa paryAyakA dhyaya honepara ghaTako utpatti hotI hai so na to miTTIkI sthiratA ko mAnA jAtA hai aura na ghaTakI utpatti mAnI jAtI hai to piNDa paryAyakA nAza hogA kaise ? phira bhI yadi piNDa paryAyakA vinAza mAnA jAtA hai to miTTIkA sarvathA lopa ho jAyegA, kucha bhI zeSa nahIM bcegaa| isI taraha kevala vinAzako mAnanepara yA to kisI bhI padArthakA vinAza hI nahIM hogA yA phira sabakA uccheda hI ho jAyegA, kucha bhI zeSa nahIM rhegaa| tathA utpAda, vyayake binA kevala miTTIko dhrauvya mAnanepara bhI nahIM banatA:kyoMki dhrauvya utpAda-vyaya-sahita hI hotA hai, utpAda vyayake binA nhiiN| ataH pUrvapUrva paryAyake vinAzake sAtha, uttara-uttara paryAyakA utpAda aura donoM meM anusyUta, anvayakA dhrauvya isa prakAra avinAbhAvako liye hae trilakSaNAtmaka dravyako mAnanA caahie| ye utpAda,vyaya aura dhrauvya vAstavameM paryAyameM hote haiM aura paryAya dravyameM hotI hai, isalie ye tInoM eka hI dravya haiM; dravyAntara nahIM haiN| jaise skandha, mUla, zAkhA ye saba vRkSake Azrita haiM; vRkSase bhinna padArtharUpa nahIM haiM, usI prakAra paryAyeM bhI dravyAzrita hI haiM; dravyase bhinna padArtha rUpa nahIM haiN| kintu jaise vRkSameM phala-phUla aura patte pRthak-pRthak hote haiM, vaise hI dravya kA kisI eka aMzake dvArA utpAda, kisI eka aMzake dvArA vyaya aura kisI eka aMzake dvArA dhrauvya ho, aisI bAta nahIM hai| kintu dravya hI utpAdarUpa hai, dravya hI vyayarUpa hai aura dravya hI dhrauvyarUpa hai| na to kevala aMzoMkA hI utpAda vyaya aura dhrauvya hotA hai, na kevala aMzIkA hI utpAda vyaya dhrauvya hotA hai, kintu aMzIkA aMzarUpa se utpAda, vyaya, dhrauvya hotA hai| jaise taraMgoMse vyApta samudra eka hI hai| kyoMki samudra svayaM hI taraMgarUpase pariNamana karatA hai| isI taraha dravya svayaM hI utpAda hai, svayaM hI vyaya hai aura svayaM hI dhauvya hai| dravyase bhinna na utpAda hai, na vyaya hai aura na dhrauvya hai| kintu dravyAthika nayase na utpAda hai, na vyaya hai, na dhrauvya hai, na gaNa hai, na paryAya hai kintu kevala eka dravya hai| paryAyAdhika nayase utpAda bhI hai vyaya bhI hai aura dhrauvya bhI hai| sArAMza yaha hai ki jaba bhedadRSTi hotI hai, taba to utpAda-vyaya-dhrauvya tInoM pratIta hote haiM aura jaba abhedadRSTi hotI hai to ye tInoM hI pratIta nahIM hote| Age nirapekSa ekAnta lakSaNakA nirAkaraNa karake usake doSa batalAte haiM "jahA~ ina tInoMmeM avinAbhAva nahIM hai vahA~ aneka doSa Ate haiN| yadi kahoge ki upacArase aisA hai to upacArase niyama kaise ho sakatA // 39 // " -yadi utpAda vyaya aura dhrauvyameM avinAbhAva nahIM mAnA jAyegA to aneka doSa aayeNge| yaha pahale spaSTa kara Aye haiM ki kevala utpAda, kevala vyaya yA kevala dhrauvyako mAnanese yA tInameM do ko mAnanese kyA-kyA doSa Ate haiM ! ina tInoMkA parasparameM avinAbhAva hai, ekake binA bAkIke do nahIM ho skte| isI taraha ina tInoMmeM-se kinhIM doke binA eka bhI nahIM ho sakatA / isakA spaSTa isa prakAra haiutpAda vyayake binA nahIM ho sakatA,kyoMki jo navIna padArtha utpanna hotA hai, vaha kisIkA vinAza hue binA nahIM hotaa| isI prakAra vyaya bhI utpAdake binA nahIM hotA,kyoMki abhAva niyamase bhAvapUrvaka hI hotA hai| utpAda aura vyaya bhI dhrauvyake binA nahIM hote kyoMki satsvarUpa vastuke honepara hI usake Azrayase utpAda aura vyaya hote haiN| miTTI yadi na ho to piNDaparyAyakA vinAza aura ghaTaparyAyakI utpatti nahIM ho sktii| isI taraha utpAda aura vyayake binA dhrauvya bhI nahIM ho sakatA, kyoMki vizeSake abhAvameM sAmAnya nahIM 1. nirapekSava vyvhaarnishcykaant--aa0| 2. 'Na bhavo bhaMgavihINo bhaMgo vA Natthi sNbhvvihiinno| uppAdo vi ya bhaMgo Na viNA dhrauvveNa atyeNa / / uppAdadidibhaMgA vijjaMte pajjaesu pjjaayaa| dabvaM hi saMti NiyadaM tamhA davvaM havadi savvaM ||'-prvcn0 1100-101 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -42] nayacakra nizcayena na kasyacidutpAdo vinAzo veti darzayati 'Na samubhavai Na Nassai davvaM sattaM viyANa nnicchydo| uppAdavayadhurvehi tassa ya te huti pajjAyA // 40 // dravyaguNaparyAyANAmabhedamAha *guNapajjayado davvaM davvAdo Na guNapajjayA bhiNNA / jamhA tamhA bhaNiyaM davvaM guNapajjayamaNaNNaM // 4 // dravyasvarUpaM nirUpayati Na viNAsiyaM Na NiccaM Na hu bheyaM No abheynnaabhaavN| Na visattaM savvagayaM davvaM No ikkasabbhAvaM // 42 // rhtaa| ata: yadi inameM se ekako bhI nahIM mAnA jAyegA to zeSakA mAnanA bhI zakya nahIM hogaa| ye tInoM kevala upacAra mAtrase nahIM haiM ,kintu vAstavika haiN| Age batalAte haiM ki nizcayanayase na kisIkA utpAda hai aura na vyaya paramArthase dravya na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai| use satsvarUpa jaano| utpAda,vyaya aura dhrauvyake dvArA dravyakA utpAda vyaya hotA hai aura ve paryAyarUpa hai // 40 // vizeSArtha-yahA~ donoM nayoMke dvArA dravyakA svarUpa kahA hai| dravya to trikAla, sthAyo, anAdi ananta hai / usakA utpAda aura vinAza ucita nahIM hai| parantu paryAyoM ke dvArA utpAda,vinAza ghaTita hote haiM / ataH dravyAthikanayakI dRSTise dravyako utpAda rahita, vinAza rahita satsvabhAvavAlA ho jAnanA cAhie aura paryAyArthika dRSTise utpAdavAlA,vinAzavAlA jAnanA cAhie / isa prakArake kathanameM koI doSa nahIM hai| kyoMki dravya aura paryAyameM abheda hai| Age dravyaguNa paryAyoMke abhedako batalAte haiM-- cUMki guNa aura paryAyase dravya bhinna nahIM hai aura dravyase guNa aura paryAya bhinna nahIM hai, isalie dravyako guNa aura paryAyoMse abhinna kahA hai // 41 // vizeSArtha-jaise makkhana ghI, dUdha, dahIse rahita gorasa nahIM hotA, usI prakAra paryAyoMse rahita dravya nahIM hotaa| aura jaise gorasase rahita dUdha dahI ghI makkhana vagairaha nahIM hote, usI prakAra dravyase rahita paryAyeM nahIM hotii| isalie kayanako apekSA yadyapi dravya aura paryAyoMmeM kathaMcit bheda hai, tathApi una sabakA astitva judA nahIM hai,ve eka dUsareko chor3akara nahIM raha sakate, isalie vastu rUpase unameM abheda hai| usI taraha jaise pudgalase bhinna sparza, rasa, gandha, varNa nahIM hote usI prakAra guNoMke binA dravya nahIM hotaa| aura jisa prakAra sparza, rasa,gandha, varNase bhinna pudgala nahIM hotA, usI prakAra guNoMke binA dravya nahIM hotaa| isalie yadyapi kathanakI apekSA dravya aura guNoMmeM kathaMcit bheda hai, tathApi una sabakA eka astitva niyata hai,ve paraspara meM eka dUsareko kabhI nahIM chor3ate, isalie vastu rUpase dravyaguNoMmeM bhI abheda hai / / dravyakA svarUpa kahate hai dravya na vinAzIka hai, na nitya hai, na bhedarUpa hai, na abheda rUpa hai, na asat hai, na vyApaka hai aura na eka svabhAva hai // 42 // vizeSArtha-dravyakA svarUpa batalAte hue use vinAzIka (kSaNika ) bhI nahIM mAnA aura nitya bhI nahIM maanaa| isI taraha use bheda rUpa bhI nahIM mAnA aura abhedarUpa bhI nahIM maanaa| isakA matalaba yaha 1. 'uppattIva viNAso davvassa ya Natthi atthi smbhaavo| vigamappAdadhuvattaM karoti tasseva pajjAyA // 11 // -paJcAsti / 2. dhuvehi ya aa0| 3. 'pajjaya vijudaM davvaM davavijuttA ya pajjayA Na tthi| doNhaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA parUveMti // 12 // davveNa viNA Na guNA guNehiM davvaM viNA Na saMbhavadi / anvadiritto bhAvo damvaguNANaM havadi tamhA ||13||'-pnycaastiH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dravyasvabhAvaprakAzaka sato vinAze'satotpattau dUSaNamAha saMta iha jai sai kiha tassa puNo vi soyamidi gANaM / aha va asaMtaM hodi hu dumarahiyaM kiM Na phalaphullaM // 43 // manu vAsanAtaH so'yamiti jJAnamiti ceduttaraM paThati ahavA vAsaNado yaM paDiahiNANe viyappaviSNANaM / *tA sA paMcaha bhiNNA khaMdhANaM vAsaNA NiccaM // 44 // hai ki dravya na to ekAnta rUpase kSaNika hI hai aura na nitya hI hai, na sarvathA bheda rUpa hI hai aura na sarvathA abheda rUpa hI hai / na sarvathA sat vyApaka aura eka rUpa hI hai / Age granthakAra svayaM ina ekAnta pakSoMmeM dUSaNa de rahe haiM, ataH yahA~ unake sambandha meM vizeSa spaSTIkaraNako AvazyakatA nahIM hai / [ gA0 43 sabase prathama satkA vinAza aura asatkI utpattimeM dUSaNa dete haiM- yadi saMsAra meM satkA vinAza hotA to punaH usImeM 'yaha vahI hai' aisA jJAna kaise hotA ! tathA yadi asat kI bho utpatti hotI to binA vRkSake bhI phala-phUla kyoM na hote ! // 43 // vizeSArtha - vastuko sarvathA kSaNika mAnanepara sat ke vinAzakA tathA asat kI utpattikA dUSaNa AtA hai | darzanazAstrakA yaha eka sarvamAnya niyama hai ki na to satkA vinAza hotA hai aura na asatkI utpatti hotI hai | kintu vastuko sarvathA kSaNika mAnanevara jo sat hai, usakA sarvathA vinAza mAnanA hogA aura jaba usakA sarvathA vinAza ho jAyegA, to punaH jo vastu utpanna hogI, usakI utpatti asatse hI mAnanI pdd'egii| jaise miTTI ke piNDakA sarvathA vinAza mAnanepara utpanna honevAlA ghaTa asatse hI utpanna huA kahalAyegA, kyoMki miTTI to sarvathA vinaSTa ho gayI / sarvathA vinAzase matalaba yaha hai ki miTTIkI piNDa paryAyake sAtha miTTIkA bhI sarvathA abhAva ho jAye aura taba ghaTa utpanna ho to asatse hI ghaTakI utpatti kahI jAyegI / piNDa paryAya naSTa honepara miTTI ke ghaTa paryAya rUpameM pariNata ho jAnese to na satkA vinAza hotA hai aura na asatkI utpatti hotI hai / jainadarzana aisA hI mAnatA hai / isIse vaha pratyeka vastuko dravyarUpase nitya aura paryAya rUpase anitya mAnatA hai / kintu bauddhadarzana 'savaM kSaNikaM' siddhAntakA anuyAyI hai / usakA mata hai ki saMsArakI pratyeka vastu pratikSaNa naSTa ho rahI hai| jainadarzana bhI vastuko pratikSaNa parivartanazIla mAnatA hai, kintu parivartana ke hote hue bhI dravyakA vinAza nahIM mAnatA, kevala usakI paryAyakA vinAza mAnatA hai / kintu cU~ki paryAya dravyase abhinna hotI hai, ataH aisA kahA jAtA hai ki dravyameM pratikSaNa utpAda vyaya hotA hai / kintu yathArtha meM dravyakA to na vinAza hotA hai aura na utpAda hotA hai / usakA dravyatvarUpa to dhauvya hai / yaha dhauvyarUpa bauddha nahIM maantaa| kevala utpAda aura vinAza hI mAnatA hai / aura binA dhauvyAMzake utpAdavyaya mAnane se satkA vinAza aura asatkI utpattikA prasaMga AtA hai| tathA yadi vastu sarvathA kSaNika hai to hameM usa vastumeM 'yaha vahI hai jise hamane pahale dekhA thA' aisA pratyabhijJAna kyoM hotA hai ! vastu ke naSTa ho - jAnepara to 'yaha vahI hai' aisA bodha nahIM honA caahie| tathA yadi asat kI bhI utpatti hotI hai to vRkSake binA bhI phala phUla paidA ho jAne cAhie / binA miTTI ke bhI ghar3A bana jAnA cAhie / isapara bauddhakA kahanA hai ki vastu ke kSaNika hote hue bhI jo usameM 'yaha vahI hai' aisI buddhi hotI hai, isakA kAraNa vAsanA hai / vAsanAke kAraNa aisA bhrama hotA hai ki yaha vahI vastu hai / kintu yathArtha meM vaha vastu vahI nahIM hai | isakA uttara Age granthakAra dete haiM yadi vAsanA se pratyabhijJAna rUpa vikalpa jJAna hotA hai to vaha vAsanA pAMcoM skandhoM se bhinna nitya huI || 44 // 1. 'kSaNikai kAntapakSe'pi pretyabhAvAdya saMbhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam // 41 // A0mI0 / 2. sA bhiNNAbhiNNA vA A0 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra nityapakSe dUSaNamAha 'jo Niccameva maNNadi tassa Na kiriyA hu atthakAritaM / Na ha taM vatthU bhaNiyaM jaM rahiyaM atyakiriyAhiM // 45 // adhikaM coktaM dUSaNam "pratyabhijJA punardAnaM bhogopArjitainasAm / bandhamokSAdikaM sarva kSaNabhaGgAd virudhyate // " vizeSArtha-jaina bauddhoMse pUchate haiM ki jisa vAsanAke kAraNa kSaNika vastumeM 'yaha vahI hai' isa prakArakA jJAna hotA hai,vaha vAsanA kyA hai? kyA bauddhoM ke mAne hue rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA aura saMskAra ina pAMca skandhoMse vaha bhinna hai ? yadi bhinna aura nitya hai to 'sarva kSaNika hai' isa Apake matameM vAsanAse hI doSa AtA hai kyoMki vaha nitya hai| aura yadi vAsanA bhI kSaNika hai,to kSaNika vAsanAse 'yaha vahI hai' isa prakAra pratyabhijJAnarUpa vikalpajJAna kaise ho sakatA hai ? ataH 'yaha vahI hai, isa prakArakA pratyabhijJAna vAsanAjanya nahIM hai,kintu yathArtha haiM aura isalie usase kSaNikatva bAdhita hai // kahA bhI hai "pratyabhijJAna, dAnakA phala, saMcita pApoMkA bhoga aura bandha,mokSa vagairaha sava kSaNabhaMgase viruddha haiN|" arthAt kSaNikavAda mAnanepara 'yaha vahI hai'- isa prakArakA pratyabhijJAna nahIM ho sakatA, dAnAdikA phala aura saMcita pApoMkA bhoga nahIM banatA, kyoMki jisane dAna diyA yA jisane pApa kiyA vaha to naSTa ho gayA, taba dAnakA phala kise milegA aura saMcita pApoMke phalako kauna bhogegA? isI taraha jisane karmakA bandha kiyA vaha to kSaNika honese naha ho gayA, taba mokSa kise hogA kintu ye saba bAteM hotI hai|jo dAna detA hai. use hI isa loka yA paralokameM usakA phala milatA hai| jo pApakarma karatA hai vahI usakA phala bhI bhogatA hai, jo karmabandhanase ba~dhatA hai vahI usase chUTakara mokSa bhI prApta karatA hai| hama pratidina yaha anubhava karate haiM jo hama kala the, Aja bhI haiN| hamAre strI,putrAdi sage sambandhI bhI ve hI haiM jo pahale the| jise hama karja dete haiM kucha dinoMke bAda usase hI vasUla karate haiN| yadi saba sarvathA kSaNika hote to na denevAlA lenevAleko pahacAnatA aura na lenevAlA denevaaleko| aisI sthitimeM sArA hI loka-vyavahAra naSTa ho jAtA / ataH kSaNikavAdakA siddhAnta ThIka nahIM hai| ava nityapakSameM dUSaNa dete hai-: jo vastuko sarvathA nitya mAnatA hai usake matameM sarvathA nitya vastu meM arthakriyA nahIM ho sktii| aura jo arthakriyAse rahita hai vaha vastu nahIM hai // 45 // vizeSArtha-artha mAne kArya aura usako kriyA mAne karanA arthAta kAryako karanekA nAma arthakriyA hai| jisameM arthakriyA hotI hai vahI paramArtha sat hai, aisA sabhI mAnate haiN| kintu sarvathA nitya yA sarvathA kSaNika pakSameM arthakriyA sambhava nahIM hai| arthakriyAke do hI prakAra haiM-yA to vaha kramase hotI hai aura yA eka sAtha hotI hai kintu nitya vastumeM na kramase arthakriyA sambhava hai aura na eka sAtha / isakA khulAsA isa prakAra haipahale eka kAryako karake punaH dUsarA kArya karane kA nAma krama hai / sarvathA nitya padArtha kramase kArya nahIM kara sakatA, kyoMki nitya padArthameM saba kAryoMko eka hI kArya ke utpAdana kAlameM utpanna karane kI sAmarthya hai| yadi usa samaya usameM anya kAryoMko karanekI sAmarthya nahIM hai aura bAdako vaha sAmarthya AtI hai, to vaha sarvathA nitya nahIM ho sakatA; kyoMki apane asamartha svabhAvako chor3akara samartha svabhAvako grahaNa karane rUpa pariNamanakA nAma hI anityatA hai / nitya padArtha eka sAtha bhI saba kAryoko nahIM kara sakatA; kyoMki eka hI samayameM sava kAryoko kara dene para dUsare samayameM use kucha karaneke lie nahIM rahegA aura aisI sthitimeM arthakriyAkA abhAva 1. 'arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA // 8 // ' -laghIyastraya / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA046 dUSaNAntaramAha Nicce dave' Na gamaNadANaM puNa kiha suhAsuhA kiriyaa| aha uvayArA' kiriyA kaha uvayAro have Nicce // 46 // bhedapakSe dUSaNamAha NiccaM guNaguNibheye davAbhAvaM aNaMtiyaM ahavA / aNavatthA samavAe kiha eyattaM pasAhedi // 47 // honese usake asattvakA prasaMga aayegaa| tathA aneka kAryoMke karanese nityameM aneka svabhAvoMke honekA bhI prasaMga AtA hai| kyoMki eka svabhAvase aneka kAryoMkA karanA to yukta nahIM hai, aisA hone se saba kArya eka rUpa hI ho jaayeNge| yadi kahoge ki sahakArI kAraNoMkI vicitratAke kAraNa kAryoM meM vaicitya pAyA jAtA hai to aisA kahanA gI yukta nahIM hai| kyoMki jisa sahakArIke honepara nityake svabhAvameM parivartana nahIM hotA vaha sahakArI hI nahIM kahA jA sktaa| aura parivartana honepara sarvathA nityatAmeM bAdhA AtI hai| ataH sarvathA nitya pakSameM krama aura yugapada arthakriyAke sambhava na honese usakA asatva hI siddha hotA hai| nityapakSa meM anyadUSaNa bhI batalAte haiM nitya dravyameM gamana aura sthiti hI sambhava nahIM hai taba zubha aura azubha kriyAkA to kahanA hI kyA hai ? yadi nitya dravyameM upacArase kriyA mAnate haiM to nityameM upacAra kaise ho sakatA hai|46|| vizeSArtha-nitya dravyameM yadi gamana rUpa kriyA mAnI jAtI hai to vaha nitya nahIM ho sakatA; kyoMki jaba vaha gamanako chor3akara sthiti karegA yA sthitiko chor3akara gamana karegA to anitya kahalAyegA kyoMki pUrvasvabhAvako chor3akara uttara svabhAvako dhAraNa karanevAlA dravya sarvathA nitya nahIM kahA jA sktaa| aisI sthiti meM sarvathA nitya AtmA zubha aura azubha kriyAkA kartA kaise ho sakatA hai| vaha dAna, pUjA, hiMsA,corI Adi kriyAoMkA yadi kartA hai to sarvathA nitya nahIM hai kyoMki sarvathA nitya vahI ho sakatA hai jisake svabhAvameM bhI pariNamana nahIM hotaa| yadi kahoge ki upacArase kriyA mAneMge to vaha upacarita kriyA vAstavika hai yA avAstavika hai| yadi vAstavika hai to nitya sarvathA nitya kase kahA jaayegaa| yadi kriyA avAstavika hai to avAstavika kriyA kAlpanika hI haI,usase nityameM vAstavika zubhAzubha kriyA kaise ho sakatI hai ? Age bhedapakSa meM dUSaNa dete haiM--- gaNa aura gaNImeM sarvathA bheda mAnanepara dravyakA abhAva ho jAyagA athavA ananta dravya ho jAyeMge / samavAya sambandhase guNa aura guNomeM abheda mAnanepara anavasthA doSa AtA hai aisI sthitimeM samavAya sambandhase kaise abheda ho sakatA hai||4|| vizeSArtha- guNoMse dravyako aura dravyase guNoMko bhinna mAnanepara dravyakA abhAva aura dravyakI anantatAkA dUSaNa AtA hai / isakA khulAsA isa prakAra hai-guNa vAstavameM kisIke Azrayase rahate haiM aura jisake ve Azrayase rahate haiM vahI dravya hai| yadi dravya guNoMse bhinna ho to phira bhI guNa kisoke Azrayase hI. raheMge aura jisake Azrita ve hoMge vahI dravya hai| vaha bhI yadi guNoMse bhinna ho to phira bhI guNa kisIke Azrita hI raheMge jisake ve Azrita hoMge vahI dravya hai| vaha bhI yadi guNoMse bhinna ho to phira bhI guNa kisI Azrayase hI raheMge aura jisake ve Azrita hoMge vahI dravya hai| isa prakAra dravyakI anantatAkA prasaMga AtA hai| dravya to guNoMkA samudAya haiN| yadi samudAyase guNa bhinna haiM to phira samudAya kahA~ rahA? isa taraha gaNoMko dravyase bhinna mAnanepara dravyakA abhAva hotA hai| pradezoMkA judA-judA honA bhinnatAkA lakSaNa 1. dave gamaNa a0 A0 kha0 mu0| 2. uvayAro A0 A0 ka0 kh0| 3. havai Nicco a0 / 4. Nicce guNaguNibheyaM a. ka. / 'jadi havadi davamaNNaM guNado ya guNA ya danvado aNNe / davANaMtiyamadhavA davvAbhAvaM pakuvvati ||44||'--pnycaasti| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -48] nayacakra abhedapakSe dUSaNamAha jANaM do vi ya bhiNNaM tANaM pi ya juttivajjiyaM suttaM / Na hu taM taccaM paramaM juttIdo ja Na iha siddhaM // 48 // kintu guNa aura guNIke pradeza bhinna nahIM hote| jaise zukla guNake jo pradeza haiM ve ho pradeza guNI vastrake haiM, isalie una donoMmeM pradeza bheda nahIM hai| isI taraha eka paramANu aura usameM rahanevAle sparza, rasa, gandha,varNa Adi guNoMke pradeza bhinna-bhinna nahIM hai, isalie unameM abheda hai| parantu jaise atyanta dUravartI sahya aura vindhyaparvatameM pradezabheda honese bheda hai tathA atyanta nikaTavartI mile hue dUdha-pAnImeM pradezabheda hote hue bhI abheda hai, usa prakArakA bheda aura abheda dravya aura guNameM nahIM hai kyoMki unameM pradeza bheda nahIM hai / yahA~ vasturUpase bheda aura vasturUpase abhedake do udAharaNa haiM-eka to dhanake yogase dhanI vyavahAra hotA hai yahA~ dhanakA astitva Adi, dhanI puruSake astitva Adise bhinna hai| dUsare, jJAnake yogase jJAnI vyavahAra hotA hai| yahA~ jJAnakA astitva aura jJAnIkA astitva Adi eka hI hai; alaga nahIM hai| yadi jJAnI jJAnase sarvathA bhinna ho aura jJAna jJAnIse sarvathA bhinna ho to donoMko hI acetanapanA AtA hai| yadi jJAna aura jJAnIko judA-judA mAnakara unakA saMyoga mAnA jAyegA to binA guNoMke dravyako zUnyatAkA prasaMga AtA hai aura binA dravyake nirAdhAra honese guNoMkI zUnyatAkA prasaMga AtA hai| yadi jJAna aura jJAnIkA samavAya sambandha mAnA jAtA hai| jaisA ki naiyAyika-vaizeSika darzanavAle mAnate haiM to vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki aisI avasthAmeM prazna utpanna hotA hai ki jJAnake samavAya sambandhase pahale AtmA jJAnI thA yA ajJAnI ? yadi jJAnI thA to jJAnakA samavAya mAnanA vyartha hai| yadi ajJAnI hai to ajJAnake samavAyase ajJAnI hai athavA ajJAna ke sAtha ekatva honese ajJAnI hai| ajJAnake samavAyase to ajJAnI ho nahIM sakatA, kyoMki jo svayaM ajJAnI hai usameM ajJAnakA samavAya mAnanA niSphala hai| aura jJAnakA samavAya na honese jJAnI to vaha hai hI nahIM / ataH 'ajJAnI' yaha zabda ajJAnake sAtha ekatvako avazya hI siddha karatA hai aura isa prakAra ajJAnake sAtha ekatva siddha honepara jJAnake sAtha bhI ekatva avazya siddha hotA hai| ataH dravya aura guNakA eka hI astitva honese una donoMmeM jo anAdi ananta sahavRttipanA hai vahI jainoMkA samavAya sambandha hai, usase bhinna samavAya nAmakA koI sambandha nahIM hai| ataH jainoMke matAnusAra dravya aura guNoMmeM saMjJA lakSaNa prayojana Adi ko apekSA bheda honepara bhI vasturUpase bheda nahIM hai isalie ve donoM abhinna haiM / jinakA astitva bhinna hotA hai ve hI vAstava meM bhinna hote haiN| nyAya-vaizeSika darzanavAle yutasiddhoMkA saMyoga sambandha aura ayutasiddhoMkA samavAya sambandha mAnate haiN| jaise daNDa aura puruSa yutasiddha haiM, unakA astitva judA-judA hai,ataH una donoMkA saMyoga sambandha hai| aura jJAna tathA AtmAkA astitva bhI yadyapi judA hai ,tathApi ve donoM ayutasiddha haiM,ataH unakA samavAya sambandha hai, aisA unakA mata hai| kintu jainoMkA kahanA hai ki jJAna aura AtmA yA guNa-guNIkA astitva judA hai hI nahIM, jo guNake pradeza haiM ve hI guNIke pradeza haiM aura jo guNIke deza haiM ve hI guNake pradeza hai| isa prakAra unameM pradeza bheda na hone se bheda nahIM hai| kintu phira bhI guNa aura guNI meM nAma bheda pAyA jAtA hai, lakSaNabheda pAyA jAtA hai, saMkhyAbheda pAyA jAta dRSTise ve bhinna bhI haiM, kintu vasturUpase bhinna nahIM hai| gAthA meM granthakArane samavAya sambandhameM anavasthA doSa diyA hai vaha isa prakAra hai-yadi guNa dravyameM samavAya sambandhase rahatA hai to samavAya sambandha bhI guNa aura guNImeM kisa sambandhase rahegA! yadi anya samavAya sambandhase rahatA hai to punaH prazna hotA hai ki vaha samavAya sambandha kisa sambandhase unameM rhegaa| isa taraha anavasthA doSa AtA hai| aura yadi kahoge ki samavAya sambandha binA kisI anya sambandhake guNa aura guNImeM rahatA hai, to jaise samavAya sambandha binA anya sambandhake guNa guNI meM rahatA hai usa taraha guNa svayaM hI binA kisI anya sambandhake dravyameM kyoM nahIM rahegA ataH guNa dravyase bhinna na hokara usIke pariNAma vizeSa kara usIke pariNAma vizeSa haiM.aisA mAnanA caahie| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahi kiMcitsaditi zUnyapakSe dUSaNamAha "saMta jo Na humaNNai paccakkhavirohiyaM hi tassa mayaM / goyaM Na hi NANaM Na saMsayaM NicchayaM jamhA // 49 // sarva sarvatra vidyate iti sarvagatatvapakSe dUSaNamAha dravyasvabhAvaprakAzaka abhedapakSa meM dUSaNa dete haiM - savvaM jai savvagayaM vijjadi iha atthi koi Na dariddI / sevAvaNijjakajjaM Na kAraNaM kiM pi kasseva // 50 // yaM gANaM uhayaM tirohiyaM taM ca jANaNamasakkaM / ahavAvirabhAvagayaM savvatya viyANae savvaM // 51 // jo guNa guNIko abhinna mAnate haiM unakA kathana yukti rahita hai| jo yahA~ yuktise siddha nahIM hotA vaha paramatattva nahIM hai ||48 || [ gA0 49 vizeSArtha - guNa aura guNI meM sarvathA bhedakI taraha sarvathA abheda bhI nahIM hai / unameM sarvathA abheda mAnanese guNa aura guNI jaisA bheda vyavahAra bhI sambhava nahIM ho sktaa| aura aisI sthiti meM yA to guNa hI raheMge yA guNI hI rahegA / kintu guNoMke binA guNI nahIM raha sakatA aura guNIke binA guNa nahIM raha sakate / ataH sarvathA bhedakI taraha sarvathA aMbhedameM bhI zUnyatAkA prasaMga AtA hai| isalie guNa guNI meM vasturUpa se abheda aura saMjJA lakSaNa prayojana AdikI apekSA bheda mAnanA caahie| kucha bhI sat nahIM hai isa prakArake zUnya pakSa meM dUSaNa dete haiM jo kucha bhI 'sat nahIM mAnatA usakA mata pratyakSa viruddha hai| kyoMki usakA yaha nizcaya hai kina jJeya hai, na jJAna hai aura na saMzaya hai ||49|| vizeSArtha-saMsAra meM jJeya bhI hai aura jJAna bhI hai, isose jaba kabhI saMzaya bhI ho jAtA hai ki yaha sA~pa hai yA rassI / saMzaya bhI vastuke astitvako hI siddha karatA hai kyoMki jo cIjeM vartamAna hotI haiM unhIM ko lekara saMzaya hotA hai / yaha gadhekI sIMga hai yA ghor3e kI sIMga hai aisA saMzaya nahIM hotA kyoMki na gadheke sIMga hote haiM aura na ghor3e ke sIMga hote haiN| hA~, gadhA, ghor3A aura sIMga jarUra haiN| tathA jaba jJAna aura jJeya hI nahIM hai taba hama zUnyavAdako hI kaise jAna sakate haiM kyoMki yadi hama jAnate haiM ki zUnyavAda hai to jJAna aura jJeyakA astitva siddha ho jAtA hai kyoMki jo jAnatA hai vaha jJAna hai aura jise jAnatA hai vaha jJeya hai / ataH zUnyavAda hI jJeya ho jAtA hai / aura yadi zUnyavAda jJeya-jJAnakA viSaya nahIM hotA to 'zUnyavAda hai' yahI siddha karanA zakya nahIM hai / ataH sarvathA zUnyavAda bhI nirApada nahIM hai // saba sarvatra vidyamAna hai aisA mAnanevAle sAMkhyoM ke sarvagatatva pakSa meM dUSaNa dete haiMyadi saba vastue~ saba jagaha vidyamAna haiM to saMsAra meM koI daridra nahIM honA cAhie / tathA sevA vyApAra Adi kArya aura kisI kA bhI koI kAraNa nahIM honA cAhie // jJeya aura jJAna yadi donoM tirohita haiM to unako jAnanA zakya nahIM hai / aura yadi unakA AvirbhAva hai to sarvatra sabako jAnanA cAhie ||50-51 / / vizeSArtha - sAMkhya darzana utpatti aura vinAzako nahIM mAnatA, AvirbhAva aura tirobhAvako mAnatA hai kyoMki vaha satkAryavAdI hai / usakA mata hai ki kArya kAraNameM vidyamAna rahatA hai ataH vaha utpanna nahIM hotA prakaTa hotA hai / kumhAra miTTIse ghar3A utpanna nahIM karatA, ghar3A to miTTI meM pahalese vartamAna hai kumhAra 1. sattaM a0 mu0 / 2. Na hu ka0 a0 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -52] nayacakra sarvamekabrahmasvabhAvAtmakamiti pakSe dUSaNamAha 'jai savvaM baMbhamayaM to kiha vivihasahAvagaM danvaM / ekkaviNAse NAsai suhAsuhaM savvaloyANaM // 52 // use vyakta karatA hai use hI AvirbhAva kahate haiN| isI taraha mudgarase ghaTake phUTa jAnepara ghaTakA vinAza nahIM hotA usakA tirobhAva ho jAtA hai| isIse saba sarvatra vidyamAna hai aisA usakA siddhAnta hai| usake virodhameM jainoMkA kahanA hai ki aisA mAnanepara to koI kisIkA kArya aura koI kisIkA kAraNa hI nahIM banegA kyoMki yadi dUdharUpa kAraNameM dahI Adi kArya sarvathA vidyamAna haiM to usako utpattike lie kAraNoMkI kyA AvazyakatA hai vaha to pahalese hI vidyamAna hai| ataH jo saba rUpase sat hai vaha kisIse hotA, jaise pradhAna aura AtmA / sAMkhyamatameM dadhi Adi sarvarUpase sata haiM ataH ve kArya nahIM ho skte| tathA dUdha unakA kAraNa nahIM ho sakatA; kyoMki dahI usakA kArya nahIM hai| tathA jaba dUdha avasthAmeM bhI usameM dahI vartamAna hai to jisa samaya vaha dUdha rUpameM hai usa samaya bhI usameM dahIkI upalabdhi honA caahie| tathA jaba dahI dUdhameM vidyamAna hai to dahIkI utpattike lie kAraNoMkA vyApAra use jamAnA mathanA Adi vyartha hai| yadi kahoge ki kAraNoMke vyApArase dahIkI abhivyakti ( prakaTapanA ) hotI hai to abhivyakti pahale hai yA nahIM ? yadi 'hai' to usake karane kI kyA AvazyakatA hai| yadi nahIM hai to gadhekI sIMgoMkI taraha use kiyA nahIM jA sktaa| kyoMki sAMkhya aisA mAnate haiM ki jo asat hai use nahIM kiyA jA sktaa| tathA jJAna aura jJeya yadi tirohita hai-aprakaTa haiM to unheM jAnanA zakya nahIM hai| yadi ve prakaTa haiM to sarvatra saba vastuoMkA jJAna honA cAhie kyoMki saba saba jagaha vidyamAna hai / ataH sAMkhyakI mAnyatA sadoSa hai| 'saba jar3a cetana eka brahmasvarUpa hI hai' isa matameM dUSaNa dete haiM yadi saba brahmamaya haiM to nAnA svabhAvavAle dravya kaise haiM ? tathA ekake naSTa honepara saba lokoMkA zubhAzubha naSTa ho jAnA cAhie // 52 // vizeSArtha-brahmavAdiyoMkA mata hai ki yaha saba jo kucha saMsAra hai yaha saba brahma hai isameM bheda nahIM hai| jar3a aura cetana brahmakI hI paryAya haiN| jaise eka suvarNake kaTaka keyUra hAra Adi nAnA pariNAma hote hai vaise hI brahmake bhI nAnA pariNAma hote haiN| yadyapi una nAnA pariNAmoMmeM deza-bheda, kAla-bheda aura zaktibheda pAyA jAtA hai phira bhI unake eka hone meM koI virodha nahIM hai| jaise makar3I svabhAvase hI jAlA bunatI hai vaise hI brahma svabhAvase ho jagatakA nirmANa karatA hai| isake virodhameM jainoMkA kahanA hai ki jaba brahma nitya aura ekarUpa hai to usameM pariNamana hI saMbhava nahIM hai| yadi kahoge ki sahakArI kAraNoMke vazase brahma meM pariNAma hotA hai to advaitake sthAna meM baitakI Apatti AtI hai| suvarNa vagairaha aneka svabhAvavAle hote hai tabhI unake nAnA pariNAma dekhe jAte haiM yadi vaha sarvathA eka svabhAvavAlA ho to usake nAnA pariNAma saMbhava nahIM ho skte| kintu Apa to brahmako eka svabhAva mAnate haiM usase jar3a aura cetanakI utpatti kaise ho sakatI hai| isake sivAya advaitavAdameM kriyAkArakakA bheda sambhava nahIM hai kintu kartA karaNa sthAna gamana Adi rUpa kriyA pratyakSase dekhI jAtI hai| kartA kriyA karma Adike abhAvameM akelA brahma svayaM hI svayaMmeM to paidA ho nahIM sktaa| phira lokameM puNya pApa karmakA bheda; zubha-azubha phalakA bheda, isa loka paralokakA bheda bhI to dekhA jAtA hai| advaitavAdameM yaha kaise saMbhava hai ? aura yadi saMbhava hai to advaitavAdake sthAnameM dvaitavAda hI siddha hotA hai / 1. advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo virudhyate / kArakANAM kriyAyAzca nai svasmAt prajAyate ||24||-aa0mii0| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [gA053 avidyAvazAdeva bhedavyavasthA iti cettadanUdya dUSayati baMbhasahAvebhiNNA jai hu avijjA viyappase kaha vaa| tA taM jadA sahAvaM aha puvvuttaM paloejjA // 53 // yadi sarvapakSeSu doSAstahi ke vAstavA ityata Aha vatthU havei taccaM vatthaMsA puNa havaMti bhynnijjaa| siya sAvikkhA vatthU bhaNaMti iyarA du No jamhA // 54 // isa parase brahmAdvaitavAdIkA kahanA hai ki avidyAke kAraNa bhedakI pratIti hotI hai, ataH bhedakI pratIti vAstavika nahIM hai, isakA uttara granthakAra dete haiM yadi brahmasvarUpase avidyAko bhinna mAnate ho to brahma advaita rUpa na hokara dvatirUpa ho jAtA hai aura yadi abhinna mAnate ho to pUrvokta bheda kaise bana sakatA hai, isakA vicAra kro||53|| vizeSArtha-jaina pUchate haiM ki avidyAke kAraNa yadi bhedakI pratIti hotI hai to vaha avidyA brahmase bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna hai to vasturUpa hai yA avasturUpa ? avasturUpa to ho nahIM sakatI, kyoMki brahmakI taraha vaha bhI kAryakArI hai aura jo kAryakArI hotA hai vaha avastu nahIM ho sktaa| yadi vasturUpa hai to brahma aura avidyA ina do vastuoMke honese advaitake abhAvakA prasaMga AtA hai| yadi avidyA brahmase abhinna hai to brahma bhI mithyA siddha hotA hai, kyoMki vaha mithyArUpa avidyAse abhinna hai| athavA avidyAke vAstavika hone kA prasaMga AtA hai kyoMki vaha satyarUpa brahmase abhinna hai| aura aisI sthitimeM satyarUpa avidyA mithyA pratItikA hetu kaise ho sakatI hai ? ataH brahmavAda bhI ThIka nahIM hai| aisI sthitimeM yadi sabhI mata sadoSa haiM to vAstavika kyA hai ? ziSyakI isa jijJAsAkA samAdhAna karaneke lie AcArya kahate haiM vastu tattva hai, kintu vastuke aMza bhajanIya haiN| yadi ve aMza syAt sApekSa hote haiM to vasturUpa haiM aura yadi nirapekSa haiM to vasturUpa nahIM haiM // 54 // vizeSArtha-vastu eka akhaNDa hai,kintu usakI do AtmAeM haiM-dravya aura paryAya / isIse vastuko dravyaparyAyAtmA kahA jAtA hai| kintu dravya aura paryAya do judI vastueM nahIM haiN| kintu eka hI vastu ke do rUpa haiN| abhedAtmaka rUpako dravyasaMjJA hai aura bhedAtmaka rUpakI paryAyasaMjJA hai| isIse vastuko bhedAbhedAtmaka bhI kahA jAtA hai| ataH vastu na kevala dravyarUpa hai aura na kevala paryAyarUpa hai ,kintu dravya paryAyAtmaka hai / dravya aura paryAya na vastu haiM aura na avastu haiM, kintu vastu ke ekadeza haiM / jaise samudrakA aMza na samudra hai aura na asamudra hai, kintu samudrakA eka deza hai| brahmavAdI paryAyako avAstavika mAnate haiM aura paryAyase bhinna dravyako vAstavika mAnate haiN| bauddha dravyako avAstavika mAnate hai aura dravyase bhinna paryAyako vAstavika mAnate haiN| kintu dravya aura paryAyameM-se ekako hI mAnanepara aura dUsareko nahIM mAnanepara kArya nahIM ho sktaa| na to paryAyanirapekSa dravya hI arthakriyAkArI hai aura na dravyanirapekSa paryAya hI arthakriyAkArI hai| kintu aneka paryAyAtmaka dravya hI arthakriyAkArI hai| ve dravya aura paryAya sarvathA bhinna nahIM haiM / jo sarvathA bhinna hote haiM ve dravya paryAya nahIM hote, jaise sahya parvata aura vindhya parvata / ataH eka dravya hI hai,paryAya nahIM haiM yA paryAya hI haiM, eka dravya nahIM haiM ye donoM mAnyatAeM sadoSa hai / kyoMki nirapekSa dravya yA nirapekSa paryAya avastu hai| hA~, jJAtA prayojanavaza yadi paryAyako gauNa karake dravyamukhena vastukA pratipAdana karatA hai yA dravyako gauNa karake paryAyarUpa vastukA pratipAdana karatA hai to vaha galata nahIM hai| kyoMki vastuke do rUpoMmeM-se ekako gauNa aura dUsareko mukhya kara denese vastuke yathArtha svarUpakA ghAta nahIM hotaa| isIse grantha 1.-nA'bhiNNA mu0| 2. tA taM tassa sahAvaM mu0 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -56 ] ekAntapakSe tu-- savve vi ya eyaMte davvasahAvA vidUsiyA hoMti / duTThe tANa Na heU sijjhai saMsAra mokkhaM vA // 55 // svamatasamarthanArthaM dRSTAntamAha vvaM vissasahAvaM eNksahAvaM kathaM kudiTThIhiM / lakSUNa eyadesaM jaha kariNo jAiaMdhehi // 56 // nayacakra ekAnta pakSa meM doSa batalAte haiM - kArane vastu aMzoMko bhajanIya kahA hai / tathA sApekSa dazA meM unheM vasturUpa aura nirapekSa dazAmeM avasturUpa kahA hai| 21 sabhI ekAnta matoM meM dravyakA svabhAva dUSita siddha hotA hai / aura usake dUSita honepara saMsAra aura mokSa aura unake kAraNoMkI prakriyA nahIM banatI // 55 // vizeSArtha - bhAvaikAnta, abhAvaikAnta, nityaikAnta, anityaikAnta, advaitaikAnta, dvaitaikAnta, Adi ekAntavAdoM meM vastukA hI svarUpa nahIM banatA, taba saMsAra aura mokSakI to bAta hI kyA hai ? isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-yadi bhAvaikAnta mAnA jAtA hai aura abhAvako bilakula nahIM mAnA jAtA to jo kucha hai vaha satsvarUpa hI hai, asatsvarUpa kucha bhI nahIM hai / aisA mAnanepara pratyeka vastu sarvAtmaka ho jAyegI, kyoMki kisI vastukA dUsarI vastumeM abhAva to hai hI nahIM / pratyeka vastukA vastutva do bAtoM para nirbhara hai- - svarUpakA grahaNa aura apanese bhinna anya saba vastuoM ke svarUpoMkA agrahaNa / yadi aisA na mAnA jAye to eka vastukA svarUpa dUsarI vastuke svarUpase bhinna na hokara ekAkAra ho jAyegA aura aisA honese saba vastue~ apanI-apanI svataMtra sattAko khokara ekAkAra ho jAyeMgI / tatra ghaTa, paTa, pustaka AdikA bheda hI nahIM rahegA, kyoMki sabakA svarUpa paraspara meM milA-julA hai / isa vipattise bacane ke lie ekakA dUsare meM abhAva mAnanA hI hogA-ghaTa ghaTarUpa hI hai paTarUpa nahIM hai, paTa paTarUpa hI hai, ghaTarUpa nahIM hai| ataH ghaTakA paTameM abhAva hai aura paTameM ghaTakA abhAva hai / isalie pratyeka vastu bhAvAbhAvAtmaka hai; vaha na kevala bhAvAtmaka hai aura na kevala abhAvAtmaka hai / svarUpakI apekSA bhAvAtmaka hai aura pararUpako apekSA abhAvAtmaka hai / yadi bhAvaikAntakI taraha abhAvaikAnta mAnA jAyegA taba to saba kucha zUnya ho jAyegA; kyoMki jaba kevala abhAva hI abhAva hai, bhAva hai hI nahIM, taba na saMsAra hai aura na mokSa / isI taraha 'saba kucha nitya hI hai, anitya kucha hai hI nahIM' aisA nityaikAnta mAnanepara jo vastu jisa rUpameM hai vaha usI rUpameM sadA rahegI usameM kucha bhI pariNamana nahIM hogA, to saMsArakA koI bhI kArya nahIM ho sakegA, miTTI se kabhI bhI ghaTa nahIM banegA saMsArI sadA saMsArI hI banA rahegA athavA saMsAra hI nahIM banegA, kyoMki jIvameM puNya-pAparUpa kriyA honese jIva marakara eka yonise dUsarI yoni meM janma letA rahatA hai, ise hI saMsAra kahate haiM / sarvathA nityameM to kriyA hI saMbhava nahIM hai| yadi kriyA mAnI jAyegI to vaha sarvathA nitya nahIM rahegA sarvathA anitya mAnanepara paidA hote hI jaba vastu sarvathA naSTa ho jAtI hai, to jisane janma liyA vaha to naSTa ho gayA, aba nayA janma kisakA hogA ? jisane zubha yA azubha karma kiyA vaha to naSTa ho gayA, usakA phala kauna bhogegA ? jisane mokSake lie prayatna kiyA / vaha to naSTa ho gayA aba mokSa kisako hogA ? ataH ekAntapakSa sadoSa hai, use nahIM mAnanA cAhie / 1. 'kuzalAkuzalaM karma paralokazca na kvacit / ekAntagra harakteSu nAtha svaparavairiSu // 8 // ' -A0mI0 / 2. paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyane kAntam // 2 // 'puruSArthasi0 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dravyasvabhAvaprakAzaka "nityaikAntamataM yasya tasyAnekAntatA katham / 'athAnekAntatA yasya tasyaikAntamataM sphuTam ||1|| " Age granthakAra dRSTAntapUrvaka anekAntakA samarthana karate haiM dravya vizva svabhAva hai--aneka rUpa hai, usake ekadeza ko hI dekhakara mithyAdRSTiyoMne eka svabhAva mAna liyA hai; jaise kucha janmAndhoMne hAthIko mAna liyA thA // 56 // [ gA056 vizeSArtha- - kula janmase andhe manuSya eka dina zahara meM se jAte the| Age mArga meM hAthI khar3A thA / kisIne unase kahA - bacakara jAo, Age hAthI khar3A hai| yaha sunakara una andhoMke manameM hAthI ko dekhane kI utkaNThA huI ki hAthI kaisA hotA hai ! ataH ve hAthIke pAsa jAkara usake aMgoMko TaTolakara dekhane lage / kisI ne hAthIkA paira pakar3A, to kisIne sU~r3a, kisIne peTa aura kisIne pU~cha / usake bAda ve saba andhe hAthI ke svarUpa ke bAremeM apanI-apanI jAnakArI batalAne lage / jisane paira dekhe the, vaha bolA- hAthI to stambha jaisA hotA hai / jisane peTa pakar3A thA, vaha bolA-Dhola sarIkhA hotA hai / jisane pU~cha pakar3I thI, vaha bolAlAThI sarIkhA hotA hai / isa taraha saba andhe Apasa meM jhagar3ane lage aura apanI-apanI hI bAtako saca kahane lage / unako jhagar3atA dekhakara eka puruSa unake pAsa AyA aura unase jhagar3ane kA kAraNa jAnakara bolAtuma sabhI logoM kA kahanA ThIka hai / tuma sabane hAthI ke eka-eka aMgako dekhA hai, pUrA hAthI nahIM dekhA / yadi tuma sabakI bAtoM ko jor3a diyA jAye to pUrA hAthI bana sakatA hai / hAthI ke paira stambha sarIkhe haiM, usakA peTa Dhola sarIkhA hai, usakI pUMcha lAThI sarIkhI hai / ataH hAthI DholakI taraha bhI hai, lAThokI taraha bhI hai aura stambha sarIkhA bhI kintu inameM se eka hI bAtako mAnanA galata haiM / isI taraha vastu nitya bhI hai, anitya bhI hai, eka bhI hai, aneka bhI hai, sat bhI hai, asat bhI hai / dravyarUpase nitya hai, eka hai, sat hai, paryAyarUpase anitya hai, aneka hai, asat hai / koI vAdI AkAzako nitya aura dIpakako kSaNika kahate haiM, kyoMki ve AkAzameM sthiratA aura dopakameM kSaNikatA dekhate haiM / kintu AkAza bhI paryAya dRSTise asthira hai aura jina tattvoM se dIpaka banA hai, una tattvoMkI nityatAkI dRSTise dIpaka bhI nitya hai / ataH anekAntAtmaka vastuke kevala eka - eka dharmako hI dekhakara midhyAdRSTivAloMne use ekarUpa mAna liyA hai| yathArthameM vastu anekavarNAtmaka hai | kahA bhI hai jo nitya ekAntamatakA anuyAyI hai, usake anekAntatA kaise saMbhava hai ! kintu jo anekAntamatakA anuyAyI hai, vaha spaSTa rUpa se ekAntamatAnuyAyI bhI hai || eka ke haiM ve to anekAntamatAnuyAyI ho hI nahIM sakate anuyAyo avazya haiM kyoMki ekAntoM ke samUhakA isakA spaSTa rUpa yaha hai jo ekako hI mAnatA hai vaha anekako mAnanevAlA kaise ho sakatA hai kintu jo anekako mAnatA hai vaha ekako bhI avazya mAnatA hai kyoMki eka-eka milakara hI aneka hote binA aneka bana nahIM sakate / ataH jo ekAntamatAnuyAyI kintu jo anekAntamata ke anuyAyI haiM ve ekAntamata ke bhI nAma ho anekAnta hai / kintu vizeSatA itanI hai ve ekAnta yathArthatA ke virodhI nahIM haiM ve saba sApekSa hote haiM / ekAnta aura anekAnta donoM hI samyak aura mithyA ke bhedase do prakArake hote haiM / eka dharmakA sarvathA avadhAraNa karake anya dharmokA nirAkaraNa karanevAlA mithyA ekAnta hai / aura pramANake dvArA nirUpita vastu ke eka dezako sayukti grahaNa karanevAlA samyak ekAnta hai / isI taraha eka vastumeM yukti aura Agamase aviruddha aneka virodhI dharmoko grahaNa karanevAlA samyaganekAnta hai tathA vastuko tat atat Adi svabhAvase zUnya kahakara usameM aneka dharmokI mithyA kalpanA karanevAlA vacanavilAsa mithyA anekAnta hai / samyag ekAntako naya kahate haiM aura samyak anekAntako pramANa kahate haiM / yadi anekAntako anekAnta hI mAnA 1. anekAntamataM yasya a0 ka0 mu0 ja0 / athAnekAntamataM yasya tasyaikAntaM sphuTam kha0 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -59] nayacakra svabhAvAnAM yuktipathaprasthAyitvaM, nAmabhedaM ca darzayati bhAvA NeyasahAvA pamANagahaNeNa hoMti nnivvttaa| eNkkasahAvA vi puNo te ciya NayabheyagahaNeNa / / 57 // svamAvA dvividhAH sAmAnyA vizeSAzca / tatra sAmAnyasvabhAvAnAM nAmAnyAha 'atthi tti Nasthi NiccaM aNiccamegaM aNega bhedidaraM / bhavvAbhavvaM paramaM sAmaNNaM savvadavvANaM // 5 // vizeSasvamAvAnAM nAmAnyAha cedaNamacedaNaM pi hu muttamamuttaM ca egabahudesaM / suddhAsuddhavibhAvaM uvayariyaM hoi kasseva // 59 // jAye aura ekAntako na mAnA jAye to samyag ekAntake abhAvameM unake samudAyarUpa anekAntakA bhI abhAva ho jAye / jaise zAkhA Adike abhAvameM vRkSakA abhAva ho jAtA hai| Age svabhAvoMko yuktise siddha karate hae unake nAma batalAte haiM pramANake dvArA grahaNa kiye jAnepara padArtha aneka svabhAvavAle siddha hote haiN| aura pramANake bheda nayoMke dvArA grahaNa kiye jAnepara ve ho padArtha eka svabhAvavAle pratIta hote haiM / / 57 // vizeSArtha-aneka dharmAtmaka vasta pramANakA viSaya hai| aura pramANase gahIta vastake ekadezako grahaNa karanevAlA naya hai| ataH jaba hama pramAgake dvArA vastuko jAnate haiM to usameM aneka svabhAvoMkA bodha hotA hai aura jaba nayake dvArA jAnate haiM to vastu ke kisI eka svabhAvakA bodha hotA hai| jaise dravyaparyAyAtmaka vastu pramANakA viSaya hai| kintu jaba hama usI vastuko nayake dvArA jAnate haiM to yA to usake dravyarUpakI hI pratIti hotI hai yA paryAyarUpakI hI pratIti hotI hai| svabhAvake do prakAra haiM sAmAnya aura vizeSa / pahale sAmAnya svabhAvoMke nAma kahate haiM asti, nAsti, nitya-anitya, eka-aneka, bheda-abheda, bhavya-abhavya aura paramabhAva ye gyAraha sAmAnya svabhAva haiM jo saba dravyoMmeM pAye jAte haiM // 58 // vizeSArtha-sabhI padArtha svarUpase sat aura apane-se bhinna anya saba padArthoM ke svarUpakI apekSA asat haiM anaH asti aura nAsti svabhAva sabhI padArthoM meM pAyA jAtA hai| sabhI padArtha dravyarUpase nitya eka aura abhedarUpa hai tathA paryAya dRSTise anitya aneka aura bhedarUpa haiN| sabhI jAnate haiM ki dravya eka aura nitya hotA hai tathA usakI paryAyeM aneka aura anitya hotI haiM / athavA aneka svabhAvavAlA honese aneka hai aura guNa guNI Adike bhedase bhedarUpa hai| jo Age honeke yogya ho vaha bhavya hai aura hone ke yogya na ho vaha abhavya hai|sbhii dravya apane-apane anurUpa hI pariNamana karate haiM aura kabhI bhI pararUpa pariNamana nahIM krte| ataH bhavya aura abhavya svabhAva bhI sabhImeM pAyA jAtA hai / sabhI dravya pAriNAmika bhAvapradhAna honese parama svabhAva haiN| jo bhAva anya nirapekSa hotA hai use pAriNAmikabhAva kahate haiN| isa taraha ye gyAraha svabhAva sAmAnya haiN| Age vizeSa svabhAvoM ke nAma ginAte haiM cetana, acetana, marta, amarta, ekapradezo. bahapradezI. zaddha. azada vibhAva aura upacarita.ye dasa vizeSa svabhAva haiM, kyoMki ye sabhI dravyoMmeM nahIM pAye jAte, kisI-kisImeM hI pAye jAte haiM / / 59 // 1. 'svabhAvAH kathyante / astisvabhAvaH, nAstisvabhAvaH, nityasvabhAvaH, anityasvabhAvaH, ekasvabhAvaH, anekasvabhAvaH, bhedasvabhAvaH, abhedasvabhAvaH, bhavyasvabhAvaH, abhavyasvabhAvaH, paramasvabhAva:-dravyANAmekAdazasAmAnyasvabhAvAH ||'-aalaap0 / 2. 'cetanasvabhAvaH, acetanasvabhAvaH, mUrtasvabhAvaH, amUrtasvabhAvaH, ekapradezasvabhAvaH, anekapradezasvabhAvaH, vibhAvasvabhAvaH, zuddhasvabhAvaH, azuddhasvabhAvaH, upacaritasvabhAvaH, ete dravyANAM dshvishesssvbhaavaaH|-'aalaa.. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 [gA0 46 dravyasvabhAvaprakAzaka teSAmapi svarUpavyAkhyAnArtha gAthASaTkenAha atthisahAve sattA asaMtakhvA hu aNNamaNNeNa / soyaM idi taM NiccA aNiccarUvA hu pajjAyA // 60 // 'eNkko ajudasahAvo aNekarUvA hu vivihabhAvasthA / bhiNNA hu vayaNabhede Na hu te bhiNNA abhedAdo // 6 // Age sAmAnya svabhAvoMkA svarUpa chaha gAthAoMke dvArA kahate haiM sabhI dravya apane astitva svabhAvameM sthita honese sat haiN| tathA eka dUsarekI apekSA asatsvarUpa haiN| 'yaha vahI hai' isa prakArakA bodha honese nitya haiM aura paryAyarUpase anitya haiM // 6 // vizeSArtha-sabhI dravya satsvarUpa hai, isalie sabhImeM astitva svabhAva pAyA jAtA hai| kintu sabhI dravya sarvathA satsvarUpa nahIM haiM | apane-apane svarUpakI apekSA sat haiM, kintu parasvarUpakI apekSA sabhI asat jasa ghaTa ghaTa rUpase sat hai, paTarUpase asat hai| paTa bhI paTarUpase sat hai aura ghaTarUpase asata hai| isI taraha sabhI padArtha svarUpase sat haiM aura pararUpase asat haiN| ataH sabhI padArtha jaise astisvabhAvavAle haiM,vaise hI nAstisvabhAvavAle bhI haiN| ye donoM svabhAva milakara hI padArthakI pratiniyata sattAko kAyama kiye hue haiN| inameM-se yadi eka bhI svabhAvako na mAnA jAye to vastuvyavasthA nahIM bana sktii| yadi dravyako astisvabhAva na mAnA jAye to vaha gadheko sIMgakI taraha asata ho jaaye| yadi astisvabhAva mAnakara bhI usameM nAstisvabhAva na mAnA jAya to ekakA dUsare meM abhAva na honese saba padArtha milakara eka ho jaayeN| yadyapi pratyeka padArtha parivartanazIla hai, usameM pratikSaNa pariNamana hotA rahatA hai, phira bhI usa pariNamanameM aisA ekatva rahatA hai ki use dekhakara hama kahate haiM ki yaha vahI hai| tattvArthasUtrake 'tadbhAvAvyayaM nityam' / (5 / 31) sUtrako vyAkhyA karate hue pUjyapAda svAmIne likhA hai-jisa rUpase vastuko pahale dekhA thA,usI rUpameM punaH dekhanepara 'yaha vahI haiN| isa prakArakA jJAna hotA hai| yadi parvadaSTa rUpase vartamAna rUpameM atyanta virodha ho yA usake sthAnameM nayI hI vastu utpanna ho gayI ho to 'yaha vahI hai'- isa prakArakA smaraNa nahIM ho sakatA / aura usake na honese jitanA lokavyavahAra hai vaha saba gar3abar3A jAyegA / isalie pratyabhijJAnameM kAraNa jo ekarUpatA hai usakA naSTa na honA hI nityatA hai sarvathA nitya to kucha bhI nahIM hai| isIse vastu nitya svabhAva bhI hai aura pratikSaNameM badalanevAlI paryAyakI dRSTise anitya svabhAva hai| isa prakAra astisvabhAva, nAstisvabhAva, nityasvabhAva aura anityasvabhAva ye cAroM sAmAnya svabhAva saba dravyoMmeM pAye jAte haiN| ayutasvabhAva honese pratyeka dravya eka svabhAvavAlA hai| aneka svabhAvavAlA honese pratyeka dravya aneka svabhAvavAlA hai| vacana bhedase bhinna svabhAvavAlA hai aura abhedarUpa honese abhinna svabhAvavAlA hai // 6 // vizeSArtha-dravyameM aneka svabhAva rahate haiM. kintu ve svabhAva kabhI bhI usa dravyase pRthak nahIM hote| ata: jahA~ svabhAvoMke aneka honese pratyeka dravya aneka svabhAvavAlA hai ,vahA~ svabhAvoMke akhaNDa eka rUpa honese pratyeka dravya eka svabhAvavAlA bhI hai| arthAt ve aneka svabhAva usa dravyakI ekarUpatA aura akhaNDatAmeM bAdhaka nahIM hai balki dravyakI ekatA aura akhaNDatAke kAraNa ve aneka svabhAva bhI ekarUpa aura akhaNDa ho rahe haiM, ataH dravya eka svabhAva hai / vacanabhedase dravyameM bhinnatAko pratIti hotI hai, tathA jIva jJAna,darzana, caitanya 1. 'svabhAvalAbhAdacyatatvAdastisvabhAvaH / pararUpeNAbhAvAnnAstisvabhAvaH / nijanijanAnAparyAyeSa tadevedamidamiti dravyasyopalambhAnnityasvabhAvaH / tasyApyanekaparyAyapariNAmitvAdanityasvabhAvaH |'-aalaap0 / 2. 'svabhAvAnAmekAdhAratvAdekasvabhAvaH / ekasyApyanekasvabhAvopalambhAdanekasvabhAvaH / guNaguNyAdisaMjJAbhedAd bhedasvabhAvaH, saMjJAsaMkhyAlakSaNaprayojanAni / gunngunnyaayeksvbhaavaadbhedsvbhaavH|'-aalaap0 / . Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra 'bhavvaguNAdo bhavvA tavivarIeNa hoti vivriiyaa| sabbhAveNa sahAvA sAmaNNasahAvado savve // 62 // aNuhavabhAvo ceyaNamaceyaNaM hoi tassa vivarIyaM / rUvAipiMDa muttaM vivarIe tANa vivarIyaM // 3 // khetaM paesaNANaM eNkkANekkaM ca davvado NeyaM / jahajAdo rUvaMtaragahaNaM jo so hu vibbhAvo // 64 // guNavAlA hai, vaha astirUpa hai, nAstirUpa hai, nitya hai, anitya hai, isa prakAra kathana karanese vastu bhinna-bhinna pratIta hotI hai| ata: vacanabhedase pratyeka dravya bhinna svabhAva hai| kintu vAstavameM usa dravyake andara koI bheda nahIM hai, vaha to eka akhaNDa vasturUpa hai| ataH pratyeka dravya abhinnasattAvAlA honese abhinnasvabhAva hai| isa prakAra ye cAroM bhI dravyoMke sAmAnya svabhAva hai| ye sabhI dravyoMmeM pAye jAte haiN| bhavyaguNake kAraNa saba dravya bhavyasvabhAva haiM / abhavyaguNake kAraNa saba dravya abhavya svabhAva haiN| aura apane svabhAvase paramasvabhAva rUpa haiN| isa prakAra ye saba dravyoMke sAmAnya svabhAva haiM // 62 / / vizeSArtha-yoM to bhavya aura abhavya svabhAva kevala jIvadravyameM mAnA gayA hai, kintu vahA~ eka hI jIvameM donoM nahIM mAne gye| isalie yahAM unase prayojana nahIM hai| bhavyakA zabdArtha hai-hone ke yogya aura abhavyakA artha hai-na hone ke yogya / pratyeka dravyake bhavanakI eka maryAdA hai| pratyeka dravya apanI-apanI maryAdAmeM hI hotA hai ,usase bAhara nhiiN| cetana cetanarUpase hI hone ke yogya hai, acetana rUpase nhiiN| acetana dravya acetana rUpase ho hone ke yogya hai, cetanarUpase hI nhiiN| isa taraha pratyeka dravya bhavyasvabhAva bhI hai aura abhavyasvabhAva bhI hai| tathA dravyoMmeM eka pAriNAmika yA svAbhAvika paramasvabhAva hotA hai jo ki unakA mUlabhUta svabhAva hotA hai| isa prakAra ye dravyoM ke sAmAnya svabhAva hote haiN| anubhavanarUpa bhAvako cetana kahate haiM aura usase viparIta bhAvako acetana kahate haiN| rUpa, rasa Adi guNoMke piNDako mUrtika kahate haiM aura usase viparItako amUrtika kahate haiM / / 63 // vizeSArtha-jo jAnatA dekhatA ho vaha cetana hai aura jisameM jAnane dekhane yA anubhavana karanekI zakti nahIM hotI vaha acetana hai| ataH jAnane, dekhane yA anubhavana karane rUpa bhAvako cetanabhAva kahate hai aura usase viparota bhAvako acetana svabhAva kahate haiN| isI taraha jisameM rUpa, rasa,gandha aura sparza guNa pAye jAte haiM vaha matika hai aura jisameM yaha guNa nahIM pAye jAte vaha amartika hai| una donoMke bhAvoMko matika svabhAva aura amUrtika svabhAva jAnanA caahie| kSetrako pradeza kahate haiN| dravyakI apekSA ekapradezitva aura bahupradezitva svabhAva jAnanA caahie| yathAjAta svAbhAvika rUpase rUpAntara honeko vibhAva kahate haiM // 14 // vizeSArtha-pudgalakA eka paramANu jitane kSetrako rokatA hai use pradeza kahate haiN| isa mApake anusAra jisa dravyako jaisI avagAhanA hotI hai, tadanusAra usakA ekapradezitva yA bahupradezitva svabhAva hotA hai| aura eka dravyakA dUsare dravyake saMyogase anya bhAva rUpa pariNamana karanekA nAma vibhAva hai| isa prakArake svabhAvako vibhAvasvabhAva kahate haiM / 1. bhavaNaguNA do ka0 / 'bhAvikAle parasvarUpAkArabhavanAd bhavyasvabhAvaH / kAlatraye'pi parasvarUpAkArAbhavanAdabhavyasvabhAva: "pAriNAmikabhAvapradhAnatvena paramasvabhAvaH iti sAmAnyasvabhAvAnAM vyutpattiH |'aalaap0 / 2. sahajAdo mu0 ja0 / svasvabhAvataH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 65 kammakkhayado suddho misso puNa hoi iyarajo bhaavo| jaM viya davvasahAvaM uvayAraM taM pi vavahAraM // 65 // svabhAvAnAM yathA nirarthakatvaM sArthakatvaM ca tathA darzayati Niravekkhe eyaMte saMkaraAIhiM dUsiyA bhaavaa| No Niyakajje arihA vivarIe te vi khalu arihA // 66 // guNaparyAyayoH svabhAvatvamanuktasvabhAvAnAmantavaM ca darzayati guNapajjAyasahAvA davvattamuvagayA hu te jmhaa| picchaha aMtarabhAvaM aNNaguNAINa bhAvANaM // 67 // karmoMke kSayase prakaTa hue svabhAvako zuddha svabhAva kahate haiN| aura karmoM ke saMyogase utpanna hue bhAvako azuddha svabhAva kahate haiN| vyavahAra nayase jo dravyakA svabhAva hotI hai use upacarita kahA jAtA hai // 65 // Age batalAte haiM ki svabhAva kaise nirarthaka aura sArthaka hote haiM nirapekSa ekAntavAdameM bhAva saMkara Adi doSoMse dUSita honese apanA-apanA kArya karane meM asamartha hote haiM,kintu viparIta sthitimeM arthAt sApekSa ekAntavAdameM yA anekAntavAdameM ve bhAva apanA-apanA kArya karane meM samartha hote haiM / / 66 / / vizeSArtha-sAmAnya svabhAvoMkA kathana karate hae eka hI dravyameM astitva svabhAva-nAstitva svabhAva, nityatva svabhAva-anityatva svabhAva, ekatva svabhAva-anekatva svabhAva jaise parasparameM virodhI pratIta honevAle svabhAva batalAye hai| nirapekSa ekAntavAdameM eka ho vastUmeM astitva-nAstitva, nityatva-anityatva jaise svabhAva bana hI nahIM sakate, kyoMki binA apekSAke jo asti svabhAva hai vahI nAstisvabhAva kaise ho sakatA hai aura yadi hogA to astisvabhAva nAstisvabhAva rUpa ho jAyegA aura nAstisvabhAva astisvabhAva rUpa ho jAyegA,kyoMki nirapekSa ekAntavAdameM apekSA bheda to sambhava nahIM hai| yaha to sApekSa ekAntavAdameM yA anekAntavAdameM hI sambhava hai ki vastu apane svarUpakI apekSA astisvabhAva hai aura parasvarUpakI apekSA nAstisvabhAva hai, tathA dravyarUpase nitya hai aura paryAyarUpase anitya hai| aura tabhI ye svabhAva kAryakArI bhI hote haiM kyoMki usa sthitimeM inake dvArA vastuke yathArtha svarUpakI pratIti hotI hai| aura phira pratItike anusAra hI vastusvarUpakA yathArtha nirNaya karake unake dvArA lokavyavahAra pracalita hotA hai| kintu nirapekSa ekAntavAdameM yaha saMbhava nahIM hai| udAharaNake lie eka vyakti pitA-putra donoM hotA hai| apane pitAkI apekSA vaha putra hai aura apane putrakI apekSA pitA hai| isa apekSA bhedako yadi na mAna karake eka vyaktiko pitA aura putra mAnA jAye to bar3I gar3abar3I upasthita ho-jisakA vaha pitA hai usakA putra bhI mAnA jA sakatA hai aura jisakA vaha patra hai usakA pitA bhI mAnA jA sakatA hai, kyoMki nirapekSa ekAntavAdameM apekSAbheda to sambhava nahIM hai| kintu sApekSa ekAntavAdameM jaba usakA putra use pitA kahakara pukAratA hai to vaha usakA pitA hote hue bhI usI kAla meM apane pitAke dvArA putra pukAre jAnepara usakA putra bhI hotA hai| isa taraha usakA pitRtva aura putratva dharma sApekSa avasthA meM hI kAryakArI hai nirapekSa avasthAmeM nhiiN| nirapekSa avasthAmeM to vaha kisIkA bhI putra aura kisI kA bhI pitA kahalA sakatA hai| athavA na vaha pitA hI kahA jA sakatA hai aura na putra hI kahA jA sakatA hai; kyoMki ve donoM dharma sApekSa hai nirapekSa nahIM haiM / isI prakAra anya svabhAvoM ke sambandhameM bhI jAnanA / 1. gaNAi AINa a. A0 ka0 kha0 ja0 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -69] nayacakra 35 pratyeka dravyasamAvasaMkhyAmAha igavIsaM tu sahAvA doNhaM tiNhaM tu solasA bhnniyaa| paMcadasA puNa kAle davasahAyA muNeyavvA // 68 // igevIsaM tu sahAvA jIne taha jANa paoNggale Nayado! iyarANaM saMbhavado NAyavvA jANavaMtehiM // 69 // Age guNa aura paryAyoMko svabhAvapanA tathA jo svabhAva nahIM kahe gaye haiM unake antarbhAvako batalAte haiM--- cU~ki guNa, paryAya aura svabhAva dravyarUpa hI hote haiM ataH anya guNa AdikA unhIM meM antarbhAva jAnanA cAhie // 67 // vizeSArtha-AcArya devasenane 'AlApapaddhati' ko racanA karate hue prArambhameM hI yaha pratijJA kI hai ki maiM guNa, paryAya aura svabhAvoMkA vistAra khuuNgaa| tadanusAra unhoMne ina tInoMkA kathana kiyA hai / ye tInoM dravyarUpa hI hai| dravyakI hI avasthA vizeSoMko guNa, paryAya aura svabhAva kahate haiN| kintu prazna yaha hotA hai ki guNa aura paryAyaro atirikta svabhAva kyA hai? gaNa aura paryAya hI to dravyake svabhAva haiM / guNoMko to dravyakA vidhAtA kahA hai| vizeSa guNoMke hI kAraNa eka dravya dUsare dravyase bhinna hotA hai| ataH unheM dravyakA vidhAtA kahA jAtA hai| yadi guNa na hoM to dravyoM meM saMkara ho jaaye| jaise jIvadravya jJAnAdi guNoMke kAraNa pudgala Adi dravyoMse bhinna mAnA jAtA hai aura pudagala Adi dravya rUpa Adi guNoM ke kAraNa jIvadravyase bhinna mAne jAte haiN| yadi ina dravyoMmeM ye vizeSa gaNa na hoM to jIva pudagala Adi saba dravyoM meM koI vizeSatA na rahanese saba ekameka ho jaayeN| ataH sAmAnya rUpase jJAnAdi jIvake guNa kahe jAte haiM aura rUpAdi pudgaloMke guNa kahe jAte hai / guNoM ke vikArako paryAya kahate haiN| jaise ghaTajJAna, paTajJAna jJAnaguNakI paryAya hai / ataH paryAyakA guNa aura svabhAvase bheda to spaSTa hai kintu guNa aura svabhAvameM kyA bheda hai,yaha spaSTa nahIM hai| AlApapaddhati meM likhA hai--svabhAva guNa nahIM hote, kintu guNa svabhAva hote haiN| yaha bAta guNoM aura svabhAvoMke svarUpako dRSTimeM rakhakara jAnI jA sakatI hai| jaise AtmAke jJAna, darzana, sukha Adi guNoMko AtmAkA svabhAva kahA jA sakatA hai, kintu nAsti, nitya, anitya Adi svabhAvoMko usakA guNa nahIM kahA jA sktaa| AtmAmeM svabhAva apane pratipakSI dharmake sAtha rahatA hai jaise AtmAmeM asti svabhAva bhI hai aura nAstisvabhAva bhI hai, eka svabhAva bhI hai aura anekasvabhAva bhI hai| kintu jJAnagaNakA pratipakSI ajJAnaguNa AtmAmeM nahIM hai| yahI guNa aura svabhAvameM antara hai| svabhAva naSTa bhI ho jAte hai| jaise muktAvasthAmeM aupazamika, kSAyopazamika, audayika, Adi bhAva naSTa ho jAte haiM yahA~ taka ki bhavyatva nAmaka pAriNAmika bhAva bhI naSTa ho jAtA hai, kintu guNa naSTa nahIM hote / yaha bhI svabhAva aura guNameM antara hai / pratyeka dravyameM svabhAvako saMkhyA batalAte haiM -- do dravyoM meM se pratyekameM ikkIsa ikkIsa svabhAva hote haiN| tIna dravyoMmeM solaha-solaha hote haiN| kAlavya meM pandraha svabhAva jAnane caahie| jIva aura padagala dravyameM ikkIsa svabhAva jaano| zeSa dravyoMmeM naya-dRSTise jJAniyoMko yathAsambhava svabhAva jAnane cAhie // 68-69 / / vizeSArtha-pIche dravyoMke gyAraha sAmAnyasvabhAva aura dasa vizeSa svabhAva batalAye haiN| donoM milakara ikkIsa svabhAva hote haiN| jIva aura pudgala dravyameM ikkosa-ikkIsa svabhAva hote haiN| asti-nAsti, nitya-anitya, eka-aneka, bheda-abheda, bhavya-abhavya aura paramasvabhAva ye gyAraha sAmAnya svabhAva hai / ye 1. 68-69 gAthAdvayaM A0 mu0 pratI ca vyatyayena vartate / 2. 'ekaviMzatibhAvAH syurjIvapudagalayormatAH / dharmAdInAM SoDaza syuH kAle paJcadaza smRtaaH|' -AlApa0 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA069 [sarvathaikAntena sadrUpasya na niyatArthavyavasthA saMkarAdidoSatvAt tathAsadrUpasya sklshuunytaaprsNgaat| nityasyekasvarUpatvAt ekarUpasyArthakriyAkAritvAbhAvaH, arthakriyAkAritvAbhAve dravyasyApya svabhAva yadyapi paraspara virodhI dikhAI dete haiM, kintu nayadRSTi se virodhI nahIM hai| eka hI dravya svarUpako apekSA astisvabhAva hai to pararUpako apekSA nAstisvabhAva hai| dravya dRSTi se nitya hai to paryAya dRSTi se anitya hai| guNa guNI Adi saMjJA bhedase bhedasvabhAva hai to akhaNDa honese abhedasvabhAva hai| isI prakAra anya bhAvoMke sambandhameM bhI jAnanA caahie| kintu vizeSa svabhAvoMmeM caitanya svabhAva bhI hai aura acetana svabhAva bhI hai| mUrta-amartasvabhAva bhI haiM, eka pradeza anekapradeza svabhAva bhI hai aura ye sabhI svabhAva jIvadravya aura pudgaladravyameM batalAye haiN| arthAt jIva acetana svabhAva bhI hai aura pudgala cetana svabhAva bhI hai| jIva mUrtasvabhAva bhI hai aura pudgala amUrtasvabhAva bhI hai| yaha bAta avazya hI zrotAko khaTaka sakatI hai, kyoMki jIvakA vizeSa guNa cetanA hai aura pudgalakA vizeSa guNa acetanapanA hai| ye donoM vizeSa svabhAva eka hI dravyameM kaise raha sakate haiM, yaha zaMkA honA svAbhAvika hai| isIke samAdhAnake lie granyakArane gAthAmeM 'nayadRSTise' likhA hai / nayadRSTi se jIva bhI acetana marta aura eka pradeza svabhAva hotA hai aura pudgaladravya cetana, amUrta aura aneka pradeza svabhAva hotA hai| vyavahAranayake bhedoMmeM eka asadbhUta vyavahAranaya bhI hai| anya dravyake dharmakA anya dravyameM AropaNa karaneko asadbhata vyavahAranaya kahate hai| jIva aura pudagala karma-nokarma anAdikAlase dUdha aura pAnIkI taraha paraspara meM mile hae haiN| isa nimitta naimittika sambandhako lekara asadbhata vyavahAranayase pudgalake acetanatva aura matatva dharmakA Aropa cetanameM kiyA jAtA hai aura jIvake cetanatva aura amUrtatva dharmakA Aropa pudgala meM kiyA jAtA hai / ataH asadbhuta vyavahAranayase jIva bhI acetana svabhAva aura mUrtasvabhAva hai tathA pudgala bhI cetana svabhAva aura amUrta svabhAva hai| pudgalakA eka paramANu eka pradeza, svabhAva aura zuddha svabhAva vAlA hai, kintu anya paramANaoMke sAtha milakara skandharUpa pariNata hone para aneka pradeza svabhAva aura azuddha svabhAvavAlA hai| isI taraha jIva svabhAvase aneka pradeza svabhAva aura zuddha svabhAvavAlA hai| kintu karmabandhake kAraNa azuddha svabhAvavAlA hai| isa prakAra jIva aura pudgala dravya meM nayadRSTise sabhI sAmAnya aura vizeSa svabhAva rahate haiN| kintu dharmadravya adharma dravya aura AkAza dravya meM cetana svabhAva, martasvabhAva, vibhAva svabhAva, ekapradeza svabhAva aura azuddha svabhAva ye pA~ca svabhAva upacArase bhI nahIM pAye jAte haiM, kyoMki ye dravya kisI anya dravyase na to bandhako prApta hote haiM aura na inameM saMsArI jIvakI taraha saMkoca vistAra hotA hai| isalie ina tInoMmeM solaha-solaha svabhAva hI hote haiN| kAladravyameM bahu pradeza svabhAva nahIM hai, kyoMki kAlake aNu ratnoMko rAzikI taraha pRthak-pRthak sthita hai, ataH kAladravya ekapradeza svabhAva hai| kintu kAladravyameM upacarita svabhAva nahIM mAnA jAtA isalie usameM pandraha svabhAva hI hote haiN| __ Age ekAntavAdameM doSa batalAkara anekAntavAdako vyavasthA karate haiM-vastuko sarvathA ekAntase sadrapa mAnanepara niyata arthavyavasthA nahIM ho sakatI, kyoMki eka vastu anya vastu svarUpa ho jAnese saMkara Adi doSoMkA prasaMga AtA hai| jaba vastu sarvathA sat hai to jaise vaha svarUpako apekSA sat hai, vaise hI para rUpakI apekSA bhI sat ho jAyegI aura taba ghaTa ghaTa hI hai paTa nahIM hai tathA paTa paTa hI hai,ghaTa nahIM hai. isa prakArako pratiniyata arthavyavasthA nahIM bana sakegI, kyoMki pratyeka vastu svarUpakI taraha pararUpase bhI sata mAnanI hogI usake mAne binA sarvathA satpanA nahIM bana sktaa| tathA vastuko sarvathA asata mAnane para sakala zUnyatAkA prasaMga AtA hai ,kyoMki vaisA mAnanepara saMsArameM kucha bhI sat nahIM ho sakatA / vastuko 1. [ ] etadantargataH pAThaH 'A' pratau nAsti / ka pratI 'nAnAsvabhAvasaMyukta' ityAdi zlokadvayaM tu mUlapAThe likhitamasti, anyacca sarva TippaNarUpeNa / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -69 ] nayacakra 37 bhAvaH / anityapakSe'pi niranvayatvAdarthakriyAkAritvAbhAve drvysyaapybhaavH| ekarUpasyakAntena vizeSAbhAvaH sarvathaikarUpatvAta / vizeSAbhAve saamaanysyaapybhaavH| anekapakSe'pi tathA dravyAbhAvo nirAdhAratvAt / bhedapakSe'pi vizeSasvabhAvAnAM nirAdhAratvAdarthakriyAkAritvAbhAvaH / arthakriyAkAritvAbhAve drvysyaapybhaavH| abhedapakSe'pi sarvathaikarUpatvAdarthakriyAkAritvAbhAvaH / arthakriyAkAritvAbhAve dravyasyApyabhAvaH / bhavyasyaikAntena parapariNatyA saMkarAdidoSasaMbhavaH / abhAvyasyApi tathA zUnyatAprasaMgaH svarUpeNApyabhavanAt / svabhAvarUpasyaikAntena saMsArAbhAvaH / vibhAvapakSe'pi tathA mokSasyAsaMbhavaH / caitanyamevetyukte sarveSAM zuddhajJAnacaitanyAvAptirbhavet / tathA acaitanyapakSe'pi sakalacaitanyocchedaH syAt / mUrtasyaikAntenAtmano na mokSAvAptiH syAt / amUrtasyApi AtmanastathA saMsAravilopaH syAt / ekapradezasyaikAntenAtmano'nekakriyAkAritvahAniH syAt / anekapradezatve'pi tathA tasya nArthakriyAkAritvaM svasvabhAvazUnyatAprasaMgAt / zuddhasyaikAntenAtmano na karmakalaGkAvalepaH sarvathA niraJjanatvAt / azuddhasyApi tathAtmano na kadAcidapi zuddhabodhaprasaMgaH syAtanmayatvAt / upacaritai sarvathA nitya mAnane para usameM koI bhI parivartana nahIM ho sakatA,ataH use sarvathA ekarUpa mAnanA hogaa| sarvathA ekarUpa vastu kucha bhI kArya nahIM kara sakatI / ataH usameM arthakriyA nahIM ho sktii| arthakriyA hI satkA lakSaNa hai| ataH akriyAke abhAvameM dravyakA bhI abhAva ho jaayegaa| sarvathA anitya (kSaNika ) mAnane para bhI vastu utpanna hote hI sarvathA naSTa ho jAyegI taba vaha arthakriyAkArI kaise ho sakatI hai aura arthakriyAkAritvake abhAvameM dravyakA bhI abhAva ho jaayegaa| vastuko sarvathA ekarUpa mAnanepara vizeSakA abhAva ho jaayegaa| aura vizeSake abhAvameM sAmAnyakA bhI abhAva ho jAyegA, kyoMki vizeSake binA akelA sAmAnya nahIM rhtaa| vastuko sarvathA aneka mAnanepara dravyakA abhAva ho jaayegaa| tathA dravyake abhAvameM AdhAra ke binA aneka rUpa kahA~ raheMgIataH unakA bhI abhAva ho jaayegaa| sarvathA bheda pakSameM bhI guNa guNIse sarvathA bhinna honepara nirAdhAra ho jAyeMge aura nirAdhAra honese unameM arthakriyA nahIM ho sakegI, ve kucha kArya nahIM kara skeNge| aura aisI sthitimeM guNI dravyakA bhI abhAva ho jaayegaa| sarvathA abheda pakSameM bhI nityapakSakI taraha vastu sarvathA ekarUpa honese arthakriyA nahIM kara sakatI aura arthakriyAke abhAva meM dravyakA abhAva sunizcita hai| yadi ekAntase vastuko bhavyasvabhAva mAnA jAyegA to usake pararUpa pariNamana karanese saMkara Adi doSa sambhava haiN| aura sarvathA abhavya svabhAva mAnanepara vastuko zUnyatAkA prasaMga AtA hai, kyoMki vastu svarUpase bhI pariNama nahIM kara skegii| sarvathA svabhAva rUpa mAnanepara jIva aura pudgalakA kabhI mela hI nahIM hogA aura taba saMsArakA hI abhAva ho jAyegA kyoMki saMsAra to svabhAvadazAmeM nahIM hotA,vibhAvadazA meM hotA hai| isI taraha sarvathA vibhAvarUpa mAnanepara kabhI kisI jIvakA saMsArake bandhanase chuTakArA nahIM hogaa| ataH mokSakA abhAva ho jaayegaa| yadi sabako kevala caitanya svarUpa hI mAnA jAyegA to sabhI zuddha jJAna caitanyamaya ho jaayeNge| isI taraha kevala acaitanya svabhAvako hI svIkAra karanepara samasta caitanya svabhAvakA uccheda ho jaayegaa| yadi AtmA ko ekAntarUpase mUrta mAnA jAyegA to use kabhI mokSako prApti nahIM ho skegii| isI taraha AtmAko sarvathA amUrta mAnanepara saMsArakA ho lopa ho jAyegA,kyoMki sarvathA amarta AtmA karmabandhanase baddha nahIM ho sakatA aura karmabandhanase baddha hae binA saMsArakA pravartana nahIM ho sktaa| yadi AtmAko sarvathA ekapradezI mAnA jAyegA to vaha aneka prakArakI kriyAe~ nahIM kara skegaa| isI taraha sarvathA anekapradezo mAnanepara bhI AtmA arthakriyAkArI nahIM ho sakatA kyoMki svabhAvazUnyatAkA prasaMga AtA hai| AtmAko ekAntase zaddha mAnanepara usapara karmamala rUpI kalaMkakA lepa nahIM car3ha sakatA; kyoMki vaha sarvathA nirmala hai| yadi sarvathA nirmala AtmAke bhI karmamala rUpI kalaMkakA avalepa sambhava ho to eka to Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 [ gA0 69 kAntapakSe'pi nAtmajJatA saMbhavati niyamitapakSatvAt / tathAtmano'nupacaritapakSe'pi parajJatAdInAM virodhaH / ubhayekAntapakSe'pi virodhaH ekAntatvAt / tahyaMnekAnte'pi kasmAnna bhavati / syAdvAdAt / sa ca kSetrAdibhede dRSTo'hinakulAdInAm / sa ca vyAghAtakaH, sahAnavasthAlakSaNaH, pratibandhya pratibandhakazceti, anavasthAnAdikaM vA / tatrAnavasthAnaM dvividhaM guNAnAmekAdhAratvalakSaNaM gaganatalAvalambIti (?) / saMkaraH vyatikaraH anavasthA abhAvaH adRSTakalpanA dRSTaparihANiH virodhaH vaiyadhikaraNyaM ceti aSTadoSANAM ekAnte saMbhavaH / dravyasvabhAvaprakAzaka nAnAsvabhAvasaMyuktaM dravyaM jJAtvA pramANataH / tacca sApekSasiddhayarthaM syAnnayairmizritaM kuru // 1 // bhAvaH syAdasti nAstIti kuryAnnirbAdhameva tam / phalena cAsya saMbandho nityAnityAdikaM tathA // 2 // karmabandhana ahetuka ho jAyegA aura ahetuka honese usakA vinAza sambhava nahIM hogA / yadi kadAcit sambhava bhI ho to zuddha hone para vaha punaH karmamalase lipta ho jAyegA / yadi AtmAko sarvathA azuddha mAnA jAyegA to use kabhI bhI zuddhatA prApta nahIM ho sakegI, kyoMki vaha to sarvathA azuddha hai / AtmAko sarvathA upacaritasvabhAva mAnane para AtmAmeM AtmajJatA nahIM banegI aura sarvathA anupacarita svabhAva mAnanepara parajJatA Adi nahIM banegI / isakA Azaya yaha hai ki svabhAvakA anyatra upacAra karaneko upacarita svabhAva kahate haiM to anupacarita svabhAvase to AtmA AtmajJa haiM aura upacarita svabhAvase paravastukA jJAtA hai / ina donoM meM se kisI eka svabhAvako ekAnta rUpase mAnane para dUsarA nahIM banegA / ataH yA to AtmA kevala AtmajJa hI bana sakegA yA kevala parajJAtA hI ho sakatA hai| donoM ekAntoMko eka sAtha mAnane meM bhI virodha AtA hai, kyoMki do ekAntoMkA eka sAtha rahanA sambhava nahIM hai arthAt eka hI vastu sarvathA nitya bhI ho aura sarvathA anitya bhI ho yaha kaise sambhava ho sakatA hai| ekAnta rUpase yA to nityatA hI sambhava hai yA anityatA hI sambhava hai| hA~, anekAntavAdameM do paraspara virodhI pratIta honevAle dharma apekSA bhedase eka sAtha eka vastumeM raha sakate haiM / usameM koI virodha nahIM hai / virodha tIna prakArakA hotA hai - sahAnavasthAna rUpa, paraspara parihAra sthitirUpa aura vadhyaghAtaka rUpa / sahAnavasthAnarUpa virodha to sambhava nahIM hai kyoMki eka hI vastu meM bheda - abheda, sattva asattva Adi dharma apekSA bhedase dekhe jAte haiM / paraspara parihArasthiti rUpa virodha to eka Amraphala meM rUpa aura rasakI taraha eka sAtha rahanevAle do dharmo meM hI sambhava hotA hai / vadhyaghAtaka bhAvarUpa virodha bhI sarpa aura nevale kI taraha balavAn aura kamajorameM hI hotA hai / kintu eka hI vastu meM rahanevAle sattva asatva, bheda-abheda, nitya-anitya Adi dharma to samAna balazAlI haiM, ataH unameM yaha virodha bhI sambhava nahIM hai / hA~, ekAntavAda meM hI saMkara, vyatikara, anavasthA, abhAva, adRSTakalpanA, dRSTahAni, virodha aura vaiyadhikaraNa nAmaka ATha doSa Ate haiM / isa prakAra pramANake dvArA nAnA svabhAvoMse saMyukta dravyako jAnakara usakI sApekSa siddhike lie nayoMse unheM milAnA cAhie / arthAt nayoMke dvArA dravyake nAnA svabhAvoMko jAnanA cAhie ki kisa apekSA se dravyameM kauna svabhAva hai / isa prakAra nayoMkI yojanA karanese padArtha binA kisI prakArakI bAdhA ke kathaMcit asti aura kathaMcit nAsti, kathaMcit nitya, kathaMcit anitya Adi siddha hotA hai aura aisA honese jo karatA hai vahI usakA phala bhogatA hai / 1. aSTo doSA ekAntasaMbhavAH / zlokaH - a0 ja0 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 -72] nayacakra svamAvasvabhAvinoH svarUpaM pramANanayaviSayaM vyAcaSTe atthittAisahAvA davvA sabbhAviNo ssbbhaavo| 'uhayaM jugavapamANaM gahai Nao gauNamukkhabhAveNa // 70 // syAcchabdarahitatvena doSamAha siyasadRNa viNA iha visayaM doNhaM pije vi giNhaMti / mottaNa amiyabhojjaM visabhojjaM te vibhaMjati // 71 // siyasaddeNa ya puTThA baiMti NayatthA hu vtthusbbhaavN| vatthU juttIsiddhaM juttI puNa nnypmaannaado||72|| svabhAva aura svabhAvavAnkA svarUpa tathA pramANa aura nayakA viSaya kahate haiM-- astitva Adi dharma to svabhAva haiM / aura astitva Adi svabhAvavAle dravya svabhAvavAn haiM / jo ina donoMko yugapat grahaNa karatA hai vaha pramANa hai aura jo donoM meM se ekako gauNa aura ekako mukhya karake grahaNa karatA hai vaha naya hai // 70 / / vizeSArtha-svabhAva aura dharma ekArthaka haiM tathA svabhAvavAn aura dharmI ekArthaka haiN| dharmI yA svabhAvavAn to jIvAdi dravya hai| aura jIvAdi dravyoMmeM rahanevAle astitva Adi dharma svabhAva hai / svabhAva svabhAvavAnase na to sarvathA bhinna hI hote haiM aura na sarvathA abhinna hI hote haiM kintu kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna hote haiN| isIse vastu bhedAbhedAtmaka hai / svabhAvavAnakI apekSA abhedAtmaka hai aura svabhAvakI apekSA bhedAtmaka hai kyoMki svabhAvavAn eka hotA hai aura svabhAva aneka hote haiM / svabhAvaviziSTa svabhAvavAn pramANakA viSaya hai / isIko isa taraha bhI kaha sakate haiM ki dravyaparyAyAtmaka vastu pramANakA viSaya hai kyoki pramANa sakalagrAhI hai| kintu svabhAvavAna yA dravyako mukhya aura svabhAvoMko gauNa karake yA svabhAvoMko mukhya aura svabhAvavAnko gauNa karake grahaNa karanevAlA jJAna naya hai| jaise vastu dravyarUpase nitya hai yA paryAyarUpase anitya hai vaha naya hai| pahalemeM dravyatA mukhya hai svabhAva gauNa hai| dUsare meM svabhAva mukhya hai dravyatA gauNa hai| isa gauNatA aura mukhyatAko upekSA karake jo vastuko kevala nitya hI yA kevala anitya hI jAnanA aura mAnanA hai vaha naya nahIM hai durnaya hai| Age 'syAt' zabdakA prayoga na karanemeM doSa batalAte haiM jo 'syAt' zabdake binA pramANa aura nayake viSayako grahaNa karate haiM ve amRtamaya bhojanako chor3akara viSamaya bhojana karate haiN| 'syAt' zabdase. yukta nayArtha-nayake viSayabhUta padArtha vastuke svabhAvako kahate haiM / vastu yuktisiddha hai aura yukti naya aura pramANase sambaddha hai / / 71-72 // vizeSArtha-vastu anekAntAtmaka hai| usako pUrNarUpase pramANa jAnatA hai aura ekadeza rUpase naya jAnatA hai| pramANa svArtha bhI hotA hai aura parArtha bhI hotA hai| jJAnAtmaka svArtha hotA hai aura vacanAtmaka parArtha hotA hai| arthAt jJAtA apane jisa jJAnase svayaM vastuko jAnatA hai vaha svArtha hai aura jaba vacanake dvArA lie usakA kathana karatA hai to vaha parArtha hai| isIlie parArtha pramANa vacanAtmaka hotA hai| jJAnameM aura zabdameM eka bar3A antara hai| jJAna anekAntAtmaka vastuko eka sAtha eka samayameM jAna sakatA hai kintu zabda vastu ke aneka dharmoko eka sAtha nahIM kaha sktaa| zabdake dvArA jaba bho vastukA kathana kiyA jAyegA, 1. 'taduktaM-arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM, tadaMzadhIH / nayo dharmAntarApekSI durNayastAnnirAkRtiH // iti / tadanekAntapratipattiH pramANamekadharmapratipattirnayastatpratyanIkapratikSepo durNayaH, kevalavipakSavirodhadarzanena svapakSAbhinivezAt |'-assttshtii-assttshstrii pR. 29 / 2. te vi kuvaMti a0 ka0 kha0 ja0 mu.| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dravyasvabhAvaprakAzaka iya puvvattA dhammA siyasAvekkhA Na givhae jo hu / so ihamicchAiTThI NAyavvo pavayaNe bhaNio ||73 // eka dharma mukhena hI kiyA jAyegA / jaise vastu astisvarUpa bhI hai aura nAstisvarUpa bhI hai / kintu jaba hama zabda ke dvArA usako kaheMge to yA to astisvarUpa hI kaheMge yA nAstisvarUpa hI kaheMge, donoM dharmokA kathana eka sAtha nahIM kara sakate / isake sivAya dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki zabdakI pravRtti vaktA ke adhIna hai / vaktA vastuke aneka dharmo meM se kisI eka dharmakI mukhyatAse vacana vyavahAra karatA hai / jaise devadattako eka 'putra' kahakara pukAratA hai aura aura na kevala putra hI hai / vaha pitAkI apekSA putra hai / ataH hI sAtha usakA pitA bhI pukAratA hai aura putra bhI pukAratA hai--pitA use putra use 'pitA' kahakara pukAratA hai / kintu devadatta na kevala pitA hI hai pitA bhI hai aura putra bhI hai / apane putrako apekSA vaha pitA hai aura apane putra kI dRSTise usakA pitRtvadharma mukhya hai zeSadharma gauNa haiM / aura pitAkI dRSTise putratvadharma mukhya haiM zeSa dharma gauNa haiM / isase aneka dharmAtmaka vastumeM jisa dharmakI vivakSA hotI hai vaha dharma mukhya kahA jAtA hai aura zeSa dharma gauNa / isa taraha jaba vastu aneka dharmAtmaka hai aura zabda meM itanI zakti nahIM hai ki vastuke una aneka dharmokA kathana eka sAtha kara sake / tathA jaba pratyeka vaktA bhI apane-apane abhiprAyake anusAra vacanavyavahAra karatA hai to vastukA yathArtha svarUpa samajhane meM zrotAko koI dhokhA na ho, isalie anekAntavAdI jainadarzana meM syAdvAda siddhAntakA AviSkAra huaa| 'syAt' zabdakA abhiprAya kathaMcit yA kisI apekSAse hai / yaha 'syAt' zabda anekAntakA vAcaka hai / jaina dRSTike anusAra yaha 'syAt' zabda pratyeka vAkya ke sAtha gupta rUpase sambaddha rahatA hai / ataH jaba koI kisI vastuko sat yA asat kahatA hai to usakA yahI abhiprAya lenA cAhie ki vastu syAt sat hai yA syAt asat hai / kyoMki na to koI vastu sarvathA sat ho sakatI hai| aura na sarvathA asat ho sakatI hai / isIse granthakArane syAt zabdakI upayogitA batalAyI hai aura usake abhAva meM hAni batalAyI hai / jaise koI padArtha sarvathA ekAntAtmaka nahIM hai vaise hI koI vAkyArtha bhI sarvathA ekAntAtmaka nahIM hai / tathA jaise jJAna pramANa aura nayarUpa haiM vaise hI vAkya bhI pramANa aura nayarUpa hote haiM / pramANa aura naya meM jo antara hai vahI antara pramANavAkya aura nayavAkya meM hai / ekadhamaMke dvArA anekAntAtmaka vastukA kathana karanevAlA pramANavAkya hai aura itara dharmasApekSa ekadharmakA kathana karanevAlA nayavAkya hai / donoM hI prakArake vAkyoM meM 'syAt' zabdakA prayoga Avazyaka hai / yadi usakA prayoga na bhI kiyA gayA ho to bhI yaha samajhanA cAhie ki syAt pada usake sAtha guptarUpase sambaddha hai / isase vaktA ke abhiprAya ke anusAra vastu svarUpako samajhane meM viparItatA honekI sambhAvanA nahIM rahatI / kintu jo isa apekSAbhedako svIkAra nahIM karate aura vastuko sarvathA ekAntAtmaka mAnate haiM ve vastuke yathArthasvarUpako nahIM jAnate / yahI bAta Age kahate haiM isa prakAra jo pUrvokta dharmIko 'syAt' sApekSa grahaNa nahIM karatA hai use mithyAdRSTi jAnanA cAhie, aisA Agama meM kahA hai // 73 // [ gA0 73 vizeSArtha - vastusvarUpako yathArtha dekhanekI jisakI dRSTi ThIka nahIM hai use mithyAdRSTi kahate haiM / vastu anekAntAtmaka hai- paraspara meM virodhI pratIta honevAle ananta dharmokA eka akhaNDa piNDa hai / vaha na kevala sat hai aura na kevala asat hai kintu sadasadAtmaka hai| na kevala nitya hai aura na kevala anitya hai kintu nityAnityAtmaka hai / na sarvathA bhedarUpa hai aura na sarvathA abhedarUpa hai kintu bhedAbhedAtmaka hai / aisI vastuko jo sarvathA sat, sarvathA nitya aura sarvathA abhedarUpase dekhatA hai vaha mithyAdRSTi hai / isI taraha jo use sarvathA asat sarvathA anitya yA sarvathA bhedarUpa dekhatA hai vaha bhI midhyAdRSTi hai / kintu jo use sadasadAtmaka, bhedAbhedAtmaka aura nityAnityAtmaka dekhatA hai vaha samyagdRSTi / vaha jAnatA hai ki vastu syAt sat hai syAt asat hai, syAt nitya hai, syAt anitya hai Adi / ataH isa grantha meM vastumeM jo svabhAva batalAye haiM ve saba syAt sApekSa hI jAnane cAhie, sarvathA nahIM / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -75 ] nayacakra karmajakSAyikasvAbhAvikasvabhAvAnAM saMkhyAM svarUpaM cAha -- cArivi kam' jaNiyA eNkko khAIya iyara pariNAmI / bhAvA jIve bhaNiyA NayeNa savvevi NAyavvA // 74 || 'odayio uvasamio khaovasamio vi tANa khalu bheo / tesi khayAdukhAI pariNAmI uhahyaparicatto // 75 // Age jIvake karmajanya, kSAyika aura svAbhAvika bhAvoMkI saMkhyA aura svarUpa batalAte haiMjIva meM cAra bhAva karmajanya kahe haiM, eka bhAva kSAyika hai, eka pAriNAmika hai / ye sabhI bhAva nayake dvArA jAnane cAhie ||14|| audayika, aupazamika, kSAyopazamika ye una bhAvoMke bheda haiM / karmo se kSAyikabhAva hotA hai aura jo bhAva na to karmajanya hai aura na karmoMke kSayase hotA hai vaha pAriNAmika hai || 75|| vizeSArtha-jIvake pA~ca bhAva batalAye haiM-- audayika, aupazamika kSAyopazamika, kSAyika aura pAriNAmika / inameM se prArambhake cAra bhAva karmajanya haiM - karmoMke nimittase hote haiM / saMsArI jIva anAdikAlase karmoMse baddha haiM / ataH saMsAra avasthAmeM rahate hue usake karmoMke nimittase hone vAle bhAva hote haiM- aise bhAva kevala cAra haiM / udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama ye cAroM karmakI avasthAe~ haiM / karmoMke phaladAnako udaya kahate haiM / udaya ke nimittase jo bhAva hote haiM unheM audayika kahate haiM / audayika bhAva ikkIsa haiM-4 gati, 4 kaSAya, 3 tIna liMga, 1 mithyAdarzana, 1 ajJAna, 1 asaMyama, 1 asiddhatva, 6 lezyA / gatinAma karmake udayase gati hotI hai| gati cAra haiM-naraka gati, tiryaJcagati, manuSyagati aura devagati / yaha gati nAmakarma jIvavipAkI hai ataH naraka gati nAmakarmake udayase nAraka bhAva hotA hai, tiryaJca gatinAma karma ke udayase tiryaJcabhAva hotA hai / isI taraha manuSya gati nAma karmake udayase mAnuSa bhAva aura devagati nAma karma ke udayase devasambandhI bhAva hotA hai| Azaya yaha hai ki pratyeka gati meM usa gatike anusAra jIvoMke bhAva bhI bhinna-bhinna hote haiM / cU~ki una bhAvoMke hone meM gatinAma karmakA udaya nimitta par3atA hai, isalie unheM audayika kahate haiM / mohanIya karmake mUla bheda do haiM--darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / cAritra mohanIyakA bheda kaSAya vedanIya / kaSAya cAra haiM-- krodha, mAna, mAyA, lobha / krodhakaSAyake udayameM krodha rUpa bhAva hotA hai / isI taraha mAna mAyA aura lobha kaSAyake udayameM mAna, mAyA aura lobha rUpa bhAva hote haiM / ataH kapAya bhI audayika bhAva hai / tattvArthazraddhAna rUpa AtmabhAvakA nAma samyagdarzana hai aura samyagdarzana kI vikArarUpa avasthAkA nAma mithyAdarzana hai / usameM nimitta mithyAdarzana karmakA udaya hai / ataH mithyAdarzana karma ke udayase honevAle tattvArtha azraddhAna rUpa pariNAma ko mithyAdarzana kahate haiM, ataH mithyAdarzana bhI audayika hai / jJAnAvaraNa karmake udayase jo padArthoMkA jJAna nahIM hotA vaha ajJAna bhI audayika hai / jaba taka jIvako kevalajJAnakI prApti nahIM hotI, taba taka vaha ajJAnI mAnA jAtA hai aura tabhI taka usake jJAnAvaraNa karmakA udaya rahatA hai, ataH ajJAna audayika bhAva hai | cAritra mohanIya karmake sarvaghAtI sparddhakoM ke udayase asaMyama rUpa bhAva hotA hai, ataH asaMyama bhI audayika bhAva hai / jaba taka kisI bhI karmakA udaya rahatA hai, taba taka siddhatvabhAva nahIM hotA / ataH asiddhatva bhI audayika bhAva hai / lezyA ke do prakAra haiMdravyalezyA aura bhAvalezyA / jIvake bhAvoMmeM bhAvalezyA hI lI gayI hai / kaSAyake udayase anurakta mana vacana kAyakI pravRttiko bhAvalezyA kahate haiM / cUMki lezyAmeM kaSAyakA udaya rahatA hai, ataH lezyA bhI yikI hai / yahA~ yaha zaMkA ho sakatI hai ki yadi kaSAyake udayake kAraNa lezyAko audayikI kahate haiM to kaSAyakA udaya to kaSAyameM A jAtA hai, ataH kaSAyase bhinna lezyA kyoM kahI ? isakA samAdhAna yaha hai 41 1. kammaja - ja0 / 2. 'aupazamikakSAyiko bhAvI mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ca' / tattvArtha sU0 2 / 1 / 6 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA075 ki yoga aura kaSAya milakara lezyAbhAva rUpa hote haiM aura lezyAkA kArya kevala yoga yA vevala kaSAyake kAryase bhinna hai-vaha hai saMsArakI vRddhi / ataH lezyA pRthak mAnI gayI hai| dUsarI zaMkA yaha ho sakatI hai ki AgamameM gyArahaveM, bArahaveM, aura terahaveM guNasthAnoM meM zuklalezyA kahI hai, kintu unameM kaSAyakA udaya nahIM hai / kaSAyakA udaya dasaveM guNasthAna taka hI hotA hai| taba vahA~ lezyAmeM audayikabhAvapanA kaise ghaTita hogA! isakA samAdhAna yaha hai ki eka nayakA nAma pUrvabhAva prajJApana hai| vaha naya purAnI bItI bAtoMkI vivakSAse vastusvarUpakA pratipAdana karatA hai| ataH isa nayakI apekSAse jo mana, vacana,kAyakI pravRtti kaSAyake udayase anuraMjita thI,vahI gyArahaveM Adi guNasthAnoMmeM bhI hai| isa taraha upacArase use audayikI kahate haiM ( sarvArthasiddhi 216) / isa taraha kaSAyake udayako lekara lezyAko audayika kahA gayA hai| kaSAyake udayake chaha prakAra haiM-tIvratama, tIvratara, tIvra, manda, mandatara aura mandatama / kaSAyake udayake ina chaha prakAroMke kramase lezyA bhI chaha batalAyI hai-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, pItalezyA, padmalezyA, zuklalezyA / isa taraha audayika bhAvake ikkIsa bheda haiN| karmake upazamase honevAle bhAvako aupazamika bhAva kahate hai| karmako udayake ayogya kara denekA nAma upazama hai-jaise kIcar3a mizrita pAnImeM nirmalI DAla denese kIcar3a nIce baiTha jAtA hai aura Upara nirmala jala rahatA hai| aupazamika bhAva do hai-aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva mohanIyakarma, ina sAta prakRtiyoMke upazamase jo tattvArthazraddhAna hotA hai use aupazamika samyaktva kahate haiM / bhavyajIvako sabase prathama aupazamika samyaktva hI hotA hai| aura antarmuhUrta kAla taka rahatA hai / mohanIya karmakI zeSa ikkIsa prakRtiyoMke upazamase aupazamika cAritra hotA hai| isa taraha yaha do bhAva aupazamika haiN| yahA~ itanA vizeSa jAnanA ki upazama samyaktvake do bheda hai-prathamopazama samyaktva aura dvitIyopazama samyaktva / anAdi mithyA dRSTike pAMca aura sAdi mithyAdRSTike sAta prakRtiyoMke upazamase jo samyaktva hotA hai use prathamopazama samyaktva kahate haiN| yaha samyaktva cauthese sAtaveM guNasthAna taka hI hotA hai / sAtaveM guNasthAnameM kSAyopazamika samyagdRSTijIva jaba upazamaNi car3hane ke abhimukha hotA hai to anantAnubandhI krodha,mAna, mAyA, lobhakA visaMyojana karake darzanamohanIyakI tIna prakRtiyoMkA upazama karatA hai|usse jo samyaktva prApta hotA hai-vaha dvitIyopazama samyaktva hai| vartamAna niSekameM sarvaghAtI sparddhakoMkA udayAbhAvI kSaya aura AgAmI kAlameM udaya Ane vAle niSekoMkA sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAtI sparddhakoMkA udaya, aisI karmako avasthAko kSayopazama kahate haiM aura usase hone vAle bhAvoMko kSAyopazamika bhAva kahate haiM / kSAyopazamika bhAva 18 hai-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, kumatijJAna, kuzrutajJAna, kuavadhijJAna, cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, dAna, lAbha, bhoga upabhoga, vIrya, kSAyopazamika samyaktva, kSAyopazamika cAritra aura sNymaasNym| ye sabhI bhAva apane apane AvAraka jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura mohanIya karmake kSayopazamase hote haiN| Upara jo kSayopazamakA lakSaNa kahA gayA hai,sarvatra vahI pAyA jAtA hai kintu AcArya vIrasenane zrIdhavalAmeM usakA niSedha kiyA hai| unake anusAra-darzanamohanIya karmakI dezaghAtI samyaktva prakRtike udayase utpanna honevAlA samyaktva bhAva kSAyopazamika hai / samyaktva prakRtike spardhakoMkI kSaya saMjJA hai, kyoMki unameM samyagdarzanako rokanekI zaktikA abhAva hai / mithyAtva aura samyagmithyAtva prakRtiyoMke udayake abhAvako upazama kahate hai| isa prakAra ina kSaya aura upazamase utpanna honese samyaktva bhAvako kSAyopazamika kahate haiM-[SaT khaNDA0, pu0 5, pR0 110-111 ] / karmoM ke kSayase prakaTa hone vAle bhAvako kSAyika kahate haiM / kSAyika bhAvake nau bheda hai-kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya, kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra / jJAnAvaraNa karmake atyanta kSayase prakaTa honevAlA kevalajJAna kSAyika hai| isI taraha darzanAvaraNa karmake atyanta kSayase prakaTa hone vAlA kevaladarzana kSAyika hai / dAnAntarAya karmake atyanta kSayase prakaTa huA abhayadAna kSAyika hai| usI bhAvake kAraNa kevalajJAnIke dvArA ananta prANiyoMkA upakAra hotA hai| . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -76 ] nayacakra heyopAdeyatvaM svabhAvAnAM darzayati heyA kamme jaNiyA bhAvA khayajA hu muNahu phlruuvaa| jheo tANaM bhaNio paramasahAvo hu jIvasse // 76 // lAbhAntarAyakA atyanta kSaya honese bhojana na karanevAle kevalI bhagavAnake zarIrako bala dene vAle jo parama zubha sUkSma nokarma pudgala prati samaya kevalIke dvArA grahaNa kiye jAte haiM.jinase kevalIkA audArika zarIra binA bhojanake kucha kama eka pUrvakoTI varSataka banA rahatA hai, yaha kSAyika lAbhakA pariNAma hai| bhogAntarAyakA atyanta kSaya honese kSAyika bhoga hotA hai| usIke kAraNa sugandhita puSpoMkI varSA, manda sugandha pavanakA bahanA Adi hotA hai / upabhogAntarAya karma ke atyanta kSayase kSAyika upabhoga hotA hai| usIse siMhAsana, tInachatra, bhAmaNDala Adi vibhUti prakaTa hotI hai| vIryAntarAyakamake atyanta kSayase kSAyika vIrya hotA hai| mohanIya karmako ukta sAta prakRtiyoM ke kSayase kSAyika samyaktva hotA hai aura samasta mohanIya karmake kSayase kSAyika cAritra hotA hai| ye cAroM hI bhAva karmajanya haiM, kyoMki karmake hI udayaH upazama, kSayopazama aura kSayarUpa avasthAkA nimitta pAkara prakaTa hote haiM / pAMcavAM pAriNAmika bhAva hI aisA hai jisameM karma nimitta nahIM hai| vaha svAbhAvika hai / usake mukhya bheda tIna hI hai-jIvatva, bhavyatva, abhavyatva / jIvatva nAma caitanya bhAvakA hai| vaha jIvakA svAbhAvika bhAva honese pAriNAmika hai| jisa jIvameM samyagdarzana Adi pariNAmoMke hone kI yogyatA hai vaha bhavya hai aura jisameM vaisI yogyatA nahIM hai vaha abhavya hai| ye donoM bhAva bhI svAbhAvika hai / ataH pAriNAmika haiN| Age ukta svabhAvoMmeM upAdeya aura heyapanA batalAte haiM karmoMse utpanna honevAle bhAva heya haiM-chor3ane yogya haiN| karmoM ke kSayase honevAle bhAva phala rUpa jAnane caahie| una saba bhAvoM meM se jIvakA parama svabhAva hI dhyAna karaneke yogya hai // 76 / / vizeSArtha-ukta bhAvoMmeM audayika, aupazamika aura kSAyopazamika ye tIna bhAva karmajanya hai| kSAyika bhAva kevalajJAnAdirUpa honese yadyapi vAstavameM zuddha,buddha jIvakA svabhAva hai,tathApi vaha kamake kSayase utpanna hotA hai, isalie use upacArase karmajanita kahA hai| kintu zuddha pAriNAmika bhAva karma nirapekSa hI hai / eka prAcIna gAthAmeM (jayadhavalA, bhA. 1, pR. 60 meM uddhRta) kahA hai ki adhyAtmameM jo bhAva bandhake kAraNa haiM aura jo bhAva mokSake kAraNa haiM tathA jo na bandhake kAraNa haiM aura na mokSake kAraNa haiM una sabako bhI jAnanA caahie| audayikabhAva bandhake kAraNa haiM; aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva mokSake kAraNa haiM / kintu pAriNAmika bhAva na to bandhakA kAraNa hai aura na mokSa kA kAraNa hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-aupazamika, kSAyopazamika. kSAyika aura audayika ye cAra bhAva to paryAyarUpa haiM aura zuddhapAriNAmika bhAva dravya rUpa hai| tathA paraspara sApekSa una dravya aura paryAyako AtmA nAmaka padArtha kahate haiN| pAriNAmika bhAva tIna hai-jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva / ina tInoMmeM zaktirUpa zaddhajIvatva nAmaka pAriNAmika bhAva zuddha dravyAthikanayake Azrita honese nirAvaraNa hai| ataH use zaddhapAriNAmika bhAva kahate haiN| vaha bandha mokSa paryAyarUpa pariNamanase rahita hai| kintu dasa prANarUpa jIvatva aura bhavyatva aura abhavyatva bhAva haiN|ve paryAyAdhikanayake Azrita honese azuddhapAriNAmika bhAva kahe jAte haiN| inako azuddha kahanekA kAraNa yaha hai ki zuddhanayase saMsArI jIvoMke aura siddhoMke to sadaiva dasa prANarUpa jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva bhAvakA abhAva hai / ina tInoM pAriNAmika bhAvoMmeM-se bhavyatvarUpa pAriNAmika bhAvako DhA~kanevAlA mohanIya karma hai| jaba kAlalabdhi AdikA nimitta pAkara bhavyatva zakti prakaTa hotI hai. taba yaha jIva sahaja zuddha pAriNAmikabhAva rUpa nija Atmadravyake samyag zraddhAna jJAna aura AcaraNarUpa paryAyase 1. 'tato jJAyate zuddha pAriNAmikabhAvo dhyeyarUpo bhavati dhyAnarUpo na bhavati / kasmAt / dhyAnasya vinazvaratvAt / ' samayaprAbhRta gA0 320, jayasenaTIkA / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA077 jIvapudgalayorvibhAvahetutvaM darzayati bhaNiyA je vinbhAvA jIvANaM tahaya poggalANaM ca / kammeNa ya jIvANaM kAlAdo poggale nneyaa||77|| vibhAvasvamAnasya svarUpaM saMbandhaprakAraM phalaM ca gadati mutte khaMdhavihAvo khaMdho guNaNiddharukkhajo bhnnio| taM pi ya paDucca kAlaM tamhA kAleNa tassa taM bhaNiyaM // 78 // pariNata hotA hai| usI pariNamanako Agamako bhASAmeM aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAva kahate haiN| aura adhyAtmameM usIko zuddhopayoga yA zuddhAtmAke abhimukha pariNAma kahate haiN| yaha pariNAma zuddha pAriNAmika bhAvarUpa zuddha Atmadravyase kathaMcit bhinna hai, kyoMki bhAvanArUpa hai| kintu zuddha pAriNAmikabhAva bhAvanA rUpa nahIM hai| yadi vaha zuddha pAriNAmikase sarvathA abhinna hotA to isa mokSake kAraNabhUta bhAvanArUpa paryAyakA vinAza honepara zuddha pAriNAmika bhAvakA bhI vinAza prApta hotA hai| kintu usakA kabhI vinAza nahIM hotaa| ataH yaha sthira huA ki zuddha pAriNAmika bhAvake viSayameM bhAvanArUpa jo auparAmika Adi tIna bhAva haiM,ve samasta rAgAdise rahita honese mokSake kAraNa hote haiM, kintu zuddha pAriNAmika nhiiN| zaktirUpa mokSa to zuddha pAriNAmikameM pahalese hI sthita hai| yahA~ vyaktirUpa mokSakA vicAra hai| AgamameM kahA hai-'niSkriyaH zaddhapAriNAmikaH' niSkriyakA artha yaha hai ki bandhakAraNabhUta jo rAgAdi pariNatirUpa kriyA hotI hai, tadrapa vaha nahIM hotaa| isI taraha mokSa ke kAraNabhUta jo zuddha bhAvanA pariNatirUpa kriyA hai, usa rUpa bhI vaha nahIM hotaa| isase jJAta hotA hai ki zuddha pAriNAmika bhAva dhyeyarUpa hotA hai, dhyAnarUpa nahIM hotA kyoMki dhyAna to vinAzIka hai| jIva aura pudgalameM vibhAvarUpa pariNatikA kAraNa batalAte haiM jIvoM tathA pudgaloMmeM jo vibhAva kahe haiM unameMse jIvameM vibhAva karmake nimittase aura pudgalameM kAlake nimittase jAnane cAhie / / 77 / / isIko spaSTa karate hue Age vibhAva kA svarUpa, usakA kAraNa aura usakA phala kahate haiM pudgalakA skandharUpa pariNamana usakA vibhAva hai| aura skandharUpa pariNamana pudgala meM pAye jAnevAle snigdha aura rUkSa guNake kAraNa kahA hai| tathA vaha pariNamana kAlakA nimitta pAkara hotA hai, isalie kAlake dvArA pudgalakA vibhAvarUpa pariNAma kahA hai // 78 // -pudgala paramANuke do Adi pradeza nahIM hote, isalie use apradezI kahate haiN| kintu vaha eka pradezavAlA hotA hai, isalie use pradezamAtra kahate haiM / usameM sparza, rasa, gandha aura varNa pAye jAte haiM / yadyapi paramANu svabhAvase bandharahita hai, kintu usameM pAye jAnevAle snigdha aura rUkSa guNa bandhake kAraNa haiN| unake kAraNa vaha dUsare paramANuke sAtha baMdha jAtA hai| yaha bandha usakI vibhAva pariNati kahI jAtI hai kyoMki eka dravyakA dUsare dravyake sAtha bandha donoMke svAbhAvika rUpakA ghAtaka hai| pudgala dravya bhI pariNAmI hai, kyoMki pariNamana to vastukA svabhAva hai|atH paramANumeM vartamAna snigdha aura rUkSaguNoMmeM bhI pariNamana hotA rahatA hai aura usake kAraNa una guNoM meM eka guNarUpa jaghanya zaktise lekara do-tIna Adi avibhAga praticchedake kramase ananta avibhAgI praticchedarUpa zakti paryanta vRddhi hotI rahatI hai| ve paramANu yadi do, cAra yA chaha zaktirUpa pariNata hote haiM to unheM sama kahate haiM aura yadi tIna,pAMca yA sAta zaktirUpa 1. poggalA a.ka0 kha0 mu0| "jIvA poggalakAyA saha sakkiriyA havaMti Na ya sesaa| puggala karaNA jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNA du ||98||-pnycaasti| 'pudgalAnAM sakriyatvasya bahiraGgasAdhanaM pariNAmanirvartakaH kAla iti te kaalkrnnaaH|-amRtcndrttiikaa / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -79] nayacakra saMbandhaprakAramAha jaha jIvattamaNAI jIve baMdho taheva kammANaM / taM pi ya davvaM bhAvaM jAva sajogissa carimaMtaM // 79 // pariNata hote haiM to unheM viSama kahate haiN| sabha aura viSamoMmeM do kA antara honese hI bandha hotA hai jaise do guNa vAle paramANukA bandha cAra guNavAle paramANuke hI sAtha hotA hai| isI taraha tIna guNavAle paramANukA bandha pA~ca guNavAle paramANuke hI sAtha hotA hai| isa prakAra, do-do snigdhoM, do-do rUkSoM aura do-do snigdha rUkSoMkA sama hoM yA viSama hoM, do guNa adhika honepara hI bandha hotA hai| kintu jaghanya eka guNavAle paramANu kA bandha nahIM hotA / yaha niyama hai / sArAMza yaha hai ki do guNa yukta snigdha paramANukA cAra guNayukta snigdha paramANuke sAtha athavA cAra guNa yukta rUkSa paramANu ke sAtha bandha hotA hai| isI taraha tIna guNavAle rUkSa paramANukA pA~ca guNavAle snigdha yA rUkSa paramANuke sAtha bandha hotA hai| isa bandhameM antaraMga 'kAraNa to paramANuke snigdha aura rUkSa guNoMkA tadanurUpa pariNamana hai / kintu usa pariNamanameM kAlako bhI nimitta mAnA gayA hai, kintu kAladravya preraka nimitta nahIM hai, udAsIna nimitta hai| jaba paramANameM bandha yogya pariNamana pUrvaka bandha hotA hai to kAla bhI nimitta ho jAtA hai kintu vaha bandha kAlakRta nahIM hai| isa prakAra snigdharUkSa guNake kAraNa pudgala paramANuoMkI jo skandharUpa pariNati hotI hai vaha vibhAva paryAya hai / Age jIvako vibhAva pariNatiko batalAte haiM jaise jIvameM jIvapanA anAdi hai vaise hI usake sAtha karmoMkA bandha bhI anAdi hai| karmake do bheda haiM-dravyakarma aura bhAvakamaM / yaha karmabandha sayogakevalI nAmaka terahaveM guNasthAnake anta taka hotA rahatA hai / / 79 / / vizeSArtha-jaise jIva anAdi hai, vaise hI usake sAtha karmabandha bhI anAdi hai| tattvArthasUtra ke AThaveM adhyAyameM bandhakA lakSaNa isa prakAra kahA hai-'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH / ' kaSAyasahita honese jIva jo karmake yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai use bandha kahate haiN| isa sUtra meM 'karmayogyAn' na kahakara jo 'karmaNo yogyAn' kahA hai usase yaha batalAyA hai ki jIva karmake nimittase sakaSAya hotA hai aura kaSAya sahita honese karmake yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai| ataH jIva aura karmakA sambandha anAdi hai / pahale bA~dhe hue karmakA udaya honepara jIvameM kaSAya utpanna hotI hai aura kaSAyake honepara navIna karmokA bandha hotA hai| isa taraha karmase kaSAya aura kaSAyase karmakI paramparA anAdikAlase calI AtI hai / yadi aisA na mAnakara bandhako sAdi mAnA jAye, arthAt yaha mAnA jAya ki pahale jIva atyanta zuddha avasthA meM thA, pIche usake karmabandha haA to jaise atyanta zuddha muktajIvoM ke karmabandha nahIM hotA, vaise hI usa jIvake bhI karmabandha nahIM ho skegaa| ataH yaha mAnanA hI ucita hai ki jIvakI taraha usake sAtha karmoMkA bandha bhI anAdi hai| jainasiddhAntake anusAra yaha samasta loka pudgaloMse ThasAThasa bharA hai| unameM anantAnanta paramANu karmarUpa honeke yogya hai| isIse unake samudAyako kArmaNavargaNA kahate haiN| ve kArmaNavargaNArUpa skandha jIvake mithyAtva AdirUpa pariNAmoMkA nimitta pAkara svayaM hI AThakarma rUpase,sAtakarma rUpase yA chaha karmarUpa se pariNata hokara jIvake sAtha bandhako prApta hote haiN| jaise khAyA huA bhojana udarameM jAkara sAtadhAtu rUpa pariNata ho jAtA hai / karma ATha haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / ye karma yoga aura kaSAyake nimittase ba~dhate haiN| tathA Ayu karma sadA nahIM ba~dhatA: vizeSa sthitimeM hI vaidhatA hai| kintu zeSa sAtoM karma sadAkAla baMdhate rahate haiN| mohanIyakarmakA bandha nauveM guNasthAna taka hI hotA hai / aura dasake pazcAt gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM sayogakevalI nAmaka guNasthAna meM kevala eka sAtAvedanIya karmakA hI bandha hotA hai| isa taraha karmakA bandha sayogakevalI guNasthAna paryanta ho jAnanA cAhie / caudahaveM guNasthAnameM bandhakA abhAva hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 80prakaraNabalAtprakRtInAM bhedaM bandhahetUMzca sUcayati mUluttara taha iyarA bheyA payaDINa hoti uhyaannN| heu do puNa puTThA heU cattAri NAyavvA // 8 // micchattaM aviramaNaM kasAya jogA ya jIvabhAvAhu / davvaM micchattAI ya poggaladavvANa AvaraNA // 8 // bhAvo davvaNi mittaM davvaM pi ya bhAvakAraNaM bhaNiyaM / aNNoNehedubhUdA kuNaMti puTThI hu kammANaM // 82 // Age prakaraNa vaza karmaprakRtiyoMke bheda aura bandhake kAraNoMko sUcita karate haiM dravyakarma aura bhAvakarmake bheda mUlaprakRti rUpa aura uttaraprakRti rUpa haiN| unake dravyapratyaya rUpa aura bhAvapratyaya rUpa do kAraNa haiM jo cArabheda rUpa jAnane cAhie / / 8 / / vizeSArtha-karmake do bheda Upara kahe haiM-dravyakarma aura bhAvakarma / karmarUpase pariNata pudgalaskandhoMko dravyakarma kahate hai / aura una dravyakarmoke udayakA nimitta pAkara jIvameM jo rAga-dveSa moharUpa bhAva hote haiM unheM bhAvakarma kahate haiM / dravyakarma bhAvakarmameM nimitta hotA hai aura bhAvakarma dravyakarmameM nimitta hotA hai| isa taraha dravyakarma aura bhAvakarmake dravyapratyaya rUpa aura bhAvapratyaya rUpa do kAraNa hai| ina karmoke do bheda haiMmUlaprakRti rUpa aura uttaraprakRti ruup| ina bhedoMko granthakAra Age svayaM btlaayeNge| tathA bandhake cAra kAraNoMko bhI kheNge| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogarUpa jIvake bhAva bhAvapratyaya haiM aura mithyAtva Adi rUpa pudgaladravyakarma dravyapratyaya haiM / / 81 // vizeSArtha-karmake jo do kAraNa batalAye haiM ve mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogake bhedase cAra pratyayarUpa hote haiM / arthAt karmabandhake ye cAra kAraNa haiM aura inameMse pratyekake dravya pratyaya aura bhAvapratyayake bhedase do bheda haiN| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogarUpa jIvakA bhAva bhAvapratyaya hai aura mithyAtva Adi 'nAmaka karmarUpa pariNata pudgaladravya dravyapratyaya hai / samayasAra gAthA 164 kI TIkAmeM jayasenAcAryane aisA hI likhA hai| yathA-'mithyAtvaviratipramAdakaSAyayogAH kathaMbhUtAH, bhAvapratyayadravyapratyayarUpeNa sNjnyaasNjnyaashcetnaacetnaaH| Age bhAva aura dravyameM kAryakAraNa bhAva batalAte haiM bhAva dravya meM nimitta hai aura dravyako bhAvakA kAraNa kahA hai| donoM parasparameM eka dUsareke hetu hokara karmoMkI puSTi karate haiM / / 82 // vizeSArtha-karmabandhake kAraNa mithyAtva Adi jIvarUpa bhI haiM aura ajIvarUpa bhI haiN| karmakA nimitta pAkara jIva jo vibhAva rUpa pariNamana karatA hai vaha cetanakA vikAra honese jIva hI hai| aura jo jIvake bhAvoMkA nimitta pAkara pudgala mithyAtva Adi karmarUpa pariNamana karate haiM ve mithyAtva Adi ajIva haiN| inhIMko krama bhAvase aura dravya nAmase kahate haiN| svarUpa pariNamana pratyeka vastukA svAbhAvika dharma hai / ataH AtmAkA bhI vaha svAbhAvika dharma hai, kintu AtmA anAdikAlase vastvantarabhUta mohase saMyukta hai| ataH usake mithyAdarzana Adi rUpa vaikArika pariNAma hote haiN| una pariNAmoMkA nimitta milanepara pudgala 1. AsavaNA a0 k0| 'micchattaM aviramaNaM kasAya jogAya saNNasaNNA du| bahavihabheyA jIve tasseva aNaNNapariNAmA // 164 // NANAvaraNAdIyassa te du kammassa kAraNaM hoti / tesi pi hodi jIvo ya rAgadosAdibhAvakaro ||165||'-smysaar / 2. paNaM bajhaMtA a. ka. kha0 mu0| 3. kuNaMtu puTThI su kammANaM a0| . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra dasaNaNANAvaraNaM vedo mohaM tu Au NAmaM ca / godaMtarAya mUlA payaMDI jIvANa NAyavvA // 83 // dravya svayaM hI karmarUpa pariNamana karatA hai| isa taraha donoMmeM nimitta-naimittika bhAva hai| vAstavameM AtmA to apane bhAvoMko karatA hai aura pudgala apane bhAvoMko karatA hai| kintu yaha AtmA ajJAnavaza sva aura para kA bhedajJAna na honese parako apanA karatA hai aura apaneko parAyA karatA hai aura isa tarahase vaha karmokA kartA kahA jAtA hai| dravyakarmoMke udayavaza AtmAmeM jo bhAva krodha hotA hai usameM aura AtmAmeM bhAvyabhAvaka bhAva pAyA jAtA hai| krodhAdirUpa pariNata AtmA bhAvya hai aura bhAvakrodha bhAvaka hai| ina donoMmeM jo bheda hai usakA jJAna na honese apaneko krodha rUpa mAnakara tadanurUpa AtmA pariNamana karatA hai| yaha to eka udAharaNa hai / krodhakI hI taraha anya kaSAyoM aura indriyoM Adiko liyA jA sakatA hai| isI taraha yaha AtmA jJAtA hai.para vastu jJeya hai| donoMmeM mAtra jJeya-jJAyaka sambandha hai| kintu ajJAnavaza yaha AtmA donoMko eka mAnakara harSa-viSAdAdi karatA hai| isa taraha dravyakarma aura bhAvakamameM paraspara nimitta-naimittika sambandha honese anAdikAlase yaha jIva karmoke bandhanameM par3A huA usa bandhanako puSTa hI karatA rahatA hai| mUla prakRtiyoMke nAma kahate haiM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye jIvoMke mUlakarma jAnane cAhie // 83 // vizeSArtha-bAhya padArthako jAnanevAlI jIvakI zakti jJAna hai / vaha jIvakA guNa hai / usake binA jIvake abhAvakA prasaMga AtA hai / usa jJAnako jo AvRta karatA hai vaha jJAnAvaraNIya karma hai| jIvakA lakSaNa upayoga hai / vaha upayoga do prakArakA hai-sAkAropayoga aura anaakaaropyog| sAkAra upayogakA nAma jJAna hai aura usako AvaraNa karanevAlA karma jJAnAvaraNIya hai| tathA anAkAra upayogakA nAma darzana hai / usako AvaraNa karanevAlA karma darzanAvaraNIya hai| jIvake sukha aura duHkhakA utpAdaka karma vedanIya hai| yahA~ sukhase duHkhakA kSaya nahIM lenA cAhie,kintu duHkhakA upazama lenA caahie| kyoMki sukha svabhAva hai ataH use karmajanya mAnane meM virodha AtA hai| jo moharahita svabhAvavAle jIvako mohita karatA hai vaha mohanIya karma hai / jo bhavadhAraNameM kAraNa hai vaha Ayukarma hai| jo jIvako nAnArUpa banAtA hai vaha nAmakarma hai / jo ucca-nIcakA jJAna karatA hai vaha gotrakarma hai / jo dAtA aura gRhItAke bIca meM AtA hai vaha antarAya karma hai| isa prakAra karmakI ye ATha mUla prakRtiyA~ haiN| inameM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra karma ghAtI kahe jAte haiM kyoMki ye jIvake guNoMke ghAtaka haiN| zeSa cAra aghAtI haiM / yadyapi chadmasthoMko darzana pahale hotA hai, pazcAt jJAna hotA hai; kintu darzanase jJAna pUjya hai| isa taraha jJAnake bAda darzanako sthAna diyA gayA hai| inake pazcAt samyaktvakA nambara AtA hai aura phira vIryakA / ina cAroM guNoMko ghAtane vAle haiM-kramase jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antraay| vedanIya karma yadyapi aghAtI hai, kintu mohakA bala pAkara ghAtIkI taraha jIvakA ghAta karatA hai, isalie use ghAtikarmoM ke madhya meM aura mohanIyake pahale sthAna diyA hai| Ayuke balase jIva kisI bhavameM ThaharatA hai, usake pazcAt usake zarIra AdikA nirmANa hotA hai aura zarIra nirmANake sAdhanoMko lekara U~ca-nIcakA vyavahAra calatA hai, ataH Aya nAma aura gotrakA krama rakhA gayA hai / antarAya karma ghAti hote hue bhI aghAtiko taraha samasta vIrya guNako ghAtane meM asamartha hai tathA nAmAdikA nimitta pAkara apanA kArya karatA hai, isalie use saba karmoke anta meM rakhA hai / isa prakAra AThoM karmoke kramako samajhanA cAhie / 1. payaDiya A0 k0| 'NANassa dasaMNassa ya AvaraNaM veyaNIya mohaNiyaM / Auga NAmaM godaMtarAyamidi aTra payaDIo ||8||'-go0 km0| prA. paJcasaM0, 2 / 2 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 84uttaraprakRtInAM yathAkrama saMkhyAmAha Nava paNa do aDavIsA cau teNaudI taheva do pNc| ede uttarabheyA eyANaM uttarottarA huMti // 84 // uttara prakRtiyoMkI kramase saMkhyA kahate haiM pA~ca, no, do, aTThAIsa, cAra, tirAnave, do aura pAMca ye uttara prakRtiyA~ haiN| inakI bhI uttarottara prakRtiyAM hotI haiM / / 84 // vizeSArtha-jJAnAvaraNIya karmakI pA~ca prakRtiyAM haiM-matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, manaHparyayajJAnAvaraNIya aura kevalajJAnAvaraNIya / indriya aura manake dvArA hone vAle jJAnako matijJAna kahate hai / usakA AvAraka karma matijJAnAvaraNIya hai| matijJAnake dvArA grahaNa kiye gaye arthake nimittase jo anya arthoM kA jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai| dhUmake nimittase utpanna huA agnikA jJAna, nadIpUrake nimittase utpanna huA UparI bhAgameM vRSTikA jJAna, dezAntarako prAptike nimittase utpanna huA sUryakI gatikA jJAna aura zabdake nimittase utpanna huA zabdArthakA jJAna zrutajJAna hai| isI taraha zrutajJAnake nimitta se jo jJAna utpanna hotA hai vaha bhI zrutajJAna hI hai, phira bhI matijJAna pUrvaka zrutajJAna hotA hai-isa "tattvArtha sUtrake kathanake sAtha usakA virodha nahIM AtA, kyoMki yaha kathana tattvArthasutrameM zrutajJAnako prArambhika pravRttikI apekSA kiyA gayA hai| isa zrutajJAnakA AvAraka karma zrutajJAnAvaraNIya hai| indriya AdikI sahAyatAke binA mUrtika padArthakA maryAdA sahita jo spaSTa jJAna hotA hai vaha avadhijJAna hai| isa avadhijJAnako jo AvaraNa karatA hai vaha avadhijJAnAvaraNIya karma hai| parAye manako prApta hue arthakA nAma mana hai aura manakI paryAyoM arthAt vizeSoMkA nAma manaHparyAya hai| unheM jo jAnatA hai vaha manaH paryAyajJAna hai| isa jJAnakA AvaraNakarma manaHparyayajJAnAvaraNIya karma hai| jo kevala AtmAse utpanna hotA hai, trikAlavartI samasta dravya aura paryAyoMko viSaya karatA hai, karaNa, krama aura vyavadhAnase rahita hai vaha avinAzI pratyakSajJAna kevalajJAna hai| isakA AvAraka karma kevalajJAnAvaraNIya karma hai| matijJAna aura zrutajJAnake aneka bheda haiN| ataH unake AvAraka matijJAnAvaraNIya karmoke bhI uttarottara aneka bheda jAnane caahie| jaise matijJAnake mUla bheda cAra haiM-avagraha IhA avAya aura dhaarnnaa| ataH matijJAnAvaraNIya karmake bhI cAra bheda haiM-avagrahAvaraNIya, IhAvaraNIya, apAyAvaraNIya, dhAraNAvaraNIya / avagrahake do bheda hai-vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha / ataH avagrahAvaraNIya karmake bhI do bheda hai-vyaJjanAvagrahAvaraNIya aura arthAvagrahAvaraNIya 1 isa taraha jisa jJAnake jitane bheda-prabheda haiM, usake AvAraka karmakI bhI utanI hI uttarottara prakRtiyA~ haiM / darzanAvaraNa karmakI no uttara prakRtiyA~ haiM-nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, nidrA, pracalA, cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNIya / jisa prakRtike udayase khUba sotA hai, uThAye jAnepara bhI nahIM uThatA, vaha nidrAnidrA prakRti hai| jisake udayase baiThA huA bhI so jAtA hai,sira dhunatA hai, hAtha-paira paTakatA hai vaha pravalApracalA prakRti hai / jisake udayase sotA huA bhI mArgame calatA hai, mAratA kATatA bar3abar3AtA hai,vaha styAnAddha hai| jisake udayase AdhA jAgatA huA sotA hai vaha nidrA prakRti hai| jisake udayase AdhA sote hue bhI sira Adi thor3A thor3A hilate raheM vaha pracalA hai| ye pAMcoM hI prakRtiyA~ darzanAvaraNIya haiM kyoMki ve svasaMvedanakA vinAza karatI haiM / cAkSuSa vijJAnako utpanna karanevAlA svasaMvedana cakSudarzana hai aura usakA AvAraka karma cakSudarzanAvaraNIya hai / zrotra, ghrANa, jihvA, sparza aura manake nimittase honevAle jJAna ke kAraNabhUta svasaMvedanakA nAma acakSudarzana hai aura isake AvAraka karma kA nAma acakSudarzanAvaraNIya hai / paramANuse lekara mahAska 1. 'paMca Nava doNNi aTThAvosaM cauro kameNa tennudii| teuttaraM sayaM vA dugapaNNaM uttarA hoti ||22||'go0 kama0 / prA0 paJcasaMgra0, 2 / 4 / 2. duga ja0 / . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -84 ] nayacakra paryanta pudgala dravyako viSaya karanevAle avadhijJAnake kAraNabhUta svasaMvedanakA nAma avadhidarzana hai aura usake AvAraka karmakA nAma avadhidarzanAvaraNIya hai / kevalajJAnakI utpattike kAraNabhUta svasaMvedanakA nAma kevaladarzana hai aura usake AvAraka karmakA nAma kevaladarzanAvaraNIya hai / itanI vizeSatA hai ki chadmasthoMkA jJAna darzanapUrvaka hotA hai, parantu kevalajJAna kevaladarzana ke samAna kAlameM hotA hai, kyoMki jJAna aura darzana donoM nirAvaraNa haiM / vedanIyakarmakI do prakRtiyA~ haiM- sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / duHkhakA pratIkAra karanemeM kAraNabhUta sAmagrIko milAnevAlA aura duHkhakI utpAdaka karmadravyakI zaktikA vinAza karanevAlA karma sAtAvedanIya kahalAtA hai| sukha svabhAvavAle jIvako duHkha utpanna karanevAlA aura duHkhake prazamanameM kAraNabhUta dravyoMkA apasAraka karma asAtAvedanIya kahA jAtA hai| isa prakAra vedanIyakI do hI prakRtiyA~ haiM / mohanIya karmakI aTThAIsa prakRtiyA~ haiM / jo mohita karatA hai vaha mohanIya karma hai / Apta, Agama aura padArthoM meM jo pratyaya, ruci aura zraddhA hotI hai usakA nAma darzana hai / usako mohita karanevAlA arthAt usase viparIta bhAvako utpanna karanevAlA karma darzanamohanIya kahalAtA hai| rAgakA na honA cAritra hai / use mohita karanevAlA arthAt usase viparIta bhAvako utpanna karanevAlA karma cAritramohanIya kahalAtA hai| isa prakAra mohanIya karmakI do prakRtiyA~ haiM / 49 darzanamohanIya karma bandhakI apekSA eka hI prakArakA hai| sattva avasthA meM vaha tIna prakArakA ho jAtA hai-- samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva / jaise eka hI prakArakA kodoM cAkI meM dalA jAnepara ekakAlameM eka vizeSa kriyAke dvArA cAvala, Adhe cAvala aura kodoM ina tIna avasthAoM ko prApta hotA hai / usI prakAra samyaktvAbhimukha jIvake anivRttirUpa pariNAmoM ke sambandhase eka prakAra ke mohanIyakA tIna prakArase pariNamana ho jAtA hai / utpanna hue samyaktvameM zithilatAkA utpAdaka aura usakI asthiratAkA kAraNabhUta karma samyaktva prakRti kahalAtA hai / samyaktvakA sahacArI honese use samyaktva kahA jAtA hai / samyaktva aura mithyAtvarUpa donoM bhAvoMke saMyogase utpanna hue bhAvakA utpAdaka karma samyagmithyAtva kahalAtA hai / Apta, Agama aura padArthoM meM azraddhAko utpanna karanevAlA karma mithyAtva kahalAtA hai / isa prakAra darzanamohanIya . karma tIna prakArakA hai / cAritramohanIya karma do prakArakA hai-- kaSAya vedanIya aura nokaSAyavedanIya / jisa karmake udayase jIva kaSAyakA vedana karatA hai vaha kaSAyavedanIya hai / jisa karmake udayase jIva nokaSAyakA vedana karatA hai vaha nokaSAyavedanIya hai / sukha aura duHkharUpI dhAnyako utpanna karanevAle karmarUpI kSetrako jo jItatI hai vaha kaSAya hai| ISat kaSAyako nokaSAya kahate haiM, kyoMki sthitibandha aura anubhAgabandhakI apekSA kaSAyoMse nokaSAyoM meM alpapanA hai tathA kSapaka zreNImeM nokaSAyoMke udayakA abhAva ho jAneke pazcAt kaSAyoMke udayakA vinAza hotA hai / kaSAya vedanIya karma solaha prakArakA hai - anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA lobha, apratyAkhyAnAvaraNIya krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNIya krodha, mAna, mAyA, lobha, saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / jo krodha, mAna, mAyA, lobha samyagdarzana va samyakcAritrakA vinAza karate haiN| tathA jo ananta bhavake anubandhanarUpa haiM ve anantAnubandhI kahalAte haiM / athavA ananta bhavoMmeM jinakA anubandha calA jAtA hai ve anantAnubandhI haiM / ISat arthAt eka deza pratyAkhyAnako apratyAkhyAna kahate haiM / apratyAkhyAna arthAt dezasaMyamakA AvaraNa karanevAlA karma apratyAkhyAnAvaraNIya hai / pratyAkhyAna mahAvratako kahate haiM / unakA AvaraNa karanevAlA karma pratyAkhyAnAvaraNIya hai / jo samyak rUpase prakAzita ho vaha saMjvalanakaSAya hai| ratnatrayakA virodhI na honese ise samyak kahA hai / nokaSAya vedanIyakarma nau prakArakA hai - strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA / jisa karmake udayase puruSa viSayaka abhilASA hotI hai, vaha strIveda karma hai / jisa karmake udayase manuSyakI striyoM meM abhilASA hotI hai, vaha puruSaveda karma hai| jisa karmake udayase strI aura puruSa ubhayaviSayaka abhilASA utpanna hotI hai, vaha napuMsakavedanIya karma hai / jisa karmake udayase aneka prakArakA parihAsa utpanna hotA hai, vaha hAsya karma hai| jisa karmake udayase jIvoMkI dravya, kSetra, kAla, bhAvameM rati utpanna 7 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 dravyasvabhAvaprakAzaka hotI hai, vaha rati karma hai / jisa karmake udayase jIvoMkI dravya, kSetra, kAla aura bhAvameM arati utpanna hotI hai, vaha arati karma hai / jisa karmake udayase jIvoMko zoka utpanna hotA hai, vaha zoka karma hai / jisa karmake udayase jIvake sAta prakArakA bhaya utpanna hotA hai, vaha bhaya karma hai / jisa karmake udayase dravya, kSetra, kAla, bhAva meM glAni utpanna hotI hai, vaha jugupsA karma hai| isa taraha nokaSAya vedanIyakI no prakRtiyA~ haiM / AyukarmakI cAra prakRtiyA~ haiM--- narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devAyu / jo karma naraka bhavako dhAraNa karAtA hai, vaha narakAkarma hai| jo karma tiryaJca bhavako dhAraNa karAtA hai, vaha tiryaJcAyu karma hai / jo karma manuSya bhavako dhAraNa karAtA hai, vaha manuSyAyukarma hai / jo karma deva bhava ko dhAraNa karAtA hai, vaha devAyu karma hai / isa prakAra Ayu karmakI cAra hI uttara prakRtiyA~ haiM / nAma karmako 93 prakRtiyA~ haiM / jo naraka, tiryaJca, manuSya aura devaparyAyakA banAnevAlA karma hai, vaha gatinAma karma hai / vaha gatinAma karma cAra prakArakA hainarakagati nAma karma, tiryaJcagati nAma karma, manuSyagatinAmakarma, devagatinAmakarma / jo karma ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriyabhAvakA banAnevAlA hai, vaha jAdinAmakarma hai / vaha pA~ca prakArakA haiekendriyajAti, dvIndriya jAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti aura paJcendriyajAti nAmakarma / jisa karmake udayase audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIrake paramANu jIvake sAtha bandhako prApta hote haiM, vaha zarIramA karma hai / vaha pA~ca prakArakA hai - audArika zarIra, vaikriyika zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra aura kArmaNa zarIra nAmakarma / jisa karmake udayase paraspara sambandhako prApta huI vargaNAoMkA paraspara sambandha hotA hai, vaha zarIrabandhana nAmakarma hai / vaha bhI pA~ca prakArakA hai - audArikazarIra bandhana, vaikrayika zarIra bandhana, AhAraka zarIra bandhana, taijasa zarIrabandhana aura kArmaNa zarIra bandhana | jisa karmake udayase paraspara sambandhako prApta huI vargaNAoMmeM cikkaNatA utpanna ho vaha zarIra saMghAta nAma karma hai / usake bhI pAMca bheda haiM- audArika zarIra saMghAta, vaikriyika zarIra saMghAta, AhArakazarIra saMdhAta, taijasazarIra saMghAta aura kArmaNazarIra saMghAtanAmakarma / jisa karmake udayase zarIroMkI AkAra racanA hotI hai use saMsthAna nAmakarma kahate haiM / vaha chaha prakArakA hai - samacaturasra zarIra saMsthAna, nyagrodhaparimaNDala zarIra saMsthAna, svAti zarIrasaMsthAna, kubjazarIra saMsthAna, vAmana zarIrasaMsthAna aura huNDa zarIrasaMsthAna nAma karma / samacaturasra arthAt samAna mAna aura unmAnavAlA zarIrasaMsthAna jisa karmake udayase banatA hai, vaha samacaturasra zarIrasaMsthAna nAma karma hai / jisa zarIrakA parimaNDala nyagrodha arthAt vaTavRkSake parimaNDala ke samAna hotA hai, vaha nyagrodhaparimaNDala saMsthAna hai| usakA nivartaka nAmakarma usI saMjJAvAlA hai / arthAt isa saMsthAna vAlA zarIra nIce sUkSma, Upara vizAla hotA hai / svAti vAmIko kahate haiM / svAtike samAna AkAravAlA zarIra jisa karmake udayase banatA hai, vaha svAti zarIra saMsthAna nAma karma hai / jisa karmake udayase zarIrakA AkAra bar3A hotA hai, vaha kubja zarIra saMsthAna nAmakarma hai / vAmana arthAt baunA zarIra jisa karmake udayase banatA hai vaha vAmana zarIra nAmakarma hai / huNDa arthAt saba ora se viSama AkAra vAlA zarIra jisa nAma karmake udayase banatA hai, vaha huNDakA zarIra saMsthAnanAmakarma / jisa karmake udayase AThoM aMgoM aura upAMgoMkI racanA hotI hai, vaha aMgopAMga nAmakarma hai / vaha tIna prakArakA hai - audArika aMgopAMga, vaikriyika zarIra aMgopAMga aura AhAraka zarIra aMgopAMga nAmakarma / jisa karmake udayaMse zarIra meM haDDiyoMkI niSpatti hotI hai, vaha zarIra saMhanana nAmakarma hai / vaha chaH prakArakA hai| vajrarUpase sthita haDDI aura RSabha arthAt veSTana ina donoM ke sAtha jisameM vajramaya kIleM hoM, vaha vajra RSabha nArAca zarIra saMhanana hai / jisameM haDDI aura kIleM to vajrarUpa hoM, parantu RSabha vajramaya na ho vaha vajranArAca zarIra saMhanana hai / jisameM hAr3a ko leM sahita hoM kintu vajrarUpa na hoM, vaha nArAca saMhanana hai / kIlase AdhA bhidA huA saMhanana ardhanArAca zarIra saMhanana hai / paraspara meM kIlita saMhanana kIlita zarIra saMhanana hai / jisameM haDDiyAM snAyuoMse ba~dhI hotI haiM, vaha asaMprApta sarIsRpAdi zarIra saMhanana hai / inake kAraNa jo karma haiM unake bhI ye hI nAma haiM / jisa karmake udayase zarIrameM varNakI utpatti hotI hai, vaha varNanAma karma hai / vaha pA~ca prakArakA hai-- kRSNavarNa, nIlavarNa, rudhira [ gA0 84 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra varNa, zuklavarNa aura harita varNa nAmakarma / jisa karmake udayase zarIrameM gandhakI utpatti hotI hai vaha gandha nAmakarma hai / vaha do prakArakA hai-sugandha aura durgandha nAmakarma / jisa karmake udayase zarIrameM rasakI niSpatti hotI hai vaha rasa nAmakarma hai| vaha pAMca prakArakA hai-tikta, kaTaka, kaSAya, Amla aura madhura nAmakarma / jisa karmake udayase zarIrameM sparzakI utpatti hotI hai, vaha sparza nAmakarma hai| vaha ATha prakArakA hai-karkaza, mRdu, guru, laghu, snigdha, rUkSa, zIta aura uSNa naamkrm| jisa jIvane pUrva zarIrako to chor3a diyA hai, kintu uttara zarIrako abhI grahaNa nahIM kiyA hai,usake Atma pradezoMkI racanAparipATI jisa karmake udayase hotI hai, vaha AnupUrvI nAmakarma hai / vaha cAra prakArakA hai-naraka gati prAyogyAnupUrvI, tiryaJcagati prAyogyAnupUrvI, manuSyagati prAyogyAnupUrvI aura devagati prAyogyAnupUrvI nAmakarma / jisa karmake udayase jIvakA zarIra na ati guru aura na ati laghu hotA hai vaha agurulaghu nAmakarma hai / jisa karmake udayase zarIra apaneko hI pIr3AkArI hotA vaha upaghAta nAmakarma hai| jaise lambe sIMga AdikA honaa| jisa karmake udayase zarIra dUsaroMko pIr3A karanevAlA hotA hai, vaha paraghAta nAmakarma hai| jisa karmake udayase ucchvAsa aura niHzvAsakI utpatti hotI hai,vaha ucchvAsa nAmakarma hai| jisa karmake udayase zarIrameM AtApa hotA hai,vaha AtApa nAmakarma hai| uSNatA sahita prabhAkA nAma AtApa hai| jisa karmake udayase zarIrameM udyota hotA hai, vaha udyota nAmakarma hai| jisa karmake udayase bhUmikA Azraya lekara yA binA usakA Azraya liye bhI jIvoMkA AkAzameM gamana hotA hai,vaha vihAyogati nAmakarma hai| jisa karmake udayase jIvoMke sthAvarapanA hotA hai, vaha sthAvara nAmakarma hai| jala, agni aura vAyukAyika jIvoMmeM jo saMcaraNa dekhA jAtA hai, usase unheM trasa nahIM samajha lenA cAhie kyoMki unakA gamanarUpa pariNAma pAriNAmika hai| jisa karmake udayase jIva bAdara hote haiM, vaha bAdara nAmakarma hai| jisa karmake udayase jIva sakSma ekendriya hote haiM vaha sUkSma nAmakarma hai| jisa karmake udayase jIva paryApta hote hai, vaha paryAptinAma karma hai| jisa karmake udayase jIva aparyApta hote haiM,vaha aparyApti nAmakarma hai| jisa karmake udayase eka zarIrameM eka hI jIva rahatA hai, vaha pratyeka zarIra nAmakarma hai| jisa kamake udayase anantajIva eka hI zarIravAle hokara rahate haiM,vaha sAdhAraNa zarIra nAmakarma hai| jisa karmake udayase zarIra meM rasAdika dhAtuoMkA apane rUpameM kitane hI kAla taka avasthAna hotA hai, vaha sthira nAmakarma hai| jisa karmake udayase rasAdikakA AgekI dhAturUpase pariNAma hotA hai, vaha asthira nAmakarma hai| jisa karmake udayase cakravartitva, baladevatva aura vAsudevatva Adi RddhiyoM ke sUcaka zaMkha, kamala Adi cihna aMga-pratyaMgoMmeM hoM, vaha zubha nAmakarma hai / jisa karmake udayase azubha / , vaha azubha nAmakarma hai| jisa karmake udayase jIvake saubhAgya hotA hai, vaha subhaga nAmakarma hai| jisa karmake udayase jIvake daurbhAgya hotA hai,vaha durbhaganAmakarma hai| jisa karmake udayase kAnoMko priya laganevAlA svara ho, vaha susvara nAmakarma hai| jisa karmake udayase karNakaTa svara ho,vaha duHsvara nAmakarma hai / jisa karmake udaya se zarIra prabhAyukta ho,baha Adeya nAmakarma hai| jisa karmake udayase zarIra prabhAhIna ho yA acchA kArya karanepara bhI jIvako gaurava prApta na ho, vaha anAdeya nAmakarma hai| jisa karmake udayase lokameM yaza ho,vaha yazaHkIrti nAmakarma hai| jisa karmake udayase ayaza ho,vaha ayazaHkoti nAmakarma hai| jisa karmake udayase aMga aura upAMgakA sthAna aura pramANa apanI-apanI jAtike anusAra niyamita ho, vaha nirmANa nAmakarma hai| jisa karmake udayase jIva pAMca mahAkalyANakoM ko prApta karake tIrthakA pravartana karatA hai,vaha tIrthaGkara nAmakarma hai| gotra karmakI do prakRtiyAM haiM-uccagotra aura nIcagotra / jinakA dIkSAyogya sAdhu AcAra hai, sAdhu AcAravAloMke sAtha jinhoMne sambandha sthApita kiyA hai tathA jo Arya kahalAte haiM una puruSoMko santAnako uccagotra kahA jAtA hai| unameM utpattikA kAraNabhUta karma bhI ucca gotra hai| usase viparIta karma nIcagotra hai| antarAyakarmako pA~ca prakRtiyA~ haiM-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura lAbhAntarAya / ratnatrayase yukta jIvoM ke lie apane vittakA tyAga karaneko dAna kahate haiN| icchita arthakI prApti honA lAbha hai| jo eka bAra bhogA jAye vaha bhoga hai, jo punaH punaH bhogA jAye vaha upabhoga hai| vIryakA artha zakti hai| inakI prAptimeM vighna karanevAlA antarAya karma hai| isa prakAra AThoM karmokI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA085 etAH sAmAnyena zubhAzumabhedamijhA jIvAnAM sukhaduHkhaphaladA bhavantItyAha asuhasuhANaM bheyA savvA vi ya tAu hoMti pyddiio| kAUNa pajjayaThiviM suhadukhaM phalati jIvANaM // 85 // uttara prakRtiyAM jAnanI caahie| inake bhI uttarottara aneka bheda hote haiN| isIse AgamameM karma prakRtiyoM ke asaMkhyAtaloka bheda batalAye haiN| Age kahate haiM ki ye karma prakRtiyA~ zubha aura azubha ke bhedase bhinna hokara jIvoMko sukha aura duHkharUpa phala detI haiM___ ve sabhI karma prakRtiyA~ azubha aura zubhake bhedase do prakArakI hotI haiM tathA eka paryAyameM sthiti karake jIvoMko sukha aura duHkharUpa phala detI haiM / / 85 / / vizeSArtha-ATha karmomeMse cAra karma to ghAtI kahe jAte haiM aura cAra aghAtI / jo karma AtmAke guNako ghAtate haiM ve ghAtIkarma kahe jAte haiN| aise karma 4 haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antraay| jJAnAvaraNa karma AtmAke jJAnagaNako ghAtatA hai.isIke kAraNa saMsArI jIvoMmeM jJAnaguNakI mandatA pAyI jAtI hai / darzanAvaraNa karma jIvake darzana gaNako ghAtatA hai| mohanIya karma jIvake samyaktva aura cAritra guNako ghAtatA hai tathA antarAyakarma vIrya guNako ghAtatA hai| isa taraha ye cAra karma ghAtI haiN| isIse inheM to azubha hI mAnA jAtA hai, kyoMki jo karma AtmaguNakA ghAtI hotA hai use zubha kaise mAnA jA sakatA hai) zeSa cAra aghAtI karmoMkI uttara prakRtiyA~ zubha aura azabha mAnI gayI haiN| jina prakRtiyoMkA phala sAMsArika sukha hotA hai ve zubha mAnI gayI hai aura jina prakRtiyoMkA phala duHkha hotA hai ve azubha mAnI gayI haiM / AyukarmakI cAra uttara prakRtiyoMmeM kevala narakAyuko azabha mAnA hai aura zeSa tIna AyuoMko zubha mAnA hai| kyoMki bhogabhUmike tiryaJca bhI sukhI hI hote hai, isalie tiryaJcAyuko bhI zubha mAnA hai / nAmakarmake bhedoMmeM narakagati naraka gatyAnupUrvI aura tiryaJcagati tiryaJcagatyAnupUrvI azubha haiM, manuSyagati manuSyagatyAnupUrvI tathA devagati devagatyAnupUrvI zabha haiN| pAMca jAtiyoMmeMse paJcendriya jAtinAmakarma zabha haiM zeSa cAra azubha haiN| pAMcoM zarIranAmakarma, pA~coM bandhana nAmakarma, pA~coM saMghAta nAmakarma aura tInoM aMgopAMga nAmakarma zubha haiN| varNa, gandha, rasa aura sparza nAmakarmakI gaNanA zabhameM bhI kI jAtI hai aura azabhameM bhI kI jAtI hai, kyoMki vibhinna jIvoMko vibhinna rUpAdi priya aura apriya hote haiN| 6 saMsthAnoM aura 6 saMhananameM se kevala eka samacaturasra saMsthAna aura vajrarSabha nArAca saMhanana zubha mAnA gayA hai, zeSa saba azubha mAne gaye haiN| upaghAta azubha mAnA gayA hai| agurulaghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa aura udyota nAmakarmoko zubha mAnA gayA hai| prazasta vihAyogati zubha hai,aprazasta vihAyogati azubha hai| trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIrti nAmakarma zubha hai| inake viparIta sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayazaHkIrti nAmakarma azubha haiM / nirmANa aura tIrthaGkara nAmakarma zubha hai / uccagotra zubha hai, nIca gotra azubha hai / sAtAvedanIya zubha hai, asAtAvedanIya azubha hai / isa taraha karmomeM zubha aura azubha bheda sAMsArika sukha-duHkha rUpa phalakI apekSAse kiyA gayA hai| kintu karma zabha ho yA azubha, hai to bandhana rUpa hii| zRMkhalA sonekI ho yA lohe kI, zRMkhalA to zrRMkhalA hI hai| jaise lohekI sA~kala bAMdhatI hai, vaise hI sone kI sAMkala bhI bAMdhatI hai| paratantratAko kAraNa donoM hI haiN| sAMsArika dRSTimeM lohese sonA bahumUlya mAnA jAtA hai, camakadAra raMgavAlA bhI hotA hai| kintu bandhanakI dRSTise donoM samAna haiM / isIse AcArya kundakundane kahA hai ki jo saMsArameM rokatA hai, vaha karma zubha kase kahA jA sakatA hai| ataH karmoM meM zubha-azabha bheda sAMsArika sukha-daHkhakI daSTise hI kiyA gayA hai| karma ta usake rahate hue saMsArase chuTakArA nahIM ho sktaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -88 ] nayacakra paryAyasthitikAraNamAha suraNaraNArayatiriA payaDIo nnaamkmmnnivttaa| jahaNNokkassAmajjhimaAuvaseNaM tihA hu ThidI // 86 // caturgatijIvAnAM jaghanyamadhyamotkRSTAyuHpramANaM kathayati / tatra tAvanmanuSyANAm aMtamuhattaM avarA varA hu maNuvANa hoi pallatiyaM / majjhima avarA vaDDhI jAva varaM samayaparihINaM // 8 // tirazcAm jaha maNue taha tirie gabbhajapaMcidie vi taNNeyaM / iyarANaM bahubheyA ArisamaggeNa NAyavvA // 8 // Age paryAyasthitikA kAraNa kahate haiM devagati, manuSyagati, narakagati aura tiryaJcagati ye nAmakarmakI prakRtiyA~ haiM / jaghanya, utkRSTa, aura madhyamake bhedase AyukI tIna sthitiyA~ haiM / / 86 / / vizepArtha-eka to gati nAmakarma hai aura dUsarA Ayukarma / gatinAmakarma to jIvake sadA ba~dhatA hai, kintu AyukarmakA bandha tribhAgameM hI hotA hai / Ayukarmake anusAra hI jIvako usa gatimeM marakara jAnA hotA hai| utkRSTa, jaghanya yA madhyama jaisI AyukarmakI sthiti baMdhatI hai,jIva usIke anusAra usa gatimeM jAkara apanI sthiti paryanta usa paryAyameM rahatA hai| Ayu samApta honepara bA~dhI gayI dUsarI Ayuke anusAra punarjanma letA hai| isa taraha amuka paryAyameM sthitikA kAraNa Ayukarma hai| Ayukarmake anusAra apanI paryAyameM sthita rahakara jIva pUrva saMcita zubha-azubha karmoM kA phala bhogatA hai aura navIna bandha karatA hai / karmake karane aura bhoganekI yaha paramparA usakI taba taka cAlU rahatI hai, jaba taka vaha zubha aura azubha donoM prakArake karmabandhanako nahIM kATa detaa| Age cAroM gatike jIvoMkI jaghanya, madhyama aura utkRSTa AyukA pramANa batalAte hue sarvaprathama manuSyoMko AyukA pramANa kahate haiM __ manuSyoMkI jaghanya AyukA pramANa eka antarmuhUrta hai aura utkRSTa AyakA pramANa tIna palya hai| madhyama AyukA pramANa eka samaya adhika antarmuhUrtase lekara utkRSTa Ayu tIna palyameM eka samaya kama taka jAnanA // 87 / / vizeSArtha-manuSya karmabhUmija aura bhogabhUmijake bhedase do prakArake hote haiM / karmabhUmija manuSyoMkI jaghanya Ayu antarmuhUrta mAtra hotI hai aura bhogabhUmija manuSyoMkI utkRSTa Ayu tIna palya hotI hai| isIse manuSya sAmAnyakI jaghanya Ayu antarmuhUrta aura utkRSTa Ayu tIna palya batalAyI hai| jaghanya AyumeM eka samayako vRddhise lekara utkRSTa AyumeM eka samayakI hInatA paryanta saba Ayu madhyama Ayu jAnanA cAhie / Age tiryaJcoMkI AyukA pramANa kahate hai jaise manuSyoMmeM jaghanya utkRSTa aura madhyama AyukA pramANa batalAyA hai vaise hI garbhaja paJcendriya tiryaJcoMmeM bhI jAnanA / zeSa tiryaJcoMke bahuta bheda Agamake dvArA jAnanA cAhie / / 88 // 1. NaMti Au Thido a0 k.| 2. caraM a0 / 'nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // tattvArthasU0 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 89devAnAM nArakANAM ca 'sahasa dasa suraNiraye vAsA avarA varA hu tetIsaM / sAyaraThidoNa saMkhA sesaM maNuANamiva muNaha // 89 // vizeSArtha-tithaMca tIna prakArake hote haiM-ekendriya, vikalendriya aura paMcendriya / ekendriya bhI pA~ca prakArake haiM--pRthvIkAyika, jalakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika / pRthvIkAyika bhI do prakArake hai--zuddha pRthivIkAyika aura khara pRthivIkAyika / zaddha pathivIkAyikoMkI utkRSTa sthiti bAraha hajAra varSa hai / khara pRthivIkAyikoMkI utkRSTa sthiti bAIsa hajAra varSa hai| vanaspatikAyikoMkI utkRSTa sthiti dasa hajAra varSa hai| jalakAyikoMko utkRSTa sthiti sAta hajAra varSa hai / vAyukAyikoMkI utkRSTa sthiti tIna hajAra varSa hai| tejaskAyikoMkI utkRSTa sthiti tIna rAta-dina hai| vikalendriyoMmeM do indriyoMkI utkRSTa sthiti bAraha varSa, teindriyoMkI 49 rAta-dina, cauindriyoMkI chaha mAha hai| paMcendriyatiryaMcoMke pAMca prakAra haiM--jalacara, parisarpa, uraga, pakSI aura caupAye / jalacaroMmeM matsya vagairahako utkRSTa sthiti eka pUrva koTI hai| parisarpa godhA nevale Adiko utkRSTa sthiti nau pUrvAMga hai / uragoMkI utkRSTa sthiti bayAlIsa hajAra varSa hai, pakSiyoMkI utkRSTa sthiti bahattara hajAra varSa hai| caupAyoMkI utkRSTa sthiti tIna palya hai| aura ina sabhI kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai // devoM aura nArakoMkI AyukA pramANa kahate haiM--- devoM aura nArakiyoMkI jaghanya AyukA pramANa dasa hajAra varSa hai aura utkRSTa AyukA pramANa tetIsa sAgara hai| zeSa-madhyama AyukA pramANa manuSyoMkI taraha jAnanA / / 89 / / vizeSArtha-prathama narakameM jaghanya Ayu dasa hajAra varSa pramANa hotI hai aura utkRSTa Ayu eka sAgarakI hai| dUsare narakameM tIna sAgara, tIsaremeM sAta sAgara, cauthe naraka meM dasa sAgara, pAMcaveMmeM sataraha sAgara, chaThemeM bAIsa sAgara aura sAtaveM narakameM tetIsa sAgara utkRSTa AyukA pramANa hai / pahale-pahale narakako utkRSTa Ayu Age-Ageke narakameM jaghanya Ayu hotI hai| arthAt pahale narakako utkRSTa Ayu eka sAgara dUsare naraka meM jaghanya hotI hai| dUsare narakakI utkRSTa Ayu tIna sAgara tIsaremeM jaghanya hotI hai| isI prakAra Age bhI samajha lenA caahie| devoMke cAra prakAra haiM-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika / bhavanavAsI aura vyantara devoMkI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hotI hai| bhavanavAsI devoMke dasa prakAra haiN| unamese asurakumAroMkI utkRSTa Ayu eka sAgara, nAgakumAroMkI tIna palya, suparNakumAroMkI ar3hAI palya, dvIpakumAroMkI do palya aura zeSa chaha kumAroMko Der3ha palya utkRSTa Aya hotI hai| vyantaroMkI aura jyotiSkoMko utkRSTa Ayu eka palyase adhika hotI hai| jyotiSkoMkI jaghanya Ayu eka palyakA AThavAM bhAga hotI hai / vaimAnika devoMmeM prathama aura dvitIya svargoM meM utkRSTa Aya do sAgarase adhika hotI hai| tIsare aura catartha svargameM sAta sAgarase adhika, pAMcaveM aura chaThe svargameM dasa sAgarase adhika, sAtaveM aura AThaveM svargameM caudaha sAgarase adhika, nauveM aura dasaveM svargameM solaha sAgarase adhika, gyArahaveM aura bArahaveM svargameM aThAraha sAgarase adhika, terahaveM aura caudahaveM svargameM bIsa sAgara tathA pandrahaveM aura solahaveM svargameM bAIsa sAgarakI utkRSTa Ayu hotI hai / solaha svargose Upara nau aveyakoMmeM eka-eka sAgara bar3hate-bar3hate 23 sAgarase 31 sAgara taka Ayu hotI hai| nau anudizoMmeM battIsa sAgarakI aura pAMca anuttaroMmeM tetIsa sAgarako utkRSTa Ayu hotI hai| prathama aura dvitIya svargameM eka palyase adhika jaghanya sthiti hotI hai / Age pahale-pahale yugalakI utkRSTa sthiti kucha adhikatAko liye hue Ageke yugalako jaghanya Ayu hotI hai| isI taraha Age bhI jaannaa| 3. dahasahasA a0 ka0 kha. mu0 / dahasahasA ja0 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -93 ] nayacakra tepu paryAyeSu jIvAH paJcAvasthAsu caturvidhaduHkhena duHkhitA bhavantItyAha paMcAvatthajuo so cauvihadukkheNa dukkhio 'ya thaa| tAva kAlaM jIo jAva Na bhAvei paramasabbhAvaM // 10 // tA: paJcAvasthA Aha paMcAvatthA dehe kammAdo hoi sayalajIvANaM / uppattI bAlattaM jovaNa buDDhaMta hoi taha maraNaM // 11 // sahajaM khudhAijAdaM NaimittaM sodavAdamAdIhi / rogAdiA ya dehaja aNi?joe tu mANasiyaM // 12 // vibhAvasvabhAvaphalamAha vibhAvAdo baMdho mokkho smbhaavbhaavnnaalonno| taM khuNaeNaM NaccA pacchA ArAhao joI // 13 // una paryAyoMmeM jIva pAMca avasthAoMse cAroM prakArake duHkhase duHkhita hote haiM aisA kahate haiM jaba taka jIva apane paramasvabhAvako bhAvanA nahIM karatA taba taka pAMca avasthAoMse yukta hotA huA cAra prakArake duHkhoMse dukhI rahatA hai // 20 // una pAMca avasthAoMko kahate haiM utpatti, bAlapanA, yuvAvasthA, bur3hApA aura maraNa ye pA~ca avasthAe~ saba jIvoMke zarIrameM karmake udayase hotI haiM / / 11 / / vizeSArtha-saMsArI jIva anAdikAlase isa saMsArameM bhaTaka rahA hai| isakA mUla kAraNa hai usakA ajJAna / ajJAnavaza Ajataka usane yahI jAnanekA prayatna nahIM kiyA ki maiM kauna hU~, merA svarUpa kyA hai ? karmake yogase jaba yaha jIva nayA janma dhAraNa karatA hai to mAnatA hai yaha merA janma huaa| phira vAlyAvasthAmeM apaneko bAlaka, yuvAvasthAmeM yuvA, vRddhAvasthAmeM vRddha mAnatA hai| aura mRtyu honepara apanA maraNa mAnatA hai / kintu ye pAMcoM avasthAe~ to zarIrAzrita haiM, naye zarIra dhAraNa karaneko janma kahA jAtA hai, zarIrakI hI avasthAeM bAlapanA, yauvana aura vRddhapanA hai| zarIrake chUTa jAnekA nAma maraNa hai| jIva to na janmatA hai aura na maratA hai , vaha na bAlaka hai na javAna hai aura na bUr3hA hai| ye saba zarIrAzrita hai| zarIrako hI ApA mAnanese aisA samajhatA hai maiM janmA maiM mraa| kintu jo maiM hai vaha to zarIra aura usakI avasthAoMse bhinna eka zAzvata svatantra tattva hai usakI na to utpatti hotI hai aura na vinAza hotA hai| usakA svarUpa to jAnanA dekhanA mAtra hai| usake na hAtha haiM, na paira hai, na sira hai aura na dhar3a hai, hAtha-paira Adi to zarIrake avayava haiN| unake kaTa jAne para bhI jIva nahIM kaTatA, vaha to akhaNDa hai| aise apane jIva dravyake svAbhAvika bhAva jIvatvakI zraddhA karanese, use jAnanese aura usI meM lIna honese saMsArake duHkhoMse isa jIvakA chuTakArA ho sakatA hai / anyathA nahIM ho sakatA / / Age cAra prakArake duHkhoMkA svarUpa kahate haiM bhUkha pyAsa Adise honevAlA duHkha sahaja hai| zIta vAyu Adise honevAlA duHkha naimittika hai| roga Adise honevAlA duHkha dehaja hai aura aniSTa saMyogase honevAlA duHkha mAnasika hai // 12 // Age vibhAvasvabhAvakA phala kahate hai-- vibhAvase bandha hotA hai aura svabhAvameM lIna hone se mokSa hotA hai / nayake dvArA ise jAnane ke pazcAt yogI ArAdhaka hotA hai / / 13 / / 1. tahayA A0, tahayaM a0 ka0 kha0 ja0 / 2. NarANaM mu0| 3. hoI mu havae a0 k0| havaI kha0 j0| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 dravyasvabhAvaprakAzaka vizeSArtha - vibhAva svabhAvase viparIta hotA hai / svabhAva paranirapekSa hotA hai aura vibhAva parasApekSa hotA hai / isIse vibhAvase bandha aura svabhAvase mokSa kahA hai / karmake udayase honevAlA pratyeka bhAva vibhAva hai / gatinAma karmake udayase honevAlA nAraka Adi rUpa bhAva vibhAva hai, kaSAyake udayase honevAlA krodha mana Adi rUpa bhAva vibhAva hai / vedakarmake udayase honevAlA strI-puruSa yA napuMsakarUpa bhAva vibhAva hai / mithyAtva ke udayase honevAlA mithyAtvabhAva vibhAva hai, jJAnAvaraNa karmake udayase honevAlA ajJAnabhAva vibhAva hai / cAritramohanIya karmake udayase honevAlA asaMyamabhAva vibhAva hai / karmoMke udayase honevAlA asiddhatva bhAva vibhAva hai / isI taraha kaSAyake udayase anuraMjita yogapravRtti rUpa lezyA bhI vibhAva hai / isIse mithyAdarzana, asaMyama, pramAda, kaSAya aura yogako bandhakA kAraNa kahA hai| jyoM jyoM jova vibhAvapariNatiko chor3atA huA svabhAva ke unmukha hotA jAtA hai tyoM-tyoM bandhase chuTakArA hotA jAtA hai| jaise pahale guNasthAnameM bandhake pA~coM kAraNa rahate haiM ataH una-una kAraNoMse ba~dhanevAle karmokA bandha mithyAdRSTi jIvake hotA hai / una karmaprakRtiyoM meM 16 prakRtiyA~ mithyAtvakI pradhAnatAmeM hI ba~dhatI haiM / ataH mithyAtvakA nirodha ho jAnepara unakA bandha bhageke guNasthAnoM meM nahIM hotA / 25 prakRtiyA~ anantAnubandhI kaSAyakI pradhAnatA meM hI ba~dhatI haiM ataH sAsAdana guNasthAnase Age unakA bandha nahIM hotaa| dasa prakRtiyA~ apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayakI pradhAnatAmeM hI ba~dhatI haiM ataH cauthe guNasthAnase Age unakA bandha nahIM hotA / cAra prakRtiyA~ pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakI udayakI pradhAnatA meM baMdhatI haiM ataH pA~caveM guNasthAna se Age unakA bandha nahIM hotA / chaha prakRtiyoM ke bandhameM kAraNa pramAda hai ataH pramattasaMyatanAmaka chaTheM guNasthAnase Age unakA bangha nahIM hotA / 36 prakRtiyA~ saMjvalana kaSAyake tIvra udayameM ba~dhatI hai ataH AThaveM guNasthAnase Age unakA bandha nahIM hotA / saMjvalana kaSAyake madhyama udayakI pradhAnatA meM pA~ca prakRtiyA~ ba~dhatI haiM ataH nauveM guNasthAnase Age unakA bandha nahIM hotA hai / saMjvalana kaSAyake manda udayakI pradhAnatAmeM 16 karma prakRtiyA~ ba~dhatI haiM ataH dasaveM guNasthAnase Age unakA bandha nahIM hotA / kevala yogase eka sAtAvedanIya karma hI ba~dhatA hai ataH ayogakevalI ke usakA bhI bandha nahIM hotA / ayogakevalI avasthAke pazcAt hI jIva mukta ho jAtA hai / isI se mithyAtvake pratipakSI samyagdarzana samyagjJAnako aura asaMyama Adike pratipakSI samyak cAritrako mokSakA kAraNa kahA hai| kyoMki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra svabhAva rUpa haiM / ataH svabhAvase mokSa aura vibhAvase bandha hotA | dravyAnuyogI zAstroMmeM jIvake bhAvake do bheda kiye haiM- zuddha aura azuddha / azuddha ke bhI do bheda kiye haiM--zubha aura ashubh| zubha pariNAmoMse puNyakarmakA bandha hotA hai aura azubha pariNAmoMse pApa karmakA bandha hotA hai / ataH zubha aura azubha bhAva vibhAva haiM aura ekamAtra zuddha bhAva hI svabhAva hai| zuddhabhAva kisI bhI bandhakA kAraNa nahIM hai / jainadharmameM vastukA nirUpaNa karanevAle do naya mAne gaye haiM / eka nizcayanaya aura dUsarA vyavahAranaya / nizcayanaya zuddha dravyakA nirUpaNa karatA hai / aura vyavahAranaya azuddha dravyakA nirUpaNa karatA hai / jaise rAgapariNAma hI AtmAkA karma haiM vahI puNya pApa rUpa hai / rAga pariNAmakA hI AtmA kartA hai usIkA grahaNa karanevAlA aura usIkA tyAga karanevAlA hai / yaha azuddha nizcayanayakA nirUpaNa hai / aura pudgala pariNAma AtmAkA karma hai, vahI puNyapApa rUpa hai / usIkA AtmA kartA hai usIko grahaNa karatA hai aura chor3atA hai yaha vyavahAranayakA nirUpaNa hai / ye donoM hI naya haiM kyoMki dravyakI pratIti zuddha aura azuddha donoM prakArase hotI hai / kintu mokSamArga meM sAdhakatama hone se nizyanayako grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki sAdhya zuddha honese tathA dravyakI zuddhatAkA prakAzaka hone se nizcayanaya hI sAdhakatama hai, azuddhatAkA prakAzaka vyavahAranaya sAdhakatama nahIM hai / ataH zuddhabhAva ho mokSakA kAraNa hai, zubhabhAva bhI vibhAvarUpa honese bandhakA kAraNa hai / yaha saba jAnaneke pazcAt hI sAdhu mokSamArgakA ArAdhaka hotA hai / svabhAva aura vibhAvakA jJAna hue binA svabhAvakA grahaNa aura vibhAvakA tyAga saMbhava nahIM hai / aura svabhAvake grahaNa tathA vibhAvake tyAga binA mokSakI ArAdhanA saMbhava nahIM hai / ataH mokSamArgake ArAdhakako unakA jJAna honA Avazyaka hai / [ gA0 93 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 -94] nayacakra evamanekAntaM samarthya tatphalaM ca darzayati evaM siyapariNAmI bajjhadi muccedi duvihahe(hiM / Na virujjhadi baMdhAI jaha eyaMte virujjheI // 14 // iti dravyasAmAnyalakSaNam / Age anekAntakA samarthana karake usakA phala dikhAte haiM-- isa prakAra syAdvAdadRSTise sampanna vyakti antaraMga bahiraMga kAraNoMse ba~dhatA aura chUTatA hai| jaise ekAntavAdameM bandha aura mokSakI vyavasthAmeM virodha AtA hai vaise anekAntavAdameM virodha nahIM AtA // 14 // vizeSArtha--AtmAko sarvathA nitya yA sarvathA anitya Adi mAnanekA nAma ekAntavAda hai| AtmAko sarvathA nitya mAnanese usameM kisI taraha kA parivartana sambhava nahIM hai kyoMki parivartana mAnanese sarvathA nityatAkA ghAta hotA hai| aisI sthiti meM jaba AtmAmeM kisI prakArakA vikAra sambhava nahIM hai to bandha aura mokSako vyavasthA kaise bana sakatI hai ? AtmAko sarvathA nitya mAnanepara usameM zubha aura azubha kriyA nahIM ho sktii| zabha aura azabha pariNAmoM ke abhAva meM puNya aura pApako utpatti nahIM ho sakatI kyoMki kAraNake abhAvameM kArya nahIM hotaa| puNya aura pApakI utpattike kAraNa zubha aura azubha pariNAma hote haiN| unake abhAvameM puNya-pApakA bandha sambhava nahIM hai / aura unake abhAvameM nayA janma dhAraNa karake sukha-duHkhAdi phalakA upabhoga karanA bhI sambhava nahIM hai| isa tarahase ekAntavAdameM puNya-pApa, janma-maraNa, bandha-mokSa Adi nahIM bnte| isI taraha AtmAko sarvathA kSaNika mAnane para bhI ye saba nahIM bnte| kyoMki kSaNika cittameM pratyabhijJAna, smRti, icchA, dveSa Adi sambhava na honese vaha koI kArya nahIM kara sktaa| aura pratyabhijJAna AdikA abhAva isalie hai ki kSaNikavAdameM koI eka pratyabhijJAtA nahIM hai| pahale kisI vastuko dekhakara kucha kAlake bAda use punaH dekhanepara dekhanevAlA pUrvasmaraNakI sahAyatAse yaha nirNaya karatA hai ki yaha vahI hai jise maiMne pahale dekhA thaa| yaha saba kSaNikavAdameM kaise sambhava ho sakatA hai, vahAM to kSaNa-kSaNameM vastukA sarvathA vinAza mAnA gayA hai ataH dekhanevAlA aura jise dekhA thA, ve donoM hI jaba naSTa ho cuke to yaha vahI hai aisA smaraNamalaka pratyakSa kaise ho sakatA hai ? ataH jaba cittakSaNa kucha kArya karane meM asamartha hai to puNyapAparUpa phala kaise sambhava ho sakatA hai / aura usake abhAvameM janma-maraNa tathA bandha-mokSa kaise ho sakate haiN| ataH sarvathA nityavAda aura sarvathA kSaNikavAdameM bandha aura mokSako vyavasthA nahIM banatI isalie anekAntavAdako hI aMgIkAra karanA ucita hai| pratyeka vastu dravyarUpase nitya hai aura paryAyarUpase anitya hai / ataH paryAyoMke utpAda, vinAzazIla honepara bhI dravyakA vinAza nahIM hotaa| ataH jo AtmA karma karatA hai vahI usakA phala bhogatA hai| jo baMdhatA hai vahI chUTatA hai bandhana aura muktirUpa paryAyakA AzrayabhUta AtmA dravyarUpase nitya hai| isa prakAra dravya sAmAnyakA kathana samApta huaa| 1. 'puNyapApakriyA na syAt pretyabhAvaH phalaM kutaH / bandhamokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH / / 4 / / kSaNikaikAntapakSe'pi pretyabhAvAdyasaMbhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam // 41 // AptamI / 'bandhazca mokSazca tayozca hetU baddhazca muktazca phalaM ca mukteH / syAdvAdino nAtha tavaiva yuktaM naikAntadRSTestvamato'si jJAstA // -svayaMbhUstotra / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 dravyasvabhAvaprakAzaka idAnIM vizeSaguNAnAM svAmitvasamarthanArthamAha / tatra gAthAbhyAmadhikArapAtanikA -- mattA guNapajjayadavvANaM lakkhaNaM saMkhA / NayavisayadaMsaNatthe te caiva visesado bhaNimo // 95 // gayaNaM poggala jIvA dhammAdhammaM khu kAladakhaM ca / bhaNivvA aNukamaso jahaTTiyA gayaNagaDhabhesu // 96 // gaganadravyasya tAvadvizeSalakSaNaM bhedaM cAha -- ceyaNa rahiyamamuttaM avagAhaNalakkhaNaM ca savvagayaM / loyAloyavibheyaM taM NahadavvaM jiNuddiTTha // 97 // aba vizeSa guNoM ke svAmitvakA samarthana karate hue, prathama do gAthAoMke dvArA adhikArakA avataraNa karate haiM- [ gA0 95 nayoMke viSayako dikhAneke lie guNa, paryAya aura dravyakA lakSaNa tathA saMkhyAkA pahale sAmAnya kathana kiyA / aba unhIMkA vizeSarUpase kathana karate haiM ||15|| AkAza, pudgala, jIva, dharma, adharma aura kAladravya AkAzake garbha meM jisa prakArase sthita haiM, kramazaH unakA kathana karate haiM / arthAt AkAzameM sthita saba dravyoMke svarUpAdikA kathana karate // 96 // sabase prathama AkAzadravyakA vizeSa lakSaNa aura bheda kahate haiM jinendradevane AkAzadravyako acetana, amUrtika, vyApaka aura avagAha lakSaNavAlA kahA hai| vaha loka aura alokake bhedase do rUpa hai // 97 // vizeSArtha- - AkAzadravya eka hai, acetana hai, amUrtika hai, niSkriya hai aura sarvatra vyApaka hai / aisA koI sthAna nahIM hai jahA~ AkAzadravya nahIM hai / usameM na to cetanAguNa hai aura na rUpa, rasa, gandha aura sparzaguNa haiM / isalie vaha acetana aura amUrtika hai| usakA kArya hai saba dravyoMko avagAha denaa| sabhI dravya AkAza ke andara hI pAye jAte haiM / saba dravyoM meM kriyAvAn do hI dravya haiM jIva aura pudgala / ataH jIva aura pudgala jaba eka sthAna se calakara dUsare sthAna meM pahu~cate haiM to unheM avagAhako AvazyakatA hotI hai yaha kAma AkAza karatA hai usase unheM avagAhakI prApti hotI hai / ataH mukhya rUpase avagAha kriyA jIva pudgala meM hI hotI hai / zeSa saba dravya to apane-apane sthAnapara hI sadA sthita rahate haiM, eka sthAna se dUsare sthAnapara nahIM jAte ataH unameM avagAharUpa kriyA mukhyatAse nahIM hai / phira bhI cU~ki ve AkAzake andara hI sthita haiM ataH upacArase unameM bhI avagAharUpa kriyA mAnI gayI hai / zaMkA- yadi dharmAdidravyoM kA AdhAra lokAkAza hai to AkAzakA AdhAra kyA hai ? samAdhAna - AkAzakA AdhAra anya nahIM hai, vaha apane hI AdhAra hai / zaMkA- yadi AkAza apane AdhAra hai to dharmAdi dravyoMko bhI apane hI AdhAra honA caahie| yadi dharmAdi dravyoMkA AdhAra koI anya dravya hai to AkAzakA bhI dUsarA AdhAra honA caahie| samAdhAna - AkAzase bar3A koI anya dravya nahIM hai jisake AdhAra se AkAza raha sake / AkAza to saba aura ananta hai-- usakA kahIM anta hI nahIM hai / tathA nizcayanayase sabhI dravya apane AdhAra haiM / koI dravya kisI dUsare dravyake AdhAra nahIM 1. sAmaNNeNuttA je bha0 ka0 kha0 mu0 / 2. davvalakkhaNaM a0 ka0 / 3. 'savvesi jIvANaM sesANaM taha ya puggalANaM ca / jaM dedi vivaramakhilaM taM loge havadi AgAsam / / 90 : 1 - paJcAsti0 / 'avagAsa dANajogaM jIvAdINaM viyANa AyAsaM / jenhaM logAgAsaM allogAgAsa midi duvihaM / / 19 / / ghamsAghammAkAlo puggalajIvAya saMti jAvadiye / AyAse so logo tatto parado aloguti ||20|| - dravyasaMgraha | Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -99] nayacakra lokAlokayorlakSaNamAha jIvehi puggalehi ya dhammAdhammehi jaM ca kAhi / uddhaddhaM taM logaM sesamalogaM have gaMta. // 98 // anuSaGgiNaH svarUpaM nirUpya pudgalasaMbandhamAha 'logamaNAiaNihaNaM akiTrima tivihabheyasaMThANaM / khaMdhAdo taM bhaNiyaM poggaladavvANa savvadarasIhi // 19 // hai| kintu vyavahAranayase dharmAdi dravyoM kA AdhAra AkAzako kahA jAtA hai ; kyoMki dharmAdidravya lokAkAzase bAhara nahIM pAye jAte haiN| Age loka aura alokakA lakSaNa kahate haiM AkAzakA jo bhAga jIvoMse, pudgaloMse, dharmadravya, adharmadravya aura kAladravyase vyApta hai,vaha loka hai aura zeSa ananta AkAza aloka hai / / 28 / / vizeSArtha-Azaya yaha hai ki AkAza to sarvatra hai,vaha sarva vyApaka eka akhaNDadravya hai| usake jitane bhAgameM dharma Adi chahoM dravya pAye jAte haiM, utane bhAgako lokAkAza kahate haiM aura usake bAhara saba ora jo ananta AkAza hai use alokAkAza kahate hai| isa taraha AkAzake do vibhAga ho gaye haiN| isa vibhAgake kAraNa haiM-dharmadravya aura adharmadravya / dharmadravya jIva aura pudgala dravyoMko gatimeM sahAyaka haiM aura adharmadravya unako sthitimeM sahAyaka haiN| ye donoM dravya lokAkAzameM hI vyApta haiM / ataH jIva aura pudgaloM kI gati lokAkAzameM hI sambhava hai,usake bAhara ve nahIM jaate| yadi ye donoM dravya na hote to yA to jIva aura pudgaloMmeM gati aura sthiti hI na hotI aura yadi hotI to ye dravya samasta AkAza meM vicaraNa karate aura isa taraha loka-alokakA vibhAga nahIM bntaa| kintu jaba loka hai to aloka honA hI caahie| kyoMki 'na' se yukta akhaNDa pada sArthaka hotA hai jaise abrAhmaNa kahanese brAhmaNase itara kSatriya AdikA bodha hotA hai| anuSaMgaprApta loka-svarUpa batalAkara pudgalake sAtha usakA sambandha kahate hai-- loka anAdinidhana hai, akRtrima hai, pudgaladravyoMke skandhase tIna bheda rUpa AkAravAlA haiaisA sarvajJa,sarvadarzI jinendrane kahA hai // 99 / / vizeSArtha--loka kisIke dvArA nahIM racA gayA hai, vaha akRtrima hai aura isIlie anAdi-ananta hai-na usakI Adi hai aura na usakA anta hai / usake tIna bheda hai-adholoka, madhyaloka aura Urvaloka / lokake madhyameM citrA pRthivIke Upara sumeruparvata sthita hai| eka hajAra yojana pRthivI ke bhItara aura 99 hajAra yojana pRthivIke Upara isa taraha eka lAkha yojana U~cA hai| usake nIceke bhAgako adholoka kahate haiM, usake talase lekara cUlikA takake bhAgako madhyaloka kahate haiM aura Uparake bhAgako Urdhvaloka kahate haiN| adholokakA AkAra vetrAsana yA khar3e hae ardhamadaMgake samAna hai| madhyalokakA AkAra gola jhAMjhake samAna hai aura Urdhva loka kA AkAra khar3e hue mRdaMga ke samAna hai| eka manuSya ke donoM paira phailA kara aura apane donoM hAtha kaTipradezapara rakhakara khar3A honese jaisA AkAra hotA hai, vaisA hI lokakA AkAra hai| lokake ina tIna bhedarUpa AkArakA sambandha pudgaladravyoMke skandhoMse hai| sumeru parvata, usake nIceko sAta pathiviyA~. Upara svargoM ke vimAna, siddha zilA, ye saba eka lokavyApI mahAskandhake hI pariNAma haiN| isa lokako cAroM orase veSTita kiye hae tIna vAtavalaya bhI pudgala skandharUpa hI haiN| ata: lokakI AkAra-racanAmeM padagaladravyakA vizeSa upayoga huA hai / kintu yaha saba svAbhAvika hai, kisIke dvArA kiyA gayA nahIM hai / 1. 'logo akiTTimo khalu aNAiNiNo shaavnnivvtto| jIvAjIvehiM phuDo savvAgAsAvayavo Nicco // 4 // dhammAdhammAgAsA gadirAgadi jIvapoggalANaM ca / jAvattAvallogo AyAsamado paramaNataM // 5 // ubbhiyadalekka maravaddhayasaMcayasaNNiho have logo / adhudao muravasamo coddasa rajjudao savvo ||6||-triloksaar / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 180 tasyaiva arthasamarthanArthamAha (zlokadvayaM) svabhAvato yathA loke candrAdyintarikSakAH / tathA lokasya saMsthAnamAkAzAnte jinoditam // 1 // UrdhvAdho gamanaM nAsti tiryagrUpe punastathA / aguruladhvantarbhAvAdgamanAgamanaM nahi / / 2 / / tasyaiva svarUpa prayojanaM ca vadati bhutto eyapadesI kAraNarUvoNu kajjarUvo vaa| taM khalu pA~ggaladavvaM khaMdhA vavahArado bhaNiyA // 10 // vaNNa-rasa-gaMdha-eNkkaM phAsA do jassa saMti samayammi / taM iha muttaM bhaNiyaM avaragharaM kAraNaM jaM ca // 10 // *davvANaM ca paese jo hu vihattoha kAlasaMkhANaM / NiyaguNapariNAmAdo kattA so ceva khaMdhANaM // 102 // Age isa kathanake samarthana meM granthakAra do zloka uddhRta karate haiM--- jaise lokameM candra, sUrya, tAre Adi svabhAvase hI bane haiM, vaise hI AkAzake madhya meM lokakA AkAra, svabhAvase hI banA hai, aisA jinadevane kahA hai| na vaha Upara jAtA hai, na nIce jAtA hai aura na tiryag rUpase / agurulaghu guNake kAraNa usakA gamanAgamana nahIM hotA / / / Age usa pudgala dravyakA svarUpa aura prayojana kahate hai paramANu mUrtika hai, ekapradezI hai, kAraNarUpa bhI hai aura kAryarUpa bhI hai| nizcayase vahI pudgaladravya hai aura vyavahAra nayase skandhoM ko bhI pudgaladravya kahA hai / / 100 // vizeSArtha-pudgaladravyake do bheda batalAye haiM~-aNu aura skandha / aNu yA paramANu nitya aura avibhAgI hotA hai / isIse vaha kevala ekapradezI hotA hai / usake do, tIna Adi pradeza nahIM hote, na usameM Adi, madhya aura anta vyavahAra hotA hai / vaha svayaM hI Adi, svayaM hI madhya aura svayaM hI antarUpa hai| usameM eka rasa, eka gandha, eka rUpa aura do sparza--zIta yA uSNa, snigdha yA rUkSa hote hai, indriyake dvArA usakA jJAna nahIM ho sktaa| usakA yaha rUpa svAbhAvika hai, dUsaroMke melase nahIM banA hai| isIse vAstavameM to vahI zuddha pudgala dravya kahalAtA hai| aura do, tona Adi saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta paramANuoMke melase utpanna huI paryAyako skandha kahate hai| skandharUpa paryAya azuddha hai, svAbhAvika nahIM hai, vaibhAvika hai, ataH use vyavahArase pudgaladravya kahA jAtA hai| cUMki paramANuoMke bandhase skandha paryAya banatI hai, ataH paramANu kAraNa hai| paramANuoMkA saMyoga hue binA skandha paryAya sambhava nahIM hai| aura skandha TUTakara punaH paramANurUpa ho jAte haiM, isalie paramANu kArya bhI hai| kintu ghaTAdikI taraha paramANu kisIke melase nahIM banatA / ataH jisa prakAra ghaTa kAryarUpa hai,usa prakAra paramANu kAryarUpa nahIM hai| kintu skandhoMke TUTanese paramANu puna: apane svAbhAvika rUpameM AtA hai isalie use kArya kahA hai| jisameM eka varNa, eka rasa, eka gandha aura do sparza guNa hote haiM use AgamameM mUrtika kahA hai| vaha matika dravya Age-pIche yA dara nikaTa vyavahArameM kAraNa hai / / 10 / / vaha dravyoMke pradezoMkA aura kAlakI saMkhyAkA vibhAga karatA hai| vahI apane guNoMke pariNamanase skandhoMkA kartA hai / / 102 // 1. rU vo vi A0 / 'bAdarasuhamagadANaM khaMdhANaM puggalotti vvhaaro|'..."svvesi khaMdhANaM jo aMto taM viyANa paramANa / so sassado asa ho ekko avibhAgI muttibhavo ||77||'--pnycaasti0| 2. 'eyarasavaNNagaMdhaM do phAsaM sahakAraNamasadaM / khaMdhaMtaridaM davvaM paramANu taM viyANAhi // 81 // pnycaasti| 3. "Nicco NANavakAso Na sAvakAso padesado bhettA / khaMdhANaM pi ya kattA pavihattA kAlasaMkhANaM ||8||--pnycaasti / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -103 ] nayacakra tatsamarthya jIvasaMbandhaM prAha 'khaMdhA bAdarasuhamA NippaNNaM tehiM loyasaMThANaM / kammaM NokammaM viya jaM baMdho havai jIvANaM // 103 // vizeSArtha-saba dravyoM meM eka pudgala dravya hI mUrtika hai| jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza guNa pAye jAte haiM,use mUrtika kahate haiN| paramANu eka pradezI hotA hai , ataH usameM eka rasa, eka rUpa, eka gandha aura do sparza rahate haiN| kintu paramANuoMke samUhase bane skandhoMmeM aneka rUpa, aneka rasa, aneka gandha aura aneka sparza pAye jAte haiN| pudgala paramANuke dvArA hI dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI mApa kI jAtI hai / amuka skandha kitane paramANuoMse banA hai| isakA mApa paramANuoM dvArA hI kiyA jAtA hai| kyoMki sabase choTA dravya paramANu hotA hai| vaha paramANu AkAza ke jitane kSetrako rokatA hai, use pradeza kahate haiN| pradeza sabase choTA kSetra hai / isa taraha kSetrakA mApa bhI paramANu dvArA hI hotA hai / sabase choTA kAla samaya hai / AkAzake eka pradezameM sthita pudagala paramANu mandagatise apane nikaTavartI dUsare pradezameM jitanI dera meM pahu~catA hai, utane kAlako samaya kahate haiN| ataH samayakA mApa bhI paramANu dvArA hI hotA hai| isI taraha bhAvakA mApa bhI paramANu dvArA hotA hai| ataH eka pradezake dvArA skandhake TUTanemeM nimitta honese paramANu skandhoMkA bhedana karane vAlA hai, eka pradeza dvArA skandhake saMghAtameM nimitta honese skandhoMkA kartA hai, eka AkAza pradezako lAMghanevAle apane gati pariNAmake dvArA samaya nAmaka kAla kA vibhAga karatA hai, eka pradezake dvArA skandhoMmeM vartamAna paramANuoMkI saMkhyA batalAtA hai| eka pradezake dvArA AkAzake kSetrako mApakara pradezakA mApa karatA hai / paramANumeM honevAle pariNamanoMke kAraNa hI paramANu anya paramANuoMse milakara skandhakI utpatti karatA hai| isa taraha saba prakArake mApoMkA mUla paramANu hai| Age pudgalakA jIvake sAtha sambandha batalAte haiM skandha bAdara bhI hote haiM aura sUkSma bhI hote haiN| lokakA AkAra unhIMse banA hai| karma aura nokarma bhI paudgalika skandha haiM jo jIvoMke sAtha bandhako prApta hote haiM // 103 / / vizeSArtha-pudgala paramANuoMke saMghAtase jo skandha banate haiM ve bAdara bhI hote haiM aura sUkSma bhI hote haiN| unake chaha bheda haiM-bAdarabAdara, bAdara, bAdarasUkSma, sUkSmavAdara, sUkSma aura sUkSmasUkSma / lakar3I, pASANa Adi jo chedana honepara svayaM nahIM jur3a sakate ve bAdarabAdara haiN| dUdha, ghI, tela, jala Adi jo chedana honepara svayaM jaDa jAte haiM ve bAdara haiN| sthala pratIti hone para bhI jinakA chedana-bhedana tathA grahaNa azakya hai una chAyA, dhUpa, andhakAra, cA~danI Adiko bAdara sUkSma kahate haiN| jo sUkSma honepara bhI sthUla pratIta hote haiM una cakSuko chor3akara zeSa cAra indriyoM ke viSayoM sparza, rasa, gandha aura zabdako sUkSmabAdara kahate haiN| sUkSma hone ke kAraNa jinakA indriyoMse grahaNa nahIM hotA, una karmavargaNAoMko sUkSma kahate haiM / karmavargaNAse nIceke dvi-aNaka paryanta atyanta sUkSma skandhoMko sUkSmasUkSma kahate haiN| ye saba skandha paramANuoM ke saMghAtase banate haiN| paramANameM snigdha yA rUkSa guNa hotA hai| yaha snigdhatva aura rUkSatva guNa hI skandhakI utpattimeM kAraNa hote haiN| ina guNoM ke kAraNa eka paramANu anya paramANuoMke sAtha milakara skandharUpa pariNamita hotA hai| jina paramANaoMmeM eka gaNa snigdhatva yA rUkSatva hotA hai unakA bandha nahIM hotA, kyoMki aise paramANu na to dUsare paramANuko apane rUpa pariNamA sakate haiM aura na svayaM hI anya rUpa pariNAmata ho sakate haiN| hA~. yadi do gaNako Adi lekara eka paramANase dUsare paramANameM do gaNa adhika hote haiM to una donoMkA bandha sambhava hai| aura bandhake binA kevala saMyoga mAtrase skandhakI niSpatti nahIM ho sktii| jaba donoM paramANu pariNamya-pariNAmakatva bhAvase apanI-apanI avasthAkA parityAga karake tIsarI avasthAko 1. bAdarasuhamagadANaM khaMdhANaM puggalo tti vvhaaro| te hoMti chappayArA telokkaM jehiM NippaNNaM // 76 // -pnycaasti| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 dravya svabhAvaprakAzaka jIvasya bhedamuddizya sUtrANi sUcayati - jIvA 'tevi duvihA mukkA saMsAriNo ya bohavvA / mukkA eyapayArA vivihA saMsAriNo neyA // 104 // prApta hote haiM, tabhI skandha banatA hai / jaise do guNavAle paramANukA cAra guNavAle paramANuke sAtha bandha sambhava hai | tIna guNavAlekA pA~ca guNavAle ke sAtha bandha sambhava hai / isa taraha ekase dUsare meM do guNa adhika honepara hI snigdhatA aura rUkSatA guNake kAraNa donoMkA bandha hotA hai aura isa taraha saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta paramANuoM kA skandha banatA hai| aba prazna hotA hai ki jIvameM to snigdha-rUkSa guNa nahIM hai, taba usake sAtha karmokA bandha kaise hotA hai ? isakA samAdhAna isa prakAra hai- [ gA0 104 yaha loka sUkSma aura bAdara pudgala skandhoMse sarvatra bharA huA hai / unameM se jo skandha atisUkSma yA atisthUla hote haiM ve to karmarUpa pariNata honeke ayogya hote haiM / kintu jo atisUkSma athavA atisthUla nahIM hote ve karmarUpa pariNata honeke yogya hote haiM / jIva upayogamaya hai, vaha vividha viSayoMko prApta karake moha, rAga yA dveSa karatA hai / yadyapi moha, rAga aura dveSa paranimittaka haiM, phira bhI AtmA unase uparakta hai| ataH jIvakI rAga-dveSa rUpa pariNativaza karma- pudgala svayaM hI jIvake sAtha baddha ho jAte haiM / yadyapi AtmAkA karmapudgaloM ke sAtha vAstavameM koI sambandha nahIM hai, ve AtmAse sarvathA bhinna haiM, tathApi AtmA rAga-dveSa Adi bhAva karatA hai aura una bhAvoM meM karmapudgala nimitta hote haiM / yaha rAgAdivikAra hI snigdhatA aura rUkSatAkA sthAnApanna hai, usIko bhAvabandha kahate haiM / usIse paudgalika karma ba~dhatA hai| isa prakAra dravyabandhakA nimitta bhAvabandha hai / Azaya yaha hai ki snigdhatA aura rUkSatArUpa sparza vizeSoMke dvArA jo karma paramANuoM kA ekatva pariNAma hotA hai vaha to kevala pudgalabandha hai aura jo jIvakA apane aupAdhika moharAgadveSarUpa paryAyoM ke sAtha ekatva pariNAma hotA hai vaha kevala jIvabandha hai / tathA jIva aura karmapudgaloMke paraspara pariNAma ke nimitta mAtrase jo unakA eka kSetrAvagAha sambandha hotA hai vaha pudgala jIvAtmaka ubhayabandha hai / sArAMza yaha hai ki AtmA ke pradezoM meM kAyavargaNA, vacanavargaNA aura manovargaNA ke avalambanase jaisA parispanda hotA hai, tadanusAra hI karmapudgala svayaM hI parispandavAle hote hue AtmAmeM praveza karate haiM aura yadi usake moha, rAga, dveSarUpa bhAva hote haiM to baMdha jAte haiM / isa taraha dravyabandhakA hetu bhAvabandha hai / ataH rAga-pariNata jIva hI navIna karmase ba~dhatA hai aura vairAgya-pariNata jIva mukta hotA hai / aba jIvake bheda kahate haiM jIva bhI do prakAra ke haiM - mukta jIva aura saMsArI jIva / mukta jIva eka hI prakAra ke hote haiM aura saMsArI jIva aneka prakArake jAnanA cAhie // 104 // vizeSArtha -- zuddhatA meM koI bheda nahIM hotA / ataH pUrNa zuddha mukta jIvoMmeM parasparameM koI bheda nahIM 1 hai | tIrthaMkara hokara jo mukta hote haiM aura jo sAmAnya kevalI hokara mukta hote haiM, muktAvasthA meM unameM bhI koI antara nahIM rahatA / tIrthakara aura atIrthaMkarakA antara to jaba taka saMsAra hai tabhI taka hai, kyoMki tIrthaMkara nAmakarmakA udaya vahIM hotA hai| mukta honepara to sabhI karmoMke sAtha usakA bhI nAza ho jAtA hai | ataH muktAtmAke bheda-prabheda nahIM haiM / sabhI nitya niraMjana nirvikAra svarUpa haiM / yadi unameM koI bheda haiM, to kSetrakRta bheda hai-- koI kisI kSetrase mukta huA hai aura koI kisI kSetrase mukta huA hai, kAlakRta bheda hai-- koI kisI kAlameM mukta huA hai, koI kisI kAlameM mukta huA hai| zarIrakI avagAhanAkRta bheda hai-- koI kisI avagAhanAse mukta huA hai, koI kisI avagAhanAse mukta huA hai; kyoMki mukta jIva jisa zarIrase mukta hotA hai usakA AkAra usa zarIrase kiMcitnyUna hI rahatA hai, ghaTatA-bar3hatA nahIM hai / isa taraha mukta jIvoM meM AtmaguNakRta koI bheda nahIM hai / jaise sabhI agniyA~ uSNa hotI haiM, ataH uSNaguNakRta koI bheda unameM nahIM hotA / kintu koI Aga tRNakI hotI hai, koI Aga lakar3Ise hotI hai, koI Aga pattoMse hotI hai, ataH use Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -107] nayacakra 'pahu jIvattaM ceyaNa uvayoga amutta muttadehasamaM / kattA hu hoi bhuttA taheva kammeNa sNjutto||105|| prabhoyuktisamarthanArtha prabhutvamAha gAthAdvayeneti NaTTakammasuddhA asarIrANaMtasaoNkkhaNANaDDhA / paramapahutta pattA je te siddhA hu khalu mukkA // 106 // ghAIkammakhayAdo kevalaNANeNa vididprmttttho| uvadiTThasayalatacco laddhasahAvo pahU hoI // 107 // tRNAgni, kASThAgni yA patrAgni kahate haiN| inameM antara taNa, kASTha yA patrakA hai: agni to agni hI hai| isa dRSTAntase aisA Azaya nahIM le lenA ki tInoM prakArakI agniyoMkI uSNatAmeM jaise antara hotA hai, vaise siddhoMke jJAnAdi guNoMmeM bhI antara hai| sabake jJAnAdiguNa samAna haiN| isa taraha siddhoMke bheda nahIM hai, kintu saMsArI jIvoMke to aneka bheda haiM-trasa, sthAvara Adi, deva manuSya tithaMca nArako Adi, ekendriya do indriya Adi / ina bhedoMko granthakAra Age svayaM kaheMge / Age jIvakA svarUpa kahate haiM prabhu hai, jIva hai, cetana hai, upayogamaya hai, amUrtika hai, mUrtika zarIra pramANa hai, kartA hai, bhoktA hai aura kamase saMyukta hai / / 105 / / . vizeSArtha-saMsArI AtmAkA svarUpa isa gAthAke dvArA batalAyA hai| nizcayase bhAvakarmoke aura vyavahArase dravyakoM ke Asrava, bandha, saMvara aura nirjarA tathA mokSake karanemeM yaha AtmA svayaM samartha hai, ata: prabhu hai| nizcayase bhAva prANoMko aura vyavahArase dravya prANoMko dhAraNa karatA hai, isalie jIva hai / nizcayase citsvarUpa aura vyavahArase citzaktise yukta honeke kAraNa cetana hai| nizcayase abhinna aura vyavahArase bhinna caitanya pariNAmasvarUpa upayogase. yukta honese upayogamaya hai| vyavahArase karmoMke sAtha ekatva pariNAmake kAraNa marta honepara bhI nizcayase arUpI svabhAvavAlA hone ke kAraNa amarta hai| nizcayase AtmA lokapramANa asaMkhyAta pradezI hai, kintu viziSTa avagAha pariNAmakI zaktise yukta honese nAmakarmase race jAnevAle choTe yA bar3e zarIrameM rahatA huA vyavahArase zarIra pramANa hai| nizcayase paudgalika karmake nimittase honevAle AtmapariNAmoMkA kartA hai aura vyavahArase AtmapariNAmake nimittase honevAle paudgalika karmoMkA kartA hai / nizcayase zubha-azubha karmoke nimittase honevAle sukha duHkharUpa pariNAmoMkA bhoktA hai aura vyavahArase zubha azubha karmase prApta iSTa-aniSTa viSayoMkA bhoktA hai| nizcayase nimittabhUta paudgalika karmoM ke anurUpa honevAle bhAvakarmarUpa AtmapariNAmoMke sAtha saMyukta honese karmasaMyukta hai aura vyavahArase nimittabhUta AtmapariNAmoM ke anurUpa honevAle podgalika dravyakarmose saMyukta hai| Age do gAthAoMse prabhutva guNakA yuktipUrvaka samarthana karate haiM AThoM karmoM ko naSTa kara denese jo zuddha haiM, zarIrase rahita haiM, ananta sukha aura ananta jJAnase paripUrNa haiM, parama prabhutvako prApta ve siddha muktajIva haiN| ghAtikarmoke kSayase prakaTa hue kevalajJAnake dvArA jinane paramArthako jAnA hai, aura samasta tattvoMkA upadeza diyA hai, AtmasvabhAvako prApta vaha pranu hotA hai // 106-107 // vizeSArtha-prabhukA artha hotA hai-svAmI / yaha jIva svayaM apanA svAmI hai / svayaM hI apane kAryoM ke dvArA karmase baddha hotA hai aura svayaM hI apane kAryoMke dvArA baddha karmabandhase mukta hotA hai| isakA bandhana 1. 'jIvotti havadi cedA uvaogavisesido paha kttaa| bhottA ya dehametto Na hi mutto kammasaMjutto' // 27 // -paJcAsti / 2. ghAyacaukkakhavAdo ka0 kha0 / ghAicaukkakhayAdo j0| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 108 jIvAmAvaniSedhArtha tasyaiva svarUpaM vyutpattizcocyate kammakalaMkAlINA aladdhasasahAvabhAvasabhAvA / 'guNamaggaNajIvaTThiya jIvA saMsAriNo bhaNiyA // 10 // aura mukti kisI anyakI kRpA yA roSakA pariNAma nahIM hai| aisI prabhutva zaktise yukta jIva samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyakcAritrake dvArA cAra ghAtikarmoko naSTa karake jaba ananta catuSTayase yukta hotA huA arhanta dazAko prApta hotA hai, taba usameM usa prabhutva zaktikA pUrNa vikAsa hotA hai / aura jaba vaha zeSa cAra aghAtI karmoko bho naSTa karake siddha mukta ho jAtA hai,taba to vaha svayaM sAkSAt prabhu hI ho jAtA hai / ataH isa jIvako apanI vartamAna saMsArI avasthAmeM bhI apaneko asamartha aura eka dama parAdhIna nahIM samajhanA caahie| rAna kucha usI ke hAthameM hai| vaha anantazaktikA bhaNDAra hai| apane puruSArthase vaha kyA nahIM kara sakatA ! bhakta se bhagavAn bana jAtA hai / Age jovake abhAvakA niSedha karaneke lie usakA svarUpa aura jIvazabdakI vyutpatti kahate haiM jo karmamalarUpo kalaMkase yukta haiM, jinhoMne apane svabhAvako prApta nahIM kiyA aura na apane astitvako hI jAnA hai tathA jo guNasthAna,mArgaNAsthAna aura jIvasamAsoMmeM sthita haiM,una jIvoMko saMsArI kahA hai / / 108 / / vizeSArtha-hama sabhI saMsArI jIva haiN| hamArA janma aura maraNa nizcita hai| yaha janma aura maraNa kI kriyA jar3a padArthoM meM to nahIM hotI,cetana padArthoM meM hI hotI hai| manuSya, pazu-pakSI Adi janma lete haiM to zarIrake sAtha hI janma lete haiM aura jaba marate hai, to zarIra to par3A raha jAtA hai usameM jo hAtha, paira, A~kha, nAka, kAna Adi hote hai ve saba bhI jaike taise bane rahate haiN| kintu unameM koI kriyA nahIM na vaha mardA zarIra rotA hai. na haMsatA hai, na bolatA hai,na hAtha paira hilAtA hai, na kucha jAnatA-dekhatA hai| kintu jaba vaha murdA nahIM thA, taba usameM ye saba kriyAe~ hotI thiiN| ve kriyAe~ jo karatA thA, use hI jIva kahate haiN| vahI jIva Ayu pUrI honepara zarIra chor3akara nayA zarIra dhAraNa karatA hai / janma lenA aura maranA, maranA aura janma lenA isIkA nAma saMsAra hai| kintu jIva saba kucha jAnate hue bhI apaneko nahIM jAnatA / sadAse jIvake astitvameM vivAda rahA hai| zarIrake sAtha hI usakI utpatti aura zarIrake sAtha hI usakA vinAza mAnanevAle hI duniyAmeM adhika hai| kintu zarIrake sAtha utpanna honepara bhI jise hama jIva kahate haiM, vaha zarIrake sAtha naSTa nahIM hotA, zarIra to jyoMkA tyoM par3A rahatA hai aura vaha nikala jAtA hai / usake nikala jAnese hI zarIra murdA ho jAtA hai / isIse jIvako zarIrase bhinna mAnA gayA hai aura zarIrake par3e rahane se bhI jo-jo bAteM usa jAne vAle ke sAtha calI jAtI haiM, unako jIvakI hI vizeSatAeM mAnA jAtA hai| una vizeSatAoM meM makhya vizeSatA hai-jaannaa-dekhnaa| yaha jAnanA, dekhanA kisI bhI jar3ameM kabhI bhI nahIM dekhA gyaa| yahAM taka ki murdA zarIrameM bhI nahIM / ataH jIva kA mukhya guNa jJAna hai / aura usake sAtha sukha hai / jJAnake dvArA hI maiM sukhI hU~ yA maiM duHkhI hU~ aisA bodha hotA hai| ye saba jIvakI pahacAna hai| vaha jIva jaise karma karatA hai vaisA hI usakA phala bhogatA hai / isIse duniyAmeM koI garIba, koI amIra, koI rUpavAn, koI kurUpa, koI duHkhI koI sukhI, koI buddhimAn koI mUrkha Adi dekhA jAtA hai / ataH saMsArI jIva karmose baMdhA haA hai.vaha apane svarUpako nahIM jAnatA / nAnA yoniyoM aura gatiyoMmeM usake nAnArUpa ho rahe haiN| unhIM nAnA rUpoMko jAnane ke lie AgamameM guNasthAna, mArgaNAsthAna aura jIvasamAsa batalAye haiN| gaNasthAna 14 haiN| ye kevala saMsArI jIvoMke hI hote haiM / mohanIya karma saba karmoM meM pradhAna hai| usIko lekara 1. 'maggaNagaNaThANehi ya caudasahi havaMti taha asddhnnyaa| viNNeyA saMsArI samve suddhA ha suddhaNayA // 13 // ' -drvysNgrh| . Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -108] nayacakra prArambhake 12 guNasthAnoMkI racanA kI gayo hai| jisa jIvake mithyAtva karmakA udaya hotA hai, vaha pahale mithyAdRSTi guNasthAnavAlA hotA hai / jo jIva mohanIya karmakI mithyAtva, samyamithyAtva, samyaktva mohanIya aura anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina sAta prakRtiyoMkA kSaya, upazama yA kSayopazama karake samyaktva prApta kara letA hai, vaha cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAnavAlA hotA hai| upazama samyaktva antarmuhUrta taka rahatA hai, usakA kAla pUrA honese pahale jisa jIvake anantAnubandhI kaSAyakA udaya A jAtA hai, vaha samyaktvase girakara dUsare sosAdana guNasthAnavAlA ho jAtA hai| jisake samyak-mithyAtva prakRtikA udaya hotA hai vaha tIsare mizra guNasthAnavartI hotA hai| samyaktva prApta kara leneke pazcAt jo jIva zrAvakake vrata dhAraNa kara letA hai,vaha dezavirata nAma paMcama guNasthAnavartI hotA hai, jo mahAvrata dhAraNa karake muni ho jAtA hai vaha pramattavirata apramattavirata nAmaka chaThe sAta guNasthAnavAlA hotA hai| sAtaveM guNasthAnase Uparake guNasthAnoMmeM car3hane ke lie do zreNiyAM hai-upazama zreNi aura kSapaka zreNi / upazama zreNipara car3hanevAlA mohanIya karmakA upazama ( dabAnA) karatA jAtA hai aura kSapakazreNivAlA mohanIyakarmakA kSaya ( nAza ) karatA jAtA hai| AThavAM, nauvAM aura dasavAM guNasthAna donoM zreNiyoMmeM haiN| upazama zreNivAlA dasaveM guNasthAnase gyArahaveM upazAnta moha guNasthAna meM jAtA hai| vahA~ usakA dabA huA moha ubhara AtA hai, vaha nIce gira jAtA hai / kSapakazreNivAlA mohakA kSaya karate hue dasaveM guNasthAnase kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAnameM jAtA hai aura vahAM zeSa ghAtIkarmoM ko naSTa karake kevalI ho jAtA hai| kevalIke antima do guNasthAna sayogakevalI aura ayogakevalI nAmaka hote haiN| caudahaveM guNasthAnase mokSa ho jAtA hai aura mukta jIvake koI gaNasthAna nahIM hotaa| isa taraha saMsArI jIvoMke Atmika utthAna aura patanaka caudaha guNasthAnoM meM bAMTA gayA hai| jIvake ekendriya,doindriya,teindriya cauindriya, paMcendriya, bAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta Adi bhedoMko lekara 14 jIvasamAsoMmeM bA~TA gayA hai| ina jIvasamAsoMke vistArase bahuta bheda hote haiM / jaise ekendriya jIvake pRthvIkAyika, jalakAyika, taijaskAyika, vAyukAyika, nityanigodiyA, itaranigodiyAke bhedase chaha bheda haiN| ye bAdara aura sUkSmake bhedase do-do prakArake hote haiN| tathA pratyeka vanaspatikAyika jIvake sapratiSThita aura apratiSThitake bhedase do bheda haiN| isa taraha ekendriya jIvake 14 bheda hai / ye paryAptaka, nirvatyaparyAptaka aura labdhyaparyApta kake bhedase tIna-tIna prakArake hote haiN| ataH ekendriya jIvake 42 jIvasamAsa hote haiM / doindriya,teindriya aura cauindriya jIva bhI paryAptaka, nivRtyaparyAptaka aura labdhyaparyAptakake bhedase tIna-tIna prakArake hote haiN| ataH inake nau jIvasamAsa hote haiN| isa taraha ekendriya aura vikalendriyake 51 jIvasamAsa hote haiN| paMcendriya jIvake 47 jIvasamAsa hote haiN| tiryaMcapaMcendriya garbhaja bhI hote haiM aura sammUrchana bhI hote he jo mAtAke garbhase paidA hote haiM ve garbhaja kahalAte haiM aura jo bAhya sAmagrIse hI paidA hote haiM ve sammarchana kahalAte haiN| tathA ye jalacara-machalI vagairaha, thalacara-gAya, baila vagairaha aura nabhacara-pakSI vagairahake bhedase tIna prakArake hote haiN| ye tInoM sainI bhI hote haiM aura asainI (jinake mana nahIM hotA) bhI hote haiN| inameMse jo garbhaja hote haiM ve paryAptaka aura nivRtyaparyApta ka hI hote haiM, kintu sammarchana jIva paryAptaka nivRtyaparyAptaka aura labdhyaparyAptaka hote haiM / ataH garbha janmavAloMke 6 x 2 = 12 bheda hote haiM aura sammUrcchana janmavAloMke 6 4 3 = 18 bheda hote haiN| isa taraha karmabhUmija tiryaMca paMcendriyoMke tosa bheda hote haiM / bhogabhUmike tiryaMca paMcendriya garbhaja hI hote haiM tathA thalacara aura nabhacara hI hote haiM aura ve paryAptaka aura nivRtyaparyAptaka hI hote haiN| isa taraha unake kevala cAra bheda honese tiryaMca paMcendriyake 34 jIvasamAsa hote haiN| manuSyake cAra prakAra haiM-Arya, mleccha, bhogabhUmiyA aura kubhogabhUmiyA / inameM se Arya manuSya paryAptaka nivatyaparyAptaka aura labdhyaparyAptaka hote haiN| zeSa tIna paryAptaka nivRtyaparyAptaka hI hote haiN|atH manuSyoMke 3+2+2+ 2 = nau jIvasamAsa hote haiN| deva aura nArakI paryAptaka nivRtyaparyAptaka hI hote haiM / ataH unake 4 jIva samAsa hote haiN| isa taraha 42+9+ 34 +9+4=98 jIvasamAsa vistArase Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [gA0 109 dravyasvabhAvaprakAzaka 'jo jIvadi jIvissadi jIviyapuvo hu caduhi pANehiM / so jIvo NAyavvo iMdiya balamAu ussaaso||109|| jIve bhAvAbhAvo keNa payAreNa siddhi sNbhvii| aha saMbhavai payAro so jIvo patthi saMdeho // 110 // haiM mukta jIvoMke koI bhI jIvasamAsa nahIM hotA,kyoMki na ve ekendriya, doindriya Adi hote haiN| na paryAptaka Adi hote haiM aura na tithaMca manuSya Adi haiN| ye saba bheda to gati, indriya aura kAyako lekara hote haiM / mukta jIvoMke ye saba nahIM hote| mArgaNAeM bhI 14 hotI hai-gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura aahaar| ye saba bhI saMsArI jIvoMmeM hI pAyI jAtI haiM / siddhoMmeM to inameMse jJAna, darzana, samyaktva hI hote haiN| kyoMki ye tInoM Atmika guNa hai| jo indriya, bala, Ayu, zvAsocchvAsa ina cAra prANoMke dvArA jItA hai, Age jiyegA aura pahale jiyA thA, use jIva jAnanA cAhie // 109 // vizeSArtha--yaha jIvake jIvatva guNakI vyAkhyA jIva zabdako vyutpatti dvArA kI gayI hai / jo jiye vaha jIva / aura jisake dvArA jItA hai unheM kahate haiM-prANa / prANa dasa hai-pAMca indriyAM, tIna bala, eka Ayu aura eka ucchvaas| inameMse ekendriya jIvake cAra hI prANa hote haiM-eka sparzanendriya, eka kAyabala, eka Ayu aura eka ucchvAsa / doindriya jIvake rasanendriya aura vacanabala honese chaha prANa hote haiM / teindriya jIvake nANendriya adhika honese sAta prANa hote haiN| cauindriya jIvake cakSuindriya adhika honese ATha prANa hote haiM / asaMjJi paMcendriya jIvake zrotra indriya adhika honese no prANa hote haiM aura saMjJo paMcendriya jIvake manobala adhika honese dasa prANa hote haiM / ataH ina prANoM ke dvArA jo vartamAnameM jItA hai, bhUtakAlameM jiyA thA aura bhaviSyakAlameM jiyegA vaha jIva hai| isa taraha tInoM kAloMmeM jIvana anubhava karanevAleko jIva kahate haiN| isa vyutpattike anusAra siddhoMmeM bhI jIvatva siddha hotA hai,kyoMki saMsAra avasthAma ve bhI jIte the| zAyada koI kahe ki taba to siddhoM meM jIvapanA aupacArika huA, kintu mukhyarUpase vAstavika jIvapanA to siddhoMmeM hI mAnA jAtA hai| to isakA samAdhAna yaha hai ki bhAvaprANa, jJAna aura darzanakA anubhavana karanese siddhoMmeM vartamAnameM bhI jIvapanA hai, ataH koI doSa nahIM hai / / jIvameM bhAva aura abhAvakI siddhi kisa prakArase saMbhava hai ? yadi aisA prakAra saMbhava hai to vaha jIva hai. isameM koI sandeha nahIM hai / / 110 // _ vizeSArtha-bhAva arthAt satsvarUpa dravyakA dravyarUpase vinA nahIM hotA aura abhAva arthAt jo asat hai usakA dravyarUpase utpAda nahIM hotA / isa taraha satke vinAza aura asatke utpAda binA hI sat dravya apane-apane guNaparyAyoM meM utpAda vyaya karate haiN| jaise ghIkI utpatti honepara sat gorasakA vinAza nahIM hotA aura gorasase bhinna kisI asat padArthAntarakA utpAda nahIM hotaa| kintu satkA vinAza aura asatakA utpAda kiye binA hI gorasake hI sparza, rasa, gandharUpa Adi pariNamanazIla guNoMmeM pUrva avasthAkA vinAza aura uttara avasthAkA utpAda honese navanIta paryAya naSTa ho jAtI hai aura ghI paryAya utpanna ho jAtI hai| isI taraha samasta dravyoMmeM navIna paryAyakI utpatti honepara satkA vinAza nahIM hotA aura asatkA utpAda nahIM hotaa| kintu satkA vinAza aura asatkA utpAda kiye binA hI dravyoMke pariNamanazIla guNoMmeM pahalekI paryAyakA vinAza aura bAdakI paryAyakA utpAda huA karatA hai| jaina siddhAntameM jIva Adi chaha dravya hai| 1. pANehi caduhiM jIvadi jIvissadi jo hu jIvido puvvaM / so jIvo pANA puNa balamiMdiyamAu ussAso ||30||-pnycaasti / 'tikkAle cadu pANA iMdiyabalamAu ANapANo ya / vavahArA so jIvo NicchayaNayado du cedaNA jassa ||3||'-drvysN0 / 2. jIvo bhAvA-a0 ka. kha. mu. 'evaM bhAvamabhAvaM bhAvAbhAva abhAvabhAvaM c| guNapajjaaihiM sahido saMsaramANo kuNadi jIvo ||21||'--.-pnycaasti / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 110 ] nayacakra yahA~ unameM se jIvadravyakI carcAkA prasaMga hai, ataH usIkA kathana karanA ucita hai| jIva dravyake aura guNa paryAya prasiddha haiM / jIvakA mukhya guNa cetanA hai / vaha cetanA zuddha aura azuddha ke bhedase do prakArakI hai| zuddha cetanA to jJAnakI anubhUtirUpa hai aura azuddha cetanA karma aura karmaphalako anubhUtirUpa hai / athavA caitanyakA anusaraNa karanevAle pariNAmako upayoga kahate haiM / upayoga jIvakA lakSaNa hai usake do bheda haiMjJAnopayoga aura darzanopayoga / jJAnopayogake bhedoMmeM se eka kevalajJAna hI zuddha honese sampUrNa hai / nirvikalparUpa darzanopayoga ke bhedoM meM se eka kevaladarzana hI zuddha honese sakala hai / zeSa saba azuddha honese vikala hai / isI taraha agurulaghuguNakI hAni - vRddhise utpanna honevAlI paryAyeM jIvakI zuddha paryAyeM haiM aura paradravyake sambandhase utpanna honevAlI deva, nArakI, tiyaMca, manuSya paryAyeM azuddha paryAyeM haiM / jaba jIvakI manuSya paryAya naSTa hokara devaparyAya utpanna hotI hai, to usameM vartamAna jIvapanA na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai / arthAt aisA nahIM hai ki manuSyasvarUpase vinaSTa honepara jIvatvarUpase bhI nAza hotA ho aura devatvarUpase utpatti hone para jIvatvarUpase bhI utpanna hotA ho| isa taraha satkA vinAza aura asat ke utpAdake binA hI pariNamana hotA hai aura kathaMcit utpAda vyayavAlA hote hue bhI dravya sadA anutpanna aura avinaSTa hI rahatA hai / spaSTa rUpa isa prakAra hai - jo dravya pUrvaparyAyake viyogase aura uttara paryAyake saMyogase honevAlI avasthAoM ko apanAne ke kAraNa vinaSTa aura utpanna pratIta hotA hai, vahI dravya una donoM avasthAoM meM rahanevAle pratiniyata svabhAvase-- jo svabhAva una donoM avasthAoM meM usa dravyake eka rUpa hone meM kAraNa hai--avinaSTa aura anutpanna pratIta hotA hai / usa dravyakI paryAyeM to utpAda, vinAza dharmavAlI kahI jAtI haiM, kyoMki pUrva-pUrva paryAyakA vinAza aura uttara-uttara paryAyakA utpAda hotA rahatA hai / aura ve paryAya vasturUpase, dravyase abhinna hI kahI gayI haiM / ataH paryAyoMke sAtha eka vastupaneke kAraNa utpanna aura vinaSTa hotA huA bhI jIvadravya sarvadA anutpanna aura avinaSTa hI dekhanA caahie| deva-manuSya Adi paryAyeM to kramavartI haiN| jisa paryAya kA svasamaya upasthita hotA hai vaha utpanna hotI hai aura jisa paryAyakA svasamaya bItatA hai vaha naSTa hotI hai / yadi jo jIva maratA hai vahI utpanna hotA hai yA jo utpanna hotA hai vahI maratA hai to aisA mAnanepara satkA vinAza aura asatkA utpAda nahIM hotA, aisA nizcita hotA hai / tathA jo kahA jAtA hai ki deva utpanna huA aura manuSya marA, so isameM bhI koI virodha nahIM hai, kyoMki deva paryAya aura manuSya paryAyako racanevAlA jo devagati aura manuSyagati nAmakarma hai usakA kAla utanA hI hai / ataH manuSyatva Adi paryAyoM kA apanA-apanA kAla pramANa maryAdita hai / eka paryAya anya paryAyarUpa nahIM ho sakatI / ataH paryAyeM apane-apane sthAnoMmeM bhAvarUpa aura para paryAya sthAnoM meM abhAvarUpa hotI haiM / kintu jIvadravya to saba paryAyoMmeM anusyUta honese bhAvarUpa bhI haiM, aura manuSyatva paryAya rUpase devaparyAyameM nahIM hai, isalie abhAvarUpa bhI hai / sArAMza yaha hai ki Agama meM dravyako sarvadA avinaSTa aura anutpanna kahA hai| ataH jIvadravyako dravyarUpase nitya kahA hai / vaha devAdi paryAyarUpase utpanna hotA hai, isalie bhAva ( utpAda ) kA kartA kahA hai / manuSyAdi paryAyarUpase naSTa hotA hai, isalie usIko abhAva ( vyaya ) kA kartA kahA hai / sat devAdi paryAyakA nAza karatA hai, isIlie uzIko bhAvAbhAva ( satke vinAza ) kA kartA kahA hai| aura phirase asat manuSyAdi paryAyakA utpAda karatA hai, isalie usIko abhAva bhAva ( asat ke utpAda ) kA kartA kahA hai| isameM koI doSa nahIM hai, kyoMki dravya aura paryAya meMse ekakI gauNatA aura anyakI mukhyatAse kathana kiyA jAtA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- jaba paryAyako gauNatA aura dravyako mukhyatA vivakSita hotI hai, taba jIva na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai / aura aisA honese na satparyAyakA vinAza hotA hai aura na asatparyAyakA utpAda hotA hai / jaba dravyakI goNatA aura paryAyakI mukhyatA vivakSita hotI hai taba vaha utpanna hotA aura naSTa hotA hai aura aisA honese jisakA svakAla bIta gayA hai aisI satparyAyakA nAza karatA hai aura jisakA svakAla upasthita huA haiM aisI asat paryAyako utpanna karatA hai / yaha saba anekAntavAda ke prasAdase sulabha hai / isameM koI virodha nahIM hai // 67 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 [ gA0 111 dravyasvabhAvaprakAzaka heyopAdeyArtham ekasyApyasya caturmedaM darzayati-- te huti caduviyappA vvhaar-asuddh-suddh-prinnaamaa| aNNe viya bahubheyA NAyavvA aNNamaggeNa // 11 // maNavayaNakAya-iMdiya-ANappANAugaM ca jaM jIve / tamasabbhUo bhaNadi hu vavahAro loyamajjhammi // 112 // te ceva bhAvarUvA jIve bhUdA khaovasamado ya / te hoMti bhAvapANA asuddhaNicchayaNayeNa NAyavvA // 113 // suddho jIvasahAvo jo rahio vavabhAvakammahi / so suddhaNicchayAdo samAsio suddhaNANIhi // 114 // jo khalu jIvasahAvo No jaNio No khayeNa sNbhuudo| kammANaM so jIvo bhaNio iha paramabhAveNa // 115 // Age granthakAra heya aura upAdeyakA bodha karAne ke lie eka hI prakArake cAra bhedoMko batalAte haiN| jIvameM bhAvAbhAvako batalAnevAle prakArake cAra bheda haiM-vyavahAra, azuddha, zuddha aura pariNAma / anya mArgase anya bhI bahata bheda jAnane cAhie // 11 // vizeSArtha-isase prathama gAthAmeM granthakArane yaha prazna uThAyA thA ki jIvameM bhAva-abhAva kisa prakArase siddha hotA hai ? yahA~ usIke cAra prakAra ginAye hai-vyavahAranaya, azuddhanaya, zuddhanaya aura pAriNAmika / Age inhIM cAroMkI dRSTi se jIvakA svarUpa kahate haiM / jIvameM jo manobala, vacanabala, kAyabala, indriya, zvAsochvAsa aura Ayu prANa haiM, yaha lokameM asadbhUta vyavahAranayakA kathana hai / / 112 // vizeSArtha-ukta prANa, dravya aura bhAvake bhedase do prakArake hote haiN| jaise dravyendriyA~ Adi dravyaprANa hai aura kSAyopazamika bhAvendriyA~ Adi bhAva prANa haiN| yadyapi ukta dravyaprANa aura bhAvaprANa AtmAse bhinna haiM,kintu phira bhI bhAvaprANa kSayopazamajanya honese caitanya zaktirUpa haiM : kintu dravyaprANa to paudgalika hai / ataH anupacarita asadbhUta vyavahAra apekSA dravyaprANoMko jIvakA kahA jAtA hai| aura azuddha nizcayanayase bhAva prANoMko jIvakA kahA jAtA hai| yahI bAta Age kahate haiN| jIvameM karmoMke kSayopazamase honevAle ve hI bhAvarUpa indriya Adi bhAva prANa hote haiM aura ve azuddha nizcaya nayase jIvake prANa jAnanA cAhie // 113 // dravya aura bhAvakarmoMse rahita jIvakA jo zuddha svabhAva hai use zuddha jJAniyoMne zuddha nizcayanayase jIvakA svabhAva kahA hai / / 114 / / vizeSArtha-jIvakA paranirapekSa jo svAbhAvika zuddha svarUpa hai vaha zuddhanizcayanayakA viSaya hai| aura parasApekSa jo svarUpa kahA jAtA hai vaha yadi abhAvarUpa hai to azuddha nizcayanayakA viSaya hai aura yadi dravyarUpa hai to asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hai| isIse dravyaprANoMko jIvakA kahanA asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hai arthAt asadbhUta vyavahAranayase dravyaprANoMko jIvakA kahA jAtA hai| bhAvaprANa jIvake haiM, yaha azuddha nizcayanayakA kathana hai| kintu zuddha nizcayanayase zuddhajIvake svAbhAvika sukha,jJAna caitanya hI svAbhAvika prANa haiM / jIva sadA unhIMse jIvita rahatA hai / dravyaprANa aura bhAvaprANa to karmasApekSa honese Agantuka hai;jIvake apane nahIM haiN| phira bhI saMsAra avasthAmeM jIvake sAtha pAye jAte haiM / ataH unheM vyavahAranayase jIvake kahA jAtA hai| ___jIvakA jo svabhAva na to utpanna hotA hai aura na karmoM ke kSayase hotA hai, paramabhAva rUpase use hI jIva kahA hai // 115 / / S Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 117 ] nayacakra acaitanyavAdinamAzaGkaya caitanyaM svAmitvaM cAha - AdA cedA bhaNio sA iha phalakajjaNANabhedA hu / tinhaM piya saMsArI NANo khalu NANadehA hu // 116 // yAvara phalesu cedA tasa uyANaM pi hoMti NAyavvA / ahava asuddhe gANe siddhA suddhesu NANesu // 117 // vizeSArtha -- jIvake pA~ca bhAva hote haiM- aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika / inameMse prArambhake cAra bhAva to paryAyarUpa haiM aura zuddha pAriNAmika dravyarUpa haiM / ina paraspara sApekSa dravyaparyAya yugalako AtmapadArtha kahate haiM / pAriNAmika bhAva tIna haiM-- jIvatva, bhavyatva aura abha vyatva / ina tInoM meM se jo zaktirUpa zuddha jIvatva pAriNAmika bhAva hai, vaha zuddha dravyAthikanayake Azrita hone se nirAvaraNa hai aura usakI zuddha pAriNAmika bhAva saMjJA hai / vaha na to bandhaparyAya rUpa hai aura na mokSa paryAyarUpa hai / kintu dasaprANarUpa jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva paryAyArthika nayAzrita honese azuddha pAriNAmika bhAva kahe jAte haiM / inako azuddha kahe jAnekA kAraNa yaha hai ki zuddhanayase saMsArI jIvoMke bhI dasa prANarUpa jIvatva, bhavyatva aura abhavyatvakA abhAva hai aura siddhoM meM to ina tInoMkA sarvadA hI abhAva hotA hai / ina tInoMmeM se bhavyatva bhAvako Dha~kanevAlA to mohAdi sAmAnya karma hai / jaba kAlalabdhi Adike milanepura bhavyatvazaktikI vyakti hotI hai taba yaha jIva sahaja zuddha pAriNAmika bhAva lakSaNavAle nija paramAtmadravyakA samyak zraddhAna- jJAna aura AcaraNa karatA hai / usI pariNamanako AgamakI bhASAmeM aupazamika, kSAyopazamika yA kSAyika bhAvarUpa kahate haiM / adhyAtma meM use zuddhAtmAke abhimukha pariNAmarUpa zuddhopayoga kahate haiM / vaha paryAya zuddhapAriNAmika bhAvarUpa zuddha Atmadravyase kathaMcit bhinna hai; kyoMki bhAvanArUpa hai / kintu zuddha pAriNAmika bhAvanArUpa nahIM hai / yadi vaha ekAntarUpase zuddha pAriNAmikase abhinna ho taba isa mokSakI kAraNabhUta bhAvanArUpa paryAyakA mokSameM vinAza honepara zuddhapAriNAmikake bhI vinAzakA prasaMga prApta hotA hai / kintu zuddha pAriNamika to avinAzI hai / ataH yaha sthira huA ki zuddhapAriNAmikake viSaya meM bhAvanArUpa jo aupazAmika Adi tIna bhAva haiM ve samasta rAgAdise rahita honeke kAraNa mokSake kAraNa hote haiM; zuddhapAriNAmika nahIM / jo zaktirUpa mokSa hai vaha to zuddha pAriNAmikameM pahale se hI rahatA hai| yaha vyaktirUpa mokSakA vicAra hai / siddhAnta meM zuddha pAriNAmikako niSkriya kahA hai / isakA matalaba yaha hai ki bandhakI kAraNabhUta jo rAgAdi pariNatirUpa kriyA hai vaha tadrUpa nahIM hotI / tathA mokSakI kAraNabhUta jo zuddha bhAvanA pariNatirUpa kriyA hai usa rUpa bhI vahA~ nahIM hotI / ataH zuddha pAriNAmika bhAva dhyAnarUpa nahIM hotA, dhyeyarUpa hotA hai; kyoMki dhyAna to vinazvara hai / ataH vahI upAdeya hai / 69 acaitanyavAdIkI AzaMkAse caitanya aura usake svAmitvako kahate haiM-- AtmAko cetana kahA hai / vaha cetanA karmaphala cetanA, karmacetanA, aura jJAnacetanAke bhedase tIna prakArakI hai / saMsArI jIvake tInoM cetanA hotI hai, kintu jJAnacetanA jJAnazarIrI kevalajJAniyoMke hotI hai // 116 // sthAvara jIvoMke karmaphala cetanA jAnanA aura trasa jIvoMke karmaphala aura karmacetanA jAnanA / athavA ina jIvoMke azuddha jJAnacetanA arthAt ajJAnacetanA hotI hai aura siddha jIvoMke zuddha jJAnacetanA hotI hai // 117 // 1. 'kammANaM phalamekko ekko kajjaM tu NANamagha ekko / cedayadi jIvarAsI cedagabhAveNa tivihe ||39|| - savve khalu kammaphalaM yAvara kAyA tasA hi kajjajudaM / pANittamadikkatA NANaM vidaMti te jIvA // 40 // -- paJcAsti0 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 117 vizeSArtha-AtmAkA svarUpa cetanA hI hai|atH AtmA caitanyarUpa hI pariNamana karatA hai| AtmAkA koI bhI pariNAma aisA nahIM hai jo cetanArUpa nahIM hai| cetanAke tIna bheda haiM-karmaphala cetanA, karmacetanA aura jnyaancetnaa| athavA cetanAke do bheda haiM- jJAnacetanA aura ajnyaancetnaa| ajJAnacetanAke do bheda haiMkarmacetanA aura karmaphala cetnaa| jJAnake sivAya anya bhAvoMmeM aisA anubhava karanA ki isako maiM bhogatA hU~, yaha karmaphala cetanA hai aura jJAnake sivAya anya bhAvoM meM aisA anubhavana karanA ki isako maiM karatA hU~, yaha karmacetanA hai| ise yoM bhI kaha sakate haiM ki jJAnarUpa pariNamanakA nAma jJAnacetanA hai, karmarUpa pariNamanakA nAma karmacetanA hai aura karmaphalarUpa pariNamanakA nAma karmaphala cetanA hai| arthake vikalpako jJAna kahate haiN| stra aura parake bhedase avasthita samasta vizva artha hai aura usake AkArako jAnanekA nAma vikalpa hai| arthAt jaise darpaNameM apanA aura parakA AkAra eka sAtha hI prakAzita hotA hai vaise hI eka sAtha sva aura thoM ke AkArake avabhAsanako jJAna kahate haiN| jo AtmAke dvArA kiyA jAtA hai use karma kahate haiM / aura usa kamase honevAle sukha-duHkhako karmaphala kahate haiN| AtmA pariNAmasvarUpa hai aura cetana AtmAkA pariNAma cetanArUpa hI hotA hai aura cetanAke tIna rUpa hai-jJAna, karma aura karmaphala / ataH jJAna karma aura karmaphala AtmA hI hai| ina tIna prakArakI cetanAoMmeM-se sthAvarakAyika jIvoMke mukhyarUpase karmaphala cetanA hI hotI hai| kyoMki unakI AtmA atiprakRSTa mohase malina hai|unkaa cetakasvabhAva atiprakRSTa jJAnAvaraNa karmake udayase AcchAdita hai| unakI kArya karanekI zakti arthAt karmacetanArUpa pariNati honekI sAmarthya atiprakRSTa vIryAntarAya karmake udayase naSTa ho gayI hai| ataH ve pradhAnarUpase sukha-duHkharUpa karmaphalako hI bhogate haiM / isIse dUsare dharmavAle sthAvara paryAyako bhogayoni kahate haiN| unameM buddhipUrvaka kArya karanekI kSamatA nahIM hotii| trasa jIvoMke mukhya rUpase karmacetanA aura karmaphala cetanA bhI hotI hai| kyoMki yadyapi unakA cetakasvabhAva bhI atiprakRSTa mohase malina aura atiprakRSTa jJAnAvaraNa karmake udayase AcchAdita hotA hai, tathApi kA thoDA-sA kSayopazama vizeSa honese unameM kArya karanekI sAmarthya pAyI jAtI hai| ataH ve sukhaduHkharUpa karmaphalake anubhavanase mizrita kAryako hI pradhAnarUpase cetate haiN| tathA jinakI samasta mohajanya kAlimA dhula gayI hai, samasta jJAnAvaraNa karmake naSTa ho jAnese jinakA cetakasvabhAva apane samasta mAhAtmyake sAtha vikasita ho gayA hai, samasta vIryAntarAyake kSaya ho jAnese jinhoMne anantAnantavIryako bhI prApta kara liyA hai,ve sirUparameSThI karma karmaphalake nirjIrNa ho jAnese tathA atyanta kRtakRtya honese svAbhAvika sukhasvarUpa apane jJAnako ho cetate haiM / yadyapi granthakArane siddhoMke hI mukhya rUpase jJAnacetanA batalAyI hai,kintu zAstrakAroMne jIvanmukta ahanta kevalIke bhI mukhyarUpase jJAnacetanA batalAyo hai; kyoMki unake bhI mohanIya, jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karma kSaya ho gaye hai| ataH pUrNa jJAnacetanA to inhIM donoM ke hotI hai, kintu AMzika jJAnacetanA samyagdaSTike bhI hotI hai| yadi mithyASTikI taraha samyagdaSTike bhI azaddha karmacetanA aura karmaphala cetanA hI mAno jAyeMgI, to samyagdRSTi aura mithyAvRSTimeM bheda kyA rahegA! azuddha cetanA to saMsArakA bIja hai|is. lie mokSArthIko ajJAnacetanAke vinAzake lie sakalakarmasaMnyAsa bhAvanA aura sakalakarmaphala saMnyAsabhAvanAse chur3Akara nitya eka jJAnacetanAkI hI upAsanA karanekA upadeza diyA gayA hai| samyagdRSTike matyAdi jJAnAvaraNa tathA vIryAntarAyakA kSayopazama hotA hai aura darzana mohanIyake udayakA abhAva hotA hai| ataH use zuddhAtmAkI anubhUti hotI hai vahIM to jJAnacetanA hai; kyoMki AtmAnubhUtikA nAma hI jJAnAnubhUti hai / samyagdRSTike usakI mukhyatA hai; yadyapi gauNarUpase azuddhopalabdhi bho mAnI gayI hai / kintu mithyAdRSTike to azuddhopalabdhi hI hai jo karma aura karmaphala cetanArUpa hai| isIse samyagdRSTi aura mithyAdRSTikI kriyA dekhane meM samAna hotI hai kintu mithyAdRSTiko jo kriyA bandhakA kAraNa hai , samyagdRSTikI vahI kriyA nirjarAkA kAraNa hai kyoMki karma aura karmaphalameM mithyAdRSTiko Atmabuddhi hai; kintu samyagdRSTiko Atmabuddhi nahIM hai / ataH samyagdRSTike bhI AMzikarUpameM jJAnacetanA hotI hai / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -119] nayacakra nirupayogikaTAkSamucchidya jIvasyopayogamAha uvaogamaA jIvA uvaogo NANadasaNo bhnnio| NANaM aTupayAraM caubheyaM daMsaNaM NeyaM // 118 // mUtaikAntaniSedhArtha syAdamUrtatvamAha rUvarasagaMdhaphAsA saddaviyappA vi Natthi jiivss| No saMThANaM kiriyA teNa amutto have jIvo // 119 // anupayogI vyaMgyakA khaNDanakara jIvake upayogakA kathana karate haiM - sabhI jIva upayogamaya haiN| upayogake do bheda kahe haiM-jJAnopayoga aura darzanopayoga / jJAnopayogake ATha bheda haiM aura darzanopayogake cAra bheda jAnanA caahie||118|| vizeSArtha-AtmAke caitanya-anuvidhAyI yA caitanyake sAtha honevAle pariNAmako upayoga kahate haiM / upayogake bhI do bheda hai-jJAnopayoga aura drshnopyog| vizeSakA grAhI jJAna hai aura sAmAnyakA grAhI darzana hai / upayoga sarvadA jIvase abhinna ho hotA hai, kyoMki jIva aura upayogakI eka hI sattA hai| na upayogake binA jIvakA astitva hai aura na jIvake binA upayogakA astitva hai| jJAnopayogake ATha bheda haiMmatijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, kevalajJAna, kumatijJAna, kuzrutajJAna aura vibhaMgajJAna / AtmA vAstava meM sarvAtmapradezavyApI vizuddha jJAnasAmAnya svarUpa hai, kintu vaha anAdikAlase jJAnAvaraNa karmase AcchAdita hai| aisI sthitimeM matijJAnAvaraNake kSayopazamase aura indriya tathA manakI sahAyatAse mUrta aura amUrtadravyoMke eka aMzako vizeSarUpase jAnanevAle jJAnako matijJAna kahate haiN| zrutajJAnAvaraNake kSayopazamase aura manakI sahAyatAse mUrta aura amUrtadravyoMkI kucha paryAyoMko vizeSarUpase jAnanevAle jJAnako zrutajJAna kahate haiN| avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase mUrtadravyakI kucha paryAyoMko vizeSarUpase jAnanevAle jJAnako avadhijJAna kahate haiM / manaHparyayajJAnAvaraNake kSayopazamase paramanogata mUrtadravyakI kucha paryAyoMko pratyakSa jAnanevAle jJAnako manaHparyayajJAna kahate haiN| samasta jJAnAvaraNa ke atyanta kSayase kevala AtmAse hI mUrta-amUrtadravyoMkI samasta paryAyoMko vizeSarUpase jAnanevAle jJAnako kevalajJAna kahate haiN| mithyAtvake udayameM matijJAna hI kumatijJAna, zrutajJAna hI kuzrutajJAna aura avadhijJAna hI vibhaMgajJAna hotA hai| darzanopayogake cAra bheda hai-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / AtmA vAstava meM samasta AtmapradezoMmeM vyApaka, vizuddha darzanasAmAnyasvarUpa hai| kintu vaha anAdikAlase darzanAvaraNakarmase AcchAdita hai| ataH cakSudarzanAvaraNakarmake kSayopazamase aura cakSu indriyakI sahAyatAse mUrtadravyako kucha paryAyoMko jo sAmAnyarUpase jAnatA hai, vaha cakSudarzana hai| acakSudarzanAvaraNakarmake kSayopazamase aura cakSuke sivAya zeSa cAra indriya aura manakI sahAyatAse jo mUrta aura amUrtadravyoMkI kucha paryAyoMko sAmAnyarUpase jAnatA hai, vaha acakSudarzana hai| adhidarzanAvaraNakarmake kSayopazamase mUrtadravyako kucha paryAyoMko jo sAmAnyarUpase jAnatA hai, vaha avadhidarzana hai| aura jo samasta darzanAvaraNakA atyanta kSaya honepara kevala AtmAse hI samasta marta-amartadravyoMko sAmAnyarUpase jAnatA hai,vaha svAbhAvika kevaladarzana hai| mUrtekAntakA niSedha karane ke lie jIvako kathaMcit amUrtika kahate haiM jIvameM na rUpa hai, na rasa hai, na gandha hai, na sparza hai, na zabdake vikalpa haiM, na AkAra hai, na kriyA hai isa kAraNase jIva amUrtika hai / / 119 / / vizeSArtha-jisameM rasa, rUpa, gandha, sparza guNa pAye jAte haiM use mUrtika kahate haiM / jIvameM inameM se koI bhI guNa nahIM hai, ye cAroM to pudgaladravya ke vizeSa guNa haiM, isalie pudgaladravya mUrtika hai| kintu jIva 1. nirupayoginaM kaTAkSarUpayogamAha j.| 2. -mao jIvo a0 ka0 kha0 mu0| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0120 amUrtapakSe'pi tathA syAnmUrtatvamAha jo hu amutto bhaNio jIvasahAvo jiNehiM prmttho| uvayariyasahAvAdo aceyaNo muttisNjutto||120|| sarvagatavaTakaNikAmAtratvamapAsya dehamAnatvaM bhedaM cAha gurulaghudehapamANo attA cattA hu sattasamughAyaM / vavahArA Nicchayado asaMkhadeso hu so o||121|| to rasaguNake abhAvarUpa svabhAvavAlA hai, rUpaguNake abhAvarUpa svabhAvavAlA hai, gandhaguNake abhAvarUpa svabhAvavAlA hai, sparzaguNake abhAvarUpa svabhAvavAlA hai, ataH amUrtika hai| isI taraha 'jIva'zabda paryAyake abhAvarUpa svabhAvavAlA hai| zabda pudgalakI paryAya honese mUrtika hai| jIvameM zabdarUpa pariNata honekI zaktikA bhI abhAva hai| isI taraha saMsthAna-trikoNa, catuSkoNa, lambA Adi bhI pudgalako paryAya haiN| jIva saba saMsthAnoMke abhAvarUpa svabhAvavAlA hai| yaha jo saMsAra avasthAmeM jIvako zarIrAkAra batalAyA hai so zarIra to paudgalika hai, nAmakarma ke dvArA racA gayA hai| ataH vaha AkAra to zarIrakA hI hai, jIvakA nahIM hai / isI taraha mukta honepara bhI mukta jIvako kiMcit nyUna pUrvazarIrAkAra kahA hai| ataH vaha AkAra bhI zarIrakA hI hai,usIkA nimitta pAkara jIvakA vaisA AkAra raha jAtA hai| kyoMki karmakA sambandha chUTa jAnepara jIvake pradezoM meM saMkoca-vistAra bhI sambhava nahIM hai| ataH jIvakA apanA koI svAbhAvika saMsthAna nahIM hai| eka dezase dezAntara prAptimeM hetu halana-calanako kriyA kahate haiM / bAhya sAdhanase sahita jIva sakriya hote haiM / jIvoMke sakriyapanekA bahiraMgasAdhana karma-nokarmarUpa pudgala hote haiN| siddhoMke karma-nokarmarUpa pudgaloMkA abhAva hai, ata: unheM niSkriya kahA hai| isa taraha mUrtikapanekA koI bhI lakSaNa jIvameM nahIM pAyA jAtA, ataH jIva amUrtika hai| saMsArI jIvako jo mUrtika kahA hai usakA kAraNa hai-karma nokarmarUpa bandhana / usa bandhanake kAraNa hI use mUrtika kahA hai| svabhAvase to vaha amUrtika hI hai| isI bAtako granthakAra Age amUrta hote hue bhI jIva kathaMcit mUrtika hai jinendradevane jo jIvako amUrtika kahA hai, vaha jIvakA paramArtha svabhAva hai| upacarita svabhAvase to mUrtika aura acetana hai // 120 / / vizeSArtha-jIvakA vAstavika svabhAva to amUrtikapanA hai| upacArase hI use mUrtika kahA jAtA hai|itnaa hI nahIM, kintu use acetana bhI kahA jAtA hai; kyoMki jIvase baddha karma jaise mUrtika haiM vaise hI acetana bhI haiN| ataH karmabandhake kAraNa jIvako jaise upacArase mUrtika kahA jAtA hai, vaise hI upacArase acetana bhI kahA jAtA hai / acetanakI saMgatikA phala to kucha milanA hI caahie| jIva na to vyApaka hai aura na vaTakaNikAmAtra hai, kintu zarIra pramANa hai, yaha batalAte haiM vyavahAranayase sAta samudghAtoMko chor3akara jIva apane choTe yA bar3e zarIrake barAbara hai aura nizcayanayase use asaMkhyAtapradezI jAnanA cAhie // 121 / / vizeSArtha-jaise; dIpakako jaise sthAnameM rakha diyA jAtA hai, usakA prakAza utane hI meM phaila jAtA hai| yadi choTese kamaremeM rakhA jAtA hai, to usakA prakAza saMkucita hokara utanA hI raha jAtA hai aura yadi usI prakAzako bar3e kamaremeM rakhA jAtA hai, to vaha phailakara utanA hI bar3A ho jAtA hai| usI taraha isa jIvako nAmakarmake dvArA jaisA choTA yA bar3A zarIra milatA hai, yaha jIva utane hI-meM sakuca jAtA hai yA phaila jAtA hai| kintu samuddhAta avasthAmeM jIva zarIrake bAhara bhI phaila jAtA hai| mUla zarIrako na chor3ate hue AtmAke kucha pradezoMke zarIrase bAhara nikalaneko samudghAta kahate haiM / ve samudghAta sAta hai-vedanA, kaSAya, 1. 'aNugurudehapamANo uvasaMhArappasappado cedaa| asamuhado vavahArA NiccayaNayado asaMkhadeso vA // 10 // -drvysNgrh| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -122] nayacakra 73 dehA ya huti duvihA thAvaratasabhedado yvinnnneyaa| thAvara paMcapayArA bAdarasuhumA vi cadu tasA taha y||122|| vikriyA, mAraNAntika, taijasa, AhAraka aura kevalisamudghAta / tIvra pIr3A honepara mUla zarIrako na chor3ate hue AtmAke pradezoMke zarIrase bAhara nikalaneko vedanAsamudghAta kahate haiM / tIvra krodhAdika kaSAyake udayase mUla zarIrako na chor3akara dUsarekA ghAta karaneke lie AtmAke pradezoMke bAhara jAneko kaSAyasamudghAta kahate hai| mUlazarIrako na chor3akara kucha bhI vikriyA karaneke lie AtmAke pradezoMke zarIrase bAhara jAneko vikriyAsamudghAta kahate haiN| maraNakAla Anepara mUla zarIrako na tyAgakara jisa kisI sthAnakI Ayu bA~dhI ho, usa sthAnako chane ke lie AtmAke pradezoMke bAhara jAneko mAraNAntika samudghAta kahate haiM / apane manako apriya,kisI kAraNako dekhakara kisI mahAtapasvI munike kruddha honepara unake bAyeM skandhase eka putalA nikalatA hai, vaha sindUrake samAna lAla hotA hai tathA bAraha yojana lambA aura nau yojana caur3A hotA hai| munike bAyeM skandhase nikalakara jisapara muniko krodha hotA hai usakI bAyIM orase pradakSiNA karate hue jalA DAlatA hai aura lauTakara munike sAtha svayaM bhI bhasma ho jAtA hai| jaise dvIpAyana munike krodhase dvArikA bhasma ho gayI thii| yaha azubha taijasa samadhAta hai| tathA jagatako vyAdhi, durbhikSa Adise pIDita dekhakara paramatapasvI munike cittameM karuNAbhAva utpanna honepara unake dakSiNa skandhase jo zubha AkAravAlA putalA nikalakara vyAdhidurbhikSa Adise pIr3ita pradezakI dakSiNakI orase pradakSiNA dete hue vyAdhi-durbhikSa Adiko dUra karake punaH munike.zarIrameM praveza kara jAtA hai vaha zabhataijasa samadadhAta hai| Rddhisampanna maniko svAdhyAya karate zaMkA utpanna honepara unake mUla zarIrako na chor3akara mastakase zuddhasphaTikake samAna raMgavAlA eka hastapramANa putalA nikalakara kevalajJAnoke samIpa jAtA hai| unake darzanase zaMkAkA samAdhAna karake punaH antarmuhUrtameM lauTakara munike zarIrameM praveza kara jAtA hai, yaha AhArakasamudghAta hai| jaba kevalIkI Ayu antarmuhUrta zeSa rahatI hai aura nAma, gotra tathA vedanIya karmako sthiti adhika hotI hai,to una karmoko bhI sthiti Ayukarmake samAna karaneke lie kevalI tamaghAta karate haiN| prathama samayameM unakI AtmAke pradeza daNDAkAra hote haiM, dUsare samayameM kapATake AkAra hote haiM, tIsare samayameM pratararUpa tikone ho jAte haiM aura cauthe samayameM samasta lokameM phaila jAte haiN| pAMcaveM samayameM pratararUpa, chaThe samayameM kapATarUpa, sAtaveM samayameM daNDarUpa tathA AThaveM samayameM zarIrameM praviSTa ho jAte haiM, yaha kevalisamudghAta hai| ina samudghAtoMko chor3akara jIva apane zarIrake pAkAravAlA hotA hai| kintu nizcayanayase to vaha asaMkhyAta pradezavAlA hai| cAhe vaha choTe zarIrameM rahe yA bar3emeM, usake pradezoMkI saMkhyAmeM hAni-vRddhi nahIM hotii| hA~, AkArameM hAni-vRddhi avazya hotI hai| Age prakaraNavaza zarIrake bheda kahate haiM sthAvara aura trasake bhedase zarIra do prakArake hote haiM / sthAvara pAMca prakArake hote haiN| tathA ve bAdara bhI hote haiM aura sUkSma bhI hote haiN| tathA trasa doindriya, teindriya, cauindriya aura paMce. ndriyake bhedase cAra prakArake hote haiM // 122 / / vizeSArtha-saMsArI jIvoMke chaha kAya hote haiM / pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura vanaspatikAyako sthAvarakAya kahate haiN| inake kevala eka hI sparzana hI indriya hotI hai| do indriyavAle, tIna indriyavAle, cAra indriyavAle aura pAMca indriyavAle jIvoMko trasakAya kahate haiN| sthAvarakAyavAle jIva bAdara bhI hote haiM aura sUkSma bhI hote haiN| kintu sakAyika jIva bAdara hI hote haiN| jinakA zarIra sthala honeke kAraNa binA AdhArake nahIM rahatA tathA jo dUsaroMko rokate aura dUsaroMse roke jAte haiM, ve bAdara hote haiN| aura jo isake viparIta hote haiM, ve sUkSma jIva kahe jAte haiM / yaha saba bheda zarIrakI apekSA jaannaa| 1. ya te NeyA ka0 kha0 j0| 'puDhavijalateuvAU vaNapphadI viviha thaavreiNdii| vigatigacadupaMcakkhA tasajovA hoMti saMkhAdI ||11||'-drvysNgrh / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 123bauddhasAMkhyasadAzivaM prati bhoktRtvAdhAha dehajudo so bhottA bhottA so ceva hoI iha kttaa| kattA puNa kammajudo jIo saMsArio bhaNio // 123 // uktasya karmaNo nayasaMbandhAtkathaMcitsAditvamAha kammaM duvihaviyappaM bhAvasahAvaM ca davvasambhAvaM / bhAve so Nicchayado' kattA vavahArado dave // 124 // bauddha, sAMkhya aura sadAzivavAdiyoMke prati jIvake bhoktRtva AdikA kathana karate haiM jo jIva zarIrase yukta hai vaha bhoktA hai aura jo bhoktA hai vahI kartA hai| tathA karmoMse yukta saMsArI jIvako kartA kahA hai // 123 // karmake do bheda haiM-bhAvakarma aura dravyakarma / nizcayanayase jIva bhAvakarmakA kartA hai aura vyavahArase dravyakarmakA kartA hai // 124 // vizeSArtha-bauddha kSaNikavAdI hai| usake matase jo kucha hai vaha saba kSaNika hai,eka kSaNameM utpanna hotA hai aura dUsare kSaNameM ekadama naSTa ho jAtA hai| ataH bauddhamatameM jo kartA hai vahI bhoktA nahIM hai kyoMki jo kartA hai vaha to dUsare kSaNameM naSTa ho jAtA hai| usake sthAnameM jo utpanna hotA hai vahI bhoktA hai, ataH kartA koI anya hai aura bhoktA koI anya hai| sAMkhyamatameM prakRti ( jar3a tattva ) kartA hai aura puruSa bhoktA hai / ataH yahA~ bhI kartA dUsarA hai aura bhoktA dUsarA hai / sadAzivavAdI to Izvarako sadA mukta mAnate haiM / unake yahA~ jIva karma karane meM to svataMtra hai, kintu usakA phala bhogane meM parataMtra hai| Izvara jaisA use usake karmoMkA phala detA hai vaisA use bhoganA par3atA hai| kintu jaina dharmameM jo kartA hai vahI bhoktA hai kyoMki nitya hai usakI paryAya badalato hai.kintu jIva to vahI rahatA hai| aba prazna yaha hotA hai ki jIva kisakA kartA bhoktA hai| to uttara hotA hai- karmoMkA kartA bhoktA hai| karmake do prakAra haiM- dravyakarma aura bhAvakarma / inameM se jIva kisakA kartA bhoktA hai| isakA uttara nayadRSTise diyA jAtA hai| yaha pahale likha Aye haiM ki AtmAkA pariNAma hI dravyakarmoMke bandhane meM hetu hai aura usa prakArake pariNAmakA hetu dravyakarmakA udaya hai, kyoMki dravyakarmake udayake binA usa prakArake azuddha pariNAma nahIM hote / kintu aisA mAnanepara anyonyAzraya nAmaka doSa nahIM AtA; kyoMki navIna dravyakarmakA kAraNa jo azuddha pariNAma hai, usa azuddha AtmapariNAmakA kAraNa vahI navIna dravyakarma nahIM hai, kintu pahalekA purAnA dravyakarma hai| isa prakAra cUMki usa azuddha AtmapariNAmakA kArya navIna dravyakarma hai aura kAraNa purAnA dravyakarma hai,isalie vaha pariNAma upacArase dravyakarma ho hai aura AtmA apane pariNAmakA kartA honese upacArase dravyakarmakA bhI kartA hai / AtmAkA pariNAma vAstavameM svayaM AtmA hI hai, kyoMki pariNAmI pariNAmake svarUpakA kartA honese pariNAmase abhinna hotA hai / aura usa AtmAkA vaha jo pariNAma hai vaha jIvamayI kriyA hI hai| kyoMki sabhI dravyoMkI pariNAmarUpa kriyA usa dravyarUpa hI svIkAra kI gayI hai / usa jIvamayI kriyAko karane meM AtmA svataMtra honese usakA kartA hotA hai aura usa kartAke dvArA prApya honese jIvamayI kriyA usakA karma hai| isalie paramArthase AtmA apane pariNAmasvarUpa bhAvakarmakA hI kartA hai:pudagala pariNAsvarUpa dravyakarmakA kartA nahIM hai| aisI sthitimeM yahA~ prazna hotA hai ki taba dravyakarmakA kartA kauna hai ? to pudgalakA pariNAma vAstavameM svayaM pudgala hI hai kyoMki pariNAmI pariNAmake svarUpakA kartA honese pariNAmase abhinna hotA hai| tathA usa pudgalakA jo pariNAma hai vaha usakI pudgalamayI kriyA hI hai| kyoMki saba dravyoMkI pariNAmarUpa kriyA usa dravyarUpa hI svIkAra kI gayI hai| usa pudgalamayI kriyAko karane meM svataMtra honese pudgala usakA kartA hai aura usa kartAke dvArA prApta honese vaha pudgalamayI kriyA usakA karma hai| isalie paramArthase pudgala apane pariNAmasvarUpa usa dravyakarmakA 1. 'puggalakammAdINaM kattA vavahArado du nnicchydo| cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM // 8 // -drvysNgrh| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -125 ] nayacakra 75 baMdho aNAiNihaNo saMtANAdo jiNehiM jo bhnnio| so ceva sAiNihaNo jANa tumaM samayabaMdheNa // 125 // hI kartA hai; AtmAke pariNAmasvarUpa bhAvakarmakA nhiiN| AtmA vAstava meM apane bhAvako karatA hai ,kyoMki vaha bhAva usakA svadharma hai| isalie AtmAmeM usa rUpa pariNamita honekI zaktike saMbhava honese vaha bhAva avazya hI AtmAkA kArya hai| tathA vaha AtmA usa bhAvako svataMtratApUrvaka karanese avazya hI usakA kartA hai aura AtmAke dvArA kiyA jAtA huA vaha bhAva AtmAke dvArA prApya honese avazya hI AtmAkA karma hai| isa prakAra svapariNAma AtmAkA karma hai| kintu AtmA padagalake bhAvoMko nahIM karatA, kyoMki ve paradharma hai| AtmAmeM usa rUpa honekI zakti asaMbhava hai, isalie ve AtmAke kArya nahIM hai| aura unako na karatA huA AtmA unakA kartA nahIM hotaa| taba AtmAke dvArA na kiye jAte hue ve usake karma kaise ho sakate haiM / ataH pudgala pariNAma AtmAkA karma nahIM hai| sArAMza yaha hai ki vyavahArase nimitta mAtra hone ke kAraNa jIvabhAvakA kartA karma hai aura karmakA kartA jIvabhAva hai| kintu nizcayase na to jIvabhAvakA kartA karma hai aura na karma kA kartA jIvabhAva hai| kintu ve jIvabhAva aura dravyakarma kartAke binA hote haiM aisA bhI nahIM hai kyoMki nizcayase jIvabhAvakA kartA jIva hai aura dravyakarmakA kartA pudgala hai| isaparase eka zaMkA ho sakatI hai vaha yaha-zAstroMmeM kahA hai ki karma jIvako phala dete haiM aura jIva karmoMkA phala bhogatA hai| aba yadi jIva karmako karatA hI nahIM hai, to jIvase nahIM kiyA gayA karma jIvako phala kyoM degA aura jIva apane dvArA nahIM kiye gaye karmakA phala kyoM bhogegA ataH jIvase nahIM kiyA gayA karma jIvako phala de aura jIva usa phalako bhoge, yaha to ucita nahIM hai| isakA samAdhAna isa prakAra hai-saMsAra avasthAmeM yaha AtmA apane caitanya svabhAvako nahIM chor3ate hue anAdi vandhanake dvArA baddha honese anAdi moha, rAga-dveSa rUpa azuddha bhAvarUpase hI pariNata hotA hai| vaha jahA~ aura jaba moharUpa,rAgarUpa aura dveSarUpa bhAvoMko karatA hai, vahA~ usa samaya usI bhAvako nimitta banAkara pudgala svabhAvase hI karmapaneko prApta hote haiN| isa prakAra jIvake kiye binA hI pudgala svayaM karmarUpase pariNamita hote haiN| aura jIvake moha, rAga-dveSase snigdha honeke kAraNa tathA pudgalakarmoMke svabhAvase hI snigdha honeke kAraNa ve parasparameM baddha ho jAte haiM / jaba ve paraspara pRyaka hote haiM, taba udaya pAkara khira jAnevAle pudgalakarma sukhaduHkharUpa phala dete haiN| aura jIva usa phalako bhogate haiN| ataH yaha nizcita huA ki paudgalikakarma nizcayase apanA kartA hai aura vyavahArase jIvabhAvakA kartA hai| jIva bhI nizcayase apane bhAvakA kartA hai, vyavahArase karmakA kartA hai| kintu jisa prakAra donoM nayoMse paudgalika karma kartA hai,usa prakAra eka bhI nayase bhoktA nahIM hai ; kyoMki caitanyapUrvaka anubhUtikA nAma hI bhoktRtva hai / pudgalakarmameM usakA abhAva hai| isalie cetana honeke kAraNa kevala jIva hI kathaMcit AtmAke sukhaduHkharUpa pariNAmoMkA aura kathaMcit iSTa-aniSTa viSayoMkA bhoktA hai| arthAt nizcayase sukhaduHkharUpa pariNAmoMkA bhoktA hai aura vyavahArase iSTa-aniSTa viSayoMkA bhoktA hai| Age ukta karmako kathaMcit sAdi batalAte haiM jinendradevane jo karmabandha santAnarUpase anAdi nidhana kahA hai use hI tuma pratisamaya honevAle bandhakI apekSA sAdisAnta jAno // 125 / / vizeSArtha-jIva aura karmakA bandha anAdi bhI hai sAdi bhI hai| santAna rUpase anAdi hai, kyoMki jIva aura karmake bandhakI paramparA anAdi kAlase calI AtI hai / pUrva,pUrvakA karmabandha udayameM Akara khiratA jAtA hai aura navIna karmabandha pratisamaya hotA rahatA hai| kintu eka samayakA bandhA huA karma hI sadA bandhA nahIM rahatA hai , isa apekSA jIva aura karmakA sambandha sAdi hai| jaise bIja aura vRkSako santAna anAdi hai / anAdi kAlase bIjase vRkSa aura vRkSase bIja utpanna hotA AtA hai| kintu hamane bIja boyA aura vRkSa lagA, isa vizeSakI apekSA vaha sAdi hai| isI taraha karmabandha sAnta bhI hai aura ananta bhI hai| bhavya jIvake Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 126sa kasyacinnazyati kiM tadbhavati kena hetunA grahaNamityAha 'kAraNado iha bhavve NAsai baMdho viyANa kasseva / Na hu taM abhaviyasatte jamhA payaDI Na muMcei // 126 // khaMdhA je puvvuttA havaMti kammANi jIvabhAveNa / laddhA puNa ThidikAlaM galaMti te NiyaphalaM dattA // 127 // karmabandhakA sarvathA anta ho jAtA hai,ataH usako apekSA sAnta hai aura abhavya jIvake kabhI bandhakA anta nahIM hotA, ataH usako apekSA ananta hai / yahI bAta Age kahate haiM samyagdarzana Adi kAraNoMke honepara bhavya jIvake karmabandha naSTa ho jAtA hai, aisA jaano| kintu abhavya jIvake bandhakI paramparA kabhI bhI naSTa nahIM hotii| kyoMki vaha apane abhavyatvarUpa svabhAvako kabhI nahIM chor3atA // 126 / / vizeSArtha-jaise ur3adoMmeM svabhAvase hI kinhIMmeM pakaneko zakti hotI hai aura kinhIMmeM pakanekI zakti nahIM hotii| unheM Agapara pakAnepara bhI ye nahIM pkte| usI taraha jIvoMmeM bhI svabhAvase hI kinhIMmeM bhavyatva svabhAva hotA hai aura kinhIM meM abhavyatva svabhAva hotA hai| bhavyatvakA artha hai-zuddha honekI zakti aura abhavyatvakA artha hai zuddha na ho sakanekI zakti yA zuddhi kI azakti / inameM-se zuddhikI vyakti sAdi hai, kyoMki usake abhivyaMjaka samyagdarzana Adi sAdi haiM / aura abhavyatva rUpa azuddhiko vyakti anAdi hai, kyoMki usake abhivyaMjaka mithyAdarzana AdikI santati anAdi hai| isa taraha zakti dravyakI apekSA anAdi hai aura paryAyakI apekSA sAdi hai| usakI vyakti bhI kathaMcit sAdi hai, kathaMcit anAdi hai| athavA jIvoMke abhiprAyoMko hI zuddhi aura azuddhi kahate haiM / samyagdarzana Adi rUpa abhiprAyakA nAma zuddhi hai / aura mithyAdarzana Adi rUpa abhiprAyako azuddhi kahate haiN| inameMse samyagdarzana AdikI utpattise pahale mithyAdarzana Adi santatirUpa azuddhikI abhivyakti kathaMcit anAdi hai aura samyagdarzana Adi rUpa zaktikI abhivyakti sAdi hai| yahAM azuddhatAko anAdi mAnA hai| yadi use sAdi mAnA jAyegA to usase pahale zuddhatA mAnanI hogii| aura pahale zuddhatA mAnanepara punarbandha asambhava ho jAyegA / bandha to azuddha dazAmeM hI sambhava hai| ataH azuddhi anAdi aura zuddhi prayogajanya honese sAdi hai| jaise khAnase nikale svarNapASANameM svarNakI azuddhi anAdi hai aura zuddhi sAdi hai / yahAM prazna ho sakatA hai ki kinhIM jIvoMmeM zuddha honeko zakti aura kinhIMmeM zuddha na honekI zakti kyoM hotI hai to isakA uttara yaha hai ki yaha to vastu svabhAva hai| vastuke svabhAvameM tarka nahIM calatA ki Aga garma kyoM hotI hai aura jala zItala kyoM hotA hai / Age batalAte haiM ki pudgalaskandha kaise karmarUpa hote haiM,phira kaise chUTate haiM pahale jo pudgalaskandhoMkA kathana kiyA hai ve pudgalaskandha jIvake bhAvoMkA nimitta pAkara svayaM hI karmarUpa ho jAte haiM aura apane sthiti, kAlataka Thaharane ke bAda apanA phala dekara gala jAte haiM // 127 / / vizeSArtha-jIvake rAgadveSa,moharUpa bhAvoMkA nimitta pAkara karmavargaNA rUpase AyA haA padagaladravya svayaM hI jJAnAvaraNa Adi ATha karmarUpa pariNamita ho jAtA hai aura usI samaya usameM sthitibandha bhI ho jAtA hai / apane sthitibandha kAla taka vaha karma AtmAke sAtha ba~dhA rahatA hai| sthitipUrNa hote hI vaha apanA phala dekara jhar3a jAtA hai| yaha paramparA saMsArase chuTane taka barAbara calatI rahatI hai| 1. 'zuddhayazuddho punaH zaktI te pAkyApAkyazaktivat / sAdyanAdi tayorvyaktiH svabhAvo'tarkagocaraH ||'-aaptmiimaaNsaa / 2. 'jIvA poggalakAyA annnnonnnnaagaaddhghnnpddibddhaa| kAle vijujjamANA suhadukkhaM diti bhujjaMti ||67||-pnycaasti| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 -129 ] nayacakra kartRtvAdikAlamupadizya bandhamokSayogauNaM mukhyaM nimittaM cAha bhottA hu hoi jaiyA taiyA so kuNai rAyamAdIhiM / evaM baMdho jIve gANAvaraNAdikammehiM // 128 // micche micchAbhAvo samme sammo vi hoi jIvANaM / vatthU NimittamattaM sarAyapariNAmavIyarAyAe // 129 / / jaba vaha jIva pUrvabaddha karmoM kA phala bhogatA hai to rAgadveSa rUpa pariNamana karatA hai,isa tarahase jIvameM jJAnAvaraNAdika karmoMkA bandha hotA rahatA hai // 128 // vizeSArtha-bhAvArtha yaha hai ki jaba jIvake pUrvabaddha dravyakarmoMkA udaya hotA hai, to vaha jIva svayaM hI apane ajJAnabhAvase mithyAtva rAgAdi rUpa pariNamana karatA huA navIna karmabandhakA kAraNa hotA hai| isakA Azaya yaha hai ki dravyakarmakA udaya hone mAtrase jIvake karmabandha nahIM hotA kintu jIvake rAgAdi rUpa pariNamana karanese navIna karmakA bandha hotA hai| yadi karmake udaya mAtrase bandha hotA to saMsArakA kabhI anta hotA; kyoMki saMsArI jIvoMke sarvadA hI karmakA udaya rahatA hai / isa taraha kartRtva AdikA kathana karake bandha aura mokSa meM mukhya aura gauNa nimittako kahate haiM jIvoMke mithyAtva avasthA meM mithyAbhAva hote haiM aura samyaktva avasthAmeM samyak bhAva hote haiM / sarAga pariNAma ora vItarAga pariNAma meM bAhya vastu to nimitta mAtra hai / / 129 / / vizeSArtha-kAraNake do bheda haiM-upAdAna kAraNa aura nimitta kaarnn| jo vastu svayaM kAryarUpa pariNata hotI hai use upAdAna kAraNa kahate haiM aura jo usake kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka ho use nimitta kAraNa kahate haiM / jaise jaba miTTI svayaM apane meM ghaTa honerUpa pariNAmake abhimukha hotI hai to daNDa, cakra aura kamhArakA prayatna vagairaha nimitta mAtra hotA hai| kintu daNDa Adi nimittoMke honepara bhI yadi miTrI kaMkarIlI ho to usake apane meM svayaM ghaTarUpa hone ke pariNAmakI yogyatA na honese vaha ghaTarUpa pariNata nahIM hotii| isalie miTTI hI bAhya daNDAdi nimittoMkI apekSApUrvaka apane abhyantara pariNAmake honepara ghaTarUpa hotI hai, daNDa vagairaha ghaTarUpa nahIM hote / ataH daNDa Adi nimitta mAtra honese nimittakAraNa kahe jAte haiM aura miTTI upAdAna kAraNa hai| Ajakala nimittake viSaya meM vivAda calatA hai| vivAda nimittake astitvako lekara nahIM hai / nimitta nahIM hai aisA koI nahIM khtaa| nimitta upAdAnameM kucha karatA hai, isa viSayameM vivAda hai| eka siddhAnta hai ki jisa dravyameM jo zakti nahIM hai,vaha zakti anyake dvArA utpanna nahIM kI jA sktii| ata: nimittake dvArA upAdAna meM koI zakti to utpanna nahIM kI jA sktii| apane-apane yogya zakti to upAdAnameM rahatI hI hai| jaba upAdAna apanI yogyatAke anurUpa kAryarUpa pariNata honeke abhimukha hotA hai to jo usameM sahAyaka hotA hai use nimitta kahA jAtA hai| akalaMkadevane apane 'tattvArthavAtikamai upAdAna aura nimittakI isa vyavasthAko isI prakAra svIkAra kiyA hai-'yathA mRdaH svayamantarghaTabhavanapariNAmAbhimukhya, daNDacakrapauruSeyaprayatnAdinimittamAtraM bhavati / yataH satsvapi daNDAdinimitteSu zarkarAdipracito mRtpiNDaH svayamantarghaTabhavanapariNAmanirutsukatvAt na ghaTIbhavati / ato mRtpiNDa eva bAhyadaNDAdinimittApekSa AbhyantarapariNAmasAnidhyAd ghaTo bhavati na daNDAdayaH, iti daNDAdInAM nimittamAtratvam / - isakA artha Upara likha Aye haiN| isameM daNDa,cakra aura kumhArake prayatnako nimitta mAtra mAnA hai kintu kaba? jaba miTho svayaM apane andara meM ghaTarUpa pariNamanake abhimukha ho| ataH upAdAnakA pariNamana nimittAdhIna nahIM hai.upAdAnakA pariNamana upAdAnake adhIna hai| jaba upAdAna svayaM kAryAbhimukha hotA hai to nimitta nimitta hotA hai| vyavahAra dRSTise hameM bhale hI aisA lage ki upAdAnakA pariNamana nimittAdhIna 1. vatthu nimittamitte A0 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 130bIjAGa kuranyAyena karmaNaH tasyaiva phalamupadarzayati gAthAtrayeNeti kammaM kAraNabhUdaM dehaM kajjaM khu akkha dehaado| akkhAda visayarAgaM rAgAdi Nibajjhade taMpi // 130 // teNa cauggaidehaM geNhai paMcappayAriyaM jiivo| 'evaM taM giNhaMto puNo puNo baMdhade kammaM // 131 / / iha iva micchadiTThI kammaM saMjaNai kammabhAvehi / jaha bIyaMkuraNAyaM taM taM avaropparaM taha ya // 132 // hai,kintu paramArtha dRSTise anyakA pariNamana anyAdhIna hotA hI nhiiN| yadi aisA ho to vastuvyavasthA hI gar3abar3A jaayegii| samayasArake kartRkarma adhikArakI gAthA 123 kA vyAkhyAna karate hue TIkAkAra amRtacandrAcAryane likhA hai- yadi pudgalakarma krodhAdi jIvako krodhAdibhAva rUpase pariNamAtA hai to vaha pudgala karma krodhAdi svayaM apariNamamAna jIvako krodhAdi bhAva rUpase pariNamAtA hai yA svayaM pariNamamAna jIvako krodhAdi bhAvarUpase pariNamAtA hai ? jo svayaM apariNamamAna hai use koI dUsarA to pariNamAne meM samartha ho nahIM sakatA kyoMki jisameM jo zakti nahIM hai, anyake dvArA vaha zakti utpanna nahIM kI jA sktii| yadi vaha svayaM pariNamamAna hai to dUsare pariNamAnevAlekI apekSA kyoM karegA kyoMki vastukI zakti parakI apekSA nahIM krtii| ataH jIvameM pariNamana zakti svAbhAvika hai| usa pariNamana zaktike honese jIva jisa apane pariNAmako karatA hai usakA upAdAna kartA vahI jIva haiM; dravyakarmakA udaya to nimittamAtra hai| aisA hI sarvatra jAnanA caahie| isI taraha sarAga pariNAma aura vItarAga pariNAmoMkA upAdAna kAraNa svayaM jIva hI hai / bAhya vastu to nimitta mAtra hai| jaba antaraMgameM sarAga pariNati hotI hai to nagna vItarAga mUrti bhI rAgakA nimitta bana jAtI hai aura jaba vItarAga pariNati hotI hai to gitAmeM nimitta bana jAtI hai| ataH apanI pariNatiko sudhAranekI AvazyakatA hai| dUsaroMko doSa denekI AvazyakatA nahIM hai| bIjAMkura nyAyase karma aura usake phalako tIna gAthAoMse batalAte haiM karma kAraNabhUta hai, usakA kArya zarIra hai| zarIrameM indriyA~ hotI haiN| indriyoMse viSayoMmeM rAga hotA hai, usase rAgAdikA bandha hotA hai| isa navIna bandhase caturgatimeM jIva audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmANake bhedase pA~ca prakArake zarIrako grahaNa karatA hai| isa taraha usako grahaNa karatA huA jIva punaH-punaH karmakA bandha karatA hai| aise hI mithyAdRSTi karmase karmako utpanna karatA hai| jaise bIjAMkura nyAyameM bIjase aMkura utpanna hotA hai aura aMkurase bIja utpanna hotA hai, vaise hI karmake sambandhameM bhI jAnanA caahie||130-132|| _ vizeSArtha-bIjAMkuranyAya prasiddha hai / bIjase aMkura paidA hotA hai aura aMkurase bIja paidA hotA hai| isI taraha karma hI karmakA kAraNa hai| yahI bAta granthakArane ukta tIna gAthAoMke dvArA kahI hai| bAMdhe hue karmakA udaya honepara naye janmake sAtha nayA zarIra milatA hai| zarIra meM indriyAM hotI haiM, binA indriyoMke to zarIra hotA nhiiN| ye indriyA~ marta rUpa rasa, gandha Adiko hI grahaNa karane meM samartha hai| jIva ina indriyoMko pAkara inake dvArA viSayoMko grahaNa karatA hai| jo viSaya use priya lagate haiM unase rAga karatA hai aura jo viSaya use priya nahIM lagate, apriya lagate haiM,unase dveSa karatA hai| isa rAgadveSase navIna karmakA bandha karatA hai / navIna karmakA udaya Anepara puna: nayA janma dhAraNa karatA hai| naye janmake sAtha nayA zarIra 1. eyaMtaM ka0 kha0 mu.| 2. iha eva a.mu. j0| 3. vIyaMkura NeyaM a. ka. kha. ja. mu. / 'jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kamma kammAdo hodi gadisugadI / / gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jAyaMte / tehiM du visayaragahaNaM tatto rAgo va doso vA // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi / idi jiNavarehiM bhaNido aNAdinidhaNo saNidhaNo vA ||128-130||-pnycaasti| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * -134 ] nayacakra dharmAdharmayoH paramArthavyavahArakAlayozca svarUpaM prayojanaM cAcaSTe - padded 3 lopamANamamuttaM aceyaNaM gamaNalakSaNaM dhammaM / tappa DirUvamadhammaM ThANe sahayAriNaM NeyaM // 133 // loyAloyavibheyaM gamaNaM ThANaM ca jANa hedUhi / jai gahu tANaM heU kiha loyAloyavavahAraM // 134 // milatA hai, usameM indriyA~ hotI haiM / indriyoMse viSayoMkA grahaNa karatA hai, usase rAgadveSa karatA hai, rAgadveSase punaH navIna karmabandha hotA hai| isa taraha jaise bIjAMkurakI santAna anAdi kAlase calI AtI hai, vaise hI jIvake karmabandhako santAna bhI anAdi kAlase calI AtI hai / isako samApta karanekA eka hI upAya hai; jaise bIjako jalAkara rAkha kara denepara anAdi bIjAMkura santAna naSTa ho jAtI hai, vaise hI karmarUpI bIjako bhI yadi sarvathA naSTa kara DAlA jAye to usase nayA janma lenA nahIM par3egA / nayA janma dhAraNa na karanese nayA zarIra nahIM hogA / nayA zarIra na honese usameM indriyA~, unase viSaya grahaNa, viSayagrahaNase honevAlA rAgadveSa ye saba samApta ho jaayeNge| inake samApta honese nayA karmabandha hI nahIM hogA / isIkA nAma mukti hai / 79 dharmadravya, adharmadravya aura paramArthakAla tathA vyavahArakAlakA svarUpa aura prayojana kahate haiM dharmadravya lokAkAzake barAbara pramANavAlA hai, amUrtika hai, acetana hai, jIva aura pudgaloM ke gamanameM sahAyaka honA usakA lakSaNa hai / usIke samAna adharmadravya hai, kintu vaha calate huoMke Thaharane meM sahAyaka hai ||133 || vizeSArtha - dharmadravya aura adharmadravya aise dravya haiM jinheM jainadharmameM hI isa rUpameM mAnA gayA hai / ye donoM dravya AkAzakI taraha hI amUrtika aura acetana / kintu AkAzakI taraha sarvavyApaka nahIM haiM; kevala lokAkAzameM hI vyApaka haiM, usase bAhara nahIM haiM / inakA kAma hai-jIva aura pudgaloMke gamanameM aura ThaharanemeM mAtra sahAyaka honA / calane aura calate-calate Thaharane kI zakti to jIva aura pudgaloM meM hI hai / ye to kevala nimitta mAtra haiM / jaise sar3aka hameM calanemeM sahAyaka hotI haiM, vaha hameM calAtI nahIM hai| hama yadi calanA na cAheM to vaha calanekI preraNA nahIM karatI / calanA cAheM to sahAyaka ho jAtI hai| isI taraha grISmaRtumeM sar3aka ke kinAre khar3e hue vRkSoMkI chAyA pathikoM ke ThaharanemeM sahAyaka hotI hai / vaha jabaradastI kisIko ThaharAtI nahIM hai / jo ThaharanA cAheM unako nimitta ho jAtI hai / isI taraha lokAkAza meM sarvatra jIva aura pudgaloMke calane aura ThaharanemeM sahAyaka mAtra dharmadravya aura adharmadravya haiM | Age ina donoM dravyoMkA prayojana batalAte haiM loka aura alokakA bheda tathA gamana aura ThaharanA, ye saba binA kAraNoMke nahIM ho sakate / yadi inakA koI kAraNa na hotA to loka aloka vyavahAra kaise hotA ? || 134 // vizeSArtha - pratyeka kAryakA koI kAraNa avazya hotA hai / gamana aura gamanapUrvaka sthiti bhI kArya hai, ata: unakA koI kAraNa honA cAhie / yoM to ina donoM kriyAoMke upAdAna kAraNa to calanevAle aura calate hue ThaharanevAle jIva aura pudgala hI haiM, tathApi koI sAdhAraNa nimitta bhI honA caahie| usake binA koI kArya hotA nahIM / ataH usameM nimitta dharmadravya aura adharmadravya haiM isa prayojanake sivAya ina donoM dravyoM kA eka prayojana aura bhI hai / jainadharma meM akhaNDa AkAza ke do vibhAga mAne gaye haiM - lokAkAza 1. vyAcaSTe / 2. 'dhammatthikAyamarasaM avaNNagaMdhaM asaddamapphAsaM / logogADhaM puDhaM pihulamasaMkhAdiyapadesaM // 83 // udayaM jaha macchANaM gamaNANuggahayaraM havadi loe / taha jIva poggalANaM dhammaM davvaM viyAhi // 85 // jaha havadi dhammadavvaM taha taM jANeha dabbamadhammakhaM / ThidikiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM tu puDhavI va // 86 // - paJcAsti0 / 3. 'jAdo aloga logo jesi sabbhAvado ya gamaNaThidI / do vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya // 87 / / paJcAsti0 / 4. ca tANa ja0 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ gA0 135 dravyasvabhAvaprakAzaka eyapaesi amutto aceyaNo vaTTaNAguNo kaalo| loyAyAsapaese thakkA te rayaNarAsivva // 135 // paramattho jo kAlo so ciya heU havei pariNAme / pajjayaThidi uvayario vavahArAdo ya NAyavvo // 136 // aura alokAkAza / jitane AkAzameM saba dravya pAye jAte haiM utane AkAzako lokAkAza kahate haiM aura usase bAharake zuddha AkAzako alokAkAza kahate haiN| chahoM dravyoMmeM jIva aura pudgaladravya hI kriyAvAn hai, zeSa saba niSkriya haiN| yadi gatimeM sahAyaka dharmadravya aura sthitimeM sahAyaka adharmadravya na hote to jIva aura pudagala lokAkAzake bAhara bhI cale jAte aura loka-alokakA bheda bhI miTa jaataa| kintu lokase bhinna aloka honA avazya caahie| jaise abrAhmaNase brAhmaNetara kSatriyAdikA bodha hotA hai, anazva kahanese azvase bhinna gardabhakA bodha hotA hai,aise hI alokase bhI lokase bhinna koI honA caahie| ataH dharmadravya aura adharmadravyakA prayojana loka aura alokakA vibhAga bhI hai| Age paramArthakAlakA svarUpa kahate haiM kAladravya eka pradezI hai, amUrtika hai, acetana hai, vartanAguNavAlA hai| kAladravyake ve aNu ratnoMko rAzikI taraha lokAkAzake pradezoMpara sthita haiM // 135 // vizeSArtha-kAladravyakA lakSaNa vartanA hai| jaise jIvameM cetanA mukhya guNa hai vaise hI kAladravyakA vizeSa gaNa vartanA hai| pratyeka dravyameM pratisamaya jo utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa sattAkA vartana ho rahA hai, usIkA nAma vartanA hai| yaha vartanA pratikSaNa pratyeka dravyameM hotI rahatI hai, yaha bAta anumAnase bhI siddha hai jaise baTaloImeM pakane ke lie cAvala DAle aura Adhe ghaNTemeM pake to usase yaha matalaba nahIM lenA cAhie ki 29 miniTa taka ve cAvala vaise hI rahe aura antima kSaNameM pakakara taiyAra ho gye| unameM prathama samayase hI sUkSma pAka barAbara hotA rahA hai| yadi prathama samayameM pAka na huA hotA to dUsare-tosare Adi samayoMmeM bhI nahIM hotA aura isa taraha pAkakA hI abhAva ho jaataa| isI taraha pratyeka dravya meM pratisamaya vartanA hotI rahatI hai / yaha vartanA dravyoMkA svabhAva hai| kAla usakA mukhya kAraNa nahIM hai, vaha to nimittamAtra hai| kAladravya bhI dharma-adharma aura AkAzadravyakI taraha acetana aura amUrtika hai, kintu eka nahIM hai| aneka hai| use pudgalaparamANukI taraha aNurUpa mAnA hai| pudgalake paramANu to parasparamaM baMdhakara eka bhI ho jAte haiM kAlANu to ratnakI taraha eka-eka hI rahate haiN| lokAkAzake pratyeka pradezapara eka-eka kAlANu sadA sthita rahatA hai| jitane lokAkAzake pradeza hote haiM, utane hI kAlANu haiN| kAlako aNurUpa mAnaneke kaI kAraNa haiN| kAla yadi sarvatra AkAzakI taraha eka hotA to sarvatra pariNamana bhI eka-sA hI hotaa| kintu vibhinna kSetroMmeM vibhinna prakArake kAlakA pariNamana dekhA jAtA hai| dUsare, kAlakA sabase choTA aMza samaya hai| AkAzake eka pradezapara sthita pudgalakA aNu mandagatise calate hue usase lage dUsare pradezapara jitanI derameM paha~ce utane kAlakA nAma samaya hai| yaha samaya paryAyarUpa samaya hai, ise vyavahArakAla bhI kahate haiN| samaya jaisA hI sUkSma kAlANu nizcayakAladravya hai| nizcayakAladravya ke aNurUpa hue binA usakI samayarUpa sUkSma paryAya sambhava nahIM hai / isalie bhI kAladravyako aNurUpa mAnA hai / Age paramArthakAlakA prayojana kahate haiM yaha jo paramArtha yA nizcayakAla hai vaha pariNAmakA kAraNa hai| paryAyakI sthiti upacaritakAla hai aura vaha vyavahArase jAnanI cAhie // 136 / / 1. 'logAgAsapadese ekkekke je TThiyA hu ekkekkaa| rayaNANaM rAsI iva te kAlANU muNeyanvA // 588 // ' -go. jIva0 / 2. 'kAlo pariNAmabhavo pariNAmo dvvkaalsNbhuuto| doNhaM esa sahAvo kAlo khaNabhaMguro Niyado // 10 // ' -pnycaasti| 3. pariNAmo a0 A0 kha0 mu0 j0| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -138 ] uktaM ca nayacakra emaese khalu iyarapaesA ya paMca NiddiTThA / tANaM kAraNakajje uhaya sarUveNa NAyavvaM // puggalamajjhatthoyaM kAlANU mukkhakAraNaM hoI / samao va jahmA puggalamutto Na mokkho hu // 137 // 'samayAvali ussAso thovo lava NAliyA muhutta diNaM / pakkhaM ca mAsa varisaM jANa imaM sayala vavahAraM // 138 // vizeSArtha - vartanA nizcayakAlakA lakSaNa hai aura pariNAma vyavahArakAlakA lakSaNa hai / apanI jAtiko na chor3ate hue dravyameM jo parivartana hotA hai - pUrvaparyAyakI nivRtti aura uttaraparyAyakI utpatti hotI hai use pariNAma kahate haiM / nizcayakAla isa pariNAmameM hetu hotA hai / vaise dharmadravya gati meM aura adharmadravya sthiti meM hetu hotA hai / pariNamana zakti to dravyoMmeM svAbhAvika hai, kAla usameM nimittamAtra hotA haiN| usakA Azraya pAkara saba dravya apanI paryAyarUpase svataH pariNamana karate haiN| eka paryAya zuddhanayase eka kSaNa taka rahatI hai / yaha saba upacarita yA vyavahArakAla hai| vyavahAra, vikalpa, bheda, paryAya ye saba zabda ekArthaka haiM / vyavahArake avasthAnakAlako vyavahArakAla kahate haiM / samaya, ghar3I, ghaNTA, miniTa, dina-rAta yaha saba vyavahArakAlake hI bheda haiM / Age granthakAra pramANarUpa se eka gAthA uddhRta karate haiM eka pradezameM zeSa pA~coM dravyoMke pradeza kahe haiM arthAt dharmadravya adhamaMdravya, jIvadravya, pudgaladravya aura kAladravya ke pradeza eka hI AkAzapradezake sAtha rahate haiM / saba Apasa meM hile-mile honepara bhI apanA-apanA svabhAva nahIM chodd'te| unakA kAraNa aura kArya donoM hI apane-apane svabhAva ke anusAra hI jAnanA cAhie / jisakA jo kArya hai vaha vahI kArya karatA hai aura usameM vahI kAraNa hotA hai, anya dravya nahIM / 81 pudgaloMke madhya meM sthita kAlANu mukhya kAraNa hai, kyoMki kAladravya amUrtika hai / aura pudgaladravya mUrtika hai, isalie vaha mukhya kAraNa nahIM hai // 137 // vizeSArtha - pudgala to samasta lokameM bhare hue haiM / unhIMke bIca meM kAlANu bhI avasthita haiM / kintu pariNamanameM mukhya kAraNa kAladravya hai, pudgala dravya nahIM / kyoMki pudgaladravya mUrtika hai aura kAladravyaamUrtika hai / jo dravya kevala sahAyakake rUpameM mAne gaye haiM ve sabhI amUrtika haiM; jaise - AkAza, dharmadravya aura adharmadravya hai, vaise hI kAla bhI hai / Age vyavahArakAlako kahate haiM -- samaya, AvalI, ucchvAsa, lava, nAlI, muhUrta, dina, pakSa, mAsa, varSa, yaha saba vyavahArakAla hai / / 138 || vizeSArtha-a - vyavahArakAlakA sabase choTA aMza samaya hai / asaMkhyAta samayoMkI eka AvalI hotI hai / saMkhyAta AvalIkA eka ucchvAsa hotA hai / sAta ucchvAsakA eka stoka hotA hai| sAta stokakA eka lava hotA hai / sAr3he ar3atIsa lavakI eka nAlI hotI hai / do nAlIkA eka muhUrta hotA hai / 30 muhUrtakA eka dina-rAta hotA hai / pandraha dina-rAtakA eka pakSa hotA hai| do pakSakA eka mAsa hotA / 12 mAsakA varSa hotA hai, vaha saba vyavahArakAla hai / isa vyavahArakAlakA mUla samaya hai / ataH Age samayakA parimANa batalAte haiM 1. 'Avali asaM samayA saMkhejjAvalisamUhamussAso / sattussAsA thovo sattatthovo layA bhaNiyo || 573 // aTThattIsaddhalavA nAlI nAliyA muhuttaM tu / egasamayeNa hINaM bhiNNamuhuttaM tado sesaM // 574 | - go0 jIva0 / 11 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 139samayakAlapradezasiddhayarthamAha Nahaeyapaesattho paramANU mNdgipvdNto| bIyamaNaMtarakhettaM jAvadiyaM jAdi taM samayakAlaM // 139 // 'jettiyameta kheta aNuNA ruddhaM khu gynndvvss| taM ca paesaM bhaNiyaM jANa tumaM savvadarasIhiM // 140 // gaganAdInAM dravyaparyAyayoH kAraNamuktvA lokasya kAryatvaM pratiSThApayati gayaNaM duvihAyAraM dhammAdhammaM ca logado NeyaM / vivihA poggalajIvA kAlaM paramANumiva bhaNiyaM // 14 // savvesi pajjAyA loge avaloiyA hu NANIhi / tahmA loyaM kajjaM kAraNabhUdANi davvANi // 142 // AkAzake eka pradezameM sthita pudgala paramANu mandagatise calatA huA jitane kAlameM apane anantaravartI pradezameM jAtA hai use samaya kahate haiM // 139 // Age prasaMgavaza pradezakA parimANa batalAte haiM AkAzake jitane kSetrako pudgalakA paramANu rokatA hai arthAt pudgalakA eka paramANu AkAzake jitane kSetrameM rahe utane kSetrako sarvajJadevane pradeza kahA hai,aisA tuma jAno // 140 / / AkAza Adike dravya aura paryAyake kAraNako batalAkara Age lokakA kAryapanA siddha karate haiM AkAzadravyake do prakAra haiM-eka lokAkAza aura dUsarA alokAkAza / lokameM dharmadravya adharmadravya, aneka prakArake pudgala aura aneka prakArake jIva rahate haiN| kAladravyako paramANukI taraha aNurUpa kahA hai| jJAnI sarvajJadevane saba dravyoMkI paryAyoMko lokameM dekhA hai, isalie lokakArya hai aura dravya kAraNarUpa haiM // 141-142 // vizeSArtha-yaha pahale bhI kahA hai ki dharmadravya aura adharmadravya, loka aura alokakI sthiti meM nimitta haiM tathA AkAzake do vibhAga haiM-eka vibhAgakA nAma lokAkAza hai aura usameM saba dravyoMkA nivAsa hai| 'loka' zabda saMskRtakI 'luk' dhAtuse banA hai| usakA artha dekhanA hotA hai / akalaMka devane apane 'tattvArthavArtikameM isa loka zabdako vyutpatti aneka prakArase kI hai aura usameM doSoMkA parimArjana kiyA hai| jahA~ puNya aura pApakarmoMkA sukhaduHkharUpa phala dekhA jAtA hai vaha loka hai| athavA jo padArthoMko dekhe vaha loka, ina donoM vyutpattiyoMmeM lokakA artha huaa-aatmaa| ataH sarvajJake dvArA jo dekhA jAye vaha loka vyutpattise pUrvokta doSakA parihAra ho jAtA hai, kyoMki kevala eka jIvadravyakA nAma loka nahIM hai, kintu chahoM dravyoMke samudAyakA nAma loka hai| aura sarvajJa saba dravyoMko jAnate, dekhate haiN| kintu phira bhI eka doSa raha hI gayA / sarvajJa to lokakI taraha alokako bhI dekhate haiM, ataH aloka bhI loka khlaayegaa| taba usameM yaha saMzodhana kiyA gayA-jahA~ baiThakara sarvajJa jise dekha vaha loka hai| isameM koI doSa nahIM hai kyoMki meM baiThakara alokako nahIM dekhtaa| isa grantha ke racayitAne akalaMkadevako vyutpattiyoMse lAbha 1. palo,to a. A. ka0 kha0 j0| go0 jIvakANDe gAtheyaM kSepakarUpeNAsti samyaktvamArgaNAprakaraNe / 2. iyamapi gAthA jIvakANDe kSepakarUpeNAsti pAThabhedena-'taM ca padesaM bhaNiyaM avarAvarakAraNaM jassa / ' 3. dravyaparyAyAkAramuktvA a0 kha0 mu0 j0| 4. pratiSThayati aa0| 5. dharmAdharmAdIni yatra lokyante sa lokaH / -sarvArthasi0, 5-12 / 'dIsaMti jattha atthA jIvAdIyA sa bhaNNade loo|'-svaa0 kA0 anu0, gA0 121 / 'kAla: paJcAstikAyAzca saprapaJcA ihAkhilAH / lokyante yena tenAyaM loka ityabhilapyate // 5 // hari0 pu0, 4 sarga / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -145 ] . nayacakra tatra jIvapudgalayoH paryAyabhedamadhiSTAnaM cAha samvattha asthi khaMdhA bAdarasuhamA vi loyamajhammi / thAvara taheva suhumA tasA hu tasanADimajjhammi // 143 // trasanAlyutsedhaM lokasvarUpaM cAcaSTe aha 'uDhDhe loyaMtA cauraMsA eNkkrjjuprimaannaa| 'caudaharajjucchedhA loyaM sayatiNNiteyAlaM // 144 // 'vigayasiro kaDihattho tADiyajaMgho juvANaro uDDho / teNAyAreNa Thio tiviho logo muNeyanvo // 145 // uThAkara lokakI aisI vyutpatti kI hai ki usameM koI doSa nahIM AtA / sarvajJane saba dravyoMko paryAyoMko jahA~ dekhA vaha loka / saba dravya to lokameM hI hai,lokake bAhara nahIM hai / ataH yaha vyutpatti doSahIna hai / jaba chaha dravyoMke samUhakA nAma loka hai to loka kArya huA aura dravya usake kAraNa hue| kintu yaha kAryakAraNabhAva vyavahAramUlaka hI hai,kyoMki lokakI racanA sAdi nahIM hai| anAdi hai| phira bhI paryAyadRSTise lokako kArya kahA jA sakatA hai| Age jIva aura pudgalakI vibhinna paryAyoMkA tathA unake avasthAnakA kathana karate haiM lokake madhyameM sarvatra bAdara aura sUkSma skandha rahate haiM / uso taraha sUkSma aura bAdara sthAvara jIva tathA trasajIva bhI rahate haiN| kintu trasajIva trasanAlImeM hI rahate haiM // 143 / / vizeSArtha-lokameM pudgala aura jIvadravya bhI rahate haiN| donoM hI dravyoMkI saMkhyA ananta hai| pudgalakI skandharUpa paryAya bAdara bhI hotI hai aura sUkSma bhii| sUkSma aura bAdaraskandha samasta lokameM bhare hae haiN| saMsArI jIva sthAvara aura trasake bhedase do prakArake hai / sthAvara bhI bAdara aura sUkSma hote haiN| kintu trasajIva bAdara hI hote haiN| bAdara aura sUkSma sthAvara bhI pudgala skandhoMkI taraha samastalokameM rahate haiN| kintu sajIva kevala asanAlImeM hI rahate haiN| Age sanAlIko UMcAI aura lokakA svarUpa kahate haiM -- nIcese lekara Upara lokake antaparyanta trasanAlI hai| vaha caukora hai, ekarAjU usakA vistAra hai aura caudaharAjU U~cAI hai| tathA lokakA kSetraphala 343 rAjU hai // 144 // eka yuvA manuSya sira U~cA karake donoM pairoMko phailAkara aura donoM hAthoMko kamarapara rakhakara khar3A ho, usakA jaisA AkAra hotA hai vaisA hI AkAra tIna prakAra ke lokakA jAnanA // 145 // vizeSArtha-lokakA AkAra donoM hAthoMko donoM ora kaTipradezapara rakhakara tathA paira phailAkara khar3e hue manuSyake samAna batalAyA hai| gAthAmeM 'vigayasiro' pATha hai usakA artha sirarahita hotA hai kyoMki vigatakA artha rahita prasiddha hai| kintu aisA artha Agama viruddha hai kyoMki lokakA AkAra sirasahita puruSake AkArakI taraha kahA hai| svargoke Upara jo nau aveyaka hai ve loka puruSako grIvA ( gardana ) ke sthAnapara par3ate haiM, isalie unakA nAma graiveyaka hai| aura siddha zilA mastakAkAra par3atI hai / ataH hamane vigatazirakA 1. uDDhatiloyaMtA-a0 kha0 mu0 / 'loyabahumajjhadese tarummisAraM va rajjupadarajudA / terasa rajjussehA kicaNA' hodi tasaNAlI ||6||'-tiloypnnnntti, 2 a0 / 'loyabahumajjhadese rukkhe sArava rjjupdrjdaa| coddasarajjuttuMgA tasaNAlI hodi guNaNAmA // 143 / / ' -trilokasAra / 2. caudaha sA ucchedhe A0 a0 ja0 / 3. 'kaTisthakarayugmasya vaizAkhasthAnavatinaH / biti puruSasyAyaM saMsthAnamacalasthite. ||8||'-hri0 pu0, 4 srg| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 146 dravyakSetrakAlamAvezca svabhAvA draSTavyA davve khette kAle bhAve bhAvA phuDaM ploejjaa| evaM hi thovabahagA NAyavvA eNa maggeNa // 146 // evaM dravyAdhikAraH samAptaH / artha sira U~cA karake kiyA hai, kyoMki kozameM 'vigata' kA artha sAvadhAna bhI hai| sAvadhAna manuSyakA sira tanA huA hotA hai| astu, lokake tIna bheda haiM adholoka, madhyaloka aura uuvlok| pairoMke talase lekara kaTipradezase nIcekA bhAga adholoka hai| kaTipradezakA bhAga madhyaloka hai usase UparakA bhAga Urdhvaloka hai| loka 14 rAjU U~cA hai / lokake noce usakA vistAra sAta rAjU hai,phira kramase ghaTate-ghaTate madhyalokake pAsa usakA vistAra eka rAjU hai| isake Upara kramase bar3hate-bar3hate brahma brahmottara svargake samIpa usakA vistAra pAMca rAz2a hai| phira usase Upara kramase ghaTate-ghaTate lokake agrabhAgameM vistAra eka rAjU hai| yaha pUraba pazcima vistAra hai| dakSiNa uttara meM sarvatra sAta rAjU moTAI hai| isakA kSetraphala isa prakAra jAnanA cAhie-adholokakA vistAra nIce sAta rAjU hai.Upara sAta rAjakI U~cAIpara vistAra eka rAja hai,ataH 7 + 1 =8:2= 44747 = 196 rAjU adholokakA kSetraphala hotA hai| adholokake Upara vistAra eka rAjU hai aura Urdhvalokake madhyameM 33 rAjUkI UMcAIpara vistAra pAMca rAjU hai / ataH 5+ 1 =6 : 2 = 34347 = 14 Adhe UrdhvalokakA kSetraphala hotA hai| pUre UrdhvalokakA kSetraphala 147 rAjU hai / 147 rAjUmeM 196 jor3anese samasta lokakA kSetraphala 343 rAjU hotA hai| lokake madhyameM eka rAjU caur3I aura 14 rAjU U~cI trasanAlI hai / trasajIva usImeM rahate haiM / kevala upapAda aura mAraNAntika samudghAta avasthAmeM hI sajIva sanAlIke bAhara pAyA jAtA hai| basanAlose bAharakA koI ekendriya jIva prasaparyAyakA bandha karake, mRtyuke pazcAta sanAlImeM janma lene ke lie gati karatA hai,taba usake usa nAma karmakA udaya honese upapAdakI apekSA trasajIva vasanAlIke bAhara pAyA jAtA hai| jaba koI trasanAlIkA sajIva ekendriya paryAyakA bandha karake sanAlIse bAhara ekendriya paryAyameM janma lenevAlA hotA hai aura mAraNAntika samaghAta karatA hai taba saparyAyameM hote hue bhI usake Atmapradeza sanAlIke bAhara pAye jAte haiN| isa taraha trasajIva trasanAlImeM hI pAye jAte haiM / kintu 14 rAjU U~cI pUrI trasanAlImeM trasajIva nahIM pAye jAte / isIse triloka prajJaptimeM prasanAlIko kucha kama teraha rAjU U~cI kahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jitanI lokakI U~cAI hai,utanI hI trasanAlIkI U~cAI hai| usameM se sAtaveM narakake nIce eka rAjUmeM nigodiyA jIva hI rahate haiM / ataH eka rAjU kama honese teraha rAjU hI rahate haiN| usameM se bhI sAtavIM pRthvIke madhya meM hI nArakI rahate haiN| nIceko 39993 yojana pRthvImeM koI trasa nahIM rahatA hai| tathA UrdhvalokameM sarvArthasiddhivimAna taka hI sajIva rahate haiN| sarvArthasiddhise Uparake kSetrameM koI trasajIva nahIM rahatA / ataH sarvArthasiddhise lekara AThavIM pRthivI takakA antarAla 12 yojana, AThavIM pRthivIko moTAI 8 yojana aura AThavIM pRthivIke Upara 7575 dhanuSa pramANa kSetra trasajIvoMse zUnya hai| ataH nIce aura Uparake ukta dhanaSoMse kama 13 rAjU pramANa trasanAlImeM trasajIva jAnane cAhie / dravya, kSetra, kAla aura bhAvake dvArA svabhAvoMke cintanakI preraNA dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA bhAvoMko spaSTa rUpase jAnanA, dekhanA caahie| isa prakAra isa mArgase bhAvoMkA alpabahutva bhI jAnanA caahie||146|| isa prakAra dravyAdhikAra samApta huaa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -148 ] nayacakra sarveSAmastitvaM kAryatvaM paJcAnAM pradezasaMkhyAM cAha'savvesi atthittaM niyaNiyaguNapajjaehi saMjuttaM / paMceva atthikAyA uvaviTThA bahupadesAdo // 147 // jIve dhamAdhamme huti padesA hu saMkhaparihINA / gaNe tANaMtA tivihA puNa poMgale geyA // 148 // iti paJcAstikAyA: 1 saba dravyoM kA astitva tathA pA~ca dravyoMke kAyatvakA kathana karate haiM apane-apane guNaparyAyoMse saMyukta sabhI dravya astirUpa haiM / kintu unameM se pA~ca dravyoMko hI astikAya kahA hai, kyoMki ve bahupradezI haiM / / 147 // vizeSArtha - astitva vAstava meM dravyakA svabhAva hai; kyoMki vaha paranirapekSa hai, anAdi-ananta hai, ahetuka hai / yadyapi dravya aura usake astitvameM bhAva aura bhAvavAnko apekSA bheda hai-- astitva bhAva hai aura dravya bhAvavAna hai, tathApi donoMmeM pradeza bheda nahIM hai-- dravyake aura astitva ke pradeza jude - jude nahIM haiM | ataH dravyake sAtha usakA ekatva hai / aisI sthiti meM use dravyakA svabhAva kyoM nahIM mAnA jAyagA ? avazya hI mAnA jAyagA / pratyeka dravyakA astitva usI meM samApta ho jAtA hai| jo eka dravyameM astitva hai vahI dUsare dravya meM nahIM hai / kintu eka hI dravya aura usake guNa tathA paryAyoMkA astitva judA-judA nahIM hai, una sabakA eka hI astitva hai; kyoMki ve saba paraspara sApekSa haiM, unameM se yadi eka na ho to zeSa do bhI nahIM ho sakate / isI prakAra utpAda, vyaya, dhauvyakA aura dravyakA astitva bhI eka hI hai| kyoMki utpAda, vyaya, dhauvya dravyase hI utpanna hote haiM aura dravya utpAda, vyaya, dhauvyapara avalambita hai / isa prakAra dravya astitvamaya yA satsvarUpa hai / 'dravya chaha haiM, kintu unameM se kAyarUpa pA~ca hI haiM; kAya arthAt zarIra kI taraha jo hoN| jaise zarIra jIva aura pudgala ye pA~ca dravya bahupudgala paramANuoM kA samUharUpa hotA hai, vaise hI dharma adharma, AkAza, pradezI hote haiM isalie inheM kAya kahA hai / asti ( sat ) aura kAya donoMko milAkara inheM astikAya kahate haiM / kAladravya bhI satsvarUpa to hai, kintu kAya nahIM hai; usake kAlANu sadA alaga-alaga hI rahate haiM / pudgala paramANuoMkI taraha ve kabhI paraspara baddha nahIM hote, isalie use astikAya nahIM kahA hai / Age pratyeka dravyakI pradeza saMkhyA batalAte haiM jIvadravya, dharmadravya aura adharmadravyameM asaMkhyAta pradeza hote haiM / AkAzameM anantAnanta pradeza haiM aura pudgala meM saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta pradeza jAnanA cAhie // 148 // vizeSArtha - eka jIvadravya, dharmadravya aura adharmadravya pratyekake asaMkhyAta, asaMkhyAta pradeza hote haiN| yaha pahale batalA Aye haiM ki dharmadravya aura adharmadravya to lokavyApI haiM / aura eka paramANu jitane AkAzako rokatA hai use pradeza kahate haiM | ataH dharmadravya aura adharmadravya asaMkhyAta pradezI haiN| eka jIva bhI lokAkAzake barAbara honese asaMkhyAta pradezI hai / AkAza sarvatra vyApta hai ataH vaha anantAnanta pradezI hai| pudgalakA paramANu eka pradezI hai, do paramANuoMke melase banA dvadyaNuka skandha do pradezI hai| tIna paramANuoMke melase banA skandha tIna pradezI hai / isI taraha saMkhyAta paramANuoMke melase banA skandha saMkhyAta pradezI hai / asaMkhyAta paramANuoMke melase banA skandha asaMkhyAta pradezI hai aura ananta paramANuoMke melase banA skandha ananta pradezI hai| isa taraha koI pudgala saMkhyAta pradezI, koI asaMkhyAta pradezI aura koI pudgala ananta pradezI hotA hai // isa prakAra paMcAsti kAryoMkA kathana samApta huA / 85 1. jesi atthisahAo guNehi saha pajjaehi vivihehi / te hoMti atthikAyA NippaNNaM jehi tailukkaM ||5|| - paJcAsti0 / 'saMti jado teNede atthitti bhagaMti jiNavarA jamhA / kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya atthikAyA ya // 54 // ' - dravyasaM0 / 2. 'hoMti asaMkhA jIve dhammAdhamme anaMta AyAse / mutte tiviha padesA kAlassego Na teNa so kAo // 25 // ' - dravyasaM0 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 149idAnI pravacanasArAmiprAyaH kathyate, tatvasaMkhyAmupadizya tasyaiva bhedaM svabhAvaM vyAkhyAti 'jIvAjIva tahAsava baMdho saMvaraNa NijjarA mokkho| edehi sattataccA savittharaM pavayaNe jANa // 149 // Age pravacanasArake abhiprAyako kahate haiN| tattvakI saMkhyA batalAkara usake bheda tathA svabhAvakA vyAkhyAna karate haiM jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, ina sAta tattvoMko vistArapUrvaka Agamase jAnanA cAhie // 149 // vizeSArtha-jo artha jisa rUpase avasthita hai usakA usI rUpase honekA nAma tattva hai|duusre zabdoMmeM sArabhUtako tattva kahate haiN| mumukSuke lie sArabhUta tattva sAta haiM-jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / jo caitanyasvarUpa hai vaha jIva hai| aura jo caitanyasvarUpa nahIM hai vaha ajIva hai| zubha aura azubha karmoM ke Aneke dvArako Asrava kahate haiN| AtmA aura karmake pradezoMke parasparameM anupravezako bandha kahate haiN| Asravake rokaneko saMvara kahate haiN| bandhe hae karmoke ekadeza kSayako nirjarA kahate haiN| aura AtmAke samasta karmabandhanase chUTa jAneko mokSa kahate haiN| ina sAta tattvoMmeM sabase prathama jIvakA nAma AtA hai,kyoMki yaha saba kathana usIke lie hai, vahI jJAtA draSTA hai| saMsAra dazAmeM ajIva jIvakA sahakArI hai| yadi donoMkA mela na hotA to saMsAra hI na hotA / ataH jIvake bAda ajIvakA nAma AtA hai| jIva aura ajIvake melase Asrava hotA hai| ataH unake bAda AsravakA nAma AtA hai| AsravapUrvaka ho bandha hotA hai| ataH Asravake bAda bandhakA nAma AtA hai| saMvara bandhakA virodhI hai| saMvara honepara bandha nahIM hotA,ataH bandhakA pratipakSI batalAneke lie bandhake bAda saMvarakA nAma AtA hai| saMvarake honepara nirjarA bhI hotI hai ataH saMvarake bAda nirjarAkA nAma AtA hai| aura sabake anta meM mokSakI prApti hotI hai. isalie antameM mokSa kA nAma AtA hai| yoM to sabhI tattva jIva aura ajIvameM garbhita ho jAte haiM, kyoMki Asrava, bandha,saMvara nirjarA aura mokSa yA to jIvarUpa ho sakate haiM yA ajIvarUpa ho sakate haiN| jIva aura ajIvase bAhara to kucha hai hI nhiiN| phira bhI ina sabako alaga-alaga kahanekA eka uddezya hai| tattvoMke vivecanakA uddezya haimokSa aura vaha hotA hai saMsArapUrvaka / saMsArake pradhAna kAraNa haiM-Asrava aura bandhAtathA mokSake pradhAna kAraNa haiM-saMvara aura nirjraa| isa taraha saMsAra aura mokSakI prakriyAko jAnaneke lie sAtoM tattvoMkA svarUpa jAnanA Avazyaka hai| isako thor3A aura spaSTa kara denA ucita hogaa| Asrava karanevAlA aura jisakA Asrava hotA hai,ye donoM Asrava haiN| bandha karanevAlA aura jo karma bandhatA hai,ye donoM bandha haiN| saMvara karanevAlA aura jisa karmakA saMvara hotA hai, ye donoM saMvara haiN| nirjarA karanevAlA aura jisakI nirjarA hotI hai, ye donoM nirjarA haiM / chUTanevAlA aura jo chUTatA hai-ye donoM mokSa haiM / dUsare zabdoMmeM bhAvAsrava-dravyAsrava, bhAvabandhadravyabandha, bhAvasaMvara-dravyasaMvara, bhAvamokSa-dravyamokSa ye Asava,bandha, saMvara, nirjarA aura mokSarUpa haiN| aura donoM jIva aura ajIva hai / 'tattvArthasUtra meM inhIM sAta tattvoMke zraddhAnako samyagdarzana kahA hai aura samayasAra meM inhIM sAta tattvoMke bhUtArthanayase parijJAnapUrvaka zraddhAnako samyaktva kahA hai| ina donoM kathanoM meM kyA dRSTibheda hai,yahI vivecanIya hai| yaha to spaSTa hai ki ukta tattva akele jIva yA akele ajIvake nahIM ho skte| aba yadi jIva aura pudgalakI anAdi bandha paryAyako lekara bAhyadRSTise donoMko eka anubhava kareM, taba to ve bhUtArtha pratIta hote haiN| kintu yadi eka jIvadravyake svabhAvako lekara anubhava kareM to uktatattva abhUtArtha hai| isalie bhUtArthanayase ina tattvoMmeM eka jIva hI dRSTigocara hotA hai| tathA antardRSTise jJAyakabhAva 1. 'jIvAjIvAbhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesiN| saMvara NijjarabaMdho mokkho ya havaMti te aTThA // 108 / / -pnycaasti| 'Asava baMdhaNa saMvara Nijjara mokkhA sapaNNapAvA je| jIvAjIvavisesA te vi samAseNa pabhaNAmo ||28||'-drvysN0 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -152] nayacakra bhaNiyA jIvAjIvA puvvaM je heu AsavAINaM / te AsavAI taccaM sAhijjaM taM NisAmeha // 150 // duvihaM AsavamaggaM NiddiSTuM davvabhAvabhedehi / micchattAicaukkaM jIve bhAvAsavaM bhaNiyaM // 151 // 'ladhUNa taNNimittaM jogaM jaM puggalaM padesatyaM / / pariNamadi kammarUvaM taMpi hu davvAsavaM jIve // 152 // jIva hai, jIvake vikArakA kAraNa ajIva hai| Asrava, saMvara,bandha, nirjarA,mokSa ye kevala jIvake vikAra nahIM haiN| kintu ajIvake vikArase jIvake vikArake kAraNa hai| aise ye sAta tattva jIvadravyake svabhAvako chor3akara svaparanimittaka eka dravyaparyAyarUpase anubhava kiye jAnepara to bhatArtha haiM aura saba kAloMmeM skhalita na honevAle eka jIvadravya svabhAvako lekara anubhava kiye jAnepara abhUtArtha hai| isalie ina tattvoMmeM bhUtArthanayase eka jIva hI prakAzamAna hai| isa taraha dRSTibhedase kathana jAnanA caahie| donoMkA Antarika uddezya eka hI hai| 'tattvArthasUtra meM tattvakA bodha karAnekI dRSTise vyavahArakI pradhAnatA hai aura samayasAra meM tattvako prAptikI dRSTise nizcayakI pradhAnatA hai,anya koI bheda nahIM hai / __pahale jo jIva, ajIva, Asrava Adike hetu kahe the, una AsravAdi tattvoMko sAdhate haiM use suneM // 150 // Age Asravake bhedapUrvaka bhAvAsravako kahate haiM dravyAsrava aura bhAvAsravake bhedase AsravamArga do prakArakA kahA hai| jIvameM pAye jAnevAle mithyAtva,avirati,kaSAya aura yogako bhAvAsrava kahA hai / / 151 // vizeSArtha-jIvake jisa bhAvakA nimitta pAkara karmoMkA Asrava hotA hai use bhAvAsrava kahate haiM / ve bhAva hai-mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga / yadyapi 'tattvArthasUtrameM yogako AsravakA kAraNa kahA hai aura yogasahita mithyAtva Adiko bandhakA kAraNa kahA hai| kintu jahA~ mithyAtva hotA hai vahAM Ageke sabhI kAraNa rahate haiM aura jahA~ avirati hotI hai mithyAtva nahIM hotA vahA~ bhI Ageke saba kAraNa rahate haiN| ataH jahA~ jitane kAraNa hote haiM ve sabhI apane-apane nimittase honevAle karmoke AsravameM kAraNa hote haiN| kucha karma prakRtiyAM aisI haiM mithyAtvake udayameM hI jinakA Asrava hotA hai| isI taraha kuchakA amuka-amuka kaSAyake udayameM hI Asrava hotA hai / ataH mithyAtva Adiko AsravakA kAraNa kahA hai| vaise ATha prakArake karmoke AsravakA kAraNa mithyAtva Adi cAra haiM, kintu ina cAroMkA bhI mUla kAraNa rAga-dveSa,moha hai| ye rAga-dveSa,moha karmajanya haiN| AtmAke sAtha unakA saMyoga sambandha hai / AtmA aura jJAna kI taraha tAdAtmyasambandha nahIM hai| kintu ajJAnI jIva krodhAdibhAvoMko bhI vaisA hI apanA mAnatA hai jaisA jJAnAdiko mAnatA hai| cirakAlase sAtha rahate-rahate usameM yaha bhedajJAna nahIM ho pAtA ki krodhAdi mere nahIM haiM ataH jaba krodha kaSAyakA udaya hotA hai to vaha niHzaMka hokara krodha karatA hai, rAga karatA hai, moha karatA hai| aisA karanese navIna karmoMkA Asrava hotA hai| isameM jo jIvake rAga-dveSa, moharUpa bhAva haiM ve bhAvAsrava haiM aura unake nimittase jo paudgalika dravyakarmokA Asrava hotA hai vaha dravyAsrava hai / yahI bAta Age kahate haiM / una mithyAtva AdirUpa jIvake bhAvoMkA nimitta pAkara jIvake pradezoMmeM sthita karmarUpa hone yogya jo pudgala karmarUpase pariNata hote haiM vaha dravyAsrava hai // 152 // 1. daTTaNa / 2. 'Asavadi jeNa kammaM pariNAmeNappaNo sa vinnnneyo| bhAvAsavo jiNutto kammAsavaNaM paro hodi ||29||'-drvysN0| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 uktaM ca dravyasvabhAvaprakAzaka appaesA muttA puggalasattI tahAvihA NeyA / aNNoNNaM millatA baMdho khalu hoi giddhAI // kammAdapadesANaM aNNoNNapavesaNaM kasAyAdo / baMdha ho khalu Thidipaya Dipadesa aNubhAgA // 153 // jogA payaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoMti / evaM baMdhasarUvaM NAyavvaM jiNavare bhaNiyaM // 154 // ruMdhiya chiddasahasse jalajANe jaha jalaM tu NAsavadi / micchattAiabhAve taha jIve saMvaro hoI // 155 // - granthakAra apane kathana ke samarthana meM anya granthakA pramANa uddhRta karate haiMAtmA ke pradezoM meM aura mUrta pudgaloMmeM isa prakArakI zakti jAnanI cAhie ki donoM parasparameM milakara snigdha AdikI taraha bandhako prApta hote haiM / karma aura AtmA ke pradezoMkA parasparameM pravezarUpa bandhakaSAya se hotA hai vaha bandha cAra prakArakA hai - prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgagandha aura pradezabandha || prakRtibandha aura pradezabandha yogase hote haiM aura sthitibandha tathA anubhAgabandha kaSAyase hote haiM / isa prakAra jinendrabhagavAn ke dvArA kathita bandhakA svarUpa jAnanA cAhie / / 153-154 // vizeSArtha - yaha pahale likha Aye haiM ki saMsArI jIva anAdikAlase mUrtika kamase baMdhA hai, ataH vaha bhI kathaMcit mUrtika ho rahA hai / usake jo naye karma ba~dhate haiM eka taraha se ve karma jIvameM sthita mUrtika karmoM ke sAtha hI baMdhate haiM, kyoMki mUrtikakA mUrtikake sAtha bandha hotA hai / isase pahale karmapudgala jIvakI yogazakti dvArA AkRSTa hote haiM aura rAgadva eSarUpa bhAvoMkA nimitta pAkara AtmAse baMdha jAte haiM / isa taraha AtmAkI yogazakti aura kaSAya, ye donoM bandhake kAraNa haiM / inase honevAlA bandha cAra prakArakA hotA haiprakRtibandha, pradezabandha; sthitibandha aura anubhAgabandha | svabhAvako prakRti kahate haiM / jaise nIma kaDuA hotA hai aura gur3a mIThA hotA hai / isI taraha jJAnAvaraNakA svabhAva hai-arthakA bodha na honA / darzanAvaraNakA svabhAva hai - arthakA darzana na honA / isa prakArakA kArya jisakA ho vaha prakRtibandha hai / karmarUpase pariNata pudgalaskandhoM kI saMkhyAkA avadhAraNa paramANu rUpase honA ki kitane paramANu karmarUpase pariNata hue, pradezabandha hai / karmoMkA apane-apane svabhAvarUpase amuka samayataka sthira rahanA sthitibandha hai| jaise bakarI, gAya, bhaiMsa Adike dUdhakA apane mAdhuryasvabhAvase vicalita na honA sthiti hai / aura karmoMmeM phaladAnako zaktikA honA anubhAgabandha hai / jaise bakarI, gAya, bhaiMsa Adike dUdhameM kamatI yA adhika zakti hotI hai, vaise hI karmapudgaloM meM jo sAmarthyavizeSa hotI hai vaha anubhAgabandha hai / AtmAse ba~dhanevAle karmoMmeM aneka prakArakA svabhAva honA tathA unakI paramANuoM kI saMkhyAkA kama adhika honA yogakA kArya hai| tathA unakA AtmAke sAtha kama yA adhika kAlataka Thahare rahanA aura tIvra yA manda phala denekI zaktikA honA kaSAyakA kArya hai / isa taraha prakRtibandha, pradezabandha yogase aura sthitibandha, anubhAgabandha kaSAyase hote haiM / 1 [ gA0 153 saMvarakA svarUpa kahate haiM jaise jalayAna ( nAva ) ke hajAroM chidroMko banda kara denepara usameM pAnI nahIM AtA, vaise hI mithyAtva AdikA abhAva honepara jIva meM saMvara hotA hai // 155 // 1. mudritapratI 'appapaesA muttA' iti gAthA mUlarUpeNa 'kammAdapadesANaM' iti gAthA ca 'uktaM ca' rUpeNa vartate / 'kammAdapadesANaM aNNoNapavesaNaM idaro // 32 // ' - dravyasaM0 / 2. 'paya DiTThidiaNubhAgappadesa bhedAdu caduvidhobaMgho | jogA payaDipadesA TTidiaNubhAgA kasAyado hoMti // 33 // ' - dravyasaM0 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -155] . nayacakra vizeSArtha-karmoM ke Asravako rokanekA nAma saMvara hai| saMvarake bhI do bheda haiM-bhAvasaMvara aura dravyasaMvara / AtmAkA jo bhAva karmoko rokane meM kAraNa hotA hai vaha bhAvasaMvara hai aura dravyakarmoke rukanekA nAma dravyasaMvara hai / bhAvasaMvarapUrvaka hI dravyasaMvara hotA hai / ata: jina AtmabhAvoMkA nimitta pAkara dravyakarmoMkA Asrava hotA thA, unako rokanese hI dravyakarmoMkA Asrava ruka sakatA hai| indriyAM, kaSAya aura saMjJA (AhAra, bhaya, maithuna, parigraha ) ye bhAva pApAsrava haiN| inakA jitane aMzameM jitane kAlataka nigraha kiyA jAyegA utane aMzameM utane kAlataka pApAsravakA dvAra banda rhegaa| kintu sukha-duHkhameM samabhAva rakhanevAle jisa saMyamI sAdhuke sabhI padArthoM meM rAga,dvaSa aura moha nahIM hotA usake zubha aura azubha karma nahIM Ate, kintu unakA saMvara ho jAtA hai,isalie moha, rAga aura dveSarUpa pariNAmoMkA rukanA bhAvasaMvara hai / aura usakA nimitta pAkara yogake dvArA AnevAle pudagaloMkA zabhAzabha karmakhya na honA dravyasaMvara hai| jisa munike jaba puNyarUpa zubhopayoga aura pAparUpa azubhopayoga nahIM hotA usake zubhAzubha karmakA saMvara hotA hai| isa taraha saMvarake lie rAga-dveSa aura moharUpa bhAvoMko rokanA Avazyaka hai aura unako rokaneke lie mUlakAraNa bhedavijJAna hai / bhedavijJAnake binA inako nahIM rokA jA sktaa| bhedavijJAnakA eka udAharaNa isa prakAra haiAtmAmeM jJAna bhI hai aura krodharUpa bhAva bhI hai| donoM hI anAdi haiN| isIse ajJAnI jIva jaise jJAnako apanA mAnatA hai,krodhako bhI apanA mAnatA hai| aisA vyakti jaise jJAnarUpa pariNata hotA hai vaise hI kaSAyake udayameM krodharUpa pariNata hotA hai| jaba use yaha jJAna hotA hai ki jJAna to merA svarUpa hai,vaha kahIM bAharase nahIM AtA kintu krodha to karmajanya vikAra hai vaha merA svarUpa nahIM hai, ataH kaSAyakA udaya honepara bhI mujhe usa rUpa pariNata nahIM honA caahie| isa bhedavijJAnake hote hI vaha usase nivRtta ho jAtA hai| aura isa taraha usakI AtmAmeM saMvarakA dvAra khula jAtA hai| zAstroMmeM jo gupti, samiti, dasa dharma, bAraha bhAvanA, bAIsa parISahajaya aura cAritrako saMvarakA kAraNa kahA hai, vaha saba ukta prakArako Antarika aura bAhya pariNatimeM hI sahAyaka hote haiN| isIse ve saMvarake hetu kahe haiN| bhedavijJAnase zuddhAtmAko pratIti aura upalabdhi hotI hai| aura zuddhAtmAkI upalabdhi honepara jIva mithyAtva Adi bhAvarUpa pariNamana nahIM karatA aura usase navIna karmoMkA saMvara hotA hai| bandhake kAraNa AgamameM pAMca kahe haiM-mithyAtva, asaMyama, pramAda, kaSAya aura yoga / jyoM-jyoM inakA abhAva hotA jAtA hai, tyoM-tyoM inakI pradhAnatAse honevAlA karmAsrava rukatA jAtA hai| Age yaha vicAra karate haiM ki kisa guNasthAnameM kisa karmakA saMvara hotA hai-pahale mithyAdRSTi guNasthAnameM mithyAdarzanakI pradhAnatAse jo karma AtA hai, usa mithyAtvakA nirodha ho jAnepara Ageke sAsAdana samyagdRSTi Adi guNasthAnoMmeM usakA saMvara hotA hai| ve karma hai-mithyAtva, napuMsakaveda, narakAyu, narakagati, ekendriya, doindriya, teindriya, cauindriya jAti, huNDakasaMsthAna, asamprAptAsRpATikA saMhanana, narakagatyAnupUrvI, Atapa, sthAvara, sUkSma, aparyAptaka, sAdhAraNazarIra ye 16 / dUsarA kAraNa hai-asaMyama / usake tIna bheda haiM-anantAnubandhI kaSAyake udayameM honevAlA asaMyama, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udaya meM honevAlA asaMyama, aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udayameM hone vAlA asaMyama / usa-usa asaMyamake abhAvameM usausake kAraNa honevAle karmAsravakA nirodha ho jAtA hai| nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, styAnagRddhi, anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha, strIveda, tiryaMcAyu, tiyaMcagati, madhyake cAra saMsthAna, cAra saMhanana, tiyaMcagatyAnupUrvI, udyota, aprazastavihAyogati, durbhaga, duHsvara, anAdeya, nIcagotra / ye pacIsa karmaprakRtiyA~ anantAnubandhI kaSAyake udayameM honevAle asaMyamakI pradhAnatAse AtI haiM / ataH ekendriyase lekara sAsAdanasamyagdRSTitaka unakA bandha hotA hai| Age usakA abhAva honese una prakRtiyoMkA bhI saMvara hotA hai| apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna,mAyA, lobha, manuSyAyu, manuSyagati, audArikazarIra, audArikaaMgopAMga, vajrarSabhanArAcasaMhanana, manuSyagatyAnupUrvI ye dasa prakRtiyAM apratyAkhyAnAvaraNakaSAyake udayameM honevAle asaMyamakI pradhAnatAmeM AtI hai|atH ekendriyase lekara cauthe asaMyatasamyagdRSTi guNasthAnaparyanta inakA bandha hotA hai| Age usakA abhAva honese unakA saMvara hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa krodha,mAna, mAyA,lobha, ye cAra prakRtiyA~ 12 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 dravyasvabhAvaprakAzaka cirabaddha kammaNivahaM jIvapadesA hu jaM ca parigalai / sA NijjarA pattA duvihA savipakka avipakkA // 156 // sayameva kammagalaNaM icchArahiyANa hoi sattANaM / savipakka NijjarA sA avipakkamuvAyakaraNAdo // 157 // pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake udaya meM honevAle asaMyamako pradhAnatAse AtI haiN| ataH ekendriyase lekara pA~caveM saMyatAsaMyata guNasthAnaparyanta unakA bandha hotA hai / Age usakA abhAva honese unakA saMvara hotA hai / pramAdakI pradhAnatAse jina karmaprakRtiyoMkA Asrava hotA hai, chaTheM pramattasaMyataguNasthAnase Age pramAdakA abhAva honese unakA saMvara hotA hai| ve prakRtiyA~ haiM--asAtAvedanIya, arati, zoka, asthira, azubha, aura ayazaH koti / devAyuke bandhake ArambhakA hetu pramAda bhI hai aura apramAda bhI hai, ataH apramattasaMyata guNasthAna se Age usakA saMvara ho jAtA hai / jisa karmake AsavakA kAraNa kevala kaSAya hai, pramAda nahIM hai, usakA nirodha honepara usakA Asrava ruka jAtA hai / vaha pramAda Adise rahita kaSAya tIvra, madhyama aura jaghanyake bhedase tIna guNasthAnoM meM pAyI jAtI hai| unameM se AThaveM apUrvakaraNa guNasthAnake prathama saMkhyAtaveM bhAga meM nidrA aura pracalA ba~dhatI haiM / usase Age ke saMkhyAtaveM bhAga meM tIsa prakRtiyA~ ba~dhatI haiM - devagati, paMcendriyajAti, vaikriyikazarIra, AhArakazarIra, taijasazarIra, kArmaNazarIra, samacaturasrasaMsthAna, vaikriyika aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga, varNa, gandha, rasa, sparza, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, prazasta vihAyogati, trasa bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, nirmANa aura tIrthaMkara / usI guNasthAna ke antima samaya meM hAsya, rati, bhaya, jugupsAkA bandha hotA hai / ina sabhI prakRtiyoMkA tIvrakaSAyase Asrava hotA hai | ataH apane-apane bandhavAle bhAgase Age unakA saMvara hai| usase pahale ke guNasthAnoMmeM to unakA bandha yathAyogya hotA hI hai / nauveM anivRtti bAdara sAmparAya guNasthAna ke prathama samayase lekara saMkhyAta bhAgoM meM puruSaveda aura krodha saMjvalana baMdhate haiN| usase Age ke saMkhyAta bhAgoM meM mAnasaMjvalana aura mAyAsaMjvalana baMghate haiM / usIke antima samayameM lobhasaMjvalana ba~dhatA hai| ina prakRtiyoMkA Asrava madhyamakaSAyase hotA hai| ataH nirdiSTa bhAgase Age unakA saMvara jAnanA / pA~ca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, pA~ca antarAya, yaza:kIrti, uccagotrakA bandha mandasaMjvalanakaSAyake udayameM dasaveM guNasthAnataka hotA hai, Age unakA saMvara hai / kevala yogase kevala eka sAtAvedanIya hI ba~dhatI hai / ataH terahaveM guNasthAnase Age usakA saMvara hotA hai / saMkSepa meM yaha saMvarakI prakriyA hai / 1 [ gA0 156 nirjarAkA svarUpa aura bheda jIvake pradezoM ke sAtha cirakAlase ba~dhe hue karmasamUhako parigalanA ( jhar3anA ) ko nirjarA kahate haiM / usa nirjarAke do bheda haiM--savipAka nirjarA aura avipAka nirjarA // icchA ke binA prANiyoMke jo svayaM hI karma vigalita hote haiM vaha savipAka nirjarA hai / aura upAya karanese jo karmoM kI nirjarA hotI hai vaha avipAka nirjarA hai / / 156-157 // vizeSArtha - ba~dhane ke pazcAt karma AtmA ke sAtha rahate haiM / jaba ve udayameM Akara apanA phala dete haiM aura phala dekara jhar3a jAte haiM use hI nirjarA kahate haiN| usa nirjarAke do bheda haiM- savipAka nirjarA aura avipAka nirjarA / savipAka nirjarAko svakAla prApta nirjarA bhI kahate haiM, kyoMki baMdhe hue karma udayakAla Anepara hI apanA phala dekara jhar3a jAte haiM / ataH apane samayapara hI jhar3aneke kAraNa use svakAlaprApta yA savipAka nirjarA kahate haiM / savipAka arthAt vipAkakAla Anepara honevAlI nirjarA savipAka nirjarA hai / jaise vRkSapara lagA huA AmakA phala apane samayapara pakakara Tapaka par3atA hai| jisa karmakA vipAkakAla to nahIM AyA, kintu tapasyA Adike dvArA balapUrvaka udayameM lAkara khirA diyA gayA use avipAka nirjarA kahate haiM / jaise kacce AmoMko pAlameM dabAkara samayase pahale pakA liyA jAtA hai / pahalI nirjarA to sabhI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -158 ] nayacakra 91 jaM appasahAvAdo mUlottarapayaDisaMciyaM muyai / taM mukkhaM aviruddhaM duvihaM khalu davvabhAvagayaM // 158 // jIvoMke yathA samaya hotI rahatI hai, kyoMki bAMdhe gaye karma apanA-apanA udayakAla Anepara phala dekara jhar3a jAte haiN| kintu dUsarI nirjarA vratadhAriyoMke hI hotI hai,kyoMki ve tapasyAke dvArA karmoko balapUrvaka udayameM lAkara naSTa kara sakate haiN| nirjarAke bheda bhAvanirjarA aura dravyanirjarA bhI haiN| zubha aura azubha pariNAmoM ke rokaneko saMvara kahate haiM / jo saMvara aura zuddhopayogase yukta hotA huA chaha prakArake antaraMga tapa aura chaha prakArake bAhyatapako karatA hai, vaha bahuta karmokI nirjarA karatA hai| ataH yahA~ karmakI zaktiko naSTa karane meM samartha aura bAhya tathA antaraMga tapoMke dvArA vRddhiko prApta jo zuddhopayoga hai, vaha bhAva nirjarA hai aura usake prabhAvase nIrasa hae karmapadagaloMkA ekadeza kSaya honA dravyanirjarA hai| jIvake pariNAma jyoM-jyoM vizuddhatAkI ora bar3hate jAte haiM, tyoM-tyoM karmoMkI nirjarAmeM bhI vRddhi hotI jAtI hai / jaise jaba mithyA dRSTi jIva prathamopazama samyaktvakI prAptike abhimukha hotA hA adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka tIna karaNoM ( pariNAmoM ) ko karatA hai to usa samaya usake Ayukarmake sivA zeSa sAta karmoM kI bahuta nirjarA hotI hai| jaba vaha samyagdaSTi ho jAtA hai to usake pahalese bhI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| phira jaba vaha zrAvaka ho jAtA hai to usake samyagdRSTise bhI asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai / zrAvakase jaba vaha saptamaguNasthAnavartI muni hotA hai to usake zrAvakase bhI asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| jaba vaha muni hokara anantAnubandhI kaSAyakA visaMyojana karatA hai to usake munise bhI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| phira jaba vaha darzanamohakA kSaya karatA hai to usake pahalese bhI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai / phira jaba vaha upazama zreNI car3hatA hai to usake darzanamoha kSaya kAlase bhI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai / usake bAda jaba vaha samasta mohanIya karmakA upazama karake gyArahaveM upazAnta kaSAya guNasthAnavAlA hotA hai, to usake upazama avasthAse bhI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| vahI jaba nIce girakara punaH kSapaka zreNipara car3hatA hai to usake upazAnta kaSAya avasthAse bhI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| vahI jaba samasta mohanIya karmakA kSaya karake kSINa kaSAya ho jAtA hai, to usake kSapaka avasthAse bhI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai / vahI jaba saba ghAtiyA koko naSTa karake kevalI ho jAtA hai to usake kSINa kaSAyase bhI asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai| isa taraha uttarottara adhika-adhika vizaddha pariNAma honese nirjarA bhI adhika-adhika hotI hai| vaha saba avipAka nirjarA hai / yahI mokSakA kAraNa hai| Age mokSakA svarUpa aura bheda kahate haiM jo Atma svabhAvase, saMcita mUla aura uttara prakRtiyoMse chuTanA hai use mokSa kahate haiN|vh mokSa AtmasvabhAvake aviruddha hai arthAt AtmasvabhAva rUpa hI hai| usake bhI do bheda haiM-dravya mokSa aura bhAva mokSa // 158| vizeSArtha-AtmAkA samasta karma bandhanoMse sarvathA chUTa jAnekA nAma mokSa hai| vaha mokSa do prakArakA hai-dravyamokSa aura bhAvamokSa / AtmAkA jo pariNAma samasta karmabandhanoMke kSayameM kAraNa hai vaha bhAvamokSa hai aura AtmAse samasta karmoM kA atyanta bhinna ho jAnA dravyamokSa hai| yaha dravyamokSa ayogakevalIke antima samayameM hotA hai| vaha mokSa AtmasvarUpa hI hai| jaise suvarNameM se Antarika aura bAhya maila nikala jAnepara suvarNake svAbhAvika guNa camaka uThate haiM, vaise hI karmabandhanase sarvathA chuTa jAnepara AtmAke svAbhAvika jJAnAdi guNa, jo saMsAra avasthAmeM atyanta malina ho rahe the camaka uThate haiN| aura AtmA apane svAbhAvika rUpameM sthira ho jAtA hai, yahI to mokSa hai| ataH mokSa Atma svabhAvake aviruddha hai / muktAvasthA prApta honepara, usake kisI bhI guNakA nAza nahIM hotaa| kucha aise bhI matAvalambI haiM jo muktAvasthA meM AtmAke vizeSa guNoMkA nAza mAnate haiM, koI AtmAkA hI abhAva mAnate haiN| kintu jaina dharmake anusAra muktAvasthAmeM na to AtmAkA hI abhAva hotA hai aura na usake kisI guNakA hI abhAva hotA hai, balki Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 159 navapadArthasvarUpaM nigadya tasyaiva svAmitvamAha gAthAcatuSTayena jIvAiM sattataccaM paNNattaM jaM jahattharUveNa / taM ceva NavapayatthA sapuNNapAvA puNo hoMti // 159 // suhavevaM suhagodaM suhaNAmaM suhAugaM have puNNaM / tavivarIyaM pAvaM jANa tumaM davvabhAvabhedehiM // 160 // usake jJAna, sukha Adi guNa aura camaka uThate haiN| saMsAra avasthAmeM indriyajanya jJAna aura indriyajanya sukha hotA thA jo ki eka tarahase parAdhIna honese duHkharUpa hI thaa| indriyoMkI parAdhInatAke miTa jAnese muktAvasthAmeM svAdhIna,svAbhAvika atIndriya jJAna aura atIndriya sukha prakaTa ho jAte haiM jo kabhI naSTa nahIM hote| Age nau padArthoMkA svarUpa kahakara cAra gAthAoMse usake svAmitvako batalAte hai yathArtharUpase jo jIvAdi sAta tattva kahe haiM unhoMmeM puNya aura pApako milAnese no padArtha hote haiM // 159 // vizeSArtha-AcArya kundakundane darzana prAbhRta (gAthA 19) meM chaha dravya, no padArtha, pAMca astikAya aura sAta tattva kahe hai / arthAt jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya haiM / inako dravya saMjJA hai| dravya zabdase jinAgama meM inhIMkA bodha hotA hai| inameM se kAla dravyako chor3akara zeSa pA~coMko astikAya kahate haiN| kyoMki ye pAMcoM dravya .bahupradezI haiM,jaise zarIra bahupradezI hai / yadyapi pudgalakA paramANu ekapradezI hai, kintu anya paramANuoMke sAtha baMdhakara vaha bhI bahapradezo kahalAtA hai| isalie upacArase bahupradezI kahA hai| kintu kAladravya sadA ekapradezI hI rahatA hai / yadyapi kAlANu asaMkhyAta hai, kintu ve ApasameM paramANukI taraha kabhI ba~dhate nahIM hai, ratnoMkI taraha sadA alaga-alaga hI rahate haiM ,isalie ve kAya nahIM hai / jIva, ajIva,Asrava, bandha,saMvara,nirjarA, mokSa ye sAta tattva haiM aura inameM puNya aura pApako milA denese nau padArtha kahe jAte haiN| uttarakAlIna samasta zAstroMmeM yahI kayana kiyA gayA hai| yadyapi niyamasArameM' AcArya kundakundane jIvAdi chaha dravyoMko bhI 'tattvArtha' zabdase kahA hai, kintu 'tattva'zabda jIvAdi sAtake artha meM hI rUr3ha hai| mUlavastu hai 'artha', usakA vyutpatti siddha artha hotA hai jisakA nizcaya kiyA jAye arthAt jJAnake viSayabhUta padArtha / kundakundane hI pravacanasArake jJeyAdhikArake prArambhameM arthako dravyamaya kahA hai| aura dravyako guNamaya kahA hai / unameM paryAya hotI haiN| isa taraha dravya saMjJA guNaparyAyAtmakatAkI sUcaka hai| kintu tattvArtha' saMjJA-jo artha jisa rUpameM avasthita hai usakA usI rUpameM bhavana tattva hai aura tattvase viziSTa arthako tattvArtha kahate haiN| tattvArthameM jIva aura ajIva ye do mUla padArtha haiM, jinakA astitva bhI bhinna hai aura svabhAva bhI bhinna hai| yahAM ajIvase mukhyatayA pudgalakA hI grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki jIva aura pudagalake saMyoga aura viyogase hI bAkIke pAMca tattvoMkI yA sAta padArthoM kI racanA huI hai| ataH mumukSuke lie sArabhUta tattva sAta hI haiN| kintu unameM puNya aura pApako milA denese unako saMjJA padArtha kyoM ho jAtI hai.ye kisI AcAryane spaSTa nahIM kiyaa| isase itanA to spaSTa hai ki puNya aura pApa tattvabhata nahIM hai, yA phira Asrava aura bandhameM unakA antarbhAva ho jAtA hai, ataH tattva dRSTise yA to ve AsravarUpa haiM yA bandharUpa haiN| zubha vedanIya, zabha gotra, zabha nAma aura zubha Aya ye puNya karma haiM aura usake viparIta arthAt azubha veda,azubha gotra,azubha nAma aura azubha Ayu pApa karma haiN| ye karma dravya aura bhAvake bhedase bhedarUpa haiM // 10 // 1. 'jIvAjIvA bhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesiM / saMvaraNijjarabaMdho mokkho ya havaMti te aTThA // 108 // -paJcAsti / 'chaddanva Nava payatthA paMcatthI satta tacca NiddiTThA'-darzanAprAbhRta 19 gA0 / 2. 'sadvedyazubhA. yurnAmagotrANi puNyam // 27 // ato'nyatpApam ||38||'-tsvaarth sUtra, a.8| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -163 ] nayacakra ahavA kAraNabhUdA tesi vayaavvayAI iha bhnniyaa| te khalu puNNaM pAvaM jANa imaM pavayaNe bhaNiyaM // 161 // ajjIva-puNNapAve asuddhajIve tahAsave bNdhe| sAmI micchAiTThI sammAiTrI havadi sese // 162 // samyagbhUtasya viSayiNaH phalaM darzayati sAmI sammAdiTThI jIve saMvaraNaNijjarA mokkho| 'suddhe cedaNarUve taha jANa suNANapaccakkhaM // 163 // vizeSArtha-ATha karmomeMse cAra ghAti karma to pApa karma hI hai , zeSa cAra aghAti koMmeM ho puNya-pAparUpa bheda haiN| jaise vedanIya karmake do bheda haiM-sAtavedanIya aura asAtavedanIya / inameMse sAtavedanIya puNya karma hai aura asAtavedanIya pApa karma hai| isI taraha gotrakarmake do bhedoMmeM-se uccagotra puNya karma hai aura nIcagotra pApa karma hai / Ayu karmake cAra bhedoMmeM-se narakAyu pApa karma hai aura zeSa tIna Ayu puNya karma haiN| nAma karmake bhedoMmeM-se manuSyagati, devagati, paMcendriyajAti, pAMca zarIra, tIna aMgopAMga, samacaturasra saMsthAna, vajrarSabhanArAcasaMhanana, prazasta varNa-gandha-rasa-sparza, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, prazastavihAyogati, sa, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIti, nirmANa aura tIrthaMkara ye zubha nAma karma puNyarUpa haiN| narakagati, tithaMcagati, cAra jAti, antake pAMca saMsthAna, pAMca saMhanana, aprazasta varNa-gandha-rasa-sparza, narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagatyAnupUrvI, upadhAta, aprazasta vihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApti, sAdhAraNa zarIra, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIrti ye pApakarma hai| pratyeka karma dravya aura bhAvake bhedase do prakArakA hai| jo pudgala paramANu jIvake bhAvoMkA nimitta pAkara karmarUpa pariNata hue haiM unheM dravyakarma kahate haiN| aura jIvake rAgadveSarUpa bhAvoMko bhAvakarma kahate haiM / dravyakarmake binA bhAvakarma nahIM hotA aura bhAvakarma ke binA dravyakarma nahIM hotaa| donoMkA parasparameM nimitta-naimittika sambandha hai| athavA una karmoke kAraNabhUta jo vrata,avrata Adi yahA~ kahe haiM unheM puNya aura pAparUpa jAno, aisA AgamameM kahA hai // 161 // vizeSArtha'tattvArthasUtrake' sAtaveM adhyAyameM vratoMkA varNana hai| usakI 'sarvArthasiddhi' nAmaka TIkAmeM prathama sUtrakI utthAnikAmeM TIkAkAra pUjyapAda svAmIne kahA hai ki 'Asrava padArthakA vyAkhyAna ho cukA / usake prArambhameM hI kahA hai ki zubhayogase puNyakarmakA Asrava hotA hai - yaha sAmAnyase kahA hai| usIkA vizeSa rUpase jJAna karAneke lie zubha kyA hai yaha kahate haiN|' isake bAda isI prathama sUtrakI TIkAmeM yaha zaMkA kI gayI hai ki vratako AsravakA hetu batalAnA ThIka nahIM hai usakA antarbhAva to saMvarake kAraNoMmeM kiyA gayA hai| Age nauveM adhyAyameM 'saMvarake hetu gapti,samiti Adi kahe haiN| unameMse dasa dharmoMmeM-se saMyama dharmameM vratoMkA antarbhAva hotA hai|' isake uttarameM pUjyapAda svAmIne kahA hai ki saMvarakA lakSaNa to nivRtti hai| kintu vrata to pravRttirUpa haiM-hiMsA, jhUTha, corI Adiko tyAgakara ahiMsA, satyavacana, dI huI vastukA grahaNa Adi pravRtti mUlaka kriyAko pratIti vratoMse hotI hai| ataH vrata puNyakarma meM hetu haiM aura avrata-vratoMkA pAlana na karanA pApa karmameM hetu haiN| isalie granthakArakA kahanA hai ki yahA~ puNyase puNyake hetu vratoMko aura pApase pApake hetu avatoMkA bhI grahaNa hotA hai| Age ina sAta tattvoMke svAmiyoMkA kathana karate haiM ajIva, puNya, pApa, azuddhajIva, Asrava aura bandhakA svAmI to mithyAdRSTi hai aura zeSakA svAmI samyagdaSTi hai| zaddha cetanarUpa jIva, saMvara, nirjarA aura mokSakA svAmI samyagdaSTi haiaisA samyagjJAnase pratyakSa jAno // 162-163 // 1. suddho ceyaNarUvo a0 ka0 kha0 mu. j.| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 163 vizeSArtha-'yaha merA hai' isa prakArake adhikAra mUlaka bhAvako svAmitva kahate haiM / mithyAdRSTikI parameM Atmabuddhi hotI hai aura samyagdRSTikI 'sva' meM Atmabuddhi hotI hai / isIse parAyI vastuko apanA mAnanevAlA mithyAdRSTi kahA jAtA hai aura apanI ko apanI mAnanevAlA samyagdRSTi kahA jAtA hai / ajIva tattvameM paudgalika jamIna, jAyadAda sampatti Adike sAtha paudgalika karma bhI Ate haiM aura paudgalika karmoMke udayase honevAle rAga-dveSa AdirUpa bhAva bhI Ate haiN| ye saba para haiM , kintu mithyAdRSTi inheM apanA mAnatA hai| isI taraha puNya aura pApa, Asrava aura. bandha tathA jIvakI azuddharUpa pariNati bhI karmakRta honese para hai| mithyAdaSTi ina sabako apanA mAnatA hai| use svaparabiveka na honese karmameM, zarIrameM aura apanI vibhAvarUpa pariNatimeM 'yaha maiM hai' yA 'ye mere haiM' aiso usakI bhAvanA rahatI hai| 'samayasArameM kahA hai ki AtmAko nahIM jAnanevAloMko vibhinna dhAraNAe~ pAyI jAtI hai-koI zarIrako hI jIva mAnatA hai, koI karmako yA karmajanya vaikArika bhAvoMko jIva mAnatA hai, kintu ye saba to pudgala dravyake pariNAma hai yA karmarUpa pudgala dravyake nimittase hae hai| ataH .ajIva padArtha pudgala aura cetana jIva eka kaise ho sakate haiM vastutaH jIvakA lakSaNa to cetanA hai / aura pudgalakA lakSaNa rUpa, rasa, gandha aura sparza hai| jIvameM rUpAdi nahIM hote aura pudgalameM cetanA nahIM hotii| ye donoM do svatantra dravya hai| kintu saMsAra avasthAmeM anAdikAlase ina do dravyoMkA mela calA AtA hai,usake kAraNa jIva aura pudgalake melase bhrama paidA hotA hai aura vyavahAranayase aisA kaha diyA jAtA hai ki jIvameM varNAdi haiM, kintu yathArtha meM caitanya bhAva hI jIvarUpa hai| zeSa saba bhAva rAga, dveSa, moha, karma, zarIra, Asrava, bandha, udaya Adi jovarUpa nahIM haiN| jIvakI moha,rAga-dveSarUpa pravRttike nimittase jo puNya yA pApa karmoMkA Asrava aura bandha hotA hai vaha bhI jIvarUpa nahIM hai| yathArthameM jIvake rAgadveSa, moharUpa bhAva hI Asrava bhAva haiN| unakA nimitta pAkara paudagalika karmoMkA Asrava hotA hai aura Asrava parvaka bandha hotA hai| bandha kisa kAraNase hotA hai ise spaSTa karane ke lie samayasArameM eka udAharaNa diyA hai| eka pahalavAna zarIrameM tela lagAkara dhUlabharI bhUmi meM vyAyAma karatA hai, vRkSoMko kATatA hai,ukhAr3atA hai, isase usakA zarIra dhUlase bhara jAtA hai| aba vicAranekI bAta yaha hai ki usakA zarIra dhUlase lipta kyoM huA, kyA usane vRkSoMko kATA,isalie dhUlase lipta huA yA dhUla bharI bhUmimeM sthita honese usase dhUla cipttii| kintu yadi vahI tela lagAye binA yaha saba karatA hai to usakA aMga dhUlase lipta nahIM hotaa| ataH spaSTa hai ki usake zarIrameM lagA tela hI usake dhUla dhUsarita honekA hetu hai| isI taraha mithyAdRSTi jIva rAgAdise yukta hokara jo ceSTAe~ karatA hai,usIse usake karmabandha hotA hai| ataH jIvakI azuddha pariNati tathA Asrava, bandhako apanA mAnanevAlA mithyAdRSTi hai aura saMvara, nirjarA.mokSa tathA jIvakI zuddhapariNatiko apanA mAnanevAlA samyagdaSTi hai| saMvarakA artha hai-rukanA / rAgAdi bhAvoMko rokanA saMvara hai | usake honese karmoM kA AnA bhI ruka jAtA hai, ataH vaha bhI saMvara hai| pahalekA nAma bhAvasaMvara hai aura dUsareko dravyasaMvara kahate haiN| karmoM ke jhar3ane kA nAma nirjarA hai pratyeka saMsArI jIvake pUrvabaddha karmoMkI nirjarA hotI rahatI hai| jina karmoM kI sthiti pUrI ho jAtI hai ve apanA phala dekara jhar3a jAte haiN| kintu vaha nirjarA mokSakA kAraNa nahIM hai| saMvara pUrvaka nirjarA hI mokSakA kAraNa hai / samyagdRSThi saMbara aura saMvara pUrvaka nirjarA tathA mokSako hI apanA mAnatA hai| usakI yaha dRr3ha pratIti hotI hai ki rAgAdibhAva AtmAkA svapada nahIM hai, kyoMki ve saba vikArI bhAva haiM, isIlie zAzvata nahIM hai, AtmasvabhAvake viruddha hai, ekamAtra jJAnasvabhAva hI AtmAkA svapada hai kyoMki AtmA jJAnasvabhAva hai, isIse vaha sthAyI hai, zAzvata hai, usIke Azrayase muktikI prApti hotI hai, usake binA mahAn tapasyA karanepara bhI muktisaMbhava nahIM hai| ataH samyagdRSTi samasta vibhAvoMko apanA nahIM mAnatA, isIse vaha kisI bhI parabhAvakI icchA nahIM krtaa| isIse karmake madhya rahakara bhI vaha karmase lipta nahIM hotA, jaise sUvarNa kIcar3a meM par3A rahakara bhI usase lipta nahIM hotA, usameM koI vikRti paidA nahIM hotii| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -167 ] nayacakra NaccA davvasahAvaM jo 'saddhANaguNamaMDio gANI / cArittarayaNapuNNo pacchA so Nivudi lahaI // 164 // iti padArthAdhikAraH / tIrthasvAminaM namaskRtya yuktivyAkhyAnArthamAha vIraM visayavirattaM vigayamalaM vimlnnaannsNjutt| 'paNavivi vIrajiNidaM pamANaNayalakkhaNaM vaucchN||165|| AgamAdeva paryApte kiM yuktiprayAseneti taM pratyAha jassa Na tivaggakaraNaM Nahu tassa tivaggasAhaNaM hoii| vaggatiyaM jai icchaha tA tiyavaggaM muNaha paDhamaM // 166 / / 'Nikkheva Naya pamANaM chaddavvaM suddha eva jo appaa| takkaM pavayaNaNAmaM ajjhappaM hoi hu tivaragaM // 167 // isa taraha jo dravyoMke svabhAvako jAnakara zraddhAguNa (samyagdarzana ) se suzobhita huA jJAnI cAritrarUpI ratnase paripUrNa hotA hai, arthAt samyagdarzana aura samyagjJAna pUrvaka cAritrako dhAraNa karatA hai vaha mokSako prApta karatA hai // 164 / / padArthAdhikAra sampUrNa / vartamAna dharmatIrtha ke svAmI bhagavAn mahAvIrako namaskAra karake pramANanaya rUpa yuktikA vyAkhyAna karane kI pratijJA karate haiM karmoko jItanese vIra, viSayoMse virakta, karmamalase rahita aura nirmala kevalajJAnase yukta jinendra mahAvIrako namaskAra karake pramANa aura nayakA lakSaNa kahU~gA // 165 / / Agama hI paryApta hai, yuktiko jAnane ke prayAsase kyA lAbha ? aisA mAnanevAleko lakSya karake granthakAra kahate haiM jo trivargako nahIM jAnatA,vaha trivargakA sAdhana nahIM kara sktaa| ataH yadi trivargako icchA hai to pahale trivarga ko jAno // 166 / / Age trivargakA kathana karate haiM nikSepa,naya aura pramANa to tarka yA yukti rUpa prathama varga hai, chaha dravyoMkA nirUpaNa pravacana yA Agama rUpa dUsarA varga hai aura zuddha AtmA adhyAtmarUpa tIsarA varga hai,isa prakAra yaha trivarga hai // 17 // vizeSArtha-AgamameM kahA hai ki jo padArtha pramANa, naya aura nikSepake dvArA samyak rItise nahIM jAnA jAtA, vaha padArtha yukta hote hue bhI ayuktakI taraha pratIta hotA hai aura ayukta hote hue bhI yuktakI taraha pratIta hotA hai| arthAta pramANa,naya aura nikSepake dvArA padArthakI samyak AlocanA karanA hI ucita hai, usake binA yathArtha vastukI pratIti nahIM hotii| ina tInoMko granthakArane tarka yA yukti kahA hai| akalaMkadevane bhI laghIyastrayameM pramANa,naya aura nikSepakA kathana karaneko pratijJA karate hue kahA hai-'jJAnako 1. jo suddhANaguNa a0 ka0 kha0 ja0 / jo saddahaNaguNaM mu0 / 2. -mAha vIramiti a0 mu0 / 3. paNavaivi A0 / paNavami ja0 / paNamavi a0| 4. pUjyaMte a0 A0 kha0 / pUryate ka0 / pUryate jaH / 5. 'pramANanayanikSeparyo'rtho nAbhisamIkSyate / yuktaM cAyuktavaddhAti tasyAyuktaM ca yuktavat ||'-dhvlaa, pu0 ., pR. 16 / 'jo ga pamANaNaehi NiskheveNa Nivikhade atthaM / tassAjuttaM juttaM juttamajuttaM ca paDihAi / ' -tiloyapaNNatti / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 168pramANasvarUpaM prayojanaM bhedaM viSayaM cAha kajaM sayalasamatthaM jIvo sAhei vatthugahaNeNa / vatthU pamANasiddhaM tahmA taM jANa NiyameNa // 168 // geNhai vatthusahAvaM aviruddhaM sammarUva jaM gaannN| bhaNiyaM khu taM pamANaM paccakkhaparokkhabheehi // 169 // pramANa kahate haiM,upAyako nikSepa kahate haiM aura jJAtAke abhiprAyako naya kahate haiM / isa prakAra yuktise arthAt pramANa,naya aura nikSepake dvArA padArthakA nirNaya karanA caahie| to eka trivarga to pramANa, naya, nikSepa hai aura dUsarA trivarga yukti,Agama aura adhyAtma hai| Upara granthakArane kahA hai ki trivargako u kA sAdhana nahIM kara sakatA / so pramANa, naya,nikSepako jAne binA tarka yA yukti, Agama aura adhyAtmakI sAdhanA karanA saMbhava nahIM hai| tarka yA yukti to pramANamUlaka hotI hai, ataH pramANako jAne binA yukti yA tarkakA prayoga athavA use samajhanA saMbhava nahIM hai| granthakArane pravacana yA Agama aura adhyAtmakA antara bhI spaSTa kara diyA hai| Ajakala isa antarako na jAnanese bhI bahuta visaMvAda phailA huA hai| Agama yA pravacanameM to chahoM dravyoMkI carcA rahatI hai| vahAM zuddha dravya yA azuddha dravyako lekara ekakI satya aura dUsareko mithyA batalAnekI dRSTi nahIM hai| kintu adhyAtmakA mukhya prayojanIya viSaya zuddha AtmA hai| vahI usakI dRSTi meM satya aura upAdeya hai| jaba Agama prakArAntarase usI bAtako kahatA hai, taba adhyAtma sIdhI tarahase usa bAtako kahatA hai| udAharaNake lie'tattvArthasUtrameM bhI sAta tattvoM yA nau padArthoMkA kathana hai aura 'samayasArameM bhI unhIMkA kathana hai| kintu sUtrakArakA uddeza unakA svarUpa mAtra bodha karAnA hai, parantu 'samayasArake' kartAkA uddeza kendrameM zuddha AtmAko rakhakara usakI dRSTise sAta tattvoM yA nau padArthoMkI prakriyAko batalAnA hai / tattvArtha sUtrakA uddeza tattvArthakA adhigama-bodha karAnA hai aura samayasArakA uddeza bhedavijJAna karAnA hai ki jIva aura ajIva ye donoM do svataMtra bhinna svabhAvavAle padArtha haiM aura jIva aura pudgala ke saMyogase hI zeSa Asrava AdikI racanA huI hai| isa lie usameM se upAdeya kevala eka zuddha jIva hI hai / vaha zuddha jIva nizcayanayakA viSaya hai| nizcayanaya zuddha dravyakA nirUpaNa karatA hai aura vyavahAra naya azuddhadravyakA nirUpaNa karatA hai / jaise rAgapariNAma hI AtmAkA karma hai| vahI puNya-pApa rUpa hai, AtmA rAga pariNAmakA hI kartA hai,usIkA grahaNa karanevAlA hai aura usIkA tyAga karanevAlA hai-yaha nizcayanayakI daSTi hai| pudagala pariNAma AtmAkA karma hai, vahI puNya-pApa rUpa hai, AtmA pudagala pariNAmakA kartA hai usIko grahaNa karatA hai aura chor3atA hai-yaha vyavahAra nayakI dRSTi hai| ye donoM hI naya sat haiM, kyoMki zuddhatA aura azuddhatA donoM rUpase dravyakI pratIti hotI hai, kintu adhyAtmameM sAdhakatama honese nizcayanayako grahaNa kiyA gayA hai / kyoMki sAdhyake zuddha honese dravyakI zuddhatAkA dyotaka nizcayanaya hI sAdhakatama hai, azuddhatAkA dyotaka vyavahAranaya nahIM, adhyAtmakI yaha dRSTi hai| AgamakI dRSTi kevala vastusvarUpa bodhaka hai, prApaka nahIM hai / ataH pramANanaya-nikSepa rUpa tarkake dvArA AgamameM pratipAdita vastutattvako jAnakara adhyAtmake dvArA usameM se zuddhaAtmAko prApta karanA cAhie / Age pramANakA svarUpa,bheda aura prayojana kahate haiM jIva vastuko grahaNa karake sakala samartha kAryako siddha karatA hai| aura vastukI siddhi pramANake dvArA hotI hai isalie usa pramANako niyamase avazya jAnanA cAhie // 168 // jo jJAna vastuke yathArtha svarUpako samyakapase jAnatA hai use pramANa kahate haiN| usake do bheda haiM-pratyakSa aura parokSa // 169 // vizeSArtha-vastuke sacce jJAnako pramANa kahate haiM / sIpameM cA~dIkA bhrama honA yA yaha sopa hai yA cA~dI, isa prakArakA saMzaya rUpa jJAna pramANa nahIM hai| vahI jJAna pramANa hotA hai jo sIpako sIpa rUpase aura cA~dIko cA~dI rUpase jAnatA hai| ataH vastuke yathArtha svarUpakI pratIti pramANake dvArA hI hotI hai| jaba Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 170 ] nayacakra . "masu pakkhaNANaM ohImaNaM hoi viyalapaccakkhaM / kevalaNANaM ca tahA aNovamaM sayalapaccakvaM // 170 // vastu yathArtha svarUpako grahaNa kara liyA jAtA hai, tabhI usameM jAnanevAlekI pravRtti hotI hai aura tabhI usase kAryakI siddhi hotI hai| jaise pyAsA AdamI jaba jAna letA hai ki vahA~ pAnI hai, tabhI vaha pAnI ke pAsa jAtA hai aura apanI pyAsa bujhAtA hai| isI taraha dharmake sambandha meM bhI jAnanA caahie| yaha saMsAra kyA hai, kyoM haiM, merA svarUpa kyA hai, maiM cetana hU~ to kyoM hU~, jar3ase merA svarUpa kyoM bhinna hai ? jar3ake sAtha merA kyA sambandha hai, sacce deva, sacce zAstra aura sacce gurukA kyA svarUpa hai, jhUThe deva, jhUThe zAstra, jhUThe guru kaise ho haiM, ye saba bAteM jAne binA dharmake svarUpako nahIM jAnA jA sakatA aura binA jAne pravRtti karane meM to khatarA hI khatarA hai / Ajakala loga dharma karate bhI haiM to binA jAne - bUjhe karate haiM / isIse unheM dharma karake bhI jo Ananda AnA cAhie vaha nahIM AtA / zAstrajJAna ke binA zAstroMkI bAtoMko kaise jAnA jA sakatA hai?isIse 'chahaDhAlA'meM jJAnakI prazaMsA karate hue kahA hai- 'jJAna samAna na Ana jagatameM sukhako kArana / iha paramAmRta janmajarAmRti roganivArana / ' isa saMsAra meM samyagjJAna ke samAna sukhadAyaka koI nahIM hai / yaha jJAna hI janma, jarA aura mRtyurUpI rogoMko nAza karaneke lie amRta ke samAna hai / ataH samyagjJAnakI upAsanA karanA caahie| usa samyagjJAna rUpa pramANake do bheda haiM- pratyakSa aura parokSa / jo jJAna indriya, prakAza, upadeza Adi bAhya nimittoMse hotA hai use parodha jJAna kahate haiM aura jo jJAna parakI sahAyatA ke binA mAtra AtmAse hI hotA hai use pratyakSa kahate haiM / 97 matijJAna aura zrutajJAna parokSa haiM / avadhijJAna aura mana:paryayajJAna vikala pratyakSa haiM tathA kevalajJAna anupama sakala pratyakSa hai || 170 || vizeSArtha- -mana aura indriyoMkI sahAyatAse jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate haiM / matijJAnase jAne hue padArtha meM manakI sahAyatAse jo vizeSajJAna hotA hai use zrutajJAna kahate haiM / ye donoM jJAna indriyoMkI sahAyatA se utpanna hote haiM isalie inheM parokSa kahate haiM; kyoMki indriyA~, prakAza, upadeza ye saba para haiM aura parakI sahAyatA se jo jJAna hotA hai vaha parokSa hai / pratyakSake do bheda haiM- vikala pratyakSa yA eka deza pratyakSa aura sakala pratyakSa / avadhijJAna aura mana:paryayajJAna vikala pratyakSa haiM / aura eka mAtra kevala jJAna sakala yA pUrNa pratyakSa hai / indriyAdikI sahAyatA ke binA kevala AtmAse jo rUpI padArthoMkA eka deza pratyakSajJAna hotA hai use avadhijJAna kahate haiM / aura dUsareke manameM sthita arthakA jo ekadeza pratyakSa jJAna hotA hai use mana:paryayajJAna kahate haiM / ye donoM jJAna mUrta padArthako hI pratyakSa jAnate haiM, usakI saba paryAyoM ko nahIM jAnate, kucha hI paryAyoMko jAnate haiM / kintu kevalajJAna samasta jJAnAvaraNIya karmake kSayase prakaTa hotA hai, ataH vaha saba dravyoMkI saba paryAyoMko eka sAtha jAnatA hai / isIse use anupama kahA hai| usake samAna anya koI jJAna nahIM hai| asala meM jJAna jIvakA svAbhAvika guNa hai / cU~ki hamArA jJAna parakI sahAyatA se hotA hai, ataH use parakA guNa samajha liyA jAtA hai, kintu vaha to AtmikaguNa hai, kamase AcchAdita hone ke kAraNa use parakI sahAyatAkI AvazyakatA par3atI hai / karmokA AvaraNa haTa jAne para vaha sUrya kI taraha sarva prakAzaka ho jAtA hai| vizva meM jo kucha bhI sat hai vaha usakA jJeya hai, use vaha jAnatA hI hai / jo usakA jJeya nahIM hai vaha vastu hI nahIM hai / isIse kevalajJAnI, arhanta, sarvajJa, sarvadarzI hote haiM / aura unake vacanoMko pramANa mAnA jAtA hai / ve anyathA nahIM kahate haiM / rAga, dveSa aura mohavaza manuSya jhUTha bolatA haiM jisameM rAga-dveSa aura moha na hone ke sAtha pUrNajJAna bhI hotA hai, usake asatya bolanekA koI kAraNa nahIM 1. matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAni jJAnam / tatpramANe / Aye parokSam / pratyakSamanyat / - tasvArthasUtra 1 bha0, sU0 9, 10, 11, 12 / 'pratyakSamidAnIM vaktavyaM tat dvedhA-dezapratyakSaM sakalapratyakSaM ca / dezapratyakSamavadhimana:paryayajJAne / sarvapratyakSaM kevalam / - sarvArthasiddhiH / 13 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 dravyasvabhAvaprakAzaka 'vatthU pamANavisayaM NayavisayaM havai vatthuekaMsaM / jaM dohi NiNNayaTuM taM Nikkheve havai visayaM // 171 // nayayojanikAkramamAha - sahAvabhariyaM vatthu gahiUNa taM pamANeNa / taNAsa pacchA NayajuMjaNaM kuNaha // 172 // hai / isIse sarvajJake dvArA pratipAdita vastusvarUpa hI yathArtha hai / use samyak rIti se jAnanA cAhie / jJAna hI aisA eka guNa hai, jisake dvArA hama apane ko aura dUsaroMko jAna sakate haiM, isalie jIvana meM samyagjJAnakI upAsanA avazya karanA cAhie / [ gA0 171 Age pramANa, naya aura nikSepa meM antara batalAte haiM vastu pramANakA viSaya hai aura vastukA eka aMza nayakA viSaya hai / aura jo artha pramANa aura nayase nirNIta hotA hai vaha nikSepakA viSaya hai // 171 // vizeSArtha - -pramANa pUrNa vastuko grahaNa karatA hai / arthAt dharmabhedase vastuko grahaNa na karake sabhI dharmoke samuccayarUpa vastuko jAnatA hai / aura pramANake dvArA gRhIta padArtha ke ekadeza meM vastukA nizcaya karAnevAle jJAnako naya kahate haiM / naya dharmabhedase vastuko grahaNa karatA hai arthAt vaha sabhI dharmoke samuccaya vastuko grahaNa na karake kevala kisI eka dharmake dvArA hI vastuko grahaNa karatA hai / jaise dravyaparyAyAtmaka vastu pramANakA viSaya hai aura kevala dravyarUpa yA paryAyarUpa vastvaMza nayakA viSaya hai / cU~ki naya eka dharmakI mukhyatAse vastuko grahaNa karatA hai, kintu vastu usa eka dharmarUpa hI nahIM hai, usameM to aneka dharma haiM / isalie sabhI naya sApekSa avasthA meM hI samyak hote haiM / jo kisI eka dharmarUpa hI vastuko svIkAra karake anya dharmokA niSedha karatA hai vaha naya mithyA hai| Azaya yaha hai ki naya jAnanevAle ke abhiprAyako vyakta karatA hai, isIse jJAtAke abhiprAyako naya kahA hai / nayameM jJAtAke abhiprAyake anusAra vastukI pratIti hotI hai / kintu pramANase yathArtha pUrNa vastukI pratIti hotI hai / isIse naya pramANakA hI bheda hote hue bhI pramANase bhinna hai / jaise samudrakA aMza na to samudra hI hai aura na asamudra hI hai / vaise ho naya na to pramANa hI hai aura na apramANa hI hai / isa prakAra naya aura pramANameM bheda hai / naya aura pramANase gRhIta vastumeM nikSepa yojanA hotI / nikSepayojanAkA uddezya hai - aprakRtakA nirAkaraNa aura prakRtakA nirUpaNa / arthAt kisI zabda yA vAkyakA artha karate samaya usa zabdakA lokameM jitane arthoMmeM vyavahAra hotA hai unameM se kauna artha vaktAko vivakSita hai, yaha nizcaya karaneke lie nikSepa yojanA kI gayI hai / jaise 'jina' zabdakA vyavahAra lokameM cAra arthoM meM hotA hai / jo nAmamAtra se jina hai vaha nAma jina hai / jisa mUrti vagairaha meM jinakI sthApanA kI gayI hai vaha sthApanAjina hai / jo vyakti Age karmamalako kATakara jina honevAlA hai vaha dravya jina hai / aura jo karmoMpara vijayaprApta karake jina banA hai vaha bhAvajina hai / isI taraha saba zabdoMke cAra nikSepa hote haiM / inake dvArA jahA~ jo artha vivakSita hotA hai vaha le liyA jAtA hai, isase artha meM anartha nahIM ho pAtA / nayayojanAkA krama kahate haiM aneka svabhAvoM se paripUrNa vastuko pramANake dvArA grahaNa karake tatpazcAt ekAntavAdakA nAza karane ke lie nayoMkI yojanA karanI cAhie // 172 // vizeSArtha - - Upara kaha Aye haiM ki pramANase gRhIta vastuke eka aMzakA grAhI naya hai / vastu to aneka dharmAtmaka hai / una aneka dharmoMmeM aise bhI dharma haiM jo paraspara virodhI pratIta hote haiM, jaise sattva asattva, 1. pramANaM sakalAdezi nayAdabhyarhitaM matam / svArthaikadezanirNIti lakSaNo hi nayaH smRtaH // 4 // - ta0 zlokavArtika 1- 6-4 / 2. 'nAnA svabhAvasaMyuktaM dravyaM jJAtvA pramANataH / tacca sApekSasiddhayarthaM syAnnayamizritaM kuru ||' - AlApa pa0 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -172] nayacakra uktaM ca gAthAtrayeNa saviyappaM NivviyappaM pamANarUvaM jiNehi nniddittuN| tahaviha NayA vi bhaNiyA saviyappA NiviyappA vi // 10 // -sanmati sUtra 1135 / / kAlattayasaMjuttaM davvaM giNhei kevalaM NANaM / tattha NayeNa vi giNhui bhUdo'bhUdo pavaTTamANo vi // 2 // maNasahiyaM saviyappaM NANacaukkaM jiNehi NiddiSTuM / tavvivarIyaM iyaraM AgamacakkhUhi NAyavvaM // 3 // iti prmaannaadhikaarH| ekatva-anekatva, nityatva-anityatva aadi| ina dharmoko lekara hI nAnA dArzanikapantha khar3e hue haiN| koI vastuko satsvarUpa hI mAnatA hai, koI asatsvarUpa hI mAnatA hai, koI eka rUpa hI mAnatA hai, koI aneka rUpa hI mAnatA hai| koI nitya hI mAnatA hai, koI anitya hI mAnatA hai| isa prakAra eka-eka dharmako mAnanevAle ekAntavAdoMkA samanvaya karaneke lie nayayojanAkA upakrama bhagavAna mahAvIrane kiyA thaa| unhoMne pratyeka ekAntako nayakA viSaya batalAkara aura nayoMkI sApekSatA svIkAra karake anekAntavAdakI pratiSThA kI thii| ekAntoMke samUhakA nAma hI anekAnta hai| yadi ekAnta na hoM to unake samUharUpa anekAnta bhI nahIM bana sktaa| ataH ekAntoMkI nirapekSatA visaMvAdakI jar3a hai aura ekAntoMkI sApekSatA saMvAdako jar3a hai| ataH paryAyAthika nayako apekSA padArtha niyamase utpanna hote aura nAzako prApta hote haiM. kintu dravyadRSTise na to kabhI padArthoMkA nAza hotA hai aura na utpAda hotA hai, ve dhrava-nitya hai| ye utpAda, vyaya aura dhrauvya tInoM milakara hI dravyake lakSaNa hai| kevala dravyAthika yA kevala paryAyArthika nayakA jo viSaya hai vaha dravyakA lakSaNa nahIM hai, kyoMki vastu na kevala utpAda, vyayarUpa hI jaisA bauddha mAnate haiM aura na kevala dhrauvyarUpa hI hai, jaisA sAMkhya mAnate haiN| ataH alaga-alaga donoM naya mithyA haiN| isa taraha vastuke eka-eka aMzako hI pUrNa satya mAnanevAle ekAntavAdI darzanoMkA samanvaya karaneke lie nayayojanA karanA Avazyaka hai| kahA bhI hai ki jitane vacanamArga hai-jJAtAoMke abhiprAya haiM utane hI nayavAda hai aura jitane nayavAda haiM utane hI mata haiN| ina matoMkA samanvaya sApekSa nayayojanAse hI saMbhava hai| yadi pratyeka abhiprAyako dUsarese jor3a diyA jAye to visaMvAda samApta ho jAtA hai| jhagar3A 'ho'kA hai| aisA hI hai - yaha kahanA mithyA hai| aisA bhI hai-yaha kahanA samyak hai| Age granthakAra apane kathanake samarthana meM tIna gAthAe~ anya granthoMse uddhRta karate haiM jinendradevane pramANakA svarUpa savikalpa aura nirvikalpa kahA hai| usI taraha nayoM ko bhI savikalpaka bhI kahA hai aura nirvikalpaka bhI kahA hai| kevalajJAna trikAlavartI dravyako grahaNa karatA hai| tathA naya bhI bhUta-bhaviSya aura vartamAnako grahaNa karatA hai| jinendradevane manasahita cAra jJAnoMko savikalpaka kahA hai aura manarahitako nirvikalpa kahA hai, AgamarUpI netroMse use jAnanA cAhie // 1-3 // vizeSArtha-ukta tInoM uddharaNoMmeM se antake do uddharaNa kisa granyake haiM,yaha nahIM jJAta ho skaa| isIse unakA pUrvApara sambandha bhI jJAta nahIM ho skaa| pramANako bhI savikalpa aura nirvikalpa kahA hai aura nayoMko bhI savikalpa nirvikalpa kahA hai| tIsarI gAthAmeM manasahitako savikalpa kahA hai aura manarahitako nirvikalpa kahA hai / tathA cAra jJAnoMko savikalpa kahA hai / ye cAra jJAna mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya hone caahie| inameM se mati aura zrutameM to manakA vyApAra hotA hI hai| avadhi, manaHparyaya bhI prArambhameM 1. bhUdo khana vaTTabhANo vi a0 ka. / bhUdo pavaTTamANo vi khaH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 173 nayasvarUpaM prayojanaM tasyaiva samarthanArtha dRSTAntamAha jaM NANINa viyappaM 'suvAsayaM vatthuaMsasaMgahaNaM / taM iha gayaM pauttaM NANI puNa teNa jANeNa // 173 // jahmANaeNa viNA hoi Na Narassa siyvaaypddivttii| tahmA so bohavvo eyaMtaM hatukAmeNa // 174 // manopUrvaka hI apanA vyApAra karate haiN| paMcAdhyAyIkArane ina donoMko dezapratyakSa kahane meM yahI hetu diyA hai ki inameM manakA vyApAra bhI rahatA hai, isIse ye sakala pratyakSa na hokara vikala pratyakSa kahe jAte haiN| kintu kevala jJAnameM manakA vyApAra kiMcit bhI nahIM hotA, kevalIke bhAvamana hI nahIM hotA, ataH kevalajJAna nirvikalpa hotA hai| kintu pramANa kI taraha jo nayako bhI savikalpa aura nirvikalpa kahA hai vaha kisa daSTise kahA hai,yaha cintya hai| nayako to vikalpAtmaka hI kahA hai| usameM manakA vyApAra barAbara rahatA hai / yahA~ yaha spaSTa kara denA ucita hogA ki kevalajJAnakI taraha yadyapi naya bhI trikAlavartI vastuoMne aMzako jAnate hai kintu ve kevalajJAnake bheda nahIM hai : kyoMki kevala jJAna spaSTa hotA hai aura naya aspaSTagrAhI haiN| isI taraha mati, avadhi aura manaHparyayake viSayameM bhI bhayakI pravRtti nahIM hotii| nayoMkA zruta svArtha bhI hotA hai aura parArtha bhI hotA hai / jJAnAtmaka zruta svArtha hai aura vacanAtmaka zruta parArtha hai| usoke bheda naya bhI svArtha aura parArtha hote haiM / pramANAdhikAra samApta huaa| nayakA svarUpa, usakA prayojana tathA usIke samarthana ke lie dRSTAnta kahate haiM zrutajJAnake Azrayako liye hue jJAnIkA jo vikalpa vastuke aMzako grahaNa karatA hai use naya kahate haiM / usa jJAnase jo yukta hotA hai vaha jJAnI hai // 173 / / vizeSArtha-isa gAthAke dvArA granthakArane nayakA svarUpa batalAyA hai| naya zrutajJAnakA bheda hai / isalie zrutake AdhArase hI nayakI pravRtti hotI hai| zruta pramANa honese sakalagrAhI hotA hai, usake eka aMzako grahaNa karanevAlA naya hai ,isIse naya vikalpa rUpa hai / nayake binA manuSyako syAdvAdakA bodha nahIM ho sktaa| isalie jo ekAntakA virodha karanA cAhatA hai use nayako jAnanA cAhie // 174 // vizeSArtha-akalaMkadevane laghIyastraya (kA0 62) meM kahA hai ki zrutake do kAma hai-unameM se ekakA nAma syAdvAda hai aura dUsarekA nAma naya hai| sampUrNa vastuke kathanako syAdvAda kahate haiM aura vastuke eka dezake kathanako naya kahate haiM / aura samantabhadra ( AptamI0 106 ) ne syAdvAdake dvArA gRhIta anekAntAtmaka padArthake dharmoM kA alaga-alaga kathana karanevAlA naya hai,aisA kahA hai| ataH pramANake dvArA anekAntakA bodha hotA hai aura nayake dvArA ekAntakA bodha hotA hai| kintu naya tabhI sunaya hai jaba vaha sApekSa ho| yadi vaha anya nayoMke dvArA gRhIta anya dharmokA nirAkaraNa karatA hai to vaha durnaya ho jAtA hai| ataH sApekSa nayoMke dvArA gRhIta ekAntoMke samUhakA nAma hI anekAnta hai aura anekAntakA grAhaka yA pratipAdaka syAdvAda hai| ataH syAdvAdako samajhaneke lie nayako samajhanA Avazyaka hai| aura nayake dvArA hI ekAntakA nirAsa sambhava hai| kyoMki yadyapi naya ekAntakA grAhaka hai,kintu vaha ekAnta bhI tabhI samyaka ekAnta kahA jAtA hai jaba vaha anya ekAntoMkA nirAkaraNa nahIM krtaa| ataH anya sApekSa ekAnta hI samyak ekAnta hai| to jainadharma samyak ekAntakA virodhI nahIM hai, kintu mithyA ekAntakA virodhI hai| isa prakArake ekAntoMke samanvayake liye nayakA jJAna Avazyaka hai| nayakA jJAtA yaha jAnatA hai ki vastuko jAnane ke bAda jJAtA apane 3. NANeNa a0 k0| 1. suyabheyaM a0 ka0 kha0 mu0| 2. tehi NANehi a. ka0 kha0 mu0 j0| 4. NAyanvo mu0| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra 101 -176 ] etatsamarthanArtha dRSTAntamAha jaha satthANaM mAI sammattaM jaha tvaaigunnnnile| dhAuvAe raso taha NayamUlaM aNeyaMte // 175 // naikAntena vastusvabhAvaH svArthazca siddhayatItyAha taccaM vissaviyappaM eyaviyappeNa sAhae jo hu| tassa Na sijjhai vatthU kiha eyantaM pasAhedi // 176 // abhiprAyake anusAra usakA kathana karatA hai ataH usakA kathana utane hI aMzameM satya hai sarvAzameM satya nahIM hai / dUsarA jJAtA usI vastuko apane abhiprAyake anusAra bhinnarUpase kahatA hai| unake pArasparika virodhako nayadRSTise hI dUra kiyA jA sakatA hai| ataH vastuke yathArtha svarUpako samajhaneke sAtha usake sambandhameM vibhinna kalAoMke vibhinna abhiprAyoMko samajhaneke lie nayako jAnanA cAhie / Age ukta kathanake samarthanameM dRSTAnta dete haiM jaise zAstroMkA mUla akArAdi varNa haiM, tapa Adi guNoMke bhaNDAra sAdhumeM samyaktva hai, dhAtuvAdameM pArA hai, vaise hI anekAntakA mUla naya hai / / 175 / / vizeSArtha-yadi akArAdi akSara na hoM to zAstroMkI racanA aura lekhana sambhava nahIM hai| isI taraha kitanA hI tapasvI ho kintu yadi vaha samyaktvase rahita hai to usakI tapasyA vyartha hai, samyaktvake binA usakI koI kImata nahIM hai| isI prakAra dhAtuoMmeM pArA hai| pAreke yogase hI anya dhAtuoMkA zodhana Adi hotA hai| isI taraha anekAntakA mala naya hai jaisA pahale likhA hai| Age kahate hai ki ekAntake dvArA vastu svabhAvakI bhI siddhi nahIM hotI tattva to nAnA vikalpa rUpa hai use jo eka vikalpake dvArA siddha karatA hai usako vastukI siddhi nahIM hotI / taba vaha kaise ekAntakA sAdhana kara sakatA hai / 176 / / vizeSArtha-vastu ekAntarUpa hai isakA matalaba hotA hai ki usameM nAnAdharma nahIM pAye jAte / kintu aisA nahIM hai vastu to nAnA dharmAtmaka hai aura ve nAnAdharma parasparameM virodhI nahIM hote hue bhI parasparameM virodhI jaise pratIta hote haiN| yaNa sat hai vaha apane dravya kSetrakAla bhAvase sat hai para dravyAdise nahIM, jaise ghar3A pArthiva rUpase, isa kSetra aura isa kAlakI dRSTi se tathA apano vartamAna paryAyoMse sat hai anyase nhiiN| yadi aisA na mAnA jAye to ghar3A aniyata dravyAdirUpa honese bana nahIM skegaa| jaise yadi ghar3A pArthivatvakI taraha jalAdi rUpase bhI sat ho jAye yA isa kSetrakI taraha anya kSetroM meM sat ho jAye, isa kAlakI taraha atIta anAgata kAlameM bhI sat ho jAye to vaha sarvadeza sarvakAla vyApI aura sarvarUpa ho jaayegaa| aura aisA honese jaise vaha isa deza aura kAlameM hama logoMke pratyakSa hai aura kArya karatA hai usI taraha atIta anAgata kAla tathA sabhI dezoMmeM usako pratyakSa tathA kAryakArI honA caahie| isI taraha pratyeka vastu svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvakI dRSTise hI sat hai anya rUpoMse nhiiN| aise paraspara virodhI pratIta honevAle ananta dharmoM ke samUharUpa vastu haiM / ataH use ekAntarUpa nahIM mAnA jA sakatA / phira bhI jo manuSya kisI eka dharmakI mukhyatAse vyavahAra karate haiM yaha naya dRSTi hai aura nayadRSTise hI ekAntakI siddhi ho sakatI hai| usake binA samyak ekAnta sambhava nahIM hai| apane kathanake samarthana meM granthakAra do zloka pramANa rUpase uddhata karate haiN| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0177 uktaM ca paMcavarNAtmakaM citraM tatra varNaikagrAhakam / kramAkramasvarUpeNa kathaM gRhNAti bho bada / / 1 / / sarvathaikAntarUpeNa yadi jAnAti vAstavam / bhUridharmAtmakaM vastu kena nizcIyate sphuTam / / svArthAbhilASiNAM svArthasya mArgamunmArga ca darzayati jhANaM jhANabhAsaM jhANassa taheva bhAvaNA bhnniyaa| motta jhANAbhAsaM vehi piya saMjao samaNo // 177 // jhANassa bhAvaNe vi ya Na hu so ArAhao have nniymaa| jo Na vijANai vatthu pamANaNayaNicchayaM kiccA // 178 // uktaM ca pramANanayanikSepairyorthAnnAbhisamIkSate / yuktaM cAyuktavadbhAti tasyAyuktaM ca yuktavat // 1 // paMcaraMge citra meM se eka raMgakA grahaNa karanevAlA krama yA akrama rUpase kaise grahaNa kara letA hai| yadi sarvathA ekAnta rUpase jAnanA vAstavika hai to aneka dharmAtmaka vastukA nizcaya kaise karate ho // arthAt jaise pacaraMge citra meM se eka raMgakA grahaNa hotA hai vaise hI aneka dharmAtmaka vastumeM se jJAtA eka dharmakA grahaNa karatA hai / yaha nayake binA sambhava nahIM hai / ataH ekAntakI siddhi ke lie nayako apanAnA Avazyaka hai| Age svArthake abhilASiyoMko svArthakA mArga aura kumArga batalAte haiM dhyAna, dhyAnAbhAsa aura dhyAnakI bhAvanA kaho hai / zramaNako dhyAnAbhAsa chor3akara dhyAna aura dhyAnako bhAvanA karanA caahie| kintu jo pramANa aura nayakA nizcaya karake vastuko nahIM jAnatA vaha dhyAnako bhAvanA honepara bhI niyamase ArAdhaka nahIM hai / / 177-178 / / vizeSArtha-mithyA dhyAnako dhyAnAbhAsa kahate haiM / yA jo dhyAna to nahIM hotA kintu dhyAnako taraha lagatA hai vaha bhI dhyAnAbhAsa hai| zAstrakAra kahate haiM ki sAdhuko dhyAnAbhAsa nahIM karanA cAhie, samyak dhyAna karanA cAhie yA usakI bhAvanA bhAnA cAhie ki maiM amuka-amuka prakArase dhyAna karU~gA Adi / kintu dhyAna to vastukA kiyA jAtA hai aura bastu svarUpakA nirNaya pramANa aura nayake dvArA hotA hai| kintu jise pramANa aura nayakA hI jJAna nahIM hai vaha vastukA nirNaya kaise kara sakatA hai aura usake binA vaha usakA dhyAna kaise kara sakatA hai| isalie sAdhuko pramANa aura nayakA svarUpa bhI jAnanA cAhie / yadyapi dhyAnakI gaNanA cAritrake bhedoMmeM kI hai kyoMki vaha nivRttirUpa hai kintu vAstavameM dhyAna jJAnaguNako paryAya hai / caMcalako jJAna kahate haiM aura sthirako dhyAna kahate haiN| Apa svAdhyAya kara rahe haiM, svAdhyAya karate hue jJAnako dhArA cala rahI hai| kadAcit kisI eka viSayake cintanameM yadi mana ekAgra ho jAtA hai to vaha dhyAnakA hI pratirUpa hai / ataH dhyAnake abhyAsIko pramANa nayakA svarUpa avazya jAnanA caahie| kahA bhI hai jo pramANa, naya aura nikSepase arthako bhalIbhAMti nahIM jAnatA, use yukta ayuktakI taraha pratIta hotA hai aura ayukta yuktakI taraha pratIta hotA hai / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -181 ] nayacakra cchitI vatthUNaM sAhai taha daMsaNammi Nicchitti / NicchayadaMsaNa jIvo doNhaM ArAhao hoI // 179 // ekAntAne kAntasvarUpaM tau ca mithyA samyagivyAhaeyaMto eyaNao hoi aNeyaMta 'tassa samUho / taM khalu NANaviyappaM sammaM micchaM ca NAyavvaM // 180 // nayadRSTirahitAnAM doSamudbhAvya tasyaiva bhedaM viSayaM svarUpaM nAma nyAyaM ca darzayatije yadiTThavihINA tANa Na vatthUsahAvauvaladdhi / vatsahAvavihUNA sammAdiTThI kahaM huMti // 181 // pramANa aura nayake svarUpakA nizcaya honepara vastukA nizcaya hotA hai aura vastukA nizcaya honepara samyagdarzanakI prApti hotI hai / isa taraha vastu svarUpake nizcaya aura samyagdarzana ke dvArA jIva dhyAna aura dhyAnakI bhAvanAkA ArAdhaka hotA hai || 179 // - Age ekAnta aura anekAntakA svarUpa tathA unake samyak aura mithyA honekA kathana karate haiMeka nayako ekAnta kahate haiM aura usake samUhako anekAnta kahate haiM / jo saccA aura mithyA hotA hai || 180 || yaha jJAnakA bheda hai 103 vizeSArtha- vastu anekAntAtmaka hai | vaha nitya bhI hai anitya bhI hai, eka bhI hai aneka bhI hai, sat bhI hai aura asat bhI hai, tadrUpa bhI hai aura atadrUpa bhI hai / dravyarUpase nitya hai, eka hai aura tadrUpa hai, paryAya rUpase anitya hai, aneka hai aura atadrUpa hai / dravyarUpako jAnanevAlI dRSTikA nAma dravyArthika naya hai / aura paryAyarUpako jAnanevAlI dRSTikA nAma paryAyArthika naya hai / tathA dravyaparyAyAtmaka vastuko jAnanevAlA jJAna pramANa hai / pramANake hI bheda naya haiN| yadi koI dravyaparyAyAtmaka vastuke kevala dravyAMzako hI ThIka mAnatA hai yA kevala paryAyAMzako hI ThIka mAnatA hai, to usakI aisI mAnyatA mithyA hai kyoMki vastu na kevala dravyarUpa hI hai aura na kevala paryAyarUpa hI hai, kintu ubhayarUpa hai / hAM, dravyako pradhAna aura paryAyako gauNa karake yA paryAyako pradhAna aura dravyako gauNa karake jo vastuke dravyAMza yA paryAyAMzako grahaNa karatA hai vaha samyak hai, kyoMki usane eka dharmakI mukhyatAse vastuko jAnakara bhI dUsare dharmakA niSedha nahIM kiyA / ataH nayakA viSaya ekAnta hai, kyoMki vastuke eka dharmako grahaNa karane vAle jJAna ko naya kahate haiM / vaha yadi anya sApekSa hotA hai jo samyak hai aura anya nirapekSa hotA hai to mithyA / samyak ekAntoMke samUhakA nAma hI anekAnta hai / vahI pUrNa satya hai / naya dRSTise rahita janoMkA doSa batalAkara nayake bheda, viSaya, svarUpa aura nAma batalAte haiMjo nayadRSTise vihIna haiM unheM vastuke svarUpakA jJAna nahIM ho sakatA aura vastuke svarUpako na jAnanevAle samyagdRSTi kaise ho sakate haiM ? | 181 / / vizeSArtha -- samyagdRSTi banane ke lie vastu svarUpakA jJAna honA Avazyaka hai aura vastu svarUpake jJAna ke lie nayadRSTikA honA Avazyaka hai / naya-dRSTi ke binA vastuke svarUpako ThIka-ThIka nahIM jAnA jA sktaa| kyoMki jaina siddhAnta meM vastu aneka svabhAvavAlI mAnI gayI hai / jo nitya hai vahI anitya bhI hai aura jo anitya vaha nitya bhI hai / dravyarUpase pratyeka vastu nitya hai, paryAyarUpase pratyeka vastu anitya hai / isIse mUla naya bhI do haiM-- dravyArthika aura paryAyArthika dravyArthika nayakA viSaya vastukA dravyAMza hai aura paryAyArthika nakA viSaya vastukA paryAyAMza hai / ye donoM paraspara sApekSa hote haiM / kabhI nayadRSTi mukhya rahatI hai to dUsarI gauNa / donoM nayoMkI mukhyatA aura gauNatAse hI jaina siddhAnta meM tattvakA vivecana kiyA gayA hai / jaise devadatta 1. ta yasya a0 ka0 / aNeyaM Nayassa kha0 / ayaM tamassa mu0 / 2. jovaviyappaM A0 / 3. muddizya A0 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dravyasvabhAvaprakAzaka NicchayavavahAraNayA mUlimabheyA NayANa savvANaM / Nicchaya sAhaNaheu pajjayadavvatthiyaM muNaha // 182 // pitA bhI hai aura putra bhI hai| jaba usakA pitA use putra kahakara pukAratA hai to putravivakSA mukhya aura pitR vivakSA gauNa 'jAtI hai aura jaba usakA putra use pitA kahakara pukAratA hai to pitA vivakSA mukhya aura pitRvivakSA gauNa ho jAtI hai / usI taraha dravyArthika nayase eka jIvadravyakI nityatAko vivakSAke samaya paryAyarUpase anityatA gauNa ho jAtI hai aura paryAyarUpase anityatAkI vivakSAke samaya dravyarUpase nityatA goNa ho jAtI hai, kyoMki jisa samaya jisa dharmakI vivakSA ( kahane kI icchA ) hotI hai vaha dharmaM usa samaya mukhya ho jAtA hai / tathA yaha jIva saMsAra avasthA meM mithyAtva, rAgAdi vibhAva pariNAmavaza vyavahAra nayase azuddha hai aura zuddha dravyArthika nayase abhyantara meM vartamAna apane guNoMse zuddha hai / paMcAstikAya gAthA 27 meM jIvake svarUpakA kathana nayadRSTise isa prakAra kiyA hai--zuddha nizcaya nayase vizuddha darzana, jJAna svabhAva zuddha caitanyarUpa prANase jo jItA hai vaha jIva hai / aura vyavahAra nayase karmake udayase utpanna hue dravyabhAvarUpa prANoMse jo jItA hai vaha jIva hai / jIvadravya anupacarita asadbhUta vyavahAranayase mUrta hai, kintu zuddha nizcaya nayase amUrta hai / dravyArthika nayase nitya hai, paryAyakI apekSA anitya hai / zuddha dravyArthika nayase jIva puNya-pApa ghaTa-paTa AdikA akartA hai / kintu azuddha nizcaya nayase zubhopayoga aura azubhopayogate pariNata honepara puNya-pApakA kartA aura unake phalakA bhoktA hai / isa taraha jinAgamameM pratyeka tattvakA vivecana jisa nayadRSTise kiyA gayA hai usako jAne binA tattvoMkA yathArtha jJAna nahIM ho sakatA aura tattvoMke yathArtha jJAnake binA samyaktvakI prApti nahIM ho sakatI / isalie nayadRSTiko samajhanA atyanta Avazyaka hai / [ gA0 182 Age nayoMke mUla bhedoM ko kahate haiM- nizcayanaya aura vyavahAranaya saba nayoMke mUla bheda haiM / nizcayake sAdhanameM kAraNa paryAyArthika aura dravyArthika jAno // 182 // vizeSArtha - nayake bhedoMkA kathana do rotise pAyA jAtA hai / siddhAnta granthoM meM nayake do mUla bheda kiye gaye haiM- dravyArthika aura paryAyArthika tathA unake naigama Adi sAta bheda kiye gaye haiM / kintu adhyAtma granthoMmeM nizcaya aura vyavahAra bheda pAye jAte haiM / kundakundAcAryaMne apane pravacanasAra ' ( 2 - 22 ) meM to dravyArthika aura paryAyArthika nayoMkI dRSTise vivecana kiyA hai / kintu samayasAra meM sAta tattvoM kA vivecana nizcayanaya aura vyavahAra nayase kiyA hai / 'pravacanasAra meM unhoMne kahA hai- dravyArthika nayase saba dravya ananya hai aura paryAyArthika nayase anyarUpa hai / kintu Age usI 'pravacanasAra' ( 2 / 97 ) meM unhoMne kahA hai- nizcanayase yaha bandhakA svarUpa arhantadevane kahA hai, vyavahAra nayakA kathana isase bhinna hai / isa gAthAkI TIkA meM amRtacandrajI mahArAjane nizcayanayako zuddha dravyakA nirUpaka aura vyavahAranayako azuddha dravyakA nirUpaka kahA hai| chaha dravyoMmeM jIva aura pudgala ye do hI dravya aise haiM jo azuddha hote haiM / ataH nizcayanaya aura vyavahAranayakI upayogitA inhIM donoMke vivecana meM mukhya rUpase hai / aura dravyAthika, paryAyArthika to vastumAtrake lie upayogI haiN| unakA mukhya uddezya vastusvarUpakA vizleSaNa hai / isIse siddhAnta zAstroM meM sarvatra unhIM kA kathana milatA hai / kintu adhyAtmakA vastu - vizleSaNa Atmaparaka honese AtmAkI zuddhatA aura azuddhatA ke vivecaka nizcaya aura vyavahArakI hI vahA~ tUtI bolatI hai / yadyapi uttarakAlameM zuddha dravyArthika rUpase nizcayakA kathana milatA hai / kintu kundakunda aura amRtacandrajIne isa prakArakA nirdeza nahIM kiyA / nizcaya aura vyavahArake bheda bhI uttarakAlake granthoM meM hI dekhe jAte haiM / kundakunda svAmI ke granthoMmeM aura amRtacandrajIko TIkAmeM unakA nirdeza nahIM hai / Upara jo dravyArthika paryAyArthikako nizcaya ke sAdhana meM hetu kahA hai vaha vizeSa rUpase dhyAna dene yogya hai / dravyArthika aura paryAyArthika nayoMke dvArA vastu tattvako jAnane ke bAda hI nizcaya dRSTise AtmAke zuddha svarUpako jAnakara usakI prAptikA prayatna kiyA jAtA hai / ataH ye 1 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -187 ] nayacakra do ceva ya mUlaNayA bhaNiyA davvattha pajjayatthagayA / aNe asaMkhasaMkhA te tabbheyA muNeyavvA // 183 // 1 'igama saMgaha vavahAra taha riusuttasadda abhirUDhA / 2 evaMbhUdA va yA vi taha uvaNayA tiSNi // 184 // davvattho dahabheyaM chanbheyaM pajjayatthiyaM NeyaM / tivihaM ca NaigamaM taha duvihaM puNa saMgahaM tattha // 185 // vavahAraM riutta' duviyappaM samAha eNkkkA | uttA iha NayabheyA uvaNayabheyA vi pabhaNAmo // 186 // trayANAmupanayAnAM nAmoddezaM pratyekaM bhedAMzcAha - "sabbhUdamasambhUdaM uvayariyaM caiva duviha sabbhUdaM / tivihaM pi asabbhUdaM uvayariyaM jANa tivihaM pi // 187 // donoM naya nizcayake sAdhana meM hetu haiM / ataH inako bhI jAnanA Avazyaka hai / isIse granthakAra Age inakA varNana karate haiM 105 dravyAthika aura paryAyArthika ye do hI mUla naya kahe haiM / anya asaMkhyAta saMkhyAko liye hue una donoMke hI bheda jAnane cAhie ||183 // vizeSArtha - jaba vastu dravyaparyAyAtmaka hai aura vastuke eka aMzako jAnanevAle jJAnako naya kahate haiM to do hI mUla na ho sakate haiM - vastuke dravyAMzako viSaya karanevAlA dravyArthika aura paryAyAMzako viSaya karanevAlA paryAryAthika / inhIM donoM mUla nayoMmeM zeSa saba nayoMkA antarbhAva ho jAtA hai| jitane bhI vacana mArga haiM utane hI naya haiM, ataH nayoMkI saMkhyA asaMkhyAta hai| ve asaMkhyAta naya dravyArthika aura paryAyArthikake hI bheda haiM, kyoMki una sabakA viSaya yA to dravya hotA hai yA paryAya / Age sAta nayoM aura tIna upanayoMko kahate haiM negama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ( ina sAta nayoM meM dravyArthika aura paryAyArthikako milAnese ) nau naya haiM tathA tIna upanaya haiM || 184 // dravyArthika nayake dasa bheda haiM, paryAyArthika nayake chaha bheda haiM / negama nayake tIna bheda haiM, saMgraha ke do bheda haiM / vyavahAranaya aura RjusUtra nayake do-do bheda haiN| zeSa zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta eka-eka hI haiM / isa prakAra nayake bheda kahe / upanayake bheda Age kahate haiN| / / 185- 186 / / Age tIna upanayoMke nAma aura pratyekake bheda kahate haiM upanaya tIna haiM - sadbhUta, asadbhUta aura upacarita / sadbhUtanayake do bheda haiM, asadbhUta nayake tIna bheda haiM aura upacarita ke bhI tIna bheda haiM // 187 // vizeSArtha -naya ke sAtha upanayakA ullekha AcArya samantabhadrane AptamImAMsAkI 107vIM kArikA meM kiyA hai | akalaMka devane usakI 'aSTazatI meM saMgraha Adiko naya aura unakI zAkhA prazAkhAoM-bhedaprabhedoMko upanaya kahA hai / kintu upanayake bhedoMkI koI carcA nahIM kI / devasenAcArya ne 'AlApapaddhati meM nayoM nikaTavartiyoM ko upanaya kahA hai / aura upanayake tIna bheda kahe haiM / upanayake tIna bhedoMkI carcA yA upanaya 1. 'naigama saMgrahavyavahArarju sUtra zabdasamabhirUDhaivaMbhUtA nayAH / - tattvArthasUtra 1 / 33 / 2. 'saptaite niyataM yuktA naigamasya nayatvataH / tasya tribhedavyAkhyAnAt kaizciduktA nayA nava' // 26 // - ta0 zlo0 vA0 / 'dravyAthiMka:, paryAyArthikaH, naigamaH saMgrahaH, vyavahAraH, RjusUtraH zabdaH samabhirUDhaH evaMbhUta iti nava nayA: smRtAH / ' -AlApapa0 / 3. sambhUyamasambhUyaM A0 / 14 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 188 davvatthiesu davaM pajjAyaM pajjayathie visayaM / sababhUvAsabhUvai uvayariyaM cadu Nava tiyatthaM // 18 // pajjaya' gauNaM kiccA davvaMpi ya jo hu gilai loe| so davasthiya bhaNio vivarIo pajjayatyiNao // 189 / / kammANaM majjhagadaM jIvaM jo gahai siddhasaMkAsaM / bhaNNai so suddhaNao khalu kmmovaahinnirvekkho||190|| kI carcA amRtacandrake granthoM meM nahIM hai| devasena aura amRtacandra lagabhaga samakAlIna the| devasenase pahale upanayoMkI carcA hamAre dekhane meM nahIM aayii| jayasenAcAryane jo devasenake pazcAta hae haiM apanI TIkAoMmeM upanayoMko carcA kI hai| Age nayoMkA viSaya kahate haiM dravyAthika nayoMkA viSaya dravya hai aura paryAyAthika nayoMkA viSaya paryAya hai| sadbhUta vyavahAranayake artha cAra haiM, asadbhUta vyavahAranayake artha nau haiM aura upacaritanayake artha tIna haiM // 188 // vizeSArtha-ina sabakA kathana granthakArane Age svayaM kiyA hai| dravyAthika aura paryAyAthikanayoMkA viSaya kahate haiM jo paryAyako gauNa karake dravyako grahaNa karatA hai use dravyAthikanaya kahate haiM aura jo dravyako gauNa karake paryAyako grahaNa karatA hai use paryAyArthikanaya kahate haiM // 189 // vizeSArtha-vastu dravyaparyAyAtmaka yA sAmAnya vizeSAtmaka hai / dravya aura paryAyako yA sAmAnya aura vizeSako dekhanevAlI do A~kheM haiM-dravyAthika aura paryAyAthika / paryAyAthika dRSTiko sarvathA banda karake jaba kevala dravyArthika dRSTi se dekhate haiM to nAraka, tiryaca, manuSya, deva aura siddhatva paryAyarUpa vizeSoMmeM vyavasthita eka jIva sAmAnyake ho darzana honese saba jIvadravyarUpa ho pratibhAsita hotA hai| aura jaba dravyArthika dRSTiko sarvathA banda karake kevala paryAyArthika dRSTise dekhate haiM to jIvadravyameM vyavasthita nAraka, tiyaMca, manuSya, deva, siddhatva paryAyoMke pRthak-pRthak darzana hote haiN| aura jaba dravyArthika aura paryAyArthika dRSTiyoM ko eka sAtha kholakara dekhate haiM to nAraka, tiryaMca, manuSya, deva aura siddhatva paryAyoMmeM vyavasthita jIvadravya aura jIvadravyameM vyavasthita nAraka, tiryaMca, manuSya, deva aura siddhatva paryAya eka sAtha dikhAI detI haiN| ataH eka dRSTise dekhanA eka dezako dekhanA hai aura donoM dRSTiyoMse dekhanA saba vastuko dekhanA hai| isa taraha vastuko dekhanekI yaha do dRSTiyA~ haiM / unhIMkA nAma dravyAthika aura paryAyArthika hai / Age dravyAthikanayake dasa bhedoM meM se karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthikanayakA lakSaNa kahate haiM jo karmoke madhya meM sthita arthAt karmoMse lipta jIvako siddhoMke samAna zuddha grahaNa karatA hai use karmopAdhi nirapekSa zaddha dravyAthikanaya kahate haiM // 190 / / vizeSArtha-saMsArI jIvake sAtha karmako upAdhi lagI huI hai|atH vaha vAstava meM to vartamAna dazAmeM siddhoMke samAna zuddha nahIM hai| kintu dravyarUpase to saMsArI bhI vaisA hI hai jaisA siddha jIva hai, usa rUpakI pratIti karAnevAlA naya karmopAdhi nirapekSa dravyArthika naya hai| ise hI adhyAtmameM zuddhanaya yA nizcayanaya kahate haiN| yaha naya zuddhadravyakA darzaka honese paramArtha meM upayogI hai| isake dvArA zaddha AtmAkI pratIti karake hI use prApta karanekI ceSTA kI jAtI hai| viza 1. 'dravyamastIti matirasya dravyabhavanameva nAto'nye bhAvavikArAH, nApyabhAvaH tadvayatirekeNAnupalabdheriti dravyAstikaH / paryAya evAsti iti matirasya janmAdibhAvavikArameva bhavanaM na tato'nyad dravyamasti tadvayatirekeNAnupalabdheriti paryAyAstikaH |'-tttvaarthvaa0, 1133 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -194 ]. nayacakra 107 uppAdavayaM gauNI kiccA jo gahai kevala sttaa| bhaNNai so suddhaNao iha sattAgAhao samae // 191 // guNaguNiyAicaukke atthe jo No karei khalu bheyaM / suddho so davvattho bheyaviyappeNa nnirvekkho||192|| bhAve sarAyamAdo savve jIvAmiha jo du jaMpedi / so hu asuddho utto kammANauvAhisAvekkho // 193 // utpAdavyayasApekSA'zuddhadravyArthikanayaM lakSayati - uppAdavayavimissA sattA gahiUNa bhaNai tidayatta / davvassa eyasamae jo so hu asuddhao vidio // 194 // Age sattAgrAhaka zuddha dravyAthika nayakA lakSaNa kahate haiM utpAda aura vyayako gauNa karake jo kevala sattAko grahaNa karatA hai use AgamameM sattAgrAhaka zuddha dravyAthikanaya kahate haiM // 191 // vizeSArtha-sat dravyakA lakSaNa utpAda-vyaya-dhrauvya hai / usameM-se utpAda-vyaya to paryAyarUpa honese paryAyAthika nayake viSaya hai, ata unheM gauNa karake sattA mAtrako grahaNa karanevAlA naya sattAgrAhaka zuddha dravyAthika naya hai| Age bhedavikalpa nirapekSa zuddha dravyArthika nayakA lakSaNa kahate haiM guNa-guNI Adi catuSkarUpa arthameM jo bheda nahIM karatA, vaha bhedavikalpanirapekSa zuddha dravyArthika naya hai // 192 // vizeSArtha-guNa aura guNI meM, svabhAva aura svabhAvavAnmeM, paryAya aura paryAyImeM yA dharma aura dharmImeM jo bheda na karake abheda rUpase grahaNa karatA hai vaha bheda kalpanA nirapekSa zuddha dravyAthika naya hai| jaise dravya apane guNoM, paryAyoM aura svabhAvoMse abhinna hai / Age karmopAdhi sApekSa azuddha dravyAthika nayakA lakSaNa kahate hai jo saba rAgAdibhAvoMko jIvakA kahatA hai yA rAgAdibhAvoMko jova kahatA hai vaha karmopAdhi sApekSa azuddha dravyAthika naya hai // 193 // vizeSArtha-rAga, dveSa Adi bhAva hote to jIvameM hI haiM, kintu karmajanya haiM, zuddha jIvameM ye bhAva kadApi nahIM hote| ina bhAvoMko jIva kahanA karmopAdhi sApekSa azuddha dravyAthika naya hai| karmako upAdhikI isameM apekSA hai, isalie yaha karmopAdhi sApekSa hai aura azuddha dravyako viSaya karanese isakA nAma azuddha dravyAthika hai| utpAda vyayasApekSa azuddha dravyArthika nayakA lakSaNa kahate haiM jo naya utpAda vyayake sAtha milI huI sattAko grahaNa karake dravyako eka samaya meM utpAda -vyaya-dhrauvyarUpa kahatA hai vaha azuddha dravyArthika naya hai / / 194 / / vizeSArtha-dravyAthika nayameM azuddhatAke kAraNa do haiM-eka to yadi vaha jIvake karmajanya azuddha bhAvoMko jIvakA kahatA hai to vaha azuddhatAkA grAhaka honese azuddha kahA jAtA hai|duusre, akha vaha bheda buddhi karatA hai to vaha azuddha kahA jAtA hai, kyoMki dravyAthikako dRSTimeM abheda zuddha hai aura bheda azuddha hai / tathA paryAyAthika nayako dRSTimeM bheda zuddha hai, abheda azuddha hai| isa taraha ina donoM mUla nayoMkI zuddhi aura azuddhise aneka bheda hote haiM unhIMkA yaha kathana hai / / 1. 'bhAvasu rAyamAdo savve jIvaMmi jo du jaMpedi |'-nyckr gA0 21 / 2. kammANo vA hi-ka. mu0 / j| 'karmopAdhisApekSo'zuddhadravyAthiko yathA krodhAdikarmajabhAva aatmaa|'-aalaapp0 / 3. 'utpAdavyayasApekSo'zuddhadravyAthiko yathaikasmin samaye dravyamutpAdavyayadhrauvyAtmakam |'-aalaapp0 / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dravyasvabhAvaprakAzaka 'bhee sAdi saMbaMdhaM guNaguNiyAIhiM kuNai jo davve | so vi asuddha diTTho sahio so bheyakappeNa // 195 // NissesasahAvANaM aNNa yarUveNa savvada vaha / vivahAvaM hi jo so aNNayadavvatthio bhaNio // 196 // savvAdicaukke saMtaM davvaM khu geNhae jo hu / yidatvAdisu gAhI so iyaro hoi vivarIo // 197 // aba bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthika nayakA lakSaNa kahate haiM jo naya dravya meM guNa-guNI AdikA bheda karake unake sAtha sambandha karAtA hai vaha bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthika naya hai, kyoMki vaha bheda kalpanA se sahita hai // 195 // vizeSArtha- - dravya aura guNa abhinna haiN| unakI svataMtra sattA nahIM hai / arthAt jaise ghar3e meM jala rahatA hai, vaise dravyameM guNa nahIM rahate haiM / ghar3e aura jalake pradeza jude-jude haiM, kintu guNa aura guNI dravya ke pradeza judejude nahIM haiM / dravya guNamaya hai aura guNa dravyamaya haiM / na guNase bhinna dravyakA astitva hai aura na dravyase free guNakA astitva hai| ataH dravya guNoMkA eka akhaNDa piNDa hai / yadi kadAcit dravyameM se saba guNoM ko alaga kiyA jA sake to dravyake nAmapara kucha bhI zeSa nahIM bacegA / aisI sthiti meM bhI jaba hama dravyake svarUpakA kathana karate hai to guNoMke dvArA hI usakA kathana sambhava honese kahate haiM ki guNoMkA samudAya dravya hai / isase sunanevAleko aisA bhrama hotA hai ki mAno dravyase guNa jude haiM / isIse dravyAthika nayako dRSTimeM aisA bheda kathana zuddha nahIM hai, azuddha hai / ataH guNa guNI AdimeM bhedake grAhaka dravyArthika nayako azuddha kahA hai / aura abhedagrAhI dravyArthika nayako zuddha kahA hai / Age anvaya dravyAthika nayakA svarUpa kahate haiM samasta svabhAvoM meM jo yaha dravya hai isa prakAra anvayarUpase dravyakI sthApanA karatA hai vaha anvaya dravyArthika naya hai // 196 // vizeSArtha -- yaha dravyasvabhAva prakAzaka nayacakra devasenake 'nayacakrako lekara racA gayA hai| isameM aneka gAthAe~ devasena ke 'nayacakra kI bhI haiM / anvaya dravyArthikake svarUpako batalAnevAlI jo gAthA dravya svabhAva prakAzaka nAmaka isa grantha meM hai usase usakA artha spaSTa nahIM hotA, kintu nayacakrameM jo gAyA hai usase artha spaSTa ho jAtA hai ataH UparakA artha usI gAthA ke AdhArase kiyA gayA hai / dravya guNaparyAya svabhAva hai| aura guNa-paryAya aura svabhAva 'yaha dravya hai, yaha dravya hai' aisA bodha karAnevAlA naya anvaya dravyArthika hai / anvayakA artha hai - 'yaha yaha hai' 'yaha yaha hai' isa prakArako anusyUta pravRtti vaha jisakA viSaya hai vaha anvaya dravyArthika hai / meM [ gA0 195 Age svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya aura paradravyAdi grAhaka dravyArthika nayakA svarUpa kahate haiM-- jo svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva meM vartamAna dravyako grahaNa karatA hai vaha svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya hai / aura jo paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvameM asat dravyako grahaNa karatA hai vaha para dravyAdigrAhakadravyArthikanaya hai // 197 // vizeSArtha - pratyeka dravya svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvakI apekSA sat hai aura paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvakI apekSA asat hai / svabhAvako svacatuSTaya kahate haiM / svayaM dravya to svadravya hai, usa svadravya, svakSetra, svakAla aura dravyake jo akhaNDa pradeza haiM vahI 1. 'bhedakalpanA sApekSo'zuddhadravyArthiko yathA Atmano darzanajJAnAdayo guNAH // ' - AlApa0 / 2. vivahAvaNAva jo kha0 / vivahAvaNAhi ja0 mu0 / 'anvayadravyArthiko yathA - guNaparyAyasvabhAvaM dravyam / ' -AlApa0 / 'NissesasahAvA aNNayarUveNa davvadavvedi / davvaThatraNo hi jo so aNNayadavvatthi bhaNio ||24|| ' -naya cakra devasena / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra 109 geNhai davvasahAvaM asuddhasuddhovayAraparicatta / so paramabhAvagAhI NAyavvo siddhikAmeNa // 198 // 'akkiTTimA aNihaNA sasisUrAIya pajjayA gaahii| jo so aNAiNicco jiNabhaNio pajjayatthiNao // 199 // usakA svakSetra hai, pratyeka dravyameM rahane vAle guNa usakA svakAla hai, kyoMki kAlakA matalaba hai- samaya pravAha, guNa bhI pravAhI hai, sadA dravya ke sAtha anusyUta rahate hae saba kAlameM pravAhita hote rahate haiN| aura guNoMke jo aMza 'avibhAgapraticcheda' haiM vaha svabhAva hai| isI svadravyAdi catuSTayase vastu sat hai|iske sivAya jo anyadravyoMke svacatuSTaya haiM vaha paradravyAdi catuSTaya haiM, unakI apekSA vastu asat hai| aisA honese hI dravyakI dravyatA sthira hai| anyathA saba dravya ekameka ho jaayeN| inameM se svacatuSTayameM vartamAna dravyako grahaNa karanevAlA svadravyAdi grAhaka dravyAthikanaya hai aura paradravyAdimeM asat dravyako grahaNa karanevAlA paradravyAdi grAhaka dravyAthikanaya hai| Age paramabhAvagrAhI dravyAthikanayakA svarUpa kahate haiM jo azuddha, zuddha aura upacarita svabhAvase rahita paramasvabhAvako grahaNa karatA hai vaha parama bhAva grAhI dravyAthikanaya hai| use mokSake abhilASIko jAnanA cAhie // 198 // vizeSArtha-pahale likha Aye haiM ki jIvake pAMca bhAva hote haiM-aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNArika / inamese audayika bhAva bandhakA kAraNa hai, aupazamika bhAva aura kSAyika bhAva mokSakA kAraNa hai / tathA pAriNAmika bhAva bandha aura mokSa donoMkA kAraNa nahIM hai| use hI parama bhAva kahate haiM / yahA~ prazna ho sakatA hai ki jaba pAriNAmika bhAva bandha aura mokSakA kAraNa nahIM hai, taba mokSa ke abhilASIko usake jAnanekI kyA AvazyakatA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki pAMcoM bhAvoMmeM zuddha pAriNAmika bhAva to dravyarUpa hai aura zeSa cAra bhAva paryAya rUpa haiN| vaise pAriNAmika bhAva tIna haiM-jIvatva, bhavyatva aura abhvytv| unameMse zaktirUpa zaddha jIvatva zuddhadravyAthikanayakI apekSA nirAvaraNa hai, use hI zuddhapAriNAmikabhAva kahate haiM / jaba kAlalabdhivaza bhavyatvazaktiko vyakti hotI hai taba yaha jIva sahajazuddha pAriNAmikabhAvarUpa nija paramAtmadravyake zraddhAna jJAna aura AcaraNa rUpa paryAyase pariNamana karatA hai| usa pariNamanako Agamako bhASAmeM aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva rUpase kahate haiN| aura adhyAtmameM use zuddhAtmAke abhimukha pariNAma yA zuddhopayoga rUpa paryAya kahate haiN| vaha paryAyazuddha pAriNAmika bhAva rUpa zuddha Atmadravyase kathaMcit bhinna hai, kyoMki vaha bhAvanA rUpa hai / kintu zuddhapAriNAmika bhAvanArUpa nahIM hai| yadi ise zuddhapAriNAmikase sarvathA abhinna mAnA jAve to isa mokSake kAraNabhUta bhAvanArUpa paryAyakA mokSameM vinAza hone para zuddha pAriNAmikakA bhI vinAza prApta hotA hai| kintu zuddhapAriNAmika to naSTa hotA nhiiN| ataH yaha sthira hotA hai ki zIpAriNAmika bhAvake viSayameM bhAvanArUpa jo aupazamika Adi tIna bhAva haiM ve to mokSake kAraNa hai; zuddhapAriNAmika nahIM haiN| isIse AgamameM use niSkriya kahA hai arthAt bandhake kAraNabhUta jo rAgAdipariNatirUpa kriyA hai.na to vaha usa kriyA rUpa hai aura mokSake kAraNabhUta jo zuddhabhAvanA pariNati rUpa kriyA hai,na vaha usa kriyA rUpa hI hai / ataH zuddhapAriNAmika bhAva dhyeyarUpa hai| isIse mokSake abhilASIko use avazya jAnanA caahie| usIke grAhakanayako paramabhAvanAhI dravyAthikanaya kahate hai| (dekho, samayasAra,gAthA 320 kI jayasena TIkA) Age paryAyAthikanayake chaha bhedoMkA kathana karate hue pahale anAdi nityaparyAyArthika nayakA lakSaNa kahate haiM jo akRtrima aura anidhana arthAt anAdi ananta candramA,sUrya Adi paryAyoMko grahaNa karatA hai use jina bhagavAnne anAdinitya paryAyAthikanaya kahA hai / / 199 // 1. anAdinityaparyAyAthiko yathA pudagalaparyAyo nityo mervAdiH |-aalaap0 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dravyasvabhAvaprakAzaka agart vAsI jo hu kAraNAbhAve / idamevamuccaraMto bhaNNai so sAiNicca Nao // 200 // sattA amukkharUve uppAdavayaM hi giNhae jo sohu sahAvANicco gAhI khalu suddhapajjAo // 201 || hu anityAzuddhaparyAyArthikanayaM lakSayati jo gai eyasamaye utpAdavvayadhuvattaM saMjutaM / so sambhAvANicco asuddha peMjjayatthio o // 202 // vizeSArtha - - candramA, sUrya, loka Adi anAdi nitya paryAya haiM / inheM kisIne banAyA nahIM hai, anAdikAla se aisI hI calI A rahI haiM aura sadA calI jAyeMgI / aisI anAdi nitya paryAyoMko grahaNa karane vAlA naya anAdinitya paryAyArthikanaya hai / [ gA0 200 Age sAdi nitya paryAyArthikanayakA svarUpa kahate haiM jo paryAya karmoM ke kSayase utpanna honeke kAraNa sAdi hai aura vinAzakA kAraNa na honese avinAzI hai, aisI sAdi nitya paryAyako grahaNa karanevAlA sAdi nitya paryAyArthikanaya hai ||200|| vizeSArtha -- aisI bhI paryAya hotI hai jo sAdi kintu nitya hotI hai, jaise siddha paryAya / jIvakI siddha paryAya karmoke kSayase utpanna hotI hai, ataH sAdi hai aura phira kabhI naSTa nahIM hotI; kyoMki mukta jIva antaraMga aura bahiraMga karmakalaMka se mukta hotA hai / usameM punaH vikAra utpanna honeke koI kAraNa nahIM hai / isalie sAdi hote hue bhI vaha nitya hai / aisI sAdi nitya paryAyako grahaNa karanevAlA paryAyArthika naya hai / naya sAdi nitya Age anitya zuddha paryAyArthikanayakA svarUpa kahate haiM jo sattAko gauNa karake utpAda - vyayako grahaNa karatA hai use anitya svabhAvako grahaNa karanevAlA zuddha paryAyArthikanaya kahate haiM // 201 // vizeSArtha - - satkA lakSaNa utpAda-vyaya- dhrauvya hai / pratyeka vastu pratisamaya utpanna hotI hai, naSTa hotI hai aura dhruva bhI rahatI hai| inameMse jo naya dhrauvyako gauNa karake prati samaya honevAle utpAda-vyayarUpa paryAyako hI grahaNa karatA hai vaha anitya zuddha paryAyArthikanaya hai / paryAyArthika nayakA zuddha viSaya artha paryAya hI hai | ataH paryAyArthika nayake anya bheda azuddhatAko lekara hI banate haiM / Age anitya azuddha paryAyArthika nayakA svarUpa kahate haiM jo eka samaya meM utpAda - vyaya aura dhrauvyase yukta paryAyako grahaNa karatA hai vaha svabhAva anitya azuddha paryAyArthikanaya hai // 202 // vizeSArtha- - yaha naya paryAyako utpAda vyaya ke sAtha zrIvyarUpa bhI dekhatA hai, isIlie ise azuddha paryAyArthikanakA nAma diyA gayA hai / 1. sAdinitya paryAyArthiko yathA-siddhaparyAyo nityaH / -- AlApapa0 / 2. 'sattA gauNatvenotpAdavyayagrAhakasvabhAvo'nityazuddhaparyAyArthiko yathA samayaM samayaM prati paryAyA vinAzinaH / ' -AlApapa0 / 3. - dhuvattaehiM saMjuttaM A / 4. azuddhao pajjayatthiNa o a0 ka0 ja0 mu0 / 'sattA sApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyArthiko yathA - ekasmin samaye trayAtmakaH paryAyaH |-aalaapp0 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -205 ] nayacakra 111 dehINaM pajjAyA suddhA siddhANa bhaNai saaricchaa| jo so 'aNiccasuddho pajjayagAhI have sa Nao // 203 // bhaNai aNiccAsuddhA caugaijIvANa pajjayA jo hu| hoi vibhAvaaNicco asuddhao pajjeyasthiNao // 204 // NippaNNamiva payaMpadi bhAvipadatthaM kha, jo aNippaNNaM / appatthe jaha patthaM bhaNNai so bhAviNaigamutti Nao // 205 // Age karmopAdhi nirapekSa anitya zuddha paryAyAthikanayakA lakSaNa kahate haiM jo saMsArI jIvoMkI paryAyako siddhoMke samAna zuddha kahatA hai vaha anitya zuddha paryAyArthikanaya hai // 20 // vizeSArtha-saMsArI jIvako paryAya to azuddha hI hai kyoMki usake sAtha karmakI upAdhi lagI huI hai| karmako upAdhi haTe binA paryAya zuddha nahIM ho sktii| kintu yaha naya usa upAdhikI apekSA na karake saMsArI jIvako paryAyako siddhoMke samAna zuddha kahatA hai| isIse isakA nAma karmopAdhi nirapekSa zuddha paryAyAthikanaya hai| Age karmopAdhisApekSa anitya azuddha paryAyAthikanayakA lakSaNa kahate haiM jo cAra gatiyoMke jIvoMkI anitya azuddha paryAyakA kathana karatA hai vaha vibhAva anitya azuddha paryAyAthikanaya hai // 204 // vizeSArtha-jIvakI saMsArI paryAya azuddha paryAya hai, kyoMki usake sAtha karmako upAdhi lagI huI hai| isIse use vibhAvaparyAya kahate haiN| svabhAvakA ulTA vibhAva hotA hai| aisI paryAya anitya to hotI hI hai / to cAroM gatiyoMke saMsArI jIvoMko vibhAvarUpa anitya azaddha paryAyako jAnanevAlA yA kahanevAlA naya karmopAdhisApekSa anitya azuddha paryAyAthikanaya hai| isa prakAra paryAyAthikanayake chaha bheda hote haiManAdinitya paryAyAthika, sAdi nitya paryAyArthika, anitya zuddha paryAyAthika, anitya azuddha paryAyArthika, karmopAdhinirapekSaanitya zuddha paryAyArthika aura karmopAdhi sApekSa anitya azuddha paryAyAthikanaya / naigamanayake tIna bhedoMmeM-se bhAvi naigamanayakA udAharaNa dete haiM jo aniSpanna bhAvi padArthako niSpannako taraha kahatA hai use bhAvinaigamanaya kahate haiN| jaise aprasthako prastha kahanA // 205 / / vizeSArtha jo abhI banA nahIM hai use aniSpanna kahate haiN| aura bana jAnepara niSpanna kahate haiM / bhAvimeM bhUtakI taraha vyavahAra karanA arthAt aniSpannameM niSpanna vyavahAra karanA bhAvinaigamanaya hai| jaise koI puruSa kuThAra lekara vanakI ora jAtA hai, usase koI pUchatA hai Apa kisa lie jAte haiM ? vaha uttara detA hai-prastha lene jAtA hai| purAne samayameM anAja mApane ke lie lakar3IkA eka pAtra hotA thA, use prastha kahate the| vanase lakar3I kATakara usakA prastha banavAnekA isakA saMkalpa hai, jo prastha abhI banA hI nahIM hai usameM prasthakA vyavahAra karake vaha kahatA hai ki maiM prastha lene jA rahA huuN| isa prakArakA vacana vyavahAra bhAvinagamanayakA viSaya hai| 1. 'karmopAdhinirapekSasvabhAvo'nityazaddhaparyAyAthiko yathA-siddhaparyAyasadRzAH zuddhAH saMsAriNAM paryAyAH / -AlApa0 / 2. 'karmopAvisApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyAthiko yathA-saMsAriNAmutpattimaraNe staH / ' -AlApa0 / 3. -tthaM Naro a-a. ka. kha. mu. jaM0 / 'bhAvini bhUtavatkathanaM yatra sa bhAvinagamo yathAarhat siddha eva |'-aalaap0 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dravyasvabhAvaprakAzaka vvittaatyakiriyA vaTTaNakAle tu jaM samAyaraNaM / taM daNagamaNayaM jahejadiNaM Nivvuo vIro // 206 // pAradvA jA kiriyA pacaNavihANAdi kahai jo siddhA / loesu pucchamANo bhaNNai taM vaTTamANaNayaM // 207 // avaropyaramavirohe savvaM atthitti suddhasaMgahaNe / hoi tameva asuddha igijAi visesa gahaNeNa // 208 // Age bhUta naigamanayako kahate haiM ------ jo kArya ho cukA usakA vartamAnakAlameM Aropa karanA bhUta naigamanaya hai, jaise Ajake dina bhagavAn mahAvIrakA nirvANa huA thA // 206 // [ gA0 206 vizeSArtha - atIta meM vartamAnakA Aropa karanA bhUtanaigamanaya hai / jaise prativarSa dIpAvalI ke dina kahate haiM ki Aja bhagavAn mahAvIrakA nirvANa huA thaa| yaha bhUtanaigamanayakA viSaya hai / Age vartamAna naigamanako kahate haiM jo prArambha kI gayI pakAne AdikI kriyAko logoMke pUchanepara siddha yA niSpanna kahanA hai vaha vartamAna naigamanaya hai || 207|| vizeSArtha - jaise koI AdamI bhAta pakAnekI taiyArI kara rahA haiN| usase koI pUchatA hai kyA karate ho, to vaha uttara detA hai-bhAta pakAtA hU~ / usa samaya bhAta banA nahIM hai, phira bhI vaha prArambha kI gayI bhAta pakAne kI kriyA meM niSpannakA-sA vyavahAra karatA hai, yaha vartamAna naigamanayakA viSaya hai / isa taraha naigamanayake tIna bheda haiM / sArAMza yaha hai ki eka dravya apanI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna paryAyoMse pRthak nahIM hai, kintu trikAlavartI paryAyoMke samUhakA nAma dravya hai / ataH jo bhUta aura bhaviSyat paryAyoMmeM vartamAnakA saMkalpa karatA hai yA vartamAna meM jo paryAya pUrNa nahIM huI, use pUrNa mAnatA hai, use naigamanaya kahate haiM, usI ke udAharaNa Upara diye haiM / Age saMgrahanayakA kathana karate haiM saMgrahanayake do bheda haiM-- zuddha saMgrahanaya aura azuddha saMgrahanaya / zuddhasaMgrahanaya meM paraspara meM virodha na karake sat rUpase sabakA grahaNa kiyA jAtA hai / aura usakI eka jAti vizeSako grahaNa karalese vahI azuddha saMgrahanaya kahA jAtA hai // 208 // vizeSArtha - apanI-apanI jAtike anusAra vastuoMkA yA unakI paryAyoMkA paraspara meM virodha rahita eka rUpase saMgraha karanevAle jJAna aura vacanako saMgrahanaya kahate haiN| jaise 'sat' kahanese jo sat hai una sabhIkA grahaNa ho jAtA hai / aura dravya kahanese saba dravyoMkA grahaNa ho jAtA hai / jIva kahanese saba jIvoMkA aura pudgala kahane se saba pudgaloMkA grahaNa ho jAtA hai / inameM se jo samasta upAdhiyoMse rahita zuddha sanmAtra ko viSaya karatA hai vaha to zuddha saMgrahanaya hai, usakI para saMgraha bhI kahate haiM / aura jo usake avAntara kisI 1. jaha jiNaM a0 ka0 kha0 / jahA jiNaM ja0 / jahaja diNe mu0 / 2. NivvuIvIre A0 mu0 / 'atIte vartamAnAropaNaM yatra sa bhUtanaigamo / yathA - adya dIpotsavadine zrIvarddhamAnasvAmI mokSaM gataH / ' - AlApa0 / 3. 'kartumArabdha moSaniSpannamaniSpannaM vA vastu niSpannavatkathyate yatra sa vartamAnanaigamo yathA -- odanaH pacyate / ' - AlApa0 / 4. 'davvATThiyanayapayaDI suddhA saMgahaparUvaNAvisao' - sanmatisUtra gA0 14 | zuddhadravyamabhipraiti ' saMgrahastadabhedataH / ' - laghIyastraya kA0 32 | saMgraho dvividhaH / sAmAnyasaMgraho yathA -- sarvANi dravyANi parasparamavirodhIni / vizeSa saMgraho yathA - sarve jIvAH parasparamavirodhinaH iti saMgraho'pi dvidhA / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -211 ] nayacakra vyavahAranayaM lakSayitvA bhedau sUcayati jaM saMgaheNa gahiyaM bheyai atthaM asuddha suddhaM vaa| so vavahAro duviho asuddhasuddhasthabheyakaro // 209 // jo eyasamayavadI geNhai dave dhvttpjjaayN| soriusutto sahamo savvaMpi saha jahA khaNiyaM // 210 // maNuvAiyapajjAo maNusotti sagaTThidIsu vttuNto| jo bhaNai tAvakAlaM so thUlo hoi riusutto // 211 // eka bhedako saMgraha rUpase viSaya karatA hai vaha azuddha saMgrahanaya yA apara saMgrahanaya hai| saMgrahana yakI dRSTimeM abheda zuddhi hai aura bheda azuddhi hai| isIse AcArya siddhasenane sanmatisUtra meM saMgrahanayakI prarUpaNAke viSayako zuddha dravyAthikanayakI prakRti kahA hai| ___ Age vyavahAranayakA svarUpa kahate haiM jo saMgrahanayake dvArA gRhIta zuddha athavA azuddha arthakA bheda karatA hai vaha vyavahAranaya hai / usake bhI do bheda haiM-azuddha arthakA bheda karane vAlA aura zuddha arthakA bheda karanevAlA // 209 // vizeSArtha-saMgrahanayake dvArA gRhIta arthakA bheda karanevAle nayako vyavahAranaya kahate haiM / vyavahArakA artha hI bhedaka-bheda karanevAlA hai / jaise sat yA dravya kahanese lokavyavahAra nahIM cltaa|atH vyavahAranayako AvazyakatA hotI hai| jo sat hai vaha dravya yA guNa hai| dravya bhI jIva hai yA ajIva / jIva aura ajIva kahanese bhI vyavahAra nahIM calatA, ataH usake bhI deva nArakI Adi aura ghaTa-paTa Adi bheda kiye jAte haiM / yaha naya vahA~ taka bheda karatA jAtA hai jisase Age bheda nahIM ho sktaa| saMgrahanayake jaise azuddha aura zuddha do bheda hai, vaise hI usake bhedaka vyavahAranayake bhI do bheda haiN| zuddha saMgrahanayake viSayabhUta zuddha artha 'sat' dravyakA bheda karanevAlA vyavahAranaya zuddha arthakA bhedaka vyavahAranaya kahAtA hai aura azuddha artha jIva AdikA bheda karanevAlA azuddha arthakA bheda karanevAlA vyavahAranaya kahAtA hai| RjusUtranayakA svarUpa aura bheda kahate haiM jo dravyameM eka samayavartI adhruvaparyAyako grahaNa karatA hai use sUkSma Rju sUtra naya kahate haiM, jaise sabhI zabda kSaNika haiM aura jo apanI sthitiparyanta rahanevAlI manuSya Adi paryAyako utane samaya taka eka manuSya rUpase grahaNa karatA hai vaha sthUlaRjusUtranaya hai // 210-611 // vizeSArtha-dravyako bhUta aura bhAviparyAyoMko chor3akara jo vartamAna paryAyako hI grahaNa karatA hai usa jJAna aura vacanako RjusUtranaya kahate haiN| pratyeka vastu prati samaya pariNamanazIla hai, isalie vAstavameM to eka paryAya eka samaya taka hI rahatI hai / usa eka samayavartI paryAyako arthaparyAya kahate haiM / vaha arthaparyAya sUkSma RjusUtranayakA viSaya hai| kintu vyavahArameM eka sthUlaparyAya jabataka rahatI hai,tabataka loga use vartamAna paryAya kahate haiM jaise manuSya paryAya Ayuparyanta rahatI hai / aisI sthUlaparyAyako sthUlaRjusUtranaya grahaNa karatA hai.| 1. 'saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH / sarvArthasi. 1 / 33 tattvArtharAja vA0 1 / 33 / tattvArthazlo. pR0 271 / 'vyavahAro'pi dvdhaa| sAmAnyasaGgrahabhedako vyavahAro yathA-dravyANi jIvAjIvAH / vizeSasaMgrahabhedako vyavahAro yathA-jIvAH saMsAriNo muktAzca iti vyavahAro'pi dvdhaa|'-aalaap0 / 2. 'RjuM praguNaM sUtrayati tantrayate iti RjusUtraH / pUrvAn parAMstrikAlaviSayAnatizayya vartamAnakAlaviSayAnAdatta atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvena vyavahArAbhAvAt / tacca vartamAna samayamAnaM tdvissypryaaymaatrgraahyo'ymRjusuutrH'|-srvaarthsi. 1133 / tattvArthavA0 1 / 33 / tattvArthazlo0 1 // 33 / 'RjusUtro dvividhaH / sUkSmaNusUtro yathA-ekasamayAvasthAyI paryAyaH / sthUlarjusUtro yathA-manuSyAdiparyAyAstadAyuHpramANakAlaM tiSThanti iti RjusUtro'pi dvadhA / --AlApapa0 / 'so riusUtto suhumo savvaM pi sada jahA khaNiyaM |'-nyckr gA0 38 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 212 jo vaTTaNaM Na maNNai eyatthe bhinnnnliNgaaiinnN| so saddaNao bhaNio o puMsAiANa jahA / / 212 // ahavA siddhe sadde kIrai jaM kiMpi atthavavahAraM / / taM khalu sadde visayaM devo saddeNa jaha devo // 213 // saddArUDho attho atthArUDho taheva puNa sddo| bhaNai iha samabhirUDho jaha iMda puraMdaro sakko // 214 // sUkSmaRjusUtranayakA udAharaNa dete hue Upara gAthAmeM 'savvaM pi saI jahA khaNiyaM' pATha hai| kintu devasenake 'nayacakrakI gAthAmeM 'saI'ke sthAnameM 'sadaM' pATha hai| 'saI'kA artha zabda hotA hai aura 'sadaM'kA artha 'sat' hotA hai| 'sat' pATha ThIka pratIta hotA hai, kyoMki kSaNikavAdo bauddha sabhI satko kSaNika mAnatA hai| isa taraha RjusUtranayake bhI do bheda haiM / Age zabdanayakA lakSaNa kahate haiM jo eka arthameM bhinna liMga AdivAle zabdoMkI pravRttiko svIkAra nahIM karatA use zabdanaya kahate haiN| jaise puSya Adi zabdoMmeM liMgabheda honese arthabheda jAnanA caahie| athavA siddha zabdameM jo kucha arthakA vyavahAra kiyA jAtA hai vaha zabdanayakA viSaya hai jaise devazabdase deva artha liyA jAtA hai / / 212-213 / / vizeSArtha-liMga, saMkhyA, sAdhana Adike vyabhicArako dUra karanevAle jJAna aura vacanako zabdanaya kahate haiN| bhinna liMgavAle zabdoMkA eka hI vAcya mAnanA liMga vyabhicAra hai, jaise tArakA aura svAtikA, avagama aura vidyAkA, vINA aura vAdyakA eka hI vAcyArtha mAnanA / vibhinna vacanoMmeM prayukta honevAle zabdoMkA eka hI vAcya mAnanA vacanavyabhicAra hai| jaise ApaH aura jalakA, tathA dArAH aura striikaa| isI taraha madhyama puruSakA kathana uttama puruSakI kriyAke dvArA karanA puruSa vyabhicAra hai| 'honevAlA kAma ho gayA' aisA kahanA kAlavyabhicAra hai, kyoMki ho gayA to bhUtakAlako kahatA hai aura 'honevAlA' AgAmI kAlako kahatA hai| isa tarahakA vyabhicAra zabdanayakI dRSTimeM ucita nahIM hai| jaisA zabda kahatA hai, vaisA hI artha mAnanA isa nayakA viSaya hai| arthAt yaha naya zabdameM liMgabheda, vacanabheda, kArakabheda, puruSabheda aura kAlabheda honese usake artha meM bheda mAnatA hai| samabhirUr3hanayakA lakSaNa kahate haiM jo arthako zabdArUr3ha aura zabdako arthArUr3ha kahatA hai vaha samabhirUr3hanaya hai| jaise indra, zakra aura purandara // 214 // vizeSArtha-samabhirUr3ha nayake do artha hai jaisA mUlameM granthakArane bhI batAyA hai| eka to aneka arthoMko chor3akara kisI eka arthameM mukhyatAse rUr3ha honeko samabhirUr3ha naya kahate haiN| jaise 'go' zabdake gyAraha 1. atthavavaharaNaM a0 ka0 kha0 mu.| athavavahAraNaM j.| 'liGgasaMkhyAsAdhanAdivyabhicAranivRttiparaH shbdnyH|-srvaathsi0 1 // 33 // tattvArtha vA. 133 / 'kAlakArakaliGgAnAM bhedaacchndo'rthbhedkRt|' laghIya kA 44 / 'kAlAdibhedato'rthasya bhedaM yaH pratipAdayet / so'tra zabdanayaH shbdprdhaantvaadudaahRtH|'--tttvaathilo0, pR. 272 / 2. 'nAnArthasamabhirohaNAta samabhirUDhaH / yato nAnArthAna samatItyaikamarthamAbhimakhyena rUr3haH samabhirUr3haH / --sarvArthasi0, tattvArthavAH, tattvArthazlo. 1133 / 'paryAyabhedAdabhirUDho'rthabhedakRt / ' -laghIya. kA. 72 / 'nAnArthasamabhirohaNAtsamabhirUDhaH, indanAdindraH, zakanAcchakraH, pUrdAraNAt purandara iti |'--jydhvlaa,bhaag 1, pR0 239 / | Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -218 ] nayacakra 115 jaM jaM karei kammaM dehI mnnvynnkaaycetttthaado| taM taM khu NAmajutto evaMbhUdo have sa Nao // 215 // paDhamatiyA davvatthI pajjayagAhI ya iyara je bhnniyaa| te cadu atyapahANA saddapahANA hu tiNiyarA // 216 // paNNavaNa bhAvibhUde atthe icchavi ya vaTTaNaM jo so| savvesi ca NayANaM uri khalu saMpaloijjA // 217 // paNNavaNa bhAvibhUde atthe jo so hu bhedpjjaao| aha taM evaMbhUdo saMbhavado muNaha atthesu // 218 // artha hote haiM, kintu vaha sabako chor3akara 'gAya' ke artha meM rUr3ha hai| yaha zabdako arthArUr3ha mAnanekA udAharaNa hai| dUsarA-zabda-bhedase arthakA bheda mAnanevAlA samabhirUr3ha naya hai| jaise indra, zakra aura purandara ye tInoM zabda svargake svAmI indrake vAcaka haiM aura eka hI liMgake haiM, kintu samabhirUr3ha nayake anusAra ye tInoM zabda indrake bhinna-bhinna dharmoko kahate haiM / vaha Ananda karatA hai isalie use indra kahate hai, zaktizAlI honese zakra aura nagaroMko ujAr3anevAlA honese purandara kahA jAtA hai| isa taraha jo naya zabdabhedase arthabheda mAnatA hai vaha samabhirUr3hanaya hai| Age evaMbhUtanayakA svarUpa kahate haiM prANI mana, vacana aura kAyakI ceSTAse jo-jo kriyA karatA hai usa-usa nAmase yukta hotA hai-yaha evaMbhUtanayakA mantavya jAnanA cAhie // 215 // vizeSArtha-jisa zabdakA artha jisa kriyArUpa ho usa kriyArUpa pariName padArthako hI grahaNa karanevAlA evaMbhUtanaya hai| jaise, indra zabdakA artha Ananda karanA hai| ataH jisa samaya svargakA svAmI Ananda karatA ho usI samaya use indra kahanA cAhie, jaba pUjana karatA ho to pUjaka kahanA caahie| yaha evaMbhUtanayakA mantavya hai| ukta naigamAdinayoMmeM dravyAthika aura paryAyArthikakA tathA zabdanaya aura arthanayakA bheda karate haiM pahaleke tIna naya dravyAthika haiM, bAkIke naya paryAyako grahaNa karate haiN| prArambhake cAra naya arthapradhAna haiM aura zeSa tIna naya zabdapradhAna haiM // 216 / / vizeSArtha-jo dravyako mukhyatA se vastuko grahaNa karatA hai vaha dravyArthika naya hai|atH naigama, saMgraha aura vyavahAranaya dravyAthikanaya hai| jo paryAyako pradhAnatAse arthako grahaNa karatA hai vaha paryAyAdhika na RjasUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta paryAyAthika naya haiN| nayake ye bheda dravyaparyAyAtmaka vastuke eka-eka aMza dravya aura paryAyako lekara kiye gaye haiN| isI taraha artha ( padArtha ) aura zabdakI pradhAnatAse bhI nayake do bheda hai-arthanaya aura zabdanaya / arthapradhAna nayoMko arthanaya kahate haiN| Arambhake cAra naya arthapradhAna honese arthanaya hai / zeSa tIna zabda, samamirUr3ha aura evaMbhUta zabdako pradhAnatAse padArthakA grahaNa karate haiM jaisA unake lakSaNoMse spaSTa hai jo pahale kaha Aye haiM, ataH ve zabda naya haiN| 1. tiNNiNayA ka0 / 'catvAro'rthanayA hyete jIvAdyarthavyapAzrayAt / trayaH zabdanayAH satyapadavidyAM smaashritaaH||' -laghIya. kA.72 / 'dravyArtho vyavahArAntaH paryAyArthastato prH|'..'ttrrjusuutrpryntaashctvaaro'rthnyaa matAH / trayaH zabdanayAH zeSAH zabdavAcyArthagocarAH / / --tatvAthazlo. pR. 265, 204 / 'dravyAthikapravibhAgAddhi naigamasaMgrahavavahArAH paryAyAthikapravibhAgAdRjusUtrAdayaH / tatra RjusUtraparyantAzcatvAro'rthanayAH, teSAmarthapradhAnatvAt / zeSAstrayaH zabdanayAH zabdapradhAnatvAt |--asstts0 pR0 287 / 2. eSA gAthA A prato nAsti / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 219 guNapajjayadodavve kAragasambhAvado ya damvesu / saNNAIhiya bheyaM kuNai sanbhUyasuddhiyaro // 219 // davvANaM khu paesA bahugA vavahArado ya eNkkeNa / aNNeNa ya Nicchayado bhaNiyA kA tattha khalu have juttI // 220 // saducyate vyavahArAzrayAdyazca saMkhyAtItapradezavAn / abhinnAtmaikadezitvAdekadezo'pi nizcayAt / / 2 / / pamANo uvasaMhArappasappado cedaa| asamuhado vavahArA NicchayaNayado asaMkhadeso vA // 2 // eNkkapaese davvaM Nicchayado bheykppnnaarhie| sanbhUeNaM bahugA tassa ya te bheyakappaNAsahie // 221 / / zuddhasadbhUta vyavahAra nayakA svarUpa kahate haiM zuddhasadbhUta vyavahAranaya guNa aura paryAyake dvArA dravyameM tathA kAraka bhedase dravyoMmeM saMjJA Adike dvArA bheda karatA hai // 219 // vizeSArtha-sadbhUta vyavahAranayake do bheda haiM-zuddhasadbhUta vyavahAranaya aura azuddha sadbhUtavyavahAranaya / sadbhUta vyavahAranayakA viSaya eka hI dravya hotA hai| zuddha guNa aura zuddha guNImeM, zuddhaparyAya aura zuddha paryAyImeM bheda karanevAlA zuddhasadbhUta vyavahAranaya hai; jaise jIvake kevalajJAnAdi guNa haiM / ise anupacarita sadbhUta vyavahAra naya bhI kahate haiN| aura azuddhaguNa azuddhaguNImeM tathA azuddhaparyAya aura azuddhaparyAyImeM bheda karanevAlA azuddha sadbhUtavyavahAranaya hai / jaise jIvake matijJAnAdiguNa haiM / ise upacarita sadbhUtavyavahAranaya bhI kahate haiN| koI zaMkA karatA hai eka AcAryane vyavahAranayase dravyoMke bahuta pradeza kahe haiN| anya AcAryane nizcayanayase dravyake bahuta pradeza kahe haiN| isameM kyA yukti hai 1 / 220 // zaMkAkAra apane kathana ke samarthana meM do pramANa upasthita karatA hai kahA bhI hai-vyavahAranayake Azrayase jo asaMkhyAta pradezI hai vahI nizcayanayase abhinna eka AtmarUpa hone se eka pradezI bhI hai / samudghAta ko chor3akara vyavahAranaya se AtmA saMkoca aura vistAra ke kAraNa apane choTe yA bar3e zarIra ke barAbara hai aura nizcayanayase asaMkhyAta pradezI hai| granthakAra isakA samAdhAna karate haiM bhedakalpanA rahita nizcayanayase dravya eka pradezo hai aura bhedakalpanA sahita sadbhUta vyavahAranayase bahuta pradezI hai / / 221 // vizeSArtha-jainasiddhAntameM vividhanayoMke dvArA vastu svarUpakA kathana kiyA gayA hai| yadi naya dRSTiko na samajhA jAve to usa kathanameM paraspara virodha pratIta hue binA nahIM raha sktaa| isakA udAharaNa zaMkAkArako ukta zaMkA hI hai ki kisI AcAryane vyavahAranayase jIvake bahuta pradeza kahe haiM aura kisI AcAryane nizcayanase jIvake bahuta pradeza kahe haiN| isameM kyA yukti hai?kyoM unhoMne aisA kahA hai ? granthakAra uttara dete haiM ki yadyapi jIva dravya eka aura akhaNDa hai / kintu vaha bahupradezI hai, tabhI to use choTA yA 1. guNaguNipajjayadavve a0 ka0 kha0 mu0 ja0 / nayacaka ( devasena ) gA0 46 / 2. to gAuNaM bheyaM kha0 mu0 / taMppAUNaM bheyaM ja0 / 3. dravyasaMgraha gaa...| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -226 ] nayacakra 117 aNNesi aNNaguNA bhaNai asabbhUya tiviha bhedovi / sajjAi iyara misso NAyavvo tivihabhedajudo // 222 // davvaguNapajjayANaM uvayAraM tANa hoi tattheva / dave guNapajjAyA 'guNavaviyaM pajjayA NeyA // 223 / / pajjAe davvaguNA uvayariyaM vA hu bNdhsNjuttaa| 'saMbaMdhe saMsilese NANINaM NeyamAdIhiM // 224 // vijAtIya dravye vijAtIyavyAvaropaNA asadbhUtavyavahAraHeyaMdiyAidehA NivattA je vi paoNuMgale kaae| te jo bhaNei jIvA vavahAro so vijAIo // 225 / / vijAtiguNe vijAtiguNAvaropaNo'sadbhUtavyavahAraH *muttaM iha maiNANaM muttimavavveNa jaNNio jhmaa| jai Nahu muttaM gANaM to kiM khalio hu mutteNa // 226 // bar3A jaisA zarIra prApta hotA hai usI meM vyApta hokara raha jAtA hai / bar3A zarIra milane para usI jIva ke pradeza phaila jAte haiM aura choTA zarIra milane para saMkucita ho jAte haiN| kintu aisA honese usakI avagAhanA to ghaTatI-bar3hatI hai,parantu pradeza nahIM ghaTate-bar3hate / jaise rabar3ako tAnane para vaha phaila jAtI hai, phira sakuca jAtI hai kintu rabar3ake pradeza utane hI rahate haiN| isa taraha jIva asaMkhyAta pradezI hai, kintu pradeza bheda hote hue bhI jIva to eka akhaNDa hI hai| ataH bheda kalpanA nirapekSa zuddha nizcayanayase jIva ekapradezI hai / aura bheda kalpanA sApekSa sadbhUta vyavahAra nayase bahupradezo hai| isa prakAra nayabhedase ukta kathanabhedakA samanvaya kara lenA caahie| Age asadbhUta vyavahAranayakA lakSaNa aura bheda kahate haiM jo anyake guNoMko anyakA kahatA hai vaha asadbhUta vyavahAranaya hai| usake tIna bheda haiMsajAti, vijAti aura mizrAtathA unameM se bhI pratyekake tIna-tIna bheda haiM // 222 // dravyameM dravyakA, guNameM guNakA, paryAya meM paryAyakA, dravyameM guNa aura paryAyakA guNameM dravya aura paryAyakA aura paryAyameM dravya aura guNakA upacAra karanA caahie| yaha upacAra bandhase saMyukta avasthA meM tathA jJAnIkA jJeya Adike sAtha sambandha hone para kiyA jAtA hai // 223-224 // Age vijAtIya dravya meM vijAtIya dravyakA AropaNa rUpa asadabhata vyavahAranayakA kathana karate haiM podgalika kAyameM jo ekendriya Adike zarIra banate haiM unheM jo jIva kahatA hai vaha vijAtIya asadbhUta vyavahAranaya hai // 225 // vizeSArtha-zarIra podgalika hai-pudgala paramANuoMse banA hai| usameM jIvakA nivAsa honese tathA jIvake sAtha hI usakA janma honese loga use jIva kahate haiN| kintu yathArthameM to zarIra jIva nahIM hai, jIvase bhinna dravya hai| jIva dravya cetana jJAnavAna hai aura zarIra jar3a hai, rUpa rasa gandha sparza guNavAlA hai| ataH vijAtIya dravya zarIra meM vijAtIya dravya jIvakA Aropa karanevAlA naya vijAtIya asadbhUta vyavahAranaya hai| Age vijAtIya guNameM vijAtIya guNakA Aropa karanevAle asadbhUta vyavahAranayakA svarUpa kahate hai matijJAna mUrtika hai, kyoMki mUrtika dravyase paidA hotA hai| yadi matijJAna mUrta na hotA to mUrtake dvArA vaha skhalita kyoM hotA 1 / 226 // 1. guNe daviyA pajjayA a0 ka0 / guNadaviyA kha0 / 2. 'saMbaMdho saMsileso NANINaM NANaNeyamAdIhiMa0 ka0 kha0 mu0 / 3. "vijAtyasadbhUtavyavahAro yathA mUta matijJAnaM yato mUrtadravyeNa janitam |'-aalaap0 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dravyasvabhAvaprakAzaka svajAtiparyAye svajAtiparyAyAvaropaNo'sabhUtavyavahAraHdaruNaM paDibiMbaM lavadi hu taM caiva esa pajjAo / sajjAi asabbhUo uvayario niyajjAipajjAo // 227 // svajAtivijAtidravye svajAtivijAtiguNAvaropaNaM asadbhUtavyavahAraH - "yaM jIvamajIvaM taM piya NANaM khu tassa visayAdo / jo bhaNai erisatthaM vavahAro so asabbhUdo // 228 // svajAtidravye svajAtivibhAva paryAyAropaNo'sadbhUtavyavahAraH paramANu eyadezI bahuyapadesI payaMpaaiM jo hu / so vavahAro o davve pajjAyauvayAro // 229 // vizeSArtha- - AtmA amUrtika hai, ata: usakA jJAnaguNa bhI amUrtika hai / kintu jaise karmabandhake kAraNa amUrtika AtmAko vyavahAranayase mUrtika kahA jAtA hai, vaise hI karmabaddha AtmAke indriyoMkI sahAyatA se honevAlA matijJAna bhI mUrta kahAtA hai / kyoMki vaha mUrta indriyoMse paidA hotA hai, mUrta padArthoMko jAnatA hai, mUrta ke dvArA usameM bAdhA upasthita ho jAtI hai, yaha vijAtIya guNa jJAnameM vijAtIya guNa mUrtatAkA Aropa karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya hai / Age svajAtIyaparyAya meM svajAtIya paryAyakA Aropa karanevAlA asadbhUta vyavahAranayaMkA svarUpa kahate haiM [ gA0 227 pratibimbako dekhakara yaha vahI paryAya hai aisA kahA jAtA hai / yaha svajAti paryAya meM svajAti paryAyakA upacAra karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya hai ||227 // vizeSArtha - darpaNa bhI pudgalakI paryAya hai aura usameM pratibimbita mukha bhI pudgalakI paryAya hai tathA jisa mukhakA usameM pratibimba par3a rahA hai vaha mukha bhI pudgalakI paryAya hai / darpaNa meM pratibimbita mukhako dekhakara yaha kahanA ki yaha vahI mukha hai- yaha svajAti paryAya meM svajAtiparyAyakA Aropa karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya hai / Age svajAti, vijAti dravyameM svajAti vijAtiguNakA Aropa karanevAle asadbhUta vyavahAranayako kahate haiM jJeya jIva bhI hai aura ajIva bhI hai jJAnake viSaya honese unheM jo 'jJAna' kahatA hai vaha asadbhUta vyavahAranaya hai || 228 // vizeSArtha- - jJAna ke lie jIva svajAti dravya hai aura jIvake lie jJAna svajAti guNa hai, kyoMki jIva dravya aura jJAnaguNa donoM eka haiM / jJAnake binA jIva nahIM aura jIvake binA jJAna nahIM / isake viparIta ajIva dravya ke lie jJAnaguNa vijAtIya hai aura jJAnaguNake lie ajIva dravya vijAtIya hai; kyoMki donoMmeM se eka jar3a hai to dUsarA cetana hai / kintu jJAna jIvako bhI jAnatA hai aura ajIvako bhI jAnatA hai / isalie jJAnake viSaya honese jIva aura ajIvako jJAna kahanA svajAti, vijAti dravyameM svajAti, vijAtiguNakA Aropa karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya hai / Age svajAtidravya meM svajAti vibhAvaparyAyakA Aropa karanevAle asadbhUta vyavahAranayako kahate haiMjo ekapradezI paramANuko bahupradezI kahatA hai use dravyameM paryAyakA upacAra karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya jAnanA cAhie // 229 // 1. 'svajAtivijAtyasadbhUtavyavahAro yathA jJeye jIve'jove jJAnamiti kathanaM jJAnasya viSayatvAt' - bhAlApa0 / 2. -yaM jaMpade a0 ka0 mu0 / 'svajAtyasadbhUtavyavahAro yathA paramANurbahu pradezIti kathanamityAdi' - AlApa0 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -233 ] nayacakra svajAtiguNe svajAtidravyAvaropaNo'sadbhUtavyavahAraH rUvaM pi bhaNai davvaM vavahAro annnnatthsNbhuudo| seo jaha pAsAo guNesu davvANa uvayAro // 230 // svajAtiguNe svajAtiparyAyAropaNo'sadbhUtavyavahAraH NANaM pi hu pajjAyaM pariNamamANo du giNhae jhmaa| vavahAro khalu jaMpai guNesu'uvayariyapajz2Ao // 23 // svajAtivibhAvaparyAye svajAtivyAvaropaNo'sadbhUtavyavahAraH ThUNa thUlakhaMdhaM puggaladavvetti jaMpae loe| uvayAro pajjAe puggaladavvassa bhaNai vavahAro // 232 / / svajAtiparyAye svajAtiguNAvaropaNo'sadbhUtavyavahAraH daThUNa dehaThANaM vaNNaMto hoi uttama rUvaM / guNa uvayAro bhaNio pajjAe Nasthi saMdeho // 233 // vizeSArtha-pudgalakA eka paramANu eka pradezI hotA hai| usake do Adi pradeza nahIM hote / kintu vahI paramANu anya paramANuoMke sAtha milane para upacArase bahupradezI kahA jAtA hai| paramANuoMke melase jo skandha banatA hai vaha pudgalako vibhAvaparyAya hai aura paramANu pudgala dravya hai / donoM hI paudgalika honese eka jAtike haiN| Age svajAti guNameM svajAti dravyakA Aropa karanevAle asadbhUta vyavahAranayako kahate haiM anya arthameM honevAlA vyavahAra rUpako bhI dravya kahatA hai, jaise sapheda patthara / yaha guNoMmeM dravyakA upacAra hai // 230 // vizeSArtha-sapheda rUpa hai aura patthara dravya hai. donoM hI paudgalika honese ekajAtIya haiN| sapheda rUpameM pASANa dravyakA upacAra karanA svajAtiguNameM svajAti dravyakA upacAra karanevAlA asadbhuta vyavahAranaya hai| svajAti guNa meM svajAti paryAyakA AropaNa karanevAle asadbhUta vyavahAranayakA svarUpa kahate haiM pariNamanazola jJAnako paryAya rUpase kahA jAtA hai|ise guNoMmeM paryAyakA upacAra karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya kahate haiM // 231 // vizeSArtha-jJAna guNa hai, kintuM vaha bhI pariNamanazIla hai ataH use jJAnaparyAya rUpase kahanA guNa meM paryAyakA upacAra karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya hai / Age svajAti vibhAva paryAya meM svajAti dravyakA Aropa karanevAle asadabhUta vyavahAranayakA svarUpa kahate haiM sthUla skandhako dekhakara lokameM use 'yaha pudgala dravya hai' aisA kahate haiN| ise paryAyameM pudgala dravyakA Aropa karanevAlA vyavahAranaya kahate haiM // 232 // vizeSArtha-aneka pudgala paramANuoMke melase jo sthUla skandha banatA hai vaha pudgala dravyakI vibhAva paryAya hai / use pudgala dravya kahanA svajAti paryAyameM svajAti dravyakA Aropa karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya kahate haiN| Age svajAti paryAyameM svajAti guNakA Aropa karanevAle asadbhUta vyavahAranayakA svarUpa kahate haiM zarIrake AkArako dekhakara usakA varNana karate hue kahanA ki kaisA uttama rUpa hai, yaha paryAyameM guNakA upacAra hai, isameM sandeha nahIM // 233 // 1. uvayAraya-a0 ka0 / 2. puggaladavvesu A0 ja0 / 3. dehasAraM A0 ja0 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 234 savvattha pajjayAdo saMto bhaNio jiNehiM vvhaaro| jassa Na havei saMto heUdoNhapi tassa kudo // 234 // caugai iha saMsAro tassa ya heU suhAsuhaM kammaM / jai tA micchA kiha so saMsAro saMkhamiva tassamae // 235 / / *eiMdiyAdidehA jIvA vavahArado ya jinnvitttthaa| hiMsAdisu jadi pApaM savvatthavi kiNNa vavahAro // 236 // vizeSArtha-zarIrakA AkAra to paryAya hai aura rUpa guNa hai / ataH zarIrake AkArako dekhakara yaha kaisA sundara rUpa hai, aisA kahanA svajAti paryAyameM svajAti guNakA Aropa karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya hai| isa prakAra ye Upara kahe nau bheda asadbhUta vyavahAranayake jAnanA caahie| Age kahate haiM ki vyavahAra sarvathA asat nahIM hai jinendradevane sarvatra paryAyarUpase vyavahArako sat kahA hai / jo vyavahArako sat nahIM mAnatA usake matameM saMsAra aura mokSake kAraNa kaise baneMge / / 234 / / yaha cAra gatirUpa saMsAra hai| usake hetu zubha aura azubha karma haiN| yadi vaha mithyA hai to usake matameM sAMkhyakI taraha vaha saMsAra kaise banegA 235 // jinendra devane vyavahAranayase ekendriya Adi jIvoMke zarIrako jIva kahA hai| yadi unako hiMsA karane meM pApa hai to sarvatra vyavahAra kyoM nahIM mAnate 1 / 236 / / vizeSArtha-dravyAthika aura paryAyAthika nayako adhyAtmameM nizcayanaya aura vyavahAranaya kahate hai| jaise dravyAthikanayakA viSaya dravya hai, vaise hI nizcayanayakA viSaya hai aura jaise paryAyAthikanayakA viSaya paryAya hai, vaise hI vyavahAranayakA viSaya bhI bhedavyavahAra hai| vyavahAra zabdakA artha hI bheda karanA hai| akhaNDa vastumeM vastutaH bheda karanA to azakya hai| kyA koI AtmAke khaNDa-khaNDa kara sakatA hai ? kintu zabdake dvArA akhaNDa eka vastumeM bhI bhedavyavahAra sambhava hai / jaise AtmAmeM darzana jJAna aura cAritraguNa haiM / arthAt gaNa aura guNI yA dravya aura paryAya ke bhedase abhinna vastumeM bhI bhedakI pratIti hotI hai| yaha bhedaNyavahAra bhI vyavahAranayakI maryAdAke hI antargata hai| yadyapi ise azaddha nizcayanayakA bhI viSaya batalAyA hai, kintu zuddha nizcayanayakI apekSAse azuddha nizcayanaya bhI vyavahAranayameM hI AtA hai| jo zuddha dravyakA nirUpaka hai vaha nizcayanaya hai aura jo azaddha dravyakA nirUpaka hai vaha vyavahAranaya hai| yA jo svAzrita hai vaha nizcaya naya hai aura jo parAzrita hai vaha vyavahAra naya hai| isIse A* kundakundane nizcayanayako bhUtArtha yA satyArtha kahA hai aura vyavahAranayako abhUtArtha yA asatyArtha kahA hai / ina donoM nayoMkI satyArthatA aura asatyArthatAko spaSTa karaneke lie yahA~ donoM nayoMse vastu svarUpakA kathana kiyA jAtA hai| vyavahAranayase jIva aura zarIra eka haiM, kintu nizcayanayase donoM do dravya hai| ve kabhI eka nahIM ho skte| isI taraha saMsArI jIva koMse baddha hai aura karma podgalika honese rUpa, rasa, gandha sparzaguNavAle haiN| isalie vyavahAranayase jIvako bhI rUpAdivAn kahA jAtA hai| kintu nizcayanayase jIva rUpAdivAlA nahIM hai| isI taraha saMsArI jIvako bAdara yA sUkSma, paryApta yA aparyApta, ekendriya, do indriya, tendriya, cau indriya, paJcendriya, sainI, asainI Adi kahA jAtA hai, yaha saba vyavahAranayase hai / kyoMki bAdara yA sUkSma aura paryApta yA aparyApta to zarIra hotA hai| indriyA~ bhI-zarIrameM hI hotI haiN| jIvameM to indriyAM nahIM hotii| kintu usa zarIrameM jIvakA nivAsa honese jIvako bAdara 1. 'sahatthapaccayAdo-nayacakra (devasena) gA0 63 / 2. taM k0| tahaM kha0 / taha mu0| 3. 'vyavahAro hi vyavahAriNAM mlecchabhASeva mlecchAnAM paramArthapratipAdakatvAdaparamArtho'pi tIrthapravRttinimittaM darzayituM nyAyya eva / tamantareNa tu zarIrAjjIvasya paramArthato bhedadarzanAta asasthAvarANAM bhasmana iva niHzaMkamupamardanena hiMsAbhAvAda bhavatyeva bndhsyaabhaavH|-smysaar. amRtacandraTIkA, gA046 / 4. jiNuddiTA ja0 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -237] nayacakra 121 baMdhava mokkhaheU aNNo vavahArado ya nnaayvvo| NicchayadoNiya bhAvo bhaNio khalu savvadarasIhiM // 237 // Adi kahA jAtA hai| jaise jisa ghar3emeM ghI rakhA rahatA hai use ghIkA ghar3A kaha dete haiN| vAstava meM to ghar3A dhokA nahIM, miTTIkA hai / vaise hI ajJAnI logoMko zuddha jIvakA jJAna na honese aura azuddha jIvase ho suparicita honese indriya Adike dvArA hI jIvakA jJAna karAyA jAtA hai| kintu yathArthameM to ye saba zarIrake dharma hai / ataH anyake dharmako anyameM AropaNa karanA vyavahAranayakA viSaya hai| isIse vyavahAranayako asatyArtha yA abhUtArtha kahA hai / kintu isakA matalaba yaha nahIM hai ki vyavahAranaya sarvathA hI mithyA hai| yadi aisA mAnA jAyegA to paramArthase saMsAra aura mokSakA hI abhAva ho jAyegA kyoMki jIvakI saMsAra dazA bhI to vyavahAra se hI hai| saMsAra dazA jIvakA svarUpa to nahIM hai, isIlie parAzrita hone se vaha vyavahAranayakA viSaya hai| aura saMsAra pUrvaka hI mokSa hotA hai| ata: jaba saMsAra sarvathA mithyA ThaharegA to mokSakA prazna hI nahIM utthtaa| aura jaba saMsAra tathA mokSa nahIM rahegA to saMsArake kAraNa Asrava, bandha tathA mokSake kAraNa saMka nirjarA bhI nahIM rheNge| isake sivAya zarIrase jIvako sarvathA bhinna mAnakara unakA ghAta karanese hiMsAkA pApa nahIM lgegaa| yadi pApa mAnate ho to siddha hotA hai ki vyavahAranaya sarvathA mithyA nahIM hai| _ vyavahAranayase bandhakI taraha mokSakA hetu bhI anya jAnanA caahie| kintu nizcayanayase sarvadarzI bhagavAnne nijabhAvako bandha aura mokSakA kAraNa kahA hai // 237 / / vizeSArtha-jo parAzrita kathana hai vaha vyavahAranaya hai|jo svAzrita hai vaha nizcayanaya hai / ataH vyavahAranayase bandhakI taraha mokSakA kAraNa bhI anya hai aura nizcayanayase bandha aura mokSakA kAraNa AtmAkA bhAva hai / udAharaNake lie-eka puruSa zarIrameM tela lagAkara dhUlabharI bhUmimeM aneka kAma karatA hai, vRkSoMko kATatA hai, daur3a-dhUpa karatA hai to usakA zarIra dhUlase lipta ho jAtA hai| aura yadi vahI manuSya zarIra meM tela na lagAkara usI dhUlabharI bhUmimeM vahI saba kAma karatA hai to usakA zarIra dhUlase lipta nahIM hotaa| isapara vicAra karanese jJAta hotA hai ki usake zarIrameM lagA tela hI usake dhUlase lipta hone meM kAraNa hai| yadi dhUlabharI bhUmi kAraNa ho to taila nahIM lagAne para bhI usakA zarIra dhUlase lipta honA cAhie / isI taraha yadi daur3a-dhUpa kAraNa ho to telase nilipta honepara bhI usakA zarIra dhUlase lipta honA cAhie / isase yahI siddha hotA hai ki usake zarIrameM lagA tela hI usake dhalilipta honekA kAraNa hai| isI taraha mithyA dRSTi jIva apanI AtmAmeM rAgabhAvako karatA huA, svabhAvase hI karmayogya pudgaloMse bhare hue isa lokameM mana, vacana, kAyase aneka prakArakI pravRttiyoM karatA huA karmarUpa dhUlise lipta hotA hai, taba vivArie ki isa bandhakA kAraNa kauna hai| svabhAvase hI karmapudgaloMse bharA huA loka to bandhakA kAraNa hai nahIM, yadi ho to lokameM sthita siddhoMke bho bandhakA prasaMga AyegA! mana, vacana, kAyakI kriyA rUpa yoga bhI bandhakA kAraNa nahIM hai| yadi ho to mana, vacana, kAyakI kriyAvAle yathAkhyAta saMyamiyoMke bhI bandhakA prasaMga prApta hogaa| sacitta-acitta vastuoMkA ghAta bhI bandhakA kAraNa nahIM hai |yadi usase bandha ho to samitimeM tatpara sAdhuoMke bhI sacitta acittake ghAtase bandhakA prasaMga AyegA! ataH yahI siddha hotA hai ki upayoga bhUmimeM rAgAdikakA karanA hI bandhakA kAraNa hai phira bhI vyavahArameM aisA kahA jAtA hai ki chedana-bhedanase bandha hotA hai, yA mana, vacana, kAyakI kriyAse bandha hotA hai / paramArthase bandhakA kAraNa rAgabhAva hI hai| isI taraha paramArthase bandhanase muktikA kAraNa bhI AtmAkA bhAva hI hai / AtmAke samasta karmabandhanase chuTanekA nAma mokSa hai| aba prazna hotA hai ki AtmA aura bandhana donoM alaga-alaga kaise ho kyoMki usake hae binA mokSa sambhava nahIM hai / isakA uttara hai ki prajJArUpI painI chenIke dvArA AtmA aura karmabandhako pRthak-pRthak kiye binA karmabandhanase chuTakArA nahIM ho sakatA / usake lie AtmA aura karmake svarUpako jAnanA caahie| aura inake 1. do puNa jIvo bha-a.mu.ka. kha. j.| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 238 jo ciya' jIvasahAvo Nicchayado hoi savvajIvANaM / so ciya bheduvayAro jANa phuDaM hoi vavahAro // 238 // bheduvayAraM Nicchaya micchAdiTTINa miccharUvaM khu| samme sammA bhaNiyA tehi du baMdho va mokkho vA // 239 / / svarUpakI pahacAna inake lakSaNase hotI hai| AtmAkA asAdhAraNa lakSaNa caitanya hai| yaha lakSaNa AtmAke sabhI guNa-paryAyoM meM vyApaka hai| ataH AtmA caitanyasvarUpa hai| kintu bandha to pudgala paramANuoMkA skandha hai / ina donoMkA bheda pratIta na honese kamake udayase honevAle rAgAdi bhAvoMko yaha jIva apanA mAnatA hai| yahI bhUla hai| bhedajJAna honepara jo cetana svarUpa AtmA hai vaha maiM hU~, zeSa bhAva mujhase bhinna haiM, isa prakAra jAnakara AtmAmeM hI satata ramaNa karanese mokSa kI prApti hotI hai| usake lie saMyama bhI dhAraNa karatA hai, tapa bhI karatA hai, kintu tadrUpa jo AtmabhAva hai vahI nizcayase mokSakA kAraNa hai, vyavahAra se jo-jo bAhya kriyAeM kI jAtI hai ve bhI mokSakA kAraNa kahI jAtI haiM / nizcayake honepara tadrapa vyavahAra hotA hI hai, tabhI vaha nizcama nizcaya hai anyathA nizcayAbhAsa hai-yaha nahIM bhUlanA cAhie / nizcayanayase jo jIva svabhAva saba jIvoMmeM hotA hai bhedopacArase vaha bhI vyavahAra hai, aisA spaSTa jAno // 238 // vizeSArtha-jIvakA jo naizcayika svabhAva hai jo saba jIvoMmeM pAyA jAtA hai yadi usameM bhI bhedakA upacAra kiyA jAtA hai to vaha bhI vyavahAranayako sImAmeM hI AtA hai| ataH nizcayanayako dRSTimeM AtmAmeM darzana, jJAna aura cAritrakA bhI bheda nahIM hai| kyoMki AtmA ananta dharmokA eka akhaNDa piNDa hai,kintu vyavahArI manuSya dharmokI prarUpaNAke binA dharmI AtmAko nahIM smjhte| ataH unheM samajhAneke lie abheda rUpa vastumeM bhI dharmoMkA bheda karake aisA upadeza kiyA jAtA hai ki AtmAmeM darzana, jJAna aura cAritra hai| ataH abhedameM bhedakA upacAra karanese yaha vyavahAra hai| paramArthase to ananta guNa-paryAyoMko piye hue pratyeka dravya abheda rUpa hI hai| mithyAdRSTiyoMkA bhedarUpa upacAra tathA nizcaya mithyA hotA hai aura samyagdRSTiyoMkA samyak hotA hai / unhIMse bandha athavA mokSa hotA hai // 239 / / vizeSArtha-jaise samyagdRSTikA jJAna saccA aura mithyAdRSTikA jJAna mithyA hotA hai, vaise hI mithyA dRSTikA vyavahAra aura nizcayanaya mithyA hotA hai aura samyagdRSTikA samyak hotA hai| sAdhAraNa taurase vyavahAranayako asatyArtha aura nizcayanayako satyArtha kahA hai| kintu mithyASTikA satyArtha nizcayanaya bhI samyaka nahIM hotA aura samyagdRSTikA asatyArtha vyavahAranaya bhI samyak hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki mithyAdRSTikI jaba dRSTi hI mithyA hai to vaha dRSTi vyavahAra rUpa ho yA nizcayarUpa mithyA hI kahI jAyegI aura vaha kisI eka nayake pakSameM gira kara apane mithyAtvakA paricaya diye binA nahIM rhegii| kinta samyagdRSTikI dRSTi-vyavahArarUpa bhI aura nizcayarUpa bhI samyak honese vaha jAnatA to donoM nayoMko hai, kinta donoM meM se kisI bhI eka nayake pakSako lekara nahIM baiThatA kyoMki eka nayakA sarvathA pakSa grahaNa karanese mithyAtvase milA huA pakSakA rAga hotA hai| tathA prayojanavaza eka nayako pradhAna karake grahaNa karanepara cAritramohake pakSase rAga hotA hai| kintu jaba nayakA pakSa chor3akara vastu svarUpako kevala jAnatA hI hai to usa samaya vaha vItarAgake samAna hotA hai| 1. 2. viya a0 ka0 kha0 ja0 / 3. bheduvayArA a0 ka* kha0 ma0 ja0 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -241] nayacakra 123 Na muNai vatthusaMhAvaM aha vivarIyaM hiravekkhado munnii| taM iha micchANoNaM vivarIyaM sammarUvaM khu // 240 // No uvayAraM kIrai NANassa daMsaNassa vA jee| kiha NicchittI NANaM aNNesi hoi NiyameNa // 241 // jo vastu-svarUpako nahIM jAnatA yA nirapekSa rUpase viparIta jAnatA hai vaha mithyAjJAna hai aura usase viparIta samyagjJAna hai / / 240 / / vizeSArtha-vastuke yathArtha svarUpako nahIM jAnanA yA nirapekSa rUpase kuchako kucha jAnanA mithyAjJAna hai / mithyAtvake pA~ca bhedoMmeM eka ajJAna mithyAtva hai aura dUsarA viparIta mithyAtva hai| mithyAtvamUlaka jo jJAna hotA hai vaha bhI mithyA kahA jAtA hai| ataH vastu-svarUpako na jAnanA bhI mithyAjJAna hai aura nirapekSa rUpase viparIta jAnanA bhI mithyAjJAna hai| jaise pratyeka naya vastuke eka-eka dharmako jAnatA hai, kintu vastumeM kevala eka hI dharma nahIM hotA, aneka dharma hote haiM / aba yadi koI kisI eka nayake viSayabhUta eka dharmako hI yathArtha mAnakara usIkA Agraha karane lage aura usI vastu meM rahanevAle anya dharmoko jo dUsare nayoMke viSayabhata hai na mAne to usakA jJAna bhI mithyA kahA jAyegA kyoMki vastu kevala kisI eka dharmavAlI hI nahIM hai| jaise dravya paryAyAtmaka vastuko dravyakI pradhAnatA aura paryAyakI apradhAnatAse viSaya karanevAlA dravyArthikanaya hai aura paryAyakI pradhAnatA aura dravyako gauNatAse viSaya karanevAlA paryAyArthika naya hai| isa gauNatA aura mukhyatAkI dRSTiko bhulAkara yadi koI kevala dravya rUpa hI vastuko jAnatA hai yA paryAyarUpa vastuko hI jAnatA hai aura use yathArtha mAnatA hai to usakA jJAna mithyA hai kyoMki vastu na kevala dravyarUpa hai aura na kevala paryAyarUpa hai| isI taraha jIvakI azuddha dazAkA grAhaka vyavahAranaya hai aura zuddha svarUpakA grAhaka nizcayanaya hai| ina donoMmeMse yadi koI ekako hI yathArtha mAnakara usIkA avalambana kare to vaha mithyA hai, kyoMki kevala vyavahArakA avalambana karanese jIvake zuddha svarUpakI pratIti trikAlameM bhI nahIM ho sakatI aura usake binA usakI prAptikA to prazna hI nahIM utthtaa| jisakI pahacAna hI nahIM usako prApti kaisI? isI taraha yadi koI nizcaya nayake viSayabhUta zaddha svarUpako hI yathArtha mAnakara yaha bhUla hI jAye ki vartamAna mero dazA azuddha hai to vaha usakI zuddhatAke lie prayatna kyoM karegA? aura prayatna nahIM karanepara vaha azuddha kA azuddha hI banA rahegA / ataH sApekSa donoM nayoMse vastu svarUpako jAnanA ho samyagjJAna hai| jJAna aura darzanakA jJeyameM upacAra nahIM kiyA jAtA / taba niyamase anya padArthoM ke nizcaya ko jJAna kaise kahA jA sakatA hai ||241 // vizeSArtha-jJAna guNa jIvakA jIvopajIvI guNa hai| jaba vaha jJeya ghaTa, paTa Adiko jAnatA hai to jJeyopajIvI nahIM hotA / arthAt jaise ghaTako jAnate samaya jJAna ghaTa nirapekSa jIvakA guNa hai vaise ho ghaTa Adiko nahIM jAnate samaya bhI jJAna ghaTa nirapekSa jIvakA guNa hai / Azaya yaha hai ki artha vikalpAtmaka jJAnako pramANa kahA jAtA hai| artha 'sva' aura 'para'ke bhedase do prakArakA hai aura jJAnake tadrapa honekA nAma vikalpa hai| yaha lakSaNa nizcaya dRSTise ThIka nahIM hai,kyoMki satsAmAnya nirvikalpaka hotA hai| kintu avalambanake binA viSayarahita jJAnakA kathana karanA zakya nahIM hai| isalie ghaTa, paTa Adi jJeyoMkA avalambana lekara jJAnakA kathana kiyA jAtA hai| kintu vastutaH jJAna jIvakA bhAvAtmaka guNa hai| usakA kisI bhI kAlameM abhAva nahIM hotA / arthAta aisA nahIM hai ki ghaTa, paTa Adi bAhya arthoke honepara ghaTajJAna hotA hai aura unake abhAvameM jJAna nahIM hotA / jaise uSNa guNake binA agnikA astitva nahIM, vaise hI jJAnaguNake binA AtmAkA astitva nhiiN| jo jAnatA hai vahI jJAna hai|atH AtmA jJAnasvarUpa hI hai| 1. vatthu sabbhAvaM A0 / 2. micchAdiTrI A0 / 3. sammattarUvaM khu A0 / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 242 asadbhutamyavahAraH uvayArA uvayAraM saccAsaccesu uhayaatthesu / sajjAiiyaramisso uvayario kuNai vvhaaro||242|| desavaI desattho atthavaiNijjo taheva jpto| me desaM me davvaM saccAsaccapi uhayatthaM // 243 // puttAibaMdhuvaggaM ahaM ca mama saMpayAi jppNto| uvayarisanbhUo sajAivavvesu NAyavo // 244 // AharaNahemarayaNaM vacchAdIyA mamedi jppNto| uvayariyaasabbhUo.vijAivavvesu NAyavvo // 245 // Age asadbhUta vyavahAranayako kahate haiM satya, asatya aura satyAsatya padArthoM meM tathA svajAtIya, vijAtIya aura svajAtivijAtIya padArthoM meM jo eka upacArake dvArA dUsare upacArakA vidhAna kiyA jAtA hai use upacaritAsadbhUta vyavahAranaya kahate haiM // 242 / / vizeSArtha-pahale asadbhUta vyavahAra nayake nava bheda batalAye haiN| yahAM unake atirikta tIna bheda batalAte haiM / asadbhutakA artha hI upacAra hai aura usameM bhI jaba upacAra kiyA jAtA hai to use upacaritAsadbhUta vyavahAranaya kahate haiN| Age ina bhedoMko udAharaNa dvArA spaSTa karate haiM dezakA svAmI kahatA hai ki yaha deza merA hai, yA dezameM sthita vyakti kahatA hai ki deza merA hai yA vyApArI arthakA vyApAra karate hue kahatA hai ki merA dhana hai to yaha satya asatya aura satyAsatya upacaritaasadbhUtavyavahAra naya hai / / 243 / / putra Adi bandhuvargarUpa meM hU~ yA yaha saba sampadA mero hai,isa prakArakA kathana svajAti upacarita asadbhUtavyavahAra naya hai / / 244 // vizeSArtha-'putra Adi bandhuvarga rUpa meM hU~' isameM 'maiM' to AtmAkI paryAya aura putra Adi paraparyAya haiM / paraparyAya aura svaparyAya sambandha kalpanAke AdhArapara unheM apane rUpa mAnanA yA apanA kahanA upacaritopacAra rUpa hai tathA donoM ekajAtIya honese use svajAti-upacarita-asadbhUtavyavahAra naya kahate haiN| __AbharaNa, sonA, ratna aura vastra Adi mere haiM, aisA kathana vijAtidravyoMmeM upacarita asadbhUta vyavahAranaya hai // 245 / / vizeSArtha-vastra ratna Adi vijAtIya haiM, kyoMki jar3a haiN| unameM Atmabuddhi yA mamatvabuddhi karanA 'yaha mere haiM' yaha vijAti upacarita asadbhUtavyavahAra naya hai| 1. 'upacAraH pRthag nayo nAstIti na pRthak kRtaH / mukhyAbhAve sati prayojane nimitte copacAraH pravartate / so'pi saMbandhAvinAbhAvaH, saMzlezaH saMbandhaH, pariNAmapariNAmI saMbandhaH, zraddhAzraddheyasaMbandhaH, jJAnajJeyasaMbandhaH, cAritracaryAsaMbandhazcetyAdiH satyArthaH asatyArthaH satyAsatyArthazcetyasadabhUtavyavahAranayasyArthaH'-AlApapa0 / 2. desaroho a0, desaro muho ka0, desaluho A0, desaruho ja0 / 3. addhavaNijjo A0, aTThava-jaH / 'desavaI desattho, atthavaNijjo'-nayacakra ( devasena ) / 4. uvayArAsa-a0 ja0 mu0 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra -248 ] 125 'desaMva rajjaduggaM missaM aNNaM ca bhaNai mama danvaM / uhayatthe uvayario hoi asanbhUdavavahAro // 246 // danyamAzritya yuktiH phalavatItyAha jIvAdidamvaNivahA je bhaNiyA vivihbhaavsNjuttaa| tANa payAsaNaheupamANaNayalakkhaNaM bhaNiyaM // 247 // astitvasvamAvasya yuktyA pradhAnatvaM tasmAdeva pramANanayaviSayaM cAha - davvANe sahAvANaM atthittaM muNasu paramasambhAvaM / asthisahAvA savve asthi vi ya savvabhAvagayaM // 248 // ___jo dezakI taraha rAjya, durga Adi anya mizra-sajAtivijAti dravyoMko apanA kahatA hai usakA yaha kathana sajAti vijAti upacarita asatbhUtavyavahAra naya hai // 246 / / vizeSArtha-deza, rAjya, durga Adi jova aura ajIvoMke samudAya rUpa haiM ; kyoMki unameM jar3a aura cetana donoMkA AvAsa hotA hai| unako apanA kahanA sajAti vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra naya hai| cetana sajAti hai aura jar3a vijAti ii| anyatra prasiddha dharmakA anyatra Aropa karanA asadbhutavyavahAra hai| ataH asadbhUtavyavahAra svayaM upacAra rUpa hai aura upacArakA bhI upacAra karanA upacaritAsabhUtavyavahAra hai| isake nau bheda pahale batalA Aye haiM-dravyameM dravyakA upacAra, paryAyameM paryAyakA upacAra Adi / hamArA zarIra podgalika hai, use vyavahArase jIva kahA jAtA hai| phira usakA jina anya sacetana, acetana aura sacetanaacetana vastuoMke sAtha svAmitvakA, yA bhojya bhojaka Adi rUpa sambandha hai, usa sambandhake AdhArapara unheM apanA kahanA upacArakA bhI upacAra hai| ataH Uparake dRSTAnta upacarita asadbhutavyavahAra nayake antargata jAnanA caahie| Age kahate haiM ki dravyake Azrayase yukti phalavatI hotI hai jo aneka prakArake bhAvoMse saMyukta jIvAdi dravyoMkA samUha AgamameM kahA hai, unake prakAzana ke lie pramANa aura nayakA lakSaNa kahA hai // 247 / / vizeSArtha-pramANa aura nayakA svarUpa dravyoMke aura unake bhAvoMke yathArtha jJAnake lie kahA gayA hai| unake binA vastusvarUpakA ThIka-ThIka jJAna honA sambhava nahIM hai| ataH jo dravyoMko aura unake vividha bhAvoMko jAnanA cAhate haiM unheM pramANa aura nayakA svarUpa jAnanA cAhie / ___ Age kahate haiM ki vastuke svabhAvoMmeM astitva svabhAva hI pradhAna hai aura vahI pramANa aura nayakA viSaya hai dravyoMke svabhAvoMmeM astitvako hI parama svabhAva jAnanA caahie| sabhI dravya asti svabhAva haiM aura asti svabhAva samasta bhAvoMmeM pAyA jAtA hai // 248 // vizeSArtha-dravyoM meM aneka svabhAva yA dharma hote haiM, kintu unameMse eka astitva dharma hI aisA hai jo sabameM pradhAna hai aura saba vicAroMkA mUla hai / aisA koI padArtha nahIM jo sat na ho| astitva sabameM pAyA jAtA hai / sabase prathama kisI bhI vastuke astitvakA hI vicAra kiyA jAtA hai|jb usakA astitva nizcita 1. desaTTha a0 ka0, desattha mu. / 'upacaritAsadbhUtavyavahArastredhA-svajAtyupacaritAsadbhUtavyavahAro yathAputradArAdi mama / vijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAro yathA-vastrAbharaNahemaratnAdi mama / svajAtivijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAro yathA-dezarAjyadurgAdi mama / ityupcritaasdbhuutvyvhaarstredhaa|' AlApapa0 / 2. davaNNaMpi sahAvA kha0 ja0 / 3. atthittaM sa-mu0 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0249 - idi taM pamANavisayaM sattArUvaM khujaM have davvaM / NayavisayaM tassaMsaM siyabhiNNaM taMpi punvuttaM // 249 / / yuktiyuktArtha eva samyaktvaheturnAnyad ityAha: sAmaNNa aha visese damve gANaM havei aviroho / sAhai taM sammattaM Nahu puNa taM tassa vivarIyaM // 250 // svamAvAnAM yathA samyamithyAsvarUpaM sApekSatA ca tathAha siyasAvekkhA sammA micchArUbA ha tevi nnirvekkhaa| tamhA siyasaddAdo visayaM doNhapi NAyavvaM // 251 // ho jAtA hai.taba AgekA vicAra calatA hai| jJAna aura rUpa Adi guNa to kinhIM dravyoMmeM pAye jAte haiM aura kinhIM meM nahIM pAye jaate| kriyA bhI kevala jIva aura pudagala dravyameM ho pAyI jAtI hai, kintu astitva to sabhI satpadArthoM meM pAyA jAtA hai| ataH saba svabhAvoMkA mUrdhanya asti svabhAva hI hai| isIlie use parama svabhAva kahA hai| isa prakAra jo satsvarUpa dravya hai vaha pramANakA viSaya hai aura usakA eka aMza nayakA viSaya hai / ye pramANa aura naya parasparameM kathaMcid bhinna haiM, yaha pahale kahA hai // 249 / / vizeSArtha-sampUrNa vastuke grAhaka jJAnako pramANa kahate haiN| aura usake eka aMzake grAhaka jJAnako naya kahate haiM / yahI ina donoMmeM antara hai / Age kahate haiM ki yuktiyukta artha hI samyaktvakA kAraNa hai, anya nahIM sAmAnya athavA vizeSarUpa dravyameM jo virodha rahita jJAna hotA hai vaha samyaktvakA sAdhaka hai, jo usase viparIta hotA hai vaha nahIM // 250 // vizeSArtha-vastu sAmAnya vizeSAtmaka yA dravyaparyAyAtmaka hai| vahI pramANakA viSaya hai| unameMse sAmAnyAMza yA dravyAMzakA grAhaka dravyAthikanaya hai aura vizeSa yA paryAyakA grAhaka paryAyArthika naya hai / sAmAnya aura vizepameM yA dravya aura paryAya meM koI virodha nahIM hai| ataH dravyAthikanaya dravyakI pradhA grahaNa karate hue bhI paryAyakA niSedha nahIM krtaa| isI taraha paryAyAthikanaya paryAyakI pradhAnatAse vastuko grahaNa karate hue bhI dravyakA niSedha nahIM krtaa| yadi donoM aisA kareM to donoM mithyA kahalAyeMge, kyoMki vastu na kevala dravyarUpa hI hai aura na kevala paryAyarUpa hI hai| kintu dravyaparyAyAtmaka hai| ataH sAmAnya aura vizeSarUpa dravyakA virodha rahita jJAna hI samyaktvakA kAraNa hotA hai| usase viparIta jJAna samyaktvakA bAdhaka hai| svabhAva jisa prakAra samyak aura mithyArUpa hote haiM use tathA unakI sApekSatAko kahate haiM 'syAt' sApekSa samyak hote haiM aura 'syAt' nirapekSa mithyA hote haiM / ataH syAt zabdase donoMkA viSaya jAnanA cAhie // 251 / / / vizeSArtha-'syAt' zabdakA artha hai kathaMcit yA kisI apekSAse / jaise vastu kathaMcit nitya hai aura kathaMcit anitya hai / arthAt dravyarUpakI apekSAse nitya hai aura paryAyakI apekSAse anitya hai| aisA kathana to ThIka hai / kintu yadi syAtkI apekSA na karake kahA jAye ki vastu nitya hI hai yA vastu anitya hI hai to vaha mithyA hai, kyoMki vastu na to sarvathA nitya hI hai aura na sarvathA anitya hI hai| isalie sApekSa rUpase vastu svarUpako jAnanA hI yathArtha hai| 1. siyabhaNitaM mu. / 2. visesaM ka0 kha0 mu0 j0| 3. avirohe j0| 4. sohai j.| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -253 ] nayacakra 127 avaropparasAvekkhaM NayavisayaM aha pamANavisayaM vaa| taM sAvekkhaM 'bhaNiyaM NiravekkhaM tANa vivarIyaM // 252 // syAdvAdalAnchanasya svarUpaM nirUpayati NiyamaNisehaNasIlo NipAdaNAdo ya jo hu khalu siddho| so siyasaho bhaNio jo sAkkhaM pasAhedi // 253 // uktaMca trisaMjJiko'yaM syAcchando yukto'nekAntasAdhakaH / nipAtanAtsamudbhUto virodhadhvaMsako mataH // 1 // Age isI sApekSatA aura nirapekSatAko granthakAra spaSTa karate haiM nayakA viSaya ho yA pramANakA viSaya ho jo parasparameM sApekSa hotA hai use sApekSa kahA hai aura jo usake viparIta hotA hai arthAt anya nirapekSa hotA hai use nirapekSa kahA hai // 252 // Age syAdvAdakA svarUpa kahate haiM jo sarvathA niyamakA niSedha karanevAlA hai aura nipAtarUpase jo siddha hai vaha 'syAt' zabda kahA gayA hai, vaha vastuko sApekSa siddha karatA hai / / 253 // vizeSArtha-saMskRta vyAkaraNake anusAra liG lakArameM bhI 'syAt' yaha kriyArUpa pada siddha hotA hai, parantu syAdvAdameM jo 'syAt' pada hai vaha kriyArUpa nahIM hai, kintu saMskRtake 'eva' 'ca' Adi zabdoMkI taraha nipAtarUpa avyaya hai| nipAtarUpa 'syAt' zabdake bhI aneka artha hote haiM jinameMse eka artha saMzaya bhI hai| yathA 'syAt asti'-zAyada hai| kintu syAdvAdameM prayukta syAt zabda saMzayavAcI bhI nahIM hai-usakA artha zAyada nahIM hai| vaha to anekAntakA dyotaka hai athavA sUcaka hai| vastu sarvathA sat hai, yA sarvathA asata hai, yA sarvathA nitya hai athavA sarvathA anitya hai-isa prakArake ekAntavAdoMkA nirAkaraNa karanevAlA anekAnta hai| yathA-vastu, syAt sat hai, syAt asat hai, syAt nitya hai yA syAt anitya hai| ina vAkyoM meM prayukta syAta zabda vastuke sattvadharmake sAtha asattva dharmakA aura nityatvadharmake sAtha anityatva dharmakA bhI dyotana karatA hai| usase prakaTa hotA hai ki vastu kevala sat yA kevala asata nahIM hai, kintu kathaMcit yA kisI apekSAse sat hai aura kisI apekSAse asat hai| kathaMcita zabda syAdvAdakA paryAya hai| usakA artha hindI meM 'kisI apekSAse' jaise kevalajJAna samasta dravyoMko eka sAtha grahaNa kara letA hai, usa taraha koI vAkya pUrNavastuko eka sAtha nahIM kaha sakatA / isIlie vAkyake sAtha usake vAcyArthakA sUcaka 'syAt' zabda prayukta kiyA jAtA hai| usake binA anekAntarUpa arthakA bodha nahIM ho sktaa| yadi vAkyake sAtha 'syAt' zabdakA prayoga na ho, taba bhI jAnakAroMse vaha chipA nahIM rahatA ; kyoMki kisI pada yA vAkyakA artha sarvathA ekAntarUpa nahIM hai| cAhe vaha pramANarUpa vAkya ho yA nayarUpa vAkya ho| pramANa aura nayakI taraha vAkya bhI pramANarUpa aura nayarUpa hotA hai| pramANako taraha pramANa vAkya sakalAdezI hotA hai aura nayako taraha nayavAkya vikalAdezI hotA hai| ina donoM prakArake vAkyoMmeM kevala dRSTibhedakA hI antara hai| nayavAkyameM eka dharmakI mukhyatA hotI hai / pramANa vAkyameM eka dharmamukhena sabhI dharmokA grahaNa honese sabhIkI mukhyatA rahatI hai| Age granthakAra apane kathanake samarthana meM pramANa uddhRta karate haiN| kahA bhI hai-yaha 'syAt' zabda tIna saMjJAvAlA hai-arthAt kiMcita, kathaMcita, kathaMcana / ye tIna syAdvAdake paryAya zabda hai, jinakA artha "kisI apekSAse' hotA hai|atH vaha 'syAt' zabda anekAntakA sAdhaka hai-usake binA anekAntakI siddhi nahIM 1. -vekkhaM tattaM Ni mu0| 2. 'vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // 103 // syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAta kiMvRttacidvidhiH / saptabhaGgAnayApekSo heyAdeyavizeSakaH // 104 // bhAptamI0 / 3. syAcchabdo pujyo'ne- ka. kha0 ja0 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 254kevalajJAnasammizro divydhvnismudbhvH| ata eva hi sa jJeye sarvajJaiH paribhASitaH / / 2 / / siddhamantro yathA loke eko'nekArthadAyakaH / syAcchabdo'pi tathA jJeya eko'nekArthasAdhakaH // 3 // sApekSA nirapekSAzca mahaMgA yathA tathAcaSTe satteva haMti bhaMgA pmaannnnydnnybhevjttaavi| siyasAkkhapamANA gayeNa Naya duNaya NiravekkhA // 254 // atpitti patthi vovi ya avvattavvaM sieNa saMjuttaM / avvattavvA te taha pamANabhaMgI suNAyavvA // 255 / / saptamanayabhaDgImAha asthisahAvaM davvaM saddavvAdIsu gAhiyaNayeNa / taM piya NatthisahAvaM paradavyAdIhi gahieNa // 256 // uhayaM uhayaNayeNa avvattavvaM ca noNa smudaae| te tiya avvattavvA NiyaNiyaNayaatthasaMjoe // 257 // ho sktii| nipAtase isa syAt zabdakI niSpatti huI hai| yaha virodhakA nAza karanevAlA hai arthAt eka hI vastuko sarvathA nitya aura sarvathA anitya mAnane meM to virodha paidA hotA hai, kyoMki jo sarvathA nitya hai vaha anitya kisa prakAra ho sakatI hai aura jo sarvathA anitya hai vaha nitya kisa prakAra ho sakatI hai ! kintu eka hI vastuko syAt nitya aura syAt anitya kahanemeM koI virodha nahIM AtA / jo kisI apekSAse nitya hai, vahI anya apekSAse anitya bhI ho sakatI hai|atH syAdvAda virodhakA nAzaka hai| bhagavAn kevalIkI divyadhvanise isakA janma huA hai arthAt kevalajJAnIne syAdvAdakA AviSkAra kiyA hai| kyoMki jaise kevalajJAna saba dravyoMko eka sAtha grahaNa kara sakatA hai, usa prakAra kevalajJAnIko vANI bhI sabako eka sAtha nahIM kaha sakatI kyoMki vacanakI pravatti to kramase hI hotI hai| isalie kevalajJAnake dvArA jJAta anekAntakA sacaka yA dyotaka zabda pratyeka vAkyake sAtha sambaddha rahatA hai-aisA sarvajJa kevalajJAnIne kahA hai| jaise siddha kiyA gayA eka mantra aneka abhISTa phaloMko pradAna karatA hai vaise hI eka 'syAta' zabdako bhI aneka arthakA-aneka dharmAtmaka padArthakA sAdhaka jAnanA caahie| Age sApekSa aura nirapekSa sAta bhaMgoMkA kathana jisa prakAra hotA hai use kahate haiM pramANa, naya aura durnayake bhedase yukta sAta hI bhaMga hote haiN| syAt sApekSa bhaMgoMko pramANa kahate haiM, nayase yukta bhaMgoMko naya kahate hai aura nirapekSa bhaMgoMko durnaya kahate haiM / / 254 // pramANasaptabhaMgI aura nayasaptabhaMgIko kahate haiM syAt asti, syAt nAsti, syAt astinAsti, syAt avaktavya, syAdasti avaktavya, syAt nAsti avaktavya aura syAt asti nAsti avaktavya ye pramANasaptabhaMgI jAnanA caahie| svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvase dravya astisvarUpa hai aura paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvase nAstisvarUpa hai| svadravyAdicatuSTaya paradravyAdicatuSTayase asti nAsti svarUpa hai| donoM dharmoko eka sAtha karanekI apekSA avaktavya hai| isI prakAra apane-apane nayake sAtha arthako yojanA karanepara asti avaktavya, nAstiavaktavya aura astinAsti avaktavya haiM // 255-257 / / 1-2. ekAnekA-a. A0 ka0 kha0 / ja0 pratI zloko'yaM nAsti / 3. "siya atthi Natthi ubhayaM avyattanvaM puNo ya tattidayaM / davvaM khu sattabhaMgaM AdesabaseNa saMbhavadi // 14 // ' paJcAsti0 / 4. 'atthi tti yANatthi tti ya havadi avattavvamidi puNo davvaM / pajjAyeNa du keNa vi tadubhayamAdiTThamaNNaM vA ||23||'-prvcnsaar / 5. teNa j0| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -257 ] . nayacakra 129 vizeSArtha-cU~ki zabda eka samayameM vastuke aneka dharmokA bodha nahIM karA sakatA,isalie vaktA kisI eka dharmakA avalambana lekara hI vacanavyavahAra karatA hai| yadi vaktA eka dharmake dvArA pUrNavastukA bodha karAnA cAhatA hai, to usakA vAkya pramANavAkya kahA jAtA hai aura yadi eka hI dharmakA bodha karAnA cAhatA hai, zeSa dharmoke prati udAsIna hai to usakA vAkya nayavAkya kahA jAtA hai| ataH jaise pramANa aura nayakI vyavasthA sApekSa hai vaise hI pramANavAkya aura nayavAkyakI vivakSA bhI sApekSa hai| pramANa vAkyameM vastugata saba dharmokI mukhyatA rahatI hai aura nayavAkyameM jisa dharmakA ullekha kiyA jAtA hai vahI dharma mukhya hotA hai, zeSa dharma gauNa hote haiN| svAmI vidyAnandane yuktyanuzAsanakI TIkA ( pR0 105) meM likhA hai ki syAtkAra ( syAt pada) ke binA anekAntakI siddhi nahIM ho sakatI aura evakAra (hI) ke binA yathArtha ekAntakA avadhAraNa nahIM ho sktaa| 'syAdasti jIvaH' 'jIva kisI apekSAse hai' isa vAkyameM saba dharmokI pradhAnatA honese yaha pramANa vAkya hai| aura svadravyAdikI apekSA jIva asti svarUpa hai aura paradravyAdiko apekSA nAstisvarUpa hai-yaha nayavAkya hai kyoMki isameM eka hI dharmapara jora diyA gayA hai| nayacakrake kartAne syAt pada sahita vAkyako pramANa vAkya kahA hai aura syAt padake sAtha evakAra ( hI ) sahita vAkyako nayavAkya kahA hai| yahI bAta AcArya jayasenane 'paMcAstikAya' aura 'pravacanasArako apanI TIkAmeM kahI hai| paMcAstikAyakI TokAmeM unhoMne likhA hai-'syAdasti' yaha vAkya sampUrNa vastukA bodha karAtA hai, ataH pramANa vAkya hai aura 'syAdastyeva dravyam' yaha vAkya vastuke eka dharmakA grAhaka honese 'nayavAkya hai|"prvcnsaar' kI TIkAmeM unhoMne likhA hai-paMcAstikAyameM 'syAdasti' ityAdi vAkyase pramANa saptabhaMgIkA kathana kiyA hai aura yahA~ syAdastyeva vAkyameM jo evakAra grahaNa kiyA hai vaha naya saptabhaMgIko batalAneke lie hai| isa taraha pramANa aura nayake bhedase saptabhaMgoke bhI do bheda ho jAte haiM-pramANa saptabhaMgI aura naya sptbhNgii| praznavaza eka vastumeM virodha rahita vidhi-niSedhako avatAraNAko saptabhaMgI kahate haiN| cU~ki ve vAkya sAta hI hote haiM, isalie unheM saptabhaMgI kahate haiM / zAyada koI kahe ki vastumeM vidhi ( hai ) kI kalpanA hI satya hai, isalie kevala vidhivAkya (hai) hI ThIka hai kintu aisI mAnyatA ucita nahIM hai niSedhakalpanA ( nAsti ) bhI yathArtha hai / yadi koI kahe ki niSedha kalpanA hI yathArtha hai to vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vastu kevala abhAvarUpa hI nahIM hai| yadi koI kahe ki vastuke astitvadharmakA kathana karaneke lie vidhivAkya aura nAstitvadharmakA kathana karane ke lie niSedhavAkya ye do hI vAkya haiM, to aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| pahale vidhivAkya aura dUsare niSedhavAkyameM eka-eka dharmakI hI pradhAnatA hai, kintu tIsare vAkya ( syAdasti nAsti ) meM donoM hI dharma pradhAna haiM / usakA kathana kevala vidhivAkya yA kevala niSedhavAkyase nahIM kiyA jA sktaa| yadi koI kahe ki tIna hI vAkya paryApta haiM to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki eka sAtha donoM dharmoMko pradhAna rUpase kathana karanekI vivakSAmeM caturtha 'syAdavaktavya' vAkya bhI Avazyaka hai| zAyada koI kahe ki cAra ho hai to aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai,kyoMki vidhi-niSedha aura vidhi-niSedhake sAtha avaktavyako viSaya karanevAle tIna anya vAkya bhI Avazyaka hai| isa prakAra vidhikalpanA (1), niSedhakalpanA (2), kramase vidhiniSedha kalpanA (3), eka sAtha vidhiniSedhakalpanA (4), vidhikalpanA sahita eka sAtha vidhiniSedhakalpanA (5), niSedhakalpanA sahita eka sAtha vidhiniSedhakalpanA (6) aura kramase tathA eka sAtha vidhiniSedha kalpanA (7), ye sAta bhaMga hote haiM / kintu pratyakSAdise viruddha vidhiniSedha kalpanAkA nAma saptabhaMgI nahIM hai, pratyakSAdise virodharahita vidhiniSedha kalpanAkA nAma saptabhaMgI hai| isake sAtha hI aneka vastuoMmeM pAye jAne vAle dharmoko lekara saptabhaMgI pravartita nahIM hotI, kintu eka hI vastuke dharmako lekara saptabhaMgI pravartita hotI hai| eka vastumeM pAye jAnevAle anantadharmoko lekara eka hI vastumeM ananta saptabhaMgiyA~ bhI ho sakatI haiM / cU~ki praznake prakAra sAta hI hote haiM, isalie bhaMga bhI sAta hI hote haiM / isIlie saptabhaMgIke lakSaNameM 'praznavaza' yaha pada rakhA gayA hai / sAta prakArake praznoMkA kAraNa hai-jijJAsAke sAta prakAroMkA honA, aura jijJAsAke sAta prakAroMke honekA kAraNa hai-saMzayake prakAroMkA sAta honaa| aura sAta prakArake saMzaya kA kAraNa hai-saMzayaviSayaka vastudharmake sAta hI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 258 - attheva Natthi uhayaM avvattavvaM taheva puNa tivayaM / tahe siya NayaNiravekkhaM jANasudaThave duNayabhaMgI // 258 // saptamaGagIvivaraNAyAM jJeyaM magaracanopAyaM dharmadharmiNoH kathaMcidekaravAnekaravaM cAha-- ekaNiruddha iyaro paDivakkho avareya sbbhaavo| savvesi sa sahAve kAyavvA hoi taha bhaMgA // 259 // prakAra honA / Age usIko spaSTa karate haiM-astitva yA sattva vastukA dharma hai-usake abhAvameM vastukA ho abhAva ho jAyegA / isI taraha kathaMcit asattva bhI vastukA dharma hai, kyoMki svarUpa Adi kI taraha yadi pararUpa Adise bhI vastuko asat nahIM mAnA jAyegA to vastukA koI nizcita svarUpa nahIM bana sakegA aura aisI sthitimeM 'yaha ghaTa hI hai paTa nahIM hai' aisA nahIM kahA jA skegaa| isI taraha kramase vivakSita asti, nAsti Adiko bhI vastukA dharma samajhanA caahie| jo asti hai vaha apane dravya, kSetra, kAla bhAvase hai, anya dravyAdise nhiiN| jaise ghar3A pArthiva rUpase, isa kSetrase, isa kAlakI dRSTise tathA apanI vartamAna paryAyoMse hai, anyase nahIM / ataH ghar3A syAdasti aura syAnnAsti hai| isa taraha svasattAkA sadbhAva aura para sattAke abhAvake adhIna vastukA svarUpa honese vaha ubhayAtmaka hai| bhAvarUpatA aura abhAvarUpatA donoM paraspara sApekSa haiN| abhAva apane sadbhAva tathA bhAvake abhAvakI apekSA siddha hotA hai tathA bhAva apane sadbhAva tathA abhAvake abhAvakI apekSAse siddha hotA hai| yadi abhAvako ekAntarUpase asti svIkAra kiyA jAya to jaise vaha abhAva rUpase asti hai,usI taraha bhAvarUpase bhI asti ho jAnese bhAva aura abhAvake svarUpa meM sAMkarya ho jaayegaa| isI taraha yadi abhAvako sarvathA nAsti mAnA jAye to jaise vaha bhAvarUpase nAsti hai, usI taraha abhAva rUpase bhI nAsti honese abhAvakA sarvathA lopa ho jaayegaa| ataH ghaTAdi syAdasti aura syAnnAsti hai / yahA~ ghaTameM jo paTAdikA nAstitva hai, vaha bhI ghaTakA hI dharma hai, usakA vyavahAra paTakI apekSAse hotA hai / jaba do guNoMke dvArA eka akhaNDa padArthako eka sAtha vivakSA hotI hai to cauthA avaktavya bhaMga hotA hai| jaise prathama aura dUsare bhaMgameM eka kAlameM eka zabdase eka guNake dvArA samasta vastukA kathana ho jAtA hai, usa taraha jaba do pratiyogI guNoMke dvArA avadhAraNa rUpase eka sAtha eka kAlameM eka zabdase vastuko kahanekI icchA hotI hai to vastu avaktavya hotI hai| kyoMki vaisA zabda aura artha nahIM hai| isa caturtha bhaMgake sAtha pahale ke tIna bhaMgoMkI saMyojanAse pAMcavAM, chaThA aura sAtavAM bhaMga niSpanna hotA hai| Age durnayabhaMgI batalAte haiM syAt pada tathA nayanirapekSa vastu asti hI hai, nAsti hI hai, ubhayarUpa hI hai, avaktavya hI hai, asti avaktavya hI hai, nAsti avaktavya hI hai, astinAsti avaktavya hI hai,yaha dunayabhaMgI jAnanA cAhie / / 258 // vizeSArtha-syAta padake sAtha pramANa saptabhaMgI aura nayake sAtha naya saptabhaMgI hotI hai| donoM hI bhaMgiyoM meM pratipakSI dharmokA nirAkaraNa nahIM hotaa| kintu jisa saptabhaMgImeM na to syAt pada ho aura na nayadRSTi ho, aura isa taraha vastuko sarvathA sat yA sarvathA asat yA sarvathA avaktavya Adi rUpa kahA jAtA ho vaha durnaya saptabhaMgI hai| anekAntake jJAnako pramANa vastuke eka dharmake jAnaneko naya aura anya dharmoke nirAkaraNa karanevAle jJAnako durnaya kahate haiM, ataH durnayako taraha durnayabhaMgI bhI tyAjya hai / Age saptabhaMgIke vivaraNameM bhaMga racanAkA upAya aura dharma tathA dharmIke kathaMcita ekatva aura anekatva ko kahate haiM vastuke kisI eka dharmako grahaNa karane para dUsarA usakA pratipakSI dharma hotA hai|ve donoM hI dharma vastuke svabhAva haiN| sabhI vastuoMke svabhAvameM saptabhaMgIkI yojanA karanA cAhie // 259 / / 3. aNivare ka. kha0 / aNavareI kha. mu. 1. siya taha ka. kha. j.| 2. jANa sudanvesu a.ka. khH| j.| 4. bhaMgI kha0 mu.| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -261 ] . nayacakra 131 dhammI dhammasahAvo dhammA puNa eNkkaeNkkataNNiTThA / avaropparaM vibhiNNA gayado gauNamukkhabhAveNa // 260 // sApekSatAsAdhakasambandhaM yuktisvarUpaM cAha *siyajatto NayaNivaho davvasahAvaM bhaNei iha tatthaM / suNayapamANA juttI Nahu juttivivajjiyaM taccaM // 261 // vizeSArtha---jaise astidharmakA pratipakSI nAsti hai, ekakA pratipakSI aneka hai| ye donoM hI arthAt asti aura nAsti yA eka aura anekatva vastudharma haiN| ina donoM dharmoko lekara hI saptabhaMgI kI yojanA kI jAtI hai / donoM dharmoMmeMse eka-ekake avalambanase pahalA aura dUsarA bhaMga banatA hai| donoM dharmoko kramase eka tIsarA bhaMga banatA hai| donoM dharmoko yugapat eka sAtha lenepara cauthA avaktavya bhaMga banatA hai| isa cautheke sAtha kramase pahale, dUsare aura tIsare bhaMgako milAnese pAMcavAM, chaThA aura sAtavA~ bhaMga banatA hai / isa taraha bhaMgaracanA jAnanA cAhie / dharmI ( vastu ) dharmasvabhAva hotA hai aura dharma eka-eka karake vastumeM rahate haiM / ve nayadRSTise gauNatA aura mukhyatAse parasparameM bhinna hote haiM // 260 // vizeSArtha-dharmI jIvAdi vastumeM anantadharma rahate haiN| ataH pratyeka vastu anantadharmavAlI hotI hai| kintu ve dharma dharmIse na to sarvathA bhinna hI hote haiM aura na sarvathA abhinna hI hote haiM, balki kathaMcid bhinna aura kathaMcit abhinna hote haiM / una dharmomeMse kisI eka dharmake pradhAna hone para 'syAt' zabdase sUcita anyadharma gauNa ho jAte haiM / isa taraha goNatA aura mukhyatAse vastuke dharmokI vivakSA hotI hai yA vivakSAse dharmoko goNatA aura mukhyatA prApta hotI hai, dharma bhI parasparameM sarvathA bhinna nahIM hote / naya dRSTi se hI unameM bhedakI pratIti hotI hai| Age sApekSatA sAdhaka sambandha tathA yuktike svarUpako kahate haiM--- 'syAt' padase yukta nayasamUha dravyake yathArtha svabhAvako kahatA hai| samyak naya aura pramANako yukti kahate haiM / jo yuktise zUnya hai vaha tattva nahIM hai / / 261 / / vizeSArtha-AcArya samantabhadrane apane AptamImAMsA' (kA0 107) meM kahA hai ki trikAlavartI nayoM aura upanayoMke viSayabhUtadharmokA aisA samUha jinameM parasparameM tAdAtmya sambandha ho, use vastu kahate haiN| arthAt vastu ananta dharmAtmaka hai aura eka-eka naya vastuke eka-eka dharmako grahaNa karatA hai| ataH saba nayoMkA samUha hI vastu hai| yadi eka nayake viSayabhUta dharmako hI pUrNavastu mAnA jAye to vaha mithyA hai arthAt pratyeka nayakA viSaya yadi vaha anya nirapekSa ho to mithyA hai / isIse 'syAt' padase yukta nayasamUhako yathArtha dravya kahA hai, kyoMki 'syAt' pada aneka dharmoMkA sUcaka yA dyotaka hai / syAt sApekSa naya hI samyak naya hai aura syAt padase zUnya naya mithyA naya hai / naya aura pramANake dvArA gRhIta vastu hI yathArtha hotI hai vahI sabase yathArtha yukti hai / 'yukti' zabdase unhIMkA grahaNa kiyA gayA hai / ataH yuktipUrvaka vastuko svIkAra karanA cAhie arthAt pramANa aura nayake dvArA gRhIta vastu hI yathArtha hai aura use hI samyak mAnakara svIkAra karanA cAhie / jo naya aura pramANa rUpa yuktise zUnya hai vaha avastu hai / 1. NihiTThA a0kaa| 2. -pi bhiNNA aa0| 3. NAyavvA mu0| Nayado ya ja / 'dharma dharme'nya evArtho dharmiNo'nantarmiNaH / aGgitve'nyatamAntasya zeSAntAnAM tadaGgatA // 22 // ' AptamI0 / 4. 'nayopanayakAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH / avibhrADbhAvasaMbandho dravyamekamanekadhA // 107 // -AptamI / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dravyasvabhAvaprakAzaka tattvasya heyopAdeyatvamAha tacca pi heyamiyaraM heyaM khalu hoi tANe padavvaM / divve piya jANa heryo heyaM ca Nayajoe // 262 // micchA sarAgabhUdo heyo AdA havei niyameNa / tavvivarIyo jheo NAyavvo siddhikAmeNa // 263 // vyavahAranizvayayoH sAmAnyalakSaNamAha- jo siyabheduvayAraM dhammANaM kuNai egavatthussa / so vavahAro bhaNiyo vivarIo Nicchayo hoi // 264 // [ gA0 262 Age tattvameM heya aura upAdeyakA vicAra karate haiM tattva bhI heya aura upAdeya hotA hai / para dravyarUpa tattva heya hai / nija dravyameM bhI nayake yogase heya aura upAdeya jAnanA cAhie || 262 || mithyAdRSTi aura sarAgI AtmA niyamase heya hai aura samyaktvI vItarAgI AtmA mumukSuke dvArA dhyAna karaneke yogya jAnanA cAhie // 263|| - vizeSArtha - jo grahaNa karane yogya hotA hai use upAdeya kahate haiM aura jo tyAgane yogya hotA hai use ya kahate haiM / chaha dravya, pA~ca astikAya, sAta tattva aura no padArtha jina zAsanameM kahe haiM / inameM se jo para dravya haiM ve saba heya haiM aura ekamAtra AtmA hI upAdeya hai / kintu AtmAke bhI tIna prakAra haiM- bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / bAhyadravya zarIra, putra, strI vagairaha meM ho jinakI Atmabuddhi hai aise mithyAdRSTi jIvako bahirAtmA kahate haiM / tathA jo jIva aura zarIrake bhedako jAnakara zarIrase bhinna AtmAmeM hI Atmabuddhi rakhate haiM una samyagdRSTi jIvoMko antarAtmA kahate haiM / antarAtmA ke tIna prakAra haiM jaghanya, madhyama aura utkRSTa | avirata samyagdRSTi jaghanya antarAtmA hai, vratI zrAvaka aura pramattavirata muni madhyama antarAtmA haiM, tathA pramAdajayI mahAvratI muni utkRSTa antarAtmA haiM / aura arahaMta tathA siddha paramAtmA haiM / AtmAke ina tIna prakAroMmeM bhI mithyAdRSTi tathA sarAgI AtmA heya haiM aura vItarAgI AtmA hI upAdeya haiM / arthAt zuddhAtmA hI upAdeya hai aura azuddhAtmA heya hai / ataH jo zuddhAtmAko hI upAdeya mAnakara usIkA dhyAna karatA hai vahI zuddha dazAko prApta hotA hai / yahA~ yaha nahIM bhUlanA cAhie ki zubha aura azubha donoM azuddhadazAmeM hI garbhita haiM / ataH mithyAtvIkI taraha sarAgI AtmA bhI haiya hai / isa kathana ke dvArA granthakArane paradravyako heya aura Atmadravyako upAdeya batalAkara bhI AtmAkI vItarAga dazAko hI upAdeya batalAyA hai, sarAga dazAko nahIM / ataH vItarAga avasthA hI dhyeya hai, usIkA sadA mumukSuko dhyAna karanA cAhie / Age nizcayanaya aura vyavahAranayakA sAmAnya lakSaNa kahate haiM-- jo eka vastuke dharmoM meM kathaMcit bhedakA upacAra karatA hai use vyavahAranaya kahate haiM aura usase viparIta nizcayanaya hotA hai || 264 // vizeSArtha - jaise Agama meM vastusvarUpako jAnaneke lie dravyArthika aura paryAyArthikanaya haiM, vaise hI adhyAtmameM AtmAko jAnaneke lie nizcaya aura vyavahAranaya haiM / dharmI vastu aura usake dharma bhinna-bhinna nahIM 1. khalu bhaNiyatANa ja0 a0 mu0 ka0 kha0 / 2. teSAM madhye / 3. NiyadavvaM ja0 a0 ka0 kha0 mu0 / 4. heyAdeyaM ja0 mu0 / 5. 'dharmadharmiNAM svabhAvato'bhede'pi vyapadezato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNaiva jJAnino darzanaM jJAnaM cAritramityupadezaH / - samayasAraTIkA amRtacandra gA0 7 / 'zuddhaddha vyanirUpaNAtmako nizcayanayaH / ''''azuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranayaH / pravacanasAraTIkA amRtacandra gA0 2 / 97 / 'guNaguNinorabhede'pi bhedopacAra iti sadbhUtavyavahAralakSaNam / dravyasaM0 TI0 gA0 3 / 'nizcayanayo'bhedaviSayaH vyavahAro bhedaviSaya : ' AlApapa0 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -265 ] nayacakra viSayiNaH pradhAnatvena viSayasyAdheyatvamAha ekko vi jheyarUvo iyaro vavahArado ya taha bhnnio| NicchayaNaeNa suddho' sammagetidayeNa Niya appA // 265 // haiM / vastu to aneka dharmoMkA eka akhaNDa piNDa hai| jo naya unameM bhedakA upacAra karatA hai vaha vyavahAranaya hai aura jo aisA na karake vastuko usake svAbhAvika rUpameM grahaNa karatA hai vaha nizcaya naya hai| AtmA anantadharmarUpa eka akhaNDadharmI hai, parantu vyavahArI jana abheda rUpa vastumeM bhI bhedakA vyavahAra karake aisA kahate haiM ki AtmAke darzana, jJAna,cAritra haiN| nizcayase dekhA jAye to Atmadravya ananta dharmoko isa taraha piye hue baiThA hai ki usameM bheda nahIM hai| kintu bhedakA avalambana kiye binA vyavahArI jIvako AtmAke * pratIti nahIM karAyI jA sktii| ataH jahAMtaka vastu svarUpako jAnanekI bAta hai vahAMtaka hI vyavahAranayakI upayogitA hai, kintu jabataka vyavahArakA avalambana hai tabataka AtmAke yathArtha svarUpakI prApti sambhava nahIM hai, kyoMki vyavahAranaya bhedadRSTi pradhAna hai aura bhedadRSTimeM nirvikalpa dazA nahIM hotii| tathA sarAgIke jabataka rAgAdi dUra nahIM hote, tabataka nirvikalpa dazA prApta nahIM hotii| isalie abhedarUpa nirvikalpa dazAmeM pahu~caneke lie nizcaya nayakI upayogitA hai / vItarAga honeke pazcAt to nayakA avalambana hI chUTa jAtA hai| isake atirikta bhI nizcaya aura vyavahArakA eka lakSaNa hai| jo zuddhadravyakA nirUpaNa karatA hai vaha nizcayanaya hai aura jo azuddhadravyakA nirUpaNa karatA hai vaha vyavahAranaya hai / isIse nizcayanayako zuddhanaya aura vyavahAranayako azaddhanaya bhI kahate hai| azaddhanayake avalambanase azuddha AtmAkI prApti hotI hai aura zuddhanayakA avalambana karanese zuddhaAtmAkI prApti hotI hai| viSayokI pradhAnatAse viSayakA dhyeyapanA batalAte haiM eka bhI dhyeyarUpa vyavahAranayase bhedarUpa kahA gayA hai| nizcayanayase zuddha AtmA dhyeyarUpa hai aura vyavahAranayase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrase yukta nija AtmA dhyeya hai|||265|| vizeSArtha-Upara kahA hai ki jo eka vastuke dharmoM meM kathaMcita bhedakA upacAra karatA hai vaha vyavahAranaya hai aura jo aisA nahIM karatA vaha nizcayanaya hai / ataH nizcayanayakI dRSTi se to zuddha-bhedopacAra rahita akhaNDa eka AtmA hI dhyAna karaneke yogya hai / kintu vyavahAranayase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra guNoMse yukta AtmA dhyeya hai-dhyAna karaneke yogya hai / AgamameM dhyAnake cAra bheda kahe haiM-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna / iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, roga aura bhogakA hI satata cintana karate rahaneko ArtadhyAna kahate haiN| yaha ArtadhyAna mithyAdRSTi se lekara chaThe guNasthAna paryanta jIvoMke hotA hai| mithyAdRSTikA ArtadhyAna tiryaMcagatikA kAraNa hai, kintu jisa samyagdaSTine samyagdarzana utpanna honese pahale tiryaMcagatikI Ayu bAMdhI hai use chor3akara anya samyagdRSTiyoMke kadAcit honevAlA ArtadhyAna tiryaMcagatikA kAraNa nahIM hotA, kyoMki vaha apanI zuddhaAtmAko hI upAdeya mAnatA hai, isalie usake usa jAtikA saMkleza nahIM hotaa| hiMsAmeM, jhUTha bolanemeM, corI karanemeM aura parigrahake saMcayameM Ananda mAnanA raudradhyAna hai-yaha bhI mithyAdRSTi se lekara pAMcaveM guNasthAna takake jIvoMke hotA hai| mithyAdRSTikA raudradhyAna narakagatikA kAraNa hai| kintu baddhAyaSka samyagdaSTiko chor3akara anya samyagdaSTiyoMkA raudradhyAna ukta kAraNase narakagatikA kAraNa nahIM hai| ye donoM dhyAna saMsArake kAraNa honese chor3ane yogya haiN| dharmadhyAna asaMyata samyagdRSTise lekara sAtaveM guNasthAna takake jIvoMke hotA hai / yadyapi yaha dhyAna mukhyarUpase puNyabandhakA kAraNa hai, tathApi paramparAse muktikA kAraNa hotA hai| sahaja zuddha parama caitanyazAlI tathA paripUrNa AnandasvarUpa apane AtmAmeM upAdeya buddhiko karake maiM ananta jJAnasvarUpa hU~, ananta sukhasvarUpa hU~-isa prakArako bhAvanAko Abhyantara dharmadhyAna kahate haiM / aura 1. siddho a0 A0 kha0 mu0 j0| 2. smmgunnti-a.k.| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0266 - tiNNi NayA bhUdatthA iyarA vavahArado ya taha bhnniyaa| do ceva suddharUvA eNkko gAhI ya paramabhAveNa // 266 // jaM jassa bhaNiya bhAvaM taM tassa pahANado ya taM davvaM / tahmA jheyaM bhaNiyaM NicchayaNaya Nicchio atyo // 267 // yuktisaMvityoH kAlamAha taccANesaNakAle samayaM bujjhehi juttimaggeNa / No ArAhaNasamaye paccakkho aNuhavo jahmA // 268 // paMcaparameSThImeM bhakti Adiko tathA usake anukUla zubha anuSThAnako bAhya dharmadhyAna kahate haiN| tathA apanI zuddha AtmAmeM nirvikalpa samAdhiko zukladhyAna kahate haiM / isa prakAra dhyAnakA svarUpa jAnanA cAhie / tIna naya bhUtArtha haiM, zeSa naya vyavahArase kahe gaye haiN| una tIna nayoMmeMse do naya ( zuddhagrAhI honese ) zuddharUpa haiM aura eka naya paramabhAvakA grAhI honese bhUtArtha hai // 266 // vizeSArtha-pUrvameM dravyArthikanayake dasa bheda kahe haiN| unameMse pahalA bheda karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthikanaya hai aura dUsarA bheda hai-sattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya / ye donoM naya zuddha dravyake grAhI honese zuddha rUpa hai| kyoMki pahalA bheda jovake siddhasvarUpa zuddharUpako grahaNa karatA hai aura dUsarA bheda utpAdavyayako gauNa karake sanmAtrakA grAhaka hai / inake sivAya eka bheda paramabhAvagrAhI dravyAthika naya hai| yaha naya zuddha aura azuddha upacArase rahita dravyake svabhAvakA grAhaka hai| mumukSuko ise ho jAnanekA upadeza granthakArane gAthA 198 ke dvArA diyA hai / ataH ye tInoM naya bhUtArtha haiN| zeSa nayoMkA kathana vyavahAramUlaka hai,ataH unheM bhUtArtha nahIM khaa| vyavahAranaya yA to abhedarUpa vastukA bhedamUlaka kathana karatA hai yA parAzrita kathana karatA hai| abhedarUpa akhaNDa vastumeM bheda vyavahAra vAstavika nahIM hai| isI taraha parAzritapanA bhI vastukA sthAyI zAzvata svarUpa nahIM hai / ataH unheM abhUtArtha kahA jAtA hai| bhUtArtha to ekamAtra zAzvata svAbhAvika rUpa hai, vahI jJAtavya hai,vahI dhyeya hai / yahI bAta Age kahate haiM / jisa vastukA jo svabhAva kahA hai usakA pradhAnarUpase vahI dravyarUpa hotA hai, isalie nizcayanayake dvArA nizcita arthakI hI dhyeya-dhyAna karaneke yogya kahA hai / / 267 // vizeSArtha-nizcayanaya AtmAke yathArtha svAbhAvika rUpako hI grahaNa karatA hai / usakA vaha svAbhAvika rUpa hI upAdeya hotA hai / usIko prAptike lie saMsArI jIva prayatna karatA hai / ataH vahI svarUpa dhyAna karaneke yogya hai| jo vyakti jaisA honA cAhatA hai, vaisA hI satata cintana karatA hai / zuddha svarNakI prAptikA icchuka khAnase svarNapASANa prApta karake bho pASANako upAdeya nahIM mAnatA, svarNako hI upAdeya mAnatA hai| ataH usake lie sabase prathama to usa dRSTiko upayogitA hai jo svarNapASANa dazAmeM bhI zuddha svarNakI pahacAna karAtI hai| zuddhasvarNakI pahacAna ho jAnepara vaha use apanI dRSTise ojhala nahIM hone detA aura usakI prAptike lie prayatnazIla rahatA hai| isI prakAra mumukSa bhI nizcaya daSTike dvArA karmalipta AtmAmeM bhI AtmAke yathArya svarUpake darzana karake satata usIkI prAptike lie prayatnazIla hotA hai| usIkA dhyAna karanekI ceSTAmeM rahatA hai aura apanI asamarthatAvaza anya savikalpa dhyAna karate hue bhI usI AtmarUpako ekamAtra dhyeya mAnatA hai| tabhI vaha apane dhyeyako prApta karane meM samartha hotA hai| Age yukti aura anubhavakA kAla kahate haiN| tattvako khojate samaya yuktimArgake dvArA Agamako bAtako jAnanA cAhie ArAdhanAke samaya nahIM, kyoMki anubhava to pratyakSakA viSaya hai / / 268 / / 1. tamhA jheyaM bhaNiyaM jaM visayaM paramagAhissa- a0 ka0 kha0 mu0 / 2. bujhedi ka0 kha0 j0|| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -269 ] nayacakra 135 syAdanekAnta eva tattvanirNItirityAha eyaMte jiravekkhe No sijjhai vivihabhAvagaM davvaM / taM tahava aNeyaMte idi bujhaha siya aNeyaMtaM // 269 // uktaMca jaM khaovasamaM NANaM samaggarUvaM jiNehi paNNattaM / taM siyagAhI hodi hu saparasarUveNa NibhaMtaM // iti nayAdhikAraH / vizeSArtha-jaba tattvako khoja kI jAtI hai to usa samaya yuktikI upayogitA hotI hai| apanI buddhi, tarka aura Agamake dvArA usa samaya tattvako khojanekA pUrA prayatna karanA caahie| aura jaba tarka aura Agamake dvArA tattvako jAna liyA jAye to usako prAptike lie prayatnazIla honA cAhie aura vahI samaya ArAdhanAkA hotA hai / usa ArAdhanAke dvArA yukti aura Agamase jAne hue tattvakA sAkSAtkAra kiyA jAtA hai / vaha samaya yukti aura tarkake prayogakA nahIM hai| yukti aura tarka to parAzrita honese parokSa hote haiN| kintu anubhUti yA sAkSAtkAra to pratyakSa hai / pratyakSake lie parAzrita parokSakI AvazyakatA hI nahIM hai| ataH tattvako khojake lie usako samajhaneke lie vyavahAranaya upayogI hai| ataH usa kAlameM usake dvArA vastusvarUpakA vizleSaNa karake use acchI taraha samajhanA caahie| aura jaba samajha liyA jAye to svAnubhUtike dvArA usa jJAta tattva kA sAkSAtkAra karanekA prayatna karanA caahie| isIse svAnubhUtiko zuddha nayAtmaka kahA hai| svAnubhUtikAla svAnubhUtikA hI kAla hai; yukti yA tarkakA nhiiN| yahI bAta samayasArakalaza 9 meM amRtacandrajIne kahI hai ki zuddhanayake viSayabhUta AtmAkA anubhava honepara naya, nikSepa, pramANa saba vilIna ho jAte haiM / paramAtmatattvake vicArakAlameM hI pramANa naya nikSepako upayogitA hai; kintu anubhUtikAlameM to pramANa, naya, nikSepake dvArA jJeya zuddhAtmasvarUpake darzana ho jAte haiM / ataH yuktikA kAla bhinna hai aura anubhUtikA kAla bhinna hai / yuktikAlameM anubhati nahIM hotI aura anubhUtikAlameM yuktiko AvazyakatA hI nahIM rhtii| Age kahate haiM ki kathaMcit anekAntameM hI tattvakA nirNaya hotA hai nirapekSa ekAntavAdameM aneka bhAvarUpa dravyako siddhi nahIM hotii| isI taraha ekAnta nirapekSa anekAntavAdameM bhI tattvako nirNIti nahIM hotii| isalie kathaMcit anekAntavAdako jAnanA cAhie // 269 // vizeSArtha-pahale likha Aye haiM ki sarvathA ekAntakI taraha sarvathA anekAnta bhI ThIka nahIM hai / jaise nirapekSa ekAntavAdameM bhAvAbhAvAtmaka, dravyaparyAyAtmaka, nityAnityAtmaka, ekAnekAtmaka tattvakI siddhi nahIM hotI, vaise hI ekAnta nirapekSa anekAntavAdameM bhI tattvake yathArtha svarUpakA nirNaya nahIM hotaa| eka-eka milakara hI aneka hote haiM / ataH ekAntoMke samUhakA nAma hI anekAnta hai| yadi ekAntoMko na mAnA jAyegA to ekAntoMke samUharUpa anekAntakA bhI lopa ho jAyegA / ataH sarvathA ekAntakI taraha sarvathA anekAnta bhI upAdeya nahIM hai| jaise sApekSa ekAntavAda yathArtha hai vaise hI ekAnta sApekSa anekAntavAda yathArtha hai| pahaleko viSaya karanevAlA jJAna sunaya kahalAtA hai aura dUsarA pramANakA viSaya hai| ataH nayadRSTise ekAnta hai aura pramANakI apekSA anekAnta hai|donoN hI yathArtha haiN| kyoMki yadyapi vastu anekadharmAtmaka hai, kintu jJAtA anekadharmAtmaka vastukA bhI apane abhiprAyake anusAra kisI eka hI dharmakI pradhAnatAse kathana karatA hai / jaise devadatta kisokA putra hai to kisIkA pitA bhI hai| ataH vAstavameM na to vaha kevala pitA hI hai aura na kevala putra hI hai,tathApi apane pitAko dRSTise vaha putra hI hai aura apane putrakI dRSTise vaha pitA hI hai / isa taraha usakA pitA-putrarUpa anekAnta hai aura kevala pitA yA kevala putrarUpa ekAnta hai| ina donoM rUpoMko svIkAra karane para hI devadattake sambandhoMkA yA dharmoMkA yathArthajJAna hotA hai| isI taraha ekAnta sApekSa anekAntavAdase hI vastu ke yathArtha svarUpakA bodha hotA hai / kahA bhI hai Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dravyasvabhAvaprakAzaka Agame adhyAtmamArgeNa nikSepAdhikAravyAkhyAnArthamAha- juttIsu' juttamagge jaM caubheeNa hoi khalu ThevaNaM / kajje sadi NAmAdisu taM NivakhevaM have samae // 270 // davvaM vivihasahAvaM jeNa sahAveNa hoi taM jJeyaM / tassa NimittaM kIrai ekkaM piya davva caubheyaM // 271 // NAma vaNA davvaM bhAvaM taha jANa hoi NikkhevaM / o saNA NAmaM duvihaM piya taMpi vikvAyaM // 272 // jinendradevane jo samagra rUpa kSAyopazamika jJAna kahA hai vaha kathaMcit svarUpa aura kathaMcit pararUpase grahaNa karane para hI nirbhrAnta yathArtha hotA hai / arthAt svarUpakI apekSA vastu satsvarUpa hai aura pararUpakI apekSA asatsvarUpa hai - aisA grahaNa karanevAlA kSAyopazamika jJAna hI yathArtha hotA hai / jo vastuko sarvathA sat yA sarvathA asat grahaNa karatA hai vaha yathArtha nahIM hai / [ gA0 270 Age AgamameM adhyAtma mArgake dvArA nikSepAdhikArakA vyAkhyAna karate haiM yuktike dvArA suyukta mArga meM kAryake vazase nAma, sthApanA, dravya aura bhAvameM padArthakI sthApanAko Agama meM nikSepa kahA hai / / 270 // dravya aneka svabhAvavAlA hotA hai / unameMse jisa svabhAvake dvArA vaha dhyeya yA jJeya-dhyAna yA jJAnakA viSaya hotA hai, usake lie eka hI dravyake cAra bheda kiye jAte haiM / / 271 // nikSepake cAra bheda haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / unameMse dravyakI saMjJAko nAma kahate haiM aura nAmake do bheda prasiddha haiM || 272|| vizeSArtha - AgamameM kahA hai ki jisa padArthakA pratyakSAdi pramANoMke dvArA, naigama Adi nayoMke dvArA tathA nAmAdi nikSepoMke dvArA sUkSma dRSTise vicAra nahIM kiyA jAtA vaha padArtha kabhI yukta hote hue bhI ayukta sA pratIta hotA hai aura kabhI ayukta hote hue bhI yukta-sA pratIta hotA hai| ataH pramANa, naya aura nikSepake dvArA padArthakA nirNaya karanA ucita hai / unameMse pramANa aura nayakA kathana to pahale kara Aye haiM / yahA~ nikSepakA kathana karate haiM / jo kisI eka nizcaya yA nirNaya meM kSepaNa karatA hai arthAt anirNIta padArthakA nirNaya karAtA hai use nikSepa kahate haiM / nikSepakA prayojana batalAte hue svAmI vIrasena mahArAjane 'dhavalAjIke prArambhameM likhA hai ki zrotA tIna prakAra ke hote haiM - pahalA avyutpanna arthAt vastu svarUpase anajAna, dUsarA sampUrNa rUpase vivakSita padArthako jAnanevAlA, tIsarA vivakSita padArthako ekadezase jAnanevAlA / inameMse pahalA zrotA to anajAna honese kucha bhI nahIM jAnatA / dUsarA, vivakSita padake artha meM sandeha karatA hai ki isa padakA kauna-sA artha yahA~ adhikRta hai / athavA prakRta arthako chor3akara anya artha grahaNa karatA hai aura isa taraha viparIta samajha baiThatA hai / dUsare kI taraha tIsarA zrotA bhI yA to sandeha meM par3atA hai yA viparIta samajha letA hai / inameMse prathama avyutpanna zrotA yadi vastukI kisI vivakSita paryAyako jAnanA cAhatA hai to avyutpanna zrotAke lie prakRta viSayakI vyutpattike dvArA aprakRtakA nirAkaraNa karaneke lie bhAva nikSepakA kathana karanA cAhie / yadi avyutpanna zrotA dravya sAmAnya ko samajhanA cAhatA hai to usake lie saba nikSepoMkA kathana karanA cAhie, kyoMki vizeSa dharmokA nirNaya hue binA sAmAnya dharmakA nirNaya nahIM ho sakatA / dUsare aura tIsare prakArake zrotA yadi sandehameM hoM to unakA sandeha dUra karaneke lie saba nikSepoMkA kathana karanA caahie| aura yadi unhoMne viparIta samajhA ho to bhI prakRta arthake nirNayake lie saba nikSepoMkA kathana karanA caahie| kahA bhI hai-aprakRta viSayake nivAraNa ke lie tathA prakRta arthakA kathana karaneke lie, saMzayako dUra karaneke lie aura tattvArthakA nizcaya karaneke lie nikSepoMkA kathana karanA caahie| kyoMki nikSepoMko chor3akara varNana kiyA gayA siddhAnta, 1. jutte sujuttimagge bha0 ja0 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -276 ] nayacakra 137 nAmanikSepodAharaNAn darzayati moharajaaMtarAe haNaNaguNAdo ya NAma arihNto| ariho pUyAe vA sesA NAma have aNNaM // 273 // sAyAra iyara ThavaNA kittima iyarA hu bibajA pddhmaa| iyarA khAIya bhaNiyA ThavaNA ariho ya NAyavvo // 274 // davvaM khu hoi duvihaM AgamaNoAgameNa jaha bhaNiyaM / arahaMtasatthajANo Nojutto davva-arihaMto // 275 // NoAgamaM pi tivihaM NANisarIraM bhAvi kammaM ca / gANisarIraM tivihaM cuda cattaM cAvidaM ceti // 276 // saMbhava hai vaktA aura zrotA donoMko kumArgameM le jAve / isalie nikSepoMkA kathana Avazyaka hai| vaha nikSepa cAra prakArakA hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / ye cAroM hI nikSepa pratyeka dravyameM hote haiN| jaise nAmajina, sthApanAjina, dravyajina aura bhAvajina / yA nAmaarhanta, sthApanAarhanta, dravyaarhanta aura bhAvaarhanta / Age granthakAra svayaM ina udAharaNoMko spaSTa karate haiN| mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmakA ghAta karanese arihanta nAma hai aura pUjAke yogya honese arhanta nAma hai| ina guNoMke binA kisIkA arihanta yA arhanta nAma rakhanA nAmanikSepakA udAharaNa hai / / 273 // vizeSArtha-'Namo arihaMtANaM'-arihantoMko namaskAra ho / ari arthAt zatruoMkA 'hanana' arthAt nAza karanese 'arihanta' saMjJA hotI hai| mohanIya karma aura raja arthAta jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma tathA antarAyakarma ye cAroM karma jovake zatru haiM / ina sabameM pradhAna mohanIya karma hai / mohanIyake vinA zeSa tInoM karma apanA-apanA kArya karane meM asamartha ho jAte haiN| tathA jJAnAvaraNa karma aura darzanAvaraNa karma raja yA dhUliko taraha bAhya aura antaraMga samasta trikAlake viSayabhUta ananta arthaparyAya aura vyaMjana paryAyarUpa vastuoMko viSaya karanevAle jJAna aura darzanake pratibandhaka honese raja kahalAte haiM / ina cAroM karmokA ghAta karanese arihanta saMjJA prApta hotI hai / aise arihanta sAtizaya pUjAke yogya honese arhanta bhI kahe jAte haiM / ataH arihanta aura arhanta ye donoM saMjJAe~ sArthaka honese gauNyapada kahI jAtI haiM, kyoMki jo nAma guNakI mukhyatAse niSpanna hotA hai use goNyapada nAma kahate haiN| aura ina guNoMke binA kisI vyaktikA nAma arihanta yA arhanta rakhanA nogauNyapada hai| use hI nAmanikSepakA udAharaNa samajhanA caahie| jisa vyaktimeM jo gaNa nahIM hai, usakA usa prakArakA nAma rakha denA nAmanikSepa hai| Age sthApanA nikSepakA udAharaNa dete haiM sthApanA ke do bheda haiM-sAkAra aura niraakaar| kRtrima yA akRtrima bimboMmeM arhanta parameSThokI sthApanA sAkAra sthApanA hai| aura kSAyika guNoMmeM arhantako sthApanAko nirAkAra sthApanA kahate haiM // 274 // Age dravyanikSepake bheda-prabheda udAharaNa sahita dete haiM dravyanikSepake do bheda haiM--Agama dravyanikSepa aura noAgama drvynikssep| jo vyakti arihanta viSayaka zAstrakA jJAtA hai,kintu usameM upayukta nahIM hai arthAt jJAtA hote hue bhI jaba 1. Namo arihaMtANaM arihananAdarihantA |....."rjohnnaadvaa arihntaa| atizayapUjAhatvAdvArhantaH |'ssttkhN0 pu. 1, pR0 42-43 / 'arihaMti NamokkAraM arihA pUjAsu surutamA loe| rajahaMtA arihaMti ya arahaMtA teNa uccaMde / mUlAcAra 505 / 2. iyarA iyarA bhaNiyA mu0 / kssaayikotpnnaarhntsthaapnaa| 3. tivihaM dehaM NANissa bhA- mu.| 18 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 277 nikSepabhedamudAharati AgamaNoAgamado taheva bhAvo vi hodi devvaM vaa| arahaMtasatthajANo AgamabhAvo hu arahaMto // 277 // 'tagguNarAyapariNado NoAgamabhAva hoi arhNto| tagguNarAI jhAdA kevalaNANI hu pariNado bhaNio // 278 // aha guNapajjayavaMtaM davvaM bhaNiyaM khu annnnsuuriihiN| bhAvaM ciNhaM tassa ya tehiM piya erisaM bhaNiyaM // 279 // No iTuM bhaNiyavvaM bhiNNaM kAUNa esu NikkhevaM / tasseva daMsaNaTuM bhaNiyaM kAUNamiha suttaM // 280 // vaha usa viSayaka zAstrake cintanameM nahIM lagA hai use Agama dravya arihanta kahate haiM / noAgamadravyake tIna bheda haiM-jJAyaka zarIra, bhAvi aura karmanokarma / jJAyaka zarIrake tIna bheda haiM-cyuta, cyAvita aura tyakta // 275-276|| vizeSArtha-jo bhAvipariNAmake prati abhimukha hotA hai use dravya kahate haiM aura usake nikSepako dravyanikSepa kahate haiN| usake do bheda haiM--Agamadravya nikSepa aura noAgamadravya nikssep| jaise jo jIva arihanta viSayaka zAstrako jAnatA hai--jisa zAstrameM arihantakA svarUpAdi varNita hai usako jAnatA hai kintu usa samaya kisI anya kAryameM lagA hai, usa zAstrakA cintana nahIM kara rahA usa samaya vaha manuSya Agamadravya nikSeparUpase arihanta hai| noAgamadravya nikSepake tIna bheda hai| usa arihanta viSayaka zAstrake jJAtAke zarIrako jJAyaka zarIra kahate haiM / usake bhI tIna bheda haiM-bhUtazarIra, vartamAnazarIra aura bhAvizarIra / bhUta zarIrake bhI tIna bheda hai-cyuta, cyAvita aura tykt| pUrI Ayu bhoga lenepara jo zarIra svataH pake AmakI taraha chuTa jAtA hai vaha cyutazarIra hai| aura jo zarIra Akasmika ghAtase chuTatA hai vaha aura jo zarIra saMnyAsamaraNapUrvaka chUTatA hai vaha tyakta hai| jo jIva arihanta avasthAko prApta karaneke abhimukha hai vaha bhAvi noAgamadravya arihanta hai / usake karma,nokarma tadvayatirikta noAgamadravya haiN| Age bhAvanikSepakA udAharaNa dete haiM dravyanikSepakI taraha bhAvanikSepake bhI do bheda haiM-AgamabhAvanikSepa aura noaagmbhaavnikssep| jo arihanta viSayaka zAstrakA jJAtA usameM upayukta hai vaha AgamabhAva arihanta hai / aura jo arihantake guNarUpa pariNata hai, vaha noAgamabhAva arihanta hai / arihantake guNoMse yukta kevalajJAnIko arhantake guNarUpa pariNata kahA hai / / -77-278 // athavA anya AcAryoMne guNaparyAyavAnko dravya kahA hai| aura usakA cihna bhAva hai aisA bhI unhoMne kahA hai / unako bhinna karake unameM nikSepakA kathana nahIM karanA caahie| isI bAtako batalAneke lie yahA~ sUtrakA kathana kiyA hai // 279-280 // vizeSArtha-AcArya vidyAnanda svAmIne tattvArthazlokavAtikameM (1-5) nikSepoMkA kathana karate hue yaha zaMkA uThAyI hai ki anAgata pariNAma vizeSake prati jo abhimukha ho use dravya kahate haiM-yaha dravyakA lakSaNa ucita nahIM hai| sUtrakArane to guNaparyAyavAnko dravya kahA hai / ataH Agamase virodha AtA hai| isakA samAdhAna karate hue unhoMne likhA hai-ukta zaMkAkAra sUtrake arthase anajAna hai / sUtrakArane dravyako paryAyavAlA 1. danvaTTho A0 ja0 / 2. sagguNa ja. ka0 kha0 / 'NAmajiNA jiNaNAmA ThavaNajiNA taha ya tAha pddimaao| davajiNA jiNajIvA bhAvajiNA samavasaraNatthA ||-bodhpraabhRt gA0 28 kI TIkA meM / 3. davvaM khala bhaNiya a0 j0| 4. tiNhaM mu0 / bhAvaM lakkhaNa ta-ja0 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -282] nayacakra 139 saddesu jANa NAmaM taheva ThavaNA hu thUlariusutte / davvaM piya uvayAre bhAvaM pajjAyamajhagadaM // 28 // Nikkheva Naya pamANaM NAdaNa bhAyayaMti je tacca / te tatthataccamagge lahaMti laggA hu tatthayaM taccaM // 282 // kahA hai|atH trikAlagocara kramabhAvI ananta paryAyoMkA jo Azraya hai vaha dravya hai| jaba vaha dravya anAgata paryAya vizeSa ke prati abhimukha hotA hai taba yaha nizcita hotA hai ki dravya vartamAna paryAyase yukta hai aura pUrva paryAyako chor3a detA hai,usake binA anAgata paryAya vizeSake prati vaha abhimukha nahIM ho sktaa| kintu dravyanikSepake prakaraNameM dravyArtha pradhAna honese anAgata pariNAma vizeSake prati abhimukha avinAzIko dravya kahA hai| ataH koI antara nahIM hai| isa taraha AcArya vidyAnandane gaNaparyayavada dravyako tathA anAgata pariNAma vizeSake prati abhimukha dravyako eka hI kahA hai kevala kathanabhedakA hI antara hai| 'nayacakrake racayitAkA abhiprAya usI kathanase pratIta hotA hai kintu unhoMne jo Age kahA hai ki unako bhinna karake unameM nikSepakA kathana nahIM karanA cAhie,isakA abhiprAya spaSTa nahIM huaa| Age nikSepoMmeM nayayojanA karate haiM zabdanayoMmeM nAma nikSepa tathA sthUla RjusUtranayameM sthApanA nikSepakA antarbhAva jaannaa| upacArase dravya bhI RjusUtranayake antargata hai aura bhAvanikSepa paryAyake antargata hai // 281 / / vizeSArtha-zrI jayadhavalAjImeM cUrNisUtroMkA vyAkhyAna karate hue kisa nikSepakA kauna naya svAmI hai, isakA kathana kiyA hai| usake anusAra naigamanaya, saMgrahanaya aura vyavahAranaya sabhI nikSepoMke svAmI haiN| isa parase yaha zaMkA kI gayI hai ki nAmanikSepa, sthApanAnikSepa aura dravyanikSepake svAmI to tInoM naya ho sakate haiM kyoMki tInoM dravyArthika naya haiM / kintu bhAvanikSepake svAmI ukta tInoM naya nahIM ho skte| kyoMki AcArya siddhasenane bhI 'sanmatimeM kahA hai ki nAmasthApanA aura dravya ye tInoM dravyAthikanayake nikSepa haiM aura bhAva paryAyArthika nayakA nikSepa hai| ataH bhAva nikSepake svAmI ukta tInoM naya kase ho sakate haiM usakA samAdhAna yaha kiyA hai ki vartamAna paryAyase yukta dravyako bhAva kahate haiN| kintu jinameM paryAe~ gauNa hai-aise zuddha dravyArthika nayoMmeM bhUta, bhaviSyat aura vartamAna rUpa kAlavibhAga nahIM hotA, kyoMki kAlakA vibhAga paryAyoMkI pradhAnatAse hotA hai| ataH zuddha dravyArthikanayoM meM to bhAvanikSepa nahIM bana sktaa| phira bhI jaba trikAlavartI vyaMjana paryAyakI apekSA bhAvameM bhUta, bhaviSyat, vartamAna kAlakA vibhAga svIkAra kara liyA jAtA hai,taba azuddha dravyArthika nayoMmeM bhAvanikSepa bana jAtA hai / 'sanmati satra meM jo bhAvanikSepakI paryAyArthika nayakA viSaya kahA hai so jo bhAvanikSepa RjusUtranayakA viSaya hai usakI apekSAse kahA hai / cUNisUtrake anusAra RjasUtranaya sthApanAke sivAya sabhI nikSepoMko svIkAra karatA hai| kyoMki RjasUtranayake viSayameM sAdazya sAmAnya nahIM pAyA jAtA, isalie vahA~ sthApanA nikSepa nahIM bntaa| zrI jayadhavalAkArane to azuddha RjusUtranayameM bhI sthApanA nikSepakA niSedha kiyA hai, kyoMki vyaMjanaparyAyarUpa ghaTAdi padArthoMmeM sAdRzyake rahate hue bhI ekatvakI sthApanA sambhava nahIM hai| parantu nayacakrake racayitAne sAdRzyake AdhArapara hI sthUla RjusUtrameM sthApanA nikSepako garbhita kiyA pratIta hotA hai / RjusUtranaya paryAyArthika naya hai, isalie usameM upacArase dravyanikSepako gabhita kiyA hai| jayadhavalAke anusAra zabda,samabhirUr3ha aura evaMbhUta ina tInoM zabdanayoMke viSaya nAmanikSepa aura bhAvanikSepa hai| isa sambandhameM yaha jJAtavya hai ki nikSepa viSaya yA jJeya hai aura naya viSayI yA jJAyaka hai,isIse yaha kathana kiyA gayA hai ki kisa nayakA viSaya kona nikSepa hai| Age nikSepAdike jAnanekA prayojana batalAte haiM___ jo nikSepa naya aura pramANako jAnakara tattvako bhAvanA karate haiM ve vAstavika tattvake mArgameM saMlagna hokara vAstavika tattvako prApta karate haiM / / 282 / / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0283 'guNapajjAyAlakkhaNasahAvaNikkhevaNayapamANaM ca / jANadi jadi saviyappaM davvasahAvaM khu bujhedi // 283 // iti nikssepaadhikaarH| darzanajJAnacAritrasvAmino namaskRtya darzanAdInAM vyAkhyAnArthamAha dasaNaNANacarittaM sammaga paramaM ca jehi uvaladdhaM / paNavivi te parameTTI vocchehaM NANasaNacaritaM // 284 // gyavahAraparamArthAbhyAM ratnatrayameva mokSamArgo na zumAzumAvityAha dasaNaNANacarittaM maggaM mokkhassa bhaNiya duvihaM pi / Nahu suhamasuhaM hodi hu taM pi ya baMdho have NiyamA // 285 // vizeSArtha-yathArtha tattvako jAne binA yathArtha tattvakA zraddhAnarUpa samyagdarzana nahIM ho sakatA aura samyagdarzanake binA na samyakjJAna ho sakatA hai aura na samyakcAritra ho sakatA hai| tathA yathArtha tattvakA jJAna nikSepa,naya aura pramANake binA nahIM ho sktaa| isalie sabase prathama nikSepa,naya aura pramANake svarUpako jAnanA Avazyaka hai| isIse isa granthameM ina tInoMkA svarUpa vistArase batalAyA hai| ataH usakA samyak rItise adhyayana karanA caahie| yadi Apa guNa, paryAya, lakSaNa, svabhAva, nikSepa, naya aura pramANako bheda sahita jAnate haiM to Apa dravyake svabhAvako samajha sakate haiN| arthAt dravyake svabhAvako jAnaneke lie guNaparyAya AdikA jAnanA Avazyaka hai // 283 / / iti nikssepaadhikaar| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake svAmiyoMko namaskAra karake samyagdarzana AdikA svarUpa kahate haiM jinhoMne utkRSTa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrako prApta kara liyA hai arthAt kSAyika samyaktva, kevalajJAna aura yathAkhyAtacAritrase yukta arhantaparameSThIko aura siddhaparameSThIko namaskAra karake maiM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake svarUpako kahU~gA / / 284 / / Age kahate haiM-vyavahAra aura paramArthase ratnatraya hI mokSakA mArga hai, zubha aura azubha nahIM vyavahAra samyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahAracAritra tathA nizcaya samyagdarzana, nizcayasamyagjJAna aura nizcaya samyakcAritrako mokSakA mArga kahA hai| zubha aura azubha bhAva mokSake mArga nahIM haiM, unase to niyamase karmabandha hotA hai / / 285 // vizeSArtha-zAstroMmeM jo vyavahAra aura nizcayake bhedase do prakAra mokSamArga kahA hai, usakA aisA abhiprAya nahIM hai ki mokSake do mArga haiN| mokSamArga to eka hI rUpa hai, vaha hai ratnatrayarUpa / saba AcAryone aisA hI kahA hai| yathA-samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH ( tattvArthasUtra ) / 'samayasAra kalazama AcArya amRtacandrajIne kahA hai-'eko mokSapatho ya eSa niyato dRgjJaptivRttAtmakaH'-darzana-jJAna-cAritrasvarUpa yahI eka mokSamArga hai| usa mokSakA kathana do nayoMse kiyA jAtA hai| yahI AcAryakalpa paM0 ToDaramalajIne apane mokSamArga prakAzaka ( a0 7 meM ) kahA hai- 'mokSamArga do nahIM haiN| mokSamArgakA nirUpaNa do prakAra hai, jahA~ sacce mokSamArgako mokSamArga nirUpita kiyA jAya so nizcaya mokSamArga hai aura jahA~ jo mokSamArga to hai nahIM, parantu mokSamArgakA nimitta hai va sahacArI hai use upacArase mokSamArga kahA jAya vaha vyavahAra mokSamArga hai, kyoMki nizcaya, vyavahArakA sarvatra aisA hI lakSaNa hai| saccA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirUpaNa so 1. guNapajjayANa lakkhaNa a0 mu0 ja0 / 2. sammaguNapara a. ka0 / 3. aviluddhaM k.| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -286 ] nayacakra 141 paraH prAha-no vyavahArI mArga ityAha No vavahAro maggo moho havadi suhAsuhamidi 'vayaNaM / uktaMca NiyadanvajANaNaTuM iyaraM kahiyaM jiNehiM chaddavvaM / tahmA parachaddavve jANagabhAvo Na hoi saNNANaM / / Nahu esA suMdarA juttI // 286 // vyavahAra, isalie nirUpaNa kI apekSA do prakAra mokSamArga jAnanA / eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai-isa prakAra do mokSamArga mAnanA mithyA hai| isI taraha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra bhI do nahIM haiN| unakA nirUpaNa do dRSTiyoMse kiye jAnese hI pratyekake do-do bheda kathanameM Ate haiN| pratyekakA svAzrita kathana nizcaya hai aura parAzrita kathana vyavahAra hai| jaise viparIta abhiniveza rahita zraddhAnarUpa mAtmAkA pariNAma nizcaya samyaktva hai aura deva- guru-dharmAdikA zraddhAna vyavahArasamyaktva hai / ye donoM samyaktva eka hI kAlameM pAye jAte haiM / nizcaya nAma satyArthakA hai / satyArthakA jo kAraNa hotA hai use kAraNameM kAryakA upacAra karake vyavahAra kahate haiN| vyavahAra nAma hI upacArakA hai| isI taraha samyagdarzanake honepara jo aMga pUrvagata arthakA jJAna hotA hai use vyavahAra samyagjJAna kahate haiM aura tadanusAra tapasyAdi karaneko vyavahAra samyakcAritra kahate haiM tathA AtmaparijJAna aura Atmasthiti ye nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritra haiN| jahAM AtmazraddhA, AtmajJAna aura Atmasthitise zUnya darzanajJAna aura cAritra hotA hai vahA~ nizcaya to hai hI nahIM,vyavahAra bhI AbhAsa mAtra hai kyoMki deva-guru-dharma AdikA zraddhAna honepara bhI viparIta abhiniveza to dUra huA nahIM aura usake dUra hue binA kAraNameM kAryakA upacAra rUpa vyavahAra sambhava nahIM hai| azubhopayoga to heya hI hai aura zubhopayoga bhI bandhakA kAraNa honese heya hai| kintu nIcekI avasthAmeM jIvoMke zubhopayoga aura zuddhopayoga donoM sAtha-sAtha pAye jAte haiM, isalie upacArase zubhopayogako mokSakA mArga bhI kahA hai, kintu vastu-vicArase to zubhopayoga bhI mokSakA ghAtaka hai| ataH azubhopayoga aura zubhopayogako heya jAnakara unake tyAgakA upAya karanA cAhie, kintu jahA~ zuddhopayoga sambhava nahIM hai vahA~ azubhopayogako chor3akara zubhopayogameM hI laganA cAhie kyoMki zubhopayogase azubhopayogameM adhika azuddhatA hai / zubhopayoga honepara bAhya vratAdikI pravRtti hotI hai aura azubhopayoga honepara bAhya avatAdikakI pravRtti hotI hai / tathA pahale azubhopayoga chaTa kara zubhopayoga hotA hai, bAdameM zubhopayoga chUTakara zuddhopayoga hotA hai| yahI krama hai| koI-koI isIse zubhopayogako zuddhopayogakA kAraNa mAna lete haiM / kintu aisA mAnanese azubhopayogako zubhopayogakA kAraNa mAnanA hogA kyoMki jaise zubhopayoga chUTakara zuddhopayoga hotA hai vaise hI azubhopayoga chUTakara zubhopayoga hotA hai / dravyaliMgIke zubhopayoga to utkRSTa hotA hai,phira bhI zuddhopayoga nahIM hotA hai| isalie paramArthase ina donoM meM kAryakAraNabhAva nahIM hai| itanA hai ki zubhopayoga honepara yadi zuddhopayogakA yatna karatA hai to vaha ho jAtA hai| kintu yadi zubhopayogako hI upAdeya jAnakara usIkA sAdhana karatA rahegA to zuddhopayoga kaise hogA / kisIkA kahanA hai ki vyavahAramArga hI nahIM, aisA Age kahate haiM-- vyavahAra mArga nahIM hai kyoMki vyavahAra yA to zubharUpa hotA hai yA azubharUpa hotA hai aura zubha tathA azubha to moharUpa haiN| kahA bhI hai nija dravya (AtmA)ko jAnaneke lie jinendra devane anya chaha dravyoMkA kathana kiyA hai| isalie pararUpa chaha dravyoMmeM jo jJAyaka bhAva hai arthAta apane sivAya bAkIke chaha dravyoMkA jo jJAna hai vaha samyagjJAna nahIM hai| kintu yaha yukti sundara nahIM hai / / 286 // 1. 'atra patitaM kiciMta' iti 'ja' prtii| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0287 vyavahAravipratipattivAdinAM nirAkaraNArthamAha NiyasamayaM pi ya micchA aha jaDa suNNo ya tassa so cedaa| jANagabhAvo micchA uvayario teNa so bhaNaI // 287 // jaM ciya jIvasahAvaM uvayAraM bhaNiya taM pi vvhaaro| tamhA Nahu taM micchA visesado bhaNai sabbhAvaM // 28 // jheo jIvasahAvo so iha saparAvabhAsago bhnnio| tassa ya sAhaNaheU uvayAro bhaNiya atthesu // 289 // jaha sabbhUo bhaNido sAhaNaheU abhevprmttho| taha uvayAro jANaha sAhaNaheU annuvyaaro||290|| uktaM ca gAthAdvayana vavahAreNuvadissadi NANissa carittadaMsaNaM NANaM / Na vi NANaM Na carittaM Na daMsaNaM jANago suddho||-smysaar gA0 7 jo iha sudeNa' bhiNNo jANadi appANamiNaM tu kevalaM suddhaM / taM sUyakevalimisiNo bhaNaMti loyppdiivyraa|-smysaar gA0 9 isa prakAra vyavahAra mArgameM vivAda karanevAloMke nirAkaraNake lie kahate haiM-- ukta prakArase kahanevAleko AtmA yadi jar3a aura zUnya hai to svasamaya bhI mithyA ThaharatA hai| kintu jJAyaka bhAva mithyA hai isalie use upacarita kahA hai| jIvakA jo svabhAva upacarita kahA hai vaha bhI vyavahAra hai| isalie vaha mithyA nahIM hai, kintu vizeSa rUpase svabhAvako kahatA hai| jIvakA svabhAva dhyeya-dhyAna karaneke yogya hai| aura usa svabhAvako sva aura para kA prakAzaka kahA hai| usa svabhAvake sAdhanakA hetu upacAra padArthoM meM kahA hai| jaise sadbhUta vyavahAranaya paramArtha abhedake sAdhanakA hetu hai,vaise hI upacAra, anupacArake sAdhanakA hetu hai / / 287-290 / / AcArya kundakundane kahA bhI hai jJAnIke jJAna, darzana aura cAritra ye tInoM bhAva vyavahAranayase kahe jAte haiN| nizcayanayase jJAna bhI nahIM hai, cAritra bhI nahIM hai aura darzana bhI nahIM hai| jJAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai| tathA jo jIva zrutajJAnase isa kevala eka zuddha AtmAko jAnatA hai, lokako prakAza karanevAle RSIzvara use zruta kevala kahate haiN| zeSArtha-jo yaha jIvakA jJAyaka bhAva hai vaha svataHsiddha hai, kisIse utpanna nahIM huA usakA kabhI vinAza bhI nahIM hotA, isalie vaha anAdi ananta hai| kintu anAdi bandha paryAyako apekSA paudgalika karmoke sAtha dUdha-pAnIkI taraha ekameka hone para bhI, dravyake svabhAvakI apekSA, kaSAyake udayase honevAle zubhAzubha bhAvarUpa pariNamana nahIM karatA-jJAyaka bhAvase jar3a bhAva nahIM ho jAtA / usa jJAyaka bhAvakI samasta anya dravyoMke bhAvoMse bhinna upAsanA karane para use zuddha kahA jAtA hai| jaise agni jisako jalAtI hai usake hI AkAra hotI hai| kintu usa avasthAmeM bhI agni agni hI hai, agni Idhana rUpa nahIM hai| usI taraha jJeyaniSTha honese AtmAko jJAyaka kahate haiM, kintu usa avasthAmeM bhI AtmA jJeyarUpa nahIM hotA, jJAyaka hI rahatA hai| jaise dIpaka sva-para prakAzaka hai| jaba vaha ghaTAdikA prakAzana karatA hai to usa avasthAmeM bhI vaha dopaka hI hai,dUsarA nahIM hai| vaise hI AtmA jaba jJeyoMko jAnatA hai to jAnaneko avasthAmeM bhI svayaM jJAyaka rUpa hI hai,jJeyarUpa nahIM hotaa| arthAt jJeyAkAra avasthAmeM bhI jJAyaka bhAva dvArA jAnA gayA jo apanA jJAyaka bhAva hai vahI svarUpako jAnaneko avasthAmeM bhI hai| ataH para dravyoMko jAnane mAtrase usameM azuddhatA viro 1. jo hi sudeNa higacchai appANa- samayasAra gA. 9 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -291 ] nayacakra 143 uvayAreNa vijANai sammagarUveNa jeNa paradavvaM / sammaigaNicchaya teNa vi saiyasahAvaM tu jANaMto // 291 // nahIM AtI / sArAMza yaha hai ki azuddhatA paradravyake saMyogase AtI hai| kintu usameM mUladravya anya dravya rUpa nahIM hotA / ataH dravya dRSTise to dravya jo hai vahI hai| usI taraha AtmAkA svabhAva jJAyakamAtra hai / usakI avasthA pudgalakarmakA nimitta pAkara malina hai vaha paryAya hai| paryAya dRSTise dekhane para vaha malina dIkhatA hai, kintu dravya dRSTise dekhane para to jJAyaka bhAva jJAyaka bhAva hI hai, vaha kucha jar3ako jAnanese jar3a nahIM ho jaataa| jJAyaka use jJeyake jAnanese kahA jAtA hai| kintu isase usameM koI azaddhatA nahIM AtI, kyoMki jaise jJAnameM jJeyakA pratibhAsa haA vaise jJAyakapanakA bhI pratibhAsa haA-jo maiM jAnanevAlA hU~ vaha maiM hI hU~, dUsarA koI nahIM, aisA abhedarUpa anubhava hone para jAnanerUpa kriyAkA kartA Apa hI hai aura jisako jAnA vaha karma bhI Apa hI hai / yaha zuddhanayakA viSaya hai / anya jo parasaMyogajanita bheda haiM ve saba bhedarUpa azuddha dravyArthikanayake viSaya haiN| zuddhanayakI dRSTi meM azuddhadravyAthika bhI paryAyAthika honese vyavahAranayameM hI gabhita hai| kintu azuddhanayako sarvathA asatyArtha nahIM mAnanA / vaha bhI paradravyake saMyogase huA vastu dharma hai| azuddhanayako heya kahanekA kAraNa yaha hai ki azuddhanayakA viSaya saMsAra hai, usameM AtmA kaSTa bhogatA hai / para dravyase bhinna honepara hI saMsAra miTa sakatA hai aura tabhI kleza bhI miTa sakatA hai| ataH duHkha dUra karaneke lie zuddhanayakA upadeza hai|shuddhnyke viSayameM AtmAke karmabandhake nimittase honevAlI azaddhatA to dUrakI bAta hai, usameM darzanajJAna aura cAritrakA bhI bheda nahIM hai| kyoMki nizcayanayase vastu anantadharmAtmaka eka dharmI hai| parantu vyavahArI jana dharmoMke binA eka dharmIko nahIM jAnate / ataH AcArya unheM samajhAne ke lie abhedarUpa vastumeM bhI dharmoM ke bhedase bheda karake kahate haiM ki AtmAmeM jJAna hai, darzana hai, cAritra hai| kintu paramArthase dekhA jAya to eka abhedarUpa dravya apane meM ananta paryAyoMko piye hue hai / aisI abhedarUpa vastukA anubhava karanevAle jJAnIjanoMkI dRSTimeM AtmAmeM darzana bhI nahIM, jJAna bhI nahIM, cAritra bhI nahIM, eka zuddha jJAyaka bhAva hI hai| ataH abhedameM bheda karanA bhI vyavahAra hai| aura vyavahArIjanako samajhAneke lie vaha upayogI hai| vaise vyavahArIjana 'AtmA' kahanese nahIM samajhate / kintu vyavahAra mArgakA avalambana lekara jisameM darzana, jJAna, cAritra hai vaha AtmA hai-aisA kahanese jhaTa samajha jAte haiN| ataH vyavahArake dvArA hI zuddhanayarUpa paramArthako samajhA jA sakatA hai| isalie paramArthakA pratipAdaka honese vyavahAranayakA upadeza kiyA jAtA hai| prazna ho sakatA hai ki vyavahAra paramArthakA pratipAdaka kaise hai ? isake lie kundakundAcAryane samayasArameM eka udAharaNa diyA hai--jo zrutajJAnase kevala zuddha AtmAko jAnatA hai vaha zrutakevalI hai-yaha to paramArtha hai| aura jo saba zrutajJAnako jAnatA hai vaha zrutakevalI hai-yaha vyavahAra hai / isako spaSTa karaneke lie AcArya amRtacandrane kahA hai-- saba hI jJAna AtmA hai yA anAtmA ? anAtmA kahanA to ucita nahIM hai,kyoMki cetana AtmAse bhinna jo acetana jar3arUpa AkAza Adi pA~ca dravya haiM unakA jJAnake sAtha tAdAtmya nahIM hai / ataH jJAna AtmA hI hai, yahI siddha huA / zrutajJAna bhI AtmA hI hai| aisA hone para yaha siddha huA ki jo AtmAko jAnatA hai vaha zrutakevalI hai aura vahI paramArtha hai| isa taraha jJAna aura jJAnIkA bheda karake kahanevAlA vyavahAra bhI paramArthako hI kahatA hai| adhika nhiiN| yataH yaha AtmA yA jJAna para dravyako samyak rUpase upacArase jAnatA hai, ataH samyak nizcayakI dRSTise apane svarUpako jAnatA hai // 291 // -para dravyake jAnaneko upacarita aura svasvarUpake jAnaneko nizcaya kahanekA prayojana yaha hai ki jisa taraha jJAna svasvarUpako tadrUpa hokara jAnatA hai, usa taraha paradravya ko usa rUpa hokara nahIM jaantaa| isIse niyamasArameM AcArya kundakundane kahA hai ki nizcayanayase kevalI apaneko jAnatA hai aura vyavahAranayase parako jAnatA hai| sApAya 1. sammagu teNa ya Nicchaya vi A0 / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dravyasvabhAvaprakAzaka uvasamakhayamissANaM tiNhaM eNkko vi gahu asabbhUdo / govatsavvaM evaM 'sovi guNo jeNa uvayario // 292 // du NayapakkhaM micchA taM piya NeyaMtadavvasiddhiyaraM / siyasa samArUDhaM jiNavayaNaviNiggayaM suddhaM // 293 // appara suviruddhA savve dhammA phuraMti jIvANaM / jAva Na siyasAvekkho gahio vatthUNa sabbhAvo // 294 // jaM jaM muNadi sadiTThI sammagarUvaM khu hodi taM taM pi / jaha iha vayaNaM maMtaM maMtINaM siddhamaMteNa // 295 // aupazamika, kSAyika aura mizra ( kSAyopazamika ) ina tInoM bhAvoMmeM se koI bhI bhAva adbhUta nahIM hai, aisA nahIM kahanA cAhie, kyoMki ye saba bhI upacarita haiM / / 292 / / vizeSArtha - - pahale gAthA 115 ke dvArA kaha Aye ki jIvakA jo svabhAva karmoMke kSayase prakaTa nahIM huA hai vahI paramabhAvagrAhonayako dRSTimeM jIvakA svabhAva hai / usI bAtako lakSya meM rakhakara yahA~ karma upazama, kSaya aura kSayopazamase honevAle bhAvoMko bhI upacarita kahA hai, kyoMki unake sAtha meM upazama Adiko upAdhi lagI huI hai / isIse dravya saMgrahameM vyavahAranayase ATha jJAna aura cAra darzanoMko jIvakA lakSaNa kahA hai aura nizcayanayase zuddha darzana aura zuddha jJAnako jIvakA lakSaNa kahA hai| jJAna aura darzanake bheda to aupAdhika haiM, svAbhAvika nahIM haiM / aupAdhika bhAva AtmAkA svabhAva kaise ho sakatA hai ! isa gAthAmeM pAThabheda pAyA jAtA hai / kucha pratiyoMmeM antima caraNa 'juttINayapakkha saMbhavA jamhA' hai / yadi juttike sthAna meM utti pATha ho to artha hogA --yataH yaha kathana nayapakSako dRSTise hai / arthAt aupazamika Adi tInoM bhAva AtmA nahIM haiM, yaha kathana na dRSTise hai| ise sarvathA rUpase nahIM lenA cAhie, yahI bAta Age kahate haiM- [ gA0 292 - jinavANI se nikale hue zuddha 'syAt' zabda se yukta naya pakSa mithyA nahIM hotA, balki vastusvarUpakI siddhi karatA hai / / 293 // jaba taka 'syAt' padako apekSAse vastuke svabhAvako grahaNa nahIM kiyA jAtA, tabhI taka jIvoMke sabhI dharma parasparameM viruddha pratIta hote haiM / / 294 / / kintu samyagdRSTi jo-jo jAnatA hai vaha vaha satya hotA hai| jaise vacana mAntrikadvArA siddha kiye jAne para mantra bana jAtA hai / / 295 / / vizeSArtha- -mantra bhI eka vAkya hI hotA hai / mantra zAstra ke vettAke dvArA use siddha kiye jAnepara vaha mantra bana jAtA hai / vaise hI samyagdRSTi jo kucha jAnatA hai vaha saba yathArtha hotA hai, kintu isakA yaha matalaba nahIM hai ki yadi samyagdRSTine a~dhere meM par3I rassIko sA~pa samajha liyA to vaha bhI satya hai / bAhya kAraNoMse jo saMzayAdi jJAna hote haiM ve to mithyA kahalAte hI haiM; cAhe ve samyagdRSTi ke hoM yA mithyAdRSTike / kintu vastutattvake sambandha meM samyagdRSTi jo kucha jAnatA hai vaha yathArtha hI jAnatA hai, kyoMki usakI dRSTi samyak ekAntarUpa hotI hai; mithyA ekAntarUpa nahIM hotI / jo ekAnta anya dharmanirapekSa hotA hai use mithyA ekAnta kahate haiM aura jo ekAnta anya dharma sApekSa hotA hai use samyak ekAnta kahate haiM / isIse samyak ekAntarUpa nayadRSTi ke sAtha anya dharmokA sUcaka 'syAt' pada rahatA hai jo batalAtA hai ki vastu kevala isa eka dharmavAlI ho nahIM hai, kintu usameM anya dharma bhI haiM / vastuke jisa dharmako zabda dvArA kahA jAtA hai vaha dharma mukhya ho jAtA hai; zeSa dharma usa kAlameM gauNa ho jAte haiM / isa taraha gauNatA - mukhyatA se hI vastu- dharmokI siddhi hotI hai / bauddha kahatA hai saba kSaNika haiM aura sAMkhya kahatA hai saba nitya haiM / ye donoM hI ekAnta dRSTiyA~ mithyA haiM -- kyoMki na to vastu sarvathA nitya hI hai aura na sarvathA kSaNika ho hai / yadi 1. evaM juttI NayapakkhasaMbhavA jamhA a0 ka0 kha0 ja0 mu0 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -296 ] nayacakra ukta ca ya eva nityakSaNikAdayo nayA mitho'napekSAH svaparapraNAzinaH / ta eva tattvaM vimalasya te muneH parasparekSAH svpropkaarinnH|| No vavahAreNa viNA NicchayasiddhI kayA vi NiddiThThA / sAhaNaheU jahmA tassa ya so bhaNiya vavahAro // 296 / / vastuko sarvathA nitya mAnA jAyegA to usameM koI parivartana hI nahIM ho skegaa| jo saMsArI hai vaha sarvadA saMsArI hI banA rahegA,mukta hogA hI nhiiN| isI taraha sarvathA kSaNika mAnanese jo karatA hai vahI apane karmakA phala bhogatA hai, yaha bAta nahIM banegI kyoMki jisane kiyA vaha to naSTa ho gyaa| isI taraha sAMsArika lena-dena AdikA vyavahAra bhI uTha jaayegaa| yaha vyavahAra smaraNamUlaka hai aura kSaNikavAdameM smaraNa nahIM banatA,kyoMki pUrva anubhUtako yAda karanA smaraNa kahA jAtA hai kintu jisane pahale anubhava kiyA thA vaha to naSTa ho gayA / isalie donoM hI ekAnta mithyA haiN| kintu unheM syAt sApekSa karane para donoM yathArtha haiM / jaise dravyarUpase vastu nitya hai aura paryAya rUpase anitya hai / yahI bAta svAmo samantabhadrane apane bRhatsvayaMbhUstotrameM bhagavAn vimalanAthakI stuti meM kahI hai-- jo paraspara nirapekSa, nitya aura kSaNika Adi dRSTiyA~ haiM ve apanA aura parakA vinAza karanevAlI haiN| kintu paraspara sApekSa ve hI dRSTiyA~ vimalanAtha bhagavAnake matameM tAttvika haiN| unhIMke AdhAra para tattvakI vyavasthA hotI hai ataH ve sva aura parakA upakAra karanevAlI haiM / Age vyavahArako nizcayakA sAdhaka kahate haiM-- vyavahArake binA kabhI bhI nizcayako siddhi nahIM hotii| isalie nizcayakI siddhi meM jo hetu hai use vyavahAra kahA hai / / 296 // vizeSArtha-chahaDhAlAmeM paM0 daulatarAmajIne bhI kahA hai-'jo satyAratharUpa so nizcaya kAraNa so vvhaaro|' paMcAstikAya gAthA 159 kI TIkAke antameM AcArya amRtacandrajIne likhA hai-'evaM hi zaddhadravyAzritamabhinnasAdhyasAdhanabhAvaM nizcayanayamAzritya mokSamArgaprarUpaNam / yattu pUrvamuddiSTaM tat svaparapratyayaparyAyAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzritya prarUpitama / na caitadvipratiSiddhaM nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAt suvarNasuvarNapASANavat / ata evobhayanayAyattA pAramezvarI tIrthapravartaneti / ' arthAt-- isa prakAra zuddha dravyake Azrita, abhinna sAdhyasAdhanabhAvavAle nizcayanayake Azrayase mokSa mArgakA nirUpaNa kiyA / aura jo pahale ( gAthA 107 meM ) kahA gayA thA vaha to svaparahetuka paryAyake Azrita bhinna sAdhyasAdhana bhAvavAle vyavahAranayake Azrayase kahA gayA thA / ye donoM kathana parasparameM viruddha nahIM haiM, kyoMki suvarNa aura sUvarNa pASANakI bhA~ti nizcaya aura vyavahArameM sAdhya-sAdhanapanA hai| isIlie pAramezvarI tIrthapravartanA donoM nayoMke adhIna hai| nizcayanayakA viSaya zuddhadravya hai| usameM sAdhya aura sAdhana abhinna hote haiN| jaise-paMcAstikAya gAthA 159 kI TokAmeM kahA hai-jo muni samasta mohacakrase rahita honese apanA svarUpa paradravyake svabhAva rUpa bhAvoMse rahita hai-aisA anubhavana karate haiM aura svadravyameM hI nirvikalparUpase atyanta lIna hokara nijasvabhAvabhUta darzana-jJAna bhedoMko bhI AtmAse abhedarUpase AcaraNa karate haiM, ve muni svacAritrakA AcaraNa karanevAle haiN| isa taraha nirvikalpa dhyAnapariNata muni nizcayamokSamArgI kahe jAte haiM,kyoMki vahA~ sAdhya mokSa aura sAdhana mokSamArga donoM eka zuddhAtmaparyAyarUpa haiM / tathA jisa nayameM sAdhya aura sAdhana bhinna prarUpita kiye gaye hoM use vyavahAranaya kahate haiM, jaise-chaThe guNasthAnameM tattvArthazraddhAna, tattvArthajJAna aura paMcamahAvratAdirUpa cAritra vyavahAra mokSamArga hai.kyoMki yahA~ sAdhya mokSa se tattvArtha-zraddhAnAdi rUpa mokSamArga bhedarUpa hai / jaise vyava Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tamevamupapacyA samarthayati---- uktaM ca dravyasvabhAvaprakAzaka davvasuyAdo sammaM bhAvaM taM caiva appasabbhAvaM / taM piya kevalaNANaM saMveyaNasaMgado jahmA // 297 // davvasuyAdo bhAvaM tatto bheyaM havei saMvedaM / tatto saMvitta khalu kevalaNANaM have tatto // hAranayase suvarNa pASANako svarNakA sAdhana kahA jAtA hai / vaise hI vyavahAranayase vyavahAra mokSamArga nizcaya mokSamArgakA sAdhana kahA jAtA hai, kyoMki savikalpa dazA meM vartamAna bhAvaliMgI muniko tattvArthazraddhAna, tattvArthajJAna aura mahAvratAdi rUpa cAritra nirvikalpa dazAmeM vartate hue zuddhAtma zraddhAna- jJAna aura anuSThAna ke sAdhana hote haiM / [ gA0 297 - Age yuktike dvArA ukta kathanakA samarthana karate haiM dravyazrutase samIcIna bhAva hotA hai / vaha samIcIna bhAva AtmAke svabhAvarUpa hI hai / tathA AtmasvabhAva kevala jJAnarUpa hai, kyoMki AtmasaMvedanase hI vaha prakaTa hotA hai ||297|| kahA bhI hai dravyazrutase bhAvazruta aura bhAvazrutase bhedajJAna hotA hai / bhedajJAnase AtmasaMvedana hotA hai / aura AtmasaMvedanase kevalajJAna hotA hai / vizeSArtha- - grantha yA zabdarUpa zrutako dravyazruta kahate haiM / dravyazrutake par3hane yA sunanese jo usakA jJAna hotA hai use bhAvazruta kahate haiM / isIse vyavahAra meM dravyazrutako bhAvazrutakA kAraNa kahA jAtA hai / kintu yathArtha meM vacanAtmaka vastu zrutajJAna nahIM hai / kyoMki vacana acetana hai, isalie jJAnameM aura dravyazrutameM bheda hai / isI taraha zabda bhI jJAna nahIM hai, kyoMki zabda pudgala dravyakI paryAya hai / yahI bAta samayasAra ke sarvavizuddhajJAnAdhikArameM kahI hai / jIva hI eka jJAna hai, kyoMki jIva cetana hai aura vaha jJAnasvarUpa hai| ataH jIvameM aura jJAnameM abheda hai / jo jAnatA hai vahI jJAna hai / jJAnake yogase jIva jJAnI nahIM hai / kintu saMsAra dazAmeM jJAnasvarUpa jIva bhI ajJAnI banA hai | ataH bAhya vastuoMkA nimitta milane para bhI vaha svayaM hI jJAnarUpa hotA hai| isa taraha dravyazrutako bhAvazrutakA nimitta kahA jAtA hai / bhAvazrutase AtmAko sva aura parakA bhedajJAna hotA hai / sva aura parakA bhedajJAna honese hI svAnubhUtirUpa svasaMvedana hotA hai jo samyaktvakA sahabhAvI hai / yaha svakA samyak saMvedana, kevalajJAnakA hI aMza hai / vIrasena svAmIne 'jayadhavalA 'TIkA ( bhAga 1, pR0 44 Adi) meM likhA hai ki kevalajJAna asiddha nahIM hai, kyoMki svasaMvedana pratyakSake dvArA kevalajJAnake aMzarUpa jJAnakI nirbAdha rUpa se upalabdhi hotI hai arthAt matijJAna Adi kevalajJAnake aMzarUpa haiM aura svasaMvedana pratyakSase sabhIko unakI upalabdhi hotI hai / zAyada kahA jAye ki matijJAna Adi to indriyoMse utpanna hote haiM, ataH unheM kevala jJAnakA aMza nahIM kahA jA sakatA hai / kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki yadi aisA mAna liyA jAye ki jJAna indriyoM se hI paidA hotA hai, to indriyoMke vyApArase pahale jJAna guNakA abhAva hone se guNI jIvake bhI abhAvakA prasaMga AtA hai / ataH yaha mAnanA par3atA hai ki indriya vyApAra se pahale bhI jIvameM jJAna sAmAnya rahatA hai / matijJAnAdi usIkI avasthAe~ haiM / vastutaH jJAnaguNa to eka hI hai / aura vaha kevalajJAnarUpa hai / isa taraha kevalajJAna svasaMvedana pratyakSase siddha hai / samyagdRSTiko honevAlA yaha vItarAga svasaMvedana hI kevalajJAnake rUpameM vikasita hokara prakaTa hotA hai / isa taraha vyavahArako nizcayakA sAdhana kahA jAtA hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --298 ] nayacakra vyavahAriNa: kartRtvaprasaMgAtkathaM muktirityAzaMkyAha"micchA sarAgabhUdo jIvo kattA jiNAgame paDhido / hu vivarIo kattA uvayario jaivi atthesu // 298 // vyavahArI jIvako kartRtvakA prasaMga Anese muktikI prApti kaise ho sakatI hai / isa AzaMkAkA parihAra Age karate haiM 147 nigama mithyAdRSTi sarAgI jIvako kartA kahA hai| usase jo viparIta hai vaha kartA nahIM hai; yadyapi padArthoM meM usakA upacAra kiyA jAtA hai // 298 || vizeSArtha - samayasAra meM navatattvoMkA varNana karaneke sAtha eka kartA-karma adhikAra hai jo bahuta ho mahattvapUrNa hai / jIva kyA hai, isake sAtha hI jIva kisakA kartA hai aura usa kartAkA karma kyA yaha bhI vicAraNIya haiM / isakA kAraNa yaha hai ki jaise AtmAkA jJAnake sAtha tAdAtmya sambandha hai, ataH AtmA jJAnameM niHzaMka pravRtti karatA hai| usakA vaha jJAnarUpa pariNamana svabhAvarUpa hI hai| kintu jisa prakAra vaha jAnane kriyArUpa pariNamana karatA hai, usI prakAra AtmAke sAtha jina krodhAdikA saMyoga sambandha haiM unameM bhI bhedako na jAnakara krodhAdimeM bhI AtmarUpa pravRtti karatA / kintu krodhAdi kriyA to parabhAvarUpa hai, usameM svabhAvakA adhyAsa karake tadrUpa pariNamana karatA hai / isa taraha svAbhAvika avasthA jJAtA draSTApanAko chor3akara krodhAdi rUpa pariNamana karanese AtmA unakA kartA aura krodhAdi usake karma kahe jAte haiM / yaha anAdikAlIna ajJAnajanya kartA karmakI pravRtti calI AtI hai / yahI bandhakA kAraNa hai - arthAt jaba taka AtmA yaha mAnatA hai maiM krodhAdikA kartA hU~ aura krodhAdi mere karma haiM, tabhI taka karmakA bandha hotA hai / isa taraha parameM kartA - karma kI pravRtti bandhakA kAraNa hai aura nivRtti bandhakI nirodhaka hai / ataH mithyAdRSTi sarAgI jIva AtmA aura karmajanya bhAvoMmeM abhedAdhyAsake kAraNa karmoMkA kartA ataeva bandhaka kahA gayA hai| kintu samyagdRSTi hone para paradravyake svAmitvakI bhAvanA nahIM rahatI / isa kAraNa cAritramohakA jaba taka udaya hai, taba taka usake yadyapi Asrava - bandha hote haiM, kintu vaha apaneko unakA kartA aura unheM apanA karma nahIM maantaa| usake abhiprAya meM nivRtti hI hai / isIlie use jJAnI kahate haiM aura mithyAdRSTiko ajJAnI kahate haiM / mithyAtvasambandhI bandha hI ananta saMsArakA kAraNa hai; jJAna bandhakA kAraNa nahIM hai / jaba taka jJAnameM mithyAtvakA udaya rahatA hai| taba taka ajJAna kahalAtA hai / mithyAtvake cale jAne para ajJAna nahIM rahatA, jJAna hI rahatA hai| phira bhI usa avasthAmeM jo kucha cAritramohasambandhI vikAra hai usakA svAmI jJAnI nahIM banatA / isIse jJAnI ke bangha nahIM hai / Azaya yaha hai ki samyagdRSTiko jJAnI kahA hai aura jJAnIke rAga, dveSa, mohakA abhAva kahA hai, isalie usake jo indriyoMse bhoga hotA hai usa bhogasAmagrIko samyagdRSTi paradravya jAnatA hai aura samajhatA hai ki merA inase kucha sambandha nahIM hai / lekina karmake udayake nimittase merA inakA saMyoga-viyoga hai so vaha cAritra mohake udayakI pIr3A hai| jaba taka balahIna honese vaha sahI nahIM jAtI, taba taka rogI kI taraha, jaise rogI rogako acchA nahIM jAnate hue bhI usakI pIr3A na saha sakane para auSadhi sevana karatA hai, viSayarUpa bhoga-upabhoga sAmagrIkA sevana karatA hai / parantu karmake udayase aura bhogopabhoga sAmagrI se use rAga-dveSa nahIM hai / udayameM Aye hue ko jAnatA hai aura phalako bhI bhogatA hai, kintu rAga, dveSa, mohake binA bhogatA hai, ataH vaha usa kriyAkA kartA nahIM hai / kintu mithyAdRSTi ajJAnI to sarvadA kartA hI hai / vaha vratAdi bhI pAle phira bhI sva-para jJAnake binA pApI ho hai / jaina siddhAntameM mithyAtvako hI bar3A pApa kahA hai / jaba taka mithyAtva 1. 'paramappANaM kubvaM appANaM piya paraM karito so / aNNANamao jIvo kammANaM kArago hAdi // 92 // paramappANamakubvaM appANaM piya paraM akuvvato / so NANamao jIvo kammANamakArao hodi // 93 // -- samayasAra / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 299 - uktasya zubhAzubhasya kAraNaM 'saMsArasya ca kAraNamAha asuha suhaM viya kammaM duvihaM taM davvabhAvabheyagayaM / taM piya paDucca mohaM saMsAro teNa jIvassa // 299 // hai taba taka zubha kriyAoMko bhI paramArthase pApa hI kahA hai / vyavahAra nayase vyavahArI jIvoMko azubhase chur3Akara zubhameM lagAneko puNya bhI kahA hai / yahA~ itanA vizeSa jAnanA ki adhyAtmameM mithyAtva sahita anantAnubandhIke rAgako hI pradhAna rUpase rAga kahA hai| kyoMki sva-para jJAna-zraddhAnake binA paradravyameM aura paradravyake nimittase hue bhAvoMmeM Atmabuddhi hote hue mithyAtvakA jAnA sambhava nahIM hai| aisI sthitimeM yadi koI muni pada lekara vratAdi bhI pAle, para jIvoMkI rakSA AdirUpa paradravyasambandhI zubha bhAvoMse apanA mokSa honA mAne tathA para jIvoMke ghAta honerUpa ayatnAcArase apane meM bandha mAne to jAnanA usake sva-parakA jJAna nahIM hai| kyoMki bandha-mokSa to apane bhAvoMse thA, use bhUlakara jaba taka para dravyase hI bhalA-burA mAna rAga, dveSa karatA hai, taba taka samyagdRSTi nahIM hai / ukta zubha-azubha karmokA kAraNa tathA saMsArakA kAraNa Age kahate haiM azubha aura zubhakarma dravya tathA bhAvake bhedase do prakArake haiN| inakA kAraNa moha hai,usIse jIvako saMsArameM bhaTakanA par3atA hai / / 299 / / vizeSArtha-saMsArameM bhaTakanekA kAraNa moha hai aura moha hI navIna karmabandhameM kAraNa hai| mohanIya karmake udayase jIvake mithyA zraddhAna rUpa tathA krodha, mAna, mAyA, rUpa bhAva hote haiM / inhI bhAvAkA niAmatta pAkara navIna karmabandha hotA hai| jIvake yogarUpa aura kaSAyarUpa bhAvoMko bandhakA kAraNa kahA hai / jIvake mana, vacana aura kAyakI ceSTAkA nimitta pAkara AtmAke pradezoM meM halana-calana hotA hai, use yoga kahate haiN| usake nimittase prati samaya karmarUpa hone yogya ananta paramANuoMkA grahaNa hotA hai| yadi yoga alpa hotA hai to alpa paramANuoMkA grahaNa hotA hai aura bahuta ho to bahuta paramANuoMkA grahaNa hotA hai| yaha yoga zubha aura azabhake bhedase do prakArakA hai| dharmake kAryoM meM mana, vacana, kAyakI pravRttiko zubhayoga kahate haiN| aura pApaka kAryoM meM mana, vacana, kAyakI pravRttiko azabha yoga kahate haiN| yoga zabha ho yA azubha-ghAtiyA karmAko saba prakRtiyoMkA nirantara bandha hotA hI rahatA hai| ghAtiyA karma azabha hI haiN| aghAti kaumeM hI zubha aura azubhakA bheda hai / zubha prakRtiyoMke dravyako zubha aura azubha prakRtiyoMke dravyako azubha kahate haiM / sAtAvedanIya, tiryagAyu, manuSyAyu, devAyu ye tIna Ayu, eka uccagotra aura nAma karmakI saiMtIsa prakRtiyA~-manuSyagati, devagati, paMcendriya jAti, pAMca zarIra nAmakarma, tIna aMgopAMga nAmakarma, samacaturasra saMsthAna, vajravRSabhanArAca saMhanana, prazasta varNa gandha rasa sparza, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, uchvAsa, Atapa, udyota, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeza, yaza:kIrti, nirmANa, tIrthakara-ye saba puNya prakRtiyA~ hai, zeSa saba azubha haiN| tathA zubha aura azubha pratyeka karma dravya aura bandhake bhedase do prakArakA hai| karmaparamANuoMko dravyakarma kahate haiM, tathA usake nimittase jIvake jo mohAdi pariNAma hote haiM unheM dravyakarma kahate haiN| dravyakarmake nimittase bhAvakarma hotA hai aura bhAvakarmake nimittase dravyakarmakA bandha hotA hai| isa prakAra dravyakarma aura bhAvakarmameM paraspara nimitta-naimittika sambandha hone se saMsAra cakrameM ghUmanA par3atA hai / 1. saMsArakArya ka. / saMsArakArya kha. ja0 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 301 ] mohasya bhedaM kAryaM svarUpaM ca darzayati nayacakra daMsaNacaritamohaM duvihaM pi ya vivihabheyasambhAvaM / eyANaM te bhaiyA je bhaNiyA paccayAIhiM // 300 // paccayavaMto 'rAgA dosAmohe ya AsavA tersi / Asavado khalu kammaM kammeNa ya deha taM pi saMsAro // 301 // Age mohanIya karmake bheda aura unakA kArya batalAte haiM mohanIya karma ke do bheda haiM--darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / ina donoMke bhI aneka bheda haiM / karmoM ke hetu jo mithyAtva Adi aura rAga-dveSa Adi haiM, ve bhI inhIMke bheda haiM / mithyAtva Adi rUpa bhAva rAga, dveSa, moha rUpa AsravoMke kAraNa haiN| AsravabhAva karmakA kAraNa hai / karma zarIrakA kAraNa hai aura zarIra saMsArakA kAraNa hai ||300-301 | 149 vizeSArtha - mohanIya karmake do bheda haiM- darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / darzana mohanIya ke tIna bheda haiM- mithyAtva samyakmithyAtva aura samyaktva mohanIya / jisake udayameM jIva sarvajJake dvArA kahe gaye mArgase vimukha, tattvArtha zraddhAnake prati udAsIna aura hita-ahita ke vicAra se zUnya mithyAdRSTi hotA hai mithyAtva kahate haiM / jaba zubha pariNAmake dvArA usa mithyAtvakI zakti ghaTA dI jAtI hai, jisase vaha AtmAke zraddhAnako rokane meM asamartha ho jAtA hai to use samyaktva mohanIya kahate haiM / aura jaba usI mithyAtvakI zakti AdhI zuddha ho jAtI hai to use samyaktva mithyAtva mohanIya kahate haiM / usake udayameM jIvake zraddhAna aura azraddhAnarUpa mile hue bhAva hote haiM / darzana mohanIyake ina tIna bhedoMmeM se bandha to kevala eka mithyAtva kA hI hotA hai, kintu jaba jIvako prathamopazama samyaktva hotA hai to usa mithyAtva karmake tIna bhAga ho jAte haiM | cAritramohanIyake do bheda haiM- akaSAya vedanIya aura kaSAyavedanIya | akaSAyakA artha hai- kiMcit kaSAya / isIse ise nokaSAya bhI kahate haiM / isake nau bheda haiM- hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsaka veda / krodha Adi kaSAyoMkA bala pAkara hI hAsya Adi hote haiM, isalie inheM akaSAya yA nokaSAya kahate haiM / kaSAya vedanIyake solaha bheda haiM / mUla bheda cAra haiM-- krodha, mAna, mAyA, lobha / inameM se pratyekI cAra-cAra avasthAe~ hotI haiM / mithyAtvake rahate hue saMsArakA anta nahIM hotA, isalie mithyAtvako ananta kahate haiM / jo krodha, mAna, mAyA, lobha, ananta - mithyAtvase ba~dhe hue hote haiM unheM anantAnubandhI kahate haiM / jisa krodha, mAna, mAyA, lobhake udaya meM thor3A-sA bhI dezacAritra rUpa bhAva prakaTa nahIM hotA, unheM apratyAkhyAnAvaraNa kahate haiM / jisa krodha, mAna, mAyA, lobhake udayameM jIvake sakala cAritrarUpa bhAva nahIM hote unheM pratyAkhyAnAvaraNa kahate haiM / aura jisa krodha, mAna, mAyA, lobhake udayameM zuddhopayogarUpa yathAkhyAta cAritra nahIM hotA, use saMjvalana kahate haiM / ye kaSAyavedanIyake solaha bheda haiM / isa taraha mohanIyake kula aTThAIsa bheda haiM / karmabandhake kAraNa jo mithyAtva Adi kahe haiM, ve inhIMke bheda haiM / samayasAra gAthA 109 meM kahA hai ki anya dravyakA anya dravyakartA nahIM hotA, ataH nizcayase Atmadravya pudgala dravyakarmakA kartA nahIM hai, pudgala karmakA kartA pudgala dravya hI | usa pudgala dravyake mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ye cAra bheda sAmAnyase bandhake kartA haiN| ye cAroM pudgala ke pariNAma haiM / ataH jJAnAvaraNa Adi pudgalakarmo ke Ane meM nimitta haiM aura isalie AsravarUpa haiM / kintu jJAnAvaraNa Adike AsravameM nimitta jo mithyAtva Adi haiM, unake bhI nimitta AtmA ke moha rAga-dveSarUpa pariNAma haiM / ataH mithyAtva Adi karmake Asavake nimittameM nimitta honese rAga, dveSa, moha hI AsravarUpa hai | unameM apanA pariNAma hI nimitta hai, isIse ve jar3a nahIM haiM, 1. rAgo doso moho ka0 kha0 ja0 / 'santi tAvajjIvasya AtmakarmaikatvAdhyAsa mUlAni mithyAtvAjJAnAviratiyogalakSaNAni adhyavasAyAni / tAni rAgadveSamohalakSaNasyAsravabhAvasya hetavaH / AsravabhAvaH karmahetuH / karma nokarmahetuH / nokarma saMsArahetuH / -- samayasAra, gAthA 109 TIkA / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 302 - micchettaM aNNANaM aviramaNa kasAya joga je bhaavaa| te iha paccaya jIve visesado huti te bahugA // 302 // micchettaM puNaM duvihaM mUDhattaM taha sahAvaNirakkhaM / tassodayeNa jovo vivarIdaM geNhae taccaM // 303 // atthitaM No maNNadi NatthisahAvassa jo hu sAvekkhaM / NatthI viya taha dave mUDho mUDho hu savvattha // 304 // unameM caitanyakA AbhAsa hai / isIse unheM caitanyakA vikAra bhI kahate haiM / isa taraha mithyAtva, ajJAna, avirati aura yogarUpa adhyavasAna rAga, dveSa, moharUpa AsravoMke kAraNa hai| rAga-dveSa-moharUpa Asrava bhAva karmake kAraNa haiM, karma nokarmake kAraNa haiM, nokarma saMsArake kAraNa haiN| Azaya yaha hai ki saMsArI jIva AtmA aura karmameM ekatvakA adhyavasAya karake AtmAko mithyAtva, avirati, ajJAna aura yogamaya mAnatA hai| ataH rAga, dveSa, moharUpa Asrava bhAvoMko hI bhAtA hai| usase karmakA Asrava hotA hai| karmase nokarma zarIra hotA hai aura zarIra dhAraNa karanese hI saMsAra calatA hai| ukta kathanako spaSTa karane ke lie yahA~ yaha batalA denA Avazyaka hai ki mithyAtva, ajJAna, avirati Adi jo bhAva haiM ve jIvase bhI bhAvita haiM aura ajIvase bhI bhAvita haiM.isalie jIva bhI haiM aura ajIva bhI haiN| karmake nimittase jIva hI vibhAvarUpa pariNamana karatA hai, ataH ve jo cetanake vikAra rUpa haiM ve jIva hI haiN| aura jo pudgala mithyAtva Adi rUpa pariNamana karate haiM ve mithyAtva Adi karma ajIva haiN| isa taraha jo mithyAdarzana, ajJAna, avirati Adi ajIva haiM, ve amUrtika caitanyake pariNAmase bhinta mUrtika pudgala karma haiM aura jo mithyAdarzana, ajJAna, jIva haiM ve martika padagala karmase bhinna caitanyapariNAmake vikAra haiN| yadyapi paramArtha dRSTise AtmAkA svabhAva zuddha niraMjana caitanya rUpa hI hai, kintu anAdi anya vasturUpa mohase yukta honeke kAraNa AtmAmeM utpanna honevAle mithyAdarzana, ajJAna, aviratirUpa pariNAmake nimittase tIna rUpa hokara jisa-jisa bhAvako Apa karatA hai usa-usa bhAvakA kartA hotA hai| Age pratyayoMko batalAte haiM jIvameM mithyAtva, ajJAna, avirati, kaSAya aura yogarUpa jo bhAva haiM unheM yahA~ pratyaya kahA hai| unake bahutase bheda haiM / / 302 / / Age una pratyayoMke bhedoMko kahate haiM - mithyAtvake do bheda haiM-eka mUDhatA rUpa aura dUsarA svabhAvanirapekSa arthAt paropadezarUpa / mithyAtva karmake udayase jIva tattvako viparIta rUpase grahaNa karatA hai arthAt vastukA jaisA svarUpa hai usase ulaTA jAnatA hai / / 303 // jo dravyameM astitvako nAstisvabhAva sApekSa nahIM mAnatA aura nAstitvako astitva svabhAvasApekSa nahIM mAnatA,vaha mUr3ha sarvatra mUr3ha hI hai / 304 // vizeSArtha-vastu na kevala astisvarUpa hI hai aura na kevala nAstisvarUpa hI hai| yadi vastuko kevala astisvarUpa yA satsvarUpa hI mAnA jAyegA to eka vastu sarvAtmaka ho jAyegI / jaise ghaTa-ghaTa rUpase 1. 'tesiM heU bhaNidA ajjhavasANANi svvdrsiihiN| micchattaM aNNANaM avirayabhAvo ya jogo ya // 19 // -samayasAra / 2. 'mithyAdarzanaM dvividham / naisargika paropadezapUrvakaM ca / tatra paropadezamantareNa mithyAtvakarmodayavazAd yadAvirbhavati tattvAzriddhAnalakSaNaM tannaisargim / paropadezanimittaM caturvidham / kriyAkriyAvAdyajJAnivainayikavikalpAt / athavA paJcavidhaM mithyAdarzanam-ekAntamithyAdarzanam, viparItamithyAdarzanam, saMzayamithyAdarzanam, vainayikamithyAdarzanama, ajJAnamithyAdarzana miti' sarvArtha Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -306 ] nayacakra 151 mUDho viya sudahe, sahAvaNiravekkhasvado hoi / alahaMto khavaNAdI micchApayaDINa khalu udae // 305 // saMsayavimohavinbhamajuttaM jaM taM khu hoi aNNANaM / ahava kusatthAjJayaM pAvapadaM havadi taM gANaM // 306 // hai, vaise hI yadi vaha paTa, maTha Adi rUpase bhI hai to ghaTa, paTa, maThameM koI bheda na rahanese saba eka rUpa ho jaayeNge| yadi kahoge ki ghaTa to ghaTa hI hai;paTa yA maTha nahIM hai to kahanA hogA ghaTa ghaTa rUpase hai aura paTa, . maTha Adi rUpase nahIM hai / ataH ghaTa satsvarUpa bhI hai aura anya vastuoMkA usameM abhAva honese unakI apekSA nAsti svarUpa bhI hai-aisA mAne binA 'ghaTa ghaTa hI hai, paTa nahIM hai' yaha bAta siddha nahIM ho sktii| isI taraha koI vastu sarvathA nAsti svarUpa bhI nahIM hai jo nAsti svarUpa hai vaha kisI kI apekSA astisvarUpa bhI hai| sarvathA asat kucha bhI nahIM hai| yadi isa prakAra astitvako nAstittvasApekSa aura nAstitvako astitvasApekSa nahIM mAnA jAyegA to samasta vyavahAra hI gar3abaDa ho jAyegA / udAharaNake lie aisI sthitimeM jaise U~TameM U~TapanA rahatA hai, vaise dahImeM bhI U~TapanA raha sakegA aura U~TameM bhI dahIpanA raha sakegA,kyoMki dahI aura U~TameM koI bheda Apa mAnate nahIM haiN| taba 'dahI khAo' aisA kahanepara sunanevAlA U~TakI ora bhI dauDegA yA phira jaise vaha U~TakI ora nahIM daur3egA,vaise hI dahIkI ora bhI nahIM daudd'egaa| kyoMki UMTameM 'yaha dahI nahIM hai' aura dahImeM 'yaha UMTa nahIM hai' isa prakArakA dharma to Apa mAnate nahIM haiM, taba eka zabdako sunakara kisI vastu meM pravatti aura anyavastuse nivattikA vyavahAra lapta ho. jAyegA; kyoMki sabhI vastueM saba rUpa haiM / yadi kahoge ki dahImeM svarUpase dahIpanA hai, U~TarUpase nahIM, aura U~TameM svarUpase U~TapanA hai, dahIrUpase nhiiN|atH pravRtti-nivRttike vyavahArameM koI gar3abar3a nahIM ho sakatI / to yaha siddha huA ki dahIpanA adahIpanekA avinAbhAvI hai aura U~TapanA, U~TapanA nahIM kA avinAbhAvI hai arthAt dahImeM dahIpaneke astitvake sAtha adahIpanekA nAstitva bhI rahatA hai aura U~TameM U~Tapaneke astitvake sAtha U~TapanA nahIMkA nAstitva bhI rahatA hai| isI taraha pratyeka vastu svarUpase hai aura pararUpase nahIM hai / ataH astitvadharma vastumeM nAstitva sApekSa hai aura nAstitvadharma astitvadharma sApekSa hai / jo aisA nahIM mAnatA vaha mUr3ha mithyAdRSTi hai / jise vastuke svarUpakA hI jJAna nahIM,vaha kaise jJAno ho sakatA hai| mithyAtva prakRtikA udaya honepara karmakA kSaya Adi na kara sakanevAlA mUr3ha mithyAdRSTi bhI zAstra AdikA nimitta milanepara svabhAvanirapekSa rUpase mithyAdRSTi hotA hai // 305 / / vizeSArtha-prAcIna zAstrakAroMne mithyAtvake do bheda kiye haiM-naisargika mithyAtva aura paropadezanimittaka mithyAtva / mithyAtva karmake udayase paropadezake binA hI jo mithyA zraddhAna hotA hai,vaha naisargika mithyAtva hai|ise agRhIta mithyAtva bhI kahate haiN| ekendriya Adi jIvoMke yaha mithyAtva hotA hai aura jo mithyAtva dUsaroMke mithyA upadezako sunakara hotA hai use paropadezapUrvaka yA gRhIta mithyAtva kahate haiN| aisA pratIta hotA hai ki nayacakrake kartAne mithyAtvake inhIM do bhedoMko mUr3hatA aura svabhAva nirapekSarUpase ginAyA hai / svabhAva nirapekSakA artha hotA hai-anaisargika arthAt svAbhAvika nhiiN| isose use zrutahetuka kahA hai| aura naisargikako mUDhatA zabdase kahA hai,kyoMki jo dravyake svabhAvake viSayameM hI mUr3ha hai, vaha sarvatra mUr3ha hI hai aisA likhanese yahI pratIta hotA hai / mithyAtvakA udaya to donoM hI bhedoMmeM rahatA hai / Age ajJAnakA svarUpa kahate haiM saMzaya, vimoha aura vibhramase yukta jo jJAna hotA hai use ajJAna kahate haiM / athavA kuzAstroMke adhyayana-cintanase jo pApadAyaka jJAna hotA hai vaha bhI ajJAna hai // 306 // _ vizeSArtha-yaha 'sthANu (ThUTha ) hai yA puruSa hai' isa prakArako calita pratItiko saMzaya kahate haiM / isI prakAra vItarAga sarvajJake dvArA kahA gayA tattvajJAna satya hai yA dUsaroMke dvArA kahA gayA satya hai,yaha saMzaya Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 307 - hiMsA asacca moso mehuNasevA pariggahe gahaNaM / aviradibheyA bhaNiyA eyANaM bahuvihA aNNe // 307 // hai / mArga meM calate hue puruSake paira meM tRNa AdikA sparza honepara 'kucha hogA' yaha vimoha yA anadhyavasAya hai / isI taraha paraspara sApekSa nayoMke dvArA dravya, guNa, paryAya AdikA jJAna na honA vimoha hai| sIpako cA~dI yA rassIko sAMpa samajhanA vibhrama yA viparyaya hai| isI prakAra anekAntAtmaka vastuko ekAnta rUpase grahaNa karanA vibhrama hai| ina saMzaya, vimoha aura vibhramase yukta jJAna jJAna nahIM hai vastutaH ajJAna hI hai / isI taraha vastuke mithyA svarUpako batalAnevAle zAstroMse bhI jo jJAna prApta hotA hai vaha ajJAna hI hai| jo apane aura para vastuoMke svarUpako samyak rUpase jAnatA hai vahI samyagjJAna hai / samyagdRSTiko bhI bAhyakAraNoMse bAhyavastuoM meM saMzaya,vimoha aura vibhrama hote haiM ; dRSTidoSa aura andhakAra Adise vaha bhI sIpako cA~dI samajha letA hai, kintu itane mAtrase vaha ajJAnI nahIM ho jaataa| AtmakalyANake upayogI tattvoMmeM use saMzaya, vimoha aura vibhrama nahIM hote / vaha vastuke yathArtha svarUpako samyak rItise jAnatA hai / yahA~ eka vizeSa bAta yaha kahanA hai ki sabhI zAstrakAroMne bandhake kAraNoMmeM mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogako batalAyA hai| AcArya kundakundane bhI samayasArakI gAthA 109 meM bandhake inhIM cAra kAraNoMko batalAyA hai| kintu saMvarAdhikAra gAthA 190 meM mithyAtva, ajJAna, avirati aura yogako ginAyA hai| kahA hai ki AtmA aura karmako eka samajha baiThanemeM mUlakAraNa mithyAtva, ajJAna, avirati aura yogarUpa adhyavasAna (pariNAma) haiM / cUMki yahA~ bheda vijJAnamUlaka carcA hai. isalie ajJAna bhAvako bhI usake virodhIke rUpameM ginAyA hai| usIko lakSameM rakhakara isa granyake kartAne bhI bandhake pratyayoMmeM ajJAnako sthAna diyA pratIta hotA hai| Age aviratike bheda kahate haiM hiMsA, jhUTha, corI, maithunasevana aura parigrahakA grahaNa ye pAMca aviratike bheda kahe haiN| inake anya bahutase bheda haiN|| 307 // vizeSArtha-vrata yA viratikA ulaTA avirati hai / hiMsA karanA, jhUTha bolanA, corI karanA, maithunasevana karanA aura parigraha ikaTThA karanA avirati hai| virati-pApakA tyAga na karaneko avirati kahate haiM / ve pApa pAMca haiM-hiMsA, jhUTha, corI, maithunasevana aura parigraha / pramAdIpanese prANoMke ghAta karaneko hiMsA kahate haiM / hiMsA do prakArako hotI hai-eka dravyahiMsA, dUsarI bhAvahiMsA / saMsArameM sarvatra jIva pAye jAte haiM aura ve apane nimittase marate bhI haiN| kintu unake mara jAnese hI hiMsA nahIM hotii| isIse tattvArthasUtra meM hiMsAke lakSaNameM 'pramattayogAt' pada diyA hai jo batalAtA hai ki jo manuSya jIvoMkI hiMsA karaneke bhAva nahIM rakhatA, balki unako bacAneke bhAva rakhatA hai usake dvArA jo hiMsA ho jAtI hai,usakA pApa use nahIM lgtaa| isIse kahA hai ki prANoMkA ghAta ho jAnepara bhI hiMsAkA pApa nahIM lgtaa| zAstrakAroMne isa bAtako eka dRSTAnta dvArA spaSTa kiyA hai| ve likhate haiM -eka manuSya dekha-dekhake cala rahA hai, usake paira uThAnepara koI kSudra jantu usake pairake nIce acAnaka A jAtA hai aura kucalakara mara jAtA hai,to usa manuSyako usa jIvake mAranekA thor3A-sA bhI pApa nahIM lgtaa| isake viparIta yadi koI asAvadhAnIse mArgameM calatA hai, to usake dvArA kisI jIvakA ghAta ho yA na ho use hiMsAkA pApa avazya lagatA hai| jaisA' kahA bhI hai-'jIva jiye yA mare jo ayatnAcArI hai use hiMsAkA pApa avazya lagatA hai| kintu jo yatnAcArapUrvaka kAma karatA hai use hiMsA ho jAnepara bhI hiMsAkA pApa nahIM lgtaa|' ataH hiMsArUpa pariNAma hI vAstavameM hiMsA hai| dravyahiMsAko to hiMsA isalie kahA hai ki usakA bhAvahiMsAke sAtha sambandha hai kintu dravyahiMsAke honepara bhAvahiMsAkA honA anivArya nahIM hai| jainetara dharmoMmeM dravyahiMsA aura bhAvahiMsAko alaga-alaga na mAnanese hI yaha zaMkA kI gayI hai ki--'jala meM jantu haiM, thalameM jantu hai, aura pahAr3akI coTIpara cale jAo to vahA~ bhI jantu hai / isa taraha jaba samasta loka jantuoMse bharA hai to koI ahiMsaka kaise ho sakatA hai ?' jainadharmameM isa zaMkAkA uttara isa prakAra diyA hai--jIva do prakArake hote haiM--sUkSma aura sthl| sUkSma to na kisIse Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -309 ] nayacakra 153 koho ya mANa mAyA loha kasAyA hu hoti jIvANaM / eNkkeMkA caubheyA kiriyA hu suhAsuhaM jogaM // 308 // zumAzumabhedaM mohakAryamaktvA tasyaiva dRSTAntamAha moho va dosabhAvo asuho vA rAga pAvamidi bhaNiyaM / suharAgo khalu puNNaM suhadukkhAdI phalaM tANaM // 309 // rukate haiM aura na kisIko rokate haiM, ataH unakI hiMsAkA to prazna hI nahIM hai| rahe sthUla, so jinakI rakSA karanA saMbhava hai unakI rakSA kI jAtI hai| ataH saMyamI puruSako hiMsAkA pApa kaise laga sakatA hai| jainadharmameM mukhya vrata ahiMsA hI hai, zeSa cAra to usIke poSaNa aura rakSaNake lie hai| jisase prANiyoMko pIr3A pahu~catI ho, aisA vacana saccA ho yA jhUThA usakA kahanA asatya hI hai; jaise kAne manuSyako kAnA kahanA yadyapi jhUTha nahIM hai, phira bhI isase usako kaSTa hotA hai| ataH aise pIr3AdAyaka satya vacana bhI asatya hI hai| binA dI huI vastuko lenA corI haiN| bhale hI vaha vastu sar3akapara par3I huI ho| yadi hama use uThA lete haiM to hama haiN| hA~, jo vastue~ sarvasAdhAraNake lie haiM unako lenA corI nahIM hai: jaise nadIkA pAnI yA miTTI vagairaha / rAgabhAvase prerita hokara strI yA puruSa ratisukhake lie jo ceSTA karate haiM use maithuna kahate haiN| gAya, bhaiMsa, jamIna, jAyadAda Adi bAhya vastuoMmeM aura Antarika kAma-krodhAdi vikAroMmeM jo mamatva bhAva hai ki ye mere hai. isIkA nAma parigraha hai| bAhya vastuoMko to isalie parigraha kahA hai ki unase mamatvabhAva hotA hai| vAstavameM to Abhyantara mamatvabhAva hI parigraha hai| jisake pAsa eka paisA bhI nahIM hai, kintu tRSNA apAra hai vaha aparigrahI nahIM hai.parigrahI hai| ye pAMcoM pApa karmabandhake kAraNa haiM-inako avirati kahate haiM / Age kaSAya aura yogake bhedoMko kahate haiM jIvoMke jo krodha, mAna, mAyA aura lobha hote haiM unheM kaSAya kahate haiN| inameMse pratyekake cAra-cAra bheda hote haiM-unake nAma haiM-anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha aura saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / zubha aura azubha kriyAko yoga kahate haiM // 308 // vizeSArtha-vAstavameM to AtmAke pradezoMmeM jo halana-calana hotA hai usakA nAma yoga hai / vaha yoga yA to zarIrake nimittase hotA hai yA vacanake nimittase hotA hai yA manake nimittase hotA hai|islie nimitta ke bhedase yogake tIna bheda ho jAte haiM-kAyayoga, vacanayoga aura manoyoga / yaha yoga hI Asrava hai kyoMki yogakA nimitta pAkara hI AtmAmeM karmoMkA Asrava ( Agamana ) hotA hai| ye tInoM yoga zubha bhI hote haiM aura azubha bhI hote haiN| kisIke prANoMkA ghAta karanA, corI karanA, maithuna sevana karanA azubha kAyayoga hai| jhUTha bolanA, kaThora asabhya vacana bolanA azubha vacanayoga hai| kisIko mArane kA vicAra karanA, kisIse IrSyA rakhanA azabha manoyoga hai| inase pApa karmakA Asrava hotA hai / tathA prANiyoMkI rakSA karanA, hitamita vacana bolanA, dUsaroMkA bhalA socanA zubhayoga hai| inase puNya karmakA Atrava hotA hai| Age zubha aura azubha bhedako mohakA kArya batalAkara dRSTAnta dvArA usakA kathana karate haiM moha, dveSabhAva aura azubha rAgako pApa kahA hai aura zubharAgako puNya kahA hai| unakA phala sukha-duHkha Adi hai // 309 // vizeSArtha--moha, rAga, dveSa ye saba mohanIya karmake hI bheda haiN| mohase darzana mohanIya karmakA aura rAga-dveSase cAritra mohanIyakA grahaNa kiyA gayA hai| moha aura dveSa bhAva to azubha hI hote haiM, kintu rAga zubha bhI hotA hai aura azubha bhI hotA hai / moha, dveSa aura azubha rAgase pApakarmakA bandha hotA hai, isalie unheM pApa kahA hai| kintu zubha rAgase puNyakarmakA bandha hotA hai isalie use puNya kahA hai| yahA~ yaha bAta dhyAnameM rakhanekI hai ki yaha kathana ghAtikarmokI apekSAse nahIM hai kintu aghAtikarmoMkI apekSAse hai| aghAti 20 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 310kajjaM paDi jaha puriso ikko vi annekruuvmaapnnnno| taha moho bahubheo Ni viThTho paccayAdIhiM // 310 // zubharAgasya bhedamAha devagurusatyabhatto guNovayArakiriyAhi sNjutto| pUjAdANAirado uvaogo so suho tassa // 311 // mAvatrayANAmutpattihetuM taizca bandhaM mokSaM cAha parado iha suhamasuhaM suddhaM sasahAvasaMgado bhAvaM / suddhe muMcadi jIvo bajjhadi so iyarabhAvehi // 112 // karmoMmeM hI puNya aura pApakA bheda hai / so unameMse zubha rAgase puNyakarmoMkA bandha hotA hai aura azubha rAgase pApa karmakA bandha hotA hai| ghAtikarma to pAparUpa hI haiM aura unakA bandha sadA hotA rahatA hai / __ jaise eka bhI puruSa kAryako apekSA aneka rUpa hotA hai, vaise ho mohanIya karma bhI pratyaya Adike dvArA aneka prakArakA kahA hai // 310 // vizeSArtha-karmabandhake kAraNa cAra kahe haiM-mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga / yadi isameM ajJAna bhAvako bhI sammilita kara leM to ve pA~ca ho jAte haiN| inameM se yogake sivAya zeSa cAroM kAraNa mohanIyake hI vaMzaja haiN| mohanIyake hI mithyAtva karmake udayameM mithyAtva bhAva hotA hai| cAritra mohanIyake udayameM avirati bhAva tathA kaSAya bhAva hotA hai| mithyAtvake udayameM hI ajJAnabhAva hotA hai / isa taraha ye saba bhAva mohanIyajanya hI haiM / phira bhI inake kAryameM kucha bheda dekhA jAtA hai, isalie inako bhinna-bhinna mAnA hai / pahale guNasthAnameM mithyAtva bhAva rahatA hai, dUsare aura tIsare guNasthAna taka ajJAnabhAva rahatA hai, caturtha guNasthAna taka aviratibhAva rahatA hai, dasaveM taka kaSAyabhAva rahatA hai| isa taraha yaha saba mohanIyakA 'hI mAhAtmya hai / yogake zubha aura azubha honemeM bhI mohanIya hI kAraNa hai| ataH taratamabhAvako apekSA eka hI mohanIya karmake aneka bhedarUpa ye pratyaya kahe haiM / zubharAgako kahate haiM devaguru aura zAstrakA jo bhakta hai, guNoMse AkRSTa hokara unakI vinaya, bhakti Adi karatA hai, pUjA, dAna AdimeM lIna rahatA hai vaha manuSya zubha upayogavAlA hai // 31 // vizeSArtha-arhanta, siddha aura sAdhumeM bhakti, vyavahAra cAritrarUpa dharmakA pAlana karane meM mukhya rUpase prayatnazIla rahanA, AcArya Adi guruoMkA anurAgavaza anugamana karanA ye saba zubharAga haiM / yaha zubharAga kevala bhakti pradhAna sthUla vyavahArI puruSoMke hotA hai, jJAnI puruSoMke bhI kadAcit hotA hai| jaba ve vItarAga dazAmeM apaneko sthira rakhane meM asamartha hote haiM to asthAnameM rAgase bacaneke lie prazasta rAga hotA hai| (paMcA0 TI0 gA0 136 ) yaha prazasta rAga puNyAsravakA hetu hai / Age tInoM bhAvoMkI utpattimeM hetu aura unake dvArA bandha aura mokSakA kathana karate haiM paradravyameM anuraktise zubha aura azubha bhAva hote haiM aura AtmasvabhAvameM lInatAse zuddha bhAva hotA hai| zuddha bhAvake hone para jIva mukta hotA hai aura zubha tathA azubha bhAvoMse baMdhatA hai // 312 // 1. kiriyANiyamasaMjutto ka0 kha0 / 'arahaMtasiddhasAhusubhattI dhammammi jA ya khalu ceTThA / aNugamaNaM pi gurUNAM pasattharAgotti vuccaMti ||136||-pnycaastikaay / 2. 'jo paradavvAmmi suhaM asuhaM rAgeNa kuNadi jadi bhAvaM / so sagacarittabhadro paracariyacaro havadi jIvo ||156||'-pnycaastikaay / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -313 ] nayacakra 155 karmaNaH phalamuddizya tasyaiva kAraNasya vinAzArthamAha jaM kiMpi sayaladukkhaM jIvANaM taM khu hoi kmmaado| taM piya kAraNavaMto tasA taM kAraNaM haNaha // 313 // vizeSArtha-pravacanasArake prArambhameM AcArya kundakunda ne kahA hai-jaba yaha jIva zubha yA azubha rAga bhAva karatA hai to usa samaya use zubha yA azubha kahate haiM, kyoMki jo dravya jisa samayameM jisa svabhAva rUpase pariNamana karatA hai vaha dravya usa samaya usa bhAva rUpa hI ho jAtA hai| jaise lohekA golA AgameM DAle jAne para uSNapanese tanmaya ho jAtA hai| isI taraha jaba jIva, dAna, pUjA, vratAdi rUpa zubha pariNAma karatA hai,taba una bhAvoMke sAtha tanmaya honese zubha kahA jAtA hai aura jaba hiMsA Adi rUpa azubha bhAva karatA hai taba azubha kahA jAtA hai| isa taraha zubha aura azubhabhAva para dravyameM anuraktiko liye hue hote haiM / deva zAstra, guru bhI apane strI, putra , dhana, sampattikI taraha hI 'para' haiM, sva to kevala apanA AtmA hI hai / AtmAse bhinna jo kucha hai vaha saba para hai| usa parake anurAgako lekara hI zubha tathA azubha bhAva hote haiM / yadi strI, putra, sampatti AdimeM anurAga bhAva hai to use azubha bhAva kahate haiM / kyoMki yaha anurAga bhAva tIvra kaSAyarUpa honese saMsAra-samudrameM hI DubAnevAlA hai| kintu inake sthAnameM yadi koI saMsAra-samudrase nikAlane meM nimittabhUta sacce deva, sacce zAstra aura sacce gurumeM anurAga karatA hai to vaha anurAga manda kaSAyarUpa honese zubha kahA jAtA hai| kintu mohanIya karmakA udaya donoM hI bhAvoM meM vartamAna hai| para dravyameM anurAga usake binA sambhava nahIM hai| isIse paMcAstikAya gAthA 156 meM azubhopayogIkI taraha zubhopayogIko bhI paracaritracara kahA hai / kyoMki para dravyameM jisakI vRtti rAgayukta hai vaha paracaritacara hai / yadyapi strI Adise deva Adi uttama haiM,magara haiM to para hI / para dravyase rAga haTe binA sva dravyameM lInatA sambhava nahIM hai / sva dravyameM lInatA honese hI mohanIyakA kSaya hotA hai, isIse use zuddhopayoga kahate haiN| upayogakI azuddhatAmeM kAraNa rAgabhAva hai / tIvra rAgameM azubhabhAva aura mandarAgameM zubhabhAva hotA hai| ataH yadyapi azubhase zubha uttama hai, kintu zuddhopayogako dRSTimeM to jaise azubha heya hai vaise hI zubha bhI heya hai; kyoMki donoM hI bandhake kAraNa haiM / mokSakA kAraNa to kevala zuddhopayoga hai| pravacanasArake prArambhameM AcArya amRtacandra ne apanI TIkAmeM likhA haisarAga cAritrase devagati aura manuSyagatike vaibhava rUpa puNya bandha hotA hai aura vItarAga cAritrase mokSa hotA hai| ataH yadyapi krama paripATIke anusAra sarAga cAritra pUrvaka hI vItarAga cAritra hotA hai, phira bhI cU~ki sarAga cAritrameM kaSAyakA kaNa maujUda hai jo puNya bandhakI prAptimeM hetu hai, isalie use chor3akara kaSAya malase rahita vItarAga cAritra hI upAdeya hai kyoMki vahI nirvANakI prApti meM hetubhUta hai| cUMki mumukSuke lie mokSa hI iSTa hai, svarga sukha nahIM / isalie vaha mokSa ke hetubhUta zuddhopayogako hI upAdeya mAnatA hai / yahI bAta isa granthake kartAne bhI kahI hai| paMcAstikAyake antameM AcArya kundakundane kahA hai jo jJAnI ajJAnavaza aisA mAnatA hai ki zuddha saMprayogase sAMsArika duHkhase mukti milatI hai, vaha jIva parasamayameM anurakta hai / yahA~ zuddha 'samprayogakA artha hai mokSake sAdhanabhUta bhagavAn arhanta AdimeM bhaktirAgase anurakta cittavRtti-aisA jIva puNya bAMdhatA hai, karmakSaya nahIM krtaa| jisake cittameM rAgakI eka sUkSma kanI bhI jIvita hai, vaha samasta zAstrakA jJAtA hote hue bhI apane zuddha svarUpameM ramaNa nahIM kara sktaa| ataH sva samayakI prAptike lie arhanta Adike viSayameM bhI kramase rAgako kaNikA bhI haTAnA caahie| jaba arhantAdikI bhakti rUpa rAga bhI sarvathA tyAjya hai,taba strI-putrAdi sambandhI rAgako to carcA hI kyA hai vaha to ananta saMsArakA hI kAraNa hai / Age karmakA phala batalAkara usake kAraNake vinAzakA upadeza dete hai - jIvoMko jo kucha bhI duHkha hai vaha saba karmake hI kAraNa hai| una karmoke bhI kAraNa hai aura isalie una kAraNoMko hI haTAnA cAhie // 313 // vizeSArtha-saMsArameM duHkha hI hai, kyoMki AkulatA hai / jahA~ AkulatA hai vahA~ sukha kaise ho sakatA hai 1 jinake pAsa santAna nahIM hai ve santAna na honese duHkhI haiN| jinake santAna hone para bhI usake lAlana Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 314labhrUNa duvihaheu jIvo mohaM khavei NiyameNa / abbhaMtarabahireyaM jaha taha va suNaha vaoNcchAmi // 314 // kAUNa karaNaladdhI' sammagabhAvassa kuNai jaM gahaNaM / uvasamakhayamissAdo payaDINaM taM piNiyaheDaM // 315 // pAlanake sAdhana nahIM hai ve sAdhanAbhAvase duHkhI haiM / jinake pAsa santAna hai aura dhanAdi bhI hai ve apanI tRSNA ke kAraNa duHkhI haiM / isa taraha saMsArameM dhanI aura nirdhana donoM hI du:khI haiN| viSayoMmeM jo sukha mAnA jAtA hai vaha viSayasukha bhI vastutaH duHkha hI hai, kyoMki viSayasukhakI tRSNA hI manuSyako becana rakhatI hai| usIkI pUrtimeM manuSyakA samasta jIvana bIta jAtA hai, magara jaise IMdhanase AgakI tRpti nahIM hotI vaha aura bhI bhar3aka uThatI hai.vaise hI viSayoMkI cAha viSayoMkI prApti se nahIM bajhatI.vaha aura bhI bar3hatI jAtI hai| ataH saMsArameM kevala duHkha hai aura usakA kAraNa hai-pUrva janmameM saMcita karma / una karmoke hI kAraNa jIvako nayA zarIra dhAraNa karanA par3atA hai| zarIrameM indriyA~ hotI haiM, una indriyoMse viSayoMkI cAha hotI hai, viSayAsaktise punaH navIna karmabandha hotA hai / usase punaH janma dhAraNa karanA par3atA hai, isa taraha yaha prakriyA taba taka calatI hai jaba taka karmabandhake kAraNoMko dUra nahIM kiyA jaataa| ataH karmabandhake kAraNoMko haTAnA hI Avazyaka hai| usake kAraNa mithyAtva Adi pahale batalAye haiM / Abhyantara aura bAhya rUpase donoM prakArake kAraNoMko prApta karake jIva jisa prakArase mohanIya karmakA niyamase kSaya karatA hai use suneM, maiM kahatA huuN||314|| karma prakRtiyoMke upazama,kSaya yA kSayopazamake kAraNa labdhiko karake jIva jo samyaktva bhAvako yA Atma svabhAvako grahaNa karatA hai vaha Abhyantara hetU hai // 315 // vizeSArtha-mohanIya karmake bheda darzana mohanIya karmakA upazama,kSaya yA kSayopazama hae binA sama ktvakI prApti nahIM ho sakatI aura samyaktvakI prApti hue binA karmabandhake kAraNoMkA vinAza sambhava nahIM hai| ataH sarvaprathama samyaktvakI prAptike lie hI prayatnazIla honA caahie| samyaktvakI prAptikA antaraMga kAraNa karaNalabdhi hai / labdhiyA~ pA~ca haiM-kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi aura karaNalabdhi / inameMse prArambhakI cAra labdhiyAM to sAmAnya haiM / unake hone para bhI samyaktvakI prApti taba taka nahIM ho sakatI, jaba taka karaNalabdhi na ho| isake hone para samyaktvakI prApti avazya hotI hai| pUrva saMcita karmamala rUpI paTalakI zakti ( anubhAga spardhaka ) jisa samaya prati samaya ananta guNahIna hote hue udIraNAko prApta hotI hai, usa samaya kSayopazamalabdhi hotI hai| kSayopazamalabdhise jIvakA jo bhAva sAtAvedanIya Adi zubha karmoke bandhameM nimittabhUta hotA hai use vizuddhi kahate haiM aura usakI prAptiko vizuddhilabdhi kahate haiN| chaha dravyoM aura nau padArthoke upadeza denevAle AcAryakI prAptiko tathA upadiSTa / grahaNa, dhAraNa aura vicAraneko zaktikI prAptiko dezanAlabdhi kahate haiN| saba karmokI utkRSTa sthiti aura utkRSTa anubhAgakA ghAta karake antaHkoDAkoDIkI sthitimeM sthApita karaneko prAyogyalabdhi kahate haiN| aura adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa rUpa pariNAmoMko karaNalabdhi kahate haiN| usake antima samayameM samyaktva kI utpatti hotI hai| samyaktvako prApta karanevAlA jIva paMcendriya hI hotA hai tathA saMjJo ho hotA hai| kyoMki asaMjJI jIvoMmeM manake binA viziSTa jJAnakI utpatti nahIM hotii| sabase prathama jIvako jo samyaktva prApta hotA hai usakA nAma prathamopazama samyaktva hai| prathamopazama samyaktvako prApta karanevAlA jIva mithyAdRSTi hI hotA hai tathA paryAptaka hI hotA hai / tathA vaha deva, nArakI, tiryaca athavA manuSya hotA hai, cAroM gatiyoMmeM isa samyaktvakI utpatti ho sakatI hai| tathA prathamopazama samyaktva utpanna honeke samaya anAkAra upayoga nahIM hotA, ataH matizruta jJAnarUpa sAkAra upayoga honA cAhie aura bhavya honA caahie| 1. ddhI appasahAvassa a0 ka0 kha0 / 'cadugadi bhanvo saNNI / pajjatto sujjhago ya saagaaro| jAgAro sallesso saladdhigo sammamuvagamai ||651||-go. jIvakANDa / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -317] nayacakra 157 titthyrkevlismnnbhvsumrnnstydevmhimaadii| iccevamAi bahugA bAhiraheU muNeyavvA // 316 // AsaNNabhavvajIvo aNaMtaguNaseDhisuddhisaMpaNNo / bujhato khalu aDhe khavadi sa 'mohaM pamANaNayajoe // 317 // Age samyaktvako utpattike bAhya sAdhanoMko kahate haiM tIrthakara, kevalI, zramaNa, pUrvajanmakA smaraNa, zAstra, deva, mahimA Adi bahutase bAhya hetu jAnanA cAhie // 316 // naraka gatimeM prathama tIna narakoMmeM jAtismaraNa, dharmazravaNa aura vedanAbhibhava ye tIna bAhya kAraNa haiN| noceke cAra narakoMmeM jAtismaraNa aura vedanAbhibhava do hI bAhya kAraNa haiM, kyoMki dhama utpanna karAne meM pravRtta samyagdaSTi devoMkA gamana tIsare narakase Age sambhava nahIM hai| tiyaMcoM tathA manuSyAma samyaktvakI utpattike bAhya kAraNa tIna haiM-parvajanmakA smaraNa. dharmazravaNa aura jinabimba-darzana / jina bimbadarzanameM hI tIrthaMkara, kevali aura zramaNoMkA samAveza ho jAtA hai| devagatimeM samyaktvakI utpattike bAhya kAraNa cAra haiM-jAtismaraNa, dharmazravaNa, jinamahimA-darzana aura devddhidrshn| 133, 14, 15veM aura 16vaM svargAmeM samyagdarzanakI utpattike tIna bAhya kAraNa hai-jAtismaraNa, dharmazravaNa aura jinamahimAdazana / devaddhidarzana yahA~ nimita nahIM hai. kyoMki mahadhise yukta Uparake deva to nIce Ate nahIM haiM aura unhIM kalpoMke devoMkI maharddhikA darzana devoMmeM na to vismaya paidA karatA hai aura na saMkleza, kyoMki inake zuklalezyA hotI hai / naugreveyakavAsI devoMmeM samyaktvakI utpattike bAhya nimitta do haiM-jAtismaraNa aura dharmazravaNa / vahA~ jinamahimAdarzana bhI nahIM hai, kyoMki ye deva mahotsava dekhane nahIM jAte / tathA dharmazravaNa parasparake saMlApase hI sambhava hai / anudiza aura anuttaravAsI deva samyagdRSTi hI hote haiM / jo nikaTa bhavya jIva anantaguNazreNi nirjarAse sampanna hotA hai aura pramANa-nayakI yojanA ke dvArA tattvArthako jAnatA hai, vahI mohakA kSaya karatA hai // 317 // vizeSArtha-jisameM samyagdarzana Adike prakaTa honekI yogyatA hai use bhavya kahate haiM / aura jo thor3e ho bhavoMko dhAraNa karake muktiko prApta hogA use nikaTa bhavya kahate haiN| jaba jIvake saMsAra paribhramaNakA kAla ardhapudgalaparAvartana pramANa zeSa rahatA hai.taba vaha prathama samyaktvake grahaNa karanekA pAtra hotA hai| aisA jova jaba samyaktva grahaNake unmakha hotA hai.taba usake prati samaya anantagaNI karma nirjarA hotI hai / aisA jIva pramANa aura nayake dvArA tattvArthako jAnatA hai| tattvArthakA jJAna hae binA unakA samyak zraddhAna sambhava nahIM hai aura tattvArthakA jJAnamUlaka zraddhAna hue binA mohanIya karmakA moha hI hai| isI mohavaza jIva apane svarUpako na jAnakara para meM Atmabuddhi karatA hai / vaha zarIrako hI Apa mAnatA hai, zarIrake nAzake sAtha apanA nAza aura zarIrake janmake sAtha apanA janma mAnatA hai| 'zarIrase bhinna maiM eka svatantra nitya avinAzI dravya haiM aura jJAnAdi mere guNa haiM' aisA use bodha hI nahIM hai / vaha mAnatA hai ki maiM dUsaroMkA iSTa, aniSTa kara sakatA hU~ yA dUsare merA iSTa, aniSTa kara sakate haiM / aisA mAnakara kisImeM iSTa buddhi karatA hai aura kisImeM aniSTa buddhi karatA hai| jisameM iSTa buddhi karatA hai usase rAga karatA hai aura jisameM aniSTa ddhi karatA hai usase dveSa karatA hai| isa taraha usakA yaha ajJAnamUlaka mithyAbhAva tattvoMke yathArtha jJAna hue binA miTanA sambhava nahIM hai aura usake miTe vinA mohakA kSaya honA sambhava nahIM hai / ataH tattvajJAna kI prAptikA prayatna karanA caahie| yahI AcArya kundakundane pravacanasArameM kahA hai 1. mohI j0| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 318 jiNasatthAdo atthe paccakkhAdIhi bujjhado NiyamA / khIyadi mohovacayo tahmA satthaM samadhidavvaM ||-prvcnsaar 86 / kSapitamohasya darzanalAmabhedaM svarUpaM cAha evaM uvasama missaM khAiyasammaM ca ke vi ginnhNti| tiNNivi NaeNa tiyahA Nicchaya sanbhUa taha asanbhUo // 318 // seNNAibheyabhiNNaM jIvAdo NANadaMsaNacaritaM / so sababhUvo bhaNio puvvaM ciya jANa vavahAro // 319 // NeyaM khu jattha NANaM saddheyaM jattha dasaNaM bhaNiyaM / cariyaM khalu cArittaM NAyavvaM ta asambhUmaM // 320 // vItarAga sarvajJa jinendra devake dvArA upadiSTa zAstroMse pratyakSAdi pramANoMke dvArA padArthoMko jAnanevAle puruSakA moha samUha niyamase naSTa ho jAtA hai,ataH zAstroMkA acchI taraha adhyayana karanA cAhie / Age mohakA kSaya hone para samyagdarzanake lAbhake bheda aura svarUpako kahate haiM isa prakAra kucha jIva upazama samyaktva, kSAyika samyaktva yA kSAyopazamika samyaktvako grahaNa karate haiN| vaha samyaktva nizcayanaya, sadbhUta vyavahAranaya aura asadbhUta vyavahAranayakI apekSA tIna prakAra hai / / 318 // vizeSArtha-samyagdarzanake tIna bheda haiM-aupazamika samyagdarzana, kSAyopazamika samyagdarzana aura kSAyika samyagdarzana / mithyAtva, samyakmithyAtva aura samyaktvaprakRti tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobhake upazamase prApta honevAle samyagdarzanako aupazamika samyagdarzana kahate haiN| inhIM sAta prakRtiyoMke kSayase prakaTa hone vAle samyagdarzanako kSAyika samyagdarzana kahate haiM / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva aura samyakamithyAtvake vartamAna sarvaghAtI sparddhakoMkA udayAbhAvikSaya, AgAmIkAlameM udaya AnevAlI niSekoMkA sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAti samyaktva prakRtike udayameM honevAle tattvArtha zraddhAnako kSAyopazamika samyagdarzana kahate haiM / isa tarahase samyaktvake ye tIna bheda hote haiN| Age granthakAra nayadRSTise samyaktvake tIna prakAroMkA kathana karate haiM / ve tIna naya hai - nizcayanaya, sadbhUta vyavahAranaya aura asadbhUta vyavahAranaya / ina tInoM nayoMkA svarUpa pahale kaha Aye haiN| jIvase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra nAmAdike bheda honese bhinna hai,aisA kathana karanevAlA sadbhUta vyavahAranaya jAnanA cAhie // 319 / / aura jisameM jJeyako jJAna, zraddheyako yagdarzana aura AcaraNIyako cAritra kahA jAye, use asadbhUta vyavahAranaya jAnanA cAhie // 320 // vizeSArtha--guNa aura guNI vastutaH abhinna haiM / guNIse bhinna guNakA aura guNase bhinna guNo koI astitva nahIM hai / guNoMke samudAyako hI dravya kahate haiN| aisI eka akhaNDa vastumeM bheda karane vAlA sadbhUta vyavahAranaya hai| jaise vyavahArIjanoMko samajhAneke lie kahA jAtA hai ki AtmAmeM darzana, jJAna aura cAritra hai / dharma aura dharmI yA guNa aura guNImeM svabhAvase to abheda hI hai,phira bhI nAmAdike bhedase bheda mAnakara isa prakArakA vyavahAra kiyA jAtA hai / isa taraha bhedamUlaka AtmAkA zraddhAna sadbhUtavyavahAranayase samyagdarzana 1. NaeNa vihiyANi-a0 ka0 kha0 mu0| 2. guNaguNinoH saMjJAdibhedAt bhedakaH sadbhUtavyavahAraH / -AlApa0 / 'vavahAreNuvadissai gANissa caritadaMsaNaM NANaM |'-smysaar gaa07| 3. anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH |-alaap0 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -323 ] nayacakra saddhA tacce daMsaNa tasseva sahAvajANagaM gANaM / ahaNavittI caraNaM vavahAro mokkhamaggaM ca || 321 // vyavahAraratnatrayasya grahaNopAyaM sAdhakamAvaM cAha - taha ahigamado NisaggabhAveNa kevi giNhati / evaM hi ThAiUNa NicchayabhAvaM khu sAhaMti // 322 // Ade tidayasahAve No uvayAraM Na bhedakaraNaM ca / taM NiccheyaM hi bhaNiyaM jaM tiNNivi hoi Adeva // 323 // / bhinna vastuoMmeM kisI prakArake sambandhako lakSya karake ekakA dUsaremeM Aropa karanA asadbhUta vyavahAranaya hai / jaise jJAna aura jJeyakA, zraddhAna aura zraddheyakA aura AcaraNIya aura cAritrakA sambandha hai / jJAna jJeya padArthako jAnatA hai / isIse jJAnako ghaTajJAna, paTajJAna Adi kahA jAtA hai| vAstavameM to jJAna jJAna hI haiM aura ghaTa ghaTa ' hai| na kabhI jJAna ghaTarUpa ho sakatA hai aura na ghaTa jJAna rUpa ho sakatA hai, phira bhI cU~ki jJAna ghaTako jAnatA hai, isalie use ghaTajJAna kahA jAtA hai| yahA~ jJeyakA kathana jJAna rUpase kiyA jAtA hai / isI taraha tattvArtha zraddhAnako samyagdarzana kahate haiM / zraddheya to AtmAkA guNa hai, usakA Alambana jIvAdi tattva haiM jo zraddhA viSaya haiM, ataH zraddhAke AlambanoMko samyagdarzana kahanA asadbhUtavyavahAranaya hai / isI taraha cAritra AtmAkA guNa hai, cAritrake Alambana haiM- bAhya vastu jinakA tyAga yA grahaNa kiyA jAtA hai, unako cAritra kahanA asadbhUtavyavahAranaya hai / isa taraha naya vivakSAse bhI samyagdarzanake bheda ho jAte haiM / 159 Age vyavahAraratnatrayako kahate haiM- tattvoMkI zraddhA karanA samyagdarzana hai, tattvArtha ke svarUpako jAnanA samyagjJAna hai aura azubha kAryoMko tyAganA samyak cAritra hai, yaha vyavahAra mokSamArga hai // 321 // vyavahAra ratnatrayake grahaNakA upAya tathA sAdhakapanA kahate haiM- kucha loga sarvajJa devakI AjJAke rUpameM, kucha paropadezase tathA kucha paropadeza ke vinA svataH hI vyavahAraratnatrayako grahaNa karate haiM aura isa taraha ve vyavahAraratnatrayakI sthApanA karake nizcayaratnatraya rUpa bhAvakI sAdhanA karate haiM // 322 // nizcaya ratnatrayakA svarUpa kahate haiM- ratnatraya svarUpa AtmAmeM na upacAra karanA aura na bheda vyavahAra karaneko nizcaya kahA hai, kyoMki ratnatraya to AtmA hI hai arthAt AtmAse bhinna ratnatraya nahIM hai // 323 // 1. taM caiva a0 ka0 kha0 ja0 / tacceva mu0 / 'dhammAdIsahahaNaM sammattaM NANamaMgapuvvagadaM / ciTTA tavaMhi cariyA hAro mokkhamaggotti // 160 // ' - - paJcAsti0 / 2. 'asuhAdo viNivitti suhe pavitI ya jANa cAritaM / ... vavahAraNayAdu jiNabhaNiyaM // 45 // - dravyasaMgraha / 3. chappaMcaNavavihANaM atthANaM jiNavarovaiTTANaM / ANAe ahigameNa ya saddahaNaM hoi sammattaM // 560 // go0 jIva0 / 4. Nicchaye hi a0 ka0 kha0 ja0 mu0 / NiccayaNayeNa bhaNido tihi tehi samAhido hu jo appA / Na kuNadi kiMcivi aNNaM Na muyadi so mokkhamaggoti // 161 // jo caradi NAdi picchadi appANaM appaNA aNaNNamayaM / so cArittaM NANaM daMsaNamidi Niccido hodi // 162 // - paJcAsti0 / 'nizcayavyavahArAmyAM mokSamArgo dvidhA sthitaH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAdvitIyastasya sAdhanam / zraddhAnAdhigamopekSAH zuddhasya svAtmano hi yAH / samyaktvajJAnavRttAtmA mokSamArgaH sa nizcayaH // zraddhAnAdhigamopekSA yAH punaH syuH parAtmanA / samyaktvajJAnavRttAtmA sa mArgo vyavahArataH // - tattvArthasAra | 'rayaNattayaM Na vaTTai appANaM muyitu aNNa daviyamhi / tamhA tattiyamaiyo hodi hu mokkhassa kAraNaM AdA // 40 // - dravyasaMgraha / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 323 vizeSArtha--jinAgamameM vastusvarUpake nirUpaNako do paddhatiyA~ haiM / unameMse ekakA nAma nizcaya aura dUsarekA nAma vyavahAra hai| nizcaya naya vastuke svAzrita svarUpako kahatA hai aura vyavahAra naya parAzrita svarUpako kahatA hai| dUsare zabdoMmeM nizcayanaya zuddha dravyakA nirUpaka hai aura vyavahAra naya azuddha dravyakA nirUpaka / vastumeM azuddhatA bhI do prakArase hotI hai| eka to vikArakRta azuddhatA aura dUsare akhaNDa vastumeM bhedaparaka ashuddhtaa| jaise AtmAmeM rAgAdijanya azuddhatA hai vaha bhI vyavahAra nayakA viSaya hai aura akhaNDa AtmAmeM darzana-jJAna-cAritrarUpase bheda karanA bhedajanya azuddhatA hai vaha bhI vyavahAra nayakA viSaya hai| kyoMki AtmA to ratnatrayAtmaka eka akhaNDa dravya hai| isIlie samayasAra gAthA 7 meM kahA hai ki AtmAmeM darzanajJAna cAritra vyavahAranayase kahe jAte haiM / nizcaya nayase to jJAna bhI nahIM, cAritra bhI nahIM, darzana bhI nahIM, vaha to kevala zuddha jJAyaka hai| isI gAthAkI TIkAmeM AcArya amRtacandrajIne kahA hai-isa zuddha jJAyaka AtmAmeM karmabandhake nimittase hI azuddhatA nahIM AtI, kintu jJAna-darzana-cAritravAlA AtmA hai yaha kahanese bhI azuddhatA AtI hai kyoMki vastu to anantadharmarUpa ekadharmI hai| kintu vyavahArI jana dharmoko to samajhate haiM, akhaNDa ekarUpa dharmIko nahIM samajhate / ataH AcArya unheM samajhAneke lie dharma aura dharmImeM svAbhAvika abheda hote hue bhI kathanake dvArA bheda utpanna karake vyavahArase ho aisA kahate haiM ki AtmAmeM darzana, jJAna aura cAritra hai| paramArthadRSTise dekhA jAye to eka dravya anantaparyAyoMko piye hae honese eka hI hai| usa ekatva svabhAvakA anubhavana karanevAloMko dRSTimeM darzana bhI nahIM, jJAna bhI nahIM, cAritra bhI nahI, eka zuddha AtmA hI hai| ataH nizcaya nayase ratnatrayAtmaka AtmA hI mokSakA mArga hai,kyoMki darzana-jJAna aura cAritra AtmarUpa hI haiM aura vyavahAranayase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra mokSamArga hai| yahI bAta dravyasaMgraha gAthA 39 meM kahI hai| jaise mokSamArgakA kathana do paddhatiyoM yA nayoMke dvArA do rUpase kiyA jAtA hai. vaise hI ratnatrayake svarUpakA kathana bhI do nayoMke dvArA do prakArase kiyA jAtA hai unameMse ekako nizcaya ratnatraya kahate haiM aura ekako vyavahAra ratnatraya kahate haiN| ratnatraya svarUpa AtmAmeM upacAra yA bhedavyavahAra nahIM karanA nizcaya ratnatraya hai arthAt AtmAkI zraddhA nizcaya samyagdarzana, AtmAkA jJAna nizcayasamyagjJAna aura AtmAmeM sthiratA nizcaya cAritra hai|isa taraha ye tInoM AtmasvarUpa hI haiN| ina tInoMkA hI viSaya kevala eka AtmA hai / usase bhinna koI anya vastu nahIM hai| kintu tattvoMkI zraddhA samyagdarzana, tattvoMkA jJAna samyagjJAna aura azabha karmoMko tyAgakara zubha karma karanA samyakcAritra ye vyavahAra ratnatrayakA svarUpa hai| vyavahAraratnatraya aura nizcayaratnatrayameM sAdhya-sAdhana bhAva AgamameM kahA hai| vyavahAraratnatrayake dvArA nizcaya ratnatraya sAdhA jAtA hai / nizcayakI bhAvanAse prerita hokara jIva vyavahAraratnatrayako grahaNa karatA hai| isake grahaNa karane meM svataH antaHpreraNA bhI kAraNa hotI hai aura paropadeza bhI kAraNa hai| vyavahAranaya bhedapradhAna hai ataH usameM sAdhya aura sAdhana bhinna hote haiM / sAdhya to pUrNa zuddhatA rUpase pariNata AtmA hai aura sAdhana hai - bhedaratnatrayarUpa parAvalambI vikalpa / kyoMki vyavahAra samyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahAra samyakacAritrakA viSaya AtmAse bhinna hai| vyavahAra samyagdarzanakA viSaya nau padArtha yA sAta tattva haiN| vyavahAra jJAnakA viSaya aMgapUrvagata jJAna hai aura vyavahAracAritrakA viSaya zAstrokta AcAra hai| ataH vyavahArI sarvaprathama yaha bhedajJAna karatA hai ki yaha zraddhAna karane yogya hai aura yaha zraddhAna karane yogya nahIM hai, yaha jAnane yogya hai aura yaha jAnane yogya nahIM hai, yaha AcaraNa karane yogya hai aura yaha karane yogya nahIM hai| aisA nirNaya karanepara jIvAdi nau padArthokA mithyAtvake udayameM honevAle mithyA abhinivezase rahita samyazraddhAna karatA hai| yathA-duHkha heyatattva hai| usakA kAraNa saMsAra hai| saMsArake kAraNa Asrava aura bandha padArtha haiN| unake kAraNa : mithyAjJAna, mithyAcAritra haiN| sUkha upAdeya tattva hai, usakA kAraNa mokSa hai| mokSake kAraNa saMvara aura nirjarA padArtha haiN| una donoMke kAraNa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra haiN| yadyapi zuddha nayase yaha jIva vizuddha darzana jJAna svabhAvavAlA hai, tathApi vyavahArase anAdi karmabandhake vazIbhUta hokara azuddha pariNAmako karatA hai / usase paudgalika karmakA bandha karatA hai| karmakA udaya honepara cAroM gatiyoMmeM bhramaNa karatA hai| janma lenepara zarIra aura indriyA~ hotI haiN| indriya sukhameM par3akara rAga-dveSa karatA hai| rAga-dveSarUpa pariNAmase Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -323 ] nayacakra 161 punaH karmabandha hotA hai| isa taraha rAgAdi pariNAmoMkA aura karmakA parasparameM jo kAryakAraNabhAva hai.vahI puNya, pApa AdikA kAraNa hai| aisA jAnakara ukta saMsAracakrakA vinAza karaneke lie avyAbAdha sUkha Adi guNoMke samUha rUpa apane AtmasvarUpameM rAgAdivikalpa dUra karake bhAvanA karanI caahie| isa prakArakA zraddhAna rUpa samyagdarzana zuddha caitanya svarUpa Atmatattvake vinizcayakA bIja hai| usake honepara jo samyaka jJAna hotA hai.vahI jJAna cetanA pradhAna AtmatattvakI upalabdhikA bIja hai| ina samyagdarzana aura samyagjJAnake honepara samasta amArgose chuTakara indriya aura manake viSayabhUta padArthoMmeM rAgadveSapUrvaka vikArakA abhAva honese jo nirvikAra jJAnasvabhAvarUpa samabhAva hotA hai,vahI samyakcAritra hai / Azaya yaha hai ki mithyAtva Adi sAta karmaprakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazamake honeke sAtha apanI zuddhAtmAke abhimukha pariNAmake honepara, zuddha AtmabhAvanAse utpanna nirvikAra vAstavika sukhako upAdeya mAnakara saMsAra,zarIra aura bhogoMmeM jo heyabuddhi hotI hai vaha caturthaguNasthAnavartI vratarahita samyagdRSTikI avasthA hai / tathA apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kSayopazama honepara jo yathAzakti trasavadhase nivRtti hotI hai vaha paMcamaguNa sthAnavartI zrAvakakI avasthA hai| Age jyoM-jyoM rAgAdikA kSayopazama honepara zaddhAtmAko anubhati bar3hatI jAtI hai, tyoM-tyoM bAhya tyAga bhI bar3hatA jAtA hai| yahA~ jo bAhyameM paMcendriyake viSayoMkA tyAga hai vaha vyavahAranayase cAritra kahA jAtA hai aura jo abhyantarameM rAgAdikA abhAva hai vaha nizcayase cAritra hai| sArAMza yaha hai ki vItarAga sarvajJa praNIta jIvAdi padArthokA samyaka zraddhAna aura samyagjJAna to gRhasthoM aura sAdhuoMkA samAna AcAra hai| jo sAdhu hote haiM ve to AcAra zAstrameM vihitapramatta aura apramatta guNasthAnake yogya pAMca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, SaDAvazyaka AdikA pAlana karate haiM aura jo gahastha hote haiM ve upAsakAcArameM vihita paMcama guNasthAnake yogya dAna, zIla, vrata, pUjA, upavAsa Adi karate haiM jo vyavahAra mokSamArga hai / isa vyavahAra mokSamArgako karate hae jaba jitane kAla taka AtmA viziSTa zuddhabhAvanAvaza svabhAvabhUta samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake sAtha ekIbhUta hokara tyAga aura upAdAnake vikalpase zUnya hokara nizcala ho jAtA hai,utane kAla taka cU~ki vaha AtmA jIvasvabhAvameM niyata cAritrarUpa ho jAtA hai, ataH vaha nizcayase mokSamArga hai| isa prakAra nizcaya aura vyavahArameM sAdhyasAdhana bhAva hotA hai / yahA~ yaha dhyAnameM rakhanA cAhie ki pUrva zuddhatAke Azrita jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakucAritra hai ve hI mokSake kAraNa haiM aura parAzrita honepara ve bandhake kAraNa haiN| yaha bAta 'paMcAstikAya gAthA 164 meM kahI hai / jaise ghI yadyapi svabhAvase zItala hotA hai, kintu agnike saMsargase vahI dAhaka ho jAtA hai| usI taraha yadyapi samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra muktike kAraNa haiM,tathApi paMcaparameSThI Adi prazasta dravyoMke saMsargase ve sAkSAt puNyabandhake kAraNa hote haiM aura mithyAtva tathA viSayakaSAyameM nimittabhUta paradravyoMke Azrita honepara pApabandhake kAraNa hote haiM, isIse unheM mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra kahate haiM / ataH paMcaparameSThIko bhakti Adise mokSa mAnanevAlA bhI jIva parasamayarata kahA gayA hai| kintu jo puruSa nirvikArazaddhAtma bhAvanA rUpa parama upekSA saMyamameM sthira honA cAhatA hai aura usameM asamartha honepara kAma, krodhAdirUpa azaddha pariNAmoMse bacane ke lie paMcaparameSThI AdikI bhakti karatA hai, vaha usa samaya sUkSmaparasamaya pravRtta hone se sarAga samyagdRSTi hotA hai| yadi vaha zuddhAtmabhAvanAmeM samartha honepara bhI use chor3akara aisA mAnatA hai ki zubhopayogase hI mokSa hotA hai taba vaha sthUla parasamaya rUpa pariNAmase ajJAnI mithyAdRSTi hotA hai| ataH bhavyajIva mithyAtva Adi sAta prakRtiyoMke aura yathAsambhava cAritramohanIyakA upazama-kSaya-kSayopazama honepara yadyapi apane guNasthAnake anusAra heyabuddhise viSaya sukhako bhogatA hai,tathApi nija zaddhAtmabhAvanAse utpanna atIndriya sukhako hI upAdeya mAnatA hai| usakI yaha bhAvanA hI use vyavahArase nizcayakI ora le jAtI hai| aura isa taraha nizcaya aura vyavahArameM sAdhya-sAdhana bhAva banatA hai / isake viSayameM svarNa aura svarNapASANakA dRSTAnta diyA hai / jisa pASANameM svarNa hotA hai use svarNapASANa kahate haiN| jisa prakAra vyavahAranayase svarNapASANa svarNakA sAdhana hai usI prakAra vyavahAra mokSamArga nizcayamokSa mArgakA sAdhana hai arthAta vyavahAra nayase bhAvaliMgI muniko savikalpa dazAmeM vartate hue tattvArthazraddhAna, tattvArthajJAna aura mahAvratAdirUpacAritra nirvikalpadazAmeM vartate hue zuddhAtmazraddhAna, jJAna aura anuSThAnake sAdhana haiN| 21 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [gA0324 dravyasvabhAvaprakAzaka evaM dasaNajutto caritamohaM ca khaviya saamgnno| lehadi hu so paramappA vaTuMto eNa' kammeNa // 324 // iti darzanAdhikAraH / zrutajJAnapariNatasyAtmanaH samyagrUpasya hetuM svarUpaM nizcayaM cAha daMsaMNakAraNabhUdaM gANaM sammaM khu hoi jIvassa / taM suyaNANaM NiyamA jiNavayaNaviNiggayaM paramaM // 325 // vatthUNa jaM. sahAvaM jahaTTiyaM NayapamANa taha siddhaM / taM taha va jANaNe iha sammaM gANaM jiNA veti // 326 // uktaM ca saMsayavimohavibbhamavivajjiyaM appaparasarUvassa / gahaNaM sammaM NANaM sAyAramaNeyabheyaM tu||-drvysN.42 // isa kramase samyagdarzanase kA kSaya karake paramAtmapadako prApta karatA hai / / 324 // darzanAdhikAra samApta huaa| Age zrutajJAna rUpase pariNata AtmAke samyagpanekA hetu aura svarUpa tathA nizcayakA kathana karate haiM-- samyagdarzanapUrvaka jIvake jo jJAna hotA hai vaha samyagjJAna hai / athavA samyagdarzanakA kAraNa jIvakA jJAna samyagjJAna hai aura vaha jJAna jinAgamase nikalA haA niyamase uttama zrutajJAna hai // 325 // vizeSArtha-jaba taka jIvako samyaktvakI prApti nahIM hotI, taba taka usakA jJAna saccA nahIM hotA / jJAnake samyaktvakA kAraNa samyagdarzana hI hai| isake anusAra mithyAjJAnapUrvaka hI samyagdarzana hotA hai| kyoMki samyagdarzanakI utpattike lie sAta tattvoMkA yathArthajJAna honA Avazyaka hai,usake binA samyagdarzana nahIM ho sakatA / ata: jinAgamakA svataH avagAhana karake yA paropadezase honevAlA zrutajJAna hI samyagdarzanakA kAraNabhUta hai| adhigamaja samyagdarzana to zrutajJAnapUrvaka hI hotA hai aura nisargaja samyagdarzanameM bhI paramparAse zrutajJAna kAraNa hotA hai| isa taraha jo zrutajJAna samyagdarzanakA kAraNa hai vaha vAstavameM yadyapi samyagjJAna nahIM hai kyoMki samyagdarzanake binA jJAna saccA nahIM hotaa| tathApi cUMki vaha zrutajJAna samyagdarzanakA kAraNa hai. isalie use upacArase hI saccA jJAna kahA gayA hai| Age samyagjJAnakA svarUpa kahate haiM-- vastukA jo yathAvasthita svabhAva naya aura pramANake dvArA siddha hai , usako vaisA hI jAnanA samyagjJAna hai,aisA jinendradeva kahate haiM / / 326 / / dravyasaMgrahameM kahA bhI hai AtmAke aura anya vastuoMke svarUpako saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyase rahita jAnanA samyagjJAna hai / vaha jJAna sAkAra hotA hai aura usake aneka bheda haiN| 1. sAmaNNaM a0 ka0 / sAmaNNe kha. ja. mu0| 2. bhavadi hu. mu0 / 3. anena krameNa vartamAnaH ityarthaH / eNa maggeNa a. ka. kha0 ja0 mu.| 4. 'jIvAdisadahaNaM sammattaM rUvamappaNo taM tu / durabhiNivesavimukka NANaM samma khu hodi sadi jamhi ||41||-drvysNgrh / 5. jANaNo a0 ka0 kha0 ja. mu0 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -328 ] nayacakra bahiraMta paramatacca NaccA NANaM khu jaM ThiyaM NANe | taM iha NicchayaNANaM puvaM taM muNaha vavahAraM // 327 // ativyAptimavyAptiM zrutAdhyayane svArthinAM niSedhayati - tA susAra mahaNaM kIra supamANamerumahaNeNa / siyaryaphaNidaMgahie jAva Na muNio hu vatthusabhAo // 328 // iti jJAnAdhikAraH / vizeSArtha - 'yaha sIpa hai yA cA~dI' isa prakArake anizcayAtmaka jJAnako saMzaya kahate haiM / sIpako cA~dI samajha lenA viparyaya yA vibhramajJAna hai / aura calate hue mArgameM jo tRNa AdikA sparza hone para spaSTa jJAna nahIM hotA ki kyA hai use anadhyavasAya yA vimoha kahate haiM / ina tIna mithyAjJAnoMse rahita jo jJAna hotA hai vaha laukika samyagjJAna hai / kintu sahaja zuddha kevalajJAna aura kevaladarzana svabhAva AtmAke svarUpa ko tathA jIva sambandhI bhAvakarma, nokarmarUpa paradravyako aura pudgala Adi zeSa saba dravyoMko naya-pramANake dvArA jaisA svarUpa pratIta ho, vaisA hI ThIka-ThIka jAnanA vastutaH samyagjJAna hai / zAstroMmeM naya- vivakSAse vastuoMkA kathana kiyA hai| yadi nayavivakSAkA jJAna na ho to usameM paraspara virodha - sA pratIta hotA hai, ataH jahA~ jo kathana jisa apekSAse kiyA gayA hai, usako usI vivakSAse ThIka-ThIka jAnanA hI samyagjJAna hai / jaise Agama pRthivI Adike bhedase jIvake chaha prakAra tathA indriyoMke bhedase ekendriya Adi pA~ca bheda batalAye haiM, kintu nizcayase indriyA~ aura pRthivIkAya Adi jIvake svarUpa nahIM haiM / ataH vyavahAranayase hI pRthivI AdiSaTkAko jIva kahA hai, nizcayase to jIva atIndriya, amUrta aura kevala jJAnAdi guNoMkA piNDarUpa hai / isI taraha jIvako karmoMkA kartA aura bhoktA kahA hai, yaha kathana bhI vyavahAranayase hai / nizcayanayase to jIva apane kevalajJAnAdirUpa zuddha bhAvoMkA hI kartA aura bhoktA hai / ataH guNasthAna, mArgaNAsthAna, jIvasamAsa Adike bhedoMke dvArA tathA karmajanya bhedoMke dvArA saMsArI jIvakA jitanA bhI kathana hai, vaha saba vyavahAranayase hai / isa nayavivakSAko jAnanese hI jIvAdi padArthoMkA yathArtha jJAna hotA hai| ataH samyagjJAnake lie nayapramANAdikA svarUpa bhI jAnanA Avazyaka hai / Age nizcayajJAnakA svarUpa kahate haiM 163 bAhya aura antaH paramatattvako jAnakara jJAnakA jJAnameM hI sthira honeko yahA~ nizcayajJAna kahA hai / aura pahale jo jJAnakA kathana kiyA hai use vyavahArajJAna jAno // 327 // vizeSArtha - pahale kahA hai ki parAzrita kathana vyavahAra aura svAzrita kathana nizcaya hai| jJAna apaneko bhI jAnatA hai aura parako bhI jAnatA hai / bAhya jJayakI apekSA ghaTajJAna, paTajJAna Adi saba vyavahAra - jJAna haiM / mati zruta, avadhi Adi bheda bhI vyavahArajJAnake hI haiM, kyoMki ye bheda parasApekSya / jo jJAna indriya aura manakI sahAyatAse hotA hai use matijJAna kahate haiM / matijJAnapUrvaka honevAle vizeSa jJAnako zrutajJAna kahate haiM / dravya, kSetra, kAla, bhAvakI avadhiko liye hue rUpAdi padArthoMke eka deza spaSTa jJAnako avadhijJAna kahate haiM / manameM sthita rUpI padArthoMke eka deza spaSTa jJAnako mana:paryaya jJAna kahate haiM / kevalajJAnakA phala upekSA hai / sabako jAnakara bhI vaha svastha hI rahatA hai / vyavahAranayase kevalajJAna parako jAnatA hai, nizcayanyase apane ko hI jAnatA hai / ataH paripUrNajJAna hI nizcayajJAna hai / Age AtmArthI puruSoMke lie zrutake adhyayana meM avyApti aura ativyAptikA niSedha karate haiM--- syAdvAdanayarUpI nAgarAjase gRhIta pramANarUpI merumathAnIke dvArA taba taka zrutarUpI sAgara kA manthana karo, jaba taka vastuke svarUpakA jJAna na hove // 328 // 1. gANaM mu0 / 2. puvvRttaM mu0 a0 ka0 kha0 ja0 mu0 / 3. kIrai ja0 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0329nizcayasAdhyasya vyavahAreNa sAdhakakrama 'pradaya tAbhyAmapi(?) vyAkhyAnAtha kramamAha Nicchaya saMjjhasarUvaM sairAya tasseva sAhaNaM caraNaM / tahmA do viya kamaso paDija[ccha]mANaM pebujheha // 329 // cAritrasvAminaH svarUpaM nirUpya tasyaiva bhedaM darzayati dasaNasuddhivisuddho mUlAiguNehi saMjuo tahaya / suhadukkhAisamANo jhoNaNilINo have samaNo // 330 // vizeSArtha-hindU purANoMmeM kathA hai ki devoM aura asuroMne milakara samudrakA manthana kiyA thaa| mathAnI banAyA thA sumeruko aura nAgarAjako banAyA thA rassI / sumeruke cAroM ora nAgarAjako bA~dhakara eka ora se devoM aura eka orase asuroMne use mathAnIko taraha taba taka ghumAyA thA jaba taka amRtako prApti nahIM huI / granthakAra yahA~ usI paurANika kathAke rUpaka dvArA zAstrarUpo samudrake manthanakI preraNA karate haiM ki pramANako mathAnI banAo aura use syAdvAdanayarUpI nAgaphA~sameM bA~dhakara taba taka usake dvArA zAstrarUpI samudrakA manthana karo-bArambAra abhyAsa karo, jaba taka vastusvarUpakA bodha na ho| zAstra samudrakA manthana kiye binA vastusvarUpakA bodha nahIM ho sakatA / ataH mumukSuko nirantara zrutAbhyAsa karanA caahie| jJAnAdhikAra samApta / vyavahArake dvArA nizcayarUpa sAdhyake sAdhanakramako batalAkara vyAkhyAnake lie donoMkA krama kahate haiM nizcaya sAdhya svarUpa hai| usakA sAdhana sarAga aura vItarAga cAritra hai / ataH donoMko bhI kramase dhAraNa karane para jIva prabodhako prApta hotA hai||329|| vizeSArtha-nizcaya aura vyavahAra meM sAdhya-sAdhana bhAvakA kathana pahale kiyA hai| Age nizcaya svarUpakI prApti meM sAdhana cAritrakA kathana karate haiN| cAritra sarAga aura vItarAgake bhedase do prakAra kA hai| moTe taura para sarAgIke cAritrako sarAgacAritra aura vItarAgIke cAritrako vItarAga cAritra kahate haiM / vaise kaSAyakA udaya dasaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai,ataH kaSAyake udayake abhAvameM gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnako vItarAga chadmastha kahate haiM / phira bhI mukhya rUpase rAgakI pradhAnatA chaThe, sAtaveM taka rahatI hai, ataH unameM hI sarAga cAritra mAnA gayA hai| cAritrakA dhAraNa rAgakI nivRtti ke lie kiyA jAtA hai| ataH sarAgI bhI rAgakI nivRttike lie hI cAritra dhAraNa karatA hai / Age granthakAra svayaM unakA kathana karate haiM / cAritra ke svAmIkA svarUpa batalAkara usake bheda batalAte haiM-- jo doSa rahita samyagdarzanase vizuddha tathA mUla aura uttara guNoMse yukta hotA hai,sukha aura duHkhameM jisakA samabhAva hotA hai, tathA AtmadhyAnameM lIna rahatA hai,vaha zramaNa-jainasAdhu, cAritra kA dhAraka yA cAritrakA svAmI hai // 330 // vizeSArtha-samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka cAritra hI dharma hai aura vaha dharma sAmyabhAva rUpa hai| usake dhArakako hI zramaNa kahate haiN| zatru aura mitrameM, sukha aura duHkhameM, prazaMsA aura nindAmeM, loSTha aura 1. pradarzanAmyA-a0 ka0 kha0 ja0 / 2. sujjha j0| 3. sarAha ta-jaH / 4. paDhijjamANa a. ka0 kha0 ja0 mu0| 5. pabujjhedi a.ka. kha0 mu0 / pabujjhehi j0| 6. jhANe loNo a0 mu.|'pNcsmido tigutto paMceMdiyasaMvuDo jidakasAo / dasaNaNANasamaggo samaNo so saMjado bhaNido // 240 // samasattuvaMdhuvaggo samasuhadukkho psNsnniNdsmo| samaloTThakaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo samaNo ||241||'-prvcnsaar / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -331 ] nayacakra asuheNa rAyarahio vayAirAyeNa jo hu saMjutto / ans for sarAo sukko doNhaM pi khalu iyaro // 331 // suvarNa meM tathA jIvana aura maraNameM jisakA samabhAva hai, yaha merA hai aura yaha parAyA hai, yaha sukhadAyaka hai aura yaha duHkhadAyaka hai, yaha merA upakArI haiM aura yaha apakArI, yaha merA rakSaka hai aura yaha bhakSaka hai aisI bhedabuddhi jisameM nahIM hai vaha zramaNa vizuddha samyagdarzanase yukta hotA hai aura sAdhuke 28 mUlaguNoMkA pAlaka hotA tathA AtmadhyAna meM lIna rahatA hai / aisA zramaNa hI cAritrakA svAmI hotA hai / vaha duHkhase chuTakArA pAne ke lie bandhu bAndhavoMse AjJA lekara zramaNAcArya kI sevAmeM upasthita hokara samasta parigrahako tyAgakara sAdhutvakA mArga svIkAra karatA hai / aura isa taraha vaha cAritrakA svAmI zramaNa bana jAtA hai / dhyAnAdhyayana hI usake mukhya kArya hote haiM / 165 Age sarAga aura vItarAgakA kathana karate haiM azubha pravRttiyoM to rAga nahIM karatA, kintu jise vratAdirUpa zubha pravRttiyoM meM rAga rahatA hai, use yahA~ saroga cAritrakA dhAraka zramaNa kahA hai aura jise azubha aura zubha donoM hI prakArakA rAga nahIM hai, vaha zramaNa vItarAga hai ||331|| vizeSArtha - Agama meM zramaNa do prakArake batAye haiM- eka zuddhopayogI aura eka zubhopayogI / zuddhopayogI vItarAga hote haiM aura zubhopayogI sarAga hote haiM / zuddhopayogIko nirAsrava kahA hai aura zubhopayogI ko Asravase sahita sAsrava kahA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki upayogake tIna prakAra haiM-azubha, zubha aura zuddha / viSaya aura kaSAyameM anurakta hokara jo viSayakaSAya vardhaka zAstroMko sunatA hai, viSayI puruSoM kI saMgati karatA hai usakA upayoga azubha hotA hai / kintu jo sacce deva, sacce zAstra aura sacce gurukA zraddhAnI banakara jIvoM para dayAbhAva rakhatA hai, usakA upayoga zubha hotA hai / zubhopayogase puNyabandha aura azubhopayogase pApabandha hotA hai / kintu zubha aura azubha donoM prakArake rAgase rahita zuddhopayogase bandha nahIM hotA hai / ataH vastutaH zuddhopayoga hI upAdeya hai / guNasthAnoMkI paripATIke anusAra prathama, dvitIya tathA tRtIya guNasthAna meM yadyapi azubhopayoga rahatA hai, kintu Upara-Upara usakI mandatA hotI jAtI hai / Age caturtha, paMcama aura chaThe guNasthAnameM paramparAse zuddhopayogakA sAdhaka zubhopayoga rahatA hai / isakA spaSTarUpa yaha hai ki samayadRSTi yadyapi upAdeya rUpase nija zuddha AtmAko ho bhAtA hai, kintu cAritramohake udayase usameM asamartha hone para nirdoSa paramAtmasvarUpa arhantoM aura siddhoMkI tathA unake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoMkI bhakti meM mana lagAkara viSayakaSAyameM pravRttiko rokatA hai isa taraha usakA vaha zubhopayoga bhI paramparAse zuddhopayogameM sahAyaka kahA jAtA hai / Age sAtaveM guNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna taka jaghanya, madhyama aura utkRSTa bhedako liye hue zuddhopayoga rahatA hai / zuddhopayoga meM zuddha, buddha svabhAva nija AtmA hI dhyeya rahatI hai | sAtaveM Adi guNasthAnoM meM bhI zuddha dhyeya honese, zuddha AtmAkA avalambana honese, aura zuddha AtmasvarUpakA sAdhaka honese zuddhopayoga ghaTita hotA hai / yaha zuddhopayoga na to saMsArake kAraNabhUta mithyAtva rAgAdi azuddha paryAyoMkI taraha azuddha hotA hai aura na kevalajJAnarUpa zuddha paryAyakI taraha zuddha hotA hai / kintu ina donoM avasthAoMse vilakSaNa tIsarI avasthA hotI hai jo zuddhAtmAnubhUti rUpa nizcaya ratnatraya svarUpa tathA mokSakA kAraNa hotI hai / 1. samaNA suddhavajuttA suhovajuttA ya hoMti samayamhi / tesu vi suddhruvajuttA aNAsavA sAsavA sesA // 245 // --pravacanasAra / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 332 sammA viya micchA viya tavohaNA samaNa tahaya annyaaraa| hoti virAya sarAyA jadirisimuNiNo ya NAyavvA // 332 // zraddhAnAdi kurvato mithyAsamyagmAvaM yathA tathA cAha iMdiyasaoNkkhaNimittaM saddhANAdINi kuNai so miccho / taM piya mokkhaNimittaM kubvaMto bhaNai saddiTThI // 333 // tapasvI anagAra zramaNa samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdaSTi bhI hote haiM tathA RSi, yati aura muni sarAgI bhI hote haiM aura vItarAgI bhI hote haiM // 332 // vizeSArtha--jinarUpake dhArI bhikSu aneka prakAra ke hote haiN| unake nAma haiM-anagAra, yati, muni aura RSi / sAmAnya sAdhuoMko anagAra kahate haiN| upazama aura kSapakazreNI para ArUr3ha sAdhuoMko yati kahate haiM / avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura kevalajJAnIko muni kahate haiN| aura RddhidhArI sAdhuoMko RSi kahate haiM / anagAra arthAt sAmAnya sAdhu samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiN| kauna samyagdRSTi aura kauna mithyAdaSTi hote hai, ise granthakArane Age svayaM spaSTa kiyA hai| zeSa RSi,yati aura muni sarAgI bhI hote haiM aura vItarAgI bhI hote haiM / inameM jo pramattAdi guNasthAnavartI haiM, ve sarAgI hai aura jo vItarAga avasthAmeM sthita haiM,ve vItarAgI haiN| zraddhAna Adi karate hue bhI kaise samyagpanA aura mithyApanA hotA hai, yaha batalAte haiM jo indriya sukhakI prAptike lie zraddhAna,jJAna aura cAritrakA pAlana karatA hai,vaha mithyAdRSTi hai aura jo mokSake lie zraddhAna Adi karatA hai,vaha samyagdRSTi hai // 333 // vizeSArtha-jaina AcAra aura vicArako zraddhA karake usakA pAlana karanevAle gRhastha hI nahIM, sAdhu bhI samyagdRSTi aura mithyAdRSTi hote haiM / jinhoMne saMsAra bhogoMko icchAse, devagati aura bhogabhUmikI lubhAvanI bhogavArtAse AkRSTa hokara usI kI prAptike lie vratAcaraNa svIkAra kiyA hai,vaha mithyAdRSTi hai aura jisane saMsArake sukhako tyAjya mAnakara mokSakI prAptike lie jinadIkSA dhAraNa kI hai, vaha samyagdRSTi hai| samayasAra gAthA 273 AdimeM AcArya kundakunda svAmIne likhA hai ki abhavyajIva jina bhagavAnake dvArA kathita vrata, samiti, gupti, zIla aura tapako karate hae bhI ajJAnI aura mithyAdRSTi hI rahatA hai| kyoMki ina sabake karanekA jo vAstavika lakSya mokSa hai usa para usakI zraddhA nahIM hai| aura isakA kAraNa yaha hai ki use zuddha jJAnamaya AtmAkI ho pratIti nahIM hai| jise zuddha jJAnamaya AtmAkA hI jJAna nahIM hai, usakI zraddhA jJAna para hI nahIM hai / aura jJAnapara zraddhA na honese gyAraha aMgakA pATho honepara bhI, zAstrAdhyayanakA jo guNa hai usakA abhAva honese vaha jJAnI hI nahIM hai| zAstrAdhyayanakA vAstavika lAbha hai-sabase bhinna vastubhUta jJAnamaya AtmA kA parijJAna, jise usakI zraddhA hI nahIM hai use zAstrAdhyayanase bhI usakA parijJAna nahIM ho sakatA / aisA vyakti ajJAnI hI hotA hai / zAyada kahA jAye ki use dharmakI to zraddhA hai tabhI to usane munidIkSA lI hai? isakA uttara yaha hai ki use yaha zraddhA hai-dharmasevana bhoga prAptikA nimitta hai, karmakSayakA nimita hai| aisI usako zraddhA nahIM hai| ataH jo dharmako bhogakA sAdhana mAnakara usakI prAptike lie japa, tapa karate haiM, ve mithyAdaSTi hai / kyoMki jinakI ruci saMsArake bhogoMmeM hai, ve samyagdRSTi kaise ho sakate haiN| vastusvarUpakA yathArtha zraddhAlu saMskAravaza bhogoMko na chor3a sake yaha sambhava hai, kintu viSayoMmeM abhiruci rakhe yaha sambhava nahIM hai| abhirucikA mUla saMskAra nahIM, ajJAna bhAva hai-isa prakArakA ajJAnIpanA jJAnI samyagdRSTi meM kaise ho sakatA hai ? 1. 'dezapratyakSavitkevalabhRdiha muniH syAdRSiH prodgaddhirArUDha zreNiyugmo'jani yatiranagAro'paraH sAdhuruktaH / rAjA brahmA ca devaH parama iti RSivikriyA'kSINazaktiprApto buddhacauSadhIzo viyadayanapaTurvizvavedIkrameNa ||'-caaritrsaar / 2. 'saddahadi ya pattiyadi ya rocedi ya taha puNo ya phAsedi / dhamma bhogaNimittaM Nadu so kammakkhayaNimittaM ||275||'-smysaar / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -335 ] nayacakra sarAgacAritrasya svarUpaM bhedaM ca darzayati mUluttarasamaNaguNA dhAraNa kahaNaM ca paMca aayaaro| sohI tahava suNiTThA sarAyacariyA havai evaM // 334 // vadasamirdidiyaroho AvassAcelalocamaNhANaM / 'ThiIbhojjaM eyabhattaM khidisayaNamadaMtaghasaNaM ca // 335 // sarAga cAritrakA svarUpa aura bheda kahate haiM zramaNoMke mUlaguNoM aura uttaraguNoMkA dhAraNa karanA, unakA kathana karanA, pA~ca prakArakA AcAra, ATha prakArakI zuddhi tathA suniSThA ye saba sarAgacAritra haiM / / 334 / / Age granthakAra zramaNoMke mUlaguNoMkA aura uttaraguNoMkA kathana karate haiM pAMca mahAvrata, pA~ca samiti, pAMcoM indriyoMkA nirodha, chaha Avazyaka, vastrakA sarvathA tyAga, kezalaM cana, snAna na karanA, khar3e hokara bhojana karanA, dina meM kevala eka bAra bhojana karanA, pRthvIpara sonA aura dantagharSaNa na karanA ye 28 mUla guNa zramaNoMke haiM / / 335 // vizeSArtha-sAdhuoMke 28 mUla guNa isa prakAra haiM-samyagjJAnapUrvaka hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigrahake tyAgako vrata kahate haiM / hiMsAke pUrNa tyAgako ahiMsA mahAvrata kahate haiN| aura pramattake yogase trasa aura sthAvara jIvoMke dravya aura bhAva prANoMke ghAtanekA nAma hiMsA hai| jo asAvadhAnatApUrvaka pravRtti karatA hai vaha pramatta yA pramAdI hai| sArAMza yaha hai ki rAgAdike vazIbhUta hokara pravRtti karane para yadi kisI jIvake prANoMkA ghAta na ho taba bhI hiMsA hotI hai / aura rAgAdike vazIbhUta na hokara pravRtti karane para yadi kisIkI hiMsA ho bhI jAtI hai to bhI vaha hiMsA nahIM mAnI gayI hai| kyoMki kahA hai ki jIva mare yA jiye, jo asAvadhAnatApUrvaka pravRtti karatA hai vaha niyamase hiMsaka hai| kyoMki vaha kisIke jIne-maranekA dhyAna na rakhakara pravRtti karatA hai| aura jo mujhase kisI bhI jIvako kaSTa na pahu~ce isa prakArakI bhAvanAse sAvadhAnatApUrvaka calatA hai, sAvadhAnatAparvaka uThatA-baiThatA hai, sAvadhAnatApUrvaka zayana karatA hai aura sAvadhAnatApUrvaka vArtAlApa karatA hai usase yadi kisI prANIko kaSTa pahu~ca bhI jAtA hai taba bhI vaha hiMsaka nahIM hai / jaise eka sAdhu sAvadhAnatApUrvaka dekha-bhAlakara mArgameM calatA hai| usake paira rakhaneke sthAna para acAnaka koI jantu ur3akara A giratA hai aura sAdhuke pairase kucalakara mara jAtA hai to use usa jantuke vadhakA pApa nahIM lagatA,kyoMki sAdhukA mAnasa pavitra thaa| isI taraha rAgAdike vazIbhUta hokara aprazasta vacana bolanA asatya hai aura usakA sarvathA tyAga satya mahAvata hai / vinA dI huI vastuko svayaM grahaNa karanA yA dUsaroMko de denA corI hai aura usakA pUrNatyAga acauryamahAvrata hai| hA~, jo vastu sArvajanika upabhogake lie mukta haiM; jaise nadIkA pAnI, yA miTTI, usakA grahaNa corI nahIM hai| mana, vacana kAyase strI mAtrake sevanake tyAgako brahmacaryavata kahate haiM tathA samasta cetana aura acetana parigrahake aura usase mamatvake tyAgako parigraha tyAga vrata kahate haiM / IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepa aura utsarga ye pA~ca samiti hai| dharmake lie prayatnazIla muni sUryodaya hone para jaba mArga spaSTa dikhAI dene lagatA hai, taba manuSya hAthI, ghoDAgAr3I Adike calanese prAsuka hue mArga para cAra hAtha jamIna Age dekhakara dhIre-dhIre gamana karatA hai use IryAsamiti kahate haiN| hita-mita vacana bolaneko bhASAsamiti kahate haiM / zarIrakI sthitike lie gRhasthake ghara jAkara usake dvArA 1. 'arahaMtAdisu bhattI vacchaladA pavayaNAbhijuttesu / vijjadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA bhave cariyA // 246 // --pravacanasAra / 2. Thidibhojja ka0 kha0 ja. mu. / 'vadasamididiyaroho locAvassayamacelamaNhANaM / khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNamegabhattaM ca // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehiM paNNattA / tesu pamatto samaNo chedovaTTAvago hodi // 208-209 // -pravacanasAra / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0336 tavaparisahANa bheyA guNA hu te uttarA ya bohavvA / dasaNaNANacarittaM tavavIriya paMcahAyAraM // 336 // navadhA bhaktipUrvaka diye gaye navakoTi vizuddha AhArako chiyAlIsa doSa bacAkara grahaNa karanA eSaNA samiti hai| dharma aura caryA ke yogya dravyoM ko dekhakara grahaNa karanA aura tyAganA AdAna nikSepaNapamiti hai| nirjantuka bhUmimeM mala, matra Adiko tyAganA utsargasamiti hai / pA~coM indriyoMke viSayoMmeM rAgabhAvako chor3akara indriyoMkA nigraha karanA paMcendriya nirodha hai| sAmAyika caturvizatistava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga ye chaha Avazyaka haiM / jIvana-maraNa, lAbha-hAni, saMyoga-viyoga, zatru-mitra, sukha-duHkhameM sadA samabhAva rakhanA sAmAyika hai| bhaktipUrvaka caubIsa tIrthaMkaroMke gaNoMkA stavana karanA candizatistava hai| kisI eka tIrthakara kI vinaya Adi karanA vandanA hai| pramAdase lage hue doSoMkI vizaddhiko pratikramaNa kahate haiM / AgAmI doSoM ko dUra karaneke lie jo tyAga Adi kiyA jAtA hai use pratyAkhyAna kahate haiN| aticAroMkI vizuddhike lie khar3e hokara donoM hAthoMko laTakAkara nizcala honA kAyotsarga hai| ye chaha kartavya vyAdhi Adi hone para bhI avazya karaNIya haiM, isIlie inheM Avazyaka kahate haiN| vastrakA sarvathA tyAga karake sarvadA nagna digambara vicaraNa karanA sAdhukA mUla guNa hai / do mAsa, tIna mAsa yA cAra mAsameM apane sira aura dAr3hIke bAloMko svayaM apane hAthase ukhAr3anA kezaloca hai / sadA snAna nahIM karanA, bhUmimeM athavA lakar3I yA pASANakI zilApara paira phailAkara eka karavaTase zayana karanA, khar3e hokara apane hastapaTameM bhojana karanA, tathA eka hI bAra bhojana karanA, aura dantamaMjana na karanA ye saba sAdhuke 28 mUlaguNa haiN| inakA dhAraNa karanA Avazyaka hai| ye saba kArya AtmajJAna-zraddhAna mUlaka ho karaNIya haiN| usake binA to kevala kAyaklezamAtra hI hai| Age zramaNake uttara guNoMko kahate haiM tapa aura parISahoMke bhedoMko sAdhuke uttara guNa jAnanA caahie| darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ye pAMca prakArake AcAra haiM / / 336 / / vizeSArtha-ratnatrayako prApti ke lie icchAoMkA rokanA tapa hai / athavA karmokI nirjarAke lie mArgake aviruddha jo tapasyA kI jAtI hai use tapa kahate haiN| vaha tapa do prakArakA hai-bAhya aura Abhyantara / bhojanakA tyAga Adi bAhyadravyako jisameM apekSA hotI hai tathA jo dUsaroMke bhI dRSTigocara ho jAtA hai use bAhyatapa kahate haiN| usake chaha bheda hai-anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza / mantrasAdhana Adi laukika phalako icchAke binA rAga dveSako naSTa karaneke lie, karmoko nirjarAke lie, indriyoMko vazameM karaneke lie tathA dhyAna aura adhyayanameM manako lagAneke lie upavAsa karanA anazana tapa hai / nidrApara vijaya pAne ke lie, doSoMkI zAntike lie, pramAdase bacaneke lie,bhUkhase kama bhojana karanA avamaudarya hai / AzAko nivRttike lie bhikSArthI muni jo eka, do ghara hI bhikSAke lie jAnekA niyama karatA hai yA amuka prakArake dAtAke dvArA amuka prakArakA AhAra milegA to laMgA, ityAdi niyama karatA hai use vRttiparisaMkhyAnatapa kahate haiN| indriyoMke damanake lie ghI, dUdha, dahI, gur3a, tela Adi rasoMko tyAganA rasaparityAga tapa hai / svAdhyAya aura dhyAnakI siddhi ke lie tathA brahmacaryako rakSAke lie strI, pazu, duSTajana Adise rahita, parvata, gaphA, smazAna, zanya makAna, yA udyAna, vana Adi ekAnta pradezoMmeM Asana lagAnA, zayana karanA viviktazayyAsana tapa hai| varSARtumeM vRkSake nIce, grISmaRtu meM parvatake Upara, zItaRtumeM khule hae sthAnameM dhyAna lagAnA, tathA aneka prakArake AsanoMke dvArA zarIrako kaSTa denA kAyakleza hai| yaha kAyakleza acAnaka kaSTa A jAne para use sahana kara sakanekI kSamatAke lie aura viSayasukhako cAhako rokane ke lie kiyA jAtA hai| jisameM bAhyadravyako apekSA nahIM hotI tathA jinameM manoniyamana para hI vizeSa bala rahatA hai unheM Abhyantara tapa kahate haiM / Abhyantara tapake bhI chaha bheda haiM--prAyazcitta, vinaya, vaiyAvattya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna / kartavyakarmake na karanepara aura tyAgane yogyakA tyAga na karane meM jo Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -336 ] nayacakra doSa lagatA hai, usakI zuddhi karaneko prAyazcitta tapa kahate haiN| prAyazcittake dasa bheda hai-Alocana, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, mUla, cheda, parihAra, upsthaapnaa| guruse vinayapUrvaka apane pramAdakA nivedana karanA AlocanA prAyazcitta hai| usake dasa doSa hai--Akampita, anumApita, dRSTa, bAdara, sUkSma, channa, zabdAkulita bahujana, avyakta aura, tatsevita / upakaraNoMko denepara guru mujhe thor3A prAyazcitta deMge, aisA vicAra kara upakaraNa bheMTa karake doSakA nivedana karanA Akampita doSa hai / maiM prakRtise durbala hU~, rogI hU~, upavAsa vagairaha karanemeM asamartha hU~, yadi halakA prAyazcitta deMge to doSakA nivedana karUMgA,yaha dUsarA anumApita doSa hai| dUsareke dvArA na dekhe gaye doSako chipAkara dekhe gaye doSakA nivedana karanA dRSTa nAmakA tIsarA doSa hai / Alasya, pramAda yA ajJAnase sthUla doSakA nivedana karanA caturtha bAdara doSa hai| mahAn prAyazcittake bhayase athavA 'yaha sUkSmase bhI doSako dUra karanA cAhatA hai' isa prakArako apanI prazaMsAko bhAvanAse mahAn doSako chipAkara sUkSma doSakA nivedana karanA pAMcavAM sUkSma doSa hai| yadi vratameM isa prakArakA doSa laga jAye to usakA kyA prAyazcitta hotA hai, isa upAyase gurukI upAsanA karanA chaThA channa doSa hai / jaba munigaNa pAkSika, cAturmAsika yA vArSika pratikramaNa karate hoM aura isa taraha munisaMghameM AlocanAkA zora ho rahA ho, taba pUrva doSakA kathana karanA sAtavAM zabdAkulita nAmakA doSa hai| guruke dvArA diyA gayA prAyazcitta kyA Agamasammata hai ? isa prakArakI AzaMkA karake anya sAdhuoMse puchanA AThavAM bahujana nAmakA doSa hai / kisI apane samAna sAdhuke sAmane ho apane doSakA nivedana karake liyA gayA mahAn prAyazcitta bhI phaladAyaka nahIM hotA, ataH yaha navamA avyakta doSa hai| isa sAdhuke doSake samAna hI merA bhI doSa hai yahI use jAnatA hai, ise jo prAyazcitta diyA hai vahI mere lie bhI ThIka hai isa prakAra apane doSako chipAnA dasavA tatsevita doSa hai| jo apane aparAdhako na chipAkara bAlakakI taraha sarala bhAvase apane doSoMko nivedana karatA hai, use ye doSa nahIM lagate / jo sAdhu lajjA yA tiraskArake bhayase apane aticAroMkI zuddhi nahIM karatA,vaha apane Aya-vyayakI parIkSA na karanevAle vyApArIkI taraha kaSTa uThAtA hai| binA AlocanAke liyA huA mahAn prAyazcitta bhI iSTa phaladAyaka nahIM hotA / 'merA doSa mithyA hove' isa prakArako mAnasika pratikriyAko pratikramaNa kahate haiN| kucha doSa to AlocanA mAtrase hI zuddha ho jAte haiM, kucha pratikramaNa karanese zuddha hote haiN| kucha Alocana aura pratikramaNa donoMse zuddha hote haiM / sadoSa AhAra tathA upakaraNoMkA saMsarga honepara usakA tyAga karanA viveka prAyazcitta hai / kucha samaya ke lie kAyotsarga karanA vyutsarga prAyazcitta hai| anazana Adi karanA tapa prAyazcitta hai| dIkSAke samayako cheda denA cheda prAyazcitta hai| kucha samayake lie saMghase nikAla denA parihAra prAyazcitta hai| purAnI dIkSAko chedakara punaH dIkSA denA upasthApanA prAyazcitta hai| pUjya puruSoMkA Adara karanA vinayatapa hai| vinayake cAra bheda hai--jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya aura upacAravinaya / Alasya tyAgakara AdarapUrvaka samyagjJAnakA grahaNa karanA jJAnavinaya hai| tattvArthakA zaMkA Adi doSarahita zraddhAna karanA darzanavinaya hai / apane manako cAritrake pAlane meM lagAnA cAritravinaya hai / AcArya Adi pUjya puruSoMko dekhakara uThanA, unake sammukha jAkara hAtha jor3akara vandanA karanA, unake parokSameM bhI unheM namaskAra karanA, unake guNoMkA smaraNa karanA, unakI AjJAkA pAlana karanA upacAravinaya hai| zarIra vagairahake dvArA AcArya Adi kI sevA karanA vaiyAvRttyatapa hai| Alasya tyAgakara jJAnakI ArAdhanA karanA svAdhyAya hai, usake cAra bheda haiM-dharmake icchuka vinayazIla pAtroMko zAstra denA, zAstrakA artha batalAnA vAcanA hai / saMzaya dUra karaneke lie athavA nizcaya karaneke lie viziSTa jJAniyoMse pUchanA pRcchanA hai| jAne hue arthakA manase abhyAsa karanA anuprekSA hai| zuddhatApUrvaka pATha karanA AmnAya hai| dharmakA upadeza karanA dharmopadeza hai| ye cAra svAdhyAyake bheda hai| tyAgako syutsarga kahate haiM, usake do bheda hai-AtmAse bhinna dhana-dhAnya AdikA tyAga karanA bAhyopadhityAga hai| aura krodhAdi bhAvoMko tyAganA abhyantara upadhityAga hai| uttama saMhananake dhAraka manuSyakA apanI cittakI vRttiko saba orase haTAkara eka hI viSayameM lagAnA dhyAna hai| dhyAnake cAra bheda hai-Arta, raudra, dharmya aura zukla / Adike donoM dhyAna saMsAra ke kAraNa haiM aura antake donoM dhyAna mokSake 22 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dravyasvabhAvaprakAzaka / gA0337 vijjAvaccaM saMghe sAhusamAyAra titthabhivuddddhii| dhammakkhANa susatthe sarAyacaraNe Na NisiddhaM // 337 // samacAriNA saha samAcArArthamAha logigesaddhArahio caraNavihUNo taheva avavAdI / vivarIo khalu tacce vajjevvA te samAyAre // 338 // kAraNa hai| dhyAna karate samaya acAnaka AnevAle upasargako zAntike sAtha sahana karanA parISaha hai| parISahake 22 bheda hai-1. bhUkhakI bAdhAko sahanA, 2. pyAsakI bAdhAko sahanA, 3. zIta, 4. uSNa, 5. DAMsa-macchara, dhAko sahanA, 7. saMyamase arati utpanna hone ke kAraNa upasthita honepara bhI saMyamameM rati karanA, 8. striyoMkI bAdhAko nirvikAra cittase sahanA, 9. naMge paira calanekI bAdhAko sahanA, 10. eka hI Asanase baiThanekI bAdhAko sahanA, 11. jamInapara eka hI karavaTase sone kI bAdhAko sahanA, 12. atyanta kaThora vacanoMko sunakara bhI zAnta rahanA, 13. mArakI parISaha ko sahanA, 14. AhArAdike na milane para bhI kisIse yAcanA na karanA, 15. AhArAdikA lAbha na hone para bhI santuSTa rahanA, 16. pairameM kA~TA laganekI parISahako sahanA, 17 rogAdikA kaSTa sahana karanA, 18. zarIra para lage malase khedakhinna na honA, 19. mAna-apamAnameM harSa-viSAda na karanA, 20. apane pANDityakA garva na karanA, 21. jJAnakI prApti na hone para khedakhinna na honA tathA 22 zraddhAna se cyuta hone ke nimitta upasthita hone para bhI cyuta na honA / ye bAIsa parISaha tathA pUrvokta 12 prakArake tapa sAdhuke uttara guNa kahe jAte haiN| pA~ca AcAra bhI uttara guNa hai--darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra / vinaya aura AcArameM antara hai-- samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapake nirmala karane meM jo prayatna kiyA jAtA hai vaha vinaya hai aura unake nirmala ho jAnepara jo unakA pAlana yatnaparvaka kiyA jAtA hai use AcAra kahate haiM / saMghameM vaiyAvRtya karanA, sAdhu sAmAcArI, dharma tIrthako vRddhike lie prayatna, dharmakA nirUpaNa, ye saba kArya sarAgacAritrameM niSiddha nahIM haiM // 337 // vizeSArtha-pravacanasArameM zramaNake do prakAra batAye haiM-zuddhopayogI aura shubhopyogii| tathA zubhopayogI zramaNoMkA svarUpa batalAte hue likhA hai ki samasta parigrahake tyAgI zramaNa bhI kaSAyakA leza honese kevala zuddhAtmapariNati rUpase rahane meM asamartha hote haiM, ataH zuddhAtmapariNati rUpase rahanevAle arhantAdimeM bhakti rakhate haiM, usa prakArakA pravacana karanevAle sAdhujanoMmeM vAtsalyabhAva rakhate haiN| unake prati AdarabhAva rakhate haiM, AcAryAdiko vandanA karate haiM, sevA-zuzrUSA karate haiM / ye saba sarAgacAritrake dhArI zramaNoMko caryA hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA upadeza denA, ziSyoMkA saMgraha karanA, unakA poSaNa karanA, jinapUjAkA upadeza denA ye saba sarAgazramaNoM ke lie niSiddha nahIM hai| sArAMza yaha hai ki chahakAyake jIvoMkI virAdhanAse rahita tathA zuddhAtmapariNatike saMrakSaNameM nimittabhUta zramaNoMkA upakAra karanekI pravRtti sarAgI zramaNoMmeM hotI hI hai| kintu yadi koI zramaNa vaiyAvRttyake nimittase apane saMyamakA hI ghAta karatA hai to vaha munipadase cyuta ho jAtA hai / ukta saba kArya saMyamakI sAdhanAkI dRSTise hI vidheya haiM / ataH sarAgI zramaNakI saba pravRtti saMyamake aviruddha hI honA caahie| samAna AcAravAle sAdhake sAtha hI sAmAcArI karanekA vidhAna karate haiM jo laukikajana zraddhAse rahita hai, cAritrase hIna hai, apavAdazIla hai,vaha sAdhutvase viparIta hai, ataH usake sAtha sAmAcArI nahIM karanA cAhie // 338 // 1. suatthe a0 ka0 kha0 mu0 / 'vaMdaNaNamaMsaNehi abbhuttttaannaannugmnnpddivtto| samaNesu samAvaNao Na NididA rAyacariyamhi ||247||'-prvcnsaar / 2. "Nicchidasuttatthapado samidakasAo tavodhigo cAvi / logigajaNasaMsaggaM Na cayadi jadi saMjado Na havadi // 268 // NiggaMthaM pavvaido vadi jadi ehigehi kammahi / so logigo ti bhaNido saMjamatavasaMpajuttovi ||269|-prvcnsaar / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -339 ] nayacakra 171 abhedAnupacArasAdhane sarAgacAritrasyAnuSaMgitvamAha - dikkhAgahaNANukkamasarAyacArittakahaNavitthoro / pavayaNasAre picchaha tasseva ya eNttha lessaikkaM // 339 // vizeSArtha-sAdhuoMke madhyameM jo parasparameM abhivAdana AdikI prakriyA hai yA parasparake sahayogase dhArmika kriyAoMkA samatApUrvaka anuSThAna hai use sAmAcArI kahate haiN| apanese adhika guNI sAdhuoMke prati khar3A honA, Adara karanA, vinayapUrvaka hAtha jor3anA, namaskAra karanA Avazyaka hai| jo zramaNa zAstrArthameM vizArada haiM, saMyama, tapa aura jJAnase sampanna haiM unameM hI ukta prakArakA AdarabhAva rakhanA cAhie, kintu jinameM ye vizeSatAeM nahIM haiM , una zramaNAbhAsoMke prati abhyutthAna Adi nahIM karanA caahie| jo zramaNa saMyama, tapa aura zrutase sampanna hote hue bhI jina bhagavAna ke dvArA upadiSTa tattvoMkI zraddhA nahIM rakhatA hai vaha zramaNAbhAsa hai / jo zramaNa dveSavaza jinadevake zAsanameM sthita bhI zramaNakA apavAda karatA hai vaha bhI zramaNAbhAsa hai / jo zramaNa svayaM guNameM hIna hote hue bhI guNavAna zramaNoMse apanI vinaya karAnA cAhatA hai, vaha ananta saMsArI hai| aise zramaNAbhAsoMke sAtha sAmAcArI nahIM karanA caahie| jo zramaNa svayaM adhika guNavAle hone para bhI hIna guNavAle zramaNoMke prati vandanAdi kriyA karate haiM, unakA cAritra naSTa ho jAtA hai| zAstrake jJAtA prazAnta tapasvI zramaNako bhI laukika-janoMkA saMsarga nahIM karanA caahie| jo nimrantha-liMgako dhAraNa karake bhI isa lokasambandhI kAryoMmeM pravRtti karatA hai use laukika kahA hai| jaise agnike saMsargase pAnI meM vikAra A jAtA hai, vaise hI laukikoMke saMsargase saMyamI bhI asaMyamI ho jAtA hai| ataH mokSArthI zramaNako apanese guNAdhika yA samAna guNavAle zramaNakA hI saMsarga karanA caahie| Age abheda aura anupacArakA sAdhana karanemeM sarAgacAritrakA AnuSaMgika sambandha batalAte haiM dIkSAgrahaNake anukamase sarAgacAritrake kathanakA vistAra 'pravacanasArameM' dekhanA caahie| yahA~ usIkA lezamAtra kathana kiyA hai // 339 / / vizeSArtha-adhyAtma mArgake upadeSTA AcArya kundakundane apane pravacanasArake' prArambhameM yadyapi zubhopayogako heya batalAyA hai, kyoMki usase nirvANa prApta nahIM hotA; svargasukha milatA hai aura svargakA sukha indriyajanya parasAkSepa honese vastuta: duHkha hI hai, ityAdi kathana kiyA hai| kintu unhoMne hI pravacanasArake' antameM cAritrakA varNana karate hue zramaNa dharmakI dIkSAkA kathana karate hue anukramase do prakArake zramaNa batalAye haiM-zubhopayogI aura shuddhopyogii| tathA zubhopayogI zramaNoMko caryAkA bhI vistArase kathana kiyA hai / usIse lekara granthakArane bhI isa granthameM ukta kathana kiyA hai| isase granthakAra yaha batalAnA cAhate haiM ki zubhopayoga heya hote hue bhI sarvathA heya nahIM hai| yahI bAta AcArya amatacandra ne 'pravacanasAragAthA 245 kI TIkAmeM likhI hai| usakA sArAMza yaha hai ki jo vyakti munidharmako dIkSA lekara bhI kaSAyakA kucha aMza jIvita honese zuddhopayogakI bhUmi para ArohaNa karane meM asamartha hote haiM, kintu usa bhUmikAkI talahaTImeM vartamAna haiM aura usa bhUmikA para ArohaNa karaneke lie utkaNThita haiM ve zramaNa haiM yA nahIM, arthAt unheM hama zramaNa kaha sakate haiM yA nahIM, isakA samAdhAna yaha hai ki AcArya kundakundane pravacanasArake prArambhameM svayaM hI kahA hai ki dharmarUpa pariNata AtmA yadi zuddhopayogameM yukta hotA hai to mokSasukhako pAtA hai aura yadi zubhopayogameM yukta hotA hai to svargasukhako pAtA hai, isase spaSTa hai ki zubhopayogakA dharmake sAtha ekArtha samavAya hai arthAt AtmAmeM dharma aura zubhopayoga eka sAtha ho sakate haiM, ataH zubhopayogI puruSoMke bhI dharmakA sadbhAva honese zramaNa bhI zubhopayogI hote haiM / kintu ve zuddhopayogI zramaNoMko samAna koTimeM nahIM aate| isa taraha zubhopayoga sAkSAt dharmarUpa nahIM hote hue bhI usakA sAdhana mAnA jAtA hai / 1. abhedopacAra a00 kha0 j0| 2. vitthAre a.ka0 kha0 ja0ma0 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 340 zubhAzumayogyavahAraratnatrayasya ca phalamAha suhamasuhaM ciya kammaM jIve dehabbhavaM jaNadi dukkhaM / duhapaDiyAro paDhamo Nahu puNa taM paDhijjei iyrtthe||340|| mottaNa micchatiyaM sammagarayaNattayeNa sNjutto| vaDheM to suhace? paraMparA tassa NivvANaM // 341 // Age zubha, azubha aura vyavahAra ratnatrayakA phala kahate haiM zubha aura azubha karma jIvako zArIrika duHkha dete haiN| kintu prathama zubhopayogase usa duHkha kA pratikAra to hotA hai, kintu sukhakI prApti nahIM hotI / / 340 // vizeSArtha-azubhopayogakI taraha zubhopayoga bhI azuddhopayogakA hI bheda hai, kintu azubhopayogake sAtha dharmakA ekArtha samavAya nahIM hai| jahA~ azubhopayoga hai vahA~ dharmakA leza bhI nahIM hai / kintu zubhopayogakA dharmake sAtha ekArtha samavAya hai, jahA~ zubhopayoga hai vahAM usake sAtha dharma bhI raha sakatA hai| kintu zubhopayogase bhI puNyabandha hotA hai / pravacanasArake prArambhameM zubhopayogakA kathana karate hue AcArya kundakundane likhA haijo jIva deva guru zAstrako pUjAmeM dAna, zIla, upavAsameM anurakta rahatA hai vaha zubhopayogI hai| zubhopayogI jIva aneka prakArake indriyajanya sukhoMko prApta karatA hai| kintu zubhopayogase devaparyAya prApta hone para bhI svAbhAvika sukha prApta nahIM hotA, kyoMki devaparyAyameM bhI svAbhAvika sukha nahIM hai, balki duHkha hI hai kyoMki puNya karmake vipAkase devoMko jo sAMsArika sukhasAmagrI prApta hotI hai usameM magna hokara ve tRSNAse pIr3ita hokara vastutaH dukhI hI rahate haiM / puNya karmake udayameM viSayoMko prApti hone para tRSNAkA bar3hanA hI svAbhAvika hotA hai / isIse AcArya kundakundane samayasArameM likhA hai ki puNya karmako suzIla aura pApa karmako kuzIla kahA jAtA hai, kintu jo puNya karma jIvako saMsArameM bhaTakAtA hai vaha suzIla kaise ho sakatA hai phira bhI jahA~ pApa karmake udayase kevala duHkha milatA hai, vahA~ puNya karmake udayase du:khake sthAnameM sAMsArika jIvoMke viSayavAsanAke anurUpa sukha milatA hai / kintu vastutaH vaha sukha sukha nahIM hai, kyoMki jo parAzrita hotA hai, jisameM duHkhakA bhI mela rahatA hai aura jo Akara punaH calA jAtA hai, vaha sukha sukha nahIM hai| kevala duHkhakA pratIkAra mAtra hai| ataH zubhopayogase azubhopayogajanya duHkhakA pratikAra to hotA hai, kintu sthAyI avinAzI sukha prApta nahIM hotaa| usake lie to ekamAtra zuddhopayoga hI upAdeya hai / jo mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrako tyAgakara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrase yukta hotA huA zubha karma karatA hai, usakA paramparAse mokSa hotA hai / / 341 // vizeSArtha-isa gAthAke dvArA granthakArane vyavahAraratnatrayakA phala paramparAse mokSa batalAyA hai| vyavahAraratnatrayakA svarUpa pahale kaha Aye haiM / vyavahAraratnatraya kisa prakAra paramparAse mokSakA kAraNa hai ? ise dravyasaMgrahako TokAmeM brahmadevajI ne suspaSTa kiyA hai| ve likhate haiM jaise koI puruSa dezAntarameM sthita kisI sundara strIke pAsase Aye hue puruSoMkA sammAna Adi isa lie karatA hai ki use usa strIkI prApti ho sake, usI taraha samyagdaSTi bhI yadyapi upAdeya rUpase apanI zaddhAtmAkI hI bhAvanA bhAtA hai kintu ca mohanIyake udayase usameM asamartha hone para paramAtmapadakI prAptike lie tathA viSaya kaSAyoMse bacaneke lie nirdoSa paramAtma svarUpa arhanta aura siddhoMkI tathA unake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoMkI dAna, pUjA Adi tathA guNastavana Adi dvArA paramabhakti karatA hai| usake pariNAmoMmeM bhogoMkI cAha nahIM hotI aura na nidAnakI bhAvanA hotI hai| phira bhI usa prakArake zubhopayoga rUpa pariNAmoMse na cAhate hue bhI viziSTa puNyakA Asrava hotA hai jaise kisAnoMko na cAhane para bhI annake sAtha hI bhUsA bhI milatA hai| usa 1. paDhijja iyarattho a0 ka0 kha0 ja0 mu0| iyaratthe-sukhArthe / 'NaraNArayatiriyasurA bhajanti jadi dehasaMbhavaM duHkhaM / kiha so suho va asuho uvaogo havadi jIvassa ||72||-prvcnsaar / 2. sammattaguNaraya-a0 k.| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -342 ] nayacakra 173 uktaM ca / sApi paraMparA dvividhA bhavati sA khalu dudihA bhaNiyA paraMparA jiNavarehiM savvehi / tabbhavaguNaThANe vi hu~ bhavaMtare hodi siddhiparA // 1 // iti sarAgacAritrAdhikAraH / sakalasaMvaranirjarAbhokSopAyaM darzayan nyavahArasya gauNatvaM darzayati vavahArAdo baMdho mokkho jamhA shaavsNjutto| tamhA kuru taM gauNosahAvamArAhaNAkAle // 342 // puNyase ve vyavahArI zubhopayogI jIva svargameM janma lete haiM, kintu svargakI usa sukha-sampadAko bhI jIrNa tRNake samAna mAnakara usameM anurakta nahIM hote / vahA~se cayakara ve mahAvidehameM janma lete haiM, kintu mohameM nahIM phaMsate aura jinadIkSA grahaNa karake nija zuddhAtmAke dhyAnase mokSa prApta karate haiN| isa tarahase vyavahAraratnatraya paramparAse mokSakA kAraNa hotA hai| kintu jo vyavahAraratnatrayameM hI anurakta rahate haiM aura use hI mokSakA raNa mAnate haiM, unakA vyavahAraratnatraya paramparAse bhI mokSakA kAraNa nahIM hotaa| yahAM paramparAke bhI do prakAra haiM, jaisA ki kahA hai saba jinendradevoMne paramparAke do bheda kahe haiM-eka to usI bhavameM prathama guNasthAnase cauthe, pAMcaveM Adi guNasthAnoMmeM kramase car3hate hue antameM mokSako prApta karanA, aura dUsare bhavameM mokSa prApta karanA / arthAt trayake dvArA kramase gaNasthAnoMkI zreNipara caDhate hue usI bhavameM bhI mokSa prApta ho sakatA hai aura dUsare bhavameM bhI prApta ho sakatA hai| donoM hI prakAroMko paramparA kahA jAtA hai| sAkSAtkAraNa to nizcaya ratnatraya hI hai| sarAga cAritrAdhikAra samApta / samasta saMvara, nirjarA aura mokSake upAyako batalAte hue vyavahArakI gauNatA batalAte haiM cUMki vyavahArase bandha hotA hai aura svabhAvameM lIna honese mokSa hotA hai, isalie svabhAvakI ArAdhanAke samaya vyavahArako gauNa karanA cAhie / / 342 // vizeSArtha-vyavahAranayase azubhase nivRtti aura zubhameM pravRttiko cAritra kahA hai aura vrata, samiti, gupti Adiko vyavahAracAritrake bheda kahA hai / 'tattvArthasUtrake' sAtaveM adhyAyameM puNyAsravakA vivecana hai aura puNyAsravake vivecanake prArambhameM hI vratakA kathana hai| usakI TIkA sarvArthasiddhi meM AcArya pUjyapAda svAmIne yaha zaMkA uThAyI hai ki vratoMko AlavakA hetu batalAnA ThIka nahIM hai, kyoMki Age naveM adhyAyameM saMvarake va batalAye haiM, unameMse daza dharmoM meMse saMyama dharmameM vratoMkA antarbhAva hotA hai, ataH vrata Asrava kAraNa nahIM hai saMvarake kAraNa hai| isakA samAdhAna karate hue unhoMne likhA hai ki saMvara to nivRtti rUpa hotA hai| ye vrata nivRttirUpa nahIM haiM pravRttirUpa haiM, inameM hiMsA, jhUTha, corI vagairahako tyAgakara ahiMsA karane, saca bolane aura dI huI vastuko hI lenekA vidhAna hai| isa taraha pravRtti acchI ho taba bhI bandhakA kAraNa hotI hai usase itanA lAbha avazya hotA hai ki azubha karmakA bandha nahIM hotA aura tIrthaMkara prakRti jaise zubha karmoMkA bandha hotA hai| asalameM pravRttike mUlameM rAga rahatA hai, rAgAMzake binA pravRtti nahIM hotii| kahA bhI hai-rAga aura dveSakA nAma pravRtti hai aura rAga-dveSako tyAganekA nAma nivRtti hai| rAga-dveSakA sambandha bAhya padArthoMse hai,isalie rAga-dveSako dUra karaneke lie yA kama karaneke lie bAhya padArthoMkA bhI tyAga kiyA jAtA hai| isa taraha mokSakI prAptike lie jo kucha bAhya prayatna kiye jAte haiM ve saba pravRttiparaka honese vyavahAra kahe jAte haiN| usa vyavahArase yadyapi bandha hotA hai, kintu usake binA nizcayakI prApti bhI sambhava nahIM hai / svabhAvameM lIna honeke lie kramase bAhya pravRttiko rokanA hotA hai aura bAhya pravRttiko Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 343 uktaM ca Nicchayado khalu mokkho tassa ya heU havei sbbhuudo| uvayariyAsabbhUo so viya heU muNeyavvo // 2 / / vivaroe phuDabaMdho jiNehiM bhaNio vihaavsNjutto| so vi saMsAraheU bhaNio khalu savvadarasIhiM // 343 // vItarAgacAritrAmAve kathaM gauNatvamityAzaMkyAha majjhimajahaNukkassA sarAya iva viiyraaysaamggo| tamhA suddhacaritaM' paMcamakAle vi desado asthi // 344 // rokaneke lie pravRtti ke viSayoMko tyAganA hotA hai| ataH svabhAvameM lIna honeke lie yaha Avazyaka hai ki hama avatase vratakI ora Aya / jyoM-jyoM hama svabhAvameM lIna hote jAyeMge pravattirUpa vrata, niyamAdi svataH chUTate jaayeNge| ataH svabhAvakI ArAdhanAke samaya vyavahArako gauNa karanekA upadeza diyA hai| yadi usa samayameM bhI ruci vyavahArakI ora hI rahI to svabhAvameM lInatA ho nahIM skegii| vyavahAra to AnuSaMgika hai, usakA upadeza to azubha pravRtise bacaneke lie hai| magara zubhameM pravRtti bhI ekAntataH upAdeya nahIM hai / nizcayarUpa vrata to zubhAzubha pravRttise nivRtti rUpa hI hai| aura vahI vastutaH saMvara, nirjarA aura mokSakA hetu hai / kintu isa hetukA bhI jo hetu hotA hai, use bhI vyavahAranayase saMvara, nirjarA AdikA kAraNa kahA jAtA hai / jaise sadbhUta vyavahAranayase AbhyantarameM rAgAdikA tyAga aura upacarita asadbhUta vyavahAranayase paMcendriya-sambandhI viSayoMkA tyAga / paMcendriya-sambandhI viSayoMkA tyAga kiye binA AbhyantarameM rAgAdikA nahIM hai aura Abhyantara rAgAdikA tyAga kiye binA AtmasvabhAvameM tallInatA sambhava nahIM hai| jyoM-jyoM rAgAdi ghaTate jAte haiM.tyoM-tyoM svabhAvameM lInatA bar3hatI jAtI hai aura jyoM-jyoM svabhAvameM lInatA bar3hatI jAtI hai,tyoM-tyoM rAgAdi ghaTate jAte haiM / kahA bhI hai-nizcaya se mokSa hotA hai| usake hetuko upacarita sadbhUta kahate haiM / jo asadbhUta hai use bhI hetu jAnanA caahiye| yadi svabhAvako ArAdhanAke samayameM bhI vyavahArako mukhyatA rahI to spaSTa rUpase bandha hotA hai,aisA jinendradevane kahA hai| sarvajJa sarvadarzI jinadevoMne vibhAvase saMyukta avasthAko saMsArakA kAraNa kahA hai // 34 // ___vItarAgacAritra svabhAvarUpa hai aura sarAgacAritra vibhAvarUpa hai| vItarAgacAritra vItarAgadazAmeM gyArahaveM, bArahaveM guNasthAnameM hotA hai| aisI avasthAmeM yaha zaMkA hotI hai ki vItarAgacAritrake abhAva meM arthAt saptama Adi guNasthAnoMmeM vyavahArako gauNatAkA prazna hI nahIM hai, kyoMki jaba vahAM vItarAgacAritra nahIM hai to spaSTa hai ki vahA~ sarAgacAritra jo vyavahArarUpa hai usakI pradhAnatA hai,taba use gauNa kaise kiyA jA sakatA hai ? isakA uttara dete haiM jaise sarAgadazAke jaghanya, madhyama aura utkRSTa bheda hote haiM, vaise hI vItarAgadazAke bho jaghanya, madhyama utkRSTa bheda hote haiM / ataH ekadeza botarAgacAritra paMcamakAlameM bhI hotA hai / / 344 / / vizeSArtha-pahale likha Aye haiM ki AgamameM pahale, dUsare aura tIsare guNasthAnameM uttarottara mandarUpase azubhopayoga kahA hai / tathA cothe, pAMcaveM aura chaThe guNasthAnameM paramparAse zuddhopayogakA sAdhaka zubhopayoga uttarottara tAratamya rUpase kahA hai| Age sAtaveMse bArahaveM guNasthAna taka jaghanya, madhyama aura utkRSTake bhedase ekadeza zuddhanaya rUpa zuddhopayoga kahA hai / ataH sAtaveM guNasthAnameM jaghanya vItarAgadazA hai,ataH usa avasthAmeM vyavahArako gauNa karanekA upadeza kiyA hai| paMcamakAla meM sAta guNasthAna to ho hI sakate haiN| isalie paMcamakAlameM bhI ekadeza zuddha yA vItarAgacAritrake dhAraka munIzvara ho sakate haiM / 1. suddhacarittA ka0 kha0 mu0 / 2. visesado ka. khH| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -345] nayacakra 175 uktaMca bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei NANissa / taM appasahAvaThie Nahu maNNai so hu aNNANI / / -( mo. pA. gA. 76 ) dRSTAntadvAreNa zuddhacAritrasya malahetutvaM cAha jaha suha NAsai asuhaM taheva asuhaM suddheNa khalu crie| tamhA suddhavajogI mA vaTTara NidaNAdIhiM // 345 // AloyaNAdikiriyA jaM visakuMbhetti suddhcriyss| bhaNiyamiha samayasAre taM jANa sueNa attheNa // 346 // kahA bhI hai paMcamakAlameM bharatakSetra meM AtmasvabhAvameM sthita jJAnI samyagdRSTike dharmadhyAna hotA hai| jo aisA nahIM mAnatA hai vaha ajJAnI mithyAdRSTi hai| dRSTAntake dvArA zuddhacAritrameM doSa lagAnevAle kAraNoMko kahate haiM jaise zubha azubhako naSTa karatA hai, vaise hI zuddhacAritrake dvArA zubhakA nAza hotA hai| isalie zuddhopayogI sAdhuko nindA, garhA vagairaha nahIM karanA cAhie // 345 // vizeSArtha-zubhopayogakI dazAmeM azubhopayoga nahIM hotA aura zuddhopayogakI dazAmeM zubhopayoga nahIM hotaa| ataH jaise zubhopayoga azubhopayogakA nAzaka hai, vaise hI zuddhopayoga zubhopayogakA nAzaka hai / isalie jo sAdhu zuddhopayogameM lIna hai, usa samaya use AtmanindA, garhA vagairaha nahIM karanA caahie| sarAgacAritra avasthAmeM doSoMkI zuddhike lie pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, nindA, garhA, zuddhi ye ATha upAya batAye gaye haiM / lage hue doSoMke dUra karaneko pratikramaNa kahate haiN| samyaktva Adi guNoMmeM preraNA karaneko pratisaraNa kahate haiN| mithyAtva, rAga Adi doSoMke dUra karaneko parihAra kahate haiN| paMcanamaskAra mantra, Adi bAhya dravyoMke Alambanase cittake sthira karaneko dhAraNA kahate haiM / bAhya viSaya kaSAyase cittako haTAneko nivRtti kahate haiN| apane doSoMko prakaTa karanekA nAma nindA hai| aura guruke sAmane doSoMko prakaTa karanA gardA hai| doSa lagane para prAyazcitta grahaNa karake usako zodhanA vizuddhi hai| ye ATha prakArake vikalpa zabhopayogarUpa haiN| isalie yadyapi mithyAtva. viSayakaSAya AdimeM pariNatirUpa azabhopayoga ko apekSA savikalpa sarAgacAritra avasthAmeM ye amatakumbha-amatase bhare ghar3ake tulya mAne gaye haiN| tathApi vItarAga cAritrako avasthAmeM unheM viSakumbha mAnA hai| kyoMki vItarAga cAritra nirvikalpa zuddhopayogarUpa hotA hai| usameM samasta paradravyoMke AlambanarUpa jo vibhAva pariNAma hote haiM, unakA leza bhI nahIM rhtaa| sArAMza yaha hai ki apratikramaNake do prakAra haiM-eka jJAnIjanoMkA apratikramaNa aura eka ajJAnIjanoMkA apratikramaNa / ajJAnIjanoMkA apratikramaNa to viSayakaSAyameM AsaktirUpa hotA hai, viSayakaSAyoMmeM phaMse rahanese ve pratikramaNa kyoM kareMge? kintu jJAnIjanoMkA apratikramaNa zuddhAtmAke samyak zraddhAna, samyagjJAna aura samyak anuSThAnarUpa hotA hai| isa jJAnIjanoMke apratikramaNako sarAgacAritrarUpa zabhopayogako apekSAse yadyapi apratikramaNa kahA jAtA hai, tathApi vItarAga cAritrakI apekSA to vahI nizcayapratikramaNa hai| kyoMki usake dvArA samasta zubha-azubha AsravoMkA nirAkaraNa hotA hai / 'samayasArake' mokSAdhikArameM aisA hI kahA hai| yaha Age granthakAra svayaM kahate hai 1. 'bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei sAhassa / taM appasahAvaThide Na ha maNNaI sovi aNNANI ||76||'moksspraabhRt / 2. ashuddhcaa-mu0| 3. -trasya vinAzahetuM zaddhi cAha a. ka0 kha0 ja0 mu0| 4. 'paDikamaNaM paDisaraNaM parihAro dhAraNA NiyattI ya / Nido garahA sohI aTTaviho hoi visakuMbho // 306 // apaDikamaNaM appaDisaraNaM aparihAro adhAraNA ca / aNiyattI ya aNidAgarahA'sohI amiyakuMbho ||307||'-smysaar / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 dravyasvabhAvaprakAzaka kammaM tiyAlavisa Dahei NANI ha NANajhANeNa / paDikammaNAi tamhA bhaNiyaM khalu NANajhANaM tu // 347 // zubhAzubhasaMvara hetu kramamAha- jaha va NirujjhaasuhaM suheNa suhamavi taheva suddheNa / tamhA eNa kameNa ya joI jhAeu NiyaAdaM // 348 // 'samayasArameM' jo vItarAgacAritravAle sAdhukI AlocanA Adi kriyAoMko viSakumbha kahA hai use Agama dvArA samyak rotise jAnanA cAhie || 346 // [ gA0 346 vizeSArtha samayasAra meM 'pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, nindA garhA aura zuddhiko viSakumbha kahA hai aura inake na karaneko arthAt apratikramaNa, apratisaraNa, aparihAra, adhAraNA, anivRtti, anindA, agarhA aura azuddhiko amRtakumbha kahA hai| eka apratikramaNAdi to ajJAnIjanoMke hote haiN| ajJAnIjana apane doSoMkI vizuddhi ke lie pratikramaNAdi nahIM karate, ataH ve apratikramaNAdi to viSakumbha hI haiM, unako 'samayasArameM 'amRtakumbha nahIM kahA hai / ve to prathama hI tyAgane yogya haiM / jo dravyarUpa pratikramaNAdi haiM unheM bhI AcArazAstra meM amRtakumbha kahA hai, kyoMki unake karanese aparAdharUpI viSake doSakA zodhana hotA hai / tathApi ina apratikramaNAdi aura pratikramaNAdise vilakSaNa eka tIsarI bhUmikA hai vaha bhI apratikramaNAdirUpa hai, vaha svayaM zuddhAtmAko siddhirUpa honese tathA samasta aparAdharUpI viSake doSoMko sarvathA naSTa karanevAlI hone se sAkSAt amRtakumbha hai / usa tIsarI bhUmikAse hI AtmA niraparAdha hotA hai / usake abhAva meM dravyapratikramaNAdi viSakumbha hai aisA 'samayasAra kI' TIkA AtmakhyAtimeM kahA hai / isakA Azaya yaha nahIM hai ki pratikramaNAdiko chor3akara pramAdI jIvana bitAnA zreyaskara hai; kyoMki jaba pratikramaNako hI viSa kahA hai to apratikramaNa kaise amRta ho sakatA hai ? jisa apratikramaNako yahA~ amRta kahA hai vaha ajJAnIkA apratikramaNa nahIM hai, kintu tIsarI bhUmikA meM sthita zuddha AtmAkA apratikramaNa hai / aisA apratikramaNa zuddha AtmA lInatArUpa hai / usa avasthAmeM AtmA saba aparAdhoMse rahita hotA hai / ataH nizcayase isa prakArakA apratikramaNa hI saccA pratikramaNa hai / isIlie zuddhopayogI sAdhukI AlocanA Adi kriyAko viSakumbha kahA hai, kyoMki AtmA to pratikramaNAdise rahita zuddha apratikramaNAdi svarUpa hI hai / -- yahI bAta Age kahate haiM jJAnI puruSa AtmadhyAnake dvArA trikAlavartI karmoMko bhasma kara detA hai, isalie AtmadhyAna ko hI nizcaya pratikramaNa Adi kahA hai / / 347 // vizeSArtha - lage hue doSoMkI vizuddhike lie pratikramaNAdi kiye jAte haiM aura AgAmIkAlameM lag2anevAle doSoMse bacane ke lie pratyAkhyAna kiyA jAtA hai / AtmadhyAnake dvArA pUrvakRta doSoMkA to vizodhana hotA hI hai, AgAmI meM doSa laganekI bhI sambhAvanA nahIM rahatI / ataH AtmadhyAna bhUta, bhaviSyat aura vartamAna doSoM kA nAzaka hai, isalie vahI nizcayadRSTise pratikramaNAdi svarUpa hai / usI meM lInatAkA prayatna cAhie / Age zubha aura azubha karmoMke saMvarake kAraNoMkA krama kahate haiM jaise zubhake dvArA azubhakA nirodha hotA hai, vaise hI zuddhopayoga ke dvArA zubha karmoMkA bhI nirodha hotA hai / isalie yogIko isI kramase apanI AtmAkA dhyAna karanA cAhie // 348 // vizeSArtha - karmoMke Aneke dvArako banda kara denA hI saMvara hai| azubhopayogase azubha karmokA Asrava hotA hai / azubhopayogake sthAna meM zubhopayogake karanese azubhopayogase honevAle karmoMkA Asrava to ruka Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -349 ] . nayacakra .177 dhyeyasyAtmano grahaNopAyaM tasyaiva svarUpamAha gahio so sudaNANe pacchA saMveyaNeNa jhaayvvo| jo Nahu 'suyamavalaMbai so mujjhai appasabbhAve // 349 // jAtA hai, kintu zubhopayogase honevAlA karmoMkA Asrava hotA hai| parantu zuddhopayoga se zubhopayogase honevAlA karmoMkA Asrava bhI ruka jAtA hai| aura zuddhopayoga AtmadhyAnarUpa hai| AtmadhyAnake virodhI rAga-dveSa haiM / rAga-dveSako mandatA honepara ho AtmadhyAnameM pravRtti hotI hai| kintu usase bhI pahale zuddhAtmAke svarUpakI pratIti aura anubhUti honA Avazyaka hai| usake binA saba zubha karma bhI vyartha haiN| AtmazraddhAna aura AtmajJAnake honepara AtmadhyAnakI ora abhimukha honA caahie| usake lie azubhase nivRtta hokara zubhameM pravRtta honA caahie| aisA honese azubha karmokA Asrava ruka jAtA hai, kintu zubhakarmokA Asrava hotA rahatA hai| jyoM-jyoM nivRttikI ora ruci bar3hatI jAtI hai, tyoM-tyoM zubha pravRttikA bhI nirodha hotA jAtA hai aura AtmonmukhatA bar3hatI jAtI hai| yaha AtmonmukhatA hI AtmatallInatAkI jananI hai / ataH gRhasthAvasthAse mukta hokara Atmarasake pAna karanekA icchuka mumukSu nirgrantha avasthAko dhAraNa karake zubhopayogIse zuddhopayogI bananekI ora vizeSarUpase pravRtta hotA hai| jyoM-jyoM vaha zuddhopayogameM sthira hotA jAtA hai,tyoM-tyoM zubhopayogakI bhI nivRtti hotI jAtI hai aura isa taraha zuddhopayogase zubhakA nirodha ho jAtA hai| Age dhyeya AtmAke grahaNakA upAya aura usakA svarUpa kahate haiM pahale zrutajJAnake dvArA AtmAko grahaNa karake pIche saMvedanake dvArA usakA dhyAna karanA cAhie / jo zrutakA avalambana nahIM letA vaha AtmAke sadbhAvameM mUDha rahatA hai / / 349 // vizeSArtha-sabase prathama AtmAkA svarUpa jAnanA Avazyaka hai aura usake lie zAstrAbhyAsa Avazyaka hai, kyoMki AtmAko hama indriyoMke dvArA nahIM jAna sakate / hameM apane sAmane do tarahakI vastue~ dikhAI detI haiM-eka jo svayaM calatI-phiratI haiM, uThatI-baiThatI haiM, bAtacIta karatI haiM, samajhatI-bUjhatI haiM aura dUsarI, jo na svayaM cala-phira sakatI haiM, na uTha-baiTha sakatI haiM, na bAtacIta kara sakatI haiM aura na jAnadekha sakatI haiM / pahalI prakArakI vastuko jIva aura dUsarI prakArako vastuko ajIva kahate haiN| jIva nAmako vastukA svarUpabhUta honese jo kabhI naSTa nahIM hotA vaha nizcaya jovatva hai, vaha jIvameM sadA rahatA hai| kintu jIvameM sadA rahane para bhI vaha nizcaya jIvatva saMsAra dazAmeM pudgalake sambandhase dUSita honeke kAraNa pA~ca indriyA~, tIna bala, Ayu aura zvAsocchvAsa ina dasa prANoMse yathAyogya saMyukta pAyA jAtA hai, isalie ye prANa vyavahAra jIvatvake hetu haiM / isIse kahA jAtA hai jo ina prANoMse jItA hai, Age jiyegA tathA pahale jItA thA, vaha jIva hai| kintu ye prANa podgalika haiM-pudgala dravyase bane haiM, kyoMki moha Adi paudgalika karmose baMdhA huA honese jIva ina prANoMse saMyukta hotA hai aura prANoMse saMyukta honeke kAraNa paudgalika karmoke phalako bhogatA huA punaH navIna paudgalika karmose baMdhatA hai| isa taraha paudgalika karmokA kArya honese tathA paudagalika karmoMke kAraNa honese ye prANa paudgalika haiM-yaha nizcita hotA hai| ina prANoMkI paramparA sadA calatI rahatI hai,kyoMki jaba yaha jIva ina prANoMke dvArA karmaphalako bhogatA hai to use moha aura rAga-dveSa hote haiN| unake vazIbhUta hokara vaha apane tathA dUsare jIvoMke prANoMko pIr3A pahu~cAtA hai aura aisA honese vaha jIva navIna karmoM kA bandha karatA hai / isa taraha anAdi pudgala karmoke nimittase honevAlA jIvakA vikArI pariNamana prANoMko paramparA calate rahanekA antaraMga kAraNa hai| ataH pudgala prANoMkI nivatti 1. eyaggagado samaNo eyaggaM Nicchidassa atthesu / NicchittI Agamado AgamaceTTA tado jeTThA ||-prvcnsaar 3 / 32 / 23 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 350 - mottaNa bahicitA citANANammi hoi sudaNANaM / taM piya saMvittigayaM jhANaM saddiviNo bhaNiyaM // 350 // ke lie pudgala karmoMke nimittase honevAlA jIvakA vikArI pariNAma haTanA cAhie aura usake lie indriyoMpara vijaya prApta karake jJAnasvarUpa AtmAkA dhyAna karanA caahie| use vicAranA cAhie ki na maiM zarIra hU~, na mana hU~, na vANI hU~ aura na unakA kAraNa huuN| jinendradevane zarIra, mana aura vANIko paudgalika kahA hai aura pudgala dravya paramANuoMkA piNDa hai| kintu maiM pudgalamaya nahIM hU~, na maiMne una pudgaloMko piNDarUpa kiyA hai, isalie maiM zarIra nahIM hU~ aura na zarIrakA kartA huuN| paramANu to svayaM hI apane snigdha aura rUkSa guNake kAraNa piNDarUpa hote haiM / yaha saMsAra sarvatra pudgaloMse bharA hai| unameM jo karmarUpa pariNamita honekI zaktivAle pudgala skandha hote haiM ve jIvako pariNatiko pAkara svayaM hI karmarUpa hote haiM / ataH maiM unakA pariNamana karAnevAlA nahIM huuN| karmarUpa pariNata ve pudgala skandha hI AgAmI bhavameM zarIra banane meM nimitta hote haiM aura nokarmapudgala svayaM hI zarIrarUpa pariNamita hote haiM isalie maiM zarIrakA kartA nahIM haiN| merA yaha AtmA pudgalase bhinna hai,kyoMki isameM na to rasa hai, na rUpa hai, na gandha hai, na isakA koI AkAra hai,yaha to caitanyaguNavAlA hai / jIvake jo trasa, sthAvara bheda tathA chaha kAya pRthivIkAya Adi kahe jAte haiM ve saba vAstavameM acetana honese jIvase bhinna haiN| vastutaH jIva na to trasa hai, na sthAvara hai, na ekendriya Adi hai| isa taraha jIvake yathArtha svarUpako jAnakara usa svarUpakA svasaMvedana karanA cAhie / 'maiM hU~' aisI pratIti to sabhIko hotI hai, kintu isa pratItimeM 'maiM' mAtrakA saMvedana honepara bhI usa 'maiM' meM azuddhatAkA hI bhAna hotA hai| zuddhasvarUpakA bhAna bhedavijJAnake dvArA hI sambhava hai| jaise jJAnI puruSa samala jalameM bhI nirma kA bhAna karake punaH upAyoMke dvArA nirmala jala prApta kara letA hai, vaise hI jJAnI puruSa azaddha avasthAmeM bhI bhedavijJAnake dvArA zuddhasvarUpakA anubhava karake usa zuddhasvarUpakI prAptike lie prayatna karatA hai| ataH zAstrajJAnake dvArA pahale AtmAkA sadbhAva jAnanA cAhie,pIche use prApta karanekA prayatna karanA cAhie / usIke lie AtmadhyAna Avazyaka hai| Upara saMvedanake dvArA AtmadhyAna karanekA upadeza diyA hai| Age granthakAra usoko spaSTa karate haiM bAhya cintAko chor3akara jJAnakA cintana karanese zrutajJAna hotA hai / vahI jJAna saMvittigata hone para samyagdRSTikA dhyAna kahA gayA hai / / 350 // vizeSArtha-manuSyakA samasta jIvana bAhya padArthoMkI cintAmeM hI bItatA hai| manuSyakA samasta jIvana hI artha aura kAmamaya hai| jaba vaha yuvA hotA hai to usakI cintAke do hI mukhya viSaya hote haiM-dhana aura kaambhog| unhIM kI cintAmeM usakA jIvana samApta ho jAtA hai, apanI cintA vaha kabhI bhI nahIM karatA) 'maiM kauna hU~, kahA~se AyA hU~, kahA~ jAU~gA' yaha vicAra hI usake manameM nahIM AtA / bAharakI cintAse mukti mile to apanI cintA kre| ataH Atmacintanake lie bAhya cintA chor3anA cAhie-use kama karanA cAhie / isa prakAra bAhyacintAse mukta hokara Atmabodhaka zAstroMkA svAdhyAya karake jo saccA jJAna prApta hotA hai usIko vAstavameM zrutajJAna kahate haiM / vaha zrutajJAna jise vastutaH AtmajJAna kahanA adhika upayukta hogA-jaba saMvittigata hotA hai arthAt usa jJAnake dvArA AtmacintanameM nimagna dhyAnI Atmika sukhakA rasAsvAdana karatA hai, usakI vaha ekatAnatA hI dhyAna kahA jAtA hai| sArAMza yaha hai ki svasaMvedana rUpa bhAvazrutase AtmAko jAnatA hai, jAnakara AtmAkI bhAvanA karatA hai / taba usa vItarAga svasaMvedanarUpa jJAna bhAvanAse kevalajJAna utpanna hotA hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 352 ] uktaM ca nayacakra davvasuyAdo bhAvaM bhAvAdo hoi bheyasaNNANaM / saMveNasaMvitti kevalaNANaM tado bhaNiyaM // 1 // saMvittisvarUpaM tasyaiva svAmitvaM bhedaM sAmagrIM cAha lakkhaNado NiyalakkhaM aNuhavamANassa jaM have sokkhaM / sA saMvittI bhaNiyA sayalaviyappANa NiddahaNA // 351 // samaNA sarAya iyarA pamAdarahiyA taheva iyarA aNuhava cAyapamAdo suddhe iyaresu vikahAI // 352 // / kahA bhI hai dravyazrutase bhAvazruta hotA hai, bhAvazrutase bhedajJAna hotA hai / bhedajJAnase AtmAnubhUti hotI hai aura AtmAnubhUti se kevalajJAna hotA hai / isakA Azaya yaha hai ki mokSArthIko Agama aura adhyAtma zAstrakA abhyAsa karanA cAhie|usake binA bhedajJAna nahIM hotA aura bhedajJAnake binA AtmAnubhUti nahIM hotI / kyoMki AgamAbhyAsa ke binA guNasthAna, jIvasamAsa, mArgaNA AdikA bodha nahIM hotA aura adhyAtmake jAne binA isa sabase bhinna maiM hU~ - isa prakArakA bodha nahIM hotA / aisA bodha na honese apane AtmAko bhAvakarmarUpa rAgAdi vikalpoMse aura jJAnAvaraNAdi dravya karmoMse bhinna nahIM jAnatA tathA nokarmarUpa zarIra Adise bhI apaneko bhinna nahIM jAnatA / isa prakArakA bhedajJAna na honese apanI zuddha AtmAkI ora ruci kaise ho sakatI hai ! ataH dravyazruta arthAt paramAgamako par3hakara dravya, guNa, paryAyakA samyaka jJAna karanA caahie| pIche Agamake AdhArase svasaMvedana jJAna hone para svasaMvedana jJAnake balase kevalajJAna prakaTa hotA hai / Age saMvittikA svarUpa usake svAmI, bheda aura sAmagrIko kahate haiM 179 lakSaNake dvArA apane lakSyakA anubhava karate hue jo sukha hotA hai use saMvitti kahate haiM / vaha saMvitti samasta vikalpoMko naSTa karanevAlI hai ||351 // vizeSArtha - Agamake abhyAsase AtmAke svarUpako jAnakara usa svarUpakA anubhava karate samaya jo Antarika sukha hotA hai use saMvitti kahate haiM / yaha saMvitti samyagdRSTiko hI hotI hai / Atma svabhAvako jAnakara bhI usameM ruci honA cAhie / ruci hue binA AtmAnubhava nahIM hotA / AtmAnubhava hI samasta saMkalpavikalpoM kA nAzaka hai, kyoMki AtmAnubhUti kAlameM koI saMkalpa-vikalpa nahIM rahatA / jyoM-jyoM usameM sthiratA AtI jAtI hai, tyo tyoM vikalpoMse chuTakArA hokara nirvikalpa dazA prApta hotI jAtI hai / saMvittikA svarUpa batalAkara Age usake svAmI kA kathana karate haiM- zramaNa, sarAgI aura vItarAgI tathA pramAdarahita aura pramAdasahita hote haiN| pramAdako tyAga kara zuddha AtmAkA anubhava karo / pramAdasahita meM to vikathA Adi pramAda rahate haiM ||352 || vizeSArtha - chaThe guNasthAnakA nAma pramatta saMyata | cU~ki isa guNasthAna meM saMyama ke sAtha pramAda bhI rahatA hai, isalie ise pramattasaMyata kahate haiM / zramaNapanA isI guNasthAnase prArambha hotA hai / isake sAtha jo saMyata zabda jur3A hai, vaha isI bAtakA bodhaka hai ki yahA~se Ageke saba guNasthAna saMyamIke hI hote haiM / strIkathA, bhojanakathA, rASTrakathA aura rAjakathA ye cAra vikathAe~, cAra kapAyeM, pA~ca indriyA~, eka nidrA aura eka sneha ye pandraha pramAda haiM / sAtavA~ guNasthAna apramattasaMyata hai / ataH zramaNa yA saMyamI pramAdasahita bhI hote haiM aura pramAdarahita bhI hote haiN| dasaveM guNasthAna taka rAga rahatA hai| Age nahIM rahatA / ataH zramaNa 1. hoisavvasa - mu0 / 2. taheva sahiyAo mu0 / samaNA suddhavajuttA suhovajuttA ya hoMti samayamhi | suvi suvajuttA aNAsavA sAsavA sesA // - pravacanasAra 3 / 45 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0353 - dukkhaM jiMdA citA mohoviya Natthi koi apamatte uppajjai paramasuhaM paramappayeNANaaNuhavaNe // 353 // heyopAdeyavido sNjmtvviiyraaysNjutto| jidadukkhAiM tahaM ciya sAmaggI suddhacaraNassa // 354 // dhyAturyeyasaMbandhaM cAritranAmAntaraM dhyeyasyApi nAmamAlA prAha sAmaNNe Niyabohe biyaliyaparabhAvaparamasambhAve / tatthArAhaNajutto bhaNio khalu suddhacArittI // 355 // sAmaNNaM pariNAmo jIvasahAvaM ca paramasambhAvaM / dheyaM gujjhaM paramaM taheva taccaM samayasAraM // 356 // samadA taha majjhatthaM suddho bhAvo ya vIyarAyattaM / taha cArittaM dhammo sahAvaArAhaNA bhaNiyA // 357 // iti vItarAgacAritrAdhikAraH / athota jo sarAgI bhI hote haiM aura vItarAgI bhI hote haiM / pramAdadazA AtmAnubhUtimeM bAdhaka hai| ukta pramAdoMko haTAye binA sthira AtmAnubhUti nahIM hotI, isIse apramatta dazAse hI dhyAnakI sthiratA svIkAra kI gayI hai / vaise kSaNika AtmAnubhUti to avirata samyagdRSTiko bhI hotI hai| kintu Upara jo saMvittigata dhyAna kahA hai vaha apramatta sAdhuke hI hotA hai,vahI usakA yathArtha svAmI hai / kyoMki apramatta sAdhuke duHkha, nindA, cintA, moha aura koI bhI pramAda nahIM hotaa| isalie utkRSTa Atmika jJAnakA anubhavana karate hue use parama sukha hotA hai // 353 // Age saMvittikI sAmagrI batalAte haiM zuddha AcaraNakI sAmagrI hai-heya aura upAdeyakA samyak parijJAna, saMyama, tapa aura vItarAgatAse saMyakta honA tathA parISaha AdikA jotana jJAnI heya-upAdeyako ThIka rItise jAnatA hai, saMyama aura tapake sAtha vItarAgI hotA hai tathA parISahoMko jItatA hai unase ghabarAtA nahIM hai,vahI zuddhacAritrakA pAlana karane meM samartha hotA hai // 354 // Age dhyAtA aura dhyeyake sambandhako jisakA dUsarA nAma cAritra hai, tathA dhyeyake nAmoMko kahate haiM samasta parabhAvoMse rahita parama sadbhAvarUpa AtmajJAnameM jo tAttvika ArAdhanAse yukta hotA hai use zuddhacAritravAlA dhyAtA kahA hai // 355 / / sAmAnya, pariNAmI, jIvasvabhAva, paramasadbhAva, paramaguhya, tattva, samayasAra ye saba dhyeya ( jisakA dhyAna kiyA jAtA hai) ke nAmAntara haiM / samatA, mAdhyasthya, zuddhabhAva, vItarAgatA, cAritra, dharma, svabhAva ArAdhanA bhI use kahate haiM // 356-57 // vizeSArtha-savikalpa dazAmeM viSayakaSAyase bacaneke lie aura cittako sthira karaneke lie paMcaparameSThI Adi paradravya bhI dhyeya hotA hai| bAdako jaba abhyAsa karanese citta sthira ho jAtA hai.to zuddha,buddha,eka svabhAva nija zuddha AtmAkA svarUpa hI dhyeya hotA hai| dhyAtAko antaraMga aura bAhya parigrahase rahita honA cAhie, tabhI vAstavameM citta sthira ho sakatA hai| dhyeya vastumeM nizcala honekA hI na 1. paramapayA-jaH / 2. heUpAyavidaNhu A0 / heyopAyavidaNhu a0 ka0 kha0 ja0 / 3. sambandha svarUpacAa.ka. kha0 j0| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacakra sAmAnyavizeSayoH parasparAdhAratvena parasparAvastutvaM darzayatiatthittAisahAvA somaNavisesasaMThiyA jattha / avaruSparamaviruddhA taM niyataccaM have paramaM // 358 // -360 ] hoUNa jattha paTTA hosaMti puNo vi jatya pajjAyA / tAvati hutaM NitaccaM have paramaM // 359 // saMto vi Na NaTTo uppaNNo Neva saMbhava jaMto / saMto tiyAlavisaye taM niyataccaM have paramaM // 360 // hai / utkRSTa dhyAna meM kAya aura vacanako ceSTArUpa vyApArakA to kahanA hI kyA, zubha-azubha vikalparUpa manovyApAra bhI nahIM hotA / sahaja zuddha, jJAnadarzanasvabhAva paramAtmatattvakA samyak zraddhAna, samyagjJAna aura samyak AcaraNarUpa abhedaratnatrayAtmaka parama samAdhi meM tallInatA hI utkRSTa dhyAna hai| usa dhyAnameM sthita mahAtmAoM ko jo vItarAga paramAnanda hotA hai vahI nizcayamokSamArga hai / usake aneka nAma haiM - zuddhAtmasvarUpa, paramAtmasvarUpa, siddhasvarUpa, paramatattvajJAna, svasaMvedanajJAna, zuddhapAriNAmikabhAva, zuddha cAritra, paramatattva, zuddhopayoga paramArtha, zuddhAtmAnubhUti, samayasAra, samatA, vItarAgasAmAyika, zukladhyAna, paramasAmya, paramavItarAgatA Adi / 181 vItarAgacAritrAdhikAra samApta / sAmAnya aura vizeSameM paraspara AdhAra rUpase paraspara avastupanA batalAte haiM jisameM astitvAdisvabhAvarUpa sAmAnya aura vizeSa parasparameM aviruddha rUpase sthita haiM vahI parama nijatattva hai ||35|| jisameM paryAya utpanna hokara naSTa ho jAtI hai, aura naSTa hokara punaH utpanna hotI hai tathA vartamAna bhI rahatI hai vaha parama nijatattva hai || 359 // jo asat nahIM hote hue bhI na naSTa hotA hai aura na utpanna hotA hai tathA tInoM kAloMmeM sat rahatA hai vaha parama nijatattva hai // 360 // vizeSArtha - astitvakA artha hai sattA / sattAke do rUpa haiM- mahAsattA aura avAntarasattA / samasta padArthoM meM rahanevAlI aura sAdRzya astitvako sUcita karanevAlI mahAsattA yA sAmAnyasattA hai / aura eka nizcita vastumeM rahanevAlI tathA svarUpa astitvako sUcita karanevAlI avAntarasattA yA vizeSasattA hai / mahAsattA avAntarasattArUpase asattA hai aura avAntarasattA mahAsattArUpase asattA hai / isa taraha sattA sAmAnyavizeSAtmaka hai / aura sattA dravyase bhinna nahIM hai, ataH dravya bhI sAmAnya vizeSAtmaka hai / utpAda, vyaya aura dhauvyakI ekatAkA nAma sattA hai aura sattA hI dravyakA lakSaNa hai / dravyameM prati samaya pUrva paryAyakA nAza, uttara paryAyakA utpAda aura dravyarUpase dhruvapanA hotA hai / jaise miTTI meM piNDaparyAyakA vinAza, ghaTaparyAya kA utpAda aura miTTIpanA dhruva rahatA hai| yaha utpAda, vyaya, dhrauvya dravyakA svabhAva hai| isa taraha dravya dravyarUpase na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai, kintu paryAyakA utpAda aura vinAza hotA hai aura paryAyake binA dravya sambhava nahIM hai | ataH paryAyakI apekSA dravya bhI utpAda vinAzazIla hai / eka sarvamAnya niyama hai- satkA vinAza nahIM hotA aura asatkI utpatti nahIM hotI; jaise ghI kI utpatti honepara sat gorasakA vinAza nahIM hotA 1. susaMThiyA jattha sAmaNNavisesA a0 ka0 kha0 ja0 mu0 / 2. saMbhave a0 ka0 kha0 mu0 / uppattI va viNAso dadhvasta ya Natthi asthi sanbhAvo / vigamuppAdadhuvattaM kareMti tasseva pajjAyA // 11 // bhAvassa Natthi - NAso Natthi abhAvassa ceva uppAdo / guNapajjaesu bhAvA uppAdavae pakuvvaMti // 15 // maNusattaNeNa NaTTodehI devo havedi idaze vA / ubhayattha jIvabhAvo Na Nassa di Na jAyade aNNo // 17 // so ceva jAdi maraNaM jAdi Na NaTTho Na ceva uppaNNo / uppaNNo ya viNaTTo devo maNusotti pajjAma // 18 // - paJcAstikAya | Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0361samayasArasya kAryakAraNatvaM kAraNasamayena kAryasiddhayartha yuktimAha kAraNakajjasahAvaM samayaM NAUNa hoi jhAyavvaM / kajjaM suddhasarUvaM kAraNabhUdaM tu sAhaNaM tassa // 361 // aura asat-gorasase bhinna padArthAntarakA utpAda nahIM hotaa| isa taraha satkA vinAza aura asatkA utpAda nahIM hote hue bhI pUrva avasthAkA vinAza aura uttara paryAyakA utpAda dravyameM pratisamaya hotA hai| yaha dravyakA svabhAva hai / satkA nAza nahIM hotA aura asatkA utpAda nahIM hotaa|iskaa eka aura udAharaNa hai-jIvako manuSyaparyAya naSTa hotI hai tathA deva yA anya paryAya utpanna hotI hai, kintu jIvapanA na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai / arthAt manuSya paryAyakA vinAza honepara bhI jIvapanekA vinAza nahIM hotaa| devaparyAyakA utpAda honepara bhI jIvapanekA utpAda nahIM hotaa| isa taraha satake vinAza aura asatakA utpAda na honepara bhI pariNamana hotA rahatA hai| ataH paryAyoMke sAtha eka vastupanA honese janma-maraNa hote hue bhI jo sadA anutpanna aura avinaSTa rahatA hai vaha jIvadravya hI paramatattva hai| samayasArako kArya kAraNapanA tathA kAraNa samayake dvArA kAryakI siddhike lie yukti dete haiM samaya kAraNa rUpa aura kAryarUpa hai-aisA jAnakara usakA dhyAna karanA caahie| kArya zuddhasvarUpa hai aura usakA jo sAdhana hai vaha kAraNabhUta hai // 361 // vizeSArtha -samayakA artha AtmA hai| saMsAradazAke pazcAt muktadazA prApta hotI hai| jaise miTTIkI piNDaparyAya naSTa hone para ghaTaparyAya utpanna hotI hai ataH ghaTaparyAya kArya hai aura piNDaparyAya viziSTa miTTI usakA kAraNa hai| isI taraha saMsArI jIvakI saMsAra dazA chUTanepara muktadazA prApta hotI hai| kintu saMsAra dazA to jIvako azuddhadazA hai aura muktadazA zuddhadazA hai| azuddhadazAko zuddhadazAkA upAdAna kAraNa kaise kahA jA sakatA hai ! vaise to jo AtmA saMsAradazAmeM hai vahI muktadazAko prApta hotI hai, isalie usakI pUrva avasthA kAraNa hai aura uttara avasthA kArya hai|atH vaha svayaM kAraNa bhI hai aura kArya bhI hai| isIse Upara samayako kAraNarUpa bhI kahA hai aura kAryarUpa bhI kahA hai / tathA usakA dhyAna karaneke lie kahA hai aura yaha bhI kahA hai ki kArya zuddhasvarUpa hai| taba prazna hotA hai ki kArya zuddhasvarUpakI siddhike lie kyA azuddha AtmAkA dhyAna karanA cAhie aura azuddha AtmAkA dhyAna karanese zuddhasvarUpakI prApti ho sakatI hai ? isake samAdhAnake lie hameM zAstroMke isa kathanakA smaraNa karanA cAhie ki jaise siddha paramAtmA hai vaise hI saMsArI AtmA haiN| zuddha dravyadRSTise saMsArI jIvoMmeM aura muktajIvoMmeM koI antara nahIM hai / saMsArIjIva bhI siddhoMke samAna hI samyaktva Adi ATha guNoMse yukta aura janma-maraNase rahita haiN| ataH nizcaya dRSTise kArya paramAtmA aura kAraNa paramAtmAmeM koI antara nahIM hai| (dekho niyamasAra gAthA 47-48 ) dravyasaMgraha gAthA 13 meM zuddhanizcayanayase saba jIvoMko zuddha kahA hai| usI zuddhasvarUpa kAraNa paramAtmAkA dhyAna karanese kArya zuddhasvarUpakI siddhi hotI hai| Azaya yaha hai ki jIvake pAriNAmika bhAvoMmeM eka jIvatvabhAva bhI hai| zaddha caitanya. svarUpa jo jIvatva hai,vaha avinAzI hone ke kAraNa zuddha dravyake Azrita honese zuddhadravyAthikanayakI apekSA zuddhapAriNAmikabhAva kahA jAtA hai / karmajanita dasa prANarUpa jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tInoM azuddhapAriNAmika bhAva haiN| yadyapi ye tInoM azuddhapAriNAmika vyavahAranayase saMsArI jIvameM hai,tathApi zuddha nizcayanayase nahIM haiM aura mukta jIvameM to sarvathA hI nahIM haiM / ina zuddha aura azuddha pAriNAmika bhAvoMmeMse dhyAnakAlameM zuddhapAriNAmika dhyeyarUpa hotA hai ,kyoMki vaha dravyarUpa honese avinAzI hai| usI zuddhAtmasvarUpakA samyak 1. kAryakAritvaM j0| 2. kAraNasamayasya ca kA-.kakha0 ja0 mu0| 3. ye kecid atyasAnnabhavya jIvAH te."siddhakSetra pariprApya niyAbAdhasakalavimalakevalajJAna"zaktiyuktAH siddhAtmAnaH kAryasamayasArarUpAH kAryazRddhAH |'--niym0 TI0, gA0 47 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -365 ] nayacakra suddho kammakhayAdo kAraNasamao hu jIvasabbhAvo / khaya puNu sahAvajhANaM tamhA taM kAraNaM jJeyaM // 362 // tayoH svarUpaM kAraNasamayasya c kAraNatvamAha - kiriyAtodo satyo anaMtaNANAisaMjuo appA | taha majjhatyo suddho kajjasahAvo have. samao // 363 // udayAdisu paMcaNDaM kAraNasamao hu tattha pariNAmI / jamhA laddhA he suddho so jaNaI appANaM // 364 // kAraNasamayena kAryasamayasya dRSTAntasiddhimAha jaha iha vihAva asuddhayaM kuNai AdamevAdA | taha sambhAvaM laddhA suddho so kuNai appANaM // 365 // zraddhAna, samyagjJAna aura samyak AcaraNarUpa kAraNasamayasAra hai / usIse zuddhasvarUpa mokSakI prApti hotI hai / Age granthakAra svayaM isa bAtako kahate haiM 183 karmoMke kSayase zuddha 'jIvakA svabhAva kAraNa samaya hai / karmoMkA kSaya usa svabhAva ke dhyAnase hotA hai / ataH kAraNasamaya zuddhasvarUpa dhyeya-dhyAnake yogya hai / / 362|| Age granthakAra kAryasamaya aura kAraNasamayakA svarUpa tathA kAraNasamaya kyoM kAraNa hai, yaha batalAte haiM niSkriya, prazasta, anantajJAnAdi guNoMse yukta vItarAga zuddha AtmA kArya samaya hai || 363|| aura audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika tathA pAriNAmika ina pA~ca bhAvoM meM jo pAriNAmikabhAva hai vaha kAraNasamaya hai / kyoMki zuddhaAtmasvarUpakA zraddhAna, jJAna, AcaraNarUpa kAraNake milane para usIkA dhyAna AtmAko zuddha karatA hai || 364 // vizeSArtha - jIvake pA~ca bhAva kahe haiM- odayikabhAva- jo karmoke udayase hotA hai, aupazamika bhAva- jo karmoMke upazamase hotA hai, kSAyikabhAva- jo karmoke kSayase hotA hai, kSAyopazamikabhAva - jo karmoM ke kSayopazamase hotA hai, aura pAriNAmika bhAva - jo dravyakA svAbhAvika bhAva hai, jisameM karmakA udayAdi nimitta nahIM hai / yoM to ina pAMcoM bhAvoMko jIvakA svatattva kahA hai; kyoMki jIvake sivAya anya kisI dravyameM kiAdibhAva nahIM hote haiM / inameMse karmanirapekSa svAbhAvikabhAva pAriNAmika hI hai, ataH vahI dhyeya hai / usIkA dhyAna karanese AtmA zuddha hotA hai / dRSTAnta dvArA kAraNasamayase kAryasamayakI siddhikA samarthana karate haiM-- jaise isa saMsAra meM AtmA vibhAvake kAraNoMko pAkara apaneko azuddha karatA hai, vaise hI svabhAvako pAkara apaneko zuddha karatA hai || 365 // vizeSArtha - kamaukA nimitta pAkara yaha AtmA svayaM hI vibhAvarUpa pariNamana karatA hai | svabhAvase jo viparIta hai vaha vibhAva hai| jJAna, darzana, cAritra, samyaktva ye svabhAva haiM aura inake viparIta ajJAna, 1. ca vyutpattimAha a0 ka0 kha0 mu0 / ca kAraNatvamAha vyutpattimAha ja0 / 2. kuNai mu0 / 'aupazamikAdipaJcabhAvAnAM madhye kena bhAvena mokSo bhavatIti cintyate yadA kAlAdilabdhivazena bhavyatvazaktervyaktirbhavati tadAyaM jIvaH sahajazuddhapAriNAmikabhAvalakSaNanijaparamAtmadravyasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNaparyAyeNa pariNamati / - samayasAra gA0 320, TIkA jayasena / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0366 ekasyApyupAdAnahetoH kAryakAraNatve nyAyamAha uppajjatI kajja kAraNamappA NiyaM vi jnnyNto| tamhA iha Na viruddha ekassa vi kAraNaM kajjaM // 366 // svasaMvedanahetumAtreNa svarUpasiddhirmaviSyati ityAzaMkyAha asuddhasaMveyaNeNa ya appA baMdhei kammaNokamma / suddhasaMveyaNeNa ya appA muMcei kammaNokammaM // 367 // adarzana, mithyAtva, asaMyama Adi vibhAva hai| jaba taka yaha jIva parameM Atmabuddhi rakhatA hai,parako apanA mAnatA hai, maiM dUsaroMkA iSTa-aniSTa kara sakatA hU~ yA dUsare merA iSTa-aniSTa kara sakate haiM.aisA bhAva rakhatA hai, taba taka usakA vaibhAvika pariNamanase chuTakArA nahIM hotaa| kintu jaba vaha apane svabhAvakA avalambana letA hai, to usakA vaibhAvika pariNamanase chuTakArA ho jAtA hai / ataH svabhAvake avalambanase AtmA zuddha hotA hai aura vibhAvake kAraNoMko apanAnese azuddha hotA hai / eka hI upAdAna kAraNa kArya aura kAraNa kaise hotA hai-isameM yukti dete haiM kAryako utpanna karanese AtmA kAraNa hai aura svayaM hI utpanna honese kArya hai| isalie eka hI AtmAkA kAraNa aura kArya honA viruddha nahIM hai // 366 // vizeSArtha-AtmAko kAraNa aura kArya donoM kahA hai| aura kAraNa tathA kArya minna-bhinna hote haiN| jo kAraNa hotA hai vaha kArya nahIM hotA aura jo kArya hotA hai vaha kAraNa nahIM hotaa| jaise miTTI kAraNa hai aura ghaTa usakA kArya hai| isalie AtmAko kAraNa samaya aura kArya samaya kahane meM virodha pratIta hotA hai| usa virodhako dUra karaneke lie granthakAra kahate haiM ki jo kArya ko utpanna karatA hai use kAraNa kahate haiM aura ha use kArya kahate haiN| anantadarzana, anantajJAna, anantasUkha, anantavIrya Adi gaNoMse yakta siddhaparamAtmA kAryasamayasAra rUpa haiN| aura zuddhAtmAke zraddhAna jJAna aura AcaraNase viziSTa AtmA kAraNasamayasArarUpa hai| jo AtmA kAraNasamayasArarUpa hai,vahI AtmA zuddha-buddha hokara siddha paramAtmA banatI hai| cUMki siddhaparamAtmArUpa dazA usImeM utpanna huI isase vaha AtmA kAryarUpa hai aura apane hI samyak zraddhAna jJAnAdirUpa kAraNase vaha utpanna huI hai isalie usakA kAraNa bhI vaha svayaM hai / ataH eka hI AtmA kAraNa bhI hai aura kArya bhI hai| vastutaH upAdAna kAraNa hI kAryarUpa hotA hai| jaise ghaTakA upAdAna kAraNa miTTI hai ataH miTTI hI ghaTarUpa hoto hai| isI taraha saMsArI AtmA ho apane svarUpake zraddhAna jJAna aura AcaraNase mukta hotA hai ataH vaha svayaM hI kArya hai aura svayaM hI apanA kAraNa hai // svasaMvedanarUpa hetumAtrase svarUpakI siddhi ho jAyegI, aisI AzaMkA karake kahate haiM azuddha saMvedanase AtmA karma aura nokarmase ba~dhatA hai| aura zuddha saMvedanase karma aura nokarma se chUTatA hai // 367 // vizeSArtha-svasaMvedanakA matalaba hai 'apanA jJAna'-svayaMko jAnanA / svasaMvedana zuddha bhI hotA hai aura azuddha bhI hotA hai / zuddha svarUpakA saMvedana zuddha svasaMvedana hai aura azuddha svarUpakA saMvedana azuddha saMvedana hai| saMvedana to cetanArUpa hai / cetanAke do bheda haiM -azuddha cetanA aura zuddha cetnaa| azuddha cetanAke bhI do bheda haiM-karmaphala cetanA aura karmacetanA / karma aura karmake phalameM AtmabuddhikA honA karmacetanA aura karmaphala cetanA hai aura jJAnasvarUpa AtmAmeM AtmasaMcetanakA honA jJAnacetanA hai| saMsAradazAmeM ajJAnIjIva sva aura parakA bheda na jAnaneke kAraNa paudgalika karmokA nimitta pAkara utpanna hue kAma-krodhAdirUpa vikAroMko ho apanA mAnatA hai| vaha sva aura parameM ekatvakA Aropa karake paradravyasvarUpa rAga-dveSase eka hokara aisA mAnatA hai ki maiM rAgI hU~, dveSI hU~, maiM sukhI hU~, duHkhI hU~, maiM amIra hU~, garIba hU~ yaha saba azuddha svasaMvedana hai / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -369 ] nayacakra 185 paDhamaM bhuttasarUvaM muttasahAveNa missiyaM jmhaa| vidiyaM muttAmuttaM saparasaruvassa paccakkhaM // 368 // heU suddhe sijjhai bAi iyareNa NicchiyaM jiivo| tamhA davvaM bhAvo gauNAivivakkhae nneo||369|| uktaM cUlikAyAM sakalasamayasArArtha parigRhya parAzritopAdeyavAcyavAcakarUpaM paJcapadAzritaM zrutaM kAraNasamayasAraH / bhAvanamaskArarUpaM kaarysmysaarH| tadAdhAreNa caturvidhadharmadhyAnaM kaarnnsmysaarH| tadanantaraM prathamazukladhyAnaM dvicatvAriMzadabhedarUpaM parAzritaM kaarysmysaarH| tadAzritabhedajJAnaM kaarnnsmysaarH| tadAdhArIbhUtaM parAnmukhAkArasvasaMvedanabhedarUpaM kaarysmysaarH| tatraivAbhedasvarUpaM paramakAryanimittAt isI taraha kAmAsakta prANI viSayabhoga karate hue jo sukhAnubhUti karatA hai vaha bhI azuddha svasaMvedana hai| kintu sva aura parake bhedako jAnanevAle jJAnIkA jo svasaMvedana hai vaha zuddha svasaMvedana hai, isIse use vItarAgasvasaMvedana kahate haiM / isa vItarAga svasaMvedanase hI jIva karmabandhanase chuTatA hai| aura azuddha svasaMvedanase to navIna karmabandha hotA hai / isIse samayasAra ( gAthA 130-131 ) meM kahA hai ki jaise sonese soneke AbhUSaNa banate haiM aura lohese loheMke AbhUSaNa banate haiM, vaise hI ajJAnIke ajJAnamaya krodhAdibhAva hote haiM jo navIma karmabandha ke hetu hote haiM aura jJAnIke kSamA AdirUpa jJAnamaya bhAva hote haiM jo saMvara aura nirjarAke kAraNa hote haiM / avirata samyagdRSTike yadyapi cAritramohakA udaya honese krodhAdi bhAva hote haiM, kintu unameM usakI Atmabuddhi nahIM hotii| vaha unheM parake nimittase honevAlI upAdhi ho mAnatA hai| isase aisA bandha nahIM hotA jisase saMsAra bar3hatA ho| pahalA azuddha svasaMvedana mUrtasvarUpa hai,kyoMki vaha paudgalika karmoMke udayAdise honevAle audayika Adi bhAvoMse milA huA hotA hai| aura dUsarA zuddha svasaMvedana mUrtika bhI hai aura amUrtika bhI hai kyoMki usameM sva aura parasvarUpakA pratyakSa hotA hai // 368 / / vizeSArtha-sva aura parake bhedako na jAnakara parameM Atmabuddhiko liye hue jo azuddha saMvedana hotA hai vaha mUrtika hai,kyoMki karmoke udayAdike nimittase honevAle mUrtika bhAvoMse milA hotA hai ; jaise rAga merA hai maiM sthUla yA kamajora hU~ ,ityAdi / kintu jo zuddha saMvedana hotA hai, usameM parake sAtha svakA saMvedana hote hue bhI parameM Atmabuddhi nahIM hotii| parako para aura svako sva hI anubhavana karatA hai / jaise 'maiM manuSya hU~' aisA jAnate hue bhI manuSya paryAyako apanA nahIM mAnatA / ataH zuddha kAraNake honepara jIva mukta hotA hai aura azuddha kAraNake honepara nizcitarUpase baMdhatA hai| isalie gauNa aura mukhya vivakSAse dravya aura bhAvako jAnanA cAhie // 369 / / cUlikAmeM kahA hai samasta samayasArake arthako grahaNa karake parAzrita hote hue bhI upAdeya jo vAcya ( artha ) vAcaka ( zabda ) rUpa paMcanamaskAra mantra hai,vaha kAraNa samayasAra hai aura bhAva namaskArarUpa kArya samayasAra hai / usake AdhArase jo piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtItake bhedase cAra prakArakA dharmadhyAna hotA hai, vaha kAraNa samayasAra hai / usake pazcAt 42 bheda rUpa jo prathama zukladhyAna hotA hai, jo parAzrita hai, vaha kArya samayasAra hai| aura usa prathama zukladhyAnake Azrayase jo bhedajJAna hotA hai, vaha kAraNasamayasAra hai| vaha bhedajJAna rUpa kAraNasamayasAra jisakA AdhArabhUta hai, vaha svasaMvedanarUpa kAryasamayasAra hai jo parase vimukha hai| usa abheda 1. cUlikA ( 'uktaM ca' nAsti )-ja0 / 24 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0369 - zubhaparamANvAsravo bhavati / tatastIrthakaranAmakarmabandho bhavati / pazcAdabhyudayaparamparAniHzreyasasvArthasiddhinimittarUpaM bhavati / tata Asannabhavyasya darzanacAritramohopazamAt kSayopazamAt kSayAdvA svAzritasvarUpanirUpakabhAvanirAkArarUpaM samyagdravyazrutaM kaarnnsmysaarH| tadekadezasamartho bhAvazrataM kaarysmysaarH| tataH svAzritopAdeyabhedaratnatrayaM kaarnnsmysaarH| teSAmekatvAvasthA kaarysmysaarH| tadekadezazuddhatotkarSamantamuMkhAkAraM zuddhasaMvedanaM kSAyopazamikarUpam / tataH svAzritadharmadhyAnaM kaarnnsmysaarH| tataH prathamazukladhyAnaM kaarysmysaarH| tato dvitIyazukladhyAnAbhidhAnakaM kSINakaSAyasya dvicaramasamayaparyantaM kAraNakAryaparamparA kAraNasamayasAraH / evamapramattAdikSINAntaM samayaM samayaM prati kAraNakAryarUpaM jJAtavyam / tasmAd ghAtikSaye bhAvamokSo bhavati / sahajaparamapAriNAmikavazAtkSAyikAnoM catuSTayaprakaTanaM navake dalalabdhirUpaM jaghanyamadhyamotkRSTaparamAtmA sAkSAtkAryasamayasAra eva bhavati / tato dravyamokSo bhavati / anantaraM siddhasvarUpaM kAryasamayasAro bhavati / evamavayavArthapratipattipUrvikA samudAyArthapratipattirbhavatIti nyAyAdupAdAnakA raNasadRzaM kArya bhavati / paramacitkalAbharaNabhUSito bhavati / so'pi bhavyavarapuNDarIka eva labhate / "khayauvasamiyavisohI desaNa pAugga karaNaladdhI ya / cattArivi sAmaNNA karaNaM sammattacArittaM ||"-lbdhisaar, gA0 3 / svarUpa paramakArya ke nimittase zubha paramANuoMkA Asrava hotA hai| usase tIrthakara nAmakarmakA bandha hotA hai| usake pazcAt vaha tIrthakara nAmakarmakA bandha sAMsArika abhyudayakI paramparAke sAtha mokSarUpI svArthako siddhimeM nimitta hotA hai| ( kaise nimitta hotA hai yaha batalAte haiM ) nikaTa bhavya jIvake darzanamohanIya aura cAritramohanIyake upazama, kSayopazama athavA kSayase svAzrita svarUpakA nirUpaka nirAkAra bhAvarUpa jo samyak dravyazruta hai vaha kAraNasamayasAra hai aura usake pazcAt ekadeza samartha jo bhAvazruta hai vaha kAryasamayasAra hai / usa bhAvazrutake pazcAt jo svAzrita honese upAdeya bhedaratnatraya hotA hai vaha kAraNasamayasAra hai| aura usa bhedaratnatraya kI jo ekarUpatA hai vaha kAryasamayasAra hai| usake pazcAt ekadeza zuddhatAko liye hue antarmukhAkAra kSAyopazamikarUpa zuddha svasaMvedana hotA hai| usase honevAlA svAzrita dharmadhyAna kAraNasamayasAra hai| usake pazcAt honevAlA prathama zukladhyAna kAryasamayasAra hai| usake pazcAt kSINakaSAyaguNasthAnake upAntya samaya paryanta kAraNa kAryaparamparAse honevAlA dUsarA zukladhyAna kAraNasamayasAra hai| isa taraha apramatta guNasthAnase lekara kSINakapAya guNasthAna paryanta pratisamaya kAraNa aura kAryarUpa samayasAra jAnanA cAhie, arthAt pUrvAvasthA kAraNa hai, uttarAvasthA kArya hai|jo pUrvAvasthAkA kArya hai,vahI uttarAvasthAkA kAraNa hai / usa dUsare zukladhyAnake dvArA ghAtiyA karmoMkA kSaya honepara bhAvamokSa hotA hai| sahaja parama pAriNAmika bhAvake vazase kSAyika anantacatuSTaya--anantadarzana, anantajJAna, anantasukha, anantavIrya kA prakaTana jo nau kevalabdhirUpa hai ( kSAyikajJAna, kSAyikadarzana, kSAyikasamyaktva, kSAyikacAritra, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya ) vaha jaghanya madhyama aura utkRSTa paramAtmA sAkSAt kArya samayasAra hI hotA hai / usase dravya mokSa hotA hai| usake anantara siddhasvarUpa kAryasamayasAra hotA hai| isa prakAra 'avayavaekadezakA artha jAnane para samudAyake arthakA bodha hotA hai' isa nyAyake anusAra upAdAna kAraNake samAna hI kArya hotA hai| AtmA utkRSTa caitanyakI kalArUpo AbharaNoMse bhUSita hotA hai / yaha avasthA bhavyottama jIva hI pA~ca labdhiyoM-kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi aura karaNalabdhi rUpa sAmagrIke prabhAvase prApta karatA hai| anya nhiiN| isa prakAra kAraNakAryarUpase parAzrita aura svAzrita samayasArako AtmA kaise jAnatA hai, yaha kahate haiM-jaise 'mohanIya aura jJAnAvaraNa karmakA kSaya honepara jJAna bAhya 1. pariNAmA mu0 / 2. kSoNakaSAyaparyantaM mu0| 3. nAmanantaca- a0 ja0 mu0 / 4. iyaM gAthA 'A' pratI TippaNarUpeNa vrtte| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -370 ] nayacakra 187 labdhipaJcakasAmagrIvazAnnAnyaH / evaM kAryakAraNarUpaH parAzritaH svAzritasamayasAra AtmA kathaM jAnAti? mohAvaraNayohIne jJAnaM vetti yathA bahiH / tathaivAntarmukhAkAraM svAtmAnaM pazyati sphuTam / evaM kAraNakAryasamayasAraH svasaMvedanajJAnameva pariNamati / audAyikaupazamikakSAyopazamikakSAyikapAriNAmikAnAM bhedamAha odAi.yaM uvasamiyaM khayauvasamiyaM ca khAiyaM paramaM / igarvIsa vo' bheyA aTThArasa Nava tihA ya pariNAmI // 370 // vastuoMko jAnatA hai, vaise hI antarmukhAkAra apanI AtmAko spaSTa jAnatA hai|' isa taraha svasaMvedanajJAna hI kArya kAraNasamayasArarUpa pariNamana karatA hai| vizeSArtha-ukta cUlikAmeM eka hI AtmA kaise kAraNasamayasAra aura kAryasamayasAra donoM hai, yaha spaSTa kiyA hai| prArambha kiyA hai-paMcanamaskAra mantrarUpa zrutase, use kAraNasamayasAra kahA hai aura usakA Alambana pAkara jo paMcaparameSThoke prati namaskArarUpa bhAva hote haiM,use kAryasamayasAra kahA hai| punaH usakA avalambana lekara jo cAra prakArakA dharmadhyAna hotA hai vaha kAraNasamayasAra hai| dharmadhyAnake ina cAroM bhedoMkA varNana 'jJAnArNava' granthameM kahA hai| vahA~se dekhanA caahie| isa dharmadhyAnake anantara honevAle prathama zukladhyAna ra kahA hai kyoMki dharmadhyAna hI zakladhyAna rUpa pariNamana karatA hai| ataH dharmadhyAna kAraNa aura zukladhyAna kArya hai| ye saba AtmAkI hI pariNatiyA~ haiN| yahA~ jo prathama zukladhyAnake 42 bheda kahe haiM, ve hamAre dekhanemeM nahIM Aye / prathama zuklaghyAnake Azrayase bhedavijJAna hotA hai, use kAraNasamayasAra kahA hai aura usase honevAle svasaMvedana yA svAnubhUtiko kAryasamayasAra kahA hai| kintu usase jo zubha paramANuoMkA Asrava tathA tIrthakara nAmakarmakA bandha kahA hai vaha cintya hai| tIrthaMkara nAmakarmakA bandha cauthese AThaveM guNasthAna taka hotA hai| pahalA zukladhyAna bhI AThaveM guNasthAnase hotA hai| to AThaveM guNasthAnameM prathama zukladhyAna huA, tadanantara bhedavijJAna huA usa bhedavijJAna kAlameM jo mandayoga aura mandakaSAyarUpa zubhAsravake kAraNa hote haiM,unase tIrthakara nAma karmakA bandha hotA hai / isa tarahase kAraNakArya paddhati baiThAyI jA sakatI hai| vaise bhedavijJAna to zukladhyAnake pUrva bhI hotA hai aura tIrthaMkara karmakA bandha bhI hotA hai| hA~, prathama zukladhyAna kAlameM jisa prakArakA bhedavijJAna hotA hai, vaisA pUrvameM nahIM hotaa| cUlikAmeM tIrthaMkara prakRtikA bandha karanevAloMke kAraNakAryaparamparAkA nirdeza karaneke pazcAt punaH nikaTa bhavyase kAraNasamayasAra aura kAryasamayasArakI paramparAkA kathana kiyA hai| isameM bhI svAzrita svarUpa nirUpaka dravyazrutako kAraNasamayasAra aura bhAvazrutako kAryasamayasAra kahA hai| punaH bhedaratnatrayako kAraNasamayasAra aura abhedaratnatrayako kAryasamayasAra kahA hai| punaH svAzrita dharmadhyAnako kAraNasamayasAra aura prathama zukladhyAnako kAryasamayasAra kahA hai| isa taraha apramatta guNasthAnase lekara kSINakaSAya guNasthAnaparyanta yaha kAraNakAryaparamparA calatI rahatI hai| usake pazcAt ghAtikarmokA kSaya honepara sAkSAt paramAtmadazA rUpa kAryasamayasAra hai| tadanantara caudahaveM guNasthAnake antimakSaNako avasthA jo paripUrNaratnatrayAtmaka hotI hai, vaha sAkSAt kAraNasamayasAra hai aura unake anantara kSaNakI siddha dazA kAryasamayasAra hai| isa taraha yaha AtmA hI svayaM apanA kAraNa bhI hai aura kArya bhI hai / isakA samyak manana-cintana aura anukaraNa karanA caahie| usake binA samasta kAraNakArya vyartha ho jAtA hai| Age audayika, aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika aura pAriNAmika bhAvoM ke bheda kahate haiM audayika, aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika aura pAriNAmika bhAva ke krama se ikkIsa, do, aThAraha, no aura tIna bheda haiM // 372 / / 1. do tribhe A0 / 2. taha ya bh0| vahUya A0 / aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ca / "dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam' --tattvArthasUtra 2 / 1-1 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 371 - lessA kasAya vedA asiddha aNNANa gaI 'acAritaM / micchattaM odAi yaM saNa ceraNaM ca uvaisamiyaM // 371 // micchatiyaM causammaga daMsaNatidayaM ca paMca lddhiio| missaM saNa caraNaM viradAviravANa cArittaM // 372 // Age audayika bhAva ke ikkIsa bheda tathA aupazamika ke do bheda kahate hai chaha lezyAe~, cAra kaSAya, tIna veda, eka asiddhatva, ajJAna eka, cAra gati, acAritra aura mithyAtva ye ikkIsa bheda odayika bhAva ke haiN| tathA samyagdarzana aura samyakcAritra ye do bheda aupazamika bhAva ke haiM // 371 // vizeSArtha- karma ke udaya se jo bhAva hotA hai use audayika bhAva kahate haiM / usake ikkIsa bheda haiN| kaSAya ke udaya se raMgI huI mana, vacana, kAya kI pravRtti kA nAma lezyA hai / usake chaha bheda hai-kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla / jaise loka meM bure AdamI ko kAlA dila kA AdamI aura sajjana ko sApha dila damI kahA jAtA hai| dila kAlA yA sapheda raMga kA nahIM hotA,kintu acche aura bare meM sapheda aura kAlA raMga kA upacAra karake aisA kahA jAtA hai| vaise hI jisakI kaSAya bahata adhika tIvra hotI hai, usake kRSNa lezyA, usase kama tIvake nIlalezyA, usase bhI kama tIvra ke kApotalezyA kahI jAtI hai| isI taraha manda kaSAya hone para pItalezyA, aura manda hone para padmalezyA, atyanta manda hone para zuklalezyA hotI hai / isa taraha kaSAya ke udaya se lezyA ko audayika kahA hai| kaSAya kA udaya chaha prakAra kA hotA hai-tIvra-. tama, tIvratara, tIvra, manda, mandatara, mandatama / ina chaha prakAra ke kaSAya ke udaya se utpanna huI lezyA chaha ho jAtI hai / krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kaSAya kahate haiN| ataH kaSAya cAra hai| kevala kaSAya aura kevala noke melase niSpanna lezyA ke kAryameM antara hai| isa lie lezyA aura kaSAyako alaga-alaga ginAyA hai| AtmA meM vedakarma ke udaya se utpanna hae maithanarUpa cittavattiko veda kahate haiN| veda tIna haiM-paruSaveda. strIveda aura napuMsakaveda / AThoM karmoke sAmAnya udaya se siddhabhAva kA na honA asiddhatva bhAva hai / jJAnAvaraNa karma ke udaya se ajJAnabhAva hotA hai| gati nAma karma ke udaya se gatirUpa bhAva hotA hai / gati cAra haiM : narakagati, tithaMcagati, manuSyagati, devagati / cAritramohanIya karmake sarvaghAtI sparddhakoMke udaya meM acAritra asaMyama bhAva hotA hai| aura mithyAtvamohanIya ke udaya meM tattva kI azraddhArUpa mithyAtva bhAva hotA hai / isa taraha ye audayika bhAva haiN| karma ke upazama se ( daba jAne se ) jo bhAva hotA hai, use opazamika bhAva kahate haiN| aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ye do usake bheda haiN| mithyAtva, samyagmithyAtva, samyaktvamohanIya tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ke upazamase aupazamika samyaktva hotA hai aura ' samasta mohanIyakA upazama hone para aupazamika cAritra hotA hai / Age kSAyoyazamika bhAva ke aTThAraha bheda kahate haiM tIna mithyAjJAna, cAra samyakajJAna, tIna darzana, pA~ca labdhiyA~, kSAyopamika samyaktva, kSAyopazamika cAritra aura viratAvirata cAritra ye aThAraha bheda kSAyopazamika bhAvake haiM / / 372 / / vizeSArtha-kumati, kuzruta, aura kuavadhi ke bheda se mithyAjJAna tIna prakAra kA hai / mati, zruta avadhi aura manaHparyaya ke bheda se samyakajJAna cAra prakAra kA hai| cakSu-acakSu, avadhi ke bheda se darzana tIna prakAra kA hai| dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ke bheda se labdhi pA~ca prakAra kI hai| kSAyopazamika 1. gai ya cA -ka0 kha0 ja0 / 2. cariyaM ca a. ka. kha. mu. / 'gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAzcatuzcatustryekaikaikaikaSaDbhedAH / -tattvArthasUtra 2.6 / 3. 'samyatkvacAritre'-ta0 sU0 2 / 3 / 4. 'jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatUstritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca |'-t. su. 15 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -374 ] nayacakra __ 189 NANaM dasaNa caraNaM khAiya sammatta pNclddhiio| 'khAiyabhedA NeyA Nava hodi hu kevalA lddhii||373|| nijapAriNAmikasvabhAve yAvannAtmabuddhayA zraddhAnAdikaM tAvadoSamAha seddhANaNANacaraNaM jAva Na jIvassa paramasabbhAve / tA aNNANI mUDho saMsAramahodahiM bhamai // 374 // samyaktva jise vedakasamyaktva bhI kahate haiM, eka prakAra kA hai| kSAyopazamika cAritra bhI eka prakAra kA hai| yahA~ usake sAmAyika Adi bhedoM kI vivakSA nahIM hai| viratAvirata bhI eka hI prakAra kA hai| isa taraha ye aThAraha bhAva kSAyopazamika haiM / sarvaghAtI sparddhakoM ke udayakSaya tathA dezaghAti sparddhakoM ke udaya aura AgAmI kAla meM udaya AnevAle niSekoM ke sadavasthArUpa upazama se jIva kA jo guNAMza prakaTa hotA hai vaha kSAyopazamika kahalAtA hai| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva aura samyagmithyAtva prakRtiyoM ke udayakSaya aura sadavasthArUpa upazama se tathA samyaktva prakRti ke dezaghAti sparddhakoM ke udaya meM jo tattvArtha- ' zraddhAnarUpa bhAva hotA hai, vaha kSAyopazamika samyaktva hai| anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ina bAraha kaSAyoM ke udayakSaya aura sadavasthArUpa upazama se tathA saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha meM se kisI eka dezaghAti spardhaka ke udaya meM tathA navanokaSAyoM ke yathAyogya udaya meM AtmA kA jo nivRtti rUpa pariNAma hotA hai,vaha kSAyopazamika cAritra hai| anantAnubandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ina ATha kaSAyoM ke udayakSaya aura sadavasthArUpa upazama se tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya, saMjvalanakaSAya, aura nava nokaSAyoM ke yathAyogya udaya meM jo ekadezanivRtti rUpa aura ekadezapravRtti rUpa pariNAma hotA hai,use viratAvirata yA saMyamAsaMyama cAritra kahate haiM Age kSAyikabhAva ke nau bheda kahate haiM kSAyikajJAna, kSAyikadarzana, kSAyikacAritra, kSAyikasamyaktva, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyika upabhoga, kSAyikavIrya ye nau kSAyikabhAva ke bheda haiN| inheM nau kevalalabdhi kahate haiM // 373 // vizeSArtha-pratipakSI karmakA vinAza honepara AtmAmeM jo nirmalatA prakaTa hotI hai,use kSAyikabhAva kahate haiM / jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmakA kSaya honepara kevalajJAna aura kevaladarzana prakaTa hote haiN| dAnAntarAyakA. atyanta kSaya honepara divyadhvanike dvArA ananta prANiyoMkA upakArakAraka kSAyika abhayadAna hotA hai| lAbhAntarAyakA atyanta kSaya honepara bhojana na karanevAle kevalI bhagavAnke zarIrako bala denevAle jo parama zubha sUkSma nokarmavRdgala pratisamaya kevalIke dvArA grahaNa kiye jAte haiM, jinake kAraNa kevalIkA parama audArika zarIra bhojanake binA kuchakama eka pUrvakoTi varSa taka banA rahatA hai,vaha kSAyika lAbha hai| bhogAntarAya kA atyanta kSaya honese ananta bhoga prakaTa hotA hai| usIke phalasvarUpa sugandhita puSpavRSTi , manda sugandhapavanakA bahanA Adi hotA hai| upabhogAntarAya karmakA atyanta kSaya honese ananta upabhoga prakaTa hotA hai| usIke phalasvarUpa siMhAsana, tInachatra, bhAmaNDala Adi hote haiM / vIryAntarAya karmakA atyanta kSaya honepara anantavIrya prakaTa hotA hai| mohanIya karmakI ukta sAta prakRtiyoMkA kSaya honepara kSAyika samyaktva hotA hai aura samasta mohanIya karmakA kSaya honepara kSAyika cAritra prakaTa hotA hai / ina nau kSAyika bhAvoMko nau kaivalalabdhi bhI kahate haiN| Age kahate haiM ki jabataka apane pAriNAmika svabhAvameM Atmabuddhise zraddhAna Adi nahIM hai, tabataka doSa hai ___jabataka jIvakA apane paramasvabhAvameM zraddhAna, jJAna aura AcaraNa nahIM hai, tabataka vaha mUr3ha ajJAnI saMsAra-samudra meM bhaTakatA hai // 37 // 1. 'jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi c'|-tttvaarth0 2 / 4 / 2. darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM0 |-purussaarthsi. 215 zlo0 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 375 - tasyaiva svarUpaM nirUpya dhyeyatvena svIkaroti kammajabhAvAtIdaM jANagabhAvaM visesamAdhAraM / taM pariNAmI jIvo aceyaNaM pahudi iyarANaM // 375 // savvesi sabbhAvo jiNehi khalu pAriNAmio bhnnio| tamhA NiyalAhatthaM zeo iha pAriNAmio bhAvo // 376 // vizeSArtha-tattvArthake zraddhAnako samyagdarzana kahA hai aura jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiN| puNya aura pApako bhI pRthak ginanese unakI saMkhyA nau ho jAtI hai| jisakA Asrava hotA hai,vaha dravya aura Asrava karanevAlA bhAva ye donoM Asravatattva haiM / bandhane yogya dravya aura bandhana karanevAlA bhAva ye donoM bandhatattva haiN| jisakA saMvara hotA hai vaha dravya aura saMvara karanevAlA bhAva ye donoM saMvaratattva haiM / nirjarA yogya dravya aura nirjarA karanevAlA bhAva ye donoM nirjarAtatva haiN| mokSa hone yogya dravya aura mokSa karanevAlA bhAva ye donoM mokSatattva haiN| vikArI hone yogya dravya aura vikAra karanevAlA bhAva ye donoM puNya bhI haiM aura pApa bhI haiN| isa taraha se jova aura ajIvake melase ye nau tattva hote haiN| kevala ekake hI AsravAdi nahIM ho skte| inako yadi bAhya dRSTise dekhA jAye to jIva aura pudagalakI anAdibandha paryAyako avasthAmeM hI ye vAstavika hai / kintu eka jIva dravyake hI svabhAvakA anubhavana karanepara avAstavika hai, kyoMki jIvake ekAkAra svarUpameM yaha nahIM hai| isalie nizcaya dRSTise ina tattvoMmeM eka jIva hI prakAzamAna hai| isI taraha antardRSTi se dekhA jAye to jJAyakabhAva jIva hai| jIvake vikArakA kAraNa ajIva hai| zeSa sAtoM padArtha kevala akele jIvakA vikAra nahIM hai, kintu ajIvake vikArase jovake vikArake kAraNa hai| jIvake svabhAvako chor3akara svaparanimittaka eka dravyaparyAya rUpase anubhava na karanepara ye bhUtArtha haiN| kintu saba kAlameM sthAyI eka jIva dravyake svabhAvakA anubhavana karanepara.abhUtArtha haiN| ataH ina nau tattvoMmeM nizcayadRSTise eka jIvarUpa ho prakAzamAna hai|vh jIvasvabhAva hai-zuddha jIvatvarUpa pAriNAmika bhAva hai / vastutaH usIkI zraddhA samyagdarzana, usIkA jJAna samyagjJAna aura usI meM sthiti samyakcAritra hai| usakI zraddhA aura jJAnake binA isa saMsAra-samudrase pAra honA saMbhava nahIM hai // Age usIkA svarUpa batalAkara usIko dhyeya-dhyAnake yogya kahate haiM karmajanyabhAvase rahita jo jJAyaka bhAva hai, jo vizeSa AdhArarUpa hai,vahI jIvakA pAriNAmika bhAva hai| zeSa dravyoMmeM acetanapanA Adi pAriNAmika bhAva hai| jinendradevane pAriNAmikako sabhI dravyoMkA svabhAva kahA hai| isalie AtmalAbhake lie isa saMsArameM pAriNAmika bhAva hI dhyeya dhyAnake yogya hai / / 375-376 // vizeSArtha-Upara jo pAMca bhAva batalAye haiM, unameMse cAra bhAva to karmanimittaka hai|ek bhAva karmake udayase hotA hai aura tIna bhAva karmake upazama, kSaya yA kSayopazamase hote haiN| kintu pAriNAmika bhAvameM karmakA kisI bhI prakArakA nimitta nahIM hai| vaha svAbhAvika bhAva hai| vahI vastukA svarUpabhUta hai| yaha pAriNAmika bhAva sabhI dravyoMmeM pAyA jAtA hai kyoMki pratyeka dravya apane svabhAvako liye hue hai / usake binA dravyakI sattA ho saMbhava nahIM hai / antara itanA hI hai ki jovakA pAriNAmika bhAva caitanya hai, kintu zeSa dravyoMkA acaitanya hai, kyoMki zeSa sabhI dravya acetana hai / astitva, vastutva, nityatva, pradezatva Adi pAriNAmika bhAva sabhI cetana-acetana dravyoMmeM samAnarUpase pAye jAte haiM / kintu caitanya jIvameM hI pAyA jAtA hai| yaha caitanyabhAva jise zuddha jIvatvabhAva bhI kahate haiM, vahI dhyeyarUpa hai| use hI sahajazuddha pAriNAmika bhAva kahate haiN| AgamameM use niSkriya kahA hai arthAt na vaha bandhake kAraNabhUta rAgAdi pariNatirUpa hai aura na mokSake kAraNabhUta zuddhabhAvanA pariNatirUpa hai| vaha to kevala dhyeyarUpa hai dhyAnarUpa nahIM hai, kyoMki dhyAna to kintu zuddha pAriNAmika bhAva avinAzI hai| zuddhapAriNAmika bhAvameM hI zaktirUpa mokSa sthita rahatA hai / usIke dhyAnase usakI vyakti hotI hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -379 ] nayacakra tasyaiva saMsArahetuprakAraM viparItAnmokSa hetutvamAha - bheduvAre jajhyA vaTTadi so viya suhAsuhAghINo / taiyA kattA bhaNido saMsArI teNa so AdA // 377 // jayA tavvivarIe AdasahAvAhi saMThiyo hodi / tayA ci Na kuvvadi sahAvalAho have teNa // 378 // abhedAnupacaritasvarUpaM tadeva nizcayaM tasyArAdhakasya tatraiva vartanaM cAha - 'NAdANubhUi sammaM NicchayaNANaM tu jANagaM tassa / suhaasuhANa Nivitti caraNaM sAhussa vIyarAyassa // 379 // vahI jIva-bhAva kaise saMsArakA aura mokSakA kAraNa hotA hai, yaha batalAte haiM - jaba vaha jIva zubha aura azubha bhAvoM ke adhIna hokara bhedopacAra meM pravartatA hai, taba yaha karmoM kA kartA hotA hai aura usase vaha saMsArI kahA jAtA hai / kintu jaba usake viparIta AtmasvabhAva meM sthita hotA hai, taba vaha kucha bhI nahIM karatA aura usase use svarUpakI prApti - mokSa hotA hai ||377-378 // 191 vizeSArtha -- jIva aura ajIva yadi ye donoM ekAntase apariNAmI hote to jIva aura ajIva ye do hI padArtha hote / saMsAra aura mokSakI prakriyA hI na hotI / yadi ye donoM ekAntase pariNAmI aura tanmaya rUpa hote to donoM milakara eka hI padArtha hotA, do na rahate / isalie ye donoM kathaMcit pariNAmI haiM / arthAt yadyapi jIva zuddha nizcayase svarUpako nahIM chor3atA, tathApi vyavahArase karmodayavaza rAgAdirUpa aupAdhika pariNAmako grahaNa karatA hai / yadyapi rAgAdirUpa aupAdhika pariNAmako grahaNa karatA hai, tathApi sphaTikakI taraha apane svarUpa ko nahIM chor3atA / isa taraha kathaMcit pariNAmIpanA honepara bahirAtmA midhyAdRSTi jIva viSayakaSAyarUpa azubhopayoga pariNAmako karatA hai / aura kabhI-kabhI cidAnandaika svabhAva zuddhatAko chor3akara bhogoMkI cAhavaza zubhopayogapariNAmako karatA hai, taba vaha dravyabhAvarUpa puNya, pApa, Asrava aura bandhakA kartA hotA hai / kintu samyagdRSTi antarAtmA jJAnI jIva mukhyarUpase nizcayaratnatraya lakSaNa zuddhopayogake balase vItarAga samyagdRSTi hokara nirvikalpa samAdhirUpa pariNAma karatA hai, taba vaha usa pariNAmase dravyabhAvarUpa saMvara, nirjarA aura mokSa padArthakA kartA hotA hai / jaba nirvikalpa samAdhirUpa pariNAma nahIM hote, to viSaya kaSAyase bacane ke lie athavA zuddhAtmabhAvanAkI sAdhanA ke lie khyAti, pUjA, lAbha, bhogakI AkAMkSArUpa nidAnabandha na karake zuddhAtmalakSaNa svarUpa arhanta, siddha, zuddhAtmAke ArAdhaka AcArya, zuddhAtmAke vyAkhyAtA upAdhyAya, aura zuddhAtmAke sAdhaka sAdhuoMke guNasmaraNa Adi rUpa zubhopayoga pariNAmako karatA hai / isa prakArakA zubhopayoga bhI paramparAse mokSakA nimitta hotA hai, kintu bhogAkAMkSArUpa nidAna ke sAtha kiyA gayA zubhopayoga bhI azubhopayogakI taraha saMsArakA hI kAraNa hotA hai| ekamAtra zuddhopayoga hI vastutaH mokSakA kAraNa hai / usIke lie gRhavAsa chor3akara, samasta parigrahako tyAgakara jinadIkSA lI jAtI hai / usake binA nizcayaratnatrayarUpa zuddhopayoga tathA nirvikalpasamAdhi saMbhava nahIM hai / Age kahate haiM ki abheda aura anupacarita svarUpa hI nizcaya hai / usakA ArAdhaka usImeM pravartana karatA hai AtmA kI anubhUti nizcaya samyaktva hai / usakA jAnanA nizcaya samyagjJAna hai aura zubha tathA azubhase nivRtti vItarAgI sAdhukA nizcayacAritra hai || 379 || 1. jANagabhAvo aNuhava daMsaNa NANaM ca jANagaM tassa / a0 ka0 kha0 mu0 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 380 jANagaMbhAvo jANadi appANaM jANa NicchayaNayeNa / paradavvaM vavahArA maisuiohimaNakevalAdhAraM // 380 // vizeSArtha-nizcayanaya vastuke abhedarUpa anuecarita svarUpakA hI grAhaka hai / aura vyavahAranaya bhedarUpa tathA upacarita svarUpakA grAhaka hai| jaise jIva svabhAvase to amUrtika hai, kintu anAdikAlase karmabaddha honeke kAraNa mUrta karmoMke saMyogase use mUrtika kahA jAtA hai|atH jIvakA mUrtikapanA vAstavika nahIM hai upacarita hai| vastukA jo sthAyI mUla svarUpa hotA hai, vahI vAstavika hai| ataH vahI nizcayanayakA viSaya hai / isI taraha AtmA to akhaNDa piNDarUpa hai| na samajhanevAleko samajhAneke lie kahA jAtA hai AtmAmeM darzana, jJAna, cAritra Adi aneka guNa haiM / aisA kahe binA 'AtmA' AtmA kahane se sUnanevAlA kucha nahIM smjhtaa| aura darzana, jJAnAdiguNavAlA AtmA hai,aisA kahane se samajha jAtA hai| kintu isase aisA bodha hotA hai mAno AtmA eka guNoMkA akhaNDa piNDa na hokara unake melase banA hai| ataH isa tarahakA bheda-kathana bhI vyavahAranayakA viSaya hai| isIse vyavahAranayako abhUtArtha kahA hai kyoMki vaha abhUtarUpa bhedAtmaka tathA upacarita vastu svarUpakA grAhaka hai| aura nizcayanaya abhedAtmaka anupacarita svarUpakA grAhaka hai / ataH nizcayanayake viSayabhUta AtmAke abhedAtmaka anupacarita svarUpako anubhUti hI nizcaya samyagdarzana hai usIkA jJAna nizcaya samyagjJAna hai| azubhako chor3akara zubhameM pravRtti karanA bhI zubhopayogarUpa vyavahAra cAritra kahA jAtA hai| kintu yathArtha cAritra to azubhakI taraha zubhase bhI nivRtti hue binA nahIM hotaa| zubhameM pravRtti bhI rAgamUlaka hI hotI hai aura zubhameM ho yA azubha meM, rAga to rAga hI hai| candanakI Aga bhI Aga hI hotI hai,vaha jalAye binA nahIM rhtii| ataH zubha aura azubha donoMse hI nivRtti arthAt zuddhopayogameM pravRtti hI vItarAga sAdhukA samyak cAritra hai| use hI Atmasthiti rUpa nizcayacAritra kahate haiM / nizcayanayase jJAna apane jJAyakabhAvako jAnatA hai aura vyavahAranayase mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAnake AdhArase paradravyako jAnatA hai / / 380 / / vizeSArtha-jo jAnatA hai use jJAna kahate haiM / jAnanevAlA to AtmA hI hai| ataH AtmA jJAnasvarUpa hai aura jJAna AtmA hai / AtmA jJAnase jAnatA hai-aisA kahane meM yaha doSa hai ki AtmA aura jJAnameM bheda-sA pratIta hotA hai-mAno AtmA jJAnase bhinna hai| ataH jJAna AtmA hai aura AtmA jJAna hai| jJAna dIpakakI taraha svapara prakAzaka hai| jaise dIpaka apanA bhI prakAzaka hai aura anya padArthoM kA bhI prakAzaka hai, vaise hI jJAna apaneko bhI jAnatA hai aura anya padArthoM ko bhI jAnatA hai| kintu nizcaya dRSTise AtmAke jJAyaka bhAvako hI jAnatA hai,vahI jJAnakA 'sva' hai aura vyavahAranayase para dravyoMko jAnatA hai| cUMki AgamameM vyavahAra nayako abhUtArtha kahA hai| isase jaba yaha kahA jAtA hai ki vyavahAranayase jJAna anya dravyoMko jAnatA hai, to usakA artha yaha samajha liyA jAtA hai ki jJAna vAstavameM paradravyoMko nahIM jaantaa| kintu aisA samajhanA galata hai| jJAna cUMki svaparaprakAzaka hai, ataH svako bhI jAnatA hai aura parako bhI jAnatA hai kintu jaise 'sva'ko tadrUpa hokara jAnatA hai vaise parako pararUpa hokara nahIM jAnatA hai / isalie paradravyoMkA jAnanA vyavahArase kahA jAtA hai| yaha jJAna AtmAkA svAbhAvika guNa hai,eka hai| kintu karmase AcchAdita honeke kAraNa eka hI jJAna mati Adike bhedarUpa ho jAtA hai jaise eka makAna meM prakAza Aneke aneka dvAra hai, kahIM mAtra jharokhA hai, kahI mokhA hai, kahIM khir3akI hai, kahIM dvAra hai| isI taraha jAnaneke sAdhanoMmeM tathA jJeyomeM bheda honese jJAnake bheda ho jAte haiM / vastutaH jJAna to eka hI hai| vahI zuddha dazAmeM kevalajJAna kahA jAtA hai| vahI kevalajJAna nizcayase apaneko aura vyavahAranayase lokAlokako jAnatA hai| 1. 'jANadi passadi savvaM vavahAraNaeNa kevalI bhgvN| kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM' ||159||-niymsaar / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -382] nayacakra 193 saddhANaNANacaraNaM kuvvato taccaNicchayo bhnniyo| NicchayacArI cedA paradavvaM Nahu bhaNai majjhaM // 381 / / Nicchayado khalu maoNkkho baMdho vavahAracAriNo jhmaa| tamhA NivvudikAmo vavahAraM cayau tiviheNa // 382 // uktaM ca evaM micchAiTThI gANI NissaMsayaM havadi patto / jo vavahAreNa mama davvaM jANaMto appayaM kuNadi // samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrakA pAlana karanevAleke hI tattvakA nizcaya kahA hai / tattvakA nizcaya karanevAlA AtmA paradravyako apanA nahIM kahatA hai // 38 // vizeSArtha-paradravyameM mamatvabhAva hI saMsArakA kAraNa hai / yaha mamatvabhAva ajJAnIke hI hotA hai / aura ajJAnI vahI hai jise vastutattvakA yathArthabodha nahIM hai / yaha bodha kevala zAstramUlaka ho nahIM hotA / zAstroMko par3hane ke pazcAt bhI manuSya paradravyoMse mamatvabhAva rakhatA hai| yaha to Antarika pratIti hone para jaba jIva kramase samyagdarzanAdikI ora bar3hatA hai.tabhI dhIre-dhIre jyoM-jyoM tattvako pratIti hotI jAtI hai, tyoM-tyoMmamatvabhAva bhI haTatA jAtA hai / ataH paradravyameM mamatvabhAvako haTAneke lie nizcaya dRSTiko apanAnekI AvazyakatA hai| nizcayadRSTise hI mokSa kI prApti hotI hai aura vyavahArakA anusaraNa karanevAleke bandha hotA hai| isalie mokSake abhilASIko mana, vacana, kAyase vyavahArako chor3anA cAhie // 382 / / _ kahA bhI hai-isa prakAra mithyAdRSTi ajJAnI jIva saMsArakA pAtra hotA hai-isameM raMcamAtra bhI sandeha nahIM hai| vaha vyavahArase dravya merA hai aisA jAnatA huA use apanA mAna letA hai| vizeSArtha-nizcaya aura vyavahAra donoM hI yadyapi nayapakSa hai, tathApi donoMmeM bahuta antara hai / nizcayanaya zuddhadravyakA kathana karatA hai aura vyavahAranaya azuddhadravyakA kathana karatA hai| cUMki donoM hI rUpase dravyako pratIti hotI hai, isalie donoM hI nayoMkA astitva hai| kintu mokSamArgameM nizcayanaya sAdhakatama hai, kyoMki hama zuddha honA cAhate haiM aura zuddhatAkA bhAna nizcaya nayase hI sambhava hai kyoMki vahI zuddhadravyakA nirUpaka hai| vyavahAranaya to azuddhadravyakA hI prarUpaka hai| ataH usako azuddha naya kahate haiN| udAharaNake lie vyavahAranaya kahatA hai ki AtmA dravya karmoMkA kartA aura bhoktA hai| nizcayanaya kahatA hai ki AtmA apane rAgAdi bhAvoMkA kartA aura bhoktA hai| ina donoM nayoMmeM se nizcayanaya hI upAdeya hai| kyoMki jaba jIva yaha jAnatA hai ki AtmA apane rAgAdi bhAvoMkA hI kartA hai aura dravyakarma hI bandhakA kAraNa nahIM hai,taba rAga-dveSa rUpI vikalpa jAlake tyAga dvArA rAgAdikA vinAza karaneke lie apanI zuddha AtmAkI bhAvanA bhAtA hai| usase rAgAdikA vinAza hotA hai| rAgAdikA vinAza honepara AtmA zuddha hotA hai| ataH zuddhAtmAkA sAdhaka honese nizcayanaya hI upAdeya hai| jo zuddhadravyakA kathana karanevAle nizcayanayakI apekSA na karake azuddha dravyakA kathana karanevAle vyavahAranayake mohameM par3a jAtA hai, vaha zarIra vagairahameM 'yaha merA hai'- isa mamatvabhAvako nahIM chodd'taa| aura isalie zuddhAtmapariNatirUpa sAdhumArgako dUra hI se namaskAra karake azuddhAtmapariNatirUpa unmArgako hI apanAtA hai| ataH azuddhanayase azuddhaAtmAkA lAbha hotA hai / kintu jo azaddhadravyakA kathana karanevAle vyavahAranayameM madhyastha rahakara zuddhadravyakA kathana karanevAle nizcayanayake 1. 'evaM vavahAraNao paDisiddho jANa NicchayaNaeNa / NicchayaNayAsidA puNa maNiNo pAvaMti NivvANaM' // 272 / / -samayasAra / 'AtmAzrito nizcayanayaH parAzrito vyavahAranayaH / tatraivaM nizcayanayena parAzritaM samastamadhyavasAnaM bandhahetutvena mumukSoH pratiSedhayatA vyavahAranaya eva kila pratiSiddhaH / tasyApi parAzritattvAvizeSAt / pratiSedhya eva cAyaM AtmAzritanizcayanayAzritAnAmeva mucyamAnatvAt, praashritvyvhaarnysyaikaantenaamucymaanenaabhvyenaapyaashriiymaanntvaacc'|-amRtcndrttiikaa / 25 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 [ gA0 383 - dravyasvabhAvaprakAzaka dRSTAntadvAreNa vyavahArasya nizcaya-lepe darzayati' jaivi cauTThayalAho siddhANaM saNNiho have ariho| so viya jaha saMsArI Nicchayalevo taheva vvhaaro||383|| nizcayArAdhakasya phalaM sAmagrI cAha mottaNa bahi visayaM visayaM AdA vi vaTTade kaau| taiyA saMvara Nijjara maoNkkho vi ya hoi sAhussa // 384 // ruddhakkha jidakasAyo mukkaviyappo sahAvamAseMjja / jhAyau joI evaM NiyataccaM dehaparicattaM // 385 / / dvArA mohako dUra karake 'na maiM kisIkA haiM aura na koI merA hai' isa prakAra parake sAtha apane svAmitva bhI tyAgakara 'maiM zaddha jJAna svarUpa haiN| isa prakAra AtmAko ho AtmarUpase grahaNa karake AtmadhyAnameM lIna hotA hai,vahI zuddha AtmAko prApta karatA hai| isase nizcita hotA hai ki zuddhanayase ho zuddhAtmA kI prApti hotI hai ( pravacanasAra gAthA 2197-99) / Age dRSTAntake dvArA vyavahArako nizcayakA lepa batalAte haiM yadyapi anantacatuSTayase yukta arhanta siddhoMke samAna hai, phira bhI ve saMsArI kahe jAte haiM usI taraha vyavahAra nizcayakA lepa hai // 38 // vizeSArtha-vyavahArako nizcayakA lepa kahA hai / lepase vaha vastu chipa jAtI hai jisapara lepa kiyA jAtA hai / usI taraha vyavahAra nizcayako DhAMka detA hai| jaise arhanta bhI siddhoMke samAna haiM, anantacatuSTayase yukta haiM, phira bhI ve saMsArI kahe jAte haiM kyoMki abhI ve saMsAradazArUpa vyavahArase sarvathA mukta nahIM hue hai| unakI nizcayadazApara vyavahArakA lepa abhI vartamAna hai| AtmAke paramArthasvarUpa para jo yaha vyavahArakA lepa car3hA hai ki amukajIvake itanI indriyA~ haiM, itane zarIra haiM, amuka gati hai, amuka veda hai, kaSAya hai,yaha saba usapara lepa hI to hai / yaha lepa dUra ho jAye to AtmA to AtmA hI hai / cAvalake Upara jo tuSa rahatA hai,vaha cAvalako DhA~ke rahatA hai| usake dUra hue vinA cAvalake darzana nahIM hote| jo mUr3ha tuSako hI cAvala samajha letA hai aura use kUTatA-pITatA hai, use cAvalako prApti nahIM hotii| isI taraha jo vyavahArako hI paramArtha mAnakara usImeM rame rahate haiM, unheM paramArthako prApti nahIM hotii| Age nizcayakI ArAdhanAkA phala aura sAmagrI kahate haiM jaba sAdhu bAhya viSayako chor3akara aura AtmAko ho viSaya banAkara vartatA hai,taba usake saMvara, nirjarA aura mokSa hotA hai // 384 // indriyoMkA nirodha karake, kaSAyoMko jItakara, vikalpako chor3akara tathA svabhAvako prApta karake yogIko dehase bhinna AtmatattvakA dhyAna karanA cAhie // 385 // vizeSArtha-nizcayanayake dvArA jAne gaye zuddhaAtmatattvakA dhyAna karanese navIna karmoMkA Asrava rukatA baddha karmokI nirjarA hotI hai aura isa taraha mokSakI prApti hotI hai| yaha nizcayakI ArAdhanAkA phala hai| kintu nizcayakI ArAdhanAke lie indriyoMko vazameM rakhanA kaSAyoMko jItanA aura saMkalpavikalpoMko chor3anA jarUrI hai| inake vinA AtmadhyAna honA saMbhava nahIM hai| ataH mumukSu bhavyajIva samyagdRSTi hokara zuddhAtmAkI prAptike lie pahale use jAnatA hai, pazcAt vrata-niyamAdike dvArA AtmaprAptimeM bAdhaka viSaya-kaSAyoM bacaneke lie prayatna karatA hai| ataH AtmArthI bhavya jIvako AtmadhyAnameM tatpara 1. dRSTAntadvAreNa nizcayasya vyavahAralopaM darzayati vyavahAraratnatrayasya samyagrUpaM mithyArUpaM ca darzayatia. ka. kha0 j0|-vyvhaarsy nishcylopN-mu0| dRSTAntadvAreNa nizcayasya vyavahAralopaM darzayati A0 / 2. saMsArI taha micchA bhaNiya vavahAro a0 ka. kha. ja. mu0| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -388 ] nayacakra 195 AdA taNuppamANo NANaM khalu hoi tappamANaM tu / taM saMceyaNarUvaM teNa hu aNuhavai tattheva // 386 // passadi teNa sarUvaM jANai teNeva appasabbhAvaM / aNuhavai teNa rUvaM appA NANappamANAdo // 387 // 'appA NANapamANaM gANaM khala hoi jIvaparimANaM / Navi NUNaM Navi ahiyaM jaha dIvo teNa parimANo // 388 // honeke lie na to iSTa viSayoMmeM rAga karanA cAhie aura na aniSTa viSayoMse dveSa karanA caahie| rAga-dveSakA tyAga kiye binA citta sthira nahIM ho sktaa| isIse dhyAnake lie vrata, samiti, gupti Adi bhI apekSita haiN| jJAnako sthiratAkA hI nAma dhyAna hai|atH jJAnakA kathana karate haiM AtmA zarIrake barAbara hai aura jJAna AtmAke barAbara hai| vaha jJAna saMcetanarUpa hai|atH usImeM usakA anubhava karanA cAhie // 386 // jJAnake dvArA hI yaha jIva apane svarUpako dekhatA hai| jJAnake dvArA hI AtmAke svabhAvako jAnatA hai / jJAnake dvArA AtmasvarUpakA anubhava karatA hai,kyoMki AtmA jJAnapramANa hai // 387 // vizeSArtha-jisa jIvakA jitanA bar3A zarIra hotA hai, utanA hI AkAra usako AtmAkA hotA hai / jaise dIpakakA prakAza sthAnake anusAra phailatA aura sakucatA hai, vaise AtmAke pradeza bhI zarIrake anusAra saMkoca-vikAsazIla hote haiN| AtmA na to zarIrase bAhara hai aura na zarIrakA koI bhAga aisA hai jisameM na ho| AtmA sarvazarIra vyApI hai / AtmAmeM anantagaNa haiN| unameMse eka jJAnagaNa hI aisA hai, jisake dvArA sabakI jAnakArI hotI hai / jJAna svayaM apaneko bhI jAnatA hai aura dUsaroMko bhI jAnatA hai| sva aura parako jAnanevAlA ekamAtra jJAna hI hai| yaha jJAna AtmAkA svAbhAvika guNa hai| aura dIpakakI taraha sadA prakAzamaya hai| saMsAra avasthAmeM AvRta honese vaha jJAna manda ho jAtA hai | ataH indriyoMkI sahAyatAse jJAna hotA hai, kintu isase yaha matalaba nahIM nikAlanA cAhie ki indriyoMke binA jJAna nahIM hotaa| indriyoMkI sahAyatAse honevAlA jJAna parAdhIna hotA hai aura indriyoMkI sahAyatAke binA svAdhIna jJAna hotA hai| isa jJAna guNake dvArA hI jIva apane svarUpako jAnatA hai aura usIke dvArA AtmAnubhava karatA hai| AtmAnubhavake pazcAt zuddhAtmAko prAptike lie jo pratyAkhyAnAdi karatA hai, vaha bhI jJAnarUpa hI hai kyoMki AtmA jJAnasvabhAva hai|jnyaanke dvArA paradravyako para jAnakara usako grahaNa na karanA, yahI to tyAga hai| isa taraha jJAnameM tyAgarUpa avasthAkA hI nAma pratyAkhyAna hai| jaise koI manuSya dhobIke gharase dUsarekA vastra lAkara aura use bhramase apanA mAnakara or3hakara so gyaa| jisakA vastra thA usane use pahacAnakara jagAyA aura kahA, yaha to merA vastra hai| taba vaha usa vastrako cihnoMse parAyA jAna tatkAla tyAga detA hai| usI taraha yaha AtmA bhramase paradravyako apanA mAnakara bekhabara sotA hai| jaba use satguru sAvadhAna karate haiM ki tU to jJAnamAtra hai.anya saba paradravyake bhAva hai| isa taraha bhedajJAna karAte haiM, taba vaha bArambAra zAstra-zravaNake dvArA usI bAtako jAnakara samasta apane aura parake cihnoMse acchI taraha parIkSA karake nizcaya karatA hai-maiM eka jJAnamAtra hU~, anya saba parabhAva haiN| isa taraha yathArthajJAnI hokara saba parabhAvoMko tatkAla chor3a detA hai aura AtmasvabhAvameM lIna honekA prayatna karatA hai / ataH jJAnakI bhAvanA karanA caahie| AtmA jJAna pramANa hai aura jJAna AtmA pramANa hai; na kama hai aura na jyAdA hai| jaise dIpaka hai, usI taraha AtmAkA parimANa hai / / 388 // 1. NANappamANamAdA Na havadi jasseha tassa so aadaa| hINo vA ahiyo vA NANAdo havadi dhuvameva // hINo jadi sA AdA taNNANamacedaNaM Na jaannaadi| ahiyo vA NANAdo NANeNa viNA kahaM NAdi-pravacanasAra 1124-26 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 389 - NijjiyasAso NipaphaMdaloyaNo mukksylvaavaaro| jo ehAvatthagao so joI Natthi saMdeho // 389 // dhyAturAtmano'ntaH sAmagrI pratyakSatAsvarUpaM tasyaiva grahaNopAyaM cAha saMveyaNeNa gahio so iha paccakkharUvado phurai / taM suyaNANAdhINaM suyaNANaM lakkhalakkhaNavo // 390 // lakkhamiha bhaNiyamAdA jheo tabbhAvasaMgado sovi / ceyaNa taha uvaladdhI daMsaNa NANaM ca lakkhaNaM tassa // 391 // vizeSArtha-dIpakake prakAzako taraha AtmA bhI saMkoca vikAsazIla hai, yaha Upara kahA ho hai| ki AtmA jJAnasvabhAva hai aura svabhAva svabhAvavAnke vinA nahIM rahatA; na svabhAvavAna svabhAvake vinA rahatA hai isalie jitanA parimANa AtmAkA hotA hai, utanA hI jJAnakA hai aura jitanA parimANa jJAnakA hai, utanA hI AtmAkA hai| donoMmeM se koI eka dUsarese choTA yA bar3A nahIM hai| yadi aisA na mAnA jAye to aneka doSa Ate haiN| yadi jJAnako bar3A aura AtmAko choTA mAnA jAye to AtmAse bAhara jo jJAna hogA vaha acetana ho jAyegA kyoMki caitanya svarUpa AtmAke sAtha usakA tAdAmtya sambandha nahIM hai| yadi jJAnase AtmAko bar3A mAnA jAyegA,to jJAnarahita-AtmA ghaTa-paTake samAna ajJAnI ho jaayegaa| isalie AtmAko jJAnapramANa aura jJAnako AtmApramANa hI mAnanA caahie| Age yogIkA svarUpa batalAte haiM jisakA zvAsocchvAsa atyanta manda ho, netra nizcala hoM, samasta vyApAra chUTa gaye hoM, jo isa avasthAmeM lIna hai vaha yogI hai, isameM sandeha nahIM hai // 389 // vizeSArtha-yaha dhyAnAvasthAkA citraNa hai / parvata guphA, nadIkA taTa, zmazAna bhUmi, ujar3A huA udyAna, yA zUnya makAnameM, jahAM sarpa, mRga, pazu-pakSI aura manuSyoM kI pahu~ca na ho, na adhika zIta ho, na adhika garmI ho, na adhika vAyu ho, varSA aura dhUpa bhI na ho, sArAMza yaha ki cittako caMcala karanekA koI bAhyakAraNa na ho, aise sthAnapara sApha bhUmipara jisakA sparza anukUla ho, kaMkar3a, patthara Adi na hoM, sukhapUrvaka pAlathI lagAkara baitthe| zarIrako sIdhA tathA nizcala rkhe| apanI godameM bAyIM hathelIke Upara dakSiNa hathelIko rakhe / A~khe na ekadama banda hoM aura na ekadama khulI hoM, ardhanimIlita hoM, dAMtapara dAMta sthira ho, mukha thor3A jamA huA ho, madhya bhAga sIdhA ho, kamara jhukI na ho, gardanameM gambhIratA ho, mukhakA varNa prasanna ho, dRSTi nimeSarahita sthira aura saumya ho, nidrA, Alasya, kAmavikAra, rAga, rati, arati, hAsya, zoka, dveSa aura glAnikA leza bhI na ho, zvAsa-ucchvAsa bahuta manda ho, isa prakArase abhyasta yogI nAbhike Upara hRdaya, mastaka yA kisI anya aMgameM manakA niyamana karake prazasta dhyAna karatA hai| aisA dhyAnI puruSa yogI hai isameM sandeha nahIM hai| AtmAkA dhyAna karanevAleko Antarika sAmagrI, pratyakSatAkA svarUpa tathA usake grahaNakA upAya batalAte haiM svasaMvedanake dvArA gRhIta vaha AtmA dhyAnameM pratyakSarUpase jhalakatA hai / vaha zrutajJAnake adhIna hai aura zrutajJAna lakSya aura lakSaNase hotA hai| yahAM lakSya AtmA hai, vaha AtmA apane jJAna, darzana Adi guNoMke sAtha dhyeya-dhyAna karane yogya hai| usa AtmAkA lakSaNa cetanA yA upalabdhi hai|vh cetanA darzana aura jJAnarUpa hai // 390-391 / / 1. sabbhAva-a0 ka0 kha0 ja0ma0 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -395 ] nayacakra 197 lakkhaNado taM geNhasucedA so ceva homi ahmkko| udayaM-uvasama-missaM bhAvaM taM kammaNA jaNiyaM // 392 // lakkhaNado taM geNhasuNAdA so ceva homi ahmaikko| udayaM-uvasama-missaM bhAvaM taM kammaNA jaNiyaM // 393 // lakkhaNado taM geNhasu baTTA so ceva homi' ahamekko / udayaM-uvasama-missaM bhAvaM taM kammaNA jaNiyaM // 394 // lakkhaNado taM geNhasu uvaladdhA ceva homi ahmaikko| udayaM-uvasama-missaM bhAvaM taM kammaNA jaNiyaM // 395 / / vizeSArtha-zrutajJAnake dvArA pahale AtmAko jAnanA caahie| zAstra svAdhyAya karanese AtmAkA jJAna ho jAtA hai / jise hama jAnanA cAhate hai,vaha lakSya hotA hai aura jisa cihlAdike dvArA usa lakSyako pahacAnA jAtA hai unheM lakSaNa kahate haiN| jaise AtmAkA lakSaNa caitanya hai aura cetanA jJAnadarzanarUpa hai| ataH usake dvArA AtmAkI pahacAna hotI hai ki jo jAnatA-dekhatA hai vaha AtmA hai| maiM hU~' isa prakArakA jo svasaMvedana-apanA jJAna hotA hai, usIse AtmAkA grahaNa hotA hai| ataH svasaMvedanase AtmAko grahaNa karake usIkA dhyAna karanA cAhie / dhyAnase tallInatA honepara AtmAkA AbhAsa hotA hai| yaha prArambhika AbhAsa hI Age pratyakSarUpameM pariNata ho jAtA hai, jaise svasaMvedana hI kevalajJAna rUpameM vikasita hotA hai| Age lakSaNase AtmAko grahaNa karanekA upAya batalAte hai lakSaNase usa AtmAko grahaNa karo ki jo caitanyasvarUpa hai,vahI maiM huuN| jo audayika, aupazamika aura kSAyopazamika bhAva haiM, ve saba karmajanya haiM / lakSaNase usa AtmAko grahaNa karo ki jo yaha jJAtA hai,vahI meM huuN| audayika, aupazamika aura kSAyopazamika bhAva to karmajanya haiN| lakSaNase usa AtmAko grahaNa karo ki jo draSTA hai,vahI maiM huuN| audayika, aupazamika aura kSAyopazamika bhAva to karmajanya haiN| lakSaNa se usa AtmAko grahaNa karo ki jo yaha upalabdha hai,vahI maiM huuN| audayika, aupazamika aura kSAyopazamika bhAva to karmajanya haiM / / 392-395 // vizeSArtha-AtmA kA lakSaNa to cetanA, upalabdhi, jJAna-darzana Adi hI haiN| Upara jo pAMca bhAva batalAye haiM unameM se kSAyika aura pAriNAmika bhAva hI vastutaH jIvake svalakSaNarUpa haiN| zeSa tInoM bhAva to karmajanya haiM / audayikabhAva to karmake udayase hotA hai| ataH vaha to jIvakA svalakSaNa ho hI nahIM sktaa| karmake upazama aura kSayopazama se honevAle bhAva bhI vastutaH karmanimittaka hI haiN| donoMmeM karmako sattA vartamAna rahatI hai, tabhI ve hote haiN| aise karmanimittaka bhAvoMko jIvakA svalakSaNa nahIM kahA jA sktaa| ataH ve zuddhajIvake lakSaNa nahIM haiN| una bhAvoMko jIvakA mAnakara unakA dhyAna karanA to saMsArakA hI kAraNa hai / ataH zuddhajIvake lakSaNoMke dvArA hI use grahaNa karanA caahie| azuddhajIvake lakSaNoMke dvArA to azuddha jIvakA hI grahaNa ho sakatA hai aura usakA dhyAna to saMsArakA hI kAraNa hai| 1. 'paNNAe pittanvo jo cedA so ahaM tu nnicchydo| avasesA je bhAvA te majjha parotti NAyavvA // 297 // paNNAe ghitavvo jo daTTA so ahaM tu nnicchydo| avasesA je bhAvA te majjha paretti NAyabvA // 298 // paNNAe dhitavvo jo NAdA so ahaM tu Nicchayado / avasesA je bhAvA te majjha pareti NAdavvA ||299||-smysaar / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 dravyasvabhAvaprakAzaka [ gA0 396 - evaM gRhItasyAtmano' dhyeyotthabhedamAvanAM karoti ahamekko khalu paramo bhiNNo kohAdu jANago homi / evaM ekIbhUde paramANaMdI bhave cedA // 396 // mANo ya mAya loho sukkhaM dukkhaM ca rAyamAdINaM / evaM bhAvaNaheU gAhAbaMdheNa kAyavvaM // 397 // karmajasvAbhAvikaM mAvaM mAvayati vatthUNa aMsaMgahaNaM NiyattavisayaM taheva sAvaraNaM / taM iha kamme jaNiyaM Nahu puNa so jANago bhAvo // 398 // uktaM ca so iha bhaNiya sahAo jo hu guNo pAriNAmio jIve / laddhI khaovasamado uvaogo taM pi atthagahaNeNa // 1 // ___ isa prakAra lakSaNake dvArA grahaNa ko gayo AtmAke dhyeyarUpa honese utpanna huI bhedabhAvanAko vyakta karate haiM maiM krodha Adise bhinna eka paramatattva hU~, maiM kevala jJAtA huuN| isa prakArakI ekatva bhAvanA hone para AtmA paramAnandamaya hotA hai| isI taraha bhAvanAke lie mAna, mAyA, lobha, sukha-duHkha aura rAgAdiko bhI lekara gAthA-racanA karanA cAhie / / 396-397 // vizeSArtha-jaba lakSaNake dvArA AtmAko grahaNa kara liyA to usake dhyAnake lie isa prakArako bhedabhAvanA hotI hai ki na maiM krodharUpa hU~, na mAnarUpa hU~, na mAyArUpa hU~, na lobharUpa hU~, na sukha-duHkha rUpa hU~ aura na rAgAdi rUpa hU~-ye saba to pudgalake vikAra hai| jaba taka isa prakArako bheda-bhAvanA nahIM hotI, taba ka jaise yaha AtmA AtmA aura jJAnameM bheda na mAnakara niHzaMka hokara jJAnameM pravatti karatA hai aura jAnatAdekhatA hai, vaise hI ajJAnavaza AtmA aura krodhAdi bhAvoMmeM bhI bheda na mAnakara niHzaMka hokara krodhAdi karatA hai aura jJAnAdikI taraha krodhAdiko bhI apanA svabhAva mAnakara rAga-dveSa karatA hai| isa prakAra ajJAnavaza krodhAdirUpa pariNAma karanese una pariNAmoMko nimittamAtra karake svayaM hI paudgalika karma saMcita ho jAte hai,aura isa taraha jIva aura pudgalakA paraspara avagAharUpa bandha hotA hai| kintu jaba yaha jIva krodha aura jJAnake bhedako samajha letA hai ki jJAna AtmAkA svabhAva haikrodhAdi AtmAkA svabhAva nahIM hai, jJAna aura krodhAdikA pariNamana bhinna-bhinna hai| jJAnakA pariNamana jJAnarUpa hI hai:krodhAdi rUpa nahIM hai| jJAnake honepara jJAna hI huA mAlUma hotA hai aura krodhAdike honepara krodhAdika hue hI pratIta hote haiN| donoMmeM ekavastutA nahIM hai / isa prakAra bhedavijJAna honepara AtmAkA ekatvakA ajJAna miTa jAtA hai aura isa taraha ajJAnamUlaka bandhakA nirodha honepara AtmA paramAnandakI ora bar3hate-bar3hate paramAnandamaya ho jAtA hai| karmajanya svAbhAvika bhAvako kahate haiM vastuke aMzakA jo grahaNa ( jJAna ) niyata viSayako liye hue AvaraNa sahita hotA hai ,vaha (jJAna) karmajanya hai, vaha jJAyaka bhAva nahIM haiM // 398 / / kahA bhI hai jIvameM jo pAriNAmika ( svabhAvasiddha ) guNa hotA hai , use yahAM svabhAva kahA hai| labdhi to kSayopazamarUpa hai aura arthake grahaNakA nAma upayoga hai| 1. no vyAptyA bhe-a0 kA kha0 j0m0| 2. rAyamAdIyA-a0 ka0 kha0 ja0ma0 / / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -400 ] nayacakra dhyAnapratyayeSu sukhapratyayasya svarUpamAha lakkhaNado NiyalakkhaM jjhAyaMto jjhANapaccayaM lahai / sokkhaM gANavisesaM laddhoriddhINa parimANaM // 399 // iMdiyamaNassa pasamaja AdutthaM tahaya sokkha caubheyaM / lakkhaNado jiyalakkhaM aNuhavaNe hoi AdutthaM // 400 // vizeSArtha - jJAna AtmAkA svAbhAvika guNa hai / kintu svAbhAvika guNa honepara bhI saMsAra avasthAmeM anAdikAlase vaha guNa AvaraNase veSTita hai, DhakA huA hai| jJAnako DhA~kanevAle jJAnAvaraNa karma aura voryAntarAya karmakA kSayopazama honepara hI vaha jJAnaguNa saMsArI jIvoMke yathAyogya prakaTa hotA hai / aura ukta ahar sarvathA kSaya ho jAnepara pUrNarUpase prakaTa hotA hai / isIse svAbhAvika hote hue bhI jJAnako kSAyopazamika aura kSAyika bhAvameM ginAyA hai, pAriNAmika bhAvameM nahIM ginAyA / vastuke eka aMzake grahaNako naya kahate haiM ataH naya bhI kSAyopazamika jJAnarUpa hI hai / yaha avasthA karmajanya hai / isalie ise jJAyakabhAva nahIM kaha sakate / jJAyakabhAva to zuddha hotA hai jaisA ki samayasAra gAthA 7 meM kahA hai ki paramArtha se dekhA jAya to jo eka dravyake dvArA piye gaye ananta paryAyarUpa eka vastukA anubhava karanevAle jJAnI janoMkI dRSTimeM darzana bhI nahIM, jJAna bhI nahIM, cAritra bhI nahIM kevala eka zuddhajJAyakabhAva hI hai vaha zuddha caitanya svarUpa hai usIkA avalambana mokSakA mArga hai / Upara jo karmajanya labdhi aura upayogako bhI svabhAva kahA hai vaha vyAvahArika dRSTi kahA hai / 199 Age dhyAna pratyayoM meM sukha pratyayakA svarUpa kahate haiM lakSaNake dvArA nijalakSyakA dhyAna karanevAlA dhyAna pratyayako prApta karatA hai| sukha jJAnavizeSa hai " // 399 // vizeSArtha - AtmAkA lakSaNa pahale kaha Aye haiM usa lakSaNake dvArA lakSya AtmAko pahacAnakara usImeM manako ekAgra karanese dhyAna hotA hai / usa dhyAnase pAramArthika sukha prApta hotA hai / sukha jJAna vizeSa ho hai / 'maiM sukhI' isa prakArako anubhUtike binA sukhAnubhUti nahIM hotI / sukhake bheda sukhake cAra bheda haiM- indriyajanya, mAnasika, prazamajanya aura Atmase utpanna sukha / lakSaNake dvArA nijalakSyakA anubhava karanepara Atmika sukha hotA hai ||400 // vizeSArtha - manakI ratise jo Anandako anubhUti hotI hai use sukha kahate haiM / isa sukhake cAra prakAra haiM / indriyoMke iSTa viSayoMmeM pravRtta honepara jo Ananda hotA hai vaha indriyajanya sukha hai / manako kisI abhilASA kI pUrti honepara jo mAnasika Ananda hotA hai vaha mAnasika sukha hai / rAgAdikI nivRtti honepara jo Ananda hotA hai vaha prazamaja sukha hai aura bAhya viSayoMse nirapekSa svAtmasaMcetanase jo Ananda hotA hai vaha Atmika sukha hai / Atmika sukhakI prApti AtmAko jAnakara usakA anubhavana karanepara hI hotI hai / inameM se Atmottha sukha hI upAdeya hai kyoMki vaha sukha svAdhIna hai, avinAzI hai, usakA koI pratipakSI nahIM hai, usameM hAni, vRddhi nahIM hotI / kintu indriyoMke dvArA utpanna sukha parAdhIna honese kabhI hotA hai aura kabhI nahIM hotA, usakA pratipakSI duHkha hotA hai, sadA ghaTatA-bar3hatA hai ataH vaha heya hai, kyoMki jo sukha parAdhIna hai, khAnepIne aura maithuna Adiko tRSNAse yukta honese AkulatAmaya hai, jisake bhoganese navIna karmakA bandha hotA hai, jisake sAtha duHkha bhI milA rahatA hai aisA sukha vastutaH sukha nahIM hai kintu duHkha hI hai / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0 401 - dRSTAntadvAreNa pAriNAmikasvamAvasyAtmabuddhenizcayadarzanamAha sammagu pecchai jahmA vatthusahAvaM ca jeNa saddiTThI / tahmA taM NiyarUvaM majjhattha Niyau jeNa saddiTThI // 401 // svasthatayAtmanaH svalAmaM svacaraNopAyaM cAha jIvo sasahAvamao kahaM vi so ceva jaadprsmo| jutto jai sasahAve to parabhAva khu muMcevi // 402 // uktaMca jIvo sahAvaNiyado aNiyadaguNapajjaotha prsmo| jai kuNaI sagasamayaM pabbhassadi kmmbNdhaado|| paJcAsti0 gA0 155 / dRSTAntake dvArA pAriNAmika svarUpa Atmabuddhike nizcayadarzanako kahate haiM yataH samyak dRSTivAlA manuSya vastuke svarUpako samyak rItise dekhatA hai isalie madhyastha hokara usa AtmasvarUpakA avalokana karo jisase samyagdRSTi hotA hai // 401 // vizeSArtha-jisakI dRSTi samyak hotI hai vaha vastukA yathArtha svarUpa dekhatA hai isalie vastuke yathArtha svarUpako dekhaneke lie samyagdRSTi honA Avazyaka hai, usake vinA vastuke yathArtha svarUpake parzana nahIM hote / aura samyagdRSTi bananeke lie AtmasvarUpako dekhanA jarUrI hai vaha bhI madhyastha banakara-rAga-dveSako tyAgakara / samyagdarzanake binA na to jJAna samyagjJAna hotA hai, aura na samyakcAritra hotA hai| jJAna aura cAritrakI sacAI samyagdarzanapara hI nirbhara hai| aura samyagdarzanapara nirbhara honekA kAraNa yaha hai ki samyagdarzanako upasthitimeM vastuke svarUpakA yathArtha pratibhAsa hotA hai| mithyAdarzanakI upasthitimeM jo heya aura upAdeyameM viparIta buddhi rahatI hai jo heya hai use upAdeya mAnatA hai aura jo upAdeya hai use heya mAnatA hai, vaha dUra ho jAtI hai| usake dUra honepara heyameM heya buddhi aura upAdeyameM upAdeya buddhi hotI hai tabhI jJAna aura AcaraNa ThIka dizAmeM honese samyak kahe jAte haiN| yaha tabhI sambhava hai jaba AtmA aura anAtmAkA bhedajJAna hokara AtmasvarUpako yathArtha pratIti hotI hai usIkA nAma samyagdarzana hai| Age svastha honese ho AtmA AtmalAbha karatA hai, yaha darzAte hue AtmAmeM AcaraNa karanekA upAya batalAte haiM jIva apane svabhAvamaya hai, vahI kisI prakAra parasamayarUpa ho gayA hai| yadi vaha apane svabhAvameM yukta ho jAye-lIna ho jAye to parabhAvako chor3a detA hai-parabhAvase chUTa jAtA hai // 402 // kahA bhI hai jova svabhAvaniyata honepara bhI yadi aniyata guNaparyAyavAlA hai to para samaya hai| yadi vaha svasamaya ko karatA hai to karmabandhase chUTa jAtA hai| vizeSArtha-saMsArI jIvoMmeM do prakArakA cAritra pAyA jAtA hai, eka kA nAma svacAritra hai aura dUsarekA nAma paracAritra hai| svacAritrako svasamaya aura paracAritrako parasamaya bhI kahate haiN| samaya nAma jIva padArthakA hai| vaha jIvapadArtha utpAda vyayadhrauvyamayo sattAsvarUpa hai, darzanajJAnamaya cetanAsvarUpa hai, guNaparyAyayukta hai| yadyapi vaha anya dravyoMke sAtha ekakSetrAvagAharUpase sthita hai kintu apane asAdhAraNa caitanyasvarUpako nahIM chodd'taa| jaba vaha apane svabhAvameM sthita hotA hai to use svasamaya kahate haiM aura jaba vaha paudagalika karma pradezoMmeM sthita haA rAga-dveSa moharUpa pariNamana karatA hai taba vaha parasamaya hai| isakA 1. majjhatthaM teNa muNau saddiTTI mu0 / majjhatthaM muNau jeNa saddiTThI kha. ja. pratI gAthA nAsti / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 -403] nayacakra suhaasuhabhAvarahio sahAvasaMveyaNeNa vrseto| so NiyacariyaM caravi hu puNo puNo tattha viharaMto // 403 // sarAgavItarAgayoH kathaMcidavinAmAvitvaM ca vadati jaM viya sarAyakAle bheduvayAreNa bhiNNacAritaM / taM ceva vIyarAye vivarIyaM hoi kAyavvaM // 404 // uktaM ca Agame cariyaM caradi sagaM so jo prdvvppbhaavrhidppaa| dasaNaNANaviyappo aviyappaM cauviappaado||-pnycaasti0,gaa0 159 / spaSTIkaraNa yaha hai ki yadyapi pratyeka saMsAro jIva dravya apekSAse jJAnadarzanameM avasthita honeke kAraNa svabhAvameM sthita hai.tathApi jaba anAdi mohanIya karmake udayakA anusaraNa karake azuddha upayogavAlA hotA hai, taba vaha parasamaya yA paracaritra hotA hai / vahI jIva jaba anAdi mohanIya karmake udayakA anusaraNa karanevAlI pariNati ko chor3akara atyanta zuddha upayogavAlA hotA hai, taba vaha svasamaya yA svacaritra hotA hai| sArAMza yaha hai ki svadravyameM zuddhopayogarUpa pariNatikA nAma svacaritra hai aura jo mohanIya karmake udayakA anusaraNa karanevAlI pariNatike vaza raMjita upayoga vAlA hokara paradravyameM zubha athavA azubha bhAva karatA hai, vaha svacAritrase bhraSTa huA paracAritrakA AcaraNa karanevAlA kahA jAtA hai| svasamayake grahaNa aura parasamayake tyAgase hI karmoMkA kSaya hotA hai| ataH parasamayako tyAgakara svasamayameM lIna honA hI mokSakA upAya hai / jyoM-jyoM jIva AtmasvabhAvameM sthira hotA jAtA hai, tyoM-tyoM usakI parasamayaparakapravRtti chUTatI jAtI hai aura jyoM-jyoM parasamayaparakavRtti chUTatI jAtI hai,tyoM-tyoM AtmasvabhAvameM lInatA hotI jAtI hai| punaH usI bAtako kahate haiM jo zubha aura azubha bhAvase rahita hokara svabhAvakA anubhavana kara rahA hai, vaha bAra-bAra usImeM vihAra karatA huA svacaritakA hI AcaraNa karatA hai / / 403 / / Age sarAgacAritra aura vItarAgacAritrameM kathaMcit avinAbhAva batalAte haiM sarAga avasthAmeM bhedake upacArase jo bhedarUpa cAritra hotA hai, vahI cAritra vItarAga avasthAmeM viparIta ( abhedarUpa ) karaNIya hotA hai // 404 // AgamameM kahA hai paradravyAtmaka bhAvoMse rahita svarUpavAlA jo AtmA darzanajJAnarUpa bhedako AtmAse abhedarUpa AcaratA hai,vaha svacAritrako AcaratA hai / vizeSArtha-vItarAgatA hI mokSamArga hai, kintu vaha vItarAgatA sAdhya-sAdhaka rUpase paraspara sApekSa nizcaya aura vyavahArase hI muktikA kAraNa hotI hai| jo loga vizuddhadarzana jJAna svabhAva zaddha Atmatattvake samyak zraddhAna, jJAna aura anuSThAnarUpa nizcayamokSamArgako apekSA na karake kevala zubhAnuSThAnarUpa vyavahAra mokSamArgako hI mAnate haiM, ve devaloka prApta karake saMsArameM hI bhaTakate haiN| kintu jo zuddhAtmA 1. sarAyacaraNe-40 ka0 kha0 mu0| 2. vA viyappAdo-a0 ka0 kha0 mu0 / 'dasaMNaNANaviyappaM aviyappaM caradi appAdo'-paJcAsti0 gA. 159 / 26 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 dravyasvabhAvaprakAzaka nubhUtirUpa nizcaya mokSamArgako to mAnate haiM, parantu nizcayamokSamArgake anuSThAnakI zakti na hone se nizcayakA sAdhaka zubhAcaraNa karate haiM, ve sarAgasamyagdRSTi hote haiM, ve paramparAse mokSaprApta karate haiM / tathA jo zuddhAtmAke anuSThAnarUpa mokSamArgako aura usake sAdhaka vyavahAramokSamArga mAnate haiM, kintu cAritramohake udayase zakti na honese zubha aura azubha AcaraNa nahIM karate / ve yadyapi zuddhAtma bhAvanA sApekSa zubhAcaraNa karanevAle puruSoMke samAna to nahIM hote, tathApi sarAgasamyaktva se yukta vyavahAra samyagdRSTi hote haiM aura paramparAse mokSako prApta karate haiM / isa taraha sarAga avasthAmeM anAdikAlase bhedavAsita buddhi honeke kAraNa prAthamika jIva vyavahAranayase bhinna sAdhyasAdhanabhAva kA avalambana lekara sukhapUrvaka mokSamArgakA sAdhana karate haiM / arthAt yaha zraddhA karane yogya hai, aura yaha zraddhA karane yogya nahIM hai, yaha zraddhA karanevAlA hai aura yaha zraddhAna hai, yaha jAnane yogya hai aura yaha jAnane yogya nahIM hai, yaha jJAtA hai aura yaha jJAna hai, yaha AcaraNa karane yogya hai, yaha karane yogya nahIM hai, yaha AcaraNa karanevAlA hai aura yaha AcaraNa hai| isa prakAra kartavya, akartavya, kartA aura karmakA bheda karake sarAga samyagdRSTi dhIre-dhIre mohako naSTa karanekA prayatna karate haiM / kadAcit ajJAnavaza yA kaSAyavaza zithilatA Anepara doSAnusAra prAyazcitta lete haiM aura isa taraha bhinna viSayavAle zraddhAna jJAnacAritrake dvArA bhinna sAdhyasAdhanabhAvavAle apane AtmAmeM saMskAra Aropita karake kucha-kucha vizuddhi prApta karate haiM / jaise dhobI sAbuna lagAkara, pattharapara pachAr3akara aura nirmala jalameM dhokara malina vastrako ujalA karatA hai, usI prakAra sarAgasamyagdRSTi bhedaratnatrayake dvArA apane AtmAmeM saMskArakA AropaNa karake thor3I-thor3I zuddhi karatA hai / Azaya yaha hai ki vItarAga sarvajJa ke dvArA kahe gaye jIvAdi padArtha viSayameM samyak zraddhAna aura jJAna ye donoM to gRhasthoM aura sAdhuoMmeM samAna hote haiM / sAdhu AcAra zAstrameM vihita mArgake dvArA pramatta aura apramatta guNasthAnake yogya paMcamahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, chaha Avazyaka AdirUpa cAritrakA pAlana karatA hai aura gRhastha upAsakAdhyayanameM vihita mArgake dvArA paMcama guNasthAnake yogya dAna, zIla, pUjA, upavAsa Adi rUpa tathA dArzanika, vratika Adi gyAraha pratimArUpa cAritrakA pAlana karatA hai, yaha vyavahAra mokSamArga hai / vyavahAra mokSamArga bhinna sAdhya - sAghanarUpa hai aura svapara pratyaya paryAyake Azrita hai arthAt vyavahAra zraddhAna-jJAna-cAritrake viSaya AtmAse bhinna hote haiM, kyoMki vyavahAra zraddhAnakA viSaya nava padArtha haiN| vyavahAra jJAnakA viSaya aMgapUrva hai aura vyavahAra cAritrakA viSaya muni aura gRhasthakA AcAra hai / yahA~ sAdhya to pUrNa zuddhatArUpase pariNata AtmA hai aura usakA sAdhana vyavahAranayase ukta bhedaratnatrayarUpa parAvalambI vikalpa hai / isa prakAra vyavahAranayase sAdhya - sAdhana bhinna kahe haiM / isIse use svapara pratyaya paryAyAzrita kahA hai| kyoMki dravyArthikanayake viSayabhUtaH zuddha AtmasvarUpake AMzika avalambana ke sAtha tattvArthazraddhAna, tattvArthajJAna aura paMcamahAvratAdi rUpacAritra hotA hai / ataH yaha saba svapara hetuka haiM / kintu jaise ghI svabhAvase zItala hotA hai, kintu agnike saMyogase jalAtA bhI hai / vaise hI zuddha AtmAke Azrita samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mokSake kAraNa haiM; kintu parAzrita honepara ke bandha ke kAraNa bhI hote | yadi jJAnI bhI kiMcit ajJAnavaza yaha mAnatA hai ki bhagavAn arhantakI bhaktise mokSa hotA hai, to use bhI rAgakA leza honese AgamameM parasamayarata kahA hai| phira jo niraMkuza rAgameM pha~se haiM unakA to kahanA hI kyA hai ? ataH sarvaprathama viSayAnurAga chor3akara usake pazcAt guNasthAnoMkI sIr3hiyoMpara car3hate hue rAgAdi se rahita nija zuddha AtmAmeM sthira hokara arhanta Adike viSaya meM bhI rAgakA tyAga vidheya hai / rAga hI saba anathakA mUla hai / astu, isa taraha yaha svaparahetuka paryAyake Azrita bhinna sAdhyasAdhana bhAvavAle vyavahAranayakI apekSAse pAlana kiyA jAnevAlA mokSamArga ekAgramanavAle jIvako Upara-Uparako zuddha bhUmikAoM meM abhedarUpa sthiratA utpanna karatA huA nizcaya mokSamArgarUpa vItarAgacAritrakA sAdhana hotA hai / isa prakAra sarAgacAritra aura vItarAgacAritra meM kathaMcit avinAbhAva hai / sarAgacAritra meM samyagdarzana-jJAnacAritrameM aura AtmA meM bhedabuddhi rahatI hai / dhIre-dhIre yaha bhedabuddhi miTakara sAdhya aura sAdhana donoM eka ho jAte haiM / [ gA0 404 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -408] nayacakra 203 cAritraphalamuddizya tasyaiva vRddhayartha bhAvanAM prAha mokkhaM tu paramasokkhaM jIve cArittasaMjude dittuN| vaTTai taM jaivagge aNavarayaM bhAvaNAlINe // 405 / / rAgAdibhAvakammA majjha sahAvA Na kammajA jraa| jo saMveyaNagAhI sohaM NAvA have AdA // 406 // vimAvasvabhAvAbhAvatvena bhAvanAmAha parabhAvAdo suNNo saMpuNNo jo hu hoi smbhaavo| jo saMveyaNagAhI sohaM NAdA have AdA // 407 // sAmAnyaguNapradhAnatvena bhAvanAuktaMca-- nizcayo darzanaM puMsi bodhastadbodha iSyate / sthitiratraiva cAritramiti yogshivaashryH|| evameva hi caitanyaM zuddhanizcayato'thavA / ko'vakAzo vikalpAnAM tatrAkhaNDekavastuni ||-ektv saptatiH 14-15 jaDasambhAvaM Nahu me jarA taM bhaNiya jANa jdddvve| jo saMveyaNagAhI sohaM NAdA have AdA // 408 // Age cAritrakA phala batalAkara usIko vRddhi ke lie bhAvanA kahate haiM cAritrase yukta jIvameM parama saukhyarUpa mokSa pAyA jAtA hai aura vaha cAritra nirantara bhAvanAmeM lIna muni samudAyameM pAyA jAtA hai // 405 / / rAgAdi bhAvakarma mere svabhAva nahIM haiM kyoMki ve to karmajanya haiN| maiM to jJAtA AtmA hU~ jo svasaMvedanake dvArA jAnA jAtA hai arthAt isa prakAra bhAvanA nirantara bhAnevAle muniyoMmeM hI cAritra pAyA jAtA hai // 406 // Age vibhAvarUpa svabhAvake abhAvakI bhAvanA kahate haiM jo parabhAvase sarvathA rahita sampUrNa svabhAvavAlA hai, vahI maiM jJAtA AtmA hU~: svasaMvedanase jisakA grahaNa hotA hai // 407 / / sAmAnya guNakI pradhAnatAse bhAvanA kahate haiMkahA bhI hai AtmAkA nizcaya samyagdarzana hai, AtmAkA jJAna samyagjJAna hai aura AtmAmeM sthiti samyakcAritra hai aura tInoMkA yoga mokSakA kAraNa hai / athavA zuddha nizcayanayase samyagdarzana Adi tInoM eka caitanyasvarUpa hI haiN| kyoMki eka akhaNDa vastumeM vikalpoMko sthAna nahIM hai| __ merA jar3asvabhAva nahIM hai kyoMki jar3asvabhAva to jar3a dravya-acetana dravyameM kahA hai|maiN to vahI jJAtA AtmA hU~ jo svasaMvedanake dvArA grahaNa kiyA jAtA hai // 408 // vizeSArtha-cAritra dhAraNa karaneke pazcAt usakI vRddhi ke lie sAdhuko ukta bhAvanA karate rahanA cAhie ki maiM jJAtA-draSTA huuN| 'maiM hU~' isa prakArake svasaMvedana-svako jAnanevAle jJAnake dvArA merA grahaNa hotA hai| yaha vizeSatA cetanadravyake sivAya anya kisIbhI acetana dravyameM nahIM hai| acetana dravya na svayaM apaneko jAna sakatA hai aura na dUsaroMko jAna sakatA hai / acetana dravya paudgalika karmoMke saMyogase jo rAgAdi bhAva meremeM hote haiM, ve bhI mere nahIM haiM. ve to karmakA nimitta pAkara hote haiN| isa prakArakA cintana karate rahane Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dravyasvabhAvaprakAzaka [gA0409 vipakSadravyasvabhAvAbhAvatvena bhAvanA majha sahAvaM NANaM daMsaNa caraNaM Na kovi AvaraNa' / - jo saMveyaNagAhI sohaM NAdA have AdA // 409 // vizeSaguNapradhAnatvena bhAvanA ghAicaukkaM cattA saMpatta prmbhaavsbhaavN| jo saMveyaNagAhI sohaM NAdA have AdA // 410 // svasvabhAvapradhAnatvena mAvanA-'sAmAnyatadvizeSANAM dhyAnaM samarthitaM bhavati ityAha sAmaNNaNANajhANe vissesaM muNasu jhAiyaM savvaM / tattha TThiyA visesA idi taM vayaNaM muNeyanvaM // 411 // vizeSANAmutpattivinAzayoH sAmAnye dRSTAntamAha uppAdo ya viNAso guNANa sahajeyarANa sAmaNNe / jala iva laharIbhUdo NAyavvo savvadavvesu // 412 / / se parameM Atmabuddhi nahIM hotI aura AtmAmeM hI Atmabuddhi honese AtmatallInatA bar3hatI hai , usIkA nAma vastutaH cAritra hai| Age vipakSI dravyake svabhAvakA abhAva rUpase bhAvanA kahate haiM merA svabhAva jJAna, darzana, cAritra hai| koI bhI AvaraNa merA svabhAva nahIM hai / isa prakAra maiM vahI jJAtA AtmA hU~ jo svasaMvedanake dvArA grahaNa kiyA jAtA hai // 409 // vizeSa guNoMkI pradhAnatAse bhAvanA kahate haiM cAra ghAtiyA karmoko naSTa karake parama pAraNAmika svabhAvako prApta maiM vahI jJAtA AtmA haiM jo svasaMvedanake dvArA grahaNa kiyA jAtA hai / / 410 // Age sva-svabhAvakI pradhAnatAse bhAvanAkA kathana karate hue kahate haiM ki sAmAnyake dhyAnameM usake vizeSoMke dhyAnakA samarthana hotA hai sAmAnya jJAnakA dhyAna karane para samasta vizeSoMkA dhyAna huA samajhanA caahie| kyoMki vizeSa sAmAnya meM ho gabhita hai ,aisA zAstrakA kathana hai // 411 // vizeSArtha-apane caitanya svarUpakA dhyAna karanemeM caitanyake antargata jo jJAna, darzana, sukha Adi vizeSa guNa haiM | una sabhIke dhyAnakA samAveza ho jAtA hai| kyoMki sAmAnyameM usake sabhI vizeSa A jAte Age sAmAnyameM vizeSoMkI utpatti aura vinAzake sambandhameM dRSTAnta dete haiM sAmAnya caitanya svarUpa meM svAbhAvika guNoMkA utpAda aura vaibhAvika guNoMkA vinAza hotA hai / jaise jalameM taraMga uThane para pahale kI taraMgoMkA vinAza aura navIna taraMgoMkI utpatti hotI hai| aisA saba dravyoMmeM jAnanA cAhie / / 412 / / vizeSArtha -sabhI dravyoMmeM pratisamaya utpAda, vyaya aura dhruvapanA hotA hai / satkA svarUpa hI utpAda, vyaya, dhrauvya hai / pratikSaNa pUrva paryAyakA vinAza aura uttara paryAyakI utpatti honeke sAtha hI dravyakA svabhAva dhrava rahatA hai| jaise jalameM taraMgeM uThane para eka lahara jAtI hai aura eka lahara AtI hai, kintu jala jala hI rahatA hai| isI taraha jIvameM dhyAnAdike dvArA vaibhAvika rAgAdi bhAvoMkA vinAza hotA hai aura svAbhAvika guNoMkA utpAda hotA hai kintu paramapAriNAmikabhAva zuddha jIvatva dhruva rahatA hai| usIkA dhyAna karanese rAgAdi vikAra naSTa hote haiN| 1. sAmAnyadhyAnavizeSajJAnaM sathi-a0 ka. kha0 j0| 2. laharIbhUyA NAyavvA aa.| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -417] nayacakra 205 sarveSAmasyaivotkRSTatvamasyaivopAsanayA doSAmAvaM ca darzayati evaM piya paramapadaM sArapavaM sAsaNe paDhidaM / evaM viya thirarUvaM lAho' asseva NivvANaM // 413 // kathamanyathoktam-- edahmi rado NiccaM saMtuTTho hodi NiccamedeNa / edeNa hodi titto to havadi hu uttamaM sokkhaM // 414 // edeNa sayaladosA jove NasaMti rAyamAdIyAM / motta vivihavibhAvaM etthevaya saMThiyA siddhA // 415 // paramArthaparijJAnapariNatiphalamupadizati NAdUNa samayasAraM teNa payattayaMpi jjhAidaM ceva / "samarasibhUdo teNa ya siddho siddhAlayaM jAi // 416 // nayacakrakartRtvahetumAha lavaNaM va iNaM bhaNiyaM Nayacapaka sylstthsuddhiyrN| sammA vi ya sua micchA jIvANaM suNayamaggarahiyANaM // 417 // iti nizcaryacAritrAdhikAraH / sabameM vahI utkRSTa hai usIkI upAsanAse doSoMkA abhAva hotA hai yaha batalAte haiM jina zAsanameM usa paramapAriNAmika bhAvako hI paramapada aura sArabhUta pada kahA hai| vahI sadA avinAzI aura sthAyI hai usIkI prAptiko nirvANa kahate haiM / / 413 // yadi aisA na hotA to kyoM aisA kahA gayA hai jo isa paramapAriNAmikabhAvasvarUpa zuddhacaitanyasvarUpameM lIna rahatA hai vaha sadA santuSTa rahatA hai, sadA tRpta rahatA hai isIse uttama sukha prApta hotA hai // 414 // isIse jIvameM samasta rAgAdi doSa naSTa hote haiN| aneka prakArake vibhAvoMse chuTakara siddha jIva isI apane paramapAriNAmikasvarUpa zuddha caitanyameM sthita haiM // 415 // Age paramArthajJAnarUpa pariNatikA phala kahate haiM samayasArako jAnakara (jisane paramapAriNAmika bhAva svarUpa vItarAgacAritrako apanAyA usane ) samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrakA bhI dhyAnakara hI liyaa| usIke sAtha ekameka hokara siddhajIva siddhAlayameM jAte haiM arthAt zuddha caitanya svarUpa jIvatvako prApta hokara mukta hote haiM / / 416 // nayacakrakI racanAkA hetu kahate haiM jaise lavaNa ( namaka ) saba vyaMjanoMko zuddha kara detA hai-susvAdu banA detA hai vaise hI samasta zAstroMkI zuddhi ke kartA isa nayacakrako kahA hai| sunayake jJAnase rahita jIvoMke lie samyak zruta bhI mithyA ho jAtA hai||417|| nizcayacAritrAdhikAra samApta huaa| 1. lAhe kha0 / 2. mottUNa vivihabhAvaM a0 ka0 kha0 mu.| 3. teNeva ya taM pi jjhAidu bha0 0 kha0 ja. mu0| 4. samarasibhUdA teNa ya siddhA siddhAlayaM jaMti mu0| 5. va sayala ma-a0 / va esa bha-ka0 kha0 / 6. vItarAgacAritrAdhikAraH j0| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dravyasvabhAvaprakAzaka jaM sAraM sAramajjhe jaramaraNaharaM jANaviTThIhi diTTha / jaM taccaM taccabhUdaM paramasuhamayaM savvaloyANa majjhe // jaM bhAvaM bhAvayaMtA bhavabhayarahiyaM jaM ca pAvaMti ThANaM / taM tacca NANabhAvaM samayaguNajudaM sAsayaM sabvakAlaM // 418|| jai icchaha uttaridu aNNANa mahorvAha sulIlAe / tANAdu kuha maI yacakke duNayatimiramattaNDe // 419 // suNiUNa dohasatthaM sigdhaM hasiUNa suhaMkaro bhaNai / ettha Na sohai attho gAhAbaMgheNa taM bhaNaha // 420 // dAriyaNNayadaNuyaM paraappaparikkha tikkhakharadhAraM / savvaNhaviNDucinhaM sudaMsaNaM Namaha NayacakkaM // 421 // suyakevalIhiM kahiyaM suyasamuddaamudamayaNANaM' / bahubhaMgabhaMgurAviya virAiaM Namaha NayacakkaM // 422 // _jJAnacakSu mahApuruSoMke dvArA paramArthake madhya meM bhI jo jarA aura mRtyuko dUra karanevAlA 'sAra' dekhA gayA hai, saba lokoMke madhya meM jo paramasukhamaya tattva tattvabhUta hai, jisa bhAvakI bhAvanA karake jIva saMsAra bhayase rahita sthAna ( mukti ) ko prApta karate haiM vaha tattva ekatvaguNase yukta jJAnabhAva hai, vaha sadA sthAyI hai ||418|| Age prakRta nayacakra granthako upayogitA ora racanAke sambandhameM kahate haiM yadi lIlAmAtra se ajJAnarUpI samudrako pAra karanekI icchA hai to durnayarUpI andhakAra ke lie sUrya ke samAna nayacakrako jAnane meM apanI buddhiko lagAo ||419 // [ gA0 418 dohoMmeM racita zAstrako sunate hI zubhaMkara ha~sa diyA aura bolA - isa rUpameM zobhA nahIM detA / gAthAoMmeM isakI racanA karo // 420|| . yaha sudarzana nayacakra durnayarUpI detyakA vidAraNa karanevAlA hai, sva aura parakI parIkSArUpI tIkSNa kaThora usakI dhAra hai, yaha sarvajJarUpI viSNukA cihna hai / ise namaskAra karo / / 421 // yaha grantha vizeSArtha - viSNu kA sudarzanacakra prasiddha hai, usa cakrakI dhAra atyanta tIkSNa thI, usase viSNune daityoMkA vadha kiyA thA aisI mAnyatA viSNuke sambandhameM hai / usI sudarzana cakrase granthakArane isa nayacakrakI upamA dI hai / isa nayacakrake dvArA vastu svabhAvako jAnanese ho samyagdarzanakI prApti hotI hai isalie ise bhI sudarzana nAma diyA gayA hai / sudarzanacakra viSNukA cihna thA, yaha nayacakra sarvajJakA cihna hai / sarvajJane sAkSAt pratyakSa kevalajJAnake dvArA vastutvako aneka dharmAtmaka jAnakara usake aneka dharmoM meM se eka-eka dharmako jAnane ke rUpameM nayacakrakI vyavasthA kI hai / viSNu ke sudarzanacakrane daityakA vadha kiyA thA / sarvajJakA yaha nayacakra durnayoMkA ghAtaka hai| eka-eka nayako hI ThIka mAnakara usIko satya mAnanA durnaya hai / nayacakrakI tIkSNadhAra hai usakA sva aura parakI parIkSA meM sakSama honA / nayoMke dvArA vastukA vivecana karanese yaha spaSTa ho jAtA hai ki vastukA asalI guNadharma kyA hai aura Aropita guNadharma kyA hai ? aisA honese svakA grahaNa aura parakA tyAga karatA hai / aisA yaha nayacakra AdaraNIya hai isakA samyakrItise adhyayana karake tadanusAra vastusvarUpakI zraddhA karanA cAhie / zrutavalIke dvArA kahe gaye, zrutarUpI samudrakA AloDana karake nikAle gaye amRtamaya bhaMgoM se jJAnarUpa aura bahubhaMgarUpo suzobhita nayacakrako namaskAra karo ||422|| 1. samudda muddAa muddamayamANaM ja0 / samuddaamuddamayamANaM A0 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -425 ] nayacakra siyasaddasuNa yaduNNaya daNu dehavidAraNekkavaravIraM taM devaseNadevaM NayacakkayaraM guru Namaha // 423 // davvasahAvapayAsaM dohayabaMdheNa Asi jaM diTTaM / taM gAhAbaMdha iyaM mAilla dhavaleNa // 424 // 3 'susamIraNeNa poyaMperayaM saMtaM jahA tiraNa / siridevaseNamuNiNA taha NayacakkaM puNo raiyaM // 425 // syAt zabdase yukta sunayake dvArA durnayarUpI daityake zarIrako vidAraNa karane meM ekamAtra zreSTha vIra nayacakra ke kartA una devasena nAmaka gurudevako namaskAra karo // 423 // 207 vizeSArtha - vastu ke eka dharmako grahaNa karanevAle jJAnako naya kahate haiM / jo naya anyadharma sApekSa hotA hai vaha sunaya hai aura jo naya anya dharmokA nirAkaraNa karatA hai vaha durnaya hai / nayacakra nAmaka granthakI racanA devasenAcArya ne kI thI / jo dravya svabhAva prakAza dohAoMmeM racA huA dekhA gayA, mAilladhavalane use gAthAbaddha kiyA ||424|| jaise anukUla vAyuke dvArA prerita huA jahAja tairane meM samartha hotA hai, vaise hI zrI devasena munine nayacakrako punaH racA // 425 // 1. gAhAbaMgheNa puNo ra-a0 ka0 kha0 mu0 / 2. mahalladeveNa bha0 ka0 mu0 / deveseNaziSyeNa iti TippaNI ja0 pratI / 3. dusamIraNAya viNivApayANa siridevaseNajoINaM / tesi pAyapasAe uvaladdhaM samaggatacceNa // 454 // a0 ka0 / dusamIrapogramivAyayANa ( zeSaM uparivat ) - kha0 ja0 / ja pratau TippaNe pAThAntararUpeNa likhitaM - dusamIraNeNa poyaM pesiyaM saMtaM jahA tiraMnadUM / siridevaseNa muNiNA taha nayacakkaM puNo raiyaM // 453 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 zrIdevasenaviracitA AlApapaddhatiH [hindITIkA-sahitA] guNAnAM vistaraM vakSye svabhAvAnAM tathaiva ca / paryAyANAM vizeSeNa natvA vIraM jinezvaram // 1 // AlApapaddhatirvacanaracanAnukrameNa nayacakrasyopairi ucyate / sA ca kimartham / danyalakSaNasiddhyartha svabhAvasiddhayartha ca / dravyANi kAni / jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAla dravyANi / sad dravyalakSaNam / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / iti dravyAdhikAraH / bhagavAn mahAvIra jinezvarako namaskAra karake guNoM kA tathA svabhAvoM kA aura vizeSarUpase paryAyoMkA vistArapUrvaka kathana karU~gA // 1 // isa granthakA nAma AlApapaddhati hai| - AlApakA artha hotA hai-vcnrcnaa| bAtacIta aura paddhatikA artha hai-pripaattii| arthAt kathana karanekI paramparA yA shailii| granthakAra'nayacakra' granthake AdhArapara usako racanA karaneko sUcanA dete haiN| zaMkA-usakI racanA kisa lie karate haiM ? samAdhAna-dravyake lakSaNakI siddhike lie aura svabhAvakI siddhi ke lie| arthAt dravya aura unakA svabhAva batalAneke lie isa AlApapaddhatikI racanA kI jAtI hai| zaMkA-dravya kauna-kauna haiM ? samAdhAna--jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya haiN| dravyakA lakSaNa sata hai| jo sata hai vaha dravya hai| aura jo utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta hai-vaha sat / isa prakAra dravyAdhikAra samApta huaa| . vizeSArtha-dravyakA lakSaNa sattA hai aura sattAkA lakSaNa hai-utpAda, vyaya, dhrIvya / ataH utpAda, vyaya, dhrauvya eka tarahase dravyakA hI lakSaNa hai kyoMki dravyase sattA aura sattAse dravya bhinna nahIM hai / dravyameM prati samaya pUrvaparyAyakA vinAza, uttara paryAyakI utpatti hote hue bhI usakA svabhAva na utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai,vahI dhrauvya hai| isa taraha dravya utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta hai| ye tInoM bhAva dravyase bhinna nahIM haiM. ye dravyake svabhAvarUpa hai aura eka hI samayameM tInoM hote haiN| jaise kumhAra jaba miTTIse ghar3A banAtA hai,to usa miTTIkA pahalA AkAra naSTa hotA jAtA hai.nayA AkAra banatA jAtA hai aura miTTI sthAyI rahatI hai| isI taraha dravyakI bhI sthiti hai| dravya chaha haiN| hama indriyoMse jo kucha dekhate haiM vaha saba pudgala dravya hai / jo cetana hai vaha jIva dravya hai| una jIvoM aura pudgaloMke gamanameM sahAyaka dharmadravya hai aura Thaharane meM sahAyaka adharmadravya hai| saba dravyoMko sthAna denevAlA AkAza dravya hai aura parivartanameM sahAyaka kAladravya hai| 1. vacanagrantha paripATI / 2. nayacakraM vilokya / 3. AlApapaddhatiH / 4. vastusvabhAvasiddhayartham / 5. tattvArthasUtra 5 / 29 / 6. tattvArthasUtra 5 / 30 / 27 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 pariziSTa lakSaNAni kAni ? astitvaM, vastutvaM, dravyatvaM, prameyatvam, agurulaghutvaM, pradezatvam, cetanatvaM, acetanatvam, mUrtatvam, amUrtatvaM dravyANAM daza sAmAnyaguNAH / pratyekamaSTAvaSTau sarveSAm / jJAnadarzanasukhavIryANi sparzarasagandhavarNAH gatihetutvaM sthitihetutvamavagAhanahetutvaM vartanAhetutvaM cetanatvamacetanatvaM mUrtatvamamUrtatvaM dravyANAM SoDazavizeSaguNAH / pratyeka jIvapudgalayoH SaT / itareSAM zaMkA-lakSaNa kauna-kauna haiM ? samAdhAna-astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva, pradezatva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva ye dasa dravyoMke sAmAnya guNa haiN| pratyeka dravyameM ATha-ATha guNa hote haiN| vizeSArtha-'asti' ( hai ) ke bhAvako astitva kahate haiM / astitvakA artha hai- sadrUpatA / vastuke bhAvako vastutva kahate haiN| vastu sAmAnya-vizeSAtmaka yA dravyaparyAyAtmaka hotI hai| dravyake bhAvako dravyatva kahate haiM / prameyake bhAvako prameyatva kahate haiM / prameyakA artha hotA hai-pramANake dvArA jJeya honaa| iso guNake kAraNa dravya kisI na kisIke jJAnakA viSaya hotA hai| agurulaghu ke bhAvako agurulaghutva kahate haiN| AgamameM . pratyeka dravyameM agurulaghu nAmaka guNa mAne gaye haiM / isa guNake kAraNa eka dravya dUsare dravyarUpa, eka guNa dUsare guNarUpa pariNamana nahIM karatA aura na eka dravyake guNa bikharakara pRthak-pRthak ho jAte haiM / pradezake bhAvako pradezatva kahate haiN| eka avibhAgI padagalaparamANa jitane kSetrako rokatA hai use pradeza kahate haiN| cetanake bhAvako cetanatva kahate haiN| cetanatvakA artha hai-caitanya arthAta anubhava krnaa| acetanake bhAvako acetanatva kahate haiN| martake bhAvako mUrtatva kahate haiM aura jisameM rUpAdiguNa pAye jAyeM. use mUrta kahate haiM / amUrta ke bhAvako amartatva kahate hai / jisameM rUpAdi na hoM use amUrta kahate haiM / ye dasa dravyoMke sAmAnyaguNa haiM / pratyeka dravyameM inameMse ATha-ATha guNa pAye jAte haiN| jIvadravyameM acetanatva aura mUrtatva guNa nahIM hai / pudgala dravyameM cetanatva aura amUrtatva nahIM hai / dharma, adharma, AkAza aura kAladravyameM cetanatva aura mUrtatva nahIM hai, isa taraha pratyeka dravyameM ATha-ATha guNa hote haiM / ___ jJAna, darzana, sukha, vIrya, sparza, rasa, gandha, varNa, gatihetutva, sthitihetutva, avagAhanahetutva, vartanAhetutva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva ye dravyoMke solaha vizeSa guNa haiM / jIva dravyake jJAna, darzana, sukha, vIrya, cetanatva aura amUrtatva ye chaha vizeSa guNa haiM / pudgala dravyake sparza, rasa, gandha, varNa, acetanatva aura mUrtatva ye chaha vizeSa guNa haiM / dharmadravyake gatihetutva, acetanatva aura amUrtatva ye tIna vizeSa guNa haiM / adharma dravyake 1. asti ityetasya bhAvo'stitvaM sadrUpatvam / vastuno bhAvo vastutvaM sAmAnya vizeSAtmakaM vastu / dravyasya bhAvo dravyatvam / prameyasya bhAvaH prameyatvaM pramANena svaparasvarUpaM paricchedyaM prameyam / agurulaghorbhAvo'gurulaghutvam / sUkSmA avAggocarAH pratikSaNaM vartamAnA AgamaprAmANyAdabhyupagamyA agurulaghuguNAH / pradezasya bhAvaH pradezatvaM kSetratvam, avibhAgipudgalaparamANunAvaSTabdham / cetanasya bhAvo caitanyamanubhavanam / acetanasya bhAvo'caitanyam / mUrtasya bhAvo mUrtatvaM rUpAdimatvam / amUrtasya bhAvo'mUrtatvaM rUpAdirahitatvam / 2. 'sarveSAm' ityato'gne mudritapratipAThaH [ ekaikadravye aSTau-aSTau guNA bhavanti / jIvadravye'cetanatvaM mUrtatvaM ca nAsti, pudgaladravye cetanatvamamUrtatvaM ca naasti| dharmAdharmAkAzakAladravyeSu cetanatvaM mUrtatvaM ca nAsti / evaM dvidviguNavarjite aSTau aSTau guNAH pratyekadravye bhavanti ] 3. 'vizeSaguNAH' ityato'gre mudritapratiSu adhikaH pAThaH-SoDazavizeSagaNeSa jIvapadgalayoH SaDiti / jIvasya jJAnadarzanasukhavIryANi cetanatvamamartatvamiti SaT / pudgalasya sparzarasagandha F: mUrtatvamacetanatvamiti SaT / itareSAM dharmAdharmAkAzakAlAnAM pratyekaM trayo guNAH / dharmadravye gatihetutvamamUrtatvamacetanatvamete trayo guNAH / adharmadravye sthitihetutvamamUrtatvamacetanatvamiti / AkAzadravye abagAhanahetutvamamUrtatvamacetanatvamiti / kAladravye vartanAhetutvamamUrtamacetanatvamiti vishessgunnaaH| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 211 pratyekaM trayo guNAH / antasthAzcatvAro guNAH svajAtyapekSayA sAmAnyaguNAH, vijAtyapekSayA ta eva vizeSaguNaH / iti guNAdhikAraH / guNavikArAH' paryAyAste dvedhA svabhAvavibhAvaparyAyabhedAt / agurulaghuvikArAH svabhAvaparyAyAste dvAdazadhA SaDvRddhihAnirUpAH / anantabhAgavRddhiH, asaMkhyAta bhAgavRddhiH, saMkhyAta bhAgavRddhiH, saMkhyAtaguNavRddhiH, asaMkhyAta guNavRddhi:, anantaguNavRddhi:, iti SaDvRddhiH / tathA anantabhAgahAniH asaMkhyAta bhAgahAniH, saMkhyAta bhAgahAniH, saMkhyAtaguNahAniH asaMkhyAtaguNahAni:, anantaguNahAni:, iti SaD hAniH / evaM SaDvRddhihAnirUpA dvAdaza jJeyAH / , sthitihetutva, acetanatva aura amUrtatva ye tIna vizeSa guNa haiM / AkAza dravyake avagAhana hetutva, acetanatva aura amUrtatva ye tIna vizeSa guNa haiM / kAla dravyake vartanAhetutva, acetanatva aura amUrtatva ye tIna vizeSa guNa haiM / ukta solaha vizeSa guNoMmeMse antake cAra guNa -- cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva apanI jAtikI apekSAse to sAmAnya guNa haiM, kintu vijAtikI apekSAse ve hI vizeSa guNa hote haiM / jaise cetanatva saba jIvoMmeM pAyA jAtA hai, ataH vaha saba jIvoMkI apekSA sAmAnya guNa hai; kintu jIva dravyake sivAya anya kisI bhI dravyameM nahIM pAyA jAtA, ataH anya vijAtIya dravyoMkI apekSAse vaha vizeSa guNa hai / isI taraha mUrtatva saba pudgaloM meM pAyA jAtA hai, ataH pudgalakA vaha sAmAnya guNa hai, kintu pudgalake sivAya anya dravyameM na pAyA jAnese anya amUrtika dravyoMko apekSAse vahI pudgalakA vizeSa guNa hai / acetanatva saba acetana dravyoM meM pAyA jAtA hai, isalie sAmAnya guNa hai, kintu jIva dravyakI apekSA vahI vizeSa guNa hai / amUrtatva saba amUrtadravyoM meM pAyA jAtA hai, isalie sAmAnya guNa hai, kintu mUrta pudgala dravyakI apekSA vahI vizeSa guNa hai / isa prakAra guNakA adhikAra samApta huA / guNa ke vikArako paryAya kahate haiM / paryAya do paryAya / agurulaghu guNake vikArako svabhAvaparyAya kahate haiM / aura chaha hAnirUpa | prakArakI hotI hai - svabhAvaparyAya aura vibhAvasvabhAvaparyAya bAraha prakAra kI hai-- chaha vRddhirUpa anantabhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi, anantaguNavRddhi ye chaha vRddhiyA~ haiM / aura anantabhAgahAni, asaMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAtaguNahAni, asaMkhyAtaguNahAni, anantaguNahAni ye chaha hAniyA~ haiN| isa prakAra chaha vRddhi aura chaha hAnirUpa bAraha prakArakI svabhAvaparyAya hotI hai / vizeSArtha - guNoMmeM jo pariNamana hotA hai use paryAya kahate haiM / jaise jJAna guNakA pariNamana ghaTajJAna, paTajJAna Adi rUpase hotA hai yA manda, tIvra hotA hai / paryAyake do prakAra haiM-svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya / jo paryAya paranirapekSa hotI haiM ve svabhAva paryAya haiN| chahoM dravyoMmeM jo arthaparyAya hotI haiM unheM svabhAva paryAya kahate haiN| ve paryAya atyanta sUkSma hotI haiM, vANI aura manake aviSayabhUta hotI haiM / Agama pramANase hI unheM svIkAra kiyA jAtA hai / pratyeka dravyameM eka agurulaghunAmaka guNa mAnA gayA hai| usI guNake kAraNa pratyeka dravyameM SaDhAnivRddhiyA~ sadA hotI rahatI haiN| ve saba svabhAvaparyAya haiM / 1. 'ke guNAH, ke paryAyAH / anvayino guNA vyatirekiNaH paryAyAH / teSAM vikArA vizeSAtmanA bhidyamAnAH paryAyAH / ghaTajJAnaM paTajJAnaM krodho mAno gandho varNastIvro manda ityevamAdayaH / - sarvArthasiddhi 5 / 38 / 2. 'NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vibhAvamidi bhaNidA / kammopAdhivivajjiyapajjayA te sahAvamidi bhaNidA // 15 // | niyamasAra / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa vibhAvaparyAyAzcaturvidhA naranArakAdiparyAyA athavA caturazItilakSAzca / vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA naranArakAdikAH / vibhAvaguNavyaJjanaparyAyA matyAdayaH / svabhAvadravyavyaJjanaparyAyAzcaramazarIrAt kiJcinnyUnasiddhaiparyAyAH / svabhAvaguNavyaJjanaparyAyA anantacatuSTayarUpA jIvasya / pudgalasya tu dvyaNukAdayo vibhAvadravyavyaJjanaparyAyAH / rasarasAntara gandhagandhAntarAdivi mAvaguNavyaJjanaparyAyAH / avibhAgipudgala paramANuH svamAtradravyavyaJjanaparyAyaH / varNagandharasaikaikamaviruddhasparzadvayaM svabhAvaguNanyaJjanaparyAyAH / 4 * anAdyanidhane dravye straparyAyAH pratikSaNam / unmajjanti nimajjanti jalakallolavajjaleM // 1 // iti paryAyAdhikAraH / guNaparyayavad dravyam / 212 cAra prakArakI manuSya, nArakI Adi paryAya athavA caurAsI lAkha yoniyA~ vibhAva paryAya haiM / manuSya, nArakI, deva, tiryaMca Adi vibhAvadravyavyaMjana paryAya haiM / matijJAna, zrutajJAna Adi kSAyopazamika jJAna vibhAvaguNavyaMjana paryAya haiM / jisa zarIrase mukti prApta hotI hai usa antima zarIrase kucha kama siddha jIvakA AkAra hotA hai, vaha svabhAva dravyavyaMjanaparyAya hai / jIvake anantacatuSTaya, anantadarzana, anantajJAna, anantasukha, anantavIrya svabhAvaguNavyaMjana paryAya hai / pudgalakI dvayaNuka - do paramANuoMke saMyogase banA skandha Adi vibhAva dravyavyaMjana paryAya hai / usakI rasase rasAntara, gandhase anyagandha rUpa avasthA vibhAva guNavyaMjana paryAya hai| pudgalakI eka zuddha paramANu rUpa avasthA svabhAvadravyavyaMjana paryAya hai gandha aura paraspara meM aviruddha do sparza yathA snigdha rUkSa meM se svabhAvaguNavyaMjana paryAya haiM / / usa zuddha paramANumeM eka varNa, eka rasa, eka eka aura zIta uSNameM se eka ye pudgalakI anAdi ananta dravya meM prati samaya usakI apanI paryAya utpanna hotI haiM aura naSTa hotI haiM, jaise jalameM jalakI lahareM utpanna hotI aura naSTa hotI haiM // 1 // vizeSArtha - jo paryAya parasApekSa hotI hai use vibhAvaparyAya kahate haiN| vibhAvaparyAya kevala jIva aura pudgala dravyoM meM hI hotI hai, kyoMki donoM dravya parasparameM milakara vibhAvarUpa pariNamana kara sakate haiM / svabhAvase viparItako vibhAva kahate haiM / paryAyake svabhAva aura vibhAva bheda sva-parasApekSatAko lekara haiM / paryAya ke do bheda haiM- arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya / arthaparyAya to chahoM dravyoM meM hotI hai / vaha sUkSma aura kSaNakSaNa meM utpanna hotI aura naSTa hotI hai aura vyaMjana paryAya sthUla hotI hai| vacanake dvArA usakA kathana kiyA jA sakatA hai, vaha nazvara hote hue bhI sthira hotI hai / usameM hI svabhAva aura vibhAva bheda hote haiM tathA dravyaparyAya aura guNaparyAya rUpa bheda hote haiM / jaise saMsArI jIvoMkI nara, nAraka Adi paryAya vibhAvadravya vyaMjana paryAya hai aura unake mati Adi jJAna vibhAva guNavyaMjana paryAya hai, kyoMki jIvakI nara, nAraka Adi dazA svabhAvadazA nahIM hai, vibhAvadazA hai / isI prakAra usake jJAnakI mati, zruta Adi rUpadazA bhI svabhAvadazA nahIM hai, vibhAvadazA hai | mukti prApta hone para siddha jIvake Atmapradeza jisa zarIrase mukti prApta huI hai, kucha 1. vibhAvArthaparyAyAH SaTdhA mithyAtva - kaSAya-rAga-dveSa- puNyapAparUpAdhyavasAyAH / catuvidhA naranArakAdikA vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA bhavanti athavA caturazItilakSAzca -A0 / 2. svabhAvAdanyathAbhavanaM vibhAvastacca taddravyaM ca tasya vyaJjanAni lakSaNAni cihnAni vA teSAM paryAyAH pariNamanAni vibhAvadravyavyaJjanaparyAyAH / sthUlo vyaJjanaparyAyo vAggamyo nazvaraH sthiraH / sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI paryAyAzcArthagocarAH / 3 'dIhattaM bAhalla carimabhave jassa jArisaM ThANaM / tatto tibhAgahINaM ogAhaNa savvasiddhANaM / - tiloyapaNNati 9 / 10 / 'tanorAyAmavistArau prANinAM pUrvajanmani / tattribhAgo na saMsthAnaM jAte siddhatvaparyaye / - trailokyadIpaka / 4. mANavaH ga0 / 5. paryAyAH ga0 / 6. parasparavirodhako zItasnigdhau zItarUkSI uSNasnigdho uSNarUkSI / 7. 'dravyAt svasmAdabhinnAzca vyAvRtAzca parasparam / unmajjanti nimajjanti jalakallolavajjale / ' nyA0 ku0 ca0 pR0 370 uta / 8. ityato'gre mudritapratiSu zloko dRzyate - dharmAdharmanabhaHkAlA arthaparyAyagocarAH / vyaJjanena tu sambaddha dvAvanya jIvapudgalau / ' -9 ta0 sU0 5 / 38 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 213 svabhAvAH kathyante / astisvabhAvaH, nAstisvabhAvaH, nityasvabhAva:, anityasvabhAvaH, ekasvabhAva:, anekasvabhAva:, bhedasvabhAva:, abhedasvabhAva:, bhavyasvabhAvaH abhavyasvabhAvaH, paramasva mAvaH, dravyANAmekAdazasAmAnyasvabhAvAH / cetanasvabhAvaH, acetanasvabhAva:, mUrtasvabhAvaH, amUrtasvabhAvaH, ekapradezasvabhAvaH, aneka pradezasvabhAva:, vibhAvasvabhAvaH, zuddhasvabhAvaH, azuddhasvabhAvaH, upacaritasvabhAvaH, ete dravyANAM daza vizeSasvabhAvAH / jIvapudgalayorekaviMzatiH svabhAvAH / cetanasvabhAva:, mUrtasvabhAvaH, vibhAvasvabhAvaH, ekapradezasvabhAvaH, azuddhasvabhAvaH, etairvinA dharmAditrayANAM SoDaza / tatra bahupradezaM vinA kAlasya paJcadaza svabhAvAH / ekaviMzatibhAvAH syurjIvapudgalayomaMtAH / dharmAdInAM SoDaza syuH kAle paJcadaza smRtAH // 2 // te kuto jJeyAH / pramANanayevivakSAtaH / samyagjJAnaM pramANam / tad dvedhA pratyakSetarabhedAt / avadhimanaHparyayAvekadezapratyakSau N / kevalaM sakalapratyakSam / matizrute parokSe / pramANamuktam / tadavayavA nayAH / * 1 kama tadAkAra hokara raha jAte haiN| unakA vaha AkAra svabhAvadravya vyaMjana paryAya hai aura unakI anantacatuSTaya rUpa guNAvasthA svabhAvaguNa vyaMjana paryAya hai| isI taraha pudgalakI paramANurUpa avasthA svabhAva dravyavyaMjana paryAya hai / aura usa paramANu meM jo guNa - eka rUpa, eka rasa, eka gandha, do sparza pAye jAte haiM, ve svabhAva guNavyaMjana paryAya haiM / paramANu paramANu milakara jo skandha banatA hai, vaha pudgalakI vibhAva dravyavyaMjana paryAya hai aura skandhake guNoMkI pariNati vibhAva guNavyaMjana paryAya hai / isa prakAra guNa aura paryAyoMse jo yukta hotA hai use dravya kahate haiM / AgamameM dravyake do lakSaNa kiye gaye haiM- utpAda, vyaya aura dhauvyase jo yukta ho usa satko dravya kahate haiM / aura guNa paryAyase jo yukta ho use dravya kahate haiM / ina donoM lakSaNoMmeM koI antara nahIM hai, eka dUsarekA prakAzaka hai / paryAya utpAdavyayazIla hotI haiM aura guNa nitya hote haiM / ataH jaba kahA jAtA hai ki dravya paryAya yukta hai to vyakta hotA hai ki vaha utpAdavyayayukta hai / aura jaba kahA jAtA hai ki dravya guNayukta hai to vyakta hotA hai ki dravya dhruva hai / aba svabhAvoMko kahate haiM-- astisvabhAva, nAstisvabhAva, nityasvabhAva, anityasvabhAva, ekasvabhAva, anekasvabhAva, bhedasvabhAva, abhedasvabhAva, bhavyasvabhAva, abhavyasvabhAva, paramasvabhAva, ye gyAraha dravyoMke sAmAnya svabhAva haiM / cetanasvabhAva, acetanasvabhAva, mUrtasvabhAva, amUrtasvabhAva, ekapradezasvabhAva, aneka pradezasvabhAva, vibhAvasvabhAva, zuddhasvabhAva, azuddhasvabhAva, upacaritasvabhAva, ye dravyoMke daza vizeSa svabhAva haiM / jIva aura pudgalake ikkIsa svabhAva hote haiM / cetanasvabhAva, mUrtasvabhAva, vibhAvasvabhAva, eka pradezasvabhAva, azuddhasvabhAva ina pA~ca svabhAvoMke vinA dharmadravya, adharmadravya aura AkAzadravya meM solaha svabhAva hote haiM / unameM se bahupradezasvabhAva ke vinA kAlake pandraha svabhAva haiM ||2|| jIva aura pudgalameM ikkIsa svabhAva hai| dharma Adi tIna dravyoM meM solaha svabhAva haiM aura kAladravyameM pandraha svabhAva haiM / zaMkA- ve dravyAdi kaise jAne jAte haiM--unakA jJAna kaise hotA hai ? samAdhAna - pramANa aura nayavivakSAse dravyAdikA jJAna hotA hai / sacce jJAnako pramANa kahate haiM / pramANake do bheda haiM- pratyakSa aura parokSa / avadhijJAna aura manaHparyayajJAna ekadeza pratyakSa haiM ora kevalajJAna sakala pratyakSa hai / matijJAna aura zrutajJAna parokSa haiM / isa prakAra pramANakA kathana kiyA / pramANake hI bheda naya haiM / 1. 'pramANanayairadhigamaH ' / - tattvA0 sU0 16 / 2. ' matizrutAvadhimana:paryaya kevalAni jJAnam // 9 // tatpramANe // 10 // Adye parokSam ||11|| pratyakSamanyat // 12 // ' - tattvArthasUtra | 3. 'dezapratyakSamavadhimana:paryayajJAne, sarvapratyakSaM kevalam |'--srvaarthsi0 1/21 / 4. zrutaM punaH svArthaM bhavati parArthaM ca / jJAnAtmakaM svArthaM vacanAtmakaM parArtham / tadvikalpA nayAH / sarvArthasi0 16 / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nayabhedA ucyante--- pariziSTa picchayavavahAraNayA mUlimabheyA NayANa savvANaM / NicchayasAhaNaheU devvayapajjatthiyA muNaha // 3 // vyArthikaH, paryAyArthikaH, naigamaH, saMgrahaH, vyavahAraH, RjusUtraH, zabdaH samabhirUDhaH evaMbhUta iti nava nayoH smRtAH / upanayAzca kathyante / nayAnAM samIpA upanayAH / sadbhUtavyavahAraH asadbhUtavyavahAraH upacaritAsadbhUtavyavahArazcetyupanayAstredhA / idAnImeteSAM bhedA ucyante / dravyArthikasya daza bhedAH / karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthiko yathA, saMsArI jIvaH siddhasadRk zuddhAtmA / utpAdavyayagauNatvena sattAgrAhakaH zuddha dravyArthiko yathA, dravyaM nityam / vizeSArtha - dravya, guNa, paryAya aura svabhAvako jAnanekA upAya samyagjJAna hai / samyagjJAnako hI pramANa kahate haiM / samyagjJAna pA~ca haiM-mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna / inameM se mati aura zruta parokSa kahalAte haiM, kyoMki ve indriya, mana, prakAza, upadeza Adi parapadArthoMkI sahAyatAse hote haiM / jo jJAna anyako sahAyatA ke vinA kevala AtmAse hotA hai use pratyakSa kahate haiM / avadhijJAna aura mana:paryayajJAna ekadeza spaSTa honese dezapratyakSa haiM / ye kevala rUpI padArthoMko aura karma se sambaddha jIvoMko hI jAnate haiM / kevalajJAna pUrNa pratyakSa hai / vaha trikAla aura trilokavartI samasta dravyoMkI samasta paryAyoMko yugapat jAnatA hai / ina pA~coM jJAnoMmeM se zrutajJAnake hI bheda naya haiN| pramANase gRhIta sampUrNa vastuke eka aMzako jAnanekA nAma naya hai / pramANa meM vastu ke saba aMzoMkI pradhAnatA rahatI hai, kintu naya jisa aMzakI mukhyatAse vastuko grahaNa karatA hai kevala vahI aMza mukhya aura zeSa aMza gauNa rahate haiM / yahI pramANa nayameM bheda hai / mati, avadhi aura manaH paryaya jJAnake dvArA gRhIta vastuke aMzameM nayoMkI pravRtti nahIM hai, kyoMki naya samasta deza aura kAlavartI padArthoMko viSaya karate haiM aura mati Adi jJAna samasta deza aura kAlavartI padArthoMko jAnanemeM asamartha haiM / kevalajJAna yadyapi trikAlavartI samasta padArthoMko jAnatA hai, kintu kevalajJAna spaSTa jAnatA hai aura naya spaSTa nahIM jAnate / isalie zrutajJAnake hI bheda naya haiM / zrutajJAna jJAnAtmaka bhI hai aura vacanAtmaka bhI hai| naya bhI jJAnAtmaka aura vacanAtmaka haiN| jaba jJAtA svayaM jAnatA hai to usa jJAnako svArtha kahate haiM aura jaba dUsaroMko batalAtA hai, to usa vacanAtmaka zrutajJAnako parArtha kahate haiM / dUsaroMko samajhAnekA sAdhana vacana hI hai / aura nayoMke bheda kahate haiM saba nayoMke mUlabhUta bheda nizcayanaya aura vyavahAranaya haiM / nizcayake sAdhanameM hetu dravyArthika aura paryAyArthikanaya haiM, aisA jAno // 2 // dravyArthika, paryAyArthika, naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta ye nau naya haiM / aba upanayoMko kahate haiM / jo nayoMke samIpa hote haiM arthAt naya na hote hue bhI nayake tulya hote haiM unheM upanaya kahate haiM / upanaya tIna haiM--sadbhUta vyavahAranaya, asadbhUta vyavahAranaya aura upacarita asadbhUta vyavahAranaya / aba ina nayoMke bheda kahate haiM / dravyArthikanayake dasa bheda haiM / 1 karmoMpAdhi nirapekSa ( karmakI upAdhi kI apekSA na karanevAlA ) zuddha dravyArthikanaya -- jaise saMsArI jIva siddhake samAna zuddha AtmA hai / 2 utpAda 1. pajjayadavvatthiyaM muNaha || 182 // dravyasvabhAva prakAza nayacakra / 'do ceva mUlimaNayA bhaNiyA davvatthapajjayatthagayA / aNNaM asaMkhasaMkhA te tabbheyA muNeyavvA // 11 // ' - nayacakra / 2. 'naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtA nayAH / tasvArthasUtra 1|33| 3 'nayopanayaikAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH avibhrADbhAva saMbandho dravyamekamanekadhA // 107 // ' - AptamI0 / 'uktalakSaNo dravyaparyAyasthAnaH saMgrahAdirnayaH tacchAkhA prazAkhAtmopanayaH / - aSTazatI, aSTasahasrI / 4. upacaritA nayA ga0 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 215 bhedakalpanAnirapekSaH zuddhadravyArthiko yathA, nijaguNaparyAyasvabhAvAd dravyamaminnam / karmopAdhisApekSo'zuddhadravyArthiko yathA, krodhAdikarmajabhAva aatmaa| utpAdavyayasApekSo'zuddhadravyArthiko yathaikasmin samaye dravyamutpAdavyayadhrauvyAtmakam / bhedakalpanAsApekSo'zuddhadravyArthiko yathA, Atmano jJAnadarzanAdayo guNAH / anvayadvyArthiko yathA, guNaparyAyasvabhAvaM dravyam / svadravyAdigrAhakadravyArthiko yathA, svadravyAdicatuSTayApekSayA dravyamasti / paradravyAdigrAhakadravyArthiko yathA, paradravyAdicatuSTayApekSayA dravyaM nAsti / paramamAvagrAhakadravyArthiko yathA, jJAnasvarUpa AtmA / atrAnekasvabhAvAnAM madhye jJAnAkhyaH paramasvabhAvo gRhiitH| iti byArthikasya daza bhedAH / athe paryAyArthikasya SaDbhedA ucyante anAdinityaparyAyArthiko yathA, pudgalaparyAyo nityo mervAdiH / sAdinityaparyAyArthiko yathA, siddha paryAyo nityaH / sattAgauNatvenotpAdavyayagrAhakasvamAvo'nityaM zuddhaparyAyArthiko yathA, samayaM samayaM prati paryAyA vinAzinaH / sattAsApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyArthiko yathA, ekasmin samaye yAtmakaH paryAyaH / karmopAdhinirapekSasvabhAvo'nityazuddhaparyAyArthiko yathA, siddhaparyAyasadRzAH zuddhAH saMsAriNAM paryAyAH / karmopAdhisApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyArthiko yathA-saMsAriNAmutpattimaraNe staH / iti paryAyArthikasya SaD bhedAH / aura vyayako gauNa karake sattAkA grAhaka zuddhadravyAthikanaya-jaise dravya nitya hai| 3 bhedakalpanAse nirapekSa zuddha dravyAthika naya, jaise dravya apane guNa,paryAya aura svabhAvase abhinna hai| 4 karmakI upAdhikI apekSA karanevAlA azuddha dravyAthikanaya, jaise karmajanya krodhAdi bhAvarUpa AtmA hai| 5 utpAda-vyayakI apekSA karanevAlA azaddha dravyArthikanaya, jaise dravya eka hI samayameM utpAdavyayadhrauvyAtmaka hai| 6 bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyAthikanaya, jaise AtmAke jJAnadarzana Adi guNa haiN| 7 anvaya dravyArthika, jaise dravya guNa paryAya svabhAvavAlA hai| 8 sva-dravya AdikA grAhaka dravyAthika naya, jaise dravya, svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvakI apekSA sat hai| 9 paradravya AdikA grAhaka dravyArthika naya, jaise dravya, paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvakI apekSA asata hai| 10 paramabhAva grAhaka dravyAthika, jaise AtmA jJAnasvarUpa hai| yahA~ AtmAke aneka svabhAvoMmeM se jJAna nAmaka paramasvabhAvakA grahaNa kiyA hai| vizeSArtha-Upara vibhinna apekSAoMse dravyArthika nayake dasa bheda udAharaNake sAtha ginAye haiM / zuddha dravyAthika naya vastuko paranirapekSa abhedarUpa grahaNa karatA hai| aura azuddha dravyAthikanaya parasApekSa bhedarUpa grahaNa karatA hai / dravyAthikako dRSTimeM parApekSatA aura bheda azuddhatA hai tathA paranirapekSatA aura abheda zuddhatA hai| isa prakAra dravyAthikake dasa bheda haiN| Age paryAyAthika nayake chaha bheda kahate haiM-1 anAdi nitya paryAyAthika naya, jaise pudgalako paryAya meru vagairaha nitya hai| ( yahA~ meru Adi paryAya hote hue bhI anAdi aura nitya hai)| 2 sAdi nityaparyAyAthikanaya, jaise siddhaparyAya ( sAdi hote hue bho) nitya hai ( kyoMki siddhaparyAyakA kabhI vinAza nahIM hotaa)| 3 sattAko gauNa karake utpAda, vyayako grahaNa karanevAlA anitya zuddha paryAyAthikanaya, jaise-paryAya pratisamaya vinAzazIla hai| 4 sattA sApekSa svabhAva anitya azuddha paryAyAthikanaya, jaise- eka samayameM paryAya utpAda vyayadhrauvyAtmaka hai / 5 karmako upAdhise nirapekSa anitya zuddha paryAyArthika naya, jaise--saMsArI jIvoMkI paryAya siddha paryAyake samAna zuddha haiM / 6 karmakI upAdhise sApekSa anitya azaddha paryAyAthika naya, jaise--saMsArI jIvoMkA janma aura maraNa hotA hai / isa prakAra paryAyAthika nayake chaha bheda haiN| 1. tmani darzanajJAnAdayo gaNAH sAdhAraNA: g0| 2. -'atha"ucyante' nAsti 'ja' prtau| 3. siddhajIva pa- j0m0| 4.-vo nityaashu-mu0| 5.-bhAvAni- gha0 j0| 6. -vaani-j0| 7. -vo ni- a. A. ka. g0| -kSavibhAvA ani -j.| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pariziSTa naigamastredhA bhUtabhAvivartamAnakAlabhedAt / atIte vartamAnAropaNaM yatra sa bhUtanaigamo, yathA-aya dIpotsavadine zrIvarddhamAnasvAmI mokSaM gataH / bhAvini bhUtavat kathenaM yatra sa bhAvinaigamo yathA, arhan siddha eva / kartumArabdhamISaniSpannamanniSpannaM vA vastu niSpannavatkathyate yatra sa vartamAna naigamo yathA-odanaH pacyate / iti naigmstredhaa| saMgraho dvividhaH / sAmAnyasaMgraho yathA-sarvANi dravyANi parasparamavirodhIni / vizeSasaMgraho yathA-sarve jIvAH parasparamavirodhinaH / iti saMgraho'pi dvedhaa| vyavahAro'pi dvedhaa| sAmAnyasaMgrahabhedakavyavahAro yathA-dravyANi jIvAjIvAH / vizeSasaMgrahabhedakavyavahAro yathA-jIvAH saMsAriNo muktAzca / iti vyavahAro'pi dvedhA / RrjusUtro dvividhaH / sUkSma sUtro yathA--ekasamayAvasthAyI paryAyaH / sthUlarjusUtro yathAmanuSyAdiparyAyAstadAyuHpramANakAlaM tiSThanti / iti RjusUtro'pi dvedhA / naigamanayake bhUta, bhAvi aura vartamAnakAlake bhedase tIna bheda haiM / jahA~ atItameM vartamAnakA Aropa kiyA jAtA hai vaha bhUta naigamanaya hai| jaise--Aja dIpAvalIke dina zrI bhagavAn varddhamAna svAmI mokSa gaye the| jahA~ bhAvimeM bhUtakI taraha kathana kiyA jAtA hai vaha bhAvi naigamanaya hai| jaise--arhanta siddha ho hai ( arhantadazAke pazcAt hI siddhadazA hotI hai| kintu isa kathanameM bhAvi siddha dazAko bhUtakI taraha kahA gayA hai)| koI kArya karanA prArambha kiyA, vaha kucha huA yA nahIM huA, kintu use niSpanna (hue) kI taraha jahA~ kahA jAtA hai use vartamAna naigamanaya kahate haiN| jaise bhAta paka rahA hai ( paka jAnepara bhAta hotA hai / cAvala pakAye jAte haiN| abhI ve pake nahIM haiM, phira bhI unameM bhAtakA Aropa karake aniSpanna yA kiMcita niSpannako hI niSpannakI taraha kahA gayA hai ) isa taraha naigamanayake tIna bheda haiN| saMgrahanayake do bheda hai / sAmAnya saMgrahanaya, jaise-saba dravya parasparameM virodharahita haiN| vizeSa saMgraha naya, jaise-saba jIva parasparameM virodharahita haiM / isa prakAra saMgrahanaya bhI do prakArakA hai / vizeSArtha-sabakA eka rUpase saMgraha karanevAlA naya sAmAnya saMgrahanaya hai aura usake kisI antargata bhedakA eka rUpase saMgraha karanevAlA naya vizeSa saMgraha naya hai| jaise-saba dravyoMko dravyatva sAmAnyakI apekSA eka rUpase grahaNa karanA sAmAnya saMgrahanayakA viSaya hai aura kisI eka dravyake avAntara bhedoMko usa eka dravya rUpase saMgraha karanevAlA naya vizeSa saMgraha naya hai / vyavahAranayake bhI do bheda haiN| eka sAmAnya saMgrahakA bhedaka vyavahAranaya, jaise dravyoMke jIva aura ajIva dravya ye do bheda haiM / dUsarA vizeSa saMgrahakA bhedaka vyavahAra naya, jaise-jIvake bheda saMsArI aura muktajIva hote haiN| isa prakAra vyavahAra nayake bhI do bheda haiM / vizeSArtha-saMgraha nayake dvArA saMgRhIta padArthoMke bheda-prabheda karanevAle nayako vyavahAra naya kahate haiM / cU~ki saMgrahake do bheda haiM, isalie usakA bheda karanevAle vyavahAra nayake bhI do bheda haiM / RjusUtra nayake bhI do bheda hai| eka sUkSma RjusUtranaya, jaise-paryAya eka samaya taka rahatI hai.| dUsarA sthUlaRjusUtranaya, jaise- manuSya paryAya manuSya kI Ayu paryanta rahatI hai / isa prakAra RjusUtranayake bho do bheda haiN| 1. -adya dIpotsavaparvaNi mahAvIrasvAmino mokSaM gatAH gh0| 2. -naM bhAvi- a. A. ka0 kha0 g0| 3. -'iti .."dhA' nAsti A0 gha. prtyaaH| 4. dvedhA A0 / a0 ka0 kha0 ja0 pratiSu 'saMgraho dvividhaH' iti padaM naasti| 5. 'iti"dhA' nAsti A. gha. pratyoH / 6. A0 ka0 kha0 ja0 pratiSu 'vyavahAro'pi dvedhA' iti padaM nAsti / 7. 'iti"dvadhA' nAsti A0 gha0 ja0 pratiSu / 8. a0 ka0 kha0 ga0 ja0 pratiSu 'RjusUtro dvividhaH' iti padaM nAsti / 9. 'itidhA ' nAsti A0 gha. pratyoH / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 217 zabda-samabhirUdvaivaMmRtAH pratyekamekaike nayAH / zabdanayo yathA--dArA bhAryA kala nam, jalamApaH / samamirUDhanayo yathA-gauH, pazuH / evaMbhUto nayo yathA-indatIti indraH / utA aSTAviMzatirnayabhedAH / upanayabhedA ucyante-sadbhUtavyavahAro dvidhaa| zuddhasadbhUtavyavahAro yathA-zuddhaguNazuddhaguNinoH zuddhaparyAya-zuddhaparyAyiNodakathanam / azuddhasadbhUtavyavahAro yathA-azuddhapraNAzuddhaguNinorazuddhaparyAyAzuddhaparyAyiNormedakathanam / iti sadbhUtavyavahAro'pi dvedhA / zabdanaya, samabhirUDhanaya aura evaMbhUtanaya ye tInoM naya eka-eka hI haiM, inake bheda nahIM hai / zabdanaya, jaise dArA, bhAryA aura kalatra tathA jala aura ApaH / samabhirUDhanaya jaise gau zabdake aneka artho meMse rUr3ha artha pazuko hI grahaNa krnaa| evaMbhUtanaya, jaise jo Ananda karatA hai vaha indra hai| isa prakAra nayake aTThAIsa bheda khe| vizeSArtha-jo naya liMga, vacana, kAraka Adike bhedase zabdako bhedarUpa grahaNa karatA hai use zabdanaya kahate haiN| jaise saMskRta bhASAmeM dArA, bhAryA aura kalatra zabda strIke vAcaka haiM kintu dArA zabda pulliga hai, bhAryA zabda strIliMga hai aura kalatra zabda napuMsakaliMga hai| ataH liMga bheda honese zabdanaya ina tInoM zabdoMke arthako bhedarUpa hI grahaNa karatA hai| isI taraha jala aura ApaH ye donoM zabda jalake vAcaka hai| kintu 'jalama' eka vacanakA rUpa hai aura 'ApaH' zabda nitya bahavacanAnta hai| ataH vacanabheda honese zabdanaya ina donoMke arthoMko bhI bhedarUpa hI grahaNa karatA hai| jo kisI zabdake rUDha arthako grahaNa karatA hai use samabhirUr3hanaya kahate haiN| jaise saMskRta bhASAmeM 'go' zabdake gyAraha artha haiM kintu rUr3ha artha baila yA gAya nAmaka pazu hai| ataH samabhirUr3hanaya usI arthako grahaNa karatA hai / jisa zabdakA jisa kriyArUpa artha ho usa kriyArUpa pravRtti karate samaya ho usa zabdakA prayoga ucita hai aisA evaMbhUtanayakA mata hai| 'indra' zabda svargake svAmIkA bAcaka hai| usakA artha hotA hai jo Ananda karatA hai ataH jaba svargakA svAmI Ananda karatA ho tabhI use indra kahanA ucita hai| ye tInoM naya zabdako pradhAnatAse vastuko grahaNa karate haiM isalie inheM zabdataya kahate haiM aura inase pahaleke cAra nayoMko arthanaya kahate haiN| Upara dravyArthikanayake dasa bheda kahe haiM, paryAyAthikanayake chaha bheda kahe haiM, naigamanayake tIna bheda kahe haiM-saMgraha, vyavahAra aura RjusUtranayake do-do bheda kahe haiM tathA zabda Adi naya eka-eka haiM ina sabako jor3anese 10+6+3+2+ 2+2+1+1+ 1 = 28 aTThAIsa bheda hote haiM / upanayake bheda kahate haiN| sadbhUta vyavahAranayake do bheda haiN| zuddhasadbhUtavyavahAranaya jaise-zuddha guNa aura zuddha guNImeM tathA zuddha paryAya aura zuddhaparyAyavAlemeM bheda karanA / azuddha sadbhUtavyavahAranaya, jaise, azuddhaguNa aura azuddha guNImeM tathA azuddha paryAya aura azuddha paryAyImeM bheda krnaa| isa taraha sadbhUta vyavahAranayake do bheda haiN| vizeSArtha-guNa guNImeM aura paryAya paryAyImeM bheda karaneko sadbhUta vyavahAranaya kahate haiN| donoM hI zuddha bhI hote haiM aura azuddha bhI hote haiM ataH sadbhUta vyavahAranayake do bheda ho jAte haiM / jaise Atma aura jJAnameM yA siddhajIva aura siddha paryAyameM bheda karanA zuddha sadbhUtavyavahAranaya hai aura saMsArIjIva aura manuSyAdi paryAyameM tathA saMsArI AtmA aura usake matijJAnAdi guNoMmeM bheda kathana karanA azuddha sadbhUta vyavahAranaya hai| 1. sarvArthasiddhi 1133 / 2. 'sa...."dhA' nAsti a0 ka0 kha0 ga0 gha0 ja0 prasiSu / 3. -nam / yathA jJAnajIvayoH siddhaparyAyasiddhajIvayoH j0| 4. 'i."dhA' nAsti A0 prtau| 28 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pariziSTa asadbhUtavyavahArastredhA / svajAtyasadbhutavyavahAro yathA-paramANubahupradezIti kathanamityAdi / vijAtyasadbhUtavyavahAro yathA-mUta matijJAnaM yato mUtadravyeNa janitam / svajAtivijAtyasadbhUtamyavahAro yathA-jJeyera jIve'jove jJAnamiti kathanaM jJAnasya viSayatvAt / itysdbhuutvyvhaarstredhaa| upacaritAsadabhUtavyavahArastredhA / svajAtyupacaritAsabhUtavyavahAro yathA-putradArAdi mama / vijAtyupacaritAsadbhUta vyavahAro yathA-vastrAbharaNahemaratnAdi mama / svajAtivijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAro yathA-dezarAjyadurgAda mama / ityupacaritAsadbhUtavyavahArastredhA / sahabhuvo guNAH, kramavartinaH paryAyAH / guNyate pRthakriyate dravyaM dravyAntarAdyaiste guNAH / astItyetasya bhAvo'stitvaM sadpatvam / vastuno mAvo vastutvam / sAmAnyavizeSAtmaka vastu / dravyasya bhAvo dravyavam / nijanijapradezasamUhairakhaNDavRtyA svabhAvavibhAvaparyAyAn dravati, droSyati adudravaditi dravya'm / asadbhUtavyavahAranayake tIna bheda haiN| svajAti asadbhUta vyavahAranaya, jaise, paramANu bahupradezI hai ityAdi kahanA / vijAti asadbhUtavyavahAranaya, jaise-matijJAna mUrta hai kyoMki mUrtadravyase utpanna hotA hai / svajAti vijAti asadbhUtavyavahAranaya, jaise jJeya jIva athavA ajIvameM jJAna hai aisA kahanA kyoMki vaha jJAnakA viSaya hai / isa prakAra asadbhUta vyavahAranayake tIna bheda haiN| vizeSArtha-anyatra prasiddha dharmakA anyatra Aropa karanA asadbhUta vyavahAranaya hai / aisA Aropa yadi sajAtIya padArthoM meM kiyA jAtA hai to vaha svajAti asadbhuta vyavahAranaya kahA jAtA hai / jaise paramANu anya paramANuoMse milanepara bahupradezI kahalAtA hai ataH paramANuko bahupradezI kahanA svajAti asadbhUta vyavahAranaya hai / vijAtIya padArthoM meM isa prakArake Aropako vijAti asadbhUta vyavahAranaya kahate haiM, jaise matijJAna mUrtapadArtha indriyAdike nimittase hotA hai ataH use marta kahanA vijAti asadbhuta vyavahAranaya hai| tathA jaba anyatra prasiddha dharmakA Aropa sajAti aura vijAti padArthoMmeM kiyA jAtA hai to use sajAti vijAti asadbhUta vyavahAranaya kahate haiN| jaise jIva aura ajIva padArtha jJAnake viSaya haiM isalie unheM jJAna khnaa| yahA~ jIva jJAnake lie svajAtIya hai aura ajIva vijAtIya hai / upacarita asadbhUtavyavahAranayake tIna bheda haiM / svajAti upacarita asadbhUtavyavahAranaya-jaise putra, strI Adi mere haiN| (yahA~ putra, strI Adi sajAtIya haiM unako apanA kahanA upacAropacAra hai isIlie yaha upacarita asadbhUta vyavahAranayakA viSaya hai ) / vijAti upacarita asadbhUtavyavahAranaya, jaise vastra, AbharaNa, svarNa, ratna Adi jar3arUpa vastu merI hai| svajAti vijAti upacarita asadbhUta vyavahAranaya, jaise-deza, rAjya, durga Adi mere haiM ( yahA~ deza AdimeM jar3a aura cetana donoM Ate haiM ) / isa prakAra upacarita asadbhUta vyavahAranayake tIna bheda haiN| jo dravyake sAtha sadA rahate haiM unheM guNa kahate haiM aura jo dravyameM kramase ekake-bAda eka AtI-jAtI haiM unheM paryAya kahate haiN| jo eka dravyako anya dravyoMse pathaka karate haiM ve guNa haiM (jaise jIva pudgala Adise jJAna Adi guNoMke kAraNa bhinna hai, aura pudgala jIvAdi dravyoMse rUpAdi guNoMke kAraNa bhinna hai ) / astike bhAvako astitva kahate haiN| astitvakA artha hai sttaa| vastuke bhAvako vastutva kahate haiM aura jo sAmAnya 1. 'asa""stradhA' nAsti ja0 pratI / 2. viSayAt A0 a0 ka. kha. ga. ja. mu.| 3. 'upa..."ghA' nAsti a. ka. kha. gha0 ja0 pratiSu / 4. putrAdyahaM mama vA . A. ka0 kha0 ga? ja / 5. 'i'"dhA' nAsti bhA0 j0| 6. sahabhAvA mu0| 'sahabhuva jANahi tAhaM guNa kamabhuva pajjau vutta ||57||-p. prakAza / 'guNaparyayavadravyaM te sahakramavRttayaH |-nyaayvinishcy zloka 115 / 7. dravyAdha a. bhA. ka. sva. j.| 8. 'daviyadi gacchadi tAI tAI sabbhAvapajjayAI jN| daviyaM taM bhaNNaMte aNaNNabhUdaM tu sattAdo / / -paJcAsti. gaa09| 'yathAsvaM paryAya yante dravanti vA tAni dravyANi'-sarvAtha0 5 / 2 / 'dravati droSyati adravaditi vA dravyam'-laghIyasyavivR0, nyA0 ku. pR0607 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 219 sadddravyalakSaNam / sIdati svakIyAn guNaparyAyAn vyApnotIti sat / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / prameyasya bhAvaH prameyatvam / pramANena svaparasvarUpaparicchedyaM prameyam / I bhagurulaghorbhAvo'gurulaghutvam / sUkSmA vAgU~gocarAH pratikSaNaM vartamAnA Agama pramANAdabhyupagamyA agurulaghuguNAH / sUkSmaM jinoditaM tattvaM hetubhirnaiva hanyate / AjJAsiddhaM tu tadgrAhyaM nAnyathAvAdino jinAH // 4 // pradezasya bhAvaH pradezatvaM kSetratvam-avibhAgipudgalaparamANunA'vaSTabdhatvam / cetanasya bhAvazcetanatvam / caitanyamanubhavanam / caitanyamanubhUtiH syAt sA kriyArUpameva ca / kriyA mano-vacaH-kAyeSvanvitA vartate dhruvam // 5 // acetanasya bhAvo'cetanatvam / acaitanyamananubhavanam / mUrtasya bhAvo mUrtasvaM rUpAdimatvam / amUrtasya bhAvo'mUrtasvarUpAdirahitatvam / iti guNAnAM vyutpattiH / r aura vizeSarUpa hotI hai vaha vastu hai / dravyake bhAvako dravyatva kahate haiM / apane-apane pradeza samUhoMke dvArA akhaNDarUpase jo svAbhAvika aura vaibhAvika paryAyoMko prApta karatA hai, prApta karegA aura prApta kara cukA hai vaha dravya hai arthAt dravya trikAlAvasthAyI nitya hote hue bhI pariNamanazIla hai / dravyakA lakSaNa sat hai, jo apane guNa paryAyoMmeM vyApta hai vaha sat hai / utpAda, vyaya aura dhrauvyase yuktako sat kahate haiM / prameyake bhAvako prameyatva kahate haiM aura pramANake dvArA jAne gaye sva aura parako prameya kahate haiM arthAt jo pramANa jJAnake dvArA jAnA jAtA hai vaha saba prameya hai / agurulaghu guNake bhAvako agurulaghutva kahate haiM / agurulaghu nAmaka guNa sUkSma haiM, vacanake agocara haiM, unake sambandhameM kucha kahanA zakya nahIM haiM, ve pratisamaya pratyeka dravyameM vartamAna rahate haiM aura Agama pramANake dvArA hI mAne jAte haiM / ( kahA bhI hai ) -- jina bhagavAnke dvArA kahA gayA tattva sUkSma hai, yuktiyoMse usakA ghAta nahIM kiyA jA sakatA / use AjJAsiddha mAnakara hI grahaNa karanA cAhie, kyoMki jinadeva anyathA ( jo jaisA nahIM hai vaisA ) nahIM kahate haiM / arthAt jinadevake dvArA kahe gaye Agamako pramANa mAnakara agurulaghu guNoMko svIkAra karanA cAhie / pradezake bhAvako pradezatva kahate haiM / pradezatvakA artha hotA hai-kSetratva, jisakA dUsarA vibhAga nahIM sakatA aise pudgala paramANuke dvArA roke gaye kSetrako pradeza kahate haiM / cetanake bhAvako cetanatva kahate haiM / anubhavanakA nAma caitanya hai / caitanya anubhUtirUpa hai aura anubhUti kriyArUpa hai / tathA kriyA nizcaya hI mana, vacana aura kAyameM anvita hai / acetanake bhAvako acetanatva kahate haiM / acaitanyakA artha hai- anubhUtikA na honA / mUrtake bhAvako mUrtatva kahate haiM / mUrtatvakA artha hai - rUpa, rasa Adise sahita honA / amUrtake bhAvako amUrtatva kahate haiM / amUrtatvakA artha hai - rUpAdise rahita honA / isa prakAra guNoMkI vyutpatti huI / 1. tazvAthasUtra 7 / 29 / 2 - tasvArtha 0 5 / 30 / 3. 5. syAt satkriyA ka0 kha0 ga0 / 6. -meva hi ja0 / amUrtatvaM rUpA - ja0 / avAk gocarAH ga0 ja0 / 4. thAbhASiNo ja0 / 7. mUrtatvam / mUrtatvaM rUpA - ja0 // 8. -tvam / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pariziSTa svabhAvavibhAvarUpatayA yAti payati pariNamatIti paryAya iti paryAyasya vyutpattiH / svabhAvalAbhAdacyatatvAdastisvabhAvaH / parasvarUpeNAbhAvAnnAstisvabhAvaH / nijanijanAnAparyAyeSu tadevedamiti dravyasyopalambhAnnityasvabhAvaH / tasyApyanekaparyAya pariNatattvAdanityasvabhAvaH / svabhAvAnAmekAdhAratvAdekasvabhAvaH / ekasyApyanekasvabhAvopalambhAdanekasvabhAvaH / guNaguNyAdisaMjJAbhedAd bhedasvabhAvaH, saMjJAsaMkhyAlakSaNaprayojanAni / guNaguNyAyekasvabhAvAt abhedasvabhAvaH / bhAvikAle parasvarUpAkArabhavanAd bhavyasvabhAvaH / kAlatraye'pi parasvarUpAkArAbhavanAdabhavyasvabhAvaH / uktaM ca aNNoNaM pavisaMtA ditA oggAsamaNNamaNNassa / melaMtA vi ya NicaM sagasagabhAvaM Na vijahaMti // 6 // [ paJcAsti0, gA0 7] pAriNAmikabhAvapradhAnatvena paramasvabhAvaH / iti sAmAnyasvabhAvAnAM vyutpatti: / pradezAdiguNAnAM vyutpattizcetanAdivizeSasvabhAvAnAM ca vyutpttirnigditaa| dharmApekSayA svabhAvA guNA na bhavanti / svacatuSTayApekSayA parasparaM guNAH svabhAvA bhavanti / dravyANyapi bhavanti / svabhAvAdanyathAbhAnaM vibhAvaH / zuddhaM kevalabhAvama tasyApi viparItam / svamAva svabhAva aura vibhAva rUpase jo pariNamana kare use paryAya kahate haiM, yaha paryAyakI vyutpatti hai / dravya apane svabhAvake lAbhase kabhI cyuta nahIM hotA, sadA apane svabhAvameM sthira rahatA hai, ataH astisvabhAva hai| kabhI bhI para svarUpa nahIM hotA, ataH nAstisvabhAva hai| apanI-apanI nAnA paryAyoMmeM 'yaha vahI hai' isa prakAra dravyako upalabdhi hotI hai arthAt parivartanazIla hote hue bhI dravyakI dravyatA kAyama rahatI hai, isalie vaha nitya svabhAva hai| kintu aneka paryAyarUpa pariNamanazIla honese anitya svabhAva hai| nAnA svabhAvoMkA AdhAra eka honese eka svabhAva hai aura ekake bhI aneka svabhAva pAye jAnese aneka svabhAva hai / guNa-guNI Adi nAmabheda, saMkhyAbheda, lakSaNabheda tathA prayojanabheda honese bhedasvabhAva hai arthAt eka hI dravya meM guNa, aura gaNIkA bheda pAyA jAtA hai, ataH nAmabheda haa| gaNako saMkhyA aneka aura guNIkI saMkhyA eka honese saMkhyAbheda huaa| guNakA lakSaNa pRthak hai aura guNIkA lakSaNa hai pRthaka ataH lakSaNabheda huaa| guNakA kArya alaga hai aura guNIkA alaga hai,ataH ina bhedoMke kAraNa dravyabheda svabhAva hai| kintu guNa, guNI Adi svabhAvase eka hI hai,unameM vastutaH bheda nahIM hai ,ataH dravya abheda svabhAva hai| bhAvikAlameM parasvarUpAkAra honese bhavyasvabhAva hai aura tInoM kAloM meM bhI dravya parasvarUpAkAra nahIM hotA, isalie abhavya svabhAva hai| kahA bhI hai-saba dravya lokAkAzameM parasparameM hile-mile haiM, eka dUsareko sthAna diye hae haiN| jahA~ dharmadravya hai, vahIM zeSadravya bhI haiN| isa taraha sadA mile hue hone para bhI apane-apane svabhAvako nahIM chor3ate haiN| pAriNAmika bhAvakI pradhAnatA honese dravya paramasvabhAvavAlA hai / isa prakAra dravyake sAmAnya svabhAvoM kI yaha vyutpatti hai / pradeza Adi guNoMko tathA cetanA Adi vizeSa svabhAvoMko vyutpatti pahale kahI hai| dharmakI apekSAse svabhAva guNa nahIM hote haiM, kintu apane-apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvako apekSAse guNa parasparameM svabhAva ho jAte haiN| dravya bhI svabhAva ho jAte haiN| svabhAvase anyathA bhavana-anya rUpa hone ko vibhAva kahate hai / kevala bhAvako zuddha kahate haiM, usase viparIta bhAvako azuddha kahate haiN| svabhAvakA bhI 1 pariNAmitvA-ja. / 2. nAni jIvadravyasya jIva iti saMjJA, jJAnagaNasya jJAnamiti saMjJA / catubhiH prANaH jIvati jIviSyati ajIvatIti jIvadravyalakSaNam / jJAyate padArtho'neneti jJAnamiti jJAnaguNalakSaNam / jIvadravyasya vandhamokSAdiparyAyairavinazvararUpeNa pariNamanaM prayojanam / jJAnaguNasya punaH padArthaparicchittimAtrameva prayojanamiti saMkSepeNa / guNa-ka. g.| idaM TippaNaM male sammilitamiti pratibhAti / 3. tasmAdapi p.| zuddhasyApi / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 221 syApyanyatropacArAdupacaritasvamAvaH / sa dvadhA-karmajasvAbhAvikabhedAt / yathA jIvasya mUrtatvamacetanatvaM, yathA siddhAtmanAM parajJatA paradarzakatvaM ca / evamitareSAM dravyANAmupacAro yathAsaMmado jJeyaH / iti vizeSasvabhAvAnAM vyutpattiH / 'durnayaikAntamArUDhA mAvA na svArthikA hi te / svArthikAzca viparyastAH sakalaMkA nayA yata: // 7 // tatkatham ? tathAhi-sarvathaikAntena sadpasya na niyatArthavyavasthA saMkarAdidoSatvAt / tathA'sada - pasya sakalazUnyatAprasaMgAt / nityayasyaikarUpatvAdekarUpasyArthakriyAkAritvAbhAvaH, arthakriyAkAritvAbhAve dravyasyApyabhAvaH / anityapakSe'pi niranvayatvAdarthakriyAkAritvAbhAvaH / arthakriyAkAritvAbhAve dravyasyApyabhAvaH / ekasvarUpasyaikAntena vizeSAbhAvaH sarvathaikarUpatvAt, vizeSAbhAve sAmAnyasyApyabhAvaH / "nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSastadvadeva hi // 8 // iti jJeyaH / anyatra upacAra karanA upacarita svabhAva hai| vaha do prakArakA hai- eka karmajanya aura dUsarA svAbhAvika / jaise jIvakA mUrtapanA aura acetanapanA karmajanya upacarita svabhAva hai arthAt karmabandhanake nimittase karmoke murtatva aura acetanatva svabhAvakA upacAra jIvameM kiyA jAtA hai| aura siddhoMko parakA jJAtA draSTA kahanA bhAvika upacarita svabhAva hai (siddha vastutaH svake jJAtA draSTA haiM, kyoMki tanmaya hokara apaneko jAnate haiM,kintu usa taraha paramaya hokara parako nahIM jAnate,ataH unheM parakA jJAtA draSTA upacArase kahA jAtA hai)| isI taraha anya dravyoMkA bhI yathAsaMbhava upacAra jAnanA caahie| isa prakAra vizeSa svabhAvoMkI vyutpatti jAnanA / kahA bhI hai durnayake viSayabhUta ekAntarUpa padArtha vAstavika nahIM haiM, kyoMki durnaya kevala svArthika haiM-ve anya nayoMkI apekSA na karake kevala apanI ho puSTi karate haiN| aura jo svArthika honese viparota hote haiM ve naya sadoSa hote haiN| ___isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-yadi vastuko sarvathA ekAntase sadrUpa mAnA jAyegA to saMkara Adi doSoMke Anese niyata arthakI vyavasthA nahIM banego / arthAt jaba vastuko sarvathA sadrUpa mAnA jAyegA,to vastu saba rUpa hogI aura aisI sthiti meM jIva pudgala Adike bhI parasparameM ekarUpa honese pudgala jovarUpa aura jIva pudgalarUpa ho jAyegA; kyoMki vastu sarvathA sadrUpa hai,usameM asatpanA hai hI nhiiN| isI taraha vastuko sarvathA asadrUpa-abhAvarUpa mAnanese samasta saMsArakI zUnyatAkA prasaMga AtA hai / vastuko sarvathA nitya mAnanese vaha sadA ekarUpa rahegI aura sadA ekarUpa rahanese vaha arthakriyA ( kucha kArya ) nahIM kara sakegI tathA arthakriyA na karanese vastukA abhAva ho jAyegA / vastuko sarvathA anitya (kSaNika ) mAnanepara bhI dUsare hI kSaNameM vastukA sarvathA vinAza ho jAnese vaha koI kArya nahIM kara sakegI aura kucha bhI kArya na karanese vastukA hI abhAva ho jaayegaa| vastuko sarvathA ekarUpa mAnanepara usameM vizeSa dharmakA abhAva ho jAyegA,kyoMki vaha sarvathA ekarUpa hai aura vizeSa dharmakA abhAva honase sAmAnya vastukA bhI abhAva ho jAyegA, kyoMki vinA vizeSakA sAmAnya gadheke sIMgakI taraha asat hai aura vinA sAmAnyake vizeSa bhI gadheke soMgakI taraha asat hai| arthAta sAmAnyake vinA vizeSa nahIM hotA aura vizeSake vinA sAmAnya nahIM hotaa| ataH donoMkA hI abhAva hogaa| 1. siddhAnAM bhu.| 2. duSTo nayo durnayaH tasyaikAntam / 3. bhAvAnAM mu0| 4. -kA iti ka0 kha0 ga0 / 58 -doSaprasaGgAta gh.| saMkara-vyatikara-virodha-vaiyadhikaraNa-anavasthA-saMzaya-apratipatti-abhAva iti aSTau doSAH / 6. -pi anityruuptvaad-mu0| 7. vizeSarahitam / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pariziSTa anekapakSe'pi tathA dravyAbhAvo nirAdhAratvAt AdhArAdheyAmAvAcca / bhedapakSe'pi vizeSasvabhAvAnAM nirAdhAravAdarthakriyAkAritvAbhAvaH, arthakriyAkAritvAbhAve dravyasyApyamAvaH / abhedapakSe'pi sarveSAmekatvam, sarveSAmekatve'rthakriyAkAritvAbhAvaH, arthakriyAkAritvAbhAve dravyasgApyamAvaH / maivyasyaikAntena pAriNAmikatvAt danyasya dravyAntaratvaprasaGgAt saMkarAdidoSasaMbhavAt / saMkara-vyatikara-virodha-vaiyadhikaraNAnavasthAsaMzayApratipattyamAvAzceti / sarvathA'bhAvyasyaikAnte'pi tathA zUnyatAprasaGgAt / svabhAvasvarUpasyaikAntena saMsArAbhAvaH / vibhAvapakSe'pi mokSasyApyabhAvaH / sarvathA caitanyamevetyukta sarveSAM zuddhajJAnacaitanyAvAptiH syAt , tathA sati dhyAna-dhyeya-jJAna-jJaya-guru-ziSyAdyabhAvaH / sarvathAzabdaH sarvaprakAravAcI athavA sarvakAlavAcI athavA niyamavAcI vA anekAntasApekSI vaa| yadi sarvaprakAravAcI sarvakAlavAcI anekAntavAcI vA sarvagaNe paThanAt / sarvazabda evaMvidhazcettarhi siddhaM naH samIhitam / athavA niyamavAcI cettarhi sakalArthAnAM tava pratIti: kathaM syAt ? nityaH, anityaH, ekaH, aneka:. bhedaH. abhedaH kathaM pratIti: syAt niyamitapakSatvAt / tathA'caitanyapakSe'pi sakalacaitanyocchedaH syAt / mUrtasyaikAntenAtmano mokSasyAnavAptiH syAt / sarvathA'mUrtasthApi tathA''tmanaH saMsAravilopaH syAt / ekapradezasyaikAntenAkhaNDaparipUrNasyAtmano'nekakArya sarvathA aneka mAnanepara bhI dravyakA abhAva ho jAyegA, kyoMki una aneka rUpoMkA koI eka AdhAra sarvathA aneka pakSameM nahIM bntaa| tathA AdhAra aura AdheyakA abhAva honese bhI dravyakA abhAva ho jaayegaa| sAmAnya aura vizeSa meM sarvathA bheda mAnanepara nirAdhAra honese vizeSa kucha bhI arthakriyA nahIM kara sakeMge aura arthakriyA nahIM karanepara dravyakA bhI abhAva ho jaayegaa| sarvathA abhedapakSameM bhI saba eka ho jAyeMge aura sabake eka honepara arthakriyAkA abhAva ho jaayegaa| tathA arthakriyAke abhAvameM dravyakA bhI abhAva ho jaayegaa| sarvathA bhavya-hone ke yogya-mAnanepara vastu sarvathA pAriNAmika ho jAyegI aura aisA honepara eka dravya dUsare dravyarUpa ho jaayegaa| taba saMkara, vyatikara, virodha, vaiyadhikaraNa, anavasthA, saMzaya, apratipatti aura abhAva nAmaka ATha doSa aayeNge| vastuko yadi sarvathA abhavya-honeke ayogya-mAnA jAyegA to zanyatAkA prasaMga AyegA,kyoMki jo honeke sarvathA ayogya hai vaha vasturUpa kaise ho sakatI hai| sarvathA svabhAvarUpa mAnane para saMsArakA abhAva ho jAyegA, kyoMki saMsAradazA to vibhAvarUpa hai| sarvathA vibhAvarUpa mAnanepara mokSakA bhI abhAva ho jAyegA,kyoMki mokSa to svabhAvarUpa hai / sarvathA caitanya hI hai-aisA mAnanepara sabhIko zuddhajJAna aura caitanyakI prApti ho jAyegI / aura jaba sabhI zuddhabuddha ho jAyeMge,to dhyAna dhyeya, jJAna jJeya, guru, ziSya AdikA abhAva ho jaayegaa| 'sarvathA' zabda sarvaprakArakA vAcaka hai athavA sarvakAlakA vAcaka hai athavA niyamavAcaka hai athavA anekAnta sApekSakA vAcaka hai| cUMki 'sarva' zabdakA pATha sarvagaNameM hai, isalie yadi vaha sarvakAla athavA sarva prakAra athavA anekAntakA vAcaka hai to hamArA abhimata siddha hotA hai arthAt vastu ekarUpa ho siddha na hokara anekarUpa bhI siddha hotI hai, kyoMki sarvathAkA artha sabakAla, sabaprakAra athavA aneka dharmAtmaka hotA hai / yadi sarvathA zabda niyamavAcI hai ki vastu usa vivakSita eka dharmarUpa hI hai, to Apake matameM nitya anitya, eka-aneka, bheda-abheda Adi samasta arthokI pratIti kaise saMbhava hai ? kyoMki Apa to kevala eka niyata pakSako hI svIkAra karate haiM / tathA sarvathA acaitanya pakSako svIkAra karane para bhI samasta cetana padArthoke vinAzakA prasaMga AtA hai| AtmAko sarvathA matika mAnane para use mokSakI prApti nahIM hogii| AtmAko sarvathA amartika mAnane para saMsArakA hI lopa ho jaayegaa| sarvathA eka pradezo mAnane para akhaNDa paripUrNa AtmA aneka kArya nahIM kara 1. tvena artha-ka. g0|2, -va: melApaprasaGgAt ka0 g0| 3. bhysyai-g0| 4. dhyAnaM dhyeyaM jJAnaM jJeyaM a. bhA. ka. kha0 j0| 5. -no na mokSasyAvAptiH a0 kha0 j0|-no na mokSasya prAptiH ka. ga0 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 223 kAritva' eva hAniH syAt / sarvathA'nekapradezatve'pi tathA tasyAnarthakAryakAritvaM svasvabhAvazUnyatAprasaGgAt / zuddhasyaikAntenAtmano na karmamaLakaLakAvalepaH sarvathA niraJjanatvAt / sarvathA'zuddhekAnte'pi tathAtmano na kadAcidapi zuddhasvabhAvaprasaGgaH syAt tanmayatvAt / upacaritaikAntapakSe'pi nAtmajJatA saMbhavati niyamitapakSatvAt / tathAtmano'nupacaritapakSe'pi parajJatAdInAM virodhaH syAt / nAnAsvabhAvasaMyuktaM dravyaM jJAtvA pramANataH / tacca sApekSasiddhyarthaM "syAnnarya mizritaM kuru // 9 // svadravyAdigrAha keNAstisvabhAvaH / paradravyAdigrAhakeNa nAstisvabhAvaH / utpAdavyaya gauNatvena sattAgrAhakeNa nityasvabhAvaH / kenacit paryAyArthikenAnityasvabhAvaH / bhedakalpanA nirapekSeNaikasvabhAvaH / anvayadravyArthikenaikasyApyanekasvabhAvatvam / sadbhUtavyavahAreNa guNaguNyAdibhirbhedasvabhAvaH / bhedakalpanAnirapekSeNa guNaguNyAdibhirabhedasvabhAvaH / paramabhAvagrAhakeNa bhavyAbhavyapAriNAmikasvabhAvaH / zuddhAzuddha paramabhAvagrAhakeNa cetanasvabhAvo jIvasya / asadbhUtavyavahAreNa karmano karmaNo'pi cetanasvabhAvaH / paramabhAvagrAhakeNa karmanokarmaNoracetanasvabhAvaH / jIvasyApyasadbhUtavyavahAreNA cetanasvabhAvaH / paramabhAvagrAhakeNa karmano karmaNomUrtasvabhAvaH / jIvasyApyasadbhUtavyavahAreNa mUrtasvabhAvaH / paramabhAvagrAhakeNa pudgalaM vihAya 'itareSAmUrtasvabhAvaH / pudgalasyopacArAdapi nAstyamUrtatvam / sakegA / tathA AtmAko sarvathA aneka pradezI mAnane para bhI vaha arthakriyA nahIM kara sakegA aura usake svabhAva zUnyatAkA bhI prasaMga prApta hogA / AtmAko sarvathA zuddha mAnane para karmamalarUpI kalaMkase, vaha lipta nahIM ho sakegA, kyoMki vaha sarvathA malarahita hai / AtmAko sarvathA azuddha mAnane para kabhI bhI vaha zuddhasvabhAvavAlA nahIM ho sakegA, kyoMki vaha sarvathA azuddha svabhAvavAlA hai / sarvathA upacarita pakSako svIkAra karanepara AtmA AtmajJa nahIM ho sakegA, kyoMki Apako upacaritapakSa hI iSTa hai aura upacarita pakSameM anupacarita pakSa sambhava nahIM hai / tathA sarvathA anupacarita pakSako ho svIkAra karanepara AtmA parakA jJAtA nahIM ho sakegA, kyoMki nizcayanaya ( anupacarita pakSa ) se AtmA kevala ( upacaritapakSa ) parako jAnatA hai / AtmAko jAnatA hai aura vyavahAranayase isa prakAra pramANake dvArA nAnA svabhAvoMse yukta dravyako jAnakara sApekSa siddhike lie usameM nayoMkI yojanA karanI cAhie / Age vahI nayayojanA kahate haiM / svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvako grahaNa karanevAle nayakI apekSA dravya astisvabhAva hai / paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvako grahaNa karanevAle nayakI apekSA nAstisvabhAva hai / utpAda aura vyayako gauNa karake sattAkI mukhyatA se grahaNa karanevAle nayako apekSA dravya nitya hai / kisI paryAyako grahaNa karanevAle nayakI apekSA dravya anitya svabhAva hai / bhedakalpanA nirapekSa nayakI apekSA dravya eka svabhAva hai / anvayagrAhI dravyArthika nayakI apekSA eka hote hue bhI dravya aneka svabhAva hai / sadbhUtavyahAranayase guNa - guNI AdikI apekSA dravya bhedasvabhAva hai / bheda kalpanA nirapekSa nayakI apekSA guNa-guNI Adi rUpase abhedasvabhAva hai / paramabhAva ke grAhaka nayakI apekSA jIvadravya bhavya yA abhavyarUpa pAriNAmika svabhAva hai / zuddha yA azuddha paramabhAva grAhaka nayakI apekSA jIvadravya cetana svabhAva hai / asadbhUtavyavahAranayase karma aura nokarma bhI cetanasvabhAva hai, kintu paramabhAva grAhaka nayako apekSA karma aura nokarma acetana svabhAva hai / asadbhUtavyavahAranayase jIva bhI acetanasvabhAva hai / paramabhAvagrAhaka nayakI apekSA karma nokarma mUrtasvabhAva hai / asadbhUtavyavahAra nayase jIva bhI mUrtasvabhAva hai / paramabhAvagrAhI nayako apekSA pudgalako chor3akara zeSa saba dravya amUrta svabhAva haiM tathA pudgala upacArase bhI amUrtika nahIM hai / 1. - tvameva ja0 / 2. AtmanaH / 3. azuddhasvabhAvamayatvAt / 4. dravyam / 5. kathaJcit prakAreNa / 6. nnayairmi- ka0 kha0 ga0 / 7. neka dravyasva-a0 A0 ka0 kha0 ga0 ja0 / 8. jIvadharmAdharmAkAzakAlAnAm / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pariziSTa paramamAvagrAhakeNa kAlapudgalANUnAmekapradezasvabhAvatvam / bhedakalpanAnirapekSeNetareSAmakhaNDatvAdekapradezatvam / bhedakalpanAsApekSaNa caturNAmapi nAnApradezasvabhAvatvam / pudgalANorupacArato nAnApradezatvaM na ca kAlANoH snigdharUkSatvAbhAvAt / aNoramUrtatvAbhAve pudgalasyaikaviMzatitamo mAvo na syAt / parokSapramANApekSayA'sadbhUtavyavahAreNApyupacAreNAmUrtatva pudgalasya / zuddhAzuddhadravyArthikena vibhAvasvamAvatvam / zuddhadravyArthikena shuddhsvbhaavH| azuddha dravyAthikenAzuddhasvabhAvaH / asdbhuutvyvhaarennopcritsvbhaavH| 'dravyANAM tu yathArUpaM talloke'pi vyavasthitam / tathA jJAnena saMjJAtaM nayo'pi hi tathAvidhaH // ' iti nayayojanikA / paramabhAvagrAhI nayakI apekSA kAlANu tathA pudgalakA eka aNu ekapradezI haiN| bhedakalpanAkI apekSA na karane para zeSa dharma, adharma, AkAza aura jIvadravya bhI akhaNDa honese ekapradezI hai kintu bhedakalpanAkI apekSAse cAroM dravya aneka pradezI haiN| pudgalakA paramANu upacArase aneka pradezI hai kyoMki vaha anya paramANuoMke sAtha ba~dhane para bahupradezI skandharUpa ho jAtA hai| kintu kAlANumeM snigdha rUkSa guNa nahIM hai ataH vaha anya kAlANuoMke sAtha bandhako prApta nahIM hotA isalie kAlANu upacArase bhI aneka pradezI nahIM hai / yadi pudgalakA paramANu upacArase bhI amUrtika nahIM hai to pudgalameM ikkIsavA~ bhAva amUrtatva nahIM rahegA ( aura pahale kaha Aye haiM ki pudgalameM ikkIsa svabhAva hote haiM ) to usakA samAdhAna yaha hai ki pudgalakA paramANu parokSaM hai arthAt sAMvyavahArika pratyakSakA viSaya nahIM hai isalie upacarita asadbhuta vyavahAranayase usameM amUrtatvakA Aropa karake pudgalake ikkIsa bhAva kahe haiN| vizeSArtha-pahale pudgalake ikkIsa bhAva batalAye haiM unameM amUrtatva bhI hai aura yahAM kahA hai ki pudgalakA paramANu upacArase bhI amUrtika nahIM hai / isake sAtha hI aisI AzaMkA bhI honA svAbhAvika hai ki jIva aura pudgalakA parasparameM bandha honese jaise AtmAmeM mUrtatAkA upacAra kiyA jAtA hai vaise pudgalameM amUrtatAkA upacAra kyoM nahIM kiyA jAtA / isakA samAdhAna yaha hai ki jahAM pudgalakA mUrtasvabhAva abhibhUta nahIM hai kintu udbhUta hai vahA~ amUrtatA svabhAva saMbhava nahIM hai kyoMki amUrtatA pudgalase bhinna dravyoMkA vizeSa dharma hai / AtmAse baddha karmoMmeM amUrtatA abhibhUta nahIM hai balki karmoMke kAraNa AtmAkI amUrtatA kathaMcit abhibhUta hai isIlie AtmAmeM to mUrtatAkA upacAra kiyA jAtA hai kintu karmoMmeM amUrtatAkA upacAra nahIM kiyA jaataa| isa samAdhAnaparase punaH yaha zaMkA hotI hai ki yadi upacArase bhI pudgala amUrta svabhAva nahIM hai to pahale aisA kyoM kahA hai ki jIva aura pudgalameM ikkIsa-ikkIsa bhAva hote haiM to usakA samAdhAna yaha hai ki pudgalakA paramANu parokSa hai jaise indriyoMse skandhakA pratyakSa hotA hai vaisA paramANukA nahIM hotA / ata: vyAvahArika pratyakSakA aviSaya honese paramANumeM amUrtatvakA upacAra karake pudgala dravyake ikkIsa bhAva kahe haiN| zuddhAzuddhadravyArthikanayase jIva aura pudgala vibhAva svabhAva haiM / zuddhadravyArthikanayase zuddha svabhAva haiM, azuddha dravyArthikanayase azuddha svabhAva haiM / aura asadbhUta vyavahAranayase upacarita svabhAva haiM / dravyoMkA jaisA svarUpa hai| vahI lokameM bhI vyavasthita hai| vaisA hI jJAnase jAnA jAtA hai / naya bhI usI prakAra jAnatA hai| isa prakAra nayayojanA huii| 1.-SAM dharmAdharmAkAzajIvAnAM ca ekapradezasvabhAvatvaM akhaNDatvAcca a0 ka0 kha0 ga0 / -SAM ca / bheda j0| 2. dharmAdharmAkAzajIvAnAm / 3. -No rUkSatvAt A0 / 4. aNomU-ka0 / aNoramUrtabhAve ga0 / 5. tvaM na pu-ka0 kha0 ga0 / 6. tathAvidhi ka0 kha0 g0|| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 225 sakalavastugrAhakaM pramANam / pramIyate paricchidyate vastutatvaM yena jJAnena tatpramANam / tad dvedhA savikalpetarabhedAt / savikalpaM mAnasam / taccaturvidhaM-matizrutAvadhi-manaHparyayarUpam / nirvikalpaM manorahitaM kevalajJAnam / iti pramANasya vyutpattiH / pramANena vastusaMgRhItAthai kAMzo'nayaH, zrutavikalpo vA, jJAturabhiprAyo vA nayaH / nAnAsvabhAvebhyo vyAvRtya ekasmin svabhAve vastu nayati prApayatIti vA nayaH / sa dvedhA savikalpanirvikalpabhedAt / iti nayasya vyutpattiH / pramANanayayonikSepaNaM-AropaNaM nikSepaH / sa nAmasthApanAdibhedena caturvidhaH / iti nikSepasya vyutpattiH / . jo pUrNa vastuko grahaNa karatA hai vaha pramANa hai| jisake dvArA vastutattvako jAnA jAtA hai usa jJAnako pramANa kahate haiN| vaha do prakArakA hai-eka savikalpa aura dUsarA nirvikalpa / manako sahAyatAse utpanna honevAle jJAnako savikalpa kahate haiN| usake cAra bheda hai-matijJAna, dhrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna / jo jJAna manakI sahAyatAke binA kevala AtmAse hI hotA hai vaha nirvikalpa kevalajJAna hai| isa prakAra pramANakI vyutpatti samApta huii| pramANake dvArA gRhIta vastuke eka aMzako grahaNa karanekA nAma naya hai| arthAt pramANase vastuke saba dharmoko grahaNa karake jJAtA puruSa apane prayojanake anusAra unameMse kisI eka dharmakI mukhyatAse vastukA kathana karatA hai yahI naya hai / isIse jJAtAke abhiprAyako naya kahA hai| zrutajJAnake bheda naya haiM / isa taraha jo nAnA svabhAvoMse vastuko pRthak karake eka svabhAvameM sthApita karatA hai vaha naya hai / nayake bhI do bheda haiM-savikalpa aura nirviklp| isa prakAra nayakI vyutpatti huii| pramANa aura nayake nikSepaNa yA AropaNako nikSepa kahate haiN| vaha nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake bhedase cAra prakArakA hai| vizeSArtha-nikSepakA artha hai-rkhnaa| arthAt prayojanavaza nAma,sthApanA,dravya aura bhAvameM padArthake sthApana karaneko nikSepa kahate haiN| jisa padArthameM jo guNa nahIM hai,usakI usa nAmase kahanA nAmanikSepa hai| jaise kisI daridrane apane lar3akekA nAma rAjakumAra rakhA hai, ataH vaha nAmase rAjakumAra hai| sAkAra athavA nirAkAra padArthameM 'vaha yaha hai' isa prakArako sthApanA karaneko sthApanAnikSepa kahate haiN| jaise zataraMjake moharoMmeM rAjA Adi kI sthApanA krnaa| AgAmI pariNAmako yogyatA rakhanevAle padArthako dravyanikSepa kahate haiN| jaise rAjAke putrako rAjA khnaa| aura vartamAna paryAyase viziSTa dravyako bhAvanikSepa kahate haiN| jaise rAja karate samaya hI rAjA kahanA / isa prakAra nikSepakI vyutpatti huI 1. 'pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpako nyH'|-tttvaarthvaartik / / 33 / 1 / 'pramANaparigrahItArthekadeze vastvadhyavasAyo nayaH / jayadhavalA mA0 1, pR0 199 / 2. 'zrutaM punaH svArthaM bhavati parArthaM ca / jJAnAtmaka svArtha vacanAtmakaM parArtham / tadvikalpA nayAH' / sarvArtha. 116 / 3. 'nayo jJAturabhiprAyaH'-laghIyastraya zlo0 52 / 4. prApnoti a. A. ka0 kha0 g0| 5. -kSepa Aro0-A0 mu0 |-yoniksspnnN nikSepaH a. ka0 kha0 ga0 ja0 / 6. nAmasthApanA dravyabhAvatastannyAsaH |-tttvaarthsuu0 1 / 5 / 29 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pariziSTa dravyamevArthaH prayojanamasyeti dravyArthikaH / zuddhadravyamevArtha. prayojanamasyeti zuddhanagyArthikaH / azuddhadravyameva arthaH prayojanamasyetyazuddhadravyArthikaH / sAmAnyaguNAdayo'nvayarUpeNa dravati dravyamiti vyavasthApayatItyanvayadravyArthikaH / svadanyAdigrahaNamarthaH prayojanamasyeti svadamyAdigrAhaka. / paradravyAdigrahaNamarthaH prayojanamasyeti paradravyAdigrAhakaH / paramamAvagrahaNamarthaH prayojanamasyeti paramamAvagrAhakaH / __ iti dravyArthikasya vyutpttiH|| paryAya evArthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH / anAdinityaparyAya evArtha prayojanamasyetyanAdinityaparyAyArthikaH / sAdinityaparyAya evArthaH prayojanamasyeti sAdinityaparyAyArthikaH / zuddhaparyAya evArthaH prayojanamasyeti zuddhaparyAyArthikaH / azuddhaparyAya evArthaH prayojanamasyetyazuddhaparyAyArthikaH / iti paryAyArthikasya vyutpttiH| naikaM gacchatIti nigamaH / nigamo vikalpastatra bhayo naigmH| abhedarUpatayA vastujAtaM saMgRhNAtIti saMgrahaH / saMgraheNa gRhItArthasya bhedarUpatayA vastu yena vyavahiyata iti vyavahAraH / Rju prAJjalaM sUtrayatIti RjusUtraH / zabdAt vyAkaraNAt prakRtipratyayadvAreNa siddhaH zabdaH shbdnyH| paraspareNAbhirUDhaH dravya hI jisakA artha arthAt prayojana hai vaha dravyArthika naya hai / zuddha dravya hI jisakA artha-prayojana hai vaha zuddhadravyArthika hai| azuddha dravya hI jisakA artha-prayojana hai vaha azuddhadravyArthika hai| sAmAnya guNa Adi ko anvayarUpase 'dravya' 'dravya' aisI vyavasthA jo karatA hai vaha anvaya dravyAthika hai arthAt avicchinna rUpase cale Ate guNoMke pravAhameM jo dravyakI vyavasthA karatA hai use hI dravya mAnatA hai vaha anvaya dravyArthika hai| jisakA artha-prayojana svadravya Adiko grahaNa karanA hai vaha svadravyAdigrAhaka naya hai| jisakA prayojana paradravya Adiko grahaNa karanA hai vaha paradravyAdigrAhaka naya hai| aura jisakA artha-prayojana paramabhAvako grahaNa karanA hai vaha paramabhAvagrAhaka naya hai| ___ isa prakAra dravyArthikakI vyutpatti hai| paryAya hI jisakA artha-prayojana hai vaha paryAyArthika naya hai| anAdinityaparyAya hI jisakA artha-prayojana hai vaha anAdinityaparyAyAthikanaya hai| sAdinityaparyAya ho jisakA artha-prayojana hai vaha sAdi nityaparyAyArthikanaya hai / zuddhaparyAya hI jisakA artha-prayojana hai vaha zuddhaparyAyAthikanaya hai / azuddha paryAya hI jisakA artha-prayojana hai vaha azuddha paryAyAthika hai| isa prakAra paryAyAthikakI vyutpatti hai| jo ekako nahIM jAtA use nigama kahate haiM / nigamakA artha hai-vikalpa / usase jo ho use naigama kahate haiM arthAt jo vastu abhI niSpanna nahIM huI hai, usake saMkalpamAtrako jo vasturUpase grahaNa karatA hai use naigamanaya kahate haiM / jo abhedarUpase samastavastuoMko saMgraha karake grahaNa karatA hai, use saMgrahanaya kahate haiN| saMgrahanayake dvArA gRhIta arthakA bhedarUpase vyavahAra karanevAle nayako vyavahAranaya kahate haiN| jo sarala sIdhA sUtrapAta kare arthAt kevala vartamAna paryAyako hI grahaNa karatA hai vaha RjusUtranaya hai / zabda arthAt vyAkaraNase prakRti, pratyayake dvArA siddha zabdako ( grahaNa karanevAle nayako ) zabda naya kahate haiN| parasparameM abhirUr3hako samabhirUr3ha 1. dravyamarthaH prayojanamasyetyaso dravyArthikaH / srvaarth016| 2. dravyaM dravyamiti vya-A0 ja0 / 3. paryAya arthaH prayojanamasyeti paryAyAthikaH / -sarvArthaH / 4. nigacchantyasminniti nigamanamAtraM vA nigamaH / nigame kuzalo bhavo vA naigm:-tttvaarthvaa0113|2| 'nai gamaH naigamaH iti nirvacanAt'-aSTasaha. pR0 287 / 'nigamo hi saMkalpastatra bhavastatprayojano vA naigmH'| -prameyakamala. pR0 76 / 5. 'svajAtyavirodhenaikadhyamupanIya paryAyAnAkrAntabhedAnavizeSeNa samastagRhaNAt saMgrahaH / sarvArtha0 1 // 33 // tattvArthavA. // 33 / prameyakamala* pR0 677 / 6. 'saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH' / sarvArtha. 1 // 33 / aSTasaha0 pR0 287, prameyaka0 pR0 677 / 7. 'Rju praguNaM sUtrayati tantrayate iti RjusUtraH' / -sarvArtha0 1 // 33 / 'RjuM prAJjalaM vartamAnakSaNamAtraM sUtrayatItyarjusUtraH |'-prmeykml0 pR0 17 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati 227 samabhirUDhaH / zabdabhede'pyarthabhedo'sti yathA zaka indraH purandara ityAdayaH samabhirUDhAH / evaM kriyApradhAnatvena mayata ityevaMbhUtaH / zuddhAzuddhanizcayau dravyArthikasya bhedau| abhedAnupacAratayA vastu nizcIyata iti nishcyH| bhedopacAratayA vastu vyavadiyata iti vyavahAraH / guNaguNinoH saMjJAdibhedAt bhedaka: sdbhuutvyvhaarH| anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH / asadbhatavyavahAraH evopacAraH, upacArAdapyupacAraM yaH karoti sa upcritaasdbhtvyvhaarH| guNaguNinoH paryAyaparyAyiNoH svabhAvasvabhAvinoH kArakakArakiNormeMdaH sadbhUtavyavahArasyArthaH / dravye dravyopacAraH, paryAye paryAyopacAraH, guNe guNopacAraH, davye guNopacAraH, dravye paryAyopacAraH, guNe dravyopacAraH, guNe paryAyopacAraH, paryAye dravyopacAraH, paryAye guNopacAra iti 'navavidho'sadbhutavyavahArasyArtho draSTavyaH / upacAraH pRthak nayo nAstIti na pRthakkRtaH / mukhyAmAve sati prayojane nimitte copacAraH pravartate / so'pi sambandhAvinAmAvaH, sazleSaH sambandhaH, pariNAmapariNAmisambandhaH, zraddhA-zraddheyasambandhaH, jJAnajJeyasambandhaH, cAritraparyAsambandhazcetyAdiH satyArthaH asatyArthaH satyAsatyArthazcetyupacaritAsanatavyavahAranayasyArthaH / kahate haiM jo zabdabhedase arthabheda mAnatA hai vaha samabhirUr3hanaya hai| jaise zakra, indra aura purandara zabda indrake vAcaka haiM,kintu inakA artha bhinna-bhinna hai| ataH ye tInoM zabda indrake tIna dharmoke vAcaka haiM / jo kriyAko pradhAnatAse vastuko grahaNa karatA hai vaha evaMbhUtanaya hai| ( ina nayoMkA pichale vizeSArthameM spaSTa kiyA hai / vahAM dekhanA cAhie / ) zuddha nizcayanaya aura azuddha nizcayanaya dravyArthikanayake bheda haiN| abheda aura anupacArarUpase vastukA nizcaya karanA nizcayanaya hai / aura bheda tathA upacArarUpase vastukA vyavahAra karanA vyavahAranaya hai| guNa aura guNImeM saMjJA Adike bhedase jo bheda karatA hai vaha sadbhUtavyavahAranaya hai| anyatra prasiddha dharmakA anyameM Aropa karaneko asadbhUta vyavahAra kahate haiM / asadbhUtavyavahAra hI upacAra hai / upacArakA bhI upacAra jo karatA hai vaha upacarita asadbhUtavyavahAranaya hai| guNa-guNImeM, paryAya-paryAyomeM, svabhAva-svabhAvavAnmeM aura kArakakArakavAnmeM bheda karanA arthAt vastutaH jo abhinna haiM, unameM bhedavyavahAra karanA sadbhUtavyavahAranayakA artha hai| dravyameM dravyakA upacAra, paryAyameM paryAyakA upacAra, guNameM guNakA upacAra, dravyameM guNa kA upacAra, dravyameM paryAyakA upacAra, guNameM dravyakA upacAra, guNameM paryAyakA upacAra, paryAyameM dravyakA upacAra, paryAyameM guNakA upacAra, isa prakAra asadbhUtavyavahArakA artha nau prakArakA jAnanA cAhie / upacAra nAmakA koI anya naya nahIM hai, isalie use alagase nahIM kahA hai| mukhyake abhAvameM aura prayojana tathA nimittake honepara upacAra kiyA jAtA hai| vaha upacAra bhI avinAbhAva sambandha, saMzlezasambandha, pariNAma-pariNAmi sambandha, zraddhA-zraddheya sambandha, jJAna-jJeya sambandha, cAritracaryAsambandha ityAdi sambandhoMko lekara hotA hai| isa taraha upacaritAsadbhUtavyavahAranayakA artha satyArtha, asatyArtha aura satyAsatyArtha hotA hai| 1. 'zabdabhedazcedasti arthabhedenApyavazyaM bhavitavyamiti nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH / indanAdindraH, zakanAcchakraH, pardAraNAta parandara ityevaM sarvatra / sarvArtha0, tattvArthavA0 1 / 33 / tattvArthazlo0 pR0 273 / prameyakamala pR0680| 2. yenAtmanA bhUtastenaivAdhyavasAyavItyevaMbhUtaH / tatkriyA pariNatikSaNa eva sa zabdo yukto nAnyadeti / yadaivendati tadevendro nAbhiSecako na pUjaka iti'|-srvaath, tattvArthavA0 1 / 33 / tatvAtha ilo0 pR. 274 / prameyakamala pR0 680 / 'kAlakArakaliGgAnAM bhedAcchabdo'rthabhedakRt / abhirUDhastu paryAyaH itthaMbhUtaH kriyAzrayaH ||44||-lghiiystry / 3. abhedopacAratayA kha. abhedAnupacAritayA j0| 4. navavidhopacAra asa-A0 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 pariziSTa punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayo dvau nizcayo vyavahArazca / tatra nizcayanayo'bhedaviSayo, vyavahAro bhedaviSayaH / tatra nizcayo dvividhaH zuddha nizcayo'zuddhanizcayazca / tatra nirupAdhikaguNaguNyabhedaviSayakaH zuddhanizcayo yathAkevalajJAnAdayo jIva iti / sopAdhika guNaguNyabhedaviSayo'zuddhanizcayo yathA-matijJAnAdayo jIva iti / vyavahAro dvividhaH sadbhatavyavahAro'sadbhUtavyavahArazca / tatraika vastuviSayaH sadbhatavyavahAraH minnvstuvissyo'sdbhutvyvhaarH| tatra sadbhutavyavahAro'pi dvividha upacaritAnupacaritabhedAt / tatra sopAdhiguNaguNibhedaviSaya upacaritasadbhutavyavahAro yathA jIvasya mavijJAnAdayo guNAH / nirupAdhi guNaguNi bhedaviSayo'nupacaritasadbhatavyavahAro yathA-jIvasya kevalajJAnAdayo guNAH / asadbhatavyavahAro dvividha upacaritAnupa bhedAt / tatra saMzleSarahitavastusambandhaviSaya upacaritAsadbhatavyavahAro yathA devadattasya dhanamiti / saMzleSasahitavastu sambandhaviSayo'nupacaritasadbhUtavyavahAro yathA jIvasya zarIramiti / iti sukhabodhArthamAlApapaddhatiH zrIdevasenapaNDitaviracitA prismaaptaa| phira bhI adhyAtma bhASAke dvArA nayoMkA kathana karate haiM___ mala naya do hai-nizcaya aura vyavahAra / unameMse nizcayanaya abhedako viSaya karatA hai aura vyavahAranaya bhedako viSaya karatA hai| unameMse nizcayanayake do bheda haiM-zuddha nizcayanaya aura azuddhanizcayanaya / unameMse jo upAdhi rahita guNa aura guNImeM abhedako viSaya karatA hai vaha zuddhanizcayanaya hai jaise kevalajJAna Adi jIva hai| upAdhi sahita guNa aura guNImeM abhedako viSaya karanevAlA azuddhanizcayanaya hai, jaise matijJAna Adi jIva hai| vyavahAranayake do bheda haiM-sadbhUtavyavahAranaya aura asadbhUtavyavahAranaya / unameMse eka hI vastumeM bhedavyavahAra karanevAlA sadbhatavyavahAranaya hai aura bhinna vastuoMmeM abhedakA vyavahAra karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai| unameMse sadbhUtavyavahArake bhI do bheda haiM-upacarita sadbhUtavyavahAra aura anupacarita sadbhUtavyavahAra / upAdhi sahita guNa aura guNI meM bhedavyavahAra karanevAlA upacaritasadbhUtavyavahAranaya hai ; jaise jIva ke matijJAnAdiguNa haiM / nirupAdhi guNa-guNImeM bhedako viSaya karanevAlA anupacaritasadbhUtavyavahAra naya hai| jaise jIvake kevalajJAnAdi guNa haiN| asadbhUtavyavahAra do prakArakA hai-upacarita asadbhUtavyavahAra aura anupacarita asadbhUtavyavahAra / melarahita vastuoMmeM sambandhako viSaya karanevAlA upacarita asadbhUtavyavahAranaya hai; jaise devadattakA dhana / aura melasahita vastuoMmeM sambandhako viSaya karanevAlA anupacarita asadbhUtavyavahAranaya hai; jaise jIvakA zarIra / isa prakAra sukhapUrvaka bodha karAne ke lie devasena paNDita racita AlApapaddhati samApta huii| 1. dhikavipa-zrA. j.| 2. dhikviss-aaj0| 3. -ka vastubhedavi-ka0 kha0 ga0 / 4. stusambandhavi-- ka0 kha0 ga0 / 5-6. -Ninorbha-ka0kha0 ga . / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 zrImavidyAnandasvAmiviracitam tattvArthazlokavArtikAntargataM nayavivaraNam sUtre nAmAdinikSiptatattvArthAdhigamaH sthitaH / kArtsyato dezatI vApi sa pramANanayairiha // 1 // pramANaM ca nayAzceti dvandve pUrvanipAtanam / kRtaM pramANazabdasyAbhyarhitatvena bahvacaH // 2 // pramANaM sakalAdezi nayAdabhyarhitaM matam / vikalAdezinastasya vAcako'pi tathocyate // 3 // 'tattvArtha sUtra meM 'nAma Adi nikSepoMke dvArA nikSipta jIvAdi sAta tatvoMkA jJAna do prakArase hotA hai -- ekadeza se aura sarvadezase / pramANake dvArA sarvadeza se jJAna hotA hai aura nayoMke dvArA ekadezase jJAna hotA hai| 'tattvArthasUtra ke prArambha meM tattvArthake zraddhAko samyagdarzana batalAkara sAta tattvoMkA vivecana nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepoMke dvArA kiyA hai| usake bAda unako jAnaneke do upAya batalAye haiM - eka pramANa aura dUsarA naya / pramANa pUrNavastuko jAnatA hai aura naya vastuke ekadezako jAnatA hai / pramANa aura nayoMkA dvandva samAsa karake usameM pramANa zabdako pahale acvAlA honepara bhI pramANa nayakI apekSA pUjya 1 sthAna diyA hai, kyoMki bahu 'pramANanayairadhigamaH' yaha tattvArthasUtrake prathama adhyAyakA chaThA sUtra hai / isIke vyAkhyAnameM vidyAnandasvAmIne yaha vivecana kiyA hai / ukta sUtrameM pramANa zabdako pahale sthAna diyA hai aura naya zabdako pIche sthAna diyA hai / kintu vyAkaraNazAstra ke anusAra jisameM thor3e akSara hoM, usako pahale sthAna diyA jAtA hai, ataH nayako pahale sthAna denA cAhie thA / kintu nayase pramANa pUjya hai aura jo pUjya hotA hai use pUrvasthAna diyA jAtA hai, ataH pramANako pahale sthAna ukta sUtra meM diyA gayA hai / nase pramANa kyoM pUjya hai, yaha batalAte haiM-- pramANa sakalAdezI hai, ataH vaha vikalAdezI nayase pUjya mAnA gayA hai| jaba pramANapUjya hai to usakA vAcaka pramANa zabda mI pUjya kahA jAtA hai / samasta vastukA grahaNa aura kathana karanevAleko sakalAdezI kahate haiM aura vastuke ekadezakA grahaNa yA kathana karanevAleko vikalAdezI kahate haiM / pramANa sakalAdezI hai aura naya vikalAdezI hai / ataH naya pramANa pUjya hai / zaMkA ---- jo sakalAdezI ho vaha pUjya hai aura jo vikalAdezI ho vaha pUjya nahIM hai aisA kyA koI niyama hai jisake kAraNa Apa nayase pramANako pUjya batalAte haiM ? Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 pariziSTa svArthanizcAyakatvena pramANaM naya ityasat / svArthaikadezanirNIti lakSaNo hi nayaH smRtaH // 4 // nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate yataH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate // 5 // tanmAtrasya samudratve zeSAMzasyAsamudratA / mudrA vA syAttattve kvA'stu samudravit ||6|| samAdhAna - jo prakRSTa vizuddhivAlA hotA hai vaha pUjya hotA hai aura jo prakRSTa vizuddhivAlA nahIM hotA vaha pUjya nahIM hotA / prakRSTa vizuddhike vinA pramANa anekadharmadharmI svabhAvarUpa sakalavastukA kathana nahIM kara sakatA, aura vizuddhikI kamIke binA naya vastuke ekadeza mAtrakA kathana nahIM kara sakatA / yadi aisA hotA to pramANakI taraha naya bhI sakalAdezI ho jAtA aura nayakI taraha pramANa bhI vikalAdezI ho jAtA / ataH nayakI apekSA prakRSTa vizuddhise yukta honese pramANa pUjya mAnA gayA hai / zaMkA - jJAnarUpa pramANa pUjya ho sakatA hai / kintu vivAda to pramANa zabdako lekara hai ki ukta sUtrameM 'naya zabdase pramANa zabdako pahale kyoM sthAna diyA gayA ! < samAdhAna-jJAnarUpa pramANake pUjya honese usakA vAcaka pramANazabda bhI pUjya mAnA jAtA hai / Age kahate haiM ki naya pramANa nahIM hai sva aura arthakA nizcAyaka honese naya pramANa hI hai, aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki sva aura arthake eka dezako jAnanA nayakA lakSaNa hai / zaMkAkArakA kahanA hai ki apane aura bAhya arthake nizcAyaka jJAnako pramANa kahate haiM / naya bhI apaneko aura bAhya arthako jAnatA hai, ataH vaha pramANa ho hai / aura aisA honese pramANa aura nayameM koI bheda nahIM hai / taba unako pUjyatA aura apUjyatAkI carcA karanA hI vyartha hai / kintu aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki yaha kaha Aye haiM ki pramANa sakala vastugrAhI hotA hai aura naya vikalavastugrAhI hotA hai / ataH pramANa svArtha nizcAyaka hai aura naya svArthake eka dezakA nizcAyaka hai| yahI donoMmeM bheda hai / zaMkA-sva aura arthakA ekadeza yadi vastu hai aura use naya jAnatA hai to naya pramANa hI huA, kyoMki vastuko jAnanA hI pramANakA lakSaNa hai| aura yadi sva aura arthakA ekadeza vastu nahIM hai, avastu hai to usako jAnanevAlA naya mithyAjJAna hI huA, kyoMki avastu ke viSaya karanevAle jJAnako mithyAjJAna kahate haiM / ukta zaMkAkA parihAra karate haiM vastukA ekadeza na to vastu hai aura na avastu hai| jaise samudra ke aMzako na to samudra kahA jAtA hai aura na asamudra kahA jAtA hai| yadi samudrakA eka aMza samudra hai, to zeSa aMza asamudra ho jAyegA / aura yadi samudrakA pratyeka aMza samudra hai to bahutase samudra ho jAyeMge aura aisI sthiti meM samudrakA jJAna kahA~ ho sakatA hai ? jaise samudrake eka aMzako samudra mAnanepara yA to samudrake zeSa aMzoMko asamudratA prApta hotI hai yA unako bhI samudra mAnanepara bahutase samudra ho jAte haiM / yadi samudrake eka aMzako asamudra kahA jAtA hai, to samudrake zeSa aMza bhI asamudra ho jAyeMge aura aisI sthiti meM kahIM bhI samudrakA vyavahAra nahIM ho sakegA / usI taraha nayakA viSayabhUta vastukA ekadeza vastu nahIM hai, kyoMki use vastu kA prasaMga AtA hai / yA phira vastuke eka-eka aMzako eka-eka tastu mAnanepara vastuoMke bahutvakA anuSaMga AtA hai / vastukA ekadeza avastu bhI nahIM hai, kyoMki use avastu mAnanepara vastuke zeSa aMzoMko bhI avastutva mAnanepara vastuke zeSa aMzoMmeM avastusva 1. 'samudrabahutvaM vA syAttaccetkA'stu samadravit' mudritaprato / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 231 yathAzini pravRttasya jJAnasyeSTA prmaanntaa| tathAMzeSvapi kinna syAditi mAnAtmako nayaH // 7 // tannAMzinyapi niHzeSadharmANAM gunntaagto| dravyAthikanayasyaiva vyApArAnmukhyarUpataH // 8 // dharmarmisamUhasya prAdhAnyArpaNayA vidaH / pramANatvena nirNIteH pramANAdaparo nayaH // 9 // 'nApramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mataH / syAtpramANekadezastu srvthaapyvirodhtH||10|| kA prasaMga AtA hai / aura aisI sthitimeM kahIM bhI vastu kI vyavasthA nahIM bana sktii| ataH vastukA ekadeza vastu yA avastu na hokara vastu-aMza hai| usameM koI bAdhaka nahIM hai / punaH zaMkAkAra kahatA hai jaise aMzI-vastumeM pravRtti karanevAle jJAnako pramANa mAnA jAtA hai, vaise hI vastuke aMzameM pravRtti karanevAle arthAt jAnanevAle nayako pramANa kyoM nahIM mAnA jAtA ataH naya pramANasvarUpa hI hai| zaMkAkArakA kahanA hai ki jaise vastukA ekadeza na vastu hai aura na avastu hai, kintu vaha vastukA aMza hai| usI taraha aMzI na vastu hai aura na avastu hai, vaha kevala aMzI hai| vastu to aMza aura aMzIke samUhakA nAma hai| ataH jaise aMzako jAnanevAlA jJAna naya hai, vaise hI aMzIko bhI jAnanevAlA jJAna naya hai| yadi aisA nahIM hai to jaise aMzoko jAnanevAlA jJAna pramANa hai.vaise hI aMzako jAnanevAlA jJAna bhI pramANa honA caahie| aura aisA mAnanepara pramANase bhinna naya siddha nahIM hotaa| ukta AzaMkAkA parihAra karate haiM ukta AzaMkA ThIka nahIM hai,kyoMki jisa aMzI yA dharmI meM usake saba aMga yA dharma gauNa ho jAte haiM usa aMzImeM mukhyarUpase dravyArthika nayakI hI pravRtti hotI hai arthAt aisA aMzI dravyArthika nayakA viSaya hai,ataH usakA jJAna naya hai| aura dharma tathA dharmIke samUharUpa vastuke dharmoM aura dharmI donoMko pradhAnarUpase jAnanevAle jJAnako pramANa kahate haiN| ataH naya pramANase minna hai| - dharma aura dharmIka samUhakA nAma vastu hai| jo jJAna dharma yA kevala dharmIko hI mukhya rUpase jAnatA hai vaha jJAna naya hai aura jo donoMko hI mukhya rUpase jAnatA hai vaha pramANa hai| pahale kaha Aye haiM ki pramANa sakalAdezI hai, usakA viSaya pUrNa vastu hai / aura naya vikalAdezI hai,usakA viSaya yA to mukhyarUpase mAtra dharmI hotA hai yA mAtra dharma hotA hai / jo dharmoko gauNa karake mAtra dharmIko mukhyatAse vastuko jAnatA hai vaha dravyArthika naya hai aura jo dharmIko gauNa karake mukhya rUpase dharmako hI jAnatA hai vaha paryAyArthika naya hai / tathA jo dharma aura dharmI donoMkI mukhyatA karake sampUrNa vastuko jAnatA hai vaha pramANa hai / ataH pramANase naya bhinna hai / isapara zaMkAkArakA kahanA hai ki yadi naya pramANase bhinna hai to vaha apramANa huaa| aura apramANa honese mithyajJAnakI taraha naya vastuko jAnanekA sAdhana kaise ho sakatA hai ? isakA samAdhAna karate haiM naya na to bhapramANa hai aura na pramANa hai| kintu jJAnAtmaka hai ata: pramANakA ekadeza hai| isameM kisI prakArakA koI virodha nahIM hai| zaMkAkAra kahatA hai ki yadi naya pramANase bhinna hai to vaha apramANa hI haa| kyoMki pramANase bhinna apramANa hI hotA hai| eka jJAna pramANa bhI na ho aura apramANa bhI na ho, aisA to sambhava nahIM hai| kyoMki 1. syAt pramANAtmakatve'pi pramANaprabhavo nayaH / vicAro nirNayopAyaH parIkSetyavagamyatAm // 3 // siddhivinizcaya, pR0 666 / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 pariziSTa pramANena gRhItasya vastunoM'ze vigaantH| sNprtyynimitttvaatprmaannaaccennyo'ciNtH||11|| nAzeSavastunirNIteH pramANAdeva kasyacit / tAiksAmarthyazUnyatvAt sannayasyApi 'sarvadA // 12 // kisIko pramANa na mAnanepara apramANatA anivArya hai aura apramANa na mAnanepara pramANatA anivArya hai| dUsarI koI gati nahIM hai| isakA uttara dete hue granthakAra kahate haiM ki pramANatA aura apramANatAke sivAya bhI eka tIsarI gati hai vaha hai-pramANakadezatA-pramANakA ekdeshpnaa| pramANakA ekadeza na to pramANa hI hai,kyoMki vaha pramANase sarvathA abhinna nahIM hai aura na apramANa hI hai, kyoMki pramANakA ekadeza pramANase sarvathA bhinna bhI nahIM hai| deza aura dezImeM kathaMcida bheda mAnA gayA hai| __ zaMkA-pramANase usakA ekadeza jisa rUpase bhinna hai usa rUpase to vaha apramANa hai aura jisa rUpase abhinna hai usa rUpase pramANa hai| samAdhAna- isameM hameM koI Apatti nahIM hai, kyoMki nayakA ekadezase pramANapanA aura ekadezase apramANapanA iSTa hai / naya sampUrNa rUpase pramANa nahIM hai| jaise samudrakA ekadeza na to samudra hI hai aura na asamudra hI hai| zaMkA-pramANakI taraha naya bhI pramANa hI hai, kyoMki vaha bhI vastuke viSayameM pUrI taraha saMvAdaka hai / samAdhAna-naya vastuke viSayameM pUrI taraha saMvAdaka nahIM hai, ekadeza saMvAdaka hai ; kyoMki vastuke eka hI aMzako jAnatA hai| __ zaMkA-taba to pratyakSa vagairahako bhI pramANa nahIM kahA jA sakatA,kyoMki ve bhI vastuke ekadezameM hI saMvAdaka hote haiM ? samAdhAna-pratyakSa Adi pramANoMkA viSaya na kevala paryAya hai aura na kevala dravya hai,kintu kucha paryAya viziSTa dravya hai| ataH vaha sakalAdezI honese pramANa hai| kintu isakA yaha matalaba nahIM hai ki jo sakalAdezI ho vahI saccA hai| aisA mAnanepara to vikalAdezI nayakI asatyatAkA prasaMga AtA hai| kyoMki AgamameM nayako vikalAdezI kahA hai| kintu naya asatya bhI nahIM hai, kyoMki pramANakI taraha nayase jAne hue vastusvarUpameM bhI koI bAdhA nahIM aatii| ataH vikalAdezI nayase sakalAdezI pramANa pUjya hai| isameM koI virodha nahIM hai| zaMkAkAra kahatA hai ki pramANase gRhIta vastuke ekadezameM vivAda honepara usake samyagjJAnameM nimitta honeke kAraNa naya pramANase pUjya hai| kintu usakA aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki sampUrNa rUpase vastu kA nirNaya pramANase hI hotA hai| kisI samIcIna nayameM bhI isa prakArakI sAmarthya kabhI mI sambhava nahIM hai| zaMkAkArakA kahanA hai ki pramANase jAnI huI vastuke ekadezameM yadi koI vivAda khar3A ho jAtA hai to nayake dvArA usa eka aMzako samyak rItise jAna lenepara vaha vivAda dUra ho jAtA hai, ataH naya pramANase pUjya hai| isake samAdhAnameM granthakArakA kahanA hai ki pramANake dvArA sampUrNa vastukA nirNaya ho jAnepara usake eka aMzameM vivAda nahIM ho sakatA, jisase usako dUra karaneke lie nayakI AvazyakatA ho / pramANa sampUrNa vastuke sambandhameM utpanna hue vivAdoMko dUra karane meM samartha hai aura naya kevala usake kisI eka dezake sambandhameM utpanna hue vivAdako hI dUra kara sakatA hai / ataH naya pramANase pUjya nahIM ho sktaa| 1. 'sarvathA' ityapi pAThaH / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 nayavivaraNam materavadhito vApi manaHparyayato'pi vaa| jJAtasyArthasya nAMze'sti nayAnAM vartanaM nanu // 13 // niHzeSadezakAlArthAgocaratvavinizcayAt / tasyeti bhASitaM kaizcidyuktameva tatheSTitaH // 14 // trikAlagocarAzeSapadArthAzeSu vRttitaH / kevalajJAnamUlatvamapi teSAM na yujyate // 15 // parokSAkAratAvRtteH spaSTatvAt kevalasya tu / zrutamUlA nayAH siddhA vakSyamANAH pramANavat // 16 // kinhIMkA kahanA hai ki matijJAna, avadhijJAna athavA manaHparyayajJAnase bhI jAne hue padArthake eka aMzameM nayoMkI pravRtti nahIM hotI,kyoMki ye tInoM jJAna sampUrNa deza aura sampUrNa kAlavartI arthoko viSaya nahIM karate, yaha sunizcita hai| unakA aisA kahanA ucita hI hai kyoMki yaha hameM iSTa hai| Upara kahA gayA hai ki pramANase jAnI gayI vastuke eka dezameM nayoMkI pravRtti hotI hai / aura jaina siddhAntameM pramANa jJAna pA~ca hai-mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala / inameMse mati, avadhi aura manaHparyayakA viSaya sImita hai| matijJAna indriyoM aura mana Adiko sahAyatAse dravyoMkI kucha hI paryAyoMko jAnatA hai / avadhijJAna unakI sahAyatAke binA hI kevala rUpI padArthoMko hI kucha paryAyoMko jAnatA hai / manaHparyaya bhI AtmAke dvArA dUsareke manogatarUpI padArthoM kI kucha paryAyoMko jAnatA hai, ataH ye tInoM hI jJAna sampUrNa deza aura sampUrNa kAlavartI padArthoM ko jAnane meM asamartha haiN| isalie ina jJAnoMke viSayameM nayoMkI pravRtti sambhava nahIM hai| aisA kisIke kahanepara granthakAra kahate haiM ki ukta kathana ucita hI hai / hama bhI aisA hI mAnate haiM ki ina tInoM jJAnoMke viSayameM nayoMkI pravRtti nahIM hotii| kyoMki nayoMkA viSaya samasta deza aura samasta kAlavartI padArtha hai| trikAlavartI samasta padArthoMke aMzoMmeM pravRtti karaneke kAraNa kevalajJAnako una noMkA mUla mAnanA bhI ucita nahIM hai,kyoMki'naya to apane viSayako parokSa rUpase jAnate haiM aura kevalajJAna to spaSTa hai| ataH pramANakI taraha Age kahe jAnevAle nayoMkA mUla zrutajJAna siddha hotA hai| jaba nayoMkI pravRtti samasta deza aura samasta kAlavartI saba padArthoMmeM hotI hai aura isIlie matijJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna unakA mUla nahIM hai to yaha bAta svataH A jAtI hai ki kevalajJAna hI nayoMkA mUla honA cAhie kyoMki vaha samasta deza aura samastakAlavartI padArthoM ko jAnatA hai| kintu aisA bhI nahIM hai kyoMki naya apane viSayako aspaSTa rUpase jAnate haiM aura kevalajJAna spaSTa rUpase saba padArthoMko pratyakSa jAnatA hai| spaSTa kevalajJAnake bheda aspaSTa grAhI nahIM ho sakate / isalie pA~ca pramANoMmeM se zeSa rahA zrutajJAna hI nayoMkA mUla hai| usIke bheda naya haiN| pUjyapAda svAmIne apanI sarvArthasiddhimeM 'pramANanayaradhigamaH' sUtrako vyAkhyA karate hue likhA hai ki pramANake do bheda haiM-svArtha aura praarth| arthAt eka aisA pramANa hai jisase jJAtA svayaM hI jAna sakatA hai use svArtha pramANa kahate haiN| aura eka aisA pramANa hai jisase jJAtA dUsaroMko bhI jJAna karA sakatA hai use parArtha pramANa kahate haiN| zrutajJAnako chor3akara zeSa cAroM jJAna kevala svArtha haiN| kintu zrutajJAna svArtha bhI hai aura parArtha bhI hai / jJAnAtmaka zruta svArtha hai aura vacanAtmaka zruta parArtha haiM / usI zrutajJAnake bheda ,naya hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 pariziSTa sAmAnyAdezatastAvadeka eva nayaH sthitaH / 'syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjanAtmakaH // 17 // saMkSepAvau vizeSeNa drvypryaaygocrau| dravyArtho vyavahArAntaH paryAyArthastato paraH // 18 // Age nayake bheda kahate haiM sAmAnyakI apekSAse naya eka hI hai| syAdvAda zrutajJAnake dvArA gRhIta arthake nityatva Adi dharmavizeSoM kA kathana karanevAlA naya hai| sAmAnyakI apekSAse naya eka hai, kyoMki sAmAnya aneka nahIM hotaa| pahale sva aura arthake ekadezakA nirNaya karanevAle jJAnako naya kahA hai| yahA~ nayakA svarUpa svAmI samantabhadrake zabdoMmeM batalAyA hai| svAmI samantabhadrane zrutajJAnake lie syAdvAda'zabdakA prayoga kiyA hai jaise 'syAdvAdakevalajJAne' / cU~ki zrutajJAna syAdvAdamaya hotA hai / 'syAdvAda' meM do zabda haiM syAt aura vAda / 'syAt' kA artha hai kathaJcit yA kisI apekSA se / aura vAdakA artha hai-kathana / apekSA vizeSase vastuke kahaneko syAdvAda kahate haiN| jaina siddhAntake anusAra pratyeka vastu anekAntAtmaka hai| anekAntAtmakakA artha hai-anekadharmAtmaka / eka vastumeM aneka dharmoMkA honA svAbhAvika hai jaise Aga jalAtI hai, pakAtI hai,Adi / kintu isa prakArake aneka dharmoMse jainadharmakA anekAntapanA kucha bhinna prakArakA hai| anekAnta ekAntakA pratipakSI hai| vastu sat hI hai yA asat hI hai, yA nitya hI hai athavA anitya hI hai, isa prakArako mAnyatAko ekAnta kahate haiM / aura isa prakArake ekAntakA niSedha karaneko anekAnta kahate haiM / anekAnta matake anusAra pratyeka vastu na kevala sat hI hai, na kevala asat hI hai, na kevala nitya hI hai aura na kevala anitya hI hai, kintu svarUpakI apekSAse sat hai to pararUpakI apekSAse asat hai / dravyadRSTise nitya hai to paryAyadRSTise anitya hai / isa prakAra parasparameM virodhI pratIta honevAle aneka dharmokA samUharUpa honese pratyeka vastu anekAntAtmaka hai| isa anekAntAtmaka vastuko jAnanA to sarala hai, kintu usakA kathana karanA kaThina hai; kyoMki jJAna eka sAtha anekoMko jAna sakatA hai, parantu zabda eka sAtha aneka dharmoMko nahIM kaha sktaa| ataH vaktA kisI eka dharmakI mukhyatAse hI vastukA kathana karatA hai / parantu vastumeM vaha eka hI dharma nahIM hai| isake atirikta bhI aneka dharma haiN| una dharmoMkA sUcaka 'syAt' zabda pratyeka vAkyake sAtha sambaddha rahatA hai| yathA-vastu syAt asti (kisI apekSAse hai), syAt nAsti (kisI apekSAse nahIM hai)| ataH anekAntAtmaka vastuke kahaneko syAdvAda kahate haiN| cUki zrutajJAnameM bhI vastu svarUpa anekAnta rUpase pratibhAsita hotA hai, ataH zrutajJAna syAdvAdarUpa hai / syAdvAdarUpa zrutajJAnake dvArA arthake dharmoko pRthak-pRthak rUpase yA eka-eka karake pratipAdana jo karatA hai vaha naya hai / kahA bhI hai arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tdNshdhiiH| nayo dharmAntarApekSI durNayastannirAkRtiH // aneka dharmAtmaka padArthake jJAnako pramANa kahate haiN| usake dharmAntara sApekSa eka aMzake jJAnako naya kahate haiM / aura dharmAntaroMkA nirAkaraNa karake vastuke eka hI dharmakA kathana karanevAleko durnaya kahate haiM / saMkSepase nayake bheda batalAte haiM vizeSakI apekSAse saMkSepase nayake do bheda haiM-dravyArthika aura paryAyArthika / jo dravyako viSaya karatA hai use dvagyArthikanaya kahate haiM aura jo paryAyako viSaya karatA hai use paryAyArthika naya kahate haiN| 1. sadharmaNaiva sAdhyasya sAdhAdavirodhataH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nayaH // 106 // - aaptmiisaaNsaa| 2. aSTasahasro, pR0 290 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 nayavivaraNam vistareNeti saptaite vijJeyA naigamAdayaH / tathAtivistareNaitadbhedAH saMkhyAtavigrahAH // 19 // dragyArthikanayake tIna bheda haiM-naigama, saMgraha, vyavahAra / aura paryAyArthika nayake cAra bheda haiM-RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / isa prakAra vistArase ye naigama Adi sAta bheda nayake haiN| tathA ativistArase nayake saMkhyAta bheda haiN| vizeSArtha-pahale likha Aye haiM ki vastu dravyaparyAyAtmaka yA sAmAnya vizeSAtmaka hai / dravya, sAmAnya, abheda ye zabda ekArthavAcI haiM aura paryAya, vizeSa, bheda ye saba zabda ekArthavAcI haiN| jagat na to sarvathA abhedase rahita kevala bhedarUpa hI hai aura na to sarvathA bhedase rahita kevala abhedarUpa hI hai / parantu bhedAbhedarUpa hai| jaba jJAtAkI dRSTi vastuoMmeM vartamAna pArasparika bhedako chor3akara kevala abhedako viSaya karatI hai,taba usa abheda yA sAmAnyagrAhI dRSTiko dravyAthikanaya kahate haiN| aura jaba jJAtAkI dRSTi bhedakI ora jhukatI hai aura dravyAthikanayake dvArA grahaNa kiye gaye sata yA dravyarUpa akhaNDa tattvake jIva, ajIva Adi bhedoMkA avalambana letI hai to use paryAyAthikanaya kahate haiN| isa taraha saMkSepameM malanayake do bheda haiN| ina donoM nayoMmeMse kisI bhI eka nayake pakSa meM saMsAra aura mokSa nahIM banatA, aisA 'sanmatitarkameM siddhasenane kahA hai| unakA kahanA hai ki yadi kevala dravyAthikanayakA pakSa leM yA kevala paryAyAthikanayakA pakSa leM. to saMsAra nahIM ghaTatA,kyoMki dravyArthikanayakI dRSTimeM AtmA sarvathA nitya honese aparivartanazIla hai aura paryAyAthikanayakI dRSTimeM sarvathA kSaNa-bhaMgura hai / AtmAko sarvathA nitya mAnanepara sukha-duHkhakA sambandha nahIM banatA, kyoMki AtmAkI mAnasika vAcanika aura kAyika pravRttike kAraNa karmakA bandha hotA hai aura kaSAyake kAraNa baddhakarmameM sthiti baMdhatI hai| parantu kevala apariNAmI AtmAmeM yaha saba saMbhava nahIM hai| parivartana mAne binA sukha-duHkhakI prApti, duHkhase chuTaneke lie prayatna Adi banatA nhiiN| isI taraha sarvathA anitya pakSameM AtmA jaba kSaNa-kSaNa meM naSTa hokara nayA-nayA paidA hotA hai to jo karma karatA hai, vaha AtmA anya ThaharatA hai aura jo karmaphala bhogatA hai, vaha anya ThaharatA hai| ataH ba~dhatA koI anya hai bandhase chUTanekA prayatna koI anya karatA hai aura mukti kisI tIsare ko hotI hai| ataH donoM hI naya mAnanIya haiN| donoMko sApekSatAse hI vastukA yathArtha darzana hotA hai| kyoMki paryAyAthikakI dRSTimeM sabhI padArtha niyamase utpanna aura naSTa hote haiM aura dravyAthikanayako dRSTimeM sabhI padArtha sarvadA na utpanna hote haiM aura na naSTa hote haiN| kintu koI bhI vastu utpAda,vinAzase rahita kevala dhruva nahIM hai aura na koI vastu dhrauvyase rahita mAtra utpAda vinAzazIla hI hai| utpAda,vyaya aura dhrauvya ye tInoM dravyake lakSaNa haiN| inameMse dravyAthikanaya mAtra dhrauvyAMzakA grAhaka hai aura paryAyAthikanaya utpAda-vyayarUpa kA / isI bAtako dUsare rUpameM yoM kahA jA sakatA hai ki vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai / na to koI vasta kevala sAmAnyAtmaka hotI hai aura na koI vasta kevala vizeSAtmaka hotI hai| aisI vastasthiti honepara jaba vizeSarUpako gauNa karake mukhya rUpase sAmAnyarUpakA grahaNa kiyA jAtA hai to vaha dravyAthikanaya hai / aura jaba sAmAnya rUpako gauNa karake pradhAna rUpase vizeSako grahaNa kiyA jAtA hai to vaha paryAyArthikanaya hai| dravyArthikanaya ke tIna bheda haiM-naigama, saMgraha aura vyavahAra tathA paryAyArthikanayake cAra bheda haiMRjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / isa taraha vistArase nayake sAta bheda haiN| ina sAtoMmeMse zuruke cAra nayoMko arthanaya bhI kahate haiM kyoMki ve arthakA Azraya lekara pravRtta hote haiN| zeSa tIna nayoMko zabdapradhAna honese zabdanaya kahate haiM / sAdhAraNatayA jaina granthoMmeM nayoMke ina sAta bhedoMkI hI paramparA milatI hai / kyoMki na to ye bheda atisaMkSipta haiM aura na ativistRta hai| yadi ativistArase nayake bhedoMkA kathana kiyA jAye 1. sanmati tarka kANDa 1, gAthA 17-21 / 2. sanmati0, kA0 1, gA0 11-12 / 3. 'catvAro'rthanayA hyate jIvAdyarthavyapAzrayAt / trayaH zabdanayAH satyapadavidyAM samAzritAH ||'-lghiiystry / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pariziSTa "niruktyA lakSaNaM lakSyaM tatsAmAnyavizeSataH / nIyate gamyate yena zrutArthAMzo nayo hi saH // 20 // tadaMzI dravyaparyAyalakSaNo savyapekSiNI / 'nIyete tu yakAbhyAM to nayAviti vinizcito // 21 // guNaH paryAya evAtra sahabhAvI vibhAvitaH / iti tad gocaro nAnyastRtIyo'sti guNArthikaH // 22 // to unakI saMkhyA bahuta adhika hogI; kyoMki 'sanmati tarka meM "kahA hai ki jitane vacanoMke mArga haiM, utane hI nayavAda haiM / Azaya yaha hai ki vacanakA AdhAra vaktAkA abhiprAya hai / ataH kisI bhI eka vastuke viSaya meM jitane vacana prakAra sambhava hoM, utane hI usa vastuke viSaya meM bhinna-bhinna abhiprAya samajhanA cAhie / vaktAke abhiprAyako hI nayavAda kahate haiM / ataH vacanake jitane prakAra haiM, utane hI nayavAda haiM / ataH vistArase nayoMkI saMkhyA saMkhyAta kahI hai / aba jijJAsukA prazna hai ki nayakA sAmAnya lakSaNa usake donoM bhedoMmeM kaise ghaTita hotA hai ? Age usIkA samAdhAna karate haiM yahA~ nirukti dvArA sAmAnya aura vizeSarUpase nayoMkA lakSaNa dikhalAne yogya hai / jisake dvArA zrutajJAnase jAne hue arthakA ekadeza jAnA jAye vaha naya hai| zrutajJAnase jAne gaye arthake do aMza haiM- eka dravya aura eka paryAya / jinake dvArA ve donoM aMza sApekSarUpase jAne jAte haiM ve donoM naya haiM, yaha sunizcita hai / yahA~ nayakA sAmAnya lakSaNa aura vizeSa lakSaNa batalAyA hai / ' nIyate'nena' - jisake dvArA jAnA jAye use na kahate haiM / yaha 'naya' zabdakI vyutpatti hai / kyA jAnA jAye, yaha to zabdakI sAmarthya se hI jJAta ho jAtA hai / vaha hai - zrutapramANake dvArA jAne gaye viSayakA eka aMza / yahI naya sAmAnyakA viSaya hai / ataH ukta lakSaNa naya sAmAnya kA hai / zruta pramANake dvArA jAnI gayI vastuke do aMza haiM- dravya aura paryAya | ataH zrutapramANase jAnI gayI vastuke dravyarUpa aMzako jo jAnatA hai vaha dravyArthika naya hai aura paryAyarUpa aMzako jo jAnatA hai vaha paryAyArthika naya hai / ye donoM naya vizeSake lakSaNa haiN| ina donoM lakSaNoMmeM naya sAmAnyakA lakSaNa susaMgata hotA hai / aba zaMkA yaha hotI hai ki guNako jAnanevAlA eka tIsarA guNArthika naya bhI kahanA caahie| usakA samAdhAna karate haiM yahA~ guNase sahabhAvI paryAya hI vivakSita hai| ataH usako jAnanevAlA tIsarA guNArthikanaya nahIM hai / paryAyake do prakAra haiM- kramabhAvI aura sahabhAvI / kAlakramase honevAlI paryAyoMko kramabhAvI kahate haiM, jaise manuSya meM honevAlI bAlya, kumAra, yuvA Adi avasthAe~ / aura vastu ke sAtha sadA rahanevAlI paryAyoM ko sahabhAvI kahate haiM / jaise pudgaladravyameM rahanevAle sparza, rUpa, rasa aura gandha / isI taraha dravyake bhI do prakAra haiM - zuddha aura azuddha / ataH ' paryAya ' zabda se saba paryAe~ gRhIta hotI haiM aura dravya zabdase apanI saba zaktiyoMmeM vyApta dravyasAmAnyakA grahaNa hotA hai / ataH sahabhAvI paryAyarUpa guNa ina do se pRthaka nahIM hai / guNa aura 1. nayAnAM lakSaNaM - mu0 / 2. 'sa no nayaH' mu0 / 3. sAdhyapakSiNI-mu0 1 a0 ba0 / 4. 'nIyete tukAbhyAM tuto nayAviti nizcitI' - mu0 2 / 5 ' jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoMti jayavAyA / jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA caiva parasamayA // ' -sanmati0 kA0 3, gA0 47 / / 6. 'nayo jJAturabhiprAyaH ' - laghIyastraya | Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 nayavivaraNam pramANagocarArthAMzA nIyante yairanekadhA / te nayA iti vikhyAtA jAtA mUlanayadvayAt // 23 // dravyaparyAyasAmAnyavizeSaparibodhakAH / na mUlaM naigamAdInAM nayAzcatvAra eva tu // 24 // sAmAnyasya pRthaktvena drvyaadnuppttitH| sAdRzyapariNAmasya tathA vyaMjanaparyayAt // 25 // vaisAdRzyavivartasya vizeSasya ca pryye| antarbhAvAdvibhAvyeta dvau tanmalaM nayAviti // 26 // nAmAdayo'pi catvArastanmUlaM netyato gatam / dravyakSetrAdayazcaiSAM dravyaparyAyagatvataH // 27 // bhavAnvitA na paJcaite skandhA vA prikiirtitaaH| rUpAdayo ta eveha te'pi hi dravyaparyayau // 28 // tathA dravyaguNAdInAM SoDhAtvaM na vyavasthitam / SaT syumUlanayA yena dravyaparyAyagA hi te // 29 // paryAyake abhedako carcA sanmati tarkameM uThAyo gayI hai| usameM kahA hai-'dravya aura guNakA bheda to dUra raho, pahale 'guNa'zabdake viSayameM hI vicAra karate haiM ki kyA guNa saMjJA paryAyase bhinna arthameM prayukta hai yA paryAyake arthameM hI prayukta hai| bhagavAnne dravyAstika aura paryAyAstika ye do hI naya nizcita kiye haiN| yadi paryAyase guNa bhinna hotA to guNAstikanaya bhI unheM nizcita karanA cAhie thaa| parantu cU~ki arihantane una-una sUtroMmeM gautama Adi gaNadharoMke samakSa paryAya saMjJA nizcita karake usIkA vivecana kiyA hai, ataH aisA mAnanA cAhie ki paryAya hI haiM aura paryAyase guNa bhinna nahIM hai / paryAya' zabdakA artha hai-vastuko aneka rUpoMmeM pariNata karane vAlA aura guNakA artha hai vastuko anekarUpa krnevaalaa| isa taraha ye donoM zabda samAna arthavAle hI haiN| phira bhI use 'guNa'zabdase nahIM kahA jAtA; kyoMki dezanA paryAya nayako hI hai;guNAstikakI nhiiN|' isa taraha 'sanmatitarkake' tIsare kANDameM guNa aura paryAyake abhedakI puSTi vistArase kI gayI hai| usIkA anusaraNa karate hue AcArya vidyAnandane bhI ukta kArikAke dvArA gaNa aura paryAyake abhedakA kathana karate hae kahA hai ki dravyamAtra dravyArthikakA viSaya hai aura paryAyamAtra paryAyArthikakA viSaya hai| inake sivAya koI tIsarA mUlanaya nahIM hai| ukta prakArase jinake dvArA pramANake viSayamata padArthake aneka aMza jAne jAte haiM, ve nayake nAmase vikhyAta haiM aura ve saba naya do mula nayoMse hI utpanna hue haiN| dravya paryAya sAmAnya aura vizeSako jAnanevAle cAra naya naigama Adi sAta nayoMke mUla nahIM haiN| kyoMki sAmAnya dravyase mila nahIM hai| isI saraha sAdRzya pariNAma vyaMjana paryAyase minna nahIM hai| tathA visadRzatA pariNAmarUpa vizeSakA paryAyameM antarmAva ho jAtA hai, isalie mUla nayase do hI haiN| isa ukta kathanase yaha mI jJAta ho cukA ki nAma, sthApanA, dravya aura mAva mI una noMke mUla nahIM haiM aura na dravya,kSetra, kAla tathA bhAva hI haiM ; kyoMki ye saba dravya aura paryAyameM hI antargata haiN| tathA ina dravyAdi cArameM bhavako milA denepara ye pA~ca mI nayoMke mUla nahIM haiM aura na rUpa,vedanA,vijJAna,saMjJA aura saMskAra rUpa pA~ca skandha hI una nayoMke mUla haiM; kyoMki ve saba bhI puNya paryAyarUpa hI haiN| tathA dravya, guNa, Adi padArthoMkA chaha prakArapanA bhI nahIM banatA, jisase mUlanaya chaha ho jAyeM; kyoMki ve saba bhI dravya aura paryAyameM hI antargata haiN| 1. vyAkhyAtA mu. 1 a0 b0| 2. jJAtA mu. 2 / 3. tanmUlanayA-mu0 2 / 4. dayasteSAM mu02 / 5. grAhite mu0 / 10 b0| 6. sanmatitarka, kANDa 3, gAthA 8-22 / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pariziSTa ye pramANAdayo bhAvA pradhAnAdaya eva vaa| te naigamAdi bhedAnAmarthA nAparanItayaH // 30 // tatra saMkalpamAtrasya grAhako negamo nayaH / sopAdhirityazuddhasya dravyArthasyAbhidhAnataH // 31 // saMkalpo nigamastatra bhavo'yaM tatprayojanaH / tathA prasthAdisaMkalpaH tadabhiprAya iSyate // 32 // naiyAyikane jo pramANa Adi solaha padArtha mAne haiM yA sAMkhyane pradhAna Adi pacIsa tatva mAne haiM ve saba naigama Adi nayoMke hI viSayamata haiM, unase minna nahIM haiN| jaina darzanameM vastuko dravyaparyAyAtmaka mAnA hai| ataH vastuke mUla aMza do haiM-dravya aura paryAya / zeSa saba inhImeM gabhita haiM / ataH ina donoM mUla aMzoMko jAnanevAle mUlanaya bhI do haiM-dravyArthika aura paryAyArthika / kintu anya vAdiyoMne aneka tattva mAne haiN| jaise koI vAdI dravya, paryAya sAmAnya aura vizeSako pRthakpRthak mAnate haiM / jaina dharmameM hI nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepoMke dvArA vastukA nyAsa kiyA jAtA hai yA dravya, kSetra, kAla aura bhAvase vastukA vivecana kiyA jAtA hai / athavA unameM bhavako milAkara pAMca rUpase bhI vastukA vivecana kiyA jAtA hai / bauddhadarzanameM pAMca skandha mAne gaye haiN|vaishessikdrshn-drvy, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya nAmake chaha padArtha mAnatA hai| naiyAyika-pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAna ye solaha padArtha mAnatA hai| sAMkhya pacIsa tattva mAnatA hai--prakRti, mahAn, ahaMkAra, pAMca tanmAtrA, pAMca jJAnendriyA~, pAMca karmendriyA~, eka mana, pAMca bhUta, aura puruss| isa taraha vibhinna darzanoMmeM vibhinna mUla tattva mAne gaye haiM / aura nayoMkI vyavasthA jJeya tattvoMke AdhArapara sthita hai| ataH jaise jaina darzanameM dravya,paryAyake AdhArapara do mUla naya mAne gaye haiM, vaise hI nAmAdi tathA dravyAdike AdhArapara cAra yA pAMca mUla naya kyoM nahIM haiM yA vaizeSika, naiyAyika aura sAMkhya matake tattvoMkI saMkhyAke AdhArapara chaha yA solaha yA pacIsa naya kyoM nahIM hai? aisIAzaMkA honepara granthakAra kahate haiM ki ukta sabhI tattva dravya aura paryAyameM garbhita ho jAte haiM / jainadarzanane dravya eka aisA padArtha mAnA hai ki jisake mAnanepara use dUsare padArthako mAnanekI AvazyakatA hI nahIM rhtii| vaizeSikake dvArA mAne gaye dravya, gaNa, karma, sAmAnya. vizeSa aura samavAyakA antarbhAva dravyameM hI ho jAtA hai| kyoMki guNa aura paryAyake AdhArako dravya kahate haiN| ye guNa aura paryAya dravyake hI Atma svarUpa haiM / isalie ye kisI bhI dazAmeM dravyase pRthak nahIM hote| dravyake pariNamanakI dazAko paryAya kahate haiN| karma yA kriyA sakriya dravyoMkI hI pariNati hai| usase koI pRthak vastu nahIM hai| guNoMke kAraNa dravya sajAtIyase milate hue tathA vijAtIyase vibhinna pratIta hote haiN|is sadRzatA aura visadRzatAko hI sAmAnya aura vizeSa kahate haiM / isI taraha sAMkhyake do mUla tattvoMmeM se pradhAnakA antarbhAva pudgala dravyameM aura puruSakA antarbhAva jIva dravyameM ho jAtA hai| pramANa, saMzaya Adi jIvake jJAnagaNakI hI dazAeM haiN| ataH dravya paryAyAtmaka vastuke do hI mUla aMza haiM aura unako viSaya karanevAle do hI mUla naya hai|ye do naya hI saba nayoMke mUla haiM / Age naigamanayakA svarUpa batalAte haiM nayake ukta bhedoMmeMse naigamanaya saMkalpamAtrakA grAhaka hai| yaha naya azuddha dravyasvarUpa arthakA kathana karanese upAdhise sahita hai| nigamakA artha saMkalpa hai| usase jo utpanna ho athavA vaha saMkalpa sakA prayojana ho use naigamanaya kahate haiN| prastha AdikA saMkalpa usakA abhiprAya mAnA jAtA hai| 'nigama'zabdase naigama zabdakI niSpatti huI hai| nigamakA artha hai -saMkalpa / saMkalpa mAtrako jo vastu rUpase grahaNa karatA hai use naigamanaya kahate haiN| jaise koI AdamI isa saMkalpase ki jaMgalase lakar3I lAkara usakA prastha (anAja mApanekA eka bhANDa ) banAU~gA, kuThAra lekara jaMgalakI ora jAtA hai| usase koI Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam nanvayaM bhAvinIM saMjJAM samAzrityopacaryate / aprasthAdiSu tadbhAvastaNDuleSvodanAdivat // 33 // ityasadbahirartheSu tathAnadhyavasAnataH / svavedyamAnasaMkalpe satyevAsya pravRttitaH // 34 // pUchatA hai ki kahA~ jAte ho ! vaha uttara detA hai ki prastha lAneke lie jAtA hU~ / yahA~ vaha lakar3ImeM prastha banAnekA jo saMkalpa karatA hai, usameM hI prasthakA vyavahAra karatA hai / isI taraha pAnI vagairahake bharane meM lage hue kisI puruSase koI pUchatA hai-Apa kyA karate haiM ? vaha uttara detA - bhAta pakAtA hU~ / kintu usa samaya vahA~ bhAta kahA~ ? bhAta pakAneke saMkalpase vaha jo udyama kara rahA hai, usImeM vaha bhAtakA vyavahAra karatA / isa prakAra aniSpanna arthake saMkalpa mAtrako viSaya karanevAlA jo lokavyavahAra hai vaha naigamanayakA viSaya hai / isase naigamanakA viSaya azuddha dravya hai / akalaMka devane aSTazatI meM likhA hai ki do mUla nayoMkI zuddhi aura azuddhi kI apekSAse naigamAdi nayoMkI utpatti hotI hai / usakI vyAkhyA karate hue svAmI vidyAnandine aSTasahasro meM likhA hai ki mUlanaya dravyArthikakI zuddhi se saMgrahanaya niSpanna hotA hai, kyoMki vaha samasta upAdhiyoMse rahita zuddha sanmAtrako viSaya karatA hai aura samyak ekatva rUpase sabakA saMgraha karatA hai / usIko azuddhi se vyavahAranaya niSpanna hotA hai, kyoMki vaha saMgrahanayake dvArA gRhIta arthokA vidhipUrvaka bheda-prabheda karake unako grahaNa karatA hai / jaise vaha sat dravyarUpa hai yA guNarUpa hai / isI taraha naigama bhI azuddhi se niSpanna hotA hai, kyoMki vaha sopAdhi vastuko viSaya karatA hai / usa naigamanayakI pravRtti tIna prakArase hotI hai-- dravyameM, paryAyameM aura dravyaparyAyameM / dravyanaigamake do bheda hai -zuddhadravyanaigama, azuddhadravyanaigamaM / paryAyanaigamake tIna bheda haiM -- arthaparyAyanaigama, vyaMjanaparyAya naigama, arthavyaMjanaparyAyanaigama / artha paryAyanaigamake tIna bheda haiM- jJAnArthaparyAyanaMgama, jJeyArtha paryAyanaigama, jJAnajJeyArtha paryAyanaigama / vyaMjanaparyAyanaigamake chaha bheda haiM- zabdavyaMjanaparyAyanaigama, samabhirUDhavyaMjanaparyAyanaigama, evaMbhUtavyaMjanaparyAyanaigama, zabdasamabhirUDhavyaMjanaparyAya naigama, zabda- evaMbhUtavyaMjanaparyAyanaigama, samabhirUr3ha evaMbhUtavyaMjanaparyAyanaigama / arthavyaMjanaparyAyanaigamake tIna bheda haiM- RjusUtra zabdaarthavyaMjana paryAyanaigama, RjusUtra - samabhirUr3ha arthavyaMjanaparyAyanaigama, RjusUtra - evaMbhUta arthavyaMjanaparyAyanaigama / dravyaparyAyanaigamake ATha bheda - zuddhadravyaRjusUtra dravyaparyAyanaigama, zuddhadravya zabda-dravyaparyAyanaigama, zuddhadravya samabhirUDhadravyaparyAyanaigama, zuddhadravya evaMbhUtadravyaparyAyanaigama, azuddhadravya RjusUtradravyaparyAyanaigama, azuddhadravya -zabdadravyaparyAyanaigama, azuddhadravya-samabhirUdravyaparyAyanaigama, azuddhadravya evaMbhUtadravyaparyAyanaigama / naigamanayake ukta bhedoM ko ginAkara vidyAnanda svAmIne likhA hai ki loka aura zAstrake avirodhapUrvaka udAharaNa ghaTA lenA caahie| kintu inake udAharaNAdi kisI anya granthameM mere dekhane meM nahIM Aye / 239 naigamanayake viSayameM AzaMkA aura usakA parihAra vartamAna meM bhaviSyakA upacAra karanA mAtra hai / jaise taNDulako bhAta kahanA / AcAryakA kahanA hai ki zaMkAkArakA kathana asaMgata hai; adhyavasAya nahIM hai / apane jAne jA rahe saMkalpake honepara ho isa zaMkAkArakA kahanA hai ki yaha naigamanayakA viSaya to bhaviSya meM honevAlI saMjJAkA Azraya lekara kahanA yA jo prastha nahIM hai use prastha kyoMki bAhya arthoM meM usa prakArakA nayakI pravRtti hotI hai / zaMkAkArakA kahanA hai ki naigamanaya to bhAvi saMjJA vyavahArarUpa hai; jaise rAjakumArako rAjA kahanA yA cAvalako bhAta kahanA / AcAryakA kahanA hai ki aisA nahIM hai arthAt naigamanaya kevala bhAvi saMjJA vyavahAra nahIM hai / bhAvi saMjJA vyavahArameM to rAjakumAra aura cAvala vastUbhUta hote haiM / kintu naigamanayameM to koI 1. 'bhAvisaMjJAvyavahAra iti cet na, bhUtadravyAsaMnidhAt / - tattvArthavArtika 1 / 33 / 3 / 2. 'dravyArthika-paryAyArthikapravibhAgavAnnaigamAdayaH zabdArthanayA bahuvikalpA mUlana yadvayazuddhayazuddhibhyAm / aSTasahasrI pR0 287 / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 pariziSTa yadvA neka gamo yo'tra sa satAM naigamo mtH| dharmayodharmiNo'pi vivakSA dharmadharmiNoH // 35 // pramANAtmaka evAyamubhayagrAhakatvataH / ityayuktamiha jJapteH pradhAnaguNabhAvataH // 36 // prAdhAnyenobhayAtmAnamartha gRhNaddhi vedanam / pramANaM nAnyadityetatprapaJcena niveditam / / 37 // saMgrahe vyavahAre vA nAntarbhAvaH samIkSyate / negamasya tayorekavastvaMzapravaNatvataH / / 38 / / vastubhUta padArtha sAmane nahIM hai,na to vahAM vaha lakar3I hI vartamAna hai jisameM prastha banAnekA saMkalpa cAvala hI vartamAna hai jisameM bhAtakA saMkalpa hai / vahA~ to kevala saMkalpamAtra hai, usImeM bhAvi vastukA vyavahAra kiyA jAtA hai| saMkalpakA AdhArabhUta koI padArtha vahAM nahIM hai / ataH naigamanayameM aura bhAvisaMjJA vyavahArameM antara hai| athavA 'naikaM gamo negamaH' isa vyutpattike anusAra jo do dharmoM meMse yA do dharmiyoMmeMse yA dharmadharmI meMse vivakSAke anusAra kevala ekako nahIM jAnatA use sajjanapuruSa naigamanaya kahate haiN| naigama zabdakI eka vyutpattike anusAra to Upara usakA lakSaNa batalAyA thA, yahAM usakI dUsarI vyutpattike anusAra artha kiyA hai| jo do dharmomeMse yA do dharmiyoMmeMse yA do dharmadharmiyoMmeMse kevala ekako na jAnakara gauNatA aura mukhyatAko vivakSAse donoMko jAnatA hai vaha naigamanaya hai| isako udAharaNoMke dvArA Age granthakAra svayaM spaSTa kreNge| zaMkAkArakI zaMkA aura usakA samAdhAna zaMkAkArakA kahanA hai ki naigamanaya pramANasvarUpa hI hai, kyoMki vaha dravya aura paryAya donoMkA grAhaka hai / AcAryakA kahanA hai ki aisA kahanA ayukta hai-naigamanaya dharma aura dharmomeMse ekako pradhAnarUpase aura dUsareko gauNarUpase jAnatA hai| jo jJAna dharma aura dharmI donoMko pradhAna rUpase jAnatA hai vaha pramANa hai, naya nahIM hai, yaha pahale vistArase kahA hai| pramANa aura naigamanayameM antara hai| pramANa dravyaparyAyAtmaka vastuko pradhAna rUpase jAnatA hai| usameM eka aMza gauNa aura dUsarA aMza mukhya nahIM hai| donoM aMzAtmaka vastu hI mukhya haiN| kintu naigamanayake viSayameM dharma aura dharmImeMse eka mukhya aura dUsarA gauNa hotA hai| yahI donoMmeM antara hai| isalie naigamanayakA antarbhAva pramANameM nahIM hotaa| saMgrahanaya aura vyavahAranayameM mI naigamanayakA antarbhAva nahIM dekhA jAtA,kyoMki ve donoM vastuke eka hI aMzako jAnane meM samartha haiN| pramANase naigamanayameM bheda batalAkara aba saMgraha aura vyavahAranaya se usako bhinnatA batalAte haiN| saMgraha aura vyavahAra naya bhI vastuke eka-eka aMzako hI jAnate haiN| jabaki naigamanaya donoM aMzoMko gauNa mukhya karake jAnatA hai / ataH usakA antarbhAva saMgraha aura vyavahAra nayameM nahIM hotA / 1. 'sa hi tredhA pravartate, dravyayoH paryAyayordravyaparyAyayorvA guNapradhAnabhAvena vivakSAyAM naigamatvAta naikaM gamo naigama iti nirvacanAt ||'-assttshsrii pR0 287 / 'guNapradhAnabhAvena dharmayorekarmiNi / vivakSA naigamo'tyantabhedoktiH syAttadAkRtiH ||-lghiiystry / 2. bhAvamIkSya-a0 ba0, bhaavnmokssy-m02|| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam narjusUtrAdiSu prokta' hetoreveti SaNnayAH / saMgrahAdaya eveha na vAcyAH praparIkSakaiH ||39|| saptaite' niyataM yuktA naigamasya nayatvataH / tasya tribheda vyAkhyAnAt kaizciduktA nayA nava // 40 // tatra paryAyagastredhA naigamo dravyago dvidhA / dravyaparyAyagaH proktazcaturbhedo dhruvaM dhruvaiH // 41 // artha paryAyayostAvad guNamukhyasvabhAvataH / kacidvastunyabhiprAyaH pratipattuH prajAyate ||42|| yathA pratikSaNaM dhvaMsi sukhasaMviccharIriNaH / iti sAtArthaparyAyo vizeSaNatayA guNaH // 43 // saMvedanArtha paryAyo vizeSyatvena mukhyatAm / pratigacchannabhipreto nAnyathaivaM vacogatiH // 44 // ukta kAraNa se hI RjusUtra AdimeM mI naigamanaya kA antarbhAva nahIM hotA / isalie parIkSA pradhAnI AcAryoM ko saMgraha Adi chaha hI naya nahIM kahane cAhie / RjusUtra Adi naya bhI vastuke kevala eka hI aMzako grahaNa karate haiM / isalie saMgraha Adi chaha nayoM se atirikta eka naigamanaya bhI mAnanA cAhie / tArkika siddhasena divAkarane apane sanmatitarka meM naigamanayako chor3akara saMgrahAdi chaha hI naya batalAye haiM / usIko lakSya karake vidyAnandasvAmIne naigamanayakI sthApanA kI hai| aura use eka pRthak naya mAnA hai / 241 ata: naigamake naya honese niyamase ye sAta naya ucita haiN| usake tIna bhedoMkA vistAra karane se kinhIM bhAcAyane nau naya kahe haiM / AcArya vidyAnandine apane tattvArtha zlokavArtikake vyAkhyAnameM naigamanaya ke tIna bheda kahe haiMparyAyagama, dravyanaigama aura dravyaparyAyanaMgama / unameMse paryAyanaigamake tIna bheda haiM-arthaparyAyanaMgama, vyaMjanaparyAyagama aura arthavyaMjanaparyAyanaMgama / dravyanaigamake do bheda haiM-- zuddha dravyanaigama aura azuddha dravyanaigama / dravyaparyAyanagamake cAra bheda haiM- zuddhadravyArtha paryAyanaigama, zuddhadravyavyaMjanaparyAyanaM gama, azuddha dravyArthaparyAyanaigama, azuddhadravyavyaMjana paryAyaganaigama | isa prakAra naigamanayake nau bheda haiM / y unameM se paryAyanaigama ke tIna bheda, dravyanaigamake do bheda aura dravyaparyAyanaigamake cAra bheda, sthira jJAniyoMne nizcita rUpase kahe haiM / Age granthakAra naigamanayake ukta bhedoMmeMse paryAyanaigamanayakA kathana karate haiM kisI eka vastumeM do arthaparyAyoMko gauNa mukhyarUpa se jAnane kA jJAtAkA abhiprAya hotA hai / jaise prANIkA sukha saMvedana pratikSaNa nAzako prApta ho rahA hai / yahA~ sukharUpa arthaparyAya to vizeSaNa rUpa honese goNa hai aura saMvedanarUra arthaparyAya vizeSyarUpa honese mukhyatAko prApta ho rahI iSTa hai / anyathA isa prakAra se usakA kathana nahIM kiyA jA sakatA / AtmAkA sukhasaMvedana----sukhAnubhUti kSaNa-kSaNa meM utpanna aura naSTa ho rahI hai / yaha naigamanayakA eka udAharaNa hai / isameM sukha aura saMvedana ye donoM arthaparyAya naigamanayake viSaya haiM / kintu inameMse saMvedana nAmaka 1. haitavAM veti a0 mu0 1, heto vo veti-ba0 / 2. saptaivete tu yujyante - mu0 2 / 3. bhedanAkhyA - ba0 / bhedatAkhyA- mu0 2 / 4. kSaNadhvaM - mu0 2 / 5 - roriNi - mu0 2016. sattArtha - a0 ba0 mu0 1 / 7. pR0 270 / 31 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 pariziSTa sarvathA sukhasaMvittyo nAtve'bhimatiH punaH / svAzrayAccArthaparyAya gamAbho'pratItitaH // 45 // kazcid vyaJjanaparyAyo viSayo kurute'nyjsaa| guNapradhAna bhAvena dharmiNyekatra naigamaH / / 46 // saccaitanyaM narItyevaM sattvasya guNabhAvataH / pradhAnabhAvatazcApi caitanyasyAbhisiddhitaH // 47 // tayoratyantabhedoktiranyonyaM svAzrayAdapi / jJeyo vyaJjanaparyAyanegamAbho virodhataH // 48 // arthavyaMjanaparyAyau gocarIkurute paraH / dhArmike sukha jIvetvamityevamanurodhataH // 49 // arthaparyAya to vizeSyarUpa honese mukhyarUpase naigamanayakA viSaya hai aura sukha rUpa artha paryAya saMvedanakA vizeSaNa honese gauNarUpase naigamanayakA viSaya hai| isa prakAra do arthaparyAyoMmeMse ekako mukhya aura ekako gauNa karake jAnanA paryAyanaMgamanaya hai / Age arthaparyAya naigamAbhAsakA udAharaNa dete haiM sukha aura saMvedanako parasparameM tathA apane Azrayamata AramAse sarvathA bhinna mAnanA arthaparyAyanegamAmAsa hai; kyoMki usa prakArakI pratIti nahIM hotii| jo naigamanaya na hokara usakI taraha pratIta ho use negamAbhAsa yA mithyA naigamanaya kahate haiN| AtmAse usakI arthaparyAya sukha aura saMvedana sarvathA bhinna nahIM hai aura na paraspara meM hI sarvathA bhinna pratIta hote hai| kintu unako parasparameM tathA AtmAse sarvathA bhinnarUpase jAnanA arthaparyAya nagamAbhAsa hai ; kyoMki sukha aura jJAna parasparameM kathaMcit bhinna hai, usI taraha AtmAse bhI kathaMcit bhinna haiM / ghaTa-paTakI taraha sarvathA bhinna nahIM haiN| kisI bhI dravyase usake gaNoMkI paryAya sarvathA bhinna nahIM hotI hai| kyoMki dravya guNaparyAyAtmaka hotA hai usI taraha eka dravyakI hI guNaparyAya honese ve gaNaparyAya bhI parasparameM sarvathA bhinna nahIM hotii| Age vyaMjana paryAya naigamanayakA svarUpa sodAharaNa kahate haiM koI naigamanaya eka dharmI meM gauNatA aura pradhAnatAse do vyaMjana paryAyoko ThIka-ThIka viSaya karatA hai| jaise AtmAmeM saccaitanya hai| yahA~ 'sat' to caitanyakA vizeSaNa honese gauNarUpase naigamanayakA viSaya hai / aura caitanya vizeSya honese mukhyarUpase naigamanayakA viSaya hai / vartamAna kSaNavartI sUkSmaparyAyako arthaparyAya kahate haiM aura sthUlaparyAyako jo vacana gocara ho vyaMjanaparyAya kahate haiN| ___ Age vyaMjanaparyAyanagamAbhAsakA svarUpa kahate haiM una sat aura caitanyameM parasparameM tathA unake AdhArabhUta AtmAse atyanta bheda kahanA vyaMjana paryAyanaigamAmAsa hai,kyoMki isa prakArake kathanameM virodha doSa prApta hotA hai|| yadi sata aura caitanya sarvathA bhinna hote to 'saccaitanya' isa prakArakA vizeSaNa vizeSya bhAva nahIM bana sktaa| tathA caitanyako satse sarvathA bhinna mAnanepara caitanya asat ho jAyegA / isI taraha AtmAko sata aura caitanyase sarvathA bhinna mAnanepara AtmA asat aura acetana ho jAyegA / kintu na to caitanya asata hai aura na AtmA hI asata aura acetana hai| ataH ukta kathanameM virodha doSa AtA hai| artha vyaMjana paryAya naigamakA svarUpa kahate hai atha vyaMjanaparyAya naigamanaya arthaparyAya aura vyaMjanaparyAyako gauNa mukhyarUpase viSaya karatA hai| jaise dhArmika puruSameM sukhapUrvaka jIvana pAyA jAtA hai| 1. jIvitva-a0, mu01| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam bhinne tu sukhajIvatve yo'bhimanyeta srvthaa| so'rthavyaJjanaparyAyanaigamAbhAsa eva naH // 50 // zuddhadravyamazuddhaM ca tathAbhipreti yo nyH| sa tu naigama eveha saMgrahavyavahArajaH // 51 // sadvyaM sakalaM vastu tathAnvayavinizcayAta / ityevamavagantavyastadbhadoktistu durnayaH // 52 // yastu paryAyavad dravyaM guNavadveti nirNayaH / vyavahAranayAjjAtaH so'zuddhadravyanaigamaH // 53 // tadabhedekAntavAdasta tdaabhaaso'numnyte| tathokterbahirantazca pratyakSAdivirodhataH // 54 // ukta dRSTAntameM sukha arthaparyAya hai aura jIvana vyaMjanaparyAya hai, 'sukha' vizeSaNa hai aura 'jIvana' vizeSya hai| vizeSaNa gauNa hotA hai aura vizeSya pradhAna hotA hai / artha vyaMjana paryAya naigamAbhAsakA svarUpa kahate haiMjo sukha aura jIvanako sarvathA bhinna mAnatA hai vaha hamArA arthavyaMjana paryAya naigamAbhAsa hai| paryAya naigamake tIna bhedoMkA svarUpa batalAkara Age dravyanaigamake bhedoMkA svarUpa udAharaNapUrvaka kahate haiM jo naya zuddha dravya aura azuddha vyako gauNa mukhya rUpase jAnatA hai vaha to vahA~ saMgraha aura vyavahArajanya naigamanaya hI hai| samasta vastu sat dravya haiM, kyoMki sabhI vastuoM meM sattva aura vyasvake andayakA nizcaya hai| isa prakArase jAnanevAlA zuddhadravyanaigama hai aura sattva tathA draSyatvake sarvathA bhedako kathana karanA dunaya hai| saMgrahanayakA viSaya zuddhadravya hai aura vyavahAranayakA viSaya azuddhadravya hai / naigamanaya dharma aura dharmImeMse ekako gauNa ekako mukhya karake viSaya karatA hai, yaha pahale likha Aye haiN| samasta vastu sadravya rUpa haiN| yaha zuddha naigamanayakA udAharaNa hai| isa udAharaNameM dravyapanA mukhya hai, kyoMki vaha vizeSya hai aura usakA vizeSaNa sattva gauNa hai| sattva aura dravyatvako sarvathA bhinna mAnanA jaisA ki vaizeSika darzana mAnatA hai, zuddhadravya naigamAbhAsa hai| Age azuddha dravya naigamakA udAharaNa dete haiM jo naya 'paryAyavAlA dravya' hai yA 'gaNavAn dravya' hai aisA nirNaya karatA hai vaha vyavahAranayase utpanna huA azuddhadravyanaigama hai| saMgrahanayake viSayameM bheda-prabheda karanevAle nayako vyavahAra naya kahate haiN| ataH dravya paryAyavAlA hai yA guNavAlA hai, yaha udAharaNa azuddhadravyanaigamanayakA hai| cUMki bhedagrAhI honese vyavahAranayakA viSaya azuddha dravya hai,ataH naigamake isa bhedako vyavahAra janya batalAyA hai| azuddha dravya naigamAbhAsakA svarUpa paryAya aura dravyameM yA guNa aura dayyameM sarvathA bheda mAnanA asuddhadravya jaigamAbhAsa mAnA jAtA hai ; kyoki bAhya aura antaraMga padArthoMmeM ukta prakArase bhedakA kathana karanemeM pratyakSAdi pramANoMse virodha AtA hai| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pariziSTa zuddhadravyArtha paryAya naigamo'sti paro yathA / satsukhaM kSaNikaM siddhaM saMsAre'sminnitIraNam // 55 // sattvaM sukhArthaparyAyAdbhinnameveti saMmatiH / durnItiH syAtsa bAdhatvAditi nItivido viduH // 56 // kSaNamekaM sukhI jIvo viSayIti vinizcayaH / vinirdiSTo'rtha paryAyAzuddhadravyanegamaH // 57 // sukhajIva bhidoktistu sarvathA mAnabAdhitA / durnItireva boddhavyA zuddhabodhairasaMzayam // 58 // gocarI kurute zuddhadravyavyaJjanaparyayo / naigamosyo yathA saccitsAmAnyamiti nirNayaH // 59 // dravyakA lakSaNa guNaparyAyavattva hai / magara ve guNa aura paryAya dravyase sarvathA bhinna nahIM haiM / yadi unheM sarvathA bhinna mAnA jAyegA to donoMkA hI sattva nahIM banegA; kyoMki guNoMke binA dravya nahIM banatA aura dravya ke binA nirAdhAra honese guNoMkA abhAva prApta hotA hai; jaise agnike binA auSNya nahIM rahatA aura oSNyake binA agni nahIM rhtii| isI taraha AtmAke binA jJAnAdi guNa nahIM rahate aura jJAnAdi guNoMke binA AtmA nahIM rahatA / ataH jo naya unake bhedako mAnatA hai vaha nayAbhAsa hai / Age zuddhadravyArtha paryAyanaigamanayakA udAharaNa dete haiM isa saMsAra meM satsvarUpa sukha kSaNika siddha hai aisA kahanA zuddha dravyArthaparyAya naigamanaya hai / Uparake dRSTAnta meM sukha arthaparyAya hai / aura usakA vizeSaNa 'sat' dravya hai ataH yaha naya dravyako gauNa rUpase aura vizeSya arthaparyAya sukhako pradhAna rUpase viSaya karatA hai / --- Age zuddhadravyArtha paryAyanaigamAbhAsako kahate haiM sukhasvarUpa ardhaparyAyase satva sarvathA bhina hI hai isa prakArakA abhiprAya durnaya hai| kyoMki sukha aura sazvako sarvathA mina mAnanemeM aneka bAdhAe~ AtI haiM, aisA nayako jAnanevAle vidvAn samajhate haiM / aura sabako sarvathA mila mAnanA zuddhadravya arthaparyAya naigamAmAsa hai / ataH sukha Age azuddhadravyArtha paryAyanagamakA svarUpa kahate haiM- viSayI jIva eka kSaNa taka sukhI hai isa prakArakA nizcaya karanevAlA azuddha dravya arthaparyAya gamanaya kahA hai / yahA~ sukha to arthaparyAya hai / aura viSayI jIva azuddhadravya hai / yaha naya arthaparyAyako gauNa rUpase aura azuddhadravyako mukhyarUpa se viSaya karatA 1 azuddhadravyArtha paryAya naigamAbhAsakA svarUpa kahate haiM sukha ora jIvako sarvathA bhinna kahanA to pramANase bAdhita hai| ataH zuddha jJAniyoMke dvArA use binA kisI prakAra ke saMzayake durnaya hI jAnanA cAhie / arthAt sukha aura jIvako sarvathA bhinna kahanA azuddhadravyArtha paryAya naigamAmAsa hai / Age zuddha dravya vyaMjana paryAya naigamanayakA udAharaNa dete haiM tIsarA zuddhadravyavyaMjanaparyAya naigamanaya zuddhadravya aura vyaMjanaparyAyako viSaya karatA hai| jaise cillAmAnya satsvarUpa haiM yaha nirNaya zuddhadravyavyaMjanaparyAya naigamanaya hai / yahA~ sat to zuddha dravya hai aura caitanyapanA vyaMjanapIya hai / yaha naya gauNa - pradhAnarUpase donoMko jAnatA hai / 1. zuddhaM / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 245 vidyate cAparo'zuddhadravyavyajanaparyayo / arthIkaroti yaH so'tra nA guNIti nigdyte||60|| bhedAbhidAbhiratyantaM pratIterapalApataH / pUrvavannaMgamAbhAsI pratyetavyo tayorapi / / 31 / / navadhA naigamasyaivaM khyAteH pnycdshoditaaH| nayAH pratItimArUDhAH saMgrahAdinayaiH saha / / 62 / / aikadhyena vizeSANAM grahaNaM saMgraho nayaH / svaijAteravirodhena dRSTeSTAbhyAM kathaMcana / / 3 / / samekIbhAvasamyaktve vartamAno hi gRhyate / niruktyA lakSaNaM tasya tathA sati vibhAvyate // 64 // zuddhadravyamabhipraiti sanmAnaM saMgrahaH paraH / sa cAzeSavizeSeSu sadodAsInyabhAgiha // 65 // Age azuddhadravyavyaMjana paryAya naigamanayakA svarUpa kahate haiM jo azuddhadravya aura vyaMjana paryAyako viSaya karatA hai vaha cauthA azukhadamyamyaMjanaparyAya naigamanaya hai| jaise 'guNI manuSya / ' yahA~ guNI to azuddhadravya hai aura manuSya vyaMjanaparyAya hai| ukta donoM nayoMke dvArA viSaya kiye gaye dravya aura paryAyakA parasparameM sarvathA bheda yA sarvathA abhedake dvArA jo kathana kiyA jAtA hai, vaha pahale kI taraha donoM nayoMkA naigamAmAsa jAnanA cAhie, kyoMki damya aura paryAyameM sarvathA bheda yA sarvathA abheda mAnanese pratItikA apalApa hotA hai| dravya aura paryAyameM na to sarvathA bhedakI pratIti hotI hai aura na sarvathA abhedakI pratIti hotI hai| ata: sat aura caitanyameM sarvathA bheda yA sarvathA abheda mAnanA zuddhadravyavyaMjanaparyAyanaigamAmAsa hai| aura manuSya tathA guNavAnpanemeM sarvathA bheda yA sarvathA abheda mAnanA bhazuddhadravyavyaMjanaparyAya naigamAmAsa hai| Age naigamanayake bhedoMkA upasaMhAra karate haiM isa prakAra naigamanayake nau prakAra kahanese saMgrahanaya Adi chaha nayoMke sAtha pratIti siddha noMkI saMkhyA pandraha kahI hai| naigamanayake nau bheda Upara isa prakAra kahe haiM-naigamanayake tIna bheda-paryAyanagama, dravyanagama aura dravyaparyAyanagama / paryAyanagamake tIna bheda hai-arthaparyAyanaMgama, vyaMjanaparyAyanaMgama aura arthavyaMjanaparyAyanaMgama / dravyanagamake do bheda hai-zuddhadravyanagama aura azuddha dravyanagama / dravyaparyAyanagamake cAra bheda hai-zuddhadravyArthaparyAyanagama, zuddha drajyavyaMjanaparyAyanagama, azuddhadravyArthaparyAyanagama, azuddhadravyavyaMjanaparyAyanaigama / inameM saMgraha Adi zeSa chaha nayoMko milAnese saMkSepase pandraha naya hote haiM / Age saMgrahanayakA svarUpa kahate haiM pratyakSa aura anumAna pramAgoM ke dvArA apanI jAtikA virodha na karate hue sabhI vizeSoMkA kathaMcit ekatvarUpase grahaNa karanA saMgrahanaya hai| 'saMgraha' meM 'sam' zabdakA artha 'ekImAva' aura 'samIcInapanA' liyA jAtA hai| aura aisA honepara saMgrahanayakA lakSaNa usakI niruktike dvArA kiyA jAtA hai| para saMgraha 1. 'bhedAbhisandhiratyantaM prtiiterplaapkH'-mu02| midAmidA-mu0 / / 2. ekatvena mu0 / 3. sajAtea0, mu0, sujAte-ba! 'svajAtyavirodhenakadhyamupanoya paryAyAnAkrAntabhedAnavizeSeNa samastagrahaNAt saMgrahaH / --sarvAthasiddhi // 33 / 4. zaddhadravyamabhipreti saMgrahastadabhedataH / bhedAnAM nAsadAtmako'pyasti bhedo virodhataH / / -lghiiystry| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 pariziSTa nirAkRta vizeSastu sattAdvaitaparAyaNaH / tadAbhAsaH samAkhyAtaH sadbhirdRSTeSTabAdhanAt // 66 // abhinnaM vyaktabhedebhyaH sarvathA bahudhAnakam / mahAsAmAnyamityuktiH keSAMcid dunayastathA // 67 // zabdabrahma eti cAnyeSAM puruSAdvaitamityapi / saMvedanAdvayaM ceti prAyazo'nyatra darzitam ||68 || naya sattAmAtra zuddhadravyako mAnatA hai / aura vaha yahA~ sadA sampUrNa vizeSa padArthoM meM udAsInatAko dhAraNa karatA hai / 'saMgraha' zabda do zabdoMke melase banA hai| unameM se 'sam' kA artha hai - ekIbhAva yA ekatva tathA samyaktva yA smiiciinpnaa| aura 'graha' kA artha hai grahaNa karanA / donoMko milA denese saMgrahakA artha hotA hai - samIcIna ekatvarUpase grahaNa karanA / 'saMgraha' zabdakI isa vyutpatti se hI usakA lakSaNa spaSTa ho jAtA hai / arthAt samasta bheda-prabhedoMkA - unakI jo jo jAti hai, usake anusAra unameM ekatva ke grahaNa karanevAle nako saMgrahanaya kahate haiM; jaise 'sat' kahanepara sattAke AdhArabhUta sabhI padArthoMkA saMgraha ho jAtA hai / 'dravya' kahanepara jIva, ajIva aura unake bheda-prabhedoM kA saMgraha hotA | 'ghaTa' kahane para 'ghaTa' rUpase kahe jAnevAle samasta ghaToMkA saMgraha ho jAtA hai / saMgrahanayake do bheda haiM- parasaMgraha aura aparasaMgraha / parasaMgrahanayakA viSaya yaha naya sattAke sampUrNa bheda-prabhedoMmeM sadA udAsIna rahatA hai / arthAt na to unakA na unako vidhi hI karatA hai / parasaMgrahanayAbhAsakA svarUpa kahate haiM - jo naya sampUrNa vizeSoM kA nirAkaraNa karake kevala sattAdvaitako hI mAnatA hai, vaha vidvAnoMke dvArA parasaMgrahAmAsa kahA gayA hai, kyoMki sattAdvaita meM pratyakSa aura anumAna pramANoMke dvArA bAdhA AtI hai / sAMkhyoMke dvArA mAnA gayA pradhAna tatva mahAn ahaMkAra Adi teIsa prakArake vyakta bhedoMse sarvathA amina hai, ataH mahAsAmAnyasvarUpa hai / isI taraha zabdAdvaitavAdI zabdabrahmako advaitarUpa mAnate haiM / brahmAdvaitavAdI puruSAdvaita mAnate haiM / bauddhoM kA eka bheda yogAcAra jJAnAdvaita mAnatA hai| ye saba parasaMgrahAbhAsa haiM / yaha bAta anya granthoMmeM dikhalAyI gayI hai / 1 sattAmAtra zuddhadravya hai / niSedha hI karatA hai aura bhAratIya darzanoM meM kaI darzana advaitavAdI haiM / advaitakA matalaba hai - aikAtmya - kevala eka hI tattvakI mAnyatA aura bhedakA sarvathA abhAva / yathA-- brahmAdvaitavAdI kevala eka brahmako hI mAnatA hai - jar3a aura cetana saba usI ke vikAra haiM / zabdAdvaitavAdI vaiyAkaraNa zabdabrahma nAmaka advaitatattvako svIkAra karate haiM / unakA kahanA hai ki jagat zabdAtmaka hai / zabdake binA na to koI jJAna hotA hai aura na koI aisI vastu hai| jo zabdake binA pratibhAsita hotI ho / bauddhamatAvalambI jJAnAdvaitavAdI yogAcAra eka jJAnamAtra tattva mAnatA hai, kyoMki jJAnake binA kisIkI bhI pratIti nahIM hotI / sAMkhya advaitavAdI to nahIM hai, kintu vaha jo eka pradhAna nAmaka tattva mAnatA hai usa pradhAnako apane vikAroMse, jinakI saMkhyA 23 hai, sarvathA abhinna mAnatA hai / ata: eka tarahase vaha bhI sattAdvaitarUpa ho jAtA hai / isa prakArakA advaita saMgrahahnayakA viSaya nahIM hai / saMgrahanaya yadyapi ekatvako viSaya karatA hai, kintu anekatvakA nirAsa nahIM krtaa| yadi aisA kare to vaha saMgrahanaya na hokara saMgrahanayAbhAsa kahA jAyegA / ataH sApekSa ekatva saMgrahanayakA viSaya hai / aura sarvathA advaitavAda saMgrahanayAbhAsakA viSaya hai| kyoMki sarvathA advaita pratItiviruddha hai / sarvathA advaitavAda meM puNya-pApa karmoMkA dvaita, acche-bure phalakA dvaMta, isaloka-paralokakA dvaita, vidyA avidyAkA dvaita aura bandha-mokSakA dvaita nahIM banatA / aura inake binA saMsAra aura mokSa bhI nahIM banatA / dvaitake binA to advaitakI siddhi bhI nahIM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 247 dravyatvaM sakaladravyavyApyabhipreti cAparaH / paryAyatvaM ca niHzeSaparyAyavyApi saMgrahaH // 69 / / tathaivAvAntarAn bhedAn saMgRhyekatvato bahuH / vartate'yaM nayaH samyak pratipakSAnirAkRteH / / 7 / / svavyaktyAtmakataikAntastadAbhAso'pyanekadhA / pratItibAdhito bodhyo niHzeSo'pyanayA dizA // 71 // saMgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipuurvkH|| yo'vahAro vibhAgaH syAd vyavahAro nayaH smRtaH // 72 // sa cAnekaprakAraH syAduttaraH parasaMgrahAt / yatsattadrvyaparyAyAviti prAgRjusUtrataH / / 73 // ho sakatI / kyoMki advaitako siddhike lie koI pramANa mAnanA hI hogA, aura pramANake mAnanepara pramANa aura usakA viSaya prameya advaita do ho jaayeNge| isakA kathana aSTasahasrIke dUsare adhyAyameM kiyA gayA hai / vahA~se dekha lenA caahie| Age aparasaMgrahanayakA svarUpa kahate haiM apara saMgrahanaya sampUrNa dravyoMmeM vyApI dravyatvako aura sampUrNa paryAyoM meM vyApI paryAyatvako viSaya karatA hai| isI prakAra bahutase avAntara bhedoMkA ekapanese saMgraha karake yaha naya pravRtti karatA hai| apane pratipakSakA nirAkaraNa nahIM karanese yaha naya samyak hai / para saMgrahanaya to kevala samasta padArthavyApI sattAsAmAnyako viSaya karatA hai| aura usake bheda-prabhedoMko ekatvarUpase saMgraha karake apara saMgrahanaya jAnatA hai| jaise. sampUrNa dravyoMmeM vyApI dravyatva sampUrNa aura paryAyoMmeM vyApI paryAyatva apara saMgrahanayakA viSaya hai| Age saMgrahAbhAsakA svarUpa kahate haiM apanI vyakti aura jAtike sarvathA ekAtmakapanekA ekAnta aparasaMgrahAmAsa hai,vaha aneka prakArakA hai tathA pratItise bAdhita hai| isI prakAra samasta saMgrahAbhAsoMko jAna lenA caahie| dravyatva dravyAtmaka hI hai, dravyatvase bhinna dravyoMkA abhAva hai| aisA mAnanA aparasaMgrahAbhAsa hai| tathA paryAyatva paryAyAtmaka hI hai, paryAyatvase bhinna paryAyoMkA abhAva hai , yaha bhI aparasaMgrahAbhAsa hai| isI taraha jIvatva jIvAtmaka hI hai, pudgalatva pudgalAtmaka hI hai, dharmatva dharmAtmaka hI hai, adharmatva adharmAtmaka hI hai, AkAzatva AkAzAtmaka hI hai, kAlatva kAlAtmaka hI hai-ye saba aparasaMgrahAbhAsa haiM / kyoMki jIvatva mAnya apanI vyaktiyoMse kathaMcita bhinna pratIta hotA hai| yadi sAmAnyakA apane vizeSoMse sarvathA abheda mAnA jAyegA to donoMmeM se ekakA bhI abhAva honepara sabakA abhAva ho jaayegaa| sArAMza yaha hai ki saMgrahanaya sAmAnyagrAhI hai, magara vaha vizeSoMkA nirAkaraNa nahIM krtaa| vaisA karanese saMgrahAbhAsatvakA prasaMga AtA hai| kyoMki vyaktiyoMse sarvathA bhinna yA sarvathA abhinna sAmAnyakI pratIti nahIM hoto| kintu kathaMcita bhinna aura kathaMcit abhinna kI hI pratIti hotI hai| ataH apara sAmAnya yA parasAmAnya vyaktirUpa hI haiN| isa prakArake sabhI abhiprAyoMko apara saMgrahAbhAsa jAnanA cAhie, kyoMki ve pramANase bAdhita haiN| aba vyavahAranayakA prarUpaNa karate haiM saMgrahanayake dvArA gRhIta padArthoMkA vidhipUrvaka jo vibhAga hotA hai use vyavahAranaya kahate haiM / 1. 'saMgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH |'-srvaarthsiddhi 1 / 33 / vidhipUrvakam mu0 2 / 2. nayaH sa naH mu02| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 pariziSTa kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgabhAk / pramANabAdhito'nyastu sadAbhAso'vasIyatAm / / 74 // RjusUtra kSaNadhvaMsi vastu sat sUtrayed Rju / prAdhAnyena guNIbhAvAd dravyasyAnarpaNAt sataH // 75 / / aura vaha vyavahAranaya parasaMgrahanayase uttaravartI tathA RjusUtranayase pahale aneka prakArakA hai / jaise jo sat hai vaha dravya aura paryAyake bhedase do prakArakA hai| parasaMgrahanaya sat rUpase sabakA grahaNa karatA hai| vyavahAranaya usakA vibhAga karatA hai jo sat hai vaha dravya aura paryAyarUpa hai| isI taraha aparasaMgraha dravyarUpase saba dravyoMko grahaNa karatA hai aura paryAyarUpase saba paryAyoMko grahaNa karatA hai| vyavahAranaya usakA vibhAga karatA hai ki dravya jIvAdike bhedase chaha prakArakA hai aura paryAya kramabhAvI aura sahabhAvIke bhedase do prakArakI haiN| phira saMgrahanaya saba jIvAdika dravyoMkA *jIva,pudgala,dharma, adharma, AkAza aura kAlake rUpameM saMgraha karatA hai tathA kramabhAvI paryAyoMkA kramabhAvI paryAyarUpase aura sahabhAvI paryAyoMkA sahabhAvI paryAyarUpase saMgraha karatA hai| vyavahAranaya una sabakA vibhAga karatA hai-jo jIva hai vaha mukta aura saMsArIke bhedase do prakArakA hai| pudgaladravya aNu aura skandhake bhedase do prakArakA hai| dharmadravya jIvako gatimeM nimitta aura pudgalakI gatimeM nimitta hai| adharma dravya bhI jIvakI sthitimeM nimitta aura pudgalakI sthitimeM nimitta hai| ataH paryAyakI apekSA ye donoM bhI anekarUpa haiM, kintu dravyako apekSA eka hai| AkAzadravyake lokAkAza aura alokAkAzakI apekSA do bheda hai| kAladravya mukhya aura vyAvahArikako apekSA do prakArakA hai| kramabhAvI paryAya kriyArUpa aura akriyArUpa hotI hai| sahabhAvI paryAya guNarUpa tathA sadazapariNAmarUpa hotI hai| isa prakAra aparasaMgraha aura vyavahAranayakA vistAra RjusUtranayase pahale taka aura parasaMgrahake bAdase jAnanA caahie| arthAt parasaMgrahake pazcAt aura RjusUtranayase pahale taka aparasaMgraha aura vyavahAranayakA vistAra hai| Azaya yaha hai ki parasaMgrahake pazcAt yadi abhiprAya saMgrahakA hai to vaha apara saMgrahanayakA viSaya hai aura yadi bhedakA abhiprAya hai to vaha vyavahAranayakA viSaya hai / vyavahArAbhAsakA svarUpa kahate haiM kalpanAke dvArA Aropita arthAt kalpita dravya aura paryAyoMke vibhAgako grahaNa karanevAle nayako vyavahArAmAsa jAnanA cAhie kyoMki vaha pramANase bAdhita hai| dravya,paryAyakA bheda kAlpanika nahIM hai, vAstavika hai| jo naya unheM kalpita mAnatA hai vaha vyavahArAbhAsa hai| aba RjusUtranayako kahate haiM RjusUtranaya pradhAnarUpase kSaNa-kSaNameM dhvaMsa honevAlI paryAyako vasturUpase viSaya karatA hai| aura vidyamAna hote hue bhI vivakSA nahIM honese damyakI gauNatA hai| RjusUtranaya kevala vartamAna kSaNavartI paryAyako hI vasturUpase viSaya karatA hai,kyoMki bhUtaparyAyeM to naSTa ho cukI hai aura bhaviSya paryAya abhI utpanna hI nahIM huI hai| ataH unase vyavahAra nahIM cala sktaa| yaha isa nayakI dRSTi hai| yadyapi yaha naya dravyakA nirAsa nahIM karatA hai, kintu usakI orase isakI dRSTi udAsIna hai| isIse isa nayako paryAyAthika nayakA bheda mAnA jAtA hai| isakI dRSTimeM sabhI padArtha niyamase utpanna hote haiM aura naSTa hote haiN| jabaki dravyArthika nayako dRSTimeM sabhI padArtha sarvadA utpatti aura vinAzase rahita haiN| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 nayavivaraNam nirAkaroti 'yo dravyaM bahirantazca sarvathA / satadAbho'bhimantavyaH pratIterapalApataH // 76 // kAryakAraNatA nAsti grAhyagrAhakatApi vaa| vAcyavAcakatA ceti kvArthasAdhanadUSaNam // 77 / / lokasaMvRti satyaM ca satyaM ca paramArthataH / kvaivaM siddhayedyadAzritya buddhAnAM dharmadezanA // 78 / / sAmAnAdhikaraNyaM kva vizeSaNavizeSyatA / sAdhyasAdhanabhAvo vA kvAdhArAdheyatA'pi ca / / 7 / / saMyogo viprayogo vA kriyAkArakasaMsthitiH / sAdRzyaM vaisAdRzyaM vA svasantAnetarasthitiH / / 8 / / samudAyaH kve ca pretyabhAvAdi dravyanihnave / bandhamokSavyavasthA vA sarvatheSTA'prasiddhitaH / / 8 / / RjusUtranayAbhAsakA svarUpa kahate haiM jo naya bAhya aura antaraMga dravyoMkA sarvathA nirAkaraNa karatA hai, use RjusUtranayAbhAsa mAnanA cAhie kyoMki vaha pratItikA apalApa karatA hai| Age usI pratItike apalApako spaSTa karate haiM anvayI dravyakA sarvathA niSedha karanepara kAryakAraNapanA, grAhya grAhakapanA, aura vAcyavAcakapanA nahIM banatA / taba aisI dazAmeM apane iSTa tatvakA sAdhana aura para pakSakA dUSaNa kaise bana sakegA tathA lokavyavahArasatya aura paramArthasatya kaise siddha ho sakeMge, jisakA abalambana lekara buddhauMkA dharmopadeza hotA hai| sAmAnAdhikaraNya, vizeSaNavizeSya mAva, sAdhyasAdhanamAva, AdhArAdheyabhAva, ye saba kahA~se bana sakeMge1 saMyoga, viyoga, kriyAkArakakI sthiti, sAdRzya, visadRzatA, svasantAna aura parasantAnakI sthiti, samudAya, maraNapanA vagairaha aura bandhamokSakI vyavasthA kaile bana sakegI kSaNikavAdI bauddhakA mata hai ki sabhI padArtha ekakSaNavartI haiM. dUsare kSaNa meM unakA sarvathA vinAza ho jAtA hai| yadi padArthoMko eka kSaNase adhika do kSaNavartI mAna liyA jAyegA to unakA kabhI bhI nAza na ho sakanese kUTasthatAkA prasaMga A jAyegA, aura taba kuTastha padArthameM krama yA akramase arthakriyA na honese avastupanA prApta hogaa| isa prakArase bauddha sthAyI dravyako nahIM maante| unakI aisI mAnyatA RjusUtra nayAbhAsa hai: kyoMki ukta mAnyatA pratItiviruddha hai| pratyabhijJAna pramANase pratyeka bAhya aura antaraMga dravya pUrvaparyAya aura uttaraparyAyameM anusyUta hI siddha hotA hai / jaise miTTI ke piNDase ghar3A bana jAnepara bhI miTTIpanekA nAza nahIM hotaa| phira bhI dravyakI paryAya pratikSaNa utpanna aura naSTa hotI rahatI hai| ataH vastuka dravyarUpase nitya aura paryAyarUpase anitya mAnanepara kUTasthatAkA prasaMga nahIM AtA aura aisA honepara usameM sarvathA arthakriyAkA bhI virodha nahIM hotA jisameM use avastupanA prApta ho| bauddhoMkA hI eka bheda yogAcAra hai| vaha vijJAnadvaitavAdI hai, bAhya padArthoMko nahIM mAnatA / usakA kahanA hai ki vAstavika dRSTise vicAra karanepara na koI kisIkA kAraNa hai aura na koI kisIkA kArya hai aura kAryakAraNa bhAvakA abhAva honese na koI kisIkA grAhaka hai na koI kisIse grAhya hai, na koI kisIkA vAcaka hai, na koI kisIkA vAcya hai| aura jaba kAryakAraNabhAvakI taraha grAhyagrAhakabhAva, vAcyavAcakabhAva bhI nahIM hai.to bAhya padArtha kaise siddha ho sakatA hai| yogAcArakI yaha mAnyatA bhI RjusUtranayAbhAsa hai| kyoMki kAryakAraNabhAva Adiko vAstavika mAne binA yogAcAra apane pakSako samarthana aura dUsareke pakSakA 1. yad a0, mu. 1 / 2. tadA bhAso'bhi-mu0 2 / 3. tA ceti mu01| 4.-kAraNa a0, ba0, mu. 1 / 5. kva pretyabhAvAdivyasya nihnavo mu0 2 / 6. sarvadeSTA mu0 2 / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 pariziSTa kAlAdi bhedato'rthasya bhedaM yaH pratipAdayet / so'tra zabdanayaH zabdapradhAnatvAdudAhRtaH // 82 // vizvadRzvAsya janitA suunurityekmaadRtaaH| padArtha kAlabhede'pi vyavahArAnurodhataH / / 83 // karoti kriyate puSyastArakApo'bha ityapi / kArakavyaktisaMkhyAnAM bhede'pi ca pare janAH // 84|| ehi manye rathenetyAdikasAdhanabhidyapi / saMtiSThetAvatiSThatetyAdhupagrahabhedane / / 85 / / tanna zreyaH parIkSAyAmiti zabdaH prakAzayet / kAlAdibhedane'pyarthAbhedane'tiprasaGgataH / / 86 / / khaNDana kaise kara skegaa| apane pakSake samarthanameM vaha jo kucha bolegA, vaha vAcaka kahA jAyegA aura usakA Io vaha svapakSakA samarthana kara sakatA hai| aura aisA honepara vAcyavAcakabhAvakI siddhi hotI hai| isaparase vijJAnAdvaitavAdI yogAcArakA kahanA hai ki vAstavameM to vAcyavAcakabhAva Adi nahIM hai, kintu lokavyavahArameM unheM mAnA jAtA hai|atH kalpita lokavyavahArase hama svapakSakA sAdhana aura virodhIpakSakA dUSaNa kreNge| to jainAcAryakA kahanA hai ki eka lokavyavahAra satya aura eka paramArtha satya ye do prakArake satya bhI pramANase siddha nahIM hote| taba buddhakA dharmopadeza bhI vAcyavAcakake abhAvameM kaise bana sakatA hai| tathA AdhArabhUta dravyako na mAnase sAmAnAdhikaraNyabhAvakA bhI abhAva ho jaayegaa| do padArthoMkA samAna adhikaraNameM arthAt eka vastumeM Thaharanepara hI samAna adhikaraNapanA banatA hai| kSaNikavAdameM aisA honA sambhava nahIM hai| aura sAmAnAdhikaraNyake abhAvameM vizeSaNa-vizeSyabhAva bhI nahIM banatA / jaise 'saba kSaNika haiM sat honese' yahA~ 'saba' vizeSya hai, kSaNika Adi usake vizeSaNa hai| sAmAnAdhikaraNyake abhAvameM yaha vizeSaNa-vizeSyabhAva kaise bana sakatA hai aura vizeSaNa-vizeSyake abhAvameM sAdhyasAdhanabhAva bhI nahIM bana sktaa| tathA dravyake abhAvameM saMyoga aura vibhAga bhI nahIM bana sakatA, na kriyA hI bana sakatI hai| kriyAke abhAvameM kArakoMkI vyavasthA nahIM bana sktii| aura taba koI bhI vastu vAstava meM arthakriyAkArI nahIM ho sktii| sadRza aura visadRza pariNAma bhI nahIM bana sakate, kyoMki pariNAmI dravyako Apa mAnate nhiiN| pariNAmIke abhAvameM pariNAma kaise ho sakatA hai aura sadaza tathA visadRza pariNAmake abhAvameM svasantAna aura parasantAnakI sthiti nahIM banatI, kyoMki samAnatA aura asamAnatAke AdhArapara hI svasantAna aura parasantAna siddha hotI hai| samudAya bhI nahIM banatA, kyoMki samudAyo aneka dravyoMke asamudAyarUpa avasthAko tyAgakara samudAyarUpa avasthAko svIkAra karanepara hI samudAya bana sakatA hai| so Apa mAnate nahIM haiM / isose jIvana-maraNa, zubha-azubhakarmokA anuSThAna, unakA phala puNya-pApakA, bandha Adi bhI nahIM bntaa| taba saMsAra aura mokSakI vyavasthA kaise raha sakatI hai| ataH bauddhoMkA kSaNikavAda ucita nahIM hai| arthanayoMkA varNana karake aba zabdanayako kahate haiM kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, sAdhana aura upagrahake bhedase jo naya arthake bhedakA kathana karatA hai, use yahA~ zabdapradhAna honese zabdanaya kahate haiN| vyavahAranayake Agrahase 'isake vizvako jisane dekha liyA hai aisA puna paidA hogA' isa prakAra kAlabhedake honepara mI padArthako ekarUpa hI aMgIkAra karate haiN| devadatta karatA hai aura devadattake dvArA kiyA jAtA hai, isa prakAra kArakabheda honepara bhI anya loga padArthako ekarUpa hI mAnate haiN| 'puSyaH' eka vyakti hai aura 'tArakAH' bahuvyaktikA sUcaka hai| isa prakAra vyaktibheda honepara bhI padArthabheda nahIM mAnate / 'ApaH' bahuvacanAnta hai aura 'ambha:' ekavacanAnta hai| isa prakAra vacana Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 251 bheda honepara bhI arthabheda nahIM mAnate / 'tuma jAo, tuma samajhate ho ki maiM rathase jaauuNgaa|' yahA~ sAdhanabheda honepara mI tathA santiSTheta, aura avatiSThetameM upagrahabheda honepara bhI arthabheda nahIM mAnate / kintu unakA aisA mAnanA parIkSA karanepara ucita pratIta nahIM hotA, yaha zabdanaya kahatA hai kyoMki kAlAdikA bheda honepara mI arthakA bheda na mAnane meM atiprasaMga doSa AtA hai| vyavahAranaya kAlAdikA bheda honepara bhI arthabheda nahIM maantaa| kintu zabdanaya kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, sAdhana aura upagrahake bhedase arthabheda mAnatA hai| Azaya yaha hai ki jaise pramANa ananta dharmAtmaka vastukA bodhaka hai, vaise hI zabda bhI anantadharmAtmaka vastukA vAcaka hai| anya vaiyAkaraNa vAcaka zabdake rUpameM parivartana honepara bhI vAcya padArthake rUpameM koI parivartana nahIM mAnate / kintu jaina zAbdikoMkA mata hai ki vAcakameM jo liMga, saMkhyA AdikA parivartana hotA hai vaha yoM hI nahIM hotaa| jina dharmose viziSTa vAcakakA prayoga kiyA jAtA hai, ve saba dharma vAcyameM rahate haiN| jaise yadi gaMgAke kinAreko saMskRtake taTaH, taTI aura taTam, ina tIna zabdoMse kahA jAye-ina tInoM zabdoMkA mUla eka taTa zabda hI hai| isameM jo parivartana hama dekhate haiM vaha liMgabhedase hai-to cUMki ye tInoM zabda kramazaH puliMga, strIliMga aura napuMsakaliMgameM nirdeza kiye gaye haiM,ataH inake vAcyameM bhI ye tInoM dharma vartamAna haiN| isI taraha kAlabhedase eka hI vastu tInarUpase pukArI jAtI hai| jaba taka koI vastu nahIM utpanna huI taba taka use 'hogI' kahate haiN| utpanna honepara hotI hai| kahate haiN| kucha samaya bItanepara 'huI' kahI jAtI hai / yaha tInoM 'honA' dhAtuke rUpa haiN| aura tInoM vastukI tIna avasthAoMko batalAte haiN| isI taraha bhinna kArakoMkI vivakSAse eka hI vRkSa 'vRkSako' 'vRkSase' 'vRkSake lie' 'vRkSameM' Adi aneka rUpoMse kahA jAtA hai| ataH ye zabda vRkSake bhinna-bhinna dharmokI ora saMketa karate haiN| eka baccA puruSa honeke kAraNa 'devadatta' kahA jAtA hai| vaha yadi lar3akokA veza dhAraNa kara le to loga use 'devadattA' kahane lagate haiN| ataH liMgabhedase bhI arthabhedakA sambandha hai| yaha zabdanayakI dRSTikA tAtparya hai| ataH vaiyAkaraNa vyavahAranayake anurodhase 'isake vizvako dekha cukanevAlA putra paidA hogA' 'honevAlA kAma ho gayA' ityAdi prayogoMmeM kAlabheda honepara bhI eka hI vAcyArtha mAnate haiN| 'jo vizvako vaha putra paidA hogA' yahA~ bhaviSyatkAlake sAtha atIta kAlakA abheda mAna liyA gayA hai, kyoMki isa prakArakA vyavahAra dekhA jAtA haikintu vaha ThIka nahIM hai,kyoMki kAlabheda honepara bhI arthameM bheda na mAnanepara ati prasaMga doSa AtA hai / jaise rAvaNa ho cukA aura zaMkha cakravartI Age hogaa| ina donoMko bhI eka kahA jA skegaa| yadi kahoge ki rAvaNa to pahale ho cukA aura zaMkha cakravartI Age hogA, ataH ina donoM zabdoMkA bhinna viSaya honese eka artha nahIM ho sakatA, to 'jisane vizvako dekha liyA hai aura vaha utpanna hogA' ina donoMkA kyoki 'jisane vizvako dekha liyA hai' isa vAkyakA artha atItakAla hai aura hogA' isa vAkyakA anAgatakAla hai| ataH Age honevAlA patra atItakAlIna kaise ho sakatA hai ? yadi kahA jAtA hai ki atItakAla meM anAgatakAlakA Aropa karanese ekArthatA bana jAyegI to paramArthase kAlabheda honepara bhI ekArthavyavasthA nahIM bana sktii| tathA 'karatA hai' yaha kartRkAraka hai aura 'kiyA jAtA hai' yaha karmakAraka hai| inameM kartA-karmakA bheda honepara bhI vaiyAkaraNa arthabheda nahIM mAnate / kyoMki 'vahI kucha karatA hai' aura 'vahI kisI ke dvArA kiyA jAtA hai' aisI pratIti hotI hai| kintu parIkSA karanepara unakA yaha kathana bhI ThIka pratIta nahIM hotaa| kyoMki aisA mAnanepara 'devadatta ghaTa banAtA hai' isa vAkyameM kartA devadattake aura karma ghaTake bhI abhedakA prasaMga AtA hai| tathA 'puSyaH pulliga zabda hai aura 'tArakAH strIliga zabda / isa prakAra liMgabheda honepara bhI donoMkA artha nakSatra ( tAre ) kiyA jAtA hai| yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAnanepara 'paTa:' aura 'kUTI meM paTa aura kuTIke bhI ekatvakA prasaMga AtA hai, kyoMki donoMkA liMga bhinna hai| tathA 'ApaH' zabda nitya bahuvacanAnta hai aura 'ambhaH' zabda ekavacanAnta hai isa prakAra vacanabheda Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 pariziSTa tathA kAlAdinAnAtvakalpanaM niHprayojanam / siddhaM kAlAdinaikena kAryasyeSTasya tattvataH // 87 // kAlAdyanyatamasyaiva kalpanaM taividhIyatAm / yeSAM kAlAdibhede'pi padArthaikatvanizcayaH ||88|| zabdaH kAlAdibhibhinno' bhinnArthapratipAdakaH / kAlAdibhinnazabdatvAttAdRk siddhAnyazabdavat ||89 // paryAyazabdabhedena bhinnArthasyAdhirohaNAt / nayaH samabhirUDhaH syAt pUrvavaccAsya nizcayaH // 90 // honepara bhI donoMkA artha jala kiyA jAtA hai| kintu yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi vacanabheda honepara arthabheda nahIM mAnA jAyegA to 'ghaTa:' aura 'tantavaH' ( dhAge) kA artha bhI eka ho jAyegA, kyoMki ina donoM meM vacanabheda hai / saMskRta bhASA meM parihAsa meM uttama puruSake sthAna meM madhyamapuruSakA aura madhyamapuruSa ke sthAna meM uttamapuruSakA prayoga ThIka mAnA jAtA hai / kintu yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isa taraha sAdhana bheda honepara bhI artha meM bheda na mAnanepara 'maiM pakAtA hU~' 'tU pakAtA hai' yahA~ bhI donoMkA eka artha mAnanA hogA / tathA saMskRtameM sthA dhAtu se pUrva 'sam' upasarga lagAnepara saMtiute rUpa banatA hai, aura 'ava' upasarga lagAnepara 'avaliSThate' rUpa banatA hai, isa taraha upasarga bheda honepara bhI donoMkA artha eka mAnA jAtA hai, kintu yaha bhI ThIka nahIM hai; kyoMki upasargabheda hone para bhI arthabheda na mAnanepara 'tiSThati' aura 'pratiSThati' ina donoM zabdoM ke artha Thaharane aura calane meM bhI abhedakA prasaMga AtA hai / ataH zabdanayakA kathana hai ki kAlAdike bhedase zabdakA bhinna hI artha hotA hai / kAlAdikA bheda honepara bhI arthakA abheda mAnanepara anya doSa dete haiM kAla Adi ke bheda arthakA bheda mAnanepara hI kAla, kAraka AdikI bhedakalpanA ucita hai, anyathA to kAla AdikA bheda mAnanA hI niSprayojana hai; kyoMki kAla AdimeM se kisI ekake mAnanese hI iSTakI siddhi ho jAtI hai / Azaya yaha hai ki kAla, kAraka, liMga, saMkhyA sAdhana Adiko mAnyatA tabhI ucita hai, jaba inake bheda se artha meM bhI bheda mAnA jAye / yadi aisA nahIM mAnA jAtA to inameM se kisI ekase hI kAma cala sakatA hai, sabake mAnane kI AvazyakatA ho kyA hai ? yahI bAta Age kahate haiM - jo vaiyAkaraNa kAla AdikA bheda honepara bhI padArthake ekatvakA hI nizcaya mAnate haiM arthAt arthabheda nahIM mAnate, unheM kAlAdimeM se kisI ekako hI mAnanA cAhie - sabake mAnane kI AvazyakatA hI kyA hai ? kAla Adi ke bhedase arthabheda meM yukti dete haiM kAla kAraka Adike dvArA bhinna zabda bhinna arthakA pratipAdaka hotA hai, kAla Adike nizabda honese / jaise kAla Adike bhedase siddha hue, anya zabda bhinna-bhinna arthake pratipAdaka hote haiM / 1 aba samabhirUr3hanayako kahate haiM- paryAyavAcI zabdoMke bhedase bhinna arthakA adhirohaNa karanese samabhirUr3ha naya hotA hai / pUrvake samAna isakA nizcaya kara lenA cAhie / 1. bhinnAbhinnArtha - mu0 1, 2 / www.jainelibrary.org Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 253 indraH purandaraH zakra ityAdyA bhinnagocarAH / zabdA vibhinnazabdatvAd vAjivAraNazabdavat // 11 // takriyApariNAmo'rthastathaiveti vinizcayAt / evaMbhUtena nIyeta kriyAntaraparAGmukhaH // 12 // yo yaM kriyArthamAcaSTe nAsAvanyatkriyaM' dhvaniH / paThatItyAdizabdAnAM pAThAdyarthatvasaMjanAta ||3|| sarvadRzvA ( jisane sabako dekha liyA hai ) aura vizvadRzvA ( jisane vizvako dekha liyA hai ) ye donoM paryAyavAcI zabda haiM, kintu zabdanaya inakA eka hI artha mAnatA hai: bhinna-bhinna artha nahIM maantaa| isI taraha bhavitA (saM0 luTlakAra), bhaviSyati ( saM0 laTlakAra ) kA bhI eka hI arya mAnatA hai| tathA 'kriyata' 'vidhIyate', 'karoti', 'vidadhAti' ina saba dhAtu zabdoMkA bhI eka hI artha mAnatA hai| isI taraha puSya Ara tiSyakA, tAraka aura ur3akA ApaH aura vAHkA, ambhaH aura jalakA bhI eka hI artha mAnatA hai, kyoMki ina paryAyavAcI zabdoMmeM kAla, kAraka, liMga AdikA bheda nahIM hai| kintu samabhirUr3hanaya paryAyabhedase bhI bhinna artha mAnatA hai| jaise indra, zakra aura purandara Adi zabdoMkA artha minna hai, kyoMki ye saba zabda minna-bhinna haiM, jaise vAji (ghoDA) aura vAraNa (hAthI ) zabda haiN| ____ indra , zakra aura purandara ye tInoM zabdoMkA sAmAnya artha'indra' hI hai / zabdanaya bhI aisA hI mAnatA hai; kyoMki ina tInoM zabdoMmeM liMga, saMkhyA AdikA bheda nahIM hai| kintu samabhirUr3hanaya zabdabhedase arthabheda mAnatA hai / ataH usake matase pratyeka paryAya zabdakA bhI artha bhinna hai| jaise'indra' zabdakA vyutpattyartha hai-Ananda karanevAlA, zakrakA hai-zaktizAlI aura purandarakA hai-nagaroMko ujAr3anevAlA / ataH isa nayakA mantavya hai ki svargake adhipatiko indra'isalie kahate haiM ki vaha Ananda karatA hai, zaktizAlI honese use zakra kahate haiM aura nagaroMko ujAr3ane vAlA honese ( isakA sambandha hindUdharmake eka paurANika kathAnakase hai ) purandara kahate haiN| ata: yaha naya niruktike bhedase pratyeka zabdakA bhinna-bhinna artha mAnatA hai| aba evaMbhUta nayako kahate haiM anya kriyAoMse vimukha aura usI kriyArUpa pariNata hue arthako usI rUpase nizcaya karanevAlA naya evaMbhUta hai| devatAoMkA rAjA indra' AnandarUpa kriyA karatA ho yA na karatA ho samabhirUr3ha naya use 'indra'zabdase kahanA pasanda karatA hai, jaise gAya calatI ho yA na calatI ho use gau kahA jA sakatA hai| kintu evaMbhUta naya devarAjako usI samaya'indra' kahanA pasanda karatA hai jaba vaha Ananda karatA ho| gAya ko usa samaya 'go' kahA jA sakatA hai jaba vaha calatI ho; kyoMki yaha naya jisa zabdakA jo vyutpatti siddha artha hai tadanusAra kriyA karate hue hI usa zabdake prayogako ucita mAnatA hai / kyoMki jo zabda jisa kriyA rUra arthako kahatA hai vaha anya kriyArUpa arthako nahIM khtaa| kyoMki paThati ityAdi zabdoMkA par3hanA Adi artha pAyA jAtA hai / evaMbhUtanayakA mata hai ki saba zabda kriyAparaka haiN| gau, azva Adi jo jAtivAcaka zabda mAne jAte haiM ve bhI kriyAzabda hI haiN|jo Azu (zIghra) gAmI hotA hai use azva kahate haiN| zukla, nIla Adi guNavAcaka mAne jAnevAle zabda bhI kriyA zabda hI haiN| zubhra honese zukla aura nIlA honese nIla kahA jAtA hai| devadata Adi aicchika zabda bhI kriyA zabda hai / deva jise dekheM use devadatta kahate haiN| isI taraha jo daNDa liye 1. yat mu0 2 / 2. -canyakriyAM mu0 2, -vanyatkriyaM mu0 1 / 3. -dyarthaprasaMjanam mu0 2 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pariziSTa ityanyonyamapekSAyAM santaH zabdAdayo nayAH / nirapekSAH punaste syustadAbhAsAvirodhataH // 94 / / tatrarjusUtraparyantAzcatvAro'rthanayA matAH / trayaH zabdanayAH zeSAH zabdavAcyArthagocarAH / / 15 / / pUrvo pUrvo nayo bhUmaviSayaH kAraNAtmakaH / paraH paraH punaH sUkSmagocaro hetumAniha // 16 // sanmAtraviSayatvena saMgrahasya na yujyte| mahAviSayatA bhAvAbhAvAnnigamAnayAt / / 97 // yathA hi sati saMkalpastathaivAsativedhate / tatra pravartamAnasya naigamasya mahArthatA / / 9 / / hue hoM use daNDI aura jo sIMgavAlA ho use viSANI kahate haiN| lokameM jo dravya, guNa, kriyA Adike nimittase zabdoMkI pravRtti pAyI jAtI hai,vaha vyavahAra mAtrase hai; nizcayase nahIM, aisA yaha naya mAnatA hai / Age kahate haiM ki ye zabda samabhirUr3ha aura evaMbhUta naya sApekSa avasthAmeM samyak aura nirapekSa avasthAmeM mithyA hote haiM ___ isa prakAra parasparameM sApekSa honepara zabda samamirUr3ha evabhUta naya samIcIna hote haiM aura nirapekSa honepara nayAmAsa hote haiM kyoMki taba unameM parasparameM virodha pratIta hotA hai| ukta tInoM zabda naya parasparameM yadi eka dUsarekI apekSA na karake apanI hI bAta kara ekAnta rUpase Agraha karane lagate haiM to ve mithyAnaya haiM arthAt yadi zabdanaya samabhirUr3ha evaMbhUtanayakI apekSA nahIM rakhatA una donoM nayoMke viSayoMko mithyA batalAtA hai to vaha zabdAbhAsa hai| tathA samabhirUr3hanaya yadi zabda aura evaMbhUtanayoMkA nirAkaraNa karake kevala apane hI viSayakI satyatAkA dAvA karatA hai to vaha samabhirUr3hanayAbhAsa hai| isI prakAra evaMbhUtanayake sambandhameM bhI jAnanA cAhie / ukta sAta nayoMmeM arthanaya aura zabdanayakA bheda batalAte haiM ukta sAta nayoMmase RjusUtra paryanta cAra artha naya mAne gaye haiM, aura zeSa tIna zabdanaya haiM; kyoMki ve zabdavAcya athako viSaya karate haiN| ___ naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra nayoMko arthanaya kahate haiN| kyoMki ye cAroM naya arthapradhAna hai, pradhAna rUpase arthako ho viSaya karate haiN| zeSa tIna naya zabdanaya haiM, kyoMki zabdakI pradhAnatAse arthako viSaya karate haiN| unakA viSaya zabdake dvArA vAcya artha hai| sAtoM nayoMke jo lakSaNa Upara kahe haiM unase unakI arthapradhAnatA tathA zabdapradhAnatA spaSTa ho jAtI hai| ukta nayoMmeM kauna naya bahuviSayavAlA hai aura kauna naya alpaviSayavAlA hai, Age yaha batalAte haiM pahalA-pahalA naya bahuta viSayavAlA hai,kyoMki vaha kAraNarUpa hai| aura Age-AgekA naya sUkSma viSayavAlA hai,kyoMki vaha kAryarUpa hai| Age ukta kathanako spaSTa karate hue saMgrahanayase naigamanayako bahuta viSayavAlA batalAte haiM saMgrahanayakA viSaya kevala sattAmAtra hai|atH bhAva aura amAva rUpa arthako viSaya karane vAle naigamayanase saMgrahanaya bahuta viSayavAlA nahIM ho sktaa| kyoMki jaise satpadArthameM saMkalpa hotA hai, vaise hI asat padArthameM bhI saMkalpakA bodha hotA hai| ataH sat aura asatmeM pravartamAna naigamanayakA mahAn viSaya hai| yahA~se yaha batalA rahe haiM ki pUrva-pUrvake nayoMkA viSaya bahuta hai aura uttara-uttarake nayoMkA viSaya Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 nayavivaraNam saMgrahAd vyavahAro'pi sadvizeSAvabodhakaH / na bhUmaviSayo'zeSasatsamUhopadarzinaH // 19 // narjusUtraH prabhUtArtho vrtmaanaarthgocrH| kAlatritayavRtyarthagocarAd vyavahArataH // 10 // kaalaadibhedto'pyrthmbhinnmupgcchtaa| narjusUtrAnmahArtho'tra zabdastadviparItavit // 101 / / zabdAt paryAyabhedenAbhinnamarthamabhIpsinaH / na syAt samabhirUDho'pi mahArthastadviparyayaH // 102 // thoDA hai| sAtoM nayoMmeM sabase prathama nAma naigamanayakA hai| usake bAda saMgrahanaya AtA hai| naigamanayakA viSaya mahAn hai aura saMgrahanayakA viSaya usase thor3A hai,kyoMki saMgrahanaya kevala sat ko grahaNa karatA hai aura naigamanaya sat aura asat donoMko grahaNa karatA hai / yaha bAta donoM nayoMke gata udAharaNoMse spaSTa hai| naigamanaya vastuke abhAvameM bhI usake saMkalpamAtrako hI grahaNa karatA hai / jaise pAnI vagairaha bharane meM lage hue vyaktise yadi koI pachatA hai ki Apa kyA karate haiM to vaha uttara detA hai-roTI banA rahA hai| kintu abhI to vahA~ ATA taka bhI maujUda nahIM hai| phira bhI usakA saMkalpa roTI banAnekA hai|atH usake abhAvameM bhI vaha kahatA hai ki maiM roTI banA rahA huuN| parantu saMgrahanaya to kevala satko hI grahaNa karatA hai| jaise 'ghaTa' kahanese saba ghaToMkA grahaNa hotA hai| Age kahate haiM ki saMgrahanayase vyavahAranayakA viSaya alpa hai samasta satpadArthoM ke samUhako viSaya karanevAle saMgrahanayase satke kisI eka bhedakA jJAna karAnevAlA vyavahAranaya bhI adhika viSayavAlA nahIM hai| saMgrahanayase grahaNa kiye gaye padArthoMke bheda-prabhedako grahaNa karanevAlA vyavahAranaya hai| ataH saMgrahanaya bahuviSayavAlA hai aura vyavahAranaya alpa viSayavAlA hai| jaise saMgrahanaya 'sat' se samasta satpadArthoM ko grahaNa karatA hai| kintu vyavahAranaya usake bhedoMmeMse jIva yA ajIva Adiko grahaNa karatA hai| Age vyavahAranayase R ko alpa viSayavAlA batalAte haiM bhUta, bhaviSyat aura vartamAna tInoM kAloMmeM rahanevAle arthoM ko viSaya karanevAle vyavahAranayase kevala vartamAna arthoMkA viSaya karanevAlA RjusUtra bahuviSayavAlA nahIM hai| vyavahAranaya to trikAlavartI padArthoMko viSaya karatA hai aura RjusUtranaya kevala vartamAnakAlakI paryAyako hI viSaya karatA hai| ataH vyavahAranayase RjusUtrakA viSaya alpa hai| Age RjUsUtranayase zabdanayako alpaviSayavAlA batalAte hai kAla, kAraka AdikA bheda hote hue bhI bhaminna arthako svIkAra karanevAle RjUsUtranayase usase viparIta arthako jAnanevAlA zabdanaya mahAviSayavAlA nahIM hai| RjUsUtranaya kAla,kAraka Adike bhedase arthako bhedarUpa nahIM mAnatA,kintu zabdanaya mAnatA hai / ataH zabdanayase RjusUtranayakA viSaya mahAn hai aura RjusUtrase zabdanayakA viSaya alpa hai| Age kahate haiM ki zabdanayase samabhirUr3hanayakA viSaya alpa hai paryAyabhedase abhinna arthako svIkAra karanevAle zabdanayase usase viparIta samabhirUr3ha naya mI mahAviSayavAlA nahIM hai| zabdanaya zabdabhedase arthabheda nahIM mAnatA / indra, zakra, purandara Adi paryAyavAcI zabdoMkA abhinna artha mAnatA hai| kintu samabhirUr3hanaya pratyeka zabdakA artha bhinna-bhinna mAnatA hai| ataH zabdabhedase arthabheda na mAnanevAle zabdanayase zabdabhedase arthabheda mAnanevAlA samabhirUDhanaya alpaviSayavAlA hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa kriyAbhede'pi cAbhinnamarthamabhyupagacchataH / naivaMbhUtaH prabhUtArtho nayaH samabhirUDhataH // 103 / / negamA prAtikUlyena na saMgrahaH prvrtte| tAbhyAM vAcyamihAbhISTA saptabhaGgI vibhAgataH // 104! naigamavyavahArAbhyAM viruddhAbhyAM tathaiva sA / so naigamarjusUtrAbhyAM tAdRgbhyAmavigAnataH // 10 // s| zabdAnnigamAdanyAdhuktAt samabhirUDhataH / sairvabhUtAcca sA jJeyA vidhAnapratiSedhagA / / 106 // saMgrahAdezca zeSeNa pratipakSeNa gamyatAm / tathava vyApinI saptabhaGgI nayavidA matA // 107 / / vizeSairuttara. sarvairnayAnAmuditAtmanAm / parasparaviruddhArthairdvandvakttairyathAyatham // 108 / / pratyeyA pratiparyAyamaviruddhA tathaiva saa| pramANasaptabhaGgIva tAM vinA nAbhivAggatiH // 109 / / Age kahate haiM ki samabhirUr3ha nayase evaMbhUta alpaviSayavAlA hai kriyAbheda honepara mI abhinna arthako svIkAra karanevAle samamirUMr3ha nayase evaMbhUtanaya bahuviSayavAlA nahIM hai| sArAMza yaha hai ki evaMbhUtanaya svargake svAmIko usI samaya indra mAnatA hai jaba vaha Ananda karatA hotA hai| kyoMki indrakA artha Ananda karanevAlA hai| kintu samabhirUr3hanaya yadyapi indrakA artha Ananda karanevAlA hI mAnatA hai, kintu usane kabhI bhI Ananda kiyA ho aura vartamAnameM vaha kucha anya kArya karatA ho, taba bhI use indra hI mAnatA hai| ataH samabhirUDhanayase evaMbhUtanayakA viSaya kama hai| Age nayavAkyakI pravRttiko batalAte haiM saMgrahanaya naigamanake anukUla hokara pravRtti nahIM karatA arthAt pratikUla hokara pravRtti karatA hai| ata: una donoM nayoMke dvArA yahA~ bheda karake abhISTa saptabhaMgI kaha lenI caahie| usI prakAra parasparameM viruddha naigama aura vyavahAranayake dvArA saptabhaMgIkA kathana kara lenA cAhie tathA parasparameM viruddha naigama aura RjusUtra nayoMke dvArA saptamaMgIkA kathana kara lenA caahie| tathA vidhi niSedharUpa vaha saptamagI naigamanaya aura zabdanayase, naigamanaya aura samabhirUDhanayase, aura naigamanaya tathA evaMbhUtanayase jAna lenI cAhie / nai gamana yakI hI taraha saMgrahAdi zeSa nayoM ke bhI unake pratipakSI zeSanayoM ke sAtha saptamaMgI jAnalenI caahie| isa prakAra nayavettAoMke dvArA mAnya saptabhaMgI sarvanayoM meM vyApta hai| parasparameM viruddha arthakA kathana karanevAle Upara kahe gaye nayoMke samasta uttara bhedoMke sAtha mI yathAyogya mela karake saptamaMgIkA kathana kara lenA gahie / isa prakAra pramANa saptabhaMgIkI taraha pratyeka paryAya meM virodha rahita saptabhaMgIko jAnanA cAhie / usake binA vacanakI gati sambhava nahIM hai| naigamanayako saMgraha Adi zeSa chaha nayoMke sAtha milAnese chaha saptabhaMgiyA~ banatI haiN| saMgrahanayako vyavahAra Adi pA~ca nayoMke sAtha milAnese pA~ca saptabhaMgiyA~ banatI haiM / vyavahAranayako RjusUtra Adi cAra nayoMke sAtha milAnese cAra saptabhaMgiyA~ banatI haiM / RjusUtranayako zabda Adi tIna nayoMke sAtha milAnese tIna saptabhaMgiyA~ 1. naigamaprAtikUlyena saMgrahaH saMpravartate mu.| 2. syAnnaMga -mu0 2 / 3. sa zabdAnnaigamAdanyA yu-mu0| 4. rdvandvavRtti mu0 2 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 257 banatI haiM / zabdanayako samabhirUr3ha Adi do nayoMke sAtha milAnese do saptabhaMgiyA~ banatI haiN| aura samabhirUr3hanayako evaMbhUtanayake sAtha milAnese eka saptabhaMgI banatI hai| isa prakAra pakSa aura pratipakSarUpase vidhi-niSedhake dvArA sAta mUlanayoMko ( 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1 = 21 ) ikkosa saptabhaMgiyA~ jAnanI cAhie / tathA naigamanayake nau bhedoMkA parasaMgraha aura aparasaMgrahake sAtha kathana karanese aThAraha saptabhaMgiyA~ hotI haiM / naigamanayake nau bhedoMkA paravyavahAranaya aura aparavyavahAranayake sAtha kathana karanese bhI aTThAraha saptabhaMgiyA~ hotI hai / naigamanayake nau bhedoMkA Rjusutrake sAtha kathana karanese nau saptabhaMgiyA~ hotI haiN| naigamanayake nau bhedoMkA zabdanayake chaha bhedoMke sAtha kathana karanese 54 saptabhaMgiyA~ hotI haiN| naigamanayake nau bhedoMkA samabhirUDhanayake sAtha kathana karanese nau aura evaMbhUtanayake sAtha kathana karanese nau, isa taraha saba 117 saptabhaMgiyAM hotI haiN| isI taraha saMgraha Adi naya bhedoMko zeSa nayoMke bhedoMke sAtha milAkara kathana karanese saptabhaMgiyA~ hotI haiM / isa prakAra uttaranayoMko 175 saptabhaMgiyA~ jAnanA cAhie / arthAt naigamanayako 117, saMgrahanayako 22, vyavahAranayako 18, RjusUtranayako 6 aura zabdanayakI 12 / pratyeka vastuke pratyeka dharmameM usako pratipakSI dharmakI yojanA karake vidhi-niSedhakI kalpanA karanese saptabhaMgIkI niSpatti hotI hai| usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-saMkalpamAtrako grahaNa karanevAle naigamanayakA Azraya lekara vidhi kalpanA hotI hai aura usake pratipakSo saMgrahanayake Azrayase niSedha kalpanA hotI hai| kyoMki prastha AdikA saMkalpa mAtra hI to prastha Adi nahIM hai| vidyamAna prasthako hI prastha kahA jAtA hai| isI taraha naigamanayake pratipakSI vyavahAranayake Azrayase bhI niSedhakI kalpanA kI jAtI hai,kyoMki vyavahAranayakI dRSTise prasthaparyAya dravyase bhinna nahIM hai| ataH vaha dravyarUpa hI hai|jo dravya nahIM hai use jAna nahIM sakate / naigamanayake sAtha usake pratipakSI RjusUtra nayakA Azraya lenese bhI niSedha kalpanA hotI hai kyoMki RjusUtra dRSTise prasthAdi paryAyamAtra hai| anyathA usakI pratIti nahIM ho sakatI / zabdanayakA kathana hai ki kAla Adike bhedase bhinna artha prastha Adi rUpa hotA hai| samabhirUr3hanayakI dRSTi meM paryAyabhedase bhinna artha prasyAdirUpa hotA hai| evaMbhUtanayakI dRSTimeM prasthAdi kriyArUpa pariNata artha hI prasthAdi rUpa hotA hai / isa taraha naigamanayake sAtha ina pratipakSI nayoMkI yojanA karanese vidhi aura niSedhako kalpanA hotI hai, kyoMki naigamanayakA viSaya ina nayoMko mAnya nahIM hai| inhIM vidhi aura niSedhako yojanAse saptabhaMga banate haiM-hai, nahIM, kramase hai nahIM, avaktavya / hai aura avaktavya, nahIM aura avaktavya, hai, nahIM aura avaktavya / isa taraha naigamanayake sAtha usake pratipakSI chaha nayoMkI yojanAse chaha saptabhaMgiyA~ banatI haiM / isI taraha saMgrahanayakA Azraya karanese vidhi- kalpanA kI jAtI hai ki saba kevala sat hI hai , gadheke sIMgakI taraha asatko pratIti nahIM hotii| usake pratipakSI vyavahAranayake Azrayase niSedhakI kalpanA kI jAtI hai ki saba kevala sat hI nahIM hai kyoMki vastukI pratoti kevala sat rUpase nahIM hotI,balki dravyAdi rUpase hotI hai| saMgrahake pratipakSI RjusUtranayake Azrayase bhI pratiSedha kalpanA hotI hai| RjusUtra naya kahatA hai ki saba satsvarUpa nahIM haiM kyoMki vastukI pratIti kevala vartamAna rUpase hI hotI hai| ataH vastu atIta aura anAgata rUpase asat hai| isI taraha zabdanaya kahatA hai ki saba satsvarUpa nahIM haiM, kyoMki kAla Adike bhedake dvArA bhinna arthakI upalabdhi hotI hai| evaMbhUtanaya kahatA hai ki saba satsvarUpa nahIM hai jo artha usa kriyArUpa pariNata ho rahA hai vahI artha usa zabdavAcya hotA hai / isa prakAra saMgrahanayake sAtha usake pratipakSI pA~ca nayoMkI yojanAke dvArA vidhiniSedhakI kalpanA karanese pA~ca saptabhaMgiyA~ hotI haiN| sAta bhaMga ukta prakArase hI jAnanA caahie| isI prakAra vyavahAranayake dvArA vidhi kI jAtI hai ki saba dravyAdisvarUpa hai| usakA pratipakSo RjasUtranaya pratiSedha karatA hai ki saba dvavyAdisvarUpa nahIM haiM. kevala paryAyamAtrakI hI upalabdhi hotI hai| zabdanaya, samabhirUr3ha aura evaMbhUtanaya bhI vyavahAranayake vaktavyakA niSedha karate hue kahate haiM ki saba dravyAdi Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2588 pariziSTa [tatra praznavazAtkazcidvidho zabdaH pravartate / syAdastyevAkhilaM yadvat svarUpAdicatuSTayAt / / 4 / / syAnnAstyeva viparyAsAditi kazcinniSedhane / syAdvaitameva tadvaitAdityastitvaniSedhayoH // 5 / / krameNa yogapadyAdvA syAdavaktavyameva tat / syAdastyavAcyameveti yathocitanayArpaNAt / / 5 / / sthAnnAstyavAcyameveti tata eva nigadyate / syATThayAvAcyameveti saptabhaMgyavirodhataH // 52 // svarUpa nahIM haiM, kyoMki kAlAdike bhedase, paryAyabhedase aura kriyAbhedase bhinna arthakI upalabdhi hotI hai| isa taraha vyavahAranayake sAtha usake pratipakSI cAra nayoMkI yojanAke dvArA vidhiniSedha kalpanA karanese cAra saptabhaMgI hotI haiN| RjasUtranaya vidhi karatA hai ki sava paryAya mAtra hI hai| usake pratipakSI zabdanaya, samabhirUr3hanaya aura evaMbhUtanaya usakA pratiSedha karate haiM ki saba paryAyamAtra nahIM hai, kAla Adike bhedase, paryAyabhedase yA kriyA bhedase bhinna paryAyako upalabdhi dekhI jAtI hai| brajasUtranayake sAtha usake pratipakSI ina tIna nayoMkI yojanAke dvArA vidhiniSedhakI kalpanA karanese tIna saptabhaMgiyA~ banatI haiN| zabdanaya vidhi karatA hai ki sava kAlAdibhedase bhinna haiN| usake pratipakSI samabhirUr3hanaya aura evaMbhUta niSedha karate haiM ki saba kAlAdike bhedase hI bhinna nahIM hai, kintu paryAyabheda aura kriyAbhedase bhI bhinna arthakI pratIti hotI hai| isa prakAra zabdanayake sAtha usake pratipakSI do nayoMkI yojanA karake vidhiniSedhakI kalpanA karanese do saptabhaMgiyA~ hotI hai| sAtabhaMga pUrvavat jAnanA caahie| ___ samabhirUDhanaya vidhi karatA hai ki saba paryAyabhedase bhinna haiN| usakA pratipakSI evaMbhUtanaya niSedha karatA hai ki saba paryAyabhedase ho bhinna nahIM hai; kriyA bhedase paryAyakA bheda pAyA jAtA hai / ina donoM nayoMkI vidhiniSedha kalpanAse kevala eka hI saptabhaMgI hotI hai| isa taraha mUlanaya sambandho 21 saptabhaMgiyA~ jAnanI cAhie / tathA mUla nayoMke uttara bhedoMke sAtha bhI unake pratipakSI nayoMkA avalambana lekara ukta prakArase saptabhaMgiyoMkI yojanA kara lenI caahie| Age saptabhaMgIkA kathana karate haiM -- prazna ke anusAra koI zabda to kevala vidhimeM hI pravRtta hotA hai jaise-svadravya, svakSetra svakAla aura svabhAvale sampUrNa padArtha kathaMcit satsvarUpa hI haiN| koI zabda niSedhameM pravRtti karatA hai| jaiseeravya, parakSetra, parakAla aura paramAbale sampUrNa padArtha kathaMcit nAstisvarUpa hI haiN| koI zabda kramase astitva aura nAstitvameM pravRtti karatA hai; jaile sampUrNapadArtha svadravyAdi catuSTayakI apekSA kathaMcit satsvarUpa hI haiM aura paradravyAdi catuSTaya kI apekSA kathaMcit asatsvarUpa hI haiN| koI zabda yugapad astitvanAstitva meM pravRtti karatA hai| jaile sampUrNa padArtha kathaMcit avaktavya hI haiN| isI taraha yathAyogya nayavivakSAse sampUrNapadArtha kathaMcit sat avaktavyarUpa hI haiM, kathaMcit asadavaktavya rUpa hI haiM tathA kathaMcit sadasadavaktavya rUpahI haiN| isa prakAra avirodhapUrvaka saptabhaMgI hotI hai| zaMkA samAdhAna pUrvaka saptabhaMgIke sambandhameM prakAza DAlA jAtA hai| zakA-eka vastumeM syAdvAdI jaina kathana karaneke yogya anantadharma mAnate haiN| ataH kathanake mArga bhI ananta hI honA cAhie; sAta nhiiN| ataH saptabhaMgIkI bAta ThIka nahIM hai| samAdhAna-pratyeka dharma ke vidhi aura niSedhako apekSAse saptabhaMga hote haiN| isa prakArase eka vastuma vartamAna anantadhoke vidhiniSedhako lekara ananta saptabhaMgiyA~ bhI ho sakatI haiN| isameM koI virodhakI bAta nahIM hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam zaMkA- eka dharmako lekara to vacanakA eka hI bhaMga honA cAhie, sAta bhaMga nahIM, kyoMki eka dharmako sAta prakArase nahIM kahA jA sakatA / samAdhAna - praznake vazase sAta bhaMga hote hai / jaba praznake sAta prakAra ho sakate haiM, to usake uttara rUpa vacanoM ke bhI sAta prakAra hone caahie| praznake sAta prakAra honekA kAraNa yaha hai ki vastumeM eka dharmakA kathana karanepara anya dharmokA AkSepa karanA hotA hai / 259 zaMkA- vastuke eka dharmakA kathana karanepara anya dharmokA AkSepa kyoM karanA hotA hai ! samAdhAna - kyoMki vaha dharma una anya dharmoke vinA nahIM ho sktaa| jaise kisI vastumeM astitva dharmakI jijJAsA honepara praznakI pravRtti hotI hai, vaise hI usa astitva dharmake avinAbhAvI nAstitva Adi dharmokI jijJAsA honepara bhI praznoMkI pravRtti hotI / isa prakAra jijJAsAke sAta prakAra honese praznoMke sAta prakAra hote haiM aura praznoMke sAta prakAra honese vacanake sAta prakAra hote haiM / zaMkA- kisI vastumeM astitvadharmakA nAstitva Adi chaha dharmokA avinAbhAvI honA asiddha hai / ataH jijJAsA ke sAta prakAra mAnanA bhI ayukta hai ? samAdhAna- nahIM, vaha to yuktise siddha hai / aura yukti isa prakAra hai- eka dharmImeM astitvadharmaM pratiSedha karane yogya nAstitva Adi dharmoke sAtha avinAbhAvI hai, dharma honese / jaise ki hetukA astitvadharma nAstitvadharmakA avinAbhAvI hai / Azaya yaha hai ki pratyeka vAdI anumAna pramANake dvArA apane iSTa tattvakI siddhi karatA hai| anumAnake tIna aMga hote haiM-pakSa, hetu aura dRSTAnta / jaise yaha parvata agnivAlA hai, dhUmavAlA hone se / jahA~-jahA~ dhuA~ hotA hai vahA~-vahA~ Aga hotI hai, jaise- rasoIghara / aura jahA~-jahA~ Aga nahIM hotI vahA~ dhuA~ bhI nahIM hotA jaise- nadI / isa anumAna meM hetu 'dhUmavAlA honese' parvata meM bhI rahatA hai, rasoIgharameM bhI rahatA hai, kintu nadI meM nahIM rahatA / ataH yaha hetu saccA hetu mAnA jAtA hai; kyoMki jo hetu-pakSa parvatake samAna sapakSa rasoIghara meM to rahatA hai, kintu vipakSa nadImeM nahIM rahatA, vahI hetu saccA hotA hai / ataH hetu meM jaise astitvadharma, nAstitvadharmakA avinAbhAvI hai, vaise hI sarvatra jAnanA cAhie / zaMkA-sAdhyake na honepara sAdhanakA niyama rUpase na honA ( nAstitva ) hI to sAdhya ke honepara sAdhanakA honA ( astitva ) hai | ataH astitva aura nAstitva ye do dharma nahIM haiM / taba Apa nAstitvako astitva dharmakA pratiSedhya ( niSedha karaneke yogya ) dharma kaise kahate haiM ? isa prakAra pararUpase nAstitva to svarUpase astitva hI huA / aba yadi nAstitvako niSedhya kahA jAtA hai, to usakA avinAbhAvI hone se svarUpAstitvameM bAdhA AtI hai / vastu usI rUpase asti hai aura usI rUpase nAsti hai, aisI pratIti to nahIM hotI / samAdhAna-taba to hetuko jo bauddhane trirUpAtmaka ( pakSasattva, sapakSasattva aura vipakSameM asattva ) mAnA hai, vaha nahIM banegA / kyoMki uktakathanake anusAra hetukA pakSa sapakSameM sattva hI vipakSa meM asatva hai / yadi donoMko bhinna mAnate ho to eka vastumeM bhI svarUpase astitva aura pararUpase nAstitvako bhinna-bhinna mAnanA cAhie / zaMkA- kisI eka meM astitvakI siddhi honepara usakI anyatra nAstitva siddhi ho jAtI hai| ataH astitva aura nAstitva ye donoM bhinna nahIM haiM / samAdhAna - eka ke astitvakI siddhike sAmarthya se anyatra usake nAstitvakI siddhi ho jAnepara use sAmarthyasiddhi mAnakara bhI bhinna nahIM mAnanA to bar3I vicitra bAta hai / taba to kahIMpara kisIko nAstitvasiddhike sAmarthya se astitvakI siddhi honese donoM meM bhinnatAke abhAvakA prasaMga AtA hai / jo isa prakAra bhAva ( astitva ) aura abhAva ( nAstitva ) ko eka kahatA hai, vaha na to kahIM pravRtti kara sakatA hai aura na kahIMse nivRtti kara sakatA hai, kyoMki usakI nivRttikA viSaya jo bhAva hai, vaha abhAvase bhinna nahIM hai, abhAva bhAvase bhinna nahIM hai / ataH yathArtha meM astitva aura nAstitvameM kahIM bheda mAnanA hI caahie| aura jahA~ kahIM astitva Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pariziSTa . pratiSedhya nAstitvake sAtha avinAbhAvI siddha ho,use hI hamAre ukta anumAnameM dRSTAnta rUpase samajha lenA cAhie / astu, svarUpako apekSA astitva aura pararUpakI apekSA nAstitvameM koI virodha nahIM hai| jaise svarUpake grahaNase vastukA astitva kAyama hai vaise hI pararUpake tyAgapara bhI vastukA astitva kAyama hai| yadi vastu varUpake grahaNakI taraha pararUpako bhI grahaNa karane lage to apane aura parAyeke bhedakA sarvathA abhAva ho jAye / isI taraha yadi vastu pararUpake tyAgakI taraha svarUpako bhI tyAga de to zUnyatAkA hI prasaMga upasthita ho jAye / ataH sampUrNa vastue~ svadravyameM haiM, paradravyameM nhiiN| svadravyako svIkAra aura paradravyako tiraskArako vyavasthAse vastukA svarUpa banatA hai| svadravyakI taraha paradravyako bhI svIkAra karanepara svadravya aura paradravyake bhedakA hI abhAva ho jAyegA / ataH jaise jIvAdi vastu svadravya jIvatva rUpase hai, paradravya pudgalAdi rUpase nahIM hai, svabhAva jJAnAdi rUpase hai, parabhAva rUpAdi rUpase nahIM hai| vaise ho saba vastuoMke sambandhameM jAnanA cAhi isI taraha pratyeka vastu svakSetrameM hai aura parakSetra meM nahIM hai, isameM bhI koI virodha nahIM hai| kyoMki svakSetrake grahaNa aura parakSetrake tyAgapara hI vastukA vastutva kAyama hai| anyathA kSetroMke saMkarakA prasaMga AtA hai| nizcayanayase pratyeka vastukI svAtmA hI usakA kSetra hai aura vyavahAranayase AkAza Adi hai| svadravya aura svakSetrakI taraha pratyekavastu svakAlameM hai, parakAlameM nahIM hai, isameM bhI koI virodha nahIM hai| kyoMki svakAlake grahaNa aura parakAlake tyAgase ho vastukA vastUtva kAyama hai.anyathA kAloMke sAMkaryakA prasaMga AtA hai| zaMkA-isa prakArase to eka vastumeM astitva aura nAstitva donoM siddha hue taba to kevala astitva yA kevala nAstitvako siddhikI bAta to nahIM rahatI kyoMki kisI vastu meM kevala astitva yA kevala nAstitva nahIM rhtaa| ___samAdhAna- nayavivakSAse kevala astitva Adi bhI sambhava hai| eka vastumeM astitva Adi nAnA dharmoke siddha honepara bhI yadi vAdi-prativAdI usameMse eka dharmako mAnatA hai,to jisa dharmako vaha nahIM mAnatA use usakA avinAbhAvI mAnakara siddha kiyA jAtA hai| isa prakAra eka vastumeM yuktipUrvaka siddha kiye gaye astitva Adi sAta-dharma kisI-kisI jJAtAke hRdaya meM sAta prakArakI zaMkAe~ utpanna karate haiN|atH sAta prakArakI jijJAsA hotI hai / sAta prakArako jijJAsAse sAta prakArake prazna hote haiM aura sAta prakArake praznoMke uttara rUpameM sAta prakArake vacana-prayoga hote haiM / ataH znake vazase eka vastumeM saptabhaMgI hotI hai- yaha kathana ucita hai| kyoMki sAtake atirikta AThavA~ bhaMgakI utpatti meM nimitta praznAntara sambhava nahIM hai aura praznAntara sambhava na honekA kAraNa yaha hai ki jijJAsAntara sambhava nahIM hai| aura jijJAsAntara sambhava na honekA kAraNa yaha hai ki sAtake atirikta koI AThavIM zaMkA nahIM hai| aura nayI zaMkA utpanna na honekA kAraNa yaha hai ki vidhiniSedhakI kalpanAke dvArA vastumeM koI AThavA~ aviruddha anyadharma nahIM banatA / yadi koI ukta sAta prakArake praznoMke atirikta nayA prazna uThAnA cAhatA hai to vaha prazna pRthakpRthak astitva-nAstitva ke sambandhameM hai yA samasta astitva-nAstitvake sambandhama hai| yadi pRthak astitvanAstitvake sambandha meM nayA prazna hai to pradhAnarUpase astitva yA nAstitva sambandhI prazna prathama aura dUsare nambarake praznoMmeM hI gabhita ho jAte haiM / yadi sattvako gINa karake aura nAstitvako pradhAna karake prazna hai to dUsare praznameM gabhita ho jAyegA aura yadi nAstitvako gauNa karake aura astitvako pradhAna karake prazna hai to prathama praznameM garbhita ho jaayegaa| yadi samasta astitva-nAstitvake viSaya meM nayA prazna hai to kramase honepara tIsaremeM aura yugapat honepara caturtha meM gabhita ho jAtA hai| isI taraha pahale aura cautheko milAkara kiye gaye prazna pA~caveM meM, dUsare aura cautheko milAkara kiyA gayA prazna chaThemeM aura tIsare-cautheko milAkara kiyA gayA prazna sAtaveMmeM gabhita ho jAtA hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 21? vAkye'vadhAraNaM taavdnissttaarthnivRttye| kartavyamanyathAnuktasamatvAttasya kutracit / / 3 / / sarvathA tatprayoge'pi sattvAdiprAptivicchide / syAtkAraH saMprayujyetAnekAntadyotakatvataH // 54 / / isa taraha sabhI anya naye praznoMkA antarbhAva sAta hI praznAma ho jAtA hai| pahale astitva aura tIsare astitva-nAstitvako milAkara nayA prazna utpanna karanA to punarukta hai, kyoMki pahalA astitva bhaMga to tIsare bhaMgakA hI avayava honese pUchA jA cukA hai| isI taraha prathama bhaMgako caturtha Adi bhaMgoMke sAtha, dvitIya bhaMgako tIsare Adi bhaMgoMke sAtha, tIsareko cauthe Adi bhaMgoMke sAtha, cautheko pAMcaveM Adi bhaMgoMke sAtha, pA~caveMko chaTheke sAtha aura chaTheko sAtaveM ke sAtha milAkara utpanna hue bhaMga bhI punarukta jAnane caahie| ataH tIsare, cauthe, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM bhaMgoMke yogase bhI nayA bhaMga nahIM bana sktaa| zaMkA-taba to tIsare Adi bhaMga bhI punarukta kahe jAyeMge ? samAdhAna-nahIM, kyoMki tIsare asti-nAsti bhaMgameM donoM dharmoM ko kramase pradhAnarUpase kahA gayA hai, pahale aura dUsare bhaMgameM donoMko usa rUpase nahIM kahA gyaa| pahalemeM kevala astitva dharma pradhAna hai aura dUsaremeM kevala nAstitva dharma pradhAna hai, aura caturtha bhaMgoMmeM donoM dharma yugapad pradhAna haiN| ataH vaha bhI punarukta nahIM hai| pAMcaveM bhaMgameM astitva aura avaktavyadharma pradhAna haiN| chaThemeM nAstitva aura avaktavyadharma pradhAna hai tathA sAtaveMmeM krama aura akramase vivakSita astitva aura nAstitvadharma pradhAna hai| ataH punaruktipanA nahIM hai / zaMkA-isa taraha to tRtIyako prathama bhaMgake sAtha milAnepara do astitva aura eka nAstitvakA prAdhAnya honese tathA tIsareko dUsareke sAtha milAnese do nAstitva aura eka astitvakI pradhAnatAse apunarukta bhaMga bana sakate haiM kyoMki ukta sAta bhaMgoMmeM isa rUpase kathana nahIM kiyA gayA hai ? samAdhAna-yaha ThIka nahIM hai| kyoMki eka vastumeM aneka astitva yA aneka nAstitva yA aneka avaktavyadharma nahIM raha sakate / tathA saptabhaMgI eka hI vastuke dharmoko lekara hotI hai, aneka vastuoMke dharmoko lekara nahIM hotii| kintu eka hI vastuke aneka dharmoko lekara aneka saptabhaMgiyA~ ho sakatI haiN| jaise-jIvavastumeM jIvatvakI apekSA astitva,ajIvatvakI apekSA nAstitva, yA muktatvako apekSA astitva, amuktatvako apekSA nAstitva, isa taraha eka hI vastuke anantadharmoko lekara eka hI vastumeM ananta saptabhaMgiyA~ pRthakpRthak ho sakatI haiN| zaMkA-sAta prakArake ukta vacanoM meM se kisI eka bhaMgavacanase bhI anantadharmAtmaka vastukA kathana ho jAtA hai|atH zeSa vacana-vikalpa vyartha kyoM nahIM haiM ? samAdhAna-nahIM, kyoMki una zeSa vacanoM meM anya-anya dharmoM kI pradhAnatAse tathA zeSadharmokI gauNatAse vastuko pratipatti hotI hai ataH ve sabhI vacana upayogI haiN| Age 'saba sat hI haiM' isa vAkyameM 'hI' ke prayogakI sArthakatA batalAte haiM aniSTa atha kI nivRttike lie vAkyameM avadhAramA (hIkA prayoga) karanA caahie| hIkA prayoga nahIM karanepara, kahIM-kahIM vAkya na kahe gayake samAna samajhA jAtA hai| Age 'syAt' padake prayogakA samarthana karate haiM usa 'hI' kA prayoga karane para bhI sarvathA satva AdikI prAptikA niSedha karane ke lie 'syAt' zabdakA prayoga karanA cAhie, kyoMki vaha 'syAt' zabda anekAntakA ghotaka hai| 'syAt asti eva jIvaH' kathaMcit jIva hai hI, isa pahale vAkyameM 'syAt' padakA prayoga karanA yogya hai| yadi usakA prayoga nahIM kiyA jAyegA aura 'jIva hai ho' itanA hI kahA jAyegA, to sabhI prakAroMse Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pariziSTa syAcchabdAdapyanekAntasAmAnyasyAvabodhane / zabdAntaraprayogo'tra vizeSapratipattaye // 55 // jIvake astitvakA prasaMga AyegA arthAta jaise jIva jIvatva rUpase hai. vaise hI pudagalAdike astitva rUpase mA usake astitvakA prasaMga AyegA, kyoMki 'jIva hai hI isa vAkyase aisA hI artha nikalatA hai| yadi tuma kahoge ki hama prakaraNa Adise jIvameM pudgala Adike astitvako vyAvRtti. kara deMge,to use 'jIva hai hI' isa vAkyakA zabdArtha to nahIM mAna sakate; kyoMki isa vAkyase sunanevAleko aisA bodha nahIM hotA ki jIva amuka rUpase to hai aura amuka rUpase nahIM hai| zaMkA-jIvameM astitva sAmAnya pAyA jAtA hai| pudgala AdikA astitva to sAmAnya nahIM hai vizeSa hai, ataH pudgala Adike astitva vizeSako jIvameM prApti hI nahIM hai| taba usakI nivRtti ke lie 'syAt' padakA prayoga karanA vyartha hai| samAdhAna-taba to 'jIva hai hI' isa vAkyameM 'hI' lagAnA vyartha hai| zaMkA-'hI' yaha batalAneke lie lagAyA gayA hai ki jIva svagata astitva vizeSase hI 'asti' hai| samAdhAna-svagata astitva vizeSase hI yadi jIva 'asti' hai, to isakA matalaba huA ki paragata astitvase jIva 'asti' nahIM hai| aura taba 'jIva hai ho' meM hI lagAnA vyartha ho jAtA hai| aura binA 'hI' kA vAkya ucita nahIM hai, kyoMki kevala 'jIva hai' kahanese to usake astitvakI taraha nAstitvakA bhI anuSaMga AtA hai / 'ho' kA lagAnA to tabhI sArthaka ho sakatA hai, jaba sabhI prakArase jIvakA astitva svIkAra karake usake nAstitvakA nirAsa kiyA jAye; anyathA nhiiN| kintu 'hI' ke sAtha jIva astitva sAmAnyase hai, pudgalAdigata astitvavizeSase nahIM hai-isa prakArakA bodha karAne ke lie to 'syAta' padakA prayoga karanA Avazyaka hai,kyoMki usIse ukta prakArake arthakA dyotana hotA hai| .. zaMkA-jo bhI vastu 'sat' hai,vaha svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvase hI sat hai ; anyase nahIM, .kyoMki dUsaroMkA koI prakaraNa hI nahIM hai| samAdhAna-ApakA ukta kathana satya hai, kintu vicAraNIya yahI hai ki kisa prakArake zabdase vaisA arthabodha ho sakatA hai| vicAra karanepara 'syAt' padakA prayoga hI Avazyaka pratIta hotA hai usake binA ukta prakArakA arthabodha nahIM ho sktaa| ata: pratyeka vAkyake sAtha 'hI' kI taraha 'syAt' padakA bhI prayoga karanA caahie| yadyapi kevala eka 'syAt' zabdase hI anekAnta sAmAnyakA jJAna ho jAtA hai, phira bhI yahA~ vizeSadharmokA jJAna karAne ke lie anya zabdoMkA prayoga karanA Avazyaka hai| 'syAt 'zabdake anekAnta Adi aneka artha haiM / isaparase kinhIMkA kahanA hai ki syAt' zabdase hI jaba anekAntAtmaka vastukA kathana ho jAtA hai, to usake sAthameM 'jIva asti eva' Adi zabdoMkA prayoga karanA vyartha hai kintu yadi aisA kahanevAle 'syAt' zabdako anekAnta vizeSakA vAcaka mAnakara prayoga karate haiM,taba to usake sAtha anya zabdoMkA prayoga na karanepara koI Apatti nahIM hai,kyoMki 'syAta' zabdase hI anya zabdoMkA bodha ho jAtA hai| kintu yadi anekAnta sAmAnyake vAcaka 'syAt' zabdakA ve prayoga karate haiM,to 'jIva asti eva' Adi zabdoMkA prayoga nirarthaka nahIM hai| kyoMki 'syAt' zabdase anekAnta sAmAnyakA bodha honepara bhI vizeSakA jJAna karAneke lie vizeSa zabdoMkA prayoga Avazyaka hotA hai| jaise vRkSa zabdase vRkSa sAmAnyakA bodha honepara bhI vizepArthIko AmakA per3a yA nImakA per3a Adi kahanA hotA hai| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam sosprayukto'pi vA tajjJaH sarvatrArthAtpratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH // 56 // ] ta0 zlo0 vA0 16 'syAt 'zabda anekAntakA vAcaka yA dyotaka rahe, kintu pratyeka vAkyake sAtha usakA prayoga to nahIM dekhA jAtA, taba kaise anekAnta kI pratIti ho sakatI hai| isakA uttara granthakAra dete haiM--- 263 pratyeka pada yA vAkya ke sAtha prayoga nahIM kiye jAnepara bhI syAdvAdako jAnanevAle puruSa usa syAt zabdakI sarvatra pratIti kara lete haiN| jaise ayoga, anyayoga aura atyantAyogakA vyavaccheda kAraka evakAra ( hI ) kA prayoga nahIM kiye para bhI jAnanevAle use samajha hI lete haiM 1 jaise 'caitranAmaka vyakti dhanupadhArI hai' isa vAkya meM evakAra ( hI ) nahIM hai, phira bhI isase yahI samajhA jAtA hai ki caitra dhanuSadhArI hI haiM, vaha talavAra Adi dhAraNa nahIM krtaa| yahA~ jo evakAra ( hI ) hai, usakA artha ayoga vyavaccheda hotA hai / 'tathA arjuna dhanuSadhArI thA' isa vAkya meM bhI evakAra ( hI ) nahIM hai, phira bhI dhanurvidyA arjunakI khyAti honese jAnanevAle isakA yahI artha karate haiM ki arjuna ho dhanuSadhArI thA / isase yaha dhvanita hotA hai ki arjuna ke samAna dhanuSadhArI anya koI vyakti nahIM thA / ise anyayoga vyavaccheda kahate haiM / 'nIla kamala hotA hai' isa vAkya meM bhI evakAra ( hI ) nahIM hai / phira bhI jAnanevAle isakA artha yahI lete haiM ki nIlakamala hotA hI haiN| yahA~ 'hI' ko kamalameM nIlapanekA atyanta ayogakA vyava - ccheda karanevAlA honese atyantAyoga vyavaccheda kahate haiM / isa taraha evakArakA prayoga uktavAkyoMke sAtha nahIM honepara bhI prakaraNake anusAra jAnakAra loga svayaM samajha lete haiM ki isa vAkya meM amuka arthavAle evakArakA prayojana hai / usI taraha sabhI sthaloMpara syAtpadakA prayoga nahIM honepara bhI 'sava anekAntAtmaka haiM' isa prakArakI vyavasthA honese ekAntakA vyavaccheda karane ke lie syAtpadakI pratIti jAnakAroMko svayaM ho jAtI haiM / koI padArtha padakA artha athavA vAkyArtha sarvathA ekAntAtmaka nahIM hai| hA~, kathaMcit ekAntAtmakapanA to sunayakI apekSAse anekAntAtmakarUpa hI hai / ataH sAta prakArake pramANavAkyoM meM aura sAta prakArake nayavAkyoMmeM ekAkI taraha syAtpadakA prayoga nahIM honepara bhI use samajhakara jor3a lenA cAhie / zaMkA - pramANavAkya kauna hai aura nayavAkya kauna hai ? samAdhAna-sakalAdezako pramANavAkya aura vikalAdezako nayavAkya kahate haiM / zaMkA-sakalAdeza kauna hai aura vikalAdeza kauna hai ? kinhIM kA mata hai ki anekAntAtmaka vastukA kathana karanA sakalAdeza hai aura ekadharmAtmaka vastukA kathana karanA vikalAdeza hai / kintu aisA mAnanepara pramANa aura nayavAkya sAta-sAta prakArake nahIM ho sakate, kyoMki syAdasti, syAnnAsti aura syAdavaktavya ye tIna vAkya eka-eka dharmakA ho kathana karate haiN| ataH vikalAdezI honese ye tInoM sarvathA nayavAkya ho kahe jAyeMge / aura zeSa cAra vAtraya ( syAdasti nAsti, syAdasti avatavya, syAnnAsti avaktavya aura syAdasti nAsti avaktavya ) anekadharmokA kathana karanese sarvadA pramANavAkya kahe jAyeMge | kintu tIna nayavAkya aura cAra pramANavAkya to siddhAnta sammata nahIM haiM / kinhIkA kahanA hai ki dharmImAtrakA kathana sakalAdeza aura dharmamAtrakA kathana vikalAdeza hai / kintu yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki kevala dharmIkA yA kevaladharmakA kathana kara sakanA sambhava nahIM hai / zaMkA- syAt jIva hI hai aura syAt asti eva, isa prakAra dharmImAtrakA tathA dharmamAtrakA kathana to sambhava hai ? samAdhAna- nahIM, kyoMki jIvazabdase jIvatva dharmAtmaka jIvavastukA kathana hotA hai aura 'asti' zabdase astitva dharmase viziSTa kiso vastukA kathana hotA hai / kA kahanA hai ki asti Adi sAtoM vacanoMmeM se pratyeka vAkya to vikalAdeza haiM aura sAtoM milakara salAdeza haiM / kintu aisA kahanevAle bhI yukti aura AgamameM kuzala nahIM haiM, kyoMki isa prakArakI na to Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pariziSTa yukti ho hai aura na Agama hI hai / pratyeka syAdista Adi vAkya sakalakA pratipAdaka na honese vikalAdeza haiyaha yukti samIcIna nahIM hai, kyoMki aisI sthitimeM to una vAkyoMke samudAyako bhI vikalAdezatva kA prasaMga AtA hai / tathA sAtoM vAkya milakara bhI samasta arthakA pratipAdana nahIM kara sakate / samasta zruta hI samasta arthoMkA kathana kara sakatA hai / zaMkA- ukta sAta vAkyoMkA samudAya hI to sampUrNa zruta hai| unase bhinna koI anya zruta nahIM hai / samAdhAna -- taba to eka, aneka Adi saptabhaMgAtmaka vAkyoMko azrutapanekA prasaMga AtA hai, kyoMki sampUrNazrutake arthakA 'syAdasti' Adi sAta prakArake vAkyase prakAzana ho jAtA hai| ataH prakAzitako prakAzita karanA artha hai / zaMkA-usake dvArA to astitva Adi sAta dharmokA ho kathana hotA hai aura eka aneka Adi sAta dharmokA kathana eka, aneka Adi vizeSadharmarUpa sAta vAkyoMke dvArA hotA hai| ataH vyartha honese use azrutapanekA prasaMga nahIM AtA hai ? samAdhAna-taba to ananta dharmAtmaka vastukA kathana na karaneke kAraNa 'syAdasti' Adi vAkyoMko sakalAdezIpanA nahIM bana sakegA / yadi astitva Adi sAta dharmoMko mukhyatAse, zeSa ananta saptabhaMgiyoM ke viSayabhUta ananta sAta dharmasvarUpa vastukA abhedavRtti yA abhedopacAra ke dvArA kathana karanese astitva Adi saptabhedarUpa vAkyako sakalAdezI mAnate ho, to 'kathaMcit jIvAdi vastu satsvarUpa ho hai' yaha vAkya bhI sakalAdezI haiM; kyoMki yaha eka vAkya astitvadharmakI mukhyatAse zeSa anantadharmAtmaka vastukA kathana karatA hai / kathaMcit jIvAdi vastu nAsti svarUpa hI haiM, yaha dUsarA vAkya nAstitvadharmako mukhyatAse zeSa ananta dharmAtmaka vastukA kathana karatA hai / kathaMcit jIvAdivastu avaktavya hI haiM, yaha vAkya avaktavya dharmakI mukhyatAse zeSa anantadharmAtmaka vastukA kathana karatA hai / jIvAdi vastu kathaMcit asti nAstirUpa hI haiM, yaha vAkya kramase vivakSita donoM dharmokI mukhyatAse zeSa ananta dharmAtmaka vastukA kathana karatA hai / isI taraha kathaMcit asti avaktavyakI mukhyatAse pAcavA~ vAkya, kathaMcit nAsti avaktavya dharmakI mukhyatAse chaThA vAkya tathA kathaMcit asti nAsti - avaktavya dharmakI mukhyatAse sAtavA~ vAkya zeSa ananta dharmAtmaka vastukA kathana karatA hai / ataH ukta sAtoM vAkyoM meM se pratyeka vAkya sakalAdezI hai / zaMkA- phira to prathama vAkyase hI sampUrNa vastukA kathana ho jAneke kAraNa dUsare Adi vAkya niSphala haiM ? samAdhAna - taba to eka hI saptabhaMgIke dvArA sampUrNa vastukA kathana honese anya saptabhaMgiyA~ kyoM nahIM niSphala kahI jAyeMgI ? zaMkA- eka saptabhaMgIke dvArA pradhAnarUpase apane viSayabhUta sAta dharmasvarUpa arthakA hI kathana hotA - hai, anya saptabhaMgiyA~ bhI apane-apane viSayabhUta anya anya sAta dharmokA kathana karatI haiM, ataH ve niSphala nahIM haiM / samAdhAna -- to prathama vAkyake dvArA apane viSayabhUta eka dharmAtmaka vastukA pradhAnarUpase kathana kiyA jAtA hai / isI taraha dUsare Adi vAkya bhI apane-apane viSayabhUta eka-eka dharmAtmaka vastukA kathana karate haiM, taba ve niSphala kyoM haiM ? zaMkA- vastukA eka dharmAtmakapanA pradhAna kaise huA ? samAdhAna- cU~ki zabdake dvArA vaisA hI kahA jAtA hai / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 265 anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'pitAnnayAt / / bR0 sva0 sto0 zaMkA-isI taraha zeSa anantadharmAtmakapanA pradhAna kyoM nahIM hai ? samAdhAna--cUMki eka vAkyase anantadharmAtmakapanA nahIM sunA jAtA / zaMkA-taba eka hI vAkyase anantadharmAtmaka vastukA bodha kaise hotA hai ? samAdhAna-abhedavRtti yA abhedopacArake dvArA eka dharmase zeSa ananta dharmoMkA bodha kara liyA jAtA hai| __ zaMkA-taba to sune hue ke samAna hI usake dvArA gamyamAna anantadharmoko bhI usa eka vAkyakA artha mAnakara unheM bhI pradhAna mAnanA cAhie, anyathA zrutakI taraha hI sune hue vAkyArthako bhI gauNa mAnanA caahie| __ samAdhAna-taba gauNa vAkyArtha aura mukhya vAkyArthakA bheda kaise kareMge sabhI zabda vyavahAravAdI gauNa aura mukhya vAkyArthIko mAnate haiM / zaMkA-zabdake dvArA jisakA nizcala rUpase bodha hotA hai vaha mukhyavAkyArtha hai ,cAhe vaha zrUyamANa ho athavA gamyamAna ho aura jisakA sacala bodha hotA vaha gauNa vAkyArtha hai| ataH zabdake dvArA gRhIta dharma hI mukhya hotA hai aura anya gauNa hotA hai / aisA kahanA ThIka nahIM hai| samAdhAna-jo nizcala bodha hotA hai vahI mukhya vAkyArtha hotA hai , aisA koI niyama nahIM hai / jAnanevAleke dvArA jAnaneke lie iSTa vastu jaba mukhyArtha hotI hai to usake prati kahe gaye zabdake dvArA gRhIta dharma pradhAna hotA hai aura zeSa ananta dharma gauNa hote haiM / zaMkA-'asti jIva' isa vAkyameM 'asti' zabdake vAcya arthase jIva zabdakA vAcya artha bhinna hai yA abhinna hai / yadi donoM zabdoMkA artha eka hI hai to donoM zabdoMke prayogako AvazyakatA nahIM hai| yadi donoMkA artha bhinna hai,to 'asti' zabdake vAcyArtha astitvase bhinna honeke kAraNa jIvake nAstitvakA prasaMga AtA hai| kyoMki jo satse bhinna hotA hai vaha asat hotA hai| samAdhAna-yaha doSa sarvathA ekAntavAdiyoMke hI yogya hai, syAdvAdI jaitroMke yogya nahIM hai, kyoMki syAdvAdI jaina 'asti' zabdake vAcya arthase jIva zabdakA vAcya artha kathaMcit bhinna mAnate haiN| paryAyAthikakI dRSTise 'asti' zabdakA artha 'sat' hai aura jIva zabdakA artha hai-jIvanakriyA viziSTa vastu / kintu dravyArthikanayase donoMke arthameM bheda nahIM hai / isameM koI doSa nahIM hai| hama jaina jisa rUpase vastuko sat mAnate haiM, usI rUpase asat nahIM mAnate aura jisa rUpase asat mAnate haiM, usI rUpase sat nahIM mAnate / zaMkA-aisA mAnane meM to ekAntavAdakA doSa AtA hai, kyoMki svarUpakI apekSA vastu sat hI hai aura pararUpako apekSA asat hI hai| samAdhAna-sunayakI apekSAse ekAntako mAnanA samIcIna hai aura pramANako apekSAse anekAntakA mAnanA samIcIna hai| jisa apekSAse anekAnta hai,usa apekSAse anekAnta hI hai- isa prakArakA ekAnta aniSTa nahIM hai / kahA bhI hai pramANa aura nayake dvArA anekAnta mI anekAntarUpa hai| pramANakI apekSAse anekAnta hai aura nayakI apekSAse ekAnta hai| kintu anekAntameM anekAntake mAnanese anavasthA doSa nahIM AtA hai , kyoMki ekAntako sApekSatAse hI anekAntako vyavasthA banatI hai aura anekAntakI sApekSatAse ekAntakI vyavasthA banatI hai| parantu ekAntake Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pariziSTa [dharmadharmyavinAbhAvaH siddhatyanyonyavIkSayA / na svarUpaM svato hyetatkArakajJApakAGgavat // sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate ||]-aa0 mI0 anekAntasApekSa honese aura anekAntake ekAnta sApekSa honese anyonyAzraya nAmaka doSa nahIM AtA hai kyoMki svarUpase vastu anekAntAtmaka hI prasiddha hai| usameM ekAntakI apekSAkI AvazyakatA nahIM hai aura ekAntako bhI vasturUpase anekAntakI apekSA nahIM hai| hA~, una donoMkA avinAbhAva-ekake binA dUsarekA na honAparasparakI apekSAse siddha hotA hai| yahI bAta 'AptamImAMsAmeM svAmo samantabhadrane kahI hai dharma aura dharmIkA avinAmAva to parasparakI apekSAse siddha hotA hai, kintu unakA svarUpa parasparakI apekSAse siddha nahIM hotA / vaha to svayaM apane kAraNoMse bana jAtA hai, jaise kartApanA karmapanekI apekSA se hai aura karmapanA kartApane kI apekSAse hai| isa taraha kartApane aura kamapane kA vyavahAra hI paraspara sApekSa hai|krtaa aura karmakA svarUpa paraspara sApekSa nahIM hai| vaha to apane-apane arthoMse svata: utpanna hotA hai| aise hI pramANa aura prameyakA svarUpa to apane-apane kAraNoMple svata: siddha hai, kintu unameM jo jJApya-jJApaka vyavahAra hai vaha parasparakI. apekSAse hai / isI prakAra asti aura jIvameM dharma-dharmApanekA avinAbhAva eka-dUsarekI apekSAse haikintu donoMkA svarUpa svata: siddha hai| yahI bAta ekAnta aura anekAntake sambandhameM bhI jAnanA caahie| ataH svarUpakI apekSA jIvAdi kathaMcit satsvarUpa hI haiM, aura pararUpako apekSA kathaMcit nAstisvarUpa hI haiN| ye do bhaMga sabhI vAdiyoMke lie mAnya hai| inako mAne binA apane-apane iSTa tattvakI vyavasthA nahIM bana sakatI/isIse svAmI samantabhadrane'AptamImAMsAmeM kahA hai aisA kauna laukika yA parIkSaka hai jo samI cetana-acetana padArthoM ko svarUpa Adi cArakI apekSAse sarasvarUpa hI aura pararUpa Adi cArakI apekSAse asatsvarUpa hI nahIM mAnanA caahegaa| yadi vaha aisA nahIM mAnegA to usake iSTa tasvakI vyavasthA hI nahIM bana sktii| aba Age jIva Adi avaktavya kaise haiM,yaha batalAte haiM ukta prakArase pahale kahe gaye tathA parasparameM eka-dUsareke virodhI aura eka sAtha pradhAna rUpase vivakSita asti, nAsti donoM dharmokI eka vastumeM kathana karane kI icchA honepara usa prakArake kisI zabdake na honese jIvAdi avaktavya hai| Azaya yaha hai ki eka vastumeM sattva aura asattva guNoMke eka sAtha vidyamAna hote hue bhI kevala satva zabdake dvArA una donoMko eka sAtha nahIM kahA jA sakatA kyoMki sattva zabda asatva dharmako kahane meM asamartha hai / isI taraha kevala asattva zabdase bhI una donoM dharmoko nahIM kahA jA sakatA, kyoMki asattva zabda sattvadharmako nahIM kaha sktaa| zAyada kahA jAye ki koI eka aise padakA saMketa kara liyA jAyegA jo donoM dharmoko eka sAtha kaha sakatA ho, kintu aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki vaha sAMketika pada bhI kramase hI donoM dharmoMkA jJAna karAne meM samartha hai, yugapat nhiiN| ataH eka sAtha pradhAnarUpase vivakSita sattva aura asattvadharmose yukta vastu vAcakoMke na honese avaktavya hai| kintu vaha sarvathA vaktavya nahIM hai, kyoMki avaktavya zabdase tathA anya chaha vAkyoMke dvArA vaktavya bhI hai| ataH kathaMcit avaktavya hai yaha nirNIta hotA hai| isI taraha zeSa tIna bhaMgoMkI bhI yojanA kara lenI caahie| ye sAtoM hI bhaMga cUMki astitva Adi dharmakI mukhyatAse aneka dharmAtmaka vastukA kathana karate haiM,ataH inake samudAyako pramANa saptabhaMgI kahate haiM / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam sarva zabdanayAstena parArthapratipAdane / svArthaprakAzane mAturime jJAnanayAH sthitAH // 110 // 'tairnIya mAnavastvaMzAH kathyante'rthanayAzca te / vaividhyaM vyavatiSThante pradhAna guNabhAvataH // 111 // yatra pravartate svArthe niyamAduttaro nayaH / pUrvapUrvo nayastatra vartamAno na vAryate // 112 // sahasrazatI yadvattasyAM paJcazatI matA / pUrvaM saMkhyottarasyAM vai saMkhyAyAmavirodhataH // 113 // pUrvatra nottarA saMkhyA yathAyAtAnuvartyate / tathottaranayaH pUrvanayArthe sakale sadA / / 114 || naya ke anya bheda ataH ukta sabhI naya dUsaroMke lie arthakA kathana karanepara prakAzana karanepara jJAnanaya haiM / tathA unake dvArA jJAta kiye gaye arthanaya hai / ataH pradhAnatA aura gauNatAse nayoMke tIna bheda hote haiM / 267 zabdanaya haiM aura jJAtA ke lie arthakA vastuke dharma kahe jAte haiM, isalie ve jagat meM padArthake tIna rUpa pAye jAte haiM-jJAnarUpa, zabdarUpa aura artharUpa / jaise ghaTa padArtha artha rUpa hai, usakA jJAna jJAnarUpa ghaTa hai, aura usakA vAcaka ghaTa zabda zabdarUpa ghaTa hai / isI taraha nayake bhI tIna rUpa haiM - jJAnanaya, zabdanaya aura arthanaya / jJAnarUpa nayake dvArA jJAtA svayaM jAnatA hai aura jaba vaha apane jJAta vastudharmoMko zabdake dvArA dUsaroMko batalAtA hai to ve zabda zabdanaya kahe jAte haiM / aura usa jJAnanayakA viSayabhUta artha yA zabdanayakA vAcyarUpa artha arthanaya kahA jAtA hai / ataH ukta sAtoM hI naya jJAnarUpa bhI haiM, zabdarUpa bhI haiM aura artha rUpa bhI haiM / ataH sabhI naya jJAnanaya, zabdanaya aura arthanayake bhedase tIna prakArake jAnane caahie| inameM se jJAna svarUpa naya pradhAna hai aura zabdarUpa tathA artharUpanaya gauNa / athavA ina tInoM bhedoMmeMse jahA~ jisako vivakSA ho vaha pradhAna aura zeSa gauNa jAnane cAhie / Age batalAte haiM ki ina nayoMkI pravRtti vastumeM kisa prakArase hotI hai-- jisa apane viSaya meM uttaranaya niyamase pravRtta hotA hai, usameM pUrva-pUrva nayako rokA jA sakatA / jaise hajArameM ATha sau aura AThasau meM pA~ca sau garbhita ho jAte haiM, saMkhyA samA jAnemeM koI virodha nahIM hai| 1 aura jaise uttaravartinI saMkhyA pUrvakI saMkhyAmeM garmita nahIM hotI hai, vaise hI uttaranaya samasta pUrva nayake viSaya meM pravRtti nahIM karatA hai / yadi evaMbhUtanayase naigamanayako ora taka kramase dekhA jAye to nayoMkA viSaya adhika-adhika hotA jAtA hai aura naigamanayase evaMbhUtanaya taka nayoM kA viSaya uttarottara alpa hotA jAtA hai / ataH uttarake naya pUrva-pUrva nayoMke viSayameM pravRtti nahIM kara sakate haiM, kintu pUrva- pUrvake naya uttara-uttara nayake viSayako jAna sakate haiM / jaise hajArameM ATha sau saMkhyAkA samAveza to ho jAtA hai, kintu ATha sau meM hajAra saMkhyAkA samAveza nahIM ho sakatA / vaise hI naigamanaya to uttarake saMgraha Adi nayoMke viSayoMmeM pravRtti kara sakatA hai, kintu saMgraha Adi naya naigamanayake viSayameM pravRtti nahIM kara sakate haiM / pravRtti karanese nahIM uttara saMkhyA meM pUrva 1. ve no- a0 mu0 12. tre ca zatI -A0 ba0 mu0 1 / 3. -taratvAmyAM a0 ba0 mu0 1 / -taratra syAt saM0 - mu0 2 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pariziSTa nayArtheSu pramANasya vRttiH sakaladezinaH / bhavenna tu pramANArthe nayAnAmakhile'JjasA // 115 / / saMkSepeNa nayAstAvad vyAkhyAtAH suutrsuucitaaH| tadvizeSAH prapaJcena saMcintyA nayacakrataH // 116 / / isI taraha nayoMke viSayoMmeM sakalAdezI pramANakI pravRtti hotI hai kintu samasta pramANake viSayameM nayoMkI pravRtti nahIM ho sktii| pramANa to sakalavastu grAhI hai aura naya usake eka dezako hI jAnatA hai ataH nayake viSayako to pramANa jAna sakatA hai kintu pramANakA viSaya jo pUrNa vastu hai use ekAMzagrAhI naya kaise jAna sakatA hai / Age granthakAra nayakI carcAkA upasaMhAra karate haiM tattvArthasUtrake prathama adhyAyake antima sUtra meM sUcita kiye gaye nayoMkA saMkSepase byAkhyAna kiyA gyaa| vistArase usake bheda-prabheda nayacakra nAmaka granthase jAnane caahie| 1. makhileSu sA a. ba. mu.1 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 dra0 sva0 pra0 nayacakrameM uddhRta padyAnukramaNI [a] [na] aNugurudehapamANo 116* [ dravyasaM0 gA0 10 ] nAnAsvabhAvasaMyuktaM 38 [AlApapa0] appapaesA muttA 88 nityaikAntamataM yasya 30 nizcayo darzanaM paMsi 203 [ eka0 sa014] [U] UdhiogamanaM nAsti 60 [pa] paJcavarNAtmaka citraM 102 [e] poggaladave jo puNa 12 eyammi paese khalu 81 evaM micchAiTThI 193 pratyabhijJA punaniM 23 pramANanayanikSepa- 102 evameva hi caitanyaM 203 [eka sapta0 15 zlo0] [bha] [ka] kAlattayasaMjuttaM 99 bharahe dussamakAle 175 [ mokSapA0 gA0 76 ] bhAvaH syAdasti nAstIti 38 kevalajJAnasammizro 128 [ma] [kha] khaya uvasamiya visohI 186 [ labdhisA0 gA0 3 ] maNasahiyaM saviyappaM 99 mohAvaraNayo_ne 187 [ca] [ya] cariyaM caradi sagaM so 201 [paJcAsti0 gA0 159] ya eva nityakSaNikAdayo nayAH 145 [bR0 sva0 sto061] jIvo sahAvaNiyado 200 [ , gA0 155 ] jaM khavovasamaM NANaM 135 [va] jiNa satthAdo atthe 158 [prava0 sA0 gA0 86 ] vavahAreNuvadissadi 142 [ samayaprA0 gA0 7 ] jo iha sudeNa bhiNNo 141 [ samaya prA0 gA09] vyavahArAzrayAdyazca 116 [Na] 1 [sa] Nicchayado khalu mokkho 174 sarvathaikAntarUpeNa 102 saviyappaM NiviyappaM 99 [ sanmati0 35 ] Niya davva jANaNaTuM 141 saMsayavimohavibbhama 162 [ dravyasaM0 gA0 42] sA khalu duvihA bhaNiyA 173 visaMjJiko'yaM syAcchabdo 127 siddhamantro yathA loke 128 [da] so iha bhaNiya sahAvo 198 davvasuyAdo bhAvaM 146, 179 svabhAvato yathA loke 60 * sarvatra saMketa pRSTha saMkhyAke haiN| 35 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 naya cakragata gAthAnukramaNI aha gaNapajjayavaMtaM 272 aMta mahattaM avarA 87 uvasamakhaya missANaM 292 uhayaM uhayaNaeNa 257 [A] Agama NoAgamado 277 AdA cedA paNio 116 bhAdA taNuppamANo 386 ANA taha ahigamado 322 Ade tidayasahAve 323 AloyaNAdi kiriyA 316 AsaNabhandajIvo 317 AharaNaheparayaNaM 245 [a] akkiTrimA aNituNA 199* agurulahugA aNaMtA 21 ajjIva puSNapAve 162 aTTacaduNANadaMsaNa 14 aNuhavabhAvo yaNa 63 aNNesi aNNa guNA 222 asthi taM No maNNada 304 asthittaM vatthuttaM 12 asthittAi sahAvA 358 atthittAi sahAvA 70 attheva Natthi uhayaM 258 atthitti Na sthipiccaM 58 atthitti gatthi do viya 255 asthisahAvaM davvaM 256 atthisahAve sattA 60 appA NANapamANaM 388 avaropparamavirohe 208 avaroppara sAvekkhaM 252 avaroppara suviraddhA 294 avaropparaM vimissA asuddhasaMveyaNeNa ya 367 asuhasuhaM vi ya kamma 299 asuhasuhANaM bheyA 85 asuheNa rAyarahio 331 ahamekko khalu paramo 396 ahavA vAsaNado yaM 44 ahavA kAraNabhUdA 161 ahavA siddhe sadde 21 aha uDDhe loyaMtA 144 eiMdiyAi dehA 225 eiMdiyAdidehA 236 ekaNiruddha iyaro 259 ekkapaese davvaM 221 ekkekke aTThaTThA 15 ekko ajudasahAvo 61 ekkovi jheyakhvo 265 edehi tivihalogaM 5 edamhi rado Nicca 414 edeNa sayaladosA 415 evaM piya paramapadaM 413 eyaMte hiravekkhe 269 eyaMto eyaNayo 180 eyapaesi amutto 135 evaM uvasamamissa 318 evaM saNajutto 324 evaM siyapariNAmI 94 igavosaM tu sahAvA jove 69 igavIsaM tu sahAvA doNhaM 68 idi taM pamANavisayaM 249 iya putruttA dhammA 73 iha eva micchadiTThI 132 iMdiya maNassa pasamaja 400 iMdiya mokvaNimittaM 333 [o] odaio uvasamio 75 odaiyaM uvasamiyaM 370 [u udayAdisu paMcahaM 364 uppajjato kajjaM 366 ucAdavayaM gauNaM 191 uppAdavayavimissA 194 uppAdo ya viNAso 412 udaogamaA jIvA 118 uvayAga vayAraM 242 uvayAreNa vijANai 291 kajja paDi jaha puriso 310 kajja sayalasamatthaM 168 kammakalaMkAlINA 108 kammakhayAduppaNNo 200 * sarvatra saMketa gAthAke haiN| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayavivaraNam 271 cirabaddha kammaNivahaM 156 cedaNamacedaNaM pi hu 59 cedaNamacedaNA taha 16 ceyaNarahiyamamuttaM 97 kammakkhayado suddho 65 kammajabhAvAtIdaM 375 kammaM kAraNabhU daM 130 kammaM tiyAlavisayaM 347 kammaM duvihaviyappaM 124 kammANaM majjhagadaM 190 kammAdapadesANaM 153 kAUNa karaNaladdhI 315 kAraNakajjasahAvaM 361 kAraNado iha bhabve 126 kiriyAtIdo sattho 363 koho tha mANa mAyA 308 jIvA hu te vi duvihA 104 jovehi puggalehi ya 98 jIve dhammAdhamme 148 jovo bhAvAbhAvo 110 jIvo sasahAvamao 402 jutti sujuttamagge 270 je NayadidvivihINA 181 jettiyamettaM khettaM 140 je saMkhAI khaMghA 32 je sAmaNNeNuttA 95 jo eyasamayavaTTI 210 jo khalu aNAiNihaNo 29 jo gahai eyasamaye 202 jogA payaDi-paesA 154 jo khalu jIvasahAvo 115 jo ciya jIvasahAvo 238 jo jIvadi jIvissadi 109 jo Niccameva maNNadi 45 jo vaTTaNaM Na maNNadi 212 jo hu amutto bhaNio 120 jo siya bheduvayA 264 [kha] khaMdhA je puzvuttA 127 khaMdhA bAdarasuhumA 103 khetaM paesaNANaM 64 gadihridigAhaNavaTTaNa 34 gayaNaM duvihAyAraM 141 gayaNaM poggalajIvA 96 gahio so sudaNANe 349 guNa-guNiyAi caukke 192 guNa-pajjayado davvaM 41 guNa-pajjayado dave 219 guNa-pajjAyA daviyaM 8 guNapajjayANa lakkhaNa 283 guNapajjAya sahAvA 67 gurulaghudehapamANo 221 geNhai davvasahAvaM 198 geNhai vatthusahAvaM 169 jai icchaha uttariduM 419 jaiyA tanvivarIye 378 jaivi cauTTayalAho 383 jai samvaM baMbhamayaM 52 jaDasambhAvaM Nahu me 408 jattha Na avinAbhAvo 39 jamhA ekkasahAvaM 37 jamhA NaeNa viNA 174 jassa Na tivaggakaraNaM 166 jaha iha vihAvahedU 365 jaha jIvattamaNAI 79 jaha maNue taha tirie 88 jaha va NiruddhaM asuhaM 348 jaha satthANaM mAI 175 jaha sabbhao bhaNiyo 290 jaha suha NAsai asuhaM 345 jaM appasahAvAdo 158 jaM kiMpi sayaladukkhaM 313 jaM jaM karei kamma 215 jaM cadugadidehINaM 22 jaM viya sarAya kAle 404 jaMciya jIvasahAvaM 288 jaM jassa bhaNiya bhAvaM 267 jaM jaM muNadi sadiTThI 295 jaM jaha jiNehi diTuM 2 jaM NANoNa viyappaM 173 jaM sAraM sAramajjhe 418 jaM saMgaheNa gahiyaM 209 jANagabhAvo jANadi 380 jANa do vi ya bhiNNaM 48 jIvAi sattatacca 159 jIvAjIva tahAsava 149 jIvAdidavvaNivahA 247 jIvA puggalakAlo 3 [jha] jhANaM jhANabbhAsaM 177 jhANassa bhAvaNe vi ya 178 jheo jIvasahAvo 289 [gha ghAI-kammakhayAdo 107 ghAi-caukkaM cattA 410 Naigama saMgaha 184 NaccA davvasahAvaM 164 paTTakammasuddhA 106 Na du NayapavakhaM micchA 293 Na muNai vatthumahAvaM 240 Nava paNa do aDavIsA 84 Na viNAsiyaM Na Nicca 42 Na samubhavai Na Nassai 40 Naha eyapaesattho 139 NANaM dasaNa caraNaM 373 NANaM daMsaNa suha boriyaM 25 caugai iha saMsAro 235 cAri vi kamme jaNiyA 74 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 pariziSTa tikkAle jaM sattaM 36 tiNi NayA bhUdatthA 266 titthayarakevalisamaNa 316 te ceva bhAvarUvA 113 teNa caugaidehaM 131 te puNa kAraNabhUdA 6 te hu~ti caduviyappA 111 devagurupatthabhatto 311 dehINaM panAyA 203 desavaI desattho 243 desaM va rajjadurga 246 dehajudo so bhottA 123 dehA ya hu~ti duvihA 122 dehAyArapaesA 24 dehoNaM pajjAyA 203 do ceva ya mUlaNayA 183 do sabbhAvaM jamhA 38 thAvara phalesu cedA 117 dhammo dhammasahAvo 260 NANaM daMsaNa sUha satti 13 NANaM pi hi pajjAyaM 231 NAdANubhUi samma 379 NAdUNa samayasAraM 416 NAmaM DhavaNA davvaM 272 NAyavvaM daviyANaM 10 NAsaMto vi Na NaTTho 360 NANAsahAvabhariya 172 Nikkheva Naya pamANaM 167, 282 NicaM guNaguNi bheye 47 Nicce dabve ga gamaSaTTANaM 46 Nicchayado khalu mAkkhA 382 Nicchaya vavahAraNayA 182 Nicchaya sajjhasaruvaM 329 NicchittI vatthUNa 179 NijjiyasAso 389 NiddhAdo NirtaNa 27 NippaNNamiva payaMpadi 205 NiyasamayaM piya micchA 287 NiyamaNisehaNasolo 253 NivattaatthakiriyA 206 Niravekkhe eyaMte 66 Nissesa sahAvANaM 196 NeyaM khu jattha NANaM 320 NeyaM jIvamajIvaM 228 NeyaM NANaM uhayaM 51 NoAgamaM pi tivihaM 276 No i8 bhaNiyabvaM 280 No uvayAraM kIrai 241 No vavahAreNa viNA 296 No vavahAro maggo 286 daTTaNa paDibiMbaM 227 daTTaNa thUlakhaMdhaM 232 daTThaNa dehaThANaM 233 davadi davissadi davaM 35 davvaguNapajjayANaM 223 davvaguNANa sahAyaM 19 davvasahAvapayAsaM 424 davasuyAdo samma 297 davvANaM khu paesA 20, 220 datrANaM ca parase 102 davvANaM sahabhUdA 11 dadhANa sahAvANaM 248 dazvatthI dahabheyaM 185 davvatthiesu davvaM 188 davA vissasahAvA 1 dave khette kAle 146 davvaM khu hoi duvihaM 275 davvaM vivihasahAvaM 271 davvaM vissasahAvaM 56 daMsaNaNANAcaraNaM 83 dasaNaNANacaritte 9,284,285 dasaNakAraNabhUdaM 325 dasaNasuddhivisuddho 330 dasaNa carittamohaM 300 dAriyaduNNa yadaNuyaM 421 dikkhAgahaNANukkama 339 dukkhaM jiMdA ciMtA 353 duvihaM AsavamagaM 151 [pa] paccayavaMto rAgA 301 pajjaya gauNaM kiccA 189 pajjAe davvaguNA 224 paDhamatiyA dabatthI 216 paDhamaM muttasarUvaM 368 paNNavaNabhAvibhUde 217, 218 parado iha suhamasuhaM 312 paramattho jo kAlo 136 paramANu eyadesI 229 parabhAvAdo suNNo 407 passadi teNa sarUvaM 387 pahu jIvattaM ceyaNa 105 paMcAvatthajuo so 90 paMcAvatthA dehe 91 pAraddhA jA kiriyA 207 puggalamajjhatthoyaM 137 puDhavI jalaM ca chAyA 31 puttAi baMdhuvaggaM 244 [ta] tagguNarAyapariNado 278 taccaM taha paramaTuM 4 taccaM pi heyamiyaraM 262 taccaM vissaviyappaM 176 taccANesaNakAle 268 tavaparisahANabheyA 336 tA suyasAyaramahaNaM 328 [ba] baMdheva mokkhaheU 237 baMdho aNAiNihaNo 125 baMbhasahAve bhiNNA 53 bahiranta paramatacca 327 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [bha] bhai aNiccAsuddhA 204 bhaNiyA jIvAjIvA 150 bhaNiyA je vibabhAvA 77 bhavvaguNAdo bhavvA 62 bhAvA NeyasahAvA 57 bhAve sarAyamAdI 193 bhAvo davvaNimittaM 82 bhee sadi saMbaMdha 195 bheduvAraM Nicchaya 239 bheduvayAre jaiyA 377 bhottA hu hoi jaiyA 128 [ma] maii parokkhaNANaM 170 majjhasahAvaM gANaM 409 majjhimajahaSNukkassA 346 maNavayaNakAya iMdiya 112 maNuvAia pajjAo 211 madisudaohI maNapajjayaM 23 mANo ya mAya loho 397 micchattaM aNNANaM 302 micchattaM puNa duvihaM 303 micchataM aviramaNaM 81 micche micchAbhAvo 129 micchatiyaM causammaga 372 micchA sarAgabhUdo 263, 298 mutte saMgha vihAvo 78 muttaM iha maiNANaM 226 mutte pariNAmAdo 26 to eyapadesI 100 mUDho vihe 305 mUluttara taha iyarA 80 mUlutara samaNaguNA 334 mokkhaM tu paramasokkhaM 405 mo bahicitA 350 mottaNaM bahivisa 384 mottaNaM micchatiyaM 341 moharajaaMtarAye 273 moho va dosabhAvo 309 nayavivaraNam [] rAgAdibhAvakammA 406 ruddhakkhajidakasAo 385 saMghiya chiddasahasse 155 rUvaM pi bhaNai davvaM 230 rUvarasagaMdhaphAsA 30, 119 khvAiyA ya uttA 33 [la] lakkhaNado NiyalakkhaM 351, 399 lakkhaNado taM gehasu 392-395 lakkhamiha bhaNiyamAdA 391 laddhUNa taNimittaM 152 laddhUNa duvihahe 314 lavaNaM va iNaM bhaNiyaM 417 lessAkasAyavedA 371 logamaNAiaNihaNaM 99 logigasaddhArahio 338 lopamANamamuttaM 133 loyAloyavibheyaM 134 [va] varasagaMdha ekkaM 101 vatthUNa aMsagahaNaM 398 vatthU pamANaviSayaM 171 vatthUNa jaM sahAvaM 326 vatthU have taccaM 54 vada samididiyaroho 335 vavahAraM riusuttaM 186 vavahArAdo baMdho 342 vigayasiro kasihatyo 145 vijjAvaccaM saMghe 337 vivarIye phuDabaMdho 343 vibhAvAdI baMdho 93 vIraM visayavirataM 165 [sa] saNNA ibheyabhiNNaM 319 sattA amukkharUve 201 satteva huMti bhaMgA 254 273 savvAdi cakke 197 saddesujANa NAmaM 281 saddhANaNANacaraNaM. 374, 381 saddhA tacce daMsaNa 321 saddArUDho atyo 214 sambhAvaM khuvihAvaM 18 sabbhUdamanbhUdaM 187 samaNA sarAya iyarA 352 samadA taha majjhatthaM 357 sammAvi yamicchAvi ya 332 samayAvali ussAso 138 samma pecchai jamhA 401 sayameva kammagalaNaM 157 savvaM jai savvagayaM 50 savvattha asthi khaMdhA 143 savvattha pajjayAdo 234 savaya yatte 55 savvesi atthittaM 147 sanvesi pajjAyA 142 savvesi atthittaM 147 sabve viya eyaMte 55 savvesi sambhAvo 376 sahajaM khudhAijAda 92 sahasadasa sura Niraye 89 saMkhAsaMkhAtA 28 saMtaM iha jai sai 43 saMtaM jo Na hu maNNai 49 saMveyaNeNa gahio 390 saMsayavimoha vibbhama 306 sAmaNNa aha visese 250 sAmaNNaM pariNAmI 356 sAmaNNaNANa jhANe 411 sAmaNNa visesA vi ya 17 sAmaNNe piyabohe 355 sAmI sammAdiTThI 163 sAyAra iyara ThavaNA 274 siyajutto NayaNivaho 261 siya saya puTThA 72 siya saNa viNA iha 71 siya sadda suNaya duNNaya 423 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 pariziSTa siya sAvekkhA sammA 251 suNiUNa dohasatyaM 420 suddho kammakhayAdo 362 suddho jIva sahAvo 114 suyakevalIhi kahiyaM 422 suraNaraNArayatiriyA 86 susamIraNeNa poyaM 425 suha asuha. bhAvarahio 403 suhamasuhaM ciya kamma 340 suhavedaM suhagodaM 160 hiMsA asaccamoso 307 heU suddhe sijjhai 369 heyA kamme jaNiyA 76 heyopAdeyavido 354 hoUNa jattha NaTThA 359 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 nayavivaraNa-zlokAnukramaNI naigama-vyavahArAbhyAM 105 naigamAprAtikUlyena 104 [ ] abhinnaM vyaktabhedebhyaH 67 arthaparyAyayostAvad 42 arthavyaJjanaparyAyau 49 ityanyo'nyamapekSAyAM 94 ityasad bahirartheSu 34 indraH purandaraH zakra 61 [R RjusUtraM kSaNadhvaMsi 75 tathaivAvAntarAn bhedAn 70 tadaMzo dravyaparyAya- 21 tadbhedaikAntavAdastu 54 tatra paryAyagastredhA 41 tatrarjusUtraparyantA 95 tatra saMkalpamAtrasya 31 tanna zreyaH parIkSAyA-86 tatrAMzinyapi ni:zeSa-8 tanmAtrasya samudratve 6 tayoratyantabhedokti- 48 tairnIyamAnavastvaMzAH 111 trikAlagocarAzeSa- 15 [da] dravyatvaM sakalaM dravya- 69 dravyaparyAyasAmAnya- 24 ehi manye rathenetyAdi 85 parokSAkAratA vRtteH 16 paryAyazabdabhedena 90 pUrvatra nottarA saMkhyA 114 pUrvo pUrvo nayo bhUma- 96 pratyayA pratiparyAya- 109 pramANagocarAAMzA- 23 pramANaM ca nayAzceti 2 pramANaM sakalAdezi 3 pramANAtmaka evAya- 36 pramANena gRhItasya 11 prAdhAnyenobhayAtmAna- 37 [bha] bhavAnvitA na paJcate 28 bhinne tu sukhajIvatve 50 bhedAbhidAbhiratyantaM 61 [ma] materavadhito vApi 13 dharma-dharmisamUhasya 9 [na] aikadhyena vizeSANAM 63 [ka] karoti kriyate puSya- 84 kalpanAropitadravya-74 kazcid vyaJjanaparyAyo 46 kAryakAraNatA nAsti 77 kAlAdi bhedato'rthasya 82 kAlAdyanyatamasyaiva 88 kriyAbhede'pi cAbhinna-103 kAlAdibhedato'pyartha-101 kSaNamekaM sukhI jIvo 57 [ga] guNaH paryAya evAtra 22 gocarIkurute zuddha- 59 nanvayaM bhAvinI saMjJA 33 nayArtheSu pramANasya 115 narjusUtraH prabhUtArtho 100 narjusUtrAdiSu prokta- 39 navadhA naMgamasyaivaM 62 nApramANaM pramANaM vA 10 nAmAdayo'pi catvAra 27 nAyaM vastu na cAvastu 5 mAzeSavastunirNIteH 12 nirAkaroti yo dravyaM 76 nirAkRtavizeSastu 66 niruktyA lakSaNaM lakSya 20 niHzeSadezakAlArthA- 14 yatra pravartate svArthe 112 yadvA nai gamo yo'tra 35 yathAzini pravRttasya 7 yathA pratikSaNaM dhvasi 43 yathA hi sati saMkalpaH 98 yastu paryAyavad dravyaM 53 ye pramANAdayo bhAvA 30 yo yaM kriyArthamAcaSTe 93 takriyA pariNAmo'rtha- 92 tathA kAlAdi nAnAtva-87 tathA dravyaguNAdInAM 29 lokasaMvRtisatyaM ca 78 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 [va] vidyate cAparo'zuddha 60 vizeSaruttaraiH sarvaiH 108 vizvadRzvAsya janitA 83 vistareNeti saptaite 19 vaisAdRzyavivartasya 26 [za] zabdaH kAlAdibhibhinna 89 zabdabrahmeti cAnyeSAM 68 zabdAtparyAyabhedenA- 102 zuddhadravyamabhiprati 65 zuddhadravyamazuddhaM ca 51 zuddhadravyArtha paryAya- 55 [sa] saMkalpo nigamastatra 32 pariziSTa saMkSepeNa nayAstAvad 116 saMkSepAdvI vizeSeNa 18 saMgrahAd vyavahAro'pi 99 saMgrahAdezca zeSeNa 107 saMgraheNa gRhItAnA- 72 saMgra vyavahAre vA 38 saMyogo viprayogo vA 80 saMvedanArthaparyAyo 44 sa cAnekaprakAraH syA- 73 saccaitanyaM narItyevaM 47 satvaM sukhArthaparyAya 56 saddravyaM sakalaM vastu 52 sanmAtraviSayatvena 97 saptaite niyataM yuktA 40 samudAyaH kva ca pretya- 81 samekI bhAvasamyaktve 64 sarvathA sukhasaM vityo 45 sarve zabdanayAstena 110 sahasreSTazatI yadvatta- 113 sAmAnAdhikaraNyaM kva 79 sAmAnyasya pRthaktvena 25 sAmAnyAdezatastAvadeka- 17 sA zabdAnnigamAdanyA- 106 sukhajIva bhidoktistu 58 sUtre nAmAdinikSipta- 1 svavyaktyAtmaka taikAnta- 71 svArthanizcAyakatvena 4 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha se prakAzita jainadarzana, siddhAnta, karma evaM nyAyagrantha mahAbandha (prAkRta, hindI) : bhagavanta bhUtabalI sampA.-anu. : paM. sumerucandra divAkara, paM. phUlacandra zAstrI (bhAga 1 se 7) sarvArthasiddhi (saMskRta, hindI) : AcArya pUjyapAda sampA.-anu. : paM. phUlacandra zAstrI tatvArtharAjavArtika (saMskRta, hindI) : bhaTTa akalaMka sampA.-anu. : DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya tattvArthavRtti : AcArya zrutasAgara sUri sampA.-anu. : DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya SaDdarzanasamuccaya (saMskRta, hindI) : A. haribhadra sUri sampA.-anu. : DaoN. mahendra kumAra nyAyAcArya gommaTasAra jIvakANDa (prAkRta, saMskRta, hindI) AcArya nemicandra siddhAntacakravartI bhAga 1, 2 saM.-anu. : DaoN.A.ne upAdhye, paM. kailAzacandra zAstrI gommaTasAra karmakANDa (prAkRta, saMskRta, hindI) AcArya nemicandra siddhAntacakravartI bhAga 1, 2 saM.-anu. : DaoN.A.ne upAdhye, paM. kailAzacandra zAstrI SaTkhaNDAgama-parizIlana : paM. bAlacandra zAstrI satyazAsana-parIkSA (saMskRta) : AcArya vidyAnanda sampA.-anu. : DaoN. gokulacandra jaina pAhuDadohA (apabhraMza, hindI) : muni rAmasiMha sampA.-anu. : DaoN. devendrakumAra zAstrI samayasAra (aMgrejI) : AcArya kundakunda sampA.-anu. : pro. e. cakravartI samIcIna jaina dharma : paM. kailAzacandra zAstrI yogasAraprAbhRta (saMskRta, hindI) : AcArya amitagati sampA.-anu. : paM. jugalakizora mukhtAra nayacakra (prAkRta, hindI) : mAilla dhavala sampA.-anu. : paM. kailAzacandra zAstrI Jain Education Intemational www.jainelibraries Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha sthApanA : san 1944 uddezya jJAna kI vilupta, anupalabdha aura aprakAzita sAmagrI kA anusandhAna aura prakAzana tathA lokahitakArI maulika sAhitya kA nirmANa saMsthApaka sva. sAhU zAntiprasAda jaina sva. zrImatI ramA jaina adhyakSa zrImatI indu jaina kAryAlaya : 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110 003 For Private & Personal use only .